Kultura

Mit w aspekcie :
religijnym opowiadania religijne oparte na wierzeniach wczesnych spoeczestw
naukowym- refleksja na temat wiata i ycia czowieka
historycznym fantastyczna interpretacja wydarze historycznych
literackim opowieci o bogach , herosach , wane rdo toposw i archetypw
scholastyka (redniowiecze) kierunek obejmujcy filozofie i metody badawcze
zakadajcy ,e podstawowe prawdy wiary mona udowodni za pomoc logicznego wywodu
uniwersalizm redniowiecza -polega na ujednoliceniu wczesnej kultury europejskiej. Do
jednolitego charakteru kultury redniowiecznej przyczyniy si nastpujce zjawiska:

a) dominujca rola Kocioa i religii chrzecijaskiej

- od czasu wydania edyktu tolerancyjnego Konstantyna (313 r. ) chrzecijastwo stao si dominujc religi w
Europie
- Koci sta si potg ekonomiczn, polityczn i kulturaln w wikszoci krajw europejskich
- w propagowaniu kultury i nauki du role odegra ruch monastyczny, czyli dziaalno rnych zakonw, np.
benedyktynw, dominikanw, cystersw, franciszkanw
b) feudalizm
- dominujcy w krajach europejskich ustrj gospodarczo-polityczny oparty na zhierarchizowanym spoeczestwie i
zalenoci lennej polegajcej na tym, e senior oddawa wasalowi ziemi w zamian za wierno i sub.
c) dominacja aciny
- tym jzykiem posugiwali si tylko przedstawiciele najwyszych stanw spoecznych, zwaszcza duchowiestwo, ale
by to jzyk liturgii, nauki, szkoy i prawa. W jzyku aciskim spisywano wszystkie ksiki, traktaty, umowy,
dokumenty pastwowe.
d) system edukacji
- szkolnictwo zwizane byo z dziaalnoci Kocioa: w szkoach parafialnych prowadzono edukacj wstpn (uczono
m.in. czyta, pisa, liczy, podstaw religii), a nastpnie w szkoach przyklasztornych lub przykatedralnych,
zakadanych w duych miastach, prowadzono edukacj wyszego stopnia.
- program nauczania w szkoach oparty by na jednym programie tzw. siedmiu sztukach wyzwolobych, w ktrym to
cao wiedzy podzielono na dwa stopnie. Stopie niszy obejmowa takie dziedziny jak: gramatyka, dialektyka,
retoryka, natomiast stopie wyszy obejmowa takie dziedziny jak: arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka
e) kolporta ksiek
- ksiki w redniowieczu byy rzadkoci; dostepne byy tylko w elitarnych krgach (gwnie w rodowisku
duchownych). Spisywano lub kopiowano je gwnie w klasztorach, a pniej rwnie w zakadach kopistw
zakadanych w duych miastach. Tworzenie ksiki byo prac rczn i dugotrwa. Ksiki spisywano na pergaminie
lub rzadziej na papierze. Byy one bogato zdobione, ilustrowane i oprawiane w skry, przez co byy bardzo drogie
(jedna ksiga odpowiadaa czasami wartoci kilku wsi).

Mecenat- pomoc udzielana pisarzom , artyst i uczonym przez osob prywatn

,instytucje lub pastwo .Przez mecenatw np. Jana Zamojskiego by wspierany Jan
Kochanowski i Mikoaj Rey
Humanizm to ruch umysowy zmierzajcy do:
rekonstrukcji i przyblienia
wczesnemu
czowiekowi
ideaw
kultury
staroytnej,rozpowszechniania
antropocentryzmu.
Antropocentryzm (w przeciwiestwie do redniowiecznego teocentryzmu) to kierunek, ktry w
centrum zainteresowania twrcw kultury stawia czowieka jego ycie duchowe, psychik,
mentalno, zachowania, budow ciaa ludzkiego, funkcjonowanie w spoeczestwie i
pastwie, itp. Humanici renesansowi uwaali, e czowiek jest istot, ktra dziki rozumowi,
nauce i aktywnemu, twrczemu dziaaniu jest w stanie wiele osign. Dlatego du wag
przywizywali do odpowiedniego wyksztacenia. Najwaniejsze hasa humanizmu:
Czowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce, Czowiek jest kowalem swojego losu,
Czowiek jest miar wszechrzeczy, Do rde.
Reformacja to wielki ruch religijny zmierzajcy do zreformowania Kocioa rzymskiego.
Poprzedzony by takimi wydarzeniami jak: awinioska niewola papiey, wielka schizma
zachodnia, liczne sobory. Zainicjowany przez wystpienie Marcina Lutra w 1517 r. Do jego
najwaniejszych zaoe naleaoby zaliczy: uznanie szczeglnej roli Biblii oraz odrzucenie
czci dotychczasowych praktyk religijnych i kocielnych. Najwaniejszymi nastpstwami
reformacji byy liczne wojny religijne w Europie w XVI w. (gwnie w Niemczech, Szwajcarii,
Niderlandach, Czechach, Anglii) oraz powstanie niezalenych od papiestwa Kociow
protestanckich. Do najwaniejszych, powstaych w tym czasie, odamw protestanckich
nale: luteranizm (Niemcy i kraje skandynawskie), kalwinizm (Niderlandy, Szwajcaria,
Francja), anglikanizm (Anglia).

 Sarmatyzm to ideologia, kultura i obyczajowo polskiej szlachty w XVII w.

Nazwa wywodzi si od staroytnego plemienia Sarmatw. Sarmaci byli koczowniczym ludem,
pochodzenia iraskiego, zamieszkujcym poudniowe kresy dzisiejszej Rosji od IV w. p.n.e. do
IV w. n.e. Do historii przeszli jako nard szlachetny, odwany i waleczny. Polska szlachta
uwaaa (bdnie), e wywodzi si wanie od nich. Szlachta bya przekonana o tym, e peni
wyjtkow rol w spoeczestwie. Zgodnie z wczesn myl polityczn szlachty kady stan
mia swoje przeznaczenie nadane mu przez Boga: chopi praca na roli, mieszczastwo
handel i rzemioso, szlachta bycie onierzem i obywatelem.
Szlachta bya rwnie przekonana o wyjtkowej roli Rzeczypospolitej w Europie. Uznawaa
swoje pastwo jako wysp wolnoci w morzu despotyzmu (co wynikao z braku wojen i
konfliktw religijnych w Polsce) a ustrj w niej panujcy demokracj szlacheck za jeden z
najdoskonalszych na wiecie
najwaniejsze postulaty ideologii sarmackiej
Wolno indywidualna .Uwaano, e wolno jednostki jest jedn z najwaniejszych wartoci.
Zmuszanie kogo do jakich decyzji wikszoci gosw uznawano za pogwacenie tej wolnoci
(czyli tak naprawd negowano istot demokracji). Uwielbienie wolnoci objawiao si poprzez
woln elekcj i zasad liberum veto. Wolna elekcja to mianowanie wadcy krla w oparciu o
zasad wyborw w obrbie kilku kandydatw, a nie na zasadzie dziedzicznoci tronu. Zasada
liberum veto to zasada umoliwiajca zerwanie sejmu (a konsekwencji uniewanienie
wszystkich jego uchwa) przez jednego posa.
Sarmacki mesjanizm Ten postulat objawia si przede wszystkim w gloryfikowaniu religii
katolickiej i przekonaniu, e Polska jest przedmurzem chrzecijastwa. Polska szlachta
uznaa kraj (ze wzgldu na pooenie i wschodnich ssiadw) za ostatni bastion
chrzecijaskiej Europy, ktrej broni przed zalewem islamu ze strony Turcji.
Konserwatyzm Polska szlachta bya przekonana, e panujcy w Polsce ustrj i obyczajowo
byy wzorcowe. Std postawy konserwatywne, brak ambicji, aby cokolwiek zmienia,
korygowa, przekonanie e lepiej by nie moe. Jednoczenie byo to te rdem niechci
do wszelkich zmian i reform.
Megalomania -Polska szlachta, jako pewna spoeczno, cechowaa si megalomani czyli
przesadnym przekonaniem o wasnej wartoci oraz przecenianiem wasnych moliwoci
(mania wielkoci).
Ksenofobia- Polska szlachta, jako pewna spoeczno, cechowaa si ksenofobi, czyli
niechci, a nawet wrogoci wobec cudzoziemcw i cudzoziemszczyzny.
Sarmatyzm jako obyczajowo i kultura stroje szlacheckie, obyczaje i tradycje
teatralizacja ycia codziennego pompatyczne ceremonie , sarmackie pogrzeby

Libertynizm -Libertynizm w aspekcie obyczajowym oznacza pewn rozwizo

obyczajow w wczesnym yciu spoecznym. Owa rozwizo objawiaa si przede
wszystkim w manifestacyjnym amaniu obowizujcych zasad moralnych, zwaszcza
tych narzuconych przez instytucj Kocioa. Libertynw charakteryzoway zachowania
powszechnie uznane za prowokacyjne, skandaliczne, obrazoburcze. Dotyczyy
zwaszcza sfery wczesnego ycia towarzyskiego i erotycznego: liczne romanse
(sprowadzajce si gwnie do zaspakajania potrzeb seksualnych), zdrady maeskie,
a nawet skonnoci ku praktykowaniu najrozmaitszych zbocze seksualnych.
Legendarni libertyni to przykadowo: de Sade i Casanova.

 Klasycyzm nawizywanie w literaturze ,malarstwie i architekturze do wzorcw

antycznych , greckich i rzymskich , pojawiajce si w odrodzeniu i epokach
pniejszych . Klasycyci postulowali uporzdkowan kompozycje , prostot i
harmoniie
Mesjanizm to koncepcja historiozoficzna opierajca si na przekonaniu, e dany
nard ma do odegrania szczegln rol w dziejach wiata, ma do wypenienia misj,
ktra przyczyni si do szczcia caej ludzkoci (idea narodu wybranego ydzi w
Starym Testamencie). W Dziadach cz.3 AM mesjanizm jest ukazany w widzeniu
ks.Piotra .
Orientalizm w sztuce i literaturze europejskiej zainteresowanie yciem i kultur
Wschodu oraz czerpanie z niej tematw lub motyww np;Stepy akermaskie ,
Bakczysaraj w nocy AM
Praca organiczna postulat (nawizujcy do zaoe organicyzmu) zakadajcy, e:
naley podj dziaania zmierzajce do uzdrowienia oraz usprawnienia
funkcjonowania
polskiego spoeczestwa czemu suy miay przede wszystkim takie dziaania jak:
- unowoczenienie przemysu, rolnictwa i handlu,
- zniesienie dotychczasowych bardzo licznych, zakorzenionych przez wieloletni tradycj
barier i dysproporcji midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi,
- rozpowszechnianie owiaty.
Praca u podstaw postulat zakadajcy, e:
naley pooy szczeglny nacisk na nauczanie i ksztacenie przedstawicieli niszych warstw
spoecznych (zwaszcza chopw).
Emancypacja kobiet postulat zakadajcy, e:
naley zmieni dotychczasow rol i pozycj kobiety w spoeczestwie. Miao si to dokona
poprzez:
- przyznanie kobietom praw wyborczych,
- umoliwienie im podjcia edukacji na uczelniach wyszych,
- nakonienie ich do podejmowania pracy zarobkowej (rozwoju zawodowego).
Asymilacja ydw postulat zakadajcy, e
naley przeprowadzi kulturowe oraz narodowe zintegrowanie ludnoci ydowskiej i polskiej z
zachowaniem odrbnoci wyznania. Celem byo ujednolicenie spoeczestwa i doprowadzenie
do wzajemnego poznania oraz poszanowania dwch kultur oraz tradycji, a take
przeciwdziaanie nasilajcym si przekonaniom antysemickim.
Ekspresjonizm to kierunek artystyczny uksztatowany na pocztku XX w. w Niemczech.
Cechy sztuki ekspresjonistycznej: powana tematyka dzie najczciej nacechowana
pesymistycznie (zwizana czsto z Bogiem, zem, grzechem, upadkiem moralnym czowieka,
kocem wiata) ,motywy i tematy biblijne (ktre jednak wprowadzano w nowe konteksty albo
interpretowano, ukazywano w nowy sposb, niezgodny z obowizujc tradycj, czasami
wrcz w sposb obrazoburczy),prowokacyjna i wulgarna forma (ze wzgldu na t form
dziea ekspresjonistyczne byy czsto nieczytelne, niezrozumiae dla szerszego grona
odbiorcw).
Technika ekspresjonistyczna w literaturze: deformacja rzeczywistoci: obrazy nieracjonalne i
groteskowe, wyeksponowanie wewntrznych przey, uczu, dozna bohaterw, tzw.
poetyk krzyku, czyli obrazy dynamiczne, pene ruchu, intensywnoci, wizje katastroficzne,
czyli obrazy wiata spustoszonego przez kataklizmy.
Impresjonizm to kierunek artystyczny uksztatowany w latach 70. we Francji. Pocztkowo dotyczy
tylko malarstwa, pniej rwnie literatury.
Cele sztuki impresjonistycznej :sztuka miaa by subiektywn rejestracj wrae zmysowych
(wzrokowych, suchowych, dotykowych),sztuka miaa utrwala niepowtarzalne, lecz ulotne przeycia i
nastroje.
Cechy sztuki impresjonistycznej w malarstwie:brak wyrazistych ksztatw, konturw, ukazany obraz jest
niewyrany, jakby rozmyty, bogata kolorystyka.

Technika impresjonistyczna w literaturze:dua liczba rodkw poetyckich (zwaszcza synestezja),

sownictwo nazywajce a czasami tylko sugerujce barwy i dwiki, technika oniryzmu, czyli
wprowadzeniu motywu snu lub uczynienia z tego motywu zasady konstrukcyjnej utworu,w prozie:
osabienie cigoci czasowej i nastpstwa przyczynowo-skutkowego.
Symbolizm kierunek w literaturze I sztuce uksztatowany u schyku XIX w., zakada niemono
bezporedniego wyraenia , przez obraz lub sowo , duchowych przey czowieka oraz
ponadnaturalnych idei dlatego przedstawiciele posugiwali si symbolami , sugerujcymi w sposb
niejednoznaczny ukryte w nim treci
Dekadentyzm kierunek wiatopogldowy i literacki, rozpowszechniony pod koniec XIX w.,
propagujcy: postawy pesymistyczne wynikajce z przekonania o bezsensownoci ludzkiej egzystencji,
przekonanie, e ludzkie ycie naznaczone jest nieuniknionym blem i cierpieniem, wiar w
nadchodzc nieuchronnie katastrof: zagad cywilizacji i kultury. Przeyciem pokoleniowym nowej
generacji twrcw by kryzys wartoci pozytywistycznych ideologii, filozofii, koncepcji spoecznych
ktre nie przyniosy zamierzonych efektw. Dlatego wrd modego pokolenia rozpowszechniy si idee
dekadenckie. Przedstawiciele modego pokolenia prbowali przezwyciy ten powszechny pesymizm
(bl istnienia, chorob wieku) poprzez: przyjcie postawy hedonistycznej czyli cige poszukiwanie
i oddawanie si przyjemnociom (alkohol, narkotyki, erotyka),prby osignicia stanu nirwany (oddanie
si kontemplacji, medytacji lub tworzenie dzie sztuki)
Dadaizm ruch artystyczny i literacki zainicjowany w 1916 w Szwajcarii , jego przedstawiciele swj
bunt przeciwko tradycyjnej kulturze i cywilizacji manifestowali przez anarchiczne , pozornie
nonsensowne , wiadomie skandaliczne wystpienia i publikowane manifesty . w dzieach plastycznych
przedstawiciele stosowali nowe techniki kolau i fotomontau
Surrealizm kierunek w sztuce i literaturze pierwszej poowy XXw. , dcy do odrzucenia wszelkich
spoecznych konwencji , norm estetycznym i moralnych oraz uniezalenienia wyobrani artysty od regu
logicznego mylenia , goszcy potrzeb szukania inspiracji w podwiadomoci artysty , snach i
halucynacjach
Futuryzm- kierunek w literaturze i sztuce odrzucajcy tradycje i dawne osignicia kultury ,
gloryfikujcy wspczesn mu cywilizacj techniczn i goszcy narodziny sztuki przyszoci
kultura masowa nurt kultury ktry rozkwit po I wojnie wiatowej w zwizku z przemianami
spoecznymi i rozwojem form i techniki przekazu , czego konsekwencj bya masowoci produkcji ,
rozpowszechniania i odbioru dbr kulturalnych
Sztuka awangardowa twrcy awangardowi radykalne przeciwstawiali si zastanym formom i
konwencj , poszukiwali nowoci i orginalnoci , eksperymentowali z materi i narzedziami twrczoi
Holokaust -unicestwienie ydw poprzez wybudowanie obozw zagady.
totalitaryzm-system rzdw (reim polityczny), w ktrym pastwo posiada cakowit kontrol nad
spoeczestwem i stara si kontrolowa wszystkie aspekty ycia publicznego i prywatnego na tyle ile
jest to moliwe.