Vous êtes sur la page 1sur 136

3

Bsico

Kimelkawe i chillkageal

Mapuzugun
Texto de Estudio 3Bsico

TEXTO 3basico FINAL.indd 3

03-07-15 18:31

Tami y
Txipanth tami chillkatulen
Tami chillkatuwe ruka

Mari mari pu lamgen!


Mari mari pu aa!
Inafl tai chillkatuwe ruka mew tuwn,
Llagka pigen inche.

Mari mari kom pu che!


Anthpi pigen iche.
Llagka i wentxu lamgen gen.
Kmey tamn akun chillkatual.

Kie txr kimrpuayi


mapuche zugun ka mapuche
kimn tfa chi txipanth
mew.

TEXTO 3basico FINAL.indd 1

03-07-15 18:31

PEIB 2014
Programa de Educacin Intercultural Bilinge
Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Inscripcin Registro de Propiedad Intelectual N250.798
Equipo Autora:
Juan Francisco Bascun Muoz
Elisa Loncon Antileo
Vernica Olivia Huaiquilaf Rodrguez
Estela Nahuelpn Burgos
Manuel Huenupe Pavian
Apoyo tcnico del Ministerio de Educacin:
Jimena Benavides Machuca
Javier Quidel Cabral
Claudio Fuentes Berros
Equipo Edicin:
Juan Francisco Bascun Muoz
Geraldine Gillmore Landon
Sandra Conejeros Fuentes
Traduccin:
Vernica Olivia Huaiquilaf Rodrguez
Correccin de textos en mapuzugun:
Javier Quidel Cabral
Diseo, ilustraciones y diagramacin:
Geraldine Gillmore Landon
Produccin General:
PLANETA SOSTENIBLE
Impresin:
Trama Impresores S.A.
Tiraje:
8.000 Ejemplares

TEXTO 3basico FINAL.indd 2

03-07-15 18:31

TEXTO 3basico FINAL.indd 4

03-07-15 18:31

Txoytugechi zugu
ndice

Presentacin.........................................................................06
Feypin i chemgen ka amulen..............................................07
Kie txoy kimn / Unidad 1.................................................09
Epu txoy kimn / Unidad 2..................................................25
Kla txoy kimn / Unidad 3.................................................39
Meli txoy kimn / Unidad 4.................................................55
Kechu txoy kimn / Unidad 5..............................................75
Kayu txoy kimn / Unidad 6................................................89
Reqle txoy kimn / Unidad 7..............................................107
Pura txoy kimn / Unidad 8...............................................121

TEXTO 3basico FINAL.indd 5

03-07-15 18:31

Presentacin
El texto de tercer ao bsico de mapuzugun, es un esfuerzo del Programa de Educacin
Intercultural Bilinge del Ministerio de Educacin por avanzar en el conocimiento y desarrollo
de la lengua y la cultura del pueblo mapuche.
La implementacin de la asignatura de lengua indgena es un desafo reciente que invita
al sistema educativo a reflexionar sobre la influencia de la escuela en la prdida progresiva de
las identidades culturales indgenas. En este sentido, la asignatura pretende abrir un espacio de
conversacin en la escuela y el territorio, que no se agota con su implementacin, sino que debe
propiciar nuevas formas de comprensin donde lo indgena sea valorado con el mismo estatus
que el conocimiento no indgena ha tenido hasta ahora.
Esperamos que en este esfuerzo nos acompaen comunidades educativas que se abran a
una nueva forma de educar y territorios comprometidos con la mantencin de su lengua y su cultura, esperando que en un futuro cercano sean los propios territorios quienes elaboren material
pertinente a su realidad cultural y social.

Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, septiembre 2014.

TEXTO 3basico FINAL.indd 6

03-07-15 18:31

Feypin i chemgen ka amulen


Ti kimelkawe kla txoy txipantu zew amulniegelu (tercer ao bsico) ti mapuzugulgeael
ta pichikeche, fey kutxankechi reke i amulniegen ta zugu ti Programa de Educacin Intercultural
Bilinge del Ministerio de Educacin mew, fey i kimgeafel ta mapuche kimn egu kewn.
i amulniegen tfachi kimeltuwn zugu mapuche kewn mew ka kimn mew fey ta ftxa
zugurke fey magelfi ta ti izolklen amulechi ti kimeltuwn zugu i gnezuamal i chumgechi
koneltuzugumeken ti chillkatuwe ruka ta i kake anthgen i amklerpun ta mapuchegen ka
mapuche mogen. Feyta chi zugu mew ti txoki mapuche kimeltun (kewn egu kimn) piley
i glayael kie welli i gtxamkayael chillkatuwe ruka mew ka kie-el mapu mew, fey i
afnorpun i kimeltun mew mten, ka mley i witxamnerpuam kake zugu i kimniegerpual ka
faliltugeafel pu mapunche i kimn chumgechi i faliltugeken fewla ta wigka kimn reke.
gmnieayi i feytachi kzawkawn mew i reklatew pu txoki che chillkatun zugu
mew konklelu i glayal weke zugu mew i kimeltucheael ka feytichi pu kiel mapu mew i
poyenieafel ta i zugugeafel i kewn ka i mogen, fey pewmagen kie anth pu lofke mapu
zewma kzawyafuygn pepil kimelkawe zugu kishu i kishu gnewn mew, amulele i kimn
egu kewn.

Ministerio de Educacin
Gobierno de Chile
Santiago, septiembre 2014.

TEXTO 3basico FINAL.indd 7

03-07-15 18:31

TEXTO 3basico FINAL.indd 8

03-07-15 18:31

UNIDAD
1
Tfa chi txoy zugu mew
kimayi:

Allktuael ka falintuael
itxo fill mapu i zugun.
Gnezuamael chem zugu
yom txipakey tayi kmeke
ka wezake femn mew.

Wirintukuael kieke
mapuche neml Iyael mew
konklekelu.

TEXTO 3basico FINAL.indd 9

03-07-15 18:31

UNIDAD 1

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
1. Kme allktuge fillke zugun mlelu tami wallon mew. Pon atencin a los sonidos
de tu entorno.

Kimniefimi kieke?
Allktuymi m i zugun?
Chem piley chi i zugun egn?

Clave cultural
Mapuche rakizuam mew mley itxo ll mogen wallontu mapu mew ka kisuke
nieygn i zugun egn. Pu kulli ka pu m kisuke nieygn i zugun egn, fey
mley i kimgeael chem pilen egn: llgki zugurumekey mawnael mew; peke
wrarumekey weza zugu rupayael mew. Itxo ll mogen i zugun mapu zugun
pigekey.
Para la cultura mapuche todos los seres existentes en la naturaleza tienen vida y lenguaje propio.
Los animales y los pjaros poseen formas de comunicacin que requieren ser interpretadas por
las personas: el croar de un sapo puede anunciar lluvia; el grito de un bho, presagiar desgracias.
Al habla de la tierra se le denomina mapuzugun.

10
TEXTO 3basico FINAL.indd 10

03-07-15 18:31

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

2. Tami pu txr egn, wtxankontufige kie kushe kam kie fcha wentxu zoy
kimlu i ruka mew, tami kimeltuaetew chem kimn amulerpulu pu m i
zugun mew. Con tus compaeros y compaeras, visita a una autoridad tradicional para que te
ensee sobre la importancia de los pjaros en la cultura mapuche.

3. Allktuge pu m i zugun, inagechi wirintukuge chem kimn


yenierpuygn:
Escucha los cantos de pjaros y completa el siguiente cuadro:

m i y

Zugun

Kimn yenierpulu

Txiwk

Txiw txiw

Mawnael mew

11
TEXTO 3basico FINAL.indd 11

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Tr a d i c i n o r a l

4. Allktuge tfa chi epew, inagechi wiolzuguge kieke ramtun. Escucha el epew
y responde.

Kanin egu txiwk kuzeayu piwrkeygu

Nhome lhafkenh amuayu pigerkey txiwk.


Txiwk piam wneluwi. Kanin piam ochi inhaley. Amurkeygu.
Aln mapuley lhafkenh pei, kme txarige mi kawell kompa -pigerkey txiwk.
Amulerkey txiwk, welu ragi lhafkenh txanakompuwrkey, pailhalewrkey piam
feypipelaeyu ama kompa, witxantukuge tami kawellu pipeyu ga pirkey kanin.
Chumtuymi am?
Ayey. Ayeniegerkey txiwk. Weweyu wa konha! pirkey kanin.
(Manuel Arturo Quilapan, Lautaro)

Chem glham pewfalwi tfa chi epew mew?


Chumgelu am falintuniegey pu epew mapuche kimn mew?
Chem nor zugu amuley tufa chi epew mew?

Feyentun

Kisu gnewn

Nor az che

12
TEXTO 3basico FINAL.indd 12

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin oral

Comunicacin oral
1. Pukintufige tfa chi pu azentun, inagechi kolotuafimi kel mew pu wezake
femn, ka wallorulpafige kie kar wirin mew pu kmeke femn. Observa las
lminas y pinta con un crculo de color rojo las actitudes negativas y con un crculo
color verde las actitudes positivas.

Aywchegey

txirchegey

Koylhagey

Chofgey

13
TEXTO 3basico FINAL.indd 13

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Comunicacin oral

2. Allktufige tfa chi gtxam. Inagechi, kolotufige fey ti chi azentun amulelu
pchi wentxu i weza femn. Escucha el relato. Luego, colorea la lmina que representa

la conducta inapropiada que cometi el nio.

Koylha pchi wentxu


Kie pchi wentxu wtxatxipay kurlechi punh mew, krftumawkley.
Wiotulu, lefklen konhi i ruka mew, feypifi i uke: miawi kie weefe wekun
mew pefin.
Kom pu che txawlelu ktxalwe mew txiparkeygn wekun, yerkeygn kuchillu,
wo, karoti egu, i wemmeal ti weefe.
Fey mew ti pchiwentxu pelu i afzuamklen i pu che, koylhatuzugugey tfa, iche
i re koylhatun mten, pirkey.
Fey rume llazkrkey i uke, lukatufi i koylhatun mew. Pekankazuguyawkelay che,
pigerkey.
Femgechi rupay tfa chi pekanzugufe pchiwentxu.
(Elisa Loncon)

Tami kimn mew chem zugu am yom amulekey koylhatun mew?

14
TEXTO 3basico FINAL.indd 14

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin oral

3. Allktufige tfa chi gtxamkan, inagechi nentuge kie amelkan tami txr
egu. Escucha los dilogos y represntalos con un compaero o compaera de curso.

Anthpi: Llagka, nentukilge petu ti fn murta!


Llagka: Chumgelu am?
Anthpi: Wnelu gillatugekey genh mapu pikey tavu chuchu.
Llagka: Felepe may.

Chem kme femigu Anthpi egu Llagka?

15
TEXTO 3basico FINAL.indd 15

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Comunicacin oral

4. Tukulpafige kie kimel chi che, inagechi gnezuamfige chem kme kam weza
femn egn. Wirintukufige:
Elige a una persona de tu comunidad y piensa en sus actitudes positivas y negativas. Escrbelas en
el siguiente cuadro:

Kme femn

Weza femn

5. Inarumefige tfa chi pu nheml, chem mew am yewpaygn? Fjate en las


siguientes palabras, en qu se parecen?

Pali-pali

Klol-klol

Txuli-txuli

Clave cultural
Mapuche zugun kuy gey i zugugeken, welu fantepu kalewetuy.
Epunchikekngekey kieke mew, femgechi txawlgekelu epu nheml
txipakey kie we nheml.
El mapuzugun es una lengua muy antigua que se ha moldeado con el tiempo. Una de sus
caractersticas es la reduplicacin, un procedimiento de repeticin de palabras que permite
crear una nueva.

16
TEXTO 3basico FINAL.indd 16

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

6. Allktufige tfa chi gtxamkan, inagechi gtxamkafige. Escucha el dilogo y


comenta.

Chem am epunchike
nheml pigekey?
Kimnemi epunchike
nheml mapuzugun mew?

Fey ti epu rupachi


wirintukugekelu kie
nheml, txuli-txuli,
pali-pali, femgechi.

7. Gtxamkage kie kimlu chi che mlelu tami ruka ple, kimeltuaetew kieke
epunchike nheml. Wirintukuafimi tfa mew:
Conversa con una persona sabia de tu comunidad y pdele que te ensee palabras reduplicadas.
Escrbelas ac:

17
TEXTO 3basico FINAL.indd 17

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Comunicacin escrita

Comunicacin escrita
1. Allktufige, chillkatufige ka gtxamkafige tfa chi pepilkawn kochilu
murta. Escucha, lee y comenta la receta de dulce de murta.
Pepilkawn kochilu murta

Zuamniegen
Mari runa liftulechi murta
Mari pan azukura
Kla frasko takulwegelu
Zewmayam
Kie:
- Wazkgekey kom murta azukura egu epu mari minutu.
- Nentugekey ktralwe mew.
Epu:
- Petu eumklen tukulgekey frasko mew.
- Kme takungekey.
Kla:
- Fey mew tukulgekey ymklechi rowno mew, mari kechu
minutu, ni rf takuluwam.
- Txiwlu igekey mltxn egu, kam kofke mew.

18
TEXTO 3basico FINAL.indd 18

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin escrita

Fewla wirintukuge kie pepilkawam zewma iyaelal tfa mew:


Ahora crea tu propia receta y escrbela ac:

Pepilkawam zewma iyael i y:

Zuamniegen

Zewmayam
Kie:

Epu:

Kla:

19
TEXTO 3basico FINAL.indd 19

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Comunicacin escrita

2. Lleqknfige kie wirin mew azentun i nheml egu. Une con una lnea la
imagen con la palabra que le corresponde.

Gmitugekey

Liftugekey

Txanangekey i ko

3 . Wirintukufige tfa chi azentunwirin kieke rakintukual zugu mew:


Completa el crucigrama con las siguientes unidades de medida:

4
1
1. Ktxg
2. Ragin

3. Panun

4. Wellin
5. Pchin
6. Apon

2
6

20
TEXTO 3basico FINAL.indd 20

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

4. Wirintukufige kie pepilkawn zewmageam kako, tukulpage tfa chi pu


nheml:
Completa esta receta de mote utilizando las siguientes palabras:

tukugekey
egu
wazkmgekey
em
txanan

Charu mew

tukugekey

Pizku kako:

kako, lakan durazno ko

zegll, ga

kako: Rali mew

poi, sefolla, chazi, txapi, yiwi.

chi kako, yiwi, chazi ka

txapi eg.

21
TEXTO 3basico FINAL.indd 21

03-07-15 18:32

UNIDAD 1

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Allktun ka falintukun itxo


fill mogen i zugun.
Gnezuamn chem zugu
yom txipakelu kme kam
weza femn mew ta che.
Wirintukun kieke
nheml iyael zugu mew
amulekelu.

22
TEXTO 3basico FINAL.indd 22

03-07-15 18:32

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.


3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

23
TEXTO 3basico FINAL.indd 23

03-07-15 18:33

TEXTO 3basico FINAL.indd 24

03-07-15 18:33

UNIDAD
2
Tfa chi txoy zugu mew
kimurpuayi:

Kimurpuael i
falintuniegen epew
mapuche kimn mew.
Gnezuamael kieke az
zuam kellntukuwn.
Wirintukuael pchike
chillka tukulpayenielu
fillke zugu i wallon mew
mlelu.

TEXTO 3basico FINAL.indd 25

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
1. Allktufige tfa chi epew, inagechi gtxamkayeafimi tami pu txr egn.
Escucha el epew y comenta.

Pu m i rukanrke
(Vernica Huaiquilaf )

Kie we kurewen chigkol mlerkefuy piam. Fey i pu


weny ga inchi kelluafiyi i rukawal pirkeygn. Txegka
werkenkngerkey igkatucheal. Fey wallontumapu
ruparkey eymi epe wnh zugupayaymi llitual
zugu pigerkey alka achawall. Femgechi ga epe wnh
puwrkeygn pu wichan ka kisuke puwlrkeygn itxo
fill yewntukuwn piam Pillmayken pwlrkey rme;
chukaw pwlrkey foki, pize puwlrkey knha ka
wichagerkey raki gillaturpualu gen mapun chew i rukawal
kurewen chigkol. Ka puwrkey txegl inarumeleal ta che i
kdawkleal, i kewanuam, fey tayltukukonklerpuy piam
kme pno fotxayalu ti pu igkatu piam femuechi matu
wtxampramgerkey ti ruka rupan ragianth puwrkey
pu we kurewen fey mew kie misawn mew aftxiparpurkey
ti txawn. Ayiwn kzawign, marichi ayiwkleam we
kurewen chigkol.

Chumgechi am kelluwign tfa chi epew mew?


Chem glham am kimeltugey tfa chi epew mew?

26
TEXTO 3basico FINAL.indd 26

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

Tfa mew azentufige pu m txipalu epew mew:


Dibuja ac a los personajes del epew:

Kie amelkan mew wtxampramn tamn zoy ayifilu chi zugu txipalu
tfa chi epew mew, tami pu txr egn. Organiza un grupo y con tus compaeros
y compaeras representen la escena que ms les gust.

Clave cultural
Fillke zugun kimn mleyewmey mapuche kimn mew. Epew pigey kie. Epew
mew glhamtugekey ta che, fey mew amulgekey i kme az chegeal ka i kme
miyawal ta che chew rume.
Existen distintos tipos de relatos en la cultura mapuche. Uno de ellos es el epew o relato
tradicional oral. El epew tiene un rol formativo y por ello se usa para transmitir valores, ensear
comportamientos adecuados y para aconsejar.

27
TEXTO 3basico FINAL.indd 27

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Comunicacin oral

Comunicacin oral
1. Pukintufige tfa chi azentun, inagechi wiolzuguge. Observa las imgenes y responde.

Chem mew am yewpaygn tfa chi pu azentun?


Chem zugu mew am zuam kelluymi kame kelluntukuymi chi eymi?

28
TEXTO 3basico FINAL.indd 28

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

2. Allktufige tfa chi gtxamkan, inagechi tami txafkazi egu wenuntuafimi kie
amelkan mew. Escucha el dilogo y represntalo con tu compaera o compaero de banco.

Mari mari malle Manke,


chumlefuymi am?

Mari mari malle Anthpi


kumelkalekafun.

Werkgen malle apon kyen


mew gankachillayay tai chaw,
fey mew igkatumege pigen kalli
kellupayaenew.

May kellumean kie


txari mansun mew
piami.

Feley may malle.

Chem az kelluwn zuamn pifi i malle Anthpi?

29
TEXTO 3basico FINAL.indd 29

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Comunicacin oral

3. Ramtufige kie txem che chumgechi am kellu pikey ta che i mlen mew.
Azentufige zoy ayifilu eymi. Pregntale a un abuelo o abuela cules son las prcticas de
ayuda ms comunes en la comunidad. Dibuja la que ms te gust.

Clave cultural
Igkatucheal wnelu mew kme pentukurpukey ta che, inagechi ka yom
kelluntukun zugu txipakey. Pepi kellunole ta che, ka anth feman may pigekey.
Para hacer igkatuchen se debe ser amable, saludar y ofrecer reciprocidad al que ayuda. Si no es
posible en el momento, el solicitante se compromete a ayudar en una futura ocasin.

30
TEXTO 3basico FINAL.indd 30

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

4. Rakizuamge pchin, chumgechi am kelluntukuafuymi tfa chi pu zugu mew?


Piensa un momento, qu accin de reciprocidad ofreceras en las siguientes situaciones?

Kelluntukugelmi tami
chillkatun kzaw mew.
Kelluntukugelmi txemoltuael
kie allfe.

Kelluntukugelmi kintuael tami


amklechi chemkn.

5. Tami pu txr egn wtxankontuwaymn kie zoy kimlu chi che,


ramtumeafimn kieke mapu y zewmalelu epunchike nheml mew.
Wirintukufige tfa mew:
Con tu curso, visita a una persona sabia de tu comunidad y consulta sobre nombres de
lugares que empleen palabras reduplicadas. Escrbelas ac:

1.
2.
3.
4.

31
TEXTO 3basico FINAL.indd 31

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Comunicacin oral

6. Anthpi mna ayikey gtxamkayael i pu wnenke che egu mlelu i ruka


ple. Fey mew kimurpuy kieke mapu y epunchike nheml nielu. Kintufige
tfa chi azentun wirin mew. Reqle nheml mley. A Anthpi le encanta conversar
con las personas sabias de su comunidad. Ellas le dijeron nombres de lugares que usan palabras
reduplicadas. Encuntralas en la sopa de letras, son 7 palabras.
C

W I

W I

M O

W I

M Z

W C

M E

M T

M D

M S

W A

M E

G K

M A

M L

Palabras horizontales
WILOWILO
TXAPATXAPA
TXAITXAIKO
CHANCHAN

Palabras verticales
C
H
O
L
C
H
O
L

M
A
L
L
A
M
A
L
L
A

T
X
A

I
T
X
A

32
TEXTO 3basico FINAL.indd 32

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

Comunicacin escrita
1. Chillkatufige tfa chi chillka. Inagechi wirintuge eymi tami zugu ramtuniegeel.
Lee el siguiente texto. Luego completa con tus propios datos.

Mari mari, Llagka pigen iche,


tai wentxu lamgen, tai uke,
tai i chaw ka tai kuku inchi
mleyi tai ruka mew.
Txegtxeg pigey tai lof, fey mew fentxen
lhawenh ka m mley.

pigen
tai

egn mlen tai ruka mew.


pigey tai mapu/waria.

Fey mew

mley.

33
TEXTO 3basico FINAL.indd 33

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Comunicacin escrita

2. Gnezuamfige tfa chi azentun. Observa las imgenes.

Kna ruka

Fotxa ruka

Txafla ruka

Kura ruka

Apolfige tfa chi zugu. Completa la oracin.

Tai ruka
zewmagey. Ka

mew
niey.

34
TEXTO 3basico FINAL.indd 34

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin escrita

Tfa mew azentufige tami ruka:


Dibuja tu casa ac:

35
TEXTO 3basico FINAL.indd 35

03-07-15 18:33

UNIDAD 2

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Kimrpun i falintuniegen
epew Mapuche kimn
mew.
Gnezuamn i mlen
kieke az zuam kelluwn
pialu ta che.
Wirintukun kieke
pchike chillka tukulpalu
iche fillke zugu mlelu
tai wallon mew.

36
TEXTO 3basico FINAL.indd 36

03-07-15 18:33

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.


3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

37
TEXTO 3basico FINAL.indd 37

03-07-15 18:33

TEXTO 3basico FINAL.indd 38

03-07-15 18:33

UNIDAD
3
Tfa chi txoy kimn
mew kimayi:

Kimrpuael i
falintuniegen epew ka
fillke zugun kimn mlelu
mapuche kimn mew.
Tukulpayael kieke anth
pin zugu.
Wirintukuael kieke
pchike chillka mapuche
az mogen konklelu.

TEXTO 3basico FINAL.indd 39

03-07-15 18:33

UNIDAD 3

Tr a d i c i n o r a l

Tradicion oral
1. Rakizuamkeymi chi am chumgechi wtxamprarumey itxo fill mogen
wallontu mapu mew? Azentufige tfa mew:
Te imaginas cmo era el mundo en un principio? Dibjalo ac:

2. Allktufige tfa chi epew. Fey pwtulmi tami ruka mew gtxamkayeafimi tami
pu che egn i falintuniegeael tufa chi zugu. Escucha el epew y responde las preguntas.
Cuando llegues a tu casa cuntalo a tu familia y conversa con ellos sobre su importancia.

Mapuche mogen
Kuyfi piam mlerkelafuy che naqmapu mew. Wallon mapu nierkefuy meli
om: wenumapu, ragi wenumapu, naqmapu ka mnche mapu. Kallf
pll elrkey i kmeke pllu i naqam naqmapu mew, welu wezake plli
txirrkey, kewarkeygu, txanarumerkeygu, ktxal reke ruparkeygu naqmapu
mew, puwrkeygu mnche mapu. Pu wezake pll newenh nielu txiparketuy,
zegn rekekleweturkeygn. Kmeke newenh pepi wotulay; ragi
wenumapu mten puwrkeygn, fey mew waglenweturkey. Rumema
gmalu i pepi pranon, lhafkenhwi i klle, femgechi wefrkey lhafkenh.
Kisulen mew naqmapu kallf wenu kushe amuaymi pirkefi i zomo pen,

40
TEXTO 3basico FINAL.indd 40

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

kallf wenu llcha, txepemapupuaymi naqmapu pigerkey. Naqmapu


kurantu mew txekarkey ti llcha, mollfi i nhamunh, fey mew wefrkey
kachu, rayen, anmka, m. Kisu miawnuam piam werkgerkey kallf
wenu weche. Tfa chi epu weche i koi egn annmapuparkey naqmapu
mew. Kallf wenu kushe glhamturkefi i goymanuam i tuwn, i
mapuzuguleal ka gillatuleal kme feleam mapu.
Kultxug mew wiriley tfachi piam, tfa mew mley ti meli folil kpan,
meli txoy mapu, ka meli witxaw mapu.
(Elisa Loncon, adaptacin)

Chem zugu am pepilwaymu pigerkey ti pu weche akulu naqmapu mew?


Chem glham am wlhi tfa chi epew mew?
Chumgelu am falintuniegey epew mapuche rakizuam mew?

41
TEXTO 3basico FINAL.indd 41

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Comunicacin oral

Comunicacin oral
1.Chillkatuge ka azkintufige tfa chi pu kurlechi nheml. Lee y observa las palabras
destacadas.

Kallf wenu kushe eli i kmeke pll i naqam


naqmapu mew.

Ktxal reke rupay naqmapu mew, femgechi puwigu


minche mapu mew.

Chem nheml geygn am ka chem mew am tukulpagekey?

Clave de la lengua
Naq egu rupa nhegmwn zugu amulnieygu. Fey mew tfachi epu zugun
mleyemum pin zugu yeygu.
Las palabras venir y caer se reeren a acciones que ocurren en espacios determinados. A estas
palabras se les llama verbos de ubicacin espacial.

42
TEXTO 3basico FINAL.indd 42

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin oral

Azentufige tfa chi epu pchike txoy zugu. Inagechi zewmage tfa
chi pu nheml i pin. Dibuja cada escena. Luego, con tu cuerpo realiza las
acciones que indican las palabras destacadas.

Kallf wenu kushe eli i kmeke pll i naqam naqmapu mew.

Ktxal reke rupay naqmapu mew, femgechi puwigu minche mapu mew.

43
TEXTO 3basico FINAL.indd 43

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Comunicacin oral

2. Wirifige mleyemum pin zugu mlelu tfa chi chillka mew. Subraya los verbos
de ubicacin espacial contenidos en este relato.

Llagka amurkey waria mew wiya;


nochikechi naqi wigka wiyawpeym mew, llkanierkefi.
Felen rupan tai lhaku i ruka ple pirkefi i uke.

3. Chillkatufige tfa chi gtxamkan, inagechi wiolzufige ti ramtun. Lee las


oraciones y responde.

Kuyfi piam mlerkelafuy che naqmapu mew.


Chumul am mlerkelafuy che naqmapu mew?

44
TEXTO 3basico FINAL.indd 44

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

i kisu miawnuam prm werkgerkey kallfwenu


weche naqmapu mew.
Chumul am werkgerkey weche naqmapu mew?

Mchay akuay tai chaw


Chumul am akuay tai chaw?

Clave de la lengua
Kuy, prm, wle, wya, mchay pin zugu tukulpagekey
feypiael chumul i rupan ti zugu, adverbio de tiempo pigey.
Las expresiones antes; enseguida; maana; ayer; luego, sirven para indicar
cundo sucede una accin. Se las conoce como adverbios de tiempo.

45
TEXTO 3basico FINAL.indd 45

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Comunicacin oral

4. Kie wirin mew txawlfige ti nheml egu i gtxamkan tukulpayenieafilu.


Une con una lnea el adverbio de tiempo con la frase que le corresponde.

Wle

chillkatulen mapuzugun.

Fewla

yaftuyi tai pu rukache inchi.

Wya

awkantuan luche pigechi awkantun.

5. Azkintufige kurlechi nheml tfa chi chillka mew. Observa las palabras
destacadas en las oraciones.

Wya fentxen gmay Anthpi.

Kuyfi lelfn mew awkantukefuy pu


pchikeche.

46
TEXTO 3basico FINAL.indd 46

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

Rgkrupay ti malhalh Anthpi.


Chumul am rupay tfa chi pu zugu? Wirintukufige kiechew i
lleqmum.
A) Fewla
B) Kuyfi
C) Ka anth

6. Epu txr eymn wenuntuaymn kie kuyfi rupa chi zugu. Inagechi kie
amelkan mew tukulpayafimn. Con otros dos compaeros o compaeras creen una
historia que ocurra en el pasado. Luego, presntenla al curso.

Clave de la lengua

Kuy pin zugu mew tukulpagekey zew rupa chi zugu.


El tiempo pasado se utiliza para describir acciones que ocurrieron con anterioridad.

47
TEXTO 3basico FINAL.indd 47

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Comunicacin oral

7. Konkefuymi chi am Wol Txipanth zugu mew? Femfulmi, chumgechi am


txipay fey ti chi zugu. Feypifige tami pu txr. Has estado en un Wol Txipanth?
Cuenta a tus compaeros y compaeras cmo fue esa experiencia. Si no has participado, comenta
cmo te imaginas la ceremonia.

8. Allktufige tfa chi chillka, inagechi wiolzugufige


kieke ramtun. Escucha el texto y responde.

Wol Txipanth itxo fill mogen i wegetun zugu gey, pu remawen, pu lof che, kom
wallontu mapu.
Epu mari kie egu epu mari kechu anth amulechi junio kyenh mew akukey.
Wegetun mogen, wegetun mapu, kulli, ayiwnkechi tukulpayegekey.
Itxo fill mogen wegetukey.
Mapuche mogen mew rumel femkey ta che.
Kake mapu chi che ka femkeygn:
Inti Raymi ytukefign tfa chi zugu pu Kchwa ka Mara taqaxta ytukefign pu
Aymara.
Chem zugu am tukulpagekey Wol Txipanth mew?
Chumul am wenuntugekey tfa?
Ka iney chi am ka tukulpakey ayiwnkechi tufa chi zugu?

48
TEXTO 3basico FINAL.indd 48

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin oral

9. Kom tami pu txr egn wtxankontuafimn kie fcha che, ramtumeafimn.


Kimy chi am kie zugu re pu mapuche i zugu gen. Junto a tu curso visita a una
autoridad tradicional para que les comente alguna prctica cultural tradicional del pueblo mapuche.
Recuerda escuchar con respeto.

Wiotulimn chillkatuwe ruka mew, tami pu txr


egn tukulpayaymn tamn we mapuche kimel
zugu. Magelafimi tami pu reyma. De regreso a la
escuela, organiza con tus compaeros y compaeras una
presentacin referida a la prctica tradicional aprendida.
Invita a tu familia.

49
TEXTO 3basico FINAL.indd 49

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Comunicacin escrita

Comunicacin escrita
1. Allktufige ka chillkatufige tfa chi chillka. Inagechi wiolzugufige. Escucha y

lee el siguiente texto. Luego comenta.

Wol Txipanth
Wol Txipanth mew txawkey i reyma, ilhokeyi kie sawe. Apokey
tayi mesa, mlekey yiwin kofke, muzay, kankan ilho, mall poi, txanan
txapi. Kme ikeyi.
Ragi punh amukeyi txaytxay ko mew, gillatumekeyi ko mew kme mogen
nieam tfa chi txipanth mew. Iche kchalogkomeken i kme txipanth
niam, kie metawe mew yemeken ko, gillatupayal i uficha, kmefeleal i
pu kulli.
50
TEXTO 3basico FINAL.indd 50

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

2. Kom tami pu txr eymn wenuntuaymn kie Wol Txipanth zugu.


Inagechi wirintukuaymi tfa chi pu kpalechi kzaw:
Junto al curso crea colectivamente una historia relacionada con el Wol Txipanth. Luego,
completa lo siguiente:

txipaygn tfa chi zugu mew.


Wnelu mew

Inagechi

Epe aftxiparpulu zugu

3. Apolfige tfa chi chillka fey ti chi pu parntesis mew amulechi nheml.
Completa las oraciones con alguna de las palabras que se encuentran entre parntesis.

Tai mesa Wol Txipanth mew

niekey.

(kuram, oficha kor, mallu po, mltxn)

Ragi punh mew gillatukefin i


(anmka, mansun)

i waria mew mley


(Wol Txipanth, We Txipanth).

51
TEXTO 3basico FINAL.indd 51

03-07-15 18:34

UNIDAD 3

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Kimrpun i falintuniegen
epew ka fillke zugun kimn
mlelu mapuche kimn mew.
Tukulpan kieke pin chumul
rupan chi zugu pilelu.
Wirintukun kieke
pchike chillka tayi
mapuche az mogen
tukulpayenielu.

52
TEXTO 3basico FINAL.indd 52

03-07-15 18:34

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.


3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

53
TEXTO 3basico FINAL.indd 53

03-07-15 18:34

TEXTO 3basico FINAL.indd 54

03-07-15 18:34

UNIDAD
4
Tfa chi txoy kimn
mew kimayi:

Gnezuamael mapuche
lkantun i zuam.
Wichuknael kieke az
wenywen.
Kimtukuael rumel kam
kieke mew mten
mleken kieke az.
Kim tukulpayael epunchike
nheml zugun mew.

TEXTO 3basico FINAL.indd 55

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
1. Tami pu txr egn wtxankontuwaymn kie zoy kimlu chi che,
ramtumeafimn mapuche l kimn. Wiolmn, gtxamkayafimn fey ti chi
zugu tamn allktupeel. Junto a tus compaeras y compaeros, visita en su casa a una
autoridad tradicional que te hablar sobre las canciones mapuche. De regreso a la escuela
comenta con tus compaeros lo que aprendiste.

2. Txawge kieke pu txr egn, inagechi allktufimn kie lkantun, fey


wiolzugufimn kieke ramtun mlelu tfa mew. Organiza un grupo, escucha la
cancin y responde las preguntas.

Pali kam fogll i l

Elutuen tai fogll, pll kuse


Elutueli iche ta eluayu yiwin kofke, Pll kuse
Pll kuse, elutuan tai pali
Elutuan tai fogll, pll kuse
Elutueli tai pali
Iche ta eluayu yiwin kofke,
Pll kuse.
(Domingo Carilao, i lkantun)

56
TEXTO 3basico FINAL.indd 56

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

Chem zugu am petu lkantugey?


Chem zuamimi allktun mew tfa chi l?
Chem mew am yewpay kake l mew eymi tami allktukeel?

Clave cultural
Mapuche l mew amulgekey mapuche rakizuam ka mapuche kimn.
Kzaw mew, ayiwn zugu mew, ll zugu mew lkantukey ta che.
Ka femgechi gillamawn zugu mew ka lkantukey ta che.
El mapuche l es una manifestacin profunda de la cultura mapuche. Se canta
durante las actividades cotidianas, en el trabajo y en los momentos de diversin.
Tambin est presente en las ceremonias y rituales.

3. Inharumefige Pali kam fogll i l egu Puwltxipanth i lkantun


allktukefilu eymi. Wirintukuge kie kam kie X chew i llegmum ti pin
amulelu wele ple. Compara el l Pali kam fogll i l con la cancin Puwltxipant i
lkantun. Marca con un o una X segn corresponda.

Pali kam fogll i


l

Puwltxipanth i
lkantun

Mapuzugun mew lkantugekey.


Piwkentukun zugu amulkey.
Ayiwn zugu mew wenuntugekey ti l.
Amulkey kimn.
Kzawn mew wenuntugekey ti l.

57
TEXTO 3basico FINAL.indd 57

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Tr a d i c i n o r a l

4. Azmfige tfa chi epu l, inhagechi ayiwnkechi lkantuafimi. Aprende estos


dos mapuche l y cntalos con alegra junto a todo el curso.

Rayle Txapi
Rayle txapi, rayle kollkopiw
Rayle txapi, wo txawayu lamgen
Rayle txapi, rayle kollkopiw
Rayle txapi, wo txawayu lamgen.

Mafn l
Zew txemimi may fotm
Kisu nieymi tami rakizuam
Peymi afkazi
Kme yewimu
Ka chem piafun am
Ka chem piafuy may tami uke
Pewmagen kme mleaymu mten.

5. Kieke tami pu txr egn zullimn kie l, fey kie txawn mew
lkantuafimn. Kme pepikawayaymn ayekawe mew ka tukutuwn mew;
kme azmafimn. Junto a otros compaeros y compaeras elijan la cancin que ms
les gust y presntenla en una actividad de la escuela. Requieren: instrumentos, indumentaria
mapuche y muchos ensayos.

58
TEXTO 3basico FINAL.indd 58

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

Comunicacin oral
1. Azkintuge tfa chi azentun, inagechi gtxamkayeafimi. Observa las imgenes y
comenta su significado.

Koncho piwkeygu epu che


epu ple poyewlu yewn
mew kie rupa koncholwn
mew.

KONCHO

Epu che yom tukulgelu i y


lhaku piwkeygu.

LHAKU

MISA

Kie rali mew ilu chi che


misa piwkeygu.

Txafkitulu chem rume


txafki piwkey epu zomo,
kam kie wentxu egu
zomo; epu wentxu txawki
piwkeygu.

TXAFKIN

Lhaku ka piwkeygu
lhakuwen kie mollfchi
che.

59
TEXTO 3basico FINAL.indd 59

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin oral

2. WENYWEN AWKANTUN. EL JUEGO DE LA AMISTAD.

1. Melike azknwaymn.
2. Tami kimeltuchefe miyawli kieke pchike chillka kieke az wenywen

amulnielu, zullimn kie.

3. Amelkantun mew wtxamprayafimn tfa chi kimn.

60
TEXTO 3basico FINAL.indd 60

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

3. Azkintufige tfa chi azentun poyenzugu i zugun yenielu. Mira las lminas que
muestran acciones o verbos que expresan afectos.

POYEN

AFMATUN

Poyefi tai uke.

Anthpi afmatu niefi manke.

AYN

Llagka mna ayikefi rayen.

Chumgechi am ka poyenzuguafuy che?

61
TEXTO 3basico FINAL.indd 61

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin oral

4. Apolfige tfa chi gtxamkan fey ti chi pin zugu txipayelu we zewmanentulu
ti kzaw mew:
Completa las oraciones con los verbos que acabas de aprender en la actividad anterior:
Iche

poyen

tai chaw ka tai uke.

tai kimetuchefe kimeltuetew mapuzugun mew.


Llagka

rayen, ka i wentxu lamgen

pu make.

5. Kie wirin mew txawlfige ti zugu egu zuam. Une con una lnea cada acontecimiento
con su respectiva emocin.

ZUGU

Nien kie we lamgen

Lhay tai zoy zaki txewa

Mna kme rulpay mapuzugun ti wenxtu

ZUAM

Lheliwlfi

Ayiwklen

Weagklen

62
TEXTO 3basico FINAL.indd 62

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

6. Azkintufige ti azentun ka allktuge tami kimeltuchefe i chillkatun. Inagechi


amelkan mew reke feypiaymi tami chem naqpazuamimi tfa chi chillkatun
mew. Observa cada imagen y escucha lo que te leer tu educador o educadora tradicional. Luego,
expresa con mmica la emocin que te produce.

Kur punhkley, miyawiy anchmalle.


Llkalen.

Illkutugen rume ilhu kochlu iche.


Yewelen.

Maumenew tai uke yelu werknzugu


tai chuchu mew iche.
Ayiwklen.
63
TEXTO 3basico FINAL.indd 63

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin oral

7. Kme allktuge ka wiolzuguge: Chem mew am kimfali i wichulen ti az


che amulelu wele ple egu man ple? Pon atencin y responde: Qu diferencias existen
entre las cualidades descritas en la columna A y en la B?

A. CHUMGEY?

B. CHUMLEY?

Kme rakizuamgey tai zomo lamgen.

Tnigkley tai zomo lamgen.

Kzawfe wentxugey tai chaw.

Gakoley tai chaw.

Klfngey tai arki.

Illkuley tai arki.

Ftxa kuragey.

Gforkley ti kura.

Clave de la lengua
Kieke az che, az kulli kam chem rumegeafuy, rumel nieke (amulekey mogen
mew) kam kieke mew mten felekey (amnaqketuy).
Las cualidades de las personas, animales o cosas, pueden ser permanentes (se mantienen en el
tiempo) o transitorias (duran un perodo determinado).

64
TEXTO 3basico FINAL.indd 64

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

8.Kintuge tami txr mew kieke rumel mlekechi az ka kieke az mlekelu


kieke mew mten:
Identifica las principales caractersticas de tu compaero o compaera de banco y clasifcalas en
permanentes o transitorias:
Rumel mlekechi az

Kieke mew mlekechi az

Clave de la lengua
Mapunzugun mew mlekey kieke txoy nheml tukulgekelu zewmageam
kie we nheml. Zewmageam kieke gtxam yeniealu rumel mlekechi az
tukulgekey ge- txoy nheml. Zewmageam kieke gtxam yeniealu kieke
mew mten mlekechi az tukulgekey le- kam kle- txoy nheml.
En mapuzugun existen los sujos, que son partculas que se agregan a una palabra para formar
otra palabra. Para elaborar frases con cualidades permanentes se utiliza el sujo -ge y para
elaborar frases con cualidades transitorias se utiliza el sujo -le o -kle.

Ejemplo:
Iche malhengen.
scar illkuley.

Yo soy mujer.
scar est enojado.

65
TEXTO 3basico FINAL.indd 65

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin oral

9. Apolfige tfa chi gtxamkan ge kam le txoy nheml mew:


Completa con ge o le, las siguientes oraciones:

Kimelfe

Kar

Kur

Klfn

ge

y.

y.

y.

y.

66
TEXTO 3basico FINAL.indd 66

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

10. Chillkatufige ti mapuzugun kimn, chem mew txipakey, inagechi


gtxamkafige tami pu txr egn. Lee con atencin la clave de la lengua y los
ejemplos, comenta con tus compaeras y compaeros.
Clave de la Lengua
Kieke gtxamkan rf zugu amulkeygn, ka mley kieke gtxamkan
rfzugugelay pilelu. Mapunzugun mew la- txoy nheml tukulgekey kie
nheml i rfzugugenon feypial ti pin.
Algunas oraciones arman cosas, mientras que otras las niegan. En mapuzugun, para crear una
frase negativa se utiliza el sujo -la.

Rfzugugen zugu

Rfzugugenun zugun

Klfngen

Klfngelan

Kutxankley i
weny

Kutxanklelay i
weny

Illkuley

Illkulelay

67
TEXTO 3basico FINAL.indd 67

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin oral

11. Allktufige Llagka egu i kimeltuchefe i gtxamkan. Inagechi


worulpayafimi ti wiolzugulu Llagka, rfzugugenolu kechileay tami pin.
Pepilkawige tami txr egu. Escucha el dilogo entre Llagka y su profesora. Luego
transforma la respuesta de Llagka en una oracin negativa. Practica los dilogos con tu
compaero o compaera de banco.

A: Mari mari Llagka Chumleymi am?


B: Kmelkalen
B: Kmelkalelan

A: Chumlefuy Anthpi am?


B: Kutxankley Anthpi.
B:

A: Chumgey tami arki?


B. Kme rakizuamkey.
B:
68
TEXTO 3basico FINAL.indd 68

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

Comunicacin escrita
1. Allktufige ka chillkatufige tfa chi chillka. Inagechi wirintukuaymi ytun
zugu amulelu epunchike nheml mew:
Escucha y lee el siguiente dilogo. Escribe los nombres de lugares reduplicados en el siguiente
cuadro:

A: Chem zoy ayikefimi?


B: Waglen zoy ayikefi txay txayko, Andrs zoy ayikefi Txeg Txeg
mawiza, iche zoy ayikefin Koz Koz ka Txapatxapa lof, eymi kay chem
zoy ayikefimi.

Epunchike nheml y

69
TEXTO 3basico FINAL.indd 69

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Comunicacin escrita

2. Wirintukuge kie pewmakechi nhamplkan pewenmapu ple. Tukulpage


tfa chi pu pin mulelu tfa mew ka reklwaymi tfa chi pu azentun mew:
Escribe un viaje imaginario por la montaa. Utiliza los siguientes trminos e imgenes para
inspirar tu relato:

Txeg-txeg

Fiw-fiw
Txapa-txapa lof
Epe wnh txipayi

femyi amulen mew tayi nhamlkan mew.


Woyi tayi ruka mew ka

70
TEXTO 3basico FINAL.indd 70

03-07-15 18:35

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

3. Allktufige tfa chi m i l, fey zugun mew wenuntuaymi tami allktufiel.


Escucha las siguientes grabaciones de cantos de aves y recrea en palabras el sonido que escuchas.

ZUGUN

Pito

Pitue pitiu pitiu

Tucquere
Fiofo
Chirige

Yewpaygu chi am y m egu i zugun?


Gtxamkafige.

Clave cultural
Mapuche kimn mew itxo ll mogen re kisuke nieygn i y egn. Pu m
kieke mew i zugun mew reke ytugekey.
El pueblo mapuche tiene una diversidad de nominaciones y clasicaciones para las plantas,
animales y ambientes en general. En el caso de las aves destacan los nombres que imitan su
canto.

71
TEXTO 3basico FINAL.indd 71

03-07-15 18:35

UNIDAD 4

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Gnezuamn chem zuam


mew am wtxampramgekey
mapuche lkantun.
Kim wichulknn kieke az
wenywen mapuche mogen
mew mlelu.
Gnezuamfin i mlen
kam mlenon kieke az
mapuzugun mew.

Gnezuamn i kme
tukulpayal epunchike
nheml mapuzugun mew.

72
TEXTO 3basico FINAL.indd 72

03-07-15 18:36

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.

3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

73
TEXTO 3basico FINAL.indd 73

03-07-15 18:36

TEXTO 3basico FINAL.indd 74

03-07-15 18:36

UNIDAD
5
Tfa chi txoy
kimn mew kimayi:

Az txokituafel pu kulli
mapuche kimn mew.
Tukulpayael chew mlechi
ka chumlgechi zugu
yenielu kieke nheml.

Tukulpayael epunchike
nheml mapuche zugun
mew.

TEXTO 3basico FINAL.indd 75

03-07-15 18:36

UNIDAD 5

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
1. Allktufige ka gtxamkafige tfa chi epew Gr egu llgki i kuzen
pigelu. Escucha y comenta con tus compaeras y compaeros el epew La apuesta entre el zorro
y la rana.

Kiechi piam kie gr txawrkey kie llgki fey feypirkefi:


Iche zoy matugen eymi mew, zoy matugen txewa mew, kawell
mew pirkey gr.
Mallma gr, kuzeyu may pirkey ti llgki.
Llitupe kuzen pirkey txiwk, fey lefklen txiparkey ti gr. Petu
pwnun wechul mew wiokinturkey i peam chew kpalen ti
llgki, welu iwagelu am llgki, gr i klen mew ellkawrkey.
Ka ple am lelhiwlu ti gr, kie rgk mew wewrkey ti llgki.
Weweyu mallma gr pirkey ayiwnkechi ti pchi llgki.
Chem azgeygu ti pu kulli txipalu tfa chi epew mew?
Chew azgey i tuwn egu?

76
TEXTO 3basico FINAL.indd 76

03-07-15 18:36

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Tr a d i c i n o r a l

2. Tami kimeltuchefe egu txipayaymn, azkintumeaymn kieke kulli lelfn


mew mlelu. Tfa chi chillka mew wirintukuge chem azgey ti pu kulli ka
chem azmapu mew mleygn:
Con tu educadora o educador tradicional organiza un paseo para observar distintos animales.
Registra en esta hoja sus caractersticas fsicas y el lugar donde viven:

77
TEXTO 3basico FINAL.indd 77

03-07-15 18:36

UNIDAD 5

Tr a d i c i n o r a l

3. Txokitufige ti pu kulli txipalu epew mew ka azkintufilu eymn txipalu lof


mew tfa chi azentun wirintukual:
Clasifica los animales del epew y los vistos en el paseo, utilizando el siguiente cuadro:

y kulli

Gr

om kulli

Kzawpeym kulli

Awka kulli

Tfa mew azentufige tami zoy ayin kulli. Dibuja ac tu animal favorito.

78
TEXTO 3basico FINAL.indd 78

03-07-15 18:36

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

4. ZEWMAYAM KIE EPEW. CREANDO UN EPEW.


Txawlwaymn kzawal:

Organiza un grupo y:

1. Elzugumn i chemam txipayay


tamn epew mew, chew ka chumul mew
txipayay tamn zugu.

2. Kie che genzugulepe,


fey epewkantupe, kagelu kom
kelluntukulepe fillke zugun mew.

3. Epewkantulele tami pu txr eymi


nkf felege, kme allktulege tami
kme gnezuamal chem zugu txipaley
tami pu txr i epew mew.

79
TEXTO 3basico FINAL.indd 79

03-07-15 18:36

UNIDAD 5

Comunicacin oral

Comunicacin oral
1. Villarica ftxa Mawizantu mew amurkey Llagka, fey mew wirintukuy tufa
chi zugu:
Llagka estuvo de visita en el Parque Nacional Villarrica y escribi lo siguiente.

Puliwen wtxayi pepikawam tayi nhampulkanael tai pu che inchi.


Tai palhu Mara zew prapan anth wtxay, fey mew amulay.
Ragi anth pwyi ftxa mawizantu mew.
Wenu mapu ple pewfalwi kieke make, ka mapu pegengey pirelechi ftxake wigkul.
Fentxen waka peyi nhometu lhewf ple, ka pewenh i inafl peyi kie rawillma.
Zumzumlu wioyi. Iche umaqtun kie ple tai uke mew.

Clave de la lengua
Kurlechi nheml chumulgen zugu amulniey, wiolzuguam chumul? ramtun.
Kellechi nheml mlemum zugu amulniey, wiolzuguam chew am? ramtun.
Las palabras destacadas en color negro se llaman adverbios de ubicacin temporal y responden a
la pregunta cundo? y las palabras que estn en rojo, se llaman adverbios de ubicacin espacial y
responden a la pregunta dnde? Los adverbios enriquecen nuestra capacidad expresiva.

80
TEXTO 3basico FINAL.indd 80

03-07-15 18:36

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

2. Apolfige tfa chi chillka, tukulpage amulechi pin zugu:


Completa esta historia, utilizando los siguientes adverbios:

puliwen
wente
ragianth
wenu
epe konanth
1. Puliwen

wtxan.

2. Mna kme iyael yaftun puliwen


3. Epe

mlelu.
pwyi.

4.

pewfalwi fentxen make.

5.

wioyi.

3. Chillkatufige ka gtxamkafige. Lee y comenta.


Clave de la lengua
Wen pin zugu amulekey aftxiparpulu ti nheml remawengen che zugu mew.
El sujo -wen se aade a un sustantivo creando relaciones sociales entre las personas.

Ejemplos:

Wenhy
Wenhywen

amigo
amigos entre s

Pei
Peiwen

hermano
ellos son hermanos

Chem zugu am wenuntugey tfa chi kimn zugu mew?

81
TEXTO 3basico FINAL.indd 81

03-07-15 18:36

UNIDAD 5

Comunicacin oral

4.Tukulpage wen pin zugu apolam tfa chi gtxamkan zugu. Inarumefige tfa
chi pu azentun:
Completa las oraciones con palabras que utilicen el sufijowen. Apyate en las imgenes:

Kurewen

Peiwen
Lamgenwen

Llagka ka Anthpi lamgenwen egu, kiewn amukeygu chillkatuwe ruka mew.

Pedro ka Anhpi

egu, kiewn pelotatukeygu.

ka

egu, fentxen poyewigu.

82
TEXTO 3basico FINAL.indd 82

03-07-15 18:36

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

5. Allktufige tfa chi zugu ka gtxamkafige. Pon atencin a las siguientes oraciones
y comenta.

i lhaku em Antonio pigefuy.


i chuchu em Francisca pigefuy.

Chem zugu mew am tukulpagey em pin zugu tufa chi gtxam mew?

Clave de la lengua
Em pin zugu amulekey inagechi amulelu remawen nheml mew. Tukulpagekey
kimeltuam zew nhome lhafkenhlwlu chi che. Ka zew kuy i rupan chi zugu
mew ka konkey.
La partcula -em junto a un sustantivo indica que se trata de alguien que ya no existe, es decir,
un difunto. Tambin da cuenta de algo que ocurri en el pasado remoto.

6. Em pin zugu mew zewmafige ti nheml egu i we zugu amulnielu fewla:


Con el sufijo -em forma nuevas palabras e indica su nuevo significado:

Nheml

Pin zugu egu

Zugu

Chaw

Chaw em

Zew nhomelhafkenhgey ti chaw.

Chuchu
Kuyfi

83
TEXTO 3basico FINAL.indd 83

03-07-15 18:36

UNIDAD 5

Comunicacin escrita

Comunicacin escrita
1. Chillkatufige tfa chi kimn zugu chillka ka inarumefige mlechi wirin
gtxam. Lee con atencin la clave de la lengua y los ejemplos.
Clave de la lengua
Kieke mew epunchikeknwkey pin zugu zoy newentuam ti pin kam zoy
newentuam ti zugu.
En algunos casos los verbos se reduplican o repiten para aumentar la intensidad de lo dicho
o dar mayor fuerza a la accin.

Zuguy

Zuguzugumekey

Txipay anth

Txipatxipamekey anth

Mawnkley

Mawnmawnkley

Chem zugu am wenuntugey tfa chi kimn zugu mew?

84
TEXTO 3basico FINAL.indd 84

03-07-15 18:37

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

2. Epunchike nheml mew apolfige tfa chi gtxam zugu. Completa las oraciones
con verbos reduplicados.

Mawnmawnkley

Illkuley Anthpi

Ayiwkleygn

mew Weagkley Llagka.

mew i kimeltuchefe.

mew anth.

85
TEXTO 3basico FINAL.indd 85

03-07-15 18:37

UNIDAD 5

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Azmn chumuechi
txokitugen pu kulli
Mapuche kimn mew.
Tukulpan kieke nheml
chew mlechi ka
chumulgechi zugu
yenielu kieke nheml.
Tukulpan gtxamkan
mew kieke epunchike
nheml

86
TEXTO 3basico FINAL.indd 86

03-07-15 18:37

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.

3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

87
TEXTO 3basico FINAL.indd 87

03-07-15 18:37

TEXTO 3basico FINAL.indd 88

03-07-15 18:37

UNIDAD
6
Tfa chi txoy
kimn mew kimayi:

Gnezuamael mapuche
gillamawn l i az.
Kimtukuael mapuche
chalin egu pentukuwn.

Gnezuamael kieke
konew ka chillkatuael
kieke kum wirin.

TEXTO 3basico FINAL.indd 89

03-07-15 18:37

UNIDAD 6

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
Clave cultural
Mapuche rakizuam mew tayi wallontu mapu mew mley tayi mlemum ka tayi
gillamawn kimn. l mew gtxamkawkey pu mapuche egu llke newenh mlelu
wallontu mapu mew.
La concepcin mapuche del mundo incorpora la dimensin espiritual adems de la fsica o material.
Una forma de conectarse con el mundo espiritual o sagrado es a travs de los cantos ceremoniales.

1. Allktufige tfa chi gillamawn lkantun, inagechi wiolzugufige kieke


ramtun. Escucha el canto ceremonial y responde las preguntas.
Machi i l
Ya llemay, ya llemay
Pparan anth
Anpan anth
Witxapan anth
Gellipulen may
Gillatulen may
Chalitulen may
Fey chi zugu mew may
Amuleay i chalitun
Amuleay i wewpitun
Yafpe ga amuan
Newenpe ga amuan
Konhape ga amuan
Kintuwlafel ga pe
Kintuwlafel ga choyn
Chem kimn chi
Chem glham chi wtxaniey

90
TEXTO 3basico FINAL.indd 90

03-07-15 18:37

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

Chem kutxan chi wtxaniey


Kmewe mekelay ga i nheyenh
Kmewe mekelay ga i kimn yem
Fey chi zugu mew freneaen may pu txayen
Piyawlgen wenu chaw,
Wenu uke
Wenu lamgen
Wenu pei
Wenu malle
Mleymn tfey
ytuntu mekewuyi
Eymn mew llemay pway may i chalitun
Pway tai wewpitun
Pway tai mtxntun.
(Juanita Quiriban)

Chem zugu am tukulpagey tfa chi lkantun mew?


Iney am ta lkatuley?
Chem ayekawe am allkngey tfa chi y mew?
Chem azgey tfa chi lkantun mew?
Chem zuamimi allktun mew tfa chi lkantun mew?

Clave cultural
Pu machi lkantun mew gtxamkawkey pu newenh egn. Femgechi, pelotukey
ka kimkey chem mew am llakotuafuy kieke kutxan.
La machi o el machi es una de las personas que utiliza el canto ceremonial para conectarse con
las divinidades. As, puede diagnosticar dolencias y curar a los enfermos.

91
TEXTO 3basico FINAL.indd 91

03-07-15 18:37

UNIDAD 6

Tr a d i c i n o r a l

2. Tamn pu txr egn wtxankontuafimn kie txem che, kimeltuaetew


mapuche gillamawn lkantun zugu. Wiolmn, wirintukuaymn tfa chi
azentun mew:
Junto a tus compaeros y compaeras, visita a una autoridad tradicional para que te ensee sobre
los cantos ceremoniales. De regreso a la escuela, completa el siguiente cuadro:

Gillanmawn lkantun i
y
Iney am ta lkantufi?

Chuml am lkantugekey?

Chem azgey ti lkantun?

Chumgelu am lkantugekey?

92
TEXTO 3basico FINAL.indd 92

03-07-15 18:37

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

Comunicacin oral
Clave cultural
Pentukuwn mew chaliwkey ta che. Welw ramtwkey chumlen ta che,
chumlen i pu rukache, chumlen i pu karukatu ka kom lof. Wtxankontwkey
ta che pentukuwael, femgechi rumel poyewkey egn.
El pentukun es el saludo tradicional mapuche, no es solo un simple saludo de cortesa. Incluye
preguntas sobre la persona a quien se saluda, sobre su familia y sobre la comunidad o el
territorio donde vive. El pentukun genera lazos profundos entre las personas que perduran en
el tiempo.

1. Allktufige tfa chi chalin ka wirintukufige amulechi azentun:


Escucha el saludo tradicional y completa el cuadro:

A: Mari mari lamgen.


B: Mari mari lamgen.
A: Chumleymi am lamgen?
B: Kmelkalekan lamgen, eymi kay?
A: Iche ka kmelkalen. Chumley tami pu che kay?
B: Tai pu che kom kmelkaleygn tami pu che kay chumlefuygn?
A: Kom kmelkaleyi. Tami lof mew kay chumlefuygn?
B: Kom yaflwkleygn tami lof mew kay?
A: Ka gekalafuy zugu.
B: Kmey may lamgen, lemoria pipuafimi kom egn.
A: Maumeyu lamgen. Eymi ka lemoria piputuafimi tami pu rukache ka
tami pu karukatu. Pewkallal.
B: Pewkallal may lamgen.

93
TEXTO 3basico FINAL.indd 93

03-07-15 18:37

UNIDAD 6

Comunicacin oral

Pentukun i txoytun

Pentukuwn wnelu mew


ramtugekey:

Chem am ramtugekey inagechi?

Chem zugu mew am wechurpukey


tufa chi gtxam?

2. Tami txr egu rulpayafimu tfa chi pentukuwn amulelu rupachi kzaw
mew, kme txipazuguafimi, kme zugulafimi ka kme wulzuguafimi. Con
un compaero o compaera practica el pentukun de la actividad anterior, usando la expresin,
pronunciacin y entonacin adecuadas.

94
TEXTO 3basico FINAL.indd 94

03-07-15 18:37

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Comunicacin oral

3. Gtxamkayayi. Conversemos.
Kimnieymi kie konew mapuzugun mew?
Iney am ta kimeltueymu?
Chem mew am tukulpagekey txokinieymi?

4. Chem gey chi am? Adivina, qu es?

Mawiza mew txipay,


Bhafkenh mew ami,
chozgey
chem gey chi am?

Upir upir,
welu mollf txipalay
chem gey chi am?

Liq kallgey,
kr pelgey
chem gey chi am?

Kimeltufige tami pu txr tami kzaw ka chumgechi am gnezuamimi


chem gen ti konew i wiolzugun.

95
TEXTO 3basico FINAL.indd 95

03-07-15 18:37

UNIDAD 6

Comunicacin oral

5. Txawlwge fey inagechi:


Organiza un grupo y:

1. Zewmamn kie konew, inagechi chumgechi am wenuntufimn


feypiafimn tamn pu txr.
2. Kie cartulina mew wirintukumn tamn konew, ka tukulelafimn kie
azentun, femgechi pnhantukufimn werknzuguwe mew.

96
TEXTO 3basico FINAL.indd 96

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

6. Allktufige tfa chi gtxam ka wiolzugufige ti ramtun. Escucha el relato y responde.

Pu kulli i zugun
Wezalen, wezalelan pikey llgki.
Gnechen pikey txiwk i zugun.
Chukaw i zugun mew pewtwkey ta che, shshll shshll
pin mew i zugun kme txipayay ta che pigekey.
Witxotxotxor witxotxotxor pin mew, weza txiparkeay ta che pigekey.

Chem zugu am tukulpay tfa chi gtxam?


Chem nheml kimlafimi?
Chem kimnieymi pu m ka pu kulli i zugun zugu am?

97
TEXTO 3basico FINAL.indd 97

03-07-15 18:38

UNIDAD 6

Comunicacin escrita

Comunicacin escrita
1. Gtxamkayi. Conversemos.

Chem naqpazuamkeymi am txekayawn lelfn mew?


Chem rakizuamkeymi wio txipatun mew anth rume mawnn mew?
Chem naqpazuamkeymi gnezuamn mew tami azmrpun weke kimn?

Kie txr gtxamkayafimn tamn rakizuam wenuntufilu eymn


tfa chi kzaw mew. En grupo, compartan sus reflexiones y luego explquenlas
al curso.

98
TEXTO 3basico FINAL.indd 98

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

2. Allktufige ka chillkatufige tfa chi kum wirin. Inarumefige chumgechi az


txipazugugekey. Escucha y lee el siguiente poema. Pon atencin a la pronunciacin.

Tachi Tremka-Tremkakawm

Tachi m allangelu ka rumel koyautukey


Allktun ngam fill pin/kidu wnlniekey
tai kla rume doy wyketun l fey
pu liwen/rangiant, ka rupan ant
tai wnl lkantun meu weangungey/kom lelfn
takuntuley Pukem reke/Pewn reke/Walng reke/Rim reke.
(Lorenzo Aillapan Cayuleo. mche/Hombre pjaro. Pehun Editores, 2003.)

Chem am ta zoy azentufimi tufa chi kum wirin mew?


Chem am naqpazuamnieymi?
Chem zugu am txokinieymi tukulpay ti che: takuntuley Pukem reke/
Pewn reke/Walng reke/Rim reke pin mew?

99
TEXTO 3basico FINAL.indd 99

03-07-15 18:38

UNIDAD 6

Comunicacin escrita

3. TAI ZAKIN KUM WIRIN. MI GRAN POEMA.


Txawlwge fey inagechi:
Organiza un grupo y:

1. Chillkatufimn newentu zugun mew ti kum wirin mlelu zew rupa chi
kzaw mew.
2. Gtxamkafimn tamn gnezuamfiel ka tamn zuamn allktufilu eymn.
3. Kom kie txr chillkatufimn ti kum wirin, gnezuamaygn tamn
kme txipazuguafiel.

100
TEXTO 3basico FINAL.indd 100

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

4. Allktfige tami kimeltuchefe i kum wirin. Escucha el poema que leer tu

educador o educadora tradicional.

Willi pingey,
Kie kullin
Ko mew pey
Kie zollm.

Chem mew yewpaygu i


wechurpun tfa chi epu nheml?

Clave de la lengua
Yewpalu i aftxiparpun mew epu nheml rima pigekey. Kie az zugun
nielu epu nheml aftxiparpulu rima pigekey.
Cuando las palabras tienen los mismos sonidos nales se dice que riman. As, la rima es
la coincidencia de sonidos al nal de un verso.

101
TEXTO 3basico FINAL.indd 101

03-07-15 18:38

UNIDAD 6

Comunicacin escrita

5. Kie txr egu azmafimn tfa chi kum wirin, kie wirin mew
wenuntufige kie az mew wechurpulu ti nheml, inagechi kimeltuafimi
tami pu txr, inarumeaymi tami kme txipazuguafiel. Junto a otro compaero
o compaera aprende este poema, subraya las rimas y ensyalo cuidando la pronunciacin y
entonacin para despus presentarlo al curso.

Wigkulkechiley
Txiwe pigey
Ftxa mamll gey
Mapuche lhawenh mew konkey.

102
TEXTO 3basico FINAL.indd 102

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

6. Zewmanentufige tfa chi kum wirin tukulpage kie azgelu chi nheml:
Recrea este poema incorporando una palabra que rime:

Pinza mpwkey
Rayen krf
Rupan anth
Amuley ta krf.

103
TEXTO 3basico FINAL.indd 103

03-07-15 18:38

UNIDAD 6

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Gnezuamn mapuche
gillamawn l i az.
Kimtukuael mapuche
chalin egu pentukuwn.

Gnezuamn kieke
konew ka kieke kum
wirin i pin.

104
TEXTO 3basico FINAL.indd 104

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.

3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

105
TEXTO 3basico FINAL.indd 105

03-07-15 18:38

TEXTO 3basico FINAL.indd 106

03-07-15 18:38

UNIDAD
7
Tfa chi txoy kimn
mew kimayi:

Kimael ka yamael mapuche


gillamawn zugu.
Gnezuamael i
kakewmeken kieke az
gillamawn zugu.

Gnezuamael mapuzugun
i pin.

TEXTO 3basico FINAL.indd 107

03-07-15 18:38

UNIDAD 7

Tr a d i c i n o r a l

Tradicin oral
1. Pchiken gtxamkayayi. Conversemos un momento.
Konkefuymi am kie gillamawn zugu mew?
Gtxamkafige tami pu txr chem zugu txipay fey
mew.
Konkenolmi kie gillamawn zugu mew,
chumgechigey chi
txokikefimi?

2. Tami pu txr egn, amuaymn wtxankontuafimn kie txem che,


ramtumeaymn chem am ta gillamawn kimn pigekey. Ramtuafuymi:
Junto a tus compaeras y compaeros, visita en su casa a una autoridad tradicional para que te
ensee sobre los ceremoniales mapuche. Puedes preguntar por ejemplo:

Chem am ta gillamawn zugu?


Chem zugu am txipakey kie gillamawn zugu mew?
Chumgelu am wtxampramgekey gillamawn zugu?
Iney am genzugulekey kie gillamawn zugu mew?

Wechurpule tamn wtxankontuwn amumn kie gillamawmapu


mew, fey mew gtxamkageay chumgechi am wenuntugekey kie
gillamawn zugu. Al finalizar la visita, acompaa a la autoridad a un espacio
ceremonial, all te explicar cmo ocurren los ceremoniales.

108
TEXTO 3basico FINAL.indd 108

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

3. Wiotulmn chillkatuwe ruka mew, gtxamkafige tami pu txr egn fey ti


chi gillamawn kimn, ka wirintukuge tfa chi azentun wirin mew:
De regreso a la escuela, conversa con tus compaeros y compaeras sobre lo que aprendiste y
completa el siguiente cuadro:

Gillamawn ytun

Txipakechi zugu

Wtxampramgekey
mlen mew

Genzugulekey

Clave cultural
Mapuche kimn mew mley kieke gillamawn zugu:
- Kie gtxamkan tukulpagekelu kieke kimn mlelu txoki che ka lof mew
wewpin pigekey.
- Fey ti chi llellipun, kie zugu mlekelu gillamawn zugu mew, fey
tukulpagekey i mleam kmeke anth, kmeke prapan tukukan ka kme
amulerpuan pu che.
En la cultura mapuche, existen diversas prcticas ceremoniales:
- El wewpin es una ceremonia solemne en que el wewpife narra la historia de la familia y la
comunidad.
- El llellipun es una rogativa a las divinidades para tener un buen clima, mejores cultivos y para
el xito de las personas en las acciones que emprenden.

109
TEXTO 3basico FINAL.indd 109

03-07-15 18:38

UNIDAD 7

Tr a d i c i n o r a l

4. Allktufige tfa chi llellipun, inagechi gtxamkafige tami pu txr egn. Escucha
el llellipun y conversa con tus compaeros y compaeras.

Kme txipayal palin llellipun


Kallf wenu kushe
Kallf wenu fcha
Kallf wenu lcha
Kallf wenu weche
Kellumupayi pewmagen kme txipayay tayi palin
Gekilpe wezake zugu ka wezake gtxam.

110
TEXTO 3basico FINAL.indd 110

03-07-15 18:38

M A P U Z U G U N

Tr a d i c i n o r a l

3 B s i c o

Iney am ta wenuntuy tfa chi llellipun?


Chem am ta zuamniegey?
Iney am tukulpagey llellipun mew i kellupayal kme txipayael tufa chi palin?

Clave cultural
Mapuche niey kisu i reklwkemum gillamawn zugu mew: Gnechen,
newenh kelluntukelu pu che i azmogen; Elchen, wizupelu ta che; Gnemapun,
newenh kelluntukukelu mapu i azmogen ka Elmapun, wizupelu mapu.
Para los mapuche existen distintas divinidades: Gnechen, dominador de las personas; Elchen,
creador de las personas; Gnemapun, dominador de la dimensiones espaciales y Elmapun,
creador de las dimensiones espaciales.

5. Magelafimn kieke zoy txem che mlelu tami chillkatuwe ruka ple,
gtxamkayal iney mew am manhelwkey mapuche llellipun zugu. Goymalayaymi
tami kme allktual ti gtxam. Invita a la escuela a algunos abuelos o abuelas de la comunidad
para que te enseen acerca de las divinidades mapuche. Recuerda escuchar con respeto y atencin.

111
TEXTO 3basico FINAL.indd 111

03-07-15 18:39

UNIDAD 7

Tr a d i c i n o r a l

6. Rakizuamge pchin, chumgeygn chi tfa chi meli newenh tukupagekelu


llellipun mew? Gtxamkafige ti az tami txokifiel ka azentufige. Piensa un momento,
cmo te imaginas a las cuatro divinidades? Comenta sus caractersticas y dibjalas.

Gnechen Kushe

Gnechen Weche

Gnechen Fcha

Gnechen lcha

112
TEXTO 3basico FINAL.indd 112

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

Comunicacin oral
1. Inarumefige ti azentun mlelu llitun tfa chi txoy kimn mew, inagechi
wiolzugufige tfa chi pu ramtun:
Observa la imagen de inicio de la unidad y responde:

Chem zugu am petu wtxampramgey?


Chem chemkn am tukulgey?
Iney egn am genzuguleygn?
Chem purun am txipay?
Chem ayekawe am zugulgekey?

Clave cultural
Gillatun wtxampramgekey gellipuael kom pu newenh tayi kme anth
nieam, kme pramtukukanael, kme txipayal tayi ganh, itxo ll mew
gellipukey pu mapuche. Kieke ple pu logko wtxamprakeygn gillatun, ka
ple machi mew manhelwkey ta che.
El gillatun es una ceremonia de rogativa a la naturaleza, para mejorar el clima, obtener buenos
cultivos, tiempos de mayor prosperidad, entre otras peticiones. Las autoridades de esta
ceremonia son el logko y la machi.

2. Ramtufige tami pu che kam kieke pu karukatu chumgechi


am wtxampramgekey gillatun tami mapu/waria ple.
Inagechi inarumefige fey ti chi azentun mlelu llitun tfachi txoy
kimn mew tami imitukimn egu. Averigua con personas sabias de tu
comunidad, la forma en que se realiza el gillatun en tu sector. Luego, compralo
con el gillatun ilustrado en las pginas de inicio de la unidad.

113
TEXTO 3basico FINAL.indd 113

03-07-15 18:39

UNIDAD 7

Comunicacin oral

3. Azentufige chumgechi am wtxampramgekey gillatun zugu tami mapu/waria


ple. Gtxamkafige tami pu txr chumgelu am falinzugu tfa, eymi tami mogen
mew. Dibuja el gillatun que se realiza en tu territorio. Explica al curso la importancia que tiene para
ti esta ceremonia.

114
TEXTO 3basico FINAL.indd 114

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

Comunicacin escrita
1. Klakechi knaymn, chillkatufimn ti aztxipayam kzaw, inagechi
awkantuafimn! Forma un tro, lee atentamente las instrucciones y luego a jugar!
Pu kururo i lholho

1. Kom kla
txanaknaymn plli
mew. Logko nhamn ple
i azkazi mew mleay.

2. Txipay anth! Pin mew


wtxaprayaymn ka wallpa
txekaknaymn.

3. Punhi! Pin mew ka


txanaknaymn rf
femgechi tami mlefun petu
i wtxapranon.
4. Zoy inagechi pu kla
che txanaknwle kie
ple kngeay, pepi
awkantulayaygn. Femgechi
amuleay ti awkantun
pegeam iey egn am
wewaygn.

115
TEXTO 3basico FINAL.indd 115

03-07-15 18:39

UNIDAD 7

Comunicacin escrita

2. Epu txr egn zullifimn kie awkantun, fey feypiafimn kagelu


pu txoki chumgechi am awkantugekey. Inagechi, kme allktufimn
chumgechi am awkantugekey tami pu txr i awkantun, fey awkantumn!
Con otros dos compaeros o compaeras elijan un juego y expliquen las instrucciones
claramente a otro grupo. Despus, escuchen con atencin las instrucciones que el otro grupo
dar a ustedes. Y a jugar!

3. Kme allktufige Llagka i pin. Pon atencin a las instrucciones que da Llagka.
Llagka egu Anthpi gtxamkaleygu:
Anthpi! Awkantupage
Pu kururo i Lholho.
Manuel i txokiche mew
konpage.

Llagka gtxamkaley kie zomo txr egu:


Freneafen, awkantupape
Koruro i lholho
Anthpi feypimeafimi,
kalli Manuel i txokiche
mew konpape.

116
TEXTO 3basico FINAL.indd 116

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

Kakewmeygu chi am tfa chi zoy kurlechi epu nheml?


Gtxamkafige. Notas diferencias en las palabras coloreadas? Comenta.
Clave de la lengua
Tfa chi kel ka kallflechi pu nheml femaymi pin mew tukulpagekeygn.
Zewmayalu ti zugu chi che feypile ge- pin mew aftxiparpuay ti nheml. Kake
che feypile i yom amuleal ti zugu pe- pin mew aftxiparpukey ti nheml.
Las palabras destacadas en rojo y azul son instrucciones que se dan a alguien. Cuando se da una orden
directa, se utiliza el sujo -ge al nal del verbo. Cuando la instruccin es a una tercera persona se utiliza
el sujo -pe.

Tfachi kakewmen zugu mew wichuknfige Llagka i feypifiel


Anthpi, wirintukufige tfa chi azentun wirinal mew:
De acuerdo a las diferencias encontradas, clasifica las instrucciones que Llagka le da a
Anthpi, en los siguientes recuadros:

Zewmayalu ti zugu chi


che feypigen

Kakeche i feypigen mew,


yom amuleay ti zugu

117
TEXTO 3basico FINAL.indd 117

03-07-15 18:39

UNIDAD 7

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Kimfi ka yamfi
mapuche gillamawn
zugu.
Gnezuamn i
kakewmeken kieke az
gillamawun zugu mew.
Gnezuamn mapuzugun
i pin.

118
TEXTO 3basico FINAL.indd 118

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.

3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

119
TEXTO 3basico FINAL.indd 119

03-07-15 18:39

TEXTO 3basico FINAL.indd 120

03-07-15 18:39

UNIDAD
8
Tfa chi txoy kimn
mew kimayi:

Inarumeael epunchike
nheml.
Kimael kieke rumel
mlekechi az kam kieke
mew mten kieke om
kulli mew.
Wirinkechi nentuzuguael
kie zugu tukulpan mew
rakin ka tuntelechi zugu.

TEXTO 3basico FINAL.indd 121

03-07-15 18:39

UNIDAD 8

Comunicacin oral

Comunicacin oral
1. Kolfige fey ti chi pu epunchike nheml tufa chi pin zugu mew:
Pinta los verbos reduplicados en las siguientes oraciones:

Pedro fachianth kellukellugey i uke nentu pon mew, fey


mew matu matu txipayay kuzaw.

Kme az, kme rakizuam,


klfn, poyenchekelu.
Kme rakizuamkenulu, kutxan,
illku, gfor, ftxa.

Pen kie papay rp mew kizutu zuguzugumekey mten.


2. Newenh zugu mew chillkatufige ti pin zugu txipalu zew aftxiparpulu ti
kzaw mew. Wne feypifige tami txr kalli kultrafay i kw txipan mew kie
epunchike nheml. Lee en voz alta a tu compaera o compaero de banco las oraciones de
la actividad anterior. Pdele que aplauda cuando pronuncies verbos reduplicados.

122
TEXTO 3basico FINAL.indd 122

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

3. Inarumefige tfa chi azentun fey zewmanentuge kieke nheml tukulpan mew
we- pin zugu. Observa el esquema y luego construye nuevas palabras utilizando el sufijo we.

Wirin

+ we =

Mtxm

+ we =

Wiriwe

Mtxmwe

Nheml

Nheml + we

Nheml i zugu

Gillatun

Gillatuwe

Mapu chew i wtxampramgeken gillatun zugu.

Kara
Malhalh
Ruka

Clave de la lengua
-We- pin zugu amulekey aftxiparpun kieke nheml, fey tukulpageam kieke we
nheml, chew i txipakemum ti zugu.
El sujo we se utiliza para formar nuevas palabras, en especial, sustantivos.

123
TEXTO 3basico FINAL.indd 123

03-07-15 18:39

UNIDAD 8

Comunicacin oral

4. Wallpafige kie kar wirin mew fey ti rumel mlekechi az, ka kie kel
wirin mew fey ti chi kieke mew mten mleken ti az zugu mew. Encierra en
un crculo verde las frases que describen cualidades permanentes y en un crculo rojo las que
describen cualidades transitorias. Subraya los sufijos ge y le.

i chaw kzawfegey.

Klfn wentxugey tai lamgen.

Kme zomogey tai kimeltuchekelu.

Tai chaw kutxankley.

Tai kimeltuchefe illkuley.

124
TEXTO 3basico FINAL.indd 124

03-07-15 18:39

M A P U Z U G U N

Comunicacin oral

3 B s i c o

5. Azentufige tami zoy sakin kulli fey apolfige fey ti chi pin zugu tfa chi pu
nheml mew:
Dibuja tu animal favorito y completa el texto utilizando algunas de las siguientes palabras:

Txewa, arki, achawall, mara.


Ftxa, kme az, kme rakizuam, klfn, poyenchekelu.
Kme rakizuamkenulu, kutxan, illku, gfor.
Tai sakin kulli

Iche kie

nien,
mley, ka

gey,
mlelay.

125
TEXTO 3basico FINAL.indd 125

03-07-15 18:39

UNIDAD 8

Comunicacin escrita

Comunicacin escrita
1. Inarumefige tfa chi azentun. Pon atencin a la siguiente imagen.

126
TEXTO 3basico FINAL.indd 126

03-07-15 18:40

M A P U Z U G U N

Comunicacin escrita

3 B s i c o

Apolfige tfa chi wirin zugu, tukulpayaymi kieke tuntelechi zugu:


Fentxen-pchin; zoy-mte. Completa las oraciones utilizando los adverbios de
cantidad: mucho-poco; ms-menos.

Chillkatuwe ruka mew mley


eltukawe.

fentxen

Chillkatuwe ruka mew mley

wanku egu
lhelhiwlal.

Chillkatuwe ruka mew mley


zomo pchike wentxu mew.

pchike

Apolfige tfa chi pin zugu kieke rakin mew. Completa las oraciones
utilizando numerales.

Chillkatuwe ruka mew mley

pelota.

Ftxa wiriwe mew mley

azentun.

Chillkatuwe ruka mew mley

chillkatupelu.

127
TEXTO 3basico FINAL.indd 127

03-07-15 18:40

UNIDAD 8

Gnezuamn tai kimurpuel tfa chi txoki kimn mew.


Evalo mi trabajo en esta unidad.
1) Tfa chi txokin zugu mew kimrpun:
Femn

Femlan

Pchi femn

Inarumen epunchike
nheml.
Azmfin kieke rumel
mlekechi az ka kieke
mew mten mleken chi az
kieke om kulli mew.
Wirinkechi nentuzugun
kie zugu ka tukulpan
rakin ka tuntelechi zugu
tfey mew.

128
TEXTO 3basico FINAL.indd 128

03-07-15 18:40

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

2) Zoy ayifin ta

txipalu tfa chi kzaw mew.

3) Zoy kutxankawn ta

txipalu tfa chi kzaw mew, i

mew.

129
TEXTO 3basico FINAL.indd 129

03-07-15 18:40

UNIDAD 8
Aftxiparpun txipanth kzaw
Gnezuamimi? Petu aftxiparpuy tayi txipanth chillkatuwe ruka mew!
Kmey may tayi rakizuamael tayi kimn ka azmel tfa chi txipanth mew,
ka tayi kake zugu mew i pewkallal piael. Te has dado cuenta? Ya estamos terminado

el ao escolar! Este es un momento adecuado para reflexionar acerca de la aprendido y hacer algo
especial.

1. Zewmanentuge kie wirin werkn zugu tami kme chaliafiel pu pchikeche


kompayalu kpalechi txipanth mew. Escribe una carta de bienvenida a los alumnos y
alumnas que el prximo ao entrarn a tercero bsico.
Inarumefige tfa chi aznentun chillka:
Fjate en este ejemplo:

Los Angeles waria, mari pura anth amulechi diciembre kyenh, epu waranka
mari kechu txipanth mew.
Tami tuwn egu anth

Poyen weny:

Llowqalu ti werkn zugu

Chillkatufige tfa chi chillka, femgechi kimrpuaymi fentxen zugu.


imituge kimn tami pu che mew, ta mi lof kam waria mew ka tami
kimeltuchefe mew.
Piwkentukuafimi mapuche zugun ka mapuche kimn.
Nentuzugun
Femgechi poyenieaeymew wenu chaw ka wenu uke,
ka femgechi kme amulerpuay itxo fill mogen mapu mew.
Pewmagen kme txipayay tami chillkatun tfa chi txipanth mew.
Chalinentun zugu
Llagka

Azentun y

130
TEXTO 3basico FINAL.indd 130

03-07-15 18:40

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

Tfa mew wirintukuge tami werkn zugu:


Escribe tu propia carta ac:

131
TEXTO 3basico FINAL.indd 131

03-07-15 18:40

UNIDAD 8
2. Tami pu txr eymn wenuntufimn kie maum llellipun ka tamn kme
txipanth nieam. Junto a tus compaeros y compaeras, prepara una rogativa para pedir
por un prximo ao favorable y agradecer por lo aprendido en este ao.

Kom eymn pepikawaymn:


Entre todos deben determinar:

1. Iey am ta tukulpayaymn llellipun mew, chumgechi ka chuml mew am


txipayay tamn zugu.
2. Iey am ta magelafimn llellipun mew.
3. Aftxiparpule ti llellipun, gtxamkayafimn chem zuamimn zew txipalu tfa chi
llellipun zugu.

132
TEXTO 3basico FINAL.indd 132

03-07-15 18:40

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

133
TEXTO 3basico FINAL.indd 133

03-07-15 18:40

UNIDAD 8

Kmey may tamn piwkentufiel,


tamn logkontukufiel, tamn kme
kzawfiel kom tfa chi txipanth
azmlerpual mapuche zugun ka
mapuche kimn.

Kmelerpuaymn may
fewla tamn ruka mew pu
pei, pu lamgen!

134
TEXTO 3basico FINAL.indd 134

03-07-15 18:40

M A P U Z U G U N

3 B s i c o

135
TEXTO 3basico FINAL.indd 135

03-07-15 18:40

UNIDAD 8

136
TEXTO 3basico FINAL.indd 136

03-07-15 18:40

Vous aimerez peut-être aussi