Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
E-mail:
RESUMO
Foram analisados, neste artigo, os captulos IV, V e VII da obra Historia general de las cosas
de la Nueva Espaa, do frei Bernardino de Sahagn, elaborada no sculo XVI novo-hispano.
Buscou-se relacionar sua narrativa aos contextos histrico e epistemolgico de tal perodo,
enfatizando seus liames com o conhecimento europeu da Filosofia Natural e com as
necessidades impostas pelas colonizaes poltica e espiritual da Nova Espanha.
Palavras-chave: Frei Bernardino de Sahagn, astrologia judiciria, filosofia natural.
ABSTRACT
The present article aimed at analyzing chapters IV, V and VII from Historia general de las
cosas de Nueva Espaa, by Friar Bernardino de Sahagn, written in the New Spain 16th
century. We tried to relate its narrative to historical and epistemological contexts from such
period, emphasizing its connections with European knowledge on Natural Philosophy and
with needs imposed by the political and spiritual colonizations of New Spain.
Keywords: Friar Bernardino de Sahagn, judiciary astrology, natural philosophy.
RSUM
Cette article analyse la Historia General de las cosas de la Nueva Espaa, de Fray
Bernardino de Sahagn, faite au seizime sicle nouveau-hispanique. Cette tude vise
mettre en rapport son histoire avec le contexte historique et pistmologique du XVIe sicle
nouveau-hispanique, en soulignant leurs liens avec les connaissances europennes de la
philosophie naturelle et les ncessits imposes par la colonisation politique et spirituelle de
la Nouvelle-Espagne.
Mots-cls: Fray Bernardino de Sahagn, astrologie judiciaire, philosophie naturelle.
RESUMEN
En este artculo analizamos los captulos IV, V y VII de la obra Historia General de
las cosas de la Nueva Espaa, de Fray Bernardino de Sahagn, elaborada en el siglo
XVI nuevo-hispano. En este estudio buscamos relacionar su narrativa al contexto
histrico y epistemolgico del siglo XVI nuevo-hispano, enfatizando sus conexiones
con el conocimiento europeo de la Filosofa Natural y con las necesidades impuestas
por la colonizacin poltica y espiritual de la Nueva Espaa.
Palabras claves: Fray Bernardino de Sahagn, astrologa judicial, filosofa natural.
INTRODUO
Raquel Alvarez Pelez, La conquista de la naturaleza americana, Madrid, Consejo Superior de Investigaciones
Cientficas, 1993.
Bernardino Sahagn, Historia general de las cosas de la Nueva Espaa, Madrid, Alianza, 1995.
5
Federico Navarrete, Vida cotidiana y moral indgena en la Historia General, Arqueologa Mexicana: Fray
Bernardino de Sahagn, vol. 6, n. 36, Mxico, 1999, p. 32-37.
4
6
O franciscano Bernardino de Sahagn iniciou sua compilao de informaes sobre o universo cultural
indgena no final de 1540, correspondente ao livro VI de sua grande obra. Em 1555, elaborou aquele referente
conquista espanhola e, em 1558, recebeu ordens superiores solicitando a busca por informaes que levariam
elaborao da obra mencionada. Assim, permaneceu por 20 anos pesquisando e escrevendo Historia General,
finalizada em 1579 e enviada Espanha. A mesma bilngue, escrita em espanhol e em nahuatl, e apresenta uma
coluna com imagens pictogrficas produzidas por informantes e alunos indgenas do missionrio. No total foram
12 livros, divididos por temticas que remontam tradicional diviso hierrquica medieval, sendo os primeiros
textos dedicados aos deuses, seguidos por coisas dos homens, animais, vegetais e minerais, finalizando com a
narrativa sobre a vitria militar espanhola. Cf. Jos Luis Martinez, Bernardino de Sahagn: el Mxico antiguo,
Caracas, Biblioteca Ayacucho, 1981.
A Igreja Crist condenava as prticas mgicas e adivinhatrias, entre elas a astrologia judiciria. Dentre os
motivos para tal condenao, destacam-se: concorrncia por fiis, diferenas conceituais em relao ao mundo
natural e identificao destes saberes com o demnio (Cf. Paolo Rossi, Francis Bacon: da magia cincia,
Londrina, Eduel, 2006, p. 111; Keith Thomas, Religio e declnio da magia: crenas populares na Inglaterra,
sculos XVI e XVII, So Paulo, Companhia das Letras, 1991, p. 207).
8
A separao entre o calendrio ritual e o sazonal, e, ainda, a distino entre o sistema calendrio e a
cosmogonia e cosmografia nahuas desconsideram a base cultural dos povos mesoamericanos que no os
entendiam separadamente, mas como um conjunto homogneo, complementar e totalmente interligado.
9
Sahagn, 1995, p. 278.
10
Sahagn, 1995, p. 276.
11
Joyce Marcus, Los calendarios prehispnicos, Arqueologa Mexicana: Calendarios Prehispnicos, vol. 7, no.
41, Mxico, 2000.
previses sobre o futuro12. Assim, Sahagn relacionou os dois saberes devido ao seu carter
adivinhatrio. O missionrio hierarquizou as prticas europeia e indgena, ambas condenveis
por serem adivinhatrias, mas considerou o saber europeu superior ao indgena devido ao fato
de se fundamentar em elementos da Filosofia Natural:
Es cuenta delicada y muy mentirosa y sin ningn fundamento de astrologa natural;
porque el arte de la astrologa judiciaria que entre nosotros se usa, tiene fundamento en
la astrologa natural, que es en los signos y planetas del cielo y en los cursos y
aspectos de ellos. Pero esta arte adivinatoria sguese o fndase en unos caracteres y
nmeros en que ningn fundamento natural hay, sino solamente artificios fabricados
por el mismo Diablo, porque no tiene fundamento en ninguna ciencia [] mas parece
cosa de embuste y embaimiento que no cosa razonable13.
12
Thomas, 1991.referencia est incompleta, sem # da pgina e sem verificao do nome completo do autor, se se
trata de Keith Thomas
13
Sahagn, 1995, p. 283.
14
Sahagn, 1995, p. 231.
cada da, que contaban por trecenas. Eran 13 das en cada semana, y hacan un crculo de 260
das, y despus tornaban al principio15.
No apndice do livro, Sahagn contradiz a relao apresentada entre as trezenas e a
semana europeia, enfatizando ainda mais a ideia de que este perodo correspondia apenas a
uma prtica adivinhatria, o que distanciava o Tonalpohualli de sua condio no calendrio:
Algunos dicen que estos 13 das son semanas del mes, y no es as, sino nmero de das en
que reina el signo o carcter16. Ainda: Los 13 das que falsamente llama semanas no son
sino el nmero de das que reinaba cada uno de los 20 caracteres de esta arte adivinatoria17.
O autor tambm relata os 20 signos ou caracteres que regiam durante 13 dias,
totalizando 260 dias do Tonalpohualli. Por exemplo, o ce uclotl era caracterizado como:
Decan que era signo mal afortunado en todos los 13 das que gobernaba18. Essa influncia
abrangia diversos mbitos da vida pessoal, pois alm de apresentar as caractersticas
principais que cada pessoa teria, tambm poderia interferir em seu ofcio, escolha matrimonial
e outras previses acerca do futuro. ainda descrito que os nascidos sob o signo ce quihuitl
seriam bruxos, feiticeiros, inclinados magia negra, j as crianas que nasciam sob o ce catl
se dedicariam ao comrcio, pois possuam como caractersticas principais boa sorte, estando
predispostos prosperidade.
Os signos poderiam ainda, como exposto no captulo XXVI, contribuir para a tomada de
decises polticas, tais como a determinao de qual a melhor data para o incio de uma guerra,
ou at medidas que visavam ao controle social, como na resoluo e promulgao de
sentenas de presos e criminosos. Ao descrever os 20 caracteres nahuas, o missionrio os
apresenta de uma maneira muito prxima concepo europeia de Zodaco, sendo que cada
tonalli regia um perodo semelhante a eles. Outra comprovao desta aproximao entre
15
durante las ltimas dcadas del siglo XVI, el mantenimiento de una transmisin oral y
pictogrfica condenada por la Iglesia.
Desse modo, o diagnstico dos dias festivos da antiga religio indgena motivou o
interesse de Sahagn na descrio e no entendimento do calendrio indgena. A relao entre
ambos est presente em muitas passagens de tal texto sobre o signo ce catl: Decan ser este
el signo de Quetzalcatl, donde la gente nobleza haca muchos sacrificios y ofrendas a honra
deste Dios23.
Outras passagens oferecem essa relao entre os dias do Tonalpohualli e as cerimnias
religiosas e deuses indgenas:
Decan que este signo (ce miquiztli) era de Tezcatlipuca. Los seores y principales
eran muy devotos de este signo. Hacan ofrendas por su honra y derramaban sangre
de codornices, y hacan otras ceremonias, cada uno en el oratorio de su casa, y en los
oratorios de los calpules esto hacan, por ser este signo de Tezcatlipuca, al cual tenan
por criador universal (p. 245).
El dcimo signo se llamaba ce tcpatl. El primero da de este signo le atribuan a
Huitizilopuchtli, dios de la guerra, y a Camaxtle, que era dios de los Huexotzinco. []
y ofrecanle delante comidas preciosas de muchas maneras, as los principales como la
gente comn. [] y el rey o seor ofreca muchas y diversas maneras de flores delante
la imagen de Huitzilopuchtli [] tambin ofrecan caas de humo [] (p. 258).
Acima, ficou evidente o interesse primordial de Sahagn em mapear os dias do
Tonalpohualli a partir de sua relao com os deuses e as cerimnias religiosas indgenas. Ao
relatar os rituais pr-hispnicos e suas possveis datas festivas, o missionrio produz um
eficiente manual para identificar sua continuidade no perodo colonial, pois fornece
informaes sobre quais deuses eram honrados, os principais rituais e sacrifcios e as
oferendas. De acordo com Bustamante Garca
23
24
24
25
Elena Daz Rubio; Jess Bustamante Garca, Carta de Pedro San Buenaventura a fray Bernardino de Sahagn
acerca del calendario solar mexicano, Revista Espaola de Antropologa Americana, vol. 13, Universidad
Complutense de Madrid, 1983, p. 109-120.
26
Sahagn, 1995, p. 238.
mdicas luego le desahuciaban. Decan que no escapara porque las diosas le haban
herido27.
No apndice do livro IV, foi apresentada a prtica indgena de incluir mais um dia a
cada perodo de quatro anos do calendrio solar e, de acordo com Broda28, isso seria relevante
ao missionrio, pois aproximava os conhecimentos indgenas e europeus, devido
semelhana entre este mtodo e o ano bissexto. Deste modo, o relato missionrio no foi
permeado apenas pela condenao a essas prticas, mas pela tentativa de mapear
caractersticas da sociedade e cultura nahuas que deveriam ser perseguidas e, outras, que
poderiam ser utilizadas pelos colonizadores29.
No relato sobre o calendrio agrcola, Xiuhpohualli, Sahagn permaneceu norteado pelo
ideal de identificar, pela compreenso de seu funcionamento, as festas e os sacrifcios
referentes aos 20 dias deste ciclo calendrio. Mesmo considerando este cmputo temporal
justo, suas caractersticas religiosas foram condenadas. Assim, a contagem temporal seria
lcita e verdadeira, mas seu uso estava repleto de idolatrias:
Es el caso que ellos repartan el ao en 18 partes, y a cada parte le daban 20 das. Estos
se pueden llamar meses, de manera que su ao tena 18 meses, los cuales contienen
370 das, y los cinco que sobran para ser ao cumplido no entran en cuenta, sino
llambamos das baldos y aciagos, porque a ningn dios eran dedicados. El fin a
que enderezaban esta divisin es que cada mes o cada veinte das los dedicaban a un
dios, y en ellos se hacan fiestas y sacrificios []30.
A segunda maneira nahua se refere cuenta de los aos. Sahagn descreveu a utilizao
dos quatro caracteres (tochtli, catl, tcpatl e calli) regentes dos perodos de 13 anos. Portanto,
cada signo regia um perodo de 13 anos e, quando os quatros j tivessem completado seus
ciclos, ocorria a atadura de los aos. Logo, a concordncia entre o incio dos dois ciclos,
27
abordados pelo franciscano sem menes interconexo que existia entre os mesmos na
concepo nativa.
No relato sahaguntiano, a ausncia de temas fundamentais ao universo cultural nahua
poderia ser entendida a partir de diversos matizes, desde a incompreenso destes pelo
missionrio, argumento que rejeitamos parcialmente, at a perseguio aos textos relativos ao
mundo indgena durante a poltica hispanizante de Felipe II, que foi uma experincia real
vivenciada pelo missionrio, mas que ainda no oferece uma explicao suficiente. Ainda
houve a tentativa de salientar apenas os aspectos que poderiam ser instrumentos para uma real
converso das populaes do Mxico Central 35 , situao esta que mais se aproxima das
anlises propostas por este estudo. Assim, o interesse exaustivo pela descrio do calendrio e
temas referentes religio nativa originava-se no empenho em cristianizar com sucesso as
populaes encontradas 36 . Acreditamos que a permanncia das crenas, dos rituais e das
cerimnias, concomitantemente aceitao da religio crist, foi o maior problema enfrentado
pelos missionrios ao final do sculo XVI, motivo que os encaminhou para a produo de
discursos que servissem ao projeto evangelizador.
Quanto ao quinto livro, Que trata de los ageros y prenosticos que estos naturales
tomaban de algunas aves, animales y sabandixas para adivinar las cosas futuras, Sahagn
descreveu as principais prticas indgenas de previso do futuro, agouros e supersties
referentes ao mundo natural. Portanto, o objetivo do livro era mapear os prognsticos e
agouros utilizados no pr-hispnico, dando a conhecer aos espanhis se os mesmos ainda
eram praticados. Essas prticas confrontavam-se com as concepes europeias e crists sobre
a natureza. Transformar o mundo natural, sublime criao divina e, por isso, perfeita, em
Thomas, 1991.
Cf. Mauricio Nieto Olarte, La comprensin del Nuevo Mundo: geografa e historia natural en el siglo XVI,
In: Diana Bonnett; Felipe Castaeda (ed), El nuevo mundo: problemas y debates, Bogot, Universidad de los
Andes, 2004, p. 01-21.
39
Nieto Olarte, 2004.
40
1995, p. 478 e 479.
38
41
Lus Miguel Carolino, Cincia, astrologia e sociedade: a teoria da influncia celeste em Portugal (15931755), Porto, Fundao Calouste Gulbenkian, 2003.
42
Carolino, 2003.
43
Sahagun, 1995, p. 483.
Em uma ltima considerao, este estudo procurou abordar novas questes em relao
s fontes analisadas. O enfoque oriundo da Histria das Cincias proporciona s anlises
sobre estas narrativas missionrias seu enquadramento no escopo intelectual do sculo XVI,
marcado por uma abrangncia nos conceitos sobre a natureza, o homem e suas prticas
culturais. A valorizao das narrativas referentes aos conhecimentos praticados em relao
natureza confere um maior entendimento das relaes destes homens com as questes que
necessitavam ser solucionadas, como a evangelizao efetiva destas populaes ou seu
domnio poltico e cultural. Inserir as narrativas missionrias no ambiente intelectual do
sculo XVI foi a grande inteno deste trabalho, buscando ainda que tal insero promovesse
novos debates e olhares sobre os relatos sobre a Amrica daquele perodo.