Universiteit Gent

Academiejaar 2015-2016

Anna Staritsky
Studie over een kunstwerk verworven door de Vereniging voor het
Museum van Hedendaagse Kunst Gent

Claudia Troisi (01406796)

Bachelor 2 Kunstwetenschappen Major Beeldende Kunst en Architectuur
Paper voor het vak Methodologie van de Moderne & Actuele Kunst
(voorafgegaan door Prof. Dr. Steven Jacobs, i.s.m. Koen Brams)

Woord vooraf
Deze onderzoekspaper behandelt voorgeschiedenis van het SMAK tussen 1957 en 1960. Het sluit
aan bij een project in functie van een langdurig onderzoek over de geschiedenis van de (Vereniging
voor een) Museum van Hedendaagse Kunst in samenwerking met The Mobile and Temporary
Studio for Research and Production een mobiel, tijdelijk en multidisciplinair platform voor
onderzoek en productie. Bij deze wens ik graag meneer Koen Brams te bedanken voor de
begeleiding van deze methodologische oefening.

Inhoudsopgave
Woord vooraf...................................................................................................................................... 2
1 Inleiding ........................................................................................................................................ 4
1.1 voorstelling van het onderwerp ............................................................................................... 4
1.2 status quaestiones .................................................................................................................... 4
1.3 methodologie ........................................................................................................................... 4
2 Een Museum voor Hedendaagse Kunst ..................................................................................... 5
2.1 Korte Historiek ........................................................................................................................ 5
2.2 Aankoop en schenkingen ......................................................................................................... 5
3 Anna Staritsky .............................................................................................................................. 6
3.1 Leven en werk .......................................................................................................................... 6
3.2 Receptie van Staritskys oeuvre ............................................................................................... 7
3.2.1 de visie van Jo Verbrugghen............................................................................................. 8
3.2.2 gedichten van Paul Gay en Edmond Humeau .................................................................. 9
4 Abstracte Kunst............................................................................................................................ 9
4.1 Het artistieke klimaat in Belgi na 1945 ................................................................................. 9
4.2 De lyrische abstractie ............................................................................................................ 10
4.3 Woord en beeld ...................................................................................................................... 11
Conclusie ........................................................................................................................................... 12
Bibliografie ....................................................................................................................................... 14
Bijlagen ............................................................................................................................................. 16
Afbeeldingen ..................................................................................................................................... 18

1 Inleiding
1.1 voorstelling van het onderwerp
De onderzoeksopdracht concentreert zich op de receptie van het kunstwerk Compositie (s.d.) door
Anna Staritsky binnen de voorgeschiedenis van het SMAK in Gent. Deze Russische kunstenares
was actief in Belgi en Frankrijk tussen 1950 en 1980. De aandacht gaat dus specifiek uit naar de
representatie van Anna Staritsky in de Belgische hedendaagse kunst. Daarbij richt het onderzoek
zich ook op het ontstaan van de abstracte kunst en de verschillende vormen ervan, zoals de lyrische
abstractie.
1.2 status quaestiones
Publicaties die louter focussen op Staritskys oeuvre zijn schaars. Dankzij de tentoonstelling in de
bibliotheek van het Van Abbemuseum in Eindhoven (van 31/01/2016 tot 22/04/2016) heb ik toch
meer informatie kunnen verzamelen en een biografie kunnen opstellen. Georges Meurant was een
groot verzamelaar van haar werk en deelt de herinneringen aan zijn meter in het boek Anna
Staritsky: works on paper dat door Albert Lemmens en Serge Stommels werd uitgegeven in
samenwerking met de tentoonstelling. De LS Collectie, die een groot deel van Staritskys oeuvre
bezit, behandelt de geschiedenis van de moderne kunst in en buiten Rusland en de Sovjet-Unie en
bestaat onder andere uit kunstenaarsboeken, kinderboeken, gravures en tijdschriften. De bibliotheek
van het Van Abbemuseum verwerft publicaties over moderne en hedendaagse kunst, die de basis
vormen voor haar wetenschappelijk karakter. Het kunstenaarsboek speelt een belangrijke rol in de
collectie van de bibliotheek en poogt de aandacht van het publiek te richten op de kunst van het
boek als een professionele kunstvorm. De kunstenaarsboeken van Staritsky van 1964 tot 1980 zijn
gebundeld door Antoine Coron en bevinden zich in de bibliotheek van het Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten van Belgi. Het archief- en de bibliotheekcollectie van het Van Abbemuseum, die
voornamelijk gebaseerd is op de westerse canon, is nu aangevuld met de LS collectie gericht op de
Russische kunst. De bibliotheek beschikt weliswaar al over een grote collectie boeken en
naslagwerken over de Russische avant-garde, een belangrijke periode in de geschiedenis van de
moderne kunst, maar met de schenking van de LS Collectie verkrijgt ze een zeer brede historische
basis voor de collectie die voor het grootste deel nog niet verworven was tot de jaren 1960. In de
toekomst zal men gedetailleerd onderzoek kunnen uitvoeren naar het ontstaan en de ontwikkeling
van de Russische moderne kunst en de mechanismen die de verschillende posities in de kunstwereld
hebben bepaald.1
1.3 methodologie
Het was zoeken naar een invalshoek om vanuit wetenschappelijke basis Staritskys compositie te
ontleden. De analyse startte met het doorzoeken van de verschillende catalogi in de bibliotheek van
het SMAK. De focus van dit onderzoek was echter de receptiegeschiedenis van de vereniging voor

1

Van Abbemuseum, press release january 2016 (internetbron)

4

het museum van hedendaagse kunst maar wegens een gebrek aan informatie, verschoof het accent
naar het discours dat Staritsky tot stand bracht en in welke context dit plaatsvond. De combinatie
van enerzijds persoonlijke bronnen (biografie) en anderzijds wetenschappelijke publicaties uit het
veld van de beeldende kunst (monografien, catalogi), maakten het mogelijk om een inzicht te
krijgen op haar volldige oeuvre. Vanuit mijn bronnenonderzoek trachtte ik vervolgens linken te
vinden met andere beeldende kunstenaars en dichters waarmee Staritsky samenwerkte. Deze
samenwerkingen situeerden zich binnen het overkoepelende veld van de beeldende en literaire
kunst. Zo werd uiteindelijk de dubbele doelstelling van deze methodologische oefening bepaald.
Ten eerste streeft het een analyse na van Staritskys werk vanuit het perspectief van de vereniging
voor het MHK. Ten tweede tracht het Staritskys omgeving te schetsen, in de jaren vijftig en zestig
van de vorige eeuw, die bepalend was voor haar artistieke ontwikkeling.

2 Een Museum voor Hedendaagse Kunst

2.1 Korte Historiek
De vereniging die op 8 november 1957 door advocaat Karel Geirlandt gesticht werd, ligt aan de
basis van het huidige Museum van Hedendaagse Kunst in Gent. Hij was schrijver, wegbereider en
bezieler van een instituut dat later onder impuls van Mark de Cock en ook kunstpaus Jan Hoet
S.M.A.K. zou gaan heten. Samen met het Hessenhuis in Antwerpen en De Raaklijn in Brugge was
zij n van de organisaties die op het einde van de jaren vijftig de hedendaagse kunst toegankelijk
wilden maken voor het Vlaamse publiek. De stichtende leden drukten hiermee hun ongenoegen uit
omtrent het conservatieve beleid van het Museum voor Schone Kunsten te Gent. De doelstelling
was dan ook ambitieus: naast een museum van Hedendaagse Kunst, streefde men ook naar
vernieuwing van geest en aankoop van kunstwerken voor MSK. Bovendien viseerde men de jeugd
om ze dichter bij kunst te brengen. Het nieuwe museum moest beantwoorden aan de hedendaagse
noden en aan de vereisten van een levend, opvoedend en leidend cultuurcentrum voor hedendaagse
stijlvorming. 2
2.2 Aankoop en schenkingen
Het M.H.K. is gericht op het internationale kunstgebeuren, waar het de meest progressieve
tendensen volgt.3 Door de inzet van de duizenden leden, waaronder heel veel jongeren, kon de
vereniging een aankooppolitiek voeren. De aankoop van kunstwerken gebeurde na een langdurige
prospectie, gevoerd door de conservator en door de leden van de Toezichtscommissie waar o.a.
Karel Geirlandt deel van uitmaakte. Bijgevolg realiseerden ze een unieke collectie die permanent in
bruikleen werd gesteld aan het MSK en droegen ze d.m.v. giften aanzienlijk bij tot het vormen van
een volwaardige nationale en internationale verzameling van moderne en actuele kunst. Op deze
manier kon het museum de culturele-opvoedkundige taak die voor haar was weggelegd beter
vervullen. De fondsen die door de vereniging werden ingezameld dienden hoofdzakelijk voor de
aankoop van kunstwerken en bestonden uit
lidgelden, schenkingen en subsidies van

2

Brochure Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst te Gent, v.z.w., Gent, 1963.
van Hedendaagse Kunst Gent, (1975-79): Kanttekeningen bij de eerste resultaten, september
1979.

3 Museum

overheidswege. Elk jaar werden n of meerdere werken aangekocht van de volgende nationale en
buitenlandse kunstenaars: Louis Van Lint, Reinhoud DHaese, Georges Matthieu, Anna Staritsky,
Gillet, Paul Maas, Horia Damian, e.a. De voorwaarde die eraan gekoppeld was, stelde dat het enkel
voor werken van levende kunstenaars mocht dienen of voor ontwerpers die minder dan dertig jaar
overleden waren op het ogenblik van de aankoop. Karel Geirlandt benadrukte ook de functie van de
nieuwe instelling als een onvoorwaardelijk forum voor de veelzijdige hedendaagse creativiteit
zonder dat daaraan een vaste verzameling aan moest verbonden zijn.
In 1962 schenken De vrienden van de hedendaagse kunst twee kleine moderne schilderijen van
Georges Mathieu en Anna Staritsky aan het Museum. De beheerders beoogden slechts de kwaliteit
en het belang van het werk. Oorspronkelijk had de Commissie voor het Museum van Schone
Kunsten in 1960 een aquarel van Staritsky gekocht, die in 1962 werd geruild met een
olieverfschilderij. De Heer Geirlandt informeert of de commissie er zou in toestemmen wanneer
de Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst, de gouache van Staritsky zou terugnemen
en er een schilderij van dezelfde kunstenaar ervoor zou in de plaats geven. 4 De reden waarom deze
ruil plaatsvond is nog onduidelijk. Aangezien Karel Geirlandt dit zelf voorstelde aan de commissie,
kunnen we wel afleiden dat dit olieverfschilderij beter past bij de doelstellingen van het nieuwe
museum. Ten slotte werd Compositie in 1975 terug overgedragen aan het MHK.

3 Anna Staritsky
3.1 Leven en werk
"Een hese stem, een minachtende glimlach. Een directe blik. Een opzettelijke kracht, verborgen
in een magere verschijning". Met deze woorden opende Georges Meurant zijn essay over Anna
Staritsky. 5 Afkomstig uit de hogere intellectuele kringen van het tsaristische Rusland, kwam
Staritsky begin jaren 1930 naar Brussel en begon een carrire als beeldende kunstenares en
illustrator. Haar jeugd wordt getekend door de verschillende landen waarin ze opgroeit: Oekrane,
Rusland, Bulgarije, Frankrijk en Belgi, wat waarschijnlijk haar artistieke visie losmaakte van haar
Oost-Europese identiteit. Anna werd in 1908 geboren in Poltava (Oekrane), waar haar vader
magistraat was. In 1917 verhuisde ze naar Moscou en kreeg al op jonge leeftijd teken- en
muzieklessen van Tatiana Sukhotina-Tolstaia, de dochter van Lev Tolstoj.6 Ze kreeg ook privles
van Vladimir Favorskyj, de bekende Russische graveur en grafisch artiest. Omwille van een
longziekte, waarvan ze haar hele leven de gevolgen van zal meedragen, werd ze zeven maanden in
Frankrijk verzorgd. Het jaar nadien studeerde ze gedurende vijf jaar aan de School voor Schone
Kunsten te Sofia. In 1932 kwam ze dan in Brussel terecht en startte haar studies bij Joris Minne,
hoogleraar in de publiciteit en boekillustratie. Op de Hogere School voor Architectuur en
Sierkunsten van Ter Kameren ontmoette ze Elisabeth Ivanovsky. De vriendschap tussen les russes
de la Cambre zal nog heel hun leven duren.7 Staritsky werd zelfs de meter van Ivanovskys zoon,
Georges Meurant. Georges is zelf ook een begaafde kunstenaar en heeft veel werken van Staritsky
aan de LS Collectie geschonken.

4

Verslag van de Toezichtscommissie, Museum voor Schone Kunsten Gent, 1960 en 1962.
5
Lemmens A., Stommels S. Anna Staritsky: works on paper, (Eindhoven:Van Abbemuseum), 2016, 9.
6
Ibidem
7
Jean-Claude Marcade. Anna Staritsky (par Elisabeth Ivanovsky), 2000.

Nadat ze in 1933 La Cambre verliet, begon ze te werken voor particuliere Belgische uitgeverijen
zoals Wellens en Goderne in Brussel. Naast haar illustratiewerk bleef ze ook schilderen. Ivanovsky
daarentegen werkte full-time als illustrator voor kinderboeken. Beide waren zeer capabele artiesten,
maar het lot leidde hen tot het ontwikkelen van hun kunst in tegengestelde richtingen. In 1941 huwt
Anna met de Belgische schilder en auteur Bill Orix (pseudoniem van Guillaume Hoorickx), die via
de materiekunst eveneens zijn weg naar de abstractie vond.8 Wegens zijn antinazistische houding
werd hij in 1942 gearresteerd en naar het concentratiekamp Mauthausen (Oostenrijk) gebracht. Ook
Staritsky werd gearresteerd en in de Saint-Gilles-gevangenis in Brussel gehouden van december
1942 tot april 1943. Na de oorlog besloot het echtpaar om naar Nice te verhuizen. Anna trad toe bij
lcole de Nice en nam in 1951 deel aan de Salons des Ralits Nouvelles. In de mediterrane
landschappen evolueerden ze geleidelijk aan naar een meer abstracte kunst. Deze verandering
hebben ze te danken aan progressieve kunstenaars als Yves Klein en Armand, die ook in Nice
woonden. Tijdens hun verblijf in Nice illustreerde Staritksy drie delen van Pierre de Ronsards
Amours, gedrukt in 1950. Hier zal ze ook haar eerste kunstboek publiceren.
In 1952 verhuisden ze naar Parijs, aangezien het mediterrane klimaat niet geschikt was voor de
zwakke gezondheid van Staritsky. Bill Orix hield zich de laatste jaren van zijn leven enkel bezig
met het werk van Staritsky, hoewel ze gescheiden waren. Anna ontmoette in Parijs Michel Seuphor,
een schilder en auteur uit Antwerpen die haar abstracte werk introduceerde aan voortreffelijke
dichters en schilders. Bovendien was Parijs een centrum voor verbannen kunstenaars in de eerste
decennia van de 20ste eeuw. In 1941 had de schilder Jean Bazaine een tentoonstelling
georganiseerd onder de naam Vingt jeunes peintres de tradition franaise. De kunstenaars die
daaraan deelnamen (o.a. Bissire, Manessier, Poliakoff, en Lanskoy) werkten in of rond Parijs en
gebruikten een lyrisch abstracte stijl genspireerd door de natuur en het universum. Sindsdien
worden ze gerekend tot de Ecole de Paris, een brede groep van abstracte kunstenaars die na de
Tweede Wereldoorlog verlangen naar vernieuwing en vereenvoudiging. 9 Dit milieu was zeer
bepalend voor de kunst van Staritsky, die in de jaren zestig haar hoogtepunt bereikt. Natuur, pozie
en expressie waren de drie fundamentele elementen die haar werk zouden karakteriseren. Ze verliet
haar academische stijl en wendde zich tot natuurlijke texturen en flamboyante kleuren. Hiermee kon
ze de potische lijnen en natuurlijke elementen combineren tot een gelaagd beeld die soms het
ruisen van de tijd weergeeft en op andere momenten de rust van de eeuwige verzen.
3.2 Receptie van Staritskys oeuvre
De naam Anna Staritsky zorgt al voor een eerste indruk van het te verwachten beeld. De
Russisch klinkende naam is heel misleidend vermits het herinneringen oproept van avant-garde
kunstenaars als Malevitch, Tatlin en Lissitzky. We stellen ons beelden voor van rationele
abstracties, geometrie en ontkenning van het werkelijke visuele beeld, maar hun hoekigheid en
rationaliteit in het beeldvlak kunnen we niet toeschrijven aan Staritsky. Haar werk straalt een
elegantie uit dankzij de Franse invloed en deze paradox geeft weliswaar een extra energie mee.
Zoals Herbert Read, de Engelse kunstfilosoof, het opmerkte, hoe verder je naar het noorden reist,
hoe groter de drang tot abstractie wordt, het wordt een reis naar een formele abstractie met een

8

Philippe Baron Robert-Jones, Abstracte Schilderkunst in Belgi 1920-1970, Gemeentekrediet Brussel,

1996, 93.
9
Lydia Harambourg, Lcole de Paris, 1945 1965, Dictionnaire des peintres, 1993.

door spiritualiteit gekleurde laag. 10

In de volgende paragrafen wordt het discours aangetoond dat in de jaren 50, 60 en 70 tot stand
kwam met betrekking tot Staritskys oeuvre en haar tijdgenoten die min of meer in dezelfde stijl
werkten. Ondanks het feit dat er geen teksten te vinden zijn (in de collectiecatalogi van de
Vereniging) die het aangekochte schilderij Compositie bediscussiren, kan er toch een analyse
gemaakt worden op basis van andere geschreven bronnen.
3.2.1 de visie van Jo Verbrugghen
De eerste tekst die de vereniging over deze aankoop produceerde is een Franstalige tekst van Jo
Verbrugghen. Deze notaris, dichter, schrijver en kunstcriticus was lid van de AICA (Association
Internationale des Critiques d'Art) en mede oprichter van het Museum van Moderne Kunst te
Gent.11 Naast de aquarel van Staritsky kocht de Vereniging in 1960 ook een werk van Georges
Mathieu, een Franse schilder die zich in 1947 ook in Parijs vestigde.. In zijn artistieke evolutie
merken we een voortdurende vitaliteit, impulsiviteit en zoektocht naar spiritualiteit. Verbrugghen
maakt in zijn essay een vergelijking tussen Staritsky en Mathieu, een eclectische artiest op zijn
zachtst gezegd en beschouwd als de eerste grondlegger van de lyrische abstractie. Lijnrecht
tegenover de elegantie van Staritsky staat de ijdelheid van Mathieu. Verbrugghen verwijt hem zijn
snobisme en zijn drang naar roem. Hij verdraagt ook niet dat Mathieu pronkt met de vreemdste
kleren om ons nadien aan te vallen met enorme doeken, bewapend met buizen, borstels en
kleuren. Het is moeilijk om zijn kunst serieus te nemen omwille van zijn exuberante humor. Meer
dan bij eender welk schilderij moeten we de compositie (getiteld: Entre de Louis XIII) bekijken
in een absolute leegte. Dit is enkel mogelijk door enerzijds afstand te nemen van de schilder en
anderzijds door de opzettelijk bizarre, raadselachtige titels te negeren. Ondanks deze negatieve
kritiek, mogen we niet ontkennen dat zijn kunst een kracht bevat in zijn spontane en lyrische
brutaliteit. Wat sterk opvalt is de aanwezigheid van het schrift in het beeld. Een nerveuze schriftuur
dat door zijn kalligrafisch karakter doet denken aan een oosterse invloed. De kunst van Mathieu
bevat drie belangrijke elementen: gevoel, toeval en snelheid. Il ne suggre pas le mouvement, il est
lui-mme mouvement et vitesse. Il nexprime pas un sentiment, il est sentiment comme il est aussi
hasard et spontanit et lyrisme12 Ten slotte ontwikkelt hij met zijn gevoel voor de kalligrafie
ongetwijfeld lyrische en brutale elementen opdat zijn werken tegelijkertijd kracht en charme
bezitten, zonder hun intrinsieke zuiverheid te verliezen. Want de tekens en vormen zijn louter op
grond van hun beeldtaal gekozen. Dit wil zeggen dat ze geen bijkomende uitleg nodig hebben,
integendeel, ze dragen hun doel op zich.
Terwijl Mathieu de charmante kant van zijn werk probeert te verbergen achter een uitbundige
brutaliteit, tracht Staritsky een zekere verfijning tot stand te brengen. Haar methode wordt
gekenmerkt door een impressionistisch kleurgebruik en een vrouwelijke keuze van onderwerpen.
In het maken van haar schilderijen is ze tegelijk sterk en viriel, soms zelfs hard, door verschillende
lagen van diverse kleuren boven elkaar te plaatsen de telle faon et avec ce raffinement dans le
choix, qu travers les couches la tension et la richesse du sentiment vibre et prime. 13 Op
inhoudelijk vlak suggereren haar kunstwerken geografische en onderzeese landschappen. Het is net

10 Pieter Bragt, Kunstenares tussen woord en beeld, 2016.
11

Biografie Jo Verbrugghen (Internetbron)

Jo Verbrugghen, Georges Mathieu: ou la stenographie calligraphique
13
Jo Verbrugghen, Anna Staritsky (Franse vertaling)
12

alsof haar werken het contact bewaren met het organische leven. Hieruit ontstaat een grote
vitaliteit en ook het persoonlijke karakter zorgt ervoor dat het kunstwerk een zekere intimiteit
uitstraalt. Het landschap als inspiratiebron doet denken dat haar werk verwant is aan dat van Louis
Van Lint, hoewel het maakproces anders is: vrijer, meer gevoeld, meer klonterig en ook
genuanceerder door een frequenter gebruik van wit. Van Lint had een direct, haast steeds
verwijzend abstract oeuvre opgebouwd. Sommige doeken, schrijft Michel Seuphor over het werk
van Louis Van Lint gelijken op die Deense tuinen, waarin dichte kladden bloemen elkaar het
minste plaatsje betwisten.14
3.2.2 gedichten van Paul Gay en Edmond Humeau
De Franse dichters Paul Gay en Edmond Humeau schreven in 1963 een dichtenbundel gewijd aan
Staritsky. Beide beschrijven haar werk als een mengeling van onstuimigheid en verfijning. Humeau
spreekt zelfs van een voortdurende strijd tussen Staritsky en haar eigen heftigheid en dynamiek.
Haar passie zorgt voor een ware betovering. Om haar abstracte werken te begrijpen is het echter wel
noodzakelijk om eerst haar figuratieve schilderijen te analyseren. De dynamiek en de warmte die
duidelijk naar voor komt in haar werken is een uitdrukking van haar verbeelding. Paul Gay zegt het
volgende: Chez Anna Staritsky, la fougue impose les mouvements dmergence qui traduisent en
se multipliant le dbat obstin avec les puissances du rve quelle affronte courageusement.15
Verder stellen ze haar abstractie gelijk aan een oprijzing en het ascetisme dat er uit
voortvloeit. Plus abstrait que ses peintures abstraites, elles sont une vritable ascse.16

4 Abstracte Kunst
4.1 Het artistieke klimaat in Belgi na 1945
Het jaar 1945 betekende een belangrijke herleving voor kunstenaars. Het kunstleven werd
grotendeels belemmerd door de oorlog, de musea waren gesloten en de cultuurontwikkeling
stagneerde. Alles moest weer worden opgebouwd en dit leidde tot een omwenteling in de kunst.
Werken in vrijheid stond centraal. Net als elke eerlijke kunstenaar, had iedereen het verlangen om
schilder van zijn eigen tijd te zijn. En die kunst van de tijd wou nu eenmaal mr dan enkel de
buitenwereld weerspiegelen. De Jonge Belgische Schilderkunst (1945-1948) doelde op het
promoten van jonge schilders in Belgi en in het buitenland. Vervolgens begonnen ze ook
tentoonstellingen te organiseren, publicaties te verzorgen en beurzen te vergeven. Deze vereniging,
die in Brussel gevestigd was, bestond naast beeldhouwers en schilders ook uit industrilen en
advocaten die bezeten waren van vrijheid. Om er een paar op te noemen: Louis Van Lint, Gaston
Bertrand, Pierre Alechinsky, Anne Bonnet, Jo Delahaut, de Brusselse advocaat Ren Lust en nog
anderen. De Jonge Belgische schilderkunst muteerde zich als het leefklimaat waarin de tweede
generatie abstracte schilders kon bloeien. Vele schilders vonden de weg naar abstractie dankzij de
nieuwe sociale en materile omstandigheden geschapen door de jonge kunstenaarsgroep. Uiteraard
bestond deze kunstenaarsgroep uit individuen met elk een eigen stijl en temperament. Sommige

Robert-Jones, Abstracte Schilderkunst in Belgi 1920-1970, 63.

Edmond Humeau en Paul Gay, Staritsky, LArt du Village, 1963.
16
Ibidem
14
15

leden bleven min of meer trouw aan de figuratie, terwijl anderen op een verschillende manier
binnen de abstractie evolueerden. Het is een feit dat de jaren na de oorlog hoofdzakelijk gekenmerkt
zullen worden door de ontwikkeling van de abstracte kunst. De vroegere stromingen daarentegen
kregen weinig aandacht. Men gaat bijvoorbeeld niet meer spreken over Kandinsky, Malewitch of
Mondriaan en even weinig over de eigen nationale voorvechters zoals Vantongerloo, Peeters,
Joostens, Servranckx, Flouquet, en anderen. Aangezien de leden van de Jonge Belgische
Schilderkunst nooit in een collectieve stijl geschilderd hebben, kunnen we niet spreken van een
schilderschool. Desondanks gaven ze wel een gezamenlijk karakter aan hun werk. En dat karakter
kenmerkt zich door een zekere helderheid en gevoeligheid in hun stijl, de zin voor ordening van de
compositie en de attentie voor de kleurtonen.
4.2 De lyrische abstractie

De olieverfschilderijen van Staritsky moeten benaderd worden in de context van de lyrische
abstractie. Eerst en vooral moet er een onderscheid gemaakt worden tussen de zogenaamde zuivere
warme vormen van de lyrische abstractie en de zuivere geometrische vormen van de koude
abstractie. Het grootste verschil is dat het ene als een vrije, spontane abstracte kunst kan
gedefinieerd worden en het andere gebaseerd is op zuivere geometrische vormen. De leden van de
Jeune Peinture Belge behoren vooral tot de warme lyrische abstractie, omdat ze hoofdzakelijk nog
een band met de werkelijkheid hebben. Concreet wordt er bedoeld dat hun abstracte vormen nog
een oorsprong hebben in de natuur. Dikwijls beeldden zij herinneringen uit aan steden,
landschappen of personen. De abstracte inspiraties van de jaren 1948-1949 zijn over het algemeen
wel gebaseerd op het kubisme en fauvisme. Een van de belangrijke promotors hiervoor is Leon
Degand, die in Parijs woonde en deelnam aan de zware debatten over figuratieve en abstracte kunst.
Hoewel er zich geen uitgesproken gemeenschappelijke stijl voordoet, zijn er wel enkele
algemene kenmerken te noemen. In eerste instantie heerst er een alles dominerende drang tot
zelfexpressie, waarbij alle innerlijke spanningen en impulsen direct in beeld worden gebracht,
zonder rekening te houden met belemmeringen van door de buitenwereld opgelegde regels. In de
figuratie van deze nieuwe schilderkunst ontbrak met andere woorden alle wetmatigheid en elke
traditionele compositorische opbouw. Dit betekent dat schilders een spontane, gemproviseerde
werkwijze hanteren zonder vooroverleg of correcties achteraf. Het moest een rechtstreekse
registratie bewerkstelligen van de psychische energien in de diepste lagen van het bewustzijn van
de kunstenaar.17 De abstracte tekens en krachtige verfstreken worden in evenwicht gehouden door
kleurvlekken die in elkaar overlopen. Het voornaamste vormelijk uitdrukkingsmiddel was een
zuiver automatisch geschrift dat uit de beweging van de tekenende hand een soort psychogram
ontwierp.18 Hierdoor werd de dramatische of lyrische toestand onmiddellijk in een plastisch teken
veranderd. Deze kenmerken zijn typerend voor Staritskys composities omdat de spontaan
aangebrachte kleurige vlakken expressief en chaotisch overkomen. Opvallend is ook de neiging tot
reuzengrote formaten. Deze kunst verschijnt als een lijnenspel die zich in dynamisch ritme over het
hele oppervlak van het schilderij verspreidt. Het effect van de abstracte kunst beschreef Ivo
Michiels met de volgende woorden: Met de abstractie heeft de kunstenaar eindelijk zijn ultieme
vrijheid gevonden, het schilderij zijn ware inhoud. Die vrijheid stelt de kunstenaar voor enorme

17

Het teken in de lyrische abstracte schilderkunst, kunst na 1945. (Internetbron)

Werner Haftmann, De meesters van de lyrische abstractie en het informele, Sinds 45: De Kunst van onze
tijd. Brugge Utrecht: Descle De Brouwer, 1970, 13.

18

10

problemen. Geen vrucht, geen dier, geen naakte rug meer om zich al schilderend aan vast te
klampen, alleen nog zijn diepste ik dat, met behulp van een op zichzelf dode materie, tot autonoom
en universeel leven dient opgevoerd.19
4.3 Woord en beeld
Het gedicht wordt vlees in het lyrische elan van het werk en de tweespraak tussen schilderkunst
en dichtkunst vindt in de abstractie een vruchtbare gemeenschapsbodem.20 De schilder Georges
Mathieu streefde naar een theoretische verduidelijking van de lyrische abstractie door middel van
artikelen, documenten en manifesten. Hij gaat er van uit dat de schilderkunst zich altijd heeft gent
op een combinatie van tekens die een bepaalde associatie oproepen en dus betekenis hebben.
Bovendien gaat hij inhoudelijke overeenkomsten aantonen tussen de lyrische abstractie en de
oosterse kalligrafie.
Ook Staritsky ontwikkelde in de jaren 1950 een interesse voor deze abstracte kunst. Toen ze zich
in Parijs vestigde, nam ze deel aan verschillende groepstentoonstellingen en salons. Omdat de geur
van terpentine, die nodig is voor het werken met olieverf, haar longen irriteerde, moest ze
overstappen op een alternatief: de collagetechniek. In de vroege jaren 1960 maakte ze diverse
uitstapjes naar de Sovjet-Unie (Moskou en Leningrad) waar ze een serie van pome-images maakt.
Daarnaast illustreert ze met gouaches boeken en gedichten van M. Tsvetaeva , E. Bagritskij , S.
Kirsanov , L. Martynov , E. Yevtushenko en R. Rojdesvensky.21 Zoals eerder vermeld was de
aanvankelijke aankoop door de vereniging een aquarel van Staritsky. Dit werk toont aan dat ze
tegelijkertijd experimenteerde met waterverf en etsen. In de combinatie van beide technieken
ondervond ze een medium die haar spontaneteit het best bekrachtigde. De fascinatie voor de
literatuur kwam er omdat Anna een boek eerder als een kunstwerk beschouwde dan als een drager
van informatie. Zo kwam ze tot een combinatie van tekst, beeld en materiaal en slaagde ze er in het
woord van de dichter te verbinden met het beeld van de kunstenaar. Haar schilderijen of werken op
papier waren een assimilatie van teksten, lettertypen, verfrommeld papier, hout, stenen en bladeren.
Daarbij poogt ze de literaire wereld te overbruggen met de beeldende wereld. Een brug die bekend
was onder de beroemde Russische avant-garde kunstenaars van haar jeugd. Het is mogelijk dat ze
benvloed werd door deze kunstenaars maar toch was ze een koppige vrouw die niet graag advies
kreeg van andere kunstenaars of critici, zelfs niet van haar man. Ze ontwikkelde dus een
kenmerkende persoonlijke en elegante stijl. We herkennen hier ook de Franse geest van het
tachisme in, een stijlvariant binnen de abstracte schilderkunst die door haar intutieve manier
vergeleken kan worden met het Amerikaans expressionisme en action painting. Bovendien maken
de werken op papier van Staritsky duidelijk dat deze kunst ten onrechte wat in vergetelheid is
geraakt. Het gebaar, de beweging en de emotionele kracht domineert in al haar werken. Anna
Staritsky laat zien dat kunst niet gedetermineerd is door afkomst en nationale identiteit, maar zich
tot een persoonlijk individuele stijl kan ontwikkelen.22
Seuphor spreekt waarderend over haar tableaux-objets, gemaakt met teksten van dichters.
Gaston Puel, Michel Butor en Philippe Roberts-Jones leverden gedichten die Staritsky door haar

19

Ivo Michiels, Avant-Garde 1958? p. 125

Ibidem
21
Jean-Claude Marcade, Staatliches Russisches Museum & Palace Editions, Saint-Ptersbourg, 2000
22
Bragt, Kunstenares tussen woord en beeld, 2016.
20

11

kleurenrijkdom en intutief ritme integreerde in haar picturale wereld-in-wording. Ze liet zich

bijvoorbeeld inspireren door een gedicht van Philippe-Jones: Ce ntait que brouillard De
collage/aquarel die in 1963 tot stand kwam, werd tentoongesteld door het Museum voor Schone
Kunsten van Brussel. Deze tentoonstelling heette Het aandeel van de droom en ging door van 25
april tot 19 juli 1964.23 Vooral haar samenwerking met de dichter Michel Butor in 1977 was zeer
succesvol, aangezien beiden elkaar intutief begrepen. Butor's fascinatie voor de beeldende kunst en
zijn zeer gevarieerd en effectief contact met de kunstwereld resulteerde in een groot aantal
publicaties. Hij werkte samen met hedendaagse kunstenaars zoals Pierre Alechinsky, Bernard
Dufour, Julius Baltazar en Ania Staritsky voor het generen van kunstenaarsboeken, teksten en
collages. 24 De catalogue raisonn 25 gepubliceerd door Clotilde de Pearanda lijst zon vijftig
kunstenaarsboeken van Staritsky op die ze maakte tussen 1950 en 1981, het jaar dat ze in Parijs
overleed. Naast pome-objets maakte ze dus ook livres-objets. Deze collaboratieve werken behoren
tot een uniek genre en schuiven de traditionele structuur van het boek aan de kant. Zowel het beeld
als de vorm van dit object zijn een expressie van de kunstenaar. Ten slotte maakte Staritsky zelf
papier in de Moulin de Larroque die ze dan met de hand beschilderde. Gouaches en etsen werden
verenigd op artisanaal papier, uit vaak onregelmatige vormen en met gaten erin om de diepe band
tussen woord, beeld en hun bestuurder te uiten. Met behulp van speciale kleuren en materialen
kon ze de lezer perfect in de sfeer van het verhaal brengen. De succesvolle en veelzijdige
kunstenares heeft bovendien mede vorm gegeven aan de Franse boekkunst van de jaren 1960 en
1970 met haar vernieuwende ideen over de vorm en structuur van het kunstenaarsboek.

Conclusie
Anna Staritsky heeft zowel als illustrator als abstracte kunstenares een interessant oeuvre
nagelaten. Kortom was ze een ijverige kunstenares die actief was in de schilderkunst, grafische
vormgeving van het boek, en beeldhouwkunst. De aankoop van Staritskys compositie in 1962
kadert zich in de voorgeschiedenis van het SMAK en sluit aan bij de ambities van het nieuwe
museum voor hedendaagse kunst. Een daarvan was echter het schenken van kunstwerken aan het
MSK wegens haar beperkte geldmiddelen. De primaire doelstelling van dit onderzoek daarentegen
was de evolutie in de receptie van het aangekochte werk te analyseren. De receptiegeschiedenis
wordt kort uiteengezet aan de hand van primaire bronnen. Net als Jo Verbrugghen gaan ook Paul
Gay en Edmond Humeau hun beschouwing in dichterlijke woorden gieten. Wat we kunnen
vaststellen uit deze analyse is dat er opvallende gelijkenissen zijn met het werk van Mathieu en Van
Lint. Staritsky schilderde immers landschappen en nam deel aan de her-uitvinding van Franse
moderne kunst van de jaren 1950. Georges Mathieu droeg evenzeer bij tot de theoretisering van de
tekens in de lyrische abstractie. Het samenkomen van schrift en beeld is wat Staritsky en Mathieu
verbindt, weliswaar op een andere manier. De ene integreert letterlijk woorden in het beeld, terwijl

23

Georges Comhaire, Douze annes dacquisitions de gravures 1964 1975 (Thtre National Bruxelles,
1978), 237.
24
Jean H. Duffy, Signs and Designs: Art and Architecture in the Work of Michel Butor (Liverpool University
Press, 2003).
25 Clotilde de Pearanda, LOeuvre de Ania Staritsky dans ses rapports avec la posie (Brussels ULB,
1992), 9.

12

de andere gebruik maakt van kalligrafische elementen. Waar voor Mathieu gevoel, toeval en
snelheid de drie essentile elementen zijn, vormen voor Staritsky natuur, pozie en expressie de
essentie. Toch valt niet de ontkennen dat er immense verschillen zijn tussen beide artiesten. De
werkwijze van de collagetechniek die Staritsky in haar late jaren hanteert laat zich typeren door een
groot zelfbewustzijn en gevoel voor kleur en materiaal. Anderzijds was het een oplossing om niet
meer met olieverf te werken omwille van haar gezondheidsproblemen. Doorheen dit onderzoek
werd het duidelijk dat er een grote collaboratie bestond tussen kunstenares en dichters. De werken
van Staritsky overbruggen echter de literaire wereld met de artistieke wereld en laten haar grootste
successen in de kunst zien. Het literaire oeuvre van Staritsky is het resultaat van
samenwerkingsverbanden met spelers uit het brede dichterlijke veld. Philippe Jones en Michel
Butor waren de voornaamste partners.
De tweede onderzoeksvraag trachtte de achtergrond van Staritskys kunst toe te lichten. Tijdens
de periode van de oorlog lag de kunst stil, maar de Jeune Peinture Belge bracht een belangrijke
herleving op in de jaren 1950. Hierbij stimuleerde deze vereniging de ontplooiing van diverse
abstracte kunstenaars. Hun stijl behoorde vooral tot de lyrische abstractie met themas als steden,
landschappen of personen. Hier vinden we opmerkelijke overeenkomsten met de evolutie die
Staritsky in Frankrijk onderging dankzij lEcole de Nice en later lEcole de Paris, twee
groeperingen die hun ontwikkeling kenden in de jaren vijftig. Hetgeen dat deze internationale groep
kunstenaars gemeen hebben is ongetwijfeld de spontane, gemproviseerde werkwijze zonder
correcties achteraf. In de jaren zestig en zeventig was Staritskys creatieve kracht ontketend. Ze
ontwikkelde haar eigen typerende woord-cum-beeld kunst, of het nu een pome-image, een pomeobject, pome-collage of een pome-ets was.26 Algemeen beschouwend kunnen we aannemen dat
de geografische verplaatsingen van Staritsky haar artistieke evolutie van illustrator tot unieke
persoonlijkheid determineerden. De volgende uitspraak, geciteerd door Elisabeth Ivanovsky,
bevestigt nog eens haar sterke creatieve geest: Jai t influence par la forte personnalit de
Staritsky, non par son art qui diffrait du mien, mais par son nergie cratrice, sa vivacit et son
humanit et le fait quelle rlait sans cesse.27

26 Lemmens en Stommels, works on paper, 8.
27 Elisabeth Ivanovsky, Conversation avec Serge Meurant, juillet 2001, 50-51.

13

Bibliografie
1. Boeken
BEX, F. (ed.) Kunst in Belgie na 1975, Antwerpen, Mercatorfonds, 2001.
BONNEUR, F. Sinds 45: De Kunst van onze tijd. Brugge Utrecht: Descle De Brouwer, 1970.
DE GORTER, S. Revue de culture nerlandaise, Septentrion. Jaargang 13, 1984.
DUFFY, J.H. Signs and Designs: Art and Architecture in the Work of Michel Butor, Liverpool
University Press, 2003.
ELIAS, W. Belgische kunst en kunststromingen na 1945 in een internationaal perspectief: Het
abstract expressionisme of de lyrische expressie, 24 november 2008.
GIRAUDO, L. Michel Butor le dialogue avec les arts, Presses Universitaires du Septentrion, 2006.
LAOUREUX, D. De abstracte kunst in Belgi (1910-2010) De Dexia Collectie, Mercatorfonds,
LEMMENS, A. Stommels, S. Anna Staritsky: works on paper, Van Abbemuseum (Eindhoven),
2016.
MERTEN, P. 1945-60, in K.J. Geirlandt et. al., Kunst in Belgi na 45

(Antwerpen:

Mercatorfonds 1983), 53-103.

MICHIELS, I. Avant-garde 1958?, Nieuw Vlaams Tijdschrift XII (1958), tevens opgenomen in
Het vel van Cambyses I, Kunstkritieken tussen Van nu en straks en Documenta IX , (Leuven:
Kritak/Antwerpen 93, 1993), 121-25.
ROBERT-JONES, P. Abstracte Schilderkunst in Belgi 1920-1970, Gemeentekrediet Brussel, 1996.
VAN DAMME, C. What's In a Name?: Musea Voor Hedendaagse Kunst In Vraag Gesteld. Gent:
Academia press, 2002.
2. Collectiecatalogi
Abstracte kunst in Vlaanderen in de verzameling van de bank van Parijs en de Nederlanden,
Brussel. Eindhoven: Stedelijk Van Abbemuseum, 1965.
COMHAIRE, G. Douze annes dacquisitions de gravures 1964 1975, Thtre National
Bruxelles, 1978.
HOET, J. et al. S.M.A.K. De Verzameling. Gent/Amsterdam: Ludion, 1999, 272.
ROBERT-JONES, P. Acquisitions 1961-1966 : Premire exposition, Muses Royaux des BeauxArts de Belgique, Brussel, 12 mai, 6 aot 1967.

14

Brochure Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst te Gent, v.z.w., Gent, 1963.
Museum van Hedendaagse Kunst Gent, (1975-79): Kanttekeningen bij de eerste resultaten,
september 1979.
Museum Van Hedendaagse Kunst Gent, Catalogus Van De Verzameling. Brussel: Vereniging voor
tentoonstellingen van het Paleis voor schone kunsten te Brussel, 1982.
Museum Van Hedendaagse Kunst Gent, Catalogus Van De Verzameling. Brussel: Technische
gegevens. Vereniging voor tentoonstellingen van het Paleis voor schone kunsten te Brussel, 1982.
VERBRUGGHEN, J. Anna Staritsky, (s.d.)
VERBRUGGHEN, J. Georges Mathieu: Ou la Stenographie Calligraphique, (s.d.)
3. Internetbronnen
BRAGT, P. Kunstenares tussen woord en beeld, 2016. laatst geraadpleegd op 16/03/2016 via
http://pietvanbragt.blogspot.be/2016/02/anna-staritsky-kunstenares-tussen-beeld.html
GATTA, A. Georges Mathieu: Impulso e vitalit nella sua arte globale, interview met curator
Dominique Stella naar aanleiding van de tentoonstelling in Galleria Agnellini, 14/09/2011.
Geraadpleegd op 20/04/2016 via http://www.bresciatoday.it/cronaca/georges-mathieu-bresciagalleria-agnellini.html
HARAMBOURG, L. Lcole de Paris, 1945 1965, Dictionnaire des peintres, 1993.
Geraadpleegd op 19/03/2016 van http://www.applicat-prazan.com/l-ecole-de-paris/
MARCADE, J. Anna Staritsky (par Elisabeth Ivanovsky: Conversation avec Serge Meurant,
Editions Tandem, 2001), 30/07/2015. laatst geraadpleegd op 9/05/2016 via: http://www.vaniamarcade.com/anna-staritsky-par-elisabeth-ivanovsky/
Van Abbemuseum, press release january 2016. laatst geraadpleegd op 8/05/2016 via:
http://alexandria.tue.nl/vanabbe/public/publiciteit/persberichten/2016/PressreleaseAnnaStaritsky201
6.pdf
VONTOBEL, J. Moderne Belgische schilderkunst na 1945 (lezing).
VERBRUGGHEN, J. Biografie http://www.joverbrugghen.be/Biografie.html
4. Archief
Verslagen van de Toezichtscommissie vereniging voor het museum van de hedendaagse kunst
Geraadpleegd op 24/03/2016 in het archief van het MSK

15

Bijlagen
Bijlage 1: Commissieverslag van de VM.H.K. jaar 1960
uit het archief van het MSK geraadpleegd op 24/03/2016

16

Bijlage 2: vervanging van het akwarel van Staritsky Anna

uit het archief van het MSK geraadpleegd op 24/03/2016

17

Afbeeldingen

Afbeelding 1: Foto van Anna Staritsky
Uit Anna Staritsky: works on paper, LS Collectie (i.s.m. Georges Meurant), Van Abbemuseum,
2016.

Afbeelding 2: Compositie (s.d.)

Uit Brochure van de Vereniging voor een Museum van Hedendaagse Kunst

18

Afbeelding 3: Anna Staritsky, Schilderij-gedicht genspireerd op een gedicht van Philippe

Jones : Ce ntait que brouillard 1963 (aquarel en collage op unalit)

Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgi, Brussel / foto : J. Geleyns / Ro scan
Geraadpleegd op 22/04/2016 van https://www.fine-arts-museum.be/fr/la-collection/anna-staritskytableau-poeme-inspire-par-un-poeme-de-philippe-jones-ce-netait-que-brouillard

Afbeelding 4: Grafisch werk in samenwerking met Philippe Roberts-Jones

zelfgetrokken foto op de bibliotheektentoonstelling, op 18 maart 2016

19

Afbeelding 5: schilderij-gedicht op teksten van Michel Butor, 1977

Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Belgi, Brussel / foto : J. Geleyns / Ro scan
Geraadpleegd op 22/04/2016 van https://www.fine-arts-museum.be/nl/de-collectie/anna-staritskyschilderij-gedicht-op-teksten-van-michel-butor-f-vi-a-en-f-vi-b

Afbeelding 6: Olieverf op doek
Uit Abstracte Schilderkunst in Belgi, p.96

20

Afbeelding 7: Anna Staritsky, Pome-image, Ren Meurant, 1963

http://vanabbemuseum.nl/en/programme/detail/?tx_vabdisplay_pi1%5Bptype%5D=18&tx_vabdispl
ay_pi1%5Bproject%5D=1997

21