Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Kosmos
Astronomia
Ciaa Niebieskie
Krakw 2016
MASKA nr 29
Krakw 2016
ISSN: 1898-5947
NAKAD: 100 egzemplarzy
EGZEMPLARZ BEZPATNY
Maska jest recenzowanym czasopismem
naukowym. Zgodnie z wymogami MNiSW pena
lista recenzentw artykuw w danym roku jest
dostpna na stronie: www.maska.psc.uj.edu.pl/
maska/listy-recenzentow.
Wszystkie teksty i materiay ilustracyjne (jeli
nie podano inaczej) udostpniane s w trybie
otwartym z zachowaniem praw autorskich
wuyciu niekomercyjnym
(Creative Commons BY-NC 4.0).
Pene teksty oraz streszczenia opublikowanych
prac s dostpne online w midzynarodowej bazie
danych The Central European Journal of Social
Sciences and Humanities (cejsh.icm.edu.pl).
ADRES REDAKCJI:
ul. Grodzka 52
II pitro, s. 102
31-044 Krakw
redakcja.maska@gmail.com
www.maska.psc.uj.edu.pl
Publikacja finansowana przez:
DRUK:
AT Wydawnictwo
ul. G. Zapolskiej 38/405
30-126 Krakw
tel. 501 092 068
www.atwydawnictwo.pl
REDAKTOR NACZELNA:
Katarzyna Kleczkowska
ZESP REDAKCYJNY:
Marta Baszkowska
Magorzata Dudek
Maciej Godawa
Anna Kuchta
Maciej Kuster
Agnieszka Lakner
Joanna Malita-Krl
Gabriela Matusiak
Filip Nowak
Pawe Pawlak
Piotr Waczyski
Magdalena Wsowicz
Kama Wodyska
REDAKCJA JZYKOWA:
Marta Baszkowska
Tomasz P. Bocheski
ukasz Kraj
Magdalena Merchut
Izabela Pisarek
Iga Przytua
Edyta Zieliska
Wojciech Zielonka
REDAKCJA TEKSTW OBCOJZYCZNYCH:
Agnieszka Kiejziewicz
Maciej Nawrocki
Magdalena Stonawska
REDAKCJA TECHNICZNA:
Izabela Pisarek
Karol Ossowski
OKADKA:
Pawe Kalina
Za wspprac przy redakcji jzykowej
dzikujemy Sekcji Redakcyjnej
Koa Naukowego Edytorw UJ.
Spis treci
Magdalena
Lewandowska
Jakub Wanot
Simona
Sienkiewicz
Wstp
23
35
Kasper Hanus,
Kosmiczna pomoc. Zastosowanie danych
Mikoaj
satelitarnych wrozpoznaniu izarzdzaniu
Kostyrko,
Joanna Mardas dziedzictwem archeologicznym
Aleksandra
Knapik
Piotr
Urbanowicz
Anna
Makowiak
Przemysaw
Koniuszy
Izabela
Pisarek
Marta
Baszkowska
45
61
73
85
99
113
123
135
Agnieszka
Kiejziewicz
147
Agnieszka
Urbaczyk
157
167
181
Filip Nowak
Magdalena
Stonawska
Krzysztof
Siwo
Table of contents
Magdalena
Lewandowska
Introduction
23
35
Kasper Hanus,
The Help from Space. Remote Sensing Data
Mikoaj
in Detection and Monitoring of Archaeological
Kostyrko,
Joanna Mardas Heritage
45
Jakub Wanot
Simona
Sienkiewicz
Aleksandra
Knapik
Piotr
Urbanowicz
Anna
Makowiak
Przemysaw
Koniuszy
Izabela
Pisarek
Marta
Baszkowska
61
73
85
99
113
123
5
135
Agnieszka
Kiejziewicz
147
Agnieszka
Urbaczyk
157
167
181
Filip Nowak
Magdalena
Stonawska
Krzysztof
Siwo
Wstp
Drodzy Czytelnicy!
Najnowszy numer, ktry oddajemy w Pastwa rce, powicony jest tematyce kosmosu. Chocia zjawiska w nim wystpujce s domen bada fizykw i astronomw,
samo postrzeganie kosmosu od staroytnych religii po wspczesn popkultur
jest rwnie cennym materiaem badawczym dla humanistw wszystkich dyscyplin.
Zarwno bowiem ciaa niebieskie - postrzegane bd to jako bstwa, bd jako pomoc przy odmierzaniu czasu i odlegoci - jak i idea kosmosu jako przestrzeni, ktr mona zdoby, zwiedzi, a nawet zasiedli, od lat fascynoway ludzko, stajc
si tematem niezliczonych docieka filozoficznych, dzie literackich i plastycznych,
a wreszcie filmowych.
Nasz podr po kosmosie rozpoczniemy od Ameryki aciskiej, gdzie przyjrzymy si archeoastronomii w kulturze Pueblo oraz pastwie Inkw. Nastpnie poznamy wierzenia dotyczce kosmosu w kulturze Molukw. Dowiemy si rwnie,
jakie znaczenie w archeologii maj dane satelitarne. Zapoznamy si take z dawnymi poradnikami ogrodniczymi (w ktrych ogromn rol odgrywa ksiyc!), wpywem astronomii na filozofi Jzefa Hoene-Wroskiego oraz wizj kosmosu w dwch
wspczesnych ruchach religijnych: pastafarianizmie i matriksizmie.
Kolejne trzy artykuy powicone s ciaom niebieskim w literaturze, w tym dwa
kosmosowi w twrczoci Wisawy Szymborskiej oraz jeden fantastycznonaukowym
zetkniciom z kosmiczn obcoci. Nastpnie przyjrzymy si polskiemu filmowi kosmonautycznemu oraz wizji wszechwiata w kinie japoskim. Wreszcie zastanowimy
si nad kosmosem jako przedmiotem biopolityki w Star Treku oraz popkulturowym
motywem inwazji kosmicznej. Na zakoczenie przeczytamy o ciece dwikowej
2001: Odysei kosmicznej Stanleya Kubricka.
Mamy nadziej, e proponowany przez nas temat spotka si z Pastwa uznaniem.
Zapraszamy zatem do wsplnej, naukowej podry po kosmosie!
Redakcja Maski
Magdalena Lewandowska
Archeoastronomia
wkulturze Pueblo
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagielloskiego
Wprowadzenie
Dzi nie ulega wtpliwoci, e obserwacje astronomiczne peniy wan funkcj
wkulturze historycznych ludw Pueblo, wktrych skad wchodz plemiona Zuni,
Hopi, Keresan, Acoma iTano. Miay one wiedz oporuszaniu si cia niebieskich,
atake mity nawizujce do boskich postaci Soca czy Ksiyca. Na podstawie zebranych relacji antropologw oraz etnografw takich jak Jesse W. Fewkes1, Matilda
C. Stevenson2 czy Frank H. Cushing3 potrafimy wskaza miejsca, zktrych prowadzono obserwacje, gwnie w zakresie kalendarza horyzontalnego, a take znamy
mae struktury witynie powicone Socu lub Ksiycowi. Niektre budowle
historycznych Pueblo s zorientowane wedug kierunkw kardynalnych, odbiegajc od nich wniewielkim stopniu4. Dziki prowadzonym badaniom wiemy take,
e wrd plemion istotne z perspektywy odprawianych ceremonii byo przesilenie
zimowe korelowane znajblisz peni5. UZuni dostrzega si komplementarn rol
Soca iKsiyca, Sabe wiato Soca wdniu przesilenia zimowego czy si zjasnym wiatem Ksiyca iodwrotnie jasne wiato wmomencie przesilenia letniego czy si zblaskiem Ksiyca wnowiu6. Wplemieniu Hopi odkryto historyczne
przypadki wyznaczania obserwatora Soca wcelu stworzenia kalendarza horyzontalnego7 (il. 1). Jego rola polegaa na obserwowaniu miejsca wschodw izachodw
Soca na horyzoncie pomidzy dwoma kracowymi punktami (oznaczajcymi
dni przesile). Owe miejsca wschodu izachodu przypisywano charakterystycznym
1
3
4
Il. 1. Horizon calendar, December to June, Walpi (rdo: J. McKim Malville, A guide to Prehistoric
Astronomy in the Southwest, Boulder 2007, s. 36).
10
MASKA 29/2016
iAnasazi (Pueblo)10. Kultura Pueblo rozwijaa si na tak zwanym styku czterech stanw Utah, Kolorado, Nowego Meksyku oraz Arizony, cho wniektrych okresach
sigaa obszarw dzisiejszej Newady11.
W tym samym okresie pojawiy si pierwsze elementy wiadomoci astronomicznej, ktrych odzwierciedlenie znajdujemy wpozostaociach domw. Nastpia
bowiem tendencja orientowania ich na pnoc. Domostwa te skaday si z kilku
pomieszcze oraz pooonej na poudniu proto-kivy12. Kiva to charakterystyczne zagbienie wziemi suce do przeprowadzania ceremonii religijnych. Mona byo je
zauway wdomostwach oraz wikszych strukturach stworzonych przez przedstawicieli kultury Pueblo. Zagbienie takie miao najczciej okrgy ksztat13. Wprzypadku proto-kiv obserwujemy tendencj opierania ich osi symetrii na linii zblionej
do kardynalnej pnocy, zaznaczanej czsto sipapu (ma dziurk w podou kivy,
symbolizujc mitologiczne przejcie uyte przez pierwszych ludzi podczas wdrwki
ze wiata dolnego do wiata obecnego14), paleniskiem oraz nisz na pnocnej cianie
konstrukcji. Jedna zteorii sugeruje, e wten sposb nawizywano do wspomnie
migracji zpnocy. Powszechnie znany jest fakt, e kultury nomadyczne przyswajaj
sobie wiedz okierunkach kardynalnych oraz ucz si czyta map nieba, agrarne za
czsto przykadaj wag do ruchu Soca, azwaszcza jego przesile15. Kultura Pueblo
czya wsobie oba te aspekty, dlatego pnoc bya istotnym kierunkiem wjej architekturze16. Nastpnym etapem whistorii obserwacji astronomicznych wkulturze
Pueblo jest zasiedlenie Chaco Canyon. Opierajc si na odnalezionych na tym obszarze pozostaociach architektonicznych, moemy stwierdzi, e wXIIwiekun.e.
odkryto sposb na znacznie dokadniejsze wyznaczenie kierunkw kardynalnych.
XI wiek n.e. by z kolei okresem silnego nasilenia w wystpowaniu zjawisk astronomicznych mogcych wywrze wpyw na formujc si tradycj Chaco Canyon.
Chodzi tu gwnie odwie supernowe (1006 i1054 rok) oraz znan chociaby ztkaniny zBayeux komet Halleya (1066 rok). Przypuszczalnie wtym lub wnastpnym
wieku wyksztacia si te, stosowana do dzisiaj przez plemiona Pueblo, forma kalendarza horyzontalnego17. WXII wieku zaoono rwnie stanowisko Chimney Rock
na terenie dzisiejszego stanu Kolorado, najprawdopodobniej wcelu obserwacji Ksiyca. Wraz zupadkiem Chaco Canyon po 1125 roku mogy pojawi si nowe formy
obserwacji astronomicznych zwizane zide witego krajobrazu18.
10
12
13
14
15
16
17
18
11
11
Kierunki kardynalne
Pierwszymi izarazem najprostszymi przejawami wiedzy astronomicznej s pnocno-poudniowe osie budowli warchitekturze kultury Pueblo. Budowane woparciu na
nich struktury pojawiy si ju po 700 roku, aniewielkie rnice wzgldem kardynalnych kierunkw wskazuj na znajomo dokadniejszych metod ich wyznaczania;
mona je porwna do europejskiego gnomonu19.
O taka znalaza szerokie zastosowanie zwaszcza wChaco Canyon. Na tym obszarze dokonao si wiele istotnych zmian worganizacji spoecznej kultury Pueblo,
takich jak przejcie do osiadego trybu ycia oraz wiksza hierarchizacja spoeczestwa. Charakterystyczny dla Chaco Canyon jest take specyficzny styl zabudowy,
rnicy si od tego na innych obszarach zasiedlonych przez charakteryzowane ludy.
Chodzi tu gwnie oWielkie Domy oraz Wielkie Kivy, atake osie drg, sugerujc wysoko rozwinit socjopolityczn struktur20. Co ciekawe wykorzystywano
nie tylko o pnoc-poudnie. Od dwunastu do czternastu gwnych konstrukcji
tego regionu mogo by zorientowanych wedug kierunkw powizanych zcyklami
solarnymi lub lunarnymi21.
Dwoma najbardziej znanymi, atake wykazujcymi najlepsze wykorzystanie kierunkw kardynalnych budowlami s Wielki Dom wPueblo Bonito (il. 2) oraz Wielka Kiva wCasa Rinconada (il. 3). Pierwsza ztych struktur jest najwikszym Wielkim
Domem spord wszystkich znajdujcych si w Chaco Canyon. Opierajc si na
datowaniu dendrochronologicznym, odkryto, e jego budowa trwaa 268 lat (od
Il. 1. rdo: J. McKim Malville, A guide to Prehistoric Astronomy in the Southwest, Boulder 2007, s. 57.
19
12
MASKA 29/2016
22
13
14
MASKA 29/2016
zwizane zdokadnoci osi wschd-zachd, oraz pozycja Soca wzenicie wpoudnie to zjawiska atwo dostrzegalne imogce mie znaczenie wkulturze Pueblo30.
Dziki badaniom antropologicznym oraz etnograficznym wiemy, e obserwacje
ruchu Soca byy wane take wczasach historycznych. Jeszcze po przybyciu Europejczykw na te tereny korzystano znaturalnej metody okrelania dat za pomoc
kalendarza horyzontalnego. Astronom Michael Zeilik pisze o wyznaczanym przez
spoeczno Pueblo kapanie, ktry by odpowiedzialny za obserwacj Soca. Obserwacje takie prowadzono zazwyczaj podczas wschodu lub zachodu Soca wokolicy
osady lub rzadziej zniej samej. Miejsca obserwacji zaznaczano niewielkimi zagbieniami wpodou. Analogiami archeologicznymi mog by wgbienia obecne midzy innymi wChaco Canyon czy Paacu Klifowym (Cliff Palace), najbardziej znanym stanowisku kultury Pueblo, gdzie zpodobnego zagbienia mona obserwowa
Soce wokresie przesilenia zimowego. Wtym dniu Soce zachodzi za widoczn
na horyzoncie wityni Soca (Sun Temple), pooon po drugiej stronie kanionu
ibdc najpewniej elementem kalendarza horyzontalnego, wyznaczanego zPaacu
Klifowego. Obserwacje prowadzono te, wykorzystujc efekt wiata wpadajcego
do pomieszcze przez niewielkie otwory, ktrych odpowiedniki take odnajdujemy
na stanowiskach archeologicznych (na przykad Hovenweep National Monument)31.
Jednym zciekawszych miejsc zwizanych zobserwacjami sonecznymi jest stanowisko pooone wChaco Canyon Fajada Butte, stanowice wrzeczywistoci interesujc formacj skaln skadajc si ztrzech kamiennych pyt owysokoci dwch
do trzech metrw, rzucajcych cie na powierzchni skaln znajdujc si za nimi.
W dniu przesilenia letniego odrobina wiata przeciska si poprzez szpar midzy
dwiema ztych pyt, tworzc tak zwany soneczny sztylet. Fenomen ten trwa okoo
czternastu minut izaczyna si ogodzinie 11:07 lokalnego czasu sonecznego. Zjawisko to zostao najprawdopodobniej odkryte przez okolicznych mieszkacw, ktrzy
korzystajc zzewntrznego rda wyznaczania dnia przesilenia letniego, wyryli na
skale za pytami spiral, ktrej rodek wten dzie dokadnie przecina wizka wiata.
Spirala ta ma dziewi ip okrgu, ajej wymiary wynosz 34 41 centymetrw32.
Co ciekawe, niektrzy badacze zauwaaj take powizanie spirali zprzesileniem zimowym, kiedy to dwa wskie, pionowe sztylety wiata pojawiaj si na obu kracach petroglifu, stykajc si zkracami ostatniej spirali33. Ponadto po lewej stronie
od tej spirali znajduje si druga, mniejsza, owymiarach 9 13 centymetrw. Spirala
ta skada si zdwch ip okrgu. Anna Sofaer wie j zdniami rwnonocy wiosennej ijesiennej, kiedy to przez jej rodek przechodzi drugi sztylet soneczny34 (il. 4).
30
32
33
31
15
Il. 4. Solar markings at midday; rdo: A. Sofaer, R. M. Sinclair, L. E. Doggett, Lunar Markings on Fajada
Butte, Chaco Canyon [w:] Archaeoastronomy in the New World, red. A. F. Aveni, Cambridge 1982, s. 172.
37
38
36
16
MASKA 29/2016
39
41
42
43
44
40
17
18
MASKA 29/2016
49
19
Bibliografia
Carlson J. B., Romancing the Stone, or Moonshine on the Sun Dagger [w:] Astronomy and
Ceremony in the Prehistoric Southwest, red. J. B. Carlson, W. J. Judge, Maxwell 1987.
Cushing F. H., My Life at Zuni, Santa Fe 1941.
Duff A. I., Lekson S. H., Notes from the South [w:] The Archaeology of Chaco Canyon.
An Eleventh-Century Pueblo Regional Center, red. S. H. Lekson, Santa Fe 2006.
Fewkes J. W., AFew Summer Ceremonies at the Tusayan Pueblos, Houghton 1892.
Hawley Ellis F., Thousand Years of the Pueblo Sun-Moon-Star Calendar [w:] Archaeoastronomy in Pre-Columbian America, red. A. F. Aveni, Austin 1975.
Hawley Ellis F., Where Did the Pueblo People Come from?, El Palacio 1967, nr 73.
McKim Malville J., Aguide to Prehistoric Astronomy in the Southwest, Boulder 2007.
20
MASKA 29/2016
Summary
Archaeoastronomy in the Pueblo Culture
Running astronomical observation is one of the most important parts of the modern
Pueblos life from the Southwest in North America. Nowadays this observation takes
the form of a horizontal calendar, that allows to determine the planting season or the
crop season and to set the important ceremonial dates. Thanks to the archeological
studies we find evidences that in the prehistoric Pueblo culture such an observation
was also an essential part of life of the society.
The article aims to introduce the topic of Pueblo astronomy to a wider audience
and to present the archeological evidence of the importance of the sky to the Ancestral Puebloans. The exemplary sites were chosen among the most famous and chiefly
studied ones. The text also presents the ethnohistoric perspective of the problem
to help find analogies between the historical and the prehistoric times, which will
greatly aid the future studies.
Jakub Wanot
Introduction
The last episode of the history of the ancient Peru is atime interval of approximately
one century before the arrival of the Spanish conquistadors. This period is associated
with the history of the most extensive pre-Columbian empire in the South America
the impressive Inca state. Its history is usually dated from 1438 (the date of Inca
victory over the Chanca people established in the historiography) until the Spanish
conquest in 1532 (however, thelast Inca stronghold was conquered by the Spanish
about 1572). It was the final and relatively short period of cultural development of
the Central-Andean territory1, especially in comparison with earlier pre-Columbian
cultures such as the Nasca, Moche or Paracas, each of which has flourished over
hundreds of years.
It is worth mentioning, that the origins of the Inca Empire are ahighly contentious issue among scholars. The Inca civilization arose from the highlands of Peru
probably between the twelfth and thirteenth centuries AD, when a semblance of
astate was established with its centre in Cuzco2. This poorly understood period, also
known as the Kingdom of Cusco (sometimes spelled Cuzco or Qosqo in Quechua),
is frequently being termed as aprovincial or even legendary period of Inca history. This probably stems from acertain paradox alarge amount of chronicles and
factographic descriptions has led to the fact that the Inca history has been studied
almost exclusively from the perspective of written sources. However, these materials
provide us the image of the Inca Empire only from the last fifty years before the arrival of the conquistadors. With regards to the material culture and development processes, we sometimes know much less than in the case of previous periods. Therefore,
the Inca empire appears to be static and all its elements seem to exist for along time3.
1
23
M. Sobczyk, J. Wooszyn, Pod Wulkanem [in:] Blisko iDaleko. Ksiga Jubileuszowa IAUW, ed. B. Kaim,
2009, p. 237.
5
M. Zikowski, J. Kociuk, F. Astete, Astronomical Observations at Intimachay (Machu Picchu):
ANew Approach to an Old Problem, Anthropological Notebooks 2013, no. 19, p. 393.
24
MASKA 29/2016
platforms used to conduct ceremonies or raise aglass to the Sun6. It is worth emphasizing that in the Andes have not been preserved records comparable to the Mayan
calendars or the Aztec codes, but presumably the results of astronomical observations
were recorded on khipu, sometimes called talking knots7. However, we have to
admit that these convictions are only presumptions. So far, archaeologists were unable to discover khipu undeniably containing data from astronomical observations
organized and recorded in calendrical periodicities8.
Astronomical Observations
Although many chroniclers stated that the Incas had agreat interest in following the
motions of the Sun, Moon, and stars, there is little information as to how, where, and
to what level of accuracy the observations were made9. While certain chronicles describe various observation systems, in particular horizontal ones, they also mention
so-called gnomic observations. However, any archaeological traces of such devices
are extremely elusive and therefore exceedingly rare10. Discussion continues to this
day regarding such issues as the existence, location, and practical application of the
so-called sukanka system which includes pillars or similar constructions meant to be
used for astronomical observations11.
Alarge group of objects was not used for precise astronomical observation but
rather for creating avisual effect for the masses of faithful gathered in the squares12.
Pacaritampu truncated apyramid, located near the Temple of the Sun within the
Ollantaytambo site is aprominent example13. Definitely, less common were more
accurate astronomical instruments intended for use by anarrow group of qualified
priests. The other example might be asmall cave Intimachay, situated on the eastern
terraces of Machu Picchu. Astronomical observations were made possible by tunnels
and windows precisely carved in the rock, as well as by the vertical and fairly regular
streaks painted on the wall, presumably as akind of ascale. Amore accurate analysis
6
25
of this site has provided evidence of its function as alunar and solar observatory. It
is worth noting that due to the specific position of windows, priests were able to observe phenomena as the sunrise during the Equinox and Solstices14. Another example
of an astronomical observatory used to perform accurateand reliablemeasurements
is Torreon a tower within the Machu Picchu site. Windows facing in different
directions have allowed observing sunrise during the summer and winter solstices15.
According to some researchers, astronomical observations could also affect the
shape of the empire and the exact place of location of each huaca the sacred place
of religious or ceremonial significance16. So-called ceque system was probably an arrangement of ritual pathways leading outward radially from Cuzco into the rest of
the empire17. The orientation of each line was supposed to be closely associated with
astronomical observations, and each huaca has even represented acertain day of the
year. An example of huaca orientated along the ceque line may be Cusilluchayoc
the extensive cave with anatural chimney, which allowed for gnomonic observation
of the Sun and the Moon movement18.
Calendars
The social life of the Inca Empire was ruled by the calendars in many local variations
aconsequence of the enormous ecological and cultural diversity of the Tawantinsuyu19. One example is the capital calendar, probably consisting of the 12 synodic
months (time between two successive New Moons)20. The average length of each
month was 29.5 days. We are able to say that the Inca year lasted approximately
354days 11 less than afull 365-day solar year. According to the researchers, the
differences have been corrected by adding athirteenth month every 23 years21. It is
worth mentioning that in the Inca Empire time during aday was not measured in
hours or minutes, but in terms of how far the Sun had traveled22.
14
26
MASKA 29/2016
The imperial calendar, which facilitated the coordinating of administrative, economic, and religious ceremonial functions, played an important role in managing
the Tawantinsuyu or Inca Empire. This calendar, however, was not the only time
measuring tool used in Tawantinsuyu. There is evidence of the existence of other
systems with different origins and purposes. Unfortunately, we do not know much
about the nature of ritual calendars from the provincial centers. It is possible that
they could have,at least partially,imitate the series of ceremonies organized in Cuzco
(described in the sixteenth century)23. Apart from the fact whether the calendar system was metropolitan or provincial, observation of celestial bodies was necessary for
the calendar to function24.
Although the Inca state was called the Empire of the Sun, the Moon was far
more important than it is generally claimed25. We are able to say that the Moon set
the rhythm of human life by allowing to elaborate the system of monthly tasks and
duties. During the twenty one initial days of the synodic cycle, Incas has been conducting numerous ceremonies while the period before the New Moon was regarded
as totally inauspicious for any ritual practices26. Lunar observations were also crucial for making decisions about the beginning of hostilities27. While the Full Moon
was seen as aphenomenon particularly propitious for military purposes, during the
New Moon all military activities were suspended. This fact was quickly noticed and
bloodily contributed by the Spanish conquistadors.
The synodic cycle of Venus was also very important, because it allowed to regulate
the schedule of initiation ceremonies of the young men extremely complicated and
long tests combined with solemn ceremonies, called warachikuy28. During the visibility of Venus, as the evening star, Inca was under her special care and he was able
to command his army personally29. On the other hand, Sapa Inca lost this protection
in the period when Venus was seen as the morning star thus, he would rather left
commanding to his generals.
Religious Ceremonies
These facts obviously do not prove that in the Inca Empire the movement of the Sun
was not monitored. This cycle was also closely watched, because of the role of this
star in the pantheon. One among many types of priests were yacas, whose main
23
25
26
27
27
task was to analyze the movements of the shadow cast by the Sun. Results of these
observations enabled determining the exact time of the inauguration of each feast30.
Also the analysis of the relationship between the Sun and the Milky Way allowed
for aprecise determination of the moment of solstices31. These events, as well as the
equinoxes and the Sun passes through the zenith and nadir, were probably celebrated
as the raymi religious ceremony32.
Certainly one of the most important ceremonies was Intip Raymi the Sun festival solemnized on the occasion of the June solstice. The ceremonies were led by the
king himself the firstborn son of the Sun was obliged to conduct the commemorations of his father. Everybody had to prepare himself for that festivity by eating only
asmall amount of raw corn and drinking clean water for three days33. Inti Raymi
was afestival celebrated by all and acause of massive pilgrimages to Cuzco. The feast
lasted about nine days, including numerous dances, entertainments, sacrifices, solemn processions and feasting.
No less important was the Qhapaq Raymi festival solemnized during the December
solistice. Unfortunately, there are no preserved descriptions of those ceremonies. The
only information tells us that the fete lasted about amonth and included burial sacrifices
of ahundred llamas. Ceremonies had asocially exclusive character every member of an
incaic society without citizenship had to leave Cusco at the beginning of the month34.
The most important Moon festival Quya Raymi took place in the moment
of the year corresponding to the month of September. Conduction of this ceremony,
as well as every festivity associated with the Moon cult were entrusted to the female
organisation of priestesses led by Sapa Incas first wife. Unfortunately, we do not dispose of asufficient information about the character and role of that group. Celebrations of the Zitwa Killa feast, carried out as apublic ritual of purification, have been
much better described. During the New Moon every person without Inca citizenship
was told to leave the city at the distance of two leguas (about eleven kilometres)35.
The aim was to prevent contamination of the common prosperity by their misfortune.
The next day series of feasts and bloody sacrifices of animal started. Mummies of the
ancestors, dressed in ornated robes, also took part in those ceremonies (pict. 2)36.
Similar ceremonies took place several times ayear and, in asignificant way, have
affected everyday life in Tawantinsuyu. It is worth recalling that during some feast
agreat part of society was forced to leave the city and during the celebrations waited
out in aspecially prepared camps alongside the main roads. It could have been very
30
28
MASKA 29/2016
39
40
41
42
38
T. Zuidema, Hierarchy and Space in Incaic Social Organization, Ethnohistory 1983, no. 30 (2), p. 50.
J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., p. 219.
M. Sobczyk, J. Wooszyn, op. cit., p. 232.
Ibidem, p. 233.
F. Gauman Poma de Ayala, El Primer Coronica y Buen Gobierno, Lima 1956.
J. Szemiski, M. Zikowski, op. cit., p. 232.
29
the celestial llama43. In the consciousness of Incas the life energy has periodically
circulated between heaven and earth gods of the Sun, Moon and Earth were responsible for controlling its flow44.
It is easy to notice palpable elements of the worship of the sky gods solar and lunar
deities. For example the main gods of the Incas, directly affecting the people Inti and
Quilla, were, in fact, the personification of the Sun and the Moon. While the Incas
interest in astronomical objects was formalized into astate religion, it was possible that
it also based on abroader Andean traditional cosmology45. One of the most important
shrines in the empire was the Coricancha (or Korikancha), located in the capital city of
Cuzco. The shrine containedthe temples dedicated to the Sun, Moon, Venus, Pleiades,
Thunder and Rainbow46. It is worth emphasizing that the religious system within the
vast Inca Empire was probably uniformed only in very general terms47.
At atime when Pachacutec seized the
power and transformed the Kingdom of
Cusco into the Inca Empire, the official
version of the history of the reigning dynasty was set down. Aking and his wife
were representative of the gods in front of
the people. At the same time, the role of
the royal couple represented the inhabitants in front of the gods. Sapa Inca was
arepresentative of the Sun while his wife
symbolized the Suns wife the Moon.
The most important issues are the consequences of the divine origins of the Inca
central authority48. The Inca emperor,
believed to be descended directly from
the Sun, had an absolute power (pict.3).
Thus, he had the right to wield his power not only over the Inca society but
also over all people. It is easy to notice
Pict. 3. Sapa Inca surrounded by women during
that every territorial conquest, besides
the celebration of religious ceremony (source:
J. Szykulski, op. cit., p. 402).
43
Ibidem, pp. 8889; T. Zuidema, G. Urton, La Constelaci6n de la Llama en los Andes Peruanos, Allpanchis Phutuinqua 1976, no. 9.
44
G. Urton, At the crossroads of the Earth and the Sky: an Andean cosmology, Austin 1981; J. Jennings,
Inca Imperialism, Ritual Change, and Cosmological Continuity in the Cotahuasi Valley of Peru, Journal of Anthropological Research 2003, no. 59 (4), p. 437.
45
J. Jennings, op. cit., p. 433.
46
D. Dearborn, K. Schreiber, R. White, op. cit., p. 346.
47
G. Urton, At the crossroads...
48
J. Reinhard, House of the Sun: The Inka Temple of Vilcanota, Latin American Antiquity 1995, no. 6 (4).
30
MASKA 29/2016
obvious economic aims, has become extremely practical for the ruler conquests
were legitimated by religion49.
Astronomical knowledge has also turned out to be crucial during more prosaic
activities, such as agriculture. Researchers believe that the moment of crossing the
nadir by the Sun determined the date of plowing the beginning of the agrarian
year in Cuzco. This event played an extremely important role and was accompanied
by festive celebrations known as the Chacra Iapui50. What is more, many economic
activities in high mountain valleys of the Andes were regulated according to the
movement of the Moon. Lunar observations allowed determining the exact date of
the maize sowing51. Particular attention was given to the constellation of the Pleiades copious harvests were heralded by aperiod of good visibility of those stars.
Conversely, the Inca society has amassed supplies to prepare themselves for aperiod
of poverty and famine52.
The observation of celestial bodies and atmospheric phenomena also allowed
priests to formulate forecasts and prophecies. In the consciousness of the Incas, the
sky was the type of atable, where gods promulgated their sentences. Comets and
specific meteorological phenomena (such as the northern lights or lightning) were
considered to be the extremely important warnings that even the ruler should not
ignore. Also the rainbow, asign of the serpent, was considered to be adangerous
phenomenon, which could cause illness or sudden deaths. In order to prevent misfortune people had to avoid pointing to the rainbow. Surprisingly, also urination
during its visibility was strictly forbidden53. Therefore, solar and lunar eclipses were
considered as the most dangerous. These events were the reasons of numerous ceremonies and rituals of penance, attended by all members of the Inca society. Prolonged fasting, wearing of mourning clothes and numerous bloody sacrifices were
an inseparable elements of them.
It is remarkable that the Inca, mostly considered to be the Sun worshippers, feared
lunar eclipses more than the solar ones. The eclipses of the Moon were generally
understood as the Moon being ill, and the beginning phase of the collapse of the
Universe54. Spanish chroniclers have accurately described the complex behavior of
the Inca people during alunar eclipse. When the eclipse of the M oon began, they
sounded trumpets, horns and other instruments, so as to make the great noise.
They also tied up all dogs to make them bark and howl to awake the moon from the
49
31
sleep, which had been caused by sickness55. Chroniclers unanimously emphasize that
the confusion and noise were just impossible to describe. Inca priests and astronomers
were able to predict upcoming eclipses, but that ability has certainly not reached the
level of accuracy comparable to observations carried out in the Old World56.
Conclusion
The comprehensive analysis of ideas, beliefs and astronomical practices are exceedingly difficult and complex issues. The mere identification of the remains of the Incas
observatories is an extremely complicated process. Unfortunately, as far as the orientation of architectural structures is concerned, acommon practice among researchers
is to focus almost exclusively on analysis of the position of the Sun or the Pleiades.
However, current researches conducted by using the most advanced equipment and
more accurate analysis of the archaeological sites may provide evidence of their function as observatories of the lunar cycle.
The interest of the Inca in astronomy was based on both: a practical need for
time keeping and religious beliefs. Inca astronomers understood equinoxes, solstices,
and zenith passages, not to mention theVenus cycle. Furthermore, they were also
able to predict solar and lunar eclipses. Astronomy occupied aprivileged place in the
religious doctrine of the Inca state. Special officers were devoted to the astronomical
observation and interpretation of the celestial phenomena.
Nowadays, we hope that the rapid progress of technology and science will allow
us to develop our abilities on the field of archeoastronomy. This study of how people
in the past understood the astronomical phenomena is arelatively young scientific
discipline. The presented information clearly demonstrates that it can be helpful in
an effective recontruction of ancient beliefs, religious practices and more prosaic
elements of the everyday life of the ancient societies.
Bibliography
Aveni A., Horizon astronomy in Incaic Cusco [in:] Archaeoastronomy in the Americas,
ed. R. Williamson, Los Altos 1981.
Bauer B., Dearborn D., Astronomy and Empire in the Ancient Andes: The Cultural
Origins of Inca Sky Watching, Austin 1995.
Dearborn D., Schreiber K., Here comes the Sun: the Cusco Machu Picchu connection,
Archaeoastronomy: Journal of the Center for Archaeoastronomy 1986 , no. 9.
Dearborn D., Schreiber K., White R., Intimachay: ADecember Solstice Observatory at
Machu Picchu, Peru, American Antiquity 1987, no. 52 (2).
55
56
32
MASKA 29/2016
Gauman Poma de Ayala F., El Primer Coronica y Buen Gobierno, Lima 1956.
Hanzalova K., Klokocnik J., Kostelecky J. Astronomical orientation of Incas objects in
Machu Picchu and Ollantaytambo, Peru [in:] Earth observation: awindow on the
past, ed. R. Lasaponara, N. Masini, M. Biscione, M. Hernandez, Matera 2013.
Locke L., The Ancient Quipu, aPeruvian Knot Record, American Anthropologist
1912, no. 14 (2).
Jennings J. Inca Imperialism, Ritual Change, and Cosmological Continuity in the Cotahuasi Valley of Peru, Journal of Anthropological Research 2003, no. 59 (4).
Pino Matos J. L., Observatorios y alineamientos astronmicos en el Tampu Inka de Huanuco Pampa, Per, Arqueologia y Sociedad 2014, no. 15.
Pino Matos J. L., Calendarios y astronomia Inka, Boletin Museo de Arqueologia
iAntropologia 2008, no. 10 (1).
Reinhard J., House of the Sun: The Inka Temple of Vilcanota, Latin American Antiquity 1995, no. 6 (4).
Rostworowska M., Historia Pastwa Inkw, Warszawa 2007.
Sobczyk M., Wooszyn J., Pod Wulkanem [in:] Blisko iDaleko. Ksiga Jubileuszowa
IAUW, ed. B. Kaim, 2009.
Szemiski J., Zikowski M. Mity, rytuay ipolityka Inkw, Warszawa 2006.
Szykulski J., Staroytne Peru, Wrocaw 2010.
Urton G., Orientation in Quechua and Incaic Astronomy, Ethnology 1978, no. 17 (2).
Urton G., At the crossroads of the Earth and the Sky: an Andean cosmology, Austin 1981.
Zikowski M., El calendario metropolitano inca [in:] Time and Calendars in the Inca
Empire, ed. M. Zikowski, R. Sadowski, Oxford 1989.
Zikowski M., Kociuk J., Astete F., Astronomical Observations at Intimachay (Machu Picchu): ANew Approach to an Old Problem, Anthropological Notebooks 2013, no. 19.
Zikowski M., Kociuk J., Astete F., Inca Moon: Some Evidence of Lunar Observations in Tahuantinsuyu [in:] Handbook of Archaeoastronomy and Ethnoastronomy,
ed. C. Ruggles, 2014.
Zikowski M., Lebeuf A., Were the Incas able to predict lunar eclipses? [in:] Archaeoastronomy in the 1990s, ed. C. Ruggles, Loughborough 1993.
Zuidema T., Inca observations of the solar and lunar passages through zenith and anti zenith
at Cuzco [in:] Archaeoastronomy in the Americas, ed. R. Williamson, Los Altos 1981.
Zuidema T., Hierarchy and Space in Incaic Social Organization, Ethnohistory 1983,
no. 30 (2).
Zuidema T., The Sideral Lunar Calendar of the Incas [in:] Archaeoastronomy in the
New World, ed. A. F. Aveni, Cambridge 1982.
Zuidema T., Urton G., La Constelaci6n de la Llama en los Andes Peruanos, Allpanchis Phutuinqua 1976, no. 9.
33
Summary
The influence of celestial bodies and astronomical phenomena
on everyday life in the Inca Empire
The last episode of the history of the ancient Peru is an interval of approximately one
century before the arrival of the Spanish conquistadors. This period is associated with
the history of the most extensive preColumbian empire in the South America the
impressive Inca state. It is worth noting that no records comparable to the Mayan
calendars or the Aztec codes have been preserved in the Andes , but the results of
astronomical observations were presumably recorded on khipu, which sometimes
was called talking knots. Presented article demonstrates numerous arguments confirming the impact of astronomical phenomena on the everyday life in the Inca
state. Social life was organized by the calendars in many local varieties. Paradoxically,
although the Inca state was called the Empire of the Sun, the Moon was far more
important than it is generally claimed. Lunar observations were determining the
main public ceremonies, pilgrimages and rituals, regulating a life of the whole empire. Many activities from the economic sector were also regulated according to the
Moon phases, for example the dates of plowing and sowing of maize, which outlined
the beginning of the agrarian year in high valleys of the Andes. Lunar observations
were also crucial for the decisions about beginning wars. For Incas sky was somehow
a table on which the gods promulgated their rulings.
Simona Sienkiewicz
Wyznania animistyczne zakorzeniy si wrd ludzi na dugo przed tzw. wielkimi religiami, czyli judaizmem, chrzecijastwem, islamem, buddyzmem, hinduizmem oraz
konfucjanizmem. Jednak to wanie animizm stanowi najwczeniejsz odpowied
na rozwj potrzeb duchowych spoecznoci pierwotnych oraz odegra znaczc rol
worganizacji ycia codziennego ich przedstawicieli. Na niektrych terenach te wierzenia s praktykowane do dzi. Artyku ma na celu przyblienie tego zjawiska wIndonezji, awszczeglnoci na Molukach oraz Molukach Pnocnych. Pooone na
wschodzie Archipelagu Malajskiego wyspy s ciekawym przypadkiem ze wzgldu na
obecny tam synkretyzm religijny, polegajcy na czeniu wierze przodkw zoficjalnymi, zaaprobowanymi przez rzd religiami1. Te prowincje nale do najbogatszych
etnicznie regionw, gdzie przez setki lat zdyy uformowa si wierzenia itradycje
dajce poczucie odrbnoci iwyjtkowoci wstosunku do pozostaych czci Indonezji. W wierzeniach animistycznych lokalnych spoecznoci wan rol odegray
ciaa niebieskie, ktre stay si podstaw mitw kosmogonicznych2. Pozwoliy one
rwnie okrela czas rytuaw zwizanych zniezbdn do przeycia upraw roli.
Animizm, ze wzgldu na swoje zrnicowanie geograficzne oraz strukturalne, stanowi problem definicyjny dla naukowcw. Mona jednak odnale cechy wsplne
dla wszystkich animistw, na przykad odwoywanie si do natury ijej personifikacja3
1
Aktualnie wIndonezji oficjalnie mona wyznawa jedynie sze religii: chrzecijastwo (rozrnione na katolicyzm oraz protestantyzm), islam, buddyzm, hinduizm oraz konfucjanizm. Informacje
te wpisane s woficjalnych dokumentach, m.in. dowodzie osobistym. Wicej opolityce religijnej
Indonezji w: D. E. Remage, Politics in Indonesia. Democracy, Islam and the Ideology of Tolerance,
Londyn 1995.
2
Mity kosmogoniczne dotycz stworzenia wiata, nie naley myli ich zkosmologi, ktra jest nauk
owszechwiecie jako caoci. Zob: The Oxford Dictionary of World Religions, red. J. Bowker, Oxford 1997,
ss. 238240.
3
P. Boyer, The naturalness of religious ideas: Acognitive theory of religion, Berkeley 1994, s. 136.
35
czy sposb rozumienia wszechwiata. Ten ostatni jest wedug wyznawcw pierwotnych kultw egalitarn przestrzeni kosmiczn podzielon na wiele podprzestrzeni,
wktrych yj rne plemiona podobne do ludzkich4. Na Molukach powszechnie
wierzono rwnie wmoc czterech ywiow, cile zwizan zruchem planet oraz
nadprzyrodzonymi mocami przodkw. Wnaturze miay wystpowa zarwno dobre, jak i ze duchy, ktre rezydoway w domach, drzewach, skaach, grach czy
gwiazdach5. Utrzymanie dobrych relacji z istotami ze wiata niematerialnego wymagao odprawiania licznych ceremonii, ukadania specjalnych modlitw, pieni czy
poematw, poniewa to od owych tajemniczych iniezrozumiaych si zaleay zarwno nieszczcia, jak isukcesy. Systematyczne odprawianie obrzdw determinowao
ycie codzienne ludnoci oraz utrwalao znaczenie wierze. Wszystkie wydarzenia
przypisywano niepojtym mocom na przykad katastrofy, takie jak powodzie czy
epidemie, miay by win zych duchw. Byo to przyczyn popularnoci szamanw,
ktrzy magi uleczali wszelkie przypadoci od chorb po uroki rzucone przez nieprzyjaciela. Naley jednak pamita, e kada spoeczno wyksztacia swoje indywidualne obrzdy, ktrych rnorodno mona zaobserwowa na dziesitkach wysp
rozsianych na Molukach oraz Molukach Pnocnych.
ycie duchowe mieszkacw opisywanego regionu Indonezji stopniowo ulegao
ewolucji wkwestii dogmatw. Dominujce tam obecnie religie, czyli islam ichrzecijastwo6, przybyy zEuropy iAzji za porednictwem kupcw7. Trafili oni na spoeczestwa, ktre przez setki lat yy wizolacji iuwaay za oczywiste, e elementy
tradycyjnych wierze powinny zosta wczone do nowych. Ludzie zmieniali wiar
na jedn z wyej wymienionych, a nastpnie tworzyli synkretyczne wersje religii,
woryginalny sposb czc obrzdy chrzecijaskie, muzumaskie oraz animistyczne. To ostatnie wyznanie widocznie tracio swoj dominujc pozycj na Molukach.
wietnie sprawdzao si, gdy ycie duchowe mieszkacw skupiao si wok lokalnych klanw, wiosek oraz duchw przodkw, ale obecno holenderskich kolonizatorw oraz arabskich, muzumaskich kupcw odmienia oblicze wysp. Europejczycy dyli nie tylko do wymiany handlowej przynoszcej jednostronne korzyci, ale
te do podniesienia liczby chrzecijan na Molukach, co udao si zrealizowa wpoudniowej czci, natomiast zakoczyo si cakowit porak na pnocy8. Wtym celu
utworzono odpowiednie struktury umoliwiajce prowadzenie dziaalnoci misyjnej
36
MASKA 29/2016
oraz zatrudniono wyksztaconych duchownych9. Ich sukces wynika przede wszystkim zgoszenia uniwersalnych prawd moralnych, bardziej klarownych ni pierwotne
wyznania nie posiadajce spisanej doktryny imodelu wzorowego wyznawcy10. Mimo
to na niektrych wyspach do dzi kultywuje si dawne tradycje. Przykadem takiego miejsca moe by Kei Tanimbar, wyspa pooona na poudniowym wschodzie
obecnej prowincji Moluki, gdzie wikszo mieszkacw oficjalnie pozostaje zdeklarowanymi hinduistami, natomiast faktycznie wyznaje religie animistyczne11. Religia
tamtejszej ludnoci opiera si na wierze wnajwysze bstwo wdualistycznej formie,
zwane Bogiem Soca iKsiyca, moc przodkw, bezosobowych lokalnych duchw
oraz diabelskich si12.
Zsilnie zakorzenionych wierze animistycznych syn Moluki Pnocne, gdzie
oficjalnie wikszo spoeczestwa wyznaje islam13. Powstanie regionu oraz historie jego pierwotnych wadcw stay si tematem wielu mitw. Najsynniejszy znich
podaje, e na pocztku istniao pi postaci obliej niesprecyzowanym ksztacie; ich
pseudonimy brzmiay nastpujco:
1. Loloda, Ngara ma-beno (Loloda, ciana Bramy);
2. Jailolo, Jiko ma-kolano (Jailolo, Wadca Zatoki);
3. Tidore, Kit ma-kolano (Tidore, Wadca Gry);
4. Ternate, Kolano ma-Iuku (Ternate, Wadca Molukw);
5. Bacan, Kolano ma-dehe (Bacan, Wadca Dalekiego Koca)14.
Imiona te pokrywaj si zgeograficznymi nazwami na Molukach Pnocnych, co
mona zauway na poniszej mapie, gdzie zakrelono odpowiednia miejsca.
Spord wielu znanych mitw kosmogonicznych na tych terenach popularny
jest rwnie ten, ktry umieszcza region wcentrum alternatywnie przedstawionego
wszechwiata. Mwi on okontaktach midzy trzema sferami ycia: Nadwiatem, planet Ziemi oraz Podwiatem. Ten pierwszy mia zosta oddzielony od Ziemi murem,
adostp do niego by wedug wierze moliwy przez jedn bram. Prawdopodobnie
jest to zwizane zpseudonimem Lolody cian Bramy czyli istoty, ktra wedug
legendy miaa reprezentowa Nadwiat. Najodleglejszych rejonw, czyli wyjcia zdolnego Podwiata, strzeg Bacan (Wadca Dalekiego Koca). Znajdujca si pomidzy
nimi Ziemia bya zajmowana przez pozostae trzy postacie, czyli Jailolo bdcego
9
C. Thorburn, Entitlements, Violence and Reinventing Tradition in the Kei Islands, Southeast Maluku [on-line:] http://dlc.dlib.indiana.edu/dlc/bitstream/handle/10535/1178/thorburnc170502a.
pdf?sequence=1 [17.05.2015].
10
J. Forshee, op. cit., ss. 30-31.
11
D. Supriadi Adhuri, Concept of Origin and Origin Structure of the Austronesians: AReflection from Kei
Islands in Southeastern Maluku, Eastern Indonesia [w:] Austronesian Diaspora and the Ethnogeneses of People
in Indonesian Archipelago, red. T. Simanjutak, I. H. E. Pojoh, M. Hisyam, Dakarta 2006, s. 396.
12
H. Geurtjens, Uit een Vreemde Wereld of Het Leven en Streven op de Kei Eilanden [on-line:]
https://archive.org/stream/uiteenvreemdewer00geur#page/n5/mode/2up [08.06.2015].
13
Raport Statistik Politik 2015 opublikowany przez Badan Pusat Statistik Indonesia, s. 167 [on-line:]
https://www.bps.go.id/index.php/publikasi/1177 [09.05.2016].
14
L. Y. Andaya, op.cit., s. 51.
37
synonimem morza,
Tidore reprezentujcego ziemi oraz Ternate porednika,
ktry jednoczenie
jednoczy pozostae
dwie przestrzenie. To
dlatego wanie on
otrzyma pseudonim
Wadcy Molukw,
co okrelao jego pozycj we wszechwiecie15. Mit ten dobrze
oddaje wyobraenia
moluckich animistw oich pochodzeniu. W tych wierzeniach uniwersum nie
skadao si zplanet,
Mapa 1. Mapa Molukw Pnocnych z podziaem na prowincje (rdo:
ale z tajemniczych
strona internetowa biura prowincji Moluki Pnocne [on-line:] http://
postaci
bdcych djpbnmalut.org/profil/gambaran-umum-provinsi-maluku-utara/ [09.05.2016]).
ponad Ziemi.
Na Molukach Pnocnych modyfikowano niemal wszelkie religie, ktre si tam
pojawiy, wcznie zislamem. Stworzono nawet na ten temat kolejny mit, wedle ktrego arabski podrnik, Jafar Sadek po przybyciu na to terytorium zakocha si ipolubi przybyego zkosmosu ducha ksiniczki. Para doczekaa si czterech synw,
ktrzy stali si wadcami czterech sutanatw16. Mieszkacy Ternate, gwnej wyspy
prowincji, wci wierz wtajemnicze, niematerialne istoty zamieszkujce przestrze
midzy nimi aBogiem. Zaliczaj si do nich duchy przodkw (wonge), awrd nich
zmarli potomkowie krlewscy, pretendujcy do roli mentorw czy stranikw wcodziennym yciu. Poza nimi, wdo zatoczonym krgu, znajduj si rwnie zjawy
strzegce wiosek (doku), stranicy (delike), duchy lasu (jin) oraz najbardziej podobne do czowieka duchy zwane moro17. Wzwizku zobecnoci istot nadprzyrodzonych popularne stay si seanse spirytystyczne. Stwierdzenie, czy moliwe jest
wstpienie obcego ducha wludzkie ciao iprzejcie jego umysu, nastrcza trudnoci badaczom ze wzgldu na obiektywny brak moliwoci zbadania autentycznoci
tego zjawiska. Jednak mieszkacy Molukw wierz wmoc istot nadprzyrodzonych
15
Ibidem.
N. Bubandt, Interview with an ancestor Spirits as informants and the politics of possession in North
Maluku, Ethnography 2009, nr 10, s. 293.
17
Ibidem.
16
38
MASKA 29/2016
Ibidem, s. 303.
J. D. M. Platenkamp, Sovereignty in the North Moluccas: Historical Transformations,
History &
39
Cech charakterystyczn animistycznych wierze na Ambon by rwnie szacunek do przodkw, ktrzy byli twrcami ziemskiego prawa za swojego ycia. Dziki
temu mimo mierci wci mieli oni wpyw na teraniejszo, aich obecno odgrywaa kluczow rol wlokalnych spoecznociach. Wramach odprawianych rytuaw
ludno moga przykadowo prosi oudzielenie pomocy wwojnie czy ochron przed
zawistnymi duchami24. Podobnie jak na Molukach Pnocnych, istotna bya rola
szamanw, ktrzy wedug ludnoci znali sekrety duchw oraz posiadali narzdzia ich
kontroli. Tajemne moce mona byo wykorzysta wsposb zaleny od intencji osoby,
ktra nimi wadaa. Szamani naduywali swojej pozycji, poniewa zazwyczaj dyli
do uksztatowania jak najkorzystniejszego dla nich przebiegu wydarze25. W zdobywaniu kontroli nad istotami nadnaturalnymi wan rol odgrywaa ezoteryczna
wiedza, czca wsobie specyficzne obrzdy, ktre miay poczy wiat materialny
i niematerialny26. Pozycja szamanw stanowia problem dla przybyych kolonizatorw, poniewa ludno traktowaa ich niemal jak bogw, ana dodatek posiadali
oni doskona wiedz na temat lokalnych wierze ifunkcjonowania poszczeglnych
krgw spoecznych. Jednak paradoksalnie to wanie przybycie kupcw sprawio,
e lokalne wsplnoty coraz bardziej si rozwijay, aco za tym idzie zaczy kwestionowa animistyczne zwyczaje, szczeglnie te wice si z przemoc. Ponadto
przyjmowanie nowych religii wizao si zprofitami ekonomicznymi27. Pojawienie
si islamu ichrzecijastwa zmienio struktur wyznaniow Molukw, jednak wniektrych niedostpnych miejscach, takich jak centralna cz wyspy Seram, do dzisiaj
utrzymay si tradycyjne wierzenia. Przykadem jest tamtejsze plemi Nualu oliczebnoci wynoszcej okoo dwch tysicy mieszkacw, gdzie do dzisiaj praktykowane
s rytuay odprawiane przez przodkw 28. Oficjalnie s oni chrzecijaskimi konwertytami, ale faktycznie pozostaj jednym zostatnich grup we wschodniej Indonezji,
gdzie od stuleci praktykuje si animizm niemal bez adnych zmian. Ich wierzenia
syn zwiary wcykliczno zjawisk oraz przekonania, e dowiadczenia zprzeszoci
maj decydujcy wpyw na teraniejszo. Dlatego tak wana jest dla nich dokadno, kolejno oraz miejsce odprawiania rytuaw. Spora cz znich szczeglnie
te dotyczcych seute, czyli obrzdw zwizanych zrolnictwem jest determinowana
przez ruchy cia niebieskich igwiazd29.
Wpoudniowej czci Molukw popularno zyskaa tradycja sasi, ktra ma korzenie animistyczne, ale nazw ustalon wczasach kolonialnych. Oryginalnie termin
ten odnosi si do rytualnego przymusu, ktry dotyczy ograniczenia dostpu do
24
Ibidem.
J. Hunter, Talking With the Spirits: Anthropology and Interpreting Spirit Communicators, Journal for
the Society of Physical Research 2011, t. 75, nr 3, ss. 129141.
26
Ibidem.
27
J. Bertrand, Nationalism and Ethnic Conflict in Indonesia, Nowy Jork 2004, s. 115.
28
R. Ellen, Nualu Religious Practices: The frequency and reproduction of rituals in aMoluccan Society,
Leiden 2012, s. 3.
29
D. Bartels, Politicians, op. cit.
25
40
MASKA 29/2016
konkretnych pl uprawnych oraz zasobw morskich wdanych porach roku izabrania prowadzenia zbiorw wpewnych okresach30. Miejsca sasi byy rwnie sfer tymczasowej prohibicji wobec pewnych obszarw, takich jak rzeki czy tereny przybrzene.
Tradycja przybya najprawdopodobniej zMolukw Pnocnych wXVIwieku, kiedy
sutanat Ternate zdominowa rwnie Moluki31. Ich mieszkacy zaadaptowali t koncepcj i wyksztacili nowe obrzdy, midzy innymi rytualn kltw, ktrej Pnoc
nigdy nie praktykowaa. Pocztkowo zakres wystpowania sasi ogranicza si do miejsc
wok Ambon iprawdopodobnie rni si wzalenoci od miejsca zamieszkania danej spoecznoci. Po przybyciu Portugalczykw, anastpnie Holendrw wXVIwieku,
sasi ksztatowao si poprzez regionalny dyskurs rozpoczty przez kocioy protestanckie, ktry dotyczy relacji midzy lokalnymi praktykami animistycznym achrzecijastwem. Kolonizatorzy obawiali si tej tradycji, poniewa dostrzegli wniej element
spajajcy ludno, aco za tym idzie potencjalnego sprawc ewentualnego buntu.
Pocztkowo walczyli oni zsasi, jednak zczasem zrozumieli, e przeksztacenie jej na
wasny uytek bdzie sensowniejszym rozwizaniem. Wefekcie na pocztku XIXwieku tradycja oparta na praktykach animistycznych staa si zorganizowan instytucj,
ktra suya holenderskiemu rzdowi na Molukach Centralnych. Protestanci, ktrym powierzono dziaalno misyjn, widzieli, e sasi jest zbyt silnie zakorzenione
wwioskach, dlatego te prbowali zaadaptowa tradycj do propagowanej przez siebie
religii. Wefekcie powstao wyznanie synkretyczne znane jako sasi kereja32.
Mapa 2. Ambon iokolice, prowincja Moluki (rdo: Wikipedia [on-line:] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ambon_and_Lease_Islands_(Uliasers)_en.png# [09.05.2016]).
30
N. Bubandt, On the Genealogy of Sasi: Transformation and Imagined Tradition in Eastern Indonesia
[w:] P. Pedersen, T. Otto, Tradition and Agency: Tracing Cultural Continuity and Invention, Aarhus
2005, s. 205.
31
Ibidem, s. 220.
32
Ind. koci sasi.
41
Wnowej religii ewangelici zastpili duchy przodkw Bogiem. Rytua otwierajcy izamykajcy dostp do poszczeglnych miejsc zosta wczony do zwyczajowych
usug wiadczonych przez Koci. Wzamian za bogosawiestwo duchowni protestanccy otrzymywali dziesicin ze zbiorw33. Jednak regulowanie dostpu do uytkw rolnych oraz pobieranie podatku miao pozytywne skutki, bowiem uzyskany
dochd rozdzielano midzy wszystkich mieszkacw. Nowe wyznanie precyzyjnie
odnosio si do poszczeglnych elementw wierze pogaskich, na przykad: kara
boska miaa podobny wymiar do tej wymierzanej przez duchy przodkw. Te symboliczne ekwiwalenty uatwiy ukonstytuowanie si sasi kereja wwielu czciach Molukw, midzy innymi na Ambon oraz pobliskich wyspach Lease, gdzie najwikszymi
zamieszkaymi obszarami s Separua, Haruku34. Przedstawia je druga mapa.
Ostatecznie wprowadzenie nowej religii zakoczyo si sporym sukcesem, szczeglnie tam, gdzie znano wczeniej tradycyjne formy sasi. Doprowadzio to do nieformalnego triumfu Kocioa protestanckiego na Molukach. Zmiana sasi na sasi
kereja odzwierciedlaa rwnie przemylan strategi misjonarzy pracujcych wrd
mieszkacw. Przekonali oni ludno, e nie ma konfliktu midzy chrzecijastwem
aanimizmem, dziki czemu stwierdzono, e nie naley stygmatyzowa religii przybyszy. Jednak wlatach osiemdziesitych XX wieku rozgorzaa dyskusja nad susznoci
synkretyzmu religijnego wtej postaci oraz zasadnoci jego funkcjonowania. Obecnie
rzd oraz naukowcy uwaaj go za nieodczn cz systemu instytucjonalno-religijnego na Molukach. Co ciekawe, wwielu miejscach tradycja ta nie bya znana, dopki
Koci nie wprowadzi jej do swoich struktur. Paradoksalnie to wanie ta instytucja
odegraa kluczow rol wwykreowaniu oraz zachowaniu tradycji sasi jako typowo
moluckiego wyznania.
Synkretyzm religijny na Molukach oraz Molukach Pnocnych ukazuje zoono religii wtamtejszym spoeczestwie, ktre przyjo islam bd chrzecijastwo,
ale nie wyrzeko si swojej tosamoci cile zwizanej zwierzeniami pierwotnymi.
Animizm by waciwie jedynym wyznaniem praktykowanym w tym regionie do
XVI wieku, a niemal 500 lat kolonizacji oraz zmian religii nie zdoao cakowicie
wypleni lokalnych wyzna. Ludzie wci wierz wmoc przodkw, aruchy cia niebieskich wyznaczaj rytm obrzdw odprawianych zgodnie ztradycjami sprzed setek
lat. Siy natury oraz mistyczne przeycia potwierdzaj istnienie otaczajcej mocy, ktrej naley si szacunek. Wobydwu prowincjach wci znajduj si niezbadane ludy,
ktre porozumiewaj si tylko wmiejscowych jzykach ipraktykuj wycznie sobie
znane wyznania. Zpunktu widzenia wspczesnego islamu czy chrzecijastwa wybirczo stosowania dogmatw na wasny uytek nie jest dopuszczalna, jednak mieszkacy
Molukw oraz Molukw Pnocnych pozostali konsekwentni w swoich synkretycznych wierzeniach, ktre jednoczenie stanowi cz ich tosamoci ikultury.
33
34
42
MASKA 29/2016
BIBLIOGRAFIA
Andaya L.Y., The World of Maluku: Eastern Indonesia in Early Modern Period, Honolulu 1993.
Arhem K., Sprienger G., Animism in Southeast Asia, Londyn 2015.
Bartels D., Politicians and Magicians Power, Adaptive Strategies, and Syncretism in the
Central Moluccas [w:] G. Davis, What is modern Indonesian culture, Ateny 1979
[on-line:] http://www.nunusaku.com/pdfs/politicians_magicans.pdf [17.05.2015].
Bartels D., Your God Is No Longer Mine: Muslim Christian Fratricide in the Central Moluccas
(Indonesia) After aHalf-Millenium of Tolerant Co-Existence and Ethnic Unity [on-line:]
http://www.nunusaku.com/03_publications/articles/yourgod.html [17.05.2015].
Bertrand J., Nationalism and Ethnic Conflict in Indonesia, Nowy Jork 2004.
The Oxford Dictionary of World Religions, red. J. Bowker, Oxford 1997.
Boyer P., The naturalness of religious ideas: Acognitive theory of religion, Berkeley 1994.
Bruchler B., Modes of Interreligious Coexistence and Civility in Maluku [w:]
V. Gottowik, Dynamics of Religion in Southeast Asia: Magic and Modernity,
Amsterdam 2014.
Bubandt N., Interview with an ancestor Spirits as informants and the politics of possession in North Maluku, Ethnography 2009, nr 10.
Bubandt N., On the Genealogy of Sasi: Transformation and Imagined Tradition in
Eastern Indonesia [w:] P. Pedersen, T. Otto, Tradition and Agency: Tracing Cultural
Continuity and Invention, Arhaus 2006.
Davidson J. S., Henley D., The revival of tradition in Indonesian politics: the deployment of adat from colonialism to indigenism, Londyn 2007.
Ellen R., Nualu Religious Practices: The frequency and reproduction of rituals in aMoluccan Society, Leiden 2012.
Forshee J., Culture and Customs of Indonesia, Santa Barbara 2006.
Geurtjens H., Uit een Vreemde Wereld of Het Leven en Streven op de Kei-Eilanden [on-line:]
https://archive.org/stream/uiteenvreemdewer00geur#page/n5/mode/2up [8.06.2015].
Hunter J., Talking With the Spirits: Anthropology and Interpreting Spirit Communicators, Journal for the Society of Physical Research 2011, t. 75, nr 3.
Platenkamp J. D. M., Sovereignty in the North Moluccas: Historical Transformations,
History & Anthropology 2013, nr 2.
Remage D. E., Politics in Indonesia. Democracy, Islam and the Ideology of Tolerance,
Londyn 1995.
Ricklefs M. C., AHistory of Modern Indonesia since c.1200. Third Edition, Hampshire 2001.
Supriadi Adhuri D., Concept of Origin and Origin Structure of the Austronesians: AReflection from Kei Islands in Southeastern Maluku, Eastern Indonesia [w:] Austronesian
Diaspora and the Ethnogeneses of People in Indonesian Archipelago, red. T. Simanjutak, I. H. E. Pojoh, M. Hisyam, Dakarta 2006.
43
Thorburn C., Entitlements, Violence and Reinventing Tradition in the Kei Islands,
Southeast Maluku [on-line:] http://dlc.dlib.indiana.edu/dlc/bitstream/handle/10535/1178/thorburnc170502a.pdf?sequence=1 [17.05.2015].
Turner K., Myths and Moral Authority in Maluku: The Case of Ambon, Asian
Ethnicity 2003, nr 4.
Summary
The role of the universe and the spirits in the religious syncretism
in Eastern Indonesia on the example of Maluku and North Maluku
This article deals with the role of the universe and the spirits in the religious syncretism at the Maluku and North Maluku. In the past, these provinces were under
strong influence of colonialism; however, the power of primeval beliefs showed that
the natives were strongly tied to their own traditions, from which they did not
want to resign. Despite of conversions, animism is still practiced by the residents of
Maluku, especially around impenetrable territories. Their image of the world put an
emphasis on the role of stars and planets in the rituals because they regulated their
cyclicality and played a major role in their myths about cosmology. On the other
hand, the spirits represented the immaterial world. The aim of the article is to show
the influence of the forces of nature and the incomprehensible phenomena which
shaped religious syncretism in Eastern Indonesia.
Kosmiczna pomoc.
Zastosowanie danych satelitarnych
wrozpoznaniu izarzdzaniu
dziedzictwem archeologicznym
Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza wPoznaniu
Wstp
Wydawa by si mogo, e kosmos nie ma nic wsplnego ztak przyziemn nauk
jak archeologia. Wkocu rozwj technologii satelitarnej by czci wycigu zbroje
podczas zimnej wojny. W1957 roku Rosjanie jako pierwsi umiecili sztucznego satelit
(Sputnik 1) na orbicie, niedugo pniej dokonali tego Amerykanie1. Satelity byy wykorzystywane do rnych celw, od bada meteorologicznych, a po lokalizacj wojsk
nieprzyjaciela. Dzisiaj maj podobne zastosowanie ichocia nie stworzono ich zmyl
oarcheologach, to jednak dane przez nie zebrane maj dla nas duy potencja.
Spogldanie na ziemi zkosmosu daje archeologom nowe perspektywy imoliwoci. Zalet danych satelitarnych jest to, e s one wstanie zebra informacje oduych obszarach wkrtkim czasie, co wicej s one zbierane cyklicznie, wic mona
obserwowa zmiany kulturowe i naturalne zachodzce na danym terenie na przestrzeni lat. Maj ogromny wpyw na stan zachowania pozostaoci archeologicznych.
Badacze maj do swojej dyspozycji nie tylko najnowsze zdjcia izobrazowania satelitarne zarwno te komercyjne (na przykad QuickBird, IKONOS, WorldView), jak
ioglnodostpne (na przykad Google Earth, Bing Maps), ale rwnie dane pochodzce sprzed kilkudziesiciu lat (CORONA2, SPOT, GAMBIT). Ich przydatno dla
1
B. L. OLeary, To Boldly Go Where No Man [sic] Has Gone Before: Approaches in Space Archaeology
and Heritage [w:] Archaeology and Heritage of the Human Movement into Space, red. B. L. OLeary,
P. J. Capelotti, Springer, 2015, ss. 113.
2
Program CORONA funkcjonowa w latach 19591972. Zdjcia wykonywano na kliszy fotograficznej, a ich rozdzielczo rnia si w zalenoci od satelity i uytych kamer. Najwysz rozdzielczo (1,8 m) osigay satelity oznaczone jako KH-4A. Zdjcia zostay odtajnione
22 lutego 1995 roku przez wczesnego prezydenta USA Williama J. Clintona na mocy Executive
Order 12951. Obecnie s udostpniane przez United States Geological Survey (USGS). Ich potencja zosta szybko dostrzeony przez archeologw. Ze wzgldu na czas ich wykonania wykorzystywane s do lokalizacji stanowisk wbadaniach powierzchniowych, jak rwnie do oceny zmian, jakie
45
46
MASKA 29/2016
W. S. Hanson, I. A. Oltean, Archaeology from Historical Aerial and Satellite Archives, Nowy Jork 2013.
Zob. W. Rczkowski, Archeologia lotnicza metoda wobec teorii, Pozna 2002.
9
E. Smagur, K. Hanus, A. Buszek, Miran and the Silk Road. Integrated prospection at the ancient oasiscity in Xinjiang, China [w:] Proceedings of the 10th International Conference Vienna, May 29th
June 2nd 2013, Wiede 2013.
10
Ibidem.
11
A. Jelonek, Kamboda, Warszawa 2008 (Historia Pastw wiata wXX Wieku), ss. 13.
8
47
ihistoryczne krajobrazy. Wanie wwczas wKambody nastpia eskalacja przemocy, co sprawio, e prowadzenie jakichkolwiek prac terenowych stao si niemoliwe a do pocztku lat 90. XX wieku. Dlatego te archeolodzy, ktrzy na przeomie
XX i XXI wieku wznowili badania w tym kraju, mieli niezwykle duo zalegoci
do uzupenienia. Podobnie jak wpierwszej poowie XX wieku gwny nacisk zosta
pooony na badania redniowiecznych miast12. Dziki wykorzystaniu takich technologii jak radar ze zmienn apertur (Air-Sar) ilotnicze skanowanie laserowe (ALS)
moliwe byo stosunkowo szybkie rozpoznanie wyej wspomnianego krajobrazu archeologicznego. Niemniej jednak mniejsze stanowiska, na przykad prahistoryczne
osady, podobne do tych znanych zTajlandii, praktycznie nie wystpoway wbazach
danych, takich jak francuski CISARK (Carte Interactive des Sites Archeologiques
Khmers). Ta biaa plama wizaa si ze sabym stanem bada, poniewa liczba wspomnianych wyej osad szacowana bya na setki, jeeli nie tysice (Evans, informacja
ustna). Aby zmieni ten stan rzeczy, powoany zosta polsko-australijski projekt Sieci
osadnicze Kambody pnocno-zachodniej wczasach prehistorycznych ihistorycznych, finansowany przez MNiSW (Hanus 2015). Mia on charakter przyczynkowy,
ajego celem byo wykonanie dokadnych map krajobrazu archeologicznego, ktre
wefekcie mogy posuy za podstaw do dalszej interpretacji (il. 1).
Il. 1. Przykad stanowiska archeologicznego w prowincji Siem Reap (Kamboda) widocznego na zdjciu
satelitarnym (rdo: Google Earth)
12
Por. R. Fletcher et al., Redefining Angkor: Structure and environment in the largest, low density urban
complex of the pre-industrial world, Udaya 2003, nr 4, ss. 107121; D. Evans et al., Acomprehensive archaeological map of the world's largest preindustrial settlement complex at Angkor, Cambodia,
Proceedings of the National Academy of Sciences 2007, nr 104(36), ss. 1427714282; D. Evans
et al., Uncovering archaeological landscapes at Angkor using lidar, Proceedings of the National Academy of Sciences 2013, nr 110(31), ss. 1259512600.
48
MASKA 29/2016
Obszar prospekcji opowierzchni 23136 km2 (porwnywalny zwojewdztwem lubelskim) zosta nastpnie podzielony na kwadraty obokach 1010 km. Podzia ten mia
na celu zapewnienie kontroli nad metodycznoci prospekcji. rdem danych zostay
darmowe zobrazowania zplatform Google Earth iESRI ArcGIS Basemaps. Nastpnie
kady zkwadratw przeanalizowano pod ktem wystpowania na nim stanowisk archeologicznych. Szczeglny nacisk pooony zosta na te zamieszkiwane wprzeszoci,
poniewa celem naukowym projektu byo badanie sieci osadniczej. Na potrzeby rozpoznawania takich osad wykorzystano zmodyfikowane metody uywane weuropejskiej
archeologii lotniczej. Opieraa si ona na analizie nastpujcych czynnikw13:
odmiennej rolinnoci stanowiska archeologiczne najczciej maj form antropogenicznego wzgrza (o morfologii podobnej do telli znanych z Bliskiego
Wschodu) iporonite s kpami drzew (co odrnia je od pobliskich terenw
zalewowych obrosych trawami bd przeksztaconych wpola ryowe); take na
pozostaociach fos ikanaw zokresu prehistorycznego ihistorycznego znajduj
si czsto lasy gowe, co sprawia, e s doskonale widoczne na zobrazowaniu
satelitarnym;
zmian wkolorze gleby wbezporedniej bliskoci niektrych stanowisk znajduj
si pozostaoci infrastruktury gospodarki wodnej, takie jak kanay czy fosy; obecnie s one czciowo zasypane, jednak stojca wnich wczasie pory deszczowej
woda nadaje im charakterystyczny, zgniozielony kolor;
obecnej zabudowy wspczesne wsie wtej czci Kambody to ulicwki, czyli
osady charakteryzujce si dwoma rzdami zabudowy po obu stronach drogi,
jednak spotyka si take wsie onietypowej, ustawionej wkrg zabudowie; wczeniejsze badania archeologiczne kilku takich miejscowoci (na przykad Lovea
wgminie Pouk, prowincja Siem Reap) dowiody, e s to osady obardzo dugiej
sekwencji chronologicznej, zamieszkiwane od pnej prehistorii do dzisiaj;
ukadu pl uprawnych podobnie jak wniektrych czciach Europy, wAzji Poudniowo-Wschodniej miejscami zachowa si ukad pl uprawnych majcy ponad
tysic lat, adziki opracowaniom Scotta Hawkena moliwe jest ich datowanie na
podstawie odmiennego ukadu murkw (widocznych na zdjciach satelitarnych)
okalajcych pola ryowe; Kasper Hanus uwaa, e cz murkw pl datowanych
na okres przedangkoryjski (przed IX wiekiem n.e.) zbiega si wcentralnym punkcie zaoono, e osada bya najistotniejszym miejscem dla spoecznoci, awyznacza j moe punkt, wktrym zbiegaj si radialne pola uprawne.
Rezultatem prospekcji z uyciem zaproponowanej metodyki byo rozpoznanie
1381 potencjalnych stanowisk archeologicznych (il. 2). Wczeniejsze katalogi, gwnie francuski CISARK, zawieray jedynie kilkadziesit stanowisk osadniczych sigajcych okresu preangkoryjskiego. Przykad ten pokazuje jednoznacznie, e wykorzystanie zobrazowa satelitarnych pozwala na szybk prospekcj wczeniej nieznanych
stanowisk wkraju, ktry wwyniku zawirowa politycznych ostatnich dziesicioleci
13
K. Hanus, Prehistoric and early historic settlement of the north-west Cambodia, Krakw 2015.
49
S. Whitfield, The Silk Road: trade, travel, war and faith, Nowy JorkLondyn 2004; idem, Life Along
the Silk Road, Oakland 2015.
15
E. Smagur, K. Hanus, A. Buszek, op cit., Wiede 2013.
50
MASKA 29/2016
2005 a2013 rokiem pokazuje, jak bardzo wcigu niecaego dziesiciolecia powikszya si powierzchnia wspczesnych upraw. Wobec palcego problemu, jakim jest
prba zrekonstruowania krajobrazu przed jego destrukcj wczasach wspczesnych,
zesp poznaskich ikrakowskich archeologw postanowi wykorzysta archiwalne
zobrazowania satelitarne. Dane udostpnione przez portal Earthexplorer (http://earthexplorer.usgs.gov/) pochodz zmisji Corona zroku 1968.
Analiza tych zobrazowa pozwolia na odtworzenie krajobrazu z koca lat 60.
XX wieku, kiedy to stanowisko Miran nie byo zagroone przez wspczesne rolnictwo. Na tym fragmencie krajobrazu niejako zamroonym wkliszy niezwykle atwo udao si zidentyfikowa pierwotny zasig stanowiska, jak rwnie cay szereg
nowych bd opisanych przez Steina, ale nie zmapowanych zabytkw architektury.
Zasig stanowiska udao si wyznaczy na podstawie sieci antycznych kanaw irygacyjnych doskonale widocznej na zobrazowaniach. Kanay te byy wzmiankowane
przez Steina (1928)16, jednak do tej pory nie istniaa ich dokadna mapa. Powstae na
podstawie pojedynczej kliszy opracowanie pozwolio lepiej zrozumie konfiguracj
przestrzenn tej sieci.
Na zobrazowaniach udao si take dostrzec kilka obiektw, ktre nie znajdoway si na wczeniejszych planach, jak i nowe elementy wczeniej rozpoznanych
budowli. S to przede wszystkim stupy atwe do rozpoznania na zobrazowaniach
satelitarnych jako koliste obiekty zdobrze zaznaczon pozostaoci centralnej wiey.
A. Stein, Innermost Asia; Detailed Report of Explorations in Central Asia, Detailed Report of Explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern rn, Carried Out and Described Under the Orders of HM
Indian Government, Oxford 1928.
51
Ibidem.
D. Thomas, F. Kidd, S. Nikolovski, C. Zipfel, The archaeological sites of Afghanistan in Google Earth,
AARGnews 2 2008, nr 37, s. 22.
19
W. Ball, Archaeological gazetteer of Afghanistan, Londyn 1982.
20
D. Thomas, F. Kidd, S. Nikolovski, C. Zipfel, op. cit., s. 22.
21
Ibidem.
18
52
MASKA 29/2016
iinni22 zwracaj uwag na fakt, e wiedza ta nie jest pena, poniewa wprzypadku
czci stanowisk naleaoby wykona weryfikacj powierzchniow, ktra wobecnej
sytuacji politycznej jest niemoliwa.
Monitorowanie oraz detekcja zniszcze przykad Bliskiego Wschodu
Bliski Wschd to obszary bardzo bogate pod wzgldem archeologicznym. To tutaj rozwino si rolnictwo, wyksztacio si pismo ipowstay pierwsze due miasta. Uksztatowanie terenu, duga historia osadnicza oraz sposb budowania iuyte materiay
sprawiy, e stanowiska archeologiczne czsto przybieraj form sztucznych wzgrz
osadniczych (z arabskiego tell). S przez to widoczne z powierzchni ziemi, a tym
samym atwe do zlokalizowania zarwno dla archeologw, jak irabusiw. Ci ostatni
dziaaj zwaszcza wtrakcie konfliktw zbrojnych, kiedy to praca archeologw iosb
odpowiedzialnych za ochron dziedzictwa kulturowego zostaje wznacznym stopniu
utrudniona. Przykadem takich okolicznoci jest obecna sytuacja w Syrii. Wojna
trwajca tam nieprzerwanie od 2011 roku nie tylko
wypara zagraniczne misje
iuniemoliwia prac miejscowym archeologom, ale
zmusia take do ucieczki
wielu stranikw stanowisk
archeologicznych. Co wicej, dziaania prowadzone
przez wojsko rwnie wpywaj na stan zachowania
przeszego krajobrazu kulturowego. Wykorzystywanie
danych satelitarnych sprzed
wybuchu wojny oraz tych pozyskanych wtrakcie jej trwania pozwala na porwnanie
zniszcze23. Przykadem stanowiska, ktre doznao spo- Il. 4. Apamea (Syria) w 2011 roku - brak zniszcze (grne zdjcie)
oraz w 2014 stanowisko oraz przylege pola s podziurawione
rych szkd w trakcie wojny,
wkopami
rabunkowymi (dolne zdjcie) (rdo: Google Earth).
jest syryjska Apamea (il. 4).
22
Ibidem.
J. Casana, Satellite Imagery-Based Analysis of Archaeological Looting in Syria, Near Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3, s. 145.
23
53
Na zobrazowaniu pochodzcym z2011 roku nie wida wkopw rabunkowych, natomiast ju trzy lata pniej s one liczne ipokrywaj cae stanowisko oraz otaczajce je pola.
ASORs Cultural Heritage Initiatives jest projektem wsporganizowanym przez
ASOR (The American Schools of Oriental Research) oraz Departament Stanu Stanw Zjednoczonych. Jednym zlicznych celw tego projektu jest analiza danych satelitarnych pod ktem monitoringu idokumentacji zniszcze dziedzictwa kulturowego24. Projekt wykorzystuje zasoby pozyskane przez satelity Digital Globe, ktre s
aktualizowane na bieco. Dziki temu moliwe jest ledzenie zniszcze stanowisk
archeologicznych nie tylko na rozlegym obszarze, ale te w niemal rzeczywistym
czasie25. Tego typu dziaania przy wykorzystaniu narzdzi GIS pozwalaj na zadokumentowanie zniszcze oraz ustalenie pewnych prawidowoci pozwalajcych przewidzie, jakie stanowiska mog by szczeglnie naraone na zniszczenia. Wkontekcie
dziedzictwa archeologicznego Iraku Elizabeth Stone26 stara si udzieli odpowiedzi
na pytania, czy wielko stanowiska oraz jego pooenie maj znaczenie dla rabusiw czy te nie; czy dokonuj oni rabunkw wcelu pozyskania okrelonych zabytkw archeologicznych zdanych okresw; jaka jest relacja pomidzy wspczesnym
osadnictwem azrabowanymi stanowiskami. Irak do dobrze radzi sobie zochron
staroytnoci do czasu wybuchu
wojny wZatoce Perskiej, inwazja
w2003 roku spowodowaa znaczne pogorszenie sytuacji27 (il. 5).
Dane satelitarne wsparte informacjami pochodzcymi z bada
wykopaliskowych i powierzchniowych pozwalaj stwierdzi,
e najczciej rabowane byy stanowiska z okresw: akadyjskiego, Ur III, starobabiloskiego,
partyjskiego i sasanidzkiego, co
ma zwizek zzapotrzebowaniami
rynku na zabytki zczasw staroytnych. Plakietki itabliczki klinowe, figurki, biuteria, pieczIl. 5. Isin (Irak) w 2011, centrum stanowiska jest pokryte
cie cylindryczne oraz partyjskie
wkopami rabunkowymi (rdo: BingMaps).
24
54
MASKA 29/2016
Idem, Archaeological Site, op. cit., s. 74; idem, Patterns of Looting, op. cit., ss. 133135; idem,
An Update, op. cit., ss. 180181.
29
Idem, Archaeological Site, op. cit., s. 78.
30
J. Casana, M. Panahipour, Satellite-based Monitoring of Looting and Damage to Archaeological Sites in
Syria, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2, s. 149.
31
E. Cunliffe, Archaeological Site Damage in the Cycle of War and Peace: Syrian Case Study, Journal of
Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 3, ss. 229247.
32
S. Percak, Satellite Remote Sensing Methods for Monitoring Archaeological Tells in the Middle East,
Journal of Field Archaeology 2007, vol. 32 nr 1, ss. 6581;Idem, Archaeological Looting in Egypt:
A Geospatial View (Case Studies from Saqqara, Lisht, and el Hibeh), Near Eastern Archaeology
2015, vol. 78 nr 3, ss. 196203;C. Hritz, Remote Sensing of Cultural Heritage in Iraq: ACase Study
of Isin, The American Academic Research Institute in Iraq Newsletter 2008, vol. 3 nr 1, ss. 18;
E. C. Stone, Archaeological Site; idem, Patterns of Looting; idem, An Update; E. Cunliffe, op. cit.;
55
56
MASKA 29/2016
Il. 8. Tell Qushla (a) oraz Tell Brak (b) na zdjciach z CORONA oraz BingMaps
Podsumowanie
Wromantycznej wizji archeologii dominuje obraz, wktrym informacje na temat
przeszoci zdobywa si gwnie poprzez badania wykopaliskowe. Jednak przedstawione powyej przykady wskazuj, e wspczesna metodyka prac archeologicznych
wykracza poza wykopaliska. Metody takie jak analiza zobrazowa satelitarnych powinny by nie tylko wykorzystywane wobszarach konfliktu (na przykad wIraku
czy Afganistanie), ale rwnie na szerok skal na caym wiecie. Naley pamita,
e badania wykopaliskowe s w istocie destrukcyjne, a raz przekopane stanowisko
jest bezpowrotnie zniszczone. Dlatego te naley ka szczeglny nacisk na badania nieinwazyjne: nie tylko prospekcj lotnicz35, ale rwnie badania geofizyczne
i geochemiczne. W najlepszym interesie archeologw jest zastosowanie wszystkich
moliwych metod wcelu detekcji oraz ochrony dziedzictwa archeologicznego.
35
Zakadajc za D. Cowley iR. Palmer, e zobrazowania satelitarne s podtypem zdjcia lotniczego. Zob. D. Cowley, R. Palmer, Interpreting aerial images developing future practice [w:] Space,
Time, Place: Third International Conference on Remote Sensing in Archaeology, 17th21st August 2009,
Tiruchirappalli, Tamil Nadu, India. BAR International Series 2118, red. M. Forte, S. Campana,
C. Liuzza, Tripuchirappalli 2010.
57
Bibliografia
Ababsa M., Agrarian Counter-Reform in Syria (2000-2010) [w:] Agriculture and
Reform in Syria, red. R. Hinnenbush, A. El Hindi, M. Khaddam, M. Ababsa,
St Andrews 2011.
Jelonek A. W., Kamboda, Warszawa 2008.
Ball W., Archaeological gazetteer of Afghanistan, Londyn 1982.
Casana J., Panahipour M., Satellite-based Monitoring of Looting and Damage to Archaeological Sites in Syria, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology and
Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2.
Casana J., Satellite Imagery-Based Analysis of Archaeological Looting in Syria, Near
Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Contreras D., Brodie N., The Utility of Publicly-Available Satellite Imagery for Investigating Looting of Archaeological Sites in Jordan, Journal of Field Archaeology
2010, vol. 35, nr 1.
Cowley D., Palmer R., Interpreting aerial images developing future practice [w:]
Space, Time, Place: Third International Conference on Remote Sensing in Archaeology, 17th-21st August 2009,Tiruchirappalli, Tamil Nadu, India. BAR International
Series 2118, red. M. Forte, S. Campana, C. Liuzza, Tripuchirappalli 2010.
Cunliffe E., Archaeological Site Damage in the Cycle of War and Peace. ASyrian Case
Study, Journal of Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies 2014,
vol. 2, nr 3.
Evans D. H., Fletcher R. J., Pottier C., Chevance J. B., Soutif D., Tan B. S., Cromarty C., Uncovering archaeological landscapes at Angkor using lidar, Proceedings of
the National Academy of Sciences 2013, vol. 110, nr 31.
Evans D., Pottier C., Fletcher R. J., Hensley S., Tapley I., Milne A., Barbetti M.,
A comprehensive archaeological map of the worlds largest preindustrial settlement
complex at Angkor, Cambodia. Proceedings of the National Academy of Sciences
2007, vol. 104, nr 36.
Fletcher R. J., Barbetti M., Evans D., Than H., Sorithy I., Chan K., Somaneath T.,
Redefining Angkor: Structure and environment in the largest, low density urban complex of the pre-industrial world, Udaya 2003, nr 4.
Fowler M. J. F., Declassified Intelligence Satellite Photographs [w:] Archaeology
from Historical Aerial and Satellite Srchives, red. W. S. Hanson, I. A. Oltean,
Nowy Jork 2013.
Hanson W. S., Oltean I. A., Archaeology from Historical Aerial and Satellite Archives,
Nowy Jork 2013.
Hanus K., Prehistoric and early historic settlements of the north-west Cambodia, Krakw 2015.
Hinnebusch R., The Bath Agrarian Revolution 19632000 [w:] Agriculture and Reform in
Syria, red. R. Hinnenbush, A. El Hindi, M. Khaddam, M. Ababsa, St Andrews 2011.
58
MASKA 29/2016
Hritz C., Remote Sensing of Cultural Heritage in Iraq: ACase Study of Isin, The American Academic Research Institute in Iraq Newsletter 2008, vol. 3, nr 1.
Kostyrko M., Ruciski D., Assessing the damage of Chelmo Mount, Poland: aremote
sensing perspective analyzing and interpreting ALS and satellite data [w:] Third International Conference on Remote Sensing and Geoinformation of the Environment
(RSCy2015), Proceedings of SPIE Vol. 9535 (SPIE, Bellingham, WA 2015), 95350X,
red. D. G. Hadjimitsis, K. Themistocleous, S. Michaelides, G. Papadavid, Pafos 2015.
OLeary B. L., To Boldly Go Where No Man [sic] Has Gone Before: Approaches in
Space Archaeology and Heritage [w:] Archaeology and Heritage of the Human Movement into Space, red. B. L. OLeary, P. J. Capelotti, Springer 2015.
Lingenfelder I., Schreier G., Zevenbergen A., Detection of Looting Activities at Archaeological Sites in Iraq of Looting and Damage to Archaeological Sites in Syria, Journal
of Eastern Mediterranean Archaeology and Heritage Studies 2014, vol. 2, nr 2.
Osiska-Skotak K., Zapata R., Analysis of usefulness of satellite image processing methods
for investigation of cultural heritage resources, Geoinformatica Polonica 2015, nr 14.
Percak S., Satellite Remote Sensing Methods for Monitoring Archaeological Tells in the
Middle East, Journal of Field Archaeology 2007, vol. 32, nr 1.
Parcak S., Satellite Remote Sensing for Archaeology, Londyn iNowy Jork 2009.
Percak S., Archaeological Looting in Egypt: A Geospatial View (Case Studies from
Saqqara, Lisht, and el Hibeh), Near Eastern Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Rczkowski W., Archeologia lotnicza - metoda wobec teorii, Pozna 2002.
Ruciski D., Rczkowski W., Niedzielko J., APolish perspective on optical satellite data
and methods for archaeological sites prospection [w:] Third International Conference on
Remote Sensing and Geoinformation of the Environment (RSCy2015), Proceedings of
SPIE Vol. 9535 2015 (SPIE, Bellingham, WA 2015), 95350U, red. D. G. Hadjimitsis, K. Themistocleous, S. Michaelides, G. Papadavid, Pafos 2015.
Savage S., Rempel S., Forty Years of Human Impact on Ancient and Modern Settlements:
Identification and Condition Assessment of Archaeological Sites in the Northern Levant
from Landsat, ASTER and CORONA Imagery, Final Report, NASA Space Archaeology Solicitation: NNH07ZDA001N-SAP 2013 [on-line:] http://gaialab.terrawatchers.org/NasaReport.php [19.12.2015].
Smagur E., Hanus K., Buszek A., Miran and the Silk Road. Integrated prospection at
the ancient oasis-city in Xinjiang, China [w:] Proceedings of the 10th International
Conference - Vienna, May 29th - June 2nd 2013, Wiede 2013.
Stein A., Innermost Asia; Detailed Report of Explorations in Central Asia, Detailed
Report of Explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern rn, Carried Out and
Described Under the Orders of HM Indian Government, Oxford 1928.
Stone E. C., An Update on the Looting of Archaeological Sites in Iraq, Near Eastern
Archaeology 2015, vol. 78, nr 3.
Stone E. C., Archaeological Site Looting: The Destruction of Cultural Heritage in Southern
Iraq [w:] Catastrophe! The Looting and Destruction of Iraqs Past, red. G. Emberling,
K. Hanson, Chicago 2008.
59
Summary
The help from space: remote densing data in detection
and monitoring of archaeological heritage
Contemporary archeological methodology is not solely based on the destructive methods. Within a wide range of remote sensing techniques the use of satellite data can
be distinguished. Their application allows to detect new archaeological sites in large
areas as well as to monitor the places that are out of reach for the researcher, i.e. war
zones. Since this type of data was collected since the late 50s of XX c. they create a
great resource in studying and monitoring the ongoing change within the preservation state of the archeological heritage. On the basis of limited examples from Asia
and Middle East we present the potential use of satellite data, both in detection of
new archeological sites as well as in monitoring the known ones.
Aleksandra Knapik
Fenomen obserwowania faz Ksiyca iukadw gwiazd przez wiele wiekw by wyznacznikiem caorocznych prac rolniczych i ogrodniczych. Wiedza udoskonalana
przez pokolenia zyskiwaa znamiona wiedzy tajemnej, ktr mona byo posi,
sigajc do kalendarza zprognozami astronomicznymi bd do poradnika zzakresu
uprawy rolin. Chcc zebra dorodne plony, naleao bezwzgldnie dostosowywa
si do wyznaczonych terminw siewu nasion, szczepienia czy te przycinania drzew.
Szczeglne przywizanie do pracy skoordynowanej z obserwacj zjawisk przyrody
iksiyca wykazywaa ludno wiejska, krytykowana wokresie owiecenia za kultywowanie zabobonw iprzesdw. Przemiany zachodzce wrolnictwie oraz wzrost
wiedzy obudowie irozwoju rolin na przeomie XVIII iXIX wieku nie przekreliy
jednoznacznie tradycji obserwacji cia niebieskich.
Celem artykuu jest przedstawienie najpopularniejszych porad orodzaju oddziaywania cia niebieskich na pielgnacj iupraw rolin. Uwzgldniono zarwno autorw bdcych zwolennikami powyszych praktyk, jak itych osceptycznym podejciu
do tematu. Analizie zostay poddane nastpujce pytania: ktre ciaa niebieskie izjawiska astrologiczne wpyway na wegetacj oraz na wzrost plonw, jak przedstawiano
ioznaczano przykadowe prognozy astrologiczne zwizane zpracami ogrodniczymi.
Ostatnie zagadnienie dotyczy problemu genezy owych wierze na ziemiach polskich.
Przedstawione problemy badawcze przeanalizowano na przykadzie wybranych polskich kalendarzy1 oraz poradnikw ogrodniczych zXVIII iXIX wieku, zawierajcych
porady zzakresu omawianej tematyki.
1
Zawarto kalendarzy gospodarskich irolniczych bya zbliona treciowo, std wartykule przedstawiono tylko kilka przykadw.
61
Wcelu lepszego zrozumienia opracowywanego tematu konieczne jest znalezienie odpowiedzi na pytanie o pocztki wiary w oddziaywanie si kosmicznych na
ziemiach polskich. Przewiadczenie omagicznym wpywie Ksiyca na roliny, ktre wykorzystywano wcelach leczniczych iuytkowych, byo znane ju Sowianom.
Zgodnie zwierzeniami oddziaywanie cia niebieskich miao przyspiesza proces kiekowania ikwitnienia rolin oraz polepsza ich tajemne waciwoci. Praktycznie na
terenie caej Sowiaszczyzny powszechna bya wiara, zgodnie zktr powikszajcy
si Ksiyc sprzyja wzrostowi oraz dodatnio wpywa na wszelkie poczynania2. Tendencje animistyczne polegay na przypisywaniu wyjtkowej mocy rolinom zielnym
pod wpywem emanacji Ksiyca oraz gwiazd iplanet. Wedug Karola Moszyskiego
wierzono, e gwiazdy czaroway zioa, by udzieli im pomocy leczniczej, poniewa te rozrastay si wraz zpowikszaniem si ksiycowej tarczy3. Lud mia sdzi,
e wszystko, co wykiekowao bd zostao zasiane czy zasadzone, swj pomylny
wzrost zawdziczao porze, w jakiej te czynnoci byy wykonywane4. Podstawowa
zasada kultywowana przez naszych przodkw, oparta na obserwacji ziemskiego satelity, wpraktycznie niezmienionej formie bya wykorzystywana wkolejnych wiekach
ipopularyzowana wkalendarzach.
Dzieem z zakresu tematyki gospodarczo-ogrodniczej, ktre zyskao najwiksz
popularno wXVIII wieku, by poradnik Oekonomika ziemiaska generalna autorstwa Jakuba Kazimierza Haura (16321709). Traktat poprzez uwzgldnienie szeroko
pojtego zagadnienia produkcji rolniczej odegra istotn rol wdziejach polskiej literatury agronomicznej.
Antoni Podraza w badaniach nad twrczoci Haura wskazywa, e literatura
rolnicza czasw nowoytnych przeja od staroytnych pogld o wpywie cia niebieskich na upraw roli5. Autor Oekonimiki ju na pocztku dziea doradza, aby
kalendarze albo minucje mie przy kadej majtnoci6, jednoczenie sugerujc czytelnikowi, e wykonywanie prac zgodnie zporadami astrologicznymi daje korzystne
efekty. Podstawow rol wokrelaniu dobrego wpywu na wzrost rolin odgrywaa
obserwacja faz lunarnych oraz nastpstwo znakw zodiaku. Haur zaleca na przykad, aby wmarcu, wznaku barana, Iarzyny Ogrodne, take za upatrzeniem czasu,
na uprawnych, zagonach pozasiewa pod Peni7. Ksiyc przybywajcy stwarza
najodpowiedniejsze warunki do siania isadzenia rolin wydajcych owoce lub plony
pod ziemi. Wtym samym miesicu doradza rwnie, aby Wierzb obcina dla
2
W. Kapiszewski, Polskie sownictwo zzakresu astronomii imiar czasu, Warszawa 1974, s. 39.
S. Konarska-Zimnicka, Zioolecznictwo wwiekach rednich przykad praktyk medycznych czy magicznych?
[w:] Medicina Magica oblicza medycyny niekonwencjonalnej, red. A. Anczyk, Sosnowiec 2011, s. 44.
4
K. Moszyski, Kultura ludowa Sowian, Warszawa 1967, s. 457.
5
A. Podraza, Jakub Kazimierz Haur, pisarz rolniczy XVII wieku. Studium zdziejw polskiej literatury
rolniczej, Wrocaw 1961, s. 33.
6
J. K. Haur, Oekonomika ziemiaska generalna punktami partykularnemi, interrogatoryami gospodarskiemi, praktyk miesiczn, modellurzami albo tabulami arythmetycznemi obiasniona, Krakw 1744, s. 1.
7
Ibidem, s. 67.
3
62
MASKA 29/2016
Ibidem, s. 68.
Ibidem, s. 76.
10
Ibidem, s. 78.
11
B. Rok, Kalendarze polskie czasw saskich, Wrocaw 1985, s. 31.
12
Wdobie owiecenia nazwa ta czya ogrodnictwo, sadownictwo, lenictwo, weterynari.
13
M. Gorczyska, Popularyzacja wiedzy wpolskich kalendarzach okresu Owiecenia. 17371821, Lublin 1999, ss. 275276.
9
63
64
MASKA 29/2016
Wroczniku Kalendarz dokadny gospodarski uoony podug stylu gregoriaskiego iruskiego na rok paski
1784 zamieszczono barwne znaki graficzne, ktre ju wnieco odmiennej formie odnosiy si do fazy
Ksiyca: na kolor czarny oznaczono nw ipierwsz kwadr, na czerwono peni iostatni kwadr.
22
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na rok Paski 1742, Lww 1741.
23
Ibidem.
24
S. Duczewski, Ciekawo okomecie Roku paskiego 1744, Zamo 1744.
25
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1750, Zamo 1749.
26
Kalendarz gospodarski na rok 1777, Grodno 1776.
27
S. Duczewski, Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1750, Zamo 1749.
65
Ibidem.
M. Gorczyska, op. cit., s. 321.
30
M. Janik, Kalendariografia polska od XVI -XVIII wieku. Prba typologii [w:] Kalendarze Staropolskie,
op. cit., s. 23.
31
Biblioteka Narodowa wWarszawie, Zbiory Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, sygn. 1781, Ogrodnictwo.
32
Cyt. za: J. Kowalczyk, Traktat oogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskiego zokoo 1750 roku, Biuletyn Historii Sztuki, 63, 2001, s. 171.
33
Cyt. za: Ibidem., s. 171.
34
P. K. Brzostowski, Orolnictwie dla wygody gospodarzw wPawowie mieszkajcych, Wilno 1770, s. 61.
35
R. Bradleya, Kalendarz rolniczy igospodarski, tum. G. Knaziewicz, Wilno 1770.
29
66
MASKA 29/2016
38
39
Ibidem, s. 29.
Kalendarz polski y ruski pod znakiem Jowisza na Rok Paski 1780, Krakw 1779.
Kalendarz polski y ruski na Rok Paski 1795, Krakw 1794.
Kalendarz stuletni od roku 1800 a do 1900, wktrym nazwiska planet, ich wielko, odlego idomniemany wpyw na kadodzienn pogod, wraz zpowszechnymi iosobliwymi reguami wienianymi,
Krakw 1799.
40
M. Gorczyska, op. cit., ss. 287288.
37
67
ten kawaka chleba nie ma41. Postulowano, aby kierowa si wasnym rozumem,
poniewa praktyka gospodarzw lepsz jest nierwnie ni teoria tych pisarzw [kalendarzowych]42 oraz tylko gospodarska staranno i praca plenno i yzno sobie
uczyni moe43 iodmieni ze przepowiednie astrologiczne44.
Kalendarze drukowane wXIX wieku miay do zrnicowany charakter. Czsto
nie byy one przeznaczone tylko dla czytelnikw wyznania katolickiego czy protestanckiego, ale rwnie greckokatolickiego imojeszowego, jak na przykad Lwowski
powszechny kalendarz domowy igospodarski na rok 1835, zwyczajny zawierajcy wsobie 365 dni. Kalendarz ten zawiera rozdzia zatytuowany Odmiany Ksiyca iPromemoria dla Ekonomw zprognozami pogody uwzgldniajcymi fazy Ksiyca wedug
kalendarzy okrelonych religii45.
Franciszek Ksawery Giycki wXIX-wiecznej pracy teoretycznej zzakresu ogrodnictwa pt. Ogrodnictwo zastosowane do potrzeb ziemianina polskiego cytuje podan
przez astronoma Herschela regu dotyczc przesadzania szczepionych drzew. Miaa
ona suy do przepowiadania takich odmian z rnicy zachodzcej w godzinach,
pod ktre przypadaj kwadry ksiycowe. Autor stwierdza jednoczenie, e zasada ta
nie miaa uzasadnienia, jednak zazwyczaj si sprawdzaa. Zaleca, aby przy jej zastosowaniu odszuka wkalendarzu godziny, wktrych przypadaj kwadry ksiycowe46.
Dla czytelnikw dalej praktykujcych wykonywanie prac ogrodniczych wedug prognostyk opracowa tabele z godzinami wstpie ksiyca w kwadr. Cykl dobowy
podzieli na dwanacie dwugodzinnych filarw, w czasie ktrych miao dochodzi
do zmian pooenia Ksiyca. Autor uwzgldnia zmiany pogodowe w miesicach
letnich (od 15 kwietnia do 15 padziernika) iwmiesicach zimowych (15 padziernika do 15 kwietnia). Dokonujc obserwacji satelity oraz uwzgldniajc por roku
igodziny zamieszczone wtabeli, teoretycznie mona byo przewidzie, czy wdanym
czasie dojdzie do gwatownych opadw lub spadku temperatury.
Wpoowie XIX wieku naukowcy negujcy sens drukowania kalendarzy prognostyczno-astrologicznych poszli okrok dalej izaczli posugiwa si parodi oraz deprecjacj, podkrelajc nawet negatywny wpyw wiata ksiyca na roliny47:
Dawnij, wwyborze czasu do siewu, ksiyc wielk gra rol: itak: niektre zboa lepij
si miay udawa bdc siane na nowiu, ainne wpeni ksiyca. Alubo dowiadczenia
wielu wiatych gospodarzy, kazay ju niejako otych przepisach zapomni, jednake niektrzy fizyologowie, staraj si przekonywa o rzeczywistoci wpywu ksiyca
na rozwinicie si pierwiastkowe rolin, przez to szczeglnij, e ksiyc wpeni, dla
41
68
MASKA 29/2016
cigego wiata wnocy, szkodliwy wpyw na rozwijanie si rolin wywiera; wiadomo
albowiem, e wiato wtym czasie nie jest dla rolin poyteczne48.
Naturalnie pogld o szkodliwym oddziaywaniu wiata ksiyca by nieprawdziwy. Mg jedynie dowodzi, e duga praktyka astronomiczna zacza odchodzi
wniepami. Wmiejscu dawnych prognostyk izalece zamieszczano niepopularne
ju przesdy ludowe czy te artobliwe wierszyki. Natomiast same wierzenia, wci
obecne na wsiach, traktowano jako rodzaj zabobonw, a nawet ciekawostek, ktre naleao spisywa. Interesujce wiadectwo wiary wmagiczn moc rolin pord
ludu pozostawi Jzef Rostafiski wdziele Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach z1893 roku. Praca stanowia etnograficzne opracowanie naukowe
ukazujce ludowe przesdy dotyczce rolin, ktre miay zyskiwa niezwyke moce
dziki oddziaywaniu si kosmicznych. Oprcz niezaprzeczalnego znaczenia wiata
sonecznego dla wzrostu rolin podkrelano take wpyw Ksiyca, planet igwiazd.
Pora zbioru miaa znaczco oddziaywa na zachowanie magicznych waciwoci rolin. Wmyl wierze wpyw ziemskiego satelity by istotny przy zbiorze stonogowca:
Kopany na nowiu ksiyca inoszony na goym ciele, ledzion od zamulenia chroni49. Wydobyty zziemi fragment roliny noszony na ciele stanowi zapewne rodzaj
amuletu ochronnego przeciw zachorowaniu na konkretn przypado. Uwaano, e
bezporedni kontakt roliny zciaem pozwala na swobodny przepyw uzdrawiajcej
energii kosmicznej do organizmu czowieka.
Wwiadomoci ludu oddziaywanie planet byo niemniej istotne. Pod ich wpywem wzrastay rolin takie jak na przykad dzigiel, ktry kopany pod Saturnem
i noszony chroni od morowego powietrza50. Ukad znakw zodiaku wpywa na
wzrost i waciwoci wielu rolin: jeleni ogon kopany w chwili, gdy soce, Mars
iWenus wchodz wznak Lwa inoszony na szyi usuwa nieprzyjani igniewy51. Konkretne daty zawarte wdziele wiadcz odokadnoci, zjak wyznaczano pory zbiorw. Nieraz podawano nawet konkretny dzie najodpowiedniejszy do siania: jarmu
natomiast naleao sia przed wchodem soca w dniu w. Ulryka czyli 4 lipca52.
Przykady wiadcz otym, e wiedza na temat wpywu cia niebieskich bya bardzo
usystematyzowana ioparta na przemylanej wielowiekowej tradycji, mimo e wizano
j zsiami wyszymi.
Intensywnie krytykowana wXIX stuleciu wiedza astrologiczna wiek pniej zostaa
zrehabilitowana w1962 roku wgazecie Express Poznaski, gdzie ukazaa si notatka
zatytuowana Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw,
informujca na wstpie, e: Od wielu pokole wwielu krajach wiata panowao wrd
48
M. Oczapowski, Agronomia czyli Nauka ogruntach, ich wasnociach, wpywie na nie zewntrznych okolicznoci, oraz oklassyfikacyi ich ekonomicznej dla poytku praktycznych gospodarzy, Warszawa 1848, s. 46.
49
J. Rostafiski, Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach, Krakw 1893, s. 84.
50
Ibidem., s. 85.
51
Ibidem., s. 86.
52
Ibidem., ss. 8687.
69
rolnikw przekonanie, e ziemniaki na przykad sadzi trzeba przy peni ksiyca, gdy
po kilku dniach zca pewnoci spadnie deszcz53. Niezwykle popularne dla XVIII-wiecznego spoeczestwa prognostyki przeksztaciy si ostatecznie wdzisiejsze kalendarze biodynamiczne, operujce tradycyjn wiedz naszych przodkw.
Podsumowujc powysze rozwaania, warto zauway, e wiedza astrologiczna zawarta wkalendarzach iporadnikach gospodarczych na przestrzeni XVIII iXIX wieku miaa zarwno wielu zwolennikw, jak iprzeciwnikw. Historia uzaleniania prac
gospodarczych od wynikw obserwacji nocnego nieba miaa wielowiekow tradycj.
Wykonujcy prace ogrodnicze zgodnie zprognozami wierzyli we wpyw Ksiyca,
gwiazd, planet, komet iokrelonych zjawisk astronomicznych. Rozpatrywano, czy
ziemski satelita by wfazie nowiu, pierwszej kwadry, peni, drugiej kwadry. Prognozy
astrologiczne oznaczane byy znakami graficznymi lub miay posta krtkich porad
okrelajcych rodzaj zabiegw iodpowiedni termin na ich wykonanie. Zczasem zauwaono, e ciaa niebieskie wywieray najwikszy wpyw na pogod, ktra decydowaa okolejnoci wykonywania prac gospodarczych iogrodniczych. Cytowane wniniejszym artykule wybrane kalendarze iporadniki stanowi interesujce wiadectwo
zrnicowanych pogldw autorw. Ich bogate zdobycze intelektualne by moe pozwol wprzyszoci na kontynuacje bada nad wpywem cia niebieskich na roliny.
Bibliografia
rda
Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw, Express Poznaski 1962,
nr 289, s. 21.
70
MASKA 29/2016
wych iinformacj, czegoby kady gospodarz przez cay rok zpilnoci przestrzega
idoglda mia, opisuje Paulus Pater, Gdask 1716.
Haur J. K., Oekonomika ziemiaska generalna punktami partykularnemi, interrogatoryami gospodarskiemi, praktyk miesiczn, modellurzami albo tabulami arythmetycznemi obiasniona, Krakw 1744.
Kalendarz dokadny gospodarski uoony podug stylu gregoriaskiego iruskiego na rok
paski 1784, Krakw 1783.
Kalendarz gospodarski na rok 1777, Grodno 1776.
Kalendarz gospodarski na rok 1778, Warszawa 1777.
Kalendarz polski iruski pod znakiem Jowisza na Rok Paski 1780, Krakw 1779.
Kalendarz polski iruski na Rok Paski 1795, Krakw 1794.
Kalendarz stuletni od roku 1800 a do 1900, wktrym nazwiska planet, ich wielko,
odlego idomniemany wpyw na kadodzienn pogod, wraz zpowszechnymi iosobliwymi reguami wienianymi, Krakw 1799.
Kalendarz witych Boych na Rok Paski 1719, wktrym nie tylko obrazki zzwyczajnym znakiem ludzki witych iwasne imiona prorokw, papiew iojcw
ss. kocioa, doktorw, mczennikw obojej pci, na kady dzie roku, ale te na
kocu kalendarza dzieje ich cudowne krtko opisane si znajduj, Toru 1718.
Ksiyc ideszcz czyli jak uczeni przestali drwi zchopskich przesdw, Express Poznaski 1962, nr 289.
Lwowski powszechny kalendarz domowy igospodarski na rok 1835, zwyczajny zawierajcy wsobie 365 dni, Lww 1834.
Oczapowski M., Agronomia czyli Nauka ogruntach, ich wasnociach, wpywie na nie
zewntrznych okolicznoci, oraz oklassyfikacyi ich ekonomicznej dla poytku praktycznych gospodarzy, Warszawa 1848.
Rostafiski J., Zielnik czarodziejski to jest Zbir przesdw orolinach, Krakw 1893.
Opracowania
71
Podraza A., Jakub Kazimierz Haur, pisarz rolniczy XVII wieku. Studium z dziejw
polskiej literatury rolniczej, Wrocaw 1961.
Rok B., Kalendarze polskie czasw saskich, Wrocaw 1985.
Summary
Weigh Sun and the Moon Will Find Omen Yield Astrological
Advice from the Scope of Growing Plants on the Example of
Selected Calendar and Guides Horticultural from the Eighteenth
and Nineteenth Centuries
The aim of this article is to present the most popular beliefs about the influence of
celestial bodies on cultivation of plants in the eighteenth and nineteenth centuries.
A few examples of calendars and gardening guides have been analyzed. The analysis
includes views both of authors who were supporters of such actions and those
representing a skeptical opinions on the subject. The problem described in the article
is an interesting example of a cultural phenomenon that affected the daily life of
people living in this period.
Piotr Urbanowicz
Whistorii nauki, szczeglnie za wXIX wieku, kiedy to tworzyy si podstawy dzisiejszych dyscyplin naukowych, nie brakuje biografii wybitnych naukowcw, ktrzy
swoimi badaniami obejmowali rne obszary zainteresowa. Jednym ztakich intelektualistw jest Jzef Hoene-Wroski, czcy wswojej pracy intelektualnej filozofi, nauki spoeczne, matematyk oraz astronomi. Te powizania w szczeglnych
momentach biografii polskiego filozofa s zagmatwane zdwch przyczyn. Po pierwsze sprawiaj problem metodologiczny szczeglnie wobec dzisiejszej specjalizacji,
izolacji iinstytucjonalizacji danych dziedzin naukowych wdociekaniu domniemanej istoty dziaalnoci Wroskiego. Po drugie za kieruj uwag na rol astronomii
wXIX wieku.
Niniejszy artyku jest prb odpowiedzi na pytanie, jak dowiadczenia zdobyte
przez Hoene-Wroskiego wmarsylskim obserwatorium (wlatach 18001803) przeoyy si na jego system matematyczno-filozoficzny, wktrym za pomoc rwna
matematycznych filozof opisywa sposoby poznania idosignicia Absolutu. Hipoteza takiego wpywu nasuwa si wzwizku zszerokim spektrum dziaalnoci, ktre Wroski podejmowa wdziedzinie matematyki, wynalazkw, obserwacji gwiazd
i sporzdzania tablic wysokoci cia niebieskich, teorii nawigacyjnych. Wychodz
zzaoenia, e to bardzo praktyczne podejcie do dziedzin zwizanych zastronomi
warunkowao jego myl filozoficzn.
Wbiografii Wroskiego czsto zwraca si uwag na objawienie, ktre matematyk
mia przey w1803 roku. Wopisywaniu jego myli filozoficznej wykorzystuje si je
szczeglnie jako moment wyjtkowego przeomu iprzewartociowania dotychczasowej dziaalnoci. Tak otym wydarzeniu pisa Adam Sikora:
Nagle, wbysku natchnienia, pod cian, odsonia mu si najgbsza tajemnica bytu.
lepy na ludzkie twarze iguchy na ludzkie gosy, roztrcajc taczce pary, wybieg
na ulic ipopdzi na kwater. Tam wanie przystpi do dokonania ostatecznej ju
reformy wiedzy ludzkiej1.
73
Zprzytoczonego powyej cytatu wynika, e dla wspczesnych praktyk opisu filozofia Wroskiego pozostaje pewnym problemem albo te wyjtkiem od sytuacji,
wktrej badane przedmioty niejako naturalnie ukadaj si wprzeznaczonych dla
nich kategoriach.
Struktur tego metodologicznego problemu rozpozna i opisa Bruno Latour
wswojej ksice Nigdy nie bylimy nowoczeni. Francuski badacz uwaa, e wyodrbnienie nauki zogu ycia spoecznego, specjalizacja nauk, ich wzajemne przeciwstawienie to nic innego jak proces puryfikacji. Pojcia zostaj oczyszczone ze swoich
relacji zinnymi pojciami, przyczyniajc si do powierzchownego rozumienia tego,
co spoeczne. Jednak gwn konsekwencj tego procesu jest wzmoenie hybrydyzacji. Puryfikacja, ktra jest procesem wiadomym, przyczynia si do jeszcze wikszego
pomieszania przedmiotw, co odbywa si czsto niewiadomie, awic poza kontrol. To, co uwaamy za objaw cywilizowania, to abstrakcyjny system rozdzielonych,
oczyszczonych poj, za pomoc ktrego opisujemy rzeczywisto. Tym samym sytuujemy si wprzeciwiestwie do prymitywnych kultur mieszajcych magi, religi,
nauk, medycyn, prawo itp. Nigdy nie bylimy nowoczeni, poniewa puryfikacja
przyczynia si do tego samego pomieszania kategorii, ktre charakteryzuje wedug
nas kultury przednowoczesne.
2
A. Walicki, Polska myl filozoficzna epoki midzypowstaniowej [w:] Filozofia imyl spoeczna wlatach
18311864, red. A. Walicki, A. Sikora, Warszawa 1977, ss. 1819.
74
MASKA 29/2016
B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni. Studium z antropologii symetrycznej, tum. M. Gdula,
Warszawa 2011, s. 183.
4
S. Shapin, History of Science and its Sociological Reconstructions, History of Science 1982, nr 20, s. 164.
Cytat wtumaczeniu Michaa Tempczyka: [on-line:] http://sady.up.krakow.pl/filnauk.shapin.hnsocjrek.htm [15.12.2015].
5
Por. ibidem, ss. 174175.
6
S. Jastrzbiec-Kozowski, Jzef Maria Hoene Wroski. Sylwetka idoktryna, Wolsztyn 2013, s. 19.
75
Zapis ten chtnie wydoby zwizany ze szko pozytywizmu wPolsce Wadysaw Kozowski, starajc si przerzuci pomost midzy wtkami owieceniowymi wpracach
Wroskiego inow religi ludzkoci Auguste Comtego. Powysze sowa ukazay si
drukiem w1852 roku wparyskim Le Moniteur. Wida, e Wroski zdawa sobie
spraw, i jest twrc pojcia mesjanizmu oraz e zostao ono zdewaluowane przez
poetw anarchii w latach 40., szczeglnie za przez Mickiewicza. Celem manifestu byo odrnienie epifanicznych inaukowych podstaw doktryny oAbsolucie.
Wroski twierdzi, e odkry ostateczny cel ludzkoci oraz rodki denia do niego za
porednictwem metody naukowej, acilej matematycznej.
Mesjanizm Wroskiego by swoistym konglomeratem irracjonalno-racjonalnym.
Jak pisa Andrzej Walicki: Koncepcja ta moe si wydawa skrajnie irracjonalistyczna [] zarazem jednak byo to kolosalne rozszerzenie zakresu iatrybutw rozumu,
podniesienie go do rangi rozumu absolutnego8. Po pidziesiciu latach Wroski
zarzeka si, aby zapocztkowan w1803 roku filozofi mesjanizmu traktowa jako
projekt naukowy. Takiego mesjanizmu nie mona bada wycznie za pomoc kategorii filozoficznych lub teologicznych. Wymaga on szerszego spojrzenia, ktre postuluje przywoana wczeniej wosobie Stevena Shapina szkoa edynburska. Mesjanizm
bowiem, jak zauwaa Walicki, to zastosowanie poj zkategorii religijno-millenarystycznej do politycznych problemw wspczesnoci9. Niezalenie od tego, zczym
dany filozof wie jego pochodzenie, mesjanizm sytuuje si wobec spoecznych
iintelektualnych ukadw jak pisa Shapin. Jeli Wroski dodatkowo wskazuje na
naukowe podstawy swojej nauki o Absolucie, sam niejako wie metodologi tej
nauki zinnymi, jak matematyka czy astronomia. Wychodzc naprzeciw manifestowi
Wroskiego, chciabym wic przedstawi, jak dorobek astronomiczny rzutuje na inne
odkrycie naukowe, ktre autor wykorzystuje do okrelenia swojego mesjanizmu.
W1800 roku Wroski przyjeda do Marsylii. Tutaj ostatecznie rezygnuje zkariery wojskowej, ktr rozpocz wraz z wybuchem insurekcji kociuszkowskiej,
7
W. Kozowski, Hoene-Wroski jako filozof, Warszawa 1907, s. 29, zachowano pisowni oryginaln.
A. Walicki, Polska myl filozoficzna, op. cit., s. 18.
9
Idem, Filozofia amesjanizm. Studia zdziejw filozofii imyli spoeczno-religijnej romantyzmu polskiego, Warszawa 1970, s. 290.
8
76
MASKA 29/2016
apotem kontynuowa warmii rosyjskiej, by ostatecznie prbowa zwiza si zlegionami generaa Jana Dbrowskiego. Wyksztacenie matematyczne pozwala mu prowadzi prywatne lekcje oraz udziela si publicznie wkonstruowaniu wynalazkw.
Itak wroku przyjazdu do Marsylii buduje maszyn hydrauliczn, ktr finansuje
lokalne Towarzystwo Medyczne. Dziki temu wynalazkowi uzyskuje tytu naukowy, co z pewnoci pomaga mu wwczas w nawizaniu kontaktu z Jrmeem de
Lalandeem. Ostatecznie ten utytuowany astronom francuski pomaga Wroskiemu
wuzyskaniu posady wmarsylskim obserwatorium10.
Pod koniec tego samego roku Wroski publikuje prac dotyczc astronomii.
Dzieo Oaberracji ruchomych cia niebieskich iornicach wpozornym ruchu niebieskich cia zawierao wsobie now metod obliczania poprawek wodniesieniu do pooenia planet oraz Ksiyca. Wpracy tej, jak pisze Sawomir Jastrzbiec-Kozowski,
Wroski przekonuje, e dotychczasowa metoda korygowania danej aberracji (czyli
tzw. pozornego ruchu cia niebieskich) jest bdna. Nowa metoda Wroskiego daa
jednak te same wyniki co ta przez niego krytykowana. Przekonany o swojej racji
mody astronom uzna wic, e obliczenia, ktre podejmowali wczeniejsi badacze,
tylko przypadkowo powielaj jego prawidowe kalkulacje.
Z punktu widzenia wczesnej nauki krytyka Wroskiego bya bezpodstawna.
Przywouj jednak kontekst tego dziea, eby pokaza, e ju w pocztkach pracy
wobserwatorium badacz zauwaa problem, ktrego rozwizanie bdzie proponowa
w swojej koncepcji powszechnej reformy nauki. Nowa metoda liczenia poprawek
aberracji bya krokiem ku zaczepieniu wiedzy wabsolutnym rozumie. Konieczno
reformy nauki stanowia pokosie bdnego, jak mniema Wroski, przewiadczenia Immanuela Kanta oniemonoci dosignicia Absolutu. Kant, ktrym Wroski
pierwotnie inspirowa si wswojej filozofii, wtym punkcie rozwaa bdnie
potraktowa wiedz (rozum) i byt obiektywny jako co heterogenicznego. []. Doprowadzio to wrezultacie do dualizmu wiedzy ibytu, wiata zjawiskowego inoumenalnego.
Aby przezwyciy to ograniczenie, naley oba wyprowadzi zzasady wyszej: zAbsolutu11.
10
77
Nauka wedug Wroskiego powinna opiera si na zasadach bezwzgldnych. Jedyn moliwoci uzyskania bezwzgldnej teorii poznania jest wywiedzenie jej zAbsolutu. Wpraktyce oznacza to, e aby uzyska absolutn jedno wiedzy naukowej,
naley podporzdkowa jej zasady jzykowi matematyki, poniewa wiat zosta skonstruowany wedug zasad, ktre uchwyci moe tylko ta dziedzina wiedzy. Ponadto
reforma nauk miaaby skada si zuproszczenia metod analizy, atake znalezienia
czego, co mona by okreli prawzorem, to znaczy dojcia do takiego etapu wiedzy,
e: wszystkie prawa matematyki bd wtedy wynikay zjednej uniwersalnej zasady
najwyszej traktowanej jako prawda absolutna13.
W 1810 roku udao si Wroskiemu uzyska odpowied na przedoon Akademii Nauk wParyu rozpraw Pierwsza zasada metod analitycznych. Sformuowane przez niego Prawo Najwysze doczekao si pochlebnej opinii Josepha-Louisa
Lagrangea, matematyka, astronoma, czonka tej instytucji, ktry osobicie zaprosi
Wroskiego do Parya. Cho Akademia sformuowaa pewne uwagi pod adresem
Wroskiego, midzy innymi ozbytniej oglnoci omawianego prawa inieuwzgldniania dokona innych matematykw, zoya modemu uczonemu propozycj
wsppracy. Badacz jednak kategorycznie j odrzuci14.
Prawo Najwysze dotyczyo rozwijania funkcji w szereg. Oglno, ktr zarzucali Wroskiemu recenzenci Akademii, argumentowali oni tym, e wzr podany
przez Wroskiego pozwala otrzyma wszystkie znane wzory na rozwinicie funkcji15.
Nie bez znaczenia pozostaje tutaj nazwa tego prawa, ktre, jak pisze Piotr Pragacz,
wyraao fascynacj moliwoci przejcia do nieskoczonoci16. Prawo Najwysze
byo wic pewn praktyczn realizacj prawa tworzenia. Wroski dotar do absolutnego prawa, wktrym zawieray si inne, bardziej szczegowe metody. Oglno
woptyce autora bya najwyszoci tego prawa, natomiast race ignorowanie dokona innych uczonych rozumia Wroski zapewne jako dowd na bezwzgldno,
czyli wywiedzenie swojego prawa zAbsolutu.
Astronomia pocztku XIX wieku to przede wszystkim sztuka przekadania obserwacji na arkusze matematyczne. Jak pisze David Alan Grier, wXIX wieku: astronomia bya dominujcym obszarem bada naukowych, atake dyscyplin, ktra wymagaa najwikszej iloci kalkulacji17. Dominacja astronomii przypadaa rwnie na
okres, gdy granice praktyki naukowej nie byy dokadnie zdefiniowane, std wielu
naukowcw poruszao si swobodnie midzy wyuczonymi dyscyplinami18. Ogromne iloci oblicze, ktre musiay by wykonane na potrzeby ustalenia pozycji cia
niebieskich, wymagay odpowiednio zorganizowanej pracy. Astronomowie dyli do
13
15
16
17
18
14
78
Ibidem, s. 100.
Por. S. Jastrzbiec-Kozowski, op. cit., s. 32.
W. Wjcik, op. cit., s. 101.
P. Pragacz, ycie idzieo Jzefa Marii Hoene-Wroskiego [w:] Hoene-Wroski. ycie, s. 15.
D. Grier, When Computers Were Human, New Jersey 2005, s. 6.
Ibidem.
MASKA 29/2016
opracowania metody pozwalajcej na jak najwiksz precyzj oblicze przy jednoczesnym skrceniu czasu ich wykonania.
Jak twierdzi Grier, astronomowie mogli uzyska wiksz precyzj oraz przyspieszy obliczenia za pomoc dwch wynalazkw. Jeden znich stanowio zastosowanie
rachunku rniczkowego icakowego (ang. calculus), ktry do matematyki wprowadzi Isaac Newton, awastronomii upowszechni brytyjski uczony Edmund Halley.
Oglnie rzecz ujmujc rachunek rniczkowy icakowy jest matematyk aktywnoci fizycznej, matematyk zmiany ktra zgbiajc natur ruchu, dzieli j na
wiele pomniejszych jednostek19. Innym istotnym procesem zachodzcym w obserwatoriach na przeomie XVIII i XIX wieku byo wcielenie idei podziau pracy,
ktr sformuowa ekonomista Adam Smith wswojej gonej ksice Badania nad
natur iprzyczynami bogactwa narodw (1776). Podobnie jak rachunek rniczkowy
i cakowy wymusza rozdrobnienie pracy obliczeniowej na mniejsze jednostki, tak
Smithowski podzia pracy przy wzgldnie prostych obserwacjach mia dostarczy pozytywnych efektw.
Wdziedzinie astronomii efekty byy mierzone nie tyle abstrakcyjnymi kryteriami
nauki, ile raczej moliwoci ich zastosowania wastronawigacji. Obserwacja nieba
miaa suy przede wszystkim udoskonalaniu eglugi morskiej poprzez uatwienie
sposobu wyznaczania pozycji statku. T zaleno astronomii od celw politycznych
bardzo trafnie okreli Jrme Lalande: Moliwe, e marynarka wojenna potrzebuje
astronomw, ale pewne jest, e astronomowie potrzebuj ministra marynarki20. Nic
wic dziwnego, e organizacja pracy przypominaa t, ktr na przykadzie fabryk
opisywa Adam Smith. Zaoenie, i moe by ona rozdzielona na wiele stanowisk,
anastpnie zoona przez osob oodpowiednich kompetencjach, stao si wzorem
dla organizacji prac wok nowych tablic wysokoci cia niebieskich. Grier przywouje jako przykad21 projekt opracowania almanachu dla potrzeb eglugi, zleconego
przez brytyjsk admiralicj Nevilowi Maskelyneowi. Astronom mia zorganizowa
swoj kadr obliczeniow (computers) tak, jak byo to przyjte wprzemyle bawenianym. Pracownicy otrzymywali odpowiednie materiay inarzdzia od firmy, ktra
ich zatrudnia, ichaupniczo wykonywali odpowiednie obliczenia. Maskelyne mia
kontrolowa prace oraz zdobyte wten sposb dane, czego wynikiem sta si opublikowany w1766 The Nautical Almanac. Zatrudnionych wprzemyle astronomicznym matematykw Grier nie waha si porwna do ludzkich komputerw. Zakres
ich obowizkw, podobnie jak wprzypadku wykorzystywanych dzisiaj maszyn, odpowiada tylko iwycznie przeliczeniu otrzymanych danych.
19
Ibidem, s. 12.
Si la Marine abesoin des astronomes, les astronomes ont besoin du ministre de la Marine. Cyt.za:
G. Boistel, Training Seafarers in Astronomy. Methods, Naval Schools, and Naval Observatories in
Eighteenth- and Nineteenth-Century France, tum. D. Aubin, Ch. Bigg [w:] The Heavens on Earth.
Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg,
O. Sibum, DurhamLondon 2010, s. 148.
21
Por. D. Grier, op. cit., s. 30.
20
79
80
MASKA 29/2016
81
Powysze rozwaania prowadz wic do wniosku, e praktyki naukowe obserwatorium, wktrym filozof pracowa bezporednio przed ustaleniem podstaw swojego
mesjanizmu, uwarunkoway jego teoretyczne ipraktyczne denie do Absolutu. Staraem si uj te wtki wfilozofii Hoene-Wroskiego, ktre mog okaza si niejednoznaczne zpunktu widzenia wspczesnej wiedzy naukowej. Badacze, ktrych opinie przywoaem, twierdz, e twrczo dziewitnastowiecznego naukowca musiaa
zosta najpierw dostosowana do poj odpowiednich dyscyplin naukowych, aby jej
sens sta si jasny. Tymczasem metodologie zastosowane wtej pracy wskazuj, wjakim
stopniu filozofia Wroskiego wynikaa zastronomii. Wtym miejscu warto raz jeszcze
przywoa stanowisko Andrzeja Walickiego, twierdzcego, e mesjanizm jest filozoficzno-religijn prb przepracowania postpu. Analizujc wybrane fragmenty obszernego
systemu absolutnego Wroskiego, mona dostrzec, e cho dzi mesjanizm pozostaje
na antypodach tego, co uwaane za naukowe, by on jedn ztych si, ktre stanowiy
podstaw nowoytnego modelu nauki funkcjonujcego take obecnie.
Bibliografia
Aubin D., Bigg Ch., Sibum O., Introduction: Observatory Techniques in Nineteenth-Century Science and Society [w:] The Heavens on Earth. Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum,
DurhamLondon 2010.
Boistel G., Training Seafarers in Astronomy. Methods, Naval Schools, and Naval Observatories in Eighteenth- and Nineteenth-Century France, tum. D.Aubin, Ch. Bigg
[w:] The Heavens on Earth. Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century
Science and Culture, red. D. Aubin, Ch. Bigg, O. Sibum, DurhamLondon 2010.
Grier D. A., When Computers Were Human, New Jersey 2005.
Hoene-Wroski J. M., Filozofia krytyczna odkryta przez Kanta, tum. M. Chojnacka,
K. Kakiewicz, Studia zHistorii Filozofii 2015, nr 2.
Hoene-Wroski. ycie, matematyka ifilozofia, red. P. Pragacz, Warszawa 2008.Jastrzbiec-Kozowski S., Jzef Maria Hoene Wroski. Sylwetka idoktryna, Wolsztyn 2013.
Kozowski W., Hoene-Wroski jako filozof, Warszawa 1907.
Latour B., Nigdy nie bylimy nowoczeni. Studium z antropologii symetrycznej,
tum. M. Gdula, Warszawa 2011.
Shapin S., History of Science and its Sociological Reconstructions, History of Science
1982, nr 20.
Sikora A., Hoene-Wroski, Warszawa 1995.
Walicki A., Filozofia amesjanizm. Studia zdziejw filozofii imyli spoeczno-religijnej
romantyzmu polskiego, Warszawa 1970.
Walicki A., Polska myl filozoficzna epoki midzypowstaniowej [w:] Filozofia imyl spoeczna wlatach 18311864, red. A. Walicki, A. Sikora, Warszawa 1977.
82
MASKA 29/2016
Summary
The Impact of Astronomy on the Philosophy
of Jzef Hoene-Wroski
The aim of this essay is to embed the philosophy of Jzef Hoene-Wroski in a context of astronomy at the beginning of the nineteenth century. By using methods of
Bruno Latours new anthropology and Steven Shapins sociology of scientific knowledge I investigate how the messianism of Wroski is related to the features of astronomy of eighteenth and nineteenth century. The paper leads to a conclusion that an
astronomical experience of Wroski, which was hitherto omitted in the history of
philosophy, is crucial to fully comprehend his absolute philosophy.
Anna Makowiak
85
described the phenomenon of joke religions5. According to his definition, joke religions are para-religious movements, invented primarily to amuse the authors and
their audience, which extend beyond simple literary fiction to take on an approximation of many of the dimensions of real religious movements6. Ifind the terms:
fiction-based religion (defined by Markus A. Davidsen) and joke religion (defined by
Scott Simpson) most adequate and useful while describing the Church of the FSM
and Matrixism.
Matrixism and the Church
of the Flying Spaghetti Monster
Matrixism is, or rather was7, an internet religion inspired by stories concerning
theworld of the Matrix. It was based on The Matrix8, the legendary science-fiction
film released in 1999, its sequels (TheMatrix Reloaded from 20039, The Matrix Revolutions from 200310), and its media franchise (animated films, comic books, video
games). The Wachowskis trilogy galvanized numerous philosophical comments
andcomparisons. Scholars were finding motifs derived from thephilosophy of Plato, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, and Baudrillard in the films11. The Matrix
and its sequels raise deeply religious matters, in these films we can find elements
characteristic of various traditions: Buddhism, Christianity, Gnosticism, Judaism,
Islam...12 Moreover, thenarrative about the world ofthe Matrix is an [...] example
of modern-day myth making13, aclassical story of aheros journey14, afoundation
myth of anew, minor religion that did not last long.
In the course abrief history of Matrixism or the path of the One, around 2000
Pathists (followers or this path) registered their membership via email. The religious
5
S. Simpson, Joke Religions: Make-Believe in the Sandbox of the Gods, Ex Nihilo. Periodyk Modych
Religioznawcw, 2011, no. 2 (6).
6
Ibidem, p. 92.
7
Matrixism has been in its moribund condition since 2008.
8
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix, USA, Australia 1999.
9
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Reloaded, USA, Australia 2003.
10
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Revolutions, USA, Australia 2003.
11
Philosophers Explore The Matrix, ed. Ch. Grau, Oxford, New York 2005; The Matrix and Philosophy:
Welcome to the Desert of the Real, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2002; More Matrix and Philosophy:
Revolutions and Reloaded Decoded, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2005.
12
F. Flannery-Dailey, R. Wagner, Wake up! Gnosticism and Buddhism in The Matrix, The Journal of Religion and Film 2001, no. 5 (2) [on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/gnostic.htm
[09.05.2016]; J. L. Ford, Buddhism, Christianity, and The Matrix: The Dialectic of Myth-Making
inContemporary Cinema, The Journal of Religion and Film 2000, no. 4 (2) [on-line:] http://www.
unomaha.edu/jrf/thematrix.htm [09.05.2016]; I. Samawi Hamid, The Cosmological Journey of Neo:
An Islamic Matrix [in:] More Matrix andPhilosophy, op.cit.
13
J. L. Ford, op. cit.
14
J. Campbell, The Hero with aThousand Faces, 2nd edition, Princeton 1968. Vide: Ch. Volger, The Matrix
Joseph Campbell Monomyth [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=8AG4rlGkCRU [09.05.2016].
86
MASKA 29/2016
87
gained popularity, interests, media attention, and sometimes even official recognition. Therefore, Bobby Henderson wrote in 2010 that FSM still going strong
though after 5 years were at that dangerous place where we either become more real
or more fake and both worry me. Dont want the church ofFSM turning into Scientology or Mormonism25. Today Pastafarianism is the most recognizable joke religion
in Poland, as well as worldwide. The members of the Polish Church of the FSM are
tenaciously struggling forastate recognition26.
The mythical universe of The Matrix trilogy
and Matrixism
The Wachowskis trilogy brings up cosmological questions, The Matrix and its sequels ask about the nature of reality, the difference between actuality and illusion,
the purpose and the destiny of the world and humanity. The adherents of the path
of the One individually reinterpreted the mythical cosmos, which was presented in
The Matrix trilogy27. Nevertheless, due to the moribund condition of Matrixism, we
are able to find little information on their interpretations. We can learn something
about Pathists worldviews from what is left from the original Matrixism website.28
The adherents of the path of the One were required to analyse and interpret
ontheir own, because [] Matrixism is similar to the Protestant Reformation in its
innovation that people should read and interpret the Bible for themselves instead of
relying onpriests to do it for them29. Texts that Pathists should research individually
were listed online. They included primarily the Wachowskis trilogy and also: Aldous
Huxleys books, The Chronicles of Narniaby C. S. Lewis, Bhagavad Gita, the Bible,
the Quran, abook about lacrosse...30 According to the Geocities website, Matrixism
was created by the Wachowski brothers for the most part but also Aldous Huxley,
C. S. Lewis and Abdul Baha and they [] have stood on the shoulders giants
men like the Buddha and Jesus Christ31. These lists give us information about Matrixisms beliefs. Firstly, the path of the One does not have an exclusivity clause as
part of its canon32, the authors of the website even encouraged readers to follow
another religious path at the same time. They made several references to the Bahai
25
88
MASKA 29/2016
faith. It linked their teaching with the older, well-established belief system, which
emphasizes unity and harmony between religions. Secondly, inspirations from Aldous Huxleys and C. S. Lewiss texts are closely linked to illusion the leitmotif of
both The Matrix trilogy and Matrixism. In order to examine the subject of illusion,
we should take alook at the world of the Matrix.
The Wachowskis trilogy tells astory that takes place in two different worlds: Matrix and the desert of the real33. The matrix is aneurointeractive simulation within
the computer environment. Here the viewer is introduced into the world that has
been pulled over peoples eyes to blind them from the truth and create the prison for
their minds34. However, that world of illusions is also [...] an intermediary realm
between Neos earthy existence and the source that is his cosmological origin35 and
aplace where the awaken ones develop. The Matrix pictures the desert of the real
inapproximately 2199 CE. This pessimistic reality is divided into three significant
parts: fields of human beings, Zion the last remaining human city and the Machine
City, aplace where Neo goes in the third part of the trilogy36 in order to fulfil the
prophecy, which requires saving the world and humanity.
The Matrix gave the followers of the path of the One [...] an apocalyptic prophecy regarding amessiah and his role in bringing about world peace37. According to
The Matrix trilogy, our year numbering system is wrong. Pathists did not understand
this fact literally, the year 2199 simply indicates that the fulfilment of the prophecy will
take place after the year 1999, and [] the exact day may be closer to 2199 []38.
The adherents of Matrixism interpret computer simulation as ametaphor of
rules and values of our shallow consumer society:
Matrixism looks at the computer simulation aspect ofThe Matrixas ametaphor for
the rules, norms and values of our current society. This metaphor also refers to hyperreality (i.e. television, radio, internet, etc.) which effects people in much the same way
as raw (i.e. real) experience39.
Apparently Pathists were critical about the illusory contemporary world. They
were seeking authenticity somewhere else, beyond the metaphor of Matrix and in
altered states of consciousness caused by psychedelic drugs40.
33
35
36
37
38
39
40
34
89
The world of illusions inside the Matrix has been compared by Idris Samawi Hamid41 with Islamic duny and by Michael Barnnigan42 with Buddhist maya. Duny is
aphenomenal world of illusion and slavery, aplace where our superficial desires lie:
It is the realm of which we are immediately conscious. It is aphenomenal world wherein lie our immediate desire s and attachments. It is an ephemeral world whose objects
of desire do not last. It is auniverse where one is not free except as aslave to ones own
desires. It is aplace where the initial choice that brought us into existence has been
forgotten and buried very deep into the recesses ofconsciousness. Yet most of us accept
this world as ultimately real and are completely enslaved by it43.
Also Buddhism teaches that the world we live in is maya, an illusion. What is
the nature ofthis illusion? Michael Brannigan gave the example of Mahayana
interpretation:
[...] The illusory nature of the world consists in our knowledge of the world. This is, the
concrete world does exist, but our views and perception of this reality do not match the
reality itself. The image in the mirror is not the reality that is in front of the mirror [...]44.
Why did the Wachowskis use so many mirror-reflections? Brannigan points out
that they reminded [...] us that we need to be careful not to place too much importance on the images that are reflected45. Mirrors in Buddhism and in The Matrix trilogy are [...] symbolizing the mental act of reflection, examination, thinking
through46. The Wachowskis used several motifs derived from Buddhism in the trilogy. Probably themost obvious Buddhist reference can be found in ascene from
The Matrix that takes places in the Oracles flat. There Neo meets abold boy who
wears monks robe. While the boy is bending aspoon with the power of his mind,
the viewers can observe Neos mirror-reflection on the utensil:
Boy: Do not try to bend the spoon. Thats impossible. Instead... only try to realize
the truth.
Neo: What truth?
Boy: There is no spoon.
Neo: There is no spoon?
Boy: Then youll see, that it is not the spoon that bends, it is only yourself47.
41
43
44
45
46
47
42
90
MASKA 29/2016
This scene refers not only to the concept of maya, but also to the Chan Buddhist
teachings ofHui-neng. It brings to mind his sutra about aflag:
[] the wind was blowing aflag. One monk said it was the wind that was moving.
Another monk said it was the flag that was moving. They wouldnt stop arguing, so
Istepped forward and said, It isnt the wind thats moving, and it isnt the flag thats
moving. Its your minds that are moving48.
The Wachowskis, who were recognized as the creators of the path of the One,
portrayed the Architect and the Oracle as supernatural beings, the designers of the
world of the Matrix. The Architect manifests the Source the ultimate origin of the
programs, the Matrix, the machines, Neo and the others. According to Idris Samawi
Hamid, the source corresponds with Neoplatonic principle ofreality, the beginning
of the chain of emanations the First Intellect, the Universal Intellect, or the One49.
The Architect is the father of the Matrix, he strives for balancing the equation with
the harmony of mathematical precision. He created six versions of the Matrix, the
first one was perfect and, in the same time, it was amonumental failure.50 The Oracle
is the mother of the Matrix, sheunbalances the equation, represents choice, abnormality, and possibility. Atfirst sight, wenotice aconflict between the creators, but in
fact they complement each other, [...] the Oracle works (through Neo) to save the
very world the Architect built51.
The remains of the cosmological beliefs of Matrixism cannot be analysed separately from their origins mainly The Matrix films. The Wachowskis trilogy was
an area of great potential for postmodern myth-making, religious comments, and
philosophical comparisons. Pathists had rich sources to take inspirations from while
creating their cosmological interpretations.
Mythical universe of the Church
of the Flying Spaghetti Monster
The sacred scriptures of the Church of the Flying Spaghetti Monster present acomplex cosmological system that is described below. And the question is: why this
parody created an expanded mythical universe?
Cosmogony and cosmology of Pastafarianism are based on abelief in the eternal
creator, the Flying Spaghetti Monster, who is portrayed as pasta with noodly appendages, two eyeballs, and two meatballs. According to the believers, the FSM created
life and the cosmos in his image. From his flesh, molecular pieces of fusilli pasta that
48
R. Pine (translation and commentary), The Platform Sutra: The Zen Teaching of Hui-neng, Berkeley
2006, pp. 122123.
49
I. Samawi Hamid, op. cit.
50
A. Wachowski, L. Wachowski, The Matrix Reloaded, op. cit.
51
I. Samawi Hamid, op. cit., p. 143.
91
resemble the structure of the DNA, everything originated. Bobby Henderson describes the universe as abowl of pasta:
[] Science tells us that the universe itself is composed of nothing more than an enormous matrix ofstrings, vibrating to their own Noodly music, forming asingle, unified,
coherent framework ofinvisible spaghetti. In short, its all one eternal bowl of pasta52.
The Flying Spaghetti Monster is obviously aparody of the God of the Old Testament. This supreme being can be characterized as jealous, severe, omniscient, and
omnipotent53. For example, in The Old Pastament there is astory about aman named
Abe, who got drunk with the FSM. The deity asked him to kill his son, albeit later
backtracked from his decision, and made him circumcised himself instead. The Loose
Canon parodies the Bible, through plenty of biblical impersonators and references. Furthermore, it comprises numerous characters from other religious traditions,
history, and pop-culture. Among others, Hari Krishnas, Ninjas, Dalai Llama, the
Buddha, Charles Darwin, Albert Einstein, Marie Curie, Dave Barry, Pirate Pete,
and Batman are mentioned in this
highly eclectic text.
In the beginning, the FSM created
[] mountains, trees and amidgit/
midget (but not necessarily in that
order), and that thereafter He took
three days off, Friday being the Holiest among them54. According to
another version of the cosmogonic
myth, 5 000 years ago this supreme
being [...] created the universe and
abunch of planets, including Earth55.
Earth was brought to life in less than
a second, though it took the Flying
Spaghetti Monster years to camouPict. 1. The Flying Spaghetti Monster, a Volcano of
flage its real age. Dinosaurs bones
Beer, and a Factory of Strippers (source: The Loose
Canon: A Really Important Collection of Words: A Holy were placed, because, as it is written
in the texts, in reality dinosaurs lived
Book of the Church oftheFlying Spaghetti Monster
[on-line:] http://www.loose-canon.info/Loose-Caalongside people and had no bones,
non-1st-Ed.pdf [28.12.2015], cover).
they were [...] not much more than
52
92
MASKA 29/2016
amassive collection of penises (penii) under athick skin56. The Flying Spaghetti
Monster also manipulated thecarbon-dating process, he is [...] changing the results
with His Noodly Appendage57.
In The Old Pastament we can find stories about three races of people: the first and
the oldest, cute, bald, and short Midgets, who lived near the holy Bobby Mountain.
Later, bored FSM created the Midgits, who were similar to the Midgets, but had
hair on their heads and on their breasts. After some fights, the Midgits settled down
in the kingdom of Noodelim, situated bythe sea. The third race of human beings,
the Big People were brought to life in order to control the Midgets and Midgits, and
lived near them58.
According to The Gospel of the Flying Spaghetti Monster, the Noodle Earth was
inhabited also by representatives of other categories: Pirates his chosen people and
their adversaries, evil, bloodthirsty descendants of Ninjas the Hari Krishnas59. Pirates were peace-loving explorers who were seeking adventures, sailing andspreading
the words of the FSM. They were neither criminals nor thieves nor killers:
And while mainstream education tells us that Pirates were hunted down because they
were thieves, killers, etc., this is largely amisinformation campaign propagated by the
Krishnas and many of the other religions that banded together to begin their systematic
assault on the Pirates worship of the FSM60.
Pirates have nearly died off, which has catastrophic effects on the world: Global
warming, earthquakes, hurricanes, and other natural disasters are adirect effect of
the shrinking numbers of Pirates since the 1800s61. As we can observe, the fact
presented in the text is that Pirates survival is crucial for our entire planet and it has
essential impact on global warming. According to The Loose Canon, the Earths orbit
isnolonger stabilized by Pirates. Therefore, our planet is moving inexorably to the
sun, which will eventually swallow it up.
Furthermore, the members of the Church of the Flying Spaghetti Monster have
constructed the concepts of heaven and hell. All the true believers after death go
to the Pastafarian heaven. The main attractions of this place are: the Volcano of
Beer and the Factory of Strippers (Figure 1). TheBeer Volcano is really aVolcano
of any beverage you like62, so that rum lovers can drink their favourite beverage
from the Volcano. There are female and male strippers in this heaven, however, male
56
58
59
60
61
62
57
Ibidem, p. 52.
B. Henderson, Open Letter... op. cit.
The Loose Canon... op. cit., pp. 511.
B. Henderson, The Gospel... op. cit., pp. 5456.
Ibidem, p. 55.
B. Henderson, Open Letter... op. cit.
The Loose Canon... op. cit., p. 31.
93
strippers are invisible to the heterosexual men63. The Pastafarian heaven is located
onan island, with lots of ships sailing around. The great beer volcano dominates the
island. The higher one gets, the more delicious pasta and beer he/she can enjoy, the
more beautiful strippers are, thecooler Pirates one she/he meets. TheFlying Spaghetti Monster likes spending time near the crater, where he gathers all the best and
brightest to Him [...]64.
On the other hand, there is no hell with boiling liquids, fire, and physical tortures. Unbelievers after death go to aplace called Hell Light, there they [...] have
to live with school cafeteria spaghetti, second rate beer, and boring jobs in the service industries [...]65. The inhabitants of Hell Light were not bad people, they just
did not recognize the true faith. Actual Pastafarian Hell is reserved for avery few
[...]66 among whom corrupted politicians, conmen, bullies of the geopolitical world
should be mentioned. They never drink finest beverages, never eat pasta: Never will
they eat of the Pasta of any kind, but will live on lots of beans and rice, potatoes and
extremely cheap cuts of meat [...]67. The inhabitants ofthat terrible place do the
most awful jobs: They will do all the laundry, cleaning and heavy or unpleasant jobs
that are there68.
It is time to go back to the initial question about the reason of this expanded
cosmological system delivered by the Church of the FSM. Even obvious mockery religions need to follow the web of conventions ofestablished religions, in order to be
recognized as successful criticism. This subject matter have been described by David
Chidester in his book about the intersections between religion and popular culture
in America69. Indeed, the Church ofthe FSM is so vivid thanks to constant conflicts
and comparisons with its opponents traditional and influential religious systems,
primarily Christianity70.
Conclusions and comparisons
Ihave described two very newly invented mythical universes. The first one was based on Wachowskis trilogy and introduced by its fans, the second one was created
by Bobby Henderson and his followers the members of the Church of the Flying
Spaghetti Monster. Both of these unconventional and very recent (initiated between
63
65
66
67
68
69
94
MASKA 29/2016
2004 and 2005) religious movements deliver quite sophisticated cosmologies and
cosmogonies. However, thereasons why they do that are different.
The mythical universe of Matrixism is complex, because it is based on stories
about the world of the Matrix. As I mentioned earlier, these legendary films are
deeply religious, mythological and philosophical. The Wachowskis trilogy raises numerous cosmological questions. The Matrix films, together with other texts from
the Matrixism canon were open to interpretations. Due to the moribund condition
of this religious phenomenon, there are not many results of this process remaining. Though, we can still regain some information about this fiction-based religious
movement from what is left of theGeocities website.
When it comes to the Church of the FSM, The Gospel of the Flying Spaghetti Monster and The Loose Canon depict an expanded cosmological system in order to be
perceived as asuccessful mockery. Pastafarians follow the web of conventions characteristic of well-established religions, because they are fuelled by conflicts with the
representatives of other faiths. In order to survive, the Church of the Flying Spaghetti
Monster constantly needs to simulate traditional religions, primarily Christianity. And
therefore, theadherents of the FSM claim to be very exclusive and strict about their
religious beliefs. Even the youngest of them, like 13-years-old Tristan from The Gospel
of the Flying Spaghetti Monster, who wrote: Being pastafarian, Ibelieve in the Flying
Spagetti Monster to be the one true and only god. Usually when Itell people that Iam
pastafarian they laugh at me and say No seriously. This really offends me71.
Contrary to Pastafarians, Pathists claimed to be open to various interpretations
of their holy texts and highly inclusive. The Matrix trilogy and Matrixism were taking inspirations from various religious and philosophical traditions, Pathists were
claiming to follow the Bahaifaith in its apologia for the unity and oneness of all the
religions. Matrixism was inclusive, the authors of its website were enthusiastic about
the idea that its followers adhere to other religions in the same time.
The Church of the Flying Spaghetti Monster and Matrixism are the products of
the contemporary consumer society. Nevertheless, their attitudes towards it vary radically. Pathists considered the Matrix the computer simulation [] as ametaphor
for the rules, norms and values of our current society72. The world of the Matrix
and, symbolically, our world are illusory, and therefore authenticity could be found
somewhere outside them. Illusion is one of the main themes of the Wachowskis
trilogy and the path of the One. That is why, the Matrix has been juxtaposed with
Islamic duny and Buddhist maya.
Moreover, the followers of the path of the One were critical about advertising and
marketing which are inseparable elements of the consumer society. Authors of the original Matrixism website listed religious rules and laws of the path of the One. The first rule
stated: The human image is now banned from all forms of advertising and marketing73.
71
95
The Church of the Flying Spaghetti Monster does not share this criticism ofconsumerism. Take into consideration its concepts of heaven and hell. The main spots of
the Pastafarian heaven are the Volcano of Beer and the Factory of Strippers. The place is
aconsumer paradise. The dead believers mind only about consumption of beer, pasta,
sex. They can choose from the vast range of beverages, because the Beer Volcano is
really aVolcano of any beverage you like74. There is no hell with physical tortures and
fire. Unbelievers are deprived of quality goods and the variety of options, they [...]
have to live with school cafeteria spaghetti, second rate beer [...]75. The followers of the
Church of the Flying Spaghetti Monster fully embrace consumer society.
References
Campbell J., The Hero with aThousand Faces, 2nd edition, Princeton 1968.
Cowan D. E., Religion on the Internet [in:] The SAGE Handbook of the Sociology of
Religion, eds. J.A.Beckford, N. J. Demerath III, London, Thousand Oaks, New
Delhi, Singapore 2007.
Cusack C. M., Invented Religions: Imagination, Fiction and Faith, Farnham, 2010.
Davidsen M. A., Fiction-based religion: Conceptualising anew category against history-based religion andfandom, Culture and Religion, 2013, no. 14 (4).
Dawkins R., God Delusion: Boston, New York 2006.
FAQ [on-line:] http://web.archive.org/web/20090901225214/http://geocities.com/
matrixism/faq.html [09.05.2016].
Flannery-Dailey F., Wagner R., Wake up! Gnosticism and Buddhism in The Matrix,
The Journal of Religion and Film, 2001, no. 5 (2) [on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/gnostic.htm [09.05.2016].
Ford J. L., Buddhism, Christianity, and The Matrix: The Dialectic of Myth-Making
inContemporary Cinema, The Journal of Religion and Film, 2000, no. 4 (2)
[on-line:] http://www.unomaha.edu/jrf/thematrix.htm [09.05.2016].
Join [on-line:] http://web.archive.org/web/20081009010321/http://www.geocities.
com/matrixism2069/membershipform.html, [09.05.2016].
Henderson B., Addendum 2010 [on-line:] http://blog.venganza.org/about.php
[09.05.2016].
Henderson B., The Gospel of the Flying Spaghetti Monster, New York 2006.
Henderson B., Open Letter To Kansas School Board [on-line:] http://www.venganza.
org/about/open-letter/ [09.05.2016].
The Loose Canon: AReally Important Collection of Words: AHoly Book of the Church
oftheFlying Spaghetti Monster [on-line:] http://www.loose-canon.info/Loose-Canon-1st-Ed.pdf [09.05.2016].
74
75
96
MASKA 29/2016
The Matrix and Philosophy: Welcome to the Desert of the Real, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2002.
Matrixism: The path of the One [on-line:] http://web.archive.org/web/
20081225091136/http://www.geocities.com/matrixism/ [09.05.2016].
Mills M. E., Images of God in the Old Testament, London 1998.
More Matrix and Philosophy: Revolutions and Reloaded Decoded, ed. W. Irwin, Chicago, La Salle 2005.
Philosophers Explore The Matrix, ed. Ch. Grau, Oxford, New York 2005.
Morehead J. W., Aworld without rulesand controls, without borders or boundaries:
Matrixism, New Mythologies, and Symbolic Pilgrimages [in:] Handbook of Hyper-Real Religions, ed. A. Possamai, Leiden 2012.
The Platform Sutra: The Zen Teaching of Hui-neng, transl. and commentary R. Pine,
Berkeley 2006.
Rejestracja Kocioa Latajcego Potwora Spaghetti [on-line:] http://www.klps.pl/home/
rejestracja-kocioa.html [09.05.2016].
Simpson S., Joke Religions: Make-Believe in the Sandbox of the Gods, Ex Nihilo.
Periodyk Modych Religioznawcw, 2011, no. 2 (6).
Volger Ch., The Matrix Joseph Campbell Monomyth [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=8AG4rlGkCRU [09.05.2016].
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix, USA, Australia 1999.
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix Reloaded, USA, Australia 2003.
Wachowski A., Wachowski L., The Matrix Revolutions, USA, Australia 2003.
Summary
Mythical Universes of Third-Millennium Religious Movements:
The Church ofthe Flying Spaghetti Monster and Matrixism
The article pertains to two third-millennium religious movements: the Church of the
Flying Spaghetti Monster and Matrixism. There is no commonly agreed way of classifying these phenomena. They can belabelled as: invented religions, fiction-based
religions, or joke religions. The analysis of Church of the Flying Spaghetti Monster
and the Wachowskis trilogy together with the internet-based religious movement
derived from it, provide explanations regarding cosmological questions. The aim of
this text is to examine mythical cosmoses they created.
Przemysaw Koniuszy
99
Rzecz jasna kosmos nie stanowi swego rodzaju leitmotivu poezji Szymborskiej,
gdy wkadym zjej tomikw jego przedstawie naliczy moemy co najwyej kilka.
Jego rola jest zupenie inna. Autorka Wielkiej liczby, za wieloma poetami XX wieku,
traktuje go metonimicznie, czyli jako sfer stanowic przez sw swoist niepoznawalno, zamknicie na interpretacje iskoncentrowanie wsobie wszelkich przejaww innoci punkt odniesienia dla kadej refleksji poetyckiej na temat kwestii
fundamentalnych dla egzystencji wspczesnego czowieka lub nawet metafizyczny
substytut przestrzeni realnej10. Upoetki mwienie okosmosie wprzewaajcej iloci
przypadkw nie jest tosame zmyleniem onim jako ostrukturze samej wsobie.
Dlatego postaram si pokaza, e Wisawa Szymborska, piszc wiersze dziejce si
wzawieszeniu pomidzy tu itam, celowo chciaa wczytelniku stworzy dysonans
poznawczy, majcy polega na braku pewnoci co do tego, czy czyta si utwr dotyczcy nierepetytywnego wycinka rzeczywistoci, czy moe wistocie mowa jest wnim
100
MASKA 29/2016
Konsekwencj tych rozbienoci jest bezwzgldne scalenie si podmiotu ze wiatem, bdcym przedmiotem jego poznania, lub nawet wchonicie go przez materi
aktualnie podlegajc refleksji poetyckiej. Ta prawidowo uzmysawia, e ewolucja
czasoprzestrzeni13 wtwrczoci poetki jest celowo kreowana na iluzoryczn rdze
wiata, ktry najczciej stanowi podstaw konkretnego utworu, pozostaje niezmienny, poniewa przeksztaceniu podlega co najwyej nadbudowa ideowa, konwencje
wykorzystywane podczas interpretacji i charakter przywoywanych kontekstw.
Wten sposb Szymborska pokazuje, e wci postpujcy proces mityzacji rzeczywistoci rozwija si wprost proporcjonalnie do iloci wariantw idei stanowicych fundament naszego mylenia owiecie. To za jest cile powizane zrozumieniem metafizyki
przez poetk, co najpeniej zostao wyraone wutworze Metafizyka ztomu Tutaj:
Byo, mino.
Byo, wic mino.
Wnieodwracalnej zawsze kolejnoci,
bo taka jest regua tej przegranej gry.
Wniosek banalny, nie wart ju pisania,
gdyby nie fakt bezsporny,
fakt na wieki wiekw,
na cay kosmos, jaki jest ibdzie,
11
101
Czym wic jest dla Szymborskiej owa metafizyka? Zpewnoci nie tylko quasi-przestrzeni umiejscawian poza fizycznoci, lecz przede wszystkim pojciem wykorzystywanym najczciej wtedy, gdy chce si powiedzie o tym, co wymyka si
zmysom czowieka i jest na tyle abstrakcyjne, e a niemoliwe do ujcia inaczej
ni za pomoc sprowadzenia do banau i codziennoci. Cytowany utwr ujawnia,
e wszechwiat wtwrczoci autorki Chwili dlatego sytuuje si na granicy pomidzy
niepojmowalnym kosmosem awzgldn realnoci, e jego istnienie metaforycznie
determinowane jest przez integrowanie wsobie wszystkich znacze ispontaniczne
krzyowanie ich ze sob. Wytworzona na drodze tego czasoprzestrze poetycka neguje antropocentryzm, czyli otwiera si na kade istnienie itransponuje ca dosowno wsfer przenoni, awic wieloznacznoci iopozycyjnych odczyta15 jest
tak na przykad w wierszu Noc.W Metafizyce nie ma przecie mowy o czowieku
explicite. Jego bycie-ku-mierci16 rozpatrywane jest tylko przez pryzmat przemijania
czego rwnoczenie zbdnego, jak ikoniecznego do przetrwania. Caa duchowo
adresata wyznania zostaje sprowadzona do aktu wykorzystywania przez niego rzeczywistoci do podtrzymywania swego istnienia wramach przegranej gry. Zrozumiae
jest wic, e konieczno i przyczynowo s tu od siebie odseparowane. Pierwszy
czynnik, przez wzgld na sw relacj z czasem i niepowtarzalnoci, jest tu o tyle
istotny, e poetka wwielu miejscach akcentuje koncepcj czowieka jako istnienia
posiadajcego iluzoryczn alternatyw pomidzy bytem i niebytem. W rzeczywistoci bowiem ja poetyckie zawsze uwizione jest wprzestrzeni tylko na pozr
bezprzyczynowej, to jest takiej, ktra powstaa znicoci iwnico niepostrzeenie
si obraca, gdy nie posiada przypisanego sobie na trwae celu istnienia, oczywicie
oprcz stanowienia ta dla mwienia o zamaskowanych przypadkach eskalacji za
i dobra w wiecie. W tym wszystkim pojawia si wic nadrzdna rola poezji jako
narzdzia sucego do deskrypcji poszczeglnych aktw przeistaczania si czego
zpoziomu bycia do niebytu zwczeniem procesu mijania.
Spord wielu cia niebieskich, jakie pojawiaj si w poezji Szymborskiej, najistotniejsze s gwiazdy. Ich obserwacja przez podmioty celowo jest tak przedstawiana,
eby mc odnie wraenie, i dany akt percepcji rzdzi si tymi samymi prawami,
jakim podlegay przeycia czowieka pierwotnego. Poetka chce wten sposb uzmysowi nam, e uwiadomienie sobie swojej znikomoci wobec potgi niezgbionej przestrzeni stanowi wswej istocie wzniose przeycie egzystencjalne dla kadej
jednostki iztego powodu wymyka si tradycyjnym rozrnieniom estetycznym na
14
102
MASKA 29/2016
pikno i brzydot. Osoby mwice w jej wierszach, widzc gwiazdy, tocz z sob
wewntrzn walk, jakby nie byy w stanie przej od refleksji nad sw przeszoci wypenion bahostkami do przyszoci, ktra teraz, po doznaniu objawienia,
powinna by czym o wiele doskonalszym pod wzgldem moralnym. Ujawnia si
tu niezwykle istotna cecha twrczoci Szymborskiej, mianowicie opisywanie wrae
temporalnych, ktre przeywane s przez akcydentalny podmiot. Celem jest ukazanie, e wszystkie procesy konfrontacji zwszechwiatem, cho niepowtarzalne wswej
wyjtkowoci, s jednak moliwe do rozegrania na nowych zasadach przez kade
kolejne zawsze wyjtkowe indywiduum, ktre nie nadpisuje tego, co pozostawili po
sobie jego poprzednicy, lecz niejako za porednictwem wyekstrahowania wyodrbnienia wasnego ja stwarza kadorazowo unikaln syntez kultury inauki swojej epoki.
Mona tu mwi wic oswego rodzaju dialektyce, ktra tylko do pewnego stopnia pokrewna jest Heglowskiej17. Wmwieniu okosmosie owiele bliej Szymborskiej
do tego, co negatywne, co pozwala wpoezji pynnie przechodzi zobrazw skonstruowanych za pomoc synekdochy (szczeglnie wformie totum pro parte) do ujmowanego metonimicznie detalu18. Wpraktyce umoliwio to podmiotowi lirycznemu
wjej wierszach porzucenie obiegowych opinii na rzecz wizji oferowanych przez jego
niezalen wyobrani. Tego rodzaju technika poetycka znajduje swe najpeniejsze
odzwierciedlenie wkoncepcji dialektyki negatywnej Theodora W. Adorna, wktrej
oglno zawsze umiejscawiana jest ponad szczegowoci iju apriori nobilituje
si niepowtarzalno19. To zjawisko rezonuje wpoezji Szymborskiej polifonicznie, a
do tego stopnia, e wjej kontekcie mwi si opoezji negatywnej, estetyce braku
iewolucjach milczenia20. Autorka Metafizyki jak nikt inny we wspczesnej polskiej
literaturze bya wiadoma, e wsztuce brak jest owiele bardziej znaczcy ni nadmiar, dlatego wanie kosmos, rozumiany jako szeroki wachlarz motyww, istnieje
uniej zawsze jako przestrze nieokrelona, demaskujca fikcjonalno utworu ieksponujca na pierwszym planie to, co na og niedostrzegane.
Negatywno, rozumiana tu jako podejcie do rzeczywistoci ju wypaczonej
w celu odkrycia podszewki wiata21, przybiera u Wisawy Szymborskiej rwnie
inn form, ktra wyranie widoczna jest dopiero wtedy, gdy przypomnimy sobie
koncepcje przywoywane przez Paula Ricura w trakcie wypracowywania przez
niego hermeneutycznej wizji poznania historycznego. Naley zada pytanie oprzyczyny braku podejmowania prb identyfikacji rde uniwersalizmu Szymborskiej
17
Zob. M. Rosiak, Dialektyka Hegla. Krytyczny komentarz do gwnych tekstw metafizycznych, Krakw
2011, passim.
18
Ju Artur Sandauer, mwic oodejciu Szymborskiej od poetyki socrealizmu, pisa oniej: Kady
szczeg umie oglda zwielkiej perspektywy dziejowej jako fragment rozwoju ludzkoci. A.Sandauer, Na przykad Szymborska [w:] idem, Liryka ilogika, Warszawa 1971, s. 408.
19
Por. T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, tum. S. Krzemie-Ojak, Warszawa 1986, passim.
20
Por. A. Sandauer, op. cit., ss. 411412; J. Kwiatkowski, Wisawa Szymborska [w:] Rado czytania
Szymborskiej, oprac. S. Balbus, D. Wojda, Krakw 1996, ss. 7787; D. Wojda, Milczenie sowa.
Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996, ss. 3771.
21
C. Miosz, Sens [w:] idem, Wiersze wszystkie, Krakw 2011, s. 1036.
103
wperspektywie historycznej, gdy to wanie ta poetka tkwi pomidzy dwoma problematycznymi punktami wspczesnego literaturoznawstwa (modernizmem ipostmodernizmem) imimo to pozostaje wpeni niezalena. Wyjania si to wmomencie
dostrzeenia specyfiki jej pozostawania ponad wszystkimi konfliktami irozrnieniami. Autorka Dwukropka bowiem absolutyzuje historyczn teraniejszo22, traktujc j zarwno jako punkt wyjcia, jak idojcia swojej poezji. Jest jej znacznie bliej
do czasu chronicznego mileaBenvenistea, polegajcego midzy innymi na odnoszeniu wszystkich zdarze do zdarzenia podstawowego wyznaczajcego o czasu23
iprzypisania pamici bezporednio do bytu zbiorowego24 MauriceaHalbwachsa,
ni modernistycznego odkamywania ipermanentnego ustosunkowywania si wobec
przeszoci. Ujawniajcy si w takim spojrzeniu anty(post)modernizm Szymborskiej
uzmysawia, e poetka po dowiadczeniu socrealizmu wyksztacia wsobie negatywno wformie jak najbardziej twrczej, tj. nie zakadajcej kontestacji iuczestnictwa,
lecz przyjcie postawy zdystansowanego obserwatora, przedstawiajcego zuniwersalizowane sedno problemw egzystencjalnych od zawsze pozostajcych poza ideologiami.
Kady zelementw konstytuujcych obrazy wpoezji Szymborskiej jest wzupenoci integralny z wszystkim tym, co moglibymy okreli mianem innego. Jest
to zaawansowane do tego stopnia, e chcc uchwyci istot ktregokolwiek znich,
zawsze naley uwzgldnia relacje, wjakich hipotetycznie pozostaje. Mona nawet
zaryzykowa stwierdzenie, e mwic orealnoci wtej poezji, najczciej mamy poniekd rwnie na myli kosmiczny bezkres ivice versa25. Wcentralnym punkcie tego
wszystkiego jawi si jeden znadrzdnych problemw poruszanych przez poetk wramach kwestii szczeglnie nas interesujcej: wjaki sposb ludzko ustosunkuje si
do swojej duchowoci, gdy wreszcie zdobdzie empiryczny dowd na rozszerzalno
wszechwiata? Jest to niezwykle istotne, gdy by moe ju wspczeni nam ludzie
bd musieli rozstrzygn, jak pogodzi ze sob perspektyw mikro- imakrowszechwiata zamorficznoci ipolifoni naszych sdw na temat natury tego, co nas otacza
iczego jestemy czci:
22
24
25
23
104
MASKA 29/2016
Pusta ipena zarazem wszystkiego?
Szczelnie zamknita, mimo e otwarta,
skoro nic
wymkn si zniej nie moe?
Rozdta do bezkresu?
Bo jeli ma kres,
zczym, ulicha, graniczy?26
27
105
apoteoz przypadku28, jako racjonalnego rda naszego istnienia wzawieszeniu pomidzy szczciem icierpieniem, aafirmacj abstrakcyjnego bytu, ktry by wstanie
urzeczywistni witalizm, zainicjowa gruntowne metamorfozy i przede wszystkim
uczyni to na tyle incognito, aby pozostawi po sobie wycznie podobiestwa.
Czym jednak one s poza, rzecz jasna, stanowieniem punktu wyjcia dla arbitralnych
sdw ferowanych przez naukowcw przyszoci? W wiecie Szymborskiej z pewnoci zacht do transcendencji, czyli wykroczenia poza postaw zblazowanego
interpretatora rzeczywistoci i uwiadomienia sobie, e prawda uniwersalna, absolutna imoliwa do uchwycenia ludzkim umysem, nie jest ukryta gdzie wpobliu
lub wnas samych, lecz wnieokrelonym tam pord gwiazd, rozszerzajcej si
przestrzeni i wci na nowo krzesanych iskier z kamieni stanowicych fundament
dla kolejnych alternatywnych wiatw. Tym samym uwidacznia si tu kolejna cecha
interakcji czowieka zkosmosem wtwrczoci poetki. Nie jest to tylko bezustanne
wybudzanie si ipowrt do czasw sprzed zanicia, kiedy to ludziom pierwotnym, naturalnie ciekawym wiata i permanentnie obawiajcym si rzeczywistoci,
udawao si welementarnych zjawiskach dostrzega zalek prawd ostatecznych, lecz
nade wszystko wydobywanie si spod jarzma gatunkowoci ipowizanego znim
lku przed odkryciem, e by moe jedyny sens ma mier ibezkresna pustka.
Cho stosunek poetki do Boga, zarwno prywatny, jak i artystyczny, jest zbyt
skomplikowany, aby prbowa go tutaj rekonstruowa, to jednak moim zdaniem
mona uzna ten wiersz za najistotniejszy dla tego zagadnienia. Wpewnym sensie
wyznanie, jakie zostao wnim zawarte, jest na tyle rewolucyjne, e wrcz uwidacznia
si wnim swoista antycypacja odkrycia bozonu Higgsa, nieprzypadkowo zwanego
bosk czsteczk, jako hipotetycznego ladu ingerencji Boga wmateri. Wwietle tego wyrniajcy Szymborsk spord wielu wspczesnych poetw ironiczny
dystans do wiata, traktowanego zprzymrueniem oka, miaby swe rdo wuzmysowieniu sobie przez ni potencjau artystycznego tkwicego wludzkoci; ta zkolei rwnoczenie zdostrzeganiem wzwierciadle rzeczywistoci odblaskw prawdy
ostatecznej odkrywa, e nigdy nie bdzie jej dane tak naprawd do niej dotrze.
Nieprzypadkowo wwierszu Rozmowa zkamieniem, ssiadujcym bezporednio zcytowan powyej Notatk, znajdziemy te wersy, osobliw prefiguracj akceleratorw
czstek, kwarkw iczstek elementarnych:
Odejd mwi kamie.
Jestem szczelnie zamknity.
Nawet rozbite na czci
bdziemy szczelnie zamknite.
Nawet starte na piasek
nie wpucimy nikogo.
przypadku wyeksponowane s jako czynniki, ktre ogniskujc na sobie percepcj odbiorcy, mog pomc mu wyodrbni zcodziennoci co wiadczcego ojego czowieczestwie, wyrniajcego go spord innych istot (por. eadem, Notatka [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., Krakw 2010, s. 360).
28
Por. M. Heller, Filozofia przypadku. Kosmiczna fuga zpreludium icod, Krakw 2012, ss. 151-171.
106
MASKA 29/2016
[]
Pukam do drzwi kamienia.
To ja, wpu mnie.
Syszaam, e s wtobie wielkie puste sale,
nieogldane, pikne nadaremnie,
guche, bez echa czyichkolwiek krokw.
Przyznaj, e sam nieduo otym wiesz.
Wielkie ipuste sale mwi kamie
ale wnich miejsca nie ma.
Pikne, by moe, ale poza gustem
twoich ubogich zmysw.
Moesz mnie pozna, nie zaznasz mnie nigdy.
Ca powierzchni zwracam si ku tobie,
acaym wntrzem le odwrcony.
[]
Nie wejdziesz, masz zaledwie zamys tego zmysu,
ledwie jego zawizek, wyobrani29.
W. Szymborska, Rozmowa zkamieniem [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 109. Na temat tego
wiersza por. A. Krawczyk, Czowiek ikamie. W. Szymborska Rozmowa zkamieniem [w:] Obmylam
wiat, czyli opoezji Wisawy Szymborskiej, red. S. ak, Kielce 1998, ss. 8894; T. Nyczek, Po raz szsty
(Rozmowa zkamieniem) [w:] idem, Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Krakw 2005, ss. 5775.
30
S. Balbus, op. cit., s. 69.
31
Por. W. Hilsbecher, Tragizm, absurd iparadoks [w:] idem, Tragizm, absurd iparadoks, tum. S. Baut,
Warszawa 1972, ss. 170177.
32
Dotychczas nie pojawio si wpolskiej literaturze penowartociowe tumaczenie tego terminu. Tymczasowo mwi si omono no aware jako oempatii wobec materii, wraliwoci na krtkotrwao pikna
107
podmiotu poznajcego jest ju sama wiadomo nieodwoalnoci procesu przemijania iustawicznych metamorfoz materii. Podobnie jak wstaroytnej sztuce Japonii
take iupolskiej poetki niezwykle intensywnie uobecniana jest konieczno podjcia
twrczej refleksji nad niemoliwoci pogodzenia ze sob za zakorzenionego wczowieku, pikna manifestujcego si wswej najczystszej formie wycznie wprzyrodzie
ismutku nad destrukcyjn presj wywieran przez czas na przestrze33.To wanie
wtego rodzaju wraliwoci na krtkotrwao pikna naley poszukiwa rde przejawiajcego si w kadej sferze ycia Szymborskiej minimalizmu. Podobny rys interpretacyjny odnajdziemy wodczytaniu przez Mariana Stal utworu Kot wpustym
mieszkaniu, wktrym badacz celnie ujmuje istot tej poezji:
Oczywisty punkt wyjcia, zakwestionowanie jego oczywistoci, zmuszajce myl iwyobrani do nowego wiatowidzenia iwiatoodczucia, nieoczywiste olnienie. Trudno
to olnienie wytumaczy, dobrze mu si podda34.
Wydaje si, e mona bez przeszkd uzna, i Wisawa Szymborska wswej twrczoci formuuje tez omoliwoci funkcjonowania poezji jako alternatywnego sposobu badania wiata35 iprzede wszystkim idealnego instrumentarium do odkrywania
rzdzcych nim zalenoci. Wmoim przekonaniu prawda jest jednak owiele bardziej
skomplikowana, co poetka sugeruje poprzez czste mwienie orzeczywistoci przez
pryzmat czowieka nieowieconego, to znaczy takiego, ktry jeszcze nie zdoa
pozbawi si pierwiastka dzikoci inadal dostrzega wtym, co bezporednio dane,
tajemnic czekajc na wyjanienie36. Symptomatyczne znoszenie scjentyzmu przez
pierwotno jest tutaj niezwykle istotne, gdy ujawnia, e szereg przejaww obecnoci kosmosu wtwrczoci Szymborskiej nie skutkuje wykreowaniem jego spjnego
obrazu. Kade odniesienie si do niego przez podmiot zawsze si czym wyrnia
spord innych iposiada lady wpywu danej indywidualnoci. Tak oto wOstrzeeniu przeczytamy oswego rodzaju profecie, ktry chce by postrzegany jako wybitna
indywidualno przez wzgld na sw predyspozycj do doceniania pikna kosmosu ipotgi nieskoczonoci wprzeciwiestwie do kpiarzy obracajcych wszystko
33
34
35
36
iestetycznej zadumie nad nietrwaoci tego, co wzbudza zachwyt. Ching-Yu Chang traktuje je jako
smutek rzeczy, ktry cile wynika zprzekonania okoniecznoci harmonijnego wspistnienia znatur, za Mikoaj Melanowicz okrela mono no aware jako patos rzeczy odczuwany, gdy dostrzega si
zwizek midzy piknem asmutkiem wiata. Por. C.-Y. Chang, Oglne pojcie pikna, tum. B.Romanowicz [w:] Estetyka japoska. Antologia, red. K. Wilkoszewska, Krakw 2006, ss.6270; M.Melanowicz, Literatura japoska od VI do poowy XIX wieku, Warszawa 1994, ss. 188192.
Warto doda, e zgodnie ztymi koncepcjami upyw czasu moe znajdowa swe odzwierciedlenie
tylko waktach ekspresji artystycznej.
M. Stala, Blisko wiersza. 30 interpretacji, Krakw 2013, s. 164.
Dla Szymborskiej jednak badanie nie jest tosame zpoznaniem wpenym tego sowa znaczeniu.
Dostrzeg to ju Stanisaw Balbus, mwic osceptycyzmie poetki co do poznawczej skutecznoci
sztuki. S. Balbus, op. cit., s. 62.
Por. A. Legeyska, Barbarzyca owiecony [w:] Wok Szymborskiej, red. B. Judkowiak, E. Nowicka,
B. Sienkiewicz, Pozna 1995, ss. 5270.
108
MASKA 29/2016
Nie bierzcie wkosmos kpiarzy, / dobrze radz. // Czternacie martwych planet, / kilka komet, dwie
gwiazdy, / aju wdrodze na trzeci / kpiarze strac humor. // Kosmos jest, jaki jest, / to znaczy doskonay.
/ Kpiarze mu tego nie daruj. W. Szymborska, Ostrzeenie [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 227.
38
Spjrzcie na siebie zgwiazd woaam / spjrzcie na siebie zgwiazd. / Syszeli ispuszczali oczy.
Eadem, Monolog dla Kasandry [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 133.
39
Jest wiat? No to idobrze. / Obfity? Tym lepiej. / Maj si dokd porozbiega dziatki, / maj ku
czemu wznosi gowy? Piknie. / Tyle go, e istnieje nawet kiedy pi, / a do przesady cay iprawdziwy? / Izawsze, nawet za plecami, jest? / To duo, bardzo duo zjego strony. Eadem, Fetysz
podnoci zpaleolitu [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., s. 153.
40
Eadem, Nieuwaga [w:] eadem, Wiersze wybrane, op. cit., ss. 395396.
109
Bibliografia
Literatura podmiotu
MASKA 29/2016
Summary
Between subject and space.
Cosmos in the poetry of Wislawa Szymborska
The primary purpose of this article is to show the necessity to analyze the poetry
of Wislawa Szymborska in a manner derived from the concept of archaic ontology. Such an approach implies to show the parallel between subject, space and the
cosmos, in the work of the author of Colon where it is understood doubly: an abstract structure and an actually existing point of reference for the whole world of her
poetry. Consequent conclusion is that the universality of Szymborskas works has a
source in her predisposition to create such lyrical confessions, that allow the speaker
to retain his individuality and simultaneously merge with the object of his cognition.
The author analyzes the most characteristic poems that use space themes in order to
reconstruct the cosmology of Szymborska and propose a new approach to few problems, such as the negative dialectics, the principle mono no aware, the philosophy
of space, aesthetics contact with the strangeness, anti-modernism and primitiveness.
Izabela Pisarek
Kosmos oraz niebo to motywy popularne wpoezji. Cho to waciwie ta sama przestrze, pojcia te maj tylko czciowo zbiene grupy skojarze izaskakujco rzadko
s ze sob kontrastowane. Niebo1 ma dwie odsony: dzienn inocn. Wpierwszym
wariancie nieodcznie towarzysz mu soce, chmury oraz ptaki, wdrugim natomiast gwiazdy iksiyc. Tu czy si sfera nieba nocnego zkosmosem, cho brak jej
charakteryzujcych go planet, ukadw oraz galaktyk. Co ciekawe, gwiazdobiory wydaj si raczej nalee do grupy skojarze znocnym niebem, rzadziej zkosmosem, ze
wzgldu na to, e obserowowane s zperspektywy ziemskiej. Rwnie interesujcym
przypadkiem jest soce, zwizane zoboma tytuowymi pojciami, podczas gdy jego
zachody i wschody przyporzdkowa mona jedynie niebu. Wyrane rozrnienie
tych terminw stanowi ich relacja wobec Ziemi/ziemi, ktra z jednej strony jako
planeta jest integraln skadow kosmosu wszechwiata nieskoczonej caoci,
zawierajcej wszystko, co istnieje, aktra dla nieba natomiast stanowi jednoznaczn
opozycj, rozgraniczon przez horyzont, a rwnoczenie punkt okrelajcy jedyn
waciw perspektyw percepcji.
Motyw ten nie jest obcy take Wisawie Szymborskiej. Opoezji noblistki napisano wiele: zarwno interpretacji poszczeglnych utworw (midzy innymi praca zbiorowa Owierszach Wisawy Szymborskiej, Tadeusza Nyczka 22 Szymborska oraz Tyle
naraz wiata: 27 Szymborska czy Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy
Szymborskiej Iwony Gralewicz-Wolny2), jak i caociowych opracowa twrczoci,
analizujcych j zrnych perspektyw (na przykad wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej Stanisawa Balbusa, Milczenie sowa. Opoezji Wisawy
Szymborskiej Doroty Wojdy, Rewolucja Szymborskiej. 19451957. Owczesnej twrczoci poetki na tle epoki Anny Zarzyckiej3). Jej twrczoci przypisuje si takie cechy
1
Nie bior tu pod uwag nieba metafizycznego, okonotacjach religijnych, ktrego itak wpoezji
Szymborskiej jest niewiele.
2
Zob. m.in. O wierszach Wisawy Szymborskiej, red. J. Brzozowski, d 1996; T. Nyczek, 22
Szymborska, Pozna 1997; idem, Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Pozna 2005; I. Gralewicz-Wolny, Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy Szymborskiej, Katowice 2014.
3
Zob. m.in. S. Balbus, wiat ze wszystkich stron wiata. O Wisawie Szymborskiej, Krakw 1996;
D. Wojda, Milczenie sowa. Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996; A. Zarzycka, Rewolucja
113
5
6
7
8
9
114
MASKA 29/2016
Ziemia jest maa,
niebo natomiast due do przesady,
agwiazd, cytuj: wicej wnim ni trzeba17.
Poruszony wtekcie problem samotnoci czowieka we wszechwiecie jest do banalny, ale przedstawiony zosta wsposb niekonwencjonalny, ironicznie wobec samego
siebie. Perspektywa zostaje zmieniona za pomoc odwrcenia obrazw: zamiast ludzi
wroli obserwatorw wszechwiata jest Ziemia iludzko bez wiadkw, ycie na
naszej planecie stao si science fiction zperspektywy kosmosu.
Kwesti dystansu dzielcego czowieka od reszty kosmosu porusza poetka wtekcie Nadmiar. Podczas witowania odkrycia nowej gwiazdy przewaaj wrozmowie
tematy miejscowe18, poniewa jest ona nadliczbowa dla policzonych dni ycia19,
to nie znaczy, e zrobio si janiej / ie przybyo czego czego brak20. Doniose
odkrycie, uzyskanie nowych, dokadnych danych nic nie zmienio, nie oddziauje na
ycie ludzi ani od strony technicznej, praktycznej, ani zperspektywy filozoficznej
refleksji cho zdziwienie nie byoby tu niczym dziwnym, / gdybymy tylko mieli
na nie czas21. Brak wpywu i obojtno wynikajc z owego dystansu podkrela
nieustanna gra perspektyw. Ligza okrela ten tekst wierszem ozagubieniu zwizku
czowieka zcaym istnieniem22.
Mimo tego take emocjonalnego oddalenia poetka zaleca zainteresowanie
(wszech)wiatem wNieuwadze, gdzie kosmiczny savoir-vivre23 domaga si troch uwagi, kilku zda zPascala / izdumionego udziau wtej grze / oreguach nieznanych24, by doceni niepowtarzalno kadej chwili inawet najmniejszych zdarze.
Zabieg kontrastowania skali mikro imakro zdaje si istotny dla Szymborskiej, pojawia si wjej tekstach wbardzo rnych odsonach. Wprzypadku zestawienia czowieka zkosmosem moe przejawia si on jedynie we wzmiankach, jak na przykad
wLudziach na mocie (dziwna planeta idziwni na niej ludzie25, wybryk na skal
paru zaledwie galaktyk26) lub na samym pocztku Nieuwagi (le sprawowaam si
wczoraj wkosmosie27), gdzie stanowi wprowadzenie problemu.
17
W. Szymborska, Recenzja znienapisanego wiersza (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane, ss. 225226.
18
Eadem, Nadmiar [w:] eadem, Ludzie na mocie, Warszawa 1986, ss. 78.
19
Ibidem.
20
Ibidem.
21
Ibidem.
22
W. Ligza, op. cit., s. 353. Przy interpretacji tego wiersza badacz omawia te kwesti naukowoci
i naukowego podejcia do kosmosu u noblistki, ja jednak pozwalam sobie to omin, odsyajc
jedynie do wyej wymienionej pracy.
23
W. Szymborska, Nieuwaga [w:] eadem, Dwukropek, Krakw 2005, ss. 3334.
24
Ibidem.
25
Eadem, Ludzie na mocie [w:] eadem, Ludzie na mocie, op. cit., ss. 4445.
26
Ibidem.
27
Eadem, Nieuwaga, op. cit.
115
WBalu28 skala ludzka ikosmiczna przenikaj si podczas opowieci owyjtkowoci Ziemi, awszczeglnoci czowieka. To odrnianie si nie jest powodem dumy
iwywyszenia wrcz odwrotnie tworzy osobliwo, wyobcowan wobec spjnego
wszechwiata,
niepozorny zacianek,
gdzie gwiazdy mwi dobranoc
imrugaj wjego stron
nieznaczco29.
Autorka tym samym wyklucza Ziemi (awraz zni ludzko) zcentrum wszechwiata, okrela jako marginaln, nieistotn wszerszym kontekcie, ale podmiotowi to
zupenie wystarcza / do szczcia ido nieszczcia imperialne zapdy czowieka s
tu potraktowane zpobaliwym pokpiwaniem.
Jak zauwaa Ligza, takie umniejszenie zdarza jej si kilkakrotnie (midzy innymi
Wanie na ziemi? Przy maej gwiedzie?30, pod jedn zgwiazd prowincjonalnych31), arwnoczenie kosmos zostaje niejako udomowiony, bywa bardziej kameralny iswojski (Gdzie ja si to znalazam / od stp do gowy wrd planet32, Zgaso mi raz na zawsze par gwiazd33)34. Peryferyzacja Ziemi, arwnoczenie oswojenie
kosmosu ma take miejsce we wspomnianej ju Recenzji z nienapisanego wiersza,
kiedy autorka gubi si wstrasznym przestworze35 izastanawia czy aby jednak nie
jestemy sami / pod socem, pod wszystkimi na wiecie socami36. Te zabiegi pokazuj zmienione spojrzenie poetki: wiat jako to, co do niedawna byo postrzegane
jako caa rzeczywisto, wktrej czowiek yje iwobec ktrej si umiejscawia, zostaje
zastpiony przestrzeni szersz, wszechwiatem; jednostka przestaje by czci wiata, astaje si elementem kosmosu.
Oryginalne uycie zestawiania skali mikro imakro oraz przyrwnywania czowieka do kosmosu, wystpuje wwierszu Przyjacioom:
Obeznani wprzestrzeniach
od ziemi do gwiazd,
28
116
MASKA 29/2016
gubimy si wprzestrzeni
od ziemi do gowy.
Jest midzyplanetarnie
od alu do zy37.
Wiedza opoznanym, niemal swojskim kosmosie jest tu skontrastowana zniemonoci poznania samego siebie, brakiem znajomoci ludzkiej natury. Subtelne rnice
pomidzy stanami emocjonalnymi s wielkie niczym przestrzenie midzy planetami.
Cho, jak naley wnioskowa na podstawie innych tekstw, nie jest to deprecjacja
kosmosu, ajedynie zabawa optyk im bliej mona przyjrze si obiektowi, tym
lepiej wida wszystkie detale, subtelnoci irnice.
Druga ciekawa kwestia to problem czasu iczasowoci. Wkosmosie ijego elementach odczuwa si stao niemal wieczn. WOstrzeeniu czas wkosmosie okrelony
jest jako zbyt odwieczny38 dla znudzonych kpiarzy, ktrzy wol czwartek od nieskoczonoci39, dodajcej majestatu tej doskonaej przestrzeni. Ludzkie ycie jest
krtkie, agwiazdy peni rol wiadkw, jak na przykad wutworze Nadmiar:
Po c tu pyta,
pod iloma gwiazdami czowiek rodzi si,
apod iloma po krtkiej chwili umiera40.
W. Szymborska, Przyjacioom (Woanie do Yeti, 1957) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,s. 42.
W. Szymborska, Ostrzeenie (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,ss. 227228.
39
Ibidem.
40
Eadem, Nadmiar
41
Eadem, Spadajce znieba (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,s. 164.
42
Eadem, Liczba Pi (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,ss. 240241.
43
Eadem, Ostrzeenie
44
Eadem, Recenzja...
45
Eadem, Ostrzeenie
46
Eadem, Tutaj [w:] eadem, Tutaj, Krakw 2009, s. 7.
47
Ibidem.
38
117
nawet drgn nie zdy48. Po raz kolejny noblistka ukazuje czytelnikom dokadnie
odwrotn perspektyw nadspodziewanie trafn wswojej rewolucyjnoci. Zwraca tu
bowiem uwag na przestrzenie rnice si, nieprzystajce do siebie, cho poczone.
Kosmos funkcjonuje winnej skali tak przestrzennej, jak iczasowej. Zachodz tam
zjawiska dynamiczne, jak obroty Ziemi, ktrych, mimo ich duej prdkoci, ludzie
nie odczuwaj ani nie zauwaaj wcodziennym yciu. Zpunktu widzenia czowieka
kosmos jest stay i majestatycznie powolny Szymborska zauwaa, e to jedynie
poddanie si zudzeniu optycznemu.
...aniebo
Niebo lub elementy cile znim zwizane (iopisywane wtakim kontekcie bardziej niebieskim ni kosmicznym), jak chmury, soce czy ksiyc czsto pojawiaj
si wpoezji nieznaczco, wspomniane jako element krajobrazu czy ta, cz wiata,
natury. Tak jest wStreszczeniu, gdzie [Bg] chwali dzieo swoje: niebiosa, morza,
ziemi izwierzta49, wnie, kiedy podczas konstruowania wiata marzenia sennego
nadlatuj niebiosa zchmurami iptactwem50 oraz wUrodzinach, gdy ja liryczne
podziwia rnorodno wiata.
Tyle naraz wiata ze wszystkich stron wiata:
moreny, mureny imorza izorze,
[]
Domylam si ceny, cho cena zgwiazd zdarta
dzikuj, doprawdy nie czuj si warta.
Nie szkoda to dla mnie zachodu isoca?
Ibidem.
Eadem, Streszczenie (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., s. 104.
50
Eadem, Sen (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 100101.
51
Eadem, Jarmark cudw [w:] eadem, Ludzie na mocie..., ss. 4243.
52
Ibidem.
53
Eadem, Psalm (Wielka liczba, 1976) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 207208.
49
118
MASKA 29/2016
Niebo i jego bywalcy mog take suy za wiadkw niezauwaonych, niemych. Tak byo wprzypadku gwiazd wNadmiarze, tak te dzieje si wZdarzeniu,
gdzie Niewinne niebo, circulus coelestis. / Niewinna terra nutrix, ziemia ywicielka54
obserwuj zabjstwo antylopy przez lwic, lub wWypadku drogowym:
Gdyby kto stan woknie
ipopatrzy wniebo,
mgby ujrze ju chmury
przywiane znad miejsca wypadku55.
Chmury pozostaj jednak niedostrzeonymi posacami zych wieci. Jedynie wJawnoci zostaj przyapane ptaki jako potencjalni zdrajcy sekretu kochankw56.
Podobnie jak wszechwiat, niebo jest nieskoczone. Kiedy wieczr pogodny,
obserwuj niebo. / Nie mog si nadziwi, / ile tam punktw widzenia57 rzecze
stary profesor ztypow dla Szymborskiej zadum. To sposb mylenia pojawiajcy
si take przy rozwaaniach o kosmosie. Inna charakterystyka pojawia si w wierszu Niebo: Okno bez parapetu, bez futryn, bez szyb58, otwr inic poza nim59.
Opisane jako pusta przestrze bez granic otacza, owija mnie szczelnie / iunosi od
spodu60 jest wszechobecne61 dosownie, utosamiane zpowietrzem, poniewa
rzecz, ktra spada wprzepa, / spada znieba wniebo62. (Przywodzi to na myl
obraz zFotografii z11 wrzenia, ktra przechowuje [spadajcych ludzi] / nad ziemi
ku ziemi, wlocie63.) Wwierszu Widok zziarnkiem piasku ta cecha zostaa okrelona
jako bezniebno64, oznaczajca wpewnym sensie nieba nieistnienie.
Nad natur nieba zastanawia si poetka take wutworze Przed podr interesuj j paradoksy: przestrze jest pusta i pena zarazem65. Bezkresna, a jednak
zostaa ujarzmiona przez czowieka, co spowodowao, e oboki to jedynie kbki,
aniebo pocite jest na pasemka cho wci jest ich nieskoczenie wiele66. Mimo to
nieboskon moe przybra jaki ksztat wprzedstawieniach plastycznych wwierszu
omalarstwie barokowym (Kobiety Rubensa) nawet niebo jest wypuke67. Zaskaku54
119
jce poczenie stanowi tu okrelenie zLiczby Pi, ktra cignie si przez ca nieba
wzdto ibezdenno68 ewidentna plastyczno inadanie ksztatu niebu nie przeszkadza wyraeniu jego nieskoczonoci.
Kwestie czasu inieba rzadko pojawiaj si razem, ta kategoria zdaje si nieboskonu nie dotyczy jeli, to odnosi si do podniebnego instrumentarium inajczciej
wystpuje wkontecie czasu odmierzania (przedwczenie odebrani socu, ksiycowi, / obrotom roku, chmurom69). Niemniej elementem wartym wyrnienia s
chmury jako jedyne istniejce krtko iulotnie, co uwidacznia si wcytowanym ju
Jarmarku cudw (chmurka zwiewna imaa), aczemu powicony jest nawet cay
wiersz pod tytuem Chmury. Jak wstosunku do dziejw wszechwiata ludzkie lata
s krtk chwil, tak wporwnaniu zchmurami / ycie wydaje si ugruntowane,
/ omale trwae iprawie e wieczne70. Dua zmienno form powoduje raz po raz
powstawanie nowych bytw, ju po uamku chwili / przestaj by te, zaczynaj by
inne71. To wanie krtkie trwanie zapewnia im lekko bytu. Jak ju wspominano,
bywaj wiadkami, cho tym razem ich rola jest deprecjonowana przez bardzo ograniczon krtkim istnieniem moliwo dania wiadectwa.
Najwaniejsza jednak rnica midzy niebem a kosmosem to wspomniany ju
we wstpie problem stosunku do ziemi/Ziemi do nieboskonu bdcej przeciwiestwem, zktrym dopeniaj si. Punkt ich zetknicia stanowi horyzont. Jednak zdaniem poetki podzia na ziemi i niebo / to nie jest waciwy sposb / mylenia
o tej caoci72 i kady kolejny cytat zdaje si to potwierdza. Horyzont bowiem
jest czym nieosigalnym. Gdy nieznany czowiek zagin wodmtach historii izosta nieodwracalnie zapomniany, jego nieobecno przybraa wygld horyzontu73.
Wielcy zdobywcy trwaj w wierze, e gdzie wreszcie jest koniec wiata74, cho
czuj si zagroeni wszelkim horyzontem75, zza ktrego wci wyaniaj si nowe
tereny, oktre walka nie ustaje.
Najciekawszym tekstem poruszajcym problem rozgraniczenia nieba od ziemi jest
Znieodbytej wyprawy wHimalaje. w najwyszy acuch grski wiata to ni ksiyc, ni
ziemia76, wic zamieszkujcy je Yeti ochrzoczny zostaje przez poetk Ptwardowskim.
Gry wbiegu na ksiyc.
Chwila startu utrwalona
68
Eadem, Liczba Pi
Eadem, Baga powrotny [w:] eadem, Chwila, ss. 3637.
70
Eadem, Chmury [w:] eadem, Chwila, ss. 56.
71
Ibidem.
72
Eadem, Niebo, op. cit.
73
Eadem, Wiersz ku czci (Sl, 1962) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., s. 106.
74
Eadem, Gosy (Wszelki wypadek, 1972) [w:] eadem, Wiersze wybrane..., ss. 168169.
75
Ibidem.
76
Eadem, Znieodbytej wyprawy wHimalaje (Woanie do Yeti, 1957) [w:] eadem, Wiersze wybrane...,
ss. 5152.
69
120
MASKA 29/2016
na rozprutym nagle niebie.
Pustynia chmur przebita.
Uderzenie wnic.
zarazem, wszechobecne, ale niezauwaane, przemijajce, cho wieczne zludzkiej perspektywy, niezmiennie jednak warte uwagi, nie mniej ni caa reszta wszechwiata.
Bibliografia
Literatura podmiotu
Balbus S., wiat ze wszystkich stron wiata. OWisawie Szymborskiej, Krakw 1996.
Gralewicz-Wolny I., Poetka iwiat. Studia iszkice otwrczoci Wisawy Szymborskiej,
Katowice 2014.
Ligza W., Opoezji Wisawy Szymborskiej. wiat wstanie korekty, Krakw 2001.
Nyczek T., 22 Szymborska, Pozna 1997.
Nyczek T., Tyle naraz wiata. 27 Szymborska, Pozna 2005.
Owierszach Wisawy Szymborskiej, red. J. Brzozowski, d 1996.
Wojda D., Milczenie sowa. Opoezji Wisawy Szymborskiej, Krakw 1996.
Zagajewski A., Wirwka swobody, Znak 1977, z. 4.
Zarzycka A., Rewolucja Szymborskiej. 19451957. Owczesnej twrczoci poetki na tle
epoki, Pozna 2010.
Summary
The space and the sky in the poetry of Wisawa Szymborska
The space and the sky are popular motifs in the poetry. Although both words denote
the same space, there are significant differences of the perspective (relation to the
Earth/earth) and poetic connotations. Wojciech Ligza doesnt separate them, he
only sees the historical change of the context: religious, connected to the myths and
divination, and modern, scientific perspective. The article shows the similarities and
the differences between the space and the sky, their distinctive attributes and how
they are described, used and reworked by Szymborska.
Marta Baszkowska
Stwierdzenie, e temat kontaktu zobc cywilizacj jest jednym znajbardziej typowych dla literatury science fiction, nie tylko nie budzi wtpliwoci, ale waciwie uznane by moe za truizm. Zarwno definicje tej odmiany gatunkowej2, jak iwnioski
pynce zlektury reprezentujcych j utworw wskazuj wszak na fakt, e za czonem
science ukrywa si zazwyczaj wyobraenie takiej nauki, ktra zdolna jest nie tylko
na przykad wysa czowieka w kosmos, ale te mniej lub bardziej jednoznacznie
rozwiza wreszcie paradoks Fermiego. Teksty opisujce rnego rodzaju kontakty
z cywilizacjami pozaziemskimi pojawiaj si w cigu caego okresu ksztatowania
si, rozkwitu ipopularnoci fantastyki naukowej, jednak wszystko wskazuje na to,
e rna jest czstotliwo ich wystpowania. T obserwacj potwierdzaj chociaby
Andrzej Niewiadowski iAntoni Smuszkiewicz, ktrzy zjednej strony zauwaaj, i
motyw kontaktu to motyw obiegowy przewijajcy si wliteraturze polskiej od czasw trylogii ksiycowej uawskiego3 [] a do czasw wspczesnych wlicznych
1
123
124
MASKA 29/2016
kosmici si pojawiaj, natomiast problem kontaktu traci na wanoci. [] Trudnoci
porozumienia maj wic wobu powieciach charakter raczej powierzchowny czy zgoa
techniczny, nie sigaj natomiast gbokiej istoty kontaktujcych si zsob cywilizacji.
[] Wten sposb okazuje si, e wszelkie istoty rozumne, na ktre ludzie natkn si
wkosmosie, musz by ich odbiciem przynajmniej jeli chodzi osposb rozumowania, wiatopogld iorganizacj spoeczn13.
Powieci te naley jednak, jak sugeruj badacze, traktowa jako incydentalne iuzasadnione ideologiczn doktryn, wprowadzajc wymg wypenienia schematw narracyjnych refleksj historiozoficzn zgodn zzaoeniami socrealizmu14. Duo gbsz refleksj filozoficzn przynosz dalsze utwory Lema: od Dziennikw gwiazdowych, przez
stawiajce tematyk relacji midzyplanetarnych wcentrum zainteresowania Eden, Gos
Pana, Niezwycionego czy Solaris, a po stanowice ostateczny wyraz Lemowskich
wtpliwoci zwizanych z moliwoci i sensownoci kontaktu Fiasko. Nie ulega
wtpliwoci, e, jak diagnozuje Stoff, ponad epizodem Astronautw iOboku Magellana biegnie pomost wsplnych waciwoci midzy zapomnianym debiutem i pniejszym, ju nie krpowanym przez zewntrzne uwarunkowania, dorobkiem autora15.
Co waciwie skada si na zbir owych wsplnych waciwoci? Niewtpliwie
mieci si wnim wspomniany ju sceptycyzm, ktremu zreszt Lem daje wyraz rwnie wtekstach eseistycznych, takich jak chociaby Summa technologiae, gdzie rozwaa potencjalne przyczyny niemonoci nawizania kontaktu midzyplanetarnego16.
Rwnoczenie winnych wypowiedziach przyznaje on na przykad: Siedzi mi wgowie myl, e Oni s inni, wic zachowuj si inaczej, ni sobie to potrafimy wyobrazi17. Sceptycyzm Lema ma wic ewidentnie dwojaki wymiar: zjednej strony dotyczy
istnienia iformy pozaziemskich cywilizacji, zdrugiej natomiast moliwoci nawizania znimi efektywnego kontaktu18. Te teksty autora Solaris, ktre zbudowane s
wok tematu kontaktu zmieszkacami innych planet, czy te bdzie zpewnoci
podobne wwielu aspektach przedstawienie miejsca iroli cywilizacji ludzkiej whistorii
kosmosu. Antropocentryzm, ewidentnie zreszt fascynujcy Lema, ktry powici
mu obszern cz Summy, jest rwnie kategori przewijajc si womwieniach
twrczoci pisarza. Zaznacza si wic, e wpowieciach okontakcie celem jest zwykle
odsonicie istoty czowieczestwa19, e postawione wnich zostaj pytania ogranice
13
15
16
125
ludzkiego poznania20, ale te, e wostatecznym rozrachunku czsto to wanie przedstawiciele Ziemi, anie obcy, okazuj si (realnymi lub potencjalnymi) agresorami21.
Wistocie teksty okontakcie zpozaziemsk cywilizacj dotyczy to oczywicie
nie tylko twrczoci Lema staj si nie tylko zapisami diagnoz na temat potencjalnego rozwoju technologii czy rozwaa zwizanych zprbami rozwizania paradoksu Fermiego, lecz rwnie (amoe przede wszystkim?) historiami odotkniciu
Obcoci jako takiej. Drog do tak rozumianego kontaktu otwiera moe na przykad jeden zklasycznych schematw fabularnych konwencji science fiction: opowie
opodry kosmicznej, podczas ktrej bohaterowie znajduj si na obcej planecie lub
wjej pobliu, awkonsekwencji stykaj si zprzedstawicielami obcej cywilizacji22.
Tego wanie rodzaju zawizanie akcji czy trzy wspominane we wstpie powieci:
wSolaris Lema Kris Kelvin przybywa na stacj badawcz unoszc si nad tytuow
planet; Arsena Oramusa rozpoczyna si wybudzeniem Adama Nyada zanabiozy na
statku krcym wok Tytana; pocztkowe partie wiata cieni Dbskiego prezentuj zkolei ekip naukowcw ipilotw stacjonujc wraz zprzywdc komandorem
Reubenem Vaybarem na planecie Cronna.
Wkadym ztych utworw gwny bohater postawiony zostaje wsytuacji bezporedniego zetknicia ze sfer pozaziemsk. Jednak, co interesujce, Kelvin, Nyad
iVaybar reprezentuj typ postaci przywykych do podry midzyplanetarnych lub
przynajmniej przygotowanych do funkcjonowania wwarunkach kosmicznych sytuacja wyjciowa jest wic dla nich wpewien sposb oswojona. Nie zmienia to faktu, e moment kontaktu z obc cywilizacj oswojenie to drastycznie nadszarpuje.
Wraenie gbokiego naruszenia poczucia bezpieczestwa budowane jest jednake
wkadej ztrzech powieci stopniowo istosunkowo powoli. Kiedy Kelvin trafia na
stacj badawcz, dostrzega tam jedynie niezrozumiay nieporzdek irace przykady amania zasad. Pocztkowo wie zreszt te fakty zpotencjaln chorob fizyczn
lub psychiczn dotychczasowych rezydentw stacji. Podobnie dzieje si wprzypadku
Reubena Vaybara: Cronna wydaje si planet poznan ibezpieczn, araporty eksplorujcej j ekipy pilotw, ktrzy podczas patroli donosz okrcych wok cieniach,
mona by zoy na karb zaburze psychicznych23 gdyby nie to, e widywali je
wszyscy. Z kolei w Arsenale, gdy jeden z bohaterw odkrywa niezidentyfikowany
ksztat krcy w pobliu Saturna, caa ekipa statku Megahicle24 poszukuje naukowego wyjanienia samego istnienia obiektu oraz wpywu, jaki jak si wkrtce
20
126
MASKA 29/2016
Por. m.in. M. Paza, op. cit., s. 380. Paza obszernie interpretuje motyw biblioteki wSolaris iPowrocie zgwiazd, referujc te rozwaania, jakie poczynili na ten temat np. Jerzy Jarzbski iIstvan
Csicsery-Ronay Jr.
26
Por. ibidem, s. 382.
27
Por. P. Michaowski, Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisawa Lema iJorge Luisa Borgesa [w:] Stanisaw Lem. Pisarz, myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003, s. 337.
28
Por. M. Paza, op. cit., s. 382.
29
S. Lem, Solaris, Krakw 1976, s. 25.
127
32
33
31
128
MASKA 29/2016
Dopiero wtedy, gdy wpobliu pojawiaj si ludzie, Ocean zaczyna wytwarza goci, wizualnie przypominajcych Ziemian, ale wistocie majcych zupenie inn budow komrkow; wydaje si, jakby tak jak czowiek prbuje dostosowa obserwowane przez siebie waciwoci Solaris do wasnych kategorii rwnie pozaziemski
byt usiowa uj wramy swoje wyobraenie oludzkoci. WArsenale iwietle cieni
kwestia ta rysuje si podobnie. Wpowieci Oramusa Lemowski ukad zostaje powtrzony niemal dokadnie: Arsena jako taki, cho widzialny, wymyka si klasyfikacjom
(de facto nie ma nawet pewnoci, czym jest sond midzygwiezdn wysan przez
jak wiksz cywilizacj?), ado kontaktu zludmi su mu wizje isny, podobnie jak
wSolaris twory F. UDbskiego zkolei nie-ludzie nie posiadaj nawet widzialnej
postaci ujawniaj si tylko jako cienie na Cronnie, ale ostatecznie okazuj si form, ktrej tre nie jest ju potrzebna35, bytami, ktrych istnienie opiera si orodzaj
promieniowania elektromagnetycznego. Niewtpliwie wkadym ztych trzech przypadkw sprawdza si obserwacja, ktr w odniesieniu do Solaris formuuje Istvan
Csicsery-Ronay: co naprawd obce nie pozwala si zsamej definicji przeoy na
ludzkie kategorie idowiadczenie36; podobnie zreszt wnioskuje, omawiajc to zagadnienie, Manfred Geier, dochodzc ostatecznie do poraajco prostej konkluzji:
ocean planety Solaris nie moe mie adnego znaczenia37.
Tak konceptualizowani przedstawiciele pozaziemskich cywilizacji su wic za
wyznacznik radykalnego wymiaru Obcoci nieredukowalnej inieobjanialnej, jak
ta, oktrej pisze chociaby Bernhard Waldenfels, zauwaajc, e jawi si ona jako
34
36
37
35
129
Najbardziej wprost wtek ten wybrzmiewa wwietle cieni: komunikujcy si zVaybarem przedstawiciel Wspistnienia wielokrotnie wyraa niezrozumienie ziemskich poj ichocia jego sposb mylenia jest wysoce uporzdkowany, zupenie nie
przystaje do aparatu symbolicznego ludzi. Co interesujce, dotyczy to gwnie tych
38
40
41
42
39
130
MASKA 29/2016
Obnaona niewystarczalno iuomno Symbolicznego kieruje wstron kategorii Realnego tego, co nie poddaje si symbolizacji, co bezustannie jej umyka45, aco
jednak chce nieustannie powraca wnajmniej spodziewanych momentach. Pjcie
tym tokiem rozumowania odsania dodatkowe cieki interpretacji wielu fragmentw omawianych tekstw. Nie bez znaczenia wydaje si na przykad fakt, e wszystkie
trzy odnosz si wjaki sposb do zagadnienia traumy rozumianej wtym wypadku
jako efekt kontaktu ztym, co niezsymbolizowane ido zsymbolizowania niemoliwe,
a wic z Realnym. Twory F w Solaris, jak zauwaaj wielokrotnie bohaterowie,
wywodz si wprost zprzeformuowanych przez Ocean wspomnie ludzi, najtrwalszych ladw pamici46. Co wicej, posta Harey dla Krisa Kelvina wie si znieprzepracowanym poczuciem winy:
Pokcilimy si. Awaciwie nie. To ja jej powiedziaem, wiesz, jak si mwi wgniewie. [] Na drugi dzie przypomniaem sobie, e zostawiem wszufladzie te zastrzyki; wiedziaa onich przyniosem je zlaboratorium, byy mi potrzebne powiedziaem jej wtedy, jakie jest dziaanie. [] i zostawiem to tak, ale na trzeci dzie jednak
poszedem, to nie dawao mi spokoju. Ju kiedy przyszedem, ju nie ya47.
Dowiadczenie samobjstwa bliskiej osoby czy si wtym przypadku zodpowiedzialnoci za jej mier. Jak si wydaje, wanie tego typu wysoce przecie traumatyzujce zdarzenia, araczej myli onich, s eksploatowane przez Ocean. Tak refleksj waciwie wprost formuuje zreszt Snaut, drugi mieszkaniec stacji, rozwaajc
43
131
Wostatnim rozdziale yje jednak araczej wegetuje, ito wsposb niepokojco podobny do bezustannego odgrywania pozbawionych sensu, onirycznych scen jak zArsenaowych wizji. Zkolei Reuben Vaybar wfinale wiata cieni chce powici siebie, majc
48
132
MASKA 29/2016
nadziej, e pomoe to uratowa ludzk cywilizacj. Zakoczenie powieci jest podszyte pesymizmem, ale tak otwarte, e tekst jakby odbijajc gasnc powoli wobliczu
mierci wiadomo protagonisty urywa si wpoowie zdania. mier wydaje si kracowym nastpstwem zetknicia zradykaln Obcoci. Klska Symbolicznego obnaa
bolenie Realne we wszystkich jego aspektach, rwnie tych najbardziej ostatecznych52.
Czemu jednak su tak zarysowane wizje kontaktu zpozaziemskimi bytami? Uznanie, e s to wycznie podszyte gbokim pesymizmem prby odpowiedzi na pytania
omoliwo takiego kontaktu, byoby zdecydowanie zbyt duym uproszczeniem. Relacja midzy ludzkim podmiotem anie-ludzkim Innym wymyka si bowiem jednoznacznym interpretacjom jak pisze wklasycznym ju omwieniu Solaris Csicsery-Ronay, fabua takiego rodzaju wskazuje, e jak Obcy stanowi tajemnic dla bohaterw
powieci, tak samo nierozstrzygalny semantycznie jest sam tekst53. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e we wszystkich trzech omawianych powieciach kontakt czowieka
zobc cywilizacj eksponuje raczej aspekt ludzki. Wtek Obcoci suy wic de facto
jako lustro, odbijajce nie tyle nawet rzeczywist kondycj czowieczestwa, ile raczej
wszystkie antropocentryczne wizje ludzi na temat ich samych iotaczajcego wiata. Naley przy tym podkreli, e nie mona tej refleksji ogranicza do banalnego zaoenia,
i pozaziemska cywilizacja jest odbiciem najgorszych ludzkich bdw ikompleksw;
zaoenie takie sprowadzioby kad zprzywoywanych powieci do banalnej refleksji
moralizatorskiej54. Tymczasem wydaje si, e powieci okontakcie s tekstami nie tyle
ozu iuomnociach czowieka, ile raczej ojego wewntrznym wyobcowaniu. Kiedy
Kelvin przestaje pragn mierci niby-Harey ikiedy patrzy na Ocean, kiedy Nyad bka
si wpowtarzalnych, bezsensownie onirycznych wiatach, kiedy Vaybar ma ju wiadomo, e za chwil straci zmysy, nie wiedzc nawet, czy heroiczny gest zda si na cokolwiek wistocie wszyscy oni dotykaj tajemnicy tego, i wszystko, co czowiek moe
osobie pomyle, jest daremne. Wobec empirii bezsilna jest kultura, ami si wszelkie
dostpne ukady odniesienia, wszystkie antropocentryczne wyznaczniki miejsca czowieka we Wszechwiecie okazuj si [] moe nie tyle skompromitowane aksjologicznie, ile na pewno niewystarczajce poznawczo w zetkniciu z obcoci55. Spotkanie
siebie wspojrzeniu Innego56 obnaa nieuleczaln ran ipokazuje wyranie, e obco
zaczyna si ju we wasnym domu jako obco mnie samego albo obco nas samych57.
52
Interesujce jest te to, e we wszystkich trzech powieciach pojawia si wtek mierci lub zaginicia (waciwie rwnoznacznego ze mierci) bohatera wyprawy penicego funkcj mentora lub przewodnika.
Co ciekawe, s to postaci kojarzce si wyranie ze sfer nauki: wArsenale iwietle cieni to dosownie profesorowie, ale rwnie wSolaris Gibarian wydaje si wpewien sposb bliski strefie racjonalnoci icharakteryzuje si naukow ciekawoci (tytularnie naukowcem jest natomiast do karykaturalny Sartorius).
Ograniczenia objtociowe nie pozwalaj na rozwinicie tego wtku, ale jest on warty zasygnalizowania.
53
Por. I. Csicsery-Ronay Jr., Ksika jest Obcym: opewnych iniepewnych interpretacjach Solaris Stanisawa Lema, tum. T. Rachwa [w:] Lem woczach, passim.
54
M. Paza, op. cit., s. 387.
55
Por. ibidem, s. 389.
56
Por. B. Waldenfels, op. cit., s. 25.
57
Ibidem, s. 23.
133
Bibliografia
Literatura podmiotu
Csicsery-Ronay I., Obcy uLema, tum. E. Nowakowska [w:] Stanisaw Lem. Pisarz,
myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003.
Gowiski M. et al., Sownik terminw literackich, red. J. Sawiski, Wrocaw 1988.
Lacan J., Imiona-Ojca, tum. R. Carrabino et al., Warszawa 2013.
Lacan J., Seminarium III. Psychozy, oprac. J. A. Miller, tum. J. Waga, Warszawa 2014.
Jarzbski J., Wszechwiat Lema, Krakw 2002.
Lem S., Summa Technologiae, Lublin 1984.
Lem woczach krytyki wiatowej, red. J. Jarzbski, Krakw 1989.
Lvinas E., Cao inieskoczono. Esej ozewntrznoci, tum. M. Kowalska, Warszawa 1998.
Mazurkiewicz A., Opolskiej literaturze fantastycznonaukowej lat 19902004, d 2007.
Michaowski P., Babel XXI wieku. Biblioteka Stanisawa Lema iJorge Luisa Borgesa [w:] Stanisaw Lem. Pisarz, myliciel, czowiek, red. J. Jarzbski, A. Sulikowski, Krakw 2003.
Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej,
Pozna 1990.
Paza M., Opoznaniu wtwrczoci Stanisawa Lema, Wrocaw 2006.
Smuszkiewicz A., Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocaw 1980.
Spr oSF, red. R. Handke, L. Jczmyk, B. Oklska, Pozna 1989.
Stoff A., Powieci fantastyczno-naukowe Stanisawa Lema, Warszawa Pozna Toru 1983.
Szpakowska M., Dyskusje ze Stanisawem Lemem, Warszawa 1997.
Tako rzecze Lem. Ze Stanisawem Lemem rozmawia Stanisaw Bere, wyd. 2 popr.
irozsz., Krakw 2002.
Waldenfels B., Topografia obcego, tum. J. Sidorek, Warszawa 2002.
Summary
The unbearable heaviness of contact.
The communication with cosmic strangeness in science fiction
The aim of this paper is to present three Polish science fiction novels Solaris
(Stanisaw Lem), Arsena (Marek Oramus) and wiato cieni (Rafa Dbski) with
particular emphasis on one of the most important science fiction themes: contact
with aliens. Presented interpretation of these texts (based on philosophical and anthropological theories of alienation) prove that sometimes the first contact may
only be a metaphor for a contact with Strangeness itself.
Filip Nowak
Dla Vertoveca elementarne s jeszcze trzy sposoby rozumienia transnarodowoci: to droga przepywu kapitau, miejsce politycznego zaangaowania czy (re)konstrukcja miejsca lub lokalnoci3. Kluczowe dla koncepcji kina transnarodowego jest
dostrzeenie wieloaspektowoci tego zjawiska i jak zauwaa Vertovec nie naley
poszczeglnych uj traktowa jako wzajemnie si wykluczajcych, bowiem wiele
znich pozostaje ze sob powizanych4.
Koprodukcyjny charakter badanych filmw moe wskazywa na ich transnarodow natur, ale wycznie wtedy, kiedy relacji tej towarzysz take inne zwizki. Ta
wtpliwo nasuwa si, gdy uwzgldnimy pewne pojciowe rozrnienie wprowadzone przez Vertoveca. Okrelenie midzynarodowe odnosi on do interakcji zachodzcych midzy rzdami narodowymi, jak oficjalne porozumienia, konflikty, wymiana
handlowa. Transnarodowymi za mona okreli relacje, wktrych istotn rol odgrywaj interakcje ocharakterze kulturowym, azarazem dugotrwaym5. Sdz wic,
e sam fakt inwestowania kapitau przez rne pastwa wprodukcje filmowe nie jest
wystarczajcy do uznania wynikw takich przedsiwzi za transnarodowe dziea.
Badacze sztuk wizualnych od jakiego czasu staraj si analizowa filmy pod ktem ich narodowoci bd transnarodowoci. Jednym zpierwszych dziaajcych
na tym polu by Andrew Higson. Powszechnie zakada si, i kady kraj ma swoje
kino narodowe. Czsto mona uzna, e film wyprodukowany wdanym pastwie
staje si czci kina narodowego. Ma mie ono jasno okrelone wyznaczniki oraz
musi by powizane nie tylko ze wsplnot wyobraon, zazwyczaj w rozumieniu
Benedicta Andersona6, ale rwnie zterytorium wrozumieniu geograficznym. Higson wIdei kinematografii narodowej podziela takie rozumowanie iproponuje cztery
1
3
4
5
6
2
136
MASKA 29/2016
sposoby pojmowania kina narodowego, poczynajc od wspomnianego aspektu wymiany ekonomicznej, polegajcej na udostpnianiu zarwno zasobw finansowych
oraz ludzkich, jak ipotencjau geograficznego. Drugim sposobem rozumienia kina
narodowego jest okrelanie go przez problematyk. Trzeci stanowi definiowanie ze
wzgldu na recepcj, aczwarty wydzielenie filmw uwaanych za artystyczne, takich ktre miayby stanowi element dziedzictwa narodowego7.
Badacz rozszerza nie tylko sposb rozumienia tego zjawiska, ale take kina
wogle. Zjego teorii mona wyciga wnioski odalece posunitym procesie przenikania si rnych paszczyzn spoecznych ikulturowych, co paradoksalnie prowadzi
do osabienia idei zamanifestowanej w tytule artykuu. Gdyby dokona pewnego
odwrcenia wypunktowanych przez badacza wyznacznikw, mona by otrzyma
recept na kino transnarodowe. Higson raczej sugeruje, jakie miaoby by kino
narodowe, ni przedstawia stan faktyczny. Gdyby uzna, e istnieje co takiego jak
kinematografia narodowa, czysta iesencjonalna, naleaoby przyj, e jest ona mimo
wszystko skadow wikszego, transnarodowego fenomenu kinematograficznego.
Zwymienionych czterech cech niezwykle przydatne wniniejszej pracy bd te
dotyczce problematyki oraz recepcji filmu. Wanie one najlepiej opary si prbie
czasu. Zostay rwnie twrczo uwzgldnione we wspczesnym dyskursie otransnarodowoci, ktrego wiodcym przedstawicielem jest William Higbee8. Wswojej krytycznej teorii tego zjawiska proponuje on okrelenie kino transwergencji wmiejsce pojcia kina narodowego czy transnarodowego. Koncepcja ta oparta jest na idei
kcza GillesaDeleuzeaoraz Flixa Guattariego9, ktra przede wszystkim zakada
decentralizacj, wprowadzajc zmienn, nomadyczn perspektyw ogldu zjawisk
filmowych. Drugim fundamentem, na ktrym opiera si Higbee, jest wprowadzona
przez Marcosa Novaka kategoria transwergencji10, zakadajca pewne rozproszenie,
anawet chaos, co stanowi przeciwiestwo zmierzajcej do ujednolicenia konwergencji. Kino to ma dekonstruowa dychotomi, podkrelajc znaczenie procesw indygenizacji, kreolizacji i hybrydyzacji, co sugeruje, e obiektem bada powinny sta
si obecne wfilmach rnice kulturowe, ktrych naley szuka na kadym poziomie
dziea: fabularnym, wizualnym, audialnym czy instytucjonalnym. W takim ujciu
temat zdaje si tylko jednym zwielu aspektw transnarodowoci filmu. Higbee postuluje uznanie wspdziaania wszystkich obecnych idei, metod itechnik czynicych
produkcj transnarodow11.
7
Por. A. Higson, Idea kinematografii narodowej, tum. M. Loska [w:] Kino Europy, red. P. Sitarski,
Krakw 2001.
8
W. Higbee, S. H. Lim, Concepts of transnational cinema: towards acritical transnationalism in film
studies, Studies in French Cinema 2010, t. 1, nr 1.
9
Por. G. Deleuze, F. Guattarie, AThousand Plateaus, London 2005.
10
Por. M. Novak, Speciation, transvergence, allogenesis: Notes on the production of the alien, Architectural Design 2002, nr 72.
11
Por. W. Higbee, Beyond the (trans)national: towards a cinema of transvergence in postcolonial and
diasporic francophone cinema(s), Studies in French Cinema 2007, t. 7, nr 2, ss. 8084.
137
Transponowanie tej teorii na grunt polskich bada nad filmem moe by nieco
kopotliwe. Higbee swoj koncepcj odnosi wduej mierze do kina diasporycznego czy
te etnicznego, ktre wPolsce ze wzgldw historycznych isocjologicznych nie miao
okazji si rozwin po II wojnie wiatowej. Jednak ju wmomencie pojawienia si kina
na ziemiach polskich perspektywa transnarodowa bya moliwa, anawet konieczna.
Mowa tutaj ofilmie Pruska kultura (1906) Mordechaja Towbina. Dzieo posiada cechy
filmu transnarodowego na wielu poziomach. Jest uwaane za polskiego prekursora gatunku, mimo e wmomencie jego tworzenia polska pastwowo nie istniaa. Ponadto
autorem filmowym, czyli wczesnym odpowiednikiem reysera, producenta, aczsto
take kamerzysty, bya osoba opodwjnej tosamoci. Szczeglnie interesowaa j realizacja kina jidysz, przyjmujcego perspektyw mniejszoci narodowej12.
Badacze filmowej transnarodowoci definiuj j woparciu orne aspekty: narodowo reysera, skad obsady, miejsce realizacji zdj. Wprzypadku wymienionych
kryteriw film czsto zbyt pochopnie okrela si mianem transnarodowego. Znacznie
precyzyjniejsze jest bazowanie na przetwarzaniu pewnych kodw kulturowych, wtym
przypadku na transponowaniu schematw gatunkowych, ktre wrnych krgach
przyjmuj odmienne formy13. Zachodzi wwczas owo Vertovecowskie czenie rnych elementw14. Estetyka kosmonautyczna, ktra pojawia si wbadanych filmach,
zostaa wypracowana gwnie wamerykaskiej kinematografii ipolega na stosunkowo wiarygodnym imitowaniu realiw podry kosmicznych. Chodzi tutaj oukazanie rozwinitej technologii, pozornie moliwej do zaistnienia wrzeczywistoci, dobr
scenografii, kostiumw, rekwizytw, atake kreacji bohaterw, ich zmilitaryzowanego stylu zachowania, oddanego przez podzia hierarchiczny postaci oraz sformalizowane wypowiedzi. Okrelone wzorce, ikonografia ischematy narracyjne ksztatoway si w kolejnych epokach rozwoju wytwrni hollywoodzkich, pokazujc wiatu,
jak powinno si tworzy filmy onowoczesnej technologii15. Film kosmonautyczny
12
138
MASKA 29/2016
mona rozumie jako podgatunek science fiction, chocia nie jest to regu. Wystarczy przywoa takie produkcje jak Apollo 13 (1995) Rona Howarda czy nawet Kosmiczni kowboje (2000) Clinta Eastwooda, ktre do tego gatunku trudno zaliczy,
ale nie ma wtpliwoci, e zastosowano w nich estetyk kosmonautyczn. S one,
podobnie jak filmy science fiction, bliskie odbiorcy, niezalenie od jego pochodzenia16. Tworz bowiem kontekst relacji pomidzy widzem akrajobrazem filmowym
oparty na zasadzie ziemianin obcy wszechwiat, wyznaczajc mu przy tym jeden
cel okieznanie przestrzeni kosmicznej. Maj charakter internacjonalny, by nie rzec
transnarodowy. Dziki tej cesze przewyszaj one takie odmiany jak western, ktry
silnie powizany jest zkonkretnym krgiem kulturowym USA. Transnarodowo
wpisana jest womawiane filmy opodrach wkosmos, czerpice zSF, acilej zfantazji realistycznych jak okrela je Agnieszka wikiel17 ktre nie posiadaj jednego
pnia kulturowego.
Kosmos ipolityka
W polskiej kinematografii brakuje fabularnych produkcji kosmonautycznych par
excellence, za jakie uchodzi wiele amerykaskich oraz rosyjskich filmw typu Pierwszy krok w kosmos (1983) Philipa Kaufmana czy nawet Papierowy onierz (2008)
Aleksieja Germana (tutaj wprawdzie nie dochodzi do kosmicznej podry, afilm jest
przykadem kina autorskiego, wyrane inspirowanego bardziej dramatami Antoniego
Czechowa ni Gwiezdnymi wojnami (1977) GeorgeaLucasa, ale zachowano wnim
wyej opisan estetyk). Znikome zaangaowanie polskich filmowcw w realizacj
tych filmw wynika zbraku socjologicznej igospodarczej determinanty. Wprawdzie
sukces Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, jakim by udzia majora Mirosawa Hermaszewskiego wwyprawie kosmicznej wroku 1976, oczywicie zpomoc iza przyzwoleniem ZSRR, mgby stanowi kanw filmu kosmicznego, ale zobrazowanie sylwetki ilosw majora ograniczyo si do reportau ifilmu dokumentalnego. Rwnie
bogaty dorobek jednego znajpoczytniejszych polskich znawcw astronautyki ilosw
Hermaszewskiego, Andrzeja Marksa, dokumentalisty historii lotw wkosmos, ustpuje bardziej fantastycznej prozie Stanisawa Lema.
Dlaczego tak spektakularne wydarzenie, jak podr Polaka wkosmos, nie doczekao si ekranizacji? Odpowiedzi moe by kryzys ekonomiczny panujcy wepoce
pnego Gierka oraz zwizane znim narastajce niezadowolenie spoeczne, poprzedzajce porozumienia sierpniowe inastpujce po nich synne szesnacie miesicy Solidarnoci. Co wicej, dominacja kina moralnego niepokoju, kontestujcego zastan
rzeczywisto, skania do wniosku, e nie byo miejsca dla filmu portretujcego wielkiego polskiego astronaut, ale zarazem bohatera znienawidzonego PRL-u. Zkolei
Por. A. wikiel, Prba opisu ikonograficznego filmw science fiction [w:] Zagadnienia interpretacji
dziea filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocaw 1986, s. 197.
16
Por. ibidem, ss. 194195.
17
Por. ibidem.
139
S. Baraczak, Czerwone sztandary nad dyskotek [w:] idem, Czytelnik ubezwasnowolniony. Perswazja
wmasowej kulturze literackiej PRL, Pary 1983, s. 11.
140
MASKA 29/2016
19
J. Zajdel, Zesp filmowy towarzystwo zograniczon odpowiedzialnoci [w:] Idea zespou filmowego.
Historia inowe wyzwania, red. T. Szczepaski, A. Pachnicka, d 2013, ss. 6482.
20
. Maciejewski, Boks DVD pojechane wkosmos, Dwutygodnik 2010, nr 45 [on-line:] http://
www.dwutygodnik.com/artykul/1719-boks-dvd-pojechane-w-kosmos.html [2.02.2015].
141
Wszystkie niuanse tej wsppracy opisuje Lars Jockheck, wskazujc, e to strona niemiecka skutecznie hamowaa artystyczne i ambitniejsze podejcie polskich
filmowcw, wznacznej mierze przejmujc stery nad caym projektem21 Wytknicie
socrealistycznego charakteru tej produkcji mona uzna za potwierdzenie, i film
w zaoeniu nie mia by kojarzony konkretnie z blokiem radzieckim i jego satelitami. Naley zachowa doz krytycyzmu wobec pejoratywnego wartociowania
socrealizmu filmowego oraz sprbowa spojrze na te filmy wszerszym kontekcie
kulturowym22. Jest to sytuacja warta rozpatrzenia w oparciu o trzecie rozumienie
transnarodowoci zaproponowane przez Vertoveca. Socrealizm mia unifikowa kinematografi pastw komunistycznych, chocia rozumienie i realizacja tej zasady
wyglday odmiennie wrnych krajach. Dochodzi tutaj do zderzenia dwch sposobw sytuowania si wobec tej ideologii. Milczca gwiazda jest rwnie ciekawym
przypadkiem odczytywania transnarodowoci w oparciu o recepcj. Odbir filmu
wPolsce zmienia si wczasie, przyjmujc ostatecznie bardzo negatywny ksztat23, na
co mogo wpyn te posuenie si niepopularn iwypalon formu socrealistyczn. Zupenie inaczej potoczya si historia tego filmu wNiemczech, gdzie od samego
pocztku cieszy si popularnoci. Mona wrcz powiedzie, e owa popularno
wzrastaa zczasem, aostatecznie sta si on jedn zkultowych produkcji Defy. A
do koca lat 80. mona byo zobaczy Milczc gwiazd na kinowych ekranach24.
Wkontekcie recepcji tego filmu warto zwrci uwag na fakt, e wspomniany astronauta Tulus zosta uznany przez zachodni portal filmowy Indiewire za pierwszego
czarnoskrego astronaut pojawiajcego si whistorii kinematografii25. Za niezwykle
znaczce naley uzna dostrzeenie przez zachodnich odbiorcw aspektu problemw
rasowych wfilmie, bowiem wprowadzono do niego tematyk etniczn, ktra nie wynika jasno ztreci mona powiedzie, e pojawia si wefekcie odbioru konkretnej
grupy widzw.
Napastliwej retoryki nie odnajdujemy wSygnaach MMXX, ktre id nieco pod
prd dominujcej ideologii. Wfilmie pojawia si natomiast podobny do wspomnianego wyej sposb ukazywania technologii (rwnie wykorzystano moliwoci Defy),
czyli prezentacja wysterylizowanych, kafelkowych wntrz statku. Jednak wprzypadku tej produkcji wida wyrany postp. Rwnie przedstawienie przestrzeni kosmicznej przypomina to, czego dokona Lucas za pomoc specjalnie przygotowanych modeli wGwiezdnych wojnach. Uznaj ten fakt za dodatkowy argument uzasadniajcy
posugiwanie si pojciem estetyki kosmonautycznej. W Sygnaach wci wi21
142
MASKA 29/2016
Por. P. Kletowski, Surrealizm wkamp przemieniony ofilmowej twrczoci Marka Piestraka [w:] Kino
polskie wczoraj idzi. Polskie kino popularne, red. P. Zwierzchowski, D. Mazur, Bydgoszcz 2011, s. 138.
27
Por. ibidem, ss. 138139.
28
A. Marks, Polak wkosmosie, Warszawa 1978, ss. 813.
143
astronauty-lidera, onierza doskonaego, tak udatnie odmalowanego wksice Andrzeja Marksa oHermaszewskim, zotego chopca-perfekcjonisty.
Chocia whistorii kinematografii polskiej pojawia si wiele chlubnych przykadw kina science fiction do wspomnie chociaby dorobek Piotra Szulkina to
jednak wporwnaniu do zagranicy to bardzo niewiele. Odmiana filmu kosmonautycznego jest jeszcze rzadsza, co moe wynika zfaktu, e sama kosmonautyka nie
stanowi elementu historii i kultury polskiej. W Polsce nie wyksztaci si rwnie
system produkcji na wzr niemieckiej Defy, ktra realizowaa wiele filmw gatunkowych za stosunkowo niewielkie pienidze. Takie podejcie, jak wykazano na przykadzie Milczcej gwiazdy, byo obce polskim twrcom oznacznie bardziej autorskim
iartystycznym podejciu do kina. Przedstawiona grupa filmw okosmosie stanowi
znakomity materia do analizy wkontekcie koncepcji transnarodowoci filmowej.
Pozwala dostrzec zmaganie si zadaptowaniem schematw gatunkowych oraz problematyk, ktra ma zasig midzynarodowy. Wtoku badania tych dzie konieczne
jest przyjcie wielu perspektyw iich zestawianie: od analizy tekstualnej, przez ujcie
aspektw produkcyjnych, po recepcj filmu. Wanie badajc aspekty okoofilmowe,
jestemy wstanie odkrywa nowe znaczenia ipowizania kulturowe oraz wskaza, e
pojawiy si one wiele lat po powstaniu dziea. Perspektywa transnarodowa pozwala
spojrze na film jako struktur dynamiczn, ktrej sens wymaga powracania, reinterpretacji iweryfikacji.
Bibliografia
Anderson B., Wsplnoty wyobraone. Rozwaania ordach irozprzestrzenianiu si
nacjonalizmu, tum. S. Amsterdamski, Krakw 1997.
Baraczak S., Czerwone sztandary nad dyskotek [w:] idem, Czytelnik ubezwasnowolniony. Perswazja wmasowej kulturze literackiej PRL, Pary 1983.
wikiel A., Prba opisu ikonograficznego filmw science fiction [w:] Zagadnienia interpretacji dziea filmowego, red. J. Trzynadlowski, Wrocaw 1986.
First Black Man In Space (In The Movies That Is) Flashback [on-line:] http://blogs.
indiewire.com/shadowandact/first-black-man-in-space-in-the-movies-that-isflashback [20.04.2016].
Fritzsche S., Milczca gwiazda, German Studies Review 2004, t. 27, nr 3.
Helman A., Teoria gatunku Ricka Altmana, Ekrany 2011, nr 12.
Higbee W., Beyond the (trans)national: towards acinema of transvergence in postcolonial
and diasporic francophone cinema(s), Studies in French Cinema 2007, t. 7, nr 2.
Higbee W., Lim S. H., Concepts of transnational cinema: towards acritical transnationalism in film studie, Studies in French Cinema 2010, t. 1, nr 1.
Higson A., Idea kinematografii narodowej, tum. M. Loska [w:] Kino Europy, red.P.Sitarski, Krakw 2001.
144
MASKA 29/2016
Jockheck L., Jestemy internacjonalistami. Enerdowsko-polska koprodukcja filmu Milczca gwiazda [w:] Polska iNiemcy. Filmowe granice issiedztwa, red.K.Klejsa,
Wrocaw 2012.
Kletowski P., Surrealizm wkamp przemieniony ofilmowej twrczoci Marka Piestraka [w:] Kino polskie wczoraj idzi. Polskie kino popularne, red. P. Zwierzchowski,
D. Mazur, Bydgoszcz 2011.
Maciejewski ., Boks DVD pojechane w kosmos, Dwutygodnik 2010, nr 45
[on-line:] http://www.dwutygodnik.com/artykul/1719-boks-dvd-pojechane-w-kosmos.html [2.02.2015].
Marks A., Polak wkosmosie, Warszawa 1978.
Novak M, Speciation, transvergence, allogenesis: Notes on the production of the alien,
Architectural Design 2002, nr 72.
Nowak F., Transnarodowo niealternatywna, 16 mm 2015, nr 8.
Telotte J. P., Science fiction film, Cambridge 2004.
Vertovec S., Transnarodowo, tum. I. Kobon, Krakw 2012.
Zajdel J., Zesp filmowy towarzystwo z ograniczon odpowiedzialnoci [w:] Idea
zespou filmowego. Historia inowe wyzwania, red. T. Szczepaski, A. Pachnicka,
d 2013.
Zwierzchowski P., Zapomniani bohaterowie. Obohaterach filmowych polskiego socrealizmu, Warszawa 2000.
Summary
Polish aeronautics film as example of transnational cinema
The subject of the following article is centered around the theory of the transnational
cinema. Author analyzes a group of films which depict space travel, and tries to
prove their transnationality. Firstly, the author describes the political influence on
Polish cinematography. Then, the theory of the transnational cinema is presented
the author introduces Steven Vertovecs and Will Higbees conceptions. Afterwards,
the text describes the connection between the transnational cinema theory and the
aeronautics film.
145
Agnieszka Kiejziewicz
Of old, Heaven and Earth were not yet separated, and In and Yo
not yet divided. They formed achaotic mass like an egg which was
of obscurely defined limits and contained germs. The purer and clearer
part was thinly drawn out, and formed Heaven, while the heavier
and grosser element settled down and became Earth1.
The vision of the Universe, perceived as chaotic matter that cannot be measured
by human mind, appears in the foundation myths of almost all cultures. In the
mythologies and cosmologies the transformation process of the whirling atoms into
the Earth, the Sacred Space (Heaven) and other celestial bodies is performed by the
deities or non-defined, unnamed powers. The Japanese Nihongi2, the collection of
myths and chronicles describing the beginnings of the Japanese Islands, follows the
second pattern mentioned above. The reader finds out that the formation process,
which led to the division of two kinds of matter, started without the help of the
external factors3. The whole pantheon of Japanese deities came into existence right
after the boundary between the sacred and contaminated lands had successfully
been settled, thus the origin myths only complement the cosmogonic myth. The
division of two spheres is irreversible and this state was fully accepted by the sacred
beings4. The similar description is also provided by the other significant Japanese
record of ancient tradition, history and mythology Kojiki5. However, the Nihongi
offers more detailed and complex approach to the subject.
1
Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697, ed. W. G. Aston, Cosimo Inc., New
York 2008, pp. 12.
2
Cf. ibidem.
3
Cf. ibidem.
4
Cf. M. Eliade, Traktat ohistorii religii, transl. Jan Wierusz-Kowalski, Warszawa 2009.
5
The Kojiki: Records of Ancient Matters, transl. B. Hall Chamberlain, Charles E. Tuttle Company,
Rutland, Tokyo 1993.
147
In the vision presented in the Nihongi, as well as in the Kojiki, the cosmos is older
and more powerful than the deities. The complexity of the narration established by
the oldest Japanese scriptures inspired Japanese experimental cinema directors, encouraging them to search for the artistic ways of presentation of the mystical, unknown
energy of the void. Among the others, Takahiko Iimura (born 1937), Takashi Ito
(born 1956) and Takashi Makino (born 1978) are the representatives of three epochs
of the Japanese experimental cinema movement, whose approach to the topic is undoubtedly worth describing. According to the information provided above, this essay
will concern the visions of the cosmos presented in the chosen Japanese experimental
films, analyzed from the perspectives of the cultural influences on their works.
Not only the vision of the cosmos related to Shinto religion inspired experimental
artists. In their pictures an observant viewer can also find the references to Buddhism
(coexisting with Shinto on the Japanese land) and western mysticism. However, it
should be indicated that Nihongi and Kojiki were mentioned at the beginning of this
paper to introduce the main way of perceiving the cosmos in Japan, as Shinto religion is still the basis of the Japanese culture6. Every one of the presented artists has
his own motivation, beliefs and sources of inspirations, but the traditional Japanese
vision of the Universe is the concept, which they all embraced while growing up in
Japan. Even though the inspiration taken from the traditional Japanese beliefs are not
often clearly visible, it is assumed that the vision of the void provided by Shinto is
intangibly connected with the formation of the consciousness of the Japanese artist.
It has to be mentioned that research on the newest achievements of the experimental cinema directors cannot be completed without using internet resources. The
new generation of the artists perceives the web as an important way of communication, as well as the place suitable for their artistic purposes. The filmmakers publish
their works on the web pages by themselves (in full access or in the excerpts), using
the benefits offered by new media, as well as developing auto-promotion techniques.
Moreover, there are very few publications on mentioned directors, as their art mainly
exists outside the academic discourse. Japanese experimental cinema is mainly described by the organizers of the festivals and their comments are available on the festivals
web pages. Alot of information can also be collected by analyzing the interviews,
conducted by the fans and researchers, which are published in the internet journals.
Reflected cosmos
Takahiko Iimura entered the world of experimental art in 1960s. In his early movies
the author focused mostly on the studies of the human body. He was also interested
in contemplation of the contemporary Japanese art. His most distinguishing works
from this period are Ai (Love, 1962)7 and Onan (1963)8. In 1970, when he gained
6
148
MASKA 29/2016
popularity and achieved his first international successes, Iimura became more interested in film structure than explorations of human sexuality9. From that moment, he
started searching for new forms of expression, what resulted in establishing his own
understanding of the term reflected picture. He wrote:
Reflected picture emphasizes astate not amotion astate where apicture is reflected through light not apicture which moves. In such astate, motion could be
involved since it covers all situations including motion and non-motion: still10.
Pursuing his new artistic goal, Iimura directed five movies, which were re-shot
from the screen11. Among them was Cosmic Buddha (1971), known also as Buddha
Again12. According to the reflected picture theory that he established, in this film
the author presents not only the manipulation of the footage, but also the manipulation of time. The picture concerns the philosophical and religious aspects of Japanese
culture, as the main object visible on the screen is aBuddha figure.
When preparing his film, the director was completely focused on expanding the
possibilities of the medium. To create this piece of work Iimura photographed arelief of Buddha, which belongs to the temple in Katmandu. He used 8mm camera,
so the picture was blurred from the beginning what affected the final version of
the film. Later on, the artist rephotographed off ascreen by using avariable speed
projector. The result visible in the movie was attained by speeding up and slowing
down the projection speed13.
In Cosmic Buddha Iimura rejects the time and space concepts. The viewer should
focus on the moment. According to the author, the moment happens when the
figure of Buddha and the chaotic movement of matter around the object are being
observed14. The main point of the movie is the way, how the filmmaker presents
abstraction on the screen. The viewer is conscious that he is looking at the figure of
Buddha, but he is not always able to distinct the figure from the cosmic surroundings. What is visible on the first glimpse, are the texture and shadows that revolve
around and infiltrate through the Buddha representation15.
9
Cf. W. W. Dixon, The Exploding Eye: ARe-Visionary History of 1960s American Experimental Cinema, SUNY Press, Albany 1997, pp. 8384.
10
T. Iimura, The Collected Writings of Takahiko Iimura, Wildside Press LLC, London, New York 2007,
p. 39.
11
Cf. ibidem, p.42.
12
T. Iimura, Cosmic Buddha/ Buddha Again, Japan 1971.
13
Cf. S. MacDonald, An Interview with Taka Iimura, Journal of the University Film Association
1981, vol. 33, no. 4, p. 29.
14
Cf. J. Ross, Projection as Performance: Intermediality in Japans Expanded Cinema [in:] Impure Cinema: Intermedial and Intercultural Approaches to Film, ed. Nagib L., Jerslev A., I. B. Tauris, London,
New York 2013, p. 256.
15
Cf. S. MacDonald, op. cit, p. 29.
149
Ibidem.
Cf. ibidem, p. 32.
18
Cf. ibidem, p. 31.
19
T. Ito, Jiku, Japan 1977.
20
Cf. idem, Biographical Essay [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/profile.html [10.12.2015].
21
Cf. C. M. Hotes, Takashi Itos Film Works, Midnight Eye 2010 [on-line:] http://www.midnighteye.com/reviews/takashi-itos-film-works/ [13.12.2015].
17
150
MASKA 29/2016
of anxiety22. For sure, he accomplished his goal releasing The Moon (1994)23. On
the website set by Image Forum (Japanese organization connecting avant-garde and
experimental artists) Ito described his picture:
Along time ago, Iwould often dream of the uncanny and mystical landscape that appears in moonlight. Irrational landscapes and spaces filled with unspeakable pleasures
like ablack object that revolves slowly while flying over the scattered clouds that float
in the night sky, their lumps illuminated by the light of the moon24.
Focusing mainly on the city landscape and the inhabitants of the presented areas,
the artist wants to show what is happening, when the mysterious force interferes
with the world. The unnamed, upsetting power is represented by the moon that
appears suddenly on the sky. The picture of the Earths satellite, looking at the city
and changing the flow of events, is certainly inspired by Toshio Matsumotos film
Phantom (1975)25. In this movie ahuge, paranormal eye-like object appears over the
city. The moon, as well as the eye in Matsumotos film, is the figure that brings the
sense of unease to the people who notice it26. As Sylvia Schedelbauer indicates in her
essay, Ito uses four film techniques, thanks to which he is able to create the illusion of
antagonistic temporal simultaneities. Firstly, he combines stillness with slow motion.
Agood example can be set by the scene showing asmiling boy (Itos son). The viewer
observes the happy child standing in front of the camera. In the background there is
acalm street surrounded by the vividly green trees. But, what seems to be apicture of
everyday life in the suburbs of Tokyo suddenly changes, like the setting in astrange
dream. The face of the child starts waving when the door appears behind the boy.
The door is open, framing the projection of the plants, which change to the rhythm
of buzzing cicadas. In this case, the stillness is visible in the background and the face
of the boy moves in aslow motion. Moreover, the director uses time-lapse and arapid succession of single slides to increase the presented effects27.
The moon in Itos film appears in many situations, almost every time suddenly
and unexpectedly. Most often the viewer can observe it through the opened door.
The satellite is always projected on the same place, where in the first scene were the
plants. The moon also appears behind the boy, as asymbol of changes and acause of
the childs image disturbance. The conclusion of the analysis concerning The Moon
may be that the author perceives the celestial body as atransmitter of acosmic energy. Considering the influence of the moon on the people and observing its ability of
22
Cf. ibidem.
T. Ito, The Moon, Japan 1994.
24
Takashi Ito, Image Forum [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/filmography_e.html [13.12.2015].
25
T. Matsumoto, Phantom, Japan 1975.
26
Cf. S.Schedelbauer, Poetics of an Urban Darkness: Takashi Itos Spectral Cinema, OtherZine 2011,
no. 20 [on-line:] http://othercinema.com/otherzine/archives/index.php?issueid=25&article_id=121
[17.12.2015].
27
Cf. ibidem.
23
151
causing dreamlike situations, it can be found that the author perceives the satellite
similarly to the Japanese mythology. In traditional Shinto beliefs the moon deity,
Tsukiyomi, is portrayed as afurious warrior, who cannot stand any insults, thus he
destroys the stated order. He is also connected with the night, as the moon and the
sun are the oppositions in the Japanese mythology. In this way, the moon in Japanese
traditional beliefs is perceived as an unstable source of the energy, with the potential
to transform the surrounding28.
Noisy supernova
Takashi Makino is the representative of anew generation of Japanese experimental
cinema directors. His debut had place in 2004, when he completed his first film EVE
(2004)29. Later on, Makino and his fellow students set up an artistic collective (called
Collective [+]) and published their manifesto30. They stated that screenings are the
community events and the role of the artist is to change the viewers perception of
what should be perceived as art. Moreover, Collective [+] stood against the boring
perfection of the cinema31. Currently, they are striving to bring Japanese avant-garde
and experimental cinema movement back to life. They also wish to add anew quality
to the Japanese visual art32.
Searching for the best vision of the cosmos to be shown is Takashi Makinos major
concern. He constantly tries to develop his technical knowledge to create, as he calls
it, the perfect film. The author is deeply interested in the relationship between the
audience and the artist, so that he seems to test the limits of the viewers abilities
to understand the experimental cinema. He also researches on the reactions of the
audience, while he takes them on the journey to the center of the noisy supernova.
Why does he perceive the vision of the whirling celestial bodies as the best way to
accomplish his goals? He explains his choice of the topic:
None of the creatures that exist in the world are born of their own volition; when they
first achieve awareness, they find themselves adrift in chaos. It is only by creating cosmos
that they are able to overcome the fundamental meaningless and fear of existence33.
28
Cf. D. C. Holtom, The National Faith of Japan: AStudy of Modern Shinto, Routledge, London, New
York, 1938, pp. 144146.
29
T. Makino, EVE, Japan 2004.
30
Cf. Plus Documents 2009-2013, ed. T. Makino, Engine Books, Tokyo 2014.
31
Against the boring perfection of the cinema is atitle of the essay written by Rei Hayama. The essay can
be found in Plus Documents 2009-2013.
32
The members of Collective [+] explained their concerns in details during the festival Mostra de Cinema Periferico, in ACoruna, Spain. The presentation of the Collective is available on Youtube cf. Presentacin Colectivo [+] Tokyo. Takashi Makino, Rei Hayama e Shinkan Tamaki, s8cinema, 6.06.2014,
Youtube.com [on-line:] https://www.youtube.com/watch?v=S-UWJRVu77c [15.12.2015].
33
T. Makino, Still in Cosmos, Light Cone [on-line:] http://lightcone.org/en/film-7445-still-in-cosmos
[15.12.2015].
152
MASKA 29/2016
According to Makinos statement, it can be seen that his choice is connected with
the importance of the concept. To him, the cosmos is the most omnipotent power
the human can imagine or think about. What is more, for the author the cosmos
is afigure that helps the people to regulate their understanding of the world. It is
significant to notice that in Makinos art there is no intentional reference to any
codified system of beliefs. In this way, the cosmos plays the role of the great power
determining human live.
The artists first movie, regarding the topic of the cosmos, was released in 2004.
Although, later on Makino created longer and more sophisticated pictures, The Intimate Stars (2004)34 remains one of his most complex works. It is exceptional among
other positions in the artists rich filmography. For the first time the film was screened at Rotterdam Film Festival in 2008. During that event Wouter van Veldhoven
performed live music show, accompanying the picture. The Intimate Stars is prepared
to be shown in double projection technique35, what creates unique visualization effects. Makino indicates that the movie shows the images of light, which the people
see when they close their eyes. For the author, what can be seen under the closed eyelids is similar to the stars and whirling supernovas. The pictures of unconsciousness
inside the humans body, as the director names the mentioned images, can only be
compared with the unconsciousness outside the body, experienced in the cosmos36.
In this way, the title of his film gains anew meaning; the stars observed under the
closed eyes can form different constellations, depending on the observant, therefore
the vision can be called intimate.
The director shares his own intimate stars with his audience during the screenings, thus the film is an invitation to the artists mind and it perfectly corresponds
with Makinos philosophy. What does he see in his vision? In The Intimate Stars the
picture of the falling points and dots (displayed from the first projector) is imposed
on the panorama of the city (displayed from the second projector). Thanks to the
usage of two streams, the author succeeded in creating the illusion of the meteorites
falling down on the motionless city. The whole scenery resembles the picture of the
biblical doomsday, or rather, what can be closer to the Japanese national experience
and Makinos point of view, the bombs falling down on the city. Bearing in mind, that
what the audience observes on the screen is the intimate vision shared by the author,
it can be indicated that the Japanese history of Hiroshima and Nagasaki bombing had
agreat influence on the artist, although he wasnt awitness of those events.
The other interesting fact, connected with the film, is that the music doesnt
correspond with the presented image, as the sounds seem to be rather tranquil and
calm, while the picture is extremely dynamic. The next scene, after the rain of the
meteorites, displays the woman, but it is difficult to agree, what are her actions. She
34
153
wears aballet dress, but her strange dance steps resemble the act of dying rather than
dancing. In the next parts of the film, there are more scenes connected with the end
of the days topos. The meteorites fall into the waving water and in the next scene
the waves change into the dark clouds. The audience also witnesses the eclipse. Furthermore, when the surrounding is dark and the tension is almost palpable, the film
ends with the effect of the snow on the TV screen. What is the complete message
of this 30-minute film? The director leaves us no further clues, but analyzing his
filmography we may think, that in his movie the cosmos is only ametaphor of the
danger. Makino tells the viewer, that when he closes his eyes, he sees the dark past
of his country.
In his later works, the author changes his attitude towards space and celestial
bodies. There is no longer adanger (metaphorical or real) coming from the outer
space. For example, in Still in Cosmos (2009) Makino demonstrates the humans ability to change chaos into cosmos. The eighteen minute picture presents the birth of
the stars, the cycle of life and, at the end, the death of the supernova37. As usual, the
author is interested in the viewers perception of his film:
When watching afilm, the viewers all sit in the same darkness and receive the same
light and sound but each of them sees adifferent dream. Ibelieve that this symbolizes
areversion to their initial state, that when they look at total chaos through newborn
eyes, they give birth to anew cosmos38.
37
154
MASKA 29/2016
Conclusion
The visualizations of the universe in Japanese experimental cinema are connected
with metaphysical thinking. In the pictures presented in this essay the representations of the celestial bodies and the vision of space are used as the symbols transferring more complex meaning. For the authors the context is more important than the
picture itself, and the interpretation lies on the side of the viewer. The rising interest
in the avant-garde cinema in Japan and the ongoing trend for searching for new
means of expression by the young artists, promises many perspectives for further
studies, also in the subject of the visualizations of the universe in experimental films.
Bibliography
Collado E., Takahiko Iimura in Interview, Experimental Conversations 2009/2010,
no. 5 [on-line:] http://www.experimentalconversations.com/article/takahikoiimura-in-interview/ [15.12.2015].
Dixon W. W., The Exploding Eye: ARe-Visionary History of 1960s American Experimental Cinema, SUNY Press, Albany 1997, pp. 8385.
Eliade M., Traktat ohistorii religii, transl. J. Wierusz- Kowalski, Warszawa 2009.
Holtom D. C., The National Faith of Japan: AStudy of Modern Shinto, Routledge,
London, New York 1938.
Hotes C. M., Takashi Itos Film Works, Midnight Eye 2010 [on-line:] http://www.
midnighteye.com/reviews/takashi-itos-film-works/ [13.12.2015].
Iimura T., The Collected Writings of Takahiko Iimura, Wildside Press LLC, London,
New York 2007.
Ito T., Biographical Essay [on-line:] http://www.imageforum.co.jp/ito/profile.html
[13.12.2015].
Kotaski W., Wkrgu Shintoizmu, Warszawa 1995.
MacDonald S., An Interview with Taka Iimura, Journal of the University Film Association 1981, vol. 33, no. 4.
Nihongi: Chronicles of Japan from the Earliest Times to A.D. 697, ed. W. G. Aston,
Cosimo Inc., New York 2008.
Makino T., Still in Cosmos, Light Cone [on-line:] http://lightcone.org/en/film7445-still-in-cosmos [15.12.2015].
Plus Documents 2009-2013, ed. T. Makino, Engine Books, Tokyo 2014.
Ross J., Interview: Takashi Makino, Filmcomment 2014 [on-line:] http://www.
filmcomment.com/blog/interview-takashi-makino/ [08.12.2015].
Ross J., Projection as Performance: Intermediality in Japans Expanded Cinema [in:]
Impure Cinema: Intermedial and Intercultural Approaches to Film, ed. L. Nagib,
A.Jerslev, I. B. Tauris, London, New York 2013.
155
Summary
Enter the Metaphysical Cosmos.
The Visualizations of the Universe in Japanese Experimental Cinema
The visualizations of the cosmos in Japanese culture are connected with the vision
presented in Nihongi, the chronicle of Japan. The universe described in the
foundation myth was the source of inspiration for Japanese artists through ages.
The unique collection of myths also had an influence on the avant-garde directors,
among whom the author of this article chose Takahiko Iimura, Takashi Ito and
Takashi Makino. The mentioned artists represent three generations of filmmakers,
who used the vision of space to transfer metaphysical meaning. Using experimental
techniques, they search for new interpretations of the mythical stories and show to
their viewers the unusual depths of the abstract, whirling supernovas.
Agnieszka Urbaczyk
Demoniczno logiki.
Kosmos jako przedmiot biopolityki
wStar Treku1
Midzywydziaowe Interdyscyplinarne Studia Humanistyczne
Uniwersytetu Jagielloskiego
Na Star Treku2 ijego wizji humanizmu wychowao si kilka pokole Amerykanw.
Serial czsto jest wpisywany wracjonalistyczny paradygmat owieceniowy, co stanowi
due uproszczenie. Paradygmat ten rzeczywicie jest wserii obecny ale raczej jako
negatywny punkt odniesienia. Reprezentuje go przede wszystkim posta uosabiajcego rozum Spocka, ktry staje si pars pro toto swojej rasy iulegajcej jej wpywom
Federacji. Przeprowadzane od lat wrd trekkies ankiety oraz ilo powiconych
Spockowi prac fanowskich wiadcz otym, e jest on jedn znajbardziej lubianych
postaci. Popularno zawdzicza jednak przede wszystkim swojej ambiwalencji.Star
Trek wlatach szedziesitych tworzy mitologi amerykaskiego liberalizmu, dlatego
te ciekawe wydaje mi si podejcie do biopolityki ijednostkowoci ycia realizowane
w obrbie jego wiata. Serial jest dobitnym wiadectwem epoki, wktrej powsta,
irosncej wniej wiadomoci dziaania mechanizmw wadzy. Prg biologicznej nowoczesnoci danego spoeczestwa wyjania Giorgio Agamben sytuuje si wpunkcie, wktrym gatunek ijednostka jako proste ciao yjce staj si stawk wgrze jego
politycznych strategii3. WStar Treku tendencja ta zostaje dostrzeona ipoddana interpretacji; sam instytucj biowadzy ukazuje si jako sprzeczn zludzkim wiatopogldem, czysto rozumow iwartociowan tak negatywnie, e wrcz demoniczn.
Zczowki kultowej serii widz dowiaduje si, i bohaterowie udali si na misj,
ktrej celem jest poszukiwanie w kosmosie nowego ycia i nowych cywilizacji4.
Zaoga wyruszajcego wmisj badawcz statku U.S.S. Enterprise skada si niemal
wycznie z(reprezentujcych rne narodowoci irasy) ludzi, zjednym wyjtkiem.
1
Praca naukowa finansowana ze rodkw budetowych na nauk wlatach 20152019 jako projekt
badawczy wramach programu pod nazw Diamentowy Grant.
2
W tekcie poprzez Star Treka rozumiany jest przede wszystkim powstajcy w latach 19661969
oryginalny serial (Star Trek: The Original Series), analizowany wkontekcie pniejszych seriali rozgrywajcych si wtym samym uniwersum (wszczeglnoci Star Trek: The Next Generation).
3
G. Agamben, Homo sacer. Suwerenna wadza inagie ycie, Warszawa 2008, s. 12.
4
Ang. new life and new civillisations, awStar Trek: The Next Generation bardziej precyzyjnie: new
life forms and new civillisations.
157
7
8
6
158
MASKA 29/2016
czesny jest zwierzciem wpolityce, wktrej postawiona zostaje kwestia jego ycia
jako yjcego bytu9 pisa Michel Foucault. Fizjologiczne ycie powoli stao si
przedmiotem wadzy pastwa, ktre zterytorialnego przeksztacio si wpopulacyjne. Giorgio Agamben wHomo sacer dokona rozrnienia na bios, rozumiany jako
ycie polityczne, i dzoe ycie naturalne, ktre wraz z nastaniem nowoczesnoci
wpado wtryby biopolityki.
WStar Treku rozumiane po Agambenowsku nagie ycie nie jest wcale jednoznacznie powizane z analogiczn do biosu ide cywilizacji ta odgrywa znacznie
istotniejsz rol. W obrbie wiata przedstawionego jedyn form postpu jest de
facto postp technologiczny.
Wczenie wobrb Federacji moliwe jest jedynie dla kultur, ktre zdoay pokona
barier prdkoci wiata. Wyznacznik dojrzaoci stanowi tu wycznie stopie zaawansowania technicznego, za kryteria zwizane ze stosunkami spoecznymi czy prawami
jednostki (nawet jej prawem do ycia) nie s wogle brane pod uwag. Najbardziej
podstawowa zasada, Pierwsza Dyrektywa, zakazuje nie tylko jakiegokolwiek kontaktu,
ale iingerencji wrozwj planet, ktrych mieszkacy nie osignli jeszcze wyznaczonego
stopnia rozwoju technicznego10. Federacja, cho sprzeciwia si wten sposb znanemu
nam zhistorii modelowi kolonizacji odbywajcej si pod pozorem niesienia pomocy
cywilizacyjnej, wychodzi zzaoe czysto ewolucjonistycznych. Pierwsza Dyrektywa to
zatem wyraz uznania absolutnej, naturalnej suwerennoci planet izamieszkujcych je
ras. Ta suwerenno okazuje si wartoci wysz ni prawo do ycia.
Wnieco naiwnej Oryginalnej Serii fabua zawsze fortunnie ukada si wten sposb, by zaoga U.S.S. Enterprise zmuszona bya ldowa na sabo rozwinitej planecie wposzukiwaniu paliwa bd wwyniku awarii. Bohaterowie, trafiajc przypadkowo anie wcelu zamania Dyrektywy wdane miejsce, maj moliwo zaegnania
potencjalnych konfliktw lub uratowania mieszkacw, dziaajc incognito, tak by
wszystko skoczyo si szczliwie. Dopiero kilkadziesit lat pniejsza seria Nastpne
Pokolenie wyciga logiczne konsekwencje zistnienia Dyrektywy. Zasada nieingerencji uniemoliwia rwnie interwencj wwypadku katastrof naturalnych iratowanie
miliardowych populacji, ktre pozostawione s samym sobie. Przedstawiciele Federacji, majc rodki techniczne, ktre pozwoliyby uchroni planet przed rozpadem,
zmuszeni s patrze na jej zagad, by nie zakca naturalnego przebiegu spraw11.
9
M. Foucault, Wola wiedzy [w:] idem, Historia seksualnoci, Warszawa 1995, s. 125.
Jako e kada istota rozumna ma prawo do ycia zgodnie ze swoj naturaln ewolucj kulturow, personel Gwiezdnej Floty nie moe zakca normalnego rozwoju ycia i kultury innego
gatunku. Za zakcenia uznaje si demonstracj wiedzy, siy lub technologii rasie, ktra nie jest
wstanie rozumie iposugiwa si poprawnie t wiedz. Oficer Gwiezdnej Floty nie moe naruszy
Pierwszej Dyrektywy, nawet jeli oznacza to zagroenie dla jego ycia lub statku, chyba e dziaa
wcelu naprawy wczeniejszego naruszenia lub przypadkowego skaenia obcej kultury (Dyrektywy
Gwiezdnej Floty Zjednoczonej Federacji Planet [on-line:] http://pl.memory-alpha.wikia.com/wiki/
Dyrektywy_Gwiezdnej_Floty_Zjednoczonej_Federacji_Planet [9.04.2016]).
11
Por. Star Trek: The Next Generation, sezon 2, odc. 15: Pen Pals, re. W. Kolbe, USA 1989. Kapitan
Picard decyduje si ostatecznie na nagicie Dyrektywy, oczym bdzie mowa wdalszej czci pracy.
10
159
Rasy mniej rozwinite, niespeniajce standardw cywilizacyjnych Federacji, s yciem samym wsobie, nieposiadajcym adnego prawa do ochrony, rozumianym czysto biologicznie iwycznie wkontekcie ewolucji gatunku.
Federacja w wiecie Star Treka stanowi instytucj Foucaultowskiej biowadzy
wsposb cakowicie arbitralny podejmuje decyzj, gdzie przebiega granica pomidzy
yciem jako takim a apoteozowan cywilizacj. Warto zauway, e Ziemia na jej
obecnym poziomie rozwoju tym bardziej za wlatach szedziesitych nie zasugiwaaby na ochron. Postp techniczny, jaki pozwoli ludziom przekroczy prdko
wiata, by okupiony wojnami eugenicznymi i trzeci wojn wiatow, ktra pochona szeset milionw ofiar12. Nie tylko na poziomie odbioru, ale nawet wobrbie wiata przedstawionego etyczno Pierwszej Dyrektywy jest kwestionowana; jak
ju bowiem zostao powiedziane, serial wyrasta zidei liberalizmu ikadzie nacisk na
indywidualne prawo do ycia.
Gene Roddenberry, pomysodawca itwrca serialu, okrela si jako humanista;
wAmeryce kategoria ta czsto rozumiana jest jako synonim ateizmu bd wolnomylicielstwa. Mwi:
Potpiam faszywych prorokw. [] potpiam wysiki zmierzajce do odebrania siy
racjonalnej decyzji, do pozbawienia ludzi ich wolnej woli imnstwa pienidzy przy
okazji. Religie rni si swoim stopniem idiotyzmu, ale odrzucam je wszystkie. Dla
wikszoci ludzi religia nie stanowi nic ponad substytut le funkcjonujcego mzgu13.
160
MASKA 29/2016
wspomniano, Federacja nie jest organizacj onieposzlakowanej moralnoci, wwizerunku kosmitw jest kilka cech niepokojcych. Wsytuacjach, wktrych naley podj decyzje dotyczce prawa ycia, od widza oczekuje si odrzucenia ich perspektywy.
Pochodzcy zinnej planety Wolkanie, jako zaawansowana technologicznie, dugowieczna inadnaturalnie silna rasa zdolna do telepatii inarzucania za jej pomoc
wasnej woli, s de facto efektem ludzkich wyobrae na temat istot nadprzyrodzonych i transcendentnych. Te wyobraenia s konkretyzowane przy wykorzystaniu
sztafau SF. Cho zwyczajowo figura demona kojarzy si ze sfer irracjonalnoci,
wStar Treku moemy zaobserwowa cakowicie odwrotny mechanizm reprezentanci typowo owieceniowego rozumu zaczynaj by demonizowani. Wolkanie staj si uosobieniem podejcia normatywnego, azarazem cakowicie nieludzkiego.
Cho Star Trek w swoich zaoeniach mia by projektem cakowicie sekularnym
i brak w nim miejsca na bstwa, Roddenberry sign dochrzecijaskiego imaginarium , by pokaza postaw nagann. Wolkanom przyporzdkowane zostaj cechy
wygldu kojarzone, szczeglnie wanglosaskiej ikonografii, zdiabem. Nale do nich
na przykad pociga twarz czy spiczaste uszy, co kilkakrotnie jest najczciej wramach artu podkrelane przez bohaterw. Czy jest na tym statku ktokolwiek, kto
wygldem przypomina Szatana? pyta kapitan Kirk, wraz zMcCoyem wymownie
wpatrujc si wuszy Spocka17. Innym razem oficer medyczny wytyka Wolkaninowi,
e nie mgby nazwa si anioem ztymi spiczastymi uszami. [] Ale gdyby pojawi si gdzie zwidami18. Wjednym zodcinkw wygld Spocka zostaje jednak
potraktowany znacznie powaniej mieszkacy planety analogicznej do osiemnastowiecznej Ameryki chc zabi kosmit jako identycznego zSzatanem ukazanym na
ilustracji jednej ze witych ksig19.
Zagadnienia kluczowe dla interpretacji roli Wolkan nie s jednak zwizane
zkwesti ikonografii. Najbardziej podstawow cech stanowic istot autodefinicji
rasy jest logiczno, rozumiana jako racjonalistyczne wyciszenie wszelkich emocji
ipodejmowanie decyzji wycznie woparciu oprzesanki rozumowe. Wolkanie odrzucaj nie tylko sfer emocjonaln, ale rwnie dowiadczenia czysto fizjologiczne,
choby takie jak bl20. Co jednak istotne nie jest to cech gatunkow, czyli uwarunkowan biologicznie, awycznie kulturow. Decyzja opoddaniu si dyktaturze
logiki zostaa podjta po latach krwawych ibestialskich wojen, ata cz populacji,
ktra sprzeciwia si nowej filozofii, opucia planet, by pniej sta si gwnym
przeciwnikiem racjonalistycznie nastawionej Federacji21. Wolkanie nie rodz si jako
17
Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 5: The Apple, op. cit.; oryg.: Is there anyone on this ship
who even remotely looks like Satan? (tum. wasne).
18
Ibidem, sezon 2, odc. 25: Bread and Circuses, re. R. Senensky, USA 1968; oryg.: You could
hardly claim to be an angel with those pointed ears, Mr. Spock. But say you landed someplace with
apitchfork. Tum. wasne.
19
Por. ibidem, sezon 2, odc. 23: The Omega Glory, re. V. McEveety, USA 1968.
20
Por. np. ibidem, sezon 1, odc. 29: Operation: Annihilate!, re. H. Daugherty, USA 1967.
21
Por. ibidem, sezon 1, odc. 14: Balance of Terror, re. V. McEveety, USA 1966.
161
uosobienie czystej inteligencji, wyzwoleni zogranicze iuwarunkowa ciaa. wiadomie izduym trudem nie tyle opanowuj, ile odrzucaj dzoe, by wzmocni bios
oparty na staej negacji naturalnego nagiego ycia i tabuizacji jego przejaww22.
Ta logika prowadzi nie tylko do wykluczenia dzoe ze sfery symbolicznej, ale take
do koniecznoci powicania jednostkowego istnienia wimi bytu spoeczno-politycznego. Potrzeby wielu przewaaj nad potrzebami jednostki owiadcza Spock,
podejmujc si w Gniewie Khana samobjczej misji, by ratowa zaog23. Nagie
ycie nawet wasne ma dla niego wycznie warto arytmetyczn, jako istniejce
wstosunku do okrelonej liczby innych.
Logika ta nie znajduje jednak zastosowania wycznie w wypadku heroicznego
samopowicenia. Wolkanie atwo sprowadzaj rachunek ofiar do czystej matematyki
i, dziaajc na abstraktach, nie maj oporw przed podejmowaniem decyzji onaturze biopolitycznej24. Demonizacja rozumu najwyraniej ujawnia si nie womwionej reprezentacji wizualnej, awkonstrukcji fabularnej imiejscu, jakie zajmuje wniej
Spock. Star Trek wpewnych aspektach przypomina redniowieczny moralitet, ktrego
bohater jest rozdarty pomidzy podszeptami diaba i radami anioa stra. Stojcy
wcentrum iznajdujcy si midzy przedstawicielami dwch wiatopogldw kapitan
Kirk podejmuje decyzje. Gos argumentujcego racjonalnie iutylitarystycznie Spocka
jest stale rwnowaony przez humanist McCoya, ktry ycie uznaje za najwiksz
wito inie akceptuje moliwoci, by prawo do niego mogo sta si przedmiotem
czyjej decyzji. Wsytuacjach pozornie bez wyjcia Kirk nie ulega pokusie traktowania
dzoe wkategoriach arytmetycznych iodmawia powicenia choby jednego istnienia
wimi wikszego dobra. Oryginalna Seria jest czsto nieco naiwna ioperuje uproszczonym modelem aksjologicznym, wzwizku zczym zawsze okazuje si, e istnieje
trzecia droga, ktra pozwala wmyl McCoya doprowadzi do szczliwego zakoczenia bez zapacenia za nie danej przez wolkask ekonomi ceny25.
22
Warto zauway, e negacja dzoe nigdy nie jest wpeni skuteczna. Wolkaska fizjologia jest na tyle
determinujca, e konieczne byo wytworzenie szczeglnych rytuaw wok momentw, wktrych
biologiczne popdy wyrywaj si spod kontroli umysu izamieniaj wbarbarzystwo. Tak dzieje
si wwypadku pon farr, okresu godowego, wczasie ktrego stenie hormonw worganizmie
jednostki, ktra nie rozaduje napicia seksualnego, doprowadza do silnej gorczki iniezdolnoci
racjonalnego mylenia. Por. ibidem, sezon 2, odc. 1: Amok time, re. J. Pevney, USA 1967.
23
Por. Star Trek II: The Wrath of Khan, re. N. Meyer, USA 1989.
24
Problemowi temu wcaoci powicono odcinek Galileo Seven, wktrym Spock bez oporw iku
ogromnemu oburzeniu reszty bohaterw powica ycia kolejnych podwadnych wimi przetrwania grupy, rozbiwszy si wraz zczci zaogi na nieprzyjaznej planecie. Wostatecznym rozrachunku
jego wyliczenia zostay ukazane jako bdne, bowiem pierwszy oficer nie uwzgldni roli czynnika
emocjonalnego wprzewidywaniu zachowania przeciwnikw. Jako jeden zwczeniejszych odcinkw
Galileo Seven ewidentnie peni funkcj ekspozycyjn. Por. Star Trek: The Original Series, sezon 1,
odc. 16: Galileo Seven, re. R. Gist, USA 1966.
25
Wpniejszych seriach ten optymizm wielokrotnie wystawiany jest na prb, jak choby wsytuacji, gdy
kapitan Picard moe pokona najgroniejszego wroga Federacji Borg powicajc jednego przedstawiciela rasy. Ten jednak, wyczony ze spoecznoci, stawa si stopniowo yw isamowiadom jednostk. Oszczdzajc go ipozwalajc mu y, kapitan postpuje nie tylko wbrew rozkazom przeoonych, ale
162
MASKA 29/2016
Status samego Spocka bd co bd jednego zgwnych ibudzcych najwiksz sympati fanw bohatera jest mocno ambiwalentny. Kiedy wodcinku Mirror,
Mirror kapitan trafia do alternatywnej rzeczywistoci, wktrej wszyscy bohaterowie
s niemoralni, posuguj si przemoc, torturami inie cofaj przed morderstwem,
Spock jako jedyny jest waciwie taki sam, anawet pomaga przeoonemu wpowrocie26. Jego zachowanie wyjaniane jest jako kierowane wycznie pobudkami rozumowymi. Skoro jednak lustrzane odbicie wzym wszechwiecie jest niemal dobre,
naley zastanowi si nad rol samego Spocka. Jego racjonalno zostaje skorelowana
ze zem, aemocjonalno zbardziej etyczn postaw.
Stale podkrelana obco Spocka, kontrastowana zludzkimi bohaterami, uznajcymi
wito jednostkowego ycia, narzuca widzowi humanistyczn isilnie zemotywizowan
aksjologi. Spock jawi si jako posta najsympatyczniejsza wmomentach, gdy jego zachowanie mona uzna za emocjonalne ispontaniczne, natomiast oparty na kalkulacji
proces podejmowania decyzji prezentowany jest jako naganny, wrcz demoniczny.
Ten sam proces charakterystyczny jest dla biopolityki Federacji, ktra wgwnej
mierze zostaa przez Wolkan uformowana. Przedmiotem biowadzy federacyjnej s
wielkie caoci, abstrakty, pojmowane w kategoriach czystej arytmetyki bd bezwzgldnego ewolucjonizmu. Widz jednak nie styka si zrasami jako takimi, ale jedynie zich pojedynczymi przedstawicielami. Odbiorca ma podziela wiatopogld
ludzkich bohaterw izgadza si zprezentowanymi przez nich wartociami. Pierwsza
Dyrektywa jest konsekwentnie obchodzona, kapitanowie wyszukuj wszelkie moliwe kruczki bd celowo stwarzaj sytuacje, ktrych konsekwencj musi by zamanie
zasad. Narzucone prawo instytucjonalne staje si tu nonikiem opresji iodbiorca nie
ma si znim zgadza. Widz zazwyczaj angauje si emocjonalnie wprzygody zaogi
ratujcej ycie, ktre wwietle obowizujcego j prawa winna zostawi na pastw losu.
W wiecie Star Treka nieustannie obecne jest napicie midzy tym, co normatywne (dla Federacji traktujcej rzeczywisto instrumentalnie okazuje si to tosame zpragmatycznym), atym, co etyczne. Biowadza jest narzucana zewntrznie,
ito dwojako: po pierwsze jest zinstytucjonalizowana, po drugie wduej mierze
jest pochodzenia obcego, to znaczy nieludzkiego, co czyni j sprzeczn zaksjologi
ewidentnie rwnie wbrew interesom wszystkich pozostaych yjcych istot, ktrym zagraa asymilacja
przez Borg. Od Nastpnego Pokolenia dziaania, zktrymi widz sympatyzuje, maj faktyczne konsekwencje biopolityczne. Nawet w ich obliczu jasne jednak jest, e suszno stoi po stronie Picarda, ktry
odmawia bezporedniej decyzji oczyimkolwiek yciu bd mierci. Nie ma tu ju jednak moliwoci
ucieczki od biopolityki, odrzucenie wadzy nad czyim dzoe wie si z zagroeniem dzoe milionw,
awic take jest decyzj ocharakterze biopolitycznym. Borg, przez fanw uznawany za najbardziej przeraajcego zprzeciwnikw Federacji, wgruncie rzeczy jest do niej wpewnych aspektach bardzo podobny.
Podstawowym celem Borg jest maksymalne rozszerzenie swojej wadzy we wszechwiecie, co odbywa si
poprzez asymilacj wczenie wzbiorowo przemoc. Jednostki zasymilowane zatracaj indywidualno ipodmiotowo, funkcjonujc jako bezwzgldnie posuszne komrki gigantycznego biosu. Proces
ten mona uzna za mocniejsze wydanie polityki Federacyjnej, poparte bardziej rozwinitym aparatem
przemocy, apozbawione czysto iluzorycznego kultu wolnoci jednostki ijego wymiaru propagandowego. Por. Star Trek: The Next Generation, sezon 5, odc. 23: IBorg, re. R. Lederman, USA 1992.
26
Por. Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 4: Mirror, Mirror, re. M. Daniels, USA 1968.
163
Por. Star Trek III: The Search for Spock, re. L. Nimoy, USA 1984.
Por. H. Arendt, Orewolucji, Warszawa 2003, ss. 5253.
29
Por. T. Adorno, M. Horkheimer, Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, M. J. Siemek, Warszawa 2010, passim.
28
164
MASKA 29/2016
Bibliografia
Literatura podmiotu
Star Trek: The Original Series, sezon 1, odc. 14: Balance of Terror, re. V. McEveety;
odc. 16: Galileo Seven, re. R. Gist; odc. 17: The Squire of Gothos, re. D. McDougall; odc. 29: Operation: Annihilate!, re. H. Daugherty, USA 19661967.
Star Trek: The Original Series, sezon 2, odc. 1: Amok time, re. J. Pevney; odc. 2: Who
Mourns for Adonais?, re. M. Daniels; odc. 4: Mirror, Mirror, re. M. Daniels;
odc. 5: The Apple, re. M. Daniels; odc. 23: The Omega Glory, re. V. McEveety;
odc. 25: Bread and Circuses, re. R. Senensky, USA 19671968.
Star Trek: The Original Series, sezon 3, odc. 10: Platos Stepchildren, re. D. Alexander,
USA 1968.
Star Trek II: The Wrath of Khan, re. N. Meyer, USA 1989.
Star Trek III: The Search for Spock, re. L. Nimoy, USA 1984.
Star Trek V: The Final Frontier, re. W. Shatner, USA 1989.
Star Trek: The Next Generation, S2E15: Pen Pals, re. W. Kolbe, USA 1989.
Star Trek: The Next Generation, S05E23: IBorg, re. R. Lederman, USA 1992.
Dyrektywy Gwiezdnej Floty Zjednoczonej Federacji Planet [on-line:] http://pl.memory-alpha.wikia.com/wiki/Dyrektywy_Gwiezdnej_Floty_Zjednoczonej_Federacji_Planet [9.04.2016].
World War III [on-line:] http://en.memory-alpha.wikia.com/wiki/World_War_III
[13.08.2015].
Literatura przedmiotu
Adorno T., Horkheimer M., Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, M. J. Siemek, Warszawa 2010.
Agamben G., Homo sacer. Suwerenna wadza inagie ycie, tum. M. Salwa, Warszawa 2008.
Arendt H., Orewolucji, tum. M. Gody, Warszawa 2003.
Foucault M., Wola wiedzy [w:] idem, Historia seksualnoci, tum. B. Banasiak, K.Matuszewski, Warszawa 1995.
Reyes E. Ch., In His Name, Bloomington 2010.
Summary
The Demonic Logic.
Space as an Object oBiopolitics in Star Trek Series
The liberal mythology of Star Trek has influenced generations of Americans. The
series represents a specific view on the rights of an individual, and strengthens it at
the same time. It is very often misinterpreted as purely rationalistic and symptomatic
of the Enlightenment paradigm, which is in fact represented mostly by inhuman,
unemotional and logical Mr. Spock.
165
Though traditionally demons are associated with irrationality, in Star Trek this
scheme is reversed; Spock, representing the normative Reason, becomes demonic
on many levels. Creators methods vary from simply making Spock resemble typical
representation of Satan in Anglo-Saxon iconography to more complicated, like assigning him a stereotypical role in morality play of Kirks choices, while being balanced
by McCoy playing part of captains conscience.
The conflict between the pragmatic (which, in this case, equals rational) and the
ethical is most notable in the domain of biopolitics. Spock, the personalisation of the
United Federations moral ambiguity as an instance of biopower, treats all the victims
and survivors of his decisions as numbers and statistic figures. His constantly emphasized foreignness and strangeness, being contrasted with human worldview, dictates
the viewer a humanistic and emotive axiology. Spock seems the most sympathetic to
the recipient when his behaviour might be considered emotional. The process of detached decision-making is shown as wrong or even demonical. If the Enlightenment
is in any way presented in Star Trek series, its only in sense of Adornos dialectics.
Magdalena Stonawska
People were always looking up at the sky, hoping there is somebody ready to help
them or guide them. For some people, that someone is God, for others it may be
extraterrestrial beings. Unfortunately for the latter, all aliens we encountered so far
were the products of human imagination. The subject of this paper is the representations of alien encounters that feature well-meaning aliens and the image of the alien
saviour of humankind. Iwill attempt to answer the following questions: who these
friendly aliens are representing, what problems people would like them to solve and
what is their objective based on three examples from the science fiction genre.
Look, its full of life!
In science fiction aliens, usually technologically advanced and clever invaders, are
humans worst nightmare. There is little hope the humankind can survive an encounter with such creatures, fortunately, there is always ahero who will save the day.
Underneath this popular narrative scheme, numerous questions are hidden. What
forms can life take? How do we communicate with beings so different from us?
What is our place in the grand scheme of things? Since H. G. Wells, science fiction
has posed them time and again, and the portrayal of an encounter with something
unimaginable is awell-established way to present possible answers.
One variation of the alien invasion theme is particularly interesting: the benevolent invasion trope. What would happen if the aliens visiting Earth were friendly
and able, as well as willing, to communicate? What if acivilisation that would teach
us, boost our development or stop our destructive tendencies exists? The following
analysis is based on three examples of this theme: The Day the Earth Stood Still (film,
1951), Childhoods End (TV series, 2015) based on the novel by Arthur C. Clarke,
and Doctor Who, British TV series produced since 1963. These works, presenting
the benevolent invasion theme from different angles, perspectives, and moments in
history, but at the same time being typical examples of the genre, will hopefully
provide some answers to the questions above.
167
The echo of a possible nuclear war reaches other planets. Klaatu presents two
options: humans will embrace amore pacifist lifestyle or their planet will be destroyed. The call for peace has aclause about destruction; it is practically an ultimatum
posed by the rest of the Universe, which fits in perfectly with the Cold War paranoia5.
The message of friendly Klaatu makes him an ambiguous character. Nevertheless, the
1
M. K. Booker, Science Fiction and the Cold War [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D. Seed,
MaldenOxfordVictoria2005, p.171.
2
Ibidem, p.174.
3
The Day the Earth Stood Still, dir. by R.Wise, USA1951.
4
M. K. Booker, Science Fiction and, p. 180.
5
V. Sobchack, American Science Fiction Film [in:] ACompanion to Science Fiction, ed. D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005, p.265.
168
MASKA 29/2016
plot encourages the audience to identify with him and to side against the military
forces that are mobilized against him6.
What is important, Klaatu is not ateacher, whose main objective is to make people see their mistakes. As he says himself:
While you were limited to fighting among yourselves with primitive tanks and aircraft,
we were unconcerned. But soon one of your nations will apply atomic energy to
spaceships. That will create athreat to the peace and security of other planets. That, of
course, we cannot tolerate7.
He later adds:
It is no concern of ours how you run your own planet, but if you threaten to extend
your violence, this Earth of yours will be reduced to aburned-out cinder8.
One could argue whether it means that aliens only act in self-defence, or they respect
humans right to follow their own fate. Maybe they try not to interfere unless necessary; maybe they see these conflicts as aphase that humans will grow out of at some
point. Klaatu respects peoples autonomy but he stresses that too much of it would be
disastrous and other civilisations in the Universe have aright to defend themselves.
As Sanders notices, the film does adouble job of addressing the impact of the
new human technology on society9 and forcing us to consider the ethical ramifications of the alien technology10. Klaatu is accompanied by arobot called Gort. While
Klaatu tries to convince humans to change their policies, Gort is waiting, ready for
action. The threat is very real, personified in the robots unimaginable destructive
power. As Klaatu explains:
We have an organization for the mutual protection of all planets, and for the complete
elimination of aggression. [...] For our policemen, we created arace of robots. [...] In
matters of aggression, we have given them absolute power over us11.
Klaatus mission is the last warning for the humankind. It is also aplea from the film-makers to their audience, fearing that anew war might come when the memories
of the last one were still very vivid. The fear of technology slipping out of control is
also present there, in three forms: the Cold War arms race leading to adisaster; an
6
M. K. Booker, Alternate Americas: Science Fiction Film and American Culture, WestportLondon2006, p.36.
7
The Day the Earth Stood Still.
8
Ibidem.
9
A. J. Skoble, Technology and Ethics in The Day the Earth Stood Still [in:] The Philosophy of Science
Fiction Film, ed.S.M.Sanders, Lexington2008, p.91.
10
Ibidem.
11
The Day the Earth Stood Still.
169
alien power capable of destroying the entire planet on the aliens whim; and Gort
himself, a robotic policeman who was given unlimited power over alien societies.
When technology serves the military, the situation becomes dangerous and strict
rules must be put into place.
The film also intends to teach to give more credit to aliens not only literal extraterrestrial intelligent life forms but also to people from other cultures and countries.
During the Cold War, the figure of an alien was often astand-in for the Soviets xenophobia and fear of aCommunist fifth column permeated American culture of that
decade. As M. Keith Booker explains, it is no accident that the height of fears over
invasion by extraterrestrials occurred precisely when the American public had been
primed by official propaganda to expect an unprovoked attack by the sinister forces
of communism12. Alien Klaatu represents, therefore, awide range of issues, mixing
them in one lesson of trust and pacifism. The Day the Earth Stood Still calls for, above
all, giving up violence and arms race so that peoples productivity can be redirected to
the pursuit of more beneficial goals, such as cultural and scientific development. The
message of international peace caused The Day the Earth Stood Still to be awarded
aGolden Globe Award for Best Film Promoting International Understanding13.
Time to grow up
Childhoods End premiered on SyFy in December 2015. The alien invasion begins
with enormous spaceships appearing and hovering above Earths capitals, and nothing is revealed until the visitors choose to do so. One man is asked to be an intermediary between humans and aliens, the Overlords. One of them, Karellen, gives
his advice to the humankind; he states clearly that their only goal is to make Earth
abetter place to live for people. He prompts his friend to share his ideas about political and environmental problems with global authorities. The Earth slowly turns
into autopia. Only the true form of the Overlords remains amystery but eventually,
it is revealed that the Overlords look like Christian demons in traditional iconography. The new world has strong foundations, however, the revelation does not
really change anything. The Overlords turn out to be mere assistants in the process
of transcendence, and the onset of psychic abilities in humans marks atrue end of
childhood for the humanity14.
The reason Iconsider here the TV series and not the book is the strong emphasis
placed there on the social change started by the Overlords rule. The intermediary
between humans and aliens struggles with politicians reluctant to let go of their
power and businessmen defending their right to rule over entire continents. The
protagonist says: Karellen wants you to know that any war, anywhere, will be firmly
12
170
MASKA 29/2016
stopped; chemical pollution of the atmosphere will be dealt with15. Later in the
narrative, we are shown the fight with starvation the military US fleet transports
food surplus to Africa, and oil pipes pump desalinated water from Saudi Arabia to
the sub-Saharan region. Bold moves that would probably never had taken place if
not for an alien intervention.
But there are sacrifices that have to be made. The progress of science is withering
since all scientific problems have been solved by more advanced aliens. Culture, derived from extreme emotions, is not thriving any more since there is no real suffering.
People are happy but their lives lost meaning, and development in all areas stopped.
In aworld without goals, all that is left is waiting for the end that comes sooner than
everyone expected. Unification with the Overmind is the final destination of all civilisations in the Universe except the Overlords, for whom this path is forever closed.
The only thing they can do is share their wisdom and experience with other species.
For A. C. Clarke SF can challenge conservative mindsets through narratively
embodied thought experiments16. Childhoods End, the book as well as its adaptation, does exactly that: makes its audience reflect on the state of human societies,
think about our problems, injustice and conflicts as obstacles on our way to abrighter future. On the other hand, it shows clearly that the one thing people should
never lose is their creativity and the constant search for meaning, because, without
it, all human achievements seem pointless, like furniture and ruins that remain after
people who inhabited and used them are gone. The only thing left is asong after
the Earth explodes, amelody reverberates in the empty space, For whoever passes
through, so they can hear it17.
Sit down and talk!
Doctor Who follows the adventures of the titular hero, an alien from avery advanced
race. He is aTime Lord ahighly educated representative of the Gallifreyan elite
that is capable of manipulating time. He refuses to obey the rules of his people and
chooses to travel through time and space. The series features countless alien invasions
on Earth; thankfully, the Doctor is always there to defeat enemies with his knowledge and (quite often) sheer luck. He is the ultimate friendly alien always on the side
of humans, especially those being hurt or discriminated against.
During the long run of the series the protagonist was created by many writers
and in many ways. He was an eccentric and somewhat detached elderly gentleman
and ayounger man who was more involved in the affairs of the places he visited;
regardless of the incarnation, he has mostly been very empathetic and interested in
the well-being of all creatures around him. In stories that take place on Earth, there
15
171
often appears an alien race threatening to take away humans freedom. Compared to
theirs, Earth civilisation is weak and the Doctors aid is priceless. The Doctor often
emphasises the great future lying ahead of his human friends; as aspecies we are bound to achieve greatness, we only need help to survive until we do.
One story, aired as two episodes in the ninth series of the show, is especially
interesting in terms of the Doctors role in defending the Earth. The Zygon Invasion
and The Zygon Inversion18 continue the plot of aslightly earlier episode, The Day of
the Doctor19. They feature the Zygons, an alien race of shape-shifters whose planet
was destroyed. They were looking desperately for anew place to live and after the
treaty negotiated with the Doctors help, they were permitted to take human forms
and assimilate. After some time, at the beginning of The Zygon Invasion, it is revealed
that amore radical faction emerged among the Zygon youths. They demanded the
right to be themselves to keep their real forms and names and live being governed
by their own rules.
It would be just one of the many Doctor Who stories about alien menace if not
for the widespread belief that in this case, Zygons are ametaphor for refugees and
immigrants struggling with integration in their new countries20. The thought that
immigration requires assimilation is very much present here and subtly criticised.
Nevertheless, it is not easy to pinpoint what exactly the creators were trying to deliver. The radicalised Zygons send video messages of their hostages, whom they
sometimes execute on camera and they have asigil consciously designed to mirror
the ISIS flag21, but at the same time their demands are not unreasonable: they are
asking for the right of living in the open rather than hide, apostulate probably every
minority could identify with. Zygons are trying to defend their identity, they feel
strongly that assimilation becomes an ugly and unsatisfying compromise22. What
is more important: peace or the right to demand fair treatment? Individual identity
or race identity? The Doctor as the defender of Earth is obliged to help with the
Zygon problem, but as an alien immigrant himself he understands their claims and
finds them legitimate. He mostly criticises their methods: the calling for revolution
without any plan on how people and Zygons are supposed to live after their claims
are granted and forcing others to go to war no one really wants. The core of the story
18
Doctor Who, series 9, ep. 7: The Zygon Invasion and ep. 8: The Zygon Inversion, written by P.Harness
and S.Moffat, United Kingdom2015.
19
Doctor Who: The Day of the Doctor (50th Anniversary Special), written by S.Moffat, United Kingdom2013.
20
Cf. A.Wilkins, Doctor Who gets shockingly contemporary with its Zygon invasion, A.V.Club [on-line:]
www.avclub.com/tvclub/doctor-who-gets-shockingly-contemporary-its-zygon--227719 [10.12.2015];
M. Dennis, Doctor Who 9.7 Blog: The Zygon Invasion [on-line:] www.thehollywoodnews.com/
2015/10/31/doctor-who-9-7-blog-the-zygon-invasion-contains-spoilers/ [10.12.2015].
21
P. Sandifer, The Zygon Invasion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/blog/the-zygoninvasion-review/ [12.12.2015].
22
P. Sandier, The Zygon Inversion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/blog/the-zygoninversion-review/ [12.12.2015].
172
MASKA 29/2016
is dehumanisation; conflicts can last only as long as both sides are able to dehumanize one another, and so long as new generations of combatants can be bred to carry
on the animosity and aggression rather than fight to forgive23.
Doctor Who, long known for its scripts touching upon real-world issues, still managed to surprise many with astory so strongly referencing current crisis. But although the creators used symbols associated with Near Eastern conflicts, the Zygon
problem is much more ambiguous. Their demands of the right to express themselves
freely could be borrowed from any group of people who are discriminated against.
That is why linking Zygons with Near Eastern refugees is just one of many possible
interpretations, and, as science fiction often does, Doctor Who uses the universal language of narrative tropes in such way that numerous current issues can be interpreted
based on this one story about shape-shifting creatures from outer space.
Compared to Klaatu or Karellen, the Doctor is not the infinitely superior being.
He is more intelligent and more advanced than humans in every possible way, yet
he acts much more like atourist who gets in trouble just because he tends to draw it
like magnet wherever he goes. When disaster comes, hes there. He brings astorm in
his wake,24 one of the minor characters states in the first episode, which paints quite
an ominous image of the protagonist. But even taking his darker side into consideration, the Doctor is the ultimate friendly alien, always there to help and guide less
advanced species towards abetter future.
The Doctor is not aproponent of any one idea. To him, freedom is as important
as care; he is rational but hopeful, anti-authoritarian and romantic, with astrong
sense of right and wrong but also flexible in his choices; he is empathetic, observant
and involved. Most importantly, his external perspective enables him to take aneutral stance and critically assess everything he encounters, and his vast knowledge and
experience make him amentor figure for all creatures he meets in his travels. As Peter
Wright states, The Doctors critical role reflects the BBCs self-professed liberal political and social agenda, which make the Doctor an extension of their own programming policy.25 He is acarrier of messages from his creators but it does not change
the fact that he can be considered amoral compass by his fans. It may even further
enable him to react to current issues. His attitude makes him achild-like hero, who
points at things with his finger and looks questioningly at issues that might seem
obvious to us but turn out to deserve (or need) acloser look.
23
173
174
MASKA 29/2016
31
H. Ruppersberg, The Alien Messiah, Alien Zone. Cultural Theory and Contemporary Science Fiction Cinema, ed. A.Kuhn, London2003, p.33.
32
R. Deller, What the World Needs is a... Doctor [in:] Doctor Who and Philosophy. Bigger on the Inside,
eds. C.Lewis, P.Smithka, Chicago2010, p.239.
33
H. Ruppersberg, op. cit., p. 37.
34
Ibidem.
35
Ibidem.
36
Ibidem, p. 37.
175
For all the sympathy for these helpful aliens, there may be agrain of truth to
this harsh judgement. There is something contradictory in the notion that people
are imagining their mystical saviours coming from the stars, in atypically science
fiction manner, since the whole idea is based on religious themes, which seem out
of place in the science fiction genre characterised by the rational and scientific point
of view. Hopeful anticipating of acoming of asaviour from beyond our world sends
us straight to the religious way of thinking it places the benevolent alien theme far
from the main idea of the science fiction genre, replacing the idea of us being capable
of saving ourselves with passive waiting for someone to show us the way.
Conclusion
All these aliens trying to make Earth abetter place reflect our need for aglobal change in politics, social issues, ecology, and many others. These stories teach through
play, raise awareness of current problems, show us, often quite literally, the most
pressing issues we are facing right now. Science fiction does not always just try to
foretell the future; it can show us our present by telling us astory about ahorrible
future that may lie ahead unless we change something in our world now37.
The aliens themselves are also an essential theme. Faced with something new and
difficult to grasp, people react with aggression or with awe38. In the works described
above, it is best portrayed in Childhoods End, where the struggle between the supporters and the opponents of the Overlords is one the major themes: resentful individuals are prompted first to acts of terrorism and later to founding New Athens, the
last normal place on Earth, where both art and crime thrive. On the other hand, in
Doctor Who the hatred towards everything that is different is personified in awhole
alien race the iconic Daleks, robotic-bionic hybrids devoid of all emotions except
hate for everything non-Dalek. The link between difference and hatred does not
need to be proved any more. Yet aliens in fictional worlds can also be loved the
Doctor is agood example of such an alien hero, worshipped by other characters as
well as the audience.
The alien teachers, with their external point of view, provide afresh perspective
on old problems and come up with new solutions. Their input can be invaluable,
even as we are constantly aware that they are fictional characters. That does not stop
them, however, from influencing us in the real world. The alien is just avehicle for
communication, and science fiction is in its essence based on criticism. Disguised
as aliens and cosmic wars, there are real-life threats and problems being described,
analysed, and turned into ametaphor, which makes it easier to distance oneself from
and makes the solutions for abstract problems easier to find and apply in real life.
37
J. Weldes, Popular Culture, Science Fiction, And Wold Politics [in:] To Seek Out New Worlds. Science
Fiction and World Politics, eadem, NewYork2003, pp.78.
38
U. K. Le Guin, The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction, New York 1993, p. 95.
176
MASKA 29/2016
The alien is important also as abeing so different from us that we can see our
reflection in their image as Malmgren writes, The anthropocentric alien may be
more or less than human, but it is human nonetheless, and its humanity reflects
back upon our own39. What we imagine is apart of ourselves; every fictional world
is just aglimpse of our thoughts about the real one. In the modern world, where the
racial issues are coming to the fore, the aliens are important. In the Cold War era, the
alien invasion theme channelled civilisational anxiety, the fear of Communism and
its power to obliterate individuality40. Maybe the more benevolent aliens appear in
popular culture, the easier it will be for humans to look at their neighbours like they
would at other human beings, without distrust and fear. As Ursula K. Le Guin writes:
The question involved here is the question of the Other the being who is different
from yourself. This being can be different from you in its sex; or in its annual income;
or in its way of speaking and dressing and doing things; or in the color of its skin, or
the number of its legs and heads41.
That may be the most important lesson these aliens are trying to teach us: not to be
aliens and to accept other aliens because, while every one of them can be an enemy,
some can also be teachers with some invaluable lesson to share. And at some point,
everyone can be an alien.
Bibliography
Booker M. K., Alternate Americas: Science Fiction Film and American Culture, WestportLondon2006.
Booker M. K., Science Fiction and the Cold War [in:] ACompanion to Science Fiction,
ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
Clark S. R. L., Science Fiction and Religion [in:] A Companion to Science Fiction,
ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
Dennis M., Doctor Who 9.7 Blog: The Zygon Invasion [on-line:] www.thehollywoodnews.com/2015/10/31/doctor-who-9-7-blog-the-zygon-invasion-containsspoilers/ [10.12.2015].
Doctor Who and Philosophy. Bigger on the Inside, eds. C. Lewis, P. Smithka, Chicago2010.
James E., Arthur C. Clarke [in:] ACompanion to Science Fiction, ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
39
C. D. Malmgren, Self and Other in SF: Alien Encounters, Science Fiction Studies, March1993,
Vol.20, No.1, p.31.
40
V. Sobchack, op. cit., p. 264.
41
U. K. Le Guin, op. cit., p. 93.
177
Le Guin U. K., The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction,
NewYork1993.
Malmgren C. D., Self and Other in SF: Alien Encounters, Science Fiction Studies,
March1993, Vol.20, No.1, pp.1533.
Ruppersberg H., The Alien Messiah [in:] Alien Zone. Cultural Theory and Contemporary Science Fiction Cinema, ed.A.Kuhn, London2003.
Sandier P., The Zygon Inversion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/
blog/the-zygon-inversion-review/ [12.12.2015].
Sandifer P., The Zygon Invasion Review [on-line:] http://www.eruditorumpress.com/
blog/the-zygon-invasion-review/ [12.12.2015].
Skoble A. J., Technology and Ethics in The Day the Earth Stood Still [in:] The Philosophy of Science Fiction Film, ed. S.M.Sanders, Lexington2008.
Sobchack V., American Science Fiction Film [in:] A Companion to Science Fiction,
ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
The Bible, New International Version [on-line:] www.biblegateway.com [20.12.2015].
Weldes J., Popular Culture, Science Fiction, And Wold Politics [in:] To Seek Out New
Worlds. Science Fiction and World Politics, ed. J.Weldes, NewYork2003.
Wilkins A., Doctor Who gets shockingly contemporary with its Zygon invasion, A.V.Club
[on-line:] www.avclub.com/tvclub/doctor-who-gets-shockingly-contemporary-itszygon--227719 [10.12.2015].
Wright P., British Television Science Fiction [in:] A Companion to Science Fiction,
ed.D.Seed, MaldenOxfordVictoria2005.
Yeoman K., Doctor Who Gives Peace aChance [on-line:] http://screenrant.com/doctor-who-season-9-episode-8-zygon-inversion-review/ [12.12.2015].
Audio-visual sources
178
MASKA 29/2016
Summary
Loving the Alien. How Fictional Alien Invasions
Are Helping Us to be Better Humans
An alien who comes to Earth from a distant planet may have numerous objectives in
mind. They may be a conqueror, an invader, or they may have good intentions. The
benevolent alien trope is not the most popular one in the science fiction genre but
it has a strong position and great importance. The aim of this paper is to describe
and analyse three examples of this theme. Based on the film The Day the Earth Stood
Still from 1951, the TV series Childhoods End from 2015, and the longest TV series
to have aired so far, Doctor Who, present in British and global culture since 1963, I
will seek answers to several questions: should we be afraid of the nice guests from the
outer space? Who do they represent? What are the friendly aliens trying to teach us?
Why do we need such visitors in our culture and our lives? Does the benevolent alien
theme have something in common with Christian mythology? Three alien saviours,
Klaatu, Karellen and the Doctor, show us a lot about ourselves and the modern world.
Krzysztof Siwo
Muzyka sfer?
Wok cieki dwikowej
2001: Odysei kosmicznej
Stanleya Kubricka
Instytut Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Jagielloskiego
181
spychania muzyki (najczciej oryginalnie skomponowanej dla kina) do roli ta, tautologicznie iniezauwaalnie ilustrujcego akcj za pomoc schematycznego zestawu
rodkw, jest bowiem praktycznie nieobecna wpnych filmach Kubricka. Po drugie
za poprzez wybr repertuaru, ktry nie tylko pozostawa wopozycji do konwencjonalnego sposobu przedstawiania, lecz take przeczy intuicyjnym skojarzeniom
(kompozycje XIX-wiecznych klasykw wwiecie przyszoci).
Jaka jest jednak rola tej autonomii? Zadanie muzyki wfilmach Kubricka stanowi
konstruowanie przestrzeni. Wprzypadku interesujcego mnie filmu bdzie to rzecz
jasna przestrze kosmiczna. Przedmiotem niniejszego artykuu jest zatem sproblematyzowanie specyfiki autonomicznoci muzyki oraz tego, jakimi funkcjami moe
by ona obarczona w percepcji dziea jako audio-wizualnego paktu4, w ktrym
wraenia dwikowe nakadaj si na obrazy iodwrotnie.
Rys historyczny
Obecno muzyki w twrczoci Stanleya Kubricka przynajmniej od 2001: Odysei
kosmicznej wrcz ostentacyjnie wykracza poza tradycyjnie przypisane jej miejsce.
Model klasycznej, niesyszalnej cieki dwikowej do momentu premiery filmu
(1968rok) nie pozosta, rzecz jasna, nienaruszony, cho wci odgrywa istotn rol
w przyzwyczajeniach widzw. Nie istnia ju taki system produkcji, ktry by go
wspiera (orkiestry wkadej wytwrni stay si anachronizmem), wyczerpaa si te
klasyczna formua estetyczna iprzezroczysty sposb opowiadania. Wielu reyserw
wyprawiao si wic daleko poza obrb dawnego schematu co dotyczy szczeglnie
gatunku science fiction, rzdzcego si osobnymi prawami: to na gruncie tej konwencji fantastyczna materia fabularna usprawiedliwiaa elektroniczne dwiki oraz
odwaniejsze eksplorowanie nowych brzmie.
Po epoce dominacji Hollywoodzkiego, sentymentalnego idiomu wmuzyce filmowej coraz czciej sigano po kompozycje zrnych rde, nie baczc na ostrzeenia przed rozpraszajcymi widzw waciwociami cytatw zklasyki. Jak zauway
Mike Cormack, zwaszcza wlatach szedziesitych reyserzy zaczli interesowa si
walorem niejednoznacznoci, ktry wnosiy do filmu klasyczne kompozycje5. Wydaje si jednak, e niewielu artystw kina poza Stanleyem Kubrickiem wprowadzao je
do swojej twrczoci wsposb na tyle systematyczny ikonsekwentny, e stao si to
zasadniczym elementem ich autorskiego stylu.
Podstawow kategori opisujc (bardzo obszerny) wyboru muzyki do filmw
twrcy Full Metal Jacket jest eklektyczno. Stylistyczne bogactwo cytatw muzycznych wfilmach Kubricka to jednak co wicej ni postmodernistyczna samowystarczalno zmysowych efektw6 reyser wiadomie izpen powagi ironi siga po
4
Pojcie audiowizualnego paktu przytaczam za M. Chionem, por. Audio-wizja. Dwik iobraz wkinie, tum. K. Szydowski, Warszawa Krakw 2012, ss. 510.
5
M. Cormack, The Pleasures of Ambiguity: Using Classical Music in Film [w:] Changing Tunes. The
Use of Pre-existing Music in Film, red. P. Powrie, R. Stilwell, AldershotBurlington 2006, ss. 1920.
6
I. Sowiska, Dwiki iobrazy. Osuchaniu filmw, Katowice 2001, s. 167.
182
MASKA 29/2016
utwory takie jak Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa, by przywoa stojcy za
nimi kontekst filozoficzny. Paradoksalnie zatem mona powiedzie, e metoda Stanleya Kubricka, daleka zarwno od klasycznego, jak iod postmodernistycznego modelu cieki dwikowej, nawizuje do praktyk kina niemego, ktre przyswoio sobie
sta obecno dobrze znanych kompozycji klasycznych, odgrywanych przez tapera
lub orkiestr podczas seansw. Jednak sam sposb montau dwiku i obrazu nie
pozostawia ostatecznego efektu przypadkowi, lecz wie go zpoetyk pokrewn tej
stosowanej wwideoklipach, wktrych muzyka dyktuje rytm uj. Sam reyser 2001:
Odysei kosmicznej wrwnie zaskakujcy sposb streci swoj koncepcj wsppracy zkompozytorami:
Jest cokolwiek bezsensowne zamawia muzyk ukompozytora, ktry niezalenie jak
jest dobry nie osignie poziomu Mozarta ani Beethovena, skoro istnieje ju potny
repertuar muzyki orkiestrowej, obejmujcy rwnie dziea wspczesne iawangardowe.
Jeli repertuar ten si wykorzysta, mona eksperymentowa z muzyk ju w bardzo
wczesnej fazie montau, aczasem nawet ci sceny zgodnie zjej rytmem7.
M. Sineux, Maestro, muzyka! (Obraz idwik wkinie Stanleya Kubricka), tum. M. Mizerkiewicz
[w:] Stanley Kubrick wopinii krytyki zagranicznej, red. A. Kozanecka, Warszawa 1989, s. 140.
8
Ibidem.
183
Por. J. Topolski, Szach imat Kubricka, Ruch Muzyczny 2009, nr 10, s. 36.
J. Cody, Gyrgy Ligeti, The Ensemble Sospeso [on-line:] http://www.sospeso.com/contents/composers_artists/ligeti.html [22.05.2011].
10
184
MASKA 29/2016
skontrastowane z cisz pustkowia w nastpnych ujciach, podkrela doniosy charakter caego zdarzenia. Analogicznie przedstawia si scena odkrycia monolitu cztery
miliony lat pniej przez ekspedycj na Ksiycu. W tym wypadku odczytujemy
powtrzony utwr muzyczny zupenie inaczej, poprzez postaw naukowcw, ktrzy, uzbrojeni waparatur badawcz, zaciekawieni zbliaj si do monolitu. Mimo
swojego wyposaenia zdaj si rozmija z tajemnic bardziej nawet ni ich dalecy
przodkowie. Requiem tym razem oznacza co mniej metafizycznego, abardziej niepokojcego izagadkowego. Podczas prby wykonania fotografii obiektu atmosfer
rozdziera przenikliwy pisk obardzo wysokiej czstotliwoci, ktry sytuuje si gdzie
na granicy zdolnoci percepcji. Wobec tego dwiku tajemnicza muzyka spoza wiata
przedstawionego cichnie.
Wspomniany wyej efekt dwikowy naprowadza nas na kolejny problem estetyczny, wok ktrego zorganizowany jest podkad muzyczny filmu. Niemal wszystkie cytowane przez Kubricka kompozycje s umieszczone nie tylko poza kadrem, lecz
take poza wiatem przedstawionym stanowi wic przykad tak zwanej muzyki
transcendentnej lub niediegetycznej. Jedynie krtkie migawki muzyczne z planety
Ziemi oraz piosenka piewana przez dogorywajcy komputer pokadowy brzmi
wdiegezie (trywialna melodia ABicycle Built for Two, brzmica jak zzacinajcej si
pyty gramofonowej) rdo tych dwikw jest widoczne wkadrze. Zatem sam
fakt transcendencji muzyki wobec obrazw zabarwia omawiane tu utwory intrygujc autonomi, nadaje im status zewntrznego komentarza, ktry czsto mona interpretowa wsposb filozoficzny.
Tego rodzaju funkcj podtrzymujc przeczucie istnienia transcendencji
spenia rozpisany przez Gyrgya Ligetiego na szesnacie gosw utwr Lux aeterna11
(jego fragmenty wykorzystano wscenach podry na Ksiyc, ktrych fabularny sens
rwnie sprowadza si do przekraczania granic czasoprzestrzennych). Niemal przez
ca sekwencj syszymy pulsujc wok jednego tonu lini wokaln, niepostrzeenie zlewajc si zdwikami emitowanymi przez kosmiczny wehiku. Jednoczenie
otwierajc dwikow otcha, utwr ten poniekd antycypuje niezwyke zdarzenia
zudziaem monolitu, ktre zostan ukazane wnastpnej scenie, ipynnie przechodzi
wpowtrzone Requiem.
Podobna tajemniczo towarzyszy podry poza nieskoczono12. cieka
dwikowa tej czci filmu zostaa skonstruowana zRequiem iAtmosphres poddanych montaowym manipulacjom. Twrcy filmu potraktowali materia muzyczny
rwnie bezlitonie, jak traktuje si zdjcia na stole montaowym (midzy innymi doczono na kocu Atmosphres powtrzony pocztek tego samego utworu). Cel tego
typu zabiegw jest oczywisty wten sposb rysuje si konstrukcja dramaturgiczna
dynamizujca sekwencj obrazw midzygalaktycznej podry. Wfinale gwiezdnej
odysei muzyka (czwarta spord wykorzystanych przez Kubricka kompozycji Ligetiego Aventures) stopniowo wygasa, a jej ostatnie dwiki zupenie odbiegaj od
11
12
185
MASKA 29/2016
187
przestrze, wktrej kosmiczne obiekty tacz wtakt wiedeskiego taca. Take taneczny erotyzm sta si przedmiotem interpretacji:
Tu, poza Ziemi, wtym granicznym momencie, caa ludzka gitko, zwinno ilekko, wszystkie nasze cielesne powaby, zostay niejako przetransponowane na te wspaniae, latajce gadety. [] rytm walca Straussa nie wie si zeuforycznymi piruetami
adnej taczcej pary, lecz zmiarowym kreniem wielkiej kosmicznej stacji16.
188
MASKA 29/2016
fizyczny wymiar podry poprzez groz muzyki nowych rde, ekstaz chru, ktry
nie piewa unisono, erotyzm taca czy uroczyste brzmienie orkiestry symfonicznej
wspieranej przez koty.
Kiedy jedna zbardziej prestiowych firm fonograficznych, Deutsche Grammophon, wydaa poemat symfoniczny Tako rzecze Zaratustra Richarda Straussa, na
okadce albumu CD umieszczono wizerunek kosmosu do zudzenia przypominajcy
kadr zfilmu Kubricka17. Rwnie cytaty zmuzycznej klasyki wPrometeuszu Riddleya
Scotta (Chopin, Wieniawski) czy A.I. Sztucznej inteligencji Stevena Spielberga (Schubert), atake niektre rozwizania kompozycji Hansa Zimmera (organowy akompaniament wydaje si wrcz przedueniem frazy z utworu Richarda Straussa) do
Interstellar (2014) Christophera Nolana dowodz, e Kubrickowska wizja jest wci
ywa by moe dla czowieka wychowanego wkrgu kultury Zachodu wyobraenie
nieskoczonoci kosmosu bez wsparcia wpostaci muzyki otwierajcej przestrze na
transcendencj jest ju niemoliwe.
Bibliografia
Chion M., Audio-wizja. Dwik iobraz wkinie, tum. K. Szydowski, Warszawa
Krakw 2012.
Cody J., Gyrgy Ligeti, The Ensemble Sospeso [on-line:] http://www.sospeso.com/contents/composers_artists/ligeti.html [22.05.2011].
Cormack M., The Pleasures of Ambiguity: Using Classical Music in Film [w:] Changing
Tunes. The Use of Pre-existing Music in Film, red. P. Powrie, R. Stilwell, Aldershot
Burlington 2006.
Kletowski P., Filmowa odyseja Stanleya Kubricka, Krakw 2006.
Kozowski K., Stanley Kubrick. Filmowa polifonia sztuk, Warszawa 2013.
Miller M. C., 2001: generacja ozibych, Film na wiecie 1993, nr 3/4.
Pcherzewska-Hadrych A., Tako rzecze Zaratustra, Richard Strauss [on-line:] http://
ninateka.pl/audio/richard-strauss-tako-rzecze-zaratustra[01.06.2016].
Schaeffer B., Dzieje muzyki, Warszawa 1983.
Sineux M., Maestro, muzyka! (Obraz idwik wkinie Stanleya Kubricka), tum.
M.Mizerkiewicz [w:] Stanley Kubrick wopinii krytyki zagranicznej, red. A. Kozanecka, Warszawa 1989.
Siwo K., Narodziny kina zducha muzyki, Ekrany 2014, nr 2 (18).
Sowiska I., Dwiki iobrazy. Osuchaniu filmw, Katowice 2001.
Topolski J., Szach imat Kubricka, Ruch Muzyczny 2009, nr 10.
17
Por. K. Siwo, Narodziny kina zducha muzyki, Ekrany 2014, nr 2 (18), s. 18.
189
Summary
Music of the spheres? Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey
and its soundtrack
Stanley Kubrick was one of the most important authors in the history of sound cinema. The aesthetic of his works was mainly constructed on the basis of a new kind
of spectacle. The significant part of the formula that clarified after the premiere of
2001: A Space Odyssey is a non-diegetic music. Among the variety of functions, it
has, the most important are: commentary, stylization and ironic. In his films, Stanley
Kubrick uses many methods of introducing his formula, for example, soundtracks
combined with other means of expression. It constitutes a fundamental feature of his
works - inseparability of music and picture. In the presented article, this audio-visual
correspondence is concerned in terms of space.
WYDAWCA: