Ruch spoeczny czy subkultura?

Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

Grzegorz Piotrowski
Sdertrn University

towej Organizacji Handlu w listopadzie 1999 roku,

20072012 przeprowadziem 38 pogbionych wy-

idee alterglobalizmu rozprzestrzeniy si na cay

wiadw etnograficznych z kluczowymi dziaacza-

wiat. Europa rodkowo-Wschodnia nie bya wy-

mi z Polski, Czech i Wgier. Wywiady odbyway

jtkiem, zwaszcza od momentu, kiedy zamieszki

si po angielsku lub polsku, w jednym przypadku

uliczne towarzyszyy spotkaniu Midzynarodo-

na Wgrzech rozmowa bya tumaczona na ywo.

wego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego

Informacje z wywiadw porwnaem z publika-

Abstrakt Wikszo bada nad ruchem alterglobalistycznym koncentruje si na Europie Zachodniej i Ameryce

w Pradze we wrzeniu 2000 roku. Jednak, w po-

cjami ruchu, jak rwnie z obserwacjami uczestni-

Pnocnej, od czasu do czasu uwzgldniajc inne czci wiata. Badania na temat tego ruchu w kra-

rwnaniu z odpowiednikami z USA lub Europy

czcymi podczas spotka aktywistw iprotestw.

jach postsocjalistycznych Europy rodkowej i Wschodniej s mniej ni wyczerpujce i rzadko podej-

Zachodniej, ruch alterglobalistyczny w Europie

Moje badania oparte byy na etnografii wielu lo-

mowane z perspektywy porwnawczej. Niniejszy artyku ma na celu wypenienie tej luki poprzez

rodkowej iWschodniej wykazuje kilka charakte-

kalizacji (Marcus 1995) oraz badaniach typu drive-

opisanie kluczowych wydarze z historii tego ruchu, jak rwnie genealogii oddolnego aktywizmu

rystycznych i unikalnych cech.

-by3 (Fernandez 2008), w ktrych kadzie si nacisk

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici

w Europie rodkowej i Wschodniej1

na znaczenie bada zarwno dla badacza, jak i ba-

w regionie. Ruch alterglobalistyczny rozwin si w rodowisku wrogo nastawionym do lewicowych

Sowa kluczowe

ideologii i grup. Niniejszy artyku ma wyjani nie tylko rozwj ruchu alterglobalistycznego w re-

Niniejszy artyku ma na celu przedstawienie cha-

danych podmiotw. Jest to sposb, aby zrozumie

gionie, lecz take jego rda. Stawia rwnie pytania o natur ruchu i sposobw jego analizy jako

rakterystycznych cech ruchu alterglobalistycznego

dziaaczy (w ujciu Weberowskiego Verstehen),

upolitycznionego ruchu spoecznego lub subkultury i stylu ycia. Bliskie zwizki oddolnych ruchw

w Europie rodkowej i Wschodniej oraz sugeruje

anie tylko ich opisa. Spdziem po kilka miesi-

spoecznych oraz subkultury i kontrkultury w Europie rodkowej i Wschodniej mog sugerowa

moliwe wyjanienia jego specyfiki. W artykule po-

cy w Pradze i Budapeszcie, uczestniczc w wielu

nowe i wiee spojrzenie na badania ruchw spoecznych.

kazuj, e historia i genealogia ruchw spoecznych

wydarzeniach organizowanych przez aktywistw.

w regionie, sigajca poowy lat osiemdziesitych,

ledziem te uwanie przygotowania do antysz-

to najwaniejsze czynniki ksztatujce dzisiejsze

czytu w Warszawie w kwietniu 2004 roku i do

ruchy spoeczne, jak rwnie ich odbir. W porw-

Konferencji Klimatycznej (COP 14) w Poznaniu

naniu do innych regionw ruch alterglobalistyczny

w2008 roku.

alterglobalizm, ruchy spoeczne, Europa rodkowa i Wschodnia, subkultura, globalizacja

w Europie rodkowej i Wschodniej jest bardziej poajlepsze czasy ruch alterglobalistyczny2 ma

wizany z subkulturami i kontrkultur ni z gru-

Zdecydowana wikszo dziaaczy bya w wieku

za sob, cz badaczy uwaa go za zjawisko

pami politycznymi, takimi jak partie polityczne,

pomidzy dwadziecia kilka a trzydzieci kilka

spoecznych, anarchizmu, procesach demokratyzacji i za-

historyczne. U szczytu swojej popularnoci przy-

take pozaparlamentarne. W krajach Europy rod-

lat, a jako dziaacze mieli kilka lat dowiadczenia:

gadnieniach spoeczestwa obywatelskiego. Swj doktorat

ciga uwag uczonych, dziennikarzy i opinii pu-

kowej i Wschodniej ruchy spoeczne wywodz si

brali udzia w midzynarodowych protestach, wy-

otrzyma w Europejskim Instytucie Uniwersyteckim, p-

blicznej, sta si te ram mobilizacyjn dla wielu

z subkultur modzieowych i nadal pozostaj pod

jechali za granic w zwizku ze swoj dziaalno-

niej przebywa jako Junior Fellow w Collegium Budapest.

dziaaczy. Poczwszy od Bitwy o Seattle, ktra to-

ich wpywem, co wedug mnie jest cile zwi-

ci, redagowali czasopisma, strony internetowe

Jest take zaangaowany w fundacj Midzynarodowe

warzyszya ministerialnej rundzie negocjacji wia-

zane z genealogi ruchw spoecznych oraz histori

itym podobne. Prawie wszyscy dziaacze, z ktry-

transformacji ustrojowej po 1989 roku.

mi rozmawiaem, byli studentami lub mieli wy-

Grzegorz Piotrowski

pracuje w Sztokholmie na

Sdertrn University i specjalizuje si w socjologii ruchw

Centrum ds. Bada i Analiz (ICRA).

Artyku ukaza si w pierwotnej wersji w jzyku angielskim jako
Social Movement or Subculture? Alterglobalists in Central and Eastern
Europe w pimie Interface: A Journal for and About Social Movements, vol. 5, no. 2, s. 399421 (November 2013). Niniejsza wersja
jest rozwiniciem i uzupenieniem tamtej publikacji.
1

Adres kontaktowy:
School of Social Sciences
Sdertrn University
SE-141 89 Huddinge, Sweden
e-mail: grzegorz.piotrowski@sh.se

168

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Uywam terminu alterglobalizm, poniewa jest on najczciej

uywany przez dziaaczy w Europie rodkowej i Wschodniej,
w ktrych terminy takie jak Global Justice Movement nie przyjy si w ogle, a okrelenie antyglobalizm szybko zostao porzucone na pocztku XXI wieku.
2

sze wyksztacenie, zazwyczaj z nauk spoecznych

Dane empiryczne wykorzystane w tym artykule

lub zwizane z ochron rodowiska. W wikszoci

zostay zebrane gwnie podczas bada tereno-

przypadkw pochodzili z wielkich miast lub ich

wych do pracy doktorskiej Alterglobalism in Postso-

proces socjalizacji przebiega w wielkich miastach,

cialism: AStudy of Central and Eastern European Activists, jak iinnych projektw badawczych. Wlatach

Nieprzetumaczalny idiom angielski okrelajcy badania

przeprowadzone jak przez okno jadcego samochodu.
3

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

169

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

najczciej po rozpoczciu studiw. W wikszoci

ktrzy nie byli zwizani z jakkolwiek grup, ale

globalistyczny, ktrzy wprowadzili mnie wlokaln

nych byo pojawienie si Solidarnoci w 1980 roku

przypadkw mona by ich okreli jako pocho-

odegrali wan rol w przygotowaniach do an-

specyfik. Docieraem do kolejnych informatorw,

oraz wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku;

dzcych z klasy redniej (tylko dwie osoby dekla-

tyszczytu w Pradze w 2000 i Global Street Party

opierajc si na technice kuli nienej, starajc si

wgierscy komunici promowali odpolityczniajcy

roway pochodzenie z rodzin robotniczych). Ich

w 1998 roku. W Polsce rozmawiaem z dziaacza-

utrzyma rnorodno ideologiczn, ktra od-

spoeczestwo gulaszowy komunizm, a w Cze-

rdem utrzymania bya albo praca na uczelniach

mi z Federacji Anarchistycznej, ze zwizku zawo-

zwierciedlaaby skad ruchu, jak rwnie staraem

chosowacji po 1968 roku czasy normalizacji spo-

lub w organizacjach pozarzdowych, czasem byli

dowego Inicjatywa Pracownicza, z Pracowniczej

si utrzyma proporcje pci wystpujce w ruchu,

wodoway restrykcyjne traktowanie jakiejkolwiek

prekariuszami z wyboru: pracowali dorywczo na

Demokracji, ze stowarzyszenia Modzi Socjalici,

charakteryzujcego si nieznaczn, ale zauwaal-

opozycji. Skutkuje to rnymi trajektoriami rozwo-

podstawie umw o dzieo lub zlecenie w sytuacji

z grupy Spoeczestwo Aktywne oraz ze stowa-

n przewag mczyzn (w moich wywiadach pro-

ju ruchw spoecznych w regionie oraz, w efekcie,

gdy potrzebowali pienidzy. Cz z aktywistw,

rzyszenia Lepszy wiat. Na Wgrzech rozmawia-

porcje ksztatoway si w stosunku 22 : 16, wrd

inn kompozycj ruchu alterglobalistycznego.

z ktrymi rozmawiaem, zajmowaa si te tuma-

em z aktywistami z grup Zld Fiatalok i Vdegylet

aktywistw z krtszym staem mczyzn byo nie-

czeniami tekstw, zarwno na rzecz wydawnictw

i dziaaczami, ktrzy wczeniej byli zaangaowani

znacznie wicej ni w przypadku dziaaczy zkilku-

W niniejszym artykule postaram si scharakte-

zwizanych z ruchem, w ktrym uczestniczyli, jak

w grup Centrum, usiujc stworzy squat wBu-

letnim dowiadczeniem). Proporcje te byy bardzo

ryzowa ruch alterglobalistyczny i okreli cechy,

i na zasadach komercyjnych. Dziaacze, z ktrymi

dapeszcie. Przeprowadziem rwnie wywiady

podobne we wszystkich badanych przeze mnie kra-

ktre go definiuj. Przedstawi histori ruchu

si spotykaem, bardziej definiowali si poprzez

z aktywistami, ktrzy unikali przynalenoci do

jach. Ideologi najczciej spotykan przeze mnie

w Europie rodkowej i Wschodniej, opisujc naj-

ideologie i wsplne dowiadczenia ni przez czon-

jakiejkolwiek grupy i w pniejszym czasie bra-

byy rnego rodzaju odcienie anarchizmu (czasem

waniejsze protesty i mobilizacje w regionie, ktre

kostwo w organizacjach. Wynikao to z tego, e

li udzia w formowaniu partii politycznej LMP

klasyfikowanego jako postanarchizm [por. Rous-

uczyniy ruch widocznym. Pniej scharakteryzu-

wiele z koalicji, w ktrych uczestniczyli, byo zwo-

(Lehet Ms a Politika Polityka Moe By Inna).

selle, Evren 2011]) i rnego rodzaju nurty zalicza-

j cechy ruchu w Europie rodkowej i Wschodniej,

anych ad hoc i dla konkretnego protestu. Niektrzy

Dziaacze naleeli do rnych rodzajw grup: od

ne do Nowej Lewicy, skupionej bardziej na proble-

skupiajc si na ponadnarodowej dyfuzji idei i ich

z dziaaczy przechodzili z jednej grupy do drugiej,

lunych struktur (gwnie anarchistycznych), po-

mach tosamoci i kulturowych ni na kwestiach

lokalnej recepcji. W nastpnej czci artykuu om-

w zalenoci od tego, ktra z grup najlepiej odpo-

przez kolektywy, stowarzyszenia, fundacje, or-

zwizanych z klas spoeczn. Co charaktery-

wi relacje ruchu z subkultur i kontrkultur, aby

wiadaa ich ideologicznym potrzebom. Ponadto

ganizacje pozarzdowe, a po partie polityczne.

styczne, wwikszoci grup, na jakie natrafiem, nie

zobaczy, jak mog one wpywa na rozumienie

w wikszoci grup nie wystpowaa adna forma

Ewentualne koalicje byy zawizywane na uytek

byo sformalizowanego uczestnictwa, z wyjtkiem

i analiz alterglobalistycznej fali mobilizacji. Na-

zinstytucjonalizowanego czonkostwa: odbywa si

akcji zwizanych z okrelon kampani (np. prze-

dwch osb, ktre byy czonkami modziewek

stpnie postaram si wykaza, e niektre zpowo-

ono na zasadzie dziaania. Udao mi si przepro-

ciwko radarowi/tarczy antyrakietowej) lub prote-

lewicowych partii pozaparlamentarnych i siedmiu

dw ksztatujcych wspczesn radykaln oddol-

wadzi wywiady z ludmi z kampanii antyrada-

stw, tak zwanych antyszczytw towarzyszcych

osb bdcych czonkami organizacji pozarzdo-

n aktywno w Europie rodkowo-Wschodniej

rowej w Czechach, zrzeszajcej wiele grup (takich

spotkaniom Midzynarodowego Funduszu Walu-

wych (wwikszoci wgierskich).

le w przeszoci regionu, w tym genealogii akty-

jak Ruch Humanistyczny i Socialistick Solidarita),

towego, Banku wiatowego czy Grupy G8.

dziaaczami ekologicznej organizacji Nesehnuti,

wizmu i wrogoci w stosunku do lewicy. WostatAnalizowane kraje zostay wybrane ze wzgldu

niej czci podsumuj wyniki bada.

lokatorami eksmitowanego w 2012 squatu4 Milada,

Prbowaem znale moich respondentw poprzez

na podobiestwa trajektorii ich rozwoju po zmia-

antyfaszystami, anarchistami z Czechosowackiej

publikacje (gwnie w Internecie), wykorzystujc

nach ustrojowych 1989 roku: pokojowego przej-

Federacji Anarchistycznej (SAF), osobami z re-

wasne kontakty z dziaaczami z Polski, bdc na

cia do demokracji parlamentarnych i integracji ze

dakcji magazynu A-Kontra oraz anarchistami,

spotkaniach aktywistw, takich jak Europejskie Fo-

strukturami NATO i UE, co nie oznacza, e s one

rum Spoeczne (uczestniczyem w edycjach wMal-

jednorodne. Kady z krajw ma swoj specyfik

Jeeli chodzi o dziaaczy zaangaowanych w al-

m i Stambule) i podczas protestw. W Czechach

przemian, jak na przykad pojawiajce si podzia-

terglobalizm, Jeffrey Juris i Geoffrey Pleyers (2009)

i na Wgrzech korzystaem rwnie z pomocy

y etniczne, a take jeli chodzi o ich socjalistyczn

pisz o nowej kategorii dziaaczy, nazywajc ich

dwjki przyjaci zaangaowanych w ruch alter-

przeszo. W Polsce jednym z punktw zwrot-

alteraktywistami:

Squaty to, w najwikszym uproszczeniu, nielegalnie zajte

pustostany wykorzystywane przez aktywistw jako miejsca
do prowadzenia przez nich dziaalnoci spoecznej. Wicej na
ten temat w Piotrowski 2011.
4

170

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Alterglobalizm w Europie rodkowej

iWschodniej

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

171

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

[p]omimo rnych rodowisk i kontekstw politycz-

iosb nastawionych na konfrontacj z oglnie przy-

domagajce si legalizacji marihuany, anarchici,

stypendia naukowe, i chcieli przywie to, co zoba-

nych, kady z modych dziaaczy wyraa gbok

jtymi normami oraz instytucjami [della Porta, Dia-

lewicowcy i antyfaszyci. Jeden z organizatorw5

czyli na brytyjskich ulicach z powrotem do kraju.

krytyk nie tylko neoliberalnego kapitalizmu, ale tak-

ni 2009: 1315]) staj si widoczne dla szerszej pu-

tego protestu, o dugiej historii aktywizmu w gru-

Drugi sposb zwizany jest z rozwojem interne-

e hierarchicznej praktyki organizowania tradycyjnej

blicznoci. Pomidzy szczytami aktywnoci, wtak

pach anarchistycznych i organizator wielu innych

towych technologii komunikacyjnych. Niektrzy

lewicy. Pojawia si litania wsplnych tematw: pozio-

zwanej fazie zanurzonej (Melucci 1989), dziaania

wydarze, powiedzia mi:

dziaacze (take ci, ktrzy wrcili z zagranicy)

mej organizacji, sieci wsppracy, oddolnej przeciw-

ruchu s znacznie mniej spektakularne, mniej zo-

wadzy, budowania aliansw i twrczej akcji bezpo-

rientowane na ich odbir przez opini spoeczn,

Nie wiem, czy widziae ulotk i plakat na demon-

krajach i zapisali si na listy mailingowe i serwe-

redniej. (s. 3 [tum. wasne])

a bardziej skupione do wewntrz. Nawet nawi-

stracj... Byo tam wiele antykapitalizmu, rnego ro-

ry mailowe (listservs, obecnie ta technologia jest

zywanie i tworzenie sieci kontaktw jest znacznie

dzaju spraw i problemw. Bya marihuana [...] i byo

cakowicie zapomniana), a pniej zaczli uywa

Aktywici z Europy rodkowej i Wschodniej podjli

mniej intensywne na tym etapie. Protesty s take

tekkno6, wiele rzeczy. I to byo ekscytujce, i poszli-

portali spoecznociowych. W ten sposb mogli

wiele z tych debat w poowie lat dziewidziesitych,

czsto punktami zwrotnymi dla dziaaczy w kon-

my tam, i demonstracja po drodze zmienia si wra-

by na bieco z dyskusjami i czerpa inspiracje do

co byo powracajcym motywem podczas fragmen-

tekcie ich rekrutacji, mobilizacji i wyboru taktyki,

dykaln konfrontacj z policj.

nowych taktyk. Zaporedniczona dyfuzja (Giugni

tw wywiadw o historii i rozwoju ruchu w Europie

w zalenoci od przebiegu i osignitego (lub nie)

rodkowej i Wschodniej i co byo potwierdzone w lite-

celu protestw.

raturze wydawanej przez aktywistw. Z powodu an-

chcieli by w kontakcie z inicjatywami w innych

2002) wydaje si by najbardziej powszechnym kaCay uliczny protest przypomina karnawa z ta-

naem transferu idei ruchu do Europy rodkowej

cami, muzyk i obalaniem porzdku spoecznego,

iWschodniej, gdzie cz aktywistw dziaaa jako

tykomunistycznej historii regionu i oglnego odrzu-

Ruch alterglobalistyczny sta si znany szerszej

jakim byo przejmowanie ulic. Podobiestwo do

brokerzy (zwaszcza ci, ktrzy wyjechali za grani-

cania lewicowych grup ipostulatw problemy te byy

publicznoci po zamieszkach w listopadzie 1999

karnawau jest czsto okrelane jako jedna z klu-

c w latach dziewidziesitych i na pocztku 2000

podejmowane gwnie przez luno zorganizowane

roku (tzw. Bitwa o Seattle), kiedy tysice prote-

czowych cech protestw alterglobalistycznych

r.), ktry dzielili si kontaktami i informacjami.

grupy podkrelajce horyzontalne formy organizacji,

stujcych zablokowao ministerialn rund nego-

(Notes From Nowhere 2003: 94). Idea imprezy

Byli to, wedug moich obserwacji, najczciej ludzie

antykapitalizm w poczeniu z antyautorytaryzmem

cjacji wiatowej Organizacji Handlu na temat wie-

ulicznej jako formy antykapitalistycznego protestu

zwyszym kapitaem spoecznym (np. umiejtno-

i rezerw w stosunku do polityki gwnego nurtu,

lostronnego porozumienia w sprawie inwestycji

wywodzi si z Wielkiej Brytanii, z ruchu Reclaim

ciami jzykowymi). Std te spora reprezentacja

czsto skaniajce si ku pewnym nurtom i elemen-

(Notes From Nowhere 2003). Jednak ju w czerwcu

the Streets, cho dalszych inspiracji mona si tak-

osb zajmujcych si tumaczeniami wrd moich

tom anarchizmu. Sabo szerszego kontekstu grup

1998 roku miaa miejsce inna mobilizacja Global

e doszukiwa w sytuacjonizmie. Pierwotnie Rec-

respondentw, przy czym czsto nie wynieli oni

lewicowych, ktre w innych krajach stanowiy trzon

Street Party. Najwiksze demonstracje i zamiesz-

laim the Streets koncentrowa si na akcjach prze-

tego kapitau z domu, lecz zdobyli go sami.

ruchu alterglobalistycznego, spowodowaa zwik-

ki miay miejsce w londyskim City (Notes From

ciwko planom budowy autostrad, przeksztaci si

szenie znaczenia grup anarchistycznych wregionie.

Nowhere 2003: 184195) i przycigny uwag me-

pniej w szersz perspektyw krytyczn wobec

Szczytem aktywnoci ruchu alterglobalistycznego

Wponiszej czci artykuu przedstawi gwne wy-

diw; wielu osobom umkno podobne zdarzenie,

kapitalizmu (Notes From Nowhere 2003). Pomy-

w Europie rodkowej i Wschodniej byy protesty

darzenia i kampanie protestacyjne ruchu i sprbuj

ktre miao miejsce w Pradze. Global Street Party

sy tego typu trafiy do Czech na dwa sposoby. Po

towarzyszce spotkaniu Midzynarodowego Fun-

pokrtce naszkicowa jego charakterystyczne cechy:

w Pradze by pierwszym (jak okrelali to niekt-

pierwsze, niektrzy z dziaaczy wyjechali za gra-

duszu Walutowego i Banku wiatowego w Pradze

niski poziom (politycznej) mobilizacji i odmienny,

rzy z dziaaczy) antykapitalistycznym protestem

nic (gwnie do Wielkiej Brytanii), zazwyczaj na

we wrzeniu 2000 roku. By to w peni midzynaro-

wporwnaniu do innych czci wiata, skad.

w Czechach. Zawiera wikszo cech charakterystycznych dla przyszych protestw: poziom

Najwaniejsze protesty

organizacj, by odpowiedzi na globalne wezwanie do dziaania (Global Call for Action), byo wie-

Protesty s jednymi z niewielu momentw, w kt-

le roszcze i grup uczestniczcych w tym wyda-

rych ruchy spoeczne (rozumiane jako sie grup

rzeniu. W komitecie organizacyjnym byy grupy

172

2015 PSJ Tom XI Numer 4

dowy protest, ktry przycign wielu aktywistw

Na wyran prob dziaaczy, motywowan dziaaniami policji i kontrwywiadu, ich wypowiedzi zostay poddane anonimizacji, a cz szczegw umoliwiajcych ich zidentyfikowanie zostaa zmieniona lub usunita.
5

Tekkno to podgatunek muzyki techno, popularny w Czechach w latach dziewidziesitych, bardziej radykalny muzycznie; przez wiele lat odbiorcy tekkno spotykali si (wraz
zaktywistami) na festiwalu Czech Tekk.
6

z zagranicy (nie tylko z regionu Europy rodkowej

i Wschodniej, ale take z USA). Cz dziaaczy
przyjechaa sporo wczeniej, aby nauczy swoich
czeskich kolegw nowych taktyk i strategii. Demonstracje, ktre trway kilka dni, przeksztaciy

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

173

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

si w zamieszki i w rezultacie doprowadziy

sumowa Richard Day, [u]dzia w szczytach jest

Schyek ruchu alterglobalistycznego ma czcio-

i mobilizacji rwnie byy problemem (uk 2001).

do wczeniejszego zakoczenia szczytu. Dla wielu

drogi i jest poza zasigiem zmarginalizowanych

wo swoje korzenie w jego formie organizacyjnej

Jeden z dziaaczy o dugiej historii przynalenoci

dziaaczy byo to punktem zwrotnym w ich yciu.

grup (2005: 139 [tum. wasne]). Dla aktywistw

wikszo sieci istnieje tylko podczas duych pro-

do grup anarchistycznych i feministycznych po-

Jeden dziaacz z Budapesztu opowiedzia mi ra-

z Europy rodkowo-Wschodniej bariera finanso-

testw oraz kampanii i podczas przygotowa do

wiedzia mi:

czej typow histori:

wa bya czsto nie do pokonania, a idea wyjazdu

nich. Midzy tymi szczytami dziaalnoci nie ist-

za granic na masowe protesty zostaa zarzucona

niej niemal adne stabilne struktury organizacyj-

Mam wraenie, e ruch w regionie przejmuje wzor-

W 2000 roku w Pradze miay miejsce wielkie demon-

(jak mi mwiono) wkrtce po antyszczycie wHe-

ne. Istniej miejsca, w ktrych aktywici wymie-

ce ruchu z Zachodu. Na przykad przyjmuje Food Not

stracje przeciwko Bankowi wiatowemu i MFW, i to

iligendamm w Niemczech w 2007 roku, ktry dla

niaj si pomysami i prbuj rekrutowa nowych

Bombs8 i to jest pomys przywieziony stamtd, nawet

bya najwiksza rzecz w moim yciu jako dziaacza.

aktywistw z Europy rodkowej i Wschodniej

czonkw, czyli tak zwana scena7. Skadaj si na

squatting jest rwnie importowane z zagranicy. I to

To byo dla mnie bardzo wane, bo wszystko, co ju

zakoczy si rozczarowaniem. Demonstracje nie

ni bary, puby, centra spoeczne, squaty (Leach

jest sabo ruchu w tym regionie, poniewa czerpie

wczeniej mona byo przeczyta o funkcjonowaniu

spowodoway perturbacji w przebiegu oficjalne-

2008: 1051). W Europie rodkowej i Wschodniej

zwzorcw ruchu z Zachodu.

systemu w ksikach, byo widoczne podczas de-

go spotkania, a aktywici ze wschodu czuli si

scena jest i bya pod bardzo duym wpywem sub-

monstracji. To byo szokujce dla nas, dla naszej gru-

zmarginalizowani podczas antyszczytu (po czci

kultur i dlatego przyciga okrelony rodzaj ludzi.

Jakkolwiek brak struktur i pozytywnego progra-

py z krajw postkomunistycznych, eby zobaczy,

z powodu ich maej liczby). Masowe protesty pod

I cho jest wiele barw i pubw, w tym obrazie nie

mu jest ogln tendencj w ruchu alterglobalistycz-

jak wiele takich lewicowych grup istnieje i dziaa na

hasami alterglobalistycznymi pozwoliy dziaa-

wystpuj squaty: nie ma ich na Wgrzech, jest kil-

nym, saba infrastruktura ruchu scena jest zja-

Zachodzie.

czom na spotkanie, wymian pomysw i wreszcie

ka w Czechach i mniej ni tuzin w Polsce (Piotrow-

wiskiem typowym dla Europy rodkowo-Wschod-

poznanie siebie nawzajem. Jedna z polskich dzia-

ski 2011). Wiele barw staje si zbyt skomercjalizo-

niej. Skutkuje to problemami dla ruchw w kwestii

Inne wane wydarzenia alterglobalistyczne w re-

aczek (aktywna w feministycznych, anarchistycz-

wanymi lub zbyt drogimi jak na gust dziaaczy.

mobilizacji nowych dziaaczy, jak rwnie stwarza

gionie to antyszczyt w Warszawie z koca kwiet-

nych, artystycznych i wielu innych inicjatywach

Muzyka alternatywna take nie jest obecna wklu-

problemy czysto ekonomiczne dla ruchu i samych

nia 2004 roku, zorganizowany, aby oprotestowa

na przestrzeni lat) powiedziaa mi o znaczeniu

bach w Europie rodkowo-Wschodniej w takim

aktywistw, w szczeglnoci dla tych okrelaj-

Europejskie Forum Gospodarcze i demonstracje

manifestacji w Pradze dla ruchu:

stopniu, w jakim jest obecna w krajach zachodnich.

cych si jako prekariusze z wyboru.

podczas konferencji ONZ w sprawie zmian klima-

Brak stabilnych struktur organizacyjnych i czsto

Charakterystyka alterglobalistw
wEuropie rodkowej i Wschodniej

tu w Poznaniu w grudniu 2008 roku (zwanej COP

To bya pierwsza wielka rzecz zorganizowana dla

midzyosobowa (zamiast midzyorganizacyjnej)

14). Byy te protesty 15 lutego 2003 roku, kiedy mi-

polskich alterglobalistw, anarchistw, kilku czerwo-

zaleno sieci w szczeglnoci w przypadku

liony ludzi na wiecie wziy udzia w protestach

nych, jakich kolektyww [...] nawet zorganizowano

sieci midzynarodowych s czsto postrzegane,

przeciwko nadchodzcej wojnie w Iraku (Diani

kilka autokarw. To by pierwszy taki wsplny wy-

na rwni z brakiem wyranego pozytywnego pro-

Jedn z gwnych cech charakterystycznych ruchu

2009). Po pewnym czasie dziaacze w regionie za-

jazd, ktry pozwoli ludziom pozna si nawzajem.

gramu, jako najwiksze wyzwania ruchu alterglo-

w Europie rodkowej i Wschodniej jest jego nie-

czli dostosowywa repertuar dziaa opracowa-

Bo jeli ruch ma si zorganizowa w jaki sposb,

balistycznego (Krzemiski 2006). Dla niektrych

wielka skala. Porwnujc do mobilizacji w innych

ny przez ruch alterglobalistyczny do lokalnych

trzeba zobaczy, e jest tam, powiedzmy, sto dwa-

dziaaczy zagraniczne korzenie ruchu i skonno

czciach wiata, w tym regionie s one wyra-

warunkw i inicjatyw. Obecno grup na rnych

dziecia osb, ktre s anarchistami, lewicowcami,

do korzystania z nie-lokalnych wzorcw protestu

nie mniejsze, z wyjtkiem protestu S269 w Pradze,

protestach przeciwko wiatowej Organizacji Han-

kimkolwiek. Wydaje si raczej oczywiste, ale jak si

dlu, Midzynarodowemu Funduszowi Walutowe-

tworzy wsplne szeregi, wydaje si bardziej realne.

mu i tak dalej zacza by nazywana skakaniem

Tak e myl, e by to bardzo wany moment. Byo

od szczytu do szczytu lub turystyk protestu,

tak dlatego, e, oczywicie, rne grupy ju dziaay,

poniewa wiele osb czyo to z wakacjami (Yuen,

ale to by pierwszy raz, aby zobaczy, e O, jest nas

Burton-Rose, Katsiaficas 2004). Ponadto, jak to pod-

tak wielu!.

Scena jest zarwno terminem naukowym (Leach 2008), jak

i uywanym przez aktywistw. Oznacza przestrze wok ruchw spoecznych, ale te czsto wok subkultur, wykorzystywan przez dziaaczy jako miejsce do rekrutacji nowych
czonkw, spotykania si z ludmi mniej zaangaowanymi
wdziaalno ruchu lub subkultury. Termin ten opisuje take
infrastrukturaln stron ruchw lub subkultur: miejsca spotka, koncertw i podobne.

174

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Food Not Bombs wywodzi si z San Francisco i od 1980 roku

polega na wyraaniu protestu przeciwko wojnom i zbrojeniom
poprzez rozdawanie potrzebujcym wegetariaskiego lub wegaskiego jedzenia.
Antyszczyty i wiksze wydarzenia alterglobalistyczne byy
promowane za pomoc kodw skadajcych si z pierwszej litery nazwy miesica i daty gwnego protestu, w Pradze mia
on miejsce 26 wrzenia.
9

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

175

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

ktry i tak nie nalea do rekordowych szacuje

W porwnaniu do krajw Europy Zachodniej

Kiedy w 2008 roku koalicja dziaaczy organizo-

e wszystkie prace zrobilimy i caa propaganda bya

si, e wzio w nim udzia ponad 30 000 osb (No-

ruch alterglobalistyczny w Europie rodkowej

waa protesty przeciwko zmianom klimatu, ktre

podpisana jako koalicja INPEG, a oni nie chcieli si

tes From Nowhere 2003). WA29 protest przeciwko

i Wschodniej jest o wiele bardziej zdominowa-

miay towarzyszy spotkaniu COP 14, pojawiy si

podporzdkowa.

Europejskiemu Forum Ekonomicznemu wWarsza-

ny przez grupy anarchistyczne ni jakkolwiek

konflikty wewntrzne, inicjowane gwnie przez

wie zgromadzi okoo 10 000 osb, COP 14 wPo-

inn ideologi. Struktury poziome s wane dla

anarchistw. Straszyli oni opini publiczn, m-

znaniu w 2008 roku przycign nie wicej ni 1500

tych grup jako przywizanie do wasnych ide-

wic, e wszystko moe si zdarzy i e nie mo-

ludzi podczas kocowej demonstracji (obserwacje

aw. Dlatego politycy s najczciej postrzega-

na wyeliminowa moliwoci, i niektrzy agre-

wasne i dane policji). Dla porwnania, kolejny

ni jako wrogowie, a nie potencjalni partnerzy,

sywni demonstranci mog przyjecha, aby wzi

Procesy transnarodowej dyfuzji zaowocoway roz-

szczyt ONZ w sprawie zmian klimatu, COP 15 rok

przede wszystkim dlatego, e ich dziaania nie s

udzia w protecie. Kiedy ich dziaania spotkay

przestrzenianiem si idei alterglobalistycznych

pniej w Kopenhadze, przycign okoo 30 000

postrzegane jako motywowane wytycznymi mo-

si z negatywn reakcj innych organizatorw,

w Europie rodkowo-Wschodniej. Kreatywne

osb w ramach gwnej demonstracji (Fisher 2010).

ralnymi (jak to jest w przypadku dziaaczy), ale

pojawio si kilka owiadcze oskarajcych inne

sposoby protestu przyjto nierwnomiernie wca-

W demonstracjach z 15 lutego 2003 roku przeciwko

trosk o wasne interesy. Dotyczy to take czon-

grupy (Zielonych 2004, Modych Socjalistw i Mo-

ym regionie z powodu rnych kultur protestu

wojnie w Iraku w Warszawie iPradze wzio udzia

kw pozaparlamentarnych partii politycznych

dych Socjaldemokratw), e s oni niczym wicej

i innych struktur moliwoci najczciej praw-

nie wicej ni kilka tysicy osb, w Budapeszcie

wczajcych si w protesty alterglobalistyczne.

ni grup karierowiczw i zasugerowali, e orga-

nych. Niektre taktyki byy albo zabronione, albo

na Placu Bohaterw, wedug moich informatorw,

W Czechach w 2008 roku rozpocza si kampa-

nizuj oni demonstracj tylko po to, aby zbi kapi-

te ich prawne skutki zniechcay do korzystania

byo mniej ni tysic, w innych duych miastach

nia przeciwko planom budowy bazy radarowej

ta polityczny dla siebie. Byo to rwnie dlatego,

ztych taktyk przez aktywistw. Tak byo na przy-

byo do kilkuset uczestnikw, podczas gdy w Rzy-

dla amerykaskiego projektu tarczy antyrakieto-

e podczas wikszoci demonstracji realizowana

kad w przypadku squattingu i okupacji, ktre nie

mie byo 1,5 miliona, a we Florencji okoo milion

wej. Jeden z kluczowych dziaaczy tej kampanii

jest zasada no logo: adne partyjne flagi lub banery

s postrzegane i stosowane rwnomiernie w kra-

osb (Diani 2009). Ta rzekoma apatia spoeczna jest

powiedzia mi, e dopiero wtedy, gdy niektrzy

nie s dozwolone, mona uywa tylko tych, kt-

jach Europy rodkowo-Wschodniej, zupenie nie

czsto tematem rozmw i dyskusji wrd dziaa-

znich zdecydowali si na strajk godowy w celu

re reprezentuj ca koalicj. Czsto zasada ta jest

wystpuj na przykad na Wgrzech, podczas gdy

czy w regionie, porwnujcych swoje wydarzenia

uzyskania uwagi mediw i opinii publicznej po-

amana, co skutkuje wewntrznymi podziaami

w Polsce funkcjonuje kilkanacie squatw. Ruch

do protestw z innych krajw. Na przykad, gdy

litycy opozycyjnej partii zaproponowali swoj po-

isporami. To byo gwn osi konfliktu w INPEG

alterglobalistyczny nie rozwin si jednorodnie,

polscy Oburzeni, nawizujc do hiszpaskiego

moc. Oferta zostaa odrzucona z dwch powodw:

Inicjatywie Przeciw Gospodarczej Globalizacji

poniewa jego repertuar protestu inspirowany by

ruchu Indignados, zorganizowali Dzie Gniewu

kampania nie skorzystaaby wiele na takim soju-

koalicji, ktra zorganizowaa protesty w Pradze

przez ponadnarodowe idee, ktre byy przetu-

w Warszawie, okoo 100 osb przybyo na protest.

szu w danym momencie i partia opozycyjna bya

w 2000 roku. Konflikty spowodoway wyczenie

maczone i dostosowane do lokalnych warunkw,

W tym samym czasie w Poznaniu odbywa si

t, ktra rozpocza negocjacje dotyczce projektu

niektrych grup i doprowadziy do powanego

w ktrych niektre pomysy przyjmoway si le-

koncert hardcorowej grupy Apatia (gra sw nieza-

tarczy antyrakietowej (Navrtil 2010). Rzecznik

rozamu w koalicji. Jeden z czonkw INPEG po-

piej ni inne. Na przykad uywanie duych ma-

mierzona), znanej z politycznego zaangaowania,

prasowy kampanii powiedzia mi:

wiedzia mi:

rionetek podczas ulicznych protestw, podobnych

ktry przycign ponad 700 osb ze sceny10. Sy-

Transnarodowa dyfuzja idei i ich lokalna

recepcja

do tych obserwowanych w Seattle i Genui, jest po-

tuacja ta wywoaa burzliw dyskusj na temat roli

Kilka minut temu otrzymaem SMS od ekspremie-

Potem [po szczycie] bylimy cakowicie zmczeni

pularne w Czechach, ale rzadko wystpuje w Pol-

i pozycji muzyki alternatywnej i ruchw spoecz-

ra Paroubka z Partii Socjaldemokratycznej, e chce

i wyczerpani, podzielilimy si i poszlimy do na-

sce lub na Wgrzech.

nych w Polsce i ich bliskich (czasem zbyt bliskich,

przyj tu jutro, wic po prostu przyjdzie. Zgaduj,

szych domw, a nastpnie, nie pamitam dokadnej

zdaniem niektrych dziaaczy) zwizkw.

e chce zbi kapita na tym temacie, bo wie, e dwie

daty, byo kolejne spotkanie INPEG. I tak napraw-

Wiele z taktyk, takich jak podzia demonstracji na

trzecie Czechw jest przeciwko temu, a on jest teraz

d to by jeden wielki konflikt midzy anarchistami

kilka marszy w Pradze, cakowicie zaskoczyo poli-

w opozycji, wic musi mwi, co ludzie chc. To zna-

a tymi z Solidarnoci Socjalistycznej [Socialistick

cj (Notes From Nowhere 2003: 286297). Podobnie

czy nie musi, ale chce.

Solidarita], poniewa byo porozumienie w INPEG,

grupowanie si ludzi na grupy wsparcia poprawio

Dyskusja moe by przeledzona tutaj: http://cia.media.pl/

apatia_zamiast_gniewu_czyli_powrot_do_dyskusji_polityka_a_subkultura (dostp 16 stycznia 2012 r.).
10

176

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

177

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

bezpieczestwo aktywistw, poniewa potencjalni

cie samoorganizacji, znacznie trudniej byo prze-

pastwowej, ale take staraj si unika struktur

nia wielu kobiet. Podobne praktyki mona znale

prowokatorzy byli atwiejsi do wykrycia, a w przy-

nikn do niego policji, ale take partiom politycz-

imechanizmw wadzy w swoich grupach. Dlate-

na poziomie makro, gdy analizuje si funkcjono-

padku aresztowania dziaaczy, pozostali od razu

nym szukajcym sojuszy, ktre byy postrzegane

go, ze wzgldu na pozycj anarchistw w ruchu,

wanie koalicji oraz interakcje pomidzy rnymi

wiedzieli, kogo brakuje. Te taktyki przeyy upa-

jako zagroenie dla ruchu. By te o wiele bardziej

deliberatywne praktyki i elementy procesu kon-

grupami.

dek ruchu alterglobalistycznego: niektre zostay

inkluzywny w porwnaniu do poprzednich fal ru-

sensusu11 s czsto wymagane przy zawizywaniu

przyjte przez inne rodzaje ruchw, niewywodz-

chw spoecznych. W 1999 roku w Seattle dziesit-

koalicji w regionie. Na poziomie organizacyjnym

cych si ze rodowiska alterglobalistycznego, takie

ki rnych grup doczyy do koalicji organizujcej

zasada konsensusu przejawia si w dugotrwa-

jak pojawiajcy si autonomistyczni nacjonalici

protesty. Podobnie byo w 2000 roku w Pradze. Kil-

ych dyskusjach i wymianach e-maili, co czasami

prawicowe grupy o antykapitalistycznych prze-

ka lat pniej koalicja przeciwko planom budowy

wydaje si by ze szkod dla efektywnoci grupy.

Wiele grup, ktre byy kluczowe dla koalicji i kam-

konaniach krytykujcych neoliberalizm i promu-

amerykaskiej bazy antyrakietowej tarczy wCze-

Kiedy byem wiadkiem wymiany na licie dys-

panii alterglobalistycznych w regionie, wyewolu-

jce w zamian nacjonalizm i odrbno etniczn.

chach skadaa si z okoo 60 grup (wicej patrz Na-

kusyjnej ponad 120 e-maili wysanych przez okoo

owao z subkultur i miao z nimi silne powiza-

Taktyki te mogy by rwnie zaobserwowane

vrtil 2010). David Graeber (2009: 11) twierdzi, e

20 osb, ktre chcc pojecha do innego miasta na

nia. Jedn z kluczowych kwestii dla subkultur jest

wzimie 2012 roku, kiedy fala protestw przeciwko

takie sposoby organizacji s w istocie fundamen-

demonstracj, deliberoway o rodkach transportu

zachowanie czystoci, ortodoksji grup i ich czon-

traktatowi ACTA (przeciwko produkcji i sprzeday

tem ideologii grup wchodzcych w skad koalicji

i czasie wyjazdu. W innych, bardziej konwencjo-

kw, a kady przejaw odchodzenia od wyobra-

podrabianych towarw i piractwu internetowemu)

alterglobalistycznych; sposoby organizacji s ich

nalnie zorganizowanych grupach byoby to ogo-

onego modelu czonka subkultury jest uwaany

przesza przez ca Europ. Wiele z tych protestw

ideologi. To dlatego w Polsce i Czechach (ale nie na

szone przez jednego z liderw i problem byby

za zdrad (Thornton 1995). Takie praktyki su

byo organizowanych w sposb podobny do wyda-

Wgrzech) czciej ni w Europie Zachodniej iobu

rozwizany. Istot demokracji uczestniczcej jest

wzmocnieniu grup i poczucia przynalenoci ich

rze alterglobalistycznych, chocia koalicje stojce

Amerykach wida w koalicjach anarchistw i s

to, e kady ma prawo si wypowiedzie, uczest-

czonkw, co moe by zaskakujce, biorc pod

za nimi byy jeszcze bardziej zrnicowane. Z tego

oni dominujc grup w inicjatywach iprotestach

niczy w caym procesie podejmowania decyzji

uwag, jak wielu z nich podkrela w swoich wypo-

powodu ruchy takie jak Indignados czy Occupy s

(porwnujc do charakterystyki ruchu [della Porta,

i czu si uprawnion czci grupy12. W porw-

wiedziach indywidualizm. Subkultury s bardziej

czasem uwaane za kontynuacje ruchu alterglo-

Tarrow 2005]). Inna sytuacja moe by zaobserwo-

naniu do dyskusji odbywajcych si w ramach re-

ukierunkowane na wewntrzn dynamik (Wein-

balistycznego, czsto akcentujc wanie uywane

wana na Wgrzech, gdzie wydaj si dominowa

alnych spotka mona zauway, e wicej kobiet

zierl, Muggleton 2003), skupiaj si na budowaniu

taktyki.

grupy zielonych i niektrzy dziaacze doczyli do

wzio udzia w wymianie e-maili ni zabrao gos

siy i jednoci grupy. W tym samym czasie grupy,

lewicowej partii LMP, ktra wesza do parlamen-

podczas spotkania. Chocia prawie wszystkie gru-

ktre s bardziej zorientowane na wyniki politycz-

Jedn z gwnych nowoci ruchu alterglobalistycz-

tu. Na Wgrzech LMP nadal promuje ideay alter-

py, na ktre si natknem, odwoyway si do idei

ne, koncentruj si na swoich dziaaniach w spra-

nego byy jego poziome sposoby organizacji. Jef-

globalizmu, skupiajc si jednak coraz bardziej na

feministycznych i rwnouprawnienia pci, raczej

wie zmian politycznych (Tilly 2004; Tilly, Tarrow

frey Juris wywodzi je z dzie Deleuzea i Guttariego

taktycznej walce z prawicowymi rzdami. Wtym

szorstki i czasem agresywny sposb prowadzenia

2006). Dziaania drugiego typu grup koncentruj

i nazywa sieciami rizomatycznymi (2008: 157);

samym czasie grupa anarchistw, ktra bya po-

dyskusji twarz w twarz doprowadzi do milcze-

si na ewentualnych odbiorcach ich roszcze, na

w poczeniu z rosncym znaczeniem nowych

czona z tym rodowiskiem, znikna. Zwykle

technologii komunikacyjnych zaowocoway one

grupy anarchistyczne s tylko maym kawakiem

zupenie innym rodzajem ruchu spoecznego. Brak

ruchu alterglobalistycznego, ktry zosta zdomi-

struktur, hierarchii i liderw (w pewnym stopniu,

nowany przez organizacje pozarzdowe skupione

poniewa nieformalne przywdztwo jest nieunik-

na obronie rodowiska naturalnego, bdce bliej

nion czci kadej grupy spoecznej [Freeman

liberalnej ideologii spoeczestwa obywatelskiego

1972]) spowodowa, e ruch alterglobalistyczny by

i jego funkcji ni jakikolwiek anarchista. Anarchi-

o wiele bardziej elastyczny, zwaszcza w kontek-

ci nie tylko staraj si odrzuci struktury wadzy

178

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Subkulturowy styl ycia czy dziaanie

polityczne?

przykad na decydentach, i s bardziej elastyczne

Konsensus to cile okrelony proces podejmowania decyzji
grup niehierarchicznych w sytuacji bezporednich kontaktw.
Jest to praktyka wypracowana gwnie w Stanach Zjednoczonych (Graeber 2009), ale chtnie uywana przez aktywistw
spoecznych w innych czciach wiata. Polega na wypracowywaniu wsplnego stanowiska grupy, ktre moe by przyjte jednogonie, a kady uczestnik grupy powinien si na
dany temat wypowiedzie.
11

Szczegowe schematy postpowania w procesie konsensusu s m.in. spisane w niemieckim instruktarzu dla aktywistw
HierarchNIE Reader.
12

w negocjowaniu swojego stanowiska. Gdy kto

opowiada si za pewn zmian (np. broni lokalnego placu zabaw lub chce wpyn na decydentw politycznych w swoim kraju), sposb, w jaki
tego dokona, jest mniej istotny dla potencjalnych
sojusznikw. Rwnie roszczenia mog podlega
kompromisom, jeli maj by spenione. Pomimo

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

179

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

e niektre badane przeze mnie grupy (zwaszcza

ycia codziennego. Anarchist lub lewicowcem si

wynikaj z zobowiza moralnych, ktre pokazuj

rami i grupami umotywowanymi politycznie zo-

modziewki partyjne) nie wyznaj ideaw de-

jest, a nie si bywa. Chocia przymiotnik alter-

w swoich dziaaniach. Rnice midzy subkultu-

stay przedstawione w tabeli 1.

mokracji bezporedniej explicite, akceptacja tych

globalistyczny prawie nigdy nie pojawi si jako

ideaw jest warunkiem uczestnictwa w koalicjach

sposb na wasne okrelenie si, dziaacze wpeni

alterglobalistycznych. W przypadku subkultur ist-

zgadzali si z postulatami alterglobalistycznymi

nieje (wyidealizowany) obraz grupy i jej uczestni-

i brali udzia w wydarzeniach alterglobalistycz-

kw, postrzegany przez nich jako swego rodzaju

nych, unikali jednak takiego samookrelenia. Jed-

typ idealny (Thornton 1995). Jeli si go nie spe-

na z respondentek w Czechach, w odpowiedzi

nia, nie mona by czonkiem takiej grupy (Mar-

na pytanie, kiedy mona zdefiniowa siebie jako

cus 2009). Innymi sowy, jeli kto pragnie sta si

prawdziwego dziaacza, powiedziaa mi:

punkiem, ale nadal czuje si bardziej komfortowo

wgarniturze i krawacie, nie bdzie uznany za pun-

To zaley rwnie od twojego stylu ycia i nie sdz,

ka przez innych punkw i nie bdzie dopuszczony

abym ya wedug zasad anarchistycznych. Jest to po-

do udziau w ich grupie.

wizane z byciem aktywnym w yciu codziennym,

nie tylko aktywizmem antykapitalistycznym, ale

Tab. 1. Porwnanie metod i praktyk subkultur i ruchw spoecznych zorientowanych politycznie.

SUBKULTURA

MOBILIZACJA POLITYCZNA

wikszo dziaa skierowanych do wewntrz grupy

ogranicza formowanie koalicji na gruncie czystoci
grupy
silniejsze poczucie przynalenoci do grupy

Praktyki zakorzenione w codziennym yciu dzia-

rwnie antyautorytarnym, a ja pracuj dla organi-

ideologiczna ortodoksja, mniejsza skonno do

aczy wypywaj z ich ideologii i mog by dostrze-

zacji pozarzdowej i wspieram ten system organizacji

kompromisu

gane w wielu rnych dziedzinach: dieta (wik-

pozarzdowych przez mj udzia w nim. Pracuj... Je-

szo dziaaczy, ktrych spotkaem, bya wegeta-

stem liderem tej organizacji i nie pasuje to do mojej

rianami lub weganami), styl ubierania si, unika-

koncepcji anarchizmu.

dziaania koncentruj si na polityce i/lub zmianach

spoecznych
szerokie koalicje tworzone z rnymi podmiotami

moliwe liczne samoidentyfikacje

bardziej skonne do kompromisu / agodzenia roszcze

wikszy wpyw na styl ycia i praktyki ycia

silniejsze rozrnienie sfery publicznej (politycznej)

codziennego

iprywatnej

nie udziau w yciu politycznym (w szczeglnoci

rdo: Opracowanie wasne na podstawie wywiadw z dziaaczami.

unikanie gosowania w wyborach powszechnych),

Zazwyczaj dzieje si tak w przypadku radykal-

prby walki z konsumpcjonizm czy preferencje do

nych dziaaczy spoecznych. Janusz Waluszko, nie-

korzystania z transportu publicznego czy rowe-

mal legendarny polski anarchista, pisa w swoich

ru. Gdy jeden z badaczy ruchu alterglobalistycz-

wspomnieniach o Ruchu Spoeczestwa Alterna-

Dziaania okrelane jako mobilizacje polityczne

[k]oncentrujc si na zwizku ruchw spoecznych

nego w Polsce prbowa umwi si na spotkanie

tywnego13, ktry wspzaoy: aktywizm spo-

s czciej domen bardziej sformalizowanych

zpastwem i ustrojem, ignoruje si w ten sposb ukry-

z dziaaczami w McDonalds, aktywici pokazali

eczny jest naszym sposobem na ycie, a nie rol

grup bdcych uczestnikami koalicji alterglobali-

ty wymiar kulturowy ruchw spoecznych, co jest

si tylko, aby zapyta go, czy s przedmiotem eks-

spoeczn, po zakoczeniu ktrej zapomina si

stycznych.

istotne, poniewa, midzy innymi, to kultura ruchw

perymentu spoecznego lub prowokacji i posta-

o wszystkim, jak pracownik biura wracajcy do

wili ultimatum, e albo zmieni miejsce, albo nie

domu ze swoim wynagrodzeniem (2009: 31). Dla

W oparciu o powysze porwnanie mona pokusi

dziennego sprawia, e mobilizacje staj si moliwe.

udziel wywiadu. Konstatacj byo, e opr wo-

niego i dla innych dziaaczy nie ma rozrnienia

si o sugesti, aby ruch alterglobalistyczny w re-

W ten sposb sie grup, ktre tworz ruch spoeczny,

bec gwnych nurtw wspczesnej kultury wyra-

pomidzy sfer prywatn i dziaalnoci politycz-

gionie Europy rodkowo-Wschodniej analizowa

suy jako platforma do mobilizacji, poniewa sie ru-

a si w najmniej oczekiwany przez nas sposb

n. Dziaania aktywistw s wynikiem powoania,

w kategoriach subkultury. Ma on oczywicie rw-

chu dzieli kultur i tosamo zbiorow. [tum. wasne]

nie cele polityczne, ale alterglobalici d do prze-

(Pomieciski 2010: 31). To pokazuje, e bycie dziaaczem wpywa nie tylko na czyje wybory polityczne, ale rwnie (lub przede wszystkim) na styl

180

2015 PSJ Tom XI Numer 4

zanurzona w istniejcych wczeniej sieciach ycia co-

RSA bya pierwsz grup w Polsce po 1945 roku, ktra okrelaa si jako anarchistyczna, i uwaa si j za grup zaoycielsk dla wspczesnego ruchu anarchistycznego w Polsce.
13

mian politycznych i spoecznych w (sub)kulturowy

Grupy, ktre s przedmiotem analizy w niniejszym

sposb. Greg Martin (2013) napisa:

artykule i ktre czsto nadaway ton alterglobali-

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

181

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

styczny koalicjom i mobilizacjom w regionie, kady

Europy rodkowej i Wschodniej w latach osiem-

chem na ustach. Obraz ten nie pasowa jednak do

ktre mieszcz si w kategorii ideologie lewico-

spory nacisk na polityk prefiguratywn. Sugeruje

dziesitych (Urbaski 2009).

samowyobraenia dysydentw jako intelektuali-

we bd te coraz bardziej popularnych ostatnio

stw iosb prowadzcych walk o niepodlego.

lewakw. Sugeruje to odrzucenie kadej formy

Ruch dysydencki podchodzi z du rezerw do

lewicowoci przez odwoanie do powojennej hi-

oddolnych inicjatyw, ktre stosoway karnawao-

storii politycznej regionu, i czonkowie w zasadzie

Historia rozwoju oddolnych ruchw spoecznych

we metody protestu, wola wnich nie uczestniczy

wszystkich przebadanych przeze mnie grup bory-

ma istotne konsekwencje take dzisiaj, a rozwj

i nie uwzgldnia czonkw tych grup, gdy przy-

kali si z tego typu wykluczeniem. Kiedy pytaem

[d]la Melucciego (1989; 1996), wspczesne ruchy pi-

rodowiska spoecznego i politycznego, w ktrych

szo do negocjacji z wadzami. Ruchy modzieo-

o wsparcie dla starych partii lewicowych w regio-

trz symboliczne wyzwania wobec dominujcych,

grupy s aktywne (ktre obejmuj histori walk an-

we i ludzie w nich uczestniczcy byli traktowani

nie, aktywista i ekolog z Czech powiedzia mi:

homogenizujcych kodw kulturowych, komuniku-

tykomunistycznych oraz transformacj po 1989 r.),

jako mao powani. Ich zorientowanie na rado

jc reszcie spoeczestwa przesanie rnicy. Robi

odgrywa rwnie wan rol.

ikarnawa byo postrzegane jako modzieowa ko-

Lewicowo zostaa uznana za niedemokratyczn,

nieczno wypuszczenia pary. Zaoyciele sytu-

autorytarn i tym podobne. Pojcia takie jak solidar-

to, e tosamo (lub tosamoci) tego ruchu jest

skonstruowana w inny sposb ni w klasycznej

Dziedzictwa historyczne

teorii ruchw spoecznych. Jak kontynuuje Martin

(2013):

to przez ycie wedug alternatywnych stylw ycia.

W tym sensie nonik to wiadomo. W celu komu-

Oddolny aktywizm spoeczny, ktry wykorzystu-

acjonistycznej Pomaraczowej Alternatywy zosta-

no, rwno, a nawet sprawiedliwo spoeczna zo-

nikowania jasnego i spjnego przekazu ruchy musz

je konfrontacyjny repertuar dziaa, rozwin si

li wyrzuceni z grupy, ktra zorganizowaa strajk

stay publicznie potpione jako utopie komunistycz-

wytworzy tosamo zbiorow. [tum. wasne]

w Europie rodkowo-Wschodniej w poowie lat

na Uniwersytecie Wrocawskim, poniewa nie byli

ne [...] konkurencja, skrajny elitaryzm i wolny rynek

osiemdziesitych w opozycji do komunistycznych

wystarczajco powani (Tyszka 1998: 314). We-

s podstaw obecnej ideologii. Stwierdzenie: Jestem

Analizowanie procesu tworzenia tosamoci ruchu

wadz, jak i opozycji demokratycznej (Piotrowski

dug takiego schematu, wci obecnego w Euro-

antykapitalist jest tumaczone w sposb bardzo po-

alterglobalistycznego przez pryzmat bada subkul-

2010). Pomimo ponad dwch dekad funkcjonowa-

pie rodkowej iWschodniej, polityka to powana

dobny do Jestem terroryst lub Jestem twardogo-

tur moe dostarczy interesujcych przykadw,

nia demokracji dziedzictwo przeszoci jest czyn-

sprawa, dla powanych ludzi najlepiej starszych

wym komunist i tak dalej. Kapitalizm jest uwaany

szczeglnie w Europie rodkowo-Wschodniej, ktra

nikiem nadal silnie wpywajcym na mobilizacje

lub co najmniej dziaajcych w powany sposb,

za naturalny system stosunkw produkcji, a parla-

jest raczej wrogim rodowiskiem dla oddolnej ak-

spoeczne i ruchy w regionie. Skutkuje to kilko-

jak spuentowaa to jedna z moich rozmwczy.

mentarna demokracja jako najlepszy w historii sys-

tywnoci spoecznej i dla lewicowych idei, w szcze-

ma charakterystycznymi cechami odrniajcy-

glnoci w kontekcie ruchw spoecznych okre-

mi ruch rodkowoeuropejski od jego zachodnich

Ze wzgldu na odrzucenie partii socjalistycznych

lanych jako radykalne (Cisa 2013). Dziaacze

odpowiednikw. Oddolne ruchy spoeczne s cz-

w 1989 roku (Ackermann, DuVall 2001) lewicowe

Czasem problematyczno kwestii lewicowoci jest

wydaj si ka nacisk na ruch w celu utrzymania

sto wykluczone z debat gwnego nurtu dyskur-

ideologie polityczne s wizane z dawnymi rei-

spotgowana przez uywanie podczas dyskusji we

czystoci, co wyraane jest w rezerwie wobec so-

su politycznego jako niewystarczajco racjonalne

mami. W ten sposb kulturowy antykomunizm

wasnym gronie i z adwersarzami z wasnego krgu

juszy i wsppracy z innymi podmiotami.

(Ost 2007). Jest to wzmocnione przez dziedzic-

zacz by dominujc ram interpretacyjn (Ci-

jzyka klasycznej klasowej lewicy przez grupy, kt-

two komunistycznej przeszoci i sposoby wal-

szewski 2013), obejmujc klasyczn klasow le-

re okrelaj si czasem jako lewica kulturowa.

Bliskie zwizki alterglobalistw z subkultur

ki z nim, gdy prodemokratyczne zmagania byy

wic, jak i jej wspczesne nurty, koncentrujce

ikontrkultur wykraczaj poza spoeczne ta dzia-

postrzegane jako co powanego. W tym samym

si na kwestiach tosamoci i konfliktach kulturo-

Analizujc sytuacj ruchw spoecznych w krajach

aczy; s ich ciekami rekrutacji do aktywizmu

czasie, pod koniec 1980 roku, nowo powstae ru-

wych. Antykomunizm jest nadal jedn z gwnych

Europy rodkowo-Wschodniej, trzeba spojrze

spoecznego. W wikszoci przypadkw dziaacze

chy spoeczne zaczy uywa karnawaowych

ram pojciowych stosowanych nie tylko przez po-

take na genealogi ich systemw politycznych;

wywodz si z punkrockowych i hardcoreowych

metod protestu i sposobw mobilizacji nowych

litykw, ale take pseudokibicw i grupy nacjona-

rok 1968 przynis now fal krytycznego mark-

scen muzycznych, ktre byy gwnymi kanaami

zwolennikw (Kenney 2005), co byo domen ru-

listyczne. Okrelanie to nie musi dotyczy praw-

sizmu z tendencjami humanistycznymi, ktry

szerzenia nowych idei politycznych (gwnie anar-

chw studenckich i modzieowych. Rewolucja

dziwych komunistw, obejmuje take feministki,

sta si dominujcym trendem wrd intelektuali-

chizmu i radykalnej ekologii) wrd spoeczestw

miaa by osignita w zabawny sposb, ze mie-

ekologw oraz czonkw grup wolnociowych,

stw. Pod koniec lat siedemdziesitych lewicowe

182

2015 PSJ Tom XI Numer 4

tem polityczny bez alternatywy.

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

183

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

koncepcje zaczy by wypierane przez liberalizm

wiska w nowej administracji pastwowej, w nowo

chu squatterskiego, opisanego, obok ekologw i fe-

wwikszoci grup alterglobalistycznych w regio-

trend, ktrego popularno zacza si zwiksza

powstaym sektorze NGO lub rozpoczo wasn

ministek, przez uka, ktry odgrywa wan rol

nie. S one rwnie raczej niechtne wobec okre-

w poowie lat osiemdziesitych, kiedy oznaki sa-

dziaalno gospodarcz (Ekiert i Foa 2011). Dla

wruchu alterglobalistycznym, zapewniajc autono-

lenia lewicowcy, czciowo ze wzgldu na swj

boci bloku wschodniego i zachodnie poparcie dla

alterglobalistw wprowadzenie systemu dotacji

miczne przestrzenie dla jego dziaa.

udzia w antykomunistycznej opozycji w latach

dysydentw stao si bardziej widoczne. Radykal-

opartego na grantach i zwizanego z nim sposobu

ne grupy, ktre pojawiy si w latach osiemdzie-

dziaania (opartego na konkretnych celach i kad-

Wedug niektrych autorw (Ost 2007) porzucanie

szablony malowane na cianach przez anarchistw

sitych mog by postrzegane jako krytyka w-

cego nacisk raczej na pomoc ni na usuwanie sys-

pozycji lewicowych przez dysydentw zaczo si

z hasem Ani lewica, ani prawica Wolno, po-

czesnych elit (take tych w ruchu dysydenckim),

temowych lub politycznych przyczyn problemw

wczeniej w poowie lat osiemdziesitych gdy

przez ktre staraj si oni uwolni od ciaru lewi-

wzmocniona przez subkulturow postaw buntu.

spoecznych) byo prb pacyfikacji oporu spoecz-

nastpi zwrot w kierunku pozycji bardziej konser-

cowej przeszoci.

Muzyka punk bya jednym z fundamentw tego

nego i buntowniczego potencjau spoeczestwa.

watywnych i neoliberalnych, szczeglnie w Polsce

ruchu, ochrona rodowiska (czsto czona z bud-

Bardziej radykalne ruchy spoeczne byy albo izo-

i na Wgrzech. Formowanie grup lewicowych sta-

Silny antykomunizm, nawet w ruchu alterglobali-

dyzmem i filozofiami Wschodu) drugim. Podobny

lowane, albo straciy czonkw, ktrzy przeszli do

nowi zatem problem. Jeden z czonkw Pracowni-

stycznym, jest take odzwierciedlany w odrzuca-

proces mia miejsce na Zachodzie, gdzie Nowe Ru-

pracy w organizacjach pozarzdowych i admini-

czej Demokracji, lewicowej grupy z Warszawy, opo-

niu potencjalnej wsppracy z grupami otwarcie

chy Spoeczne (pokojowe, ochrony rodowiska itp.)

stracji pastwowej. To przejcie wytworzyo luk

wiedzia mi histori, jak chcia stworzy lewicow

lewicowymi, w szczeglnoci odwoujcymi si do

oddaliy si od myli marksistowskiej i zdystan-

pokoleniow, ktra nie zostaa wypeniona a do

grup i jak ta prba si nie powioda:

tradycyjnej lewicy. Jeden z czeskich anarchistw,

soway wobec liberalnych modeli spoeczestwa

poowy lat dziewidziesitych przez dziaaczy

obywatelskiego. W kontekcie pnej zimnej woj-

odwoujcych si do dowiadcze ruchw spo-

To si nie moe sprawdzi w Polsce, bieganie z czer-

ny ideologie praw czowieka, spoeczestwa oby-

ecznych z innych czci wiata. Gdy respondenci

won flag i mwienie o komunizmie, moe we Wo-

watelskiego i liberalizmu (zarwno politycznego,

mwili mi o historii walk (wobec kapitalizmu, na

szech ma to zupenie inne konotacje, w Polsce to nie

Byo kilku gupich tureckich komunistw, ktrzy wy-

jak i gospodarczego) byy silnie wspierane przez

rzecz czystego rodowiska), czciej odwoywali

kojarzy si z wolnoci, tylko kojarzy si z niewol.

gldali jak Ku Klux Klan, naprawd [miech]. Nosili

Zachd w krajach Europy rodkowo-Wschodniej.

si do przykadw z Europy Zachodniej lub USA

W tym ustawieniu grupy subkulturowe z 1980

ni lokalnych. Jeden informator socjolog, dzia-

W Europie Zachodniej lewicowe grupy stanowi

ne czerwone flagi z sierpem i motem, i to by pro-

roku byy manifestacj antyhierarchicznej kryty-

acz i pracownik ekologicznej organizacji pozarz-

wikszo w ruchu, co byo wida na przykadzie

blem. [] stara lewica jest zdyskredytowana w tym

ki zarwno represyjnych pastw socjalistycznych

dowej z Polski zwrci uwag na ten proces:

Europejskiego Forum Spoecznego (della Porta,

kraju.

i elitarnych dyskursw dysydenckich, jak i form

oraz repertuarw protestw.

osiemdziesitych. W Polsce mona zaobserwowa

ktry by zaangaowany w przygotowanie protestw w 2000 roku w Pradze, powiedzia mi:

czerwone flagi. Zrobili kaptury z nich, [mieli] ogrom-

Tarrow 2005; take obserwacje wasne z Forw

[Piotr] uk zrobi badania na temat nowych ruchw

Spoecznych w Malm i Istambule). W regionie Eu-

Ruch alterglobalistyczny musia szuka innego ro-

spoecznych w Polsce, i to zostao opublikowane

ropy rodkowo-Wschodniej ruch ma inn struktu-

dzaju jzyka i sposobu na zracjonalizowanie swo-

W latach osiemdziesitych ruchy spoeczne byy

w2001 roku, i on zapyta dziaaczy midzy innymi

r: dominuj w nim oddolne grupy, ktre maj ten-

ich roszcze i stanowisk sposobu, ktry byby po-

marginalizowane przez prodemokratycznych dy-

o tradycj, do ktrej si odnosz. Zachodnie tradycje

dencj do wykorzystywania bardziej radykalnych

nad podziaem na lewoprawo. Na Wgrzech jeden

sydentw, ktrych gwnym celem byo obalenie

byy dla nich waniejsze ni tradycje lat osiemdzie-

taktyk i maj inne koncepcje organizacyjne, znacz-

zaktywistw opowiedzia mi o pocztkach swojej

komunizmu, pozostawiajc wiele innych kwestii

sitych w Polsce, o ktrych w sumie niewiele wiemy.

nie bardziej antyhierarchiczne w porwnaniu

grupy, jednej z waniejszych w historii alterglobali-

do tradycyjnej lewicy, ktra stanowi mniejszo,

zmu w tym kraju:

(np. obowizkow sub wojskow) na boku. Grupy te rniy si od reszty obozu prodemokratycz-

Wspomniane ruchy spoeczne nie tylko przyjmo-

acz grup, jak na przykad grupy komunistw,

nego bardziej radykalnym repertuarem protestu

way nowe taktyki i repertuar protestu, ale take

s izolowane, take fizycznie, podczas protestw.

[nasza grupa] nie chciaa by klasyfikowana poli-

oraz radykalizmem da. Co wicej, po 1989 roku,

zorganizoway swoje dziaania wok idei, ktre

Nawet jeli nie definiuj si explicite jako anarchi-

tycznie, nie bylimy ani konserwatywni, ani lewi-

wielu dziaaczy z lat osiemdziesitych zajo stano-

pochodziy z zagranicy. Tak byo w przypadku ru-

ci, mona zauway anarchistyczne tendencje

cowi, nie naleelimy do adnej opcji ideologicznej.

184

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

185

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

I anarchizm jako ideologia sprawdza si w naszym

(Kubarczyk 2009; Koubek 2010). Rne genealogie

dostpu do informacji, grupy te prowadziy de fac-

tacyjn do wykorzystania przez ruch alterglobali-

przypadku [...]. Nasz tryb pracy by take jakby anar-

skutkuj take przeciwstawianiem sobie dziaa

to dziaalno antysystemow.

styczny.

chistyczny, nie mielimy lidera naszej grupy czy

(take radykalnych) i dyskusji intelektualnej jako

przewodniczcego, to byo bardziej poziome, i to byo

dwch odrbnych wiatw. Lini podziau mo-

Podsumowanie

Po drugie, ruch jest mniej rnorodny ni w in-

rzadkoci w tamtych czasach.

na wyznaczy pomidzy organizacjami pozarz-

nych czciach wiata: anarchici i radykalni eko-

dowymi (i innymi grupami profesjonalnymi

W artykule staraem si zaproponowa kilka wy-

lodzy s w nim najsilniejsi. Ma to nastpujce

Jednake brak zrozumiaego przez spoeczestwo

i bardziej zinstytucjonalizowanymi) a aktywista-

janie dla ksztatu ruchu alterglobalistycznego

konsekwencje: ruch jest ograniczony do radykal-

dyskursu, ktry racjonalizowaby ich zmagania,

mi zgrup nieformalnych, czy te w jzyku moich

wEuropie rodkowej i Wschodniej. Mimo e kra-

nego skrzyda pod wzgldem repertuaru prote-

doprowadzi do schyku ruchu w regionie, ponie-

respondentw pragmatykami i teoretyka-

jom Europy rodkowo-Wschodniej daleko do jed-

stu, taktyki i retoryki, daje si zauway mniejsz

wa nie udao si zmobilizowa ludzi na masow

mi. Oile ci pierwsi skupiali si na poszukiwaniu

norodnoci, nadal wykazuj kilka cech wsplnych,

w porwnaniu z innymi regionami liczb grup

skal i utrzyma samego ruchu. Jeden z rzeczni-

doranych rozwiza problemw spoecznych,

ktre wpyny na rozwj ruchw spoecznych.

umiarkowanych i zaangaowanych w polityk

kw czeskiej kampanii antyradarowej powiedzia

otyle ci drudzy skupiali si na poszukiwaniu po-

Alterglobalici pojawili si jednoczenie na caym

gwnego nurtu (takich jak partie polityczne czy

mi, e mogo to by wynikiem obrazu w mediach:

litycznego isystemowego rda tych problemw.

wiecie i ruch w Europie rodkowej i Wschod-

zwizki zawodowe). Aktywici z Europy rodko-

I najczciej znajdowali je w sprzecznociach ka-

niej nie by w tyle za wydarzeniami na wiecie

wej i Wschodniej wydaj si te znacznie bardziej

pitalizmu.

(wszczeglnoci w Pradze w 2000 roku). Twierdz

zaangaowani w swoje praktyki, w szczeglnoci

jednak, e ruch w tym regionie jest inny ni jego

demokracj dyskursywn i deliberatywn, chocia

zachodnie odpowiedniki w kilku aspektach.

w innych krajach s one stosowane skuteczniej.

Istnieje dua rnica pomidzy zagranicznymi mediami i wiatem czeskich mediw. Czeskie media
wydaje si by proradarowe, wic maj tendencj do

Radykalna ekologia (radykalna w taki sposb, e

przedstawiania przeciwnikw radaru albo jako eks-

obejmuje bezporednie dziaania, takie jak okupa-

tremistw, albo komunistw, albo innego rodzaju

cje, blokady, do fizycznej konfrontacji z przeciwni-

Po pierwsze, ruch jest znacznie mniejszy ni w in-

zie konsensusu to nie tylko sposb organizowania

szalecw.

kami wcznie) jest rwnie cile zwizana z sub-

nych czciach wiata. W regionie, ktry wedug

si. Jest to wana cz ich ideologii (Graeber 2009)

kulturami i istniej due zbienoci pomidzy ra-

niektrych obserwatorw by jednym z laborato-

i jako taka nie moe by naruszona, co ogranicza

Anarchizm i radykalna ekologia dwa najwaniej-

dykalnymi ekologami i alterglobalistami w Europie

riw neoliberalizmu (Klein 2009) i gdzie transfor-

liczb potencjalnych sojusznikw oraz ogranicza

sze nurty na scenie ruchw spoecznych zostay

rodkowo-Wschodniej, zwaszcza na Wgrzech, co

macja gospodarcza pozostawia du cz popu-

inne ideologiczne dziaania. Ruch wydaje si rw-

ponownie wprowadzone w Europie Wschodniej

odrnia ten kraj od pozostaych bdcych przed-

lacji z przekonaniem, e stracia na przemianach,

nie ekskluzywny i mniej podatny na tworzenie

poprzez subkultury gwnie poprzez muzyk

miotem niniejszego artykuu. Grupy ekologiczne

niezadowolenie spoeczne nie zostao skanalizo-

sojuszy z partiami politycznymi i innymi podmio-

punkrockow (Urbaski 2009, Piotrowski 2010).

wydaj si by szczeglnie znaczce na Wgrzech

wane za porednictwem hase alterglobalistycz-

tami (organizacjami pozarzdowymi, fundacjami,

By to wynik sytuacji, w ktrej grupy opozycyjne

(gdzie Krg Dunajski by jedn z pierwszych du-

nych. Ta sama rzecz udaa si jednak ruchom

stowarzyszeniami, zwizkami zawodowymi) ni

nie speniay wymaga modych ludzi, w szcze-

ych oddolnych mobilizacji po 1956 r.), akatastro-

skrajnej prawicy (w szczeglnoci na Wgrzech).

w Europie Zachodniej czy Ameryce Pnocnej.

glnoci w rozwizywaniu problemw zwiza-

fa w Czarnobylu (i pniejsze lokalne katastrofy

Region by rwnie polem szybko rozwijajcej si

nych z obowizkow sub wojskow i ochron

ekologiczne) wywoaa wiele protestw w caym

postpolityki (Zaski 2012). Jej antyideologiczny

Po trzecie, ruchowi jest bliej do subkultury

rodowiska. Zbiego si to ze wzrostem popular-

regionie, stajc si punktem zwrotnym wlokalnej

dyskurs i nacisk na zarzdzanie, a nie polityk,

ikontrkultury ni w innych czciach wiata. Wy-

noci punk rocka. Nigdzie punkowy slogan No fu-

historii ruchw (Fagan, Carmin 2014). To nie byy

bardzo osabiy zideologizowane slogany dziaa-

nika to z historii i genealogii ruchw spoecznych

ture nie by bliszy rzeczywistoci ni w Europie

tylko protesty przeciwko niszczeniu rodowiska

czy alterglobalistycznych. W regionie, w ktrym

w regionie, w szczeglnoci jest to zwizane z po-

rodkowej i Wschodniej (Ramet 1995). Podobnie

naturalnego, ale take przeciwko polityce infor-

globalizacja gospodarcza i neoliberalizm byy

jawieniem si wielu oddolnych grup w poowie lat

ruch antyfaszystowski w Europie Wschodniej wy-

macyjnej wadz, ktre trzymay informacje o za-

widziane w dziaaniu, radykalne hasa antykapi-

osiemdziesitych, ktre sprzeciwiay si nie tyl-

rs wwikszoci ze sceny punk rocka i hardcore

nieczyszczeniu rodowiska w tajemnicy. dajc

talistyczne nie stay si skuteczn ram interpre-

ko wadzom, ale byy rwnie krytyczne wobec

186

2015 PSJ Tom XI Numer 4

Dla dziaaczy zasada podejmowania decyzji na ba-

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

187

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

opozycji prodemokratycznej. Jednym z gwnych

bok nieufno wobec pastwa, jak rwnie wszel-

Pomimo braku aktywnoci dzisiaj, znaczenie ru-

iwsppraca czci rodowisk, w szczeglnoci po

kanaw rozpowszechniania ich ideaw byy sub-

kich form organizacji i problemw z wasnym po-

chu alterglobalistycznego dla aktywnoci spoecz-

stronie lewicy, jest wynikiem dowiadcze zdo-

kultury modzieowe, w szczeglnoci muzyka

zycjonowaniem dziaaczy jako lewicowych. Lewica

nej w Europie rodkowo-Wschodniej jest trudne

bytych podczas alterglobalistycznych kampanii,

punkrockowa. Genealogia ruchw spoecznych

pomimo ponad dwch dekad w peni funkcjo-

do przecenienia. Wiele taktyk, ktrych dziaacze

apojawiajce si nowe cykle protestu, takie jak na

wykracza poza wygld zewntrzny i gust mu-

nujcej demokracji jest nadal wizana z dawnym

uywaj dzisiaj, wypywa z poprzednich, alter-

przykad ruch Occupy, czsto nawizuj bezpo-

zyczny aktywistw; stworzya ona wzr dla mo-

reimem i komunistyczn przeszoci. To rwnie

globalistycznych, protestw. Ponadto konsolidacja

rednio do dziedzictwa alterglobalizmu.

delu dziaacza spoecznego. Przy porwnywaniu

sprawia, e formuowanie lewicowych argumen-

praktyk dziaaczy spoecznych z Europy rodko-

tw, w szczeglnoci tych, ktre atakuj i krytykuj

wej i Wschodniej z subkulturami wida, e maj

system kapitalistyczny, staje si problematyczne.

one poczucie ortodoksji jeli chodzi o ich wasny

wizerunek. Wszelkie nieczyste zachowania (np.

Ostatni cech ruchu alterglobalistycznego w re-

udzia w wyborach powszechnych lub jedzenie

gionie jest jego pewnego rodzaju peryferyjno.

misa, dla niektrych) wykluczaj osob z grupy

Wielu z dziaaczy, z ktrymi rozmawiaem, nawi-

i z ruchu. Moim zdaniem, to jest powodem, dla-

zywao do koncepcji systemw-wiatw i stosowa-

czego tak wielu alterglobalistw unikao wsp-

o teorie Wallersteina nie tylko do polityki gospo-

pracy i koalicji z partiami politycznymi, nawet

darczej i gwnego nurtu, ale take w stosunkach

w sytuacjach, w ktrych ruchy spoeczne mogy-

dotyczcych dziaaczy z zagranicy. Wielu moich

Cisa Ondrej (2013) Post-Socialist Social Movements [w:] David

by na tym skorzysta. Mniejsza jest take liczba

rozmwcw brao udzia w programach wymiany

Snow i in., eds., The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social and

Fagan Adam, Carmin Joe (2014) Green Activism in Post-Socialist

struktur wspierajcych ruchy spoeczne w celu

akademickiej lub mieszkao jaki czas za granic.

Political Movements. London, New York: Blackwell [dostp 14 lu-

Europe and the Former Soviet Union. London: Ashgate.

ich przetrwania. W szczeglnoci jest to przypa-

Ta zagraniczna perspektywa outsidera pozwalaa

dek tak zwanej sceny, ktra jest przestrzeni po-

im oceni wspprac z grupami zagranicznymi

midzy, gdzie spotkaj si dziaacze, wspierajcy,

idziaaczami bardziej krytycznie, jak w przypad-

potencjalnie nowi czonkowie i odbiorcy ich rosz-

ku dziaacza, ktrego spotkaem w Budapeszcie.

cze (Leach 2008). Scena jest przestrzeni, w ktrej

Urodzony w Niemczech, z rodzinnymi powiza-

ruchy spoeczne przebywaj pomidzy szczytami

niami z USA, od prawie dekady aktywnie dziaa-

swojej dziaalnoci. Jest miejscem, gdzie czonko-

jcy w Budapeszcie i Pradze w inicjatywach ekolo-

wie rnych grup mog spotka si i wymieni

gicznych i rowerowych, ktry powiedzia mi:

informacje lub zaplanowa co razem. W krajach

Bibliografia
Ackermann Paul, DuVall Jack, eds. (2001) A Force More Power-

Ekiert Grzegorz, Foa Ricardo (2011) Civil Society Weakness in

ful. New York: Palgrave Macmillian.

Post Communist Europe: A Preliminary Assessment. Carlo Alberto Notebooks, no. 198, s. 145.

tego 2013 r.]. Dostpny w Internecie http://onlinelibrary.wiley.

Fernandez Luis (2008). Policing dissent: Social control and the anti-

com/book/10.1002/9780470674871.

-globalization movement. London: Rutgers University Press.

Ciszewski Piotr (2013) Antykomunizm 2013 studium choroby.
lewica.pl [dostp 20 padziernika 2014 r.]. Dostpny w Inter-

Fisher Dana R. (2010) COP-15 in Copenhagen: How the Merging

necie

of Movements Left Civil Society Out in the Cold. Global Environ-

http://lewica.pl/?id=27865&tytul=Piotr-Ciszewski%3A-

Antykomunizm-2013---studium-choroby.

mental Politics, vol. 10, no. 2, s. 1117.

Day Richard (2005) Gramsci Is Dead: Anarchist Currents in the

Freeman Joe (1972) Tyranny of Structurelessness. The Second

Newest Social Movements. London: Pluto Press.

Wave, vol. 2, no. 1, s. 20.

della Porta Donatella, Diani Mario (2009) Ruchy spoeczne: wpro-

Giugni Marco (2002) Explaining Cross-National Similarities

wadzenie. Przeoya Agata Sadza. Krakw: Wydawnictwo Na-

Among Social Movements [w:] Jackie Smith, Hank Johnston,

ukowe Uniwersytetu Jagielloskiego.

eds., Globalization and Resistance: Transnational Dimensions of So-

Europy rodkowo-Wschodniej sabsza infrastruk-

Zauwayem to i to mi przeszkadzao, jak ludzie zZa-

tura jest widoczna po mniejszej liczbie squatw

chodu tu przyjedali. Maj to automatyczne zaoe-

czy centrw spoecznych.

nie, e poniewa robi, co oni robi od lat, aponiewa

della Porta Donatella, Tarrow Sidney, eds. (2005) Transnational

Wschd wanie zosta wyrwany z komunizmu, to

Protest & Global Activism. Oxford: Rowman.

Kolejna, charakterystyczna dla ruchu alterglobali-

wszystko, co czowiek z Zachodu, ktry przychodzi

stycznego w Europie rodkowej i Wschodniej, cecha

tutaj, powie, bdzie jak wow chwytane niczym

moe by zestawiona z pojciem posocjalistycznego

gorce jedzenie, w tym sensie, e pomys pochodzi

dziedzictwa regionu. Zaliczy do niej mona: g-

zmoralnie wyszej strony z Zachodu.

188

2015 PSJ Tom XI Numer 4

cial Movements. Lanham: Rowman and Littlefield Publishers,

s.1329.
Graeber David (2009) Direct Action: An Ethnography. Oakland:
Diani Mario (2009) The Structural Bases of Protest Events, Mul-

AK Press.

tiple Memberships, and Civil Society Networks in the 15 February

2003 Anti-War Demonstrations. Acta Sociologica, vol. 52, no.

Juris Jeffrey (2008) Networking Futures. The Movements Against

1, s. 6383.

Corporate Globalization. Durham: Duke University Press.

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

189

Grzegorz Piotrowski

Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej

Juris Jeffrey, Pleyers Geoffrey (2009) Alter-Activism: Emerging

Melucci Alberto (1996) Challenging Codes: Collective Action

Urbaski Jarosaw (2009) Anarchizm kryzys i transformacja.

Yuen Eddie, Burton-Rose David, Katsiaficas George, eds. (2004)

Cultures of Participation Among Young Global Justice Activists. Jo-

in the Information Age. Cambridge: Cambridge University

Przegld Anarchistyczny, t. 9, s. 78111.

Confronting Capitalism: Dispatches from a Global Movement. Bro-

urnal of Youth Studies, vol. 12, no. 1, s. 5775.

Press.

oklyn: Soft Skull Press.

Waluszko Janusz (2009) Ruch spoeczestwa alternatywnego [w:]

Kenney Padraic (2005) Rewolucyjny karnawa: Europa rodko-

Navrtil Jii (2010) Between the Spillover and the Spillout. Czech

Damian Kaczmarek, red., Ruch spoeczestwa alternatywnego

Zaski Pawe S. (2012) Neoliberalizm i spoeczestwo obywatelskie.

wa 1989. Przeoy Piotr Szymor. Wrocaw: Kolegium Europy

Sociological Review, vol. 46, no. 6, s. 913944.

19831991. Pozna: Bractwo Trojka, s. 539.

Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Ko-

Wschodniej.
Klein Naomi (2009) Doktryna szoku: jak wspczesny kapitalizm

pernika.
Notes from Nowhere (2003) We Are Everywhere: The Irresistible

Weinzierl Rupert, Muggleton David (2003) What Is Post-sub-

Rise of Global Anticapitalism. New York: Verso.

cultural Studies Anyway? [w:] Rupert Wienzierl, David Mug-

uk Piotr (2001) Spoeczestwo w dziaaniu: ekolodzy, feministki,

gleton, eds., The Post-Subcultures Reader. Oxford, New York:

skotersi: socjologiczna analiza nowych ruchw spoecznych w Polsce.

Berg, s. 325.

Warszawa: Scholar.

wykorzystuje klski ywioowe i kryzysy spoeczne. Przeoya

H.Jankowska. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza.

Ost David (2007) Klska Solidarnoci: gniew i polityka w postkomunistycznej Europie. Przeoya H. Jankowska. Warszawa:

Koubek Martin (2010) Do-It-Yourself Activism in Central Eastern

Muza.

Europe: The Case of Brno Hardcore Scene in Czech Republic [dostp 30 kwietnia 2013 r.]. Dostpny w Internecie http://ispo.fss.

Piotrowski Grzegorz (2010) Between the Dissidents and the Re-

muni.cz/uploads/2download/koubek.pdf.

gime: Young People by the End of the 1980s in Central and Eastern
Europe. Debatte: Journal of Contemporary Central and

Krzemiski Ireneusz, red. (2006) Wolno, rwno, odmienno:

Eastern Europe, vol. 18, no. 2, s. 145162.

nowe ruchy spoeczne w Polsce pocztku XXI wieku. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe i Profesjonalne.

Piotrowski Grzegorz (2011) Squatted Social Centers in Central

Cytowanie

and Eastern Europe. ICRA Working Paper Series no. 1/2011.

Piotrowski Grzegorz (2015) Ruch spoeczny czy subkultura? Alterglobalici w Europie rodkowej i Wschodniej. Przegld Socjo-

Kubarczyk Grayna (2009) Polityczny antyfaszyzm? Przegld

Anarchistyczny, t. 10, s. 6370.

logii Jakociowej, t. 11, nr 4, s. 168191. [dostp dzie, miesic, rok]. Dostpny w Internecie: www.przegladsocjologiijaPomieciski Adam (2010) Bunt przeciwko zepsutej kulturze. Czas

kosciowej.org.

Kultury, t. 4, nr 157, s. 3035.

Leach Darcy (2008) An Elusive We: Antidogmatism, Democratic Practice, and the Contradictory Identity of the German Auto-

Ramet Sabina (1995) Social Currents in Eastern Europe: The Sour-

nomen. American Behavioral Scientist, vol. 52, s. 10421068.

ces and Consequences of the Great Transformation. Durham: Duke

University Press.

Marcus George E. (1995) Ethnography in/of the World System: The

Emergence of Multi-Sited Ethnography. Annual Review of Anth-

Rousselle Duane, Evren Sreyya, eds. (2011) Post-Anarchism:

ropology, vol. 24, s. 95117.

AReader. London: Pluto.

Marcus Greil (2009) Lipstick Traces. A Secret History of the Twen-

Thornton Sarah (1995) Club Cultures: Music, Media, and Subcultu-

tieth Century. Boston: Harvard University Press.

ral Capital. London: Polity Press.

Martin Greg (2013) Subcultures and Social Movements [w:] Da-

Tilly Charles (2004) Social Movements, 1768-2004. Boulder:

the post-socialist countries of Central and Eastern Europe. This paper attempts to fill this gap by exploring the key events of the

vid Snow i in., eds., The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Social

Paradigm Press.

movement, as well as the genealogy of grassroots social activism in the region. It offers insight into a movement that developed in

Social Movement or Subculture? Alterglobalists in Central and Eastern Europe

Abstract: Most of the research on the alterglobalist, also known as the global justice, movement has focused on Western Europe
and North America, with occasional research on other parts of the world. There has been little research done on this movement in

and Political Movements. London: Blackwell [dostp 14 lutego

a region that, due to its history, has been rather hostile to leftist ideologies and groups. This paper examines the development of the

2013 r.]. Dostpny w Internecie http://onlinelibrary.wiley.com/

Tilly Charles, Tarrow Sidney (2006) Contentious Politics. Boul-

alterglobalist movement in the region and traces its inspirations and path dependencies. It also poses questions about the nature

book/10.1002/9780470674871.

der: Paradigm Press.

of the movement and ways to analyze itwhether as a politicized social movement or a subculture and lifestyle choice. The close
connections of Central and Eastern European grassroots social movements to subcultures and counterculture might suggest a new

Melucci Alberto (1989) Nomads of the Present: Social Movements

Tyszka Juliusz (1998) The Orange Alternative: Street Happe-

and Individual Needs in Contemporary Society. Berkley: University

nings as Social Performance in Poland under Martial Law. New

of California Press.

Theatre Quarterly, vol. 14, no. 56, s. 311323.

190

2015 PSJ Tom XI Numer 4

and fresh perspective for studying social movements.

Keywords: Global Justice Movement, Social Movements, Central and Eastern Europe, Subculture, Globalization

Przegld Socjologii Jakociowej www.przegladsocjologiijakosciowej.org

191