Trkiye'de

Sol Hareketler
ACLAN SAYILGAN
Geniletilmi Yeni Baskya Hazrlayan

EROL CHANGR

ISTANBUL, 2009

YAZAR HAKKINDA
Aclan Saylgan, Aslen Karakeili Yrk airetine mensup olan Aclan
Saylgan 1924'te lzmir, Karyaka'da dnyaya gelmitir. Babas lsmail Hilmi,
annesi (Ahska Trklerinden) Hatice Devlet hanmdr. ilk tahsilini lzmir
Muallim Mektebinde, orta tahsilini lzmir lnn Lisesinde tamamlayan
Saylgan, Ankara Devlet Konservatuar Drama blmnden mezun olmutur.
1944'te lstanbul'da (Eyp) Levazm subay olarak askerliini yapm,
1946'da TKP'ye girmitir. 1952 komnist tevkifatnda tutuklanm, serbest
brakldktan sonra partiden ayrlarak, kendini aratrma, sanat ve edebiyata
ynelmitir. Aktr ve rejisr olarak pek ok oyun sergileyen Saylgan;
Trkiye'nin sosyal ve siyasi hayatn tekil eden 12 Mart 1971 darbesini
konu alan "Deprem" ve "Tutuklama" romanlar ve "Trkiye'de Sol Hareketler"
incelemesiyle aydn sorumluluunun zirvesine kmtr. O, bu haliyle nl
muhalif aydn Sovyet-Rus tiyatro sosyologu Boris Kagarlitski ile benzerlik
tamaktadr. Trk solunu tahlil eden makaleleri ve kitaplar yannda,
Dostoyevski'den, Kafka'dan adaptasyonlar, deneme ve iirleri bulunan
Saylgan, Memduha (Diker) ile evlenmi, 5 Eyll 2001 'de doduu topraklarda
lzmir'de vefat etmitir. Saylgan'n ressam olan Glcan ve tiyatro sanats
ahap adnda iki ocuu bulunmaktadr.

Trkiye'de

Sol Hareketler
ACLAN SAYILGAN
Geniletilmi Yeni Baskya Hazrlayan

EROL CHANGR

DOGU KTPHANESi

rkive'de Sol

Hareketler

Aclan Saylgan /Erol Cihangir

Yayn

Ynetmeni
Erol Cihangir

Genel Koordinatr
Mrselin Tan
Grafik Uygulama
Sercan Arslan (0212) 520 21 50
Mizanpaj
Dou Ktphanesi
1. Bask, 1968
2. Bask, 1972
3. Bask, 1976
4. Bask, 1977
5. Bask, 2009

Kitap Yayn Sra Numaras: 46

Ofset Bask
Ofis Yayn Matbaaclk, Davutpaa Cad, Gven Sanayi Sitesi,
BBlok No: 386 Tel: (0212) 576 4715 Topkap/ISTANBUL

Bu kitabn btn yayn haklar Kltr Bakanl

Telif Haklar Mukavelesi gerei yaynevine aittir..
MILLETLERARASI NERiYAT NUMARASI

ISBN 978-975-0082-08-5
DOGU KTPHANES

Ticarethane Soka, Tevfik Kuolu ihan Nu: 41/16

Caalolu-ISTANBUL. Tel: (0212) 520 2719
web: www .dogukutuphanesi.com
e-mail: bilgi@dogukutuphanesi.com

NDEKLER

1. KTAP
1. Blm
Osmanl mparatorluunda lk i Hareketleri I 1
lk Kprdanlar / 1
Marksist Fikir ve Hareketlerin Balamas / 6
Ermeni Komiteleri / 6
Ali Namk / 15
Celal Nuri (leri) / 18
kinci Merutiyetle i Hareketleri ve Grevler/ 21
Birinci Blm Dipnotlar / 27

il. Blm
kinci Merutiyetle lk Sosyalist Parti "Osmanl Sosyalist Frkas"/ 33

Hseyin Hilmi'nin Birinci Faaliyet Devresi/ 33

Dr. Refik Nevzat'm Paris'te Kurduu Sosyalist Parti/ 38
kinci Blm Dipnotlar / 40
III. Blm
Osmanl mparatorluu'nun Dnya Savana Girii/ 43

Mtarekede Sosyalist Hareketler / 43

Osmanl Devleti Savaa Katlyor / 44
Mtareke / 46
Mtarekede Sosyalist Hareketler ve Sosyalist Fikirler/ 47
Hseyin Hilmi'nin Karanlk Sonu/ 48
nc Blm Dipnotlar/ 51
IV. Blm
Rusya' da Komnist htilali/ 53
Rusya'y Devrime Srkleyen Sebepler / 53
Drdnc Blm Dipnotlar / 56
V. Blm
111. Enternasyonel Trkiye'de/ 57
Komnist Hareketleri.'1 Balamas / 57
Dr. efik Hsn Demer / 57
Trkiye' de i ve Sosyalist Frkas / 60
1923 Tevkifat / 64
Komntern ile Temas / 65
Beinci Blm Dipnotlar / 67

II 1 Aclan

Saylgan
VI. Blm
Komnizm Faaliyetleri/ 69
Mustafa Suphi'nin Ortaya k / 69
Bak ark Milletleri Kurultay/ 73
Bak Kongresi ile lgili Belgeler / 82
TKP'nin I. Kongresi/ 90
TKP'nin 1. Faaliyet Program/ 93
Altnc B'ilm Dipnotlar / 106

Yurtdnda

VII. Blm
Mustafa Suphi ve Arkadalarnn Sonu I 111
Yedinci Blm Dipnotlar/ 114
VIII. Blm
Anadolu' da Komnizm/ 119
Yeil Ordu/ 119
Halk tirakiyun Frkas / 126
Sleyman Sami / 126
"Yeil Ordu" ve "Halk tirakiyun Frkasnn" Birlemesi / 128
M. Kemal Paa'nn Resmi "Komnist Partisi" / 132
Azerbaycan'n Ruslar Tarafndan gali/ 136
Sekizinci Blm Dipnotlar / 139
IX. Blm
Cumhuriyetin lanndan Sonra lk Yllarda/ 145
Komnist Faaliyetler (1925-1927) / 145
TKP'nin 2. Faaliyet Program / 152
Dokuzuncu Blm Dipnotlar / 163
X. Blm
Romantik Devir (1928-1938) / 169
Hsamettin zdou Devri (1928) / 170
Nazm Hikmet Devri (1929) / 172
Hasan Ali Ediz Devri / 174
1931 Yl / 175
ki Devreli Faaliyet Emin Sekn ve Emin Bilecan Devri (1932) / 178
Nazm Hikmet' in kinci Faaliyet Devri (1935) / 181
1934-1935 Yllar Kark Devir, Komsomol Faaliyetleri/ 182
TKP'nin Anti-faizm Devri / 185
TKP'nin Donanma ve Harp Okulunda Faaliyetleri / 187
1935-1938 Aras TKP'nin Taktik ve Stratejisi/ 190
Komnistlerin Karar Olan Anti-faist Cephe/ 191
Belgeler / 192
Onuncu Blm Dipnotlar / 194

Trkiye' de Sol Hareketler

XI. Blm
Romantik Devrin Sonu /201
Dr. efik Hsn Demer'in Trkiye'ye Dn / 201
Cephe Politikalar / 201
II. Dnya Harbi inde TKP'nin Cephe Politikalar / 203
Yurtta Sulh, Cihanda Sulh / 211
leri Demokrat Cephenin Program/ 219
Ankara' da "Trkiye Genler Dernei" / 224
stanbul "Yksek Tahsil Genlik Dernei" / 226
Nazm Hikmet'i Hapisten Kurtarma Kampanyas / 228
Trk Barseverler Cemiyeti/ 229
1946'daki Legal Tekilatlanmalar/ 231
Onbirinci Blm Dipnotlar / 236
XII. Blm
1951-9152 Tevkifat ile Kapanan llegal Komnist Faaliyetleri/ 241
leri Jn Trkler Faaliyetleri / 242
leri Jn Trkler Tekilatnn TKP ile Temaslar/ 244
1951 Dou Berlin Komnist Genlik Festivali / 247
1951-1952 Tevkifatndan Belgeler/ 249
Sevim Tar'nn (Belli) Mihri Belli'ye Yazd Mektuplar/ 264
Zeki Batmar'n Askeri Mahkemede Mdafaas / 283
Mihri Belli'nin Savunmas/ 287
Onikinci Blm Dipnotlar / 289
XIII. Blm
1960 Dnemi Sol Hareketler/ 301
Dr. Hikmet Kvlcml'nn Vatan Partisi/ 301
Trkiye i Partisi'nin (TP) Kurulu ve Gelimesi / 302
TP'in 1. Kongr~si / 304
1965 Seimlerinde Sol/ 309
TKP D Brosunun Grleri/ 311
TP'in Ald Sonu/ 314
Onnc Blm Dipnotlar / 320
xv. Blm
1960'dan Gnmze Trkiye Komnist Partisi/ 323
Cepheleme Gayretleri ve Organizasyonlar / 323
Milli Kurtulu Cephesinin Basndaki Yanklar/ 333
MDD (Milli Demokratik Cephe ve TKP D Brosu / 340
Ondrdnc Blm Dipnotlar / 349

lm

IV 1Aclan

Saylga:.
XV. Blm
1968 Baharndan 12 Mart 1971 Muhtrasna/ 351
niversite galleriyle Balayan Dnem / 351
FKF' den, DEV-GEN' e / 352
Mihri Belli Liderliinden Kopu / 356
THKO (Trkiye Halk Kurtulu Ordusu) 357
THKO'nun stanbul Grubu / 359
Mahir ayan Hcresi- THKC ve THKP / 360
THKP'nin ve Cephesinin Eylemleri/ 362
ayan Hcresi / 363
TP'in Kapatlmas / 363
Mahir ayan ve Arkadalarnn Sonu / 363
Onbeinci Blm Dipnotlar / 366
xv. Blm
Maocu Fraksiyonlar/ 371
Trkiye htilalci i Kyl Partisi (TKP) / 371
TKP(M-L); TKKO ve TM-LGB / 372
TKP(M-L) Kurucusu brahim Kaypakkaya / 374
Onaltnc Blm Dipnotlar / 376

XVII. Blm
Trkiye Komnist Partisi Muhalefet Grubu/ 377
Trkiyeci Olanlar / 377
Muhalefet Grubunun Nitelii / 379
Safiye Topuolu Kimdir? / 382
TKP'nin alma ve llegal Tekilatlanma Teknii / 383
Sonu/ 402
Onyedinci Blm Dipnotlar / 405

Trkiye'de Sol Hareketler 1V

2.KTAP
Giri/

411

1. Blm
Tarihi Seyir inde Blnmeler (1927-1946) / 413
Trkiye Komnist Partisi'nin Kuruluu / 413
lk Farkllklar / 413
evket Sreyya Fraksiyonu/ 414
1927'deki Trajik atlama/ 416
Anadolu Harekat Srasnda TKP'nin Fraksiyonlar/ 417
1930'daki Fraksiyonlar/ 418
1939'dan 1946'ya Kadar Hiziplemeler/ 418
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi / Trkiye Sosyalist Parti / 420
1947-1951 Aras TKP'de Hiziplemeler ve Liderlik Kavgas/ 422
Cephe Politikas inde Ankara' da Zeki Bahmar'n Teebbsleri/ 424
Mihri Belli ve Zeki Batmar Arasnda Farkllklar / 424
1960'dan Sonraki Blnmenin Fikir Plan/ 433
Dnya Komnist Partileri Arasnda atan ki Tez / 434
Trk Solunun Tezler Karsndaki Durumu/ 435
Mihri Belli Kliinin Stratejisi / 436
TP'in Stratejisi / 437
ekoslavakya'nn galinden TP III. Kongresine / 439
Mihri Belli'nin Cephe Teekkl Kar~snda TP'in Reaksiyonu/ 446
21Austos1968'den Sonraki Durum/ 447
Sonu/ 444
Birinci Blm Dipnotlar / 452
il. Blm
Soldaki atlaklar/ 455
Trk Sollarnda Revizyonizmden, htilalci Sosyalizm / 455
Gemie Bak / 456
Revizyonun Suu / 458
Trk Revizyonizmi zerine Kzl in Etkisi/ 463
Milli Kurtulu Cephesi / 466
YN'n Milli Kurtulu Cephesi / 469
Muvakkat Uzlama/ 473
Yakup Demir Olay / 476
Dier Grup Solcu Fraksiyonlar / 480
Dr. Hikmet Kvlcml ve TP/ 481
TP ve Kbrs / 485
Dr. Hikmet Kvlcml'nn Aybar'a Tepkisi/ 489

VI 1Aclan

Saylgan

Dr. Hikmet Kvlcml'nn Yeni klar ve "Sosyalist" Dergisi/ 492

Yeni Gelimeler Inda Beliren Durum / 494
in Hattn zleyenler / 493
Sovyet Hattn zleyenler / 495
Doan Avcolu'nun TP Karsnda Grleri/ 498
Sonu/ 501
kinci Blm Dipnotlar / 504
III. Blm
Trkiye i Partisi inde Oyunlar/ 507
Trkiye i Partisi Serveni / 510
TP ve FKF likileri / 512
1968 Olaylar ve TKP'nin Sonu/ 518
Mehmet Ali Aybar'n Tasfiyesi/ 523
TP ve Krtlk / 525
TP ve 1 Mays / 527
nc Blm Dipnotlar / 531
iV. Blm
TKP'den Trkiye Komnist Partisi'ne / 533
Trkiye Birle.;;ik Komnist Partisi / 547
TBKP Program Tasars Nedir? / 550
Drdnc Blm Dipnotlar / 566
V. Blm
Glastnost-Prostroika / 567
Beinci Blm Dipnotlar / 575
VI. Blm
TKP, Radikal slamc ve Milli Gr ttifak/ 577
Sovyetlerin Din Konusundaki Giriimleri / 582
Sonu/ 585
Altnc Blm Dipnotlar / 586
v. Blm
Komnist Enternasyonallerde Cephe Taktikleri/ 587
Birinci Enternasyonel (1864-1876) / 589
kinci Enternasyonel (1899-1914) / 590
nc Enternasyonel (1914-1943) / 591
kinci Dnya Kongresi (1920) / 593
nc Dnya Kongresi (1921) / 593
Drdnc Dnya Kongresi (1922) / 595

Trkiye' de .Sol Hareketler 1Vll

Beinci

Dnya Kongresi (1924) / 596

Dnya Kongresi (1928) / 598
Yedinci Dnya Kongresi (1935) / 598
TKP'nii(Cephe Politikalar (1920-1951) / 599
1960'tan Gnmze Kadar Cepheler/ 608
smail Bilen'in lm, Yaar Nabi Yac Dnemi/ 611
i Sendikalar (DSK)/ 613
lerici Genlik Dernei (GD) / 617
lerici Kadnlar Dernei (KD) / 618
Haydar Kutlu'nun Sol Birlik Cephesi / 620
TKP'nin Cephe Kurulular ve Afganistan gali / 624
Sonu/ 627
TBKP Program Taslann Eletirisi / 628
Gorbaov'un Glastnost'u / 632
TBKP'nin Prostroikas / 645
Yedinci Blm Dipnotlar / 657
Altnc

VIII. Blm
TKP'de Milli Komnizm/ 665
Mazlum Milletlerin Kurtulu Savalar Karsnda
SSCB ve Sultan Galiyev / 665
Ek Bilgiler / 679
Sekizinci Blm Dipnotlar / 686
IX. Blm
Sovyetlerde Komntern Okullar ve Trk renciler/ 689
Lenin'in Tevrisi / 689
Komntern'in Dou niversitesi / 690
KUTV' daki Trk Komnistler / 691
in Komnist niversitesi: Sun Yat Sen/ 699
Sovyet Rusya Dndaki Komntern Parti Okullar / 701
Partice Lumumba Dostluk niversitesi / 705
Komnist Blokta renim in renci Toplanmas / 709
Komnist lkelerde Eitim ve Kltr / 726
Genel Dnceler / 739
Ekler/ 743
Dokuzuncu Blm Dipnotlar / 770

Trkiye' de Sol Hareketler 1 IX

TRKYE'DE SOL HAREKETLER ZERNE

"Ne glyorsun,

anlattm

senin hikayen"
Erol Cihangir

Trkiye'nin son yzelli yllk sosyo-politik tarihi olabildiince derin sancl ve srekli alkantlarla sarslan ve hareket halinde olan bir
lke ve milletin tarihidir. 19. yy.'n ortalarnda Avrupa smrgecilik hareketinin tetikledii sanayi ve sermaye birikimi, dnyay ciddi sarsnt
ya sokarak, geleneksel ekonomik ve siyasal yaplarn en u rnei olan
imparatorluklar sktrmaya ve tehdit etmeye balar. Elbette bu "tehdit", bir takm normatif motifler tam olmasna ramen (ki, bu motifler toplumu harekete geirmek iin kullanlacaktr), normatif olmaktan
ziyade, yeni an belirleyici unsuru olan ien "kapitalizme" saha amak iin, klasik sosyo-ekonomik yapy, kapitalizme eklemlemek amac tayordu. mparatorluklarn bu yeni olgu karsnda ilk tepkileri, direnme biiminde ortay ktnda, devreye sokulan "milliyetilik" hareketleri, imparatorluklarn nce ciddi biimde bocalamasna, ardndan
da Batyla yaplan bir dizi gmrk, imtiyaz ve borlanma anlamalary
la kapitalizmle eklemlenme sreciyle sonulanacaktr. Ne var ki bu sonular, uzun asrlarn birikimine dayanan geleneksel retim biiminden, kapitalist retime geite hemen hemen btn sosyo-ekonomik ve
politik yapy dnya leinde sarsarak, sonu I. Dnya Savayla somutlaacak genel bir "dnya bunalm"nn ad olacaktr. Bu bunalmn
Osmanl Trkiyesine yansmas, bilindii gibi imparatorluk bnyesinde
bulunan Balkanlardan, Ortadouya kadar bir dizi etnik-milliyeti ayrl
ma hareketleri biiminde tezahr edecek, etmeyen yerlerde ise, Batnn
cebri mdahaleleriyle, bilinen Balkan, Ortadou ve ksmen Kuzey Afrika' da sava cephelerinin almasna yol olacaktr.
Toplumsal, iktisadi ve siyasi sister.1in derinden sarsntya urad
imparatorluklarn bu son dneminde, her memlekette olduu gibi, Osmanl Trkiyesinde de bu bunalm ama noktasnda bir takm fikir ve
ideoloji hareketlerinin ortaya kt grlr. ada Trk Dnce tarihi iinde milliyetilik hareketi bata olmak zere, slamclk ve Osmanlclk bunlardan n plana kanlardandr. Ancak imparatorluun kozmopolit yaps iindeki bu yordam araylar esnasnda, yine Bat merkezli, o gne kadar yeni bir fikir akm Osmanl fikir hayat iinde telif
ve telaffuz edilmeye balar ki, o da; "snf" iarna dayanan itirakiyun
culuk ve marksizmdir. "Snf" iarna dayanmasna ramen bu yeni
ideolojik olgu, (Marksizm), I. Dnya Savann kanl boumas esnasnda, kendinden bir adm nde olan "milliyetilik" akm sava yllar
nn kendine zg artlar ierisinde gelimeye balar. Savan amansz

X 1Aclan

Saylgan

artlarnda, bara duyulan dayanlmaz istek, tam da savan akabinde

Lenin'in Rusya' da giritii Sovyet Devrimi (1917) nl "savasz bir
dnya" diskurunda cevabn bulacaktr. Savan balarnda son derece
keskin bir tema tayan "pan-milliyeti" hareketlerin, savata ar yenilgiye uram olmas, aray abas iinde olan aydnlar milliyetilik
hareketinden "sol-sosyalist" harekete doru kaymasndan nemli bir
etken olur. Ancak, Rusya' da meydana gelen devrimin Marksist orjinine
ramen, K. Marks'n doktrinini zerine kurmu olduu "snf" teorisiyle birebir uyutuunu sylemek pek mmkn deildir. Bu konuyla ilgili daha sonralar liberal ideologlar tarafndan poplizme feda edilecek olan "Marks, teorisini sanayinin gelimi olduu ve snfl toplumun tam teekkl ettii ngiltere bata olmak zere, Bat Avrupa iin
ngryordu ama, hite mit etmedii Rus devrim gereklemitir"
sylemi hatrlanacaktr. in poplist taraf bir yana, marksizmin Rusya' da devrimindeki konumunun snf teekkl bile tartlrken (ki
Marksist analize uyma noktasnda yle ya da byle Rusya' da snflar
olmu olmasna ramen) geleneksel himaye ilikileriyle, geimlik ekonomiye dayanan Osmanl Trkiyesinde sanayi kapitalizminin verilerine dayanan, marksist bir snfsal yap zerine Marksist bir sosyalist ni~
zam teorisi kurmak olduka gtr. Nitekim, bu konuda ayn zamanda
kendisi de Trk sol hare~.eti iinde yer alm olan Parvs Efendi'nin Osmanl iktisadi yaps zerine yazd yazlar son derece nemlidir. Bu
durumda, balang dnemi Trk sol hareketin bak biimini Trkiye'nin zgllnden ziyade, marksist literatrn tercmesine dayanan "tercmeye uygun" bir Trkiye sosyo-politik sol tahlili oluturur.
Trk sol hareketi teorik yann tercmeyle bu ekilde halletme y'luna
giderken, iin pratikteki cevab daha da mkldr. nk "devrim"
iin ii snfna ihtiya vardr, ama ii snf yoktur. Bu durum Sovyet
Devriminin daha ilk yllarnda devrimin dinamo gcn oluturan eski arlk rejiminin mslman-Trk aydnlar iinde ok ciddi bir problem tekil etmi, probleme zm araylar iinde bilindii gibi Kazanl Sosyalist devrimci liderlerden Sultan Galiyev, Molla Nur V ahidof tarafndan "Dou" dnyasn, Batdan ayr konumlarda deerlendirile
rek, marksizmin Dou biimi olan "Smrgeler Enternasyonali" tezini
ne sreceklerdir. (Bknz., Konu haklarnda yaplan muhtelif makaleler
yannda tarafmzdan hazrlanan tez almas, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, 1994). Marksizmden ayrlamamak (veya ayr
lamamak) ama, ayn zamanda yaplmasna inanNn Trkiye sosyalist
devrimi iin uygun argman arama abalar iinde tutunabilecek yegane unsur yine de Bat emperyalizmi karsnda smrlen dou halklarnn "milli bamszlk hareketleri" kalacaktr. Hatta bu konuda bilanosu Sovyet-Rusyaya km bile olsa, Moskova'nn kontrolndeki

Trkiye'de Sol Hareketler 1XI

"1920

Dou Halklar Kurultay"

bir anlamda, ilk Trk sol hareket ayiin olduu kadar "Milli kurtulu sava" veren Dou halklar
iin nemli bir moral desteidir. Yzyllardr sregelen Osmanl sosyoekonomik yapsnn salt bir rejim deiikliiyle (imparatorluktan, cumhuriyete gei) bir anda deimesinin mmkn olmayaca gz nne
alndnda, doal olarak snflama sreci de son derece yava seyredecektir. Dolaysyla TKP'nin ilk kurulu yllarndan, sondan bir nceki
genel sekreter (Haydar Kutlu-Nihat Sargn ikilisi) smail Bilen'e kadarki Trk sol hareketi -baz istisnalar hari- bir yanyla teoriye uymayan
o eksiklik yannda, kkleri Trk Ocaklarna kadar uzanan anti-Batc ve
milliyeti tortuyu taya gelmitir. Snfsal tabandan yoksun, Bat kartlna dayal milliyetilik arasndaki bu eliki, Trk solunun en byk amaz olarak Sovyet Rusyann dalmasna kadar devan etmitir.
Trk solunun yaklak 85 yllk tarihindeki bu amaz biz pratikte, daha balang yllarnda tiraki Hilmi'nin ngiliz ibirlikiliiyle bala
yp, TKP'nin ekirdek kadrosunun Cumhuriyetin kurulmasnn ardn
dan evket Sreyyalarn, Vedat Nedimlerin, Sertellerin, Kemalist rejimle anlamalarnda, keza daha sonraki TKP tevkifatlarnda zlmelerde
itiraflarla, en sonuncia da, TBKP (Trkiye Birleik Komnist Partisi) ve
onu takiben eski sol takmn AB (Avrupa Birlii) parlamentosuyla giritikleri ilikinin "kresellemenin" finans patronluunu yapan Saros
Vakflaryla kanalyla" demokratik aln" adna girdikleri en gerici unsurlarla birlikteliklerinde grmek mmkndr. Teorik bazda ise -burada elbette toplum tarihinden bahsediyoruz- Trklerin tarihini daha ba
ta, bir "millet" tarihinden koparp, klasik marksiznin ablonlarna uydurmak iin ncl olarak aldklar Bizans toplumunu messeseleriyle
eklemleyerek A vru-paf tarzda derebeylik dzenine uygun bir Osmanl
snf toplumu izahna girimiler, eski Trk toplumu zerine incelemeleri, keza ayn ekilde ksmen in sulama sistemine yaknlatrlarak
Marks'n ATT (Asya Tipi retim Tarz) kavramyla aklamaya al
mlardr. Geri bu tr ezberlenmi metinlerin dna kanlar da olmam deildir. Zira, narksizne duygusal deil, zihinsel olarak bal Hikmet Kvlcml rneinde grlecei zere Kvlcml, Osmanl tarihine
getirdii yorumlarla, sadece Trk toplumuna deil, ayn zamanda s
lam dousuna dair son derece zgn yorumlarla, yeni bir derinlik kazandranlardan olmutur. (Bknz., konu hakknda daha geni bilgi iin,
Dr. Hikmet Kvlcml, Osmanl Tarihinin Maddesi ve Din, Allah,
Kur' an) Trk solunun bu aymazln "Moskova'ya sadakatle" akla
mak iin kolay olmann tesinde bayalktr. Kald ki, solun bu aymazl karsnda, kar cephede yer alan "sa-muhafazakarlarn" ortaya
ne koyduklar, hangi ismi ortaya kardkiar sorusu da pekala sorulabilir. Burada da tpk yukarda Hikmet Kvlcml rneinde olduu gidnlar

Xll 1Aclan

Saylgan

bi M. Fuad Kprl, S. Fahri lgener, A. Gner Sayar gibi birka istisnai isim dnda baka bir ey bulmak mmkn deildir. Solun sl,
san hmbll bu haliyle cumhuriyet dneminin bir "medeniyet ibdas" iddiasndan ne kadar uzak dt, "ulusalcln" trajik grntsyle ortaya kmaktadr. Evet, "Cumhuriyet" aydn yetitirmitir ama,
arkl aydn. Bu kavram Cumhuriyet konsepti iindeki gerek manasyla alyoruz ve mteradifi "mnevver" deildir. Mnevverin ifade ettii espri alan, olay, olgu ve durumun (halin) binlerce yllk irfann, entelektel (zeka) szgecinden gemi kolektif akl ve izanda ifadesini bulmasdr. Bu ifadede uzlama deil, mutabakat ve hakk teslim vardr.
Konuyu basite indirgemek istemiyoruz ama, szn gelii akademik hayatta "bir yabanc dil" bilmenin ilim adam olmaya yeterli l olduu
memleketimizde, bu tr akademik adaylarn yazdklar makalelerin,
bibliyografyalar "tercme aydn" konusunda yeterli bir karine olutur
duu kanaatindeyiz.
Elbette bu alma, bir "Trk Solu"nun dnce tarihi deildir. Hatta adnda anlalaca zere "Trk Solu Tarihi" de deildir. Yazar rahmetli Aclan Saylgan, bilerek adn "Trkiye'de Sol Hareketler" koymutur. Birinci de, bu ismi yazara bir sayg olmasn tesinde (yaync
olarakta) bilerek muhafaza ettik. Ancak bugne kadar mnferit al
malarn dnda hala bir "Trk Solu Tarihi" yazlmad iin, bundan
sonra yazlacak bir tarihe ciddi olarak kaynak vazifesi grebilir. Nitekim bu eser ilk yaynland yllarda sol evrelerden bunun bir "tarih
almas" olamayaca gibi "sac" bir zihniyetle yazld noktasnda
tenkitlere urad bilinmektedir. Saylgan bu tenkitleri ak kalplilikle
karlayarak, gayesinin zaten bir tarih yazmak olmad gibi, bunun da
pek mmkn olmayacan u ekilde ifade edecektir: " ... dn olduu
gibi, bu gn de dnya komnist partilerinin btn hcrelerinde "Parti
Tarihi" seminerlerinde, o lkelerin komnist parti tarihi deil Sovyetler
Birlii Komnist Partisi tarihi okutulur. Mahalli komnist tarihleri res~
mi olarak yazlamaz. Nitekim Trkiyeli baz komnistler, parti tarihinin.
yazlamayacan aka ifadeden ekinmemektedirler".
Eserin "sac" bir zihniyetle yazldna gelince bu husus biraz muhataraldr. nk, kitabn yazar Aclan Saylgan'n entellektel hayat, daha gen bir konservatuar rencisiyken, TKP'nin Ankara hcrelerinden birine girmekle balar. Ruhi Su ile ayn '1cre elemandr. Zeki
Batmar'n hcre toplantlarna katlr ve TKP'li olur. kinci Dnya Savann ertesinde devrin hkmeti (smet nn) tarafndan balatlan
nl "1952 Komnist Tevkifatnda" tutuklanarak, sorgusu yaplmak
zere stanbul' da Sansaryan Han'na getirilerek, devrin nl polis ef
leri tarafndan sorguya ekilir. Szkonusu tevkifatn en nl isimleriyle -Zeki Batmar, Mihri Belli, Sevim Tar, v.d.- birlikte Sansaryan Ha-

Trkiye' de Sol Hareketler 1Xlll

n'nn daha nc "1944 Turanclk" davas sanklarnn ikence grdkleri nl tabutluk ad verilen gayri shhi hcrelerde yatar. Ne var ki,
uzun sren sorgu ve Taksim Klasnn "Ta odalarndaki" mevkuflarn
isimlerinin aklanmamak kaydyla polisle "anlamalar, itiraflar, korkular ve ilikileri" karsnda Saylgan, mensubu olduu "sol hareketten" ayrlmaya karar verecektir. Mevkufiyeti onu, Trkiye gereini olduu kadar, sol ile de yzyze gelmesini salayacak, hareketten ayrl
sebebini anlataca "Tutuklama" adl eseri bu anlamda bir "zeletiri"
nitelii tamaktadr.

Saylgan, hareketten ayrldktan sonra, Trkiye gereinin ifadesi

olan "yerli kaynaklara" ynelir. Bu yolda, Metin Erksan, Kemal Tahir gibi sanatkarlarn yerli ve milli sol bir dil, sh1b gelitirme abalarna, bir
yandan Devlet Tiyatrolarnda sahneledii tiyatro oyunlaryla, bir yandan Trk genliinin kar karya kald siyasi tuzaklara kar verdii konferanslar, bir yandan da kaleme ald roman, deneme trnden
yazlarla katkda bulunur. Bu abalarn sonucu olarak tiyatroda uzun
bir sre sahneden inmeyen "Katip kmaz", "Maviydi Bisikletim"
oyunlar, Metin Erksan'la "Karanlk Dnya" filmi, 12 Mart dneminin
karanlk ve netameli dnemini btn plaklyla aydnlatan "Deprem"
roman, Ankara Mlkiyede verdii konferanslar esnasnda tand Mahir ayanlar, Mnir Ramazan Aktolgdar bunlardan bazlardr.
Elimizdeki "Trkiye'de Sol Hareketler" adn tayan bu alma,
Saylgan'n geen yzyl (20. yy) Trk siyasi ve fikir hareketleri iinde
adndan oka szettirmi Trkiye gereinin TKP merkezli "sol" cephesinin envanterini olumaktadr. Saylgan, teorik tartmalardan ziyade, Trk sol hareketinin bir yzyla yaklaan hayatn anlatt bu al
mada; tevkifatlardan, blnmelere, itiraflardan, ibirlikilere kadar olduka zengin bir biyografik kaynak, olay ve olguyla, aslnda Trkiye'nin son yzyllk trajedisini de gz nne sermektedir. Bu trajik gemiimzde neler ve kimler yok ki? ngiliz istihbarat himayesinde kurulan tiraki Hilmi'nin Sosyalist Partisinden, Amerikan okullarnda okuyup, Amerika' da komnist olanlara, ahsi ihtiraslar nnde hibir engel tanmayan Mihri Bellilere, Reat Fuat Baraner'den, Zeki Batmar'a
kariyer kavgalarna, Belli'nin1952 tevkifatndaki aklamalarndan, doktor Kvlcml'ya livataclk iftiralarndan, 12 Mart'ta CIA ile giritii diyaloglara, keza gnmzde Sabanc niversitesinde hocalk yapp, ayn zamanda Trkiye' de kozmopolit burjuvazinin kuruluu TSAD'n
danmanlarndan Halil Berktay ve grubunun, brahim Kaypakkaya'nn
infaz kararndan, yine bir zamanlar (FK) Filistin Kurtulu rgt
kamplarnda gerilla eitimi alp, imdilerde liberal, hatta slamc ve Avrupa Birliki Cengiz andarlara, yine gemite uzlamaz birer sosyalist-devrimci aydn, imdilerde Amerikan niversitelerinde Rand Co-

XIV 1Aclan

Saylgan

peration ve AB'ye burjuva demokrasisi adna konferanslar, sempozyumlar dzenleyip raporlar sunan, Rusya'nn demokrasiye gei ve kresel ekonomiye eklemlenmesi iin alan Tekeliler, M. Belgeler, H.
Berktaylar, E. Mahupyanlara kadar uzayp giden son derece ibretlik
bir tarihin hikayesidir.
Saylgan, Batcln en keskin ve u rnei olarak grd solmarksist hareketten ayrlmasnn ardndan bir nevi ze dn, sol evrelerin ok iyi bilinen "sac" ithamlarndan birine muhatap olur. Oysa
Saylgan, ne solcularn yaftaladklar anlamda, ne de saclarn kendi
cephelerinde grmek istedikleri evsafta bir sacdr. Szn gelii Aclan
Saylgan iin, ne adna olursa olsun "Devlet" in yklmasna, milletin blnmesine matuf her trl ykc harekete kar "Devletin" mdafasn
yapmas, saldrya maruz kalan Trk devletinin yle rastgele artlarn
ortaya kard veya Avrupann diplomasi masalarnda izilerek kurulmu suni bir devlet deil, Trk Devleti, kkleri ok derinlerde yzyllarn rs ve ekici arasnda dvle dvle kemale erimi ve bunu da
bir medeniyet ibdasyla ispatlam, kendisi tarih olan bir devlet ve millettir. Bylesine bir devlet ve millet aydnlarnn daha dn kurulmu e
kya devletlerden alaca, renecei, taklit edecei bir ey olamazd.
Olmamalyd da. Bu durum Saylgan'n vicdani bir szsdr. Niketim
bu strabn "Deprem" romannda Kostak'n azndan 27 Mays ihtilalci subaylarndan Tank binbas Demir' e kar: " ... hi dnmeden, bin
yllk devlet geleneini bir yana brakp, dne kadar himayenizde olan
be Arap subayna zenip ihtilale kalktnz" diye haykrrken; Mahir
ayan'la grmelerinde; "delikanl, Paris'e gidiyorsun, iyi ama, dikkat et yabanc istihbaratlarn ana taklpta, devlet anamzn namusunu yaban ellerde payimal etme. Yok eer kavga edilecek bir ey varsa,
dnnde bu kavgay biz bize, kendi aramzda yaparz" diye dile getirecektir. te solcularn naz;;;rnda Saylgan' "sac" yapan bu "tarihe
kar sorumluluk" anlayyd. Sol' un "bu devlet hele bir yklsn da, nasl yklrsa yklsn" anlay, Saylgan iin telafisi mmkn olmayan
ar bir vebaldi. Bu anlayn dnda Saylgan hibir zaman ok iyi bilinen ne peltelemi duyarszlyla, ne hmbl bir sac, ne de Avrupa
ekiyalnn zulmnden mlhem, Rus nihilizminin sarho ykclnn
rn bir solcu-devrimci deildi. O binlerce yln tarihinden damtl
m "Efendi millet" olmann vakar ve ciddiyetine yarar bir dzenin, nizamn ve medeniyetin ihyasn ihsas ettirmeye alan yerli bir Trk aydnyd. Bugn var, yarn yok moda fikirler peinde zpktla tahamml edemiyordu. Eer bu lkede bir arza varsa, bunlar yabandan devirilmi fikirler ve yardmlarla deil, kendi z kaynaklarmzla, kendi
imkanlarmzla dzeltilmeliydi. Fakat yle zannediyorum ki, Saylgan'
sol evrelerin "sac" kategorisine koymalar asl bu almasndan ya-

Trkiye' de Sol Hareketler 1Y:,Y

ni, "Trkiye'de Sol Hareketlerden" dolay olmu olmalyd. lk yayn

land 1970'lerdeki adyla "Sol' un 94 yl", sol adna tekel kuran zadeganlar ileden karmt. nk, "beni ancak, benim gibi biri yenebilir" darb- meselesince, kendisi de eski bir TKP'li olan biri tarafndan
Trk Solu'nun hikayesi ilk defa gzler nne seriliyordu. Hem de iin
a,be,cesinden itibaren. Aslnda bunu solun kendisi yapmas gerekiyordu, ama o gnden bu gne kadar sol byle bir eye hala teebbs etmi
deil. Kimbilir belki de fikir namusu tayan byle bir almann dkm, kariyer atmalar bir yana, uluslararas istihbarat rgtleriyle
yazma ve direktifler dosyalarndan m ibarettir bilemiyoruz? Bylesi
bir alma, sac biri tarafndan yazlm olsayd, hakl olarak su gtrr yanlar olabilirdi ve itirazlar da gerektirebilirdi. Nitekim bu yolda
lhan Darendeliolu'nun (1979'da Beyazt civarnda solcular tarafndan
ldrld) "Trkiye' de Komnist Hareketler" ve Fethi Tevetolu'nn
"Trkiye' de. Komnizmin Kaynaklar" isimli eserlerin ou, bilgi eksikliine dayal, kar-gr yanstan bu tr almalarndandr. Saylgan
bu almay yaynladnda hemen polis ajanlyla sulanr "bu kadar
bilgiyi nereden ald" diyerek. Oysa bu bilgilerin pek ounu eski hcre
arkadalar vermilerdi kendisine. Szn gelii, lene kadar Behice Boranlar, Ruhi Sular, Kemal Tahirler ve pek oklaryla dostluklarnn devam ettiin biliyoruz. Bu yolda bizim iin ilgin olan yan ise, Saylgan'n
bu almasna itiraz edenlerin, ne yanllar dzeltme adna, ne de do
ruyu ortaya koyma adna bugne kadar herhangi bir giriimde bulunmamalardr.
almaya getirilen tenkitlerden biri de, Saylgan'n objektif deil,
subjektif bir baka sahip olduu konusudur. Yazar, eserin bandaki
nszlerde bu konuya deinerek, "dnyada hibir aratrmacnn ve tarihinin objektif olmadn" sylerken, salt bir objektifizmin mmkn
olamayacan bildirirken, almada grlecei zere kaynaklarn hemen hemen kahr ekseriyetinin "sol literatr" den almas ve yine kaynak kiilerin birinci dereceden "sol hareketin" iinden kimselerin beyanlarna dayandrmasyla bu alma aslnda "sol lehine" subjektif, hatta haddinden fazla insafl davrandn gstermektedir. Fakat bunun d
nda tenkid edilebilecek baka ynleri var mdr, sorusuna "vardr" cevabn vermek elbette mmkndr. Szn gelii kitabn ikinci blmnde yeralan MDD (Milli Demokratik Devrim) eletirisinde Saylgan, TKP
ve Batmar'n TP'i (Trkiye i Partisi) desteklemelerini, sanki TP,
TKP'nin gdmndeymi gibi gstermektedir. Bu durum TKP'nin taktii andan anlalabilir bir durum olmasna ramen, gerekte byle
bir ey szkonusu deildir. Nitekim konu hakknda rahmetli Mehmet
Ali Aybar'la (lmeden nce, 1987'de) yaptmz uzun mlakatlarda,
Aybar'n bamszlk beyanlar kanaatimizce yeterince inandrc ol-

XVI 1Aclan

Saylgan

mutur.

Yine TBKP (Trkiye Birleik Komnist Partisi) eletirisinde,

Gorbaov reformlarnn aslnda Sovyetler Birlii'ri yeniden ayaa kaldrmada, Leninist bir taktikten ibaret olduu yargsnda bulunur ki, bunun bir taktik deil, dorudan doruya Sovyetler Birlii'nin topyekn
bir tasfiye operasyonu olduu herkese malmdr. Bunun yannda yargnn okuyucuya havale edildii yerlerde yok deildir. Mesela; siyasi
Krtln TKP'nin nemli tutamak noktalarndan biri olarak sol hareketler iinde beslenip geliirken, dier yandan, ayn ekilde Trkiye'nin stratejik orta ABD tarafndan iten ie desteklendii, Sovyetlerin dalmasyla konunun AB bata olmak zere, ABD ve Trkiye' de
TSAD'n konuyu eski sol ile birlikte nas.l ortaklaa sahiplendikleri
gibi benzeri hususlar bunlardan bazlardr.
Bu alma, anlalaca zere iki kitaptan olumaktadr. Birinci kitap, ilk basks 1970'te "Sol'un 94 Yl" adyla yaplp, daha sonralar
"Trkiye' de Sol Hareketler" adyla yeniden gzden geirilmi haliyle
5. basksyla yeni kitap, ikincisi ise, Saylgan'n birinci kitapta yer almayan, muhtelif zamanlarda ksa ve orta hacimde bir defa baslm Trk
Solu zerine kaleme ald bror, makale ve kitapklarn derlenip, uygun ekilde hazrlanp, yeni.en dzenlenen "Ekler" den olumaktadr.
Saylgan'la '92 Austos' unda Rusya' dan dnmde yaynlad
"Kabahat Kimde?" adn tayan hatrat kitap mnasebetiyle Ankara Oran' daki evinde tanmtk. Olduka uzun bir sren sohbet etmi
tik. O gnler, Sovyetlerin dalma srecini takibeden genel dnya siyasas, Trk Dnyas, TBKP'nin kapatlmas Reagan ve Gorbaov arasn
da yaplan zirve toplantlar o zamanki ANAP hkmetinin AB ve ABD
ile giritii yeni siyasi flrt ve dahas o gnlerde Tataristan Komnist
Partisi'ne girmek iin gittiim parti kapsndan Rus komnistler tarafndan kovulduum youn tarihi gnlerdi. Aclan beye eserlerinin yeniden baslmas teklifinde bulunduumda; prensip olarak kabul etmekle
birlikte, ciddi olarak gzden geirilmesi gerektiini ve eer "kendisine
yardmc olursam" mmkn olabileceini sylemiti. Bunun zerine bir
yaz boyunca bu minval zerine grmelerimiz devam etti. 1. Kitaba
ilave edilebilecek konularla birlikte, dipnotlarla epey zenginletirdik.
kinci kitabn ieriini hazrladmz gnlerde benim Brksel' e gitmemle alma mesaimiz yarm kald. Memlekete dndmde Aclan beyin
zmir'e yerlemi olduunu rendiimde, kendisiyle mektup ve telefonla yeniden irtibat kurarak, kitaplarn yaymlanmasn tekrar gndeme getirdik.
Yann ilerlemesi, salk problemleri ve benim yurt dnda olmam
sebebiyle bir araya gelmemiz mmkn olmuyordu. Ancak o yllarda
Ankara' da yayna balayan "Ulusal Sol" dergisine gnderdiimiz yaz
larla, ayn derginin sayfalarnda "kalemdalk" yapyor, Hakan Rey-

Trkiye' de Sol Hareketler 1X:V

han'n karlkl selamlaryla irtibatmz buluacamz

ve beraber al
gnlerin hayalini kuruyorduk.
En sonunda Belika'ya gideceimden bir gn nce aldn bir telefon haberiyle artk Aclan aabeyle bu dnyada buluamayacamz
anlyorum. nk Aclan Saylgan'n 24 Eyll Perembe gn (2002)
Hakk'n rahmetine kavumutu.
Belika' da kaldn yllar iinde irtibatmz bu defa muhterem k
z Glcan hann, tiyatro sanats olu ahap ve gerek bir hanmefen
di rahmetli Memduha hanmla devan ediyordu. En sonunda onlarn
alicenap srarlaryla bir yaz gn bizi Turgutlu' da misafir etmeleriyle
Aclan beyin kitaplar konusu yeniden gndeme geliyor. Yurtdnda olduumdan, ancak redaksiyonunu benim yapman kaydyla o gnlerde
bir yayneviyle anlayoruz. Fakat yaymevi sadece "Depren"i yaynla
masnn ardndan kapandn reniyoruz. Artk kitaplar bizim yaymlamamz gerekiyordu ki, yaptmzda en sonunda bu oldu.
I. Kitabn geniletilmi hali hemen hemen hazrd. Yeni bilgi ve dipnotlarla, eski bask karlatrldnda bu anlalacaktr. kinci kitap iin
bir takn zlmesi gereken problemler vard. Bunlar; yukarda iaret
ettiimiz zere deiik zamanlarda o yllarn gndemine ynelik mevzu ve aktel konular kapsyordu. Mesela, "Trk Milll Birlii, TKP ve
Krtlk", "Korsan Radyolar (Bizim Radyo) ve Trkiye' deki Hoparlrleri", "Komnist Cephe Eylem ve Taktikleri", "Dnyay Saran Tehlike", "Yakn Tarih Euro Komnizm (Yeni Sol'un Anatomisi)", "MDD
Eletirisi" v.s. gibi. Bir baka problem ise, ayn konuda yaynlanm bir
kitabn, yeni basksnda deiik bir isim ve baz eklemelerle yeniden yaynlanm olmasyd. Mesela, daha nce "Soldaki atlaklar", sonralar
"Sol' da Bitmeyen Kavga", "MDD Nedir?" ve "MDD'nin Eletirisi" ady~
la, "TKP'de Yanp Snen Milli Komnizm" daha sonra "SSCB Mslmanlar ve Sultan Galiyev" adyla yaymlananlar bunlardan bazlary
d. Pek tabii olarak bunlarn tasnifi, basklar arasndaki farklthklarm tesbit edilerek orijinal metni bozmadan yeni baskya ilavesi olduka zahmetli ve uzun bir mesaiyi gerektirdi. Yukarda ifade ettiimiz gibi, bazlar gncelliini kaybetmi olduundan kitaba alnmad. Bunlar Aclan
beyin bir ounu mstear isimle yaymlad kitapklar olup, "TKP' de
Yanan Milli Komnizmi", "TKP'nin Yeni Oyunlar", "Yeni Solun Anatonisi-Euro Komnizm", "Marxist Diyalektiin Sonu-SSCB Marxizn
Leninizm", "Korsan Radyolar", "Trk Milli Birlii, TKP ve Krtlk",
"Dnyay Saran Tehlike", "Komnist Bulgaristan Dosyas" (Refik Kork'ol1), "Komnizmin ki Yz" (Ahmet Kartal), "Yunanistan Bunalm"
(smail Yaln), "Trk Sollarnda Revizyonizm", "Komnist Cephe Eylemleri", "T.::P'nin Ulusalclk Kavgalar ve Avrupa Komnizminin
Kkleri" (Refik Korkut) gibi almalaryd. Bunlarn dnda 2. kitaba
acamz

XVIII 1Aclan

Saylgan

alnan almalarda gzettiimiz husus; daha ziyade I. Kitapta yer alan

tarihi olaylara, siyasi teorik katk salamak gayesi tamasdr.
Bu almaya redaksiyon, bilgi ve dipnot ekleme, tasnif ve yeniden
tertibi dnda tarafmzdan yaplan bir baka katk da kitabn ieriini
oluturan tarihi olay, kurum, kurulu ve kiilerle ilgili olarak daha nceki basklarnda hi olmayan fotoraf ve fotoraf alt aklamalar olmutur. Bu noktada kitabn asln bozacak hibir mdahale de bulunulmamtr. Bu, her eyden nce rahmetli Aclan Saylgan'a bir saygszlk
olurdu. Ancak burada unu da belirtmek gerekir ki acaba Saylgan bunlar imdi yazm olsayd byle yazar myd sorusu sorulabilir. ahsi kanaatim o ki, "yerlilik, millilik, tarihi geree ballk" konusunda her
hakk mahfuz kalma kaydyla, daha ilgi ekici bir perspektif gelitirebi
lirdi. nk sz konusu almalarnn hemen hepsi "souk sava" yl
larnn kesif bir propaganda mcadelesinin artlar altnda kaleme aln
mt. Ama bu haliyle yani, "souk sava" yllarnn Trkiye leinde
nasl cereyan edip, nasl sonulandn takip etmek asndan bile bu almann kayda deer olduuna inanyorum. Bu balamda "Trk Sa
Tarihi"nin olmayn da gerekten bir eksiklik olarak gryorum. Anti-emperyalizm, anti-Amerikanclk adna Trk Solu'nun aynadaki yansmas yannda, acaba anti-Komnizm adna Trk Sann durumu bylesi bir almaya acaba nasl yansrd? Ancak bylesi bir almay da
"sadan" ayrlm, nyarglardan arnm, hasbi tefekkr sahibi "agoradaki" aydnlardan birinin yapabileceine inanyorum. Burada zellikle
"agora"y vurgulamamzn sebebi, "akademidekilerin" metod ve usule
ilikin balayclklar bir yana, kariyerist yaplaryla, hemen hemen ounun iyi geinmek zorunda olduklar, hatta sorumluluk duyduklar
mabetlerinin bylesi bir almaya msaade etmeyeceidir.
Bir hayli uzun bir hazrlk hikayesiyle, Ankara' da balayp, Belika'da son bulan b: eserin hazrlanmasnda bata rahmetli Aclan Saylgan
aabeye ve muhterem ei Memduha anneye Tanrdan rahmet, kymetli
evlatlar Glcan hanm ve ahap beye gsterdikleri sabrdan dolay teekkr ederken, bir vasiyeti yerine getirmenin mutluluuyla, dier eserlerinin de yaymlanaca haberiyle, okurlara sayglarm sunarm.
Kasm,

2008, Bruxelles

Trkiye' de Sol Hareketler 1XIX

Birinci Baskya nsz

Trkiye (gizli) Komnist Partisi ilgilileri veya bu ideolojiye bal

olanlar, Anadolu' da snf mcadelesinin kklerini, ok uzak maziye kadar uzatmak eilimindedirler. Bir ksm folklor almalarndal ve sosyoloji aratrmalarnda2 marksistler tarafndan bununla ilgili baz al
malar yaplmtr. Bilhassa 1940-1946 yllarnn marksist yaynlar, bu
konuda bize baz belgeler sunmaktadr. Gerek "Yurt ve Dnya"nn, gerekse "Admlar" (1942-1943) ve daha sonralar" Ant" (1946) dergilerinin
metodolojisi hep ayndr. 1946'dan sonra "edebi komnizm", yerini politik kamplara brakt iin, bu konuya tekrar eilen olmamtr. Biz de
eilmek iddiasnda deiliz.

1940-1946 komnistlerinin elit tabakasnda beliren endie kendilerine gelene kadar, Trkiye Komnist Partisinin mahalli yerli bir renginin
bulunmay olmutur. Milli olma endiesini duyan ilk komnistler, daha
hareketin balang yllarnda, Trkiye Komnist Partisi kadrolarndan
ayrlmlardr: evket Sreyya (Aydemir), Vedat Nedim (Tr) ve arkada
lar .. Belki de bu dogmatizm, yllar yl, Trkiye Komnist Partisini Trkiye'nin mal haline getirememi; parti Trkiye'nin ihtiyalarna cevap veren bir tekilat olarak belirmemitir. Nazm Hikmet'in (Ran-Verzanski)
edebi almalar dahi3, iyi niyetle, grnen strateji arasndaki uurumu
kapatamam, dorudan doruya Nazm Hikmet'in kendisi, 1950' den sonra Sovyet Rusya'ya kamakla, Trkiye Komnist Partisini, Moskova'nn
Trkiye' deki gz-kula olarak belgelemitir.
1960'dan sonra, Trkiye' de, bilhassa 27 Mays hareketinin getirdii geni hrriyet havasndan en iyi yararlananlarn sosyalistler ve komnistler olduunu teslim etmeliyiz. Bilhassa parti aparatlarnn da te
viki ile sosyalizm 1965 seimlerine gelene kadar balca polemik konusu olmu, o kadar ki, sosyalist ve komnistlere kar yirmi yedi yllk
iktidar srasnda yz vermemi olan CHP de sola kayarak, Gven Partisi'nin4 tekiline sebep olarak yalnzla gmlmtr.
1960'tan sonra balayan sosyalizm tartmalar, bilhassa sol blok
iinde, milli' olmakla, klasik olarak Komnist Partinin Moskova;ya sk
skya bal kalmasn isteyenler arasnda geen ve strateji ayrl ile
son bulan bir dvme eklinde belirmitir. te yandan, solun fikri almalar 1960'tan sonra zenginlik gsterir. 1961 sonlarnda yaymlan
maya balayan "Yn" dergisi "Aydnlk" hareketinden sonra, Trk solunun teorisini gelitirmek bakmndan dikkate deer. te yandan
"Trk Sosyalizmi" ile ilgili baz almalar nemlidir5. Bu almalar
grup iinde toplayabiliriz: 1. Marxist teori; 2. Trkiye sosyalizmini tari-

XX 1Aclan

Saylgan

hi bir temele oturtma abalar; 3. Gelecekteki sosyalist uygulama zerine teorik almalar. Btn bu almalar, D Brosu Dou Avrupa' da
olan Trkiye Komnist Partisi tam olarak kontrol altna alamamakta,
bu durum bilhassa strateji tartmalarnn tansiyonunu artrmaktadr.
ada Trk sosyalizminin kklerini islamiyetle aklamaya balayan,
fakat henz mazi ile bugn arasnda bir kpr kuramayan Hilmi zgen6 daha sonra Anadolu halk hareketlerine deinmekte, Celali isyanlarn ekonomik nedenlerle aklamaya altktan sonra7, Anadolu halk
hareketleri iinde, nev'i ahsna mnhasr anarik sosyalist ilkeler getiren tek davran olarak Simavna Kads eyh Bedreddin'i anmaktadr.
eyh Bedreddin' den sonra gnmze geii ile, Trk sosyalizminin
aklanmasnda alt asrlk bir boluk belirmektedir. Bunu imdiye kadar hibir marksist dnmemitir. Esasen bu alt asrn hesab yaplma
dan da Trk sosyalizmini, milllbir zemine oturtmak mmkn olamayacaktr. Zira XIV. yzyl sonlarna gelene kadar, sosyalist nitelik gsteren
bir tek hareket gsterilemez.
evket Sreyya Aydemir, "Kim" dergisinin 22 Austos 1967 tarih
ve 477. saysnda "Trk Sosyalizminin Drt Zaaf" balkl makalesinde
bizi teyid eden u satrlar yazyor:
" ... Dou' da, sosyalizmin hedeflerini andran dncelere rastlanr. Ve bunlar hatta mesela anarist bir dervi tarikatnn ba olan Hasan Sabbah'dan, eyh Bedreddin'e kadar getirilir ... nsanlarn olduu
her yerde toplum davalar vardr. Hatta bu davalar bazen toplumsal
mcadele, sosyal nitelikte bir halk hareketi halinde olabilirler. Snfi nitelikte arzedebilirler. Ama sosyalizm baka trl bir toplum dzeni devamdr. Ve her toplum hareketi, hatta her snf kavgas sosyalizm deildir ... Sosyalizm gerekte ve btn artlar ve snflar ile ancak XIX.
yzyln bir sosyal harekettir .. "
Trk Ortaa sosyal hareketlerini, isyanlarn esasen marksist terminolojilerle aklamaya almak bilimsel deildir ve yanltr. Marx
adna, Marx'n sylemediklerini sylemektir.
Trkiye' de sosyalist grlerin aydnlar ve bir ksm iiler arasnda
tutunmaya balamas ok yenidir. 1960'tan sonra balayan gelimenin henz moda vasf, hareketin zerinden kalkmamtr. Trkiye' de Trkiye
Komnist Partisi disiplini dnda Trkiye'ye zg bir sosyalizmin, ksa
cas "Trk Sosyalizmi"nin tutulmasn, geleneklemesini isteyenler, ncelikle, TKP'nin "i snfnn nderlii" fikrine itiraz etmektedirler. Onlarca bu bir dogmatizmdir. Bu dogmatizmdir ki, sosyalizmi geerli kl
mamtr. Trkiye ii deil, kyl snfnn arln koyduu bir toplumdur. Trk sosyalizmi ise, bir kyl sosyalizminden bakas olamaz.
Kyl meselesinin enine boyuna incelenmesi, Trk toplumunun incelenmesi demektir.

Trkiye' de Sol Hareketler 1XXI

Trkiye i Partisi ise, "i snfnn nderlii" fikrine gre stratejisini izmektedir. "Yn" dergisi etrafnda toplanm, fikren yetimi
sosyalistler ise, bir sre CHP'nin nderliinde bir sosyalizme balanr
grnmlerdir. Oysa, gerek TP'nin, gerekse "Yn" grubu sosyalistlerinin taktik ve stratejileri bir fantezi olmaktan ileri gidememektedir. te
yandan "Hareket" dergisi etrafnda toplanm ve teorisini Nureddin
Topu'nun yapt "slamc sosyalistler" ise, sosyalizmin ilkelerini
Marx'ta deil, Hz. Muhammed' de ve slamiyette bulmaktadrlars.
Trk sosyalizminin bir ksm ncleri "ii snfnn nderlii" d
ndaki bir tezi ihanet, "sapma" olarak grrler. O kadar ki, Trk iisi
ile kylsn birbirinden ayrmann mmkn olamayacan dne
mezler. 1946 ylnda Dr. efik Hsn Demer, "Trk Sosyalist Emeki
ve Kyl Partisi"ni, faaliyete geirdii zaman, partinin stanbul' de Has
frndaki merkezinde yapt bir konumada: "nc ii snfdr, biz
kyly parantez iinde mtalaa ediyoruz. Kyl bizim ayak bamz
dr. Bir taktik zaruret olarak Partimize onun ismini kattk" demiti. Bugn, Trkiye i Partisi de ayn gelenein iinde grnmektedir. i
tekilatlarn ele geirmek gayreti ile, Trk-'e cephe almas ve tamamyla suni olarak kurulan yeni bir tekilat olan DSK'i faaliyete (Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu) geirmesi, bunun belgesidir. Genellikle Ortodoks markslar, Lenin'in deyimi ile daima kyly ve kycl kk grrler. Trk sosyalistleri arasnda, kyden km olanlarnn dahi yirmi yldr kravatl ky enstitleri mezunlarndan medet
ummalar baka trl aklanamaz. Daha Sovyet Rusya' da tahsilde bulunduklar srada, Nazm Hikmet'in (Ran-Verzanski), evket Sreyya'y
(Aydemir) kyl olarak knayn, hatta sulamasn evket Sreyya Aydemir "Suyu Arayan Adam" eserinde anlatr. 1946'da byk ehir sosyalistleri ile Hakk Tongu'un temsil ettii grubun kycleri arasndaki
iten atma da ayn kke dayanmaktayd. Ortodoks markslar,
1946'larda Hakk Tongu' un banda bulunduu kyclk hareketini
daima kmsemekteydiler.
Kyl sosyalizminin balca meselesi, toprak mlkiyeti zerine yaplan tartmalar ve sulama meseleleri deildir. Folklorik deerlerden,
tarihi gelimelerden, trelerden, inanlardan balar bu. Szn ettii
miz balang, phesiz bizi yepyeni bir senteze vardracaktr. Varacamz sonu Trk gerei olacaktr. Balangta sosyalist ilkelerden, metodolojiden hareket edilse bile, hedefe varldnda, sosyalizmin tarifini yapt dnyadan bambaka bir dnya ile karlaacaz. Bu sentezin
boyutlarn tayin etmek bugn iin kehanette bulunmak olur. Trk kynn sosyalist adan meselelerini halle almann bir tehlikesi, Trk
ky gereinin dnda, daima, in, Rus, Kba, Vietnam, hatta Gana
kyllerinin meselelerini dikkate alarak Trk kylsnn meselelerini

XXII 1Aclan

Saylgan

sosyalistlerin halle almasdr. Oysa, in, Kba, Rus, Vietnam, Gana

kyllerinin, Trk kylleri ile uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur. hti
lalci olsun, demokratik olsun, Trkiye' de sosyalizmi kurmak isteyenlere, kyller ite bunun iin kar kacaktr. Zira, her ikisinin de konu
tuklar dil bambakadr. Trk ky de kendine zg zellikleri olan bir
nitedir. Rus, in, Vietnam, Gana ve benzeri lkelerin kyleri gibi.
Snf mcadelesini reddeden bir ksm sosyalist grup, bir noktada
bir doruyu savunurlar. Ama, kyl sosyalizmin toprak, hayvan mlkiyetinin aleyhinde olmadn dnemediklerinden, bu doru grten
kmaz yollara saparlar. Trk ve dier milletlerin kyl hareketleri ve
meselelerinin mterek taraf; 1. Kyly toprak sahibi klmak; 2. Topran iletilmesini tevik etmek, 3. Adil bir zirai vergi program uygulamak, 4. Toprak iilerinin sosyal haklarn teminat altna almak, 5. Ziraati modernletirmek (makineletirmek); 6. stihsalde (retim) stn baar gsteren toprak sahiplerine ve mstahsile (reticiye) primler vermektir. Trk kynde snf mcadelesini tahrike yeltenmek, sosyalizmi
deil, anariyi tevik etmektir. Trk kylerinde snf farklar belirmi deildir. Baz blgelerde toprak aas ile yarc, ortak arasnda bir fark
yoktur. le pazarlarnda harcadklar para dahi birbirinden daha fazla
veya az deildir. Toprak aas da kyn geri artlar iinde yaamakta
dr. Dou, Orta ve Gney Anadolu, Kuzey ve Bat Anadolu kylerinde,
yenen, giyilen, iilen, yaklan ayndr. Birbirine benzer atlar altnda aa
ile rgat, ortak, yarclar tabiatla boua boua yararlar. Aann itibar, zel davran ile deerlendirilir. Genellikle kyler arasndaki eitli
ihtilaflar, ihtilafa katlan kyllerin mterek meseleleridir. Snr meselesi, su taksimi v.b. meseleler, ihtilafl kyler arasndaki taraflarn safn
da aa ile yarc, rgat ayn saftadr. Bilhassa Trk kyls iinde kiile
ri siyah-beyaz olarak nitelemek doru deildir. evket Sreyya Aydemir, kyly siyah-beyaz, dman kardeler olarak gsterenleri yle
eletiriyor:" ... Burada (kyde) hibir engelle karlamadm. Hibir mcadele geirmedim. Olaylar sanki kendi kendine geliti. Kimseyle at
madm. Halbuki bize anlatlan ky bir atmalar krdm deil midir? Okuduum ky hikayelerini, ky romanlarn zaman zaman d
nrm( ... ) Yeni bir ky yazarlar nesli geldi. Onlarn ele aldklar hikayelerde, romanlarda( ... ) belki gerek, ama bozulmu bir maya dile gelir
(... )Kylerde herkes birbirine dmandr( ... ) Her gz dnm delikanlnn akl bakasnn karsnda, ocuundadr. Babalar, analar, evlatlar
n cinayetlere tevik ederler. htiyarlar soyguncu, bakkal muhtekir softa,
yobaz veya sabi sbyan dmandr( ... ) Peki iyi ama, nasl oluyor da insanlar gene de bu toplumun iinde kalabiliyorlar? Nasl oluyor da a~
na hala ky denilen birey var?( ... ". Yazar daha sonraki satrlarda "insan" problemine deinerek, tenkitlerini yapar ve u satrlarla hkmn

Trkiye'de Sol Hareketler 1XXIII

verir: " ... Bizim kyde de insanlar yayorlard. Ama burada biz, birbirimizin dilini anlayabiliyorduk (.. .)"9.
Lenin ise, kyde snf mcadelesinin Marx'tan sonraki en Ortodoks
teorisyenidir. Kald ki, Marx bir ehir ocuu idi. Ve doktrini ehir sosyetesinin yaratt kapitalizmin gelimeye balad zel bir safhasnda
gelitirdi. Oysa Lenin'e gre "Sosyal Demokrat Parti Program"ndaki
kyller iin istekler ok sudandr. Kyllerden asl istenen; "Krlarda
ve kylerdeki snf mcadelesinin serbeste gelimesine (kyller) yardm etmelidir. .. "o
Belki Lenin' in yarglarnn, Rus mjikleri iin doru bir yan vardr.
Rus krlarnda ve kylerinde eli krbal derebeyleri, byk toprak sahipleri bir istisna deil, hakim bir kurald. Ortodoks markslarn yanl
dklar nokta, Trkiye' de Leninist ilkelere ak ortam aramalardr. Oysa onlar sadece marks olsalar, Trkiye'yi dndklerinde Lenin'i tamamen balayacaklardr. Bize gre, marksist adan Trkiye'nin ky
problemlerini, usta bir teorisyen olan ve zengin pratik tecrbelere sahip
evket Sreyya Aydemir deerlendiriyor. Marx' adeta Trkletirerek,
Lenincilikten uzaklayor.
Teorinin dnda, sosyalizmin pratii Trkiye' de, Komnist Partisinin tekelindedir. Bugn dahi, Trkiye' deki hareketleri, Sovyetler Birliinin kontrolnde Moskova' dan idare eden Trk komnistleri ynetici kadrosu'nun vazettikleri strateji ve meseleler, sadece bir terminoloji sergisi olmaktan ileri gitnemektedir. Bu terminolojiler arasnda yatan
gaye de, Sovyetler Birliinin dnya stratejisi iindeki menfaatlerine gre ayarlanr. Nitekim 1967 yl Trk koministlerine Yakup Demir'in (Zeki Batmar) verdii strateji, dnya ve Trkiye meseleleri grleri bu
adan deerlendirildii takdirde Trkiye' de sosyalizmin niin "milli"
olamad kendiliinden anlalr. 1919'dan sonra btn Trk komnist ve sosyalist faaliyetlerinin ayn hatalar ilediini ilerki satrlarda
greceiz. Trkiye' de Komnist Partisinin, Komnternin bir kuklas
olarak zikreden dervi gibi, yerli yersiz "Dnya ileri Birleiniz" diye beyannameler datmas ile, Yakup Demir'in u izahlar arasnda
pek fazla fark yoktur: "Komnternin VII. Kongresi bir bakmdan milletler aras komnist hareketinde yeni bir devreye girildiinde ilk yardm saylabilir. Biz, Trk komnistlerinin bu kongrenin tarihi nemini
her geen yl biraz daha iyi kavradmz, vard sonularn derinliine biraz daha yaklatmz syleyebilirim. Otuz yldan beri geen
olaylar, VII. Kongrenin faizme, emperyalizme, harbe kar, ezilen halklarn kurtuluu, demokrasi ve sosyalizm urunda mcadelede izdii
stratejik ve taktik hattn doruluunu ortaya koydu. Dnya komnist
hareketi, bu hat zerinde tarihi zaferler elde etti. TKP istilaclara ve gericilere kar silahl mcadelede btn sosyal tabakalarn meydana ge-

XXIV 1 Aclan Saylgan

tirdii

Milli Cephe'nin iine doru ve bu cephenin n saflarnda sava

Milli mcadele yllarnda Meclisin iinde ve dnda komnistlerle,
ibirliini, ilerici glerle Milli Cepheyi devam ettirmeye, milli hareketi sosyal bir devrin istikametine yneltmeye yatkn kuvvetli bir akm
bulunduunu, bunun idareciler arasnda samimi ve nfuzlu taraftarlar olduu bir gerektir ... "11.
t.

Bu Kitab Niin Yazdk?

Bu kitab niin yazdmz sorusuna vereceimiz cevap aktr. Daha 1952 yllarndan beri inanyorduk ki, Trkiye' de komnizmin gerek
mahiyeti, gerek aydnlar, gerekse halk tarafndan bilinmiyordu. Genellikle halk, bilhassa muhafazakar zmrenin de etkisi ile, Trkiye Komnist Partisinin varln fazla bytyor, aydnlar ise Trkiye' de bir tek
komnistin dahi bulunmadna inanacak kadar gaflet gsteriyorlard.
Oysa gerein ortaya kartlmasnda fayda vard. Bu dnceyle hareket ederek, 1953 ylndan itibaren almalara baladk. tiraf edelim ki bu
konuda almaya, aratrmaya balayanlar, fazlas ile ksr bir toprakla
karlarlar. Ellerinde, km birka yz sol-komnist kitap ile dergilerden baka bir kaynak yoktur. Eski yllarda komnist hareketlere karm kimselerin pek ou da susmaktadrlar. Bu susuun eitli sebepleri vardr. Oysa onlarn yazacaklar hatralar, verecekleri dkmanlar,
bu hareketin gerek yzn ortaya koymaya yarayacaktr. Yalnz hemen una da iaret edelim ki, eski yllarda sol hareketlere katlm kimselerin de anlattklarna toptan inanmak bizi hatalara srkleyebilir. Zira, eski yllar konusunda harekete karmlardan kim konuursa, kendisini o hareketin mihveri gsterme eiliminde olabilir. Bu psikolojik bir
haldir. Bunun yan sra bir de Emniyet arivindeki kaynaklar tetkik, komnist mahkemelerinin ilk tahkikat ifadelerini okumak, ele geen delilleri grmek tarafsz yarglarc. varmay salayacaktr. Ama maalesef, bu
yoldan bir aratrma mmkn olamyor. Zira Emniyet arivindeki belgelerin pek ou, hatta tamam, zerine ift ay vurulmu 'mahrem' evraktr. Bunun tek kar yolu, sresi dolmu vesikalarn fotokopilerinin, bu
konuda aratrma yapacak bir "Enstitye" verilmesidirl2.
Bu almamzda, elimizdeki btn imkanlar kullanarak baz eler
renmeye altk. yle zannediyoruz ki, 1929-1938 yllar arasnda yaynlayacamz, komnist hareketlerle ilgili belgeler kamuoyuna ilk defa aklanacaktr. Komnizm meseleleri ile ilgili eski bir arkadamzn
bugn lm bulunmas onun maniskrbinden elde ettiimiz bilgilerin kaynaklarn gstermemize manidir. Bu arkadamzn aziz hatras
nnde saygyla eiliriz. Eer birka yl nce, bir kaza kurununa kurban gitmese idi, bu kitabmz daha baka cepheleri ile de yeni bilgi ve
belgeleri ihtiva edecekti.

Trkiye' de Sol Hareketler 1XXV

Kitabmz daha ok nceleri bastracaktk. Fakat gerek Doent Mete Tunay'n, gerekse Samsun Senatr Sayn Dr. Fethi Tevetolu'nun
da ayn konuda, yakn gnlerde kitaplar yaynlacaklarn renince, kitabmz bastrma niyetinden vazgetik. Sz geenlerin kitaplar nere
dilince grdk ki, kitab o gnk haliyle neretmediimize iyi etmiiz.
Sayn Dr. Tevetolu'nun eseri baz eksikliklerimi:;i tamamlamamza
yardm etti. Sayn Do. Mete Tunay'n eserinin de almalarmzda etkisi oldu. Bilhassa eski kaynaklarn tetkikinde -legal kaynaklarn- gzden kardmz, eski yaz bilmediimiz iin okutamadmz neriya
tn Mete Tunay tarafndan nmze serilmesi bizim iin yararl oldu.
Sayn A. Cerraholu'nun bugne kadar kitap halinde km aratr
malar da bilhassa Merutiyet dnemi sosyalizmini aratrmamzda glklerimizi yendi. te yandan, zaman zaman evket Sreyya Aydemir'le yaptmz konumalarda, kendisinden mteekkir kaldmz
yardmlar grdk. Eski hakim generallerinden Sayn evki Mutlugil de
mektupla sorduumuz baz hususlar yazyla cevaplandrmak ltltfunda
bulundular.
Bu kitabn da eksiksiz olduu kanaatinde deiliz, pek ok eksiimiz
olduunu biliyoruz. Ama gene de iddia ediyoruz ki, bu almamz, Sayn Dr. Fethi Tevetolu, Sayn Do. Mete Tuncay ve Sayn A. Cerraho
lu'nun (Kerim Sadi) aratrmalarndan sonra yaynlanm13, faydal, ciddi drdnc bir eserdir.

XXVI 1Aclan

Saylgan

Dipnotlar
1-Pertev Naili Boratav, Halk Hikayeleri ve Halk Hikayecilii, Ankara, 1946.
2- Bknz. "Yurt ve Dnya" ile" Admlar" yaynlar, 1942.
3-Nazm Hikmet (Ran-Verzanski}, Simavne Kadsolu eyh Bedreddin
Destan. 1. Basm, 1936; II. Basm, Dost Yaynlar: 58 iir dizisi, Ankara, 1966.
III. Basm, Kovan Yaynlar, zmir, 1967.
4-Gven Partisi, Turhan Feyziolu tarafndan kurulan parti, I. Milliyeti Cephe
hkmetinde yer alm, 1980 askeri darbesinde dier partiler gibi kapatlmtr.

5- Konu hakknda Bknz., Hilmi zgen, Trk Sosyalizminin lkeleri, Ankara,

1962, Hilmi zgen, Trk Sosyalizmi, Ankara, 1963, Faik Ali Cihan ve Sosyalist Trkiye, Devrimci Yaynlar Kooperatifi, 1964.
6-Hilmi zgen, a.g.e.
7-Celali isyanlar yalnz ekonomik sebeplere dayanarak aklamak, nce
Marx'n Asya'ya bakna aykrdr ve hi de marxiste deildir. Ayrca konu
hakknda Bknz., Dimitri imanof, Trkiye' de i ve Sosyalist Hareketi, s. 13,
Sofya, 1965.
8-slam ve sosyalizm ilikileri ile ilgili ilk ciddi' aratrma Faik Bercavi'nin
1946'da yaynlad "slamda Sosyalizm" eseridir. Doan Avcolu ile E.
Tfeki (Mihri Belli)'nin Roger Garaudy'nin Trkeye evirdikleri "Sosyalizm ve slamiyet" bir Fransz komnistinin Cezayir mslmanlarnn meselelerine bak lsnde deer tayan ve nihayet bir hristiyann kaleme
ald eserdir. Yalnz, bu kitap "Yn" dergisinde bir sre devam etmi olan
faydal tartmalara vesile olmutur. Bu tartmalara sonradan Hseyin Hatemi Perviz "Hareket" dergisinde katlm ve "slam Asndan Sosyalizm" eserini kaleme almtr. Bknz., Hseyin Hatemi Perviz, slam Asndan Sosyalizm, Hareket Yaynlar, stanbul, 1967.
9-evket Sreyya Aydemir, Toprak Uyanrsa, s. 289 - 290, stanbul, 1963.
10- Lenin, Kyl Meselesi ve Sosyalizm, s. 10 -11, stanbul, 1967.
11- 3 Ocak 1966 tarihli "Bizim Radyo" yayn; "Yeni a"n zel sayfalar,
Komnternin VII. Kongresi ve TKP. Yakup Demir (Zeki Batmar)'in sz
konusu ettii Milli' Kurtulu sava Anadolusunda, Ruslarn Anadolu' ya gnderdikleri otuz-otuzbe ajandan, bir o kadar da erkez Ethem taraftar ve Almanya' dan gelmi birka Spartakisten baka, kendilerine komnist denecek
kimse yoktu sanyoruz. Komnistler daha ok, igal altndaki stanbul'da
faaliyet gsteriyorlard. Dier komnistler ise, Mustafa Suphi:nin idaresinde
Azerbaycan' da bulunuyorlard. Btrlarn da byk bir ounluu, Rusya' da
bulunan Trk harp esirleri olan askerlerdi. Yakup Demir'in yersiz vnmesine sebep tekil eden, Anadolu' daki komnist hareketi, Mustafa Kemal Paa
tarafndan, Ruslardan yardm salayabilmek iin kullanlm, varl dahi
hissedilmeyen, erkez Ethem taraftarl yapan birka aydndan baka
grnr faaliyeti olmam; belki de kasden, Mustafa Kemal Paa tarafndan
bytlmt. Kald ki komnist hareketleri Mustafa Kemal Paa, erkez
Ethem kuvvetlerini ezerken de ustaca kullanmtr. Muhtemeldir ki Arif Oru,

Trkiye' de Sol Hareketler 1XXVII

Ethem kuvvetlerinin ezildii gnlerde Mustafa Kemal Paa kuvvetlerine faybilgiler vermiti. Yakup Demir'in szn ettii "samimi ve nfuzlu"
komnistlerle ibirlii taraftarlar, Mustafa Kemal Paa'nn adamlarndan

dal

bakalar deildir.

12- Aclan Saylgan bu eseri hazrladnda yukarda ifade etmi olduu gibi Emniyet Mdrl arivleri kimseye verilmiyordu. Emniyet mdrl ariv
leri 2005 ylnda alnan bir kararla arahrmaclara alm bulunuyor. [E.C.]
13- Konu hakknda daha geni malumat iin, Bknz., Dr. Fethi Tevetolu,
Trkiye' de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1910-1966. Ankara, 1967. Dr.
Mete Tunay, Trkiye' de Sol Akmlar 1908-1925. Ankara, 1967. A. Cerraholu
(Kerim Sadi), Trkiye' de Sosyalizm. 1. kitap: 1965, stanbul; 2. kitap: 1966, s
tanbul; 3. kitap: stanbul, 1967, May Yaynlar. lhan E. Derendeliolu,
Trkiye' de Komnist Hareketleri. Cilt I, II, Toprak Dergisi Yaynlar, 1961; II.
Cilt, 2. bask, 1963.

XXVIII 1Aclan Saylgan

kinci Baskya nsz

"Hareket Yaynlar" "Solun 94 Yl"nn ikinci basksn yaparken,

Trkiye' de Sol hareketleri 1971'in son gnlerine kadar getirmek zarureti ortaya kt. Gerekte, 1960-1971 aras sol hareketleri ayr bir kitapta
vermeyi tasarlamtk. Daha uzun bir alma ve yeni yorumlarla son
on yl yazacaktk. Fakat olaylar o kadar hzl cereyan ediyor, ortaya yle deiik eylem ve davranlar kyordu ki, kitabmzn ikinci basks
ile, hi deilse son iki yln sansasyonel blnmelerinin ve eylemlerinin
bir zetini vermek yerinde olacakt. yle yaptk ve tabi kitabn ismini
"Trkiye' de Sol Hareketler (1871 -1971)" eklinde deitirdik.
Kitapta, kimi tarih olmu ve oktan unutulmu olaylar, kimi iinde yaadmz dramatik safhalar topluca izleyecek okuyucularmz,
dnce tarihimiz iinde solun daima bir aydn elit hareketi kaldn
greceklerdir. Bu kitabn konusu olmad iin, bunun neden byle olduuna deinmedik. Batllama'nn tabii sonucu olan ve r :.tllama
nn en ar kanad olan komnizmin bu adan eletirisine girimedik.
in bu yn ile ilgilenenlere, Halit Refi'in "Ulusal Sinema Kavgas"n;
Prof. Sencer Divitiolu'nun "Asya Tipi retim ve Osmanl Toplumu",
Kemal Tahir'in btn romanlarn, beyanlarn ve makalelerini; batlla
mann ayr bir platformda eletirisini yapan "Hareket" dergisi koleksiyonlarn okumalarn tavsiye etmekle yetineceiz.
"Trkiye' de Sol Hareketler (1871 - 1971)" ilavelerle okuyuculara
sunulurken, gzettiimiz hedet gelecekteki aratrclara yardmc olmaktr.

12 Kasm 1971, ankaya

Aclan Saylgan

Trkiye' de Sol Hareketler 1 :XXIX

nc Baskya nsz

"Trkiye' de Sol Hareketler"in nc basks, Trkiye komnizmi

konusunda birok eksiklikleri tamamlad iddiasnda deildir. Ancak,
;kitabn yazar bu eksiklikleri tamamlamak iin, elinden gelen gayreti
esirgememitir. Kitaba alnmayan nemli bir blm, Trkiye (Gizli) Komnist Partisi'nin yarn yzyldan beri uygulad bir taktiin salad
baardr. Yazar, bile bile grmezlikten geldii bu baarya, hi deil
se nszde, birka kelimeyle deinmek arzusundadr.
Bilindii gibi, Trkiye (Gizli) Komnist Partisi'nin otuz yl akn
bir zaman sresi iinde Genel Sekreterliini yapm olan Dr. efik Hsn Dener, 1923 ylndan ld gne kadar CHP'yi ele geirmek, hi
deilse bu partinin ke ba mevkilerine kendi adamlarn yerletirmek
gayretini srarla istemi ve srdrmtr. CHP'yi ele geirmi veya ke ba mevkilere adamlarn yerletirmi midir, bu konuda herhangi
birey syleyecek durumda deiliz. Ancak bildiimiz birey varsa, komnistler eitli ve karmak taktikleri sonunda, CHP'nin alt Ok'u kapsayan ideolojisinde byk tahripler yapmaya muvaffak olmular, CHP'yi belli konularda ve bu partimizin tabiatna aykr ynlerde saptr
maya muvaffak olmulardr. "Milliyetilik" undesi, CHP'nin alt
Ok'unda, bugn sadece maziden intikal eden bir hatradr. te yandan
CHP kendi gemiini inkardan ekinmeyerek, mulak bir "dzen deiiklii" edebiyat ile, zaman zaman Genel Bakanlar Blent Ecevit'in
dahi aleyhinde konutuu ar sola daha ak deyimiyle komnizme
ortam msait hale getiren yanl taktikleri, st ste bindirmekten ekinmemitir. Bu taktik yanllar giderek niversitelerde yansmalar bulmu, CHP bu genlii kendi amalar iin imal edeceini umarken, elinde, bir atmlk barut olan "Sosyal Demokrat" genlerin de ar sola
sr'atle kaydn grm, fakat yanlndan dnme gcn gsterememitir. te yandan, cunta faaliyetleri olarak 12Mart1971'den sonra adalete intikal eden, fakat af yasasnn snrlarn da aarak, Anayasa Mahkemesinin bir mesnede dayandranadnz mdahalesi ile den ya
da beraatla sonulanan zc olaylara bir ksm CHP'li radikallerin de
dahil olduklar gerei, bu partimizin 1957'den sonra inatla srdrd yanl taktikler toplamnn tabi bir sonucu olarak belirmitir.
CHP, MSP ile koalisyonu bozduktan sonra, ar sola ve komnizme son tavizini, dorudan doruya CHP'ye ait olan tek parti ve ok parti dnemlerinin kanunlarndan baka birey olmayan TCK'nun 141., 142
ve 163'nc maddelerini deitireceini sylemekle vermi ve Blent
Ecevit, "Bizim solunuzdakiler bizden, bundan baka birey istemesin-

XXX 1Aclan Saylgan

ler" diyerek noktasn koymutur.

Ar sol ve komnizan gruplarda bu szler hemen yansmasn bulmutur. Trk ar solunun mPakaal liderlerinden Mihri Belli, 1975
Mart'nda ynetimi altndaki "Emeki" dergisinde unlar yazmtr:
"Ecevit bu konumasnda, yukarda da iaret ettiimiz gibi, CHP iktidara gelince siyasi demokrasiyi kuracan vaad etmi ve bizim dmz
daki sol bizden bundan baka ihsan istemesin demiti. Hemen syleyelim
biz bu kadarna oktan razyz. CHP bunu yapabilirse ne mutlu. Ondan
bunun tesinde birey beklemek zaten hayalcilik olur"14
te yandan sol kesimin anut liderlerinden bayan B~.ice Boran' da
ayn gnlerde yle yazmtr:
"Ecevit, bizim solumuzdakiler fikir zgrlnden baka birey
bizden beklemesinler diyor. Beklenmiyor zaten. Trkiyedeki demokrasi batdakilerin ayn olacak, ne bir eksik ne bir fazla' diyor yine sayn
CHP lideri. Bu qa tamam. CHP iktidara geldiinde -gelirse- bu dediklerini yapsn elverir" IS
Bu grler Trkiye (Gizli) Komnist Partisi'nin 1932'den intikal
eden, "Muhalefet Grubu" olarak tannan bakiyelerinin organ niteliin
deki "Gerein Sesi" dergisinde de enine boyuna ilenmi ve yeni boyutlar kazanmtr. Ne var ki bu boyutlar, CHP'nin Erken Seim taktii
ile snrlandndan ve erken seim de salanamadndan daha belirli
yansmalar gsterememitir. Btn bu grler, 3 Mays 1975 tarihli
Milliyet gazetesinde Mmtaz Soysal'n "Demokrasi Cephesi" balkl
makalesinde, formle edilmitir. Ancak, az nce de ifade ettiimiz gibi;
erken seim taktiinin taarszlkla sonulanmas, ar sola ve komnizme eylem imkanlar salarken, CHP'yi de kendi iinde dar boazla~
ra itmi, 1976 Mart'nda, Parti iinde patlak veren blnmelere sebep
olmutur.

Bu kitabn yazar, komnizmin CHP'ye att engele sayfalarnda

yer vermemekle, bu partiye bal Trk semenlerinin tercihlerine kar
bir saygszlkta bulunmak istememitir. nan odur ki, oulcu demokraside her gre ve inanca yer vardr. YEte:- ki bu inanlar ve gr
ler kart grlerin boazna ilmik geirmesin; teneffs etti5imiz hrriyet havasn, macerac diktatrlerin elleri}le yok etmesin!
. '
Mart 1976, ankaya
Aclan Saylgan

Trkiye'de Sol Hareketler 1 XXXI

Drdnc Baskya nsz

"Trkiye' de Sol Hareketler" kitabmzn son basks, zaman zaman yadkmanlarla yeniden deerlendirilmi ve yorumlanm, baz
yanllar da dzeltilniti. Kitaba, TKP'nin program da konmutur. Bunlarn gizli kalmas ya da resmi merciler tu.rafndan yasaklanmas, belgelerin
yorumu ve deerlendirmelerinden ibaret olan tarih ilmine kar saygszlk
olur kanaatindeyiz. Siyasi nedenlerle ne kadar inkar edilirse edilsin, ne kadar sulanrsa sulansn, 1919 ylndan beri Trkiye Komnist Partisi ve eylemleri lke hayatnn kk boy..tlu bir parasdr. Biz "Tarihi renmek
gerek" diyen Marx'n grne aynen kahlyoruz. Trkiye'nin uzun dnemden beri sknhs tarihsel belgelerin zerine ak yrekle eilinmemi alna
s, ou zamanda politik kar meselesi ile belgelerin tahrif edilnesidir. Oysa biliyoruz ki belge tahrifi diktatrlerin ve yardaklarnn iidir.
Evet Tarih, bir polemiktir. Onun soyut bir polemik deil, belgelerin yorum anhylarndan doan bir polemiktir. Tarih ne kadar yazlamaz olursa
olsun, bu bir arahrcya belgeleri tahrif etme hakkn asla veremez. Biz belgeleri \erirken yan tutmamak iin znel yorumlardan genellikle kamadk.
Genellikle diyorum, nk Trkiye'nin i meselelerine bdar yansyan, CHP'ye kadar bulaan Sol' un, CHP"tarihiyle .elitii iin kendimizce baz yorum
ve yarglardan da kendimizi alamadk.

ynlanm

Drdnc Baskya Sonu

Trkiye' de de, btn dnyada olduu gibi, her alanda deer yarglar
kmekte, yenileri ise, Trk sosyal hayatna arphln olarak girmektedir.
Bah dnyasn . l::>u ke nclk etmesi, Trkiye'nin .de batnn kuyruu
na taklmas bu arphlnann (deformasyo1un) balca nedenidir. Kapitalizmden, sosyalizme; demokrasiden, cunta hevesine; kart gruplarn terrist hareketlerinden, niversite ve daha aa kurumlardaki eitirae; i ve
d ekonomik sorunlardan, strktrden. piyasa ekonomisine; sanayi yahrmlarnn dourduu sorunlardan, tarmsal kesitin sorunlarna; Tanr - tanmazlktan dinsel inan formlarna kadar ne varsa, deerlerin tamam, balyla artlanm olup, onun kriterlerine gre biimlenme:dedir. Maoculuun
bile bize in' den deil,/ vrupa'dan gelii, zerinde durulmas lazm gelen
bir meseledir.
Birinci Ba.skya yazdmz nsz'de, Trkiye'G.e sosyalizmin baar
salayamamasnn sebebini mahalli bir renginin olamayna balamtk.
kinci Basknn nsz ve Sonu'unda mahalli rengin olmayn, batlla
m< yla zdeletirmitik. Gerekte mahalli olamayla, bat taklitilii birbirinden avr hususlar deildi. ikiyz yldan beri toplumumuzu ynetenlerin
cu [,atal tutumlar -:bat taklititi- elbette ki Trk sosyalizmine de yans
yacakt. Ve yarsd. zellikle son yllarda bir gelime gsteren Maoculuk,
sanki Trk sosyalizminin ellibe yl ncP iledii byk hatasnn bir tekrar idi. Nasl ki 1919'larda Trk sosyalistlerin gzleri Moskova'ya a~ln

XXXII 1 Aclan

Saylgan

ve bugne kadar bu srmse, Maoculukta daha doum gnlerinde soyutlanm bir Mao-tse Tung kltne ve gene soyutlanm bir in devrimine gzlerini amt. Ama bakt yn, gerek Mao yada in deil, batda yaklan
karnavalms bir Mao atei idi.
1931'lerde TKP tznde yer alan 'aznlklarn isterlerse Trkiye'den
ayrlma' hakk, bugn Moskova'ya bal "Milli Demokratik Devrim"ci mahalli TKP'lilerle, Harici Bro temsilcileri arasnda yeni bir yoruma tabi tutulmutur. MDD'nin en tartmal kiisi Mihri Belli, Trkiye' de sosyalizmin
kurulmas sorununu 'misak- milli' snrlar iinde dnebilmektedir. Ne
varki, yllar sonra Sovyetler Birlii dalp, kreselliin hakim olduu
1990'lar takipeden yllarda, Mihri Belli "misak- milli" den hi bir ekilde
bahsetmeksizin keskin bir etniki olarak "Krtlk" veniziminin en nde gelenlerinden biri olmutur. [E.C] Mteveffa, Zeki Batmar ise (ki, Mihri Belli'nin amansz dmanyd) bu konuda Mihri Belli' den elbette farkl dnyordu. Zeki Batmar 1972 Temmuz' unda, Prag' da, SSCB'nin 50. kurulu yldnm mnasebetiyle tertip edilen teorik toplantda grlerini y
le aklamt:
"TKP, milli meselede milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi prensibini klavuz edinmitir. Ama bu prensip bizce de milletlerin birbirlerinden mutlaka ayrlmalarn kabul ve propaganda edilmesi zorunluunu komaz."

"16 Temmuz, 1972, Bizim Radyomuz Blteni"

Oysa, son yllarda ikiye blnm Maocularn her iki grubunda da

kaderlerini tayin hakk' denince, bata Krtler olmak zere Trk
olmayan btn unsurlarn Trklerden ayrlmalar hakk anlalmaktadr.
Maocu kesitin bir blm ise etnik zelliini u cmlelerle aklamaktadr.
"kincisi: 'Krt halknn kendi kaderini tayin hakk. Artk bu Buharinci
formlasyOILdan da vazgeelim. Ve Krt milletirtin tayill hakk diyelim" "b
rahim Kaypakkaya, Kzl Siyasi ktidar, s. 24, Ank. 1975" Bu grler, Sky
netim kovuturmalar srasnda, resmi beyanlara gre intihar etmi, yandalarnn iddialarna gre ldrlm olan, Trkiye Komnist Partisi
(Marksist-Leninist) adl Maocu rgtn kurucusu brahim Kaypakkaya'ya
aittir. Dou Perinek grubuna bal Maocular da, daha az radikal olarak ayn gr paylamaktadrlar. Bylelikle Maocu, her iki grupta, rk bir grnt dikkati ekiyor. Ve Marksizm ezilen insanlarn, halklarn kurtuluu
olmaktan kp, Krtlerin istiklali iin bir motif olmaktan ileri gidemiyor. s
panya' da Baskl ayrlklarn da Maocu nitelik gstermesi olduka ilgi ekicidir. Demek oluyor ki, Maoculuun sosyalizme yeni katks, onu rklkla
zdeletirmesidir. Memleketimizin Dou ve daha ok Gney-Dou blgesinde bu hareketin bir varlk gstermesi, stanbul' da "Haziran Harekat rgt" ile teekkl etmesine ramen, giderek Maocularn eline geen "Devrimci Genlik Birlii - DGB"nin Ankara ve stanbul' da Dou ve Gney Dou Anadolu ile ilgili soyut ajitasyonlara girimesi, rk Maocularn faaliyetlerinden baka bir ey olmasa gerektir.
'halklarn

Bolum.

Osmanl mparatorluunda
lk i Hareketleri

lk Kprdanlar
Her ne kadar, Trkiye' de i Hareketlerinin balamas ile sosyalizmin balangc arasnda bir ilgi yoksa da, objektif olarak dnld
nde, bir ii hareketi kabul edilen sosyalizmin balangc ile, ilk i
hareketlerinin balad tarihi birlikte dnmek zorundayz. O halde,
Trkiye' de sosyalizmin balang tarihini 1870'lere kadar uzatabiliriz.
Serasker Hseyin Avni Paa'nn, Abdlaziz'i tahttan indirip Meclis-i Mebusann kurulduu ve L Merutiyetin ilan edildii tarih (1876),
Trk i hareketlerine bir balang olmutur. Zaten Dnya ii hareketlerinin, ada sosyalizm ve komnizmin balang tarihi de 1845
yllarndan daha gerilere gitmez. 1845'te Karl Marx ve Engels'in "Do
rular Birlii - Societedes Justes"ne girmelerinden sonra bu tekilat
"Komnistler Birlii"2 ismini ald. Bylelikle uluslararas Komnist
Partisinin temeline ilk har konmu oldu. 1847 Eyll ay iinde de "Komnistler Birlii" Merkez Komitesi yesi Karl Schapper'in3 bakanl
nda yaynlanan "Komnist Dergisi"nin birinci says kamuoyuna sunuldu. Derginin kapanda, "Komnist Manifestosu"nun son cmlesi
yazl idi: "Btn Dnyann ileri Birleiniz!"
Marx ve Engels'in birlikte kaleme aldklar "Komnist Manifetosu", "Komnistler Birlii"nin 1847 ylnn son aylarnda Londra'da aktettikleri kongreden sonra yaynland. 1848 ylnda Fransa'da ihtilal
balad ve bunun hemen arkasndan Osmanl mparatorluu'nda ilk
i hareketleri ba gsterdi. Fransa'daki Haziran 1848 ayaklanmas,
dnya sosyalizminin eylem (action) olarak balad tarih olarak gsterilebilir4. Bu eylemin, Kanuni Sultan Sleyman devrinden beri, bilhassa Fransa ile yakn ilikileri olan Osmanl mparatorluunda etkisi
olaca tabiidir. Nitekim, bu olaylardan ksa bir sre sonra, Osmanl
mparatorluu'nda ilk ii teekkl olan "Ameleperver Cemiyeti"
(1871) teekkl ettiS. Bu teekkl "Komnist Manifestosu"nun, I. En-

2 I Aclan

Dnya komnist partileri

iin 1847'de "Komnistler
Birlii" Merkez Komitesi,

"Komnist" dergisinde
yaymlanan

11

Komnist

Manifesto" uluslararas
komnist hareketlerin
balang noktas alarak
kabul edilmijlir

Saylgan

ternasyonalin ve bata Fransa olmak zere, Bat Avrupa' daki ii

hareketlerinin tesiri ile kurulmu
tu6. Bu cemiyetten ok nce, loncalar devrinde "Orta Sand" veya
"Yardm Sand" gibi isimlerle
meydana gelen teekklleri, ii
dernekleri saymak yersizdir. stan
bul' da yaynlanan "The Levant Herald" gazetesinin 1867 tarihli nshasnda "L'amie du Travail" adl bir
cemiyetin genel kurul ars vardr. 14 Nisan 1867'de Pera'daki cemiyet lokalinde yeni idare heyeti
yelerini semek iin davet etmektedir. Mahiyeti fazla bilinmeyen bu
c.:emiyeti gerek bir ii kuruluu sayamyoruz7. Avrupa'da balayan
~i hareketleri ile, Osmanl mparatorluu'nda kurulan "Ameleper\'erler Cemiyeti" arasndaki sre yirmi, yirmibe yldr. Tarihi sre
iinde, bu yirmi be yl fazla nem tamazS. "Ameleperverler Cemiyeti"nin kuruluuna karlk, ngiltere' de ii teekkl olan "Trade Uri
on"larn kuruluu 1717, talyan Sendikalarnn kurulduu tarih de
1870'tir9. 25Mart1884 ylnda Fransa' da Sendikalar Kanununun k
na kadar, Fransa'daki ii hareketlerinin gizli yrtld de bilinmektedirl. "Ameleperver Cemiyeti" 1872 Ocak aynda tersane iileri
nin grevlerinde rol ald. Ve bu grev baar ib sonuland. Kasmpaa
tersanesinde aydan beri cretlerini alamayan mslman ve hristiyan iilerden altyz kii Padiaha dileke sunmak iin Cuma selamlnda beklediler. te yandan, Sadrazam'a da bavuruldu. Daha nce
Bahriye Nezaretine de mracaat edilmi, cretlerinin denmesi talebinde bulunulmutu. iler, denmeyen yevmiyelerinin verilmesi iin
greve bavurdular. Sonunda hem birikmi cretlerini aldlar, hem de
yevmiyelerine bir miktar zam saladlar. Ayn tarihlerde Beykoz Deri
ve Kundura Fabrikasnda da cretlerini alamayan iilerin grevleri baaryla sonuland. Bu ilk ii hareketleri, Osmanl mparatorluu'nda
Abdlaziz'in halliyle sonulanacak 1876 buhrannn ilk belirtileridir.
"Ameleperver Cemiyeti" bir sre sonra 1845 tarihli polis nizamnamesinin 12. maddesine dayanlarak kapatld. Bu madde yle diyordu;
"ini gcn terk ile mcerret tatili mesalihi ibat garezinde olan amele ve ii makulelerinin def' ve izalesiyle ihtilal vukuunun n kestirilmesi"ll.
Siyasi ve mesleki bir cemiyet olan "Osmanl Amele Cemiyeti"
1895'te "ttihad- Osmani"nin merkezini Paris'e naklediinden sonra,
1889'de kuruldu. Tophane iilerinin ye olduu bu cemiyet gizli faa-

Trkiye' de Sol Hareketler

13

liyette bulunuyordu 12 . "Osmanl Amele Cemiyeti"nin, komnist manifestosunun esasna uygun, ihtilalci, marxist bir teekkl olduu zerinde baz iddialar mevcuttur. Bu tekilat, ancak bir yl kadar faaliyette
bulunabildi. 1896' da kurucular tevkif edildiler13. Cemiyet dald.
yelerinin bir ksm sk bir kontrol altna alnd. Bir ksm da srgn
edildi. Sekiz,on yl arasnda hapis cezalarna arptrlan kurucular, hapis ve srgn hayatlarndan sonra, gizlice stanbul'a gelerek, iiler
arasnda tahrikat yapmaya ve beyannameler datmaya baladlar. Ayn cemiyet kurucular bu sefer "Osmanl Terakki Sanayi Cemiyeti"ni
tekil ettiler 14 . Bunun y<:n sra beynelmilel ii tekilatlar ile temasa
geen "Mrettibin-1 Osmaniye Cemiyeti" kuruldu. 31 Mart Nisan
1909) ayaklanmasndan sonra "Uhuvveti Mstahdemin Muhtelite Cemiyeti", "Osmanl Sanatkaran Cemiyeti" gibi teekkller, feshedilmi
olanlarn yerlerine getilS.
lk ii hareketlerinin balamas ile, I. Merutiyetin ilan ve sonras yllar arasnda gizli balar mevcuttur. Bu tarihler, Avrupa emperyalizminin gelitii ve bir ksm mall gruplarn yerli Osmanl mparator
luunda klasik smrge slubu yaratmaya baladklar yllardr.
Tanzimat, Osmanl Devletini o gne kadar iktisaden de bamsz
tutmaya alan gruplara kar, Avrupa sermayesinin Osmanl mpara
torluu iinde korkusuzca i grmesini salayabilmek iin yaplm bir
harekettir. Devlet idaresinde baz reformlarn yaplm olmas, bir k
sm yenilikler, bu arada mal ve can gvenliinin gven altna alnma
s, Tanzimat hareketinin Avrupa smrgeciliinin bir oyunu olduu
niteliini ortadan kaldrmaz. Mal ve can gvenlii salananlar ise, Osmanl Trk vatandalar deil, Trkten gayri unsurlar, dorudan do
ruya yabanc sermaye idi.
I. ve II. Merutiyet kavgalar, mcadeleler, smrc Avrupa sermayesinden yardm grenler arashda cereyan ediyordu. Bu kavgalarn sonucu, Osmanl mparatorluu'nun smrc Avrupa sermayesine kaplar tam olarak ald16 .
. il. Abdlhamit Han'n, Haydarpaa-Badat Demiryollar politikas, bir bakma umutsuz direnmenin eseridir17. Bir yandan yabanc sermayeye olumlu yatrm alanlar bulmak, te yandan Hindistan yolunu
ksaltarak Anadoluluyu bir transit haline getirmek, zenginletirmek, il.
Abdlhamit Han'n programyd. Halbuki yabanc sermaye Osmanl
mparatorluuna bir ete gibi girdilS. Osmanl mparatorluu'nu soyup soana evirerek gerisinde harabeler brakp kap, gitti. stemeye
rek de olsa, il. Abdlhamit Han, btn drstlne ramen, mpara
torluun bir numaral yabanc sermaye mutavasst olmutu. Onun stn vasflar k.endisini mutavasstlktan kurtaramad. Bilhassa, Sultann evresindeki memurlar, Osmanl mparatorluu'nu ahsi karlar

4 1 Aclan

Saylgan

karl, yabanc

bankalara, tekellere peke ektiler.

"Osmanl

Banka-

s" ve onunla ibirlii halinde alan "Dyun-u Umumiye"19 mpara

torluun

evresini sarap.lar ah
si karlar salamlard. "Osmanl Bankas"nn direktr, U.- Abdlhamit Han'n mali maviri idi. Keza Osmanl Bankas, Sultann ahsi
servetini de ynetmekle grevli idi. Yabanc alacakllar konsorsiyumunu ve daha sonra Vickers tekelinin direktrln yapan Sir Vinvent
Cailard, II. Abdlhamit Han'n, uzun yllar sresince ngiltere Baba
kan ile mnasebetlerini yrten, mutemet bir arac olmutur. Hariciye
Nazrlarndan Noradungiyan Efendi, "Osmanl Bankas"na bal Genel Sigorta ile zmir ve Selanik Elektrik irketi'nin idare meclisi baka
n idi. Sultann btn adamlar hemen hemen yabanc irketlerin mutemet adamlar idi. Ba Mabeyinci ve Kamil Bey, yabanc irketlerin
nl ajanlarndand. Sultandan, stanbul'un su ilerini slah iin imti. yaz alm.ve bunu Fransz bankalarna satmtr. Hasan Fehmi Paa bir
Osmanl-Fransz irketinin bakandr. Saray erkan demiryolu, tramvay, elektrik ve gaz tesisleri imtiyazlarn yabanc irketlere peke ekerek byk karlar salamlardr. Yabanclara verilen ttn tekelini
yneten Trk rejisinin ynetim kurulu yelerinden biri II. Abdlhamit
Han'n hususi katibi Nuri Bey idi. Dier bir katibi Sreyya Paa, kurun madeni ileten yabanc bir irketin bakan yardmcs bulunuyordu. Hamdi Bey, Galip Paa, Selim Paa gibi Saray'a yakn kimseler
"Osmanl Bankas"na bal, Alman ve Fransz irketlerinin ortaklar
idi. 1839 Tanzimat hareketini kovalayan gnlerden sonra, Osmanl m
paratorluunun yneticileri mutavasstlar kumpanyasndan ibaret~i20.
Maalesef, aksi yoldaki bu tarihi gelii durdurmaya ve nlemeye IL Abdlhamit Han'n ahsiyeti ve gc yetemezdi, yetmedi.
1876'dan itibaren genellike II. Abdlhamit Han'a kar kanlar da
ngiliz-Fransz smrgecilerinin, Alman sermaye gruplarnn mutemet
kiileri idi. II. Abdlhamit'in srekli olarak Haydarpaa-Badat demiryolu siyasetini kundaklamalar, emperyalizmin kendi arasndaki i
mcadelesi olarak belirmektedir. Bilindii gibi II. Abdlhamit Han, bu
hattn ihalesini Almanlara vererek, ngilterenin karsnda bir denge
salamak istiyordu. Bu sebepten, kzkardeinin kocas Damat Mahmut
Paa ile aras ald21. Sultan'n balca gayesi, ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya arasnda bir denge politikas salamakt. ngilizlerden ok
ekinirdi. Mahmut Paa ve oullar Prens Sabahattin Bey ile Ltfullah
Bey'ler ingiliz taraftar idiler. Nitekim, Damat Mahmut Paa, Sultan'a
ihaleyi ngilizlere vermesi iin baskda bulunmu, fakat Padiah bu
basklara gs gererek Damat Mahmut Paa'y bertaraf etmiti. Damat Mahmut Paa, Haydarpaa-Badat demiryolu ihalesi gnlerinde
stanbul'a gelen ngilizlerle sk bir temas halinde idi. Mahmut Paadeta

sata karlmasndan, Sultann

Trkiye' de Sol Hareketler 1 s

a'nn

Avrupa'ya kandan sonra, Msr'da bulunduu ve parasz

bir srede, banka hesaplarnda bir yanllk oldu gerekesi ile
Londra'dan namna 1000 lira gnderilmesi olduka manidardr22. Haydarpaa-Badat demiryolu ihalesi yznClen Mahmut Paa ile Abdlhamit Han arasndaki rekabetten Franszlar da yararlanmasn bilerek,
mparatorluktan baz imtiyazlar kopardlar.
II. Abdlhamit Han, bat emperyalizminin ve Rus arlnn, Osmanl mparatorluu zerir:de--oynad kumarn farkndayd. Buna
kesin olarak cephe almas, are bulmas iradesi dndayd. Alt asrlk
bir imparatorluk temellerinden sarslyordu. Sultan, ancak, bu ykl
geciktirmeye muvaffak oldu. Mesela, Haydarpaa-Badat demiryolunu, Almanlara ihale ettikten sonra, demiryolu inaatn Eskiehir' de
durdurarak, ngilizleri bir sre yattrmaya muvaffak oldu. Ama,
1908'den sonra "ttihat ve Terakki" iktidar, Haydarpaa demiryollar
n Badat'a kadar uzatnca, Osmanl mparatorluu kendisini 1. Dnya
Savann iinde ngilizlere kar buldu ve imparatorluk ykld. Halbuki, II. Abdlhamit Han, ngiliz aleyhtar; "ttihat ve Terakki" ngiliz ve
Fransz taraftar idiler. Jn Trkler hareketi gizli olarak yrtlrken,
d yardm kaynaklar ngilizler ve Franszlar, bilhassa ngiliz Mason
Localar idi. Ancak, "ttihat ve Terakki" hareketi Ordu darbesi ile baa
r kazannca, sivillerin etkisi ikinci plana itildi. Ordu iinde II. Abdlhamit Han zamannda Alman-Osmanl yaknlamas meyvelerini vermeye balad. "ttihat ve Terakki" balangta ngiliz ve Fransz etkisi
ile gelitii halde, bilahare ordunun ar basmas sonucu Alman politikald

kasna kayd.

Otuz milyon nfusu olan Osmanl Devletinin hammadde kaynakzengindi. Hammadde ihra, mamul madde ithal ediliyordu. Gelir
ve gider arasnda byk bir dengesizlik vard. Devaml bir ekilde batnn mali kaynaklarna bavuruldu.
1839' dan sonra Sadrazam Mustafa Reit Paa, "stanbul Bankas"ndan avanslar ald. Bunlar demek mesele idi. 1850'de borlarn
denmesi iin mali tedbirler alnd. 55.000.000 Franklk bir istikraz akdi zmnnda23 iki Fransz bir ngiliz bankasndan meydana gelen bir
heyetle mzakerelerde bulunuldu. Hatta bir de n szleme imza edildi. Ancak bu szlemenin Sultan Abdlmecit tarafndan tasdiki gerekiyordu. Fakat Sultandan imza alnmadan Faris ve Londra borsalarn
da bu tahviller sata kt. Hatta "stanbul Bank~s" adna
20.000.000'luk bir tediye bile yapld. Abdlmecit ise kendisine uzat
lan szlemeyi imza etmedi. O gne kadar Osmanl mparatorluunun
tarihinde Avrupa devletlerinden bor para almak diye birey yoktu.
Devlet bor alaca paradan daha fazlasn tazminat olarak deyip szlemeyi feshetti24.
lar

61 Aclan Saylgan
Abdlaziz devrinde 1862, 1863, 1865, 1869, 1870 yllarnda be istikraz yapld. Alnan paralar plansz harcand. Harp gemileri ina
edildi. Harp endstrisi kollarnn destekledii mali gruplardan alman
bu paralar, gene byk karlarla batnn silah tacirlerinin kasasna akt.
mparatorluk maliyesi, Sadrazam Mahmut Nedim Paa zamannda2s dnyaya iflasn ilan etti. D borlar 5.297.676.500
Frang bulmutu26. Abdlaziz'in ve V. Murat'm hal'inden
sonra il. Abdlhamit Han, borsa oyunlar ile bu borcun drtte n, iktidarnn beinci ylnda demeye muvaffak olmasna27 ramen, mparatorluu yklmaktan kurtaramad.

Btn bu olaylar cereyan ederken, yabanc sermaye yerli esnaflarn ve sermayedarlarn i hayatn da baltalamaktayd. Bat lkelerinden gelen mallar piyasay doldurmu, yerli
endstri iflas etmi7ti. Esnaf kurumlar, yabanc sermayeye
kar direnmeye balad (1863-1864) ve kendi aralarnda birleme teebbslerinde bulundular. Demirciler, dkmeciler,
~;~s~s~lt:~1h~Wh:~~a'. dokumaclar, debbalar yerli endstriyi gelitirmek amac ile 1864'te
Batlemperyalistg "Islah- Sanayi Komisyonu"nu kurdular28. Fakat Osmanl Devleti yadengeleriyle oynayarak,
Osmanl Devletini ayakta banc sermayenin basks karsnda yerli endstriyi ve milli sermayetutmaya alacak, fakat bu
abalar sonu yi koruyamad.
vermeyecektir

Marksist Fikir ve Hareketlerin

Balamas

Ermeni Komiteleri
Osmanl mparatorluu snrlar iinde, sosyalist-marxist fikirleri

ilk yayanlar, Ermeni, Bulgar, Musevi ve Balkan komitaclar. olmu

tur29. Bilhassa Osmanl Devleti ile Rusya, ngiltere ve Fransa arasnda
aktedilen 1839 antlamasndan yararlanarak, mparatorluk iinde kargaalk kartp be byk Avrupa devletine, Osmanl payitahtn igal
ettirdik~'2n sonra mstakil bir Ermenistan kurmak hevesinde olan ve
ngiltere, Rusya, Fransa tarafndan desteklenen Ermeni komitaclar
genellikle sosyalist idiler.
Hnak Komitas

(Partisi)

lk Ermeni Komitas - Partisi olan Hnak ,1887'de svirenin Ce-

nevre

ehrinde

Kafkas Ermenilerinden Avedis Nazarbeg ve bilahare

kars olan Maro isimli renci ve arkadalar tarafndan kuruldu3o. Bu
tekilat Marxist idi. Ayn zamanda merkeziyeti bir tekilatt. Dier
kurucular arasnda Kan Azad, Mogavaryon, amavor gibi kimseler de
bulunuyordu. "Hnak" ErYLeni dilinde, "an", "an sesi" demektir.
"Hnak" isimli bir de yayn organ vard. Tekilatn merkezi bir sre
sonra Cenevre' den Londra'ya tand. Parti programna gre, sosyaldemokrat, marxist olan "Hnak" 1890 ylnda Trkiye tekilatn ta-

Trkiye'de Sol Hareketler 1

mamlad. 1894'te Ermeni Patrii Matyos zmirliyan "Hnak"n baka
n

oldu31. Terrist ve ihtilalci bir tekilat olan "Hnak"n sosyalist ihtilal grubunun ube programnn nc babndaki 6. maddesi yle diyordu: "Her aza kendi kesesinden silahlanmaldr. Bu vechile (bir alt
patlar ve bir sng) tedarik etmelidirler." 7. madde ise yleydi: "Memalikin akvam vahiyesi terki silah etmedike her aza zekinde daima silah tamaldr. Tamazsa en azndan 5 kuru cezayi nakdi verecektir" (1308-1898 tarihli vesikalar).
"Hnak" 1890'da Erzurum isyann; 1889'da Musa Bey vak' asn;
1890'da Kumkap nmayiini; 1893'te Merzifon-Kayseri-Yozgat olaylarn; 1895'te Birinci Sason isyann; 1895'te Bab- Ali isyann; 1895'te
Zeytun syann tahrik, tevik ve organize etti32.
Tanaksutyun Komitas

1890 ylnda Kafkas Ermenileri tarafndan muhtelif ete ve komitelerin birletirilmesi ile meydana gelmi bir birlikti. "Tanaksutyun" ke. limesi Ermeni dilinde "ttihad", "Birlik" anlamna gelir. Tekilat, Tiflis'te kuruldu. Kristofer Mikaelyan, Dr. Jan Loris, Melikof, S. Zauaryan,
G. Hadisyan kurucular arasnda yer alyorlard. "Tanaksutyun"un yayn organ "Droak" idi. "Droak" kelimesi, Ermeni dilinde "Bayrak"
anlamna gelir. "Tanaksutyun" gizli bir ihtilalci idi. Bu tekilatn yl
sre ile belli bir program olmad. Marxist ve sosyalist hviyetlerini
1892'de, Rus Komitas Narodnovolets'ten alarak programladr. Bu da ihtilalci, terrist ve tethii bir tekilatt. "Tanaksutyun"un Trkiye dahilinde kard olaylar sras ile yledir: 1896'da Van isyan; 1896'da
"Osmanl Bankas"na taarruz; 1904'te kinci Sason isyan; 1905'te IL Abdlhamit Han'a suikast tertibi (Yldz saraynda patlatlan
bomba). stanbul' da kardklar kargaalklardan da anlal
yor ki, Ermenilerin gayesi, II. Mahmut zamannda Osmanl
mparatorluunun ngiltere, Avusturya, Macaristan, Rusya ile
imzalam olduu anlamay (1839) Osmanllar aleyhine uygulatmak idi. Bu anlamaya gre, Osmanl payitahtnda ka
cak bir kargaalk bahane edilerek, Osmanl payitaht Avrupa
devletleri tarafndan igal edilebilecekti. nk bu devletler,
Osmanl mparatorluuna yardm ederek, Kavalal Mehmet
Ali Paa isyann bastrmada rol oynamlard.
Ermeni sosyalistleri 1908' den sonra Osmanl Meclis-i
Mebusan'nda sosyalist bir hizip olarak temsil edildiler33. Erzurum mebusu Varteks, Sivas mebusu Dr. Nazret Dagavaryan, stanbul mebusu Zhrap, Kozan mebusu Murad yan (Hamparsum
Boyacyan), Van mebusu Vahan Papasyan Efendiler "Meclis-i Mebusan"da "Hnak" ve "Tanaksutyun" Komitalar adna bulunuyorlar-

Osmanl Devletinin
zayflamas, Batdan gelen
milliyetilik rzgarlaryla
aznlklar

hareketlendirecek,
Ermeniler, milliyetilikle,
sosyalizmi birletirerek,
kanl suikast hareketlerine
girieceklerdir

81 Aclan Saylgan

Hemen hemen btn ihtilal

hareketlerinin iinde yer
alan Yahudiler, sosyalist
ihtilal fikrini Osmanl
mlkne tamakta
gecikmeyecek ve lspanyolca
yaynladklar "Sosyalist .
Trkiye" gazetesiyle, "Jn
Trklerle" temasa
geeceklerdir

d34. te yandan Selanik mebusu Vlahof ve Dalef ile Pavlov

Efendiler de ar Bulgar milliyetileri olup, sosyalist eilim
li kimselerdi. Bamsz Bulgaristan peinde, Bulgar komitalarnn parlamentoda szcln yapyorlard35,
1908 Merutiyet devriminden nce, Osmanl mparator
luu dahilinde, Bulgar sosyalistlerinin ve milliyetilerinin liderliinde "Makedonya-Edirne nklap Komitesi" tekil edilmiti. 1904 ylnda, o zamanda bir Osmanl ehri olan skee
(Ksanti) de, ayr ayr Yunan (Rum), Bulgar, Trk i komitalar kuruldu. Bu komitalar 1906'da tek bir k9mita olarak birletirildi. 1909 baharnda Selanik'te "i K4l\b" ald. Bulgar, Yunan (Rum), Yahudi, Trk iileri bu kulbe ye olarak katldlar. Bu kulbn drt dilde yayn yapan gazetesi vard. Bulgarcas: "Rabotnieski Vestnik"; Trkesi: "Amele Gazetesi" editr,
Rasim Hamet (Ressam Hamet Akal'n babas); Rumcas: "Efimeris tu
Ergatu"; Yahudiler iin spanyolcas: "Jurnal del Labrador" idi. Bu te
kilatn Bakam A vram (Abraam) Benaroi isimli, Bulgaristan Dar Sosyalist Partisinden ayrlm, Geni Sosyalistler Partisi mensubu bir Yahudi idi, (Bulgaristan i ve Sosyal Demokrat Partisi 1903 ylnda Dar
Sosyalist Partisi ve Geni Sosyalistler Partisi olarak ikiye blnmt.
Dar Sosyalistler marxist, Genilerse, demokrat idiler). Selanik'teki "
i Kulb" de, demokratik ve reformist bir teekkl idi. "i Kulb"
Yahudiler iin, spanyolca "El Sosialisimo in Turkiya" isimli bir bror
yaynladlar. Ve bu sralarda "i Kulb" mensuplarndan bazlar
Jn Trklerle de temas kurdular. Fakat bu temaslar, Jn Trk hareketinin lvanten karakterine tesir etmedi. 24 Temmuz 1909 ylnda da "Selanik Sosyalist Federasyonu" tekil edildi.
Osmanl mparatorluu iinde, Bulgar Dar Sosyalistleri'nin de hareketleri vard. 1Mays1909'da Bulgar Dar Sosyalistleri Selanik'te i
Bayramn kutladlar. 1910-1911 yllarnda Selanik ve dier Osmanl e
hirlerinde 1 Mays gn bu bayramlar tekrar kutland. "i Kulb"nn faaliyeti Balkan Harbine kadar srd.
Bulgar sosyalistleri 1909'da stanbul' da sosyalizmi yaymak amac
ile ilmi bir dernek kurmulard. Gene ayn yl iinde bir ksm Trkler
''iler Kulb" n tekil ettiler. Trke" Amele" gazetesi ile Franszca
"Jurnal De L'ouvrie" gazetelerini bu kulp karyordu. zmir' de, sosyalist hareketinin yneticilerinden Mehmet isimli biri de "Irgad" gazetesini karyordu. Tevkif edilmesi zerine gazete kapand. tan
bul' daki Rum sosyalistleri ise "Laos" ile "O ergatis" gazetelerini kar
maktaydlar.

1908, II. Merutiyeti hakknda, Bulgar i Sosyal Demokrat Partisi'nin Bakam Dimiter Blagoef'in grleri ayn zamanda marxist par-

Trkiye' de Sol lfareketler

19

tinin resmi gr olup, yleydi: "1- Avrupa ve Asya Trkiyesinde

yakn zamanlara gelinceye kadar varlm devam ettirmi olan istibdat
rejimi (despotizm) bu memlekette retim kuvvetlerinin gelimesini
kstekleyen belli bal engeldi; 2- Bu despotizm, ii snf ile emeki ynlarn dayanlmaz artlar iinde yaatyordu; 3- ......... ; 4- Bugn biz
Trkiye mparatorluunda anayasa rejimi kurmak gayesini gden bir
askeri ihtilal hareketi ile kar karya bulunuyoruz; 5- Trkiye ii s
nf da bu ihtilal hareketine arlmtr. Demek oluyor ki o, siyasi hak
ve hrriyetler urunda ve despotizmi ortadan kaldrmak iin yaplan
savaa btn varl ile katlmaya arlm bulunuyor. 6- Trkiye proleteryas, gerek bir devrimin gerekli olduuna inanrsa bir ii snf
olarak kendisini tekilatlandrabilirse, mutlakiyet rejimini tamamyla
yok etmek iin savarsa, kapitalist gelimenin halen yaratmakta bulunduu yeni klelikten kurtulmay her an gznnde tutarsa ancak o
zaman bu ihtilal ii savann son gayesi olan gerek devrim halini
alabilir."
te yandan Bulgar i Sosyal Demokrat Partisi, 1908 Merutiyeti
dolaysyla Trkiye iilerine bir tebrik mesaj da gnderirler36.
unu hemen belirtelim ki, Osmanl mparatorluu iindeki sosyalist kaynamalar Trk unsurlarn hareketi olmayp, Yahudi, Rum, Bulgarlarn bir hareketi idi. Trkler, yalnz stanbul'da kk bir aznlk
olarak sosyalist fikirlere ilgi gsterdiler. Trk unsurlar arasnda sosyalizmin ilgi grmesi, 1917 Rus htilalinden sonradr. Milli Mcadele
Anadolusunda kk mikyasta da olsa sosyalist ve komnistlerin varlk gstermesi, Trk-Sovyet ilikileri ve Sovyetlerin Trkiyedeki uzun
vadeli politikalar sebebiyledir.

Dimiter Vlahof
Dimiter Vlahof Efendi, Selanik grubu sosyalistlerindendi. II. Meru
tiyetten nce bir Balkan Federasyonunun kurulmas iin Serez grubu ile
almt. 1908 Austos'unda "Federal Halk Partisi" adna
Sandanski Dimau ve Panitsa ile birlikte "Osmanl Meclisi
Meb'usan"na seildi. Bu gen Bulgar sosyalisti o sralar Balkanlarda bulunan A. . Helphand (Parvs Efendi)'n da dikkatini ekti. Nitekim sonraki yllarda ve gnmze intikal eden
ada sosyalist hareketlerde dahi Dimiter Vlahof nemli roller oynad. A. . Helphand, Kautsky'e yazd 3 Nisan 1911 tarihli bir mektuptan da renildiine gre Vlahof Efendi'nin
milletleraras sosyalist hareketlerinde de bir yeri vard. Rus
Denizciler Sendikas ile de yakn ilikiler kurmutu. Vlahof
Efendi 1912 seimlerinde kazanamad. Bunun sebebi, "ttihad
ve Terakki" devrinde artk Osmanlln yerini Trkle b-

Dimiter Vlahof Efendi, gen

bir Bulgar sosyalisti olarak
Osmanl Meclis-i
Meb'usannda.
milletvekilliinden, Sovyel

Devrimine ve Tito
Yugoslavyasnn.
kurulmasna kadar faal
rol .alm kiilerden biriydi

1O1 Aclan

Saylgan

rakmas, Trk milliyetiliinin belirmesi ile izah edilebilir. Dimiter Vlahof bo duran bir adam deildi. iler arasnda geni tahrikatta bulunuyordu. Yunan hkumeti tarafndan Selanik'ten karld. Balkanlarda fedt:tasyon kurulmas iin faaliyet gsterdi. Bir sre sonra da komnist oldu. Ve komnist olduktan sonra "Federation Balkanique" dergisinde
nemli roller oynad. .Dimite Vlahof uzun ylar Londra ve Faris gibi e
hirlerde srgn hayat yaad, uluslararas komnist tekilatlarnda alt. 1935 ylnda da Moskova'ya yerleti. 1943 ylnda, Yugoslavya Makedonyasnda Tito hkumetine katld ve bu hkmetin, tecrbeli bir
yesi oldu. Sonuna kadar Tito'ya sadk kalarak, Tito'nun Kominform' dan karlmasndan sonra da ondan ayrlmad. Vlahof, yakn za.manlara kadar, Yugoslavya Presidiyumunda Makedonya temsilcisi iken
1954 ylnda ld37. Vlahof Efendinin sosyalistliinin ikinci planda kald, asl idealinin, mstakil bir Makedonya Balkan Federasyonu olduu anlalyor. Esasen, Tito'yu desteklemesi, uluslararas komnist hareketlerden kopmas, onun kuvvetli bir komnist olmaktan ok, esasl bir
Makedon milliyetisi olduuna delil olsa gerektir.

Qier Teekkller
1~04 Mart'nda

Cenevre' de tekil edilen ve

"Osmanl

Gazetesi"nin

yayn organln yapt "Osmanl ttihad ve nklap Cemiyeti" ihtilal-

ci bir teekkl olmakla birlikte, ma~x~st bir parti deildi. lk defa stan
bul' da Merca11 dadisi rencilerinin gizli bir kongrede aldklar kararla, ilerinde Fthem Ruhi (Balkan), Dr. Atuullah Cevdet, Varnal Kamil,
Tarsusizade Mnif, Mehmet Cemil (Behzad) h;::mduu halde teek
kl etti. Bu te!<:ilat Ermeni komitaclarnn I.Abc.llhamit Han'a tertip
ettii suikast iine kart38. Bu tekilatn amac, J..1 Trklerin D02 Faris anlamazlndan sonra esas ihtilalci gayesiriden uzaklaan tekila
t~ yeniden organize etmekti39. Ayn yl kurulan "Cemiyet-i nklabiye"
mahiyeti bakmndan liberal bir teekkl olduu in konumuz dn
da braklmtr40.

il.

Merutiyet

Sosyalizm
"Osmanl

Devri Sosyalistleri

Grleri

Sosyalist

Frkas"nn yayn organlarndan "M~deniyet"

gazetesinin bir saysnda Vahan Vasfi imzas ile .,.km "Sosyalizm Nedir?" balkl bir yazda, sosyalizm yle izah ediliyor41. "Sosyalizme
ka ileri srlen itirazlardan biri ele sosyalizmin toplumdaki fertleri
eit bir kesime ykseltmeye abalamasdr. Ameli itirazclar daima: "O
mmkn olacak ey mi? Ftratta, yaradlta insan birbirinden farkl olarak doar, bir ifti ile bir ekspir (Shakespeare) nasl eit olabilir?" der-

Trhye'de Sol Hareketler 1 11

ler. Buna cevap olarak deriz ki, bildiimiz ey, dnyada fikri ve ahlaki
kuvvetler arasnda tam eitlik kurmak mmkn deildir. Bazlar bedence byk ve dierleri kk olduu gibi aklca ve ruha dahi eitsiz
lik daima mevcut olacaktr. Dnyada tam ve kamil eitlik hlyas felsefe ta gibi bir ryadr. u var ki, kapitalizmde insann akl en byk bask altndadr ve ekonomik artlar, akln kanat ap umasna egel olmu
tur. Sosyalizm eitlik devrinin gelmesini istiyor ve buna taraftardr.
Hrriyet ve kardelii inkar etmeden eitlii inkar etmek kabil deildir.
Sosyalizmin takip ettii ey udur: Yalnz imkanlarda eitlik, herkese
eit imkanlar salamak. Toplum, barndaki hr kiiye, medeniyete ve
ilerlemelere gitmek iin ayn vastalar ve frsatlar gstermelidir. Hayat
bahesinde ieklerin letafet, renk ve kokuca ayn derecede olmamala_r
bir gerektir. Feyz alp fkrmalar ve parlaklk kazanmalar iin, adalet
adna ayn frsatlar, ayn imkanlar insanlara vermeye borlu olduu
muz ise daha byk bir gerektir. Bu byk gerei de itiraf etmekten
geri durmamalyz. Bir ocuk dnyaya gelir gelmez iktisadi ahvalin basks altnda ezilmeye balyor. Kendinden sakl duran ehliyet ve iktidarn byyp serpilmesine meydan bulamyor; sefil ~<:alyor. Bu bir adaletsizliktir. te sosyalizm bu adaletsizlii kaldrmaya abalyor. Ekonomik durumun nemi pek byktr. Yaamann ve ahlakn serpilmesi
iin gerekli zemini verecek olan ekonomidir. Hayatn kkleri iktisadi ahvaldedir. Hayatn bymesi ekonominin verecei gdaya baldr. Osmanl sosyalistlerinin istedii bu gdarn eit olmas idi. Onlara gre
eitlik olmaynca kardelik olamazd. O msavata varmaynca uhuvvet
namesini teganni etmek mmkn deildir"42.
22 Kasm 1910 gnl nshasnda "nsaniyet Gazetesi" imzasz bir
yaz ,e "kollektivizm"i yle izah etmektedir: "Kollektivizm bir hayal,
bir topya degvildir. Temellerini ekonomik zeminden almaktadr. Burjuvazinin yazarlar derler ki: Kollektivizm byk bir dahinin beyninden km. Gz diktii ey de srf mlkiyet hakkn kaldrmak. Kol.
lektivizm bir sre ayak takmnn aznda dolatktan sonra,
suya dmtr. Gerekten ziyade hayal ile mebu olan ve
hibir suretle uygulanmayan tasavvurlar gibi bir kuruntudur. Burjuva yazarlarnn bu szleri aktan aa yalandr.
Kollektivistler hibir vehile mlkiyeti Kaldrmak istemezler. Bunun tamamyla aksi mlkiyeti umumiletirerek, herkesin bir ortaklk pay elde eyleyip ilelebet ona malik olmasn isterler. ok defalar pek ok yazarlar kollektivizmde eski zamanlardaki metafizik fesefesini kabul eden eden baz
dnrlerin ve bu cmleden "Eflatun, Thomas Moore,
Campanella, Morelli'lerin; "Cumhuriyet", "Hayalim Gne
Memleketi", "Tabiat Kanunu" gibi kitaplarnda beyan eyle-

OsmanlMedis-i
Meb'usanmda_s_osya/ist

mlletvekller qde Krkar

Zohrop_,~fendi, "ittihat

Terokk frkasna karr

amansrzhasmlrryla
tannyordu

12 Ac1an

Saylgan

dikleri fikirlerin bir ulesini, bir tohumunu grmek isterler. Fenni Sosyalizmi (yani ilmi sosyalizmi) inceleyenler bilirler ki, bu tamamiyle
grme aldannn, bir yanl tehisi sonucudur. Fenni kollektivizm (ilmi kollektivizm) temellerini bu filozoflardan ald gibi; bu kollektivizm pek yakn ve pek muktedir olan Sen Siman, arl Furiye, Robert
Oven'in yeni topya felsefesi ile hibir mnasebeti yoktur. Filvaki,
Sen Siman, Furiye, Oven devrimden nce eserlerini yaymlayan Fransz filozoflarnn vaatlerinin rkln ve temelsizliini anlam
larsa da, Karl Marx'n muhterem refiki (arkada) Engels'in gayet bilgince tarifi vehile onlar kendi devirlerinin ve kendilerine izdii em. beri kramayarak yalnz topik ve fakat gayet insani toplum planlar
n kurmakla yetinmiler ve btn kitaplarnda "hak, uhuvvet, adalet,
nikhesti (yardmsever)" kelimelerini davranlar iin yol gsterici almlardr. Kollektivizm topyaya tabi deildir. topinin dourduu
bir ey de deildir. Kollektivizm olaanst dourma ve icat kabiliyeti olan bir beynin tefekkr rn deildir. Kollektivizm topist ve reformcu baz fikirlerin almasndan meydana gelmi bir meyve deil
dir. Toplum ekonomik kuvvetlerin etkisi altnda her gn deiiyor,
olaanst geniliyor. te kollektivizm bu genilemenin tabii ve ka
nlmaz bir sonucudur. Bu deiiklik ve inklap ihtiyar ve irade ddr.
Yani istesek de istemesek de oluyor ve olacakhr da. Kollektivistler;
anarizm nazariyesinde grlen ve fazileti kendisine prensip kabul
edecek olan yani aksiyonlarnda, erdemin hkmlerine uyan yksek
insan ihtiva edecek yeni dnyalar yaratmak, hayal kentleri kurmak
ve cennetasa toplumlarn planlarn izmek gibi tabii bir ihsana sahip
deillerdir. Biz fikirlerimizin, emellerimizin, arzularmzn baka bir
toplum sonucuna varamayacan pekala biliriz. Lakin uras teessfe
ayandr ki, her devirde var olagelmi estetik fikirlerin sahipleri aydn
tenkitleriyle, parlak idrak ve ilhamlaryla hafzalarda czi bir sevgi
eserini nakettirebilmilerdir. Oysa ki, barutun kefi, matbaacln
kurulmas gibi baya baz ekonomik olaylar btn dnyay dltst etmi, edebilmitir. Dnya tarihi bize gsteriyor ki, duygular eyay dourmaz; duygularmz gelitirmeye, bizleri uyana sevkeden eya
dr. Varl bir ebedi adalet fikri adna sanlan baz hkmler, arzularmza uyarak yaptmz sandmz kanunlar, en kk arzumuzla
deitirebiliriz dediimiz adetler, iyiletirilmesi pek kolay zannolunan ahlak ve hasleller, bizim gibi insanlar sorumlu tuttuumuz itikatlar; btn bunlar iktisadi evrenin yanklardr. Bir kelime ile ahkam,
yasalar, adetler, ahlak ve itikatlar ekonomik evreyi yanstmaktadr.
Bizler iktisadi muhitin gayr-i ihtiyari mahpuslaryz; yani insanlarn
iradelerinin dnda olarak ekonomik evrenin mahpuslardr. Her zaman ve mekanda, insanlarn duygular deimi, hkumet ekilleri ol-

Trkiye'de Sol Hareketler

ln

gunlam

ve insann fikirleri mlkiyet ve retimin izledii tarzlara

gre genilemitir. Baka bir deyile tayin edici faktr mlkiyet ve
retim tarzdr. Biz kollektivistler hibir ey dourmaz ve bulmayz;
gerei aa karrz. Kollektivistler mlkiyete bir biim vermeyi dnmyorlar. Kollektivistlerin syledii udur: Temellkn kamu
tarzna doru yrmesi gereklilii. Zaten biz sylemesek de, bu ihtiyar ve irade dnda olmaktadr. Mll<, malikane zel ve ferdi tabiat
n kaybederek gayri ahsi bir mahiyet almaktadr. Eskiden yalnz sahibinin temel ihtiyalar tedarik eyledii halde, imdi o kapitale bal
binlerce emekinin gndelik hayatlarn salamaktadr. Bundan sonra
byk teebbsler iin yalnz bir kiinin sermayesi yetmediinden,
birok sermayelerin birlemesi lzumu duyulmu; istihsal ve tama
vastalar kapitalistlerin ortak mlk olmu; ve fakat bundan ancak
bir avu hissedar yararlanmtr. te kollektivistlerin arzu eyledikleri
ey u birka kii arasnda mterek olan vastalar herkes arasnda
tevik eylemek yani herkesi o vastalara ortak klmaktr. Bekay sala
maya yarayan eyay reten topra, demirin dvld tezgahlarn,
camlarn yapld fabrikalarn, kumalarn dokunduu imalathanelerin; ksaca gnlk tkettiimiz eyay reten yerlerin ve binalarn, haslat ve yaplanlar dnyann drt bucana tayan imendifer ve
nakliye vapurlarnn ve madenlerin mterek hale getirilmesini, ortaklaa kullanlmasn isterken biz bunu kardelik ve eitlik arad
mz iin olacan anlatmak istemiyoruz. unu anlatmak istiyoruz: Bahis konusu olan bu temellk suretini, bu mlkiyet biimini bugnk
mbadele tarz gerektiriyor; bu ortak mlkiyet tarzn bugnk mbadelenin mbrem zarureti icap ettiriyor. Bugn son sistem retim,
mbadele ve tama vastalar gayet byktr ve blnmesi kabil deildir. Biz istiyoruz ki, bunlar mtereken blnsn ve bltrlsn;
yani paralanamayaca iin ortak mlkiyet olsun. nsan ahsiyetinin,
mutluluun ve her trl zgrln bu suretle salanaca kansn
dayz."43

Merutiyet

sosyalistleri arasnda, dier dikkate deer fikriyatlar

olarak Baha Tevfik, Nzhet Sabit, Ali Namk ve Celal Nuri isimlerini
hatrlyoruz 44 .

Baha Tevfik (1884-1914)

Kuvvetli bir polemiki olan Baha Tevfik45 Merutiyet devrinin materyalist46 dnrlerindendir. zmir' de yetimi ve bilahare stanbul' a
gelmitir. Tabiat bilimleri ile uram ve felsefe konularnda risaleler
kaleme almtr. Baha Tevfik' in sosyalizm tarihi iindeki nemi Sosyalist
Hilmi veya tiraki Hilmi olarak bilinen Hseyin Hilmi'yi sosyalist bir
parti kurmaya tevik etmesi ve perde gerisinden, birok yayn organla-

14 J Aclan

Merutiyet dnemi sosyalist

isimler orasnda Baho
Tevfik, Trk fikir hayatna
o zamanlar iin son derece
radikal saylan
materyalizmi sokmu,

milliyetilik aleyhtar
olarak tannyordu

Saylgan

rnda imzal imzasz yazlar ile materyalizmin ve dolaysyla

sosyalizmin yaylmasna almasdr. Baha Tevfik 1884'te z
mir' de dodu47. Baha Tevfik ilk tahsilini zmir'de Namazgah'ta yaph, zmir dadisini pekiyi (alala) derece ile bitirdi4S.
zel olarak ald derslerle Franszcay rendi. 1907 ylnda
nce Hseyin Hilmi'nin, Bakzade Hakk Bey' den satn ald haftalk "zmir" gazetesinin, Hamit Suphi' den sonra ba
yazar oldu (Kasm 1907)49. 1908'de Hrriyet ilan edilince, Avrupa' dan ve Tr kiyenin muhtelif srgn yerlerinden dnenlerle fakir bir krtasiyeci olan babas Baha Tevfik ve Hseyin
Hilmi'yi yanma alarak stanbul'a geldi ve Babali' de kk bir
dkkan at. Baha Tevfik, stanbul Vilayet maiyet memurluunda alt. "Meclis-i Meb'usan" Bakan Said Paa ile geinemeyerek
grevinden ayrldso. Bir taraftan "Rehber-i ttihad- Osman!" okulunda
felsefe dersleri verirken, te yadan "Serbesti" gazetesine "tirak", "E
ref", "ehbal" dergilerinde yazlar yazyordu. Bir ara "Karagz" gazetesinde bayazar oldu5 1 . "Eek", "Malum", "Yuha", "Kibar", "Alafranga
Eek" gibi mizah dergilerini kard. Baha Tevfik, ncelikle ciddf bir fikir devriminin yaratlmasna inanyordu52.Bunun iin tabiat ilimleri yoluyla bir zemin hazrlamak gerekliydi. Bu amala "Teceddd- lmf ve
Felsefi" ktphanesini kurdu. Ksa bir sre iinde ondrt kitap yaymla
d. Bu kitaplar unlardr: "Hassasiyet Bahsi ve Yeni Ahlak", "Vahdet-i
Mevcut - Bir Tabiat Aleminin Dini (Monasit Alman Filozofu Ernst Haeckel' den tercme)", "Teceddd- lmfve Edebi", "Maade ve Kuvvet (
Cilt- Brchner'den tercme)", "Feminizm", "Psikoloji", "Tarih-i Felsefe
( Cilt)", "Nie'nin Hayat ve Felsefesi", "nsann Menei (Darwin' den
tercme)", "Darwinizm", "Hcre - Hayatn Menei", "Felsefe-i Edebiyat
ve air Celis", "Felsefe-i Fert", "Muhtasar Felsefe (Ders Kitab)"53. Baha
Tevfik, 6 Mays 1914'te bir apandisit krizi sonunda kaldrld Tp Fakltesi hastahanesinde ld54.
Baha Tevfik'in kuvvetli bir polemiki olduunu sylemitik. O devirde "ttihad ve Terakki"nin teorisyeni Hseyin Cahit (Yaln), "Hrriyet ve tilaf" frkasnn da teorisyeni Ali Kemal olmak zeri iki polemiki vard. Baha Tevfik ise ilk defa tamamyla ayr ve fikri alanda alyor ve bu fikre dayanan hiciv ile urayordu. te yandan felsefl faaliyeti, fikir hayatmzn en nemli safhalarndan biridir. Araks matbaasnda baslan "Felsefe" dergisi, Trkiye'nin ilk felsefi dergisi idi
(1912). Bu derginin btn yazlar Baha Tevfik tarafndan yazlmakta
idi. Ad filozofa km olan Rza Tevfik'i filozof olarak kabul etmeyen
bir yazsnda, yalnz materyalizmle ilmf felsefe ynnden gidenleri filozof kabul ediyordu.
Baha Tevfik, Trk fikir hayatna radikal grleri ilk sokan kimse-

Trkiye'de Sol Harekeller

l s

dir. Karar verme ve seme problemine rnek oldu. O zamanlar materyalizm gibi, korkun bir sz, kendisine bayrak yapt. Milliyetilik
aleyhtar idi. Balkan bozgununun sebebini milliyetilikte buluyordu.
Trk tarihi ve mazisi onun iin Yenieri kavgalarndan ibaretti. "Dn",
diyordu; "Turan'n kaba kelimeleri ile mak.satlarn anlatabilen kafalar
bugn ayn vasta ile medeni ihtiyalar ifade edemezler. leri kafa, ileri bir dil ister. Milllleme, her eyden evvel milli zellik kazanmakla
olur. Bunun iin her trl istibdattan kurtulmak lazmdr. Mazi gibi
milliyet de istibdattr." Dergisinin ikinci saysnda ahlak problemini
tartr." Ahlak iyiyi, kty bilmek deildir. Zira insanlarnn iinde
bulunduklar artlarr.stnde, deimez, metafizik iyi ve kt yoktur. u halde ahlak rrretafizik gibi grnen iyi ve kty ayrmadan
ziyade iyi olduu kabul edilen hareketlerin icras, ktl grlen
hareketlerin de yaplmas azmini kuvvetlendirmekle urar. Yani ahlakn temeli teori deil aksiyondur"55

Ali
Ali

Namk

(1885-1953)

Namk, Osmanl Sadrazamlarndan

Kk Said PaSeyyidzade Ali Namk Bey'in torunudur. Kamil Paa'nn Sadrazam oluundan sonra, alt Devlet 1ras'ndan aa alnd56. 1908 Merutiyetinden sonra fikir
alanna atlarak dndklerini ve inandklarm yaymaya alt. Bat dnyasndaki sosyalist akmlara ilgi duydu, Fransz
sosyalizminin ve zellikle Jean Jaures'nin etkisi altnda kald.
Fakat marxist snf savana da inanmyor, Osmanl mpara
torluu'nun zel durumuna uygun bulmuyordu. 1918'de
Franszca olarak kaleme ald kitabnda bu grlerini belgeledi57. Ali Namk'a gre snf sava mutlaka gerekli deildir.
Snf savandan fayda yerine zarar doar. Ali Namk, baar
szlkla sonulanacan dnerek gnn grevlerine de kardr. Grevlerle salanacak bir refah salam kabul etmiyor, vakit kaybetmeden reform hareketlerine giriilmesini istiyor ve bunda ayak diriyordu58. Ali
Namk'a gre emeki snfnn kurtuluu bar yollarla salanacaktr59.
Mlkiyet sahibi snflarn elinden ferdi mlkiyet tedrici bir ekilde sosyal mlkiyet ekline girecektir. Bu yol belki ii devrimini geciktirecek,
ama bu ekilde toplum bar bir zm yolu bulacaktr. Ali Namk, kitabnda, bir memleket nerede yaarsa yaasn, arzn hangi parasn i
gal etmi olursa olsun, yaad an meselelerine srtn eviremez, yeni akmlarn dnda kalamaz grn savunuyordu. Yazarn iddias
na gre Trkiye, sosyal meselelerin genel ak iinde dorudan doru
ya hibir rol oynamayacaktr60. Fakat buhar ve elektriin mesafeleri hie
indirdii bir dnyada -dier Avrupa devletleri i aralarn iilerin ela'mn olu, Ankaral

Bir Paazade alan Ali

Namk, pek ok aydn gibi
Jean Jaures tesirinde
kalm, Trkiyenin
meselelerini Franszca
dnen Merutiyet

aydnlarnn tipik
rneklerinden biriydi

16 \ Aclan

Saylgan

lerine geirdii takdirde- ister istemez khne sosyal ekiller yerine, yeni bir dzen koymak zorunda kalacaktr61. Ali Namk'n aydn bir kimse olarak burada bir kehaneti vardr. Fakat kavrayamad durum da,
Osmanl mparatorluunun, Bat'nn emperyalist ve smrgeci lkeleri
tarafndan bir yar smrge haline sokulduudur. Sosyalizme geiten
nce az gelimi lkelerin amas gerekli bir merhale vardr. Bu merhale milli kurtulu savalar devridir. Her eit emperyalizmin tasfiyesi
devridir. Milli kapitalin terakkm devridir. Trkiye klasik emperyalizme kar ilk savan vermi ve bu savatan yeni Trk Devleti domu
tur. 1918'de baslm bir kitabn, 1919'larda balayan Milli Kurtulu sava kprdanmalarn hissedemeyii, yazarnnn nasl bir "fildi\, kulede
yaadn belgeleyici mahiyettedir62.
Ali Namk'n sosyalizm anlay, baz ayrntlar ile ada sosyalistlerin aklamalarna uymakta, snfl toplum anlaynda onlarla birle
mektedir. Ona gre sosyalizmin muarzlar, Trkiyenin gelimi bir sanayiye sahip olmadn, binaenaleyh ii snfnn bulunmadn sylemektedirler; oysa Trkiye' de bir alanlar snf vardr. Kyller, gndelikiler, mstahdemler ve kk memurlar Osmanl proleteryasn
meydana getirmektedir. Bunlar sayca stndrler. Hi phe yok ki,
yakn bir gelecekte her yurttaa oy hakk verilmesini salayacaklar ve
bundan gerei gibi yararlanacaklardr. O zaman onlar, kanunun himayesi altnda, iradelerini belirtecekler ve bylece biraz refaha, daha gelli
mi bir sosyal adalete kavuacaklardr63.
Ali Namk, nl eserinin bir blmnde sosyalizm ve prograsiv
vergi meselelerini de ele almakta, ekonomik ve sosyal meselelerden
habersiz yaayan mebuslar ve gazetecileri eletirmektedir. Bunlar saldrlarnda sosyalizm ile prograsiv vergiyi ayramyorlar, her ikisine
birlikte atyorlar, diyor. Ali Namk'a gre prograsiv vergi ile sosyalizm arasnda yakn iliki kurulmas, verginin sosyalizm yerine kullanlabileceine inanlmas yanltr, byk bir aldanmadr. Mterakki
vergi, burjuvazinin de kabul ettii en adilane ve en popler vergidir.
Emeki snnflarn durumuru dzeltecek reformlarn en nemlisi budur. Ali Namk bu konuda svire, Almanya, Hollanda, Belika, Danimarka, sve, Norve, Avusturya, ngiltere, Yunanistan ve Bulgaristan
gibi lkelerden rnekler vermekte, en byk bat dnrleri ile birlikte byk ekonomistlerin szlerini anmaktadr64.
Ali Namk, fikirlerini uygulamak iin siyasi aksiyona girmedi.
Varlkl bir kiinin imkanlar iinde, kitaplar arasnda, etkilendii fikirlerin edebiyatn yapt. Eserinin dahi Franszca oluu, toplumdan ne
derece uzak yaadnn bir belgesidir. Ali Namk, Trkiye meselelerini Franszca dnm, Merutiyet devrinin bir baka rneidir.

Trkiye' de Sol Hareketler/ 1 7

Nzhet Sabit (1883-1919)

Nzhet Sabit, Osmanl mparatorluu'nun k yllar
dikkate deer simalarndan biridir65. Milliyeti, vatansever, ateli idealist Nzhet Sabit'in sosyalistlii hibir zaman
anti-milliyeti olmamtr. Onun insani vatancl, tabii bir
sonu olarak sosyalizme ulamtr. Nzhet Sabit, San'a'da
domutur. am, Adana, Urfa' da orta renimini yapm, bilahare Mlkiyeyi bitirmitir. Baba ve anne cihetinden Konyal, Karamanoullarndan idi. Rodos'ta ilk memuriyeti sra
snda Merutiyet ilan edildi (10 Temmuz 1908). 1909'da s
tanbul'a geldi ve "Vazife" dergisini kard. Merutiyetin ilk
heyecan iJe "ttihad ve Terakki" kulbne girdii halde, hayal krklna urad ve hem kulpten hem de Masonluktan ayrlarak
"Teavn jtllhai - Solidarizm" cemiyetini kurdu (1909). "ttihad ve
Terakki"~:kann bu cemiyet kukulandryordu. Daha 1908'de Paris'e
gittii yllarda Talat Paa'ya, Dr. Nazm'a uyar mektuplar yazm ve
bu ahslar zerinde menfi tesir uyandrmtr. "Vazife"nin ilk nshas
1909 (1327) ylnda basld. Daha sonra "Bin,bir Ku" ktphanesini
kurdu. Burada kaleme ald ve yaynlad "Kargann Gen Nazrlara
Hitab", "Deve Kuu'nun Mebuslara Hitab Risaleleri Cemiyeti"ni kurdu. Kamil Paa kabinesinden sonra ttihadlarn tekrar iktidara gelmesi zerine "Mdafai Milliye" Cemiyetine girdi. "Neri Vesaik Cemiyeti" adyla yaymlanan gazete polise toplatld. Balkan Harbinden sonra "Neri Vesaik" giderek tannm yazar ve fikir adamlar ile, bu ara.da Victor Berard ile temas kurdu. Birinci Dnya savandan bir yl nce gelecein karanln haber veren "Siyaset Yollar" risalesini neret
ti (13 Ocak 1913). Birinci Dnya Harbine Osmanl mparatorluunun
katlmasn istemiyordu. Harbe katlma taraftarlarna kar yapt mcadele zerine Darlafakadaki grevinden azledildi. Mtarekeden
birka yl nce "Vazife"yi ikinci defa yaymlad. "Vesika Ekmei" yazs yznden "Vazife" kapatld. Mnferit bar istiyordu66. Bu maksatla "Bugnn Vazifesi" risalesini bast. ttihadlarn Nzhet Sabit'i
tevkif edecekleri srada, Osmanl mparatorluu savatan yenik olarak
kt ve mtareke imzaland. zzet Paa kabinesi zamannda "Vazife-i
syan" isimli bir risale kararak Alman militarizmine kurban olan zihniyete kar bir miting tertiplemek istedi. Fakat hkumet bu mitinge
msaade etmedi. "Fafur" dergisinde Ziya Gkalp ve Rza Tevfik hakknda ll tenkitler yaymlad.
Ferid Paa kabinesi zamannda ae mdr oldu. Fakat ksa bir
sre sonra bu grevden azledildi. "Hatralar"nda Osmanl mparator
luu'nun k yllarnn strabn dile getirir. ld zaman, otuzalt yandayd; veremdi, azndan kan boalarak lmt. Serbest iktinn

Merutiyetin dikkate deer

sosyalist aydnlarndan
Nzhet Sabit, sosyalist
9lduu kadar,
lttihatlylo do tannan
bir aydn simasdr

s I Aclan Saylgan
sad sistemine kar bir devleti idi. retim aralarnn devlet elinde olistiyordu. Fakir halk korumak, alar susturmak gerektiine
inanyordu. Bilhassa son risalelerinde sosyalist radikal fikirler yer almasn

maktadr.

Celal Nuri (leri) (1877:.1939)

II. Merutiyetin sosyalizm konusunda kalem oynatm
de Celal Nuri idi. Celal Nuri, ayan azasn
dan Giritli Nuri Bey' in oludur. Profesr Suphi Nuri leri'nin
aabeyi, Trkiye i Partisi yneticilerinden Rasih Nuri le
ri'nin de amcasdr67. Celal Nuri "Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye" eserinin birinci oasmna ekledii "Saltanat- istikbal ve
stikbal-i Saltanat" blmnn 183-191. sayfalarnda sosyalizm meselesini kendi deyimine gre tarafsz bir ekilde incelemi, "ttihad- slam" eserinde de slamiyetle, sosyalizmin
ilikileri zerinde durmutur.
aydnlarndan biri

Aile boyu aydnlarn

ilklerinden olan Celal Nuri,
Merutiyetten, Cumhuriyete
uzanan siyesi hayal iinde
kendinden
bahsettirernklerden biridir

Dardan

Gelen bir Sosyalist:

Alexandre Israel Helphand (Parvs Efendi)
1905 Rus devriminde rol olduu iin Sibirya'ya srlen Alexandre Israel Helphand, bir sre sonra srgnden kaarak Trkiye'ye (Osmanl mparatorluu'na) snd68. 1912 ylnda stanbul'a gelmiti.
Parvs takma ad ile bir sre "Trk Yurdu" dergisinde yazlar yazd.
Ayn gnlerde "Tanin" gazetesinde Osmanl mparatorluu'nun ekonomik durumunu inceleyen aratrmalar kaleme ald. "Trk Yurdu"
dergisine Yusuf Akora tarafndan alnmt. Balkan ykntsnn en
buhranl gnlerinde Trklerin aralarna ald Parvs Efendi'nin
ideolojik yn hakknda bilgileri vard, onun sosyalist olduunu biliyorlard. Parvs'n nemi, batnn tam bir hegemonyas altna giren
Osmanl mparatorluu Trklerini, Milli Kurtulu Savana adeta
tevik etmesi olmutur. A. . Helphand'n, Troki ile aras aldktan
sonra Berlin'e dndn, Almanyann byk mali gruplar ile ilgi
kurduunu, birka sosyalist yayn organ kardktan sonra Spartakist
ayaklanmalarnda ortadan kaybolduunu, muhtemelen ldrld
n biliyoruz69.
Parvs'n fikirleri, o gne kadar sosyalizm konusunda yazan Osmanllarn grnden ok farkldr. Osmanl sosyalistleri Batnn, Osmanl mparatorluu'nu ne ekilde ekonomik boyunduruu altna aldndan haberleri bile yoktu. Mcerred bir sosyal adalet anlay ve
Avrupadan aktarlan harcalem sosyalist edebiyatn dnda bir bilgileri de yoktu. Halbuki, Parvs'n gerek "Trk Yurdu"nda, gerekse "Tanin" ve "Jeune Turc" gazetelerinde km aratrmalar, Trkiye'nin o

Trkiye'de Sol Hareketler 19

tarihlerdeki iktisadi durumunu incelemek isteyenler iin nc

aratr

malardr70.

Parvs'e gre, Osmanl mparatorluu Avrupa'nn mali boyunduTrkiye'nin gelimesi milli sermayenin kurulmas ile
mmkn olacaktr. Eski Trkiye gnden gne kaybolmaktadr. Kpm
sava eski temellere iddetli bir darbe vumutu. O zamandan beri Avrupa medeniyeti Trk lkelerine sokularak btn politik ve dini engellere ramen memlekette sosyal bir inklap vcuda getirmektedir. Parvs, eskinin bile savunulmasnn yeni metod ve aralarla olacana
inanmaktadr. Ona gre, dnya byk bir savan iindedir. Bat ve Dou medeniyetleri arpmaktadr. Dou medeniyeti ihtiyardr. Ama bu
sava birinden birinin yenilgisi ile deil, bir sentezle son bulacaktr. Doulu, kendisinin Avrupal tarafndan tahkir edildiini sanmas karsn
da, Avrupal da aksine douluya takdir ve hayranlkla bakmaktadr.
Onu stn grmektedir. Fakat Parvs inanmaktadr ki, doulu, Avrupaldan ald metod ile ykselecek ve onun maddi seviyesine ulaa
caktr: "Doudan ykselecek medeniyet Avrupann imdiki medeniyetine elbette uygun decektir" 72 . Parvs, bu grlerin ileride tahakkuk
edeceine inand iin vndn sylyor. Dounun iinde bulunduu bugnk durum ise (1912), istikbal konusundaki btn iyi niyetlere ramen doulunun aleyhinedir. nk, "Avrupa, Asya'y esaret
altnda tutmaktadr". Esir tutan Avrupa, kapitalist Avrupadr. Kapitalistlerle, esir Asya halklar arasnda bir kavga vardr73. Halkn ounlu
u ile sermaye sahipleri iki ayr snf tekil etmektedirler. Byk endstri memleketlerinin i ekimeleri, Avrupa ile Asya arasnda grlen arpmalar, yirminci yzyl tarihinin temel belirtileridir. Parvs
"Trk Yurdu" okurlarna, Osmanllarn sermayeci Avrupa tarafndan
nasl smrldn anlatmak istiyordu. Smrlmenin iki sebebi
vard. Biri, dorudan doruya Avrupallarn sermaye ve bilgi cihetinden stnlkleri sonunda kendiliinden meydana gelen iktisadi esirlik;
dieri de Avrupal kapitalistlerin Osmanl Devletini iktisadi esirlik alt
na sokmak hususundaki kasd ve emelleridir. Osmanllarn devlet borlarnn oalmas zerine byk faiz demek zorunda kalmas, Osmanl Devletinden byk paralarn sermayedarlarn hesabna akna sebep
olmaktadr. Alnan borlara faiz demek tabii olmakla birlikte, denen
faiz, borlanma ar artlarla yapld iin ok kabarmaktadr 74. Baz
borlarn %13 faizle denmesi Osmanl Devletini iflasa srklemitir.
1876 ylnda borlarn demekten aciz durumda iken, Osmanl Devletinin 14 milyon lira (Osmanl liras) demesi gerekiyordu. Halbuki devletin btn geliri 20 milyon Osmanl liras idi. Bu durum karsnda Osmanl Devletinin 1881 yl Muharrem aynda kan fermana (Muharrem
Kararnamesi) yani iflasna kadar olan borlar: 237.138.819 ve yllk faizruu altndadr71.

20 1 Aclan

Saylgan

leri 14.992.377 Osmanl liras idi. Tasfiye ileminden sonraya kalan ise
141.505.309 Osmanl liras ve bunun yllk faizleri de 2.991.344 Osmanl
liras idi. Bu suretle borlardan 95 milyon lira, sermayeden ylda faiz
olarak yaplan demelerden de 12 milyon liralk bir indirim yaplmtr
ki, aradaki mthi farka baklacak olursa Avrupa maliyecilerinin muhtekirlikte ne derece ileri gittikleri derhal anlalr. Bu borlarn byk
bir ksm 1859 yl sonu ile 1860 ylnn banda yaplmtr. 1876 yl Osmanl Devleti borlarnn denmesinden aciz kald zaman alacaklla
rna borlarnn byk ksmn, yani bor senetlerinde yazl, fakat gerekte kendi ellerine tamamen gemi sermayeleri faizleri ile birlikte
demi bulunuyordu. Bununla birlikte alacakllar Osmanl Devletinden
daha 141.500.000 Osmanl liras istemekteydiler. Ve Trkiye'nin bu
miktar iin de faiz vermesi gerekiyordu. Ayn zamanda Osmanl Devletinin alacakllar 1881 Muharrem Ferman ile devlet gelirlerinin bir
ksmn kendi hkm ve iradeleri altna aldlar. O zaman "Osmanl
Borlar daresi" adyle devlet iinde devlet saylabilecek milletleraras
bir kurum kuruldu (konsorsiyum). O zamandan beri bu idare Avrupann elinde Osmanl Devletini yalnz mali esaret altnda bulundurmak
iin deil, hatta siyasi esaret altnda tutmak iin salam bir alettir. Parvs' e gre, Osmanl Devletinin Krm savandan sonra Demiryollarna
ihtiyac olduu daha iyi anlald. Ama borlar sebebi ile yaplacak Demiryollar iin elde bir garanti yoktu. 1903 ylna kadar, Osmanl maliyesi ve devleti gittike zayf dt halde "Osmanl Borlar" idaresi
zenginlemekte idi. 1903 ylnda Anadolu-Badat Demiryolu yapmn
da ilgili bulunan Almanyann teebbs ile borlar birletirilmi ve
borlar bir miktar azalm ise de Osmanl Devletinin yllk demeleri
hi deimemitir. Borlarn miktar indirilirken faizlerin artmas buna
sebepti. Bu dzeltmelerden devletin faydas "Osmanl Borlar"rnn gelirlerinin %75'inin kendisine braklmas idi. "Muharrem Ferman"75 gereince Osmanl Devleti yeni bir borlanmaya giriecei zaman Avrupa
maliyecileri kendisinden u artlar isteyeceklerdir: 1- Borlanma kar
l devlet gelirleri karlk olarak gsterilecek, 2- Garanti olarak gsterilen gelir kaynaklar "Osmanl Borlar" idaresine yatrlacaktr. Bu suretle "Osmanl Borlar" idaresinin alma alan gittike genilemitir.
1881-1993 yllarnda "Osmanl Borlar" idaresinin gayri safi geliri
2.239.736.000 Osmanl liras olduu halde, 1909-1910 yllarnn gayri safi geliri yledir: Muharrem Fermam gereince gayri safi gelir
4.543.838.000 Osmanl liras; yeni gelirler ise 2.785.419.000 Osmanl lirasdr. "Osmanl Borlar" daresi kurulduktan bu yana (1912) devletin
borlar artm ve devlet gelirinin drtte biri idarenin eline gemitir.
"Osmanl Borlar" daresinde 4000 memur almakta ve yllk masraflar 700.000 liray amaktadr (1912). Bu idarede alanlar bu kuru-

Trkiye' de Sol Hareketler 2

mun menfaatlarn gzetmek zorundadrlar. Bu suretle Avrupa sermayesi, elini Trkiyenin iine kadar uzatarak kalbini penesi iine almt. Osmanl Devleti ilerlemek teebbslerinin hepsinde bu penenin basksn duyar( ...... ) Osmanl
Devleti bte an kapatmak iin devaml olarak borlanmaktadr. Bu suretle eski borlar demek iin yeni yeni
borlar yapmak zorunluu ortaya kyor. Ellerinde Osmanl
borlanmalarna ait tahvil bulunanlar, yani asl bor sahiplerinin bu borlarn denmesinde karlar yoktur. Asl menfaatllar bu tahvilleri alp satan belirli bir kar elde eden bankalar ile yeni borlanmalar yapldka, Osmanl Devleti zerindeki mali ve siyasi nfuzlar artran byk yabanc bankalardr. Parvs, borlandka artan faizlere de dikkati ekmekte ve bunun
sonucu gittike devletin Avrupal maliyecilerin avucu iine dtkleri
ni yazmaktadr. Osmanl Devletinin nasl smrld ve Avrupa
maliyecilerinin oyunca olduu konusunda Parvs'n ciddi bilgileri
ve aratrmalar vardr. Parvs' ilk defa Akural Yusuf Bey farkederek, grlerini "Trk Yurdu"nda belgelenmesini salamtr76. Parvs'n ikinci yazs da Avrupa maliyecilerinin dalaverelerini ve karl
kazanlar ile smrmeyi aklamaktadr77.
Parvs'n, Trk siyasetilerinin ve dnrlerinin farkna bile
varmadklar olaylar aklamas, Merutiyet sosyalizmine ciddiyet kazandrmaya yetmemi, bu yazlarn yaymland gnlerde Balkan
bozgunu, i politika ekimeleri gibi olaylar sebebiyle didien siyasetilerin hibiri Hseyin Hilmi'nin Osmanl Sosyalist Frkas'nn farkna .
dahi varmamlardr. Keza Osmanl Sosyalist Frkas da Parvs Efendi'nin varlndan dahi haberdar olmamtr.

kinci Merutiyette i Hareketleri ve Grevler

Merutiyet

devri sosyalist aydnlarnn ve Osmanl Sosyalist Partisi ile dier teekkllerin, sendika ve kulplerin, ii snf zerinde ne
derece etkisi olduu konusunda kesin bilgilere sahip deiliz. Ancak o
devirde de sosyalizmin aydn tabakadan aa inmedii meydana
kan grev olaylarnn da, sendikal hareketlerin sonucu olduuna inanmaktayz. Yani, ii snfnn II. Merutiyette siyaset sahnesinde mstakil bir rol oynad iddia edilemez. "Osmanl Sosyalist Frkas" ise, geimsiz tabiatl bir liderin, Hseyin Hilmi'nin tekelinde idi78 . Ancak
grev olaylarnn 1908 Devrimi ile hemen patlak vermesi, bir anda Adana pamuk iilerini, Zonguldak maden iilerini, Anadolu ve Rumeli
Demiryollar ii ve memurlarn, stanbul deniz ve ttn iilerini
kapsamas, sosyalist fikrin deil, daha baka siyasi sebeplerin sonucu
idi. Bilindii gibi bu yllarda Osmanl mparatorluu yklmasnn son

Tarihilerin "ge\lii yerde

kan ve gzyandan baka
bir ey brpkmamtr"
dedikleri lsrael Parvs, en
u milliyetilik
hareketlerinden, en keskin
sol hareketler iinde yer
alm, Osmanl maliyesiyle
ilgili almalaryla do
tannm ilgin bir kimsedir

22 Aclan
J

Saylgan

haddine gelmi ve batnn tipik bir yar smrgesi, ak pazar olmu

tu. Osmanl mparatorluu durmadan gelien arlk Rusyas emperyalizmi ile, gneyden ve batdan gelen ngiliz-Fransz emperyalizmi arasnda skm kalmt. Rusya, Ortadou'ya (Akdeniz'e ve Hindistan'a) inmek, Asya ilerine doru yaylmak istiyordu. Rusyann bask
s 18. yzyldan beri Osmanl mparatorluunu Balkanlara doru srm ve son olarak da, Yunanistan' Yugoslavya'y, Arnavutluk'u ve
Bulgaristan' Osmanl mparatorluuna kar isyanlara sevketmiti.
Gneyde ise Cezayir ve Tunusun igali, Msrn bakaldrmas ile Osmanllar Akdeniz' den ngiliz ve Franszlarn lehine srlmt. Fransa'nn Cezayir ve Tunus'u al, Msr'da kartt isyanlar, Suriye'de
dini gruplarn karlkl olarak tahrik edilmeleri, Bat emperyalizminin
iktisadi isteklerini Osmanl Devletine kolaylkla empoze etmesine yaram ve devletin borlanma siyaseti, yabanc sermaye politikas, bat
nn mamul mallarna Trkiye'yi tamamen amt. Esasen 1839 Tanzimat Fermanndan son_ra hukuk alanndaki tedbirlerin, batnn yabanc
sermayesine gven vermek iin alndn biliyoruz. er'i Mahkemelerin kaldrlmas, kanunlarn yabanclarn hukukunu korur ekilde hazrlan, devlet tekilatnda yeni bir sistem vcuda getirilmesi lzumu,
hep para verenlere kar kendisini ayan- itimat gstermek gayretinden ileri geliyordu79. Tabii yabanclar bu slahatta nayaktlar. Adeta
devleti onlar idare ediyorlard. Kanuni birok haklar elde ettikten sonra Trkiyede birtakm gvenilir tesisler vcuda getirmilerdi. Bu arada yabanc bankalar da teminat altna alnd. Bu bankalar yle muntazam alyorlard ki, memlekete giren sermayeye ramen faiz miktar
asla %20'den aa drlmyordu. Yani zel deyimi ile yabanc sermaye bir "ete gibi"80 geldi, kazand ve sratle kazanlar ile birlikte
kp gitti. Bunun sebebi udur: Yabanc sermaye ayet Trkiye' de kalsa
idi, faiz miktar decekti. Banka sermayesi bu durumdan yararlanabilmi ve faizi daima yksek tutmay baarmtr. Dier taraftan, banka vastas ile kredi tekilat vcuda getirerek marriUl madde satacak
olanlara azami yardm edilmi, 19. yzyl ortalarna doru mamUl e
ya satan dkkanlar o kadar oalmtr ki, (stanbul, zmir gibi ehir
lerde), onalt kiiye mesela bir manifaturac dkkan isabet edecek e
kilde bir art meydana gelmitir. Bundan da anlalyor ki, mese'B mamul manifatura eyas satanlara byk karlar ve yzdeler braklyor
ve bunlar himaye gryordu. Gene bu bankalar, Trkiye'den hammadde alma iini kendi memleketleri hesabna tekilatlandrmlard.
Bu durum karsnda yerli (milli) sermaye byk darbe yemi,
Trkiye yabanc sermaye sayesinde hammadde ihra ve mamul madde ithal eden yar smrge ekonomisi ve sistemi iine girmiti. Yerli sanayiciler ve kk esnaf, direnmek istediler, yabanc sermayenin kar-

T;kiye'de Sol HarekeLler

ln

sna kmak istediler. 1864 ylnda "slah- Sanayi Komisyonu" (sanayinin iyiletirilmesi) kuruldu. Bu komisyonun smrgecilik karsn
daki tutumu devrimci, ama ilmi gelime karsndaki durumu ise gerici idi. Batnn fabrika mallarna kar el sanatlarn savunuyordu. Esasen bu elime yar smrgelemi toplumlarn hepsinde grlr. Mesela bir Gandi'nin ngiliz emperyalizmine kar at savata baar
salamasna ramen, Hindistan' geri kalm lke olmaktan kurtara-
maynn sebebi de budur; fabrika mallar karsnda el sanatlarn korumak. Burada bir durum karmza kyor. Tam smrge olmu lkelerde mcadele edenler, emperyalizme kar savalar ileri grlere
sahip topluluklar deil, toplumun en reaksiyoner unsurlardr. Yabanc dmanl, rklk, yabanc mallarna boykot, bu tarz mcadelenin
tipik motifleridir. "slah'- Sanayi Komisyonu" gmrk resimlerini artrmak, esnaf kmelerini birletirip irketler tekil etmek, sanat okullar aarak sergiler dzenlemek, halka yerli mallarn tantmak istiyordus. Fakat bu komisyonun abalar bouna idi. Osmanl mparatorlu
u d borlar sebebiyle yerli sanayiin kurulmasna ve milli sermayenin gelimesine nc olacak durumda deildi. Bat kapitalizminin em. rindeki ithalat tccar ile, satn alnm devlet adamlarnn ibirlii Osmanl Devleti'ni yar smrge haline soktus2. thalat tccarlar ve r
vet alan devlet memurlar sermayelerini emlak zerine yatrdlar, u
veya bu yolda bir yatrma gitmediler. Bu rantiyeci snf, btn nitelikleri ile gnmz Trkiye' sine (1923'ten sonra da) adapte olmutur.
Osmanl mparatorluu'nda ii snfnn ilk nvesi endstri deil,
zirai ii topluluklar idi. Endstri iilerinin meydana k II. Mahmud zamannda harp sanayiinin kurulmas zerine balamtr. Adana ovasnda pamuk retiminin artmas zerine, bu blgeye iiler dolumu ve kesafet (ii says bakmndan) artmt. Pamuk tarlalarnda
alan iilere "tutma" ad veriliyordu83. Kn alan "tutmalar"
emeklerine karlk toprak sahibinden bir mevsim iin alt batman kadar pamuk tohumu alrlard84. Ve ksaca sylemek gerekirse bu iile
rin durumu parlak deildi. Amele balar elinde krbac, gbeine kadar sarkan gm saat kordonu ile hemen belli olurlardss. Mutavasst
lar, yani elebalar bu zavalllarn srtndan geinirler, zengin olurlar;
iinin i mddetindeki hayat artlar, herhalde bunlar ziraate bala
yacak bir halde deildi. ilerin istirahat yerleri mezarlklard. Yemeklerinin berbat oluu yznden kavgalar eksik olmazd8 6. Demiryolu i
ilerinin de durumlar, pamuk iilerinden farkl saylmazd. Saat ba
na cret alyorlar, tatil gnlerinde ise yevmiyeleri ilemiyordu. Zonguldak'ta ise 13 ya ile 50 ya arasndaki kyller, Vali Dilaver Paa'nn hazrlad angarya tz gereince onbe gn tarlada, onbe
gn maden ocaklarnda almak mecburiyetinde braklmlard87.

241 Aclan Saylgan

Osmanl ekonomi
politiindenemlibiryere

sahip olan "D Borlar

Meselesi"nin halli iin
kurulan "Dyun-u
Umumiye" kurumu sonuta
devleti Bat

boyunduruuna

sakmaktanyaramamtr
baka bir ie

Demiryolu iilerinin teekkl daha 1856'larda balamt. ngiliz

kumpanyalarnda pek ok ii alyordu. 1908 ylnda Haydarpaa
Badat Demiryolu iileri arasnda da sendika faaliyetleri gelimi, ir
ketin doktorlarndan Dr. Arhankelos Gavrili, Demiryolu iilerini ve
memurlarn birarada toplayan sendikalarn kurmu, bu yzden de
irketin doktorluundan kovulmunss. Dr. A. Gavrili gizli vesikalar
aklayarak, Alman irketinin yolsuzluklarn ve iilerin nasl smrldn ifa etti89. Dr. Reat Rza Bey yazd bir risalede iilerin
gayri msait artlar iinde yaadklarn belirtti9D. Alman irketinin
vurdumduymazl iileri greve sevketti.
1908 Merutiyetinin hemen sonrasnda, iktidarn salamlatrmak
isteyen "ttihad ve Terakki"nin hrriyet propagandas, eitli alanlarda tesirini gsterince iiler de bundan yararlanmak
istediler. 1908 ylnn ilk grevi Rumelinin Ala.tini Tu
la Fabrikasnda yzde elli zam isteyen iiler tarafn
dan yapld. Selanik'te iki ttn ticarethanesinin, ii
lere %30 zamm kabul etmemesi zerine burada da
grevler patlak verdi. Daha sonra, o sralar Osmanl m
paratorluunun bir vilayeti olan Varna'da geni bir
genel greve giriildi. Btn ticari iler durdu. Selanik
grevlerinden sonra Rumeli imendifer iileri de greve
baladlar. Grev, Manastr hattna da sirayet etti. 18
Austos 1908'de Aydn demiryolu iileri grev karar ald. Rumeli de-.
miryollar iilerinin grevi bu i blmnde ilk grev olduu iin, en geni lde olan idi. Selanik grevinden sonra Sirkeci-Avrupa demiryollan da 5 Eyll 1908' de greve baladlar. Bu grevin sebebi, irketin sendk

1ere tanmamas d. G rev1ern
Ereg~1 k mr
i a k urma h rryetn
hav"zasna sirayet etmesi, yurt apnda genel grev havas yaratt ve kritik bir hal ald. 1908'den sonraki grevler, kitle hareketleri Osmanl m
paratorluu'nda grlen yepyeni bir olutu91.
Haydarpaa-Badat demiryolu iilerinin grevi 14 Eyll 1908'de
balamt. Grevin balangcndan bir gn sonra gazetelerde u ekilde
bir havadis yer alyordu92: "Haydarpaa - Ankara - Eskiehir -Konya Bulgurlu hatlaryla btn ;;abatndaki (ubelerindeki) memurin ve
amele grev yapmlardr. Dn amele (ii) nlerinde mzka ve ellerinde bayraklarla Kadky ve civarn dolamlar, tezahrat yapmlardr.
Bu gezintiden sonra Haydarpaa istasyonunun kapsna astklar bir beyannamede akam trenlerinin vrudundan (geliinden) sonra tekmil
memurinin terki egal edecekleri (ii brakacaklar) yazlyordu"
iler daha nceleri Babali'ye, Alman Bykeliliine ve Doye
Bank' a istt-klerini bir muhtra ile bildirmiler, sonunda istekleri kabul
edilmeyince greve gitmilerdi. ilerin bu dilekleri o zamann Alman

Trkiye' de Sol Hareketler 2s

basnnda iyi yanklar uyandrmamtr93. ilerin dilek ve talepleri ye-

di kalemden ibaret idi. Bunun dnda zam nispetlerini

gsteren bir de cetvel ilave edilmiti.

(oranlarn)

iler Derneinin, irket tarafndan tannmasn, ube mdrleri

erkanndan baka btn memurlara bir aylk tutarnda ikramiye verilmesini, memurlara kdemleri nisbetinde zam yaplmasn, btn iile
rin gndeliklerine 3 kuru zam yaplmasn, yevmiyeli memur ve uzman iilere 4 kuruluk zammn kabul edilmesini, gece iilerinin ve
memurlarnn iki misli yevmiye almalar, hastalarn iten karlmama

larnn salanmasn, memurlarn salk masraflarnn irket tarafn

dan dennmesini istiyorlar; ayl 1500 kuru olan memurlara; be yl

hizmeti doldurmu bulunanlara 100; on yllklara 150; 15 yllklara 200;
bundan fazla hizmeti olanlara da 300 kuruluk zam talebinde bulunuyorlard94.

Rumeli ve ark Demiryollar ile Anadolu-Badat Demiryollar

grevlerinden sonra stanbul' da Tramvay irketi iileri ve irket- Hayriye (Boazii Vapur irketi) mensuplar da greve katldlar.
Genel mahiyet alan grevlerin sonunda memlekette hayat felce u
rad. ktisadi bnye iyiden iyiye aksad. Btn iler durdu. Bir ksm
basnda grevlerin aleyhinde yaymlar balad95. Hkumet grevleri bastrmak iin faaliyete geti. Anadolu-Badat Demiryolu grevinin bala
d gn Harbiye Nezaretinden, Haydarpaa' ya asker sevkedildi ve i
ilerin konntrolnde olan btn daireler askerlerin eline gemi oldu.
Zaptiye Nazr Sami Paa, Haydarpaa'ya gelerek genel mdrle konuma yapt. Grev sresince hkumetin, Alman hkumetine tazminat
demesi hkumeti zarara sokuyordu. Durum Sami Paa tarafndan i
i temsilcilerine bildirildi. Grevden zararl kacak olann Osmanl hkumeti olduu anlatld. iler grevin nc gn iba yaptlar96.
irket-i Hayriye ii ve mstahdemlerinin zam talebi kabul edildiin
den greve son verildi.
1908 ylnn grevleri yalnz bunlardan ibaret deildi. stanbul'un
pek ok i yerlerinde grevler alp yrmt. Hasky' de fabrikalar durmu, Adana pamuk fabrikalarnda grevler devam ediyordu. ark DemiryoJiarnda ise, askerin tesisleri igal etmesi zerine greve son verilmiti. irket-i Hayriyenin grevinde de patlak veren baz olaylar, atl polisin mdahalesi ile bastrld. Ereli grevinde baz sabotaj hareketlerine
tevessl edildi, kmr tayan lokomotifler tahrip edildi; polislerle at
ma oldu; bunun zerine Zonguldak'a asker gnderildi. Balya-Karaaydn madenlerindeki grevler, Balkesir mutasarrfnn mdahalesi ile durduruldu97. Aydn hatt demiryolu grevi de olaylarn domasna sebep
oldu. Develi ky istasyonunda lokomotif yoldan kartld; Punta istasyonunda (bugnk Alsancak-zmir) iilerle jandarmalar arptlar98.

261 Aclan Saylgan

Grevlerin Yasaklanmas ve Yeni

2. Merutiyet nklab, o
zomono kadar 2.
Abdlmamid idaresi
altnda sesini karomayan
hemen her tr ve cinsten
ideolojik hareketlerin
ortaya kmasn
salamtr

Gelimeler

Grevlerin ald yaygn ekilden sonra "ttihad ve Terakki" yneticileri grev kanununu yeniden gzden geirdiler. irketin genel mdr
Hknen, Adliye Nezareti uzmanlarndan Kont Ostrogot ile
konuarak ii hareketlerini nleyici kanuni tedbirler aldrt
t99. 25 Eyll 1908'deki grev yapma hrriyeti, ilgili kanunun
(Tadili Egal Kanunu Muvakkat) 8. maddesine gre yasaklandlDO. Daha sonra 27 Temmuz 1909'de grevi yasak klan
"Tadil-i Egal Kanunu" kt. Kanun yasaklarna ramen s
tanbul' da ii hareketleri devam etti. 1910 yaz aylarnda reji,
tramvay, terzihane, ayakkab ve deri iileri topluca grev yaptlar. Austos' ta Bilecik' te 1000, Bursa' da 3000 ipek iisi,
Zonguldak' ta 400 madenci ilerini braktlar. 1911' de stan
bul' da 3000 reji iisi greve gittiler1D 1. "Osmanl Amele Cemiyeti" kurucularndan bir ksm 1909 ylnda "Osmanl Terakki Sanayi Cemiyeti"ni tekil ettiler. Ayn yl matbaaclar "Mrettibini Osmaniye Cemiyeti"ni kurdularo2. 13 Nisan 1909'da tarihte
"31 Mart Vak'as" olarak geen hadise meydana geldi. 27 Nisan
1909' da, II. Abdlhamit Han tahttan indirildi. ttihad ve Terakki'nin Alman ve Avusturya Bakanlarndan 7 milyon lira istikrazda buluflmas,
hkumetin iilere ve sosyalist hareketlere kar Alman irketleri lehinde bask yapmasn tevik etti. "Osmanl Sosyalist Frkas" mensuplar
Divan- Harbe verildi. Sosyalist Partiye kar giriilen hareketi ho karlamayan bir ksm ttihadlar, "Ahali Frkas"n kurdularl3. Ve bir
"i Nezareti"[alma Bakanl]nn tekilini istediler." Amele ttihad
Cemiyeti" btn ii teekkllerini bir federasyon etrafnda toplamaya
alt. Halbuki hkumet btn davranlar ile ii hareketlerinin karsnda ve Alman menfaatlerinin yannda yer almt.

Trkiye' de Sol Hareketler\

Birinci Blm

Dipnotlar

1- Bknz., Max Beer, Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Umumi Tarihi, 1. basm,

stanbul, 1941.
2-bid.
3-bid.

4-Paul Louis, Fransz Sosyalizmi Tarihi., s. 112, 1966,.

5-Daha geni malumat iin, Bknz., Kemal Slker, Trkiye'de Sendikaclk, s
tanbul, 1955. Kemal Slker, Georger Lefranc, Dnyada ve Bizde Sendikac
lk, stanbul, 1966. Kemal Slker, Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu, stanbul, 1967. Ltfi Erii, Trkiye'de i Snfnn Tarihi. stanbul,
1951. Dr. Mete Tunay, Trkiye' de Sol Akmlar (1908 - 1925). Ankara, 1967.
Dr. Fethi Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (19101966), 1967, Ankara.
6- Dimi ter imanof, Trkiye' de i ve Sosyalist Hareketi. Sofya, 1965. Dimi ter
imanof'un bu eseri Turul Deliorman tarafndan Trkeye evrilmitir.
Eser 206 sayfadr. Bu eseri "Yeni stanbul" gazetesi yazar ve muhabirlerinden sayn Nurettin Meneke deliiletiyle elde ettik. Dimiter imanof 19551963 yllar arasnda yedi yl sre ile Trkiye' de kalm, Bulgar resmi basn
ajans olan BTA'nn muhabirliini yapmtr. Trkiye'de zararl faaliyetleri
tespit edildiinden, hudut dna karlmtr. imanof'un eseri objektif deildir. Sovyetlere klasik bir vgdr. Bilhassa 1919'dan sonraki -gnmze
kadar- sol hareketler tarafgirane, Sovyet menfaatlar lsnden ele alnm,
uydurma, tahrif edilmi ksmlar, kasdi sulama veya vglerle doludur.
Bknz., Aclan Saylgan, Yeni stanbul, 8.7.1967.
7-Trk Kltr Derg., Tuncer Baykara, "Trkiye'de Solun Tarihine Dair ki
Not", ubat 1969, Nr: 76, s, 295,.
8-0smanl aydn Namk Kemal'in "bret" gazetesinde 1971 Paris Komnnn
apolojisini (savunmasn) yapmasnn, sosyalist ve ii hareketlerinde rol
olduuna inanmyoruz. Sayn A. Cerraholu (Kerim Sadi), Namk Kemal'in
komi hareketinden bahsetnesini, Namk Kemal'in sosyalistliine delil
gsteriyor ki, kanaatimizce bu gr yanltr. 1963 yllarnda ayn grte
olan "Yn" mensuplar da yanlmaktadr. Namk Kemal'in sosyalist olmad
n aklayan ad geen(a.g.) yaz, Aclan Saylgan, Namk Kemal Sosyalist
Deildi, "Dnen Adam" Derg.i, 15.2.1962. Bknz., Aclan Saylgan, Yakm
Tehlike: Komnizm, Ankara, 1963.
9- Kemal Slker, a.g.e.
10- bid.
11- Ltfi Erii, a.g.e.
12- Kemal Slker, a.g.e.
13- P. Kitaygorodski, 1925 yl Aralk aynda, Komnist Enternasyonal dergisinin zel saysnda kan "Trkiye'de i Hareketi" makalesinde, 1893 y
lnda "Tufan Top Fabrikas" iilerin "Osmanl Makinistler Birlii" adl bir
rgt kurduunu yazyor.
14- Ltfi Erii, a.g.e.

2s

Aclan

Saylgan

15- bid.
16- Osmanl toplumunun snfl bir toplum olduunu ilk defa syleyen, Prens
Sabahattin Bey'in fikirleri iin bizde ok kaynak bulunmakla birlikte, bunlar
iinde dikkate deer olan, sayn Do. Dr. erif Arif Mardin' in "Jn Trklerin Siyas Fikirleri" (1895-1908) isimli eseridir.
17- Bknz., Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'nda ve Trkiye Cumhuriyetinde nklap Hareketleri, stanbul, 1959. Bu eserde Haydarpaa-Ba
dat Demir yolu ile ilgili geni ve orjinal bilgiler vardr.
18- Sadri Ertem, Avrupa'nn skeleti, stanbul, 1938.
19- Dyun-u Umumiye bahsi iin Bknz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih
Deyimleri ve Terimleri Szl, s, 487-491, stanbul, 1948, Fasikl: VII.,.
20- Doan Avcolu, Yn Derg., "l", Nr. 174, 1966.
21- Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e.
22- bid, s., 300-302.
23- M. Z. Pakaln, a.g.e.
24- bid,
25- biq,
26- bid.
27- bid.
28- Hseyin Avni anda, Trkiye'de 54 Yl nceki i Hareketleri. stanbul,
1962.
29- P. Kitaygorodski, a.g.y., s. 75-84.
30- Esad Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950.
31- Dr. Tark Zafer Tunaya, Trkiye' de Siyas Partiler, stanbul, 1952.
32- Geleneini gnmze kadar srdrm olan Trkiye Komnist Partisi'nin
kuruluu ile ilgili bir belgeyi not haiinde "tken" dergisinin 6. saysnda
sayn Nihal Atsz bildiriyor. Bu belgeden anlaldna gre Dr. efik Hsn
(Demer), baz Rum ve Ermeni "Hnak" cemiyetlerinin birleerek TKP
(Trkiye Komnist Partisi)'yi meydana getirdiini ifade etmektedir. "Trkiye Komnist Partisi amelenin en uurlu fertlerinden mrekkep inklap ve
uurlu bir uzviyettir. (Aydnlk) grubu ve bu grubun etrafndaki inklap
amele sendikalarnn en uurlu efrad ile Rumlardan mrekkep TU amele
grubu ve "Hnak" cemiyetinin sol grubu birleerek, Trkiye Komnist Partisini tekil etmilerdir..." Ayrca Bknz. Em. General evki Mutlugil, imiz
deki Dman. s, 15, Bask tarihi yok.
33- Konu hakknda, Bknz., T. Z. Tunaya, a.g.e., Esad Uras, a.g.e., Dr. Fethi Tevetolu, a.g.e., Meclis-i Meb'usan Zabt Ceridesi, Devre: I, 1327 (1911)
34- Dr. Fethi Tevetolu, a.g.e.
35- bid.
36- Walter Z. Luqueur, Communism and Nationalism in the Middle east, London, Third Edition, 1961, Dimitri imanof, a.g.e., s, 24-26., Dimitri Blagoef,
Eserleri, (Bulgarca), C. 13, s, 65-66; C. 14, s, 97.
37- Dr. Mete Tunay, a.g.e., Sayn Mete Tunay, Parvs hakknda esasl bilgileri ihtiva eden W. R. Scharlau'nun "The Merchant of Revolution - htilal
Tccar" eseri ile, D. Vlahof hakknda bilgilerin bulunduu G. D. H. Cole'un

Trkiye'de Sol Hareketler 29

"A History of Socialist Thought" Vol. III, P. II eserlerini kaynak gsteriyor.
38- T. Z. Tunaya, a.g.e.
39- Firuzan Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Dncenin
Gelimesi, stanbul, 1965.
40- "Cemiyet-i nkliibiye": Satvet Ltf (Tozan), Hamit, Namk, Zeki, Dr.
Mahmut, Feit Necdet gibi stanbul Mercan dadisi rencileri tarafndan
kuruldu. II. Merutiyetin ilanndan sonra, Prens Sabahattin Bey' in "Teeb
bs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti Merkezi" ile birleti. "Cemiyeti nklabiye" Dr. Abdullah Cevdet ve arkadalarnn tekil ettikleri "Osmanl ttihad ve nkliip Cemiyeti"nin kurulduu Mercan dadisinde kurulduu
na gre, Dr. Abdullah Cevdet ve arkadalarna kar, ngiliz politikas gdenler tarafndan tekil edilmitir. Dr. Abdullah Cevdet'in de ngiliz ajan olduu bilinmektedir. Bknz., Zekeriya Sertel, "Hatrladklarm".
41- A. Cerraholu, a.g,e. (Birinci Kitap), s, 25-27.
42- Sayn A. Cerraholu, Vahan Vasfi imzal yazy bugnk dile evirerek
nakletmektedir. Biz de olduu gibi aldk.
43- A. Cerraholu, a.g.e. Bu yaz da sayn A. Cerraholu tarafndan bugnki
dile evrilmitir.
44- Bknz., Hilmi Ziya lken, Trkiye' de ada Dnce ve Tarihi, Cilt: I, Seluk Yay., Konya, 1966., Sleyman Hayri Bolay, Trkiye'de Ruhu ve Maddeci Grn Mcadelesi, Yamur Yay., stanbul, 1967., A. Cerraholu,
a.g.e.
45- Hilmi Ziya lgen, a.g.e.
46- Suphi Ethem, Serbest Fikir Dergisi, 15 Mays 1910, Nr. 3615, s, 3-4.
47- Mnir Sleyman apanolu, Trkiye'Je Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, stanbul, 1964, s, 92.
48- bid, s, 93 - 94.
49- bid.
50- bid.
51- bid.
52- bid.
53- bid.
54- bid.
55- Hilmi Ziya lken, a.g.e. C. I, s, 365-384. Grld gibi, Baha Tevfik de,
kinci Merutiyet felaketlerinin enmzelerinde biridir. Yaad yllarn gereine bir materyalist olarak dahi varamam, ayn yllarda balayan Trklk, Turanclk ve milliyetilik hareketlerindeki devrimci nitelii kavrayamamtr. Baha Tevfik, ahsi kmazlar s<Jnunda topyekn bir inkarcla saparak, mekaniJ< bir materyalist grte karar klm, devrinin trajik ahsiye
tlerinden biridir.
56- A. Cerraholu, a.g.e.
57- Ali Namk, Verite - Bonte, Constatinople, 1918 (Zellich Freres).
58- A. Cerraholu, a.g.e.
59- Ali Namk'a bir noktada hak veriyoruz. Her ne kadar Trk demokrasisinde ii ve kylleri temsil eden veya temsil ettii iddiasnda olan partiler hal-

30 1 Aclan

Saylgan

kn oyu ile iktidar almam ise de, 1950 ylnda dorudan doruya iilerin,
kyllerin, esnaflarn destekledii "Demokrat Parti" iktidara geerek "halkn iradesi" fikrinin yerlemesine araclk etmitir. 27 Mays 1960'tan sonra
da, ayn oylarn direnmesi Adalet Partisini iktidara geirmi, ii snf 27
Mays ihtiliilinden sonra ve koalisyon hkumeti zamannda, kavgasz grltsz grev hakk ile birlikte, sosyal haklarna kavumutur. Oy hakk ise tek
parti devrinde iki dereceli seimler zamannda da, kat zerinde olmasna
ramen, ii ve kyllerin tabii bir hakk idi.
60- Ali Namk, Trkiyenin, sosyal meselelerin gelimesinde dorudan doru
ya hi bir rol oynamadn sylemekle yanlmtr. Milli Kurtulu savann
at r, ada smrgecilii ve emperyalizmi temelinden sarsmtr.
Dnyamzn iinde bulunduu dnem, sosyalizmin kuruluu deil, emperyalizmin tasfiyesi devridir. Smrgecilerden kurtulmu baz lkelerin, hemen sosyalizme ynelmeleri suni denemeler olduu gibi, lkelerin sosyalizm kanal ile bir baka emperyalizmin yeni emperyalizmin kucana d
me sonularn dourmaktadr. Anti-emperyalizmin baar salad lkelerde, milli sermaye terakm etmeden, kesif sanayi ve zirai ii topluluklar,
ii ehirleri kurulmadan, sosyalist bir uygulamay denemek sonu er ge
hsran olan bir davrantr. Sosyalizm, burjuva demokrasisinin varaca tabii normdur. Nasr, Nkrumah ve Sukarno denemeleri, sonu hsranla biten,
bitmesi mukadder acele denemelerin tipik rnekleridir.
61- A. Cerraholu, a.g.e.
62- bid.
63- Ali Namk' tarih dorulamyor. Trkiye, Milll Kurtulu savan tam bir
demokrasi ile yrtt halde, Kurtulutan sonra uzun yllar dikta rejimi altnda yaad. Diktay isteyen aydnlard. Sonradan demokrasiyi isteyenler de
onlar oldu. Trkiye'nin kendine zg kaderi, uzun yllar solu hrpalayan
CHP'nin sonunda solda karar klmas gibi.
64- Bknz., A. Cerraholu, a.g.e., s, 31., Ali Namk, a.g.e., s, 387-389.
65- Hilmi Ziya lken, a.g.e., C. II, s, 561-565.
66- ttihad ve Terakki'nin, Yakup Cemil'i gibi. Nzhet Sabit'in, Yakup Cemil'le
temaslar var myd, bilmiyoruz.
67- Gven Partisi, eski Nide Milletvekili merhum Dr. Ruhi Soyer bir sohbetinde, Kl Ali'nin, Celal Nuri leri'yi yazhanesine giderek sosyalist fikirlere sahip olduu iin, bastonla dvdn ifade etmitir.
68- Yn Derg., 29 Mays, Nr. 76,1963.
69- W. R. Scharlau, a.g.e.
70- Bknz., Dipnot (61).
71- Trk Yurdu Derg., C. I., Nr. 15, 7 Haziran 1912.
72- bid.
73- Parvs'n bu teorisi ile, Sultan Galiyev'in Asya'ya dnk kolonyal ihtiliil
teorisi arasnda benzerlikler vardr. Bknz., Aclan Saylgan, Mazlum Milletlerin Kurtulu Savalar Karsnda SSCB ve Sultan Galiyev, Ankara, 1966.
74- Parvs'n makalesini yazd yllardan bir sre nce, stanbul'a gelen Siyonizmin lideri Dr. Theodore Herzl, II. Abdlhamit Han'dan Filistin'in ken-

Trkiye'de Sol Hareketler 31

satlmasn istemiti.

Theodore Herzl, Yahudilerin yksek faizli Osdeyeceklerini ve ayrca para vereceklerini sylemiti. Bu
teklif, Sultan Abdlhamid tarafndan reddedildi. Parvs'n de Osmanl
borlar ile, yksek faiz dedii konusundaki diyalektiini gelitirmesi, Siyonizmin o zamanki bir taktii miydi bilmiyoruz. Dr. Theodore Herzl'in teklifi iin Bknz., Do. Dr. Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, Konya, 1967.
75- Muharrem Ferman (Kararnamesi): Osmanl Hkumetinin "Osmanl Borlar daresi" (Dyun-u Umumiye) ile yapt mail anlamalardan biri hakknda kullanlan bir tabirdir. Buna "Tevhidi Dyun Kar;rnamesi" de denilir.
Bu anlama Muharrem aynda yapld iin bu ad almtr. Borlarn birle
tirilmesi dnlm, Halil Rfat Paa'nn Sadareti ve Read Paa'nn Maliye Nazrl zamannda (1901) teebbse geilmitir. Halil Rfat Paa'nn lm zerine, Sadarete Said Paa gemi, uzun mzakereler yaplm, 1 Eyll
1903'te Ferid Paa kabinesi zamannda Muharrem Kararnamesi ortaya k
dilerine

manl borlarn

mtr.

76- Trk Yurdu Derg., 22 Haziran, C. I, Nr. 16., 1912.

77- Yn Derg., 30 Temmuz, Nr. 122, 1965.
78- M. S. apanolu, a.g.e. s, 53.
79- Sabri Ertem, a.g.e., s, 169-170.
80- bid.
81- H. A. anda, a.g.e.
82- bid.
83- bid.
84- bid.
85- Adana Valisi Hilmi (Uran), Adana Pamuk Amelesi, 1925, Pamuk Kongresi
Raporu, stanbul Ticaret Odas Kitapl.
86- Galip Bahtiyar, stanbul Ticaret Odas Mecmuas, Austos, 1932.
87- H. A. anda, a.g.e. Ayrca Trkiye ky ekonomisinin dnya iinde farkl
lamas ve kapitalizmin gelime yllarnda Trkiye iin Bknz., smail Hsrev
(Tkin), Trkiye' de Ky ktisadiyat, Kadro Neriyat: TL, Ankara 1934, Hseyin Avni (anda), Bir Yarm Mstemleke Olu Tarihi, stanbul, 1932; Hseyin Avni (anda), Reaya ve Kyl: Feodalite Reayas Bugnk Kyl Tiplerine Nasl Tahavvl Etti, stanbul, 1941.
88- H. A. anda, i Hareketleri.
89- Dr. Arhankelos Gavrili, Anadolu-Badat Demiryollar daresinin yz,
stanbul, 1908.
90- Dr. Read Rza, Veremi Herkes Bilmelidir, stanbul, 1914.
91- Stefan Velikof, Trkiye' de i ve Sosyalist Hareketi Meselesi, Etdes Balkaniques, 1964, Nr. 1, s, 29 - 48.
92- kdam Gazt., 15 Eyll 1908.
93- Berlinertageblatt. 17 Austos 1908.
94- H. A. anda, s. 19., a.g.e.
95- kdam. 16 Eyll 1908.
96- "Anadolu-Badat Demiryollarndaki iilerle memurlarn toplu halde giritikleri greve son verilmesi iin hkumet, iilerle irket arasndaki anla-

321 Aclan Saylgan

mazl halletmek istemiti. Genel Mdr Hknen, iileri kabul etmi, memurlara birer maa ikramiye verileceini, iilere bir miktar zam yaplaca
n vaad etmiti. Aradan birka gn getikten sonra, Berlindeki Maliye Komitesinin bu istekleri kabul etmedii ileri srlm ve Hknen tarafndan imza edilmemitir. Bu srada grev komitesi ikiye ayrlm, memurlarn bulunduu grup greve son verilmesini ileri srm, iilerle gndeliki kk memurlar greve devam edilmesinde ayak diremilerdi. Bundan sonra memurlardan ve iilerden 900 kiilik bir grup, Ticaret ve Nafia Nezaretine bir dileke vererek haklarnn yerine getirilmesini rica etmilerdi. Memur ve ii
lerin temsilcileri ile irket temsilcileri Nafia Nazr (Bakan) Hallayan'n ba
kanlnda toplandlar. Konumalar birka gn srd. Karar, Huknen'in Almanya' dan dnmesine brakld. Bylece Anadolu-Badat Demiryollarnda
balayan grev, dilekeler, ricalar derecesine indi ve sonunda da snp gitti."
H. A. anda, Trkiye' de 54 yl nceki i Hareketleri, s, 23, 24, 1962.
97- bid.
98- "Punta" istasyonundaki depolar da yaklmtr. Bu yzden jandarmalar
olay yerine gelmi, grevcilerin daha ok tahribat yapmalarna engel olmu
lardr. Punta istasyonundaki ii kitlesi, bir gn nce hapse atlan arkadala
rn kurtarmak istemiler, bu arada jandarma ile iiler arasnda arpma olmu, birka kii yaralanm, bir ii de lmtr. Bu olaylar karsnda, zmir
Valisi daha fazla kuvvete ihtiya olduunu Babaliye bildirmiti. Bunun zerine, Mecidiye zrhls zmir'e gelerek, karaya asker karmtr." H. A. an
da, a.g.e., s, 25.
99- Dr. A. Gavrili, a.g.e.
100- Kemal Slker, a.g.e.
101- Bknz., Sabah Gazt., Nr. 7511, s, 3., 5 Austos 1910, Sabah. Nr. 7736, 23 Mart
1911, s, 2., Stefan Velikov, "Sur le Mouvement ouvrier et Socialist de 1908".
s, 45-46., Dr. Mete Tunay, a.g.e.
102- Kemal Slker, a.g.e.
103- bid.

Blm

ikinci Merutiyette ilk Sosyalist

Parti "Osmanl Sosyalist Frkas"

Hseyin Hilmi'nin Birinci Faaliyet Devresi

Trk sosyalizminin tarihinde "tiraki Hilmi", "Sosyalist Hilmi"
isimleri ile geen, kah dudaklarda tebessm uyandran, kah trajik sonu ile insan dndren; buhranl gnlerde baz ii hareketlerine elebalk etmi bulunan Hseyin Hilmi, Baha Tevfik'in kendisini uyarmas ile sosyalist olduuna inanmt!. Bir baka iddiaya gre de Hseyin Hilmi babasndan miras kalan evini satm, gezmek maksadyla
Romanya'ya gitmiti. Orada bir sosyalist miting grm, misafir kald
pansiyon sahibesinin de etkisi ile sosyalist olduuna inanarak Trkiye'ye dnmt2.
1908 Merutiyet grevlerinin ve ii hareketlerinin arkasndan, 1910
Eyll'nde Hpseyin Hilmi ve birka arkada tarafndann kurulan "Osmanl Sosyalist Frkas"nn, imparatorluk dahilinde balam olan ii
hareketleri ile hibir ilgisi yoktur. Mtareke stanbul' unda "Trkiye Sosyalist Frkas" ismiyle yeniden faaliyete gemesi, baz ii hareketleri
iinde rol oynamasnn sebepleri ise bakadr. Yani, bu frka, ii snf
nn tabif geliimi sonucu domu bir frka olmayp, daha baka d etkenlerin dourduu, hadiselere ittii br isimden ibaret tekilattr.
Hseyin Hilmi'nin faaliyetlerini iki devrede mtalaa etmek mmkndr. Birinci devre: 1910-1912; kinci devre: 1919'dan lmne kadar (1923) olan zamandr.
"Osmanl Sosyalist Frkas"nn kesin bir kurulu tarihi gsterilemiyor3. Frka beyannamesi ve programn yaymland tarih esas al
nrsa OSF'nin kurulu tarihi 15 Eyll 1910'dur4. "tirak" 1 Eyll
1910'da 18. says ile yeniden yaynlanmaya balaynca bu nshasnda
"Osmanl Sosyalist Frkas"nn kurulacan haber vermi, bir hafta
sonra da frka kurulmuturs.
"Osmanl Sosyalist Frkas"nn bir doktrine sahip olduu iddias
n6 kabul etmek olduka gtr. stanbul' da Nuruosmaniye'de "Hrri-

34 \ Aclan

yet

Saylgan

Matbaas"nda

kurulan OSP7

devaml

olarak Hseyin Hilmi'nin

bakanlnda faaliyet gstermitir. Partininn kuruluu "tirak" gazetesir,de yle haber veriliyordu8: "te bu meslek-i mbnin de ila ve

Materyalizmin nde gelen

isimlerinden Buchner'den
yaplan tercmeler Osmanl
Trkiyesi fikir
hareketlerinin nemli
kaynaklarndan biri olur.
Tercme ile balayan bu
hareket tercmeyle devam
edecektir

tervici iin bir Osmanl Sosyalist Frkas teekkl etmitir". "Osmanl

Sosyalist Frkas"nn kurucular tirakin sahibi Hseyin Hilmi; "Sosyalist" gazetesi sahibi Namk Hasan; "Muahede" gazetesi sahibi Pertev Tevfik; "nsaniyet"' gazetesi sahibi bn
Tahir smail Faik ve "Medeniyet" gazetesi sahibi Hamid
Suphi idi9. Doum tarihi bilinmeyen Hseyin Hilmi zmirli
idi. zmir'cte "Kanun neferi" (polis) olarak vazife grm
Baha Tevfik ile birlikte Hrriyetin ilanndan bir yl nce haftalk "zmir" gazetesini karmaya balamto.
Materyalist Buchner' den evirileri ile n yapm olan
Baha Tevfik, baz kaynaklara gre OSF'nn kurucusu ve fikir
babas olarak gsterilmektedir. Oysa, Baha Tevfik hayat boyunca herhangi bir siyasi partiye katlmamtr. Ancak, OSF
yayn organlarna makaleler yazmakla yetinmitir12. Sosyalizmle ilgili
km olan imzasz yazlarn Baha Tevfik tarafndan yazld doru
olabilir.
Bir ksm evrelerin OSF'n fazla nemsemesi13, bize yle geliyor
ki, fazla ciddi bir davran deildir. OSF'nn 1910 ylndaki varl, isminden ve Hseyin Hilmi'nin igzarlklarndan te bir ey deildir.
Partinin kurucularndan mteekkil bir idare heyeti bulunmasna ra
men, bu heyet az sonra dalm, parti ilk gnnden sonuna kadar Pseyin Hilmi'nin elinde kalmtr. OSF, Hseyin Hilmi'nin kendi eseri,
ahsi malyd. Sonuna kadar da yle kalmtr4. OSF, Osmanl toplumunun sosyal bir kprdana henz hazr olmaktan uzak olduunu bilen Baha Tevfik iin sadece bir deneme, yahut bir elence; "derbeder
Hseyin Hilmi" iin de sadece bir "i" ve "geim yolu" idis.
OSF, Osmanl toplumunun bir boluunu dolduran gerekli teki
latlardan uzak deildi. Osmanl imparatorluu sosyalizme ihtiya duyulan, gerekli ortama sahip deildi. Sanayi kollar yoktu. i snf yeterli vasfta ve kesafette deildi. Merutiyet grevlerinin nedenleri de
ok baka sebeplere dayanyordu. Marx, Engels ve dier sosyalistler,
kendilerine sosyalist diyen aydnlar tarafndan dahi kavranlm deil
di. OSF'nin kuruluundan bir sre sonra filozof Rza Tevfik, ann
Osmanl gereini aksettiren u doru satrlar yazyordu: "Avrupa' da
sosyalizm hakiki bir meseledir. Bizde ise ismi var, bahsi var, fakat hakikat yok. nk itimai hayatmzda byle bir amilin bilfiili tesirlerini hissetmiyoruz. Bir memlekette byk ve merkezi birtakm endstri
tekilat, (byk fabrikalar, muntazam ve mrettep bir ii ordusu) olmadka sosyalizm meselesi olamaz"16. Osmanl mparatorluunda

Trkiye' de Sol Hareketler

hrriyetin ilanndan sonra sosyalist bir partinin kuuzun sren bir hrriyetsizlikten sonra, birden kavuulan hrriyetin yaratt politikaclk havas ile izah edilebifl7. Burada Bulgar
ve Ermeni komitaclar ile Yahudilerinn tekil ettikleri sosyalist program ve mahiyetteki tekilatlarm hrriyetsizlikten sonra kavuulan
politika havasna balamak doru deildir. Osmanl mparatorlu
unun ilk ii sendikalar Selanik'te kurulmutu. yelerinin ounlu
u, Ermeni, Yahudi, Bulgar ve Rumdu. Sosyalist olarak Meclis-i Mebusan' a girmi mebuslar da bu sosyalist teekkller tarafndan desteklenmi Bulgar ve Ermeniler idi. Daha dorusu sosyalizm Bulgar ve Ermeni milliyetilerinin ellerinde istiklal (bamszlk) bayra idi. Yahudiler (Siyonizm) iin ise gaye, Filistin' de bir vatan elde etmek idi. Bundan
dolay Osmanl mparatorluunun paralanmas, Bulgar ve Ermeni komitaclar iin nasl bir gaye ise, siyonizm iin de bir gaye idi.
Osmanl mparatorluunun Trk halk iin durumu ok baka idi.
'Sosyalizm' gibi mezhepler, materyalizm ve ateizm Osmanl aydnna
scak grnmyordu. slamiyetin tesiri ile 12. yzyldan beri Batni
olan her fikri Osmanl toplumu kabul etmiyordu. Batnilie kar yrtlm terrn en karakteristii Simavne Kadsolu eyh Bedreddin
mezhebine bal olanlara kar yrtlen asrlk terrdrs. Ermeni
ve Bulgar komitaclarnn sosyalist olmakla birlikte OSF'na itibar etmeyilerinin nedeni, gayelerinin sosyalizm olmadn gstermektedir. s
tiklal peinde koan, Bulgar ve Ermeni milliyetileri kendilerini "Osmanl" hissetmiyorlard. Bu milliyeti gruplarn sosyalizmi kurtulula
r iin vasta almalar, Marx'n mazlumlarn hakim snflardan alma
duygusuna balanabilir. Bir bakma en reaksiyoner snflarn dahi smrgecilie kar yrtt kurtulu savalarndan sonra, kolaylkla
sosyalist denemelere girimesi de bu sebepledir.
"Osmanl Sosyalist Frkas" kurulduu zamanlarda Hseyin Hilmi ile arkadalk etmi kiilere gre bir maceraperestin teebbs ile
meydana gelmi tekilat idi. Parti kurucusu Hseyin Hilmi'nin, sosyalizmin S'sinden bile haberi yoktu9.
"Osmanl Sosyalist Frkas" devaml olarak "ttihad ve Terakki"nin
takibatna maruz kald. Partinin tekilatlanmas da,ne yurt apnda, ne
de stanbul apnda gelime gsterdi. Hseyin Hilmi bir aralk Faris' e
gitti. Orada Jean Jaures ile grt anlalyor. Nitekim "tirak"te
kan bir mektup20, Hseyin Hilmi'nin baz isteklerini aklayan niteliktedir. "tirak" in Trke tercmesini nerettii mektupta unlar yazlyd:
"Serbest zmir ve tirak gazetesi mdr Hseyin Hilmi Bey'e: - Sizi en
samim'l-kalp tebrik ederek devam muvaffakiyetinizi temenni eylerim.
Her nevi muavenet ve muzaharete hazr ve amade olduuma emin olunuz. stediiniz mallmatn itas ve lazm gelen ktp ve risailin irsali
Trkler

rulmas,

arasnda

135

361 Aclan Saylgan

Arzunuz vehile Frkanzn prognderdik, bu posta ile alacaksnz. Metin, gayyur ve
sabit kadem olunuz, bu meslek daima metanet, daima ciddiyet kabul ve tavsiye eder. Trkiyeli biraderlerimize selamlar
mn arzn rica ederim." Jean Jaures.
"Osmanl Sosyalist Frkas" da devaml olarak "ttihad
ve Terakki"ye muhalif kald. Yalnz muhalefet ile yetinmiyor, 1908 (10 Temmuz) ihtilalini de ciddi anlamda bir devrim
kabul etmeyerek, iktidar frkasnn husumetini zerine ekiyordu. Partinin atl hale gelmesi, Hseyin Hilmi, smail Faik
ve Hamit Suphi'nin srgne gnderilmeleri, "Galata Sosyalist Kulb" ile, "Selanik i Kulpleri"nin kapatlmalar sonunda "Osmanl Sosyalist Frkas" metruk kald. Hseyin Hilmi, srgn dn "Hrriyet ve tilaf Frkas"na girdi21 . lk sosyalistlerin "t
tihad ve Terakki" den daha muhafazakar bir parti olan "tilaf ve Hrriyet Frkasna" tevecchleri bir elikidir. Nitekim, gelecek yllarda
Trkiye Komnist Partisi'nin ilk lideri olan Mustafa Suphi'nin de ba
langta "Hrriyet ve tilaf" Frkasna girmi olduunu biliyoruz22 .
OSF'nn organ "tirak" gazetesi, Frkann kuruluundan nce,
haftalk olarak 26 ubat 1910 ylnda yaymland. 11 Haziran 1910 tarihine kadar onalt says dzenli olarak kt 2 3. "tirak"in 17. says,
Kpr zerinde ttihadlar tarafndan silahl saldryla ldrlen gazeteci Ahmet Samim'in zel says olarak 13 Haziran 1910'da yaymland.
Bu nshay Divan- Harbi rfi toplattrd ve gazete kapatld 24 . Bu olaydan iki ay sonra, 25 Austos 1910'da "nsaniyet" gazetesi yaymland.
Ancak iki say kabildi. rfi idarenin msaadesi zerine "tirak" 1 Eye
ll 1910'da 18. saysn kard. 15 Eyll 1910'da "tirak" in 20. saysn
da, OSF'nn program ve beyannemesinin yaymlanmas zerine gazete
rfi idare tarafndan yeniden kapatld. Bu sefer aradan gene iki ay geince, frka, yeni bir organa sahip olmak istedi. 24 Kasm 1910' da haftada iki defa olmak zere "Sosyalist" gazetesi karlmaya baland. 2. saysndan sonra rfi idare (sk ynetim) tarafndan "Sosyalist" de kapatld. 1Kasm1910'da "nsaniyet" 3. saysn kardysa da sresiz kapatld. 1 Aralk 1910' da karlmaya balayan "Medeniyet" de ancak iki
say dayanabildi. "tirak" gazetesinde, Hseyin Hilmi'nin imzal bir
tek yazs kmtr: "uray mmete Cevap". Hilmi, sosyalizmi halka
yaklatrmak iin islamiyeti kullanmak istiyordu25. "uray- mmet"
gazetesinde Alaeddin Cemil "Yeni Frkalardan Sosyalistler" balkl yazsnda OSF'na iddetle atn, Hseyin Hilmi de, imzas ile buna cevap vermiti. Esasen Hseyin Hilmi ve OSF sonuna kadar, dine ve bilhassa islamiyete saygl kald.
OSF, Meclis-i Meb'usana hi bir zaman temsilci sokamad. "tiiin

cevabnza muntazrm.

gramn

1908 Merutiyet inklabnn

hrriyet ortam sadece

aznlk hareketlerine deil,

ayn zamanda snrl do
olsa olon amele snfnn
hak oroylarno imkan
tanmtr

Trkiye' de Sol Hareketler 13 7

rak"te imzas grlen Meclis-i Meb'usan yesi Abdlaziz Mecdi (Tolun) (1865-1942)'de "ttihat ve Terakki" mebusu idi. OSF'nn Meclis-i
Meb'usanda "Ahali Frkas", Ermeni mebuslar (Tanaksutyun mensuplar) gibi bir dost evresi vard. Bununla birlikte bu gruplar da kendi mensup olduklar frkalarn temsilcileri olup, OSF'nn bir defa bile
lafn etmi deillerdi.

"tirak" gazetesi 20 Haziran 1962 ylnda yeniden yaymlanmaya

balad. Bu sefer onbe gnlk olarak kyordu. lk saydan sonra

da, 27 Temmuz 1912'de OSF'nin resmi organ oldu. Artk

haftada iki defa kyordu. ki ay iinde 20. says basld.
Derginin 20. says 9 Ekim 1912 tarihlidir.
"tirak" in kmaya balamas ile Selanik'teki "i Kulb" ile "Galata Sosyalist Kulb" nn :ldresi; Kuledibi, Cami
Sokak, Ragp Paa Han 4 Numaral daire idi. Kulp, "Dersaadet Tetebbuat- timaiye Cemiyeti", Zenne eket ileri, i
li iileri, demeci iileri, mcellitler, erkek terzileri, deir
menciler, berberler, ticaret ve saniyi iileri, bira fabrikas i
ileri, eczane iileri, sigara iileri, Cibali reji (ttn) iileri
nin birlemesi ile kurulmutu.
Hseyin Hilmi bu devirde (1912) Rus sosyalistleri ile de
temas kurdu. te yandan, Cumhuriyet devrinde de sosyalizmi tantma yolunda tercmeleri ve faaliyette bulunmu olan Haydar
Rfat (Yorulmaz) da biri Charles Seignobos (1854-1942)'dan "Beynelmilel htilal Frkalar" kitab ile, dieri George Taurnere' den "Sosyalizm"
kitabn tercme etti.
OSF'nn "tirak" ve "nsaniyet"te26 kan program beyannamesine
27
gre ; "Sosyalizm mlkmzde bir sui tefehhm neticesi olarak pek fena, pek yanl ve klliyen medlulne zt bir surette anlalmtr ... Halbuki sosyalizm, gnden gne daha feci, daha mkl bir hale gelen cemi yetin a ve sefil evlatlarnn refahiyetini dnr. Sosyalizm, mutlaka
adalete mugayir olan hali hazr iktidariyeyi tashih etmek ister. Sosya-

lizm sermayenin mahdut ve behemahal mstebit kimseler elinde bulunmasna itiraz ile herkese hakk kaidesini vaz eder". OSF'nn gayesi bu
beyannameye gre yleydi: "Maksad- esasiyesinden birincisi, resmi
programnda ilan olunduu zere ekseriyeti azamiyi tekil eden fkara
y ahalinin ve amele snfnn muhafazai hukuk ve terfihi hayat; ikincisi ise yine ayn maksadn daha ziyade teshili usul iin tekmil yeryzndeki iilerle terik-i mesai ve tevhidi hareketleridir ... " OSF'nn hrriyet
anlay da bu beyannamede yer almtr: "Zikrolunan btn bu esaslarn kafili muhafazas olan serbesti matbuat ve tedrisat ve sayahat ve itimaat esaslarnn aynca muhafazasna lzum grlmez. Bunlar btn
evlad- beer iin en mukaddes bilinen vazifelerdendir."

Dorudan illi
hareketleriyle ilgisi
olmamasna ramen,

Osmanl devletinde ilk

sosyalist partiyi kuran ve
ypyn organnn adndan
(ltirak) mlhem olmak
zere "ltiraki Hilmi"
olarak tannan Hseyin

Hilmi'dir

381 Aclan Saylgan

OSF'nn 22 maddelik program zet olarak u hususlar kapsyor
du: Btn seimler, plesibitler dorudan doruya, yani tek dereceli seimle yaplmal, geni bir basn ve toplant hrriyeti salanmal, lm
cezas kaldrlmal, insann ihtiyalarndan olan istihlak eyalar zerinden vergiler kalkmal, demiryollar, madenler ve sigorta kumpanyalar devletletirilmeli, btn tekeller datlmal, barta ordu milis
kuvvetlerinden tekil edilmeli, tecavz harpleri yaplmamal, bar
aleyhtar ittifaklara girilmemeli, sosyalist hareketler iin nmayilere
katlmal, iilerin grev haklarn yasaklayan kanunlar iptal edilmeli,
adalet parasz olmal, iilere hafta tatili ve 8 saatlik ign tannmal,
14 yandan kk erkeklerin, 16 yandan kk kzlarn altrlma
s yasak edilmeli, mahalll ve milletleraras ii kongrelerine itirak edilmeli, btn ii sendikalarna maddi yardmda bulunmal. ..

Dr. Refik Nevzad'n Pariste

"Osmanl Sosyalist
Frkasndan", Cumhuriyet
Trkiyesi ve 2. Dnya sava
yllarna uzanan dnemde
nev'i ahsna mnhasr ilk
sosyalist aydnlardan biri
de Relik Nevzat't.

Kurduu

Sosyalist Parti

Hseyin Hilmi'nin OSF'nn kurulduu gnlerde, Paris'te Dr. Refik Nevzad ayr bir programla yeni bir part tekil etti. Dr. Refik Nevzad uzun yllar Paris'te yaad. Devaml olarak Osmanl ve Trkiye
Cumhuriyeti iktidarlarna muhalif kald. "ttihat ve Terakki" ile "Cumhuriyet" rejimlerinin karsnda bulundu. htiyar yanda Trkiye'ye
dnd. Paris'te, (1951), "leri Jn Trkler" Komnist Tekilat ile ilgili
grlerek, stanbul Ar Ceza Mahkemesinde yargland. Ksa bir sre
sonra da ld28. Dr. Refik Nevzad, il. Abdlhamit devrinde zmir'de
ilk Trk avukat olup, Paris'e kaan, dndkten sonra da Adana'da
srgnde bulunduu yerde intihar eden Tevfik Nevzad'n kardei
idi 29. Uzun yllar tek Parti CHP'nin zmir mebuslarndan bayan Benal
Nevzad Arman'n amcas olurdu.
Dr. Refik Nevzad, daima Trkiye Komnist Partisi ve mensuplar tarafndan pheli bir insan olarak karland. 1945'ten sonra souk harbin
kzt gnlerde TKP mensubu olarak Moskovadaki kongrelere katlm
olmasna ramen, kendisine ciddi gzle baklmaz ve itimat
edilmezdi. Dr. Refik Nevzat, Paris'te bulunduu gnler, Trk
Sefareti ile de temaslarda bulunur, bu da mlteci Trk komnistlerinin phesini ekerdi3D. Dr. Refik Nevzad, 1910 seimlerinde zmir' den aday olarak katldysa da kazanamad31.
Paris'te bulunduu sralar, Partinin genel merkez adresi
kendi evi idi (Rue du Faurburg Temple, 1902). Partisinin daima tek adam kald. Bununla birlikte kurucular arasnda Fuad Nevzad, Avni Kemal, Zeki isimleri de grlmektedir. Yayn organ aylk "Beeriyet" litorafya ile baslrd. Basm, yazlar hep kendisinin idi. Ancak, 6 say kabildi. Dergisini
dostlarna, tandklarna ve dnya sosyalist partilerine gn-

Trkiye'de Sol Hareketler j 39

derirdi 32 . 1950 ylnda Moskova Radyosunun yaymlarndan birinde

Trkiye Komnist delegesi olarak bir kongreye katld renildi. il.
Enternasyonale bal idi. Sonuna kadar da bu teekkln yesi kald.
Jean Jaures, Emil Wandervelde gibi sosyalistlerle temas kurdu. II. Enternasyonalin hemen hemen birok ve arada Zrih Kongresine katld.
5 Kasm 1911'de talyanlarn Trablusgarp'a saldrmas zerine Paris'te
bir tel'in mitingi dzenleyip konutu33. Bu saldrnn Avrupa sosyalist
partileri tarafndan da tel'inlerine messir oldu.
Dr. Refik Nevzad'n Partisinin kurulu tarihi kesinlikle belli deil
dir. "Osmanl Sosyalist Frkas"ndan sonra kurulduu ise aktr. Bu
partinin faaliyeti mahdut kalmakla birlikte, sreklilik gsterir. Her ne
kadar ilk zamanlar Dr. Refik Nevzad'n, Avrupa sosyalistleri ile temaslar bilinmekteyse de, il. Dnya savandan sonra, bilhassa Paris'te
toplanm "leri Jn Trkler" ile temas, 1950'de Moskova toplantlar
na katlmas eitli yorumlara sebep olmutur. Dr. Refik Nevzad 1912
yllarnda "Hatt Hareket Beyannamesi", "slahat Program (Yaym Tarihi 15 ubat 1922)", "Belediye Program" risalelerini bastrd. Paris'te
bastrd kitaplar ise unlardr: "Siyaset-i Hazray Me'ume" (1910),
"Hara Mezat Satyoruz" (1912), "Ne Bekliyoruz" (1913), "La Trahison
du Gouvernement Turc" (1914) -Albert Fua ile birlikte-, 1913 ylnda
kaleme ald "Ahaliye Davet" risalelerinin Osmanl mparatorluuna
sokulmas yasakland. Bu risalede, Dr. Refik Nevzad, Edirne'nin Bulgaristana verilmesini istiyordu.
Baz kaynaklar Dr. Refik Nevzad'm Paris'te kurduu Frkay, Hseyin Hilmi'nin OSF'nn D brosu olarak gstermek eilimindedir
ler. Biz bu kanaati doru bulmuyoruz. Dr. Refik Nevzad'n, Hseyin
Hilmi'nin emrinde alacak bir insan olmad tahmin edilir. Refik
Nevzad, btn davran ile bir yalnz adamd. Bu yalnzl onu ou
hallerde pheli kla sokuyordu. Sosyalizmini dahi kendisine saklad. Ondan kalanlar litorafya ile bast dergiler, beynelmilel sosyalist
tekilatlarnn arivlerinde, birka dostunun kitaplndadr.
Osmanl mparatorluu iinde Sosyalist hareketler, hrriyetin ilanndan sonraki ilk be yl iinde faaliyet gsterdi (1908-1913). Mahmut
evket Paa'nn 11Haziran1913 (19 Mays 1329)'da ldrlmesi zerine son buldu. Sosyalist hareketlerin yeniden canlanmas 1918' den yani Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra (30 Terinievvel
1334 - 30 Ekim 1918)' dir. Yeni dnemin iki zellii vardr. Sosyalist hareketler, igal stanbulunda, igal kuvvetlerinin de ou hallerde himayesi altnda cereyan etmi, te yandan, Milll Kurtulu savann ilk yl
larnda Sovyetlerin kesif faaliyeti sebebiyle Anadolu'da sol alkalanmalar olmutur. Bu alkalanmalar, Sovyetler Birliinin faaliyetleri
Mustafa Kemal Paa tarafndan ustalkla kullanlmtr.

40 1 Aclan

Saylgan

kinci Blm Dipnotlar

1-"Hilmi'nin, sosyalist oluu olduka gariptir. O devrin gazetecilerinden, rahmetli Fuat Samih anlatmt: Eir gn, Ebussuud Caddesinde, Baha Tevfik' in
kartt bir sr derginin idare yeri olan binada toplanmlar. Hilmi de oradaym. Meslek mevzuunda konuudarken, tiraki (Hseyin Hilmi): "Herkes meslek sahibi oldu. Ben bir ey olamadm, ne olsam acaba deyince, Baha
Tevfik cevap vermi: "Sosyalist ol be Hilmi!"", M. S. apanolu, a.g.e., s, 76.
2-Zeki Cemal, Memleketimizde Amele Hareketleri - I, Meslek Dergisi, Nr. 21,
5 Mays 1925.
3-Bknz., Dr. F. Tevetolu, a.g.e., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. apanolu, a.g.e.,
T. Z. Ttmaya, a.g.e.
4-tirak Derg., Nr. 20, 15 Eyll 1910.
5- Dr. M. Tunay, a.g.e., s, 27.
6-F. H. Tkin a.g.e.'inde O.S.F.'nn (Osmanl Sosyalist Frkas), bir doktrine sahip olduunu ileri sryor.
7-Dr. T. Z. Tunaya, a.g.e.
8-M. S. apanolu, a.g.e.
9-Dr. F. Tevetolu, a.g.e., s. 18.
10- Bknz., Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, s, 25-26., zmir, 1955, Dr.
F. Tevetolu, a.g.e., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. apanolu, s, 83-84, a.g.e.
11- Bknz., Peyami Safa, Sosyalizm. 1960, T. Z. Tw1aya, a.g.e., lhan E. Darendeliolu, a.g.e.
12- B. N. Kaygusuz, a.g.e.
13- F. H. Tkin, a.g.e.
14- M. S. apanolu, a.g.e.
15- bid.
16- tihad, ubat 1913, Nr. 93.
17- M. S. apanolu, a.g.e., s, 50.
18- slam Ansiklopedisi, 16. cz, s, 446, 1943,
19- M. S. apanolu, s, 51, a.g.e.
20- tirak Derg., 20 Mart 1910, Nr. 6.
21-T. Z. Tunaya, a.g.e.
22- Dimiter imanof a.g.e.,'nin 29. sayfasnda Mustafa Suphi'yi O.S.F.'nn sol
kanat mensuplarndan gsteriyor ki, bu kat'iyen doru deildir. Nitekim ayn yanl "Mustafa Suphi 1910'da Sosyalist partiye girmitir.", ifadesini kullanan Bolaya Sovetskaya Entsiklopediya'da yapmaktadr, 11. bask, C. 41;
Bk. Dr. F. Tevetolu, a.g.e., s, 26.
23- Abidin Nesimi, Trkiye Komnist Partisinde Anlar ve Deerlendirmeler,
1909 - 1949, stanbul, 1979, s, 35-38' de Osmanl Sosyalist Frkasnn Kuruluu ve "tirak" dergisi ile ilgili Branko Mercanapulos adl kiiyle ilgili zetle
u bilgiler veriliyor: " ... Branko Mercanapulos, aslen hristiyan Arnavutdur.
Il. Merutiyet dneminde sosyalist dergilerde, Branko Mercanopulos adyla
yazlar yazmtr. "Bamsz f,rnavutlukla ilgili yazlarnda Branko Mercani
imzasn kullanmtr (... ) "Hrriyet ve tilaf Frkas"nn, "Frka-i bad"nn
ve "ttihad ve Terakki"ye kar dier kurulularn yayn organlarnda ise

Trkiye' de Sol Hareketler

141

Ali Baha imzasn kullanmtr (... ) (a.b..) Branko Mercanapulos, sosyalist

nitelikteki "tirak" dergisinin kt dnemde, stanbul'daki Fransz liselerinden birini bitirmi bulunuyordu( ... ) Derginin sahibi sosyalist Hilmi kltrce geri idi. Yabanc dil bilmiyordu. Sosyalist Hilmi, Branko'nun yabanc
dil bilmesinden dolay onunla ilgilendi. Branko Mercanapulos'da "tirak"
dergisine, Franszca dergilerden eviriler yapmaya balad (... ) Bir gn Hilmi, Branko'yu grd ve ona (Jean) Jaures'le, SFIO (i Enternasyonalinin
Fransz Seksiyonu) ile iliki kurmak gerektiini ve Trkiye' de bu dorultu
da bir partinin kurulmasnn uygun olaca grn aklad. Branko' dan
Jaures'e bir mektup yazmasn istedi. Mektupta Osmanl toplumuna uygun
decek bir sosyalist parti program yapmas istei yer alacakt. Branko bu
mektubu yazd. Hilmi'nin imzas ile Jaures'e gnderildi. (a.b..). Jaures'ten
olumlu cevap geldi. Branko mektubu Trkeye evirdi. Jaures'in, Osmanl
Sosyalist Frkas iin ngrd kurallar erevesinde Branko, Osmanl Sosyalist Partisini (Furkas olarak A.S) programn yazd. Branko'nun bana anlattna gre, Osmanl Sosyalist Partisinin kurucusu kendisi olmaktadr( ... )
Mahmut evket Paa'ya dzenlenen suikastten sonra- ki Osmanl sosyalist
hareketleriyle ilikilerini kesti. Arnavut bamszlk hareketine kart (... )
Batdaki evresi Branko'yu, Ali Baha diye tanr. II. Dnya Sava srasnda
"Hr Arnavutlar rgtne" girdi( ... ) Nazilerle savat( ... ) sonuna kadar II.
Enternasyonal sosyalizmine bal kald. III. Enternasyonal Sosyalizmine kar kt. Enver Hoca oluuma egemen olunca, Arnavutluktan ayrld. ... ".
24- Dr. M. Tunay, a.g.e., s, 26.
25- Bknz., A. Cerraholu, slamiyet ve Osmanl Sosyalistleri - slamiyet ve
Yn'c Sosyalistler, s, 4-6, stanbul, 1964.
26- nsaniyet Derg., s. 1-2, Nr. 1, 18 Kasm 1910,
27- Bknz., Bu program ve beyannamelerin en doru ekli sayn F. Teveto
lu'nun a.g.e.'nin 27-33. sayfalarnda yer almaktadr.
28- F. H. Tkin, a.g.e., s, 49.
29- Dr. Ziya Somar, Bir ehrin ve Bir Adamn Tarihi - Tevfik Nevzad - zmir'in
ilk fikir ve Hrriyet Kurban, zmir, 1948.
30- Dr. Refik Nevzat, 1952'den sonra Trkiye'ye gelmi, muhakeme altna alnm ve beraat ettikten sonra bilahare de lmtr.
31- bid. s, 153 - 155.
32- M. S. apanolu, a.g.e., s, 58.
33- Bknz., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. apanolu, a.g.e.

Blm

Osmanl Imparatorluu'nun

Dnya

Savana Girii

Mtarekede Sosyalist Hareketler

28 Haziran 1914'te Avusturya - Macaristan veliahtnn Saraybosna'da ldrlmesini takip eden bir ay iinde 1. Dnya Sava patlak verdii zaman, Osmanl Devleti ilk anda bu byk atmann d
nda kalmt. Ama bu tutum bir tarafszlk siyasetinin sonucu deil
di. Zira devleti ynetenler, ngiltere, Fransa, Rusyann meydana getirdii "ttifak devletleri" ile, Almanya, Avusturya - Macaristann meydana getirdii bloklardan ikincisini oktan semilerdi. mzaladklar
gizli anlamaya gre de hemen savaa katlmalar gerekiyordu. Halbuki devlet byle bir savaa hazr deildi.
Aslnda, Osmanl Devletinin bu hazrl hi bir vakit tamamlanamayacakt. Zira byle bir maceraya atlmamas gereken bir lke varsa
o da kmekte olan imparatorluktu. Daha ncekiler bir yana Meruti
yetin ilanndan beri giriilen savalar -Trablusgarp (1912), Birinci ve
kinci Balkan savalar (1912-1913)-, mparatorluktan birbiri ardndan
koparlan paralar, Avusturya-Macaristann Bosna-Herseki al, Bulgaristann istiklali, Giritin Yunanistana katl (1908), Trablusgarp ile
Oniki Adann talyanlara igali, Arnavutlukun bamszl (1912), Bat Rumelinin elden k (1913) devleti hem maddi hem manevi ynden adamakll kertmiti. erde ise iler en az bunun kadar kt gidiyordu. kinci Merutiyetin ilan ile giriilen parlamanter idare denemesi, ksa zamanda fiyasko ile sonulanmt. 31 Mart olayndan sonra, siyasi hayat rndan km, suikastlar, hkumet darbeleri, ordunun siyasete srekli olarak bulatrlmas sonunda be yl iinde me
ruti idare tek parti diktatrlne dnvermiti. mparatorluun iindeki Trk olmayan aznln hemen hepsi istiklallerini kazanmak peindeydiler. ktisadi bakmdan ise grnteki koca imparatorluk koskoca bir yar-smrgeden ibaret idi.
1913 yl banda bir hkumet darbesi ile ibana geenler ise budu-

441 Aclan Saylgan

rumun nn alacak gte kimseler deildi. Ancak zor kullanarak iktidarda kalabileceklerini biliyorlard. dare, siyasi dzenin hala parlamanter idare olduu zannn uyandrmak iin hileli, baskl seimlerle meydana getirilmi, tek bir partinin temsil edildii meclisten balyor, fakat aslnda bu partiyi yneten 12 kiilik bir "Merkez-i Umuminin", bunlar iinde de kiilik bir topluluun elinde toplanyordu. "ttihat ve Terakki Cemiyetini" olduu kadar, devleti de idare eden Enver - Talat - Cemal Paa
lar triumvras, skynetimi, polis ve askeri zel hapishanesi (Bekir Aa
Bl), srgn yeri (Sinop), hafiyeleri, fedaileri, memleket iinde kk salan cemiyet tekilat ile 1913'ten beri iddeti her gn biraz daha artan bir
tedhi dzeni kurulmuturl. Bu tedhi dzeni pek tabii olarak tepki yaratt gibi, hkumet darbesi ile ibana gelii, ayn yoldan iktidarn kaybedilecei korkusuna yol ayordu. Zaten bu yolda birka deneme olmutu.
te yandan birbiri ardndan yenilgiler, toprak kayplar, devlet idaresindeki yetersizlik dolaysiyle btn lkede genel bir honutsuzluk havas
esiyordu. Srgne gnderilen, hapsedilen, yurt dna kamak zorunda
braklan muhalifler memnun deildi. kinci Merutiyet denemesinden de
hayal krklna urayan aydnlar da gidiat beenmiyordu. Siyasete sokulan ve maddi bakmdan glk iinde bulunan ordu da gayri memnunlar arasndayd. kmekte olan bir devletin btn maddi-manevi ykn
tayan millet ounluunun hemen hepsi, en fazla tedirgin yaayan bir
kitle idi. Btn bu memnun olmayanlarn karsnda idareyi ellerinden b
rakmak istemeyenlerse, bu dzenin srp gitmesini ancak byk bir servenle, devletin bir savaa girmesi ile salayacaklarn, memnun olmayanlarn bylelikle oyalanacam, grnte bir birlik salayacan, hele
bal olduklar blok stn geldii takdirde hem kiisel hrslarnn karla
nacan, hem de devletin onun yaralarnn kapatlacan, bylelikle durumlarnn salamlaacan dnyorlard. Zaten macerac yaratllar,
dar grleri ve yeteneklerinin ok stndeki ihtiraslar buna uygun dyordu2. Tarafsz kalmak ya da bloklardan hangisine katlmann daha
yararl olacan hesaplamak yle dursun, iin sonucundan emin olma. dklar halde3 kr krne bu ie atlacak ve koca bir lkeyi de buna srkleyecek kadar cretkar olan bu triumvira, 1913 yl sonunda Alman generali Liman Von Sanders'in kalabalk ve geni yetkili bir askeri heyetle
stanbula gelmesini salamakla ilk kesin admn att. Harbiye Nezareti,
balca dairelerinin bana, sil5.h fabrikalarna, anakkale ve mstahkem
mevkilere Alman subaylar getirilmiti4.

Osmanl Devleti Savaa Katlyor

Alman subaylarnn Osmanl kuvvetinin kilit noktalarna yerle
mesi sonucu yle bir durum ortaya kt ki, artk savaa girip girmemek yahut ne vakit girileceini kararlatrmak, bu lkeyi idare edenle-

Trkiye'de Sol Hareketler l 4c;

elinde olan bir eydi.

1 Austos 1914'te Rusya'ya sava amas ile birlikte, Osmanl Devleti hemen buna katlmad. Sadece ertesi gn seferberlik ilan ettiyse, bunun sebebi Almanlarn o vakit Osmanl Devletinin savaa katl
masnda bir fayda grmemesinden, aksi;;e
fazladan bir yk olacan dnmesinden
idi. Alnanyann hazrlad sava plannn
ilk devresinde Osmanl Devletine yer yoktu.
1905'te hazrlanan ve "Schlieffen Plan"
adn tayan bu plana gre, Almanya hem
d agu d an. h em b at d an ayn zamand aa1na k zorun d a k a ld g ta kd.rde ' Avrupann
bir baka "Hasta Adan' olan Rusya'y nce kk dev
!etlerle oyalayacak var gc ile Belika zerinden Fransa'ya yklenint
burada en ksa zamanda sonucu alndktan sonra douya ynelecekti.
.
.
Plan balangta tasarland gibi uyguland. 4 Austos 1914 tarihind c

.
,
.
.
.
Alman ordular Belka ya grd. On gn sonra Fransa'nn lerine doru ilerlemeye balad. Savan birinci ay sonunda Alman ordular ngiliz ve Fransz birliklerini Marne rmana kadar kovaladlar. Fransz
hkumeti Bordeaux'ya tand. Fakat btn bu gz alc baarlar, 5 Eyllde balayan ve bir hafta sren Marne arpmalar sonunda yarda
kald. Alman ordusu yava yava geri ekildi. Snra yakn yerde iki taraf siperlere girdiler. Savan ilk ay iinde beliren bu durum, savan
sonlarna kadar artk deimeden srd. "Schlieffen Plan" iflas etmiti. Sava iki cephede birden ve uzun bir sre yrtmek, yeni yeni mttefikler salamak gerekiyorduS. Alnanyann, Osmanl Devletini do
rudan doruya savaa kartrmak istemesi, ite bu durum zerine
meydana geldi. Hi bir vakit bitmeyecek olan hazrlk sryordu. Savan ilk ay iinde kabinedeki muhalifler ounluktayd. Fakat bir
yandan triumvirat, bir taraftan Alman subaylar ii olup bittilerle hallettiler6. Mttefik sava gemilerinin Goeben ile Breslau adndaki iki Alman zrhllarnn anakkale Boazndan ieri girmesine izin vermek
bu olup bittilerin ilkiydi. Mttefiklerin zorlamas ile Osmanl mpara
torluu bu iki gemiyi satn aldn bildirdi. Birincisine Yavuz, ikincisine Midilli adn taktlar. Gemilerin Alman olan subaylar, askerleri, komutan, balarna fes geirerek Osmanl donanmas hizmetinde sayl
dlar. kinci ve kesin adn bu iki gemi Karadeniz'e kt takdirde dman gemisi gibi karlk greceini mttefiklerin ihtar etmelerine ramen Alman Amirali Souchon'un Karadeniz'e alp Rus gemilerine ve
kylarna ate amas ile atld. Bylelikle triunviratn Alman subaylar ile hazrladklar olup bitti sonunda 7 Osmanl Devleti dorudan dorin

deil, Almanlarn

Almanlarn

kmekte olan Osmanl

Devletini kurtarabilmek

ijnhzlbirslahatagirien

"l1tihatTerakkt hareketi,
batl emperyalstler

tarafndan giriilen
topyekun savala
durdurulacakveOsmanl
Trkiyesi de 1. Dnya
savana girmek zorunda
kalacaktr

46 j Aclan

Saylgan

ruya savaa bulat. 11Kasm1914 gn ngiltere, Fransa ve Rusya'ya

sava aldS. Gerek harp esnasnda, gerekse harbe tekaddm eden
gnlerde sosyalist ve ii hareketleri Osmanl mparatorluu iinde
tam bir durgunluk gsterir. Savan yenilgiyle bitmesi zerine ortaya
yepyeni bir durum kar. Daha 1917 ylnda Rusya' da Sosyalist ihtilali
galebe alm, Anadolu' da Milli Mcadele hazrlklar balamtr. Gerek mtareke dneminde gerekse Milli Mcadelenin ilk gnlerinde i
gal altndaki stanbul ve Anadolu' da (Ankara, Eskiehir ve dier baz
blgelerde) sayca az, fakat ilgi ekici sosyalist-komnist faaliyetler
balamtr. Mtareke artlarnn gerei stanbul'da yeniden faaliyete
geen iki sosyalist partiden birinin, ne ekilde igal kuvvetlerinin
oyunca haline geldiini ilerde greceiz.

Mtareke

Olumsuz ortlar altnda

Osmanl-Trk ordularnn
direnmesine ramen
mttefik kuvvetlerin
yenilmesiyle Osmanl
Devleti yenik sor.lm,
harbin faturas ittihat
Terakki ile Enver Poo'yo
karlmt

Birinci Dnya savanda yenilgiye uramas zerine 10

Austos 1920'de Paris'e yakn Sevres kasabasnda Osmanl
mparatorluunun kalesi Anadolunun paralanmas mzakere edilip imzaland. Sevres anlamasndan nce Mondros
mtarekesi imza edilmiti (30 Ekim 1918). Mondros mtarekesi ile galip devletlerin stanbul'u igal etmelerine ve Osmanl lkesinin nemli askeri noktalarn tutmalarna msaade edilmiti. Mondros mtarekesinden cesaret alan galip
devletler Sevres anlamasnda isteklerini Osmanl delegelerine dikte ettirdiler. Bu andlama gereince Osmanl Devleti,
stanbul ve civarndaki kylere ve bir ksm Anadolu'ya inhisar ediyordu. Boazlar alm ve bir Avrupa komisyonunun kontrol
altna alnmt. zmir ve civar Yunanllara verilmi, Krdistan nam
altnda birka Trk iline muhtariyet tannm idi. arki Trakya ve btn adalar Yunanllara braklmt. Mstakil bir Ermenistan tesis edilmiti. Irak, Hicaz, Msr ve Kbrs' ngilizler, Suriye ve Tunus'u Franszlar, Trablusgarp, Rodos ve Oniki Aday talyanlar tamamen alm
lard. Osmanl Devletine kalan kk bir para da mstakil deildi. Silahtan tecrit edilmi (arndrlm) ve galip devletlerin mali kontrol altna alnmt. Tek kelime ile Osmanl imparatorluu yklmt.
Mondros mtarekesi, Limni adasnn Mondros limannda, Agamemnon isimli ngiliz zrhlsnda ngiliz delegesi Visamiral Calthorpe,
Trkiye delegeleri Bahriye Nazr Rauf (Orbay) Bey, Hariciye Nazr
mstear Reat Hilmi Bey imzaladlar. Yenilgi zerine Talat Paa, Sadaretten (Babakanlktan) ekildi. "ttihad ve Terakki" ileri gelenleri s
tanbul' dan katlar. Mtarekenin imzalanmasndan dokuz gn sonra,
A. zzet Paa, Sadaretten istifa etti. Yerine Tevfik Paa Sadrazam tayin
edildi. 11Kasm1918'den 3Mart1919'a kadar Sadrazamlk etti. Yerine

Trkiye' de Sol Hareketler/ 4 7

geen Ferid Paa, 4 Mart 1919'dan 1Ekim1919'a kadar alt

buuk ay Sadrazamlk yapt. Ali Paa, 2 Ekim 1919'dan 3
Mart 1920'ye kadar, Salih Paa ve Ferid Paa' dan sonra Tevfik Paa, 20 Ekim 1920'den 3 Kasm 1922'ye kadar Sadrazamlk yaptlar.

Mtareke sonras stanbul'u igale gelen 55 para geminin 22 adedi ngiliz, 12'si Fransz, 17'si talyan, 4 tanesi de Yunan idi9. Bu gemiler Dolmabahe Saray nnde dizildiler.
Rum, Yahudi ve Ermenilerin alklar arasnda kumandanlar
Bey olundan geerek sefaretlerine (eliliklerine) geldiler. s
tanbul' un igalinden bir sre sonra basnn da kkrtmas ile
ttihad av balad. Meclis-i Meb'usann feshi istendi. Son
Osmanl Padiah Vahdettin, 21Kasm1918'de Meclis-i Meb'usan' feshetti. ttihadlar tevkif edildiler ve Malta adasna srldler.
Mtarekenin bu ar artlar altnda stanbul' da iki sosyalist parti
teekkl etti.

Mtarekede Sosyalist Hareketler ve Sosyalist Frkalar

Birinci Dnya savann balamas ve bitii arasndaki dnemde
hareketlerinde bir canlanma meydana gelmedi. Mtarekeden sonra stanbul hkumeti kard kararnamelerle cemiyetlerin alma
alanlarn daraltt. Yeni cemiyetlerin kuruluunu nledilO. Bununla birlikte eitli karakterde sosyalist partiler kurulabildi. Bu kurulular arasnda "Sosyal Demokrat Frkas" (Kuruluu: 6 Ocak 1918); "Osmanl
Mesai Frkas" (Kuruluu: 29 Ocak 1919); siyaset alannda bir saman
alevi gibi yanp sndler. "Sosyal Demokrat Frkas"nn Bakan Cemil Arif (Alpay), 1946' da Trkiye yeniden ok partili bir devreye girince, Partiyi tekrar faaliyete geirdi. "Sosyal Demokrat Frkasnn" genel
merkezi stanbul'da, Galata-Mader Han'da idi12. Kurucular arasnda
Cemil Ariften (Alpay) baka Dr. Hasan Rza, Fehim Paa'nn yaveri
Tahsin ve emekli memurlardan Habib Bey'ler bulunuyordu13. "Osmanl Mesai Frkas" makine mhendisi H. Memduh, muharrir Ali Avni, Hasan Muslihiddin, Yusuf, mensucat iisi Vahidettin, Ustaba Seyit, Hseyin, Ltfi, smail, hsan, Numan usta tarafndan tekilatland
rldysa da bir varlk gsteremedi. Btn faaliyeti sulh konferansna bir
"rapor" gndermekten ibaret kald14. 11 Austos 1920'de teekkl
eden Amele Frkas" ise kmr iileri tarafndan deil, kmr mteahhitlerinin bir tekilat olarak kur111mutus. Kurucular arasnda
Cemal Hsn (Taray), Dava Vekili Radi, Mehmet Behet, Haydar,
Mehmet Kamil, Seyid Bilal, Ali Haydar, Vanl Mehmet Baba, Mehmet
Ali Aa isimlerine rastlyoruz. Bunlarn bir ksm nemli grevlerle gnmze kadar intikal etmitir. 12 Haziran 1922 (1338)'de tekil edilen
ii

11

Sevres Antlamasyla batl

emperyalist devletler, uzun
sredir hesabn yaptklar
paylom planlar
erevesinde Trkiye
topraklarn topyekun ijgol
etmeye bolayacoklordr

481 Aclan Saylgan

Mstakil Sosyalist Frkas" Hseyin Hilmi'nin "Trkiye Sosyalist Fr
kadar tramvay iisi tarafndan kurulmu ise de,
belli bir faaliyet gsterememiti.
Mtarekede tekrar faaliyete geen Hseyin Hilmi'nin Bakanln
daki "Trkiye Sosyalist Frkas" ile, Almanya ve Fransa' dan dnen sosyalist aydnlarn tekil ettikleri "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas"
ayr birer nemi haizdirler. "Trkiye Sosyalist Frkas", lideri Hseyin
Hilmi'nin ldrlmesi ile, il. Enternasyonalin stanbuldaki faaliyeti
son bulmu; Dr. efik Hsn (Demer) ve arkadalarnn kurduu
"Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" ile de III. Enternasyonalin gnmze kadar uzanan faaliyeti balamtr.
11

kasndan" ayrlan lin

Hseyin Hilmi'nin

Sol matbuat iinde ilk yoyr

. organlarndan olan
"itirak" dergisi Hseyin
Hilmi adyla zdelemi,
dneminde ilgin\ yayn
organlarndan biridir

Karanlk

Sonu: Kapanan Bir Devir

Birinci Dnya savann bitimi zerine srgnden dnen Hseyin

Hilmi, mtarekenin o kark ve karanlk gnlerinde "Osmanl Sosyalist Frkas"n "Trkiye Sosyalist Frkas" ismiyle, 20 ubat 1919
(1335)'de tekrar faaliyete geirdi. Parti stanbul' da, Sirkeci' de Hocapaa sokanda faaliyete gemiti16. Kurucular arasnda Mustafa Fazl
(un), evket Mehmet Ali (Bilgiin), 17 Hasan Sadi (Birkk) , s stan
bul niversite rencisi B. Mercani, 19 Yzba Murat Bey, Su Gemisi
Kaptan Hasan idi. Partinin bu kuruluunda da Genel Bakan Hseyin
Hilmi oldu. Genel sekreterlii de Mustafa Fazl (yn) ald. Mustafa Fazl (un), evket Mehmet Ali (Bilgiin), Hasan Sadi (Birkk) tahsillerini svire' de yapmlard. Mtarekenin bu en karanlk ve kark gnlerinde partiye girmelerinin nedeni, bar artlar konusunda Avrupa
kamuoyunda ve sosyalist evrelerde Trkiye iin bir sempati yolu bulmaktzo. Partiye hazrladklar program 1910 yl programndan ok
farkl idi21.Yeni programda, "bugnk dille sosyalizm eitsizlik ve
adaletsizlie dayanan bugnk toplumu esas tekilatnda temelden
::leiiklikler yaparak toplum hayatna tahamml edilir bir biim vermektir"22 denildikten sonra u ana ilkeler sralanyordu: 1mal ve mbadele vastalarnn milliletirilmec>:, 2- Btn
dnya sosyalistleri ile ibirlii yapmak, milletleraras ii birliini her alanda salamak.
Bu hususlarn salanmas iin birtakm reformlar gerekiyordu: "Her trl seimlerin serbest, vastasz, genel ve nisbi usulle yaplmas, kaytsz artsz basn ve toplant hrriyeti; milletleraras anlamazlklarn hakem usul ile halli, dinin
kiiye ait hususi bir mesele telakki edilmesi, tahsilin btn
derecelerinin parasz ve laik olmas; tabii ihtiyalardan vergi
alnmamas, mbrem ihtiyalar istihsal ve imal eden iiden
vergi kesilmemesi, birikmi ser'.retlerden alnan vergilerin ar-

Trkiye' de Sol Hareketler

149

trlmas, demiryollar, maden ocaklar, bankalar, irketler ve buna

benzer kurumlarla btn istihsal ve imal sosyal bir hale ifra edilerek
devlet masraflarndan iletilmesi, ii, ifti ve 'kk tccar ve esnafn
sermayedarlara kar korunmas iin gereken tedbirlerin alnmas, ii
lerin hafta tatili olmas ve bir iverenin bir iiyi alt gnden fazla al
trmamas (bir hafta iinde), i sresinin 8 saatten fazla olmamas, 14
yandan aa erkek ve 16 yandan kk kz ocuklarnn altrl
malarnn yasak edilmesi, 14-18 yana kadar tahsillerini tamamlayabilmek iin iilerin yarm gn altrlmas, kadnlar ve ocuklarn gece ilerinde altrlmamas, btn i alanlar iin iilerin de fikirlerinin alnarak asgcri cret tarifelerinin tespit edilmesi, fabrikalarda i nizamnamelerinin iilerle birlikte hazrlanmas, i yerlerinin salk durumlarnn ii sendikalar tarafndan kontrol edilmesi, ii sigortalar
nn iiler tarafndan idare ve kontrol edilmesi, grev hakkna dokunulmamas, tutuklularn almalarnn sistemletirilmesi". Bu programa
bir de itzk ilave edilmiti.
Hseyin Hilmi cahil bir kimse idi. Siyasi' disiplinden de yoksundu.
Ksa zamanda evresindeki aydn kiileri gcendirdi ve bunlarn partiden uzaklamalarna sebep oldu. Partide, Bakan olarak kendisinden ve
Mustafa Fazl (un) ile Hasan Kaptan' dan baka kimse kalmad23.
Parti, Aksaray, Beikta ve Kadky semtlerinde ii ube c.t. Milli
Kurtulu sava kuvvetlerinin taazzuvundan nce de Eskiehir' de bir
ube tesis etti 24. Parti yelerinin ounluu irket-i Hayriye iileri olup,
neir organ da "drak" gazetesi idi. Refik Nevzad'n partisindeki teki
lat ile ilgisinin devam ettiini Parti yaynlarndan anlyoruz25.
"Trkiye Sosyalist Frkas", 1919 seimlerine itirak c.tti. Dr. Refik
Nevzad ile Sadrettin Celal (Antel) aday gsterildiler. Fakat kazanamadlar. "Mesai Frkas"ndan Numan Usta'nn :'..35 oyla kazanmas "Trkiye Sosyalist Frkas"n telalandrd. Numan Usta'nn gerek bir
"amele" temsilcisi olmadn ileri srdler26.
Hamallar Kahyas Salih Reis, Hseyin Hilmi'nin "Trkiye Sosyalist Frkas"na bir hayli yardmda bulundu. evresindeki hamallarn
hepsini partiye ye kaydettirdi. Rasim akir Bey' de (tramvay deposu
mdr idi), tramvay iilerinin partide toplanmalarn salad. Ayr
ca Kazm isimli bir ii, partinin iler arasnda tutunmasnda byk
rol oynad27. opur Rza Bey de, Hseyin Hilmi'ye nemli yardmlar
da bulundu. opur Rza Bey'.e, sosyal davalarla ilgisinden ve belki de
sosyalistliinden dolaF Kuleli Askeri Lisesinden alaya karlmt.
Mtareke stanbulundan sosyalizmin tutunmas iin ok alt. Parti
organ drak gazetesinde, Mustdfa Fazl (un), Emin Lami, Sadettin,
Mnir SleyP1an (apanolu) alyorlard. "drak", Sadrazam Ferid
Paa'ya hcumda bulunduu iin bir hafta kapatld. Mensuplar tev-

50 1 Aclan

Saylgan

kif edilmemek iin saklandlar. Tekrar ortaya ktklarnda, Hseyin

Hilmi'nin hayatnda byk bir deiiklik balad. Bu deiiklik, II. Enternasyonalin Osmanl mparatorluundaki son kalesini de ykp gtrecekti. Hseyin Hilmi artk bol paral, krmz otomobili ile dolaan,
krmz yelekli bir ngiliz ajan idi.
Hseyin Hilmi, ngiliz igal kuvvetlerinin destei ile 23 Mays - 6
Haziran arasndaki tramvay iileri grevlerini tertipledi. irket ile mzakereye oturduu zaman, grd mali yardmdan baka, bir de kendisine maa baland2s. te yandan irket-i Hayriyenin 1920 grevlerini de ayn merkezin yardm ve teviki ile tertipledi ve ahsi menfaat
salad. ngilizlerin Hseyin Hilmi'yi kullanmalarndaki sebep, Fransz nfuzunu krmak gayesini gzetiyordu. Hseyin Hilmi'nin dier
karanlk yn, ngilizlerden ald parann yan sra29, mtareke ilan
edilir edilmez "Hrriyet ve tilaf Frkas"nn aleti haline gelmesi idi.
te yandan Hseyin Hilmi, III. Enternasyonalin karsnda II. Enternasyonali destekliyordu. Yunan komnistlerinin stanbul' da bir kolu
olan "Pan Irgation" (Rum i Birlii) lideri Serafim'le de temasndan,
kendisine ahsi faydalar salad. Bu kadar karanlk ve ok ynl faaliyet gsteren Hseyin Hilmi, bir gece Bozdoan Kemerinde esrarengiz
bir ekilde ldrld. Haydar isimli sivil bir polis memuru cinayeti
zerine ald. Namusuna tecavz edildii iin Hilmi'yi ldrdn
tyledi. 9 Ekim 1923'te katil onbe yla mahkum oldu. Ama gerekten
Haydar'n bu cinayeti namusu iin deil, mtarekede bir ara polis mdrl yapm olan ngilizlerin mutemet ajan Tahsin' in teviki ile i
ledii sylendi durdu. Bylece II. Enternasyonalin Trkiye temsilcisi
olan bir hareket snd gitti.
Hseyin Hilmi, Milli Kurtulu hareketinin de karsnda idi. eit
li ilikileri icab, baka trl hareket etmesi de dnlemezdi. Bir taraftan ngilizlerden menfaat salarken, te yandan da tilaf ve Hrriyet Frkas'nn bir aleti olarak faaliyet gsteriyordu3. ~

Trkiye'de Sol Hareketler

151

nc Blm Dipnotlar
1- Bknz., Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I. stanbul, 1940, C. II,
Ksm 1, 2, 3, 4, Ankara, 1940 ve, Prof. Tark Zafer Tunaya, Hrriyetin lan kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul, 1959.
2- Zamannn en aydn grllerinden biri olan Ltfi Fikri Bey, hatratnda bu
durumu yle anlatyor:" ... Ben ttihad ve Terakkiyi sergzeti bir siyasete
daima mtemayil gryorum. Bana yle geliyor ki, onu takviye ve idame
eden hizip, harp ve emsali sebeplerle karm heyecanl bir muhit ve zamann kendisine pek mnasip olacan ve bilakis sulh ve msalemet ve skunet devrelerinde byk bir kabiliyet gsteremeyeceini ve binaenaleyh
hsn muvaffakiyet ve devam iin daima buhranl bir zaman ve muhit hazrlamak mecburiyetinde kaldn hissediyor.", Yaymlanmam Hatrat,
Tark Zafer Tunaya'nn a.g.e., s, 52.
3- Triumviradan biri Talat Paa, btn hesaplarn u cmleyle anlatyor: "Btn mlahazalar Almanyann malup olmayaca ihtimaline gre yrtlmt. Fakat Almanyann mutlak galibiyetine inanlyordu.", Talat Paa'nn
Hatrat, s, 27, stanbul, 1958
4- Bu Alman Generalliinin verdii raporlar iin, Bknz, Akdes Nimet Kurat, Birinci Dnya Sava Srasnda Trkiye' de Bulunan Alman Generallerinin Raporlar, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar: 23, Seri: III, Say: B3,
Ankara, 1966.
5- A. J Grant-Harold Temperley-Lilian M. Person, Europa in the Nineteenth
and Twentieth Centuries 1789-1950, s, 395-407, Landon, 1956.
6- evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. I, s, 197-218, stanbul, 1963.
7- Alan Moorhead, Galipoli; New-York, 1956, s, 30-31.
8- Ouincy Howe, A. World History of our own Times, s, 425-482,C. I., NewYork, 1949.
9- Tahsin nal, 1700'den 1958'e Kadar Trk Siyasi Tarihi, s, 237-247, Ankara,
1958.
10- Kemal Slker, ilerle Politika likileri Asndan Trkiye i Partisi, Eylem Dergisi, 1. Ekim 1965, TP zel Says, Nr. 20, s. 9.
11- bid, s, 10.
12- Tark Zafer Tunaya, a.g.e.
13-Trkiye Komnist Partisinin (llegal) 1946 ylnda yaymlad, Merkez Komite imzal bir "Bildiri" de, Parti mensubu yelerin Cemil Alpay'n "Sosyal
Demokrat Partisi" ne szmalar tavsiye ediliyordu. Ben bu belgeyi, Konservatuvarda renci olduum zamanlar Ruhi Su'dan alm ve okumutum.
Aclan Saylgan).
14- Sz Derg., 30, Ocak, 1919.
15- Eylem Derg., 1Ekim1965, Nr. 20, s, 10.
16- M. S. a.g.e.: s, 61, "Buras daha sonra ikili yayla lokantas olmutur."
17- M.S.'nun a.g.e.'nde verilen bilgiye gre bu zat ilkin Ankara, bilahare stan
bul Hukuk Fakltelerinde Ticaret Hukuku profesr olarak grev yapmt.
18- M.S.'nun a.g.e.'nde mteveffann armatr olduunu ve Birinci Dnya sa-

s2 I Aclan Saylgan
vanda svire'de mahiyetini bilmediimiz "Trk Genleri Cemiyeti';nin

kurucusu olduunu reniyoruz.

19- M.S..'nun a.g.e.'nde I. Dnya savanda ilkin Avrupa'ya, bilahare memle~
keti olan Arnavutlua gittiini, nl bir yazar olduunu, a.g.e.'in basldi
yllarda sa bulunduunu reniyoruz.

20- bid.
21- Proramn tam metni iin Bknz.,Tark Zafer Tunaya, a.g.e., Fethi Teveto-
lu, a.g.e.
22- Sz Derg., 10 Mart 1919: "Sosyalizm, ademi msavat ve adaletsizlie istinat eden cemiyeti hazrann tekilat esasiyesinde, tedbilat ve tayirat icra
ederek, o cemiyeti kaabili tahamml bii hale ifra eylemek demektir"
23- Trk nklap Tarihi Enstits arivinden 24 Austos, 1922 (1338) tarihlibir
rapordan: "(bu sosyalist parti) ismen mevcut ise de, Reis Hilmi, onun etrafnda bir masa ve bir de sandalyadan maada kimse kalmamtr" denmektedir.
24- Tark Z. Tunaya, a.g.e., s, 463.
25- drak, 1. Temmuz 1919 (1335), s, 1.
26- Alemdar, 26 Kasm 1919.
27- M. S. apanolu, a.g.e.
28- bid., s, 72.
29- Eylem Derg., Nr. 20. 1Ekim1965, s, 10.
30- Dimiter imanof a.g.e.'nin 63-69. sayfalarnda, 1 Mays 1920'de stan
bul'da Komnist Partisinin Hrriyet tepesine kadar uzanan bir miting tertip
ettiini ve Sadrettin Celal'in bu mitingde konutuunu yazyor. Bu mitingi;
sosyalist Hilmi tertip etmi ve ncln de "Trkiye Sosyalist Frkas"
yapmtr. D. imanof'un verdii bilgi doru deildir.

4.

Blm

Rusya'da Komnist htilali

RU:sya'y Devrime Srkleyen Sebepler

Birinci Dnya Sava, Rusya' da esasen en az yarm asrdan beri
beklenmekte olan: ihtilali hzlandrdl. htilal havas 19. yzyln ban
dan ve I. Alexandre devrinden beri Rusya' da esmekteydi. 1825'teki Dekabristler teebbs asilzade subaylarn, aydnlarn iiydi. Daha sonralar Dostoyevski ve arkadalarnn dahil bulunduu ihtilal teebbs
de asilzadelerin ve aydnlarn bir teebbs idi. Plehanov, 1889'larda
Avrupa' da ilk sosyalist ihtilalin Rusya' da patlayacan haber veriyordu. Fakat 1917 ihtilalinin balca sebebinin I. Dnya sava. olduunu
belirtmek yerinde olur2. Dnya Sava, Rusya'y derinden sarsmt.
"dare mekanizmas bozulmu, iktisadi glkler artmt. Harp iinde
Rus ordusu bir gnde 45.000 top mermisi sarfediyordu3. Buna ramen
Rus harp sanayii, bu silahlar yetitirecek gte deildi. Mttefikkuvvetler Rusya'ya yardm iin anakkale Boazn zorladlarsa da, baa
r elde edemediler. Denilebilir ki, Rus ihtilalinin baar sebeplerinden
biri ve belki de en nemlisi, anakkale' de Osmanl kuvvetlerinin ver.:.
mi olduu baarl savunma sava.lardr.
Krm Harbi ile (1856) zayf den byk iftlik sahiplerine kar patlak veren kyl isyanlarnn sonucu, ar hkumeti 1861 ylnda toprak
klelik hukukunu kaldrmt4. Buna ramen byk toprak sahipleri
kyllere verilen bir ksm topraklar tekrar geri almaya muvaffak oldu-.
lar. Kyllerin de azat edilmeleri iki milyon rubleye yakn para demelerine sebep oldu5. Angarya, kulluk hakk gibi sistemler yrrlkteydi ve
b1 nlar da Rus kylsnn bir kat daha ezilmesine sebep oluyordu. 1903
ylna kadar dayak cezas yrrlkteydi. Bunun yan sra Rus venizmi,
aznlklara kar yanl bir politika uygulamaktayd. Pogromlar,6 Transkafkasya' da Ermeni-Azeri katliamlar tertiplemekte idi.
Rusya' da 1865 ile 1890 yllar arasndaki ii says 706.000' den
1.443.000'e ykselmiti. 1890'dan sonrada kapitalist endstri hzl bir
ilerleme gsterdi. Dou Rusya'nn 50 vilayetindeki iilerin says
2.207:000, btn Rusya' da ise 1890-1900 aras 2.792.000 ii vard. Sana1

541 Aclan Saylgan

Kkleri Rus Narodnik

hareketine dayanan
Sovyet-Rus devrimi
sanayilemenin getirdii

emek-sermaye atmas ve
Rusya'nn zgr yaps
biraraya gelince devrim
kanlmaz olmutu.

Narodnik hareketin fikir

babas Herzen'di

yi kalknmas bilhassa demiryolu inaatna yneldi. On yl

iinde 21.000 Verstten* fazla demiryolu yapld. Kapitalist kalknmann sonular kylere kadar girmeye balad. Ky burjuvazisi dodu. 1903'te on milyon kyl ocanda yalnz bir buuk milyon hali vakti yerinde insan vard.
1880-1890 yllar arasnda bir ign en az 12,5 saat idi. Dokuma sanayiinde ise bu rakam 14-15 saate kadar uzard. ocuklar ve kadnlar da almakta ve dier iilerden az gndelik almaktaydlar. inin aylk geliri 7-8 rubleyi gememekteydi7. Bu
artlar altnda grevler patlak verdi. 1875'te Odes.a'da "Gney
Rusya i Birlii" teekkl etti. yedi sekiz ay sonra bu teekkl
ar polisi tarafndan datld. 1878'de Petersburg' da marangoz
Halturin ile tesviyeci Obnorsky "Rus i Kuzey Birliini" kurdular. Bu teekkl programnda batnn Sosyal Demokrat i Partilerine balln
zikrediyordu. Programda belirtildiine gre, bu teekkln amac, adaletsiz ar rejimini ykmak yerine sosyalizmi kurmak idi. ye says 200 kii
yi gemiyordu. ar polisi ksa bir sre sonra bu tekilat da datt. 18811886 yllar arasnda 80.000 ii 48'den fazla grev yaptlar. Aydn.bir ii
olan Petr Moiseyenko tarafndan ynetilen Moroz fabrikasndaki grevlerin, Avrupa ii hareketlerinin tesiri altnda Rusya' da ilk marksist teek
kllerin kurulmas ynnde nemli bir rol olmutur.
arla kar ilk mcadelenin anti-marksist Narodnikler (Halklar)
tarafndan yrtld bir gerekti. Plehanov'un Cenevre'de "Emein
Kurtuluu" grubunu tekil ettii tarih 1883'tr. Bu ilk marksist teekkl
ile Narodrik'lerin hareketi arasnda zaman fark vard. Plehanov, Zasuli, Akselrov gibi komnistler Marx ve Engels'in eserlerini tercme ederek, ilk defa Rusya ierlerine yaydlar. "lmi sosyalizm"in temelini bylelikle atm oldular. Bunlara gre sosyalizm bir topya deil, ada
kapitalist cemiyetin inkiafnn zaruri bir neticesi idi. Narodniklere gre
inklap snf, marksistlerin aksine ii deil kyl idi. i hareketleri,
marksistlerin grn takviye edecek ekilde 1901-1904 yllarnda inkiaf gsterdi. 1 Mays 1901'de Petersburg grevlerinde ar askerleri ile
grevci iiler arasnda atmalar oldu. Nihayet 1898'de I. Kongresini akteden "Rus Sosyal Demokrat i Partisi" 1917'de iktidar almaya muvaffak oldu. htilalden sonra da Lenin'in teklifi ile "Sovyetler Birlii Bol
evik Komnist Partisi" ismini ald (1918).
Rusya' da inklabn baarlmasnn tarihi birok sebepleri vardr.
Bir defa, Ekim ihtilalinin karsndaki Rus burjuvazisi, nispeten zayf
ve kt tekilatlanm idi. Siyasi tecrbeleri azd. ktisaden fazla geli
mi saylmazd. Ayrca bamsz hali de yoktu. ngiliz, Fransz burjuvazisi gibi palazlanm olmayan Rus burjuvazisi I. Dnya Sava sonuna kadar srdrd harp taraftarl ile Boleviklerin cephelerdeki

Trkiye' de Sol Hareketler 55

1

tahriklerini kolaylatrarak ihtilalin baar kazanmasna sebep oldu.

Askerler kitle halinde cepheleri terkettiler. ehirlere koarak ii hareketlerine kartlar. Burjuvazi, ii dalgalanmalarna kar asker kar
yordu. iddeti en sonuna kadar kullanyordu. Halk, ar politikas ile,
burjuvalarn politikas arasnda fark olmadn grnce, Boleviklere
tevecch etti. Bolevikler mcadelede bir hayli tecrbe sahibi idiler.
Baarlarn kyllerle yaptklar ittifak hzlandrd. Dier taraftan, 1.
Dnya Harbine katlm olan lkeler Rus ileri ile ilgilenmeye vakit bulamadklarndan, Boleviklerin zaferlerini salamlatrdlars.
Birinci Dnya Sava sonunda Rusya' da ihtilalin patlak verip arlk rejimini devirmesi arizi bir hareket deil, insanlk tarihinde bir dnm noktas idi. Rus inklabnn paralelinde ikinci orijinal bir hareket
de, Anadolu'daki "Milli Kurtulu Sava" hareketi idi. Rus inklabnn
enternasyonal nitelii yannda, Anadolu hareketi milli idi. Bir yn ile
her iki hareket de balangta klasik emperyalizme kar idi. Marksistler, Rusya iindeki d sermayedarlarn ortaklar addettikleri kapitalistlere, toprak aalarna ba kaldrrken, Trkiye' de de btn bir millet burjuva mnevverlerin nderliinde kyls, iisi, tccar, din
ulemas ile batnn palazlanm emperyalizmine ba kaldryordu. Rusyada mcadele; marksistlerle, burjuvalar arasndaki bir hesaplama
idi. Milli Mcadele Anadolusunda ise; milli kuvvetlerin ittifak ile, istilac kapitalizmin emperyalist kollarna kar dvlyordu.
Rus ihtilalinin baarsndan sonra, Avrupa' da ii hareketleri, sosyalist-komnist partileri byk gelimeler gsterdiler. Almanya' da patlayacak bir komnist ihtilali ile, ii snfnn ncl yetikin Alman
proleteryasnn eline geecek ve dnya ihtilali tahakkuk edecekti. Ancak
Almanya' da ihtilalin patlak vermemesi, Anadolu' da milli kurtulu hareketini milli kuvvetlerin kazanmas, dnya ihtilali fikrinin lmesine,
daha bir baka deyimle mahiyet deitirmesine sebep oldu: Sovyetlerin
ar Rusyas emperyalizmini devam ettirdikleri belirdi.
arln gerilemesine paralel olarak, Osmanl imparatorluu da hzla dalma yolundayd. Skalieri Cleanti-Aziz
Bey Komitesi, Kuleli Yakas, Ali Suavi Hareketi diye anlan
baarsz darbe teebbslerinden sonra, baarl iki darbeden
biri ile I. Merutiyet (1876), ikincisi ile de "ttihad ve Terak-
ki" hareketi muvaffak oldu (1908).
kinci Merutiyetin aydnlar, ok bel baladklar Jeune
Turc hareketinin ykldna ahit olunca, bilhassa Avrupa'da
bulunanlar Jean Jaures'nin ve Alman sosyalist hareketlerinin
etkisi altnda kaldlar.

Uzun bir gemie sahip

arlk Rusyasnda sosyalist
aevrimd hareket, !.Dnya
savandan pay kapma

yarna katlan arlk

Rusyasnn ve ar il.
Aleksandrn da sonunu

getirecektir

561 Aclan Saylgan

Drdnc Blm Dipnotlar
1-evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. I, s, 231, 1963.
2-N. Brian-Chaninol, Rusya Tarihi, s, 457, stanbul, 1939.
3-. Sreyya Aydemir, a.g.e.
4-SSCB Bolevik Komnist Partisi Tarihi, Moskova, 1940, Ecnebi Diller
yat Evi. Trke basm.
5-. Sreyya Aydemir, ibid. s, 5.
6-Pogrom, Rusya' da Yahudilere kar yrtlen katliam hareketi.
* Rus uzunluk ls birimi olup, 1Verst=1.067 km'dir.
7-. Sreyya Aydemir, ibid. (Dip Not: 4) s, 8.
8-ibid. s., 222

Neri-

Bln

111. Enternasyonal Trkiye' de

Balamas
Trkiye'de sosyalist ve komnist hareketleri 1916-1917 yllarnda
Trkiye dnda balad. II. Enternasyonalin kuruluundan sonra da
Trkiye dahiline intikal etti. Drt d merkez, Trk sosyalizmine ba
lang oldu. 1- Fransa'da, 2- Almanya'da, 3- svire'de, 4- Rusya'da
balayan ilk Trk sosyalist-komnist hareketleri, 1919'dan sonra Trkiye' de merkezileerek gnmze kadar intikal eden sosyalist ve komnist hareketlerin douunu hazrlad.
Yarm asr sresince, Trkiye' de komnizmin tek temsilcisi olmu
Dr. efik Hsn Demer ve onun temsil ettii komnist hareket, gsterdii inkiaflar, ciddiyeti, Komntern ile mnasebetlere kadar varan
davranlar, sreklilii ile zerinde durulmas gerekli en nemli vak
adr. Onun iin biz de, Trk sosyalist-komnist hareketi ele alrken, Dr.
efik Hsn Demer'in ahsiyetinin mihveri etrafnda meydana gelen
hareketleri, temel olarak kablil etmek gerekir.

Komnist Hareketlerin

Dr.

efik

Hsn

Demer

(1887-1959)

Trk sosyalist ve komnist hareketinin nde gelen isimlerinden Dr.

efik Hsn (Demer), Selanik'te, Yahudi dnmesi bir aileden domu
tu. Babas hukuku ve mteahhit Hsn bey, annesi Rukiye hanmd2.
erkek ve kz kardei vard3. Dr. efik Hsn (Demer), Trkiye' de
renimini tamamladktan sonra Paris'e gitti. Fen ve Tp fakltelerinden
mezun olarak sinir ve ruh hastalklar mtehasss oldu. Dr. efik Hsn
yurda dndkten soma (1912), I. Dnya savann kmas zerine askere alnd. Hekim olarak anakkale ve ark cephelerinde bulundu. Harp
esnasnda Ankara'ya gelerek ar bir mide ameliyat geirdi. Paris'te bulunduu 1905-1910 yllarnda bir Jeune Turc idi. Yahya Kemal (Beyatl),
yazar Abdlhak inasi (Hisar) genlik arkadalar idi4. Dr. efik Hsn
(Demer), yurda dnd zaman, inand Jeune Turc hareketinin ma
lubiyetini grm, Paris'te iken etkilendii "Jean Jaures sosyalizmini"
Trkiye' de yerletirmek amac ile faaliyete gemiti. Pariste tant Le-

'iR 1 Aclan

Trk Sol hareketi i\inde

yaad dnemden,
ldkten sonra do odndan
sz ettiren isimlerin
bojndo efik Hsn
Demer geliyordu

Saylgan

okadya Stermiake ile daha sonra Varova'da evlendi. Kz Meryem, kinci Dnya sava srasnda Varova ayaklanmasnda
Naziler tarafndan ldrld5.
Kendisi, 1946 yl tevkifatnda (tutuklanma) yapt itiraflarnda yle diyordu: "1887 ylnda Sel3.nik'te dodum.
Orada parasz retim yapan, lakin ismi Yunanistan'n bile
hudutlarn am olan iyi bir okul vard: M. Graud Koleji.
te bu koleje ben de devam ettim ve orada Franszcay ok
mkemmel bir ekilde rendim. Dolays ile Franszca olan
btn kltr cereyanlarn takip edebilme imkanna sahip olmutum. Sonra da tahsil iin Fransa'ya gittim. Bu gidi RusJapon harbini mteakip, Rus burjuva Dumas inklap ve sla
hatlarnn cereyan ettii sralara rastlar. Bu srada Fransa siyasetinde
sosyalist hareketi de en byk hamlelerinden birini gerekletiriyordu.
Fransa'da Jean Jaures'nin ahsiyeti etrafnda "Sosyalist Unifie Partisi
ve Humanite Gazetesi" douyordu. Faris niversitesi rencileri arasnda byk sol hatiplerden Clemenceau'nun da Jaures gibi, etrafnda
yaratt byk tesirler vard. Ben de btn heyecanmla bu tesirler altnda kaldm ve dnya sosyalist cereyanlarn bu tesirler altnda benimsedim. 1907'de Paris'te Baron de L'horme'nin konanda yaplan
nemli bir kongrede renci temsilcisi idim. Bu kongre, Abdlhamid'i
devirmek iin kurulan trl teekkllerin elbirliini temin etmek gayesini gdyordu. Bu kongrede Ahmet Rza Bey ve Prens Sabahattin Bey
gruplar ile baz Ermeni-Bulgar komitelerinin anlamalar balca
amalardand. Lakin baz ahsi ve dar grl ihtil3.flar, rekabetler ortaya kt. Birleme yle dursun kongreye itirak eden trl teekkl
lerin de dalmas iten deildi. te bu kongrede birleme hari, btn
menff hareketlerin yarataca blnme tehlikesini benimseterek ihtiraslarn susmas gerektii fikrini kurtarm oldu. 1912'de doktor olarak
Trkiye'ye geldim. Sras ile, Balkan ve 1. Dnya Savalarnda askerlik
yaptm. 1919' da mtareke balangcnda Trkiye' de byk siyasi cereyanlar ba gsterdi. Bunlar arasnda "Amele Cemiyetleri" ve "Sosyalist
Partiler" de vard. Lakin hareketlerin banda durumu btnl ile
kavrayacak, mcadeleleri bir elden idare edecek kudrette merkez] teekki.iller ve ahsiyetler belirmemiti. Sosyalist Parti lideri Hilmi, karacahil idi. Sosyal Demokrat Parti reisi, Dr. Hasan Rza, adap ve merasim
iinde boulmu, ktlelerden uzak, zavall bir ihtiyar idi. Yksek mnevverler, bilhassa Dar'.ll Funun (niversite) camiasnda retim yelerinden pek ounun sosyalist istikamette bir kaynama iinde bulunduklar iitiliyorsa da, bunlarn kimler olduunu ve ne yapmak istediklerini bilmiyordum. Fakat byle tutarl bir teebbs btn kuvvetimle desteklemek niyetindeydim ve uyank bekliyordum. 1919 ylnda

Trkiye'de Sol Hareketler j 59

Namk smail imzal bir mektup aldm. Bu zat mterek dos-

tumuz Abdlhak inasi'den (Hisar) benim sosyalist mefkuresine kendini vermi, marksizmi esasl bir tarzda tetkik etmi bir vatanda olduumu rendiini, bir sosyalist parti
yaratmak iin uratklarn bildiriyor ve gayretlerimizi birletirmek iin randevu istiyordu. Bunun sk sk laf edilen
mnevverler grubu olduunu anladm. Derhal temasa getim. Namk smail, gen bir ressamd ve Beiktataki atelyesini bir toplant salonu haline getirmiti. Haftada bir sosyalist
dostlar burada toplant yapyorlard. O srada bu toplantya
katlanlar 30-40 kii kadard. Konumalarn sevki, idaresi
gevek ve planszd. Mdahale ederek sevki idareyi ele aldm. Bilahare "Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi"nin nizamnamesinin esaslarn hazrlayarak hkumete verilmesini temin ettim. Bu faaliyetimize muvazi olarak, memleketin dier baz vilayetlerinde sosyalist mahiyet tayan hareketler ba gstermiti. Bunlarn en nemlisi
Ankara' da kurulan "Halk tirakiyun Frkas" idi( ... ) Benim kurmaya
muvaffak olduum "Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi" onlara nazaran daha ok salam esaslara dayanyordu. Zira aramzda devletin
de itibarn kazanm baz zevat vard. Bakn partimize mensup kimseleri, hatrlayabildiim kadariyle yle sralayabilirim: Eski ktisat Bakanl Genel Ticaret Mdr ve milletvekili Mehmet Vehbi (Sandal),
Milli Eitim mdrlerinden Ethem Nejat, ifti Ktphanesi sahibi
Akif, ressam Namk smail, aabeysi Hsn smail, Corafya profesr Hamid Sadi, Matematik profesr Ali Yar, ktisat profesr Mnir,
lise mdrlerinden Celal (Sakall Celal Yalnz), sonradan katlan Sadri
Celal, Nizameddin Ali (Sav), gazeteci Nizameddin Nazif (Tepedelenliolu), gazeteci Suphi Nuri (leri), eski Maliye Bakan Nurullah Esad
(Smer), Fikri Servet, halen Moskova'da bulunan veteriner Cevdet.
Partimiz iin beyanname yaplm, kongre toplanm, reislie Mehmet
Vehbi (Sandal) ve genel sekreterlie de ben seilmitim. Parti mteeb
bis heyetine dahil olanlarn ekserisi Almanya' da Spartakist inklap mcadeleleri srasnda orada bulunmu, bu mcadelelere katlm kimselerdi. O zamanlar bunlar tarafndan "Trk Kulb" de ele geirilmi
ve "Kurtulu Mecmuas"nn ilk says! Berlin'de kmt. Bilahare bu
mecmuann neriyatn "Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi" stne
ald. Alt say kadar kard. stanbul igalini mteakip bu parti igal
kuvvetleri kumandanl tarafndan kapatld. Propagandaya, bu defa
neriyat sahasnda devam etmek zere Sadrettin Celal ve Nizameddin
Ali Beylerle mutabk kaldk. 1921 'de de Aydnlk" mecmuasn yayn
lamaya baladk. Aydnlk mecmuasnn kendine has bir grubu olmu
tu. Bu grupla haftada bir yazhanemde mnakaal konferanslar terdip
/1

Merutiyet dnemi Trk

aydnlar arasnda en

muhafazakarndan, en sola
kadar Fransz
sosyalistlerinden Jeon
Jeures'in tartmasz tesiri
vardr

60 ) Aclan

Saylgan
ediyorduk. Bu toplantlara parti kuruluuna

katlan

zevattan

baka Nafi Atf (K(lnsu) ve Ankara niversitesi rektr ev

ket Aziz (Kansu), Ruen Eref (naydn) Beylerin ilmi gay-

retlerini de sabketti. 1922 senesinde Bulgaristan'a siyasi bir

seyahat yaptm. O zaman Bulgaristan' da "stanbuluski Partisi" hakim idi ve bu srada "Bulgaristan Komnist Partisi"nin
tertipledii byk kongrede de ben "Aydnlk Grubu"nu
temsil ediyordum. Sofya' daki kongrede benim uzun konu
mam bandan sonuna kadar dikkatle takip edildi. Gerek
kongre srasnda gerek kongreden sonra orada Trk komnistleri ile tantm. Dostluk kurdum."6
Sonuna kadar ttihat
kalan, ancak Trk Sol
hareketi iinde sosyalistlii
ile bilinen Celal, Enver
Paa'nn mutemet
odamlarndan biriydi (KGB
Ariv Belgelerinden. Bknz.,
Nabican Bakiyev, En.ver
Paa'nn Vosiyeti, 2007, lst.)

Balang~a "Trk
Ocaklarnda' yer olan
Nizameddin Ali, Alman
sosyalist hareketinin
etkisiyle sola kayan
isimlerdendir

Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas

. Berlin'de Kant Strasse Numara 8'de Trk kolonisini bnyesinde
toplayan Trk Ocaklar tertibinde bir kulp vard. Bu tekilatn baka
n Hamdullah Suphi (Tanrver), sekreteri de Mehmet Vehbi (Sandal)
idi. Almanya' da tahsilde bulunan, staj yapan birok gen, bu kulbn
yesi idi. Vedad Nedim (Tr), Ali Nizami (Nizameddin Ali Sav), Ethem Nejat, Mustafa Nermi, smail Hakk, Sadk Ahi (Mehmet Eti), l
hami Nafiz (Pamir), Mmtaz Fazl (Taylan), Nurullah Esad (Smer),
Lemi Nihat ve Namk smail, Alman sosyalist hareketinin tesirinde
kalm ve hatta bu evre Berlin'de "Trkiye i ve ifti Partisi"ni kurmu, 1 Mays 1919'da "Kurtulu" dergisini yaynlamt7 . Berlin'deki
sosyalist Trkler stanbul'a gelince faaliyete getiler. Paris'ten gelmi
olan Dr. efik Hsn'y (Demer) Berlin grubu, Abdlhak inasi (Hisar) delaleti ile tand. Temasa geilerek, Berlin'de kurduklar partinin
bana "Sosyalist" kelimesini eklediler. 22 Eyll 1919'da
"Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" teekkl etti. Mte. ebbisler arasnda Dr. efik Hsn (Demer)'den baka, Ethem Nejat, Ahmet Akif (ifti Kfphanesi sahibi), Sadrettin
Celal, Namk smail (ressam), Cevat, Baytar Cevdets, Servet,
Nafi Atf (Kansu), Mehmet Vehbi (Sarda~) bulunuyorlard.
1919 Eyll'nde Dr. efik Hsn (Demer) ve arkadalar
hkumete partiyi kurmak iin mracaat ettiklerinde , 21 Eyll 1919 tarih ve 1284 sayl bir yaz ile stanbul Emniyet Mdrlne partinin kurulmasnn er'f hkmlere aykr olduunu bildirmiti9. Fakat kesin bir red cevab verilmediin
den Parti, kendisini kurulmu farzederek faaliyete gemiti.
Frka, kuruluundan dct ay sonra ilk kongresini akdetti. lk idare
heyeti u zevattan meydana gelmiti: Dr. efik Hsn (Demer), Namk smail, Hseyin Memduh, Mehmet Vehbi (Sandal), Hasan Nuri,
Numan Usta (malat- Harbiyede ustaba), Rasih. 20 Eyll 1919'da ya-

Trkiye' de Sol Harekeller

161

ymlanmaya balayan "Kurtulu"

dergisi 1920 ubat'na kadar be say kt 10 "Kurtulu" dergisinde baz kavramlarn

marksist aklamas yer alyordu. "Kurtulu"a gre sosyalizm, Trkiye'yi "Bedbahti ve felaketlerden uzaklatracak
yegane yoldur." Endvidalizm ve demokrasi bizi kurtaracak yollar deildir. "Mnferit deil, dnya kuvvetiyle ve
beynelmilel tekilatla mterek dmana kar almak
mecburiyeti karsnda ancak sosyalizm varlk gsterebilir",
"Sosyalizm fakirlere, yoksullara refah ve saadet vaad eden
bir yoldur." (Sosyalizm ve Ferdiyetilik) balkl makale, s.
51. derginin l. saysnda "Proletarya Kimdir?" (s. 6) balkl
Trk sol matbuat hayat
yazda da yle denilmektedir: "Dnyada yek dierine iki zt
i\inde Almanya' da
snf temayz ediyor. Biri alan, dieri de altran. yle alan ki, yaymlanan "Kurtulu('
920) ve Aydnlk
eziliyor, tazyik gryor; yle altran ki, eziyor ve tazyik ediyor. a- (ldergisinin
ak zel bir yeri
vardr
ltrann umumi ad sermayedar veya kapitalist, alann umumi ad
proletarya ... Bugnk dnyada iki kabiliyet vardr: biri soymak, die
ri soyulmak. .. Bu iki ksmdan her soyulan proletaryadr (s. 7) ... Sosyalistler, ikayet ve hcuma kuvvet vermek iin: "Btn cihann proletaryas, birlik olun" diye barmakla dahili ve harici proletaryay pek iyi
izah ederler (s. 48-49)." 36. sayfada "Sosyalizm ve Edebiyat" balkl
yaz da komnizmin klasik demokrasi anlay ortaya konur: "Demokrasi proletaryay, daha bir mddet ifal iin uydurulmu bir yalan,
koca bir yalan, kuyruklu ve hain bir ydlan"dr. 56 ve 57. sayfalarda ise
askerlik ve vatan konular zerinde durulur. "Sosyalizm ve Militarizm" balkl makalede yle deniyor: "Biz, bugn mahvolan, dn ne
olduu kat'i surette kimse tarafndan bilinmeyen ve yalnz bir hayalden baka bir ey olmayan tarihi vatan yerine, atisi muammer ve mreffeh bir i ve ii vatan vcuda getirmeliyiz ... Bu
,,~\
~1
ordular iki ktleden teekkl ediyor: Hayat para ile satn
alnm ve kkten beri vatanperverlik, fetih, itinam ve
hrs- hret telkinat ile bytlm bir hey' eti zabitan; cebren lme sevkedilen zavall ve bihaber bir efrad ... Dnyaya
hakim olmak isteyen intikam, intikam, intikam diye hayk
ran, albayrak yangnlar zerinde ykselsin terane-i vahiye
si ile yrye, dnyalar fetheden ecdadna benzemek isteyen
bir kurun- vusta ktlesi istemiyoruz ... "
Jean Jaures okulundan yetime bir sosyalist olan Dr. e
fik Hsn (Demer), ksa bir sre sonra mnevver sosyalizminden (aydn sosyalizmi) marksizm yoluyla ihtilalci sosyalizme geti ve kurduu partiyi bir komnist tekilat olarak faaliyete geirdi. Ancak bu sefer pek ok arkada kendisini terketti. Yannda yalnz Sadrettin Celal kald11. 16Mart1920'de stanbul'un ngilizler tarafndan iga-

.: ' .
~~

62 \ Aclan

TKP iinde nemli isimler

arasnda dneminde
yaymlanan "Orak-eki(
dergisi ve onun mesul
mdrln yrten
Eaac Vasf'tr {Altta, Orakeki dergisi)

'>~,.-.-:

Saylgan

li zerine "Kurtulu" yaymn tatil etti. Bir ksm sosyalist

milli mcadeleye katlmak iin Anadolu'ya geerken, stan
bul' da kalanlar 12 Temmuz 192l'de "Aydnlk" dergisini
karmaya baladlar. Moskova'da Komnternin nc Kongresi yaplrken, artk stanbul' da gizli Komnist Partisi te
kil edilmi bulunuyordu. "Trkiye i ve ifti Sosyalist
Partisi" partinin legal yz, "Aydnlk" da legal organ yerine geiyordu12. te yandan Dr. efik Hsn (Demer) 19201921 yllarnda baz Yunan komnistleri ile de temas kurmutu. Serafim Maksimos, Nikola Asmakopolo, Roland Genenzberg, lya Zaharaya gibi isimleri bu meyanda zikredebiliriz. Dr. efik Hsn'n (Demer) kendi el yazs ile yazm
ve bir tevkifatta (1925) ele geen belgede de unlar yazl idi: "Trkiye
Komnist Partisi, amelinin en uurlu fertlerinden mrekkep inklap
ve uurlu bir teekkldr. Aydnlk grubunun etrafndaki inklap
amele sendikalarnn en uurlu efrad ile, Rumlardan mrekkep TU
amele grubu ve Hinak Cemiyetinin sol grubu birleerek Trkiye Komnist Partisi'ni tekil etmilerdir."13
Dr. efik Hsn (Demer) 1921 ylnda "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas'' paralelinden "Trkiye i Dernei"ni tekil etti. Serafim
Maksimos, Roland Genenzberg, Nikola Asmakopolo, lya Zaharaya gibi Komntern elemanlarnn da yardm ve teviki ile, Dr. efik Hsn
(Demer) ayn yllarda "Genlik Cemiyeti", "Beynelmilel Deniz ile
ri ttihad", "Beynelmilel Marangoz Cemiyeti", "Beynelmilel Bina i
leri Cemiyeti" ve ayrca "Genlik Cemiyeti" stanbul'daki hristiyanla
r komnist yapmak amacn gdyordu.
1923 ylnda Sadrettin Celal (Antel), Nikola Asmakopolo, Serafim Maksimos, Roland Genenzberg Komnternden
aldklar direktife uygun olarak yeniden TKP'yi illegal olarak
ve en aktif ekilde harekete geirdiler. TKP'nin yedi kiilik icra heyeti, kiilik de idare heyeti vard (Merkez KomiteMerkez cra Komitesi). Partinin nde elen iki lideri Sadrettin Celal ile Dr. efik Hsn (Demer) idi. Hasan Ali (Ediz),
Eczac Mektebi talebesi Vasf dier yeleri tekil ediyorlard.
Yksek okullarda kesif propaganda faaliyetine geildi. "Trkiye Komnist Genler Birlii" tekil edildi. Bu tekilata Fahri mstear ad ile Aydnlk Yaz leri Mdr Ali Cevdet genel sekreter oldu. Vasf 'Mustafa' mstear adn, Hasan Ali
(Ediz) 'Nafiz' mstear adn, Galip 'Mehmet Ali' mstear adn, Ressam Samih "Ragp' mstear adn aldlar. Ali Cevdet ayn zamanda
Trkiye' de Komnternin gvendii bir elemanyd, Komntern ile
TKP arasnda irtibatyd. OMSK'nin Trkiye seksiyonu efiydi.

,,_,..'"f .,_~_,,,;.;..w~"'~"'"" -i" .. -~,,.

'-1''."""''')i.'$#;},,,"~.~-~-,~l --~~,.,;,,.>,, .J"',>_t:-,.

Trkiye' de Sol Harekeder

163

Galata' da 192l'de teekkl eden "Trkiye i Dernekleri" de Komnternin stanbul faaliyeti cmlesindendi. Dr. e
fik Hsn (Demer) ile Sadrettin Cel.1 (Antel) ve Sleyman
Nuri, 22 Haziran - 12 Temmuz 1922 tarihlerinde Komnternin III. Kongresine delege olarak katlmlardl4. "Trkiye
i Dernekleri"ni Komnterne tekiye ettiler.
"i Dernekleri" ilk kongn:sini kuruluundan birka ay
sonra 5 Austos 192l'de, stanbul'da ehzadeba'nda aktetti. Bu toplant Trkiye Komnist Partisinin baarszlkla sonulanan cephe politikas ile ilgili idi. Kongre sonunda kaleme alnan beyannamede yle deniyordu: "ilerin el ele vererek, mterek menfaatlerini ittihadn verdii kuvvetle mdafaa etmek olduunu idrak eden kongre; umum Trkiye proletaryasnn burjuvazi kuvvetlerine kar ayn tekilat etrafnda mttehid,
kudretli bir cephe tekil etmenin ve ilk imkan husulnde, mmasil
dernek ittihadlaryle temasa gelmesini temenni eder. Kongre bu uur
lu tezahratn cihan proletaryasna iblan kararlatrr. Onlar Trkiye iileri namna selamlar ve itimai inklabn babas Karl Marx'n
mehur Btn Dnya Proleterleri Birleiniz hitabn tekrar eder". Bu
Kongrenin yanklar basnda gene Aydnlk dergisinde oldu. Dr. efik
Hsn (Demer) kongre hakknda unlar yazyordu: "Bu takdirde,
telkin edildii gibi azimkar bir merkez etrafnda, askeri bir inzibat altnda, frkalardan azade, btn milletin mttehiden almas mmkn olacaktr." Ayn dergide imzasz bir yazda unlar yer alyordu:
"Trkiyenin en byk sanayi merkezi olan stanbul' da son seneler zarfnda proleterya arasnda bir uyanklk hasl olmu, harp dolaysiyle
hazrclar emekilerden ayran fukaralarn ihzar ettii cesaretler bu
sonrakilerde tahammlleri mevcut olan snf tesand hissini tamamiyle uurlu bir hale getirmi ve onlarda esasl mcadele tekilatlar
vcude getirmek ihtiyacn tevhid etmitir." i derneklerinin kongresi hakknda Sadrettin Celal (Antel) de unlar yazyordu: "Bugn Trkiye ii derneklerine dahil olanlarn ekserisi yirmibe seneden beri sebatkar bir sevgi ile snf cidalini idare eden o fedakar mcahitlerin
oullar, raklar ve muakkipleridir. Kongrede cereyan eden mzakerat Trkiye an:ele snfna rehberlik etmeye namzet olan murahhaslarn vazifelerine ne derece mdrik olduklarm vazhan gstermitir."
Dr. efik Hsn (Demer) ile birlikte faaliyet gsteren Roland Genenzberg, Halkal Ziraat Mektebi retmenlerindendi. Mtareke ylla
rnda stanbul'da aznlklar tarafndan tekil edilmi komnist kmelerin kurucusu idi. 1919 ubat'nda bir ara tevkif edilmiti. Roland Genenzberg okulun demirci ustas van ve tornac ustas Ahmet ile bir komnist hcresi kurmulard. van, arlk Rusyas ordusundan kam-

Alman sosyalist hareketi

tesirinde 'Trkiye li ve
(ihi Sosyalist Frkasn"
kuranlardan biri de Namk
smail'dir. Trkiye'ye
dndkten sonra Gzel
Sanatlar Akademisinde
mdr olacak ve lene
kadar orada kalacaktr

641 Aclan Saylgan

stanbul' da matbaa
olan
"Mrettibin-i Osmoni
Cemiyetinin"orgon olan
iilerinin tekilat

11

11

Bugn gazetesinin

yozarlorndon

biri de Emin
Lami'dir

t. Talebeler kendisine "Bolevik van" derlerdi. Ahmet, s

tanbullu idi, Tophane ve Tersane Fabrikalarnda almt.
Harp esnasnda Almanya'ya usta ii olarak gnderilmiti.
lk komnist kmesi 30 Ekim 1918'de Ahmet ustann evinde
toplanmt. Bunlarn arasnda Demiryolu iileri, Boazii
vapurunda alan deniz iileri, tramvay iileri, marangozlar vard. 1919 ubat'nda polisler bir ksm kmeleri tevkif
ettilers. Sarafim Maksimos'da 1921 yl balarnda "pan rga
tion"un kurduu Beynelmilel iler ttihad (Union Internationale du Travaille) iinde yetimi, mahalli ubesinde reis
olmu ve kinci Diinya savandan sonra Zahariadis ile birlikte Yunan Komnist Partisi'nin liderliini yapm stan
bul'lu bir Rum di16.
1919 ubat tevkifatnn dnda kalan bir ksm komnist Anadolu
harekat ile ilgilendiler. Baba Mehmet (kendisinin birka ad daha vard: Laz Mehmet, Gavur Mehmet, Heminli Mehmet), Anadolu'ya silah
karyordu. Takas ile Rusya ya gidip gelirken, Mustafa Suphi grubu
ile de temas kurmutu. Anadolu'ya silah getirirken, "Yeni Dnya" gazetelerini de sokuyordu. te yandan bolevik sempatizan Osman Kahya (Kaptan), Krt Sleyman, Ardeenli Abdullah (frn iisi idi) Kuvayi Milliye gruplarna yardmlar dokunmutu17.
1

1923

Tevkifat

21 Nisan 1923'te Yunan tebaal stavrit "Beynelmilel Bina ve Marangozlar Cemiyeti"ne 300 kadar beyanname gtrrken yakaland.
Ayrca Beyazt'ta, Bakirclar Kader Matbaasnda baslm beyannameler iiler arasnda datlrken polis duruma el koydu. 1 Mays 1923'te
Sovyet tebaas Bedros, ili'de tramvay kulbesine "Yaasn Komnizm" balkl ve Runca yazl beyannameyi yaptrrken ele geti. Bu
olaylar Trkiye Komnist Partisi ile onun bir kolu olan "Trkiye Komnist Genler Birlii"nin faaliyeti idi. 18 kii tevkif edildi ve 21 kii
mahkemeye verildi. Serafim Maksimos Yunanistan' a, lya Zaharaya
Amerika'ya, Roland Genenberg Moskova'ya, Sadrettin Celal, Krm
yoluyla Tiflis'e kat. "Bidayet Mddei umumisi (soruturma savcs)
smail" imzasn tayan iddianameye gre mahkemeye u isimler sevkedilmiti: Sadrettin Celiil, Hasan Ali (Ediz), Samih, Dr. efik Hsn,
Yakup, Cevad, Kazm, Genenzberg, Serafim Vasilkopulo, Kondoktr
Karabet, Namk smail, Nezir Kaptan, Agop, Karabet, Bedros, Cevdet,
Ahmet Celal, Hseyin Vasf, Haim, Eczac Galip, Hasan bin brahim.
"Hiyanet-i Vatanye Kanunu"nun 1., 2. ve 3. maddelerine gre cezalandrlmalar isteniyordu. 26 Mays 1923'te stanbul Valilii, Dahiliye Vekaletine (ileri Bakanlna) gnderdii raporda: "1919 senesinden

Trkiye' de Sol :Hareketler

165

beri memleket dahilinde komnizmi yaymak iin Trkiye

Komnist Partisi ile Trkiye Komnist Genler Birlii namlar ile iki gizli cemiyet meydana getirilmitir. Bu defa 1 Mays 1923 Amele Bayram mnasebeti ile ameleyi komnizme
tevik ve hkumet icraat aleyhine nmayi ve tezahrat icras iin tevzi edilen 8000 beyanname msadere edilmi ve
failleri tevkif olunmutur"
Faaliyet ekli hakknda: 1919 senesinde Almanya'da bulunan ve Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas erkanndan
olan Cevdet ve ressam Namk smail Beylerle arkadalar s
tanbul'a avdetlerinde Dr. efik Hsn taraftarlar ile birlee
rek bu frkay stanbul'da tesis ederek faaliyete balamlar
dr. Bunlara 1905 ylndan beri komnizmi kabul etmi olan Sadrettin
Celal ve Cevat Beyler de katlmlardr. Bu zevat tarafndan "Kurtulu"
nam ile bir mecmua neredilmiti.

Kornntern ile Temas

stanbul' da yaynlanan
ula Turquie 11

Franszca

gazetesi 1871 Paris

ola~arna geni stunlar
ayrmt

Hakknda

Bu ahslarn teebbsleri neticesinde Moskova' da bulunan III. Komnist Enternasyonali He irtibat tesis olunarak Rusya' da toplanan kongreye Dr. efik Hsn ve Sadrettin Celal Beyler murahhas olarak gnderilmi ve aldklar talimat hamilen stanbul'a avdet etmilerdir. Memleket ii faaliyetleri hakknda: efik Hsn ve arkadalar Ekim 1922 tarihlerinde Kzl Enternasyonalin yardm ile Galata' da "Trkiye i Dernei" namnda bir teekkl meydana getirmilerdir. Bu teekkln,
"Beynelmilel iler ttihad" ile alakas bilahare tespit edilmitir. Ayn
zamanda ameleyi tevik ve tahrip edici beyanameler de hazrlamlar
dr. Tevkifat neticesi Sadrettin Celal, Krm'a firar etmi, ahvalin skunet bulmas zerine yine stanbul'a dnmtr.
"Komnist Genler Birlii" ve "Tbbiyeliler Hcresi",
Askeri Tbbiye talebesi Hasan Ali (Ediz), eczac talebesinden
Vasf, Galip efendilerin Rusya' dan motorla ve gizlice birok
komnist neriyat getirdikleri, mnevver ameleleri toplamak suretiyle konferanslar aktettikleri ve dier taraftan da
genlerden mrekkep "Trkiye Komnist Genler Birlii" ismiyle bir tekilat vcude getirdikleri tespit edilmitir. Moskova ve memleket d Komnist Partileri ile irtibat iin de
OMSK denilen teekkl meydana getirmilerdir. Netice; 16
maznun "hyanet- vatan ye" suu ile mahkemeye verilmise
de TBMM' ce kabul edilip neredilen kanunun, stanbul' da usulne gre neredilmemi olmasndan dolay adem-i mes'uliyetlerine karar verilmek sureti ile mahkumiyetten kurtulmulardr" 8 deniliyordu.
Mahkemenin verdii adem-i Takip karar zerine stanbul Valili-

Moskova'da 3.
Enternasyonel ile kurulan
temas Trk Sal' unda
nemli bir dnm noktas
tekil edecekti

661 Aclan Saylgan

inden

Dahiliye Vekaletine 6 Haziran 1923 tarihinde u yaz yazlm

"Mahkemenin adem-i mesuliyet karar yzlerce ehas tarafndan
iddetle alklanm, Sadrettin Celal Beyin hanm Leman hanm, beraberinde getirmi olduu ve komnistlerce Kzl Enternasyonal iareti
olan krmz karanfil ieklerini maznunlara datarak, yksek sesle
kendilerini tebrik etmitir. Gerek mahkemenin neticesi ve gerekse hazirunun izhar eyledikleri srur ve alaka dolaysiyle memleket dahilindeki komnist cereyanlarnn kesbi kuvvet ederek artaca kanaati hasl olmutur. Zaten boleviklerce srf Trkiye' ye komnistlii ithal iin
100 milyon altn ruble tahsis edildii E. U. Riyasetinin tebligat ile mallm olduundan ibu ahvale kar yeni ve esasl bir tekilatla mukabele icap edecei mtalaas ile arz keyfiyet olunur"
Dr. efik Hsn (Demer)'nn fiili sekreterlik yapt bu dnem
yle grlyor ki, faaliyet olarak kesif bir r,ilnzc.ra arzetmektedir. Dr.
efik Hsn (Demer) bu dnemde illegal neriyai olarak, "Trkiye
ileri Dostlarnz Tanynz", "Trkiye ilerinin Kurtulu Yollar",
"Lenin Yoldan Tercme-i Hali" brorlerini kaleme almtr. Trkiye'ye Bulgaristan' dan "Ziya", Yunanistan' dan "Yeni Ziya" dergileri
sokulmu, parti bir taraftan Krm ile temas ederken, te yandan Almanya ile de yakn ilikiler tesis etmitir.
t:

Trkiye'de Sol Hareketler

Beinci

Blmn

167

Dipnotlar

1-Mete Tunay, a.g.e., s, 147.

2-1951 TKP Tevkifat "ddianame" si, s, 6, (Teksir)
3- ... Ayrca Milliyet gazetesinin 20 Kasm 1974 tarihli nshasnda bayan Leman
"Deymer" (Demer) ile ilgili lm ilanndan, Dr. efik Hsn Demer'in yedi kardeinin, drdnn erkek, nn kz olduunu reniyoruz. Merhum
Avukat Hakk Demer, merhum Selahi Birizkent, kimyager Sezai Demer,
Dr. efik Hsn Demer'in erkek; merhume Leman Demer, Mediha Gral,
Prof. Dr. Jlide Demer kz kardeleridir. Bayan Leman'n lm ilannda soyad "Deymer" olarak geiyor. 1946'da kurulup kapatlan Trkiye Sosyalist
Emeki ve Kyl Partisi'nin bildiri ve dier dkmanlarnda ise Demer,
"Trkiye' de Siyasi Dernekler II" eserinin 341. sayfasnda Demer, 343. sayfasndan ise Deymer eklinde; Ankara Garnizon komutanl 2 nolu askeri
Mahkemesi, esas 1953/17, Karar 1954/33, Esbab Mucibeli Hkmde ise Deimer; Mete Tunay'n a.g.e.'nde Deymer: Dr. Tevetolu'nun a.g.e.'nde De
mer, 1953/17 sayl iddianamede hem Demer, hem de Deymer, Aydnlk
Yaynlarnn 6. kitab (1971, Seme Yazlar) da, Deymer olarak geer. Biz
bunlardan Demer'i tercih ettik.
4- Yedi Gn Derg., 10 Temmuz 1935, Yahya Kemal Beyatl yle diyor: "O seneler
bu stmal ihtirasm Faris arkadalarmdan Abdlhak inasi, efik Hsn iyi
bilirler"
5- Aydnlk Yaynlar, efik Hsn, Komntern organlarndaki yaz ve konumalar, s, 15, stanbul, 1977 .
6- Yeni Gazete, Kazm Al, fa Ediyorum, 17 Temmuz 1967, Tefrika Nr. VI.
7- Mete Tunay, a.g.e., s, 143-144.
8- Baytar Cevdet, Hasan Ali Ediz'in arkadalar idi. Stalin zamannda . Bilen'i raporlar sonucu hasta yatandan alnp, kuruna dizilmitir.
9- imizdeki Dman, s, 14, (Kitabn basld yer, tarih ve zerinde yazar yok.
Fakat Emekli Hakim General evki Mutlugil tarafndan kaleme alnd syleniyor).
10- Dr. efik Hsn Demer mezkf itirafnda, "Kurtulu"un 6 say ktn sylyor. Yanltr. "Kurtulu" 5 say kmtr. Berlin'de km olan tek nsha da
dahil edilirse, o zaman 6 say kt sylenebilir.
11- 30 Aralk 1965 gn, Sayn evket Sreyya Aydemir ile evinde yaptmz konumada bize unlar anlatt: "Dr. efik Hsn (Demer) bilindii gibi, 1908
Jeune Turclerinden idi. Trkiye'ye geldii zaman ise Jeune Turc hareketi ykl
mt. efik Hsn, mnevver sosyalizminden, Marksizm yoluyla ihtila.Ici sosyalizme geti ve Trkiye Komnist Partisini kurdu. O zaman etrafndaki arkadalar kendisini terkettiler. Yannda Sadrettin Celal' den bakas yoktu. 1923'te
ben Trkiye'ye (stanbul'a) geldim, partiye intisap ettim. Tekilat geniledi. Komntern ile de ilk ciddi temaslar benim zamanmda balad. Bence Trkiye Komnist Partisinin kuruluunu Dr. efik Hsn Demer'in partiyi kurduu tarihi kabul etmek en akla yakn olandr. Zira, gnmze kadar sren komnist
gelenei Dr. efik Hsn'nn tekilatdr. Eer bugn de byle bir teekkl var-

68 I Aclan

Saylgan

sa, Dr. efik Hsn zincirinin bir devamdr."

12- 28 Ocak 1967 tarihinde kendisi ile tekrar grtmz sayn evket Sreyya
Aydemir yle dedi: "lk hcrelenmeler 'Aydnlk' evresi etrafnda balad"
13- imizdeki Dman, s, 13-14.
14- Sleyman Nuri, 1895 ylnda stanbul'da dodu. Babas, Karaman arsnda
, demirci idi. Ana taraf 1870 ylnda umnu'nun bir kynden Trakya kasabas
na gt. Anas ile babas ayrlm; Sleyman Nuri, Gelibolu' da daylarnn yannda bym. ptidai, rstiye, idadi' okullarnda oniki yl okudu. Sonra stan
bul'a geldi, kk zabit (Gedikli) okuluna girdi. 1914'te avu olarak mezun oldu ve ayn okulda retmenlik yaph. anakkale cephesine gnll gitti. Sonra
bulunduu birlii ile Kafkas cephesine nakledildi. 1917 ylnda Rus ordularna
iltica etti. Esir kamplarnda bir sre yaad. Rus vatandalna geti. Vaftiz edilerek tanassus etti ve hrstiyan oldu. Hazar Denizinde tankerlerde yaclk yapt. Ykc propaganda yapt iddias ile ay hapis yatt. Orada; Suzen uamyan
ve Anastan Mikoyanla tant. 1919 Haziran'nda Baku'ya geldi. Sonralar Azarbaycan'n ilk Ankara Bykelisi olarak brahim Abilov'un aracl ile, Komnist Partisi ile temas kurdu. Anadolu' da mevcut olmas muhtemel TKP tekilat
lar ile temas kurmak amac ile Trkiye'ye gnderildi. Dnte, Trkiye' deki siyasal durum, ii-ifti hareketleri, muhalefet partilerinin faaliyetleri konusunda tanzim oldu. Bu sralarda, Baku' da Dr. Fuat Sabit'le tant. Trkiyeli komnistlerle birlikte, Azerbaycandaki Resulzade Emin Bey'in Musavat Partisi iktidarnn devrilmesine yardmc oldu. Mustafa Suphi'nin teklifi ile, XI. Kzl Ordu' dan ayrld. 1920 yaznda, ark Milletleri Kurultay ile, TKP 1. Kongresine delege salamak iin, Kuzey Kafkasya' da grevlendirildi. Ermenistan' da Adliye
Halk Komiserlii ve Yksek Mahkeme Bakanl yapt. 1934 ylnda, Baku o
ze yollar binasnda ynetici iken hviyet deitirerek, grevle Trkiye'ye gnderildi. "Casus" diye tutukland. Onbe yl hapse mahkum oldu. Sivas cezaevinde oniki yl yatt. Yedi yl orum' da srgn olarak yaad. 1958 ylnda, Moskova'ya dnd. 1963 ylnda da Sovyetlerde ld. Bknz., Do. Mete Tunay, Eski Sol zerine Yeni Bilgiler, s, 9-24, stanbul, 1982.
15- lhan E. Darendeliolu, a.g.e., C. I, s, 21-24.
16- Dimitri, imanof, a.g.e., s, 63-69. imanof'un yanl, igzarca bir davran
la, Trkiye Komnist Partisinin kuruluunu, van isimli bir Rus'a mal etmek isteyiidir.

17- Dr. Fethi Tevetolu, a.g.e. 96. Yine Sayn evket Sreyya Aydemir, 12.8.1967
tarihli grmemizde bu isimlerin, Komnist Partisinin mensubu olduklarn
kabul etmenin doru olmadn sylemitir ki, biz de kendisine kahlyoruz.
Kuvayi Milliye iinde kendilerine belki "Bolevik" diyenler vard. Ama "Bol
evik etesi" diyen tekilatn olduunu tahmin etmiyoruz. Sayn Sabahattin Selek' de "Anadolu htilali" eserinde "Bolevik eteleri"nden sz etmekle, Dimiter imanof'un iledii hataya dmtr. Anadolu'ya silah karan tekilat
hakknda bilgi almak isteyenler, Seliihattin Ertrk'n "ki Devrin Perde Arkas"
eseri ile Emekli General Kemal Koer'in "Kurtulu Savalarmzda stanbul
gal Senelerinde M. M. Grubunun Gizli Faaliyeti" eserine bakabilirler.
18- 1923 ddianamesi iin Bknz., Dr. Fethi Tevetolu, a.g.e., s, 94-95.

Blm
Yurtdnda

Komnizm
Faaliyetleri

Mustafa Suphi'nin Ortaya k

Milli Kurtulu sava esnasnda, Anadolu' da kurulan komnistteekkller ile stanbul' da Dr. efik Hsn (Demer)'nn kurduu teki
lat arasnda dorudan doruya temaslar muntazam ve fazla olmamakla birlikte, Anadolu'daki kurulular merkezi stanbul' da olan Trkiye
Komnist Partisi'nin ubeleri saylabilir. Keza, Moskova'da, Baku'da
meydana getirilen kurulular da D Bro faaliyetleri olarak kabul etmek en doru yoldur. Milli Kurtulu sava srasnda ve bilhassa Trk
- Sovyet ilikilerinde nemli rol oynad dncesi ile Mustafa Suphi'nin n planda telakki edilmesi de yanl bir davran olmasa gerektir. Eer Mustafa Suphi Ankara'ya gelebilse ve milli hkumetle ibirli
ine giriebilse idi, Trk Komnist Partisi liderlii kesin olarak tescil
edilmi olurdu. Bugn artk Anadolu' daki tekilatlar Sovyetlerin
Komntern aracl ile Anadolu harekat ile ilgilenmesinden baka
trl telakki etmeye imkan yoktur. Nitekim bu politikann sonunda
Stalin ve Orjanikidze'nin muhalefetine ramen 16 Mart 192l'de "Trk
- Sovyet Anlamas" imza edildil. Anadolu'da komnist tekilatlarn
Kurtulu savandan sonra kapatlmas 5 Kasm - 5 Aralk 1922 IV.
Komntern kongresinde, Trk delegeler tarafndan protesto edilirken,
Radek, Sovyet grn eksiksiz aksettirerek yle diyordu : "Trk
komnistlerine partiyi kurduktan sonra, ilk grevlerinin Milli Kurtulu hareketini desteklemek olduunu sylediimizden tr bir an
piman olmadk. imdi bile, basklara ramen, Trk yoldalarmza diyoruz ki, iinde bulunduunuz zaman, sizi yakn gelecee kar kr etmesin. Kendinizi, size bask yapanlara kar koruyun ... Fakat unutmayn ki, kesin savaa balayacanz tarihi an gelmemitir; daha ok yolunuz var"2.
Sovyetler Birlii, Sivas ve Erzurum Kongrelerinden sonra Anadolu harekat ile ilgilenmeye baladlar. Mustafa Kemal' in milliyeti bur-

70 \ Aclan

Saylgan

juva hareketinin ncs olduunu elJ;>ette biliyorlard. Bu harekete

kar kmaktansa, onu desteklemek ve burjuvazinin baarsn proleter ihtilaline evirmek en doru yoldu. Nitekim, Sivas Kongresinin sona eriinden iki gn sonra (13 Eyll 1919), ierin ve Neriman Nerimanov'un "Trkiye ii ve kyllerine" yaymladklar bir demete mnhasran ngilizlere hcum ediliyor, doktrin meselelerine temas edilmiyordu. 1919 ylndaki Trk-Sovyet yaknlamas ngilizleri kukulan
drmt3. 1920 Mays'nda Londra'da bir Sovyet - ngiliz anlamasnn
grlmesi srasnda Lloyd George, bu anlamaya, Sovyetlerin "Kemalistler" e yardm etmemesi artn koydurmak istemesini Sovyetler
reddetrriti4.

Anadolu'daki komnist hareketleii deerlendirirken, Trk-Sovyet

seyrini gz nnden uzak tutmamak lazmdr. Bunun iin de Mustafa Suphi'ye zel bir yer vermek gerekiyordu. Zira,
Anadoludaki komnist hareketlerle ilgili ve sonular bakmndan Dr.
efik Hsn' den ok, Mustafa Suphi'nin emei vardr. Mustafa Suphi
de o yllarn Rusyasnda, Sovyetlerin, Mustafa Kemal Paa'ya kar kullandklar bir "aletten" te bir ey deildir.
ilikilerinin inkiaf

Trk Sol hareketine

domgosn vurpnlordon biri
de Franso'do iktisat tahsili
.
yapp, Trkiye'de
lttihotlorlo oras alp,

Rusyo'yo katktan sonra

komni~ni benimseyen
sabk "itilaf" Mustafa
Suphi Beydi

Mustafa Suphi Kimdir?

Mustafa Suphi 1883 ylnda Trabzon vilayetine bal Giresun kazasnda dodu. Babas birok valiliklerde bulunmu
Ali Rza Bey, annesi Samsun Sanca Belediye Reisi Halil Hilmi Beyin kz Memnune hanmd5. am ve Edirne valiliklerinde bulunduktan sonra Ali Rza Bey emekli oldu6. Mustafa
Suphi ilk tahsilini Kuds'te ve am' da, idadi tahsilini de Erzurum' da yapt7. stanbul'da Galatasaray Lisesinde okudu.
stanbul Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra 1905 ylnda
Paris'e gnderildi. Ecole des Scienes Politiques'te (Siyasal
Bilgiler Okulu) okudu ve mezun oldu. Siyasal Bilgiler Okulunu bitirirken "Trkiye' de tibari Zirai Tekilatn Hal ve s
tikbali" isimli bir tez hazrlad ve tezini Fransa' da 1911 ylnda "Gney
tibari Zirai Kongresi"nde okudu. Daha sonralar, Milletleraras Ziraat
Enstit Toplantsnda da okunarak neredildi. Mustafa Suphi, zeki, alkan ve evresinde sevgi toplayan bir yaradlta idi. Fransa' da bulunduu sralar sosyal meselelerle de urat. Muhtemel olarak Jean
Jaures'nin de etkisinde kald. Bougle'n derslerini takip etti. Paris'te
bulunduu sralar "Tanin" gazetesinin de muhabirliini yapyordu.
1908' de stanbul' a dnd zaman kinci Merutiet ilan edilmiti. Bir
sre "Tanin", "Servet-i Fnun" ve "Hak" gazetelerinde alt. Sorbonne profesrlerinden Bougle'n "l- timai Nedir?" adl eserini Franszcadan tercme etti. "Vazife-i Temeddn" (Uygarlatrma Grevi)S

Trkiye' de Sol Harrht lrr

17 ',

adyle telif bir eser kaleme ald. "ttihad ve Terakki"ye cephe

ald. Arkada Ahmet Ferid (Tek)'in "fham" gazetesine Yaz

leri Mdr oldu. "fham"n bayazar Ahmet Ferid (Tek)

idi (1912). Bu gazeteyi kardklar zaman "Milli Merutiyet
perver Frkas"n kurmay tasarlyorlard9. 1912 ylnda s
tanbul'da "Yksek Ticaret Mektebi"nde "MalCmat- Hukukiye" dersleri okuttu. "Yksek Muallim Mektebi" ile "Mekteb-i Sultani (lise)" de "ktisat lmi" retmenlii yapt. 14
Haziran 1914'te Sadrazam Mahmud evket Paaya yaplan
suikastte, "fham" gazetesinde kan bir yaz sebebiyle, Karadeniz sahillerine, Sinop'a srgn edildi. Sinop'a gidenler arasnda Ahmet Bedevi (Kuran), Amasya mebusu smail Hakk
Paa, Ahmet Ferid (Tek), Refik Halid (Karay), Dr. Celal Paa, Refi Cevad (Ulunay), Pehlivan Kadri Bey, Diyanet leri mdrlerinden Abdlkadir gibi maruf ahsiyetler vardl. Mustafa Suphi'nin stanbul' da
bulunduu yllarda "ttihat ve Terakki"yi devirmek iin zel fikirleri
vard. lk zamanlar kendisi de "mason" olduktan sonra bu tekilata katlm, ksa bir sre sonra da "ttihad ve Terakki" den ayrlmt. "tti
hat ve Terakki"nin beynelmilel masonluuna kar, "Trk - slam farmasonluu" tekil etmek, "milli farmasonluk" hareketi yaratmak istiyordu. Sinop'ta bu konuda baz arkadalar ile anlat 11 . Fikirlerini
dnya kamuoyuna kabul ettirmek iin Sinop'tan kalacakt. lk teeb
bs arkadalarndan Servet' in yakalanmas ile akim kald. kinci teeb
bs muvaffak oldu. Sinop srgnleri, Trabzon' dan gelen Mustafa
Reis'in takas ile ve 12 kiilik bir kafile tekil ederek, katlar. Mustafa
Reis'in takas kk idi. Denize aldktan bir sre sonra karlatkla
r Salih Reis'in bycek takasna binerek Sivastopol'a ulatlar. Ahmet
Bedevi (Kuran) ve daha birka kii Odesa'dan Paris'e getiler. Mustafa
Suphi de Rusya ilerine dalarak bir sre izini kaybettirdi.
29 Ekim 1914'te Trkiye ile Rusya arasnda sava balad. Mustafa Suphi ile birlikte birok ii ve kk esnaf Osmanl tebaas enterne
edilerek Moskova'nn gneyindeki Kaluga ehrine gnderildiler2. Alman ordularnn Rusya ierilerine ilerlemesi zerine, enterne edilmi
olanlar Kaluga' dan alnarak Uralsk ehrine nakledildiler. Mustafa Suphi, Uralsk'ta ii olarak almaya balad. Kazan Trklerinin yardm
ile durumunda dzelme oldu. Kazan Trkleri ile yakn temaslarda bulundu. te yandan Kazan'a srlen Rus bolevikleri (komnistleri) ile
de temas salad. 1915 ylnda da Uralsk'ta "Sosyal Demokrat (Bol
evik) Partisi"ne intisap etti. Mustafa Suphi 1917 ubat htilalinden 1917
Ekim htilaline kadar Uralsk'ta kald. Sonra Kazan'a gitti ve orada Kazanl komnistlerle ilgi kurdu. 11Mays1917'de Moskova'da "Rusya
Mslmanlar I. Kongresi" topland. 22Temmuz1917'de "Milli ve Me-

Trkiye soluyla dorudan

ilgisi olmamakla birlikte,
Sovyet Rusyada bamsz
bir "Trk sosyalist"
hareketinin olumas iin
aba harcayanlardan biri
de Azerbaycan Trk
komnist nderlerden
Neriman Nerimanov'du

n IAclan Saylgan
deni Muhtariyet" ilan edildi. Ufa' da "Millet Meclisi" toplanarak Sadri
Maksudi (Arsal)'nin bakanlnda Kasm-Aralk 1917'de "Milli rade
Heyeti" kuruldu. te yandan Sultan Galiyev'in ncln yapt
"dil-Ural Devleti" projesi tahakkuk etmek zere idi. Fakat bolevikle
rin tavsiyesi ile Tatar Bakrt Devleti projesinin bir ksm mslman
Trkler tarafndan rabet grmesi, dil-Ural projesini akamete uratt.
Mustafa Suphi ite bu kark devirde Kazanl boleviklerle yaknlk
kurdu. Buradan, arkadalarnn tavsiyesi ile Moskova'ya gitti. "Mslman Komiserlii"ne mracaat ederek almak istediini syledi. Yannda aslen Bosnal, Avusturya ordusunda subaylk yapm olan Edhem Bulbolovi isminde biri de vard. Mart 1918'de "Mslman Komiserlii"nde erif Manatof tarafndan kabul edildiler. erif Manatof delaleti ile Molla Nur Vahitof ve brahimov ile tant. Birka defa Stalin
ile de konutuktan sonra "Mslman Komiserlii" nezdinde bir "Trk
ubesi" ald ve "Yeni Dnya" gazetesi neriyata balad. Brest-Litovsk anlamasna aykr den "Yeni Dnya" gazetesinin Trkiye Bykelisi Galip, protesto etmesine ramen bir sonu elde edilemedi.
Tatar-Bakrt komnistleri ile alan Mustafa Suphi, Stalin'in de destei ile lider durumuna getirilmiti. Mustafa Suphi, Trk harp esirlerinden bir grup meydana getirdi. 1918'de Kazan'da toplanan Tatar
Bolevik Sosyalistleri Kongresine katld. Kazan' dan "Mslman Komiserlii"ne ye seildi. Beyaz ek ordularnn ilerlemesi zerine,
Molla Nur Vahitov'un emrine uyarak Trk esirlerinin bazlarn "Kzl
Kt'a"ya sokarak cepheye sevketti. Beyaz eklerin eline den Molla
Nur Vahitov kuruna dizildi. Moskova'ya kaan Mustafa Suphi, Temmuz 1918'de 15-30 delegen~n katld "Birinci Mslman Sosyalist
Kongresi"ne itirak etti ve ilk defa 20 Temmuz 1918'de "Trk Sol Sosyalistler Grubu"nu tekil etti3. Bu tekilat, bir iki yl sonra resmen kurulacak olan Komnist Partisi harici brosunun nvesi kabul edilmektedir. Mustafa Suphi, 1918 ylnn ikinci yars ile 1919 ylnn ilk aylarnda Kazan' da kald. Maarif ileri ile uraarak imlii'nn slah zerinde alt. 2-6 Mart aras Moskova' da toplanan III. Enternasyonalin, Birinci Kongresine Trk delegesi olarak katld.
Mustafa Suphi 1919'dan sonra Trk esir kamplarnda kesif faaliyet
gsterdi. Kazan, Samara, Saratov ve Astrahan ehirlerini dolat. "Kzl
Trk Alay" tekiline alt. 1919 ylnda "Yeni Dnya" gazetesini K
rm' a nakletti. Buradan gerek bu gazeteyi, gerekse "Krm Sular" ve
dier propaganda kitap ve risalelerini stanbul ve Anadolu'ya yollamaya balad. te yandan mutemet adamlarndan sekiz-on kiiyi de
stanbul'a yollad. Krm' dan gnderilen neriyat ve partizanlar, takalarla stanbul'a ve dier Karadeniz sahillerine geliyorlard. ngilizlerin
beyazlar desteklemek amac ile Krm' a asker karmas, boleviklerin

Trkiye' de Sol Hareketler j 73

ve bu arada Mustafa Suphi'nin buradan ekilmesine sebep

oldu. Mustafa Suphi 12. Kzl Ordu ile birlikte Odesa'ya
oradan da Kiyef'e kat. Oradan da Moskova'ya geldi. Bir ara
Mustafa Suphi'nin ngilizler tarafndan ldrld ayias
yayld. Haber Moskova ajans tarafndan yayldysa da do
ru olmad anlald. Mustafa Suphi, Moskova' da tekilatm
gelitirdi. 1920 Mart'nda Takent'e geldi. Takent'te "Beynelmilel ark lras"mn bana geirildi. Bir yandan da "Yeni Dnya" gazetesini karyordu. "Kzl Ktalar" tekiline de
balamt. Bolevik ordular 27 Mays 1920' de Baku' ya gelince, Mustafa Suphi de tekilat ile buraya geldi. Baku' da daha
evvel ttihadlar Dr. Bahattin akir'in Ruslarla anlamas
zerine, Baha Said, Dr. Fuad Sabit, Kk Talat (Mukara), Erkan-
Harp Mustafa tarafndan bir "Trk Komnist Partisi" tekil edilmiti.
Yzba Yakup, Sleyman Sami, eski Zor mutasarrf Kaymakam Salih
Zeki de bu Partiye dahildiler. Eski ttihadlarn Partinin banda olmas ve Trk komnistlerini kontrol etmesi, gerek Ruslarn, gerekse Mustafa Suphi'nin iine gelmiyordu. 1Eyll1920'de "Baku ark Milletleri
Kongresi" topland. Bu kongrede alnan gizli bir kararla Mustafa Suphi'nin bakanlnda Baku' da 10 Eyll 1920'de "Trkiye Komnist Partisi" bir daha tekil edildi. Aslnda "Trkiye Komnist Partisi" stan
bul' da tekil edilmi, Mustafa Suphi de bu partinin D Brosu olarak
Rusya' da faaliyet gsteriyordu. Baku' daki kuruluun gzettii maksat,
ttihadlarn gcn sarsmakt. Nitekim, Mustafa Suphi'nin parti te
kilinden sonra ttihadlar ikinci plan_a itildiler. Bir sre sonra da Enver
Paa, Trkistan' da Basmaclarn banda Rus Bolevikleri ile savar
ken ehid oldu. Baku Kongresine pek ok Trk katld. Hatta
Enver Paa' da locasndan Kongreyi takip etti, Mehmet Emin
tarafndan da nutku okundu. Ruslarn Mustafa Suphi teki
latndan umduklar fayda, Milli Kurtulu savana messir
olabilmek amacn gdyordu.

Baku

ark

Milletleri Kongresi

Komnternin il. Kongresinde yaplan arya uyularak

1Eyll1920 tarihinde Baku' da "ark Milletleri Kongresi"nin
toplanmasna karar verilmi ve delegeler davet edilmilerdi.
Daha nce Bakrt ve Trkistan hkumetlerinde i banda
bulunan Mslman komnistlerden nemli ahsiyetler,14
arkta komnizm tatbik eklinin salam bir esasa balamak gerekesi
ile Baku' da bir kongrenin toplanmasn istemilerdi. Fakat bu istekleri
Rus Komnist Partisi tarafndan balangta olumlu karlanmakla birlikte, bilahare nlendi. Sebebi, Bakrt ve Trkistan komnistlerinin bu

Molla Nur Vahidof Kazan

savunmasnda beyaz
kuvvetler tarafndan
kuruno dizilerek idam
edilir

Dnya leinde
"Koloniler Devrimi"
ngrerek, son derece
zgn bir tez gelitirerek
siyaset literatrne ve
Sovyet Tarihinde nemli bir
yere sahip iki Trkten biri
Mollo Nur Vahidof, dieri
ise Sultan Goliyev'di

41 Aclan Saylgan

kongrede ikayetlerini ortaya dkmek isteklerinin anlalmas idi15.

Ancak Komntern, bu teklifi msait karlayarak, Rus Komnist Partisine tekaddm etmi ve 1Eyll1920 tarihinde Kongrenin toplanmas
n salam ve fakat Kongreye Rusyadaki mslman Trklerin katl
malar karar altna alnmt. Bu kararn gerekesi, Sovyetlere dahil
mslman milletlerin komnizmi kabul etmi olmalar idi. lk karara
gre, Bakl Kongresi, ark milletlerine ve memleketlerine mahsus siyaSultan Galiyev'in Dou
si bir meslek kongresi olacak iken, sonralar bundan da vazgeilmiti.
halklar iin ngrd
"ark Milletleri Kongresi",
Hedefi bsbtn deitirilerek, ark milletlerini, Garp emperyalizmibat emperyalizmine kar,
btn Dounun ezilen, ne ve kapitalizmine kar hazrlamak ve harekete geirmek iin toplasmrge ve yar smrge
halklarn hadefliyordu. nan hakiki bir ihtilal kongresi mahiyetini almt. Bundan dolay konDneme ait MUSKOM'un
(Mslman Komite) .~re azalarnn sosyalistlerden ve ihtilalcilerden teekkl etmesi planyaynlad bir dayanma
latrlmt16. Kongrenin 1891 delegesinden 235 delegesini
afii
Trkler tekil ediyordu17.
Kongre, 1Eyll1920 gn, BakU'da "Byk Tiyatro" binasnda, Azerbaycan Cumhuriyeti ve nklap Komitesi Baka
n, Neriman Nerimanov'un bir hitabesi ile ald. Nerimanov,
dnya milletlerine medeniyeti gtren ark'n, ilk defa olarak
gz yalarn dkeceinden, kapitalist ve emperyalistlerden
grd zulm ve hakaretlerden ikayet edeceinden bahsederek, Lenin, Zinoviev ve Troki'nin fahri, ayrca Zinoviev'in
y.
---- ~
fiili bakanla seilmesini teklif etti ve teklif ittifakla kabul
edildi. (Mikhail) Pavlovi (Weltmann) Bakanlnda 9 kiilik
bir bakanlk divan, 47 delegeden meydana gelen bir ark
fas, otuzbir delegeden meydana gelen bir dare Heyeti ile
kongre katipleri seildi. Pavlovi, Kirov, Dzerjinski, Stasova, Eliava ile
Skakov ark urasna girdi. Ayrca Trkiye' den de Sleyman Nuri, s
mail Hakk ve Dr. Bahattin akir, Mustafa Suphi, Trabzon murahhas
Hafz Mehmet ve Tahsin Beyler de bu faya dahil oldular. Bunlar, Baku Trkiye Komnist Partisi mensuplaryla, Trk harp esirleri idi. Mustafa Suphi de kongreye bakan seilmi, yaymlanan bir bildiriye imzasn atmt s.

Kongreye dahil olan 1891delegenin,1273' komnist partilerinin

yeleri idiler. 266 kii partisiz, 55'i kadn idi. 235 Trk delegesinden
baka ranllar 192, Ermeniler 157, inliler 8, Krtler 8, Araplar 3, Grcler 100 delege ile temsil edildilerl9. Ayrca Blucistan, Afganistan,
Dastan, Buhara, Hive, Trkistan, Takent, Fergana, Semerkant, Trkmenistan, eenistan, Kuban, Krgz, imali Kafkasya, Terek, Ukrayna,
Krm, ark Yahudileri, Azerbaycan, Bakrdistan ve Kalmuk Cumhuriyet ve ehirleri de kongreye katldlar. III. Enternasyonal namna icra
komitesini, Zinoviev, Pavlovi ve bayan Stasova, Radek, Bela Kun, Kirov ve Orjanikidze ile Skakov temsil ediyorlard. Komntern nezdin-

Trkiye' de Sol Hareketler/ 75

de bulunan Avrupa, Amerika, Japon delegeleri de kongreye katlm

Trkiye Komnist Partisi mensuplarndan baka, o s
ralar Rusya' da bulunan Enver Paa ile eski Emniyet Umum Mdrlerinden Azmi Bey de Tunus, Cezayir, Fas ve Trablusgarp' temsilen
kongrede bulunuyorlard. Trkiye Byk Millet Meclisi Anadolu hkumetini de mahit olarak Dr. brahim Tali (ngren) temsil ediyordu. Dier mahit yeler Trabzon vilayeti namna Hafz Mehmet, Erzurum vilayeti namna da Binba Arif Beyler idi20.
Baku ark Milletleri Kongresine itirak eden Ankara Hkumeti
temsilcilerine u talimat verilmiti: 1- dari inklap yaptk. timai ink
lap da adet ve dinimiz itibariyle msaittir. Ancak henz vakti deildir.
nk emperyalist Avrupallarla ve stanbul hkumeti ile harp halindeyiz. Aadan yukarya gelebilecek bir inklap inhilalimizi (zlme,
dalma) mucip olur. Murahhaslarmz mzakereleri dinlemeli ve bize
haber vermelidir. 2- Kongrede Anadolu'nun hakiki inklap olduunu
ve inklap ruhundan baka bir ey tanmadn bilfiil gstermek, kongreye itirak edecek olan Avrupal delegelerin bu hususta itimat ve
emniyetlerini kazanmak ve muavenetlerinden (yardm) memleketimiz
iin azami istifadeyi temin etmek, memleketimizin idare tarz ve siyaseti hakknda en iyi usul ve eklin ne olabileceini onlara anlatmak. 3Murahhaslarmz Trkiye hakknda her ne ekil ve mahiyette olursa
olsun bir hkm ve karar ittihazna selahiyattar deillerdir2.
Kongrenin tekil ettii lrann amac, Trkiye Komnist Partisi'nin, Bakl' da "arkeli" adnda lisanda bir dergi karmak, risaleler, kitaplar bastrmak, yaynevlerini meydana getirmek, gerekli yerlerde ubeler tesis edilerek okullar amakt22. Zinoviev, bu konuda
yle diyordu: "uraya byk grevler havale ettik. Tarafmzdan te
kil olunacak bu messesenin nnde byk bir istikbal vardr. Onda
her ne kadar bugn iin bir merkeziyet yoksa da, yarn bu ura, ark
ta kuvvet bulacak, inklaba geni yollar aacak ve zaman getike,
arkta byk bir devlet olacaktr."
Kongrenin yaymlad bildiride zetle yle deniyordu: "ark milletleri bu kongreye, Komnist Enternasyonali tarafndan arldlar. Her
kyl ve her ii bilmelidir ki, Komnist Enternasyonali, kapitalist hakimiyetini ortadan kaldrp, halkn birlii iin alan btn dnya komnistlerinin ve iilerinin ittifakdr. Komnist Enternasyonali yalnz kapitalistlerin hakimiyetini deil, bir milletin baka milletler zerindeki
hakimiyetine de son vermek ister. Buna gre Avrupa ve Amerika iile
ri, ark milletlerinin
iileri ve kylleri ile birlemelidir." 2 3
'/
Bildiride; dnya savann otuzbe milyon insann hayatna mal
olduu, yzlerce ehrin ve binlerce kyn yerle bir edildiini, milyonlarca insan ala ve sefalete mahkum kld, sava, ngiliz, Fransz
lard. Bakl'daki

761 Aclan Saylgan

Dou Halklar

Kongresini
Rus menfaatleri lehine
Rus komnistleri
i\inde Baku' da kongreye
hakim olanlarn banda
Stalin'in direktifleri
dorultusunda hareket
eden Zinoviyev geliyordu
eviren

ve Alman kapitalistlerinin Asya'y ve ark memleketlerini

paylamak iin atklar belirtiliyordu. Harpte, Almanlarn
malup olduu, galip gelen Franszlarn da harpten ezilmi
ve yorulmu olarak kt, neticede ngiltere'nin Avrupa ve
Asyann birinci derecede hakimi mevkiine ykseldii ifade
edilerek, ngiltereye iddetle hcum ediliyor, ngiliz hakimiyetine kar btn komnistlerin birleerek bir cephe kurmas isteniyordu.
Bildiri, Trkiye iin u grleri ileri sryordu. "ark
milletleri! ngilizlerin Trkiyeye neler yaptn biliyorsunuz: ngilizler evvelce Trklere bir sulh teklif ettiler ki, bir
Trk ili olan Anadolunun drtte ngiltere, Fransa, talya
ve Yunanistan arasnda taksim edildi. Trklere braklan ksmndaki
halk da, ngiliz kapitalistlerinin esiri derecesine drld. Trkler bu
teklifi kabul etmediler. Bunun zerine ngilizler, Trk alemi iin kutsal
olan stanbul'u igal ettiler, Meclis-i Meb'usan dattlar, vatanperverleri tevkif ve bunlarn bir ksmn kuruna dizdiler. Bir ksmn da Malta Adasnn karanlk ve rutubetli kalesine hapsettiler. imdi stan
bul'da ngilizler var. Trklerin ellerinde ne varsa, bankalarn, paralarn, imalathanelerini, fabrikalarn, demiryollarn ve vapurlarn zaptettiler. Anadoluya giden yollar tuttular. Trk kylsn gmleksiz
gezmeye, tarlasn tahta sabanla srmeye mahkum ettiler. ngilizler
Yunan ordusu ile zmir ve Bursa vilayetlerini, Fransz ordusu ile Adana vilayetini igal ettiler. Bu ordularla Trkiye'yi kamilen igale ve yl
larca bitmez muharebelere yorgun dm Trk milletinin imhasna
gayret ediyorlar. stanbul'da btn okullar, Darlfnunu kla yaparak Trkleri tahsilden mahrum braktlar, gazeteleri kapattlar, ii te
kilatlarn dattlar ... ilah ... "
Bildiri, ark milletlerinin birlemeye ve kapitalist ngilizlere kar
mcadeleye davet ile son buluyordu.
Bakl Kongresinde de, komnistlerin ve Komnternin Trkiye'nin
davasn tam kavradklar iddia edilemezdi. Ancak Zinoviev'in imzas
n tayan bildiride, Sovyet diplomasisinin mdahalesi aka belli idi.
Sovyetler Birlii, Anadolunun igalini, gneyden ngilizler tarafndan
kuatld iin nemsiyordu. Ayn Zinoviev, Bakl Kongresinden alt
ay nce 5 Mart 1920 tarihli "Tuna Balkan Memleketleri Proletaryasna
- Bulgaristan, Romanya, Srbistan ve Trkiye Komnist Partilerinde
Komnist Enternasyonali" balkl bildiri de "Balkan memleketlerinin
her birindeki Komnist Partisi, hakiki surette proletaryann organize
iradesini temsil ettii ve btn Tuna - Balkan memleketlerinin Komnist Partileri tek bir htilalci cephe tekil edecekleri zaman, Balkanlarda baar mmkn olacaktr"24 inancndayd. Zinoviev' eve Komnter-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 77

kurtulu, Komnist Balkan Federasyonunun kurulelde edilecekti.
Kongrenin al konumasn yapan Zinoviev III. Enternasyonalin ikinci kongresi hakknda izahat vermi25, Baku
Kongresinin nemine de deinerek, yalnz Amerika ve Avrupa' daki ii ve kyllerin deil, ark ii ve kyllerinin de
gzlerinin aldn, dnya nfusunun byk bir ekseriyetini tekil eden ark milletlerinin sa'y t \emek ile) sermaye
arasndaki dava ve mahkemelerin kat'i surette sona erdiini
sylemitir. Zinoviev'in konumasndan da anlalyor ki,
Baku Kongresine yalnz komnist 1 ~artileri davet edilmemi
ti. Partili, partisiz kimseler, muLafazakar parti mensuplar,
yani kalabalk bir anti-emperyalist topluluk kongresi tekil ediyordu.
Zinoviev bu toplulua yle hitap ediyordu: "Biz sizlerden parti pasaportu istemiyoruz. Burada toplanmaktan maksat, dnya nnde duran meseleleri konumak ve danmak iindir." Zinoviev konumas
nn devam iinde il. Enternasyonal ile III. Enternasyonalin karlat
rlmasn yapm, sosyalistlere hcumda bulunduktan sonra szlerine
yle devam etmitir: "arkta devletin ve tekilatn tarz ne olacaktr?
Biz o neticeye geldik ki, ehir iileri olmayan yerlerde de falar te
kil edilmelidir. Byle toplumlarda, Trkiyenin ara sra nmze att
benzetme falar deil, intihap (.~eme,seim) hakknda malik hakiki
kyller fasndan devlet vcude getirmek keyfiyetidir( ... ) Biz, daha
bizimle birlikte dnmeyen kitlelere de sabrla yardm ediyoruz.
Bunlar fikren dahi bize muhaliftirler (Yani Mustafa Kemal Paa demek
istiyor Zinoviev). Mesela fa hkumetinin, Trkiye'ye, Mustafa Kemal'e yardmc olduunu biliyorsunuz. Biz banda Mustafa Kemal
bulunan hareketin komnist hareket olmadn bir dakika bile unutmuyoruz. Ankara'daki halk hkumetinin birinci toplantsnn steno
raf sureti gzmn nndedir. Mustafa Kemal, halifenin ve sultann
ahs mukaddestir ona dokunulmaz diyor. Mustafa Kemal'in banda
bulunduu, hareketin halifenin ahsn dmandan kurtarmak istiyor.
te bu fkrann noktai nazar budur. Bu komnist prensibi midir? Hayr! Asla! Topluluun hislerine hrmet ediyoruz. Bunu deitirmek bizim elimizden gelmez. Bunun iin (komnizmi kurmak iin) ok al
mak ister. arkn ve baka memleketlerin dini akidelerine biz ihtiyatla
yaklayoruz. Bununla beraber, Mustafa Kemal hkumetinin Trkiye' de yrtt siyaset, komnist enternasyonalin yrtt siyaset,
yani bizim siyasetimiz deildir. Fakat ngiliz hkumetinin aleyhine
yryen her inklap mcadelesine yardm etmeye hazrz. u anda
Trkiye'nin terazisinin gz, kim zengin ise onun tarafna eilmekte
dir. Ama bunun baka trl olaca zaman da gelecektir". Grld

ne gre

masyla

Enver Paa, Baku (1920)

"Dou Halklar Kongresini"
gerekten bir Dou halklar

devrimi olmasn
arzulam, ancak Ruslarn
venist tutumlar
karsnda bamsz bir
'.'ark Milletleri Halk
ltirakiyun" frkasn
kurmutu

78 I Aclan Saylgan

Sovyet devriminin ok
ncesinden itibaren
amansz ve fanatik bir Trk
dman olan Stalim,
Lenin'e ramen TrkSovyet paktnn
kurulmasna muhalefet

edecektir

gibi Komnist Partisinin iktidarda olduu ilk gnlerde dahi

Sovyetler, Mustafa Kemal Paa' dan phe ediyorlard. Nitekim, Trk-Sovyet Dostluk Paktnn imzalanmasna Stalin ile
Orjanikidze bu nedenle muhalefet etmilerdi.
Radek de, yapt konumada ngiliz smrgeciliini
hedef almt. Trkiye konusundaki grlerinde Zinoviev' den daha vazh idi: "Bu muharebe dorudan doruya n
gilizlerin muharebesidir" diyordu Radek. "ngiltere 1909 y
lnda Jeune Turclerin sahneye kmalarn alklad. ngilizler
grd ki, Gen Trk Hkumeti (Jeune Turc) ordusunu tensik
(dzenleme) ediyor. Mterakki (ykselmi,ilerlemi) kanunlar vazetmeye, muntazam bir idare kurmaya alyor. Kuvvetli bir Trkiye'nin meydana gelmesi dnyann her tarafna yaylm
olan ngiliz emperyalizmi iin byk bir tehlike tekil edeceinden, n
giltere Trkiye'yi paralamaya karar verdi. Trkler barbar ve vahidir,
arkn medeni milletleri olan Araplar, Asurileri ve Arabistan' Trklerin elinden kurtarmaldr, demeye baladlar. Dier taraftan kendilerini ark milletlerinin mdafii gsteren Alman kapitalistleri, geri Trkiye ve ran' paralamak istemiyorlard; onlarn siyasetleri de Trkiye
ve ran' iktisaden ele geirmek, Gen Trk (Jeune Turc) idaresi perdesi arkasnda ark milletlerini samak ve yemek idi. Muharebe Almanyann malubiyeti ve ngilterenin satvetinin (gcnn) kuvvetlenmesi
ile neticelendi. Bylelikle ngiliz donanmas stanbul'a el att. Boazla
r tuttu. ngiliz istila kuvvetleri Arabistan ve Irak', Fransz ordusu Suriye'yi igal ettiler. Yunan ordusu, zmir ile Anadolu'nun mhim bir
ksmn ele geirdi. Bundan baka Franszlar ve talyanlar Gney Anadolu'yu igal ettiler. Suriye' de, Irak'ta, Arabistan' da Trkiye'yi paraladlar"26. Grlyor ki, Radek'in Trkiyeyi anlay tamamiyle gereki bir adand. Radek'ten sonra konuan Pavlovi'de27 Milli Kurtulu Savan yrten kadroyu Zinoviev mant ile tenkit ediyor, Zinoviev' e paralel grler ileri srerek yle diyordu: "Hkmranlk zenginlerin, mlk sahiplerinin ve muhtekirlerin (vurguncu) elinde kalacaksa, hayat bulmu yeni bir Trkiyenin vcude gelmesinde ne fayda
olur? te bundan az evvel gemiin rnekleri: Enver Paa'nn Trkiye' deki harp siyaseti28 Grcistan gibi, Ermenistan gibi burjuva hkumetleri benim ortaya koyduum kaidenin doruluunu gsteren yeni
bir delildir. (... )Enver Paa Trkiyesi, Alman mparatoru Wilhelm ile
ittifak aktederek, btn garp devletlerinin ark ile muharebe etmek
iin birlemeleri gerektiini dnyaya anlatt. Osmanl vekillerinin Litovsk Konferansndaki muameleleri nefrete layktr. Lakin Trkiye
milliyetileri bu muahede (antlam) ile doymadlar 29 . Trkiye Kars,
Ardahan ve Batum'u igal etti. Daha ileri giderek Ahalsik ve Aleksand-

Trkiye'de Sol Hareketler 79

1

rapol' igal etti. Ondan sonra Osmanl ordular, Azerbaycan zerine saldrdlar. BakC'ya girdiler. Osmanllarn BakC'da iki buuk aylk saltanatlar ok musibetler ekmi olan
bu ehrin tarihinde en karanlk sayfadr. Bu ehir ki, Kafkas'ta proletaryann tabyasdr."
Pavlovi - Weltmann bu szlerden sonra III. Enternasyonalin mstemleke aleyhtar siyasetini izah ederek dnya ii
lerini silahl isyana davet etti. ngiliz, Fransz emperyalistlerinin Vrangel'e niin yardm ettiini aklayarak, Vrangel'in
Krm' elinde tutmas sebebiyle, Trkiyeye yaplan yardmn
kesildiini ifade etti. Pavlovi- Weltmann szlerine devamla
unlar belirtti: "Dier taraftan Anadolu mttefiklerin elinde
olduka, oraya istila kuvvetleri gnderilmedike bizim arkamz kesilmi olacaktr. Yunanllarn Edirne ve Trakya'y istila etmeleri maksatldr. lra Rusyasn (Sovyet Rusya'y) Trkiye'den ayrmak iindir."
Pavlovi, Boazlar meselesine de dokunarak unlar syledi: "Trk
yoldalar,30 Sovyet hkumetine mracaatla, anakkale meselesini Karadeniz sahilinde bulunan devletler arasnda Antanta ve Vrangel'in
alakas olmadan halledilmesini beyan ettiler. Biz bu fikri hararetle alklyoruz. Bu fikir fiiliyata geerse, topraklar Karadeniz sahilinde bulunan btn milletler ve memleketler arasnda birlik kurulmasna do
ru ilk ve kat'i adm atlm olacaktr. anakkale meselesini hal iin, Karadeniz Federasyonu kurulmaldr. Federasyon, geerli bir yaama
usul olduunu ispat etmitir." Pavlovi kapitalizme iddetle atarak
szlerine son verdi 31 . Pavlovi'in konumasn takiben Lenin'in
Komntern ikinci toplantsnda milliyet ve smrgeler konusundaki
tezleri okundu. Skakov, ziraat ve toprak meselelerine temas etti. Bela
Kun' da ark lralar tesisini teklif ettiJ2.
Bakl Kongresinde, Enver Paaya sz verilmemiti. Ama hazrlad
konumay Trkiye'yi temsil eden bir komnist delege okudu
(Azerbaycanl Mehmet Emin Vehbi). Enver Paa, I. Cihan savanda
Almanya'mn safn semi olmasn bir ehven-i er kabul ettiini bildiriyordu. yle diyordu: "Yoldalar! Trkiye muharebeye girdii zaman cihan iki gruba ayrlm bulunuyordu. Birincisi kapitalistler ve
emperyalist eski arlk Rusyas ile onun mttefikleri idi. kincisinde
Almanya ile mttefikleri vard ki, bunlar hem emperyalist hem kapitalist idiler. Biz bu iki zmreden arlk Rusyas ile ngiltere ve bunlarn
dostlarndan ibaret olanlara kar harp ettik. nk bunlarn maksatlar bizi tamamiyle boup vcudumuzu yeryznden kaldrmakt. Biz
Almanya tarafna getik nk, Almanya hi olmazsa varlmz bize
balamaya raz olmutu. Almanlar, maksatlarnn hududuna erie
bilmek iin bizden istifade ettiler. Fakat biz bu trl muahedelere or-

Balangta Sultan Galiyev

tarafndan tasarlanan
"Dou Halklar Kongresi",
Stolin tarafndan
hedefinden saptrlmas

zerine, Sulton Galiyev

Adalet Bakan
brohim Firdevs ve dier
Trk liderleriyle
bamszlk yeni bir Turon
Sosyalist Devleti projesine
Krm

giriecektir

80 \ Aclan
taklk

Saylgan

etmiyorduk. Bizim gayret ve sebatmzn birinci hedefi istiklalimizi korumakt. Yoldalar! beni Berlin'in rahat hayatndan, Trablus'un
kzgn cehennemi llerine ve Bedevflerin yoksul adrlarna gtrp
mrmn en skntl gnlerini geirmeye zorlayan duygu, istilaclk
duygusu deildi. Trablus'u, Trabluslular iin kurtarmaya alyorduk.
Ve bunun iin seviniyoruz ki, Trabluslular dokuz yllk muharebenin
neticesi olarak istilaclar kovmaya muvaffak oldular. Azerbaycan' da
Azerbaycanllarn akidesini besliyorduk. Biz yanl yola dyorduy
sak bu bizim felaketimizden ileri geliyordu." ngiliz emperyalizminden olduu kadar, Alman emperyalizminden de nefret ettiini belirten
Enver Paa, yeni Sovyet Cumhuriyetini vyor ve yle diyordu:
"imdiki Rusya, o zaman mevcut olsa ve bugnk maksatlar urunda
harp etse idi, biz imdi yaptmz gibi, o zaman da btn kuvvetimizle onun safnda bulunurduk. Buna sizi inandrabilirim. Ve szmn
hakikate uygun olduunu da ispat edebilirim." Enver Paa'nn nutku
yle devam ediyordu: "Biz fa Rusyas ile i grmeye karar verdii
miz zaman Yudeni'in ordusu, Petrograd yaknnda bulunuyordu.
Kolak, Ural' tutnutu. Denikin, cenuptan Moskova'ya yaklayordu.
Bu kuvvetleri harekete getiren Antanta ise, oyunu kendi hesabna bitmi sanyor ve yrtc dilerini gsterip sevinle ellerini outuruyordu.
Biz Rusya' ya dost olmaya altmz zaman vaziyet ite byle idi. Karadenizdeki frtnalar, bindiim gemiyi krp geri srmese idi ve Konvo ile Riga hapishanelerinin duvarlar ve tayyarenin yere dmesi yoluma setler ekmese idi, ben size Rusya'nn en mkl ve felaketli zamannda gelirdim. Baz arkadalara izahat vermek lzumu beni burada byle eyleri sylemeye mecbur etnezdi. Yoldalar! Cihan muharebesinin ilk istila arpmalarnda bizim yenildiimizi siz biliyorsunuz.
Fakat maluplar ve madurlar muharebesi nazar ile ben sizi yenilmi
saymyorum. nk, Trkiye istilaya doymaz ar Rusyasrn yaklp
kavrulmasn hazrlayan amillerden biri oldu ise, bu vazifesini ancak
Boazlar kapamakla iktifa etti. te o sebepledir ki, o zalim kara hkumetin yerine mazlumlarn tabii mttefiki olan fa Rusyas kuruldu.
Bu suretle, Trkiye dnyay kurtarmak iin yeni yolu aanlarn orta
oldu. Hakikaten mazlum gz ile bakarak ben bu hali Trkiye iin galebe ve zafer sayyorum. Yoldalar! Bugn istilaclara kar kahramanca dven Trk ordusu -ki, imvvetlerini kylerden alyor- sylediim
gibi malUp olmamt. Ancak bir zaman iin tfeklerini aaya indirmiti. Bu ordu ayn zamanda dmanla onbe sene muharebe ettikten
sonra imdi de iki yldr nihayetsiz ihtiya ve sknt iinde muharebeye sebatla devam ediyor. imdiki muharebeyi evvelkine benzetnek olmaz. Trk ordusu kat'i imanla yryor. nk, ark aleminin III. Enternasyonalle mttefik olduunu ve kendi hakl davalarna btn dn

Trkiye'de Sol Hareketler 1 s

ya mazlum ve yoksul insanlarnn yardmc ktn gryor (... ) Bu

Kongre, mazlumlar mdafaa iin kann dken Kzlorduya ve Trk
mcahitlerine yeni bir kuvvet verecektir. Bu muharebenin bizim zaferimizle, yani hakkn zaferi ile bitmesine allacaktr. Bizi III. Enternasyonale yaklatran sebep, yaptmz imdiki muharebede kendimize
yardm ve arka bulmak arzusu deildir. Siyasi, itimai akidelerimizin
esasta birbirine yakn bulunmas da, sanrm ki, mhim bir sebeptir.
Biz inklap kuvvetimizi daima halktan, halkn da madur ve yoksul
ksm olan kylden alyorduk. Eer bizim oka fabrikalarmz ve i
ilerimiz olsayd, nce onlar yadederdim. Kyller bizim inklaplar
la birlikte idiler. imdi de byledir. Yoldalar! Biz halkn arzusuna riayet ettiimiz iin mukadderatnn kendi eline verilmesi taraftaryz.
Onlar ki, bizimle yaamak istemiyorlar, biz kendi mukadderatlarn
kendilerine brakmak istiyoruz, milliyet meselesinde bizim dnce
miz budur. Biz muharebe aleyhindeyiz. ktidar ve ihtiras iin insanlarn birbirlerini bomalarna aleyhtarz. Daima sulhu vcuda getirmek
iin III. Enternasyonalle birlikte yryoruz. Ve ancak bunun iindir ki,
btn manialar aarak kanl muharebeye imdiye kadar devam ettik
ve edeceiz. Biz alan snfn bahtiyarln istiyoruz. ster yerli, ister
yabanc olsun bakalarnn kazancndan hile ile zor ile istifade etmenin
ve edenlerin aleyhindeyiz. Onlara kar pervasz ve merhametsiz davranmaldr. Biz halkmzn sanatn ve iftliini byk hesap ile ileri
gtrp iin semerelerinden herkesin faydalanmasn istiyoruz. Yoldalar! Hrriyet ve bahtiyarlk denen eyleri ancak iz'anl ve irfanl
milletin elde edecei kanaatindeyiz. alma ile birlikte hakiki hrriyeti temin edecek esasl bilgi ve maarif nuru ile memleketimizin aydn
lanmasn istiyoruz. Bu maksat ile erkekle kadnlar arasnda fark koymuyoruz. timai siyasete dair dncelerimiz budur."
Enver Paann bu tarzda konumas boleviklerin zerinde samimi bir tesir brakmad. Esasen Enver Paann gerek fikirleri de deil
di33. Enver Paa, bir sre sonra Takent'e Kzl Ordu ile Basmaclarn
arasn bulmak iin gnderildi. Dier bir grevi de Takent'te tekilat
lanp Hindistan Sovyetler adna istila etmekti. Fakat Enver Paa bilindii gibi Basmaclarla birleerek Rus boleviklerine kar kurtulu savan organize ederken ehit oldu34.
Baku Kongresi, Enver Paann konumasndan sonra ald kararla Trkiye'nin, istilac etelerine kar savarken kongrenin onlara yaknlk gstermesinin tabii olduunu belirtmiti. Fakat Kongre btn
ark ii ve kyllerine de mstakil Trkiye' ye mzahir olmalarn dilerken35 Trk ii ve kyllerine de mstakil tekilat ile nizaml olarak
toplanmalarn tavsiye ediyordu. Eirkler ancak bu sayede hrriyetlerine kavuabilirler; bu sayede tahriklere ve hilelere kurban olmaktan

s2

IAclan Saylgan
kendilerini kurtarabilirledi. Bu suretle hkumet kuvvetlerini ellerinde
tutan birka kii artk kendilerinin istilac kitlelerden birinin menfaatine srkleyemez, Trkiye'nin hakiki ve salam bir istiklale kavuma
s ancak dahili ve harici zalimlerin elinden kurtulmakla kabildir.
Kongrenin bu grn bildirmesinden sonra Ankara hkumetinin temsilcisi brahim Tali (ngren) sz alarak, Anadolu kyamnn
bir kyl hareketi olduunu, katiyen burjuvaziye dayanmadn,
arktaki kapitalizmin yardmclarnn Tanak Ermenilerinin, garpta ise
Venezilos'un olduunu syledikten sonra, Ankara hkumetinin yzn HI. Enternasyonale ve Moskova'ya evirdiini ifade etti; yeni Sovyet rejimini insanln kurtuluunu salayacak amillerden saydn
bildirdi36.
Baku Kongresi toplantsn dokuz gnde tamamlad. Ermenistan,
Kars, Batum illeri temsilcileri konumalarndan sonra, Tanaklarn zulmleri takbih edildi, Zinoviev'in a nutkunu andran kapan nutku
ile Kongre son buldu37. Kongrenin mstemlekelerde bir genel ayaklanmay ngren karar, bilerek veya bilmeyerek, Zinoviev'in mdahalesi ile ntralize edildi. Baku Kongresi, Sovyet d politikasnn bir oyunu ve aleti olmaktan teye gitmedi38.

Baku Kongresi ile lgili Baz Belgeler39

1- ark Milletleri Kurultay Riyasetine
Kars ve Batm Vilayetleri vekillerinin Maruzat
Aada imza koymu olan biz vekiller btn proletatya huzurunda kurultay riyasetine arz ediyoruz ki, (Kars) ve (Batum) vilayetlerinde, Tifs vilayetinin (Ahlt) (Ahlgelen) kazalarnda ve revan'n
(Srmeli) ve (Srur) kazalarnda asayiperver ve silahsz slam ahalisi
zulm-i cefa ekmektedir. Mslmanlarn zalimleri, bir taraftan Ermeni
Danaklar, dier taraftan Grcistan menevikleridir. Bu vilayetlerin
ve kazalarn ahalisi kendi mukadderatlarn kendi ellerine almak istediklerinden, 1918 ylnn Kanunuevvel aynda Cumhuriyet idaresi ilan
ederek, Cenub-i garbi Kafkas Cumhuriyeti'ni kurdular, 1919 Mart ay
nn 27'sinde Kars'ta toplanan parlamento bu ilan tasdik etti. Bu Cumhuriyet 1920 ylnn Nisan'nn ortasna kadar yaad, fakat ngiliz istilacl bu Cumhuriyeti bodu. ngilizler Cumhuriyet hkumetinin
uzuvlar ve parlamento azalarndan bazsn hapsedip Malta adasna
srdler ve Danaklar Kars vilayetine ve Oltu kazasyla Ardahan kazasnn bir ksmna soktular. Grc menevikleri ise, bu Cumhuriyetin
bana gelen beladan alaka istifade edip Ahalt ve Ahlgelen kazalarna girdiler.
imdi Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti arazisinde, Mslmanlar
ve Danak ve Menevik ittifak arasnda iddetli muharebe devam edi-

Trkiye' de Sol Hareketler

l s3

yor. Btn mslmanlarla, Rus

ahalisi (buralarda Ruslarla Mslmanlar ahalinin en ok parasn
tekil ediyorlar) ancak umumun
sevdii fa hkumetini istiyorlar.
Eer en yakn bir zamanda ura
ilan olunmazsa, Mslmanlarn ve
Ruslarn hepsi son adama varnca
ya kadar silahlanp zalimlerin zerine yryeceklerdir.
Kurultayn riyasetinden ve
yrekten rica ediyoruz:
Bizim beyannamemizi tahrik buyursunlar; iki karde millet arasnda, Mslmanlarla Ermeniler arasnda yeni bir muharebe n aln
sn. Tahkikat ve icraatnzn neticesi Danak hkumetinin meydandan
kalkmas olacana eminiz. nk bu hkumeti ne Mslmanlar, ne
de Ermeniler kabul edebilirler. Yaasn Kafkas timai Cumhuriyetlerinin komas.
(102 vekil tarafndan imzalanmtr.)
2-Ankara Hkumetinin Vekili
brahim Tali'nin Beyannamesi40
Cihan istilacl 1914 ylnda Avrupa'nn gbeinde umumi harbi
tuhturdu ve penesini Trkiye'nin milli hayat damarlarna sokarak
drt yl sonra, Trkiye'yi tamamiyle kuvvetsiz brakt.
Trk renberi silah eline ald zaman, kendi milli snrlarn saklamak ve kazancn bakalarnn hud'a ile yemesinden (Eksilovatatsia istismar) kurtarmaktan baka bir maksad yoktu. Amerikann yalanc
cumhuriyeti "Bundan byle btn milletlere yaamak ve hr olmak
hakk verilecek ve btn almalar bahtiyar olacaktr" deyince inan
yordu ve silahn teslim etti. Fakat sonralar, zerine silahla yrdklerinin ve garp sermayeperestleri menfaatna btn haklarnn ayaklar
altna alndn ve son lokma ekmeini de elinden almak istediklerini
grr grmez gazaba geldi ve kyam (ayaklanma) etti.
Yoldalar! Bu kyamn sebeplerinin ve bundan doan hkumetin
mahiyetni ve domasnn tarihesini size izah edeceim:
Anadolu kyamnn iki sebebi vardr: Biri dahili, dieri harici.
Harici (D) sebep udur: Trk renberi drt yldan ziyade onbirden
fazla cephede en kuvvetli burjuvazi devletleriyle dvlmt. imdi
kendi alnnn teriyle ar zahmetlerle kazand bir para ekmeini rahatla yiyip kynde yaamay zlyordu. Lakin bu mmkn olmad ve
elindeki silahn alan garp sermayeperestleri, sadk uaklar Venizelos

l 920 Bak Kongresi Sovyet

Rusya'nn Batya kor
gzda verme

organizasyonuna
dnmesi zerine Sultan
Galiyev ve Molla Nur
Vahidov dier Trk ve
Mslman liderlerle
Mslman kurultaylar
'oplamaya balar

841 Aclan Saylgan

Rumlarn gn Batdan ve Tanak Ermenilerini Doudan saldrtmaya
karar verdiler. Trk renberi biliyordu ki, istilaclar ve onlarn kurnaz
uaklar her nereye gelirlerse atele, klla ve bomba ile i gryorlar.
Biliyordu ki, bunlarn iinde bir yn soyguncular zorla elindeki maln
ve erzakn hepsini alyor ve bunu bildii halde, Trk renberi "Belki bu
gaddar karar icra etmezler" midiyle, yuvasnda rahat duruyordu. Fakat milletlerin hrriyeti iin savatn ilan eden Fransa, Suriyeyi almakla kanmayarak yangnlar ve basp kesmelerle Adanay, Mara ve
Bor (evresini) igal etti. Medeniyet namna i grdn syleyen
Fransz Bavekili istediklerinin hepsini aldktan sonra yzndeki perdeyi at ve Buryon Sarayndan dnyann kulana yle bard:
"ark'daki iktisadi menfaatlarn elde etmek iin, Musul'a kadar
(olan) yerlerde ne kadar madenler varsa hepsini Fransa iletmelidir.
Buna gre biz askeri ileri srmz Mardin' e kaqar uzatmalyz.
Buradaki tabii servetlerin ne derece mhim olduunu biz Fransa'nn
byk sanatkarl menfaatine olarak nazara almalyz."
Yoldalar! En sonunda bizim Akdenize biricik yolumuz olan z
mire de hcum balad. Pek feci olan bu vak'ann neticesi, arkda ve
Garbda milli hukuku mdafaa edenlerin haydutlar aleyhine birlemesi
oldu. zmir igal edildikten sonra, ark' da istilaclarn dmanlarnn,
yani Erzurum ve Trabzon ahalisinin teebbsyle Erzurum' da milli
kongre topland ve hukukumuzun mdafasna karar verildi. Sonralar
Sivas ve Ankara'daki kongrelerde bu karar tekrar ve tasdik olundu.
Dahili () sebep: Mazlum Anadolu renberi yzlerce yldr burjuvazinin istedii gibi hareketi ve zorbal altnda zrlyordu (inliyordu). Biare renber, stanbul'dan gelme hastalk, memur suistimali,
diktatrlk lm derecesine getirmiti. Diktatrln kayna hem
padiahn iktidar, hem memurlar, vezirler ve bunlarn maiyetlerinin
nfuzu ve fena idareleriydi. Trk renberlerinde hakl ve mukaddes
bir gayz uyanmt. Bu gayz, kendileriyle birlikte bir gn bile yaama
yan ve temasa gelmeye tenezzl etmeyen paalara ve byk memurlara karyd. Renber, tarlasnda btn mrn heba ettii ve buna ra
men acndan ld halde bu paalar ve saray ruhlu beyler, efendiler
stanbul' da muhteem kklerde, saraylarda bol bol israflarla milletin
servetini heba ediyorlard. Bu kyamla Anadolu isbat etti ki, bundan
byle stanbula ve stanbulun hazr yiyici paa ve beylerine bir para
ekmek bile vermeyecektir. te bundan az vakit evvel Anadolu' da vukua gelen inklabn cereyan ve sebepleri budur ve byledir.
Anadolu hareketi kat'iyyen burjuvaziye dayanan bir hareket deildir. Avrupallarn bu yolda verdikleri mah1mat ve mtalaalar yanltr. Serma yeperestliin ark' da yardmclar Tanak Ermenileriyle,
Venizelos Rumlardr ve buna ilave olarak, Padiahn saray hadmele-

Trkiye' de Sol HarekeLler 1 ss

riyle (hademeleri) ve (hadimleri) yaknlardr. Bunlar padiahn nfuzunu ngiliz sermayedarlnn menfaatine kullanyorlar, bunlarn
hepsi Antanta ya sokulmulardr, ruh, mal, servet ve itibarlarn ve bol
bol altnlarn ondan alyorlar. Anadolu inklaplar ise, yzlerini
arkta gne gibi doan inklaba evirmilerdir. Anadolu inklab zenginlerin ve hazr yiyicilerin menfaatine zt olduundan aksi inklap
lar kuvvetlerini bir yere topladlar. eyh Recep Sivas'ta, eyh erif Bayburt'ta, apan Olu ailesi Yozgat'ta, stanbul ile elele verip Anadolu
inklabna, aksi inklap yaptlar. stanbul' dan bunlar kuvvetlendiren
Padiah ve sarayllardr. Bunlar ngiliz parasyla, kendilerine yalandan
slamiyet mdafaacs ssn verip, milli ve itimai olan Anadolu
renber inklabn yenmek ve tepelemek istediler.
Etraflar hainler ve haydutlarla dolu olduu halde, Anadolu ink
laplar ve renberleri yeni inklaplarna sadakatte ve bunu can ve
kanlaryla geniletmede devam ediyorlar. Onlar artk evk ve samimiyetle nc Beynelmilele yzlerini dnmler; talihleri nc beynelmilelin tarihine evrilmez surette bal olduuna iman ediyorlar.
Milli inklaplar, Trk parlamentosu datldktan sonra, nc beynelmilele samimi merbutiyetlerini Moskova'ya mahsus vekiller gndermekle belirttiler.
Anadolu inklaplar undan dolay sevin duymaktadrlar ki,
Moskova nc Beynelmileline uzattklar yrekten dostluk ve hemfikirlik elini, Moskova da ayn duygu ile kabul edip ayn yrek dostluuyla cevap verdiler.
Anadolu inklab, Moskova inklabnn grd tecrbelerden
memnuniyetle istifade edecektir. Anadolu inklab, Moskova ura
Cumhuriyetinin esasl akidelerini insanln kurtuluunu hazrlayacak
amillerden sayyor.
Yoldalar! Bu izahlardan da grlyor ki Anadolu, genilie ve ziyadarla altndan kendinin ve.son olunun son nefesine kadar
hrriyet ve istiklalini mdafaa etmeye karar vermitir. Kendine ura
Rusyasnn uzatt dostluk elini Anadolu inklaplar memnunluk ve
dorulukla kabul eder.
Yaasnlar bu yolda birlikte yryen nklap Rusya ile nklap
Anadolu ve onlarn dayand ark nklab.
3- Ziraat Mes'elesinde Tezler
Halin ve arenin Delillerle Tasviri
1- ark milletlerinin renberleri (iftileri) biricik istihsalci (retici)
snftr. Kendi emekleriyle yalnz mlk sahipleri deil, btn burjuvazi ve memur snfn beslemektedirler. Byle iken derebeylik devrinden kalma hileli muameleler ve mnaverelerle mlkdarlar (mlk sa-

861 Aclan Saylgan

hipleri) menfaatine hkumet vergilerinin arl altnda eziliyorlar.
Onlarn hayat yoksulluktan, alktan, bitmez tkenmez borluluktan,
mlk sahiplerinin vergi toplayanlarn istifadesi urunda almaktan
ibarettir.
2- Hkumetilerden yabanc sermayedarlardan ve kendi mlk sahiplerinden ark renberlerinin ektii zulm ve mal yamacl o dereceye varmtr ki, bunlar iin, byyp genilemek, ilerlemek, insanca yaamak imkan kalmamtr. Bunlar dlmekten ve mihnet ekmekten dimaen sersem olmu ve a kalarak yk hayvan derecesine
inmilerdir.

Renberlerin grd hile ve zulm u sebeplerden douyor:

a- imdiye kadar devam eden derebeyin usulc (derebeylik dzeni)
renberi ahsyla ve btn varyla youyla mlk sahibine mal ediyor.
b- Ekimlik topraklar, mlk sahipleri elindedir. Bo toprak yoktur.
Bunun iin, mlk sahibi, toprak yokluu mecburiyetiyle renberi kendisine; kendi tasarruf ve iradesine balyor ve kanun ve er'e gre hr
olan bu adamlar fiilen kendine satn alnma kul ediyor.
c- Topra hkumetiler blmler byk byk paralar imtiyazl snflara ve sermayedarlara kiraya veriyorlar. Bu suretle kiraclar,
toprak imtiyazna malik oluyorlar.
Renberler ise topra bu kiraclardan ikinci derecede kira ile alp,
bunlarn mlksz ve a acna alan iileri vaziyetine dyorlar.
- Vergiler tahamml edilemez derecede ardr ve mesuliyetsiz
hkumet memurlar eliyle toplanmakta ve yamaclk mahiyetini almaktadr.

d- ahsi emniyet yoktur; anari, yarm vahilik ve usulne uygun

soygunculuklar hkm srmektedir. Hkumetiler, renberi zorlamakta bunlara yardm ediyor.
e- Bu sebeplerden renberlerin iflas domutur. Bu iflas yoksulluun son derecesidir. Yoksulluk renberi borca bouyor; borluluk ise
kiraclarn penesine dryor ve iktisata tamamiyle onlara esir ediyor. Bu artlar ve kaytlar iinde renberin hayat, gittike artan borcunu ve borcunun faizini demek iin almaktan baka bir ey olmuyor. Bor verenler ise; muhtelif Ziraat Bankalar.
f- Mflislikle btn istihsal vastalar renberin elinden kmtr.
Renberin ne paras, ne ziraat aletleri, ne hayvanlar ve ne ekinlik tohumu var. Renbere verilebilecek bo toprak ve bunu.vermek mmkn
olsa bile renberin yerine kendi topranda kendi ziraatn idare etmesi imkan bulunmuyor.
3- Zulm ve tazyikten, hile ile mal alclarn elinden, mflislikten
kurtulmak ve btn ihtiyalarn ifaya kabiliyetleri iktisadi hayatn
idareye lazm olan eraiti hazrlamak iin renberlerin u tedbirlere

Trkiye' de Sol Hareketler 1 s7

mracaat etmeleri lazmdr.

a- stilac ecnebi sermayedarlarn ve kendi mstebit aalarnn,
s~ltanlarn, hanlarn, beylerin ve bunlarn anak yalayan memur srlerinin intidar ve ihtiyarn yani zulm ve hile ile mal yemenin kaynan mahvedip btn kudreti iktisad, hali ve idari vazifelerle beraber
ele almak ve bu inklab yerli ve merkezi renber uralar kurarak garp
memleketlerinin cumhuriyet lralaryla koma, ark lra Cumhuriyetleri vcude getirmek suretiyle ortaya karmak,
b- Renbere mlk sahiplerine kar derebeyin devrinden kalma
vazifeleri ifadan yz evirip, onlarn nfuzunu zerlerinden kaldr
mak, onlara kar ahsi, iktisadi btn rabtalar (balar) koparmak lazmdr. Byk arazi sahiplii kanunen hangi perdeler altnda gizlenirse gizlensin, ortadan kaldrlmak ve btn topraklar ekin iilerinin
arasnda taksim olunmaldr. Bundan baka mlkdarlarn ellerinde bulunan srler de alnp nce hi bir mal ve hayvan olmayan yersiz
ekincilere, sonra ihtiyacn temin edemeyen toprak sahibi ekincilere
tevzi edilmelidir.
Mlk sahiplerinin mlklerinde bulunan ziraat ve idare aletlerini
ve 'levazmn, o mlk aralarnda taksim etmi olan kyllerin umumi mal ekline koymak; bu trl levazm yoksa renberlerin kendi ellerindeki levazm birletirip mlkdarlardan aldklar yerleri daha faideli eraitle (faydal artlarda) ekip dikmek iin kullanmak lzumu
vardr. Ancak bu surettedir ki, renberlerin iktisadi gayretlerinden
daha sr'atle muvaffakiyet (baar) peyda olur.
c- Devlete ve onun ruhani messeselerine ve vakflara ait btn
yerler zabt olunup kirac renberlerle kiraclardan kira tutan topraksz
renberler arasnda taksim edilmelidir. Hkumetle renber arasnda
vastaclk eden byk arazi sahibi kirac zenginlerin kudret ve mlkiyeti mahvedilmeli ve bunlara ait ziraat aletleri ve hayvanlarn hepsi
renberler iin zabtedilmelidir.
d- Topraa ait btn kanunlar, topraktan istifadeyi tehdit eden
btn kaydlar ve artlar imdiki mkil ve mahiyetin deimesine mani olan kaideler ortadan kaldrlmaldr. Ve "btn topraklar, kimin
elinde olursa olsun devlete aittir ve ondan z emeiyle ekip dikenler
istifade edebilir. Herhangi bir paray kendi zahmetiyle ileyen, ona ve
btn mahsullerine malik olur." Buna ilave ilan etmelidir ki: "Kendi
emeiyle ileyen ve bakasnn emeinden istifade etmeyen renberlerin mlkdarlna dokunulmaz, hi kimsenin hi bir bahane ile el uzatmaya hakk yoktur."
e- Ormanlardan, sulardan ve suvarlan topraklardan edilecek istifadenin tanzimi merkezi ve mahalll renber uralarnn ihtiyarna verilmelidir.

ss

Aclan

Saylgan

f- Gebe halkn hukuku, ihtiyalarna kafi otlak verilerek temin

olunmaldr. Bununla beraber, bu gibi insanlarn daimi ve medeni hayata girmeleri ne ile mmknse arelerini dnmelidir.
g- Aari ve btn vergileri kaldrmaldr. Bunlarn yerine, renberin vcuda getirdii btn mahsullerden, ehir iilerini, devlet ve idare heyetini ve orduyu yaatmak iin kafi gelen ve lzumuna gre bir
mahsulden az, birisinden (dierinden) ok alnmas caiz olan bir hisse
almak lazmdr. Bu hissenin miktarm ve hangi mahsUlden ne kadar ve
ne yolda alnacan renber falar kararlatracaktr.
Byle hisse usulyle alnan mahsullerin bedeli, ehirlerdeki sanat
mamulatndan renberlere lazm olan eyann ayn tarz ile -bazsn
dan az, bazsndan ok alacak kaidesiyle- renberlere denecektir.
h- Devlete, devletin muhtelif tekilatna, bankalara senet gibi ne
ekilde bulunursa bulunsun; renberin btn borlar hkmden d
m ve kaldrlm ilan edilmelidir.
i- arkta renber falar ve t'.ira cumhuriyetleri teekkl eder etmez, devlet, btn ziraat aletlerini ve makinelerini, ekin hayvanlarn
ve kyllerin mali idaresini icra iin lazm olan hereyi renberlere vermeye balamaldr ve yle bir kaide koymaldr.
Bu levazmdan umum renberlerin istifadeye hakk vardr. Derhal
renberlere ziraate yardma ve ekin cemiyetleri tekiline girimelidir.
u kadar ki renberlerden ayrca mlk sahibi olanlar bu ie itirake
mecbur etmemelidir. Hem ky ziraatiyle, hem de san'at mamulatiyle
megul olan istihsalci renber kooperatifleri (yardm arkadalklar)
tekil etmelidir. Bunlar devlet tarafndan geni surette muavenet (yardm) grp, yava yava devlet uzvu olmaldr.
Renberler arasnda istihlak kooperatifleri vcuda getirmeli ve
devlet tarafndan byk byk muavenet edilip, git gide devlet uzvu
(organ) olacak bu tekilat vastasyla renberlere ehir san'atlar mamulatndan lazm olan herey'in tedariki intizam altna alnmaldr.
Ky idareleri iin lazm olan btn istihsal aletleri renberlere verildike ekilmeyen bo topraklarda komnist t'.ira idareleri tekil edilmek ve bunlar devletin nezareti altnda istihsalci t'.iralar ekline girmi ky iilerinin yardmyla iletilmek lazmdr. Bu komnist fa
idarelerinin tekilinden maksat u olmaldr; bu idarelerin istihsal edecei mahsullerin fazlasn sanat Avrupa memleketlerinin ark'a lazm olan mamulatyla deimek.
Trkiye, ran, Afganistan ve sair memleketlerin Hindistan, Msr,
Elcezire, Arabistan gibi mstemlekelerin istiklallerini ilan etmek ark
renberlerini tazyik ve zulmden ve hile ile mallan yenilmek ve yoksul kalmaktan kurtarmaz. Avrupa' da ve Asya' da sermayedarlk hayat devam ettike, bu trl siyasi boyunduruktan ve garbn nfuzundan

Trkiye' de Sol Hareketler s9

memleketleri, sanatlkta geride bulunmalarndan

yine evvelki gibi sanat Avrupa memleketlerinin sermayelerine
faaliyet meydan olacak, byle olunca da, renberlerin ve iilerin esir
ve sefil hayat geri gelecektir.
u halde sermayedarlk hayat mevcut kaldka, ark Devletleri ve
mstemlekeleri istiklal kazanm bile olsalar ii ve renberler mutlak
sermayenin tekil devresinden geecekler, bu devre ise kendilerinin topraklarndan kovulmasn, proletarya olmasn ve
yine cretle iletilen fabrika iilerine dnmesini ve kendilerini idare etmekten mahrum kalp, beden kuvvetlerini satmaya mecbur (Batraf) topraksz ii lehine gelmelerini hazr
azad

olmu ark

dolay

layacaktr.

Demek ki, memleketlerin halk burjuvazisiyle, garbi

emperyalist (istilac) devletlerinden z memleketlerinin istiklalini almaya birlikte giden ark renberleri
hatrlarnda tutmaldrlar ki, en byk bir vazifeleri var: Siyasi istiklali elde etmekle kalmamak, arpmay, kendi
mlkdarlarnn, kendi yerli burjuvazilerinin hkm ve nfuzundan kurtuluncaya kadar devam ettirmek. Evet; bu onlara
vazifedir. nk ark burjuvazisi istiklali aldktan sonra, garbi A vrupa sermayedarlarn hile ve zor ile mal yemek (istismar) usuln kendi ellerine alacaklar ve buna adeta varis olacaklardr. Bunun iin, ark
renberlerinin hakiki azadl yerli servetdarlarn, yerli burjuvazinin
zerlerindeki kuvvet ve nfuzunu krmak ve memleketlerinde ii ve
renber falar kurmakla tamam olur. Ancak hem arkda hem Garpta
sermayedarln yklmasyladr ki, ark renberlerinin mahrumluu
ve mahkumluu yerine, malikiyet ve hakimiyetlerini vcude getirir ve
sermayenin cefakar tekil merhalesini atlayp en mterakki memleketlerin ii snfnn yardmyla fikir ve irfan meydannda ilerlemek ve
kendi zahmetinin mahsullerinden tamamiyle faidelenmek hakkn veren komnist hayatna kavumak ve btn manasyla azad olmak imkan verir.
timai inklabn muzaffer olmas ve cihana amil komnist idaresinin kurulmasdr ki, ark memleketlerinin renberlerini ihtiyatan,
yoksulluktan, alktan, zulm ve tahakkmden, zorluk ve kurnazlkla
mal yiyiciliin penesinden kurtarabilir. Buna gre ark renberlerine
azadla kavumak iin garbn tekilatl iileriyle el ele vermek ve onlarn tekil edecekleri inklap fra Cumhuriyetleriyle ittifak ederek
hem ecnebi sermayedarlaryla hem yerli 'mstebid mlkdar ve burjuvazi ile pervasz arpmak ve arpmada itimai inklabn tamamiyle
galebesine kadar sebat etmek en zaruri vazifedir. Ancak komnist hayatdr ki, hem garbn ve hem arkn milletlerini hakiki azadlk alemiAvrupann

Trkiye Sol hareketi iinde

bandan itibaren yer
alanlardan evket Sreyya
Aydemir, TKP'den
koptuktan sonra sol
Kemalist bir tez gelitirmek
iin "Kadro" dergisini
karacak nemli
isimlerden biriydi

90 1 Aclan

Saylgan

ne ykseltebilir ve her milleti dier milletlerin ayaklar altnda kalmaktan, her insan dier insanlarn (istismar) penesinden kurtarabilir.

"Trkiye Komnist Partisi"nin 1. Kongresi

ark Milletleri Kongresinden hemen sonra, 10 Eyll 1920' de Mustafa Suphi, Baku' da "Kzl Ordu Kulbnde" Trkiye ve Sovyet lkelerinden gelme 15 tekilatn katlmas ve 74 delege ile saat 17'de "Birinci ve Umumi Trk Komnistleri Kongresi"ni toplad4 1 . 74 delegenin
32'si kat'i, 42'si istiari reye sahipti. Mustafa Suphi, kongrede okuduu
raporda yle diyordu: "Esir den askerlerimiz Rus proletaryas ile
dostluk temin ederek onlardan feyz almlar ve birarada snf mcadelesine katlmlardr. Bu suretle zalim hkumet ve hkmdara an ve
hret dkn paalara kar sz sylemek imkan hasl olmutur. h
tilalden sonra Moskova'ya gelerek orada "Yeni Dnya" adnda bir gazete karmlardr. Krm, komnistler tarafndan ele geirilince Trk
komnistleri de buraya gelerek bir ube amlar ve "Yeni Dnya" ve
"Krm Sular" adndaki gazeteleri nere devam ederek bunlarla birlikte birok komnist propaganda beyannamelerini Trkiye'ye gndermilerdir. Bilahare Bak1'da "Mslman Milletlerin 1rasna" katla
rak, Trk Komnist Frkasn vcuda getirmilerdir. Bu meyanda parti...in tekilat, matbuat ve harp seksiyonlarn kurmulardr. Tekilat tarafndan stanbul, Zonguldak, Trabzon, Nahvan'da ve Tuabse'de u
beler almtr. Bu arada 1919 Haziran aynda iki kii gelerek stanbul
ubesi ile temasa gemilerdir. stihbarat ubesi tarafndan Anadolu ile
irtibat ve istihbaratta bulunmak maksad ile otuzdrt kii gnderilmi
ve bunlar memleket dahilinde nabz yoklamas yaparak (30 adet) rapor
vermilerdir. Ayrca Trabzon, Erzurum ve Eskiehir gibi ehirlerde komnizmi alenen mdafaa eden kbal, Albayrak, i isimlerinde muhtelif gazeteler karlm ve stanbul' daki "Kurtulu" ismindeki gazeteyi nere muvaffak olarak muharrirlerini de kendi aralarna aldklarn
dan dolay eref kazandklarn sylemektedirler. Harp ubesi tarafn
dan Baku' daki esirlerden mrekkep "Kzl Alay" tekil edilmi ve bunun Trkiye'ye gnderilmesi ile istila kuvvetlerinin memleketten atl
mas dnlmtr ... "
"Trkiye Komnist Tekilat Merkez Heyetinin Faaliyeti Hakkn
daki Raporu" na gre Trkler arasndaki komnist faaliyetinin iki merhalesinden biri, Rusya topraklarna dahil Trklerle ilgilenmekti42. kin
cisi de, Trkiye Trklerini komnizme hazrlama faaliyeti idi. Trkiye'ye aktarlacak almalar iki devre iinde mtalaa ediliyordu: Tenevvr devri; Tekilatlanma devri. Trkler arasndaki propaganda
iinde "Yeni Dnya" kullanld. Trkiye' den Moskova'ya gelen Dr. e
fik Hsn ile Sadrettin Celal, Komntern kongresine katlmt. Dr. e-

Trkiye'de Sol

Hareketle~ 1 91

fik Hsn'nn stanbul tekilatna iki eleman gnderilmi,

temasa geilmiti43. Krm'a 1919 yl balarnda gelen Trk
komnistleri burada bir parti okulu aarak buradan otuzu
gen olan krkbe komnist yetitirmilerdir. "Yeni Dnya"dan baka, "Krm Sular" isimli gazete de karlyordu.
Bu gazeteler ve yaymlar Trkiye'ye sokulmutur. Krm te
kilatndan bir ksm Trk asll ii ve askerler Trkiye'ye
gnderilmitir. Trkistan Trkleri arasnda "Beynelmilel
ark Tebligat uras" tekilat kurulmu ve bu teekkln
hazrlad propaganda yazlar Trkiye'ye ulatrlmtr.
Azerbaycan Milli Hkumetinin, Kzl Ordu tarafndan ykl
ndan sonra, 27 Mays 1920' de Baku' ya Kzl Ordu ile birlikte gelen Trk Osmanl ordusunun Azerbaycan'a gelmi 23 kiilik elemanndan bir ksm elde edilerek, Trkiye Komnist Partisi'nin Baku
ubesini tesis etmilerdir44. (Ancak TKP "Merkezi Heyet"inin nemli
bir ksmnn Baku' da olduu kabfl edilebilir.)
Gene TKP Rusya' dan, 1919 Haziran'nda Zonguldak'a Abdurrahman ve Ahmet isimli iki adamn gndererek partinin Karadeniz Ere
lisi ve Zonguldak ubelerini tesis ettiler. Yusuf Kemal isimli bir komnist de Trabzon ve Rize tekilatn kurdu. Cemal, Salih Zeki, Hilmi,
Hakk ve Rknettin TKP'nin Anadolu ubesini Nahvan'da tekil ettiler. Baku' da kmaya devam eden "Yeni Dnya" gazetesinden 2000
nsha Anadolu' ya sokuluyordu. Baku' da Trkeye evrilen "Sa'y ve
Sermaye", "Bolevizm Nedir", "Kzl Ordu Ktaat", "ura Hkumeti
Nedir ve Nasl Tekil Edilir" gibi kitaplar da Trkiye'ye sokulmutur.
Rapordan anlaldna gre baz ressamlar tarafndan iilerin ve iftilerin hayatlarn feci ekilde gsteren otuzdokuz tablo Parti faaliyeti
cmlesinden muhtelif yerlerde tehir edilmitir45.
Trkiye Komnist Partisi'nin Birinci Kongresine katlm olan
evket Sreyya Aydemir, kongre hakknda u ilgi ekici satrlar yaz
yordu: "Adna, Trkiye Komnist Partisi denilen bir tekilatn ilk kongresi de o gnlerde gene Bak'.l'da oldu. Eer kongre salonundaki kalabala ve burada sahneye karlan ve gya her biri Trkiyenin bir vilayetini temsil eden delegelere ve sylenen nutuklara baklrsa, Trkiye'ye artk komnist memleket demek yerinde olurdu. Fakat dikkat
edilirse grlyor ki, bu kalabala katlan insanlar arasnda mterek
bir ba yoktu. Her birinin komnistlii, anlay da baka bakayd.
Asl ortal dolduran topluluk, aslnda Rus ihtilali zerine babo b
raklan ve memlekete dnmek iin yol ve are arayan Trk harp esiri
askerlerinden ibaretti. Harp iinde Almanya' da okuyan veya orada yaayan birka Trk mnevveri vard ki, bunlar igal ettikleri bakanlk
sahnesinden, parteri dolduran kalabala yukardan aaya ve adeta

Aslen Ufa'l Tatar Trk

olan Ziynetullah Nevirvan,
Trkiye' de okumu, Trk
Ocaklar yesi ve Trk
Yurdu Dergisi
yazarlarndan olup TKP'nin
ilk ekirdek kadrosunda yer
alan isimlerden biriydi

921 Aclan Saylgan

tiksinerek bakyorlar gibiydiler. Parterde yer alanlarn bir ksmna gre ise, onlar, birer kervana karandlar. Ak sal bir Rus kadn (Bayan
Stasova) iki taraf beyhude yere birletirmeye alyordu. Bu iki azn
lk, fakat didien grup haricindeki asl kalabalk, yani Baku' da tesadfen toplanm harp esirleri ise, bu kavgann ne vakit biteceini ve kendilerinin memlekete ne vakit sevk olunacaklarn gzlyorlard. Krsye kp konuanlarn dilleri ve dilekleri birbirinden ayr idi. Birisi: Hilafet ve saltanat makam taarruzdan masun olmaldr! dedi. Bir taraftan itiraz edecekler oldu. Fakat teklif grltye getirildi. Zapta geti mi gemedi mi, kimse bilmedi. Ama ara yerde bunu kabul etmi gibi alklayanlar oldu. Bir dieri de stanbul'un devlet merkezi olmas
n istiyordu. Bu teklif de ho grld. Daha bir bakasnn endiesi ise
"muhadderat- islamiye" yani islam kadnlar meselesi idi. Onun sylediine gre, "mezhep-i itirakiyun-komnizm" ile "esasat- islamiye"
yani mslmanln esaslar arasnda pek fark yoktu. Ve bunlar telif
etmekle vnyordu. Hatta bu hazrete gre Lenin, itirakiyun-kom
nizm esaslarn islamiyetten almt. Mamafih, Hocann derdi, bu esaslar stnde deildi. Onun btn endiesi kadnlar meselesi idi. Kadn
larn mahremiyetine halel gelmemesi iin "apartman misll" kaplar
mterek ikametgahlar yerine, her ailenin ileyecei kapnn ayr olaca evler istiyordu. Neyse bu da zapta geirildi. Vaka kogreye akl
hocal eden ak sal Rus kars, bu karardan bir ey anlamad ama,
mahremiyet sz belki onun da houna gittii iin madde okunurken
o da el kaldrd. Bunun zerine bu bayanla Karadenizli Hoca sahnede
alklar arasnda el sktlar. Belki de peceklerdi. Fakat Hoca biraz
evvel, yabanc erkekle bir kadn, hatta ayn sokak kaplarndan girip
karlarken bile kar karya gelmemeleri olacak ki, bundan vazgeti.
Kongre, ihtimal Trkiye'ye birtakm yolculuk hazrlklar dolays ile
abuk sona erdirildi. Fakat bu yolculuk onu tertip edenlerin, son ve
ebedi yolculuu oldu."
Trkiye Komnist Partisi 1. Kongresini Trkiye' de yapacakt. Fakat Ankara Hkumetinden muvafakat alnamad.46

Trkiye'de Sol Hareketler\ 93

BELGELER
TKP'NN 1. FAALYET PROGRAMI
Btn dnya iileri birleiniz!
Komnizm ktphanesi Say:6
TRKYE KOMNST FIRKASI PROGRAMI
(1920 senesi 10-16 Eyllnde BakC'da itima eden Trkiye Komnist
kilatlar Birinci Kongresinde kabul edilmitir.)

Te

karan

Trkiye Komnist Frkas

Trkiye Komnist Frkas Program
Bakl -1920
Baz Akide ve Esaslar
1- Hudut ve milliyet tanmayan fabrika sanayiinin yeryznde inkiaf ve tesisi ile kk ve milli sanatlar ortadan kalkmaa baladktan sonra sermaye, fabrika sanayie Sahip olan burjuvazya elinde temerkz ederek umumi bir sahaya giriyor. Snai istihsal ileri ahsi teebbs mahiyetini kaybederek, yeniden yeniye vcuda gelen iktisadi artlar, istihsalin
ahsi mlkiyetten mterek mlkiyete girmesini kolaylahracak bir ekil
alyor. Bylece Avrupa ve Amerika'da istihsal birok byk irketler,
trstler ve karteller vastasyla "sermayedarlar inhisar" haline girince bu
lkelerde iktisadi nfuz gibi siyasi hakimiyet de fabrikaclar, bankerler ve
byk mlk ve toprak sahipleri eline giriyor ve bu tufeyli, muhteris snf
lar btn insanlk aleminin mukadderatyla oynamaa balyor. Kk
sanatkarlar ise ilerini ilerletmekten, renberler topraklarn iletmekten
aciz bir halde hayatn en ar ihtiyalar altnda eziliyorlar ve gittike fakirleerek kol kuvvetlerini i pazarna karp fabrika ve kara toprak gndeliki [lik]lerine kouluyorlar. Bylece gndelikiler (proletarya) mtemadiyen ehir ve kylerde artarak iletici ve gasp sermayedarlara kar
dman bir snf halinde meydana geliyor ve snfi bir his ve terbiyenin
verdii (s. 4) faaliyetle tekilatlarn gittike kuvvetlendiriyorlar. Hkumeti ellerinde tutan zenginler snf ise mkemmellemekte ve mkemmelleerek kuvvet bulmakta olan ii snfa kar zulmlerini arttrdka
arttryor.

2- Avrupa ve Amerika'da teesss eden sermayedarlk inhisar etrafn

daki mali ve itibari muamelelerin akla hayret verecek derecede artarak, netice itibaryla sanai, ticaret, byk makinacln mahalll ihtiyacattan fazla
mal karmas sanayi iin yeni mahreler aranmasna sebebiyet veriyor. Ve
umumiyetle banka sermayesinin de byk merkezlerde temerkz etmesi,

941 Aclan Saylgan

itibar tahvillerinin klli miktarda harice kmasna sebep olarak sermaye
(kapital) beynelmilel bir devreye giriyor, mstemlekat usu ln icat eden
bu devrede btn dnya piyasalar gibi memleket ve milletlerin sermayedar devletler arasnda zahiren dorudan doruya harp ile maksada ermek
iin kara ve deniz harbi kuvvetlerinin o byk mikyasta artmasndan
kan militarizmin davet ellii masraflar o derece byyor ki, bu yolda daha
ziyade ileri gitmeye halkn tahamml kalmad gibi tutulan bu istikametten geri dnmek de mmkn olmuyor. Karanlk ve alk iinde yaa
yan milyonlarca insanlar sefaletten kurtarabilecek ve medeniyeti yeryznde ner ve tesise hizmet edebilecek olan milyarlar bahasndaki bu teknika ve istihsal kuvvetlerinin telef ve berhava edildii bu devrede, Trkiye ve ran gibi yarm mstemleke ve Hindistan gibi dorudan doruya
mstemleke halinde yaayan zayf ve fakir memleketlerin emperyalist
devlet ve memleketler menfaatine olarak- iktisat ve medeniyete harabiyet
ve esaretine doru ter~ipli bir usl ile gidiliyor ve bu gibi memleketlerde
mahreler temin edecek kara ve deniz yollarnn ele geirilmesi etrafnda
mthi ve (s. 5) alemmul harpler ve facialar icat olunuyor, ve byle bir
veya dier millet ve memlekete mensup milyonlarca amele ve renber sefaletler iinde mahv ediliyor ki, btn bu haller sermayedarln son nsf
asrda girdii istilaclk devrinin hassalarndandr.
3- Sermayedarlk istihsali inhisar haline getirmekle maddeten sat-vet
ve ikbalin en yksek mertebesine varm ve fakat ayn zamanda bida-yeti inkiafnda haiz olduu baz medeniyetkar kuvvetlerini kaybetmi oluyor. Vaka burjuvazya devrinin iptidalarnda serbesti-i mbadele ve rekabet, insanlar arasnda teebbs ve teavne yardm etmi, istihsal ve nakil
vastalarnn terakkisini millet ve memleketler arasnda yaknla hizmet
eylemi ise de, imdi istihsal messeselerinin birlemeleri ve sermayedarln iktisadi mutlakiyetler vcuda getirecek surette ald inhisar ekli hkm ve tegallbe alet oluyor; bu inhisarlar eline geen kara ve deniz yollar se ucuz sahn almak arhyla ham mal ve pahalya satmak zere rk
mamulah byk soyguncu kumpanyalar hesabna tamaktan baka bir i
grmyor.
Filhakika, sermayedarln son ikbal devrinde Avrupa ve Amerika' da
zuhur eden iktisadi buhranlarn n alnamayarak, mstahsil ii kuvvetlerinin ise inhisar mutlakiyeti altnda ezilip azaltlmasna allmas, Asya
ve Afrika'nn gayr-i mterakki milletlerinde kk snflarn imha edilerek
yerine byk snflarn tesis olunmas ve sanayiin inkiaf ve terakkisi ile s
k bir alakas olan ziraatin bu yzden iptidai halde kalmas, ve ayn zamanda mskirat, fuhiyat ve hurafate ait her trl messeselerin intiarna ve
binaenaleyh halkn iktisaden, medeniyeten, rfim ve ahlaken tedennisine
gayret olunarak nfusun ksmen olduklar yerlerde tamamen (s. 6) mahv
na, ksmen ise baka memleketlere hicretlerine sebebiyet verilmesi, netice
itibaryla insanlk aleminin byk bir ksmn temsil eden bu memleket ve
lkelerde hayat ve medeniyete inkiaf ihtimallerini tamamen bitirmekte-

Trkiye' de Sol Hareketler

195

dir ki, btn bunlar, iptidalar Avrupa ve Amerika'da vasf zahna mahsus
bir medeniyetin domasna yolaan kapitalizmin son zamanlarda artk
tekmil medeniyetkar kuvvetlerini kaybederek tamamen muhteris ve tahripkar bir mahiyet aldn ispat etmektedir. Tarihin bu ceryann durdurmak veya bu ceryan geriye evirmek mmkn deildir.
4- Burjuvazyann istihsal vastalar nasl derebeylik devrindeki tarihi
artlar iinde vcuda gelmi, eski yaay usl ve kanunlar zulm ve sefaleti artrmaa sebebiyet verince devir nasl kendiliinden yklp gitmi
ise, imdi de. burjuvazya devrini ykacak sebep ve amiller pek ziyade artarak heyet-i itimai'yeyi sarsm bulunuyor.
Filhakika, yukarda zikrolunduu halde inhisarclk btn manasyla
iktisadi bir mutlakyet ve istibdat halinde hkmran olmaa ve bunun altndan kan her trl harp ve buhranlar yalnz mal ve insanlar deil, belki istihsal arelerini de bozup ykmaa balam, byk mlkiyet ve tasarruf haklar, bu haklara malik olmayan beer kitlesinin istihsal atna engel
olup gitmi ve bununla beraber amele snf bir taraftan alk ve sefalet
iinde mahvedilirken dier taraftan eski tertip ve usul muhafaza iin zorla iletilip silahlandrlmak suretiyle ykc dman kuvvetin kendiliin
den yetitirilip meydana karlmas, artk sermayedarlk ve burjuvazya
usl ve kavanininin heyet-i itimaiye ihtiyalarn tatmin etmee.muktedir
olmadn gstermektedir. Sabk Rusya imparatorluunun vasi' (s. 7) muhitinde daimi surette Almanya, Avusturya, Macaristan ile Asya'nn baz
memleketlerinde ksmen ve mevsimi olarak amele ve ren-ber halkn hakimiyeti ele almas, talya, ngiltere, Fransa ve Amerika proletaryalarnn ise
bu harekete temaylleri yeryznde burjuvazya hakimiyetinden proletarya idaresine intikal devrini temsil eden itimai' inklabn baladn maddi' ve aikar delillerle meydana koymaktadr.
5- Snf cidal le hlasa edilebilecek olan amele ve renber inklap hareketinin vasf- esasiyesi bu hareketin itimai' beynelmilel (enternasyonal) olmasdr. Dnyann herhangi lkesinde yaayan herhangi bir millete mensup
iilerin sermayedarlara ayn surette mahkum ve esir olmalar, onlar arasn
daki dini' ve milli' her trl ayrl son planda brakarak mttehit, azimkar ve
inklap -beynelmilel- bir millet domasna yol ayor.
6- Bugn yeryznde millet ve devlet halinde yaayan itimai' heyetlerden her birine mensup amele ve fkara ve renber takmnn burjuvazya
tasallutunu temelinden ykmak zere son ve kafi azim ve kararla snf
mbarezeye girimeleri beynelmilel mbarezeyi dourmakla beraber milli' muhitte -ileride istihsalin hr ve mterek esaslarda kurulmasyla medeniyet ve refah nokta-i nazarndan bilaen mebla telafisi mmkn--- byk fedakarlklara lzum gstermektedir.
Kendi muhit ve milleti iinde bu fedakarl gze almayanlar beynelmilel faaliyete girimek liyakatini kaybederler Sosyoloji ve inklap sosyalizmi birbirine kartrp sulh ve- msalemeti netice deil, belki bir vasta olarak kullanmak isteyen hain sosyalistler, son ve kat'i mbarezeye

96 \ Aclan

Saylgan

gevek bir mahiyet vermekten ve ayn zamanda inklap proletaryay

burjuvazya saltanat ve tahakkmn~ satmaktan baka bir eye hizmet etmi olmazlar, (s. 8)
7- Mazlum iiler, sermayedarlar aleyhine snfi cidalde birleince karlarna, btn dnya burjuvazyasnn varln n istinatgah olan "mlkiyet" meselesi kar. Esasen bir hak deil, bir hurafe olan bu messesenin
yklmas ve heyet-i itimaiyede mevcut istihsal vastalarnn devlete rabt
iledir ki sermayedarlktan doan siyasi ve iktisadi her trl zulm ve tegallpler ortadan kalkm, cemiyet-i beeriyede kendi emeiyle yaayan
her ferdin hakk- hayat ve itiraki takarrr etmi; yani komnizmin teesss ile iletici, gaddar ve mstevli ahs ve devletlerin mahv tahakkuk eylemi olacak, fertler gibi milletler arasnda da btn manasyla "beynelbeer" ve "beynelmilel" kardelik.- birlik ve adalet iarlar zafer bulacaktr.
8- timai inklap gibi; inkiabn burjuvazyaya galibiyet ve muzafferiyetinden kan komnizmin tatbikat da alemmul bir mahiyeti haizdir.
Tarih gsteriyor ki, yeryznde yasayan heyet-i itimaiyeden bir ksm dere beyliinden burjuvazya devrine yeni giriyor; dier ksm burjuvazya
devrine girmi proletarya hareketinin muhtelif safhalarn yayor. nc bir ksm ise burjuvazya devrinden proletarya devr-i hakimiyetine gemi bulunuyor. timai inklabn ibtidar ve intiarnda, milletlerin geirmekte olduklar iktisadi tekamllerle tarihi ve siyasi artlarn byk aiaka
ve hisseleri olmakla beraber, inkiap baladktan sonra millet, memleket ve
lkeleri birbirinden :ayezal kararlarla ayrmak doru deildir. Bugn proletarya devr-i hakimiyetine ayak basm olan Rusya'da komnizm icraat
ve tatbikatnn muvaffakiyeti ktisadiyata mterakki dier garp memleketlerindeki itimai inkiabn zuhuruna bal olduu kadar, btn garpta
intiar edecek komnizm tatbikatnn da, iktisadiyata daha muhtelik safhalar arz eden arktaki inkiap hareket (s. 9) ile aiakas pek mhim ve hayatidir. Garp ve garktaki bu hareketler dnya iktisadiyatnn esasen burjuvazya devr-i saltanat ve tasallutunda inhisar mahiyetini almasndan dolay birbirinin mtevellit ve mtemmimidir.
9- Umumiyetle ark m'emleketlerine nisbetle siyasi ve iktisadi tekamlata olduka mazhar olan Trkiye'de, fabrikaclk 13.ykyla inkiaf edememi ve memleketin tesine berisine serpilmi baz fabrikalarn mevcut olmasna ramen kyler ve ehirler etrafnda mkemmel musannef bir proletarya teekkl eyleyememitir. Trkiye bugn Avrupa ve Amerika'ya gnderilen ham eyay ve madenleri karacak ve bunlar bozulmaktan kurtarp
kullanmakla tayacak sanayi-i istihzariye, madeniyle ve nakliyede alan
yzbinlerce sanatkar ve kara iilerin, tarla ve bahelerde sabahtan akam
lara kadar aln teri dkerek en zaruri ihtiyalarntemin etmekten aciz kalan
kyllerin, cihangir hkumet ve devletlerin yumruu allnda mrleri heder olan milyonlarca amele ve kylden mrekkep askerlerin ve nihayet e
hir ve kylerde her trl istihsal vastalarndan mahrum, isiz ve halas midini kaybetmi bir snf fkarannyaad memlekettir.

Trkiye'de Sol Hareketler 97

J

Yedi asrlk siyasi ve iktisadi' hayatnda ocak devrini atlatarak birok

hkmet slahat ve tanzimatna maruz kalan ve bugnk ekil ve tarz-
idaresiyle burjuvazya demokrasisine ayak basm ve fakat nim mstemleke halinden kurtulamam olan Trkiye' de (snf mbareze) iptidai inkiaf
devrini yaamaktadr. Bugn Trkiye' de galip ve yamac Antanta devletlerine kar devam eden milll kyam hareketine fakir snflarn itiraki,
"dmann dman" ile yani harici kapitalizmin tasallutuna kar kendi
iinde muhtekir ve gasp kk burjuvazya ile mtereken mbareze mahiyetinde tecelli etmektedir. (s. 10)
Kendi muhitinde yalnz maddi menfaate mstenit mnasebetler tesiseden Avrupa ve Amerika burjuvazyasnn Trkiye gibi hayal ve iktisata
zayf memleketlerin hor trl tahaffuz ve taayy hudutlarn ykp bu
memleketleri kendilerine irat veren birer iftlik ve buralarda yaayan insanlar yalnz iletilmeye mahkum birer hayvan srs haline koymalar bu
memleketlerde umumi surette Avrupa ve Amerika sermayedarlna kar
byk bir dmanlk hissi uyandrmhr. Mahaza, bir taraftan emperyalistlere kar tevcih edilen bu mbarezenin devam dier taraftan bilhassa itimai inklabn Avrupa'da intiar snfi izann tekaml ve inkiaf zerine
mhim tesirler icra ederek Trkiye'deki milli hareketlerin itimai mahiyet
almasna yardm etmekte ve sosyalizm esasnda amele ve renber cumhuriyeti tesisatna msait artlar ihzar eylemektedir.
10- Trkiye "Komnist" Frkas yukarda zikr olunan esaslara biti
naen son devrin insanlk alemine yeni ve btn manasyla hr hayah vaadeden itimai inklap devri olduuna kail ve hereyden evvel bir "amele ve
renber" frkasdr. Dnyann dier komnist frkalaryla beraber inklap
nc "Enternasyonal'i tekil ve onun yerine yine beynelmilel burjuvazya ile mbarezesine faal bir uzuv olarak itirak eder.
Trkiye "Komnist" Frkas btn fyuzatn ii halktan almakla beraber beynelmilel kardelik ve birlik hareketinin pivas olarak halka zafer
ve_ inklap yollarn gsterir. (s. 11)
ekl-i Hkumet
1- Mutlak! idarelerde ii halk mstebit hkmdar ve memurlarn
zulm altnda ezildii gibi demokratik denilen meruti' hkumetlerde de
idare parlamentarizm ve halklk nam altnda imtiyazl tabakalar, yine
vali ve hanlarn temsil ettikleri zenginler elinde inhisar haline giriyor.
Amele ve renber snflar, imtiyazl sermayedarlar snfnn menfaatine
alet oluyorlar.
2- Amele ve renber uralar cumhuriyeti ise, emek sarf etmeksizin yaayan tufeyli snflar hari olmak zere halkn okluunu etrafnda toplayarak iilerin ileticiler tarafndan soyu!masna nihayet verecek her trl
areleri temin eder. uralar cumhuriyeti hkumet ve kzlordu tekilatyla
kapitalizm ve emperyalizmin proletarya snflaryla mazlum milletleri saran esaret zincirlerini krarak haricen milletler arasndaki kardelii geni-

981 Aclan Saylgan

letmeye, dahilde ise. btn varlyla fkara ve ii halk arasnda medeni
ve hayati yeni bir devir amaa liyakat ve iktidar gsteren, snflar ortadan kaldrarak her trl harp ve ktal gailelerini azat, mnevver ve mesut
bir istikbale doru gtren kapitalizm ile komnizm arasndaki devr-i intikale ait, muvakkat bir ekl-i hkmettir.
3- Frka, halkln en yksek bir ekli olan amele ve renber falar
cumhuriyetinin tesisi yolunda yorulmakszn almak ve bunun iin evvel
emirde tebligat ve neriyat ile madur snflarn hakimiyetlerini temsil
eden bu ekl -i hkmeti kendilerine sevdirmedii vazife bilir.
Din ve Milliyet
4- Srf dini mahiyetteki terbiye, tedris ve badet meselelerini her milletin ihtiyarna tabi bir cemaat ii olarak telakki ve bylece (s, 12) "hrriyeti vicdan"n mutlak surette temini ve hi kimsenin itikadndan dolay muaheze edilmemesini ss hareket ad eder.
5- T.K.F. sermayedarln zerindeki zulm ve tahakk;n ykarak
sermayedarlk mnasebetinden doan her trl harp ve ktale nihayet vermek ve bu suretle insanlk alemini sulh ve selamete erdirmek maksadm
takip ettiinden dinlerin ve milliyetlerin insanlar arasnda mnaferet ve
dmanlk douran hurafelerine kar mbarezeyi bir vazife bilir.
6- T.K.F. sermayedarlara ve bilumum mtehakkim snflara nfuz ve
kuvvet veren ve muhtelif milletleri temsil davasnda bulunan ruhani messeselerin hkmetten ayrlarak cemaat tekilat halinde braklmasn iltizam eder.
7- T.K.F. muhtelif milletlere mensup inklap amele ve renber snf
lar arasndaki eski dmanlklar kaldrmak iin aadaki en kat'i arelere giriir:
(elif) Dil ve hars nokta-i nazarndan her milletin tam hrriyetini temin
ve bu itibarla bir veya dier millete mahsus olan her trl imtiyazlar ilga
eder.
(be) T.K.F. hkmet tekilatnda muhtelif milletlere mensup amele,
renber uralar cumhuriyeti tekilini kabul ve "hr milletlerin hr ittihad"
esasnda olmak zere federasyon usuln tercih eder.
(pe) Frka amele ve renber snflar da tamamen ayr ve mstakil yaamak ceryanlarna kaplm olan milletlerin arasnda kanl nizalar kma
sna yer vermemek iin bu gibi meselelerin "plebisit" usulyle: umumi reye mracaatla halline delalet eder.
ktisadiyata Dair
8- Trkiye Komnist Frkas, btn menba ve vasta-i istihsaliyenin,
kendi emeiyle yaayan mstahsil snfn mterek mal haline getirilerek
(s. 13) bakalarn iletip zahmetsizce yaayan tufeyli snflara nihayet verilmesini ve bu suretle heyet-i ictimaiyede her ferdin istihsale itirakiyle
refah ve saadetin artrlmasn esas maksat ittihaz eyler.

Trkiye' de Sol Hareketler

199

9- Frka bu maksada varmak iin evvel emirde byk istihsal uslyle idare edilmekte olan messeselerin, hakimiyeti ele alacak ameleve renber falar vastasyla alan snfn mterek mal haline getirilmesine
taraftardr.

10- Kk istihsal usulyle idare olunan ehir ve ky snflarna gelince,

hkmet itibar- mali, ham eya ve sipari vererek bunlarn terakkisi ve ayn
zamanda kendi nezareti altnda olmak zere stihsal kooperatifleri etrafnda
toplanmalar arelerine giriir. Kk snflarn istihsal kooperatifleri vasta
syla bir merkezde toplanarak yardm grmeleri, bunlarn mal karmak kuvvetlerini arhraca gibi, dier taraftan kk teebbslerin byk fabrika sahibi olmalarna mani olarak geri kalm istihsal ekillerinin sosyalizm esasn
da daha mkemmel ve makinecilik usUlne mstenit byk istihsal haline
gelmelerine tavassut eder.
11- stihsal kuvvetini artrmak ve ii muntazam bir hale getirmek iin
memleketin iktisadi faaliyetini umumi ve mttehit bir plan iinde birleti
rip, muhtelif sanayi ubelerini istihsalin sratle ceryan edecei mahallerde
toplamak suretiyle merkeziletirmek, baka milletlerle iktisadi ve siyasi rabtalarn inkiafna ve teekkl etmi falar hkumetleriyle mttehit bir
iktisat plan tertibine almak lazmdr.
i Dernek ve Birlikleri
12- Burjuvazya hkmetleri zamannda. 8 saatlk ignne, crete kadn ve ocuklara, muattal ve ihtiyar olanlara, himayesiz kalan ii (s. M)
[ kelime tekrarlanyor} himayesiz kalan ii ailelerine ait teminat itimaiye ve umumiyetle snf terbiye ve grev (tatil-i egal) ilerini takip ve
idare eden mdafaac ve inklap bir messese olmakla beraber itimai inklabn zaferini mteakip de derhal nazm ve mstahsil vazifesini icra etmelidir.
i dernek ve birliklerinin inklab mteakip zerlerine den bu vazifenin ehemmiyetini takdir ederek ii ve sanatkar kitlelerin bilaistisna
kendi ilerine girmelerini ve mstahsil halk ile inklab hkmeti birbirine
skca balayacak kuvvetli bir merkez haline gelmeleri lazmdr.
13- Memleket dahilinde istihsal kuvvetinin ykselmesi iin istilacl
n hassalarndan olan mstemleke ve kapitlasyon usullerinin ilgas ne
derece lazm ise muhtelif istihsalat mnhkalar arasnda demir ve su yollarna, fenni istihsalat iin muhtelif buhar ve elektrik tatbikatna mahsus laboratuvarlara, alat ve edevat- istihsaliye imal ve tamirine mahsus sna
athanelere ihtiya vardr ki Komnist Frkas bunlarn Avrupa ve Amerika'daki ii birliklerinin yardm ve nihayet itimai inklabn muzafferiyeti
ile meydana geleceine kanidir.
14- T.K.F. ilemeye muktedir btn fertlere umumi i mkellefiyetinin tatbik ve istihsal iin asgari bir miktar tayin edilmesini ve almak istemeyen tufeyliler iin i kommuna (ocak)lar alarak hkumet tarafndan
bunlarn da mstahsil bir hale getirilmesini iltizam eder.

100 j Aclan

Saylgan

15- Umumi i ocaklarnda almayan kadnlar iin erait-i iktisadiyesi msait olan yerlerde ev sanatlar alacaktr,
Ky ktisadiyatna Dair
16- T.K.F. topra kolunun gcyle ileyen renberler menfaatine olarak devlet namna tesbit ve tahkim eder. (s 15)
17- T.K.F. iftilik iinin komnizm esasna ileri gtrlmeyi ve istihsalin ayrlmas nokta-i nazarndan aadaki arelere mracaat eder:
(elif) T.K.F. esas itibaryla byk iftilie taraftardr. Binaenaleyh evvel emirde fertler elinde olup da fenni us1lde dare olunan iftlikler byk
istihsal us1lyle devlet tarafndan iletilir.
(be) Umumiyetle ekilmeyen veya sahipleri tarafndan iletilmeyen
topraklardan muayyen bir miktarn mtereken leterek bir iftlik haline
getirmek isteyenlere her suretle yardmla (ifti kommunalan) tekiline alr.

(pe) Sahipleri tarafndan lenmeyen toprak veya alelade iftlikler

renberler arasnda evvela hi topra olmayan veya mevcut topra kendisine yetmeyen kyllere, ikinci derecede ehirden kye nakledip mte
reken almak isteyen amele ve ahali tekilatlarna ve nihayet yine bu k
sm amele ve ahaliden tekilat vcuda getirmee muvaffak olmayan fertlere tevzi olunur.
(lel) Bir veya dier suretle talibi zuhur etmeyen veya talibi zuhur etse de hkmet tarafndan iletilmesi muvafk grlen toprak [ve] iftliklerin emaneten iletilmesi hkmete taht- karara alnabilir.
18- Baclk, bahecilik, dutuluk, arcla ait fenni surette idare olunan byk teebbsler devlet tasarrufuna intikal edip emaneten idare olunabilirler.
19- iftilikte kullanlan mal, davar ve aliit edavat gibi canl, cansz
demirba emYal madde (16) da gsterilen derecat le (s. 10) renber-ler arasnda ihtiyaca gre tevzi olunur. Bu emvalin mmkn olduu kadar kullanldklar yerlerden ayrlmamasna ve bu suretle harap ve zayi olmaktan
ve muattal kalmaktan muhafaza edilmelerine allmaldr.
20- Toprak, ileticiler elinden alnarak kendi emeiyle yaayan halka
mal edilmekle beraber ekincilik usulnde ilerlemesine ait her trl arelere giriilir. Bu meyanda ziraat mtahassslarnn seferber haline getirilerek
fenni iftliklerle sthanelerin ve at, sr, tavuk iftliklerinin artrlmasna
ve koyunculuun terakkisine, topran ve tohumun slahna, ekinci aliit ve
edevat- fenniyesinin geni mikyasta intiarna ve bu aliit ve edevat iin tamirhaneler almasna ve kylerle ehirler arasnda yollar inasna ve halk
bankas marifetiyle renberlere, mterek ifti teebbslerine yardm edilmesine allacaktr.
21- T.K.F. kylerde maraba ve yarc gibi bsbtn topraksz veya
topra olup da ilemek iin sair vastalara malik olmayan renberlere yani proletarya ve nim proletarya snflarna istinat eder. Bu snflar arasnda

Trkiye' de Sol Hareketler 1 101

"fkara kyl birlikleri" vcuda getirmekle. beraber siyasi hcreler de amak suretiyle snf ve siyasi terbiyenin kuvvet bulmasna almak frka
nn esas vazifeleridendir.
22- T.K.F. kylerde balayacak mbarezede, kuvveti bilhassa mtegailibelerin gasp ve ihtikarlarna nihayet vermek cihetine sarf edip kendi
emeiyle yaayan orta snflar ise mtegallibe elinden kurtarmak suretiyle fkara kyl tarafna alnmak zere lazm gelen arelere tevessl eder.
23- Ky iktisadiyatna ait tevzi ve tanzim ileri ky uralar tarafndan
icra edilir. (s. 17)

Tevzi ve stihlak
24 -T.K.F. mahsulat ve mam'.iliitn halk arasnda taksim ve istihlakn
da eski ticaret us'.ilne esas itibaryla muhaliftir. Binaenaleyh halk arasn
da istihlak kooperatiflerinin tekil ve tamimiyle mutavasst tufeyli snfla
rn ortadan kalkmasna hizmet eder.
25- Frka en faal azalaryla ii dernek ve birlikleri azasn bu istihliik
kooperatiflerini idareye sevk ederek, eski kooperatiflerdeki kar ve tasarruf
fikri yerine refah ve saadet-i beere hizmet edici insani ve nklab maksatlarn tesisine ve ii halk bir ebeke halinde kaplayacak olan bu kooperatifler vastasyla memlekette komnizm hayatnn yeni artlarn tatbike
msait zeminler hazrlar.
26- Trkiye'de demiryollaryla dier vesait-i nakliyenin tekaml etmemesi tevzi ve istihliik tekilatnda radikal (CEZR) ve ihtiyatsz hareket ile
byk iktisadi buhranlarn hudsne sebebiyet vereceini nazar- dikkate
alan frka, vesait-i nakliye ve tevziyenin tekamlne kadar ehir ve kylerde pazar ve panayrlara inkiaf vererek mstahsillerin dorudan doruya
alveri etmelerine msait artlar ihzar ve bu gibi yerlerde mbadeleye kazan mukabilinde olmayarak vastalk edebilecek kooperatifler kat eder.
Bankalara Dair
27- T.K.F. sermayedarlar hakimiyetinin merkez sikletini tekil eden
bilcmle bankalar milliletirerek, yalnz amele ve renbcr snflarnn istihsal ve mbadele ilerine yardm ve ancak bu ekilde "halk bankas" al
mas temin eder.
28- Frka istihsal ve tevzi mnasebetlerinin komnizm esaslarna muvafk bir surette teesss etmedii bir devirde parann ortadan kalkmayacana (s. 18) kani olmakla zenginlerin faizcilik ve her trl dalaverave borsa oyunlaryla fkara halk soymada devamlarna mani olacak her tedbire
giriir. Klliyetli miktarda paralarn bankalarda muhafaza olmasn kanun
ile tevsik ve umumiyetle para ticaretini men eder.
29- Frka muhtelif istihsal messeseleri arasndaki muamelahn mtekabil hesabat- cariye ve mal mukabili ekler vastasyla grlmesi ilerini
genileterek halk bankasn [n] iktisadi mdavele iin merkezi muhasebat
messesesi haline getirilmesini iltizam eder.

102 I Aclan

Saylgan

Vergilere Dair
30- T.K.F. esas itibariyle ii halka tarh ve tevzi olunan her trl verginin kaldrlmasn hedef ittihaz eder. Frka iin, devleti bte yalnz. hkmetin deil, belki mstahsil heyet-i itimaiyenin bilcmle istihsalat ve istihlakini muvazene eden bir kanun olmaldr.
31- Devlet masarif ve teebbsatnn temini iin snf mbarezenin
henz balad inklap devrinde muvakkat olarak vergi uslne mracaat edilecek, u kadar ki tarz- tevzide fkara ve ii halkn menfaatleri gz
nnden uzak tutulmayacakhr Bu kabilden olarak btn servet sahiplerine toptan ve klliyetli tazminat tarh caiz olduu gibi aar mahsuln miktarna gre mtezayit bir uslde, vergiler de mterakki esasta tarh edilecektir.
Mesken ve ae Meselesi
32- T.K.F., sermaye sahibi muhtekir snflarn zevk ve sefalarna makar olan byk bina ve kaaneleri imdiye kadar karanlk ve rutubetli yerlerde yaayan fkara ii snflarna tahsis eder. (Halkn aile tekilatna (s.
19) ait adat ve hissiyat nazar- dikkate alnarak tedbirler ittihaz olunur.)
Bunlarn hayat artlarn kolaylatrmaa, bunlardan istidat [ve] kabiliyeti olanlarnn da halk maarif ve shhat-i umumyesine ait yerler haline getirilmesine alr.
33- Bundan baka ehir ve kylerde evsiz kalan veya evlen pek fena
olan amele ve renber ailelerine mahsus olmak zere yeni binalar vcuda
getirmee alr, ii snflarn az zahmet ve masrafla iaelerini temin edebilecek umumi ahaneler amaa delalet eder.
ilere Dair Teminat
34- T.K.F. alma mddet ve tarzlarna ait alideki artlar esas olarak
kabul eder:
(elif) Btn amele iin i mddeti gnde (8) saattir.
(be) Onsekiz yandan aa olanlarla toprak altnda alanlar iin
gnde azami 6 saattir.
(pe) Onalt yandan aa ocuklarn iten men'i.
(te) Onsekiz yandan aa olan genler ve umumiyetle kadnlarn
gece itigallerinde almalarna msaade olunmamas.
(se) Umumiyetle kadn iilerin vaz'- hamiden sekiz hafta evvel ve
sonra iin yevmiyeleri tamamen verilmek artyla iten istisna edilmeleri.
(cim) Emzikli kadnlara i zamann.da her saatte yarm saat emzirme teneffs verilir.
(ha) Alelumum mesf erbabna haftada krkiki saatlik mtemadi bir
istirahat verilecei gibi bir senelik mesai mddeti zarfnda her alana senede iki ay devam etmek ve mtemadi olmak zere mezuniyet verilir (s.
20) ve bu mddet zarfnda alt zamanlar gibi maa ve iaesi verilir.

Trkiye' de Sol HarekeLler 1 103

(dal) Amele ve i ocaklarnda shhi artlarn tefti altnda bulundurulmas, hasta olanlarn meccanen tedavi edilmesi.
35- Her ne suretle olursa olsun i kabiliyetini kaybeden amele verenberlere ve bunlar tarafndan infak zaruri olan aileleri efradnn ve herhangi bir suretle len amele ve renberlerin keza kimsesiz kalan ve muavenete muhta olan aile efradnn ihtiyalarn temin eder.
36- lerinin erait-i shhiye ve hayatiyesi kadar iin tertip ve intizam
dairesinde grlerek istihsalin ykselmesi, heyet-i itimaiyenin saadet ve
refah nokta-i nazarndan elzem olduundan bu fikrin amele ve renber
birlikleri iinde neriyle, ev sanaatlarna da amil olmak zere bu cihetlerin kontrol edilmesi iin ii dernek ve birlikleri iinde tefti heyetleri vcuda getirilir.
Shhat-i Umumiyete Dair
37- i halkn irken sefaletine sebebiyet veren sari ve mstevli hastalklarla mbarezeyi frka esasl maksatlarndan biri ad eder. Ve bunda muvaffak olmak iin her trl arelere giriir. Hususi eczahanelerin, hastahanelerin, sanatoryumlarn, kaplcalarn milliletirilerek halk istifadesine
hasr ve sari hastalklara mahsus yeniden ve geni mikyasta muayene ve
tedavihaneler almas bu maksada hizmet edecek vastalardandr.
38- T.K.F. ahlak ve shhat-i umumiyeyi mahveden mskirat, fuhu,
kumar gibi fenalklara, afyon ve esrar gibi mkeyyifat istimaline kar id
detle mcadele eder. Ve mskirat, afyon imal ve fruhtunu kafiyenmen'
ile bunlarn yalnz fenni ve kimyevi ihtiyacata yetecek kadar istihsaline
msaade ve devlet vastasyla lazm gelen messeselere tevzi olunmasn
temin eder. (s. 21)
39- Frka, messesatn erait-i shhiyesini tefti ve halkn shhatine nezaret ve hizmet etmek zere seyyar tabip ve eczaclar ve kk shhiye memurlar tayin ve ehirlerde kk shhiye memurlar yetitirilmesine mahsus mektepler aarak shhat-i umumiyenin muhafazasna ve ykselmesine

alacaktr.

Ordu ve Zabta lerine Dair

40- T.K.F. esasen insanlar arasnda harp ve ktale alet olan ve imdiye
kadar mtehakkim snflarn tesahuplarn idameye hizmet eden ordularn
mevcudiyet ve faaliyetlerine kar olmakla beraber yeryznde zengin ve
mlkdar snflarla mazlum amele ve renber snflan ve emperyalist devletlerle mstemleke ve nim mstemleke halindeki mazlum milletlerin arasndaki davann devam ettii bir srada tedafi bir kuvvetolmak zere inklap ruhta amele ve renber snflarnn mdafii kzl ordularn tekilini
tervi eder.
41- Beynelmilel azatlk cidaline girmi ve yeryznde mazlum ve f
kara snflarn diktatrlne (hakimiyetine) taraflar olmu olan memleket ordularnn bu maksad sonuna kadar takip edecek bir ekil ve hale ge-

1041 Aclan Saylgan

tirilmesi lazmdr. Bunun iin aadaki artlara riayet olunur:
(elif) Umumiyetle sermayedarla ve emperyalist devletlere taraftar
olup son ve kat'i cidalden uzaklaan zengin mlkdar snflarn silahlar
toplanarak yalnz fkara ve mazlum amele ve renber halk silahlandrr.
Burjuvazyaya mensup veya taraftar olan adamlar ordunun idare, nakliyat
ve sair hizmetlerinde kullanlr.
(be) Amele ve renber snflar arasnda gndelik ilerine engel (s. 22)
olamayacak surette askeri terbiyenin tamimine ayn zamanda ordu bir
mektep haline getirilerek siyasi ve iktisadi terbiyeye dikkat olunur. Askeri ktalar iinde frka hcreleri alarak snf mbarezenin kzl asker ruhunda derinlemesine alr.
(pe) Askeri kumandanlar yannda askerin siyasi ve iktisadi terbiyesine ve eski devir zabitlerinin irticaa hizmet etmemelerine bakacak amele ve
renber hakimiyetine taraftar ve frkaya mensup mfettiler tayin olunur.
(sin) Kzl ordu iinde amele ve renber ruhunun hkmran olmas,
sermayedarlk ve emperyalizme kar mbarezenin kuvvet bulmas iin
evvel emirde kk zabitler anlayl amele ve renberlerden tayin edilir
ve bu gibilerin az zamanda arhrlmasna yardm edecek ksa mddetli harbiye mektepleri alr.
42- ehirler ve kylerde zabta ileri uralar yannda olmak zere amele ve renberlerden tekil olunacak milis tekilahna verilir.
Mahkeme leri
43-T.K.F. mahkeme ilerinde de tamamyla halk ve inklap esaslar
kabul eder. Muhtelif ekil ve isimlerdeki mahkemeler ilga edilerek bunlarn yerine azas amele ve renber tarafndan intihap edilecek bir ekilde
"halk mahkemesi" usUln kabul eder.
44- Eski kanunlardan amele ve renber snflar iin artk hkm kabil-i tatbik olmayacaklar falar cumhuriyetinin ali makamnca tayin edilen kanunlar ilga ve mazlum halkn ihtiyacna muvafk yeni kanunlar ner
olunur. Cezas kanunlarda yazl olmayan crm ve meselelerde mahkeme itimai inklap esaslarna ve halkn vicdanna muvafk surette serbest
olarak hareket eder. (s. 23)
45- Ahalisi az ky ve iftlikler iin merkezi sfalar tarafndan seilmi
seyyar hakimler gnderilir.
46- Ceza ilerinde insanlarn ahlakn tehzip ve tasfiyeye hizmet edecek son esaslar kabul olunur.
Maarif ve Hars leri
47 T.K .. F. zengin ve mlkdar snflara nhisar etmi olan maarif ve
harsn itimailetirilip ii halk iinde intiarna hizmet eder
48- Frka nazarnda mektep, insanlar arasnda itirakilie ait terbiyeyi verecek ve istakbalde komnizmin fiilen tatbikine muktedir yeni ii
nesli yetitirecek bir messesedir.

Trkiye' de Sol Hareketler 1 105

49- Bu hususta falar hkmetinin ilk devr-i teesssnde tatbik olunacak tedbirler:
(elif) erkek ve kz ocuklarna amil olmak zere onyedi yana kadar
mecburi ve meccani tahsil;
(be) Umumi ve fenni terbiyeyi bir ekilde "ii mekteplerinde" vermek
ve bu mekteplerde okuyanlarn mterek hayata almalarn temin edecek surette mektepte yatrlp yedirilme ve giydirilmelerini ve tahsile ait levazm, hkmet hesabna olarak temin etmek;
(pe) ehir ve kylerde alm i mektebi talebelerine mektep haricinde sanata ve iftilie ait tatbikat dersleri verilerek kendilerinin hayata tecrbe ile girmeleri sebeplerini hazrlamak;
(te) Analar kulluktan kurtarp umumi istihsal ilerine sokabilmek
zere kk ocuklar iin ocuk yuva ve baheleri gibi mektepten evvele
ait messeseler amak;
(se) Mektebe giremeyecek derecede yal amele ve renberlere okuyup yazmak retip siyasi ve inklab terbiye verecek gece dersleri, ktphaneler, halk mektepleri ve halk darlfmnlar aarak mektepten hari talim ve terbiye ilerini temin etmek;
(cim) Halk ve inklap muallimler yetitirecek, ulUm ve fnunun terakkisine, sanayi-i nefise zevkinin intiarna hizmet edecek byk mikyasta darlmualliminler, darlfnunlar, atelyeler, mzeler, meherler amak
ve buralara amele ve renber evlatlarnn girip faydalanmalarna hizmet
etmek;
(im) Ders krslerini eski usl ve merasim tekellfahndan kurtararak gen ve muktedir mderrislerin halk iinde maarif ve hars ruhunu
ner etmelerine msait zeminler hazrlamak;
(dal) Halk ve genlerin bedeni terbiyesinin temini iin ehirlerde ve
kylerde spor ve cimnastik mahalleri tesis eylemek ve izci tekilata yapmak;
(he) Halkn her hususta tenevvr iin seyyar ktphaneler tesis eylemek.

1061 Aclan

Saylgan

Altnc

Blm

Dipnotlar

1- Gnther Nollau-Hans, Jrgen Wiehe, Rote Spuren im Orient, s, 99-106, Kln,

1963.
2- Mete Tunay, a.g.e., s, 142.
3- Fahir Armaolu, Siyasi' Tarih (1789-1960), s, 628-629, Ankara, 1964.
4- A. Miller, From the History of Soviet-Trkish Relation, s, 64, Moskova, 1956.
5- "28-29 Kanunsani 1921, Karadeniz Kylarnda Paralanan Mustafa Suphi ve
Yoldalarnn kinci Yldnmleri", Kzl ark Matbaas, Moskova 1923, Ali
Yazc' nn makalesi.
6- Dr. Samih oruhlu (Prof. Akdes Nimet Kurat), stiklal Savanda Komnizmin Faaliyeti, Yeni stanbul Gazt., 2 Temmuz 1967, Tefrika Nr. 2.
7- Bknz., Fethi Tevetolu, a.g.e.
8- Bkz. Trkiye Defteri, Haziran 1975, S. 20. s, 87-104.
9- Burhan Felek, 1977 ylnda Milliyet gazetesinin Pazar ilavesine Mustafa Suphi ile ilgili u hatrasn anlatr; "Saltanat devrinde akrcal'dan ayr olarak
urada burada, hatta stanbul'un Kayda arkalarnda Bakkalky ve civarnda ufak tefek yol kesen ekyalar da vard. Bunlardan; hll Mustafa,
erkes Mehmet Pehlivan gibileri, Merutiyetin ilan zerine karlan aff-
umumide teslim olup ekavetlerinden vazgemiler, fakat sonradan ttihat
lar devrinde muhaliflerle ibirlii yapmaya kalkarak, yapamadklar politikay yzlerine gzlerine bulatrmlardr. Nitekim, hll Mustafa, Mahmut
evket Paa'nn katlinde nce komploya dahil olmuken, sonradan arkada
larn hkmete haber vermi, fakat gene de o badirede srgne gitmekten
kurtulamamt. Birlikte hapsedildiimiz Bekiraa Bl'nde; - Ben bu ie
dahil deilim, suikasti, Cemal Bey'e (Sakall Cemal Paa) haber verdim! diye barrken, "fham" gazetesi mdr mehur Trk komnisti Mustafa
Suphi Bey ve arkadalar -ki, bizimle beraber onlar da tevkif etmilerdi-.
Mustafa'y, bu itiraf zerine orada bir temiz dvmlerdi. Mustafa'y ellerinden kurtarmak iin baka koua hapsettiklerini hatrlarm."
10- Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde nklap Hareketleri, s, 620, stanbul, 1956.
11- bid. s. 622-624.
12- Dr. Samih oruhlu. a.g.e. Tefrika Nr. 3.
13- Gnter Nollau, a.g.e.'de bu tekilata Trkicsh -Sozialistische Federation
(Trk Sosyalist Federasyonu) diyor.
14- General Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, s, 14-20, stanbul, 1955.
15- bid.
16- bid.
17- Gnther Nollau, a.g.e.
18- bid.
.
19- Ivar Spector, The Soviet Union And The Muslim World 1917-1958, s, 52,
Washington, 1958.
20- Sayn evket Sreyya Aydemir' den 1Temmuz1975 tarihinde aldmz bir
mektupta" Ansiklopedik Marksist Szlk" kitabmzn II. basksn eletirirken,

Trkiye'de Sol Hareketler 1 107

Baku ark Milletleri Kongresi hakknda u bilgileri .~eriyor: "Baku Kongresi, 18 Eyll deil, 1-4 Eyll arasmda srd .. 235 delege de, Kongreye verilmi (M.
Suphi tarafndan) bir listeydi. Ama Kongrede bu kadar Trk bulunmad. nk bu listedekiler, o srada Baku' da toplanan Trkiyeli esirlerin isimleri ile abartlmt. Sonra bnlar, Baku' da toplanan Komnist (Trkiye) Partisi kongresinin ounluk yeleri olarak, Kongre salonunu doldurdular. Hatta bir Trk
Alayn da askerleri olarak kullanldlar. Aslnda , daha dorusu drt grup
Trk vard asl kongrede veya kurultayda" Bu gruplar; 1- M. Suphi'nin Komnist Partisi mensuplar, 2- stanbul' dan gelen aydn kk bir grup (bir ksm
Alman Spartak hareketinin etkisinde), 3- Anadolu'dan gelen heyet (Sreyya
ehitolu'mn kitabnda adlar var), 4- Ben (evket Sreyya), Azerbaycan'n e
ki-Nuha blgesinden seilenler arasnda kongreye katldm. Bylece seildiim
zaman da, henz partili deildim. (Ayn ekilde Azerbaycan Birinci Sovyetler
Kongresine veya urasna da seildim ve katldm.) "Ansiklopedik Marksist
Szlk" kitabmzn Baku Kongresi maddesini yazarken, stanbul' da 1975 u
bat'nda yaynlanm (Koral Yaynlar tarafndan) "Birinci Dou Halklar Kurultay Baku 1-8 Eyll 1920" (Stenoyla tutulmu ttanak) kitabndan yararlanmtk. Kitap, 1921 ylnda Petrograd'da Franszca olarak baslm "L'nternati
onal Communiste et la Liberation de L'Orient-Le Premier Congres des Peuples
de L'Orient Baku 1920, Editions de L'Internationale Communuste Petrograd,
1921" adn tayan Komntern dkmanlarndandr.
21- A. F. Cebesoy, a.g.e., s, 19.
22- bid. s, 20.
23- bid. s, 21.
24- I. Documents du Premier Congres-De La III eme nternationale, Moscou,
2-6 Mart 1919, s, 225-231.
25- A. F. Cebesoy, a.g.e.
26- Radek, o yllarda "Pravda" gazetesinin Bayazar idi.
27- Weltmann, a.g.e.
28- Enver Paa' da bu Kongreye (Bak Kongresi) katlmt. evket Sreyya Aydemir bu konuda unlar yazyor: "Enver Paa'nn bir gn, Kurultay salonunun bir locasnda grn arkl delegeler arasnda bir kaynamaya sebep
oldu. Paann hreti Mslman arkta bir masal, bir efsane halindeydi. Halkn muhayyilesinde onun insan st bir hviyeti vard( ... ) Hele kendilerini
komnist sayan Trkiyeli bir grup, onun kongreye bir delege deil, halk
mahkemesi karsnda sulu olarak karlmas lazm geldiini Kongre ba
kanna ... hatrlatnca, Enver Paa bsbtn kendi haline terkedildi. Gene bunun iin olacak ki, kendisine krsde serbest sz verilmedikten baka, hazr
lad nutku kendisinin okumasna da meydan braklmad. Krsye gelen
ve komnist saylan bir Trkiyeli (Mehmet Emin olacak), elinde tttuu bir
kad, sanki ona dokmmak istemiyormu gibi delegelere doru uzatp:
- Bakanla verilen bu yazy okuyorum, diyerek (... ) teblii okudu,
Bknz.,"Suyu Arayan Adam", s, 208-9, 1959.
29-3Mart1918'de, Trkiye ile bolevik Rusya arasnda yaplan Kars-ArdahanBatum'un Trkiye'ye katlmasn kabul eden muahede Brest- Litowsk anla
mas olarak bilinir.

os I Aclan Saylgan
30- Pavlovi - Weltmann'n sz konusu ettii "Trk Yoldalar" Baku'da bulunan Trk komnistleri, yani Mustafa Suphi ve arkadalar idi.
31- Kongreyi takip eden Enver Paa ile Mustafa Kemal Paa'nn Ankara'dan
gnderdii delegeleri, Pavlovi'in konumasnn ne kadar rencide ettii tahmin edilebilir. Baku Kongresinin hemen arkasndan Enver Paa'nn u szleri olduka anlamldr. "imdi daha iyi anlyorum ki, idealimi gerekletir
mek iin emperyalizmin boyunduruu altnda ezilen halklarn kurtuluu
iin, nce bu halklar zerindeki Rus emperyalizmine son vermeliyiz." Pod
Zinemenen Islama, Noviy Vostok, Nr. 4, 1922, s, 95.
32- Bela Kun, 1938 temizlik harekat srasnda, Stalin tarafndan kuruna dizdirildi. Baku Kongresine katlm olan evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan
Adam eserinde Bela Kun hakknda unlar yazyor: "Bela Kun ... gen, grbz bir Macar ihtilalcisiydi. Az evvel Macaristan'da hapishaneden alnp,
Macar diktatrl tahtna oturtulmutu. Dokuz aylk diktatrl Macaristan' da bir kan ayini halinde geti. Romanyallar, Pete'yi igal edince rya sona erdi ve imdi bu gen Macar arkasnda brakt kanl iz, Tuna' dan,
Macar pustalarndan Karpatlara doru uzanp gidiyordu."
33- A. F. Cebesoy, a.g.e., s,28, 220, 313.
34- Konu hakknda kaynaklar pek ok olmasna ramen birinci dereceden olmak zere daha geni bilgi iin, Bknz., Abdullah Recep Baysun, Trkistan s
tiklal Hareketi ve Enverpaa, stanbul, 2006 ve Ali Bademci, Trkistan stik
lal Hareketi'nde Kor Balar, stanbul, 1977 ve Aclan Saylgan, SSCB ve Sultan Galiyev., s, 46, Ankara, 1966,.
35- A. F. Cebesoy, a.g.e., s, 28-29.
36- Baku ark Milletleri Kongresinden sonra, Anadolu'da okullarda u tip
marlarn sylendii grlmtr:

Anadolu uralar hkumeti var olsun

ilerin emei zlerine yar olsun
Uyan mihnetle alan plak hemeri
nklaba katl dnyann hr renberi.
Cemal Kutay, Trkiye'de lk Komnistler, s, 17, stanbul, 1959,. Bu marn,
Enver Paa'nn Moskova' da (1920) kurduu "Mesai Halk '.iralar Frkas"nn
propaganda motiflerinden olduu sanlmaktadr. Ayrca Bknz., Mete Tunay, Mesai - Halk '.iralar Frkas Program, Ankara, 1972.
37- "Komnist Liderlerinin, Baku ark Milletleri Kurultaynda temin etmek istedikleri istifadeleri u ekilde hlasa etmek mmkndr. a- Cepheden ve
garp hudutlarndan Avrupa'ya sirayet ettirilmeyen inklap harekatn ark
tan ve Mslman memleketlerden sokmak; b- nc Enternasyonalin,
ikinci enternasyonale mukabil, kyl ve amele hukukunu tandn cihana
ilan etmek; c- ark milletlerinin kendileri ile beraber olduunu Avrupallara
gstermek; - ark milletlerini ihtilale, kyama davet etmek veya mecbur etmek; d- Enver Paa ve arkadalarnn kendileri ile mterek olduklarn gstermek; I- nklap Trkiye'nin kendileri ile dost ve siyasetlerine zahir olduunu slam alemine gstermek suretiyle, Trkiye'nin slam alemi zerindeki nfuzundan faydalanarak, Avrupallarn aleyhine ihtilaller kartlmasn

Trkiye'de Sol Hareketler 109

memleketlerine tevik, mazlum ve madurlara yardm maskesi altnda s
lam memleketlerine hulul ve nfuz etmek. Baku Kurultay ayn zamanda III.
Enternasyonalin, ark milletleri ile Avrupallara kar gstermek istedikleri
tehditkar bir nmayi manzarasn arzetmitir." Ali Fuat Cebesoy, Moskova
Hatralar, s, 32.
38- Aclan Saylgan, a.g.e., s, 55.
39- "ark li (Eli)" Nr. 1, D kapakta unlar yazl: "Kanunuevvel" (Aralk)
"1336 (1920), ark milletleri irat ve icra '.l.rasnn fikirlerini nereden Trk,
Arap, Fars ve Rus dillerinden ayda bir kan mecmuadr" kapak: "19. Te
rinisani" (Kasm) "1920 (1336) Baku Hkumet neriyat Azerbaycan Merkezi bu ark Kurultayna Mahsustr"
40- Bu belgeyi, Baku Kongresinde bulunmu olan Sayn evket Sreyya Aydemir' den de sorduk. brahim Tali ngren'in byle bir beyannameyi okuduunu hatrlamadn; ancak Cevad Dursunolu'nun brahim Tali ngren
adna bu beyannameyi kaleme aldn ve kongrede okuduunu syledi.
41- "Gerein Sesi", 23 Aralk 1974, Say: 1, brahim Topuolu aklamalarn
da, Mustafa Suphi'nin tekil ettii ilk TKP kurucu Komitesinin yedi kii olduunu sylemekte ve u isimleri vermektedir: Mustafa Suphi, Maksut Eki, Ali Rza Keskin, Osman Topuolu, Mustafa Brklce, Muras Sar, Kadir
Erzurumlu.
42- Mcadele Derg., Necdo;t Sancar, "Darda Yetitirilen Trkiyeli Komnistler" 15 Nisan 1965 II/l
43- TKP'nin merkezi Baku, ubesi stanbul kabul ediliyor. Ancak bu ubelik
keyfiyeti Mithat Alaeddin isimli iki komnist 1919 Haziran' da tekil ettikleri ilk nvedir ve Dr. efik Hsn'nn (Demer) 22 Eyll 1919'da Partiyi te
kil ediinden ncedir.
44- Raporun ifadesinde anlalyor ki, TKP stanbul' dadr.
45- Bu raporun tam metni iin Mustafa Suphi, Trkiye'nin Mazlum Amele ve
Renberlerine, Aydnlk Yaynlar, s, 29-42, stanbul, 1976.
46- evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, s, 215-217, Ankara, 1959,.
Konu hakknda bir baka malumat ise; Yeni a Derg., Eyll 1965, Prag, Nr.
9, s, 761-769, "TKP I. Sekreteri Yakup Demir Yolda'n Konumas", Konu
hakknda kayda deer bilgi verenlerden biri de brahim Topuolu'dur.
Bknz., "Gerein Sesi", 13Mart1975, Say: 3, brahim Topuolu'nun ad geen derigide say yaynlad anlarnda, TKP'nin Baku' da kuruluu ile ilgi ekici bilgiler yer almaktadr. 1932 ylnda beliren muhalefet grubu mensuplarndan olan brahim Topuolu'na, Baku' da Mustafa Suphi'nin kurduu TKP'nin D Bro yelerinden Ali Rza Keskin'in anlattklarna gre,
TKP'nin kurulduu 10 Eyll 1920 tarihinde sregelen 13 Eyll'e kadar I.
Kongresinde tekil edilen Merkez Komitesi u zevattan tekil edilmiti: 1)
Mustafa Suphi (Genel Sekreter); 2) Maksut Eki; 3) Ali Rza Keskin (1945 y
lnda zmir' de ld); 4) Mustafa Brklce, 5) Osman Topuolu (brahim Sr
r Topuolu'nun (Hatra Yazar) aabeysi, Stavropol'da 16 Nisan 192l'de tifodan lmtr), 6) Murat Sar, 7) Kadir Erzurumlu, 8) Semiramis (Semra),
(Mustafa Suphinin kars), 9) Yakup Knalolu, 10.) Dr. efik Hsn (De-

110 1 Aclan

Saylgan

mer), 11) Ethem Nejat, 12) Sadrettin Celal, 13) Mustafa Nermi, 14) smail
Hakk, 15) Kazm Ali, 16) Ltfi Nejat, 17) Dursun Ali, 18) Halil Aydnl, 19)
efik Borkal, 20) Asker Ali, 21) Asker Hakk. Hahrat sahibinin verdii bilgiye gre TKP Merkez cra Komitesi: Maksut Eki (Tekilat); Kadir Erzurumlu (Genlik), Sadrettin Celal (Neriyat), smail Hakk (Mali iler), Kazm Ali
(Sevk ve rtibat) adl ahslardan teekkl etmiti. Komntern Brosu (Harici Brosunda) ise u kimseler yer almt: Ali Rza Keskin (Merkezde-Moskova), Osman Topuolu (Merkezde Moskova), Murat Sar (Neriyat), Mustafa Brklce (renci sevk ve idaresinde). Ali Rza Keskin'in brahim Topuolu'na anlathna gre; 25 maddelik Parti programna gre "Trkiye art
larna uygun bir program hazrlanmas iin" yedi kiilik bir komisyon tekil
edilmi ve bu komisyonda u ahslar yer almt: Mustafa Suphi, Maksut
Eki, Ethem Nejat, Sadrettin Celal, smail Hakk, Ali Rza Keskin, Mustafa
Brklce. Bu Kongrede, Mustafa Suphi, stanbul'da Trkiye i ve ifti
Sosyalist Frkas (legal) Bakan Dr. efik Hsn'ye (Demer) TKP Merkez
cra Komitesi sekreterliini verdi. Kongreye katlmam olan Dr. efik
Hsn'ye (Demer) yazlan bir yaz ile grevi bildirildi. Amerikal yazar George S. Harris'in "The Origins or Communism in Turkey, Stanford (California), 1967" kitabnn dip notunda Samih oruhlu'nun (Prof. Akdes Nimet
Kurat) 11Temmuz1966 tarihli tefrikasna atfen, Merkez Komitesine seilen
yelerin ismini verir a.g.e., s, 168. Bu listedeki isimler yledir: Mustafa Suphi, Ethem Nejat, Nazmi Hilmiolu, smail Hakk, Kayserili smail Hakk, asli ye; Sleyman Nuri, Hseyin Sait, Asm Necati ve Selim Mehmetolu yedek ye; Sleyman Sami, Ltf Necdet, ve smail itolu da aday ye.
(a.g.e.'in Trke tercmesi, eviren: Enis Yedek (brahim Hoyi), Trkiye' de
Komnizmii. Kaynaklar, s, 91, stanbul 1975.)

Blm
Mustafa Suphi ve
Arkadalarnn Sonu

Trkiye Komnist Partisinin Baku' da akdettii I. Kongresinden hemen

sonra, Komntern ile mtereken varlan karar gereince Mustafa Suphi,
Ethem Nejat, smail Hakk, Azerbaycanl Mehmet Emin Vehbi, Srmeneli
Knalolu Yakup, Tayyareci Hilmi ve arkadalarndan mteekkil 16 kii
lik bir kafile Anadoluya girdiler. Moskova'ya gidecek olan heyetin banda
General Ali Fuad (Cebesoy) bulunuyor ve Kars'ta tevakkuf ediyordu. Sovyetlerin Ankara ya tayin edilen yeni elisi Budu Medivani Yolda ile Mustafa Suphi ve arkadalar Kars'ta Ali Fuad Cebesoy ile karlahlar. Mustafa
Suphi'nin talep ettii bir mlakat sonunda 2 Ocak 1921 tarihinde Ali Fuad
(Cebesoy) ile komnist lider bulutular. Mustafa Suphi, General Ali Fuat
(Cebesoy)'a unlar syledi: "III. Enternasyonal Trkiye dahilinde mutlaka
komnizmin tatbikini kabul etmi deildir. Trkiye'nin itimai mukadderat kendisine braklmtr. Anadolu hareketinin itimai bir ihtilal olmaktan
ziyade, Trk milletinin emperyalist dmanlara kar istiklal ve hrriyetini
kurtarmasndan baka bir ey olmadna kani bulunuyoruz. Trkiye' deki
bey ve paalar burjuva snfndan addehniyoruz. Bilakis halk kitlelerinin
en yakn yardmclar olarak biliyoruz. Anadolu hareketini idare edenlerin
ve bilhassa Mustafa Kemal Paann prensiplerini anlamaya alyoruz. Anlayabildiklerimizi umumi siyaset bakmndan muvafk gryoruz (... ) Biz
hilafet ve saltanat makamnn bir gn lavedilmesi lzumuna kaniyiz"2.
Mustafa Suphi, Kars'tan sonra arkadalar ile birlikte Erzurum'a getiler. Ve hemen bolevik propagandas yapmaya baladlar. Mustafa Suphi
temas ettii kimselere -Erzurumlulara- kendisinin de Erzurumlu olduu
nu sylyor ve Leninin Trkiyeye her trl yardmda bulunacan ifade
ederek, Erzurum halkna Lenin' den selamlar getirdiini bildiriyordu3. Ayrca bolevikliin Trkiye iin en uygw rejim olduunu sylyordu. Bu
propaganda halk zerinde tepki yaratyordu. Mustafa Suphi ve arkadala
rna halk hcum etti. General Kazm Karabekir'in ald tedbir sayesinde
Mustafa Suphi ve arkadalar lin edilmekten kurtarldlar. Kendilerine

112 ,l\clan

Salam bir ttihat olan

Yahya (Kaptan), Trabzon
havolisi "Mdafa-i Hukuk
Cemiyetinin"
nderlerindendi. Mustafa
Suphi ve arkadalarnn
Karadeniz' de
ldrlmesinden sorumlu
tutulacaktr

Saylgan

Trabzon yoluyla Rusya'ya dnmeleri, henz Ankaraya gitmek

iin vaktin erken olduu sylendi. Yol boyunca, halkn galeyan
dinmedi. Trabzona geldiklerinde ayn hakaretler devam ediyordu. Halk kendilerine ekmek, hayvanlarna yem satmad4 .
O tarihlerde Trabzon'da, Karadeniz sahillerini Samsuna kadar kontrol altna alm olan Yahya Kahya, Kk Talat (Mu
kara) ile birlikte Enver Paay gizlice Anadolu'ya sokmak iin tertibat almlard5. Rusya'dan Enver Paann deil de, Mustafa
Suphi'nin geldiini grnce zaten galeyan iinde bulunan halk
bir daha tahrik ederek planlarn uygulamaya baladlar. Halk,
Mustafa Suphi ve heyetinin tabancalarn ald ve limana kadar
hakaretlerle srkledi. Bir motora bindirilerek denize aldlar.
Arkasndan Yahya Kahyann adamlar bir baka motora bindiler. Mustafa
Suphinin motoruna yetierek, balarnda Faik Reis olduu halde, Anadoluya gemek isteyen ilk komnistleri ldrdler, motorlarn bahrdlar.
Olayn vukubulduu tarih 28-29Ocak192l'dir6. Bu cinayetten Mustafa Kemal Paa'nn haberdar olduuna ve parma bulunduuna dair kesin bir
delil yoktur. Mustafa Suphi bilindii gibi ttihad dmanyd. Hatta, Bahattin akir, Dr. Nazm ve arkadalarnn Baku'da kurduu Komnist Fr
kasn lavederek, yerine kendi idaresi aldndaki Partiyi faaliyete geirmi
ti. Bylelikle Anadolu harekahna Sovyet Rusya' dan yaplacak yardmlarn
kontrolne sahipti. Yahya Kahya ile Kk Talat'n (Mukara) planlarna
"Muhafaza-i Mukaddesad Cemiyeti" yardmc olmutu7 . Baz evreler, Kazm Karabekir Paann da bu cinayete kahldm iddia etmekle birlikte, iddia ispat edilmi deildirS. En yakn ihtimal, ttihad ve muhafazakar grubun Mustafa Suphi ve arkadalarn ldrm olmalardr9.
Mustafa SuphilO ve arkadalarnn ldrlmesi zerine Moskova' da
bulunan TKP'nin Harici Bro Sekreteri Ahmet Cevat (Emre), PavloviWeltmann'a bir mektup yazarak durumu protesto ettill. Ahmet Cevat bu
mektubunda unlar yazyordu: "Aziz Yoldam Pavlovi! 28 Kanunusanide Trabzon civarnda vahice ldrlerek deize ahlm olan Suphi ve Komnist Frkasnn Merkezi Komitesi azalarndan drt ve dier oniki komnist yoldalar hakknda sizinle ciddi greceim. Kaybolan yoldalarmz
hakknda epey zaman malumat alamadk. Fakat sonra onlarn Trabzon
burjuvasnn elde ettii cellatlar tarafndan ldrldkleri anlald. Ta Erzurum' dan itibaren, bizim yoldalarmz aleyhine nmayiler balamh.
Halka diyorlard ki: Rusya' dan gelmi olan komnistler boleviktirler ... ilahe ... Bunlar bizim yoldalara hcum ederek talamlar ve para para etmeye kalkmlard. Yolda kimse bizim yoldalara ekmek ve atlar iin yem
satmyordu. Hkumet ise bolevikleri himaye rol taknmaya alhm
gstermek istiyordu. Komnisitleri mdafaa iin hkUnetin tedbir ald
yalandr( ... )"

Trkiye' de Sol Hareketler 1 113

Ahmet Cevat (Emre), Mustafa Suphi ve arkadalarnn

nasl ldrldklerini anlattktan sonra mektubuna yle devam ediyordu: "Ertesi gn motorlarn tayfalar, herkese Trk
komnistlerinin denizin dibine gittiklerini anlatyorlard. Sovyet Rusya mmessili, yoldalarmz istikbal etnek istemi, fakat vali buna mani olarak evinden kmamasn emretmi, aksi halde halk tarafndan paralanacan bildirmitir. Rus mmessilinin bu vak' ay radyo ile Moskova ve Ankaraya vermesi ve bizim yoldalarn cellatlar elinden alnmasna almas
lazmd. Fakat yazk ki, o srada Trabzondaki Rus mmessili
cesur bir adam deildi. Trabzon' da bunu bilmeyen yoktur. Bu
hadisenin Belediye Reisi ile Milli Mdafaa cemiyeti riyaset divan tarafndan yapld syleniyor. (Ahmet Cevat, Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti demek istiyor AS.) Burada (Rusya' da) bu meseleye dair
henz bir karar alnmamtr. Fakat artk susmak imkan haricindedir. En
iyi ve cesur arkadalarmzdan 16-17'sini kaybettik. Bizimle hemfikir
olup o cellatlarn tecziyelerini istemelisiniz. Trabzon'a gelecek her komnistin ldrlmesine karar verilmitir. Anadolu burjuvas barbarca
yaph cinayetlerden mesul olmadn grdnden komnistleri id
detle takipte devam ediyor. Cellatlar tarafndan ldrlm olan bizim
en deerli yoldalarmz mdafaa etneyi zerinize alacanz ve bu
meseleyi kurcalayacanz mit ederim. Komnist selamlar ve hrmetler - Ahmet Cevat"12.
Mustafa Suphi ve arkadalarnn akibeti, hi bir surette Sovyet hkumetinin tepkisine sebep olmamtr. O sralar bask altnda bulunan komnistlerin durumlar ele alnsa idi, o zaman bu Mustafa Kemal Paann
dostluk politikasnn yok edilmesine sebep olurdu. Ahmet Cevat'n Pavlovi'e yazd mektupta "Trabzon Rus mmessilinin" kendisinin de tehlikede olduunu ikayet ettii bildiriliyor ve Suphi ve arkadalarnn kaderi hakknda Radyo-Telgrafla hemen haber vermemesini tenkit ederek,
Moskovann acilen mukabil tedbirler almasn istiyordu. Ahmet Cevat'n
Rusya mmessiline kar ya;,:. t byle bir tenkit, sanki Sovyet hkumetinin bundan hi haberi yokmu intibam uyandrd. Muhakkak ki, Moskova'mn konsolosu bu hadiseden haberdar olmu ve hadiseyi Moskovaya
duyurmutu. Buna ramen Moskova' da da Lenin, Troki ve ierin, Trkiye ile dostluk muahedesi akdetnek zere idiler. Halbuki Stalin ve Orjanikidze bu muahedenin imzalanmasndan kanlmasn tavsiye ediyorlard. ierin, Mustafa Suphi ve arkadalarnn akbetinin, grmeleri
tehlikeye drmemek iin elinden gelen gayreti de sarfetni, M. Suphi
ve arkadalarnn kazaya kurban gittiklerini politik zaruretlerle kabul ettikten sonra 16Mart192l'de, yani Suphi ve arkadalarnn ldrlmesinden bir buuk ay sonra, muahede imzalanmt13.

Ahlki dknl kadar,

siyasi hayatndaki
tutarszlklaryla tannan

(Giritli) Ahmet Cevat Emre,

sol' da balad siyasi
iddialarndan vazgeip,
Cumhuriyet hkmetine
biat edenlerin banda
gelecektir

1141 Aclan

Saylgan

Yedinci Blm Dipnotlar

1-Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hahralar, s, 40-41
2-Ail Fut Cebesoy, Moskova Hahralar'nda (s, 41) Suphi hakknda u bilgieri vermektedir: "Mustafa Suphi'yi hret ve ihtiras peinde zeki, kurnaz ve azim sahibi bir ahsiyet gibi grmtm. Rusya' daki Bolevik liderlerinin muvaffakiyetin tetkik frsatn bulan bu zahn, bir gn gelip Trkiye'nin Lenin'i veyahut Stalin'i olmas ihtimalini hahrndan geirdii muhakkakh. Komnizme inanyor,
fikir ve prensiplerini kendi siyasetine bir vasta yapmak istiyordu. Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn harici dmana kar mesaisini tasvip ediyor ve bundan mstani kalamyordu. Hariteki ttihatlarn memlekete girmeleri ve dahilde "ttihat ve Terakki" Frkasnn her ne surette olursa olsun ihya edilmemesi hakknda Mustafa Kemal Paa'nn noktai nazarna tamamiyle itirak ediyordu. Belki de daha ileri giderek ya Mustafa Kemal Paa ile yahut da arkadalar
ile komnizmin tatbikine balamay bile hahrndan geiriyordu. Mustafa Suphi
her ihtilalci, inklap gibi sakin, kurnaz ve hlvvetli bir ahsiyet gibi grnmee alyordu. Memleketimizde III., Enternasyonalin hakiki bir komnist elisi
gibi girmek istedii ilk anda anlalyqrdu. Ruslarn resmi elisi Medivani yolda ile bE'.raber Kars'a kadar gelmesi bunun bir delili saylabilirdi..."
3-Meydan Derg., Ahmet Kemal Varnca, "Mustafa Suphi'nin Maceras", 1 ubat
1966, Nr. 55, s, 16
4-Gnther Nollau, a.g.e.
5-Ahmet Kemal Varnca, a.g.e.
6-Genellikle, Trabzon'da ldrlen komnistlerin 14-16 aras olduu yazlr. Bazlar Trabzon' da 11 kiinin ldrldn aklyorlar. yle ki, Erzurum ve
Trabzon' da baz kiiler alkonmuhr. Azerbaycanl Mehmet Emin Vehbi, Yzba Knalolu, Srmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi, Mustafa Suphi'nin gen
Rus Yahudi kars alkonanlardandr. Mehmet Emin Vehbi'nin, Mustafa Suphi'yi ihbar eden kii olduu Dr. Tevetolu'nun eserinde zikrediliyor. ldrlenlerden ismi belli olanlar: Mustafa Suphi, Ethem Nejat, Arap smail, Hakk,
Kazm Ali, efik, Topu Hakk, Nazmi, smail itolu, Ayrca Bknz., Dr. Samih
oruhlu, stiklal Harbinde Komnizmin Makalesi; 28-29 Kanunsani 1921 - Karadeniz Kylarnda paralanan Mustafa Suphi ve Yoldalarnn kinci Yldn
mnde; Mete Tunay, a.g.e.; Dr. Fethi Tevetolu, a.g.e., Aydnlk yaynlar arasnda 1979 Martnda kan "Trkiye Komnist ve i Hareketi" kitabnn 58. sayfasnda Komnist Enternasyonel Dergisi say: 17, s. 554-558, 192l'den alnan
yazda M. Suphi'nin ldrlnden iki hafta sonra Nadir Agahan adl bir komnistin de ldrld yer alyor .
... Birinci says stanbul' da 23 .Aralk 1974'te yaymlanan onbegnlk "Gerein Sesi" adl kk gazetede, TKP'nin eski ilgililerinden brahim Topuolu
"Belgelerle 1920-1946, Neden ki Sosyalist Parti-1946" adl tefrikasnn birincisinde, Trabzon' da lenler arasnda Maksut Eki, Kadir Erzurumlu adl iki kii
nin de bulunduunu bildiriyor. Ayrca "Gerein Sesi", say: 3'te Ali Rza Keskin'in brahim Topuolu'na anlattklarna inanmak gerekirse, Mustafa Suphi'nin kars Novorosiyks ehrinde yaayan bir Trk ailesinin kzdr. Ali Rza

Trkiye'de Sol Hareketler 1 115

Keskin yle anlahyor hahrat yazarna (S. 3): "Bu arada Mustafa Suphi gazete
ileri iin, Krm'n, Ker limannda bulunan Murat Sar'nn yanna gitmiti.
Orada Murat Sar'nn evinde misafir vard. Bunlardan biri sarn bir kz, dieri
de kzn annesi yal bir kadnd. Bunlar Novorosiyks ehrinde yaayan bir Trk
ailesindendi (... ) Misafir kz yksek iktisat okulunu bitirmi, yirmibe yalarn
da gzel bir kzd. Okul sralarndapiyoniyer, sonra konsomol olmu, tantk
lar srada da (Mustafa Suphi ile) parti namzedi idi( ... ) Murat Sar( ... ) Mustafa
Suphi'ye 'kz gzet fikrine de uygundur, istersen sana isteyelim' dedi. Olur cevab alnca karsna syledi o da kza sordu. Kzn da raz olduu grlnce, ii
kzn anasna sylediler. Ben razym, ama evvela babasnn rzasn alalm dedi. Kzn ismi Semiramis'ti, onu Semra diye arrlard". Mustafa Suphi, hatrat
yazarna gre Bak'.i'de ark Milletlerine hazrlanan gnlerde, Kadir Erzurumlu
'ile Murat Sar'nn yanna gitmi, kz alarak Ker'ten Novorosiyks'e gelinmi,
mahalli evlendirme dairesinde nikahlar kylmhr. Kzn babas Semra'ya kk bir Brovning tabanca hediye etni, Semra da onu hep antasnda tarm,
gezmee kt gnlerde o tabanca ile at yaparm .
... Trkiye Komnist Partisi'nin Muhalefet grubu diye anlan bir ksm eski komnistlerin grlerini yanstan bir kitapta, ldrlen 15 komnistin ismi yer
alyor. Bu isimleri 21ubat1976 gecesi, evket Sreyya Aydemir'e sorduk. Dipnot'a kayd ihtiyatla koymam tavsiye etmiti. Kitap 16 isim veriyor. Aralarnda,
Mustafa Suphi'nin kars Semra da var. Baz kaynaklar Semra'nn, Yahya Kahya
tarafndan alkonulduunu, akibetinin bilinmediini yazarlar. Geriye kalan onbe ismin Trabzon' da ldrlen komnistler olduu anla~lyor. Ancak, kitabn
yazarna anlarn anlatan Ali Rza Keskin (1945'te ld) yle diyor: "Bizden
partili olarak 16 kii yola kmh. Bizimle balar olmayan Mehmet Emin ve
arkada da konvoya dahil olmulard. Partili olarak isimlerini hahrlayabildiim u isimler vard: Mustafa Suphi, Semra (Semiramis) Suphi, Maksut Eki, Ethem Nejat, smail Hakk, Yakup Knalolu, Kadir Erzurumlu, efik Borkal,
Topu Hakk, Dursun Ali, Halil Aydnl, Kazm Ali, Hilmi Celal, Asker Hakk,
Asker Nazmi, Asker Ali..." (Bkz. brahim Topuolu, Neden ki Sosyalist Partisi 1946.-TKP Kuruluu ve Mcadelesinin Tarihi 1914-1960-1., ubat 1976 stan
bul, s, 81.) "rn Dergisinin yaynlar arasnda kan, nder Salam (!)n derledii "lmsz Sava Mustafa Suphi" kitabnn 71-79. sayfalarnda M. zeraner adl Krml bir gazetecinin "Destanlaan bir Devrimci Mustafa Suphi" ba
lkl makalesi yer alyor. M. zeraner, Mustafa Suphi'yi tanm olanlar arar,
bulur. Bunlardan biri Simyon Maksimovi Mirniy adl Lenin kitaplnda al
an bir ihtiyardr. kinci konutuu Gavril Andevi Keremiti adl Ermeniyi
Mirniy aracl ile tanr. Keremiti, "Ostroumov" Hastahanesinde son gnlerini doldurmakta olan, olduka yal bir kimse olsa gerektir. Hafzas da ok kuvvetli olacak ki, neler neler anlatr Krml gazeteciye. Szgelimi 93, 95. sayfalarda Mustafa Suhpi'nin karsndan bahseder"( ... ) Gavril tannz bizim Hanmla.
Ben geenlerde evlendim" dedi. 'Vanda' diyerek kadn elini bana uzatt. 'Rus
mu yoksa Polanyal m' diye aklmdan bir soru geti. Ama hi bir ey sormadm
( ...)Mustafa Suphi bana, Moskova'da Vanda adnda komnist devrimci bir kadnla evlendiini syledi. Vanda, Trkiye'ye hep birlikte gitmee raz olmutu

1161 Aclan

Saylgan

(... )" (s ..93) "( ... )Mustafa Suphi, kars Vanda ile birlikte bizi uurlamaya gelmi
ti. Mustafa Suphi'nin eini dikkatle szdm. Mustafa Suphi'ye uygundu. Uzun
boylu, gr koyu kumral sal, tatl yzl, ince sevimli bir kadnd( ...)" (s. 95). M.
zeraner devam eder bu sefer:( ... ) Mustafa Suphi'nin kars Vanda'nn ne olduunu bilinmiyor. Sylentiye gre onu ldrmemiler. Trabzon hapisanesine gtrmler. Daha sonra da kadn kaybolmu, gitmi. Samsun' da grenlerin anlathna gre Vanda ileden delirmi. 1975'e kadar yaam, lm( ... )" (s. 96).
Sayn Mete Tunay'n, 1982 ylnda kan "Eski Sol zerine Yeni Bilgiler" adl
kitabnn Sleyman Nuri ile ilgili blmde ad geenin anlarnn zetinde Mustafa Suphi'nin karsnn ad Maria (Meryem) Yeroski olarak geiyor (S. 16). Gene, sayn Mete Tunay'n "Birikim" Dergisi'nin, Mart 1980, Nr. 60'da "Paul Dumont'un yazs doyasyla Mustafa Suphi zerine notlar" (S. 56-60) yazsnn 59.
sayfasnda, yazarn Moskova' daki almalar arasnda, bir dostunun arivin
den 28 ..... 1921 de, Trabzonda ldrlenlerin adlar sledir. 1- Mustafa Suphi;
2- Ethem Nejat, 3- Bahaaddin, 4, Kazm Hilmi, 5, Mehmet (Eki?), 6- Dr. (smail)
Hilkk, 7- Hayreddin, 8- Emin efik (Mhendis), 9- Mehmet Ali, 10- Haribolu
(Hatipolu olabilir) Mehmet, .- Mustafa olu Mehmet, 12, Kazm (Ali), 13- Cemil Nazmi, 14- Topu Bnb. s~ail Hakk. s. 60 Mete Tunay unlar yazyor:
"Hesapa vatanda ldrlenler,'M. Suphi dahil 14 kiidir. .. Fakat (Mahmut) Gololu'nun adlarn and, Tayyereci Hilmi ve itolu smail Hakk bu listede
grnmyorlar."
7- Mete Tunay, a.g.e., s. llO.
8-Mete Tunay, bu konuda Karabekir Kazm Paa'nn cinayette dahli olabilecei
ni ifade ediyor. a.g.e., s, 122. Yahya Kahya'nn, Topal Osman'n adamlar tarafndan ldrlmesi, Ali kr' nn katli, Topal Osman'n ldrlmesi gibi cinayetler, aratrcya gre (Mete Tunay); Mustafa Suphi olayna balanmak istiyor. Bunu biz kabul edemiyoruz. Gerek Ali Fuat Cebesoy'un a.g.e., (Bk. dip not:
2) Mustafa Suphi hakknda syledikleri, gerek Ahmet Kemal Varnca'nn
a.g.e.' den sunduu belgeler cinayeti, ileyenlerin ttihadlar olduunu, ttihad
larla da gerek Mustafa Kemal Paa'nn, gerekse Karabekir Kazm Paa'nn aralarnn hi de iyi olmad tarihfbir hakikattr. te yandan Ahmet Kemal Varn
ca'nn a.g.e.'de syledii doru ise, ttihatlarn en entrikac mensuplarndan
Kk Talat Paa (Mukara)'nn o gnlerde Trabzon' da bulunmasnn ifade ettii anlam bizi Enver Paa'nn beklendii sonucna karr. Oysa o tarihlerde
Enver Paa'nn Orta Asya'da Basmaclara katldn bugn biliyoruz; ama o s
ralar kk Talat, Yahya Kahya ve dier ttihadlarn bundan haberder bulunmadklar muhakkakt. ttihad aparatlarn Enver Paa'y beklerken, karlarn
da koyu ttihad dman olan Mustafa Suphi'yi bulmalar cinayetin balca saiki olsa gerektir. Mustafa Suphi ve arkadalar Trabzon' da grldkleri zaman
ani olarak verilmi bir karar olsa gerektir.
9- Gnther Nollau, a.g.e., Mustafa Suphi'nin ldrlmesi konusunda unlar yazyor: "Ahmet Cevad'n (Emre) hikayesinin doruluu kabul edilirse, o zaman
ortaya u soru kar: (Trabzon' da ve Erzurum' da) komnistlere kar halk kitlesi niye karld? Ama bunun da cevab verilebilir sanyoruz; milliyetilerin komnistlere kar olan kini Suphi'nin Trkiye'ye geldii sra ok artmt. nk,

Trkiye' de Sol Hareketler 1 117

Trk-Yunan cephesinde boleviklerin parolas ile Ahmet Paa'nn (?)isyan muvaffak olabilirdi". Bize gre Mustafa Suphi ve arkadalarn ldren Kuvay
milliyeciler deil, Yahya Kahya ve evresidir. Burada zikri geen Ahmet Paa'nn isyan, Anzavur Ahmet' in Adapazar ayaklanmas olsa gerektir. Anzavur
isyannn bolevik parolalar ileri srd iddias ise bir yaktrmadr. Zira,
Anzavur harekatnn tevikisi ve tahrikisi Mustafa Kemal Paa ve arkadala
rn bolevik olarak yayan ngilizlerin etkisindeki kukla stanbul Hkumeti ve
onun ba Damat Ferit Paa' dr. Bknz., Die Kommunische nternationale, Nr, 17
1921, s. 556'daki bilgi Anzavur Ahmet'le erkez Ethem'i karhryor. Gnther
Nollau'da a.g.e.'nin Dipnot'unda bu hususu belirtiyor zaten. "Bir Neslin Dram" serinin yazar Sayn Hsamettin Tua bize; M. Suphi ile Erzurum' da karlatn, M. Suphi'nin kendisine "Ruslar rkmzn zerine (Trkistan' da) postu serdiler" dediini anlatt. (1971)
10- Mustafa Suphi, Rusya' da bulunduu srada Marx'n "Komnist Manifestosu"
ile Bucharin'in eserlerini tercme ederek, "Komnizmin A.B.C.'si"ni yazm ve
gizli olarak Anadolu'ya sokmutur. Gnther Nollau, a.g.e.
11- Bu mektup Pavlovi'in (Mikhail Welhnann) 1921'de Moskova'da yaymlanan
"nkliip Trkiye" kitabnn 119-121. sayfalarnda yer almaktadr. Pavlovi bu
kitabn, Mustafa Suphi'ye ithaf ehnitir. Ayrca Bk. Reha Ouz Trkkan, Kzl
Faaliyet, s, 3, stanbul, 1943
12- a) Trabzon' da Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmesine yardmc olan
saiklerden biri de, bir sre sonra Trabzon' un Rus igaline uramas ve halkn da
istilac Ruslara kar duyduu hakl nefrettir;
b) Reha Ouz; a.g.e'nin ikinci sayfasnda I. Raguza (?) nn eserinden naklettii
ni bildirerek, Stalin'le geen bir konumay anlahyor:
"Zinoviev, 'Trkiye' de ba ajanmz' diye onu (Mustafa Suphi'yi) Stalin'e takdim ettii zaman, bu zatn (Stalin'in) itiraz ayan dikkattir: "Eski bir zabit daima milliyetilie dner." Mustafa Suphi eski bir binba idi. "Hele bu bir Trk
ve ranl zabitse". Zinoviev de cevaben: "Hayr Suphi Yolda Arnavud'dur"
der. Burada bir yanl dzeltelim. Mustafa Suphi subay olmad gibi binba
rtbesini de tam deildi. Arnavudluu da yalnz Reha Ouz Trkkan'n iddiasdr.

13- Gnther Nollau, a.g.e., Yine konuyla ilgili olarak, 28 Ocak 1951'de Gizli Trkiye Komnist Partisi, Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmelerinin yld
nm mnasebeti ile, muhtemelen Zeki Batmar tarafndan kaleme alnan ve
gizli Parti "Hcrelerinde" okunmas kaydyle bir blten yaymlamt. Bizim de
bal olduumuz hcrede oklnan o bltende, Mustafa Suphi hakknda yeni bilgi verilmekteydi. Ayni bltenle birlikte, partizanlara Mustafa Suphi'nin karton
zerinde baslm bir fotoraf 250 Kr. karl sahlmtr. 1951-1952 tevkifatn
da bu resimlerden yalnz Ankara ve stanbul'daki partililerin evlerinde bulunmu, hapishanede bir ksm komnist, bu fotorafn datlmasn provokasyon
telakki ehnilerdir. Bu resim, nkar Frtnas kitabmzn 163. sayfasnda nere
dilmitir. Mustafa Suphi'nin ve arkadalarnn ldrlmesi olay ile ilgili en geni derleme Sayn Dr. Tevetolu'nun a.g.e.'de. Ayrca Bknz. Feridun Kandemir
a.g.e. Bunlarn yannda, imdiye kadar Mustafa Suphi'nin Anadolu'ya geme

 s I Aclan Saylgan
karar ile ilgili bir eletiri TKP saflarndan gelmemitir. Geri Dr. efik Hsn
gurubu, Mustafa Suphi olayn daima skfla geitirmitir ama, szl ve yaz
l bir eletiri ve/veya zeletiri yapmamtr. Dr. Hikmet Kvlcml'nn 1978 y
lnda kan "TKP'nin Eletirel Tarihi-YOL"un 101-103. sayfalar Mustafa Suphi
olaynn eletirisine ayrlmtr. Dr. Kvlcml lmnden nceki gnlerde bu
kitab hakknda kitabn yaynlayacak olanlara unlar syler: "1930 ylna dek,
Trkiye' de geirdiim ilk on yllk Marksist-Leninist pratik veri savana dayanarak, krk yl nce "YOL" ad altnda bir seri yerli orjinal aratrmalar yapm
tm. Burada her biri ayr kitap halinde: deoloji, Sosyal Geliim, Parti T-arihi,
Strateji plannda burjuvazi, Proletarya, Kyl ve Milliyet ve Taktik problemleri
ayrnt ve eletiriyle ele alnyordu. Bunu o zaman iinde bulunduum merkez
Komiteye bir tartma platformu olur umuduyla verdim ... (a.b.) (a.g.e., ilk sayfalarda yer alan Kvlcm Yaynlarnn notu). Kvlcml'ya inanmak gerekirse,
Suphi olaynn eletirisi, Parti Merkez komitesinde yaplmak istenmi, bu konuda notlar da Komiteye verilmitir. Fakat, 1932'lerden sonra Kvlcml'nn, Merkez Komitesinden ihrac, durumun Komnterne bildirilmesiyle Mustafa Suphi
olaynn eletirisi hakknda yaplmas istenen tartmalar uyutmutur. Dr. K
vlcml'nn o zamanki grleri ancak 1978 ylnda gn na kmtr. Bu
eletirilerin tutarl olup olmad kiilerin, fraksiyonlarn gr ve inanlarna
gre deer kazanr. Dr. Kvlcml'ya gre "Mustafa Suphi ve Yoldalar,
Marks'n Paris Komunarlar iin dedii gibi; 'Gklere srayan kahramanlk'
timsalidirler", (s, 101). "Mustafa Suphi ve yoldalar da en byk hzlarn, Birinci Enternasyonalin btn devrimci geleneklerini yaatan nc enternasyonalden alyorlard. Ne yazk ki, hareketleririe hakim olan taktik ve strateji
prensiplerine hem subjektif, hem de objektif artlar yeterli derecede deildi. Leninist metodu ve taktii tatbik edemediler. ... Onbelerde (Trabzonda ldrlen
Mustafa Suphi ve arkadalarnda AS.) yeteri kadar devrimci hazrlk yoktu.
Onbeler, iinde ihtilal yaratrnaa giritikleri muhiti devrimci mcadele ile ile
mi deillerdi. O yzden dnceleri ne kadar enternasyonalci ve devrimci
olursa olsun, yaptklar objektif olarak ve fatalman Blankici veya Bakuninci bir
hareket eklinde kald. Yani anarik hareketten ileri gemedi (a.b..) (s, 101)".
"Burjuva paasnn yani Mustafa Kemalin (AS.) hilesine kanarak, Bolevik devrimin serbest brakt esir Trk subay ve erlerinden alelacele yapt bir alayla
Trkiye'de Bolevizmi krmaa yrd ... Mustafa Suphi hareketini, Hayalci
Sosyalizmden ve Bakuninizmden ayrdetrnek hayli gleir ... "(s, 102)." Onbe
lerin Trkiye devrimci hareket tarihindeki objektif mevkileri ldkleri iin deil, lmeyi bilmedikleri iin, Rusya tarihindeki Bakunizm olur. Yahut, eer mutlaka yakn Bolevik tarihinden bir rnek almak gerekirse, modem Bakunizm'in
yani Troskizmin muvaffak olmu yani muk:adder ve me'um akbetine kadar
varm bir eklidir .... Demokratik, Burjuva Devrimini Proletarya Devrimine evirmek iin, memleket haricinde ipten kazktan kurtulmu bir alay herifle, burjuva paalarn ikiyzlce ve kahbece vaitlerine ocuk gibi kanarak harekete gemek yeterli midir? ... (s, 105)".

Blm

Anadolu'da Komnizm

Yeil Ordu Halk tirakiyun Frkas

Milli Mcadele yllarnda, Ankara ve Eskiehir gibi vilayetlerde
kurulan komnist teekkller TBMM iindeki tesirine ve faaliyetine
gre drt safhada belirmitir. Birincisi "Yeil Ordu" hareketidir. kin
cisi "Trkiye Komnist Partisi"; ncs Trkiye Komnist Partisi'nin legal faaliyeti ve vehesi olan "Halk tirakiyun Frkas"; drdncs de Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkadalarna tekil ettirdii muvazaal "Trkiye Komnist Partisi"dir. Bunlardan "Yeil Ordu"
yar gizli; muvazaal Komnist Partisi ak; "Halk stirakiyun Frkas"
ak kurululardr. Mustafa Kemal Paann kurduttuu muvazaal partinin dnda komnist kuruluun Baku' da Mustafa Suphi'nin banda bulunduu "Trkiye Komnist Partisi" ile ilgileri olduuna dair
"stiklal Mahkemelerinde" belirtildiine gre karine deerinde bilgiler
ortaya dklmtr.
"Yeil

Ordu"

"Yeil Ordu" hareketinin bir efsane taraf vardr. "Yeil Ordu"

kavram olarak zihinlerde ve halkn muhayyilesinde birtakm hayaller
uyandryordu. "Yeil", halk iin kutsal ve esrarl bir anlam ifade ediyordu. Eski gazalarda (savalarda) yeillere brnm ehitlerin yahut
meleklerin gkyznde saf saf muharebe meydanlarna inerek harp
edenlere yardma komas inanc, 1. Dnya Savana kadar yaamt.
"Yeil Ordu" ismi de halk ve hatta aydnlar arasnda, sanki hakikaten
bir "Yeil Ordu" varm ve ordu Kafkasya' dan yahut bilinmez "Turan"
lkelerinden geliyormu gibi sylentilerle kark olarak kafalar sarmt. Bu sylentiler arasnda, bu ordunun banda Enve-r Paa varm
ve arkasnda atlara bi,.nmi, kllarn ekmi, nlerinde yeil bayraklar
am binlerce, onbinlerce atllaryla Anadolu'ya yryormu szleri
"ttihad ve Terakki" taraftarlarnca kasten yaylyordu. Gerekte "Yeil
Ordu" hareketi perde gerisinde Mustafa Kemal Paann ahsna kar
bir hareketti. Aslnda "Yeil Ordu"nun, "Halk stirakiyun Frkas" ile

120 \ Aclan

Milli mcadelenin
Mustafa
Kemalle birlikte hareket
eden erkes Ethemin "Yeil
Orduya" girmesinden
sonra, tekilatn
lavedilmesiyle, Ethem'in,
Mustafa Kemol'le oras
alacak ve Yunanllara
snmasyla son bulacaktr
balarnda

Saylgan

hareket ettii bilinmektedir. Geri planda da gizli "Komnist

Partisi" vard2.
Milli Mcadele Savann ilk gnlerinde, muntazam bir
ordu kurulmad sralar, baz vekillerle ilk saftaki nemli
ahsiyetler gizli olarak "Yeil Ordu" tekilatn kurdular. Bu
tekilat dalbudak salp tehlikeli bir hal alnca ve hele erkez
Ethem' de bu tekilata girip bilahare Yunanllara teslim olunca, Mustafa Kemal Paann bir emri ile lavedildi. Bu emre
ramen "Yeil Ordu" faaliyete devam edince, kurucular ve
baz mensuplar "stiklal Mahkemesi"ne verildi.
"Yeil Ordu"nun ilk kurulu gayesi, stanbul hkumetini temsil etmi olan Damat Ferit Paa'nn ngilizlerin teviki
ile kurduu ve Milli Kurtulu hareketini iinden ykmak iin faaliyete
geirdii "Cemiyet-i Ahmediye"nin menfi ve zararl telkinlerine mukabil, halka hakikatlar anlatmak ve onlar milli mcadelenin zaruretine inandrmak idi. Mustafa Kemal Paa da "Yeil Ordu"nun bu gaye
ve maksatla kurulmasna muvafakat etmi, cemiyetin umumi katibi
(genel sekreteri) ve kurucusu olan eski Maliye ve Dahiliye vekili Kre
hir mebusu Hakk Behi Beye muvafakatini bildirmiti3. Fakat "Yeil
Ordu" ilk gnlerde bir telkin messesesi olarak kurulduu halde ksa
bir zaman sonra gayesinden tamamen ayrlarak gizli bir ihtilal cemiyeti hviyetini alm, Komnist Partisi'nin bir organ haline gelmiti.
Mustafa Kemal Paa, "Yeil Ordu"nun kuruluu ve gayesi hakkn
da unlar belirtiyor4: "Trkiye Byk Millet Meclisinin ve Hkumetinin tesisinden sonra Ankara' da "Yeil Ordu" nam altnda bir cemiyet
teekkl etti. Bu cemiyetin ilk messisleri pek yakn ve malum arkadalard. Maksad- tekili izah iin, dahili isyanlar ve bu isyanlara kar gsterilen nizamiye kuvvetlerinin ve milis mfrezelerin gsterdikleri baz vaziyet ve manzaralar tahattur etmek icap eder. Usat (asiler) nizamiye efradna, halifenin fetvasndan, padiahn askerlii affettiin
den, Ankaradaki hkumetin gayri meruiyetinden bahsederek onlar
suhuletle ifal ettikleri mkerreren grld. Filhakika birok yerlerde
baz nizamiye efrad usatla (asilerle) mcadele etmeksizin, bilakis silahlarn brakarak kylerine, memleketlerine savuuyorlard. Milli
mfrezelerin inklap maksadn daha suhuletle anladklar ve usatn i
fala tna kaplmadklar anlalmt. Bu suretle Osmanl Ordusunun
bekayas denilebilecek olan o tarihlerdeki yorgun ve bezgin ve yeni n
klap mefkfesine gre yetitirilmemi ktaat ile, inklab baarmak hususundaki mklat mahsus bir derecede idi. Orduyu, yeni zihniyete
gre uurlu bir hale getirmek o gnlerin eraiti iinde pek mkl olaca zehab vard. Binaenaleyh evsaf matlubeyi haiz, uurlu kimselerden gzide ve inklap iin ayan istinat tekilat yapmak fikri, baz ze-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 121

vatta hakim olmaya balad. Yekdierini velyeden (takibeden) ve kanl ve muhlik (ldren) vaziyetler arzeden dahili
ihtilalat karsnda bu arzettiim fikir ve temayl kuvvetlendi. Nihayet baz zevat byle bir tekil vcuda getirmek zere fiilen teebbs aldlar. Ben bir taraftan ordumuzu ihya ve
takviye esbabna tevessl ederken, teekkl etmi bulunan
~~~:~~:;;:;:~::~~:~~~,~-~:_...
!J)'.!~JJ.r-;' t.>~J.l':.'..',,~:"l.t_~
milli mfrezelerden de, her trl mahzurlarna ramen her
yerde bizarure azami istifadeye almakta idim. Fakat ciddi
inzibat ve bilakaydat ve bilatereddt itaat talep eden ciddi
vezaifi askeriyenin ancak muntazam ordu ile kabili ifa olduu hakikatini unutmaya elbette mahal yoktu Milli mfrezelerden istifade, zaman kazanmak maksadna mstenit olabi"Yeil Ordu" mfrezesinin
geliini Milli
lirdi. phesiz istihdamlar zaruri olan milli mfrezelerin gzide ve Ankara'ya
mcadelenin ilk yayn
uurlu kimselerden terkip edilmesi ayan- arzu idi. Yeil Ordu Teki organ olan Hakimiyeti
Milliye gazetesi
latnn ilk mteebbisleri meyannda bulunan yakn arkadalar, mahza ".. Erzurnmdan gelen krk
kiilik bir Kuvay- Milliye
bana yardm maksad ile ve beni ayrca yormamak fikri ile, kendileri svari mfrezesi, Ankara
caddelerinde vatanperane
teebbs alarak, faaliyette bulunmay mnasip grmler. Bana yalnz heyecan yeniden Yeil
bayra ile dalgalandrd"
nafi bir i yapacaklarn syleyerek basit bir tarzda bu teebbslerin ibaresiyle verecektir
den bahsetmilerdi. Ben cidden ok megul olduum iin arkadalarn
bu teebbsleriyle uzunca bir zaman alakadar olmadm. Yeil Ordu
Tekilat, nevama hafi bir tekilat mahiyetinde teesss ve olduka tevess etmi. Katib-i Umumisi Hakk Behi Bey ve Ankara'daki Hey' eti idaresi, ciddi ve esasl faaliyet sarfetmiler. Matbu nizamnameleri ve
muvazzaf memurlar her tarafa gnderilmi. Yalnz bir noktay da ia
ret etmeliyim ki, Yeil Ordu Tekilat ile itigal edenler, iin benim mal'.l.mat ve muvafakatim ve arzum dahilinde olduunu sylediklerinden, her tarafta benim namma tekilat tevsi ve takviyeye alanlar oalm. Tatbit edilmekte olan tekilat, sadece milli mfrezeler vcuda
getirmek gibi mahdut bir sahadan km, ok umumi bir gayeye tevecch eylemi. Tekilatn messisleri meyannda, mebus bulunan erkez
Reid Bey ve Ankara zerinden Yozgat'a gidip gelirken olacak erkez
Ethem ve biraderi Tevfik beyler dahil olmular. Bundan baka Ethem
ve Tevfik Bey mfrezelerinin tekmil efrad, Yeil Ordunun adeta esas
n tekil eylemiler( ... )".
Baz vekil ve mebuslarn "Yeil Ordu" iindeki propaganda faaliyetlerini ilk olarak Merkez Ordusu Kumandam (Sakall) Nureddin Paa farketti. Ankara "Erkan- Harbiyeyi Umumiye Riyasetine" 19 Ocak
1921 tarihinde ifreli bir telgrafla durumu haberdar etti. Nureddin Paa, bu raporunda baz mebuslarn telkinlerinden ve datt risalelerden bahisle yle demektedir: "( ... )bu gibi propagandalar bugn iin
zararl ve yabanc unsurlarn telkinleri eseri olarak kabul edilebilir. Bu
hususta Trkiye Byk Millet Meclisi hkumetinin noktai nazar hak.\..)i .

l 22. 1 Acbn

Saylgan
knda

Mustafa Kemal'in
tavassutuyla kurulan "Yeil
Ordu Cemiyetinin" daha
sonra TKP'nin umumi
katibi olan Maliye ve
Dahiliye Vekili, Krehir
meb'usu Hakk Behi beydi

malumat verilmesini istirham ederim (... )"5.

Bu ikayet zerine Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti
Reisi Fevzi Paa ,(akmak), Vekiller Hey'eti Reisliine 24
Ocak 1921 tarihli bir tezkere yazarak "Yeil Ordu" Tekilat
na ait talimatnamenin Bursa mebusu eyh Servet Efendi ve
bir baka beyannamenin Tokat mebusu Nazm Bey' in kardei Amasya' da oturan Ltf Efendi tarafndan datldn,
bu haberin Merkez Kumandanl tarafndan bildirildiini
ifade etti. Mustafa Kemal Paa bunun zerine ii adalete intikal ettirdi. "stiklal Mahkemesi" duruma el koydu. "stiklal
Mahkemesi" Trkiye Byk Millet Meclisi'ne mracaat ederek "Yeil Ordu" ve "Halk tirakiyun Frkas" na mensup baz mebuslarn terii masuniyetlerinin kaldrlmasn istedi. Bu tezkerede u ~alumat veriliyordu6: "Ankara ve Eskiehir' de ve henz anla
lamayan dier mahallerde yedi-sekiz mahtan beri (aydan beri) 'Yeil
Ordu' ve hafi 'komnist' cemiyetleri kurduklar ve tahminen drt mah
mukaddem Hkumet-i milliyenin "ttihad ve Terakki" maklubu oldu~undan ve menfi bir siyaset takip ettiinden bahisle binlerce beyanname tab' ve tevzi etmek sureti ile halk hkumet aleyhine tahrike say
eyledikleri ve Ankara' da bolevik propagandas yapmak zere Rus
boleviklerinden iki milyon altn ruble teminine alarak bununla halk
ve ordu arasnda ihtilal ve itia karmak sureti ile taklibi hkumet
gayesini takip ettikleri ve Byk Millet Meclisi azalar ile Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin burjuvaziye mensup ve amal-i milliyenin tatmini halinde ngilizlerle teriki mesai edebileceklerinden bahisle, hkumet-i milliyeyi iskat ve taklip iin Ruslardan seri ve fiili muavenet(yardm) talep ettikleri ve tedarik eyledikleri parann teye beriye
tevsii vaadiyle tekilata germi verdikleri ve ahiren tertip ve tabedilen
beyanname ve makalelerin bu gaye ve emel peinde dolaan ehastan
bir ksm tarafndan tertip ve tahrir edilmesine nazaran, bunun Ethem'in (erkez) harekat- ahiresiyle iskat ve taklibi hkumet harekatyle binaenaleyh maksad- hainane ile alakadar bulunduu ve bu suretle bunlarn memleketin Kuvvayi maddiye ve meneviyesinin kesr ve
tenkise sa'y ve gayret ettikleri iddias ile mahkememize mevdu bulunan Baytar Binbas Salih Bey7 ile Nuri Efendinin ifadelerinde reji idaresinin bir odasnda yaptklar itimada Tokat mebusu Nazm Beyin' de
Ankara' da bir tekilat yapmaya kendilerini memur ettiini mttehiden
ifade etmeleri, Baytar Binbas Salih ve erif Manatov ve Arif Oru ve
Ziynetullah Nuirevan ve bakkal Ahmet ve "Emek" gazetesi sahibi
Ahmet Hilmi Bey ve efendilerden teekkl eden bidayette 'Yeil Ordu'
muahheren bu "Yeil Ordu" dan ayrlarak "Hafi Komnist Partisi Merkez-i Umumisi" namna alan ve cemiyeti hafi merkezi umumisinin

Trkiye'de Sol Hareketler J 123

baytar binbas Salih Bey'in ifadesine nazaran Moskova'da

'Trk 1ralar Cumhuriyeti' reisi Mustafa Suphi'nin Baku'da
toplanan III. Enternasyonalin reisi Nerimanov'uns itimatnamelerini hamilen Trkiye'ye tekilat yapmak iin gelen Sleyman Sami namnda bir zat ile hafi mzakereye girierek
mevcut tekilatlarna gre btelerini bittanzim ve o bteye
gre muktazi altn para 8000 liray Sleyman Sami' den talep
ve Sleyman Sami tarafndan da talebi vaki kabul edildii ve
gene heyet-i merkeziye azasndan "Yeni Dnya" gazetesi
sermuharrir Arif Oru'un, Ethem'in (erkez) ve kardeleri
nin mevcut delaile nazaran bu tekilat- hafiyyeye mensup
olduu anlalan Tevfik'e yazd mektupta da Sleyman Sami'nin Trkiye' de bu tekilat- hafiyyenin tevsiine allmak zere
Moskova ve Baku tekilatlar namna vermeyi taahht ettii parann
8000 altn ruble olmayp 2 milyon altn ruble olduu tasrih edilmi ve
bu tekilat vcude getiren ve ahiren 'Yeil Ordu' ve 'Trkiye Hafi Komnist Partisi' tekilatna hitaben bir beyanname Baytar Binbas Salih ile birlikte imzas bulunan Tokat mebusu Nazm Beyin alnan parann ne miktar olduu, ne suretle sarf ve istihlak edildii hakknda malumat- sahikas olaca ve hafi komnist tekilatnn mhr ile memur
ve heyet-i merkeziyesinden erif Manatov ile Ziynetullah Nuirevn'm
imzalarn muhtevi olarak asi Ethem'in (erkez) yazdklar Arif Oru
ifade ve iddia ve Ziynetullah'm da itiraf eyledii mektupta, Mustafa
Kemal Paann kendilerini aldattklarn ve bu hususu Moskova' da
Mustafa Suphi yoldaa yazdklarn ve buna bir are bulmak zere
mutlaka ve kaei olarak bu hususu mzakere etmelerini bildirmekte olmalarn ve ahiren Ethem ve kardelerinin vadii isyana saparak Trk Ordusuna kar istimal-i silah eylemesine ve Arif
Oru' un da hafi komnist tekilatnn fikri ihtilal tad yolundaki kanaatine ve Ethem'i isyan ve ihtilale sevkettikleri
cihetle kendileri ile kat- alaka ettii tarzndaki ifadesine nazaran Tokat mebusu Nazm Beyden9 izahat- lazma alnmak
mecburiyeti hasl olduundan muktazi muamelenin ifas icras ile takdim olunur Efendim".
"stiklal Mahkemesi" Tokat mebusu Nazm Bey ve arkadalar hakknda muhakeme karar ald. Trkiye Byk Millet Meclisi gizli heyeti umumiye toplantsndan sonra, Tokat
mebusu Nazm Bey'in, Afyon Karahisar mebusu Mehmet
kr ve Bursa mebusu eyh Servet Efendinin teri-i masuniyet'ini
kaldrd. lk olarak Nazm Bey tevkif edildi ve mahkeme huzuruna
karld. Nazm Bey, bir zamanlar "ttihad ve Terakki" frkasna mensuptu. "Yeil Ordu" kendi ifadesine gre "Avrupa Emperyalizmi ile

"Yeil Ordu Cemiyetinin"

en faal elemanlar arasnda
cemiyet erkanndan, ayn
zamanda Bursa meb'usu
olan eyh Servet Efendi
bulunuyordu

"Yeil Ordu" hakknda

dava almas konusunda
Millet Meclisine takrir
sunan Milli mcadelenin
nl komutanlarndan
Mareal Fevzi akmak
Paayd

12

41 Aclan Saylgan
Mcadele Cemiyeti" idi. Ve bu cemiyetin genel sekreteri grevini zerine almt. Nazm Beyin mahkemedeki beyanna gre umumi heyetteki yelerin hepsi milletvekili olup u zevattan teekkl etmiti: eyh
Servet Efendi, Dr. Adnan (Advar), Hakk Behi Bey, Eyp Sabri Bey,
Hsrev Sami Bey, Yunus Nadi Bey, brahim Sreyya Bey, erkez Reid Bey, Srr Bey, Dr. Mustafa Bey, Muhiddin Baha (Pars) ve Tokat mebusu Nazm Beyler. Tekilat henz hazrlk safhasndayd. Yalnz Ankara ve Eskiehir' de birer heyeti merkeziye kurulmutu. Ankara teki
latna Hsrev Sami Bey memur edilmiti. Bununla birlikte daha nce
Baytar Salih (Hacolu), Konya mebusu Refik (Koraltan) ve arkadala
r Ankara tekilatn kurmulard. Eskiehir tekilatn da Yunus Nadi'nin tavsiyesi ile Behram Ltf, Muallim Mustafa Nuri Beyler tekil
ettilero. Nazm Beyin ifadesine gre "Yeil Ordu"nun gizli kalnn
sebebi, Avrupa kamuoyunun husumetini zerine ekmemek iindi. Bu
fikrin umumi heyetteki mdafileri Maliye Vekili Hakk Behi Bey ile,
Shhiye Vekili Dr. Adnan (Advar) olmulard. Umumi Merkez grev
taksiminde Hakk Behi Bey ile, Dr. Adnan Beyi Hkumet Reisi Mustafa Kemal Paa ile temasa memur etti. Dr. Adnan ile Hakk Behi Beylere gre Mustafa Kemal Paa, erkez Ethem'in cemiyete dahil oluu
zerine "Yeil Ordu"nun feshi yolunda emir vermiti. "Yeil Ordu"
Mustafa Kemal Paa cepheden dnnceye kadar faaliyetini tadil kararn ald. Yeni durum Konya mebusu Refik (Koraltan) Bey marifeti ile
hkumete duyuruldu. Ancak Muhiddin Baha (Pars) Bey ifadesinde,
Nazm Beyin faaliyeti durdurma kararna itiraz ettiini syledi. Bu iddia Nazm Bey tarafndan kabul edilmedi. Delil olarak da, Mustafa Kemal Paa cepheden dndkten sonra, Umumi' Merkezin karar ile Yunus Nadi ve kendisinin Mustafa Kemal Paa ile temas ettiini bildirdi.
Bu grme iki defa vuku bulmu ve bir anlamaya varlmt. Bu temaslardan birinde, tesadfen Hakk Behi Bey de hazr bulunmutu.
Hakk Behi Bey kendi tensibi ile erkez Ethem'in tekilata alndn
beyan etmi ve "Yeil Ordu" namna Moskova'ya gitmesi o toplantda
karar altna alnmt. Mustafa Kemal Paa ile temas sresi 20 Eyll
1921 tarihine kadardr. Nazm Beyin mahkemede belirttiine gre "Yeil Ordu" tekilatnn kurulmasna ve gelimesine Mustafa Kemal Paa
rza gstermiti. Halbuki Mustafa Kemal Paa, Nazm Beyin iddias gibi rzasn erkez Ethem'in tekilata alnmasna gz yumacak kadar bir
msamaha ile bildirmemiti. Ayrca cemiyetin feshi yolundaki emri de
muvakkat olmayp kesin idi. Mustafa Kemal Paann Mahkemeye bildirdiine gre "Bolevikler - Komnistlik" konusunda Yunus Nadi vastasiyle Nazm Beye unlar sylemiti:
"Biz bunlardan hi biri olamayz. Ancak bir halk tekilat yapmalyz ki, halk istifade etsin."

Trkiye'de Sol Hareketler 1 125

Bunun zerine nceden hazrlatt "Halk Program"n

Yunus Nadi Bey eliyle Nazm Beye gndermitir. Mustafa
Kemal Paann bu iddiasna karlk Nazm Bey, Dahiliye Vekaletinden vilayetlere yaplm bir tamimden bahisle "Komnist Frkas"nn resmen teekkl ettiini ve "Yeil Ordu"nun komnist frkasna inklap ettiini yazdn bildirdi
ve "Yeil Ordu" dan hkumetin resmen haberdar olduunu
beyan etti. Nazm Beyin kasdettii mektup, 20 Ekim 1920 tarihliydi ve imza yerinde Mustafa Kemal Paa ile Hakk Behi
Beyin isimleri ve imzalar vard. Ancak bu komnist frkas
nn Nazm Beyin temsilcisi olduu hakiki Komnist Partisi
ile iliii yoktu. Mustafa Kemal Paa'nn yakn arkadalarna
kurduttuu bir muvazaa tekilat idi. Hatta Mustafa Kemal Paa daha
da ileri giderek o sralar Tevfik Rt'y (Aras) Moskova'ya gndererek III. Enternasyonale dahil olmak bile istemi ve fakat talepleri Komntern tarafndan reddedilmiti.
Nazm Beyin, "Yeil Ordu" tekilatnn, hkumetin ve hkumet
reisinin malUmat, tensip ve muvafakatlar altnda kurulduunu ve kurucularca dardan gelecek inklap selinin tahriplerinden memleketin
korunmas bir umde ve emel olduunu sylemesine ramen "Yeil Ordu" milli hkumeti devirmeye matuf, ihtilalci bir tekilatt. Nitekim
bizzat Nazm Beyin kaleme ald talimatnamesinin baz maddelerinde
"Hkumeti ykma hedefleri" belirtilmitir. Hatta maddelerden birinin
son frkasnda: "Her merkezin bulunduu yerde en nufuzlu ve en mnevver hkumet memurlar'nn elde edilmesi "gayeye yararl klnma
ya allmas" ve bu hususta dikkatli, ihtiyatl bulunmas" tespit edilmiti. Mahkemenin bu konudaki sorusuna Nazm Bey kaamak cevaplar vermitir. Tekilata, Maliye (Hakk Behi) ve
Shhiye (Dr. Adnan) vekillerinin dahil olduunu syleyerek,
umumi merkezin hkumetle "tesand" halinde bulunduu
nu belirtti vell: "Hkun:et doud.ki sosyal inklab -Rus inklabn- okar bir halk tekilat yapacakt. Fakat bu tekilata
iimizdeki baz mefsadet erbabnn mrtecice kar koymalarnn ihtimali vard. Memleketi din ve eriat perdesi altnda
atee vermeleri ihtimalinden korkulurdu. Nitekim Haziran
ve Temmuz aylarnda, Sivasn gbeinde by1e bir ate patlamt (... ) Hkumetin banda bulunanlarn hepsi halk olamaz. Halkn hkumet idaresine karmasn havsalalar almayan insanlar ve memurlar pek oktur. Mustafa Kemal Paa hazretleri
de, Yunus Nadi Beyle vaki olan ikinci temasnda bunu tasdik etmiL~r
ve hatta buyurmulardr ki; bundan sonra ancak halklk ruhunda olan
arkadalarmz vali ve mutasarrf yapmalyz."
/1

''.Yeil

Ordu Cemiyetinin"
istiklal Mahkemelerine
intikali zerine alan
davada Milli mcadelenin
ayn zamanda nde gelen
isimleri arasnda Dr. Adnan
Advar yarglanyordu

Mustafa Kemal'in
direktifleriyle Kurtulu
Sava yllarnn sol
hareketi iine giren Yunus
Nadi Bey

1261 Aclan

Saylgan

"Yeil

Ordu"nun feshinden sonra Hakk Behi Beyin teklifi ile

Mustafa Kemal Paa'nn kurdurttuu "Trkiye Komnist Frkas" "Yeil Ordu" ile birleirken, Nazm Bey'le, eyh Servet Efendi bu karara
muhalefet ettiler ve beyanlarn "Yeni Dnya", "Yeni Gn" gazetelerine verdiler. Fakat Mustafa Kemal Paa'nn tazyiki ile beyanlar neredil
medi.
Mustafa Kemal Paann "stiklal Mahkemesi"ndeki Nazm Bey
hakkndaki ifadesi ilgi ekici idi. Nazm Bey, stanbul' da ngiliz Muharipler Cemiyetine dahil olmu ve ngilizler hesabna Tokat ve Amasya' da Snnilik ve Alevilii birletirmek ve Alevileri ngilizler hesabna
kazanmak istemiti. Refet (Bele) Beyin ald tedbir zerine bu tekilat
kurulamam, sonra Nazm Bey Sivas'ta bulunduu sralar bolevikli
i benimsemiti12.

"Yeil Ordu" hakkndaki btn belgeler, aslnda bu tekilatn gizli partinin bir kolu haline getirilmek istediini ispat eder. Belgelerden
anlaldna gre, slamiyetle alakal baz tekliflerle ii, kyl snfn
anti-emperyalist bir platformda toplamak amac gden bir "Tek Cephe" kurulmak istenmitir.

"Halk tirakiyun Frkas"B

"Yeil Ordu" ile "Halk tirakiyun Frkas" arasnda yakn ilikiler
ve organik balar vardr. Hatta "stiklal Mahkemesi" zabtlarnda 14
"Yeil Ordu - Halk tirakiyun Frkas ve erkez Ethem" arasndaki i
birliini teyid eden bir belgeye de rastlanmaktadr. Her ne kadar "Yeil Ordu" ile "Halk tirakiyun Frkas"nm birlemi olduu, Baytar Salih Hacolu tarafndan reddedilmekle birlikte, belgenin sahte olduundan da phe etmek iin ortada sebep yoktur. "Halk tirakiyun
Frkas" 7 Aralk 1920'de Ankara ve Eskiehir'de, Sleyman Sami'nin
Trabzona, Rusya' dan geliinden sonra kurulmutur.

Sleyman Sami
Sleyman Sami, 1. Dnya Harbi esnasnda Ruslara esir dm bir
mlazm- evvel (Astemen) idi. 1920'de (Temmuz ay iinde) Trabzona geldiinde, Trkiye Komnist Partisinin Baku ubesinden Mustafa Suphi ve Mehmet Emin imzasn tayan bir mektubuda beraberinde getirmiti. 15 Haziran 1920 tarihli mektup14 "Byk Millet Meclisi
Reisi ~ Kuvayi Milliye Bakumandan Mustafa Kemal Paa Hazretlerine" hitaben yazlmt. Trabzon' daki 3. Kafkas Kumandan telgrafla
bu mektubun muhteviyatn Ankara'ya bildirdi. Mektupta; "Osmanl
Heyeti Murahhas Reisi Tevfik Paann stanbul'a tebli ettii sulh
artlarna gre, Anadolu renberinin son rzkna kadar taarruz olunduu anlalyor. Byle bir hali kabule raz olan herhangi bir r;ikumet ve

Trkiye' de Sol Harekeli er 1 127

snf ile cidale karar vermi olan tirakiyun Tekilatnn muzaharetinize nail olaca midindeyiz. Buradaki faaliyetimiz hakknda Sleyman
Sami yolda lazm gelen malumat arz edecektir. Madur
halkmzn selameti, mbareze inklabnda olduu kanaati
ile hatmi kelam ve teyidi istirham eyleriz" denilmekteydi.
Sleyman Sami, Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi adna Ankara ile temasa resmen memur edilmiti. Ve
Ankara Hkumetinden baz hususlar renmek ve teminat
elde etmek istiyordu. Bu arada, bir Komnist Partisinin te
kilini acaba Ankara nasl karlard? Rusya' da tatbik edilen
komnist_ programn, Anadolu artlarna uydurulmasnda
bir tadilat dnlyor muydu? Bu programn tatbiki hususunda Byk Millet Meclisinin gr neydi?
Sleyman Sami'nin Trkiyeye (Trabzona) geliinden ve
mektubun Mustafa Kemal Paa'ya iletilmesinden sonra, Mustafa Suphi' nin Trkiye'ye gelmeye cesaret ettii anlalyor.
3. Kafkas Kumandan "Trkiye Komnist Partisi"nin BakC'da kurulmasndan bahisle, Sleyman Sami hakknda da aadaki bilgileri
Ankara'ya bildirmiti:"( ... ) Sleyman Sami, Komitenin Merkez Heyeti
azasndandr. Ve Trk tirakiyun (komnist) tekilatnn siyasi ve harbi (askeri) komiseridir. Komitenin dier azalar Kayserili smail Hakk,
Kafkasyal Mehmet Emin, Zor Sanca sabk mutasarrf Salih Zeki,
Samsunlu muvazzaf zabit yzba Nedim Agah ve yzba Yakup'tur.
Komitenin 27 ubesi olup biri Bakl' dadr. Birka ube de stanbul' da
varm. Anadolu' da birka ubesi mevcut imi. Sleyman Sami, 17 Haziran 1820 tarihinde Bakl' dan ayrlm, Tifs ve Batum tarikiyle (yoluyla) yirmisekiz gn de Trabzon'a gelebilmi, Batum'da iken ngiliz
ler tarafndan tevkif edilmi, ngiliz askerlerine para vererek kamaya
muvaffak olmu 1 5 Sleyman Sami 1328 (1912) senesinde Harp Okulu'nu ikmal etmi ve 8. Alay 1. Tabur yaveri iken Oltu civarnda esir olmutur. Esaretten kurtulduktan sonra Trkistan'a giderek iki sene
maarif (eitim, retim) komiserlii vazifesini yapmtr. Esaretten dnen zabitler mumaileyhin Trkistan' da pek ok altn ve Sovyetler
nezdinde byk bir itimat kazandn ve ayn zamanda Trklk hissiyat ile mtehassis bulunduunu ifade etmilerdir."
Sleyman Sami'den bir ay kadar sonra, Trkiye Komnist Partisi
Merkez Komite yelerinden eski Zor mutasarrf Salih Zeki, Trabzon'a
gelerek Byk Millet Meclisi ile temasa gemek istedi. Nahcvan-Erzu
rum yolunu takiben Trabzon'a vasl olmu, Erzurum' dan geerken karabekir Kazm Paa ile de grmt. Karabekir Paa kendisine Ankara'ya gitmesini tavsiye etti. Salih Zeki "Bakl ark Milletleri" toplantsna yetimek istediini ileri srerek Ankara'ya gitmedi 16 Salih Zeki,

Dnemin sol yayn

organlar arasnda

Eskiehir' de yaymlanan
"Yeni Dnya" gazetesi
Hakk Behi'in mes'ul
mdrlnde nemli bir
yer igal ediyordu

12s \Aclan

Saylgan

3. Kafkas Komutan aracl ile Ankara'ya bir mektup gnderdi. Bu

mektubunda Salih Zeki, emperyalistlere kar mcadele eden Ankara
hkumetini ve Kuvay Milliye Tekilatn, Komnist Partisinin desteklediini bildiriyor, bu maksatla komnist tekilat Anadoluya nakletmek istediklerini aklyordu. Ayrca kendileri ile Ankarann ibirlii
yapp yapmak istemediklerini bildirmelerini istirham ediyordu.

"Yeil Ordu" ve "Halk tirakiyun Frkas"nn Birlemesi

Sleyman Sami ve Salih Zeki'nin Trabzona geliinden ve Ankara hkumeti ile 3. Kafkas Kumandan aracl ile temas salamasndan sonra,
Ankara' da Tokat mebusu Nazm Bey, Bursa mebusu eyh Servet Efendi
ve arkadalar "Trkiye Halk tirakiyun Frkas"n teekkl ettirdiler ve
programlarn Hkumete verdiler. Partinin tekilinden evvel eyh Servet,
Erzurum mebusu Asm, Karasi mebusu Asm Basri, mebus Memduh ve
Nazm Bey-Ankara- Hac Musa Mahallesinde Ziynetullah Nuirevan'n
evinde, baytar Salih, Ziynetullah Nuirevan, Hsn Bey, Halime yolda,
Rahime yolda bir toplant akdettiler. Ve bu arada "Halk tirakiyun" isminin yanna "Bolevik" isminin konulmasn mzakere ettiler. Bu toplant ayn zamanda "Yeil Ordu" ile "Halk tirakiyun Frkas"nn birarada birlemesi maksad ile yaplm, Karasi mebusu Basri Bey, "Yeil Ordu" tekilat ile birleme teklifine muhalif kalmt. Baytar Salih ve Nazm
Beyin parti tekilatna gizli dattklar beyanname de bu birlemeyi y
le mjdeliyorlard 1 7: "Yeil Ordu ve Trkiye Komnist Partisi umumi
Merkezleri, III. Enternasyonala kabul edilmi, hafi Rusya bolevik program olmak zere muvafk,grm ve ikisi birleerek memleket dahilindeki
cereyanlar birletirmeye karar vermilerdir."
"Yeil Ordu" ile Komnist Partisinin birlemesinden sonra erkez
Ethem'in de Komnist Partisi'ne girdii anlalyor. Zira "Yeil Ordu"
mhr ile erkez Ethem s ve Baytar Salih'in imzalarn havi (tayan)
aadaki belge bunu ispatlamaktadr19: "Yoldalar! Anadolunun geirmekte olduu buhran ve ark inklabnn bugn mteveccih olduu genileme ve yaylma hedefini dikkat nazarna alan Yeil Ordu ve
Trkiye Gizli Komnist Partisi umumi merkezleri III. Enternasyonalce
kabul edilmi olan "Bolevik" frkas programnn dstr-'lamel ve
dstr-'l inklap olmak zere kabuln muvafk grm ve her ikisi
birleerek memleket iindeki btn itimai inklap cereyanlaru birle
tirmeye karar vermitir. Byk Millet Meclisi'nin teekkl etmi ve teekklnden beri halka ve halk inklabna doru masum admlarn da
atm olan halk zmresi ile beraber hepsi birden dier tekilattan her
trl alakay kesmek iin "Trkiye Halk tirakiyun Bolevik Frkas"
adn almtr. Gazetelerde ilan olunduu vehile bu mttehid ve scmi
mi tekilatn son defa teekkl eden Trkiye Komnist Frkas ile hi

Trkiye' de Sol Hareketler 129

bir mnasebeti yoktur 2D. Kapitalizmin ve emperyalizmin beeriyet iin

bir bela olduuna ve zavall Anadolu emekilerinin artk tegallp ve
tahakkm snfndan kurtulmas zaman gelmi bulunduuna kani
olan Trkiye Halk tirakiyun Bolevik Frkas, btn cihana saadet ve
Trklere artk rahat ve selamet verecek olan muazzam emekiler ink
labnda gayet samimi' ve gayet doru olmay ve ihtiras fiil ve ahs
lardan kanp saknmay en birinci hareket dsturu tanmtr. Bundan sonra "Trkiye Halk tirakiyun Bolevik Frkas" bayra altnda
birleecek olan Anadolu halk tekilatnn da bu samimiyet ve ciddiyeti umde edinmeleri ehemmiyetle tavsiye ederiz. uras iyi bilinmelidir
ki, yrekten gelmeyen grnler ve gsteriler altnda sakl hrslar ve
emeller daima felaket getirir ve hi bir zaman payidar olmaz. Yeil Ordu dahili nizamnamesi bilhassa 12. maddesiyle bu hususta lzumlu
takyidleri dnmtr. Pek yaknda neir ve tebli edilecek 'Trkiye
Halk tirakiyun Bolevik Frkas" nizamnamesinde de bu kaytlar tekrar edilecektir. Yeni umum! merkezce kabul olan parola EMEK'tir. Du
inklaptan en ok mstefid olacak kyllerdir. Onlar daima uyandr
mal, tekilata balamaldr. Umum! Merkeze yazlacak tahrirat i:n
adres: Ankara Hayvan Hastahanesi Mdr Salih'tir."
Gerek bu beyannamenin, gerekse Nazm Bey'in imzasn havi beyannamenin arasnda hi bir fark yoktur. Burada Karahisar mebusu
Mehmet kr Beyin ifadesi "stiklal Mahkemesi" tarafndan tespit
edilirken bir yanllk eseri olarak Ethem yerine, Nazm Beyin ismi
zapta gemitir. Veya erkez Ethem de Baytar Salih'in tamiminden
sonra, ayn mealde bir tamim kaleme alarak imza atmtr.
Nazm Bey, "Trkiye Halk tirakiyun Frkas"nn kurulu gerekesini stiklal Mahkemesi'nde yle anlatmtr: "Benim kurduum
tirakiyun Frkasnn programnn l. maddesinde asr-i saadet samimiyet-i mterekesini iade ve ihya edecek ve hurafeler ve batllarla mcadele edecektir cmlesi sarihtir. Biz byk bir inklap ile beraber byk bir mahafazakarlk iltizam eyledik. Dier bir madde de aile huku1

kl-eriat
Frkas

dairesinde mahfuz ve nikah muteberdir

bunlar tanmaz.

demitik.

Komnist

Sonra komnist ad da memleketin kabul

1
etmeyecei bir isimdir2 . Ben programmz resmen verip de msaade
almak iin Dahiliye Vekaletine gittiim zaman Adnan (Advar) Bey: Komnist Frkas varkan22 siz de ayn esaslardan bir Frka daha kuruyorsunuz. Onlarla birlikte alsanz daha iyi olmaz m? demiti. Ona
da ayn eyleri syledim. Buna ramen Komnist Frkas ile grp,
baz noktalarda birlikte hareket etmeyi dnebilirdik. Adnan (Ad
var) Bey de bunu mnasip buldu. Ve bize msaade verdi. Fakat o sra
da Ethem hadisesi kt. Komnist Frkas tuhaf bir duruma girdi. Gremedik ve i bylece kald"23.
ise

130 1 Aclan

Saylgan

Baytar Salih de, tekilatn Ethem ile mnasebetini kabul etmemi,

faaliyete gei ekillerini "stiklal Mahkemesi"nde yle anlatmt: 24
"Fikren Halk tirakiyun Frkasmdanm. 1337 (1921) senesinin Nisan'nn son gnlerinde Ankara Millet bahesinde Vakkas Ferit ve e
rif Manatov tarafndan25 sosyalizm ve Rus bolevik inklab hakknda
konferanslar verilmiti. Bunlardan aldmz malumattan pek memnun olduk. Bu inklap mefkfesirin insanlar kurtarc bir mefkure olduuna fikren ve ruhen kanaat getirmitim. Cihann bir cz' olan
memleketimizin de bu cereyandan istifade etmek istediini gryordum. Vakkas Ferit26 ile fikir teatisinde bulunduk. "Bunun memlekette
ne ekilde intiarn istiyorsunuz?" dedi. Ben de: "Kabul ederim" cevabn verdim. "O halde birka arkadala i grebilecek bir vaziyette birlemek lazm geldiini sylediler. Yanlmyorsam Maarif Vekaleti ile
tedrisat mmeyyizliinde Nuri Bey isminde bir zatn Vakkas ile mnasebette bulunduu anlalyordu. Temas ettim. Bu zat sosyalizm hakknda fikirler besliyordu. Nihayet anlatk, hemfikir olduk. Bu srada
Vakkas, "birka gn sabrediniz, burada bu mefkfeyi tayan bu halk
bunun etrafnda toplamak isteyen bir tekilat vardr. Sizi onlarla temas
ettireceim" dedi. Hazirann 14. gn Nuri Beyle beni, bahsettii yere,
yani reji idaresinde bir odaya gtrd. Orada bir zat ile grtrd. Bu
zat Tokat mebusu Nazm Bey idi. Onunla Komnizm esaslar zerinde 5-10 dakika konutuk. Nihayet "Pekala dedi, sizi tekilata kabul
edeyim, siz de bu esaslar dairesinde arkadalar aydnlatrsnz." Bundan sonra bize "Yeil Ordu" talimatnamesi diye bir eyler verdi( ... )"
Nazm Bey faaliyete getikten sonra Baku'da bulunan Mustafa
Suphi'ye drt arkadann imzasn havi bir mektup yollad. Bu mektupta Anadolu "Halk tirakiyun" tekilatndan, ilerin yolunda gittiinden bahisle paraya ihtiyalar olduunu bildirdi. Nazm Beyin kii
lii hakknda Ruslar tahkikata giritiler. Bir zamanlar valilik yaptn,
halen mebus bulunduunu renerek para iini Karl Radek'e havale
ettiler. Radek istenen 400.000 altn ok buldu. Bu srada Baku' da, Trkiye Komnist Partisinin kongresi yaplmt. Anadolu ve Eskiehir
adna itimatnamesi ile Ethem Nejat, bolevik komitesinin mali ilerine
bakan stasva isminde Rus kadnnn tavassutunu rica etti. Kadn; "h
tiyar Komnistler gen komnistlere yardma hazrdrlar" diyerek
Mustafa Suphi'ye ilkin 150.000 altn, sonra 100.000 ve bir kere daha
150.000 altn verilmesini kabul etti27. Nazm Bey, Afyon Karahisar mebusu Mehmet kr Bey ile Mustafa Suphi'ye ikinci bir mektup yazarak, kendisini Anadolu'ya davet ettiler. "stiklal Mahkemesi"ndeki iddiaya gre Ruslarn ilk gnderdikleri 150.000 altn Ankara'ya gelmi,
harici bir heyet tarafndan tekilata datlmt. Nazm Bey bu iddialar mahkemede reddetmi, paray almadn, bu parann esasen gelme-

Trkiye'de Sol Hareketler

l n

diini,

Mustafa Suphi'yi tanmadn, ona mektup da yazbeyan etmiti.

Trkiye Komnist Partisinin Anadolu tekilatnn legal
vehesi olan "Halk tirakiyun Frkas" 2 ubat 1920' de kapatld. Bu frka 29 Mart 1922'de ikinci defa faaliete getiyse de,
12 Ekim 1922'de tekrar kapatld28. Otuzalt kii mahkemeye
verildi, sevk ve idarecilerinden 8-10 kii hkm giydi. O s
ralar Ankara' da bulunan Ziynetullah Nuirevan ile Lazovsky, mtereken bu konuda bir kitap kaleme aldlar. Bu
kitap Sadrettin Celal'in (Antel) ei Leman hanm tarafndan
tercme edildi ve 1923'te Rusya' da yaymland. "Halk tira
kiyun Frkas"nn yayn organ 1922'debir sre yaymlanan
"Yeni Hayat" idi. Frkann tezleri bu dergide yaymland.
"Halk tirakiyun Frkas"nn arkasnda, Komnterne bal Trkiye Komnist Partisinin gizli bir nvesi bulunuyordu. Baku, Moskova ve stanbul ile balantlar olan "Halk tirakiyun" Frkasnn "Yeil Ordu" ve erkez Ethem ile birlemi olmasn, Ethem'in isyann
dan ve Yunanllarn safna getikten sonra mkl duruma dme
mek iin, frka mensuplar "stiklal Mahkemesi"nde bu ilikilerini inkar etmilerdi. Trkiye Komnist Partisinin yrtcleri arasnda, bir
Sovyet memuru olan (Bakr) erif Manatov da bulunuyordu. Gizli
partinin kuruluu 14 Temmuz 1920 tarihi olarak ileri srlmektedir29.
Bu iddia son olarak partinin kuruluunun 45. yln kutlayan Trk komnistlerinin Prag'da Harici Bro toplantsnda Yakup Demir (Zeki
Batmar) tarafndan ortaya atlmtr. Yakup Demir'e gre TKP, Anadoludaki ve Azerbaycandaki 12 komnist tekilatn birlemesiyle h
rulmutur. Partiyi meydana getiren ana teekkller, Ankara'daki "Halk tirakiyun Frkas", stanbul' da "Trkiye i
ve ifti Sosyalist Partisi", Baku' da Mustafa Suphi'nin kurduu "Komnist Partisi", "Yeil Ordu", Rumlardan mteekkil "TU i Birlikleri, Ermeni "Hnak" tekilatnn sol
grubu ve dier ismini tespit edemediimiz kk gruplardan ibaretti30.
Parti kurulduu 14 Temmuz 1920'de bir beyanname yaynlad31. "Trkiye Komnist Partisi"nin Anadolu' daki organlarndan biri de "Emek" gazetesi idi. 6. saysnda Bulgaristanl Trk Komnistlerinden 'Ziya' ismi ile yaymlanm bir beyanname yer alyordu. Beyannamede32: "Anadolu'nun mutlak hakimi Mustafa Kemal' dir. Anadolu halkn refaha kavuturamaz
Yalnz sosyalist ihtilali halk kurtarabilir. Bu mnasebetle Yunan harbi
biter bitmez i harp balamaldr" deniliyordu.
9 Mays 1921 tarihinde "stiklal Mahkemesi", "Halk tirakiyun Frmadn

"Halk itiro~iyun
Frkasnn" istiklal
Mahkemelerinde
yarglananlar arasnda
erkes Ethem'in kardei
Reid de bulunuyordu
(stte). Frkann yayn
organ olan "Emek"

gazetesiydi (altta)

"Yeil Ordu Ceriyetiyle"

birleen "Halk ljtirokiyun
Frkas" Trk so hareketi

nezdinde bir dnm

noktas tekil edecektir

1321 Aclan

TKP tarihinin ilk isimleri

arasnda yer alanlardan
"Sar Mustafa" lakabyla
tannan Mustafa Brklce
nemli bir isimdir

Saylgan

kas" hakknda u karara vard: "Trkiye Byk Millet Meclisi hkumetini devirerek, milletin arzusc hilafna bir hkumet tesisi sa'i olmak crmnden maznunun aleyhim knyeleri yukarda yazl olan Ethem, Tevfik, Reit, yzba brahim, jandarma yzbas Sami, polis Artin, Manyasl evket, erkez Ahmet, Reat, Ktahya mntka kumandan binba
Abdullah ve mlkiye kaymakam Ltfi'nin ibu hkumet devirme crmn irtikaplarndan ve sonra dman tarafna firarlar anlalmasna
binaen cmlesinin idamlarna ve menkul ve gayri menkul mallarnn
haczine( ... ) Hafi Komnist Partisi tekili sureti ile gene hkumeti devirme crmn irtikap teebbsnde bulunduklar anlalan Tokat mebusu Nazm'n tevkif edildii tarih olan 12 Nisan 1337 (1921)'den ve baytar Binbas Hacolu Salih Efendinin 11 Kanunusani (Ocak) 1337
(1921)'den ve Matbuat Umum Mdrl memurlarndan Ziynetullah
Nuirevan'n 27 Kanunusani (Ocak) 1337 (1921)'den itibaren Ceza Kanununun 46. maddesi delaletiyle Hiyanet-i Vataniye Kanununun 12.
maddesi mucibince onbeer sene mddetle kree konmalarna ve dier maznunlardan Bursa mebusu eyh Servet Efendi ve Afyon mebusu
Mehmet kr Bey ile dierlerinin mes'uliyetsizliklerine karar verilmitir"33 "Yeni Dnya" gazetesinin Bayazar Arif
Oru'un beraat ederek, srgne gnderilmekle yetinilmesi ise,
ad geenin daha Eskiehir' de bulunduu sralar Mustafa Kemal Paa ile gizlice temasta olduuna ve ona erkez Ethem ve
komnist faaliyetler hakknda bilgi verdiine delil olabilecek
karinelerdir.
"Halk tirakiyun Frkas" faaliyetinin Ankara dnda
kalan kollarnn da bir sre devam ettiini biliyoruz34.
Onbeer yl kree mahkum edilmi olanlardan erif
Manatov ile Ziynetullah Nuirvan, Sovyet sefaretinin delaleti ile serbest braklp Rusya'ya iade edildiler35.

Mustafa Kemal

Paa'nn

"Resmi" Komnist Partisi

Gerek Eskiehir, gerekse Ankara' da teekkl eden Halk tirakiyun

Frkas'nm faaliyeti, gerekse Millf mcadelenin eteci liderlerinden er-

kez Ethem' in bolevik "komnist" grup ile sk temaslar, hatta "Halk

tiraki yun Frkas"na ba olma hazrlklar, gerekse Sovyet sefiri Aralof
yolda ile Azerbaycan sefiri Abilof yoldan Byk Millet Meclisi yeleri ile sk temaslar, onlara sk sk ziyafetler ekmeleri, Anadolu' da yaptklar pheli seyahatlar ve komnist frkasnn geni propaganda kampanyas, o sralar komnizm kanuni artlarla bertaraf edecek kanuni
yollara sahip bulunmayan Mustafa Kemal Paay yeni bir taktik gelitir
meye itti36. Mustafa Kemal Paa, hi deilse yar gizli faaliyet gsteren
"Halk tirakiyun Frkas"n kontrol altna alabilmek amac ile en yakn

Trkiye' de Sol Hareketler

1133

ve gvendii arkadalarna 18 Ekim 1920 tarihinde legal "Trkiye Komnist Partisi"ni kurdurdu. Partinin kurulu beyannamesinden anlal
dna gre ilk idare heyeti otuz kiiden ibaretti. Aralarnda Kl Ali,
Hakk Behi, hsan (eski Bahriye Vekili), Refik (Koraltan), Eyp Sabri
(Eskiehir mebusu), Sreyya (Yiit), Fevzi Paa (akmak, Mareal), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele) Bey, smet (nn) Bey,
Mahmut Celal (Bayar), Dr. Adnan (Advar), Yunus Nadi, Tevfik Rt (Aras) gibi, Mustafa Kemal Paann yaknlar vard.
Tekilatn umumi katipliine (genel sekreterliine) Hakk Behi Bey getirildi. Hakk Behi Bey, bu muvazaa (anlamal)
partisinin kurulmas konusunda unlar syler: "Mustafa Kemal Paa tamamiyle Rus inklabnn aynn hedef tutmak art
ile bir Komnist Partisi kurulmasn bana teklif etti. Bu teklif
Rusya' dan gelmekte olan tehlikenin ilham ettii bir mahsul
ve siyasi zaruret eklinde izah etti. Ben de bu vaziyeti bir fedakarlk olarak telakki ile, ylece kabul ettim. nk bu komnist partisi olarak aka ortaya karmakla birok kuvvetli tariz ve husumetleri stme ekeceimi biliyordum. Bu partinin bizim memlekette gayesine gre bir idare ekli vcuda getirmesi adeta muhal iken ben
bu muhali temenni eden bir adam vaziyetine decektim. Ve bundan
sonra artk komnizm dnda hi bir parti namna siyasi hayata kma
mak zorunda kalacaktm. Bunlarn hepsini dndm. Fakat reddettiim takdirde, bu srada memleketim iin birtakm faydalar salamasn
bir hizmetten ekiniyormuum gibi, bir vaziyet almaktan korkarak, kabul doru buldum. e baladk. Ruslarn el altndan idare ettikleri birtakm zmreler vard. Yeil Ordunun lavn kabul etmemekte srar
eden baz kimseler vard. erkez Ethem' in milli kuvvetleri etrafnda dnen bilir bilmez bolevik cereyanlar vard. Bunlarn hepsini toplamak,
makul ve salim mecralara sokmak ve memleketin Rus bolevizmi ile
mslman sosyalizmini tefrik edebilmek mhim bir i olacakt. Benimle alan arkadalarn arasnda ok miskin ve hasis hislerle faaliyetimi-

zi geciktirenler

bulunmasna ramen,

bu meselede sonuna kadar sebat

etmeyi bir namus borcu bildim."37

Mustafa Kemal Paa, Trkiye Komnist Partisi'ni kurdurtmazdan
be gn nce "Hakimiyet'i Milliye" gazetesinde Hakk Behi'e bir makale nerettirdi38. Hakk Behi'e gre: "Rusya' da kanl bir inklap, bol
evizm adn tayan koskoca bir komnizm inklab oldu. Trkiye de
ayn yola muvazi olarak ayn istikamete doru gidiyor. Bu yryn
tanzimi ile megul olanlar iin bu inklabi hadisenin btn ruhunu iyiden iyiye tetkik etmek, onu anlatmak ve bu anlayla mtenasip bir hareket hatt izmek lazm olduuna gre, bugn de Rusya' da tahakkuk
eden byk bolevizm inklab ve Trkiye' de tahakkukunu grmek is-

Milli Mcadeleyi takip eden

yllarn TKP faaliyetleri
ierisinde yer alan
isimlerden biri de Affan
Hikmet'ti

1341 Aclan

Saylgan

tediimiz

komnizm arasndaki hususiyetleri tetkik etmek arzusundaRus bolevizmi ile Trkiye komnizmi arasnda ve mene ve dier
tarz itibar ile iki byk hususiyet gze arpar. Rusya'da bolevizmi
mthi bir mutlakiyet idaresinin memleketin her kesine datt zedegan snflarnn pek ar tazyikleri altnda domu, ayn tazyik altn
da bymtr. Rus ihtilal edebiyatn okuyunuz: Avrupa'nn baka
hi bir memleketinde ve hi bir devrinde bu kadar ateli ve bu kadar
kinli bir edebiyat daha yoktur( ... ) Trkiye' de byle olmamtr. Trkiye' de haricen muzaffer olmad iin, btn dnyada ilim ve sanat feyzinin byk bir kuvvetle yayld devirlerde, bunlarla megul olmamtr. Bu sebeple Trkiye' de ne yksek ilmi ve felsefi fikirler, ne de
derin gzel hisler tekevvn etmemitir. Tr kiye' de deil bir ihtilal edebiyat, hatta milli bir edebiyat bile, pek yeni, ancak son birka senede
kendini gstermi, henz domaya balamtr. Bu sebeple Trkiye' de
komnizm milletin ruhundan gelen ykc, krc, dkc bir ihtilal
eklinde tahakkuk edecek deildir( ... ) Her eyde kr krne taklitilik fenadr, bilhassa inklaplkta (... )"
Mustafa Kemal Paa'nn kurdurttuu Trkiye Komnist Partisi
genel sekreteri Hakk Behi Bey'in entellektel seviyesi olduka ilkel,
demokratik sosyalist bir partinin ilkelerini ngryordu. Parti teekkl
ettikten sonra, Mustafa Kemal Paa, Tevfik Rt Aras' Moskova'ya
gndermi ve hatta partinin III. Enternasyonale kayd iin mracaatta
bulunmutu. Fakat bu mracaat Komntern tarafndan reddedilmi
ti39. nk Mustafa Kemal Paa'nn bu partisi milliyetilerden ve orta
snftan gelme insanlar tarafndan kurulmu ve gerek komnizm tehlikesini karlamaya matuf bir muvazaa hareketi idi. Hakiki Komnist
Partisi yeleri, mesela Tokat mebusu Nazm Bey, Bursa mebusu eyh
Servet Efendi, Hakk Behi Bey'in davetine bu sebeple menfi cevap
vermekte tereddt etmemilerdi4D. Mustafa Kemal Paa, o gnk Sovyet misyonunun bilhassa, Eskiehirdeki temaslarn ve baz zmreler
zerindeki nfuzunu biliyordu. erkez Ethem de daha gzde idi. Ordu iinde taraftarlar vard. Kurduu Komnist Partisinin ciddiyetini
sratle yaymak iin, Garp Cephesi Kumandanlna (Ali Fuad Cebesoy) 26 Ekim 1920 (1336) tarih ve ifre Nr. 591 bir telgraf ekti41: "Sevgili Yolda" diye balayan bu telgrafn ardndan, ifre Nr. 668, 31 Ekim
1920 tarihli bir yaz ile durumun gerek i yzn anlatt ve ocukluk
arkada Ali Fuad' (Cebesoy) kapld aknlktan kurtard42.
Mustafa Kemal Paa, Ali Fuad (Cebesoy)'a gnderdii ifreli telgraf
ve mektuplardan Karabekir Kazm Paaya da gndermiti43. Bu sralar
da Karabekir Kazm Paa, Ermeni meselesini Douda halletmiti. Mustafa Kemal Paann, kendisine bildirdii "muvazaa" zarureti dolaysiy
le kurulmu Trkiye Komnist Partisini dahi tehlikeli addetti. Ve bu kayz.

Trkiye'de Sol Hareketler 135

J

naatini aka Mustafa Kemal Paa'ya bildirirken, dier taraftan Ali Fuad (Cebesoy) Paaya da bir ikaz mektubu yazd. Kazm Karabekir Paa,
Rus Dileri komiseri ierin yoldan bolevik hkumeti namna ald
sert ve aleyhimize olan kararlardan endie ediyordu. Bu artlar iinde
Mustafa Kemal Paann muvazaa Komnist Partisine kar kyordu.
Trkiye Komnist Partisi'nin kurulmas Trkiye Byk Millet Meclisi
iinde de tartmalara sebep olmutu. Bir ksm mebuslar tarafndan da
bu yeni tutum tasvip edilmiti. Byk Millet Meclisinde Karabekir Kazm Paa'nn Douda kazand zafer sonular konuulurken, Bolevik
ordularnn fiilen mzaheretinin temini konusunda sorulan bir soruya
Mustafa Kemal Paa, Rus dostluumn bolevik ordusunun fiili yardm
manasnda alnmamasn bilhassa tasrih(aka anlatnak) etmiti.
Resmi Trkiye Komnist Partisi'nin kurucular Mustafa Kemal
Paann yakn arkadalar olmakla birlikte, kontrol gerekten salana
myordu. Bir ksm ajanlar erkez Ethem kuvvetlerine szmaya bala
mlard. Mustafa Kemal Paa "Muhterem Ethem Beyefendi" diye ba
layan ve "Muhterem Yolda" diye biten tarihsiz bir mektup yazarak44,
kendisinin kurdurttuu Komnist Partisinden bahsediyordu. erkez
Ethem' in de bu partiye alndn, Eskiehir' de kmakta olan "Yeni
Dnya" gazetesinin kendi fikirlerini yaymasn istiyordu. Ayrca "Yeni Dnya" matbaasnn Ankaraya nakli iin Hac kr Bey'i memur
ettiini bildiriyordu. Mustafa Kemal Paa'nn mektubu erkez Ethemin eline getii zaman, erkez Ethem, hakiki komnistlerin telkinleri altnda esasen kalm bulunuyordu. erkez Ethem, Hac kr Beye "Yeni Dnya" gazetesinin Ankaraya nakline muvafakatini bildirmi, kurulan frka hakknda grlerini, program okuduktan sonra
aklayacan ifade etmiti. Esasen "Yeil Ordu" ve "Halk tirakiyun
Frkas"nn birletiini aklayan ve Mustafa Kemal Paann muvazaa
Komnist Partisini reddeden baytar Salih Hacolu imzal beyannameye erkez Ethemin de imza koyduunu daha nce belirtmitik. erkez
Ethem, Mustafa Kemal Paann kendisine yazd mektupdan nce,
"Kuvvayi Seyyare" iinde bulduu Arif Oru'a emanet ettii matbaa
ile sosyal demokrat nitelikte komnizan neriyata balamt. Burada
bir noktay tasrih ederek vuzuha kavuturmak gerekiyor. erkez Ethem meselesinin hallinden sonra Ankara' da "stiklal Mahkemesi" grlrken Arif Oruun beraati, onun hem Mustafa Kemal Paaya, hem
de erkez Ethem'e iki tarafl bir oyun oynadn ispat etmiyor mu?
Esasen "stiklal Mahkemesi" karar hakknda yazarken Arif Oruun
ajanlna da bir nebze temas etmitik. Arif muhakkak ki, (gizli) Komnist Partisinin Eskiehir faaliyetine karmt.
Bekir Sami Bey'in, Moskova mzakereleri bir kmaza girmiti. Bu
kmaza son vermek iin Mustafa Kemal Paa, Ali Fuad' (Cebesoy),

1361 Aclan

Trk siyasi hayat iinde

olduka hareketli bir
kiilie sahip Arif Oru~
Trk sol hareketinden,
demokratik hayata geie
kadar pek ok cephede
bulunmakla tannyordu

Saylgan

Moskova'ya "fevkalade seliihiyeti haiz sefir-i kebir" tayin etti.

Bu tayinden nce, Mustafa Kemal Paann resmi Komnist
Partisi'ni kurdurmasnn manas, o gn iin Sovyet dostluu
na verdii nemi gsterir. Ali Fuad (Cebesoy) 16Mart1921'de
Yusuf Kemal (Tengirek) ve Rza Nur beylerle, Moskova muahedesini imzalad. Oysa Mustafa Kemal Paann kurduu
Komnist Partisi olsun, Mustafa Suphinin tekil ettii Komntern seksiyonu olsun Sovyetler iin ciddi telakki edilmiyordu.
Hatta, Mustafa Suphi ve arkadalarnn Trabzon' da ldrlmelerini dahi, ierin yolda, yapt tahkikatla bir "kaza"
olarak nitelemiti. Sovyetler iin nemli olan (Mart 1921)
Trklerle bir anlama imzalamakt.
Muvazaa Komnist Partisi ile, hakiki Komnist Partisi arasnda
mcadelenin iddetlendii bir srada Ankara hkumeti, "Halk tiraki
yun" ve "Yeil Ordu" mensuplarn mahkemeye verdi. Bylelikle muvazaa Komnist Partisi de, erkez Ethem ve dier komnistlerin temizlenmesindeki grevi ifa ettikten sonra kendiliinden snd gitti.

Ermeni Meselesinin Halli - Azerbaycan'n Ruslar

Tarafndan galinde Trkiyeli Trklerin Rol
Azerbaycandaki "Musavat Partisi" iktidarn, Kzl Ordu ile Azerbaycan' daki Trkiyeli Trklerin ittifak sonunda ykmas ve Azerbaycann Rus Sovyet ordularnn igalinde yardmc olduu iddialar zerinde de durmakta fayda vardr. Bu iddialar dorulayacak baz karineler mevcuttur. Mesela bunlardan biri Nahcivan'da, Karabekir Kazm Paa ordularnn Kzl Ordu ile bulumas ve Ermeni meselesinin bu blgede halledilmesi. Bilindii gibi Ali Fuad (Cebesoy) Paann Moskova'ya
hareketinden evvel, Sovyet Hariciye komiseri, hkumetinin gr olarak, Anadolu' dan da alnacak topraklarla mstakil bir Ermenistan kurulmasn aklamt. 3 Eyll 1920'de Karabekir Paann kumandasn
daki askerlerin taarruza geip Sarkam ve Kars' aldktan sonra, Gmr'y de ele geirmesi, Ermeni meneviklerinin idaresinde olan hkumetle 3 Aralk 1920'de Gmr Bar Anlamasn imzalamas ve ayn
gnlerde Kzl Ordunun Ermenistan' igal etmesi, Sovyetlerin Ermeni
meselesi konusundaki grlerinin deimesine sebep olmutu45. Fakat,
Trk hkumeti tarafndan verilen daha baka bir taviz, "Msavat Partisi" idaresinde olan, Azerbaycan'n Kzl Ordu tarafndan igaline gz
yumulmasdr. yle ki: Daha 1918 Mart aynda46 Stepan uamyan idaresindeki silahl Ermeni kuvvetleri, 14.000 Azerbaycan Trkn katletmiti. Anadolu' da olduu gibi, Azerbaycan' da da Ermeni-Trk katliam
birbirini izliyordu. Komntern ajanlar 1919 yllarnda Azerbaycan'a sz
dlar ve birok grevler organize ettiler. Azerbaycan, petrol kaynaklar

Trkiye'de Sol Hareketler n1

olan zengin bir lke idi. Sovyetler daha ilk gnden bu arazi
gz dikmilerdi. Fakat boleviklerin burada hakim
olmalarn nleyen kuvvetin, banda Mehmet Emin Resulzadenin bulunduu "Msavat Partisi" idi47. Komntern yesi
Skoka o sralar Azerbaycan' da bulunan mlteci Trkiyeli subaylarla "Msavat Partisi" aleyhine komplo kurmak ve onlar
iktidardan uzaklahrmak iin temasa memur edilmiti. Skoka, Azerbaycan' da bolevizmin yerlemesinde en byk engelin "Msavat Partisi" olduuna inanmt4S. O halde Sovyetler, ierinin mstakil Ermenistan iddialarndan vazgemeliydi. Bu politika, Sovyetlere hem Ermenistann, hem Azerbaycann istilasn salayacakt. Buna mukabil, Milli Kurtulu
Savan yrten Trkiye, Dou cephesinde Ermenistan gailesinin ortadan kalkmas ile rahat bir nefes alacaklard. Komntern taktiini elbette
ki, kolay deimedi. Uzun bir sre Ermenistan m desteklemek lazm,
yoksa Trkiyeyi mi konusunda zigzaglar izerek oyaland. Karabekir
Kazm Paann askerlerinin Kars'a dayanmas ve Ermenistanla Gmr
muahedesini akdetmesi, Sovyetleri Ermenistan' igale sevketti. Sovyetler, Ermenistann istiklali politikasndan vazgetiler. Ve Azerbaycan' da
igal ederek Trkiye ile hudut oldular.
Komnternin salamay dnd bir fayda da, Avrupa smrgelerini Asya ve yakn Doudaki hammadde kaynaklarndan mahrum
ederek, yarahlan buhran sonucu komnizmin A vrupaya da sramasn
temin etmekti. Bunun zerine Moskova, Trkiyenin nfuzundan istifade ederek, politikasn Azerbaycan zer_ine evirdi. Komntern temsilcisi Skoka, Kafkas komnistleri ve Halil Paa ve arkadalar ile (mlteci
Trkiyeli subaylar) anlaarak, Azerbaycan milli hkumetini
devirmeye karar verdiler. Azerbaycan milli hkumeti bu sra
larda Ermenilerle uramakta idi. Mustafa Kemal Paaya suikast srasnda, stiklal Mahkemesinde savc olan Necip Ali
(Kka) Bey'in, Kk Talat (Mkara)'a Azerbaycan facias
ile ilgili sualler sormas ve suallere alnan cevaplar olduka ilgi ekicidir. Bu cevaplardan anlaldna gre Halil Paa, K
zl Ordunun bana geerek doruca Anadoluya yryecek ve
bylelikle Enver Paann Milli Mcadelenin bana gemesini
salayacakt. Fakat "Msavat Partisi"nin hkumeti buna msaade etmedi. Ama Sovyet Kzl Ordusunun Azerbaycan hkumetini devirmesini de nleyemedi. Halil Paa kuvvetleri,
iledikleri hatann azametini anladlar 49 . Baku, Kzl Ordu tarafndan i
gal edilince, Halil Paa Ordusu (1914-1918) I. Cihan Harbi'ne itirak ettikleri gerekesi ile Ruslarca tasfiye edildi. Trkiye'ye yardm ilerinin
idaresi Mustafa Suphi'ye ve onun idare ettii Trk Komnist Frkasna

parasna

Milli Mcedele yllarnda

Trk-Sovyet grmelerini
Trkiye adna Yusuf Kemal
Tengirek yrtyordu

Azerbaycan Cumhuriyetinin
ilk kurucusu Mehmet Emin
~esulzade, Sovyetlere kar
lngiliz taraftarlyla
tannyordu

1381 Aclan

Saylgan

verildi. Mustafa Suphi, harp esirlerinen mteekkil 25.000 kiilik bir K

zl Ordu kurmaya kalkt. Anadolu' ya girecek, Mustafa Kemal' e yardm
bahanesi ile onun iktidarn devirerek, Trkiye'yi Sovyetletirecekti.
Bylelikle Komnternin tasarlad, Ermenistan, Krdistan, Lehistan,
Anadolu ve Trakya' dan mteekkil "Federatif Sovyet Hkumeti" kurulacakhso. Byle~~~de Mustafa Suphiyi Moskova kullandktan sonra Akdenize, Kzldenize km olacakt. Komnternin (Sovyetlerin) bir plan da
Hint Denizi ile Basra Krfezine inmekti. Komntern de bu i iin SultanZade ad altnda alan bir Ermeni ile Haydar Han'n idare ettii ran
Komnist Partisi vastasyle Gilan ormanlarndaki Mirza Kk Han hareketini kzllahracak; Kzl Ordunun arkadan desteklemesi ile Tahran
ele geirecek ve ran' da da "ran Sovyet Hkumeti" kurulacakt. Bu
planlarn hi biri tahakkuk etmedi. Ancak, Komntern daha nce temas
ettiimiz "Baku ark Milletleri Ko:.gresi"ni 1920 Eyll'nde toplamaya
karar verdi. Enver Paa da bilindii gibi kongreye kahlmt. Sergey Kirov konferans hakknda bir beyanat verdi. Bir lokma ekmee bir kongre
yapmann Douda mmkn olduunu ifade etti51. Bu kongrenin asl hedefi Enver Paa idi. Locada her grnnde mslman delegeler salavat getiriyorlard. Hatipler, Rusa konutuklar zaman, Enver Paa locadan kalkyordu. Bolevikler slam aleminde Enver Paann itibar olduunu biliyor, ondan istifadeye kalkyorlard. Ama mslman delegelerin onun elini eteini pmelerini, otomobilin nne kendilerini atmaya
kadar varan ilgilerini tahmin etmemilerdi. Enver Paann nutkunu kendisinin okumasna msaade etmediler. Bilindii gibi, bu nutkunu Trkiyeli bir komnist olan Mehmet Emin Vehbi istihfafla okudu. Ayn Mehmet Emin daha sonralar, Mustafa Suphi'yi ihbar etmekten de ekinmeyecekti. Kongre, Enver Paann nfuzunu krmak iin eitli hcumlara
geti. Onu Wilhelmlerin ajan olmakla suladlar. I. Cihan Harbi'nde
milyonlarca proleterin kann dkmekle itham ettiler. Bylelikle Anadoluya Enver Paann deil, Mustafa Suphi'nin gemesini salayp, Bakudaki "Msavat Partisi" taraftarlarn da yerle bir edip, Azerbaycan
tam olarak istilaya muvaffak oldular. Bilindii gibi Mustafa Suphi ve arkadalar Anadolu'ya getiler ama Trabzon'da ldrldler. ran Komnist Partisi, Kk Han ile anlaarak Kzl Orduyu, Gilan' a sokmaya
muvaffak olmutu. Fakat bir mddet sonra Kk Han ldrlmt.

Trkiye'de Sol Hareketler

Sekizinci Blm
1-evket

1139

Dipnotlar

Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. II, s, 372-373

2-bid. Fakat, burada Sayn evket Sreyya Aydemir'in bir elimesi dikkati
ekiyor. O da "Yeil Ordu"yu ttihatlarn Enver Paa ile ilinti kurularak efsaneletirilmesidir. "Yeil Ordu"nun, "Halk tirakiyun Frkas" ile gizli
"Trkiye Komnist Partisi"nin bir oyunu olduu ... ttihadlarla, Mustafa

Kemal'in aras iyi olmad gibi, komnistlerle de

3-Cemal Kutay, Yakn Tarihimiz, a.g.e., s, 14.
4-Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, s, 335, 336, 1938.
5-Cemal Kutay, bid, C. I, 1962.

aras

iyi

deildi.

6-bid.

7-Baytar Salih Hacolu 1927 ylnda Trkiye Komnist Partisinden tasfiye

edildi. Rusya'ya gitmek zere Elektriki Nuri ve bir de evket Sreyya (Aydemir) ile birlikte SSCB'nin stanbul Konsolosluundan vize istediler. Sovyetler, . Sreyya'ya vize vermediler. Baytar Salih Hacolu ve Elektriki
Nuri Moskova'ya gittiler. Salih, Rusya'da bir sre Kirofabat'da baytarlk
yapt. 1949 ylnda Trkiye'nin Moskova Bykelilii ile mnasebeti olduu iddias ile tevkif edildi. Onbe, yl alt ay ceza giyerek, Altaylar' da konsantrasyon kampna kondu. Orada beyin kanamasndan ld (Ei Sabiha
Smbl'n Anadolu Altu'a sylediine gre inme inerek lm). 1956 y
lnda Nazm Hikmet'in deliileti ile, Dar'laceze'den kars Sabiha Smbl
kurtarlm ve kendisine 80 ruble maa balanmtr.
8-Neriman Nerimanov, Azerbaycan Cumhuriyeti ve nklap Komitesi Reisi
idi. Daha geni bilgi iin Bknz., Hseyin Adgzel, Neriman Nerimanov,
stanbul, 2004
9-Tokat Mebusu Nazm Bey hak., Bknz., Atatrk, Nutuk, s. 358-359, 1938; erkez Ethem'in Hatralar, s, 103-106, 1962; Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas.
10- Cemal Kutay, bid, C. I, 1962.
11- bid.
12- Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s, 547-548, 1957. Konu hakknda
ayrca, Yeil Ordu Nizamnamesi, Beyannamesi ve Talimatnamesi iin Bknz.,
Yakn Tarihimiz, C. I, Nr. 15 Mart 1962, s, 71; C. I, Nr. 4, 22 Mart 1962, s, 235.
13- Dimiter imanof a.g.e.'de, Anadolu'daki Komnist tekilatlar ile ilgili u
propagandif bilgileri veriyor: "stanbuldakilerle birlikte Anadolu'da komnist gruplar dodu. Zonguldak, Ereli, Ankara' da maliit- Harbiye'de, Eskiehir Demiryolu iileri arasnda, Adana dokuma rir fabrikalarnda, Bursa
pek fabrikalarnda, Samsun, nebolu, Trabzon liman iileri arasnda, kayk
lar ve deniz iileri arasnda, zmir Halkapnar fabrikasnda Komnist gruplar kuruldu. Trabzon Komnistlerinin kard "E" gazetesi, Rusya'dan
esirlikten dnenlerin bu gruplarn kurulr.1asnda byk rol ve emekleri olduu( ... ) Trkiye' de Komnist hareketin kurucu ve yneticilerinden Affan Hikmet, Anadolu' da Partizan birliklerin tekiliitlandrlmas alannda byk faaliyetler gsterdi. 1919 yl banda stanbul'dan Bandrma'ya giderek, orada
komnist grup kurdu. Affan Hikmet, Osman Kaptan, Krt Sleyman, Ardienli Abdullah ve Geyveli Sleyman'n kumandasndaki komnist etelerin

140 1 Aclan

Saylgan

tekilat ve siyasi yneticilerinden biriydi. Affan Hikmet "Yeil Ordu" iindeki komnist eilimli mfreze ve etelerde de byk tesir sahibiydi. Komnist
eilimli "Yeil Ordu" birlikleriyle devrimci bir cephe kurmak iin byk bir
gayret sarfediliyordu. Salih Hocaolu ve komnist hareketinin dier yneticileri ile birlikte Ankara, Eskiehri, Yozgat, Krehir, Adana, Kastamonu gibi e
hirlerde komnist grup ve tikilatlar kurdu. Komnist Partisi bylece 14
Temmuz 1920'de Ankara'da tekil edildi (TKP Douu, Kuruluu, Gelime
Yllar, s, 11, Yeni a Yaynlar, Prag, ) Kemalistlerin kurduklar uydurma
Komnist Partisi'nden ayrt etmek iin Trkiye Halk Komnist Partisi ismi
verildi. (Affan Hikmet' in yazara verdii bu bilgiler yanltr. Anadolu' da Halk
Komnist Partisi diye bir tekilat kurulmamtr. Nitekim Sayn A. Cerraho
lu (Kerim Sadi) "Trkiye'de Sosyalizm eserinin 3. kitabnda yle yazyor:
"Trkiye' de Halk Komnist Partisi ad altnda bir rgt yoktur; Halk tiraki
yun Frkas vardr". A. Cerraholu'nun dedii dorudur. AS."). Bu tekilatn
kurucular, Salih Hacolu, Affan Hikmet, gizli komnist gruplarnda ve Yeil
Ordu' da alan komnistlerdi". (Affan Hikmet hatralarn 1957 ylnda Bulgaristan' da yaymlanmakta olan IIK gazetesi yazarlarndan Ali Hulusiyev'e
anlatmtr. Affan Hikmet, siyasi mlteci olarak bulunduu Sovyetler Birliin
de otomobil kazasnda lmtr. Bu bilgiyi bize imanof veriyor: a.g.e.) "Komnist Partisi Ankara, Sivas, Eskiehir, Kastamonu, Samsun, Konya, Bolu, v.s.
gibi vilayetlerde alan oniki komnist tekilat, Halk Komnist Partisiyle birleti (TKP'nin Douu, Kuruluu, Gelime Yollar, s, 12) (... )Trkiye Komnist
Partisi kurulduu zaman Anadolu' da 500 aktif azas vard. Ankara' da yalnz
fabrikalarda, Partinin 85 azal bir tekilat mevcuttu. Merkez Komite, Ankara' da Karaolan' da ahap bir binaya yerlemiti. Partinin "EMEK" adl gndelik bir gazetesi, "YEN HAYAT" adl haftalk dergisi vard. Mustafa Suphi'nin Rusya'da kurduu tekilat yurt d tekilat idi". Dimiter imanof
TKP'nin kinci Kongresi hakknda u bilgiyi veriyor: "kinci kongre be gn
srd (15 Austos 1922 Ankara). Oy hakk olan 28 delege katld. TKP Merkez
Komite raporunu Salih Hacolu okudu, Merkez Komite: Salih Hacolu, Affan Hikmet, Tokat Mebusu Nazm, Ahmet Hilmi, Edip, Mehmet Ali, Ata elebi, Berham Ltf, 13 ye ve 3 yedek seildi (s. 847." "Kongreden sonra Merkez Komite, Mersin'de Ata elebi'nin evinde gizli bir konferans (plenyum)
toplad. Affan Hikmet, ukurova'ya gnderildi ve "ukurova Genel i Birlii" tesisine alld. Plenum 2 Ekim 1922'de ald. 42 delege katld..."
14- Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatralar, s, 36, 1955
15- bid, s, 37.
16- bid, s, 38.
17- Yakn Tarihimiz, C. l, s, 215-216, Nr. 7, 12 Nisan 1962
18- Trk stiklal Harbi, 11. C. Bat Cephesi 3'ncii.ksm, Ankara. Gnkur. B.
1966, s, 599-600'de belgeyi imzalayann erkez Ethem deil, Nazm olduu
belirtilmektedir.
19- Yakn Tarihimiz, C. I, s, 297, Nr. 10, Mays 1962
20- Yani Mustafa Kemal Paa'nn kurdurttuu muvazaa Komnist Partisi.
21- Nazm Bey'in Komnistliini inkar, bir taktikt~n ibaretti.

Trkiye' de Sol Hareketler 1 141

22- Mustafa Kemal Paa'nn kurdurduu muvazaa Komnist Partisi.
23- Yakn Tarihimiz, C. I, s, 281, Nr. 9
24- bid.
25-evket Sreyya Aydemir de "Tek Adam", C. Il, s, 372'de Vakkas Ferit'in bu
konferanslarndan bahsediyor.
26- "( ... )Evvelce Yeil Ordu'ya girmi olan Diyarbakrl Vakkas adnda pek garip bir adam vard. Onu bana Hikmet (Bayur) Bey getirdi. nce anlaaca
mzdan emin gibi grnerek hemen propagandaya balamt. Aklarda vaaz eden bir hoca gibi bir yere bada kurup oturur, Rus propagandasnn alfabesini bandan sonuna kadar tekrar ederdi( ... )" Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, s, 150.
27- stiklal mahkemesindeki iddiann doruluunu, paralarn verilip verilmediini bilmiyoruz.
28- Halk tirakiyun frkas ikinci defa kurulunca, 15 Austos 1922 gn Kongre yapmak istedi. Bu Kongre resmi makamlarca yasaklandysa da Keiren' de gizli olarak aktedildi (22 Austos 1922). Kongreye, Enternasyonal' den
Fransz Sadoule, Sovyetlerden Zorin katldlar. Tercmanl Ahmet Cevat
yapt. (Bkz. Rasih Nuri leri, Trkiye Komnist Partisi Gerei ve Bilimsellik, s, 20, stanbul, 1976, Mete Tuncay, Trkiye' de Sol Akmlar, 1908-1925, s,
137 Ankara, 1967). Mete Tuncay, Dipnot 186'da, Kongreye katlanlardan baz isimler veriyor: L'Humanite yazarlarndan Avukat Marcel Paaz, Karl
Marx'n torununun kars Madlen Marx (Clarte yazarlarndan), Leonid ve
Friedrich'in "Angora" (Berlin, 1923) adl kitabnda yazldna gre Kongreye bir Alman, bir Afrikal Zenci Delege' de gelmitir.
29- Yeni a Derg., Prag. Nr. 9, Eyll 1965.
30- Bknz., I. Blmdeki Dip Not, 28.
31- Bu beyanname iin Bknz., evki Mutlugil, imizdeki Dman, s, 72-75.
32- Dr. Fethi Tevetolu, Aklyorum, s, 72-75, 1965
33- Yakn Tarihimiz, C. I, Nr. 10, s, 298.
34- . Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. II. s, 373, I. Basm. 1964
35- Dr. efik Hsn Demer (B. Ferdi), in Devrimi Kemalist Yolu zleyemez, 21
Haziran 1927, Komnist Enternasyonal Dergisi, say: 25, s, 1225-1231; Halk
tirakiyun Frkas Hakknda u grleri ileri srer: "1922 gznde milliyetilerin durumu ok tehlikeli grlyordu. Savata ilerleme kaydedilmiyordu.

Halkta yorgunluk ve sabrszlk belirtileri grlyordu. Bir ou, Yunanllarn

igal ettikleri yerlerden kovulabileceinden phe etnee balad. Bu srada
Ankara' daki Halk tiraki yun Frkas ar bir hata iledi. Olaylarn d grnne aldand. Kendi gcn abartarak, Kemalistlere hitap eden, tehdit dolu bir bildiri yaynlad ve hkumetin yasana aldr etneksizin bir kongre
toplad. Partinin davran btnyle hatalyd (abc). Milli ordularn, gizlice
hazrlanm byk bir taarruzun eiinde olduu bir ka gn sonra grld.
Milliyeti makamlar, Partinin ilan ettii dmanca aklamay, partiyi kapatmak ve en faal savalarn zndanlara atmak iin frsat bildiler. Milli ordularn kesin zafer haberlerinin sevin ve cokunluu arasnda partimizin datl
mas farkedilmedi bile (ab) (Bknz. Komnist Enternasyonal belgelerinde Tr-

14 2 I Aclan

Saylgan

kiye Dizisi: 3, s, 173, Aydnlk Yaynlar, 1977). Dr. Hikmet Kvlcml'nn

"TKP'nin Eletirel Tarihi - YOL" kitabnn 109-128. sayfalar Halk tirakiyun
Frkasnn eletirisine ayrlmtr. Dr. Kvlcml da, efik Hsn izgisindedir. Ama onun eletirisi, efik Hsn gibi yalnz yersiz bir bildiri datmy
la ilgili taktik bir hususun eletirisi deil, daha geni kapsamldr. Dr. Kvl
cml Halk tirakiyun Tekilatn, Rusyadaki "Halkn Dostlar" Narodnovolts'lara benzetir. "Halk tirakiyun, daima Trkiye iisine ve kylsne
hitap ettii halde, Trkiye ii ve kylsn daima grmemitir ... " (s, 110).
Halk tirakiyun iinde "bolevik olalm" diyenlerin kurucu kadrosunda pek
ok kii Bolevizmin B'sini bilmiyordu. Dr. Kvlcmlya gre; Bu rgt teorik
ynden "kof"tu. Halk tirakiyun taktik alanda yetersizdi. Gerek onbeler gerekse Halk tirakiyun hareketi "ajitasyon balanglaryd" (s, 115) Halk ti
rakiyun "Trkiye i Snfna deil bir ksm iiye dayanmakla kald" (s,
120). Tekilat yokluu gze batyordu (s. 121). D glere (Sovyetlere A.S) dayanyordu (s, 122). Gizlilik koullarna uyulmuyordu. "Meclis Kakavanl"
batandayd (Cretinizm) (s, 127) yani parlamanterizme sapmlard, bylelikle Narodnovolts'lardan ayrlp, Sosyal Demokratlarn revizyonizmine ba vuruyorlard. "Halk tirakiyunda ve Ankara Komnizminde gizlilik niin yoksuldu? nk Parti genel olarak tzk bakmndan, zel olarak ye bakmn
dan yoksuldu. Parti, yece niin yoksuldu? nk tekilat teorisi yoksundu.
Halk tirakiyundaki Meclis kakavanl nedendi? Taktik boluundand.
Taktik boluu nedendi? Snf kaygszlndand. Snf kaygszl nedendi?
Teori kofluundand. Bylece teorik sefalet Halk tirakiyunculuu en berbat
pratik sefalete ve bozguna drmt." (s, 128).
36- Kl Ali Hatralarn Anlatyor, s, 74-76, Sel Yaynlar, 1955
37- Feridun Kandemir, Atatrk'n Kurduu Trkiye Komnist Partisi ve Sonras, s, 115, stanbul, 1966
38- Hakk Behi, Rus Bolevizmi - Trk Bolevizmi, Hakimiyet-i Milliye, 13
Ekim 1920.
39- evket Sreyya Aydemir, a.g.e., s, 376; "Yn" Dergisi, Nr. 83.
40- Feridun Kandemir, a.g.e., s, 125.
41- Cemal Kutay, a.g.e., s, 24.
42- bid. s, 27.
43- bid. s, 32.
44- erkez Ethem'in Hatralar, s, 108-110.
45- Prof. Dr. Fahir Arnaolu, SiyasiTarih 1789-1960, s, 633.
46- Mirza Bala, Komntern ve Azerbaycan, Kurtulu Derg., Nr. 10, Austos,
1935, Berlin, s, 280-281.
47- bid.
48- bid.
49- Halil Paa, ttihad ve Terakkiden Cumhuriyete: Bitmeyen Sava, KtUlamere Kahraman Halil Paann Anlar. M. Taylan Songun, 7 gn Yaynlar,
stanbul, 1972. Halil Paa hatralarnn 318-335. sayfalarnda Azerbaycan'n
bolevikler tarafndan istilasn biraz kapal anlatr. Skoka (Skoa), Halil Paann yannda tercman olarak bulunur. Kazm Karabekir Paadan ald bir

Trkiye' de Sol Hareketler 1 14 3

ifreden bahseder (s, 323). ifrede yle denmektedir: "Sovyet Rusya ile do
rudan doruya temas edebilmek Trkiye iin hayati' nem halindedir. Bu durumda Nuri Paann boleviklere kar, Dastan' da cephe almas teessfe a
yandr ... ". 324. sayfada Halil Paa yle devam eder: " ... istiklali ve istikbali
iin emek sarfettiimiz Azerbaycan' rengi ne olursa olsun, Ruslarn idaresi altnda brakmay ihanet sayardm. .. Bir gn Msavat Hkumeti Reisi Nassibeyli, Azerbaycan Dahiliye Nazr Reit Kaplanof, Msavat Partisi Bakan
Mehmet Emin Rezlzade ve dier baz nazrlar Bavekalette bir toplant yaptk, bu toplantda benim hemen hemen hususi' bir trenle kuzey Kafkasya'ya giderek topland sylenen Rus ordular ile temas etmem karar verildi (s. 325).
Eski Rus miralaylarndan Skoo'yu (Skoka) yanma tercman olarak aldm ...
(326). Biraz sonra tam hududa gelmitik ki, Baku-Derbent osesi zerinde yol
kenarna yuvarlanm iki Azerbaycan topundan baka bir ey grlmyordu.
Kzlordu svari kollar ose boyunca ilerliyorlard. .. Ordu Kumandan, Tavari Levandovski adnda bir ahsta 10 ve 11. Ordulara kumanda ediyordu ...
Levendovski'den Azerbaycan halk zerinde terr yaratlmamasn, halkn
nefretinin kazanlmamasn rica ederek bu davrann Azerbaycan halk ve
Trkiye zerinde msbet tesirleri olacan syledim ve rica ettim ... " 330-331.
sayfalarda mteakiben Ankara adna Moskova' da Ruslarla yapt para yard
m konusundaki pazarlk olduka ilgi ekicidir ve aynen yledir:" ... Sra para meselesine gelmiti, bana Ankara'ya ruble gndermek istediklerini syledi,
cevabm u oldu:
- Trk halk yabanc para kullanmaya alk deildir, altn para ise dnyann
her yerinde olduu gibi Trkiye' de de geer, tabii' ki ne kadar altn verebilirseniz o kadar iimize yarar ...
Grmekte olduum Hariciye Heyetinin szcleri drt gnlk bir mehil
istediler. Tekrar kar karya geldiimizde beni Hariciye komiserliine davet ettiler, ben gn sreyle mzakerelerde bulunduk. On gn sonra:
- Size bir milyon Rus altn verebileceiz, bunu Anadolu'ya bildireceksiniz,
dediler ama ben bu miktar az bulmutum, pazarla baladk:
- Drt milyon ancak iimize yarar...
- imdilik iki milyon verelim, sonra tamamlarz ...
- Ben bu yolda pazarl kklk addederim, dost bir devletin yardm ile
mi kar karyayz, yoksa ... yoksa? ... Heyet Bakan, birden telal bir halde
yerinden kalkt ve gzlerimin iine bakarak:
- Riza ediyoruz, imdilik milyonu kabul edersiniz ... Yapacak bir ey yoktu. yle olmasna karar verdik. .. "
Bu satrlar okuduktan sonra Mirza Bala'ya hak vermemek elde deil. Azerbaycan 3 milyon altna feda edildi kukusu insanda ister istemez uyanyor.
50- bid.
51- bid.

9.

Blm

Cumhuriyetin lanndan Sonra

lk Yllarda
Komnist Faaliyetler (1925 - 1927)
"(. .. )Binaenaleyh, Avrupa medeniyetinin umumftelkinatndan hi bir vakit ayTrkiye Cmhuriyeti, Garp medeniyeti zmresinden bir adm geri kalmay
arzu etmedii gibi, ileri gitmek de istemez (. ..) Dnyada sabit ve mstakar bir ekl-i
idare yoktur. Bugn milletin ruhuna tetabuk eden ekaT iki asr sonra tevafuk etmeyebilir. Zaten hayat, inklap ve tahavvl demektir. Bu tahavvl ve inklap, tekamiil kaidelerine tevfikan olur. Halbuki marksizm sistemi tekaml deil emrivakiler ihdas etmek
ve ihtilaller ile gayeye vasl olmak ister. Bir memlekette tatbiki mahzurlu olan bir sistem baka bir memlekette zarurf ve mantki olur (. ..)"
Necip Ali (Kka), stikliil Mahkemesi Savcs.
rlamaz.

17 Haziran - 8 Temmuz 1924 tarihleri arasnda Komnternin V.

Kongresinde Ukrayna delegesi Manuilski, Trkiye Komnist Partisi'ni, burjuvazi ile ibirlii yapmak istemesinden dolay tenkit etmiti.
"Aydnlk" dergisi neriyat zerinde durulmu, bat kapitalizmine
kar milli sermayenin gelimesini istemeleri ho karlanmamt. Manuilski'ye gre, Trk komnistleri ve bilhassa "Aydnlk" grubu II. Enternasyonalin "Sosyalist Vatanseverlik" ideolojisine meyletmiti!. 49
lkeden 510 delegenin katld bu toplantya Trkiye Komnist Partisi'nin kat'i ve istiari oylar idi2.
Manuilski'nin tenkitleri, Komnternin Sovyet D ve politikas
nn daha 1924'lerde aleti haline getirildiinin ispatyd. Bilindii gibi,
Sovyetler Birliinde farkl milli gruplarn, bamszlk hareketlerini
bomak iin Stalin, milli bamszlk fikrine kar snf mcadelesi tezini ileri srm, Sultan Galiyev' de benzeri Asyal Trk marksistlerin de
partiden atarak tevkif etmi idi.
Komntern toplantsnda tenkitlere cevap veren Trk delegesi
"devrimci milliyetilik" ile ibirlii yaptklarn itiraf etmi ve fakat bu
"sapma"nn dzeltilmesi ynne gidileceini bildirmiti3.
Daha nceki satrlarda belirttiimiz gibi TKP, 1923 ylnda faaliyeti
polise tespit edilerek meydana karlm ve yirmi kii tevkif edilmiti.
Tahkikatta "Trkiye Komnist Genler Birlii" tekilat yakalanm, militanlar "hyanet-i vatanye" (vatana ihanet) suu ile mahkemeye veril-

1461 Aclan

Saylgan

miler, fakat yeni kan kanun, stanbul' da usulne uygun olarak nere
dilmedii

gerekesi ile dava sukut etmi, maznunlar serbest braklmt.

sukutundan sonra, TKP, yeniden "Aydnlk" dergisi evresinde tekilatlanmasna balad. Edirne'den, Adana'ya kadar geni
bir tekilat faaliyete geirildi. 1 Mays 1924'te, "Amele Birlii - Amele
Teali Cemiyeti" binasnda on yenin itiraki ile yaplan toplantdan itibaren, yeni Trk hkumeti, komnistlerin faaliyetini yakndan izliyordu. Nitekim, Jn-Trk hareketi srasnda, ilkin Jn-Trklere katlp, bilahare, Avrupa'daki Jn-Trkleri Abdlhamit'e jurnal eden4 Tunal Hilmi, bu sefer de Mustafa Kemal (Atatrk) adna bu toplantda bulunmutu. 1Mays1924 toplantsnda, Komnternin romantik "Dnyann
btn iileri birleiniz" slogan, krmz zerine siyah yazlarla duvarlara aslmt. "Amele Birlii" Bakan akir Resim, yapt konumay
la, Cumhuriyet hkumetini tenkit ederek, "amele hkumeti ibana
geinceye kadar" mcadele edileceini bildirmiti5 . Ayn gn, tekilatn
yapmak istedii bir ak hava mitingine de hkumet msaade etmemi
ti. Bununla birlikte, bahriyeli kyafetinde ve ii tulumlar giymi kimselerle, Rus Harici Ticaret brosu memur ve mstahdemlerinden, yzelli kiilik bir grup "irket-i Hayriye"nin 71 numaral vapuru ile stan
bul Boaznda bir gezinti yapmlar; Bykdere' de stanbul Rus Konsolosluuna ait bir bahede tertip edilen elenceye nmayikar (miting)
bir ekilde katlmlards. Ayrca "Amele Birlii"nin mzahareti ile
"Muhtar" ve "Tevhid-i Efkar" gazetesinin muharrirlerinden Mekki
Said, o gne mahsus olmak zere "elik Kol" isimli bir gazete kard.
Komnternin 1924, V. Kongresinden sonra TKP, kendini yeniden
tekilatlandrma lzumunu hissetti. 1925 ylnda Dr. efik Hsn'nn
(Demer) Beiktataki evinde, Parti Plenumu topland. Hasan Ali
(Ediz), Nazm Hikmet (Ran-Verzanski), Dr. Hikmet (Kvlcml), Baytar Salih Hacolu, Elektriki Nuri, Faik Usta, evket Sreyya (Aydemir)6 Devlet Demiryollar memurlarndan Mahmut, Vanl Kazm bu
toplantya katldlar. Bu toplantda neler konuulduu hakknda bir
bilgi mevcut deilse de, Komntern tarafndan tenkit edilen, "Aydn
lk" ve Dr. efik Hsn'nn tekrar "Hey' eti Merkeziye"ye, yani "Merkez Komite"sine seilmesi kararnn alnmasyle Komntern V. Kongresindeki tenkitlerin mnakaa edildii tahmin edilebilir7.
1 Mays 1925'te "Amele Birlii - Amele Taali Cemiyeti" tarafndan
Dr. efik Hsn'nn (Demer) bir hafta nce kaleme ald beyanname
"Aydnlk Ktphanesi" memurlarndan evki tarafndan 3000 adet olarak basld ve bu beyan1amelerin 1500 adedi datlds.
Dr. efik Hsn (Demer), "Btn Dnya ileri Birleiniz - 1
Mays Nedir?" beyannamesini bror eklinde kaleme almt. "Btn
Dnya ileri Birleiniz" sloganna" Amele Teali Cemiyeti" Genel SekDavann

Trkiye'de Sol Hareketler 1 14 7

reteri Abd Recep ve elektriki Nuri itiraz etmilerdi. Ama

buna ramen, risale, Dr. efik Hsn'nn yazd ekilde yaymlanmt. "Btn Dnya ileri Birleiniz" slogann Dr.
efik Hsn'nn srarla risaleye konulmasn istemesi,
Komntern kararna yzde yz uyuunun delili idi. Abdi'nin ve elektriki Nuri'nin itirazlar da, Komntern karar
na ramen, TKP'nin eski stratejisinde devam anlamna geliyordu.
"Aydnlk" dergisi, daha ok aydn zmreye hitap ediyor ve TKP'nin milli burjuvazi ile yabanc sermayeye kar
ibirlii tezini savunuyordu. Muhtemeldir ki, ii snfna hitap etmek ve Komnterni memnun klmak amac ile, bir ii
TKP'nin yayn
olan
gazetesi olan, yar-gizli, "Orak - eki" yaymlanmaya balad (21 organlarndan
"Aydnlk" dergisi, teorik
yapsyla aydnlara
Ocak 1925)9.
hitabederken, "Genler
1925 ubat'nda da dini bir hareket olan eyh Said liderliindeki Dnyas" dergisi ise genlik
kesimini hedef alyordu
Krd isyan balad. Krd isyan, "Misak- Milli" snrlar iinde olan (Altta)
Musul ve Kerkk zerinde Trk hkumetinin hak talebine kar bask
amac ile ngilizler tarafndan tahrik edilmi, Krdler, nglizler tarafn
dan silahlandrlmlard. evket Sreyya (Aydemir) idaresinde kan
"Orak- eki", Krd isyanna kar daha ilk gnden, Ankara hkumetini destekleyen yazlarla kmasna ramen, 4 Mart 1925'te kabul edilen 578 sayl "Takrir-i Skun" kanunu, Trk komnistlerinin tevkifine
yol at. lk olarak "Aydnlk" ve "Orak - eki" dergileri kapatld.
Bursa' da yaymlanmakta olan "Yolda" gazetesinin de yaymlarna Bakanlar Kurulu karar ile son verildil. Kanundaki "ibu ef'al erbabn,
Hkumet, stiklal Mahkemesine tevdi edebilir" beyanna uyularak
TKP mensuplarndan otuzsekiz kii mahkemeye sevkedilmek zere Ankaraya getirildiler ve stiklal Mahkemesinin
huzuruna karldlar. "Yolda" gazetesi sahibi brahim Hil.... 1-:()\)\~_..,,_,.....,..
.'../. .
'!i-'r:I'
:':':\S"
/'':_:
mi," Amele Teali Cemiyeti" azasndan evki, elektriki Nuri,
'.~
,_"
Gzel Sanatlar rencisi Samih (ahin, ressam Sami), ren
B-~,,a.....-~,.~P~..4'--.,.;,;G
ci Nuri Haydar, Sadrettin Celal (Antel); yedier yla; Sley..
man Neati (ster), "Amele Teali Cemiyeti" Genel Sekreteri
Abdi Recep, evket Sreyya (Aydemir), "Orak-eki" gaze,,,,,,~:_,n.., "',t',.';1.:;:-..:
tesi Mdr Eczac Vasf (Tokuzlu), Askeri Doktor Mmtaz,
.,.,_"""'
Askeri Tp talebesi Hseyin Hikmet (Kvlcml), onar yla;
.... ,
tevkifat'n balamas ile Rusya'ya kam bulunan Dr. efik
/~f;
Hsn (Demer), Nazm Hikmet (Ran-Verzanski),Hasan Ali
(Ediz) de onbeer yla mahkum oldular. 1924'ten beri Almanya' da bulunan Ali Cevdet'de onbe yla hkm giydi. Dr. Mmtaz, Hseyin
Hikmet (Kvlcml), Nuri Haydar Askeri Ceza Kanunu hkmlerine
gre ordudan tardedildiler. renci Fahrettin, Mustafa, Ahmet, kr,

~~--~~:.::.~-!~~:~.

~-"""$.<~;;;.

_,J.<t.,/-J

""'"~

,,,,,~

,J,lv::.::.~

,,~~-'."-'

h~

H,;.:

,,_,__,,,..

~,,r,,,

. .,.,. ... _,_,

,f-...~

,,.,r,,,~ ~.;>- . ,
-~~,

~;.J!',,,,,,.,41;'

481 Aclan Saylgan

akir, Mehmet Sabit, Burhanettin, Sadri smail, Mes'ud Said,

Ali Rasim (Adasal), Mansur Gasprenski, smail Hakk, Sela-

Trk sol tarihi iinde

bandan sonuna kadar
kendilerinden bahsettiren
iki "Hikmet" (Nazm
Hikmet ve Hikmet
Kvlcml) bir arada. Ne var
ki, iki "Hikmet"in
mahpusluk hayat dnda
yldzlar hibir zaman
barmayacaktr

hattin (Batu), Nizamettin Nazif (Tepedelenliolu) beraat ettiler.

Bu tevkifatta anlaldna gre, Sovyet Sefareti katiplerinden Kitaigorodski, her ayda bir TKP'ne 1000 dolar para veriyor; gene stanbul Sovyet Konsolosu memurlarndan
Haygi' de, TKP ile Moskova (Komntern) arasnda kuryelik
yapyordun. TKP mensuplarnn hkm giydikleri 1 Aus
tos 1925 tarihinden bir buuk yla yakn bir zaman sonra, 23
Ekim 1926 ylnda Cumhuriyet Bayram dolaysyle kart
lan aftan istifade ederek tahliye edildilerz.
1939 Ylna Gelinceye Kadar Dr. efik Hsn'nn (Demer) Trkiye' deki Son Faaliyeti: 1927 Tevkifat: "Vedat Nedim'in (Tr) Sekreterlik Devri"l3
1925 yl tevkifatnn balamas zerine Krm yoluyla Avrupa'ya
kam olan Dr. efik Hsn (Demer), Nazm Hikmet (Ran - Verzanski), Hasan Ali (Ediz), Ali Cevdet, Almanya' da TKP'nin D Brosunu
tekil ettiler. Ali Cevdet "Fahri", Hasan Ali (Ediz) "Halim", Dr. efik
Hsn (Demer) "Tayfur - Keramet - Tahir" takma adlar ile kesif bir
faaliyete getiler: Dr. efik Hsn (Demer), stanbul' da "Arkos Ticaret Hariciye Tekilat ktisadiye ubesi" mdr yardmcs olan Vedad
Nedim (Tr)'e bir mektup gndererek, stanbul' da ve dier ehirlerde
TKP'yi tekrar diriltmesini, tevkifat d kalm komnistleri tekilatlan
drmasn bildirdi. Vedad Nedim (Tr), Vanl Kazm, Faik Usta, Hamdi Alev (amilof), Baytar Salih Hacolu, evket Sreyya (Aydemir),
Elektriki Nuri, Eczac Vasf, Hseyin Hikmet (Kvlcml) gibi arkadalarn durumdan haberdar ederek bir toplant akdettiler. Bu toplant sonunda Vedat Nedim (Tr) partinin genel sekreteri (II. Sekreter) oldu. evket Sreyya, neriyat ilerine; elektriki Nuri, tekilat brosu
efliine seildiler. Yeni Merkez Komitesinin almalarndan Dr. efik
Hsn (Demer) memnun kalmad. "Tayfur" takma ismiyle TKP'ye
bir mektup gndererek, tekilatn ataletinden ikayet etti. TKP'nin D
Brosu Almanya'da olmakla birlikte, Dr. efik Hsn (Demer), Nazm Hikmet (Ran - Verzanski), Ali Cevdet, Hasan Ali (Ediz) Moskova'da bulunuyorlard. Dr. efik Hsn (Demer), Vedat Nedim'e (Tr)
parti faaliyetinin ataletinden ikayet ettii mektubunda, ihtilafn halli
iin Viyana'da bir toplant teklif etti. Vedat Nedim (Tr) "Sleyman
Yolda"; Hamdi Alev (amilof) "Rza Yolda" takma adlar ile; Balke
sirli Baytar Mehmet, Faik Usta Viyanaya vasl oldular. Dr. efik Hsn
(Demer), Ali Cevdet, Nazm Hikmet, Hasan Ali (Ediz), Moskova'dan
Viyanaya geldiler. Merkez Komite tartmal ve uzun sren bir toplan-

Trkiye' de Sol Hareketler 149

t akdetti. Alman karara gre, TKP bundan byle Moskova' dan verilecek talimata gre hareket edecek; Harici Bro
mensuplar Moskova'ya dnerek Komntern nezdinde
TKP'yi temsil ederek alacak; TKP'yi takviye iin Laz s
mail (Marat) (. Bilen), Hsamettin (zdou), Suphi, Adnan
yoldalar, Moskova'dan stanbul'a dneceklerdi.
TKP, Viyana kongresinden sonra, faaliyetini bilhassa i
iler arasnda yrtmeye balad. stanbul' dan baka, zmir,
Adana, Eskiehir, vilayet komiteleri faaliyete geirildi. stan
bul' da ayrca stanbul, Beyolu, Boazii blgeleri iinde
er kiilik mntka komiteleri tekil edildi. Viyana Kongresinden sonra da, Vedat Nedim (Tr) genel sekreterlii, ev
TKP'nin ilk ekirdek
ket Sreyya (Aydemir) neriyat, elektriki Nuri tekilat brosu sekre- kadrosundan olan Vedat
Nedim Tr, daha sonralar
terliklerini muhafaza ettiler14. Dier Merkez Komitesi yeleri de Viya- Kemalist idareyle
anlaarak, hemen hemen
na Kongresinden sonra yerlerinde kalmlard. Rusya' dan gelen tesvi- btn eski dava
arkadalarn ihbar
yeci Hsamettin (zdoru), saati Niko, satman sa, Sar Mustafa edecektir.
Bundan sonra
efik Hsnnn eline
(Brklce), Kk Hakk, tesviyeci brahim, Rus sefaretinde alan ipler
geecektir
Yahudi amisi, stanbul Vilayet Komitesini tekil ettiler.
Vedat Nedim (Tr) ynetimindeki parti, Komnternin (Moskova)
emirlerine gre hareket etmeyip, Trkiye artlarna gre mcadele yrtmek istiyorlard. Esasen, 1927 yl, TKP iinde kesin bir blnmenin
balangc olmutu. Vedat Nedim Tr, 1967 ylnn balarnda aratrmac Mete Tunay' a Komnternin o zamanki mdahalelerinden yaknarak unlar sylemiti: "Keke Komnterni dinleyip, Partiyi batrsaydm. Yanl emirler yznden atmalar oldu. Tramvay iilerini
ayaklandrmamz istiyorlard. Dinleseydim heder olurduk."15
Dr. efik Hsn (Demer) gizlice stanbul' a geldi1 6 . Par-;:, .I; ; .f:T-:~, d~~
r.
1 ~'"
..
t
k
1
d
d
..
t
k
.
t
1

-.--r:J,h:J.~
;
.
.
K
ty,
omun em arar arnn n a yum me s eyen en
;:T::J.'fl.fi}:; ; 1 ; : ; ; , :
tasfiye etmek istiyordu.
)--'3>,i.#IJ.U,1)!..d,;..( . ~
Vedat Nedim'in (Tr) evinde, TKP Merkez Komitesini sJc<"i (l.ii'~ ;; ~..... 1.> :~~
toplad. Bu toplantda, Vedat Nedim (Tr), Dr. efik ~~rj.f,,~-~~?:'-~ !
.
: .
. . /
Hsn'nn (Demer) btn .tekliflerini reddetti. efik ~-1U.tt;'1"(?;"l.,..~#t'k~
Hsn (Demer), Suphi, Laz Ismail (Marat), Hsamettin ~,.P/--;{/ ~.--1,J( --"'!:f,.,.; :
(zdou), Sar Mustafa'y (Brklce) alarak Vedat Nedim ~-:;,).;..f:.; 1 ;;;'.,.; ct~w
.. )
b d
ld
TKP'. K
.. t
11" d ,,;r,1_...Ji'u -~....;. .
(Tor
gru un an ayr ve
nn omun ern para e n e- -. :.-.z:. , .'" ...:!.;:::;'--::.:-..>.1~
__,..,.
,
ki yeni Merkez Komitesini tekil etti. Bu ayrl, Dr. efik j.f!:; ~jfa d~,# pl~
Hsn'nn (Demer) hapisten kp, Romanya tariki ile yurt -~ ,.';..,;:;,, 1 _ ~-.
1
dna gitmesinden ve 1939'dan sonra Trkiye'ye dnmesine
TKP'nlnilknderMustafa
. ge t"r d.. Suphl'nin
.. n
d e TKP' n Komunternn
..
b r
a1et" h a1ne
el yazsyla
partilileregnderdii
k a d ar geen sure
Bundan sonraki blmde aa yukar on yllk Parti faaliyetini biz "ro- talimatlar
mantik devir" olarak anacaz.
Dr. efik Hsn (Demer), yeni Merkez Komiteyi tekil ettikten

-'::)

'.

~-.-,s

v-J

150 1 Aclan

Saylgan

sonra, smail'i zmir'e gnderdi. Makinist Alaaddin ile Ahmet Fuat'

zmir' de grevlendirdi. Vilayet Komitesini tekil ettirdi. Makinist
"evket", "Memduh" takma ad ile Adana'ya gnderildi.
Dr. efik Hsn (Demer), Komitenin tekili ile kesif bir ajitasyona giriti. 16 Eyll 1927'de Cibali semtinde (stanbul) kk ocuklar
ii yevmiyelerinden Tayyare Cemiyeti iin kesilen 10 kurular protesto etmek iin beyannameler dattlar. 28 Eyll 1927'de ise burjuvazinin zulm ve istibdadn dile getiren duvar ilan eklindeki beyannameler, stanbul'da ii semtlerinde duvarlara yaptrld. 1927 Kasm'nda da: "Ey millet! Bir gnde on saat altmz halde a kalyo
ruz. Grev yapalm. Patronlar da a kalsnlar. Yaasn Lenin!" diye ba
layan bir beyanname ehreminin binasnn (Belediye binasnn) kaps
ile stanbul Erkek Muallim Mektebinin nndeki aaca yaptrld17.
Vedat Nedim (Tr), Dr. efik Hsn' nn (Demer) Merkez Komitesini hie sayarak giritii faaliyetleri durdurmak kast ile, tand siyasi ksm komiserlerinden inasi Bey'e ihbarda bulundu18. Dr. efik
Hsn'y (Demer) ikamet ettii Tokatlyan otelinde yakalatt. Vedat
Nedim (Tr), polise TKP'nin Ankara, Eskiehir, Adana, zmir tekilat
larn bildirdi; Dr. efik Hsn'nn (Demer) "Trkiye Komnist Partisi Merkez Heyetine" hitaben yazlm Moskova'dan gnderdii mektupla; "Viyanadaki Komitesine" gtrlmek zere kendisine verilmi
Franszca mektubu polise verdi19.
evket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr'n ihbar ile ilgili olarak 1967 Ocak aynda u aklamay yapmt: "Vedat Nedim ise halen
dostumdur. faatta bulunmutur. Fakat bunun gl ruhi sebepleri
vardr. Komntern bize fena halde mdahalede bulunmaktayd. Bu,
zararl, idraksiz, milli hareketi, aydnlarn tarihi grevini anlamayan
bir mdahale idi. Cephe aldk. Komntern nemli bir simasn stan
bul' a yollad. Onu, ayn gn sert hcumlarla geri dnmeye mecbur ettiimi biliyorum. Stalin dnya ihtilali taraftar deildi. Komntern aksi grteydi. Komnternin bu tutumuna ilk cephe alanlardan biri
TKP'dir. efik Hsn bu mukavemeti ho grmyordu. Fakat cephe
de alamyordu. Vedat Nedim'in ifaat, verdii vesikalarla benim Komnterne kar mcadelemi meydana kard ve beraatine yol at.
Parti genel sekreteri Vedat'n durumunu ayplamam ... "20
evket Sreyya Aydemir'in 1967 Ocak'nda yapm olduu bu
aklama, Vedat Nedim Tr'n ihbarndaki gerek sebebi aydnlat
maktadr. Stalin'in Dnya ihtilaline kar oluu, Komnterni, Rus D
politikasnn bir aleti haline getirme gayreti ile ilgilidir. Ayn yllarda,
Asyal Trk marksistlerden Sultan Galiyev'de Stalin gibi Komntern
stratejisinin karsnda olduu halde, Stalin tarafndan temizlenmekten
kurtulamamt. Tabii, Stalin gibi Komntern stratejisine o zamanki bir

Trkiye' de Sol Hareketler\

ksm komnistlerin kar olmalar, bu bir ksm Trk komnistinin de
TKP' den atlmasna mani olmamt.
Vedat Nedim (Tr), Komntern ile ihtilafndan sonra, grdkleri
yardmn kesilmesini ifadesinde yle anlatyordu: "( ... ) 1925 tevkifat
zerine firar eden efik Hsn'nn, Moskova'dan gnderdii talimat
aldktan sonra, Merkez Heyetinden olup tevkif edilmeyen (Heminli)
Mahmut, Salih ve Faik ile faaliyete getik; mevkuf arkadalara Moskova' dan, Kzl Yardm tekilat tarafndan gnderilen paralar taksim ile
dattk, Moskova ve Harici Bromuz bizden daha fazla faaliyet ve
tahrikat istediler. Gazetelere aksedecek faaliyetler gremeyince de
nc Enternasyonal Merkez-i Umumisinden muntazam gnderilen
1000 dolarlk tahsisat kesildi"21.
Komnternin TKP'ne yapt maddi yardmn yollar, meru baz
messeseler aracl ile oluyordu. Hamdi Alev (amilof) "Rus Harici
Ticaret Bankas"nda; Hsn Said "Sovyet Vapur Acentesi"nde; Vedat
Nedim (Tr) "Arkos irketi"nde; evket Sreyya' da (Aydemir) "Neft Sendikat"ta alyorlard. Komntern ajanlar ile temas ekli hakknda
Vedat Nedim (Tr) mahkemede unlar sylemiti: "efik Hsn, s
tanbul' dan firar ettikten sonra (1925), bir gn almakta olduum Arkos irketinin mdr beni artt. Ve odasnda bana Haygiis'i Rus
konsolosluunda katip diye tantt. Bu zat bana Moskova' dan efik
Hsn Beyden bir ifreli telgraf aldklarn ve benim tekilata umumi
katip tayin edildiimi ve burada kalan arkadalarla ibirlii yaparak
frkann yeniden canlandrlmas teklif edildiini tebli etti. Bir hafta
sonra da ayn ahs vastas ile, Moskova' dan efik Hsn Bey tarafn
dan gnderilmi bir mektup aldm. Bu mektupta da tevkif edilmeyen
arkadalarla ahmaklm ve faaliyete gemekliim yazlyd. Budurum zerine, be ay evvel ne iin bana Arkos irketinde vazife verilmi
olduunun maksadn anladm."22

Tevkifat

srasnda

polisin Dr.

efik

Hsn'nn

(Demer)

evinde

yapt aramada, zmik Vilayet Komitesi tarafndan mensucat ve iplik-

iler hcresine verilen beyannameler kt.

Mahkeme, neticede (stanbul Ar Ceza Mahkemesi) Dr. efik
Hsn'y (Demer) onsekiz aya; Baytar Salih Hacolu, Hamdi Alev
(amilof); Fahrettin, Suphi (firar etniti), Hsamettin (zdou), Laz
smail'i drt aya (firar etmiti); Muallim Adnan, tesviyeci Hakk, Niko,
tuhafiyeci stefan, Dr. Hseyin Hikmet (Kvlcml), Abdlkerim, tamirci Mehmet, otomobilci Tevfik, tornac Fethi, hsan, Mesrur, Mehmet
Kaplan, Hseyin, kazanc smail, Abdlmecit, makinist evki, tesviyeci brahim, Sar Mustafa (Brklce) (firar etniti), Nazm Hikmet (Ran
Verzanski) (firar etmiti), Hasan Ali (Ediz) (firar etmiti), Alaaddini (firar etmiti), er aya; Vedat Nedim'i (Tr) iki aya; ofr Ragp' iki ay

s 1

1521 Aclan

Saylgan
onbe

TKP'nin ilk ekirdek

kadrosunda nde gelen
isimlerden biri de Hamdi
Alev (amilov) ei Emine
Alev ile. amilov, pek ok
Merkez Komite yesi gibi
Sovyet D Ticaret
Bankasnda alr.

gne; kazanc Tevfik'i bir buuk aya mahkum etti.

evket Sreyya (Aydemir) beraat etti.
Adana' da, Devlet Demiryollarnda alan ve grev tertibi dolaysyle ilerinden kartlan Manastrl Alaaddin ile
tesviyeci Ahmet Fuad, TKP'nin beyannamelerini dattlar.
Bu iki ahs, Adana ya "evki" ve "Memduh" mstear isimleri ile gnderilen militanlard. Tevkifatn balamas zerine
Alaaddin ve Ahmet Fuad firar ettiler. Adana ubesinden kasap Mehmet, berber Ahmet, ii Turan, Belika Fabrikasnda
etei Hasan Sabri, Devlet Demiryollarnda yatakl vagonlarda alan Adanal Yusuf tevkif edilerek hkm giydiler23.
Dr. efik Hsn (Demer), 17 Nisan 1929'da cezasn ekip tahliye edildikten sonra, Kstence yoluyla Varova'ya gitti. Bir sre
sonra TKP'nin D Brosunun bulunduu Berlin'e geti. Alman Hkumeti, Dr. efik Hsn'nn faaliyetlerinin, Trk-Alman mnasebetlerini
sarsaca gerekesiyle, kendisini hudut dna kard. Dr. efik Hsn,
1939 ylna kadar yurt dnda Paris'te kald. 1928-1939 aras TKP'nin
basz kald, eitli liderlik kavgalarnn yapld kark bir devridir24.

BELGELER
TKP'NN 2. FAALYET PROGRAMI (1926)
BRNC KISIM
1. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Komnist Enternasyonalinin bir
ubesi sfatiyle, mcadelelerini Trkiyenin hususi artlar iinde emperyalizme kar ve milli burjuvazinin byk emliik ve arazi. sahiplerinin hakimiyetine kar tevcih eder. Sovyetler Birlii, cihan proletarya inkliib ve
komnizm lehinde bulunur. Mevcut burjuva diktatrl yerine, amele
ve kylnn hakimiyetine mstenit bir Sovyet idaresi kurmak gayesini
gder. Trkiyenin emperyalizm tarafndan tekrar esir edilmesinin nne
geibilecek biricik messir kaleyi tekil eden Komnist Partisi, bu tehlikeye kar ameleleri, gndelikileri, ehirlerin ve kylerin yar proleterlerini
usull bir tarzda tekilatlandrr. Her eit ezgiye ve soyguna kar snf
mcadelelerini inkiaf ettirir. Kylnn belli bal ktlelerini, proleteryann nderlii altnda toplar. Bylece ve ayn zamanda amele ve kylln bir Sovyet idaresi eklinde kendi diktatrlklerini tahakkuk ettirmek
iin icabeden eraiti hazrlar. Ancak, byle bir diktatrlk, halk burjuva
inklab vazifelerini ifa ve bu inkliibn kazand eyleri tanzim edebilir.
Ayn zamanda, ancak byle bir inkilap, burjuva idaresinden, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile mttefikan, dorudan doruya sosyalizm

Trkiye' de Sol Hareketler 1 153

kuruluuna geii

te'min ve tesri edebilir.

2. Madde: Trkiye Komnist Partisi, iktidarda olan Kemalist "Halk
Partisi"ne kar barmaz ve devaml bir ekilde mcadele amhr. Milli
Kurtulu htilalinin erken safhalarnda burjuva liderliinin rehberi olarak
kurulan bu Parti, sonradan, ihtilal zaferlerini, emperyalizme bal olarak
gelen eski byk i burjuvas ve milli aznlklarn burjuvazisi yerine geen
yeni Trk i burjuvazisinin idareyi elde etmesine ve zenginlemesine yarayacak bir temel olarak kullanmaya balamtr. Kemalist Halk Partisi ile
yaplan mcadelenin ilk vazifesi, bu partinin halk dman tabiahnn, yabanc emperyalist kuvvetlerle anlama yolundaki gelimesinin ve snf
kavgalarnn bymesine mani olamayacak zayflktaki burjuva diktasnn
menfaati icab, ii ve kyllerin snf mcadelelerini reaksiyoner olarak
bastrma teebbslerinin tehir edilmesidir.
3. Madde: Kemalist Halk Partisine kar yaplan bu mcadele, yine
emperyalizmle yaplan bir sava sonunda elde edilen, Trkiyenin politik
bamszln kaldrmak ve Trkiyeyi S.S.C.B.'ne kar bir silah olarak
kullanmak isteyen emperyalizme kar yaplan mcadeleden farkszdr.
Emperyalizm, Kemalist burjuvazinin elde edemedii ve emperyalistleri de
uzaklatramad, baz ana ekonomik blgelerin kontroln elinde tuttuka, arazi sahipleri snfna, eski brokrasiye ve arazi sahipleri ve emperyalizmin ekonomi ajanlar ile mcadeleye kar olan Kemalist burjuvazi
tarafndan kuvvetleri krlamayan, emperyalizm ile mttefik olan eski byk i burjuvazisine gvendike ve halen iktidarda olan burjuvazinin kendisi, Kemal'in tevecch kazanmak temayllerine ve kitlelerin snf mcadelelerini bastrma politikasna yardm ettike, emelleri iin destek bulacaktr. Trkiye Komnist Partisi, memleketi esir etmek demek olan emperyalist teebbslere kar alt kademelerden bir kitle mukavemeti dzenler.
Trkiye Komnist Partisi, hakiki ihtilal, proleterya ve kyl diktatrl
mcadelesi iin alan kitleleri toplar, eitir ve birletirir. Trkiye Komnist Partisi kitleleri, onlarn, hayati snf kurmakta olan memlekete sempatilerine gvenerek, onlar bu kat'i tarihi mcadeleye eker.
4. Madde: Trkiye Komnist Partisi, esas vazife olarak, Trkiye amele snfn, gnlk iktisadi ve siyasi menfaatlerini mdafaaya muktedir bir
siyasi kuvvet halinde birletirmek ve btn ktlevi mcadelelerin sevk ve
idare edicisi vaziyetine ykseltmek iin tekilatlandrmay i edinir. Trkiye Komnist Partisi, byk amele ktlelerini, menfaatlerinin mdafaas
seyri iinde tekilatlandrmak vazifesini, faaliyetlerinin en esasl mukaddemesi sayar. Emperyalizmin aleyhinde ve Sovyetler Birlii lehinde amele snfnn ve kylln diktatrl iin olan mcadelede, proleteryann byle bir ktlevi tekilat hepsinden evvel fabrika ve imalathane komiteleri vastasiyle iletmeler dahilinde ve sendikalarda ve sonra da Trkiye
Komnist Partisinin saflarnda iletme hcrelerinde olmaldr. Trkiye Komnist Partisi, amele ve gndelikilerin istismarclara kar btn mca-

1541 Aclan

Saylgan

delelerini sevk ve idare eder. Kadn ve ocuk iileri tekilatlandrr, iile

ri harekete getirir. Trkiye Komnist Partisinin tekmil faaliyet program,
hereyden evvel snf mcadelesinin tam bir serbestisi lehinde ve bu serbestinin aadan gelme ktlevi bir hareket ile elde edilmesi lehinde mcadele ii zerinde tekasf etmelidir.
5. Madde: Trkiye Komnist Partisi; kodaman, zengin kyllerin arazileri de dahil olmak zere, btn byk arazi ve iftlik mlkiyetlerinin
tazminatsz msaderesi ve tekmil topraklarn, hayvanat, makineler ve ebniyenin kyl ve ziraat ecir ve renberlerinden mrekkep komitelerin emri altna konulmas iarlarnn tahakkuku iin alr. Trkiye Komnist
Partisi; ziraat amelelerinin mcadele ve grevlerini, ortak ve kirac kyllerin grevlerini, kyllerin dorudan doruya byk arazi mlkiyetine el
koymak iin mcadelelerini tekilatlandrr.
6. Madde: Trkiye Komnist Partisi, bilhassa kk burjuvazinin yar proleter unsurlar arasnda ilemek, onlarn menfaatlarn ii menfaatlar olduklar nisbette mdafaa etmek suretiyle kendilerini amelelerin ve
kyllerin yanna ekmeye gayret eder.
7. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kitleleri, kendi menfaatlerinin
mdafaas iin dorudan doruya inklap mcadelelere sevketmek,
amele snf ve kyllk ktlelerine, ancak, tekilatl bir mcadeleye hazr
olduklar takdirde, Trkiye'yi yeniden emperyalizmin esir etmesine mani
olabileceklerini, dier taraftan inklabn kazand eyleri inhisar altna alm olan burjuvazinin yksek tabakas tarafndan idame edilen kesatlk
tan, memleketi ekip kurtarabileceklerini gstermek maksad ile, bir sra
muvakkat siyasi metalip ileri srer.
8. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ameli tecrbelerden alnm misallerle, proleteryann ve kylln belli bal ktlelerinin nlerinde duran mes'elelerin, parlamento mcadelesiyle deil, fakat mnhasran amele ve kyllerin halk, inklap diktatrl ile halledilebileceini izah
eder.
9. Madde: Trkiye Komnist Partisi, hakimlerin ve btn mes'ul memurlarn intihapla tayin ve azlolunmalarn temin iin mcadele eder. (Bu
madde Spectator'da 11. Madde olarak alnmtr.)
10. Madde: Trkiye Komnist Partisi, milli istiklali ve inklabn kazanlarn korumann en emin vastas olarak, amele ve kyllerin silahlandrlmasn, burjuva muhafzln meslek edinmi ordularn ilgasn ve
onlarn yerine amele ve kyl milisinin ikame olunmasn ve neferlere zabitlerini semek hakknn verilmesini taleb eder.
11. Madde: Trkiye Komnist Partisi, milli aznlklarn Trkiye' den
ayrlmak hakk da dahil olmak zere, mukadderatlarn bizzat tayin etmek
haklarn kaytsz artsz tanr. Halk Frkasnn mslman aznlklar zorla
Trkletirmek, hristiyan ve musevi aznlklar da ezmek siyasetine her vasta ile kar koyar. Bundan maada, bu aznlklarn emeki ktlelerine, bey
ve aalarnn ve burjuvazilerinin ksmen Halk Frkasna yaklamak ve ks-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 155

men de emperyalizme satlmak ekillerini olan hyanetlerini izah ile, onlar Trk emekileri ile birlikte, istismarc snflara ve emperyalizme kar
mcadeleye sevkeder. Trkiye Komnist Partisi onlar iin hukukta tam bir
msavat, lisanlarn kullanmak, tedvin ve te'sis etmek hususunda tam bir
serbesti, kyllerin ve kk airet efradnn yar derebeyi efendilerine ve
reislerine esir olmaktan kurtulmalarn; bu bey ve aalara ait arazinin, hayvanlarn kyllere ve airet efradna parasz datlmasn talep eder.
12. Madde: Trkiye Komnist Partisi, istiklali ve ihtilal kazanlarn en
emin koruma yolu olarak, ii ve kyllerin silahlandrlmasn, profesyonel
ordularn kaldrlmasn, bunlarn yerine ii ve kyl milislerinin kurulmasn ve kumandanlarnn seilmek suretiyle te'mini talep eder. (Spector'daki
bu madde, 10. maddenin tekrar mahiyetindedir).
13. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Halk Frkas Hkumetince
hapsedilip, zindanlarda ryen tekmil komnistler, inklap hareketlere
itiraklerinden dolay mahkum edilmi amele vesair emekiler ile vergi
vermemek, emre itaatsizlik ve firar gibi crmlerden dolay cezaya arpl
m kyller ve askerler iin umumi bir af lehinde mcadele eder.
EMPERYALZME KARI MCADELE

14. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalizmin ve emperyalizmin btn yerli uaklarnn (byk emlak ve arazi sahipleri, tekmil milletlerin byk ticaret burjuvazileri, btn dinlerin ruhban ve lemas, haI-i
faaliyette veya mtekait aksi inklap memur ve zabta tabakalar ve ilh ... )
barmaz dmandr. Parti, eski devirdeki tarzda emperyalizme tabiiyeti
ve kapitlasyon eraitine avdeti tervi eden bu itima kuvvetlere kar
evrilen btn mcadelelerin bana geer.
15. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ne ekilde olursa olsun, emperyalizmin hulUl iin icabeden harsi eraiti hazrlayan klerikalizme kar
mcadele eder. Katolik ve protestan misyonerlerin memleketten kovulmasn ve idare ettikleri tedrisat messeselerinin kapatlmasn ve emlaklerinin msaderesini talep eder.
16. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalist sermayeye fd veya onun kontrolne tabi tekmil iletmelerin (madenlerin, demiryollarnn,
byk sanayi ve nafa te'sislerinin, bankalarn vesairenin) tazminatsz msaderesini ister.
17. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ecnebi sermayenin, yeni imtiyazlar ele geirmek suretiyle, Trkiyeyi yeni batan bir yar mstemleke
haline irca etmek teebbslerine btn azmiyle ve her vasta ile mani olmaya alr.
18. Madde: Trkiye Komnist Partisi, devlet ve belediye borlarnn behemahal reddini ve emperyalist tefecilere tannm baz gmrk evlerini kendi gelirleri iin kullanma haklarnn kaldrlmasn talep etmektedir.
19. Madde: Sovyetler Birliini her an daha ziyade tehdit eden emperyalist harb tehlikesine kar, Trkiye Komnist Partisi, iddetli propaganda ya-

1561 Aclan

Saylgan

par. Ve, byle bir harp vukuunda, cihan proleteryasnn, Kzl ordularla
omuz omuza cihan sermayedarlarnn, aksi inklap ordularna kar d
menin Trk milleti iin vazgeilmez bir zarlret olduunu, ok azimkar bir
tahrikat ile halk ktlelerine isbat eder. Bu zarfeti inkara ve ayn zamanda
milli istiklale kar ve ehir ve kylerin emeki ktlelerinin en can alacak
menfaatleri aleyhine caniyane bir hyanet tekil eden temayllere kar, Komnist Partisi, btn kuvvetiyle alr.
20. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalist devletlere yakn
lamaya matuf her trl harici siyasete amansz bir tarzda kar koyar ve
Sovyetler Birlii ile sk bir siyasf ve iktisadi ittifak halinde mcadele eder.
Zira, yalnz Sovyetler Birlii ile Trkiye iileri arasnda en samimi bir te
rik-i mesaf, Trkiyenin istiklalini ve iktisaden serbeste inkiaf etmesini
te'min edebilir. Ayn zamanda, Komnist Partisi, mstemleke ve yar
mstemleke memleketlerin emperyalizme kar milli kurtulu hareketi ile
sk bir ittifak ve bu hareketlere fiilf mzaheret lehinde alr.
22. Madde: Trkiye Komnist Partisi, derhal tatbiki matlup atideki
metalibi tahakkuk ettirmek iin mcadele eder:
a) Fabrika ve imalathane komiteleri, sendikalar, sendika birlikleri ve
federasyonlar, bir Trkiye umumi i federasyonlar ittihad, inklap
amele partileri ve amele snfnn, snf menfaatlerini mdafaaya yarar dier her trl inklap tekilatlar yaratmak hususunda tam bir serbesti;
sendikalara, amele cemiyetlerine ve fabrika ve imalathane komitelerine,
ameleleri patronlar ve hkumet makamat nezdinde temsil etmek ve kollektif i mukaveleleri akdetmek haklarnn tannmas, Trkiye m.illi amele tekilatlarnn beynelmilel amele tekilatlarna girmek hakkna malikiyetleri,
b) Amele ve kyller ve umumi emeki ktleler iin tam bir mutabakat halinde, itima, nmayi ve mtereken ilerini durdurmak (grev) serbestisi.
c) 8 saatlik mesai gn (yeraltnda 6 saat), haftada 42 saat, fazla mesai
ve gece ii iin iki misli cret, haftada bir gn cretli dinlenme, her sene cretli drt hafta tatil v.b.,
) Shhi alma artlar, kadnlar ve ocuklara i himayesi, onsekiz yann altndakilere gnde 6 saat mesai, kadnlarn gece ilerinin kaldrlma
s, eit ie eit cret, ondrt yan altndakilere alma yasa,
d) nleyici tedbirler, hastala ve kazalara kar sigorta, i kazalarna
tazminat, sosyal sigorta, fabrikalarda hastahane fonlar, gelirlerden kesilmeden tekat maa, v.b., iverenlerin hesabna isizlere hkumet yardm,
iin ii kurulular tarafndan kontrol,
e) Fabrika, maden v.b., yaknlarnda iilere yeterli lojmanlarn inas.
23. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Kemalistlerin devlet tekeli alhna alnmasn lzumlu grdkleri (demiryolu, ttn tekeli v.b.) iletmele
rin iilerine ve az cretli memurlarna menfaatlarn, br iilerle eit
olarak, grev dahil kapitalist iverenlere -devlete- kar savunma haklarn

Trkiye'de Sol Hareketler 1 157

elde

etmee alr.

KYLLER
24. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kyllerin kendilerinin ve ailelerinin geimlerine yeterli, asgari bir toprak elde etme abalarn destekler.
Trkiye Komnist Partisi, kyllerin byk arazi sahiplerinin ve zengin,
nfuzlu kyllerin sert istismar ve basksndan kurtarlmas iin savar.
Bu emeli gznnde tutarak, parti, bunlarn byk mlkiyetlerine, maliklerine, malzeme ve hayvanlarna kaytsz artsz el l<onulmasn ve bu mlkiyetlerin kaytsz artsz rgatlar, gndelikiler, mevsim iileri, alt ve orta kademe kyllerden kurulacak komitelerin idarelerine verilmesini talep
eder. Parti, baka eylerin yannda, devlete ve dini kurululara ait topraklarn fakir ve orta tabaka kyllere datlmasna alr.
25. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kylleri mahveden faizli borlarn ve ipoteklerin lavedilmesine ve borlarn karlamak iin toprak ve
hayvanlarnn haczedilerek satlmas tehlikesinden kurtarmaa urar.
KYLLK
26. Madde: Trkiye Komnist Partisi, gndeliki ziraat rgatlarnn ve
umumiyetle varlkl snflarn istismarna tabi topraksz kyllerin sendikalar etrafnda tekilatlanmasn te'min iin faaliyette bulunur. Onlarn byk arazi sahiplerine ve zengin kyllere kar olan gndelik metalip mcadelelerini sevk ve idare eder. Bu maksatla, Trkiye Komnist Partisi,
bizzat kyller tarafndan Kyl komiteleri tekil ve ktlevi hareketler
hzland takdirde, bu komitelerin kyl birliklerine tahvil edilmesi lehinde tehrikatta bulunur.
Trkiye Komnist Partisi, ziraat amelesini, amele snfnn bir cz'
olarak, snfi mstakil sendikalarda tekilatlandrr. Ve ehir iileri tarafndan elde edilmi olan tekmil haklardan istifadelerini te'min eder. Btn
bu ky tekilatlar ile ehirlerdeki amele tekilatlar arasnda irtibat te'sisine alr.
27. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ehirlerde olduu gibi kylerde
ve iftliklerde de, emeki ktlelerin sermayedarlara, byk arazi ve iftlik
sahiplerine ve burjuva devletlerine kar menfaatlerini mdafaaya elveri
li her trl inklap cemiyetler tarafndan tekilatlanmak hususunda tam
bir serbestiye malik olmasn talep eder.

EKONOM MESELES

28. Madde: T.K.P., Kemalist diktann ekonomik politikasna -byk

kapitalist iletmeleri, devletin zararna vergiden muaf klarak ve tekeller
vcuda getirerek destekleme politikas- kar savar.
KTSAD VE MAL MESELELER
29. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ancak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile, yani iinde muzaffer proleteryann be senelik program-

ss \ Aclan Saylgan
n

tahakkuk ettirmekte olduu sosyalist kurtulu memleketi ile en sk biriktisadi ittifakn ve yalnz bunun Trkiye'nin mstakil iktisadi inkiafn ve
emperyalistlerin elinde bulunan iktisadi sevklcey merkezlerinin tasfiyesini mmkn klaca kanaatndadr. Ancak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii ile sk bir siyasi ve iktisadi teriki- mesai, esnaf ve sanatkarlar, kk mteebbisleri ve ilh ... kendilerini mahveden emperyalist memleketlerin rekabetine kar koruyabilir.
30. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amele kooperatifleri vcuda getirilmesi iin faaliyette bulunur. Mevcut olmayanlar da Komnist Partisi
tekil eder ve her vasta ile mcadele ederek bu kooperatifleri milli sermayedarlk taazzuvunun birer cz' haline gelmekten menetmeye urar.
Hal-i hazrda byk arazi sahipleri ve zengin kyller iin istinat noktalar tekil eden kyl kooperatiflerine gelince; Trkiye Komnist Partisi,
kyl ktlelerini ihtiva ettiini gznnde bulundurarak bunlarn iinde
faaliyette bulunmaktan da istinkaf etmez.
31. Madde: T.K.P.,dolaysz vergileri dolayl mecburi toplamalara eviren, gittike vergi yknn byk ksmn ihtiya iindeki geni istihlak
kitlelerine yklemekte olan mevcut vergi sistemine iddetle kar gelir.
br yandan, en bata, zengin tabakalara direkt olarak darbe indirecek
vergilerin konulmasna alr.
32. Madde: T.K.P., Kemalistlerin cebri st'.irette koyduklar ve az gelirli
kyllere ok byk yk olan ve onlarn gayrimenkul mlkiyetlerine ve
hayvanlarna koyduklar baz mecburi toplama eklindeki vergilerle mcadele eder. Btn bu cebri almalarn ve cebren alhrlmalarn kaldrl
mas ve bunlarn arazi sahiplerine ve byk kyllerin gelirlerine balana
cak tek bir mterakki vergi sistemi ile deitirilmesinden baka fakir ve orta snf kyllerin her eit mecburi vergilerden kurtarlmasn talep eder.
33. Madde: T.K.P., mevcut kk veya byk gelir vergilerine meslek
erbabna, kk i adamn, az gelirli memurlar, iileri v.b. mahveden
vergilere kar mcadele eder ve bunlarn kapitalistlerin ve byk hissedarlarn btn mlkiyet ve gelirlerine konacak mterakki bir vergi ile deitirilmesini ve alan snfn cretlerine konmu btn vergilerden kurtarlmasn talep eder.
34. Madde: T.K.P., mterakki bir veraset vergisinin konmasn talep
eder.
35. Madde: T.K.P., iilerin ve ehirlerin fakir tabakalarnn yiyecek ve
mesken fiyatlarn ykselten btn dolayl vergilereden (belediye, istihlak .
vergileri ve baka deiik harlar) muaf hhlmalar iin alr.
UMUM MAA.RF

36. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amelelerin, kyllerin ve btn

yoksul halkn ocuklar iin amele ve kyl komitelerinin kontrolne tabi
bedava halk mektepleri almasn ve yoksul ocuklara, derslere devamn
maddi imkanlarnn (elbise, kundura, kitap, yiyecek vesaire) te'min ~dil-

Trkiye' de Sol Hareketler 159

1

mesini talep eder.

37. Madde: Trkiye Komnist Partisi, her trl harsi faaliyetlerin
sevk ve idaresini Halk Frkasnn inhisar altna koyan bugnk teamle
kar ve amele ve kylnn mstakilen her trl burjuva kontrolnden
azade gece dersleri amalarna; marksist, inklap bir edebiyat neredil
mesine ve ii genliine inklap bir terbiye verilmesine imkan brakma
yan fiili memniyetlere kar iddetle mcadele eder.
38. Madde: T.K.P., meslek okullarnn oaltlmasn ve yksek re
tim demokratize edilerek, meslek okullar ve liselerde okuyan proleter veya kyl meneli talebelere ilmi almalarn bu okullarda devam ettirme
ansnn tannmasn talep eder.
GENLK

39. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amele, kyl ve mnevver

genlik arasnda ve umumiyetle yoksul snflara mensup tekmil gen anasr arasnda hususi bir itina ile ve azimle faaliyette bulunur. Amele genliini, komniste yetitirmek iin bilhassa dikkat eder ve Trkiye Komnist Genler Federasyonu'nu bilfiil sevk ve idare etmek sfetiyle kuvvetlendirmeye ve inkiaf ettirmeye alr. Bylece komnist-Leninist fikriyat, emeki genlik zerindeki nfuz ve te' sirlerini derinletirerek amele
hareketlerine yeni, taze, inklap mcahitler hazrlar.
40. Madde: Trkiye Komnist Partisinin direktifi ve rehberlii altnda
yryen Trkiye Komnist Genler Birlii, partinin iarlarn yaymak ve
proleteryann inklap hareketlerine iltihak etmeleri muhtemel tekmil muhitlerde (kk burjuvazi, kk ve orta halli kylnn, milli ekalliyetlerin yoksul ktleleri, umumiyetle spor ve harsi ve ilh ... genlik tekilatlar)
onlara tahakkuk ettirmek ve genliin yreinde emperyalizme ve sermayedarlk istismarna kar snmez bir kin kklendirmek hedefleri etrafnda
faslasz, ylmaz bir mcadele devam ettirirler.
Trkiye Komnist Genler Birlii, ii genliinin ksmi metalibi iin
olan mcadelelerini, bunlar, kahillerin mcadeleleriyle ve amele hareketlerinin nihai gayretleriyle balamak suretiyle sevk ve idare eder.
41. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ordu ve donanmada sistemli
bir komnist propagandas yapar ve Gen Komnistler Birlii'nin asker ve
genlik arasndaki faaliyetlerini sevk ve idare eder.
KADINLARIN HAREKET
42. Madde: Trkiye Komnist Partisi, n safta ii ve yoksul kyl kadn ktlelerine hulUl etmeye ve aralarnda nfuzunu salamlatrmaya
gayret ederek, emeki kadnlar arasnda sistemli propaganda yapar. Parti,
emeki kadn ktleleri iinde nfuzunu kuvvetlendirdike, onlardan en
iyilerini kendi saflarna eker. Ve dierlerini inklap meslek birlikleri
iarlar altnda Trkiye Komnist Partisini seven (sempatizan) tekilatlar-

160 1 Aclan

Saylgan

da tekilatlandrmaya ve proleteryann ve kylln inklab mcadelelerine daha faal bir tarzda itirak ettirmeye gayret eder.
43. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kadnln emeki ktleleri zerinde nfuzt.<m yaymaa uraan kk burjuva siyasi milliyeti vesair
kadn tekilatlarna kar mcadele eder. Onlarn iarlarnn sermayedarlk
idaresinde, kadnn szde msavatna ait metaliplerinin itimai muhtevasn ktleler huzurunda meydana karr ve iarlara ve metalibe kar proleterya ve yoksul kyl kadnlnn menfaatlerini mdafaa eden kendi s
nf iarlarn ileri srer.
2. KISIM

AMELE VE KYL HKMETNN VAZFELER

44. Madde: Trkiye Komnist Partisi tarafndan sevk ve idare edilen
Trkiye proleteryasnn hegemonyas alhnda amele ve kyl bloku tarafndan devlet iktidar zapt olunur olunmaz, Sovyet tertibi zerine kurulacak olan amele ve kyl hkumetlerinin nne dikilecek en mstacel vazife, snfi dmanlarnn aksi inklap hcumlarna kar yeni nizamn
mdafaasn tanzim etmek olacaktr. Amele ve kyl hkumeti, derhal
byk emlak ve arazi sahiplerini, byk burjuvazi ve bu istismarc snf
larn taraftarlarn silahtan tecrit etmeye, aksi inklap ordularn artklar
n tahrip etmeye ve amele ve kylleri silahlandrmaya mecbur olacaktr.
Bylece, bir Kzl ordunun ve inklap milisin ilk nveleri tebellr etmi
olacaktr.

45. Madde: T.K.P., demokratik burjuva ihtilalinin getirdiklerini hz

meyve vermesini salamak, ve bylece ii ve kyller diktatrlnden proleterya diktasna geii hzlandrmak ve alan snf bu
tarihi misyona tekilat ve ideoloji bakmlarndan hazrlamak iin halkn alan kitleleri arasnda organize edici, propaganda yapc ve eitici iler yrtr.
46. Madde: Amele ve kyl diktatrl, ldrc darbelerini ilk nce en tehlikeli dmanlarna, emperyalistlerin ve yar derebeyi mrtecilerin kafalarna indirir. O, ecnebi sermayenin mal olan byk iletmeleri
(deniz ve kara nakliyat, liman ve rhtm irketleri, madenleri, sanayi messeseleri, umumi hidemata mteallik iletmeleri, bankalar v.s.) ve byk
emlak ve arazi sahiplerinin ve Evkafn mal olan iftlikleri (demirba eya
s, makine ve hayvanlar ile birlikte) tazminatsz msadere eder ve milliletirir. Dyun-u umumiyeyi ilga eder.
47. Madde: Milli burjuvazinin, amele ve kyl hkumetinin programn tahakkuk ettirmesine kar her mukavemeti ve milli sanayideki her
sabotaj teebbs, ona ait olan iletmelerin de msaderesini ve millileti
rilmesini icab ettirecektir. Herhalde amele, kyl hkumeti, bykilet
meler zerinde amele kontrol te'sis eder ve bu kontrol fabrika ve imalathane komiteleri vastasiyle tahakkuk ettirir.
landrmak,

Trkiye'de Sol Harekeller 1 161

48. Madde: Milliletiren veya esasen devlet veya belediyelere ait olan
tekmil iletmeler, inklabi esaslar dahilinde yeniden kurulmak ve amele
sendikalarnn itirakiyle idare olunmak zere Sovyetlere devrolunur. Msadere edilen zirai malikaneler ve arazi, ky Sovyetizminin emri altna konulur.
49. Madde: Eski idare zamannda da devlete ait olan topraklar, iftlikler, ormanlar, sular ve madenler de Sovyetlere devrolunur ve onlar tarafn
dan iletilir.
50. Madde: Ziraat Bankas kanal ile krediler sadece fakir ve orta halli kyllere verilir. Bu bankann destei ile geni bir kredi kooperatifleri
tekilat kurulur ve kyllerin faizci sermayedarlar tarafndan istismar
edilmelerine mani olunur. i ve kyl hkumeti, kylleri btn faizci
vasftaki borlarndan kurtarr. Fakir kyller btn vergilerden muaftr.
Kyllerin alt kademe kitleleri, kendi tecrbeleri ile kk ekonominin onlar ihtiya ve fakirlikten kurtaramyacan anladka, T.K.P., bir kollektif
ekonominin kurulmas hareketinin gelimesine ve ii ve kyl hkumeti,
ky ekonomisinin her yoldan, her eit kollektiviteye ve kooperatif ekonomisine evrilmesine alrlar. T.K.P., geni kyl ktlelerini mobilize eder,
onlar kooperatifilik hareketine ve kooperatiflerin idaresine eker.
51. Madde: Milliletirilmi ecnebi bankalar bilhassa, Osmanl Bankas, amele-kyl hkumetine teslim olunur ve harici ticaret devlet inhisar
altna konulur.
52. Madde: stihlak kooperatifleri, mmkn olan her yoldan tevik
edilir. T.K.P., iilerinin bunlarn kuruluunda ve idaresinde aktif yer almalarn salar.

53. Madde: in en yksek ekilde korunmas: T.K.P. Trk iilerine

S.S.C.B. iilerinin malik olduu btn haklardan faydalanmalarn garanti etmee alr.
54. Madde: Balca sanayi ehirlerindeki saraylar, byk emlak ve
arazi sahiplerinin kk ve konaklar, apartman ve akarlar, oteller, byk
maaza ve depolar tazminatsz msadere edilir ve mahalli Sovyetlere devir ve teslim ve Sovyetler tarafmdan idare olunur. Bu ebniyenin mzelere,
devlet idarelerine, mekteplere tahvil olunacaklardan geride kalanlar, ii
lerin iskanna tahsis edilmek zere amele cemiyetlerinin emrine verilir.
55. Madde: Amele kyl hkumeti, kesif halk ktleleri halinde yaa
yan milli azlklara mukadderatlarn serbeste tayin etmek ve arzu ederlerse devletten ayrlmak hakkn baheder. Milli aznlklara mensup komnistler, milletdalar arasnda iilerin beynelmilel tesand lehinde bir
propaganda yapmak, kendilerini maddi ve hususi menfaatler mukabilinde ksmen emperyalistlere satan varlkl hakim snflarn, emeki ktlelerine nasl emperyalizm boyunduruunu geirmeye uratklarn anlatmak
suretiyle, milli aznlklara (Krtler vesaire ... ) mensup iiler ve kyllerle,
Trk ii ve kyllerinin kardee ittihad lehinde mcadelede bulunmak

1621 Aclan

Saylgan

mecburiyetindedir. Ayn zamanda, bir Sovyet cumhuriyeti eklinde teek

kl eden Trkiye amele ve kyl hkumeti, emperyalizme ve derebeylerine kar el birliiyle mcadele iin mazlum milli azlklarn emeki ktleleriyle Sovyet cumhuriyetler federasyonu eklinde bir ittifak akdine matuf
bir siyaset takip eder.
56. Madde: i ve kyl hkumeti btn basmhaneleri, gnlk veya
peryodik matbuat, byk sinema ve tiyatro iletmelerini, radyolar v.b.
milliletirerek, Sovyetlere verir ve ehir veya kydeki geni alan ktlelerin umumi ve politik eitiminde kullanr. Bylece politik Marksizm ve
Leninizm propagandalar yrterek sosyalizmin te'sisi iin lzumlu kltr seviyesini hazrlar.
57. Madde: Amele ve kyl hkumeti, tekmil matbaalar, yevmi ve
mevkut gazeteleri ve mecmualar vesair neriyat, byk sinema, tiyatro,
radyo ve ilh ... iletmelerini milliletirir. Onlar sovyetlerin idaresi altna koyar. Geni emeki ktlelerin umumi ve siyasi terbiyeleri hususunda onlardan istifade eder. Ve bylece Marksizm ve Leninizm devlet propagandas
n tertip ederek, sosyalizm kuruluunun eraitini hazrlar. (56. maddenin
tekrarndan ibarettir.)
58. Madde: Amele ve kyl hkumeti halk ktlelerini, istismarc s
nflar tarafndan iinde tutulmu olduklar kara cehaletle mcadeleye ve
onlarn derinliklerinden, proleterya diktatrlnn mstakbel kadrolar
n karmaya msait bir tarzda inklap esaslara gre, umumi maarif messeselerini batan aa tensik eder.
Trkiye Komnist Partisi, eski devirden miras kalan talim ve tedris
hey' etlerini daimi bir kontrol altnda tutar. ovenizm fikriyatn propaganda etmeye matuf her teebbs, merhametsizce, amele efkar- umumiyesi
nnde tehir eder ve iddetle tecziye eder.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 163

Dokuzuncu Blm

Dipnotlar

1- Mete Tunay, a.g.e., s, 177.

2- bid.
3- bid.
4- Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e.
5- bid.
6- evket Sreyya Aydemir, 1897'de Edirne'de dodu. 25 Mart 1976'da saat
21'de Ankara Numune Hastahanesinde gripten ld.
7- brahim Topuolu'nun, "Neden ki Sosyalist Partisi, 1956-TKP Kuruluu ve
Mcadelesinin Tarihi 1914-1960, I." kitabnda Mustafa Brklce'nin yazara
anlattna gre efik Hsn Demer'in Akaretlerdeki evinde 1.1.1925 ylnda
aktedilen topland TKP'nin II. Kongresidir (a.g.e., s, 96-1047. Brklce yle
anlahyor bu kongreyi: "TKP kinci Kongresi; Dr. efik Hsn' nn Beiktata
ki evinde, 1Ocak1925 tarihinde toplanmt. Darya iki gzc eleman konulmu ve saat 7.30-8.00 arasnda gelen delegeler ieriye alnmt. Toplantya gelenler ismen bilinen kimseler olduu iin pek yabanclk ekilmemi ve birbirleriyle tanmayanlar da tantrlarak, kendilerinden ksa biyografileri dinlenmiti. Ev sahibi sfatyla saat 8.00'de Kongreyi aan Dr. efik Hsn (Demer)
a konumasnda ezcmle: Trkiye'nin geirmi ve geirmekte olduu krizlerin hepimiz iindeyiz ve gryoruz. Mustafa Kemal hata bocalamakta ve ynelecei istikameti tayin edememektedir, dedi. Ve Mustafa Kemalin de hakim
olamad ok kark bir devrede, Mustafa Suphi'nin Trkiye'ye geldiini ve
faciann nlenmesine imkan bulunmadn da (zr diler ekilde) aklad.
Bu ortam iinde; Partimizin ok dikkatli almas gerektiini de ilave etti ve
bir Kongre Bakan ile iki katip seilerek kongrenin almaa balamasn teklif etti( ... ) Kongre Bakanlna kii teklif edilmiti, bunlar, 1- Vanl Kazm,
2- efik Hsn, 3- Dr. hsan zgen idi( ... ) Dr. hsan zgen ... Tramvay, Tersane ve Deniz ileri inkitap ksmlaryla, Mustakil Sosyalist Partisi kuran ii
kesimi nderlerinden olup, 1886 stanbul doumlu olduu tespit edildi. Dr.
efik Hsn Demer'in 1887 doumlu, Vanl Kazm'n ise 1884 doumlu olduu anlald. En yallar Vanl Kazm olduundan, Kongre Bakanlna
oybirlii ile seildi. J<atipliklere: Mustafa Brklce, evket Sreyya Aydemir,
Vedat Nedim Tr seildiler. Vanl Kazm'n Bakanlnda ve onun ksa konumasyla 2. Kongre ald. Bu konumasnda Vanl Kazm (Kip): 'Yoldalar,
Suphi Yolda' ve birok kymetli arkadalarmz kaybettik. Kongreyi aarken
kendilerini anmak iin bir dakika skuta davet ediyorum. imdi Kongreyi a
yorum ... '( ... ) (Kongreye) TKP 1. Kongresinden gelenler (gelen delegeler) un
lard: 1- Ali Rza Keskin, 2- Mustafa Brklce, 3- Dr. efik Hsn Demer (Listeden seilri), 4- Sadrettin Celal Antet, 5- Salih Hacolu (Bunlarn hepsi katlmlardr). Moskova ark niversitesinde eitim grp gelen delegeler (de
unlard): 1- Nazm Hikmet Ran, 2- Hsamettin zdou, 3- evket Sreyya
Aydemir, 4- smail Marat (Laz smail) (Zeki Batmardan sonra yurt dnda
TKP Genel Sekreteri olan smail Hakk Bilen), 5- Kazm Kip (Vanl Kazm), 6Hamdi Alev (amilov), (Bunlarn hepsi de katlmlard). (Kongreye) i kesi-

1641 Aclan

Saylgan

minden gelenler (de unlard): 1- Dr. hsan zgen, 2- Faik Usta, 3- Abdlkerim Soyka, 4- Elektriki Nuri, 5- Seyfettin Osman (Bunlarn hepsi hazr bulunuyorlard). (kinci Kongreye) Aydnlk gurubundan gelenler (unlard): 1Vedat Nedim Tr, 2- Hasan Ali Ediz, 3- Baytar Ali Cevdet (Fahri), 4- Mehmet
Vehbi (Sandal), 5- Hseyin Hkmet (Kvlcml) (Bunlar da hazr bulunuyorlard). Yaplan saymda yirmibir kiinin kongreye katldnn tespit edildii
ve Aydnlk gurubundan gelenleri Dr. efik Hsn'nn Kongreye teskiye ettii de kayda geirildi. (... )Merkez Komitesi, yaplan teklif zerine yirmibir kii olarak kabul edildi. Ve kayda geirildi. Merkez Komitesi Sekreterlii iin,
Ali Rza Keskin tarafndan teklif edilen Dr. efik Hsn alklarla kabul edildi. cra (Faaliyet) Komitesi miktar zerinde duruldu ve teklif zerine 7 kiilik
bir icra Komitesi seimine geildi. Bu arada Dr. efik Hsn'nn.bir teskere
verdii grld. Bu teskerede, cra Komitesi sekreterliine Vedat Nedim Tr,
neriyata Sadrettin Celal ve evket Sreyya Aydemir, Tekilat ilerine Elektriki Nuri ve Baytar Ali Cevdet, genlik tekilat ilerine Hseyin Hikmet (K
vlcml), Mali iler iin Hamdi amilov isimleri teklif ediliyordu. Bunlar da itirazsz aynen kabul edildiler. Trkiye dahilindeki tekilatlarn kontrol ve murakebe ilerine Mustafa Brklce ve Ali Rza Keskin; Moskova Harici Bro VE
rtibat ilerine Laz smail (Mara), Hsamettin zdou, Hasan Ali Ediz seiH
ve tekilat ileri bylece tamamland (... ) Bundan sonra u kararlar yazlarak
oybirlii ile kabul edildi: 1- Kongre kararn ve Parti programn, Komntern' e
gtrp vermek ve gereken ilemleri yaptrmak iin, Genel Sekreter Dr. efik
Hsn'ye tam yetki verilmiti, 2- cra Komitesi ayda bir defa toplanacaktr, 3Parti Merkez Komitesi, Genel Sekreterin Bakanlnda 3 ayda bir toplanarak,
almalarn kontrol ve murakebe edecektir, 4- Komitelerin toplanma zamannda sekreterler bulunmazsa, komite azasnn (3/2) te iki fazlas karar ile
iinden yedek bir sekreter seerek, faaliyet kararlarn alacaktr, 5- Parti 2 senede bir Kongresini toplar ve durumunu gzden geirir, 6- Parti Merkez Komitesi azasnn te iki ounluu ile fevkalade Kongresini toplayabilir, 7Tekilatn btn kademelerinde, kongrelerde seilmi azalar, bir sonraki kongrede kendini savunabilir, arada faaliyet d braklm olsa dahi yanlln
dzeltilmesini isteyebilir. Bu kararlar da yazldktan sonra, Kongreye son verilmi ve gece saat 02.00 sularnda, Kongreye katlanlar birer ikier aralklarla
karak, kongre dalmtr"
8- Dr. Tevetolu, a.g.e. s, 389.
9- Mete Tuncay, a.ge.' de "Aydnlk" ve "Orak - eki" Dergilerindeki yazlar
hakknda ilgin bilgiler sunmaktadr.
10- Rasih Nuri leri, Kurtulu Dergisi ile ilgili eserinde bu derginin Polis Ari
vinde bulunmadn yazyor. s, 11. Nereden biliyor dersiniz?
11- stanbul'un Sovyet Konsolosluunda alan Komntern ajan amisi isimli bir Yahudi, Dr. efik Hsn (Demer)'ye "Aydnlk Neriyat" iin ayda
200 dolar veriyordu. "zel Ariv" de is~ ayda 1000 dolar dendii yazl.
Ayrca, "zel Ariv" de paray veren isim farkldr. ki isimden birinin arada
kurye olduu anlalyor. Sayn evket Sreyya Aydemir'e bu para iini sorduumuzda: "Belki, efik Hsn Komntern memuru bir Yahudiden 'Ay-

Trkiye'de Sol Hareketler/ 165

dnlk'

iin ayda bir miktar para almtr" cevabn verdi.

Ktphanesinde Polisin el koyduu kitaplar yedi sandkt. Ayrca TKP mahallf tekilatlar ve Komntern ile yaplan muhaberat da ele gemiti. zel Arivde u kitap listesine rastladk: "i cretleri ve ilerin
Buhran", "Sendika Meseleleri", "Trkiye ve tima! nklap", "tima! Mesele ve Tslahatlar". Ayrca Bknz., Mustafa Ziver(?), "Komnist htilalleri ve
Subaylar Kitabnn Solcular zerinde Yaratt Telan Nedenleri", s, 6. 1966,

12-

"Aydnlk"

zmir,

13- Komntern organ, nternational Presse-Korres pondenz (Enternasyonal

Basm Haberleri) Blteninin, Yl: 1925, Say: 129; s., 1882, Dr. efik Hsn
(Demer) B. Ferdi imzal yazsnda, 1925 tevkifat konusunda unlar yaz
yor: "Kald ki bu darbe (1925 tevkifat A.S) komnist-nc savalarnn sadece legal alan kesimine indirilmitir. Trkiye Komnist Partisinin illegal
aygtna hemen hemen hi dokunulmamtr. Yerel rgtlerin faal iileri grevlerinin bandadr." (Bknz. Aydnlk Yaynlar, Komnist-Enternasyonal
Belgelerinde Trkiye Dizisi- 3; efik Hsn, Komntern organlarndaki yaz
ve konumalar, s, 23, stanbul, 1977) Oysa ayn yayn organnn say: 6 (15);
s. 269-273'de B. Ferdi imzal bir baka yazsnda, Dr. efik Hsn (Demer),
1925 tevkifatnn TKP'ye indirdii darbeyi u szlerle aklar: "Daha on sekiz ay nce, smet Paa tarafndan kurulmu olan dikta rejimi, komnistlerle emeki kitleler arasndaki balar bylece aniden koparmtr. (... ) (Komnistler) stiklal mahkemesine verildiler. Sadece ok gizli bir kesim almala
rna devam ediyor( ... ). ilerin, daha nce komnist harekete ynelmi dikkatleri, imdi zindanlara atlm olan Komnistlerin kaderlerinin belirlenecei Ankara'daki stiklal Mahkemesine evrilmitir (... ). Verilen kararlarn
netlii, bu hayallerin son kalntlarn da ykt (... )." (a.g.e., s, 88-89).
Vedat Nedim Tr 1897'de stanbul' da dodu. 1916'da Galatasaray Sultanisini bitirdi. Berlin'de iktisat doktorasn yapt (1921). 1929-1933 aras Milli kti
sat ve Tasarruf Cemiyeti Merkez Mdrl; 1933-1937 Matbuat Umum
Mdrl; 1938-1940 Turizm Mdrl; 1940-1944 Ankara Radyosu Mdrl yapt. 1944'ten gnmze Yap Kredi Bankas Kltr leri Mdrlnde bulundu.(?)
Ayrca Bknz., rn-Sosyalist Dergi, Eyll 1977, Say: 39, C: 7, s., 11: "1920 y
l balarnda Ktahya' da gnll bir Halk Alay kuruldu. Bu alay halk her
eyiyle her bakmdan destekledi. Alay Komutan Topu smail Hakkyd.
Daha sonra 15'lerle birlikte Karadeniz' de kahpece ldrld. Topu smail
Hakk, TKP Merkez Komitesi Politik Bro yesiydi. Bu alay, Yeil Ordu' mm
bir koluydu. Ate balarndan sonuna kadar savard." (Ergun Ergl, "10
Eyll 1920, TKP 57 yanda" makalesi). rn Dergisi yazar bu grleri,
TKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri . Bilen Yolda'n, TKP'nin Kuruluu
nun 56. yldnmnde "TKP'nin Sesi Radyosu"ndaki demecinden ve bir de
Yeni a, say: 9, 147 Eyll 1976, s. 818'den aktarm. Aratrmac Mete Tuncay "Trkiye'de Sol Akmlar" 3. Bask, s, 237'de ". Bilen Yoldan Yanl"
bal ile smail Hakk'nn, Mustafa Suphilerle ldrlen, smail Hakk olmadn, smail Hakk Uzunavuluolu'nun 1932'de yaynlanm "Kta-

1661 Aclan

Saylgan

hya ehri" kitabna dayanarak, Ktahyada Milli Alay kuran kiinin "Ethem
Beyin (arkn) mahiyetindeki mfreze kumandanlarndan, Pritineli smail
Hakk Bey olduunu ispatlyor.
14- Sayn evket Sreyya Aydemir 29 Ekim 1926 tarihinde affa urayp, Afyon
Cezaevinden tahliye edildikten sonra, faaliyete katlmadn "Suyu Arayan
Adam" eserinde yazar. Biz burada 1927 iddianamelerinde yer alan bilgilerden yararlandk.
15- "Yn" Derg., 11Ocak1967, Nr. 198, s, 6.
16- Sayn evket Sreyya Aydemir bir konumamzda Dr. efik Hsn Demer'in stanbul'a gizli olarak deil, normal yollarla geldiini ifade etmiti.
17- 1927 ddianamesi.
18- Dr. Tevetolu, a.g.e., s, 399.
19- bid.
20- Bknz. Dipnot; 15
21- "Yn" Derg., 11Ocak1967, Nr. 198, evket Sreyya Aydemir'in "Sosyalist
Kltr Dernei'nde yapt bir konumadan: "Moskova'dan Para Almyor
duk". Muhakkak ki, Sayn evket Sreyya Aydemir para almamt. Ben de
1947-1952 aras Parti yesi iken para almadm, bakalar da. Ama o zaman
TKP'nin Komnterinden masraflar karl para ald muhakkaktr. Stalin;
"Komntern mensuplar benim aylkl memurlarmdr" derdi (A. Koestler).
Bugn de Dou Avrupa' daki TKP mensuplarnn (Dbro) geim paralar
herhalde Trk iilerinden toplanan paralarla salanmyor. SSCB'nin
(Komnternin) para yardmn ilk defa reddeden Parti, Yugoslav Komnist
Partisi olmutur; 1957 ylnda. Bknz., Gnther Nollau, III. Enternasyonal...,
tercmesi (teksir).
22- Dr. Tevetolu, a.g.e., s, 402.
23- 1927 Tahkikat ile ilgili 7 Kasm 1927 tarihli, stanbul Emniyet Mdrl
nn 37 sayfalk fezlekesi; Dr. efik Hsn (Demer)'nn 'Tayfur' takma ad
ile gnderdii mektup; Dr. efik Hsn'niin (Demer) 10 Eyll 1927 tarihli
raporu; Emine Sabiha'nn 'Mesrure' takma ad ile Komntern cra Komitesi
Katipliine yazd 4/5 ve 78.326 sayl mektup; 3 Aralk 1927 tarih ve 682455 sayl 'Komnist Enternasyonali Trkiye Seksiyonu Merkez Komitesi'ne Danski imzas ile gelen cevabi mektup; Moskova'dan "Trkiye Genler
Birliine" yazlm 6 Temmuz 1927 tarih 37443 sayl ve KM (Komnistieskiy nternatsiyonal Molodeji) katibi imzal mektup iin Bknz., Dr. Tevetolu,
a.g.e. s, 395-405; (evki Mutlugul), Trkiye' de Komnizm Tehlikesi var - i
mizdeki Dman, s, 19-21; 1931 ylnda Berlin'de TKP'nin Harici Brosu'nun
yayn organ "nkliip Yolu" Dergisinde (Nr. 5-6) yaymlanm "TKP Faaliyet
Program iin Bknz. var Spector, a.g.e. s, 114-127; Nejdet Sanar, Gizli Komnist Belgeleri, Ankara, 1966, s, 67-73-88; Kenan ztrkmen, Komnizm
ve Trkiye. s, 80-83, stanbul, 1965. Gottard Jaschke, Der Weltbolsewismus,
Berlin, 1936.
24- Dr. Hikmet Kvlcml, TKP'nin Eletirel Tarihi, YOL, Kvlcm Yaynlar, s
tanbul. 1978. Dr. Kvlcml'nn krk yl nce yazd, yaynevinin notuna gre; bin sayfay bulan sz konusu kitabn I. ve 3. blmn kapsayan satrlar-

Trkiye'de Sol Hareketler 167

da, Kadrocularn ar dille sulanmas ilgi ekicidir. Dr. Kvlcml yle yazar: "Mterakkipilik (Frsatlk, gzetleyicilik, A.S) denince gz nne ev
ket Sreyya ve Vedat Nedim gelir. Legal marksizm zaman Sadri'nin (Sadrettil Celal Antel) yayn sahasnda yaphklarn bu iki demogog serseri (a.b.)
tekilat iinde yapyorlard. Sadri, devrimci yayn bomakla urard. ev
ket ve Vedat, tekilah kemirirler ve sekiz, on aristokrat iinin Iaklakiyat iin
toplandklar bir dernek faaliyetini parti tekilat ve faaliyeti ile kartrrlar
idi. 1925 tedhi devrinden sonra Sadri, daha namuslu kt: bu deveyi gdemiyeceini syliyerek tereyadan kl eker gibi hareketten koptu. Lakin Vedat'la, evketin serserilik taraflar galip kt. 'Serseri' kelimesini bir kfr olsun diye sylemiyorum. Vakadr (olaydr). . (evket A.S) ve V. (Vedat Nedim) devrimci hareketle aylkl serseriler kliki halinde balydlar. Arkos ir
ketinde dolgun cretlerle i ve hatta dolap evirdikleri iin hareketten kopuamyorlard. Mesele feciydi. Nitekim burjuvazi bu tiplerin serseri vasflar
n renir renmez, o cihetten yararlanarak bu adamlar kendi kpekliine
(ab) ekmekte gecikmedi (s, 143) ... ki yl sonra ayn pislik blbl (ab)
(evket Sreyya) stanbul ar cezasnda kendi 'ideolojisinin', yani mterakkip ve murakpln baykuu (ab) olacakt. "Vatanm sosyalizm kadar severim" diyecekti ki mesele aydnlansn (s, 144) ... Trkiye' de Marksist hareket hcre hareketi olarak balamh. (s, 168) ... 1) Marksist faliyeti gden hcreleri, partinin baz formalitelerinden, fakat esas itibaryle parti zaaflarndan
yararlanan, kuyrukular yava yava kendi ellerine geirttiler. Bu sayede, organlarn devrimci elemanlar hareketten ve parti kitlesinden tecrit edilmee
urald. 2) Bizzat hcreler kendileri soysuzlatrlp bezdirilmek istendi.
Bunun iin eitli usuller vard. yapmak isteyen hcrelere halis kuyrukular gnderildi. Bunlarn Trkeleri bile dzgn deildi. Mevzu evresinde
hi bir heyecan uyandrmyorlard. Hcreyi asla alakadar etmiyen basmakalp mevzular seiyorlard, nk daarcklarnda doru yanl ezberlenmi
veya mektepte okunmu bir trl hazmedilememi szde 'Marksist' kusurlardan baka birey bulunmuyordu. Siyasi, kitleci, hareketi faaliyet zerine
en basit bir mnakaa bile gndeme sokulamyordu. Btn tekilat faaliyeti, asl astar, ucu buca bulunmayan baz szm yabana 'istatistik' stunlarn doldurtmak ve bu yoldan 'mterakkip ve Murakp' hayvanlara 'yem'
hazrlamaktan ibaret kalyordu ... Hcrelere 'takviyeciler' gnderilir ve haftada bir takviyeci deitirilirdi. Bundan maksat, 'Meslei nkilap' (profesyonel) yetitirmek taktii deildi. Kuyrukular, kendisine bugn bir hcre
teslim ettiklerini, yarn ayn hcreye; hain, on para etmez, provokatr ve
ilh ... diye takdim eden baka bir takviyeci ile deitiriyorlard. Onbe gn
sonra, hi merak etmeyin, bir nc 'takviyeci' ikinci 'takviyeci'yi sfra indirecek ve: 'Sakn ha, ona bir daha selam vermeyin' diyecekti. (s, 169) ... Her
kim olursa olsun grlyor: "profesyonel kuyrukular" satlk eekler gibi
yemlerini kim veriyorsa onun adna anryorlar (ab). Dn ii snfndan bir
kar wnduklar zaman, proletarya fikriyatn bir semer gibi tadlar. Bugn
arpay burjuvazi verince, semerlerini atllar. Srtlarnda yaldzl birer palan,
Halk Frkasnn (CHP'nin A.S) vurduu gemle Paalarn 'adsz' mekkaresi

168 j Aclan

Saylgan

(dzenbaz A.S) oldular. Tabii kuyrukularla satlk eekler arasnda samimiyet bakmndan derin bir fark var: Eek, sahibi kim olursa olsun, onun
karna hizmet eder. Fakat kuyruku eekler, ii snfnn resmen 'efendi' bildikleri zaman bile, gzleri burjuva ahrlarnda kalm eolu eeklerdir ...
(s, 179)" (ab). Dr. Kvlcml'nn, buradaki btn hedefleri 'Kadrocular' ev
ket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr, Burhan Asaf Belge ve dierleridir.
Bu satrlarn 1946'dan yani ok partili dneme geildikten sonra yazld anlalmaktadr.

Blm

Romantik Devir (1928 - 1938)

Trkiye Komnist Partisinin illegal seksiyonu iinde, 1923'lerden

beri srp gelen ihtilaf nihayet 1927'de trajik bir ekilde patlak verdi.
Komnternin anlaysz mdahalelerine ba kaldranlar, gizli Partiye
hakim olan Dr. efik Hsn (Demer) tarafndan tasfiye edildiler. Hem
bu tasfiyeyi, hem de Komnternin mdahalelerini protesto etmek ve
baltalamak amacyle, Dr. efik Hsn'nn (Demer) ynetimi altna giren illegal tekilat Vedat Nedim (Tr), siyasi polise ihbar ettil.
Parti, Dr. efik Hsn'nn tevkif edilip 17 Nisan 1929'da tahliye
edildikten ve Kstence yoluyla ilkin Varova, sonra Berlin, daha sonra Paris'e geip, on yl sreyle yurt dnda kalmas, gizli Partiyi dar
dan ynetmesi sonucu, Trkiyedeki partililer arasnda bir kemeke
bagsterdi. Komnternin, kr krne aleti haline gelen gizli "TKP"
on yl iinde hemen hemen her yl tevkifata maruz kald ve her tevkifatta, Dr. efik Hsn (Demer) adna partiyi ynetenlerin ayr ayr
ahslar olduu grld. Bu kemekee liderlik kavgalar da katlnca,
gizli parti faaliyetleri gln, romantik hareketler olmaktan ileri gidemedi. Komnterne ballk, olur olmaz yerlerde datlan beyannamelerin sonuna yerli-yersiz "Dnya ileri Birleiniz!" slogannn yazl
mas ile beliriyordu. 1928 - 1938 dnemini incelerken, partide sekreter
olarak grev alm isimlere gre bir ema ortaya koyacaz. Ve her y
l, o ahslarn mihveri etrafnda deerlendireceiz.
1928'den, 1933'e kadar geen devre, Atatrk Trkiyesinin ve Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, en istikrarl ve kuvvetli olduu bir devirdir. Tek Parti idaresi, tara burjuvazisi ile de sk ibirliine giritik
ten sonra bir hayli glenmi, istihbarat, 1927 tevkifatndan sonra,
partinin muhtemel tekilatlar hakknda bilgi ve tecrbe sahibi olmutu. Polisin glgesi altnda yeralt tekilatna girien bir avu "romantik" Komntern ajanlar, dattklar beyannamelerle kendi provokasyonlarn kendileri yapmlar; ajitasyonla, provakasyon arasn
daki fark ayrdetmekten aciz kalmlardr. 1938'de TKP'nin Donanmaya ve Harp Okuluna szmas ile durum deimitir. nk, 1935

1 70 1 Aclan

Saylgan

ylndan

sonra gizli Partinin Trkiye' deki yneticileri, Komnterni

1935'teki VII. Kongresinde alman karara uyarak legal anti-faist ceph
faaliyetine gemiler; illegal alma ile legal alma arasnda bir der
ge kurmulardr. Dr. efik Hsn Demer'in, 1939'dan sonra Trki
ye'ye gelii ile kurulmu bulunan denge daha da pekitirilmi, eitL
art ve durumlarda uygulanan "Tek Cephe" programlar ile, 1960'tar
sonra Trkiye' de komnizm kitle hareketi olmaya yz tutmutur. An
cak kitleyi meydana getirenler ii ve kyller olmayp, genellikle
renciler ve toplumun lvanten aydn kesimi idi ...

1927 tevkilatndan sonra

TKP'nin yeniden
toparlanma sreci iinde
nemli rol stlenenlerden
biri de Hsameddin
zdou olacaktr.

Hsamettin zdou2 Devri 1928

1927 tevkifat dnda kalanlar Komntern'e sk skya
bal olarak faaliyetlerini zmir, Gaziantep ve Bursa'da yrttler. 1928 ylnda 3-4 Ocak gecesinde, stanbulun, Beyolu, Galata, Beikta, Kasmpaa semtlerinde duvarlara
"Trkiye i ve Kylsne" hitaben yazlm beyannameler
yaptrld. Beyannamelerin altnda "TKP stanbul Komitesi" imzas vard. Yrtlen tahkikatta, eczac Lefter, Lefter'in kardei Nikoliadis, ofr Kazm, ressam Samih, ofr
Fazl, muallim hsan yakalandlar.
Bu ajitasyon, Hsamettin'in (zdou) hapisten kndan
(1927 tevkifat) sonra yaplmt. Partinin bu seferki tekilatlan
mas, Hsamettin (zdou)'e verilmiti. Parti - Plenumu, Hsamettin'in
(zdou) evinde topland. Sar Mustafa (Brklce), tahsildar Salih, kundurac Dervi Hilmi bu toplanhdan sora TKP'nir stanbul Vilayet Komitesini tekil ettiler. Ttn iisi Troki nam ile maruf Mehmet, Bursal
Emin (Sekn)3, Trkiye gizli Komnist Partisi'nin Genlik Birliini tekil
ettiler. Bu tekilatn bana Emin (Sekn) gemiti. Partinin sekreteri Hsamettin'in (zdou) nderlik ettii bu beyannameler ta basmas ile baslm, ayrca Kocaeli ve Samsun' da da tekilat kurmak zere faaliyete geilmiti. Hsamettin'in (zdou) evinde toplanan Plenumda bulunan dier ahslar Hamdi amilof (Alev), Mussolini namyla maruf Ahmet, Adana' dan Makinist Ali lhami gibi kimselerdi. Karaky ve Bebek semtinde
ilk hamlede sekiz hcre tekil edildi. Sekiz hcreden nn idarecisi
mntka komitesi sekreteri ttn iisi Hsn idi. Dramal Hseyin ile Kavalal Hseyin, hcrelerle vilayet ve mntka komitesi arasnda irtibatlk
yapyorlard.

Trkiye Komnist Partisinin genlik seksiyonu 1923'ten 1938 yl

na gelene kadar baytar Cevdet, Hasan Ali (Ediz), Dr. Hikmet (Kvl
cml) tarafndan ynetilmiti. 1944'ten sonra bu grevi Mihri Belli zerine ald.
Cezaevinde bulunan Dr. efik Hsn'nn (Demer) Parti ~aliye-

Trkiye' de Sol l-Iareketler 1 171

tini hapisaneden kontrol ediinin belli bir delili de 21 Eyll

1928 gn, Dr. Hikmet Kvlcml'nn, Dr. efik Hsn'y
hapishanede ziyaret ederken kendisine aporafla yazlm
baz parti neriyatn verirken yakalanmas idi. Ayrca Dr.
efik Hsn (Demer) de, Dr. Hikmet'e (Kvlcml) "Kemalist Trkiye Nereye Gidiyor? Son Sene Zarfnda Trkiye'nin
ktisadi ve Siyasi Vaziyeti" balkl Parti neriyatnn msveddelerini verirken yakaland. Hapishane hcresinde yap
lan aramada TKP yelerinin listesi, baz gizli neriyat ele
geti. Bu hadise zerine Dr. efik Hsn (Demer), 28 Ekim
1928'de Yozgat Cezaevine srld. Dr. efik Hsn'nn
(Demer) srlmesinden dokuz gn nce de (19 Ekim 1928),
Sar Mustafa (Brklce), Bursal Emin (Sekn) ve Hsamettin (zdou) "Aziz", "Trkiye Amelesine ve Yoksul Halk Kitlelerine" balkl
ve "stanbul Tramvay Hcresi" imzal beyannameler kaleme alnarak
stanbul ve Beyolu semtlerinde duvarlara yaptrld.
Parti faaliyeti cmlesinden olarak, zmir'de Varnal Muhiddin,
yz kadar Bulgar mltecisi arasnda hcre tekilat kurmaya yeltendi. Yirmi mlteci tevkif edilmekle birlikte, beraatlarn mteakip hudut harici edildiler.
Komnist Partisi, Gaziantep ve Kilis'te de Dastanl Muhiddin
Sreyya tarafndan tekilatland. Eski retmenlerden M. Emin, rsumat bakatibi Hsamettin, Kanaat Maazas sahibi Zihni, arzuhalci
Mehmet, Mahmut erif, Maraizade Hamit, eski kaymakamlardan ve
Mersin' de ikamet eden Seyfullah, Hazak Nahiye Mdr Mustafa e
fik tevkif edildiler. Mahmut erif, Mehmet Emin, Mustafa erif drt
aya, Muhittin Sreyya iki aya hkm giydiler.
(Ruenolu) Emin (Sekn), Ahmet Gavsi, mer Fevzi'nin tekil ettikleri Bursa Vilayet Komitesi 1 Mays 1928
gn "Trkiye Amele Snfna ve ehirli Halk Kitlelerine"
balkl ve "III. Enternasyonal Trkiye Komnist Frkas
Merkez Komitesi" imzal beyannameleri tabettiler ve Bursa' da duvarlara yaphrdlar.
1928 yl faaliyetlerinin, Trkiye gereklerine hitap eden
bir yn olmad anlalmaktadr. TKP tasfiye edilen liderlerinden sonra, Komnternin tenkitlerini olduu gibi kabul
etmi, hcre tekili, duvarlara beyannameler yaptrma;
ocuklar aracl ile ii semtlerinde bildiriler datma gibi
basit ajitasyonlara bavurarak, Moskovaya balln teminat altna
almtr.

"Donanma Davas
yarglamalarnda 15 yllk
hkmle ilk srada yer
alanlar arasnda Kvlcml
ve nl edebiyat Kemal

11

Tahir ile birlikte

"Trk Ocaklar"ndan
"ttihat Terakki"ye, aradan
Trkiye Komnist Partisine
uzanan yolda en nemli
simalardan biri de
Eskijehirli Ethem Nejat'tr

112 \ Aclan

Saylgan

Nazm

Nazm Hikmet, Hasan Ali

Ediz tarafndan tasfiye
edildikten sonra kendisini
bir sre edebiyat
al~malarno verip, daha
sonra yeniden TKP
faaliyetlerine katlacaktr

Hikmet (Ran - Verzanski)4 Devri 1929.

1928'in mevzii beyanname olaylarndan sonra, Dr. efik

Hsn'nn (Demer) Yozgat Cezaevine gnderilmesi, Vedat Nedim
(Tr) ve arkadalarnn Parti d braklmas; evket Sreyya'nn (Aydemir) Ankara hkumeti ile ibirliine gemesi; elektriki Nuri ile
baytar Salih'in stanbul Sovyet Konsolosluundan vize alarak Moskova'ya gitmeleri, TKP'ni, Moskova'ya sk skya bal fakat, ok zayf
bir duruma drd. Hsamettin'in (zdou) tekil ettii ilk Merkez
Komite yetersiz grldnden, yeni bir topland aktedilerek, Nazm
Hikmet'in teebbs ile Laz smail (Marat) -Kasm Fikri mstear ad
ile- Sar Mustafa (Brklce) yeni bir merkez komite tekil ettiler. TKP,
bir yandan legal alanda laacak, te yandan da hcrelenme yoluyla
gizli tekilat gelitirecekti. Legal sahada, Nazm Hikmet (Ran - Verzanski), ile Laz smail (Mara) alacaklard. Nitekim, Nazm Hikmet
ve Laz smail (Mara) o sralar Zekeriya Sertel'in kard; fakat fanatik bir komnist olan ei Sabiha Zekeriya'nn (Sertel)
ynettii "Resimli Perembe" dergisinde almaya balad
lar. Bu haftalk dergide Nazm Hikmet'in, Moskova niversitesinden arkada Vala Nurettin de alyordu. Nazm, ayrca Vala ile ilk defa Milli Mcadele balad yllarda
1920'de Anadolu'ya gemiler, Spartakistlerden Sadk Ali
(Mehmet Eti)'nin telkinleri ile komnizmi benimsemilerdi.
Halk tirakiyun hareketi srasnda sekiz yla hkm giymi,
Anadolu grubu komnistlerinden Nizamettin Nazif de (Tepedelenliolu)5 "Resimli Perembe" yazarlarndand. Ayrca
Hamit Nuri, Halil Adem de ayn dergide alyorlard. Muharrir Cevdet de hapisten kmt.
"Resimli Perembe" de legal almalar devam ederken, TKP illegal almalarna ayn paralelde devam ediyordu. "Kzl Yldz - stan
bul" ve "Komnist" gazeteleri illegal olarak yaymlanmaktayd. Parti
ayrca, Komntern stratejisine uygun beyannameleri duvarlara yap
tryordu. Kazleme'de, ihane' de 28 ubat 1929 tarihinde "Dnya
ileri Birleiniz" diye biten beyannamelerin duvar ve aalara yap
trld grld.
Nazm Hikmet, 1929 ylnda yzelliliklerden aban Aa'mn olu
Fuat' Ankara'ya yollad. Fuat'n temas kurye faaliyeti cmlesindendi. stanbul'da da Komntern ile temaslar devam ediyordu. Komnternin "Balkan Komnist Federasyonu" mensuplarndan Dr. Tomof,
Sovyet Harici Ticaret Brosu'nda memur gsteriliyordu. Komntern
ile TKP arasnda irtibat Hamdi amilof (Alev) idi. Hasan Hsn Sait
isimli "Sovyet Vapur Acentesi"nde alan, bir baka Komntern aja-

Trkiye' de Sol Hareketler 173

nnn

evinde Hamdi amilof ile Dr. Tomof temas kuruyorlard.

29 Mart 1929 tarihinde TKP'nin gayretiyle ttn iileri bir kapal salon toplants tertip ettiler. Bu tarihten iki ay sonra, 4 Mays 1929
gecesi, ilk tevkifat zmir' de balad. Bilahare tevkifat stanbula sirayet
etti. 25 Haziran 1929 tarihinde Parti mensuplar "Taklib-i Hkumet
Crm" ile zmir Ar Ceza Mahkemesine verildiler6. Tevkif edilen 35
kiiden7 24 kii hkm giydi8. Doktor Hikmet (Kvlcml), Hsamettin (zdou), Laz smail (Mara) 4 yl 6 ay 15 gne; Ferit (Kalmuk) ve
Ahmet Kaya 4 yl 6 aya; Saati Niko 4 yl 15 gne; Manan arfhan ve
Koa 4 yla; Yusuf, Troki Mehmet, Selanikli Hsn, Selanikli Hasan,
baytar Mehmet, Niko Senkiyevi 4 yla; Kk Hilmi (Hilmi Seyhan),
Enver, Abbas, Kzolu Ali 3 yl 4 aya; Mehmet kr, Salomon, Ahmet 2 yla; makinist Tevfik 1 yla (ar hapis) mahkum oldular. Nafiz,
Nesim, skeeli Hasan, erif, Kafkasyal brahim, Azizolu Mustafa,
Mustafa Stk, akr Hasan ve Muhittin beraat ettiler9. Dr. Hikmet (K
vlcml)lO, Hsamettin (zdou) ve Laz smail (Marat) 11 tahkikatta,
TKP'nin legal kolunu saklamasn bildiler ve Nazm Hikmet'i tevkiften kurtardlar.
Bu tevkifattan anlaldna gre, zmir Vilayet Komitesi sekreteri retmen Ahmet Kaya idi. Manan arfhan'n datt 1 Mays ile ilgili beyanname Laz smail (Marat) taraf~dan Nesim'e yazdrlm, basm salandktan sonra Manan arfhan'a verilmiti. Teksir edilmi
beyannamelerin bir ksmn da saati Niko datt. Ayrca Niko, Komntem VI. Kongresinde alnm olunan kararlar bildiren bir beyannameyi de datmt. "Kzl Yldz - stanbul" adl yasak gazeteyi de
Laz smail (Marat) ve Nazm Hikmet tarafndan hazrland halde,
Laz smail bunu zerine ald. Bu gazete Ferit tarafndan oaltld. te
yandan baytar Mehmet'in Bulgaristan' dan getirdii "Balkan Federasyonu"nun yaymlad gazeteler de Parti yelerine datld. "Sosyalizme Gei", "Faizm Nedir?", "i Birlikleri Nasl Olmaldr?", "Fr
kann Bolevizasyonu", "Frka Hcreleri Neden Dalr?", "Gazeteci
yle Anlatyor", "Tekilat Bahsi", "Dahili Hadiseler", "Ekmek Kavgas" gibi yazlar ve risaleler Ferit tarafndan datlm ve bunlar polisin yapt arama srasnda Ferit'in evinde kmt. Tevkifatn z
mir' de balamas, "Genler Birlii" imzal beyannamelerin, zmir'de
duvarlara yaptrlmas yznden olmutur.
Nazm'n, 1929 organizatrlne ramen, illegal faaliyetten ok
legal faaliyete nem vermesi, Parti iinde ve Komntern nezdinde
honutsuzlua sebep oldu. Hasan Ali (Ediz), Nazm Hikmet'ten ba
ka, Hamdi amilof'u (Alev), Sar Mustafa'y (Brklce) korkaklkla itham ederek Rusya' dan stanbul' a dnd.

l 74 j Aclan

Saylgan
Hasan Ali (Ediz)

Devri21930

Hasan Ali (Ediz), Rusya' dan TKP'nin bana geldii zaman

yaymlad bir beyanname ile, Nazm Hikmet; Sar Mustafa
(Brklce), Hsamettin (zdou), Hamdi amilof'un (Alev)
Komntem karar ile TKP' den ihra edildiklerini bildirdi.
Hasan Ali (Ediz), TKP'nin faaliyete geirmesini mteakip "Kzl stanbul" isimli illegal gazeteyi nere balad. Partinin faaliyete geii nedense svire basnnda baz yaynla
ra sebep oldu. 24 Mays 1930 tarihli "Le Joumal de Geneve",
TKP'nin faaliyete getiini, Cumhuriyet Halk Partisi'nden
ayrlanlarn ve 1927'den sonra TKP d braklanlarn Komnist Partisine kazanlmak istendiini yazyordu. Ayrca veriTKP'nin ilk ekirdek
kadrosundan olan Hasan
Ali Ediz, partinin en len haberde TKP'nin orduya ve okullara nfuz ettii bildiriliyordu. 30
entellektel kiilerinden Austos 1930 tarihli bir baka svire gazetesi "Messager de Montebiriydi. Trk okuyucusu onu
daha ok Rusa'dan yapt reux", "Trkiye' de Komnizm" balkl bir makalede, Partinin eski fatercmelerle tanyacaktr
aliyetlerini yeni faaliyetler gibi gstererek unlar bildiriyordu: "TKP
kuruldu. TKP'ye Moskova' dan hediye olarak 900 TL. deerinde srma
l bir apka gnderildi. "Aydnlk", "Halka Doru", "Orak - eki"
dergileri yaymlanmaya balad. Sovyet memuru Kitaigorodski bir
yandan TKP genlik tekilatn idare ederken, te yandan Trk - Sovyet dostluunun gelimesi iin alyordu"13.
Hasan Ali (Ediz), faaliyetlerini, stanbul'dan sonra, Eskiehir, z
mir ve Ankaraya da kaydrd. 22 Kasm 1930 tarihinde, Hasan Ali'nin
(Ediz) direktifi ile zmir'de gazetelere posta ile ve baz semtlerde beyannameler eklinde "Trkiye Komnist Partisi" imzal ve "Btn
Dnya ileri Birleiniz" diye biten ve "1 Austos Beyannamesi" ismini alan bildiriler gnderildi ve datld. Ayrca Eskiehir' de,
Demiryolu (imendifer) Fabrikasnda bir helada, zarf iinde
"TKP Eskiehir Komitesi" imzal, zmir' de datlan beyanJGUJU'tAl. DE DENE"\/E
namenin bir ei bulundu. 1930 Nisan'nda Ankara'da "ma
lat- Harbiye" fabrikasnda alan iilere, TKP stanbul' dan
posta ile beyannameler gnderdi. 7 Kasm 1930 tarihinde ayn fabrika iilerinden marangoz dris'in evinde "TKP Ankara Vilayeti Komitesi" imzal ve muhteviyat zmir' de dat
lanlara uygun onbir adet beyanname ele geirildi.
Hasan Ali'in (Ediz) "Maltepe Askeri At Okulu"nda dattrd beyannamelerden sonra polis duruma el att. Hasan
Ali Ediz, Emin, Remzi, Cezmi, Nusret, Mehmet Ziya, Cemal,
Halit, Hatice, Mnire, terliki smail, Nihat; zmir' den Cazim (Aktimur),
Fuat, Yusuf, Mehmet Sait (firezeci), tesviyeci Durmu, firezeci Abdurrahman olu Emin; Ankara'dan Top fabrikasndan Mehmet olu Rstem'in hcreleri meydana karld. Hasan Ali (Ediz) 4 yla; Emin14,

Trkiye'de Sol lfan::kctler 175

Remzi, Nusret, Mehmet Ziya 2 yla; Cemal, Halit, Hatice, Mnire, terliki smail 1 yla, Nihat 6 aya; Mehmet Sait bir ay onbe gne, Yusuf bir aya, Rstem, Durmu, dris onbe gn hapis cezasna arphrldlar.
TKP tevkifat devan ederken, CHP idaresi top fabrikasnda yevmiyelerinin artrlmasn isteyen tornac Niyazi'yi,
Fazl Baba'y, top muayene memur muavini Tatar Abdullah', elektrik ksmnda Arap Erefi, ilerinden att. Ayrca
Krkkale "malat- Harbiye" de alan ve fabrika hesabna
Rusya' ya staja gnderilen Osman Numan'n da iine son verilerek, komnizm propagandas yapmak suuyla muhakeme altna alnd. Gerek yevmiyelerin artrlmasn isteyenlerin, gerekse Osman Numan'n TKP ile ilikileri hakknda herhangi bir
ipucu ele geirilmemi, phe zerine haklarnda ilem yaplmt.
Nazm Hikmet, Hasan Ali (Ediz) tarafndan Parti d brakldk
tan sonra edebi faaliyetlerine hz verdi. Tiyatro eserleri kaleme ald.
Nazn Hikmet' in 1933 ylnda tekrar, TKP tekilatlanmasnda aktif rol
alacaktr.

1931

Yl

1931 yln, tekrar Hasan Ali (Ediz) devri olarak kabul edebiliriz.
Zira Hasan Ali, TKP'ni bu sefer hapishaneden idare ediyordu. 1 Aus
tos tarihi "Komnist Genlik ttihad"nn bayram idi. 1 Austos 1931
mnasebeti ile Temmuz aynn son haftasnda stanbul, Eskiehir, z
mir gibi ehirlerde bir yl evvel datlan beyannamelerin benzerleri
datld. Ayrca, Bursa, zmir, Ankara, Edirne, Konya ve Samsun gibi
ehirlerde muhtelif adreslere, bu arada askeri birliklere
(mstahdemlere), er ve subaylara posta ile bu beyannameler
gnderildi. Beyannemeler "TKP Merkez Komitesi" imzasn
tayordu. Beyanname, 1 Austos tarihinde fabrikalarda, k
lalarda, krlarda ve sokaklarda toplanlmasn, nmayiler
tertibini, vergilerin indirilmesini, askerlik mddetinin ksal
tlmasn, asker maalarnn artrlmasn, Komnist Partisi'nin tannmasn, mevkuf ve mahkum komnistlerin tahliyesini istiyordu. Hasan Ali (Ediz) bu beyannameyi enitesi
terliki smail vastas ile Manastrl Celal Zht'ye (Benneci)
gndermi, o da teksir edip datmt. Hasan Ali (Ediz) tekrar muhakeme altna alnd ve 7 yl, alt aya hkm giydi. Dier yakalananlar Celal Zht (Benneci) 3 yl drt aya; ressam Halit 3
yl, drt aya; Nusret 5 yla; mulazm Sabih bir yla; Salim Ragp bir aya;
Burhan Ne'et bir ay hkm giydiler.
zmir'in, Yunan igalinden Trk ordusu tarafndan kurtuluunun

Yllar sonra TKP'ni~ bana

geecek olan "Laz lsmail"
partinin en faal
elemanlarndan biri olarak
cezaevinden ktktan sanra
Berlin'e yerleecektir

176 \Aclan

Saylgan

-9 Eyll 1931-yldnm gn, Giritli tenekeci Recep, Alaaddin, Orak

- ekili beyannameleri kk ocuklara datrlarken yakalandlar.
Aydn'n Karapnar Nahiyesinde makinist Ali Cevat'n evinde "Kzl
stanbul" gazeteleri ele geti. Gene Aydn Sanat Okulunda "Kzl stan
bul" gazeteleri rencilerin dolaplarnda bulundu. Ali Cevat, ret
men Baha, zzet, Musa Ouz, hikayeci Sabahattin Ali yakalandlar. Aydn Ceza Mahkemesinde durumalar yapld. Ali Cevat, Baha, ren
ci zzet, Musa Ouz yirmibe gn hapse mahkum oldular. Sabahattin
Ali beraat etti.
zmir'de Foa'da, Dr. efik Hsn'nn (Demer) kardei Salahi
Hsn'ye Avrupa' dan komnist propaganda bror ve kitaplar gnderildiyse de polise bunlara el kondu.
Macaristan Komnist Partisi, Yabanc Brosu mensuplarndan M.
Rezen Bakm'a Berlin'den, stanbul' da Ali Ziya, eczac Vasf'n halazadesi Mehmet Reat' a, zmir' de Ericson firmasnda memur Salahi
Hsn'ye, ebezade Atf'a (bu zat da Dr. efik Hsn'nn kardele
rindendi) neriyat gnderilmesi yazld.
Dr. efik Hsn (Demer) ve eczac Vasf, Almanya' dan "nklap
Yolu" gazetelerini Trkiye'ye soktular. Aynca "L'Orient et Les Colonies" dergileri de eitli kanallardan Trkiye'ye gnderildi.
1931 yl faaliyeti grld gibi, iki ynde gelime gstermitir.
Hasan Ali (Ediz) orduya nfuz iin, ajitasyonlara girimi, fabrikalarla
birlikte ordu mensuplarna ve birliklerine beyannameler postalamtr.
te yandan, Hasan Ali'ye (Ediz) gveni sarsld anlalan Dr. efik
Hsn (Demer), eczac Vasf ile birlikte Trkiye'ye "nklap Yolu"yla,
ilgili komnist matbuat sokmaya almlar ve Trkiye'ye sokulacak
matbuat konusunda Macar komnisti Rezen Bakn ile ibirlii yapm
lardr.

Hasan Ali Ediz

Hakknda

1938 Tarihli Bir

Belges

"Komnist tahrikatndan drt seneye mahkum, olup cezasn Elaz hapishanesinde ektikten sonra komnist tekilat tarafndan Rusya' ya karlarak, orada ark Darlfunun' da (Dou niversitesi) komnistlik tahsilinde iken, Moskova Komnis Frkas ark liderlerinden
Dr. efik Hsn, stanbul Komnist Partisi Bakan Laz smail ve bu
gibi muzr faaliyetleri ile tannm komnist elebalar tarafndan tahsili yanda braklarak tekilat kurmak ve yeni aza bulmak vazifesi ile
gizlice stanbul' a gnderilen ve stanbul' da, Rusya ya gidip gelmi tannm komnistlerden Burhan, Conka Ali ve ofr Halit'le yeni batan
stanbul Komnist Mntka Komitesini kurup, reisliine geen ve bu
sahada polise tannmam yeni elemanlar elde etmek zere faaliyette
bulunan, her fenal yapabilecek kabiliyette ve komnizme ok bal

Trkiye' de Sol Hareketler

l 77

bulunan Kavalal Mehmet brahimolu Abbas, takip ve aratrmalar

neticesi yakalanm ve sorgusunda yukardaki hususat teyid etmi olduu ve Rusya' dan dndkten sonra sakland yerlerde kendisini
saklayanlar hakknda verdii malUmat, bu adama yataklk ve yardm
eden ttn amelesinden Cemali, Rza, Mehmet Ali, Yunus, Conka
Mustafa, Mehmet drisin ifadeleri ile de sabit olduu ve bu meyanda
mevkuf olduundan ifadesine mracaat edilmemekle beraber Abbas
ile ad geen Rza ve Mehmetin sylediklerinden anlald vehile
Komnist Dr. Hikmet, Abbas gizlendii sralarda Beikta, Uzunca
Ova' da berber Ha sann evinde ziyaret ederek temasa getii ve yine
Abbas'n gizlendii srada komnist elebalarndan Hasan Ali (Ediz)
Kurtulu'ta kilise duvar dibinde Abbas'a 150 lira verdii, Abbas'tan
ve kendisinin itiraflarndan anlald, ancak Hasan Ali bu paray eski mahkumiyet arkada ve hasta bir adam olmas dolays ile merhameten Abbasa verdiini sylemekte ise de, Hasan Alinin malum olan
meru kazanc kat'iyen buna msait olmamakla beraber, az ok paras
olan bir adamn bile ivazsz ve bir gayeye mstenid olmadan 150 lira
gibi mhimce bir yekunu srf insani yeten bir baka adama vemesi imkan dahilinde grlmediinden, Hasan Alinin bu paray kendi teki
latlar dahilinde ve gizli bir kanaldan alp Abbasa vermekle tavvif edilmi olduu ve bu paray vermekle ancak ald vazifeyi yapt kanaatine varlmakla beraber, kendisinin bunu inkar etmesine ramen Abbastan mezkf 150 liray alrken Hasan Alinin kendisine bu para ile
kamasn tembih ettiini ve muvaffak olmak temennisinde bulunduunu yaplan muvacehesinde Hasan Ali'nin yzne kar syledii,
Hasan Ali 1318'de Kosova'da domu, babasnn ad Remzi, soyad
Ediz olduu, halen Aksaray' da, Yenikap, Deirmen Sokak No. 30 sayl evde bekar olarak oturan, Askeri Tbbiye talebesi iken 1339 senesi
1 Mays'ta halka komnizm lehine tahrik ve ameleyi ii tatile tevik
iin beyanname tam ve tevzi etmi ve 10.4.1340 (1924)'ta Askeri Tbbi
yeden kovulan, efik Hsn' nn yakn dostlarndan ve komnizm sahasnda da bu adamn faal elemanlarndan olan Hasan Ali'nin birok
komnist itimalarna riyaset etmi ve bu sebeple yaplan tevkifat sra
snda izini kaybederek Rusya'ya kam, bundan dolay Ankara stik
lal Mahkemesince 15 seneye mahkum edilmi 1928 senesinde stanbul
Ar Ceza Mahkemesince 3 ay hapse mahkum edilmi16 ve Rusya' dan
gizlice stanbula gelerek Trkiye Komnist Partisini idareye balaya
rak "Kzl stanbul" gazetesi ile o tarihte asker ve talebeye datlan beyannameleri hazrlad anlaldndan yakalanarak adliyeye verilmi
ve drt seneye mahkum edilmi, 1931'de askeri isyana tevik suu ile
nc Kolordu Divan- Harbince yedi buuk seneye mahkum edilen
ve son zamanlarda matbuat sahasnda Rusadan tercme ettii eserle-

 1781 Aclan

1932 TKP tevkifat

esnasnda tutuklanan zmir

grubu iinde daha sonra

hatralarn yazarak solun
\epkisini ekecek olan
lbrahim Topuolu ve
(Altta) Skeli Melek eji ile
bir ikte

Saylgan

ri ile tannm, sinsi bir surette neriyat yapan, birok eserleri toplattrlan bu adamn mevkuf Dr. Hikmet ve mahkum
Nazm Hikmetle temas ve bu sahada mterek faaliyetleri
bulunduu ve 1930 beyannameleri izhar ettikten sonra halen
stanbul Hukuk Fakltesinde okumakta olan akrabalarndan
stemen Rzal7 ile Dr. Hikmete gndermi ve o zaman Subay olan Rza'nn niformasndan cesaret alarak kendisinden phe edilmiyeceini dnp bu hareketi yapt ve
Dr. Hikmetle Hasan Alinin irtibatn temin ettii o zaman
tesbit edilmi olduu, Hasan Ali ile Dr. Hikmetin eski komnist arkada ve kafadar olduklar ve her vesile ile de birbirlerine yardm ettikleri ve bu cmleden olmak zere Hasan
Ali'nin Sinop'ta cezasn ekmekte iken Dr. Hikmet'in kendisine mteaddit nakdi yardmlarda bulunduu cihetle, Trkiye komnistleri
arasnda ba diye tannan birka simadan ikisi, Dr. Hikmet ve Hasan
Alinin son dakikaya kadar devam eden eski, sk sk faaliyet arkada
lklar dolays ile ve Hasan Alinin, Nazm Hikmetle de hemfikir ve beraber alm bir adam olmas hasebiyle Dr. Hikmet'in soi defa donanma askeri (bir kelime okunamad) yapmak istedii tekilat iinde
Hasan Alinin de mhim rol sebkat etmi gizli faaliyeti olmas kuvvetle muhtemel olduu kanaati hasl olduundan bu bakmdan Donanma
Komutanl mahkemesinde cereyan etmekte olan muhakeme safahatnn aydnlataca dnlen Hasan Ali, Abbas Rza ve arkadalarnn
da tahkikata ithal edilmek suretiyle sorguya ekilmeleri faideli olaca
(... ) den bildirilmitir.
Donanma Komutanl'nn tevkif edilen Dr. Hikmet ve Nazm
Hikmetin fikir ve alma arkadalar ve ayr tekilat mensuplar olan ad geenlerin sorgu altna alnmalar faideli olaca kanaati( ... )."

ki Devreli Faaliyet:

Emin

(Sekn)s

ve Emin (Bilecan) Devri 1932

1931 tevkiflerinden sonra Hasan Ali'nin (Ediz) gzden

1932'de Partiyi ilkin Mehmet Emin
(Sekn), tevkifini mteakip de Emin (Bilecan) tekilatlandr

dt anlalmaktadr.
mtr.

Emin (Sekn), tahliyesini mteakip, Hasan Ali'den

(Ediz) boalan yeri ald. Tayyareci Nuri, Nihat, Reat19 ve Reatn metresi Vilda Margarita, bu tekilatlanmada grev aldlar. Emin (Sekn)
zamannda da Parti, 1927' den sonraki, kr krne Komntern aparatl grevine devam etti. Edirne Vilayet Komitesi tarafndan tertip

Trkiye' de Sol Hareketler 1 179

edilen beyannameler posta ile, telefon rehberinden salanan adreslere

gnderildi. Edirne tekilatndan tevkif edilen 11 kiinin 10 kiisi Sanat
Okulu mezunu idi. stanbul' da tevkif edilen partililerle birlikte, Edirne
tekilatndan 11 kii de stanbul Az Ceza Mahkemesine verildiler.
1932 ubat'nda, TKP zmir'de de ajitasyonlara giriti. Ama aslnda,
TKP'nin ajitasyon faaliyeti olarak yaptklar, kendilerini ele veren provakasyonlardan baka bir ey deildi. zmir' de Rendazade Abdlkadirin evinde "Kzl zmir" gazetesinin klieleri, dier vilayetlerle yapl
m muhaberat dosyas, bir Orak - eki kliesi ve beyannameler ele
geirildi. brahim Srr (Topuolu), kars Skeli Mele~, modelci Kerim (Soyka), Osman Zeki (Uzla), Ali Rza (Keskin), elektriki Mehmet
tevkif edildiler. zmir mstahkem mevki Askeri Mahkemesinde (Sar
kla' da) grlen davay askeri temyiz gvensizlik karar ile reddetti.
zmir Ar Ceza Mahkemesi sanklar mahkum ettiyse de 1933 Af Yasas ile sanklar tahliye edildilerzo.
stanbul Ar Ceza Mahkemesi duruma el koymazdan nce, tayyareci Nuri, Reat'n (Baraner) metresi Vilda'nn tertip ettii bir randevu
ile 23 ubat 1932'de, 836 adet beyannameyi bir paket iinde Beyazt'ta
bir parti ajanndan ald. Ve beyannameleri Emin'e (Sekn) ve Nihata
verdi. Beyannameler o gece datlacakt. Fakat bir ihbar zerine Emin
(Sekn), tayyareci Nuri, Nihat tevkif edildiler. Vildann evinde Lenin' in
zel bir albmnn ele gemesi zerine, Vilda da tevkif edildi.
6 Mart 1932 tarihinde, TKP Samsun'da da faaliyete gemiti. Ele
geen "Samsun Vilayet Komitesi" imzal beyannameler, Edirne, zmir
ve stanbul' da ele geen beyannamelerin ayns idi. Nedense, yalnz z
mir tekilat ayr muhakeme edildiler; Samsun, Edirne, stanbul teki
latlar bir tek faaliyet telakki edilerek "stanbul Ar Ceza Mahkemesi"nde muhakeme edildiler. Bunun sebebi, zmir tekilat mensuplar
nn nde gelenlerinin direnileri idi. Onlar stanbul ile irtibatlarn inkar etmilerdi. Bir ihtimal de uydu ki, zmir tekilat, hala Hasan Ali
(Ediz) grubunu destekliyor, Emin (Sekn) konusunda bir karara varamyordu. stanbul Ar Ceza Mahkemesi, Emin'i
(Sekn) 7 yla; Talat ve Cemal'i 4 yl sekiz aya; Hseyin olu
Salih'i, Mahmut olu Mehmet Nuri'yi, Fehmi olu Nihat',
Margarita Vilda'y, Hseyin olu Selim Srr'y, Hayri olu
Ali Rza'y, Zeynel Abidin olu rfan', makinist Fakih Ustay, Danyal olu Ramiz'i 3 ve 4 yl arasnda mahkum etti. Ayrca Ahmet olu Pepe Hseyin, Salim olu Toraman Usta,
Mehmet olu Ahmet (Frnc)21, Molla Yakup olu Osman 34 yl arasnda hkm giydiler.

Abdlkerim Soyka Kurtulu

Sava'ylo balayan siyasi
hayatn TKP saflarnda
devam ettiren nemli
isimlerden biriydi

1801 Aclan

Saylgan

Emin (Bilecan)
Emin' in (Bilecan) tekilatlandrd hareket, ilk ajitasyonun 29 Nisan 1932'de "Kahrolsun Alk ve Sefalet" yazl flamay Sleymaniye
Camiine asmakla yapt. Gizli partinin, Beikta "leri Hareket" sekreteri Abdlvahap (Abdl), ofr Emin (Bilecan) flamay hazrlamlard.
ofr Halit ile smail, flamay asmaya muvaffak oldularsa da yakalandlar. David Nae, zerinde Lenin'in resmi bulunan ve Fransa' dan gnderilen bir mendili aaca asarken yakaland. TKP, 1 Mays gnn, beyannameler ile kutladlar. Yedikule'den, Babali'ye; Eyp'ten Unkapan'na kadar olan blgelerde ajitasyonlar yapld, beyannameler datl
d, Ayrca bu beyannamelerden telefon rehberlerinden salanan adreslerle Eskiehir'e, zmir'e, Krkkale'ye, Erzurum'a, Zonguldak'a, Ankara'ya posta ile gnderildi. Beyannameler, Hsamettin'in (zdou) kz
kardei olan Sdka'nn evinde, stanbul Rumelikava, ayr Sokan
daki adresinde hazrlanmt. Sdka, 1928 ylnda TKP tarafndan Rusya'ya gnderilmi (karln) Leningraddaki, "Komnist niversitesinin Enternasyonal Blm"nde kurs grmt. Bu okulda komnizmin teorisi ve pratii, gelecein komnist ihtilalleri ve proletarya diktatoryas, konular okuhlmaktayd. Otto Kuusinnen, Ossip Piatnitski,
Heinz Neumann, Arthur Eweret gibi Komnternin nde gelen simalar ders veriyorlard. Beyannameler, Kerim Sadi22, Emin (Bilecan) ve Sdka tarafndan yazlm ve hazrlanmt. Bu yllarda, polis, TKP mensuplarn, gerek beyannamelerin sluplarndan, gerekse Partinin kendisini adamakll tecrit ederek, Komnternin aleti haline gelmesinden,
kitleden kopmu bulunmasndan dolay kolaylkla toparlayabiliyordu.
Nitekim bu sefer de yle oldu. ofr Emin (Bilecan), ofr Mehmet Ltfi, ofr Sreyya beyannameleri datrlarken yakalandlar. Kerim Sadi hari, drder yla mahkum oldular. Ayrca Abdlvahap, Kadri, David Nae, Yahudi Remzi, Niyazi, Seyid (Atla!), Baba Haydar, ofr s
mail Hakk, ofr Halit, Ciciba smail, skeeli Nuri'nin hcreleri meydana kt, 2 yl ile 4 yl arasnda hkm giydiler. Bu tevkifat fazla genilememiti. Bunda, usta bir tekilat olan Emin' in (Bilecan) rol vard. Emin (Bilecan) sonraki yllarda zaman zaman baz olaylara ismi karmsa da, tekilatta, n planda rol alnad. Nitekim 1946 ylnda Trkiye ok partili devreye girince zmir' de perde gerisindeki almalar
ile, bilhassa Sendikalarn kurulnasnda balca rol ald. Kerim Soyka'nn (zmir, Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi il sekreteri)
bayardmcs oldu.
Parti elemanlarnn ve liderlerinin ounun hapiste bulunmas ve
bilhassa Hasan Ali'nin (Ediz) hapiste olmas ve gzden dmesinden
sonra, Nazm Hikmet yeniden harekete geerek, kendisine bal adamlar ile TKP'yi faaliyete geirdi. "Komnizm Nedir? Halklk, Devlet-

"'

Trkiye'de Sol Hareketler 1 181

ilik, Milliyetilik" isimli bir bror kaleme alarak yurdun eitli yerlerindeki retmenlerin adreslerine postalad.
TKP'nin nc kongresi 1932 ylnda yapld. Bu kongreden az
nce Pavli adasnda "Muhalefet Kongresi" diye bilinen kongre toplanmt. Bu Kongre yurt dnda bulunan Dr. efik Hsn'ye ve III. Enternasyonal izgisine kar muhalefet eden ve ksmen ouvrieriste (salt
ii snfn ngren) bir tavr taknan kiilerin toplantsdr. Bunlar Nazm Hikmet'i de aralarna almlard. Muhalefet kongresine katlanlar
arasnda pheli kiiler de vard. Bunlarn hepsi parti karar ve III. Enternasyonalin onay ile partiden ihra edildiler. Sadece Zeki Batmar
Parti disiplinini kabul edip, zeletiri yaptndan ihra edilmekten
kurtuldu. Birka ay sonra Defterdar'da bir evde toplanan
TKP kinci Kongresi'nde Enternasyonal gzlemci olarak
Margreta Vilda (sonradan Reat Fuat'n ei) bulunmutur.
Bu Kongrenin bir zellii de muhalefetten bir gzlemcinin
kongrenin sonuna kadar gzaltnda kalmak artyla katlma
sdr. Daha nce Pavli Kongresinin delegelerinden Seyfettin
Osman, muhalefet raporunu Partiye vermiti. Kongrede, onbe asil ve onbe yedek ye seilmitir23. Bunlardan be kii
hapiste bulunuyordu. kisi de D Bro yesi idi. Ayrca, Ankara, Samsun, zmir, Edirne, Antep ve stanbul' dan da Merkez Komite yeleri seilmiti. Reat Fuat (Baraner) bu Kongrede (1932) Merkez Komitesine girdi. Zeki Batmar da yedek ye seildi24.

Nazm Hikmet'in kinci Faaliyet Devri (1933)

Nazm

Hikmet, 1932

sonlarnda

TKP'yi faaliyete geirdi ise de

Yirmi kii, Bursa Ar Ceza Mahkemesinde
yargland. Nazm Hikmet, Nail Vahdeti (akrhan), mer (Tosun),
Mustafa Tekin, Ali Galip (Haydar), makinist Fethi Zeki, maiyet memuru Mustafa Stk, Hilmi (Reat), Durmu Hilmi, Mustafa olu Halim,
Mehmet Akif, Ali avu, Asker Sami, makinist Mehmet, brahim olu
Necati, Mehmet olu Besim bir yla; biolu bi, Osman zcan, Salih
olu Hulusi, mrettip Hseyin drt aya hkm giydiler. Nazm Hikmetin bu ikinci faaliyet devresi ok ksa olmakla beraber, TKP'nin ajitasyonlar Adana, stanbul, Samsun, Ankara ve Bursa' da devam etti.
Partiyi tekilatlandran Nazm Hikmet olmakla birlikte, onun tevkifinden sonra, yneticilii kimin ele aldna dair bilgi yoktur. Ancak faaliyetin kesafeti, tevkiflerin mevzii kalmas ve faaliyetin slubu, idare
edenin olduka yetikin usta bir Komntern ajan olduu ve bunun da
Hsamettin' den (zdou)25 bakas olamayaca gereini ortaya koymaktadr26. Nazm Hikmetin tevkifinden sonra Hsamettin (zdou),

1933 balarnda

yakaland.

Ad

daha ok Nazm
Hikmet'le ilgili hatralaryla
tannan Vala Nureddin,
Nazm'n en yakn
dostlarndan olduu kadar,
ilk yllarn sol hareketi
i\inde yer alan isimlerdendi

s2 IAclan Saylgan
Kasm paa' da Zincirlikuyu semtindeki evinde horoz dv bahanesi
ile 30 kiiyi toplayarak bir konferans (Plenum) akdetti. Parti, Eskiehir
ve Adana' da faaliyete geti. Ortaky-Beikta semtinde datlan beyannameler, ikinci devre faaliyetilerinin polise toplanmasna sebep
oldu. Adana' da, Mehmet Tevfik, retmen Celal, arzuhalci Abdlhadi,
retmen Refik, marangoz Hasan yakalandlar ve drder yla hkm
giydiler. Eskiehir' de 1 Mays dolaysyle datlan beyannameler sebebiyle Varidat katibi Selahattin, kazanc Mustafa, Ali Nadir (Fikri), e
rafettin Kvlcml, Mehmet Hasan, Dede Ramazan ve Mnire yakalandlar. Muhakemeleri sonunda, drt yl cezaya arptrldlar. Bu devrin
nemli olaylarndan biri, 1944'te TKP cra Komitesi Sekreteri (II. Sekreter) olarak yakalanan Reat Fuat'n (Baraner) Sovyetler Birliine gnderilmesiydi. Parti faaliyetileri arasnda Hakk (Necdet), Yaloval
Mehmet (Kadri), Trabzonlu Ali Nadir (Fikri), smail Hakk, Halil Cemil, (Kadri) Hseyin Avni er yla; Samsun' da Parlak Ahmet drt; Ali
yl drt aya mahkum oldular. Bursa'da ele geen bir belgede,
TKP'nin illegal alma ilkeleri yazl idi. Bu belgenin Nazm Hikmet
tarafndan kaleme alnp yazld, tahmin edilmektedir.

1934 - 1935 Yllar

Kark

Devir Komsomol Faaliyetleri

1934 ylndan itibaren Komntern, dnya Komnist Partilerine facephe kurulmas direktiflerini vermeye balam
ve 1935 Komntern VII. Kongresinde Cephe Politikas karara alnm
t. Trkiye Komnist Partisi de, Komntern hattna uymak iin faaliyete tekrar balad. Hapisten kan, Sovyetlerden gelen militanlar aracl
ile 1934 yl sonlarnda Komnist Genlik tekilat (Komsomol) kuruldu. Komsomol almalar arasnda, sempatizanlara diyalektik ve
tarihi materyalizmi retmek; Parti almalarna hazrlamak; Troki
hakknda teorilerinin aleyhinde, Stalin'in noktai nazarnn doruluu
nu belletmek gibi hususlar yer alyordu. Trkiye Komnist Partisi
Genlik Tekilat (Komsomol)'nn bana Emin (Sekn) geirildi. Bu
yllar TKP'nin artk, illegal aparatlarna paralel olarak legal aparatlar
n da faaliyete geirmeye balad devirdir. Genlik Tekilat Bakan
Emin, ou yerlerde ak konumadan ekinmiyor, Partinin tekilat
hakknda speklatif konumalar yapyordu. Mesela diyordu, "Komsomol, Trkiye Komnist Partisinin okuludur. Bir komnist nce bu
okulda yetiir, sonra Partiye girer ... Bu kurum 15-21 yalar arasndaki
genleri kucanda toplar. Ve bunlara komnizmi retir. Komsomollar, Sovyetler Birlii'ndeki Komsomol Enternasyonaline baldr (... )
Merkezi stanbul'da olmak zere Ankara, zmir, Bursa, Kayseri, Adana, Balkesir, Aydn, zmit, Konya, Diyarbakr, Trabzon, Sivas ve Eskiehir' de Komsomal kurumlar mevcuttur. Edirne, Mersin, Afyon ve
izme kar mterek

Trkiye' de Sol Hareketler

l s3

Malatya'da kurulmak zeredir. Trkiye'de imdilik Parti yelerinin

says 60.000'i bulmaktadr"27.
Komsomol tekilatnn neriyat ilerine Reat28 bakyordu. Reat
da, illegal almalardan, legal almalara gei dneminde konspratif
(gizli) almalara uymayan konumalar yapyor ve yle diyordu:
"TKP, 13 yldan beri ilk defa bu yl ateli ve enerjik almaya balam
tr. Gizli almalar yeni anlalmtr. Bu hzla bir sene sonra her ey
tamam olacaktr. Hcrelerden umduumuzdan fazla yardm gryoruz. stanbul lise ve ortaokullarndaki Komsomol tekilat sekiz ay iinde ummadmz derecede yekunlar vermitir. Tekilat bugnk haliyle bile her eye cephe alacak vaziyettedir". llegal tekilatlanmalarn
yan sra, legal neriyat alannda da bir kesafet grlmeye baland.
1934 ylnda Kerim Sadi, Nevzat Reat adndaki bir doktorun, "nsani
yet Ktphanesi Neriyat" serisi iinde baz brorler yaymland29. Hukuk Fakltesi rencilerinden Tayyar Fethi
"Btn" dergisini kard. 1935 ylnda Cezaevinden tahliye
olan Nazm Hikmet (Ran - Verzanski), 'Orhan Selim' takma
ad ile30 "Yarm Ay", "Yeni Adam", "Hafta", "Resimli Ay
11
"Perembe" dergileri ile; "Akam , "Tan gazetelerinde yaz
ve iirler yazmaya balad.
1935 ylnda Haydar Rfat (Yorulmaz) "Lenin'in Hayat11, "Stalin'in Hayat" kitaplarn tercme etti. smet Hsn
isimli bir yazar da "Gnei Satan Adamlar" eserini yaymla
11
d. 6 Mart 1935 ylnda Naci Sadullah (Dan) "Hafta dergisinde Nazm Hikmet'le ilgili yazlar kaleme ald.
11

11

1935

Yl

Partinin legal ajitasyonlara gemes uzerine, solcular arasnda

gsterdi. Genellikle btn legal almalarda bu
gruplamalar, kanlmaz oluyordu. Birinci grubu tekil eden komnistler, sosyalistler ve solcular: Nazm Hikmet'in nclne inanyor
lard. Hamdi amilof (Alev), Mussolini Ahmet, Sar Mustafa (Brklce),
Kerim Sadi31 Nazm' destekleyenler arasndayd. kinci grup, Trokistlikle sulanan ve ncln Kerim Sadi'nin yapt kmeydi. Bunlar
arasnda Kerim Sadi'nin yeeni Cahit, retmen Turhan, Dr. Fuat Sabit
(Aackolu)32, Dr. Nadire Sadi, kocas Sadi, Akam gazetesinden Avni
(anda). stanbul retnen Okulundan Tacettin ve Cabbar Moser dikkate ekiyordu. nc grupta Dr. Hikmet'e (Kvlcml)33 bal olanlar
da: Eczac Vasf, kaptan Sabahattin, ekerci Mustafa, stefo, Fatma Nuriye (Yaln), Mhendis mektebinden Abidin (Nesimi) avukat yannda
katip Kemal (Tahir) gibi ahslar. Drdnc grup Haydar Rfat (Yorulmaz) ve Ankara Hukuk Fakltesi rencilerinden Reat idi.
gruplamalar ba

Kerim Sadi, entellektel

ve elebiliiyle TKP
iinde mstesna bir yer
igal eden isimlerdendir

yaps

1841 Aclan Saylgan

Trk sol horeketinin

emektarlarndan for )dris

lakabyla tannan

idris
Erdin

Trk toplumuna dair

ilgin yorum ve
tohlilleriyle Kemal Tahir
yerli ve milli bir sol
hareketin nderi olacaktr
yapt

Bu gruplamalar iinde illegaliteye en sk bal: olanlarn Dr. Hikmet'e (Kvlcml) bal olanlarn olduu anlal
yor. Bu gruptan Kenan, Sabahattin, Abidin, yksek okullarda tekilata memurdular.
1934 - 1935 ylnda TKP Paris'te bulunan Dr. efik Hsn
Demer'in direktiflerine gre idare ediliyordu. Parti ile muhat beratta arac, stanbul Rus Konsolosluunda, Trke retmenlii yapan Fatma Nuriye Yaln idi. Komnternin Rus
temsilcisi de Tass Ajans muhabiri Adam Boblonski idi.
Komsomol tekilatnn geni faaliyeti 1934 yl iinde semeresini verdi. Bursa Erkek Lisesinden, Necati, lhan, Atilla isimli
renciler tevkif edildiler. Necati ve Atilla 3 yl be ay on gne;
lhami 10 aya mahkum edildi. Gene ayn yl iinde stanbul' da Vefa Lisesi rencilerinden Necati; stiklal Lisesi'nden Cavit, mnfesit propaganda
suundan yarglandlar. Ankara Ticaret okulu rencilerinden birka kii
Rusya'ya kama teebbsnde bulundularsa da yakalandlar.
1935 ylnda Ankara, Gazi Terbiye Enstits rencilerinden Hasan zzettin (Dinamo) ve Eyp isimli ahs 1 Maysta beyanname da
trken yakalandlar. Tevkifat zerinde Gazi Terbiye Enstits, Hukuk
Fakltesi, Musiki Muallim Mektebi (Bugnk Konservatuvar), Gazi
Lisesi, Yksek Ziraat Okulu rencileri arasnda hcreler meydana
kt. Muhakemeye sevkedilenlerden Ruen Zeki Koca, Hasan zzettin
Dinamo, elektriki Muzaffer ve Eyp drder yla mahkum oldular.
1935 Haziran'nda stanbul'da yksek okul rencileri arasnda
da hcreler tekil edildi. Atikali semtinde Ferah apartmannda
TKP'nin gizli matbaas faaliyete gemiti. Yaplan basknda birok beyanname ve brorler ele geirildi. Kerim Sadi, Sdka (Hsamettin zdou'nun kzkardei) yaplan tevkifatn dnda
kaldlar. retmen Mmtaz Muharrem'in "Trkiye Komnist Frkas Gen Komnistler Federasyonu - Komsomal"
tekilatn kurduu anlald. Bu tekilatta, Hukuk Fakltesinden Reat, Felsefe ubesinden Niyazi, Kimyadan bra
him, Gzel Sanatlardan smet Hsn, Akam gazetesi yazarlarndan Hseyin Avni (anda) grev aldlar. Dr. efik
Hsn Demer tarafndan dardan gnderdii anlalan
tahsisatla ismi geen genler Ankara, zmir, Eskiehir illerinde geziler yaptlar. Haydarpaa Lisesinde, Erkek Muallim
mektebinde de (stanbul) Komsomol hcreleri kuruldu.
Komsomol tekilatna, Dr. Nadire Sadi ve kocas, Dr. Fuat Sabit, maddi ve manevi yardmlarn dolayl bir ekilde yapyorlard.
1934-1935 yllarnda TKP'nin okullardaki kesif faaliyeti yannda i
i muhitlerinde de hcreler kurduu aikard. Mesela 1934 ylnda stan-

Trkiye'de Sol Hareketler

l ss

bul'da Balat vapur iskelesinde 19 adet beyanname ele geti.

Gene ayn yl iinde, Eskiehir' de, bir evin damnda "Btn
Dnya ileri Birleiniz" diye son bulan beyannameler ele geirildi. Terliki Hasan Kaarc, beyanname hazrlarken yakaland, yl drt aya hkm giydi. Olay mevzii kald. TKP'nin
ttn iileri kolu, Cibali' de kk ocuklara beyannameler

dattrdlar. zmir'in Karyaka semtinde, Osmaniye yolunda ~. ''t

ve orak Kap semtinde ayn mealde beyannameler datld.
1..
Ahmet Da, ttn iisi Yusuf Etik34, tccar katibi Mehmet
Emin, kundurac Mazhar, kundurac Selahattin drder yla; ii Hayri Tekin yl drt aya hkm giydi. Samsun'da da
Partinin ttn iileri arasnda tekilatland konusunda karineler (iaretler) mevcuttur. Mesela bunlardan biri, 28 Ekim 1935 gn
Ttn Fabrikasnda (malathanesinde) silah aramas yaplrken "(Komnist) Hcre ve Grd " balkl bir risale ele geti.
Trk Tiyatrosunun kurucularndan ve bugnk seviyesine ula
masnda nc rol oynam olan Muhsin Erturul'un Rusya gezisi,
Nazm Hikmet'in oyunlar ile ilgilenmesi, Paris'i ziyaret ettii srada
Sovyetler Birlii Elilik binasna sk sk gitmesi ve Paris'teki Sovyet sanatlar ile mnasebetleri, kendisinin komnistlii konusunda gnmze kadar uzanan phelerin domasna sebep oldu35.
1934-1935 yllar legal devreye gei yllar olduu iin tek merkezli bir tekilat ele geirilemedi ve Dr. efik Hsn Dener adna tekila
t ynetenin kim olduu meydana kmad. Fakat, bu yllarda ve daha
sonraki yllarda, 1938 Donanmada ve Harp Okulu'ndaki faaliyetlerde
TKP'nin Dr. efik Hsn Dener adna organizatrnn (sekreteri) Dr.
Hikmet Kvlcml olduu tahmin edilebilir. Fakat Parti iindeki blnmelerden dolay, adliyeye intikal eden olaylardan, parti ajitasyonunun
yalnz Dr. Hikmet Kvlcmlnn insiyatifinde olmad anlalyor. Bize
gre, Dr. Hikmet Kvlcml grubunun faaliyeti, Hasan zzettin Dinamo,
elektriki Muzaffer ve Eyp'n Ankara' da 1 Maysta beyanname dat
malar ile meydana kan tekilat; zmir' deki hcrelerdir.
1936 - 1937, TKP'nin Anti-Faizm Devri;
Legalite Zorlamalar
1936'da, esas merkezi belli olmayan, Remzi Zakof, metresi Safiye
ve Rum mektebi mdr Reit' in evinde, Vilayet Komitelerine ve hcrelere direktif mahiyetinde blten hazrlayan bir hcre yakalandysa
da; bunlardan yalnz Remzi Zakof bir yla hkm giydi.
1937 ylnda apa Kz retmen Okulunda, Nazn Hikmet sempatizanlarnn topluca yarattklar olaylar ise, devrin idarecileri tarafndan

Sol hareketin iinde doha

sonra yazd romanlarla
nlenecek isimlerden biri
de Hasan zzettin Dinamo
olacaktr

186 1 Aclan

Saylgan

siyasi nedenlerle rtbas edildi. Ayn yl, Ortaky'de ttn

amelesi Faruk'unu evinde yaplan toplantdan sonra, TKP
mar36 ile enterncsyonal mar sylendi. Adliyeye intikal
eden olay beraatle sonuland. Kabata' da, Beikta' da, Enin
n'nde baz beyannameler ele geti. 1936'da, 1925'teki "Orak
- eki" gazeteleri ile ilgisi olmayan krk adet "Orak - eki"
isimli blten ele geti. Telgraf tellerinin bir ucuna balanm
Orak - ekili bayraklar, ipin dier ucuna ta balanmas ile
tellere asld. 0rak-eki" bltenleri ve bayraklar, daha sonraki yllarda TKP Merkez Komitesine alnacak olan Boz Mehmet (Bozk) tarafndan hazrlanm ve atlmt. Boz Mehmetle birlikte, marangoz Ali, Efrairh, Jako yakalandlar. Boz
Mehmet, grlen muhakemesi srasnda, gnn artlar iinde legaliteyi
zorluyor ve yle diyordu: Komnizm uruna drt yl deil, idama bile
mahkum olsam vz gelir; bu mahkumiyeti zevk telakki ederim". Efrahim de: "Kahrolsun CHP hkumeti, Yaasn Komnizm" diye bard.
Boz Mehmet, marangoz Ali, Efrahim'in drt yla; Jako'nun yla hkm giymesi zerine bu nmayikar szleri sylemiti37. Gene 1937 y
lnda, TKP'nin zmir' de ele geen hcrelerinin muhakemesi nmayikar
sahnelerin yaratlmasna sebep oldu. Komntern direktifinin, o yllarda
bu merkezde olduu akt3S. Kundurac Selahattin: Yaasn Komnist
Partisi, Kahrolsun CHP Hkumeti, Yuh!" diye bardktan sonra, mahkeme salonunu terkederken, TKP marn sylediler. zmir tevkifatna
sebep "Trkmen Mensucat Fabrikas"nm duvarlarna 0rak - eki" resimlerinin yaplmas sebep olmutu .
. Dr. Hikmet Kvlcml, Hasan Ali Ediz ve eczac Vasf'n 1936 y
lnda Bursa'ya gidileri, TKP'nin Bursa tekilatn legal artlara uygunluk telkini iin olduu yorumlanabilir.
1937 ylnda Ziraat Enstits rencilerinden Mehmet Tevfik Dilmen'in baz ajitasyonlarna rastland. Tevfik Dilnen, 1951-1952 tevkifatnda stanbul Vilayet Komitesi sekreteri olarak kacak, polise ve
mahkemeye geni bilgiler verecekti. Ayn yl Ankara' da Riyaset-i
Cumhur Orkestras yelerinden Hamdi Topuz, "Faizm ve Yurttala
ra Ak Mektup" isimli, sar kapakl kk bir kitap yaymlad. Bu kitapta, Trk faizminin ncs sayd Yunus Nadi'ye ve onun gazetesi "Cumhuriyet"e hcum ediyordu. Bilindii gibi "Cumhuriyet", "Tasviri Efkar" gibi iki byk stanbul gazetesi kinci Dnya Harbi iinde
Almanya'nn ve Mihver devletlerinin safn tutnu, hatta baz sylentiler de ortaya atlmt. Bu gazetelerin Almanlardan para ald, Tasvir-i Efkar" gazetesini, Alman Konsolosluu Basn Ataesinin mizanpajna varncaya kadar dzenledii bu sylentiler arasndayd. Nadir
Nadi, kinci Dnya Sava iinde Alman taraftarl sulamalarn y11

Trk sol tarihi iinde

olduka nemli bir yere
sahip olan Reat Fuat
Baraner ad, TKP'nin
ekirdek kadrosundan
olmakla, sol aydnlarn
byk tutuklanmalarna
sebeb olan nl
Donanma Davas
iinde yer almakla
11

11

duyulacaktr

11

11

11

Trkiye'de Sol Hareketler 1 187

"( ... ) Dostlar bir kez azmlard; susmak bilmiyorlard. yaz ile kalmad. Fiskos ve dedikodu makineleri
drt duvar arasnda neler uydurmuyorlard. Babam Almanlardan para almt (... ) Gestapo hesabna alan bir Alman
kz beni batan karmt( ... ) Viyana' da okurken Nazizmin
etkisi altna girdiimi, yolumu ardm belirtiyorlard"39.
Hamdi Topuz'un 1937'lerde yaymlad brorn elbette ki bir anlam vard. Bu yaymn Komntern faaliyeti
cmlesinden kabul etmemek iin ortada hi bir sebep yoktur.
Bilindii gibi, 1937'lerde anti-faist beynelmilel genlik ve
neriyat seksiyonlar banda Alman Willy Mezzenberg ile
Andre Siman Katz bulunuyordu40. Andre Katz, 1952 ylnda
Stalin tarafndan ekoslovakya'da temizlendi41. Willy Mezzenberg de
bir Stalin ajan tarafndan 1940 ylndan sonra Fransa' da tutulduu tecrit kampndan karlarak ldrld42. Andre Katz, dnya mikyasnda
anti-faist neriyatn finanslarndan, yazarlarndan ve organizatrlerindendi.
TKP ve ak propagandasna Mula'da, Aydn'da Nazilli'de de
devam etti. Bu blgelerde kesif propaganda, Ali ahabettin tarafndan
yrtlyordu43.
le

anlatyor:

1938: TKP'nin Donanmada ve Harp Okulunda Faaliyetleri;

Cephe Politikas
TKP Programnn 41. maddesi: "TKP, Ordu ve Donanmada sistemli bir komnist propagandas yapar. Gen Komnistler Birliinin
asker ve genlik arasndaki faaliyetlerini sevk ve idare eder"44
TKP'nin askerler arasna szmas olay ilk deildi. 1925 yl tevkifatnda Hasan Ali (Ediz), Ali Rasim (Adasal), mlazm (temen) Mmtaz, Hseyin Hikmet (Kvlcml) ve daha bakalar Askeri Tbbiye
rencileri idiler. Daha sonraki yllarda, Hasan Ali Ediz ile Dr. Hikmet
Kvlcml arasnda, o sralar stemen rtbesinde olan ve Hasan Ali
Ediz' in akrabas bulunan ve Hukuk Fakltesine devam eden stemen
Rza, niformal olduu, pheyi ekmeyecei iin kurye grevi gryordu. 1944 tevkifatnda Parti sekreteri olarak grevli grlen Reat
Fuat Baraner, Hava Kuvvetlerinde er olarak askerliini yapyordu.
1938'den ok sonra da, mesela 1951, 1952 tevkiflerinde, iki askeri okul
retmeni; bir askeri kimyager tevkif edilmilerdi.
1938 Donanma ve Harp Okulu olaylar, 1966 yllarnda sola ajitasyon konusu olacak ekilde bir vehim deildi.
1923 -1930 yllarnda Trkiyenin d politikas, yeni devletin uluslararas problemlerini halletmek, dnya politikasnda istikrarl bir yer

"Donanma Dovos"ndo
yarglanp ceza olan nl
edebiyatlar orasnda
Kerim Korcon do
bulunuyordu

 ss I Aclan Saylgan
igal

etmekti. Trk hariciyesinin

1931 ylna kadarki abalar bouna
gitmemiti. Avrupa'da, 1932'de
balayan buhran Trkiye'yi de etkiledi. Lozan' da karara varlmayan
Misak- Millinin przl meseleleri her eye ramen bar yollarla
halledilmi, Trkiye kollektif bar
n ve gvenliin hararetli savunucusu olmutu. 1935 - 1936'da tal
ya'nn Dou Akdeniz' de yaratt
"DonanmaDavas"nn
tehlikeye ramen, Trkiye metanenlsanklararasndayer
k
b
t l"t
1
1d
"
d B t "l b. l"
alanKemalTahir,Nazm tn ay etmem, ota er rem ere meye eceg yer e, a e r HikmetveHikmetKvlcml ,-,ine nem vermiti. 1938 Mays'nda Montreux Bog" azlar Andlamas
yarglandktan sonra ,--,
_cezaevi~deuzunsrecek kabul edildi. Trk-ngiliz yaknlamasn sag"layan bu olay Trk-Sovbr dostlugunda temellern
'
atacaklard. Fakat Doktor vet ilikilerinde souklua dnen bir husus oldu. 1937' de imzalanan
Hikmet Kvlcml hep nev'i
ahsnamnhasrbirkii Saadabat Pakt, 4 Temmuz 1938'de imzalanan Trk-Fransz Dostluk
olarak kalacaktr
.
."
Andlamas, Sovyetler kukulandrmt. Sovyetler Birlgi, Trkiye'nin Bat'ya yaklamas karsnda sert klar yapmamakla birlikte,
bir yandan TKP'ni Ordu ve Donanma iinde faaliyete sevkederken, te
yandan Anadolu'ya dou hududundan birok casus sokuyordu45.
1938 Eyll'nde Ahska'nn Zinba kynden lyas akalolu, Kars'ta
yakalanm ve mahkum olmutu. lyas akalolu, Rusya'dan gnderilmiti. Rus NKVD gizli polis eflerinden Lekin ve van vanovi'in
Trkiye'ye sokmaya muvaffak olduu Halil, Arapay mntkasnda
yakalanmt. Gene ayn tarihlerde, Trk-Sovyet hududunda Mehmet
isimli bir baka casus yakalanmt. Sarkam'ta, Rusya'ya casusluk
yapan Hasankaleli Halil tevkif edilmiti.
Sovyetlerin casusluk faaliyetlerinin yan sra TKP, Kara Ordusu ve
Donanmaya szmaya alt. Harp Okulu'nda tekilat kurmaya sevkedilen
mer Deniz46, Abdlkadir Meriboyu, Orhan Alkaya, Necati elik'le anlaarak faaliyete gemiler; Harp Okulu dndan yirmialt kii ile de temaslar kurmulard. Harp Okulundaki mahkeme, yalnz Nazm Hikmet'in (Ran - Verzanski) onbe yla; mer Denizin yedi yla; Abdlkadir
Meriboyu (A. Kadir) on aya; Orhan Alkaya'nn be aya; Necati elik'in
sekiz aya mahkumiyetlerine dier sanklarn beraatlerine karar vermiti.
1950'de ve 1966'da Nazm Hikmet'in Harp Okulundaki komnist kmesine dahil edilmesinin yerinde olmadn belirten iddialarda hakikat pay vard. Ama, Nazm Hikmetin Donanmadaki faaliyetleri de ayn mantkla rtlecek bir olay deildi. Harp Okulu rencisi mer Deniz, iki
defa Nazm Hikmet'i ziyaret etmi; Nazm Hikmet ilk ziyaretinde, mer
Denizin polis olmasndan phelenerek, zamann Birinci ube komnist

Trkiye' de Sol Hareketler

l s9

masas eflerinden

Salih Tanyeri'ye telefon ederek, Harp Okulu

polis ajanlar ile rahatsz edilmemesini sylemiti. mer Denizle ikinci temasnda, Komnternin
Cephe Politikasna uygun u d vermitir: "Memleketimizde niversite faist yuvasdr. Trkiye'ye en byk tehlike faizmden gelir. Tedbirli olun. Komnist olduunuzu bilenlere
kar rcu ettiinizi syleyin( ... ) Orduya girince kyl neferlere komnistlii telkin edeceksiniz. Trkiye artlar iinde do
rudan doruya komnizm dnlemez. lk nemli mesele faizme kar savahr. Btn frsatlardan istifade ederek etrafn
za Alnanyann ve talyann Trkiye'ye dman olduunu, Almanya'nn Balkanlar ve Anadolu zerinde Basra Krfezine inerek, talyanlarn da gneyden Trkiye'yi kuatarak faizmi yaymak istediklerini anlatacaksnz". Nazm Hikmet, Trkiye'den kah yllara kadar, Harp Okulundaki olayla ilgili olmadn savundu, hatta o tarihlerde
hastal bir hayli ilerlemi bulunan Atatrk' e bir telgraf da ekerek rduyu isyana tevik gibi bir su ilemediini bildirdi47. Fakat, Donanmadaki
faaliyetler konusunda genellikle skut etti. Mahkemelerde fazla aydnla
kmam olmakla birlikte, Harp Okulundaki komnist kmesi ile Donanmadaki faaliyetler arasnda bir irtibat olduu tahmin edilebilir. Donanmadaki faaliyeti blm iinde mtalaa etmek gerekiyor:
1- Yavuz Harp Gemisi: Bu gemi, o zamanlar Donanmann amirallik gemisi idi. Burada yakalanan komnist grup mensuplarna ar cezalar verildi. Nazm Hikmet Ran, yirmi y.la hkm giydi. Harp Okulundan ald onbe yllk ceza tevhid edilerek cem'an yirmisekiz yllk
cezaya arptrld. Hamdi Alev (amilof) onsekiz yla; Nuri Tipi onsekiz yla; Hamdi Alevda onsekiz yla; Dr. Hikmet Kvlcml, Kemal Tahir Benerci, Mehmet Ali Kantan, Haydar Korcan, Kerim Korcan, Seyfi
Tekdilek, Avni Durugn, Emine Alev, Adil Kut, Fethi lgezer, Burhan
Cengen, Hfz zbarlas; srasyla onbe , on , oniki , be , drt , ,
bir yl arasnda cezalara arptrldlar.
2- Reid Paa Gemisi: Bu gemi de TKC (Trkiye Komnist Cemiyeti) rumuzlu ve Orak -ekili rozetler ele geti. Meydana kan, hcreden Mehmet Numan ondokuz yla, Bastoncu Fevzi Giz onsekiz ,
Rasih Gr onsekiz yla; Hseyin Dorusz onbe yla, Fethi Mren, s
mail Akagl, Mehmet Altnkaya er aya mahkum oldular.
3- Pnar Su Gemisi ve Deniz Harp Okulu: Pnar Su Gemisiyle,
Rusya'ya kamak isterken yakalanan er Hikmet ile Nuri, biri alt yl
dokuz ay, dieri yl dokuz ay hkm giydi. Deniz Harp Okulunda
sol fikirlilerden mteekkil bir hcreden Rahmi Tezgezer, Hikmet Gkalp, Selc'.ihattin Gyt altar aya mahkum edilerek okuldan karld
lar, ordudan tardedildiler48.
rencisi klna sokulmu

Donanma Davas'nda
Hikmet Kvlcml ile birlikte
mahkum olan "Mahkum
Melahat" olarak tannan
Fatma Nudiye Yaln

190 1 Aclan

Saylgan

1935 -1938

aras

TKP'nin Taktik ve Stratejisi

1935 ylndan sonra, TKP'nin tekilatlanma iinde taktik ve stratejik bir deiiklik yaptn grdk. Bilhassa, Komnternin YIL Kongresinden sonra alnan kararlar tatbik etneye balamas, eitli legal-illegal ajitasyonlarn yaratlmasna sebep oldu. Fakat bu dnemde de TKP
kitleyle temas kurup, kitle Partisi olamad. 1935 ylndan sonra klasik
"hcre" almalarna son verildii anlalyor. Daha ok nemsenen,
faizme kar Birleik Cepheler kurmaktr. Ama, buna da, TKP'nin
kendisi yllarca kitleden tecrit etmi liderleri msait deildi.
Ayrca 1938 mahkemesinde, mer Deniz'in bildirdii gibi, Nazm
Hikmet'in Alman ve talyan faizmi konusunda verdii t; hatta kendilerini komnist olarak tanyanlara rcu ettiklerini sylemesini t
lemesi anlamldr ve Komnternin YIL Kongre kararlarna uygundur.
Donanmadaki tekilatlanma da, klasik "hcre" metodlarna uygun olmayan itibari tekilatlanmalard. Mesela, Hamdi Alevta, Nazm
Hikmet'e balanm; 6-7 kiilik bir hcrenin efi olmutu. te yandan
bir bakas Mehmet Ali Kantan, tek olarak Nazm Hikmet ile temasta
idi. Dr. Hikmet Kvlcml ile temas kurmu olanlar da ayn durumda
idiler. Kerim Korcana bal hcreler, bir taraftan da Hamdi Alevta ve
Nazm Hikmetle de irtibat kurmulard. Donanmaya komnizan, sosyalizan ve sol tandansl eserleri Kemal Tahir Benercinin kardei, Nuri
Tipi sokuyor, tabii bu durum da kla disiplinini sarsyordu. Kemal Tahirin; Suat Dervi, Nizamettin Nazif (Tepedenliolu) ile legal ve istia
ri mahiyette temaslar devam ediyor; ayrca Nazm Hikmetin, Kerim
Korcann hcreleriyle de ilgisini srdryordu. Bu tarz alma, eski
gizlilik geleneklerinden kolay kopamayanlar iin olduka g idi.
TKP'nin antHaist cephe faaliyetinin, Donanmada meydana getirmek istedii meydanda. Romantik devrin sonu olan "romantik" teki
latlar, Donanmaya el atarlarken 1905 devriminde Potemkin zrhls
nn oynad rol dnm olacaklard. Ayrca Nazm Hikmet de,
Deniz Harp Okulundan ayrlmt.
TKP' nin 1935-1938 yllar arasndaki i taktiini ana blmde
dnmek gerekiyor: 1- stihbarat; 2- Tekilatlanma; 3- Neriyat.
1- stihbarat: Donanmadaki tahkikatn genilemesiyle, istihbarat
ii ile Nazm Hikmetin ve Fatna Nudiye (Nuriye) Yalnn ilgilendii
konusunda iddialar ortaya atlmt. Nazm Hikmetin Hamdi Alevta'tan, Donanma erlerine gelen mektuplarn kim tarafndan kontrol
edildiini renmesi; dikkate deer mektuplarn suretlerinin karl
masn istemesi; er aileleri hakknda bilgi toplanmas talebinde bulunmasn tahkikat safhasndan reniyoruz. Elbette ki toplanan haberler, Nazm Hikmet vastasyle kendisi ile temas olan Fatma Nudiye
Yalya ulaacak; stanbul Sovyet Konsolosluunda 1931 ylndan be-

Trkiye'de Sol Hareketler 191

ri konsolosluk erkannn Trke hocalm yapan Fatma Nudiye de,

toplanan haberleri Sovyet Konsolosluu kanal ile Komnterne yollayabilecekti. Donanma tahkikatnda, haber toplama meselesi ile grevlendirilen Hamdi Alevta, Nazm Hikmetin istediklerini yaptna
dair bir bilgi vermemitir.
2- Tekilatlanma: 1935 - 1938 dnemi tekilatlanmas, olaylarn
tespitinden de anlalaca gibi karmak bir manzara gstermektedir.
l, beli "hcre"ler yerine, grup toplantlar veya tek tek temaslar
yaplmakta; hareketin iinde olanlar birbirlerini tanmaktadr. Donanma iindeki faaliyetlerde Dr. Hikmet Kvlcmlnn, Nazm Hikmetin
ve Hamdi Alev' in (amilof) aktif rol oynadklar belirmektedir. Donanma ii tekilatlanmada, yle anlalyor ki, liderlik daha ziyade Dr.
Hikmet Kvlcmlnn zerindedir. nk, donanma mensuplar ile en
az temas eden ve belki de hi temas etmeyen kendisi olmutur.
3- Neriyat: Donanma tahkikatndan anlaldna gre, neriyat
ilerinin yk Kemal Tahirin zerindedir. Belki de istiari mahiyette
Suat Dervi kendisine yardmc olmutur. Harp Okulundaki kme
mensuplarnda da yalnz legal neriyat ele gemitir. Bunlar arasnda
"lmi ve Hayali Sosyalizm", "i Snf htilali", "Boleviklik Alemi",
"Stalin'in Hayat", "Pukin'in Hayat" gibi kitaplar dikkate deer.

VII. Komntern

Karar

Politikasnn

Olan Anti - Faist Cephe

Baarszlk Sebepleri

Olaylara bir hayli uzaktan bakyoruz. 1938'in zerinden uzun yl

lar gemitir. Bugn varacamz yarglar elbette ki subjektif olmayacaktr. Bizce, Komnternin anti-faist tek cephe programnn Trkiye' de baar kazanamaynn sebebi ikidir. Bir defa, Atatrk devri politikaclar, Milli Kurtulu sava iinden km olan, eylem ve teorileri
ile yeni Trk devletini kurmu bulunan kurt politikaclard. Dnyq.
olaylarn ok iyi biliyorlar, kacak bir savata tarafsz kalmann btn
imkanlarm aratryorlard. Trkiye d politikas ile, bir taraftan Bat
demokrasilerine yanarken, Sovyetleri ve Nazi Almanyasm da gcendirmeyen esnek bir d politika gdyordu. Eer Trkiye' de anti-faist
tek cephe politikas resmi evrelerce de benimsenmi olsayd, Trkiye'nin II. Dnya Sava'nda tarafszl mmkn olmayacakt. Komntern 1928 VII. Kongrede reddetmiti. Artk komnist partileri ihtilalci
hareketlerden toptan vazgeecek, anti-faist partilerle halk cepheleri
tekil edecek, hatta burjuva hkumetlere de katlabileceklerdi. Bu karar
kapitalist olmasna ramen, anti-faist olan lkelerin zayf drlme
sini uyg1N1 grmeyen, Almanyanm gittike gelien gc karsnda,
Moskovan,n ikaz ile alnmt. i ansa brakmak istemeyen Stalin, VI.
Kongre kararlarn hararetle uygulamada rol alm, btn Komntern

1921 Aclan

Saylgan

liderlerini Moskova' da tasfiye etmitir. Trk hariciyesi, stratejisini tarafszla gre izmi ve Komnternin oyununa gelmemiti. Ayrca Komnternin niyetlerinden haberdard. Aksi halde, kinci Dnya savanda, Yunanistan ve Ege Denizi Adalarna hakim olan Almanyann
Trkiye'ye hcum etmesi, Trkiyenin harbe girmesi iten bile deildi.
Komntern, anti-faist cephe politikasnn tutmay nedenlerinden biri
de, Trkiye Komnist Partisinin 1927'den sonra kendisini sekterizmden
kurtaramam olmasdr. 1927 ylnda, Dr. efik Hsn Demerin sekterizmi, Komnist Partisinin en fazla i yapacak aydn balarn tasfiye
etmi; ve TKP bu taassup hastal yznden romantike klardan
te gitmeyen faaliyetlerde bulunmutu. 1960 ylma kadar da geni niversite ve genlik gruplaryla temas kuramamt.

BELGELER
1- Nazm Hikmetle ilgili belge49 (21.IV.1938 Tarihli)
"Komnist Nazm Hikmetin, Deniz Lisesinde bulunduu zamana
ait Deniz Harp Okulu ve Okul (Lise) Kumandanlndan alman bir yazda, Nazm Hikmetin knye numaras 962, doum tarihi 1317, dodu
u yer stanbul, geldii zaman Galatasaray Sultanisi ahadetnamesi
gstermi, babas Matbuat Umum Mdr, 32 mevcutlu snfta 16. olarak 2. snfa getii ve 29 mevcutlu ikinci snfta ala (iyi) derecede imtihan verip 18. olmu ve 3. snfta iken 29 mevcutlu snfta kayd art
tahtnda imtihan verip 9. dereceyi kazanm ve 1. snfta iken tezkiyesi
(terbiyeli olup az alr, intizamsmla, tembellie ve lakaytla meyyaldir. Bununla beraber eseri salah gstermektedir. Hassas ve zekidir.
Mesleken istidad pek azdr). kinci snftaki tezkiyesi (vasat derecede
alkan, intizalkar olmamakla beraber, harekat umumiyesinde pek
faal deildir. Elbisesine hi itina etmez). nc snf tezkiyesi (Derecei faaliyeti vasattr. Mesleine istidad ve kabiliyeti azdr. ntizamper
verdir. Ahlak ve tavr hareketi aladr. Mtehevvir tabiatldr. Elbisesine hi itina etmez). Birinci snfta ahlak numaras (5), ikinci snfta (4/2
drt buuk), dier snflarda ise (5) olduu, akait ve tabiiyat derslerine
altndan ilk defa snf muvahecesinde takdir edilmi ve Ada' da tenezzh yaptrlm, mkafat sofrasnda yemek yedirilmi olduu, 29
Terinievvel 1333 ceza talimi esnasnda terbiyei askeriyeye muhalif vaziyette bulunduundan 41/2 saat tevkif edilmi ve mddetli medide
hali tecavzde bulunduundan ihrac 17 Mays 1337'de mucibe iktiran
etmi olduu bildirilmitir ... "
2- Bursa' da Conk Ali'yi hapiste ziyarete gelen Bulgaryal Kadri (Buldu) zerinde ele geen "Gizli erait altnda alma usulleri" Belgesi
"Partiye gireceklerin ok ketum olmalar; Parti meselelerine dair
kimseye birey sylememeleri; mtecessis ve ok soran kimselerden dai-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 193

ma

phe

ehneleri;
Parti azalarnn her saha ve mnhkada ayn ismi kullanmamalar;
Faal azalarn isimlerini renmeye almamalar; bilinenleri de
sylememeleri;
Partililerden bazlarnn tevkifi esnasnda, dierlerinin derhal isim
deitirmesi;

Verilen szn yaplmas; Randevulara vaktinde gidilmesi;

Evlerde adres ve evrak bulundurulmamas; lzumlu ilerin ezberlenmesi; muhakkak notu icap ettiren eylerin yalnz kendisinin anlayaca ekilde iaretlerle ve icabnda yutulabilecek kk ince katlara yazl
mas;

Polise tannm el yazlar ile yazlm evrak kimseye vermemeleri ve sokakta partililerin birbirleri ile selamlamamalar;
tima ve randevulara gidilirken ceplerde zararl birey bulundurulmamas;

den

Anszn

polisin eline dlmesi halinde sylenecek eylerin evvel-

kararlatrlmas;

takibe alnma durumunu Partiye bildirerek, azann alaca direktife gre hareket ehnesi;
Birbirlerine azalarn fotoraf vermemeleri de yakalanmamak iin
nceden tedbir almalar;
Herhangi bir Parti mensubundan phe edilince derhal partiye
mallmat verilmesi;
Parti tahripilii (Likidatrlk) ve hafiyelii tahakkuk edenlerin
btn tekilatta tehir olunmas"SO
Polis

tarafndan

1941 Aclan

Saylgan

Onuncu Blmn
1-Sayn evket

Dipnotlar

Sreyya Aydemir ile 6 Ekim 1964 gn Ankara'da "Milka"

pastahanesinde yaptm2 bir sohbette, Komntern'in kendileri hakkndaki
milliyetilik isnadn kabullenerek unlar ifade etmitir: "Milliyetilik isnad
doruydu. Ben ilk genlik yllarmda Turancydm. 'Kzl Elma'y bulmak
iin Azerbaycan'a gitmitim. Bugn ayn kampta deilim. Ama bende, milliyetiliin ar bir tortusu kalmtr. 1925'lerde TKP'nin Siyasi Bro sekreteri idim. TKl:' c.2 bamszlk mcadelesini Komnterne kar ilk ben am
tm. Ayn anda dnya Komnist Partileri iinde milliyetilik cereyanlar ba
lad. Yurt dnda bulunan Dr. efik Hsn Demer bu konuyla ilgili
Komntern grevlisi olarak in'e kadar gitmiti. Komnternden bir Yahudi
gelmiti. Mnakaa ettik. Beni, 'yeni' grd grlerimi Komnternde
tartmak zere Moskova'ya davet etmiti. Tabiatyla reddettim. Komnist
Partileri iinde milliyetilik ilk defa TKP iinde balamtr. Bunu kendime
bir paye vermek iin deil, bir gerei tespit iin sylyorum."
2-Hsamettin zdou, tesviyeci ustas.1318 (1902) doumlu. Baba ad: Hasan.
Annesi Hasibe. lm 20 Nisan 1974.
3-Emin Sekn, arkadalarnn kendisine takt isim (Topa), 19 Eyll 1905 y
lnda Bursa' da dodu, 18 Aralk 1975 ylnda Kadky' de ld. Karacaahmet
mezarlnda gmldr. Topa, onun mstear ismiydi. On yanda Bursa Sanayi idadisine girdi. Topa Emin, Milli Kurtulu sava yllarnda, bra
him Topuolunun verdii bilgiye gre (Neden ki Sosyalist Partisi, 1946TKP Kuruluu ve Mcedelesinin Tarihi, II., s, 109-110, stanbul, 1976) onalt
yan doldurmadan Kuvayi Milliye etelerine girdi. Savan sonlarna do
ru Ankara' da malat- Harbiye Fabrikasnda almaa balad ve tornac ustas oldu. Halk tirakiyun Frkasna katld. Hsamettin zdou da ayn
kadrolardan yetimiti. Hsamettin zdou ve arkadalar 1927 Viyana
Kongresi'nden sonra Emin Sekn'e Topa adn taktlar. Ve kendisini Moskovaya KUTV'a gnderdiler. O dnemde, Harici Broda Hasan Ali (Ediz) ve
Baytar Ali Cevdet bulunuyordu. 1928 yl ortalarna doru yurda dnen,
Emin Sekn, Hsamettin zdou ve Mustafa Brklce ile temasa geti. Plenum toplantsnda Genlik Birliinin bana geirildi. 1930 ylnda Hasan Ali
Ediz'le aras ald. Ve onun hain ilan edilmesinde oy kulland. Tevkifat sonunda yedi yla hkm giydi. 1932 ylnda toplanan TKP nc Kongresinde stanbul Vilayeti delegesi olarak bulundu ve Merkez Komitesine seildi. Ayrca Merkez cra Komitesinde grev ald.
4-Bknz. Vala Nurettin VA-N, Bu Dnyadan Nazm Geti. st., 1965.
5-Nizameddin Nazif (Tepedelenliolu), 1925 ylnda "stiklal Mahkemesi" huzurunda komnizmden vazgetiini ifade ederek unlar sylemiti: "Yeni
Dnya" hadisesi dolaysyle sekiz seneye mahkum oldum. kincisinde, Claude Farrere hakknda yazdm bir makaleden dolay stiklal Mahkemesince
onyedi gn yattm. ncs, Mahkeme-i Adliyece ay mahkum oldum
(... )'Aydnlk' gazetesinde bir tek yazm vardr. Metni, ecnebi sermayesine
kar bir grevden ibarettir (... ). Nizameddin Nazif daha sonra mahkemede,

Trkiye'de Sol Hareketler 1 195

Rusya' da III. Enternasyonale itirak ettiini, oradan geldiini, geldikten sonra fikirlerini kat'i surette deitirdiini uzun uzadya anlatmhr. Bknz. Dr.
Tevetolu, a.g.e. s, 391.
6-bid., s, 423-426.
7-Milliyet Gazt., 27 Haziran 1929, Nr. 1210
8-Dr. Tevetolu, a.g.e. s, 426.
9-bid.

10- Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi organ olarak yurt dnda yaynlanan "Atlm" dergisinin 1975 Ocak saysnda 1929 tevkifat ile ve Dr.
Hikmet Kvlcml hakknda yle bir iddia yer almaktadr: "Dr. Hikmet K
vlcml... 1929 tutuklanmasnda Partiye en iren alakl yapmtr. Partiyi blmtr. zmir'de lumpenlerden kurduu bir provokatr grubu eliyle
TKP'nin onurunu lekelemitir. Komnist morali olmayan bu yaratk
TKP'den kovulmutur. Bu akl hastas megaloman, efik Hsn Demer'in
meziydi. Tencere yuvarlanm kapan bulmutu ... "
11- Sovyet Trkolou Ekber Babayev'in "Yaam ve Yaptlar ile Nazm Hikmet", Cem Yaynevi, stanbul, 1976 adl kitabna kitab evirenin verdii
SS'inci dipnotta yle deniyor (s, 372): "Gece Gelen Telgraf", Bezirci-Hulusi
derlemesinin 2. cildinde yer alyor. Burada verilen bilgide yle deniyor: "Bu
iir, Nazm Hikmet'in mcadele arkada Laz smail (smail Bilen)'in, Sosyalistlerin 1929 ylnda yakalanmalarnda mahkemece 4,5 yl hapse mahkum
edilerek Diyarbakr Hapishanesine gnderildikten b~r sre sonra ld haberi gelmesi zerine yazlmtr. Ama sonradan haberin yanl olduu anlalmtr." Ekber Babayev de a.g.e.'nin 169. sayfasnda yle yazyor: ''.1932
ylnda stanbul' da Nazm Hikmet'in "Gece Gelen Telgraf" adl yeni bir iir
kitab yaymland. Bu kitabn temelini, airin 1931 ylnda hapishanede yazd, en yakn dostlarndan, Trkiye'nin en sekin insanlarndan biri olan ve
bir baka hapishanede len bir yoldan ansna adad. .. ". Sz edilen Laz
smail (Mara)'nn, halen yurt dnda faaliyet gsteren Trkiye Komnist
Partisi Harici Brosunda, Zeki Batmar'n (Yakup Demir) lmnden sonra Birinci Sekreter grevine getirilen smail Hakk Bilen olduu anlalyor.
Zekariya Sertel 29 Eyll 1978 tarihli "Milliyet" gazetesinde kan "Nazm
Hikmet'in Son Yllar" tefrikasnda S. stngal adl kiinin . Bil;n olduu
nu yazyor.
12- Hasan Ali Ediz, 1318 Kosova doumludur (lm 1972). Babasnn ismi M.
Remzi'dir. TKP'ni 1930-1931 yllarnda idare ehnitir. Abidin Nesimi'nin 8
Ekim 1946' da Alaaddin Hak gnden' e yazd mektuptan kardmz anlam udur ki: 1929 tekilatlanmasnda, Nazm Hikmet'in, Hamdi amilof'un,
Sar Mustafa (Brklce) ve Hsamettin zdou'nun Hasan Ali tarafndan
korkaklkla sulanmas, Dr. efik Hsn Demer'in "Balkan Partisi'ne ve
Komnterne, bu ahslarn bir ksmnn Stalin'e muhalif olan Birke-Alimof
grubuna bal, bir ksmnn da Trk polisi ile ibirlii ettii konusunda rapor
edilmesi, TKP'den ve Komnternden atlmalar sonucudur. Nazm Hikmet
de "Bu Otobiyografi 1961 yl Eyll'nde Dou Berlin'de Yazld" balkl i
irinin 22. msrasnda "Partimden koparmaa yeltendiler beni - skmedi"

1961 Aclan

Saylgan

derken, Dr. efik Hsn tarafndan yaplan ikayete telmihte bulunuyor.

Hikmet'in bu iiri eksiksiz olarak Dr. Tevetolu'nun a.g.e.'de yaym
lanmtr. Kemal Slker'in "Nazm Hikmet Dosyas" derlemesinde bu otobiyografinin bir msras konmamtr; O da "Partimden koparmaa yeltendiler
beni - Skmedi" msras.
13- Emin Sekn (Bknz. Dipnot: 3)
14- Emin Bilecan 1321 (1905) Petri doumlu. Baba Ad: Hasan. 1928 ylnda
Sovyet Konsolosluunda alrken, Moskova'ya gitti. Kutv'da okudu. Trkiye'ye geldikten sonra Emin Sekn ynetimindeki tekilat tevkif edilince,
D Brosu Berlin'de bulunan Dr. efik Hsn (Demer)'nn adna partiyi
yeniden tekilatlandrd. 1933'te drt yl aya hkm giydiyse de 2330 sayl Af Kanunu ile hapisten kt. Emin Bilecan' 1946 ylnda zmir-Karya
ka Kk Yamanlar Gazinosunda, Ahmet Bilge delaleti ile tanmtm. Ayn
gazinoda Boz Mehmet Bozk garson olarak alyor, polisten gizleniyordu.
(1944 tevkiflerinde ele gememek iin saklanyordu.) Emin Bilecan, tand
m Trk marksistlerinin en kltrls idi. 1946'da krk yalarnda olduu
halde otuz yalarnda gsteriyordu. Yakklyd. Ciddi konumalar yapt.
Militant'n sadelii, tabiflii konusunda tler verdi. zerimde krmz bir
gmlek ve kasketime taklarak, ekilcilikten kanmam syledi (o sralar 22
yandaydm). Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisini Kerim Soyka ve
Cazim Aktimur ile ynettikleri halde, arka planda Emin Bilecan vard ve galiba legal parti faaliyetlerine dahil deildi. zmir' de TSEKP'ne bal pek ok
sendika onun delaletiyle kuruldu. Onun hazrlad sendika tzklerini,
mracaat dilekelerini Ahmet Bilgenin Karyaka - Kemal Paa Caddesindeki ESHOT (Elektrik, Su, Havagaz, Otobs Tekilat) brosunda ben daktilo
ederek hazrladm. Emin Bilecan, evresine itimat telkin eden bir kimseydi.
Ei de zannederim Nazilli'de ilkokul retmeniydi. TKP iindeki ismi ofr
Emindi. Son derece mtevaziydi. Kanaatim odur ki, Emin Bilecan, TKP kadrolarnda tandm yneticilerin en zekisi ve bilgili olanyd. Sohbetimiz, i
irden, sinemadan, mzikten almt. Sinema alanndaki bilgisine hayran
kalmtm. zel mnasebetlerinde iilerin alma saatlarna sayg gsteriyordu. Hi unutmam, Karyaka' da bir pastahaneden dondurma alacaktk.
Garsonlar ortal topluyordu. ilerin alma saatlerini doldurduunu grnce vazgeti: "Onlara sayg duymalyz" dedi.
15- Bu belge tarafmzdan, tesadfen 2 Mays 1961 tarihinde eski bir kitapdan
satn aldmz "Esbak Mabeyn Bakatibi Tahsin Paa'nn, AbdlhamidNazm

Yldz Hatralar" kitabnn arasndan kmtr.

16- Hasan Ali Edizin 1928 ylndaki aylk mahkumiyetinin sebebini rene
medik. Olsa olsa, pasaportsuz Trkiyeye geliinden dolaydr. Fakat kesin
olarak bilmiyoruz.
17- Sonradan Emekli Hakim general Rza Tun. Yassada mahkemesinde hakimlik yapmtr.
18- Nitekim 1950 ylnda TKP Ankara Vilayet Komitesi Sekreteri mer Ltf
Tuncay' dan aldm bir parti blteninde Hasan Ali Ediz, Tabelac Nuri hakknda Likidatr tabiri kullanyor, bu ahslarn Partili arkadalara sokulduklar bildirilerek, dikkatli bulunulmas ihtar ediliyordu. Ayrca her iki ahsn

Trkiye'de Sol Hareketler 197

da Partiden ihra edildikleri beyan edilmiti.
19- Read Fuad Baraner.
20-zmir Ar Ceza Mahkemesi Karar; Karar No. 1933/356, Dosya No. 356. b
rahim Topuolu, Trkiye' de lk Sendika Sar Kla' da 1932; stanbul, 1975,
adl hatratnda yle der: "( ... )Tutuklu kadnlardan biri brahim Srr (Topuolu) onbann ei Melekti. O'na skeli Melek diyorlard. Gzel ve boylu
poslu olan bu kadn, ar bal bask altnda tutuluyor ve sk sk sorguya gtryorlard. Polis onu, Reji (Tekel) Sigara Fabrikas iileri grubu elebas
olarak suluyordu (... ) Skeli Melek; zmir Karyaka retmen Okulunda
iken, anas ve babas lm ve kimsesiz kald iin tahsiline devam edememiti. Okuldan ayrlarak sigara fabrikasna girip hayatn kazanmaya bala
mt( ... ) Tahkikat ilerledike tutuklular salverilmi, sadece Melek, Yldz ve
Melahat kalmlard. Erkeklerden de Ali Rza (Keskin) Kerim (Soyka), Osman (Uzla), Mahmut, Ali Muharrem, Mehmet, Mustafa ve brahim Srr
(Topuolu) Onba kalmt( ... )" s, 19.
21- Ahmet Frnc (Dede Ahmet): 1952 ylnda TKP Merkez Komitesi yesi.
1317 ylnda Hopa' da dodu. 1916'da drt yl hkm giydi.
22- Gemi yllarda Kerim Sadinin TKP'ne dahil olduuna dair bir bilgiye rastlayamadk. yle zannediyoruz ki, Kerim Sadi kendini daha ok teorik al
malara, son yllarda da aratrmalara verdi. Birok kk risalelerini bu meyanda dnebiliriz.
23- Rasih Nuri lerinin "TKP Gerei ve Bilimsellik" eserinin 53. sayfasnda bildirdiine gre 1932 Kongresi Zeki Batmarn Defterdardaki evinde yapld.
Katlan dier delegelerin isimleri Rasih Nuri leriye gre yledir: fr Halit, Emin Seki.in (cra Komitesi Sekreteri oldu), fr smail, zmir Delegesi
Safiye (Topuolu), tfeki ustas Fahri, Dede Ahmet (Frnc), Sakko Remzi,
Tayyareci Nuri. brahim Topuolu a.g.e.'nde Kongreye katlanlardan u
isimleri veriyor: (Mustafa Brklcenin aklamalar) s, 138-139., "Ben (Mustafa Brklce), Ali Rza Keskin, Kerim Soyka, Kazm Kip, Faik Usta, (Bileke
olacak; kunduracyd ve 1946'da Dr. efik Hsn Demer ile Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisini kurdu. A.S.) - Reat Fuat Baraner. (Rasih Nuri
leri a.g.e.'nde Reat Fuat Baranerin o tarihle hapiste olduunu yazarak Mustafa Brklcenin aklamalarna gvensizliini belirtir).
24- "rn" dergisinin 1978 Eyll no. 51, C: 9, says, s, 9 29-33'te, 1932 Kongresi, TKP'nin 4. Kongresinde; ... "rn"e gre l. Kongre 10 Eyll 1920'de Baku' da; II. Kongre, 15 Austos 1922'de Ankara' da; III. 31Aralk1924 - 1 Ocak
1925'te stanbul' da Akaretlerde; IV. Kongre, 1932 ylnda stanbul' da Hali
semtinde yapld. Partinin grevleri onayland, Vedat Nedim Tr, evket Sreyya Aydemir partiden kovuldu. Alnan kararlar "rn"e gre yleydi:
"1. Kkl toprak reformunun yaplmas, derebeyliin, aaln yklmas; 2.
i snfna, halk ynlarna geni, demokratik zgrlkler tannmas; 3.
Kurtulu Savayla, halkmzn silahla elde ettii miJllbamszl korumak;
emperyalizme taviz vermemek, onun yurdumuzdaki btn ve her trl kurumlarndan atmak; 4. Sovyetler Birlii ile dostluu glendirmek, karlkl
yarara dayal ekonomik, politik ilikileri daha da gelitirmek". Kanaatimizce

198 Aclan
J

Saylgan

bu kararlar, TKP'nin bugnk pragramna ve . Bilenin grlerine uydurulmak iin icat edilmitir. 1932 Hali toplantsnda Vedat Nedim Tr ve evket
Sreyya Aydemir'in partiden kovulmas doru olabilir. Bir de, "rn"de
1978 Mays'ndan beri . Bilen'in, "Yeni a" dan aktarlm ksa biyografisi
yaymlamaktadr. . Bilen yolda 1926-27'lerde rgtn kurm_iik iin Kasm
Benekli takma adyla ukurovaya gider. Dorudur. Yalnz, 1926'larda Kasm adna sahte hviyet dzenlenir ama Benekli soyad yazlamazd. Zira
T.C'de soyad kanunu 1934 ylnda kt. Olsa olsa "Beneklizade Kasm" ad
na bir hviyet dzenlenirdi. TKP'nin V. Kongreside, Trk basnnda, Yunan
basn organlarnda, Sovyet kaynakl basnda ve "rn" de (say: 35) belirtildiine gre 1977 ubat aynda Konya' da yaplmt. "Katk" dergisi bu toplantnn svirenin Cenevre ehrinde yapldn yazyor.
Emeki dergisine gre, ubat 1975, s, 4, s, 28. . Topuolunun a.g.e.'nde bildirdiine gre III. Kongrenin tarihi 6.2.1932'dir.
25- TKP'nin eski yneticilerinden bir zat, ii-entellektel tipine rnek olarak
Hsamettin zdou'ya gstermi. Galiba onu, Rusya'da "Rus i Kuzey
Birlii" kurucularndan marangoz Halturin ile Obnrosky'ye benzetiyorlard.
26- TKP Komsomol tekilatnn banda, 1934 ylnda Emin Seknn bulunduu, Sayn Em. General evki Mutlugil mektubumuza verdii cevapta iaret
etmilerdi. Dier bir baka soruturmamzda Emin Trk Eliin'in ismi gemitir ki, sanmyoruz. Aratrmamzda Emin Trk Eliin'in TKP gizli kadrolarnda aktif grev aldna dair herhangi bir belgeye rastlanmamtr.
27- Emin Sekn'n TKP'nin 60.000 yesi (genlik arasnda) olduunu beyan
propagandif bir rakamdr. 1934 yllarnda belki de btn Trkiye' de tahsil
anda olanlar (ilkokullar dahil) 60.000'i bulmuyordu.
28- Sovyetlerden dnen muhtemelen Reat Fuat Baraner idi.
29- Kerim Sadi'nin bror: "Edebiyat- Cedide Kahramanlarndan Cemil Cahit' e Cevap" adn tayordu.
30- Nazm Hikmet sonraki yllarda, Orhan Selim'den baka, Nurettin Efak,
Mazhar Ltf, brahim Sabri takma adlar ile iirler yaymlad.
31- Abidin Nesimi, a.g.e. s, 143.
32- Dr. Fuat Sabit, Kazm Karabekirin ajan olarak Sovyetlere gnderdii (19191920) raporlarn ald ve bilahare komnizmi benimsedii iin tevkif ettii
kimsedir. Bknz., Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, s, 794.
33- evki Mutlugil bir mektubumuza 12 Austos 1967'de verdii cevapta 1940
ylna gelinceye kadar "Komsomol ileri ile baytar Cevdet, Hasan Ali (Ediz),
Dr. Hikmet Kvlcmlnn ilgili olduklarn" yazmaktadr.
34- T.C. Ankara Garnizon Komutanl Mahkemesi, Esas: 1953/17. Karar:
1954/33 Esbab- mucibeli hkm, s, 25'te Yusuf Etikin 1Aralk1944 ylnda
Milli Emniyet ajanlna alnd bildiriliyor. Nitekim Yusuf Etik, 1954 durumalarnda savcln yeminli ahidi olarak ifade vermiti (TKP'nin zmir
tekilat hakknda).

35- Trk tiyatrosunun nclerinden sayn Muhsin Erturul, birok kereler basnda komnist olarak sulanmtr. Muhsin Erturul, DP iktidar zamannda
biri Tevfik leri tarafndan istifaya zorlanm, ikinci defa da Celal Yardmc tarafndan emeklilie sevkedilmitir. Her iki hadisenin temelinde aklanma-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 199

yan gereke, Muhsin Erturulun komnist zannediliidir. Ben Genel Mdrlk, hocalk, rejisrlk yapan Muhsin Erturulun komnist olduuna hi bir
zaman inanmadm. Muhsin Erturul, bir sanat adam, entellektel ve Trk tiyatrolarnn kurucusu olmas dolaysyle hogrs olan bir kimsedir.
36- TKP Marnn aklmzda kalan ksmlar:
Bayramzdaki iar

Traktr, toprak kylnndr

inindir fabrikalar
Bugn esir yarn her ey!
Hey! Hey!
TKP'miz ilerliyor
Bugn esir yarn her ey!
Hey! Hey!
37- zel Ariv.
38- Gnther Nollau, a.g.e. (Teksir)
39- Nadir Nadi, Perde Aralndan, s, 95, stanbul, 1965.
40- Arthur Koestler, The Invisible Writing, 1952.
41- Bkz. Artur London, tiraf, 1970.
42- John C. Clews, Nasl Aldatyorlar?, 1972
43- Mustafa Brklcenin brahim Topuoluna yapt aklamalara inanmak
gerekirse (Topuolunun a.g.e., s, 164-166) TKP, 1937 ylnda Komnternce
tekil edilen Aratrma Komitesinin bir kararna gre likide edildi (tasfiye
edildi). Brklce yle devam ediyor (s, 166): "Partinin likide edilme karar
resmen ilan edilmemi, Harici Bromuz kanalyle merkez gurubumuza bildirilmiti. Biz artk yeni bir toparlanmaya ve esasl kadrolar hazrlayarak, k
sa zamanda kongreye giderek yeni program ve yeni bir Genel Sekreterle
Komnterne kaydmz yaptrmaa karar vermi ve bu arada Nazm Hikmeti Genel Sekreter seerek faaliyeti hzlandrmtk. Fakat hi beklemedii
miz bir devrede tepeden inme bir tevkifat yaptrlmt". (Nazm Hikmetin
ban ektii Donanma tevkifat, AS.)
44- Bknz., var Spector, The Soviet Union and the Muslim World 1917. 1958, s,
124; Nejdet Sanar, Gizli Komnist Belgeleri; evki Mutlugil, imizdeki
Dman, s, 26; Kenan ztrkmen, Komnizm ve Trkiye, s, 82; Dr. Teveto
lu a.g.e., s, 413., Bu program 1931 ylnda Dr. efik Hsn tarafndan Berlin'de karlan "nklap Yolu" TKP D Brosu organnda yaymlanmtr.
45- Casuslarn isimleri, 1938 Eyllnde hkumet yelerine verilen zel rapordan; eski CHP'li Dr. Ruhi Sayan tarafndan salanmtr.
46- mer Denizin yazl itiraflarndan. Bknz., Kemal Slker, Nazm Hikmet
Dosyas, s, 21. Sayn Sreyya Ko, mer Denizin Nazm Hikmetle konuma
sndan sonra, kendisine komnizmden rcu ettiini sylediini bir konu
mamzda bildirmiti.

47- "Yn", 3 ubat 1967, Nr. 201. Bu telgrafn ilk yaymland dergi ve tarih.
48- Deniz Harp Okulunda komnistlik iddias ile mahkemeye verilip mahkum
olan bu kimselerin gerekten komnist olup olmadklar hakknda bilgimiz
yok. Tetkikatmzda faaliyetin olduu gemiler, Yavuz zrhls ile Reid Paa
harp gemisidir.

200 / Aclan

Saylgan

49- Bu iki belge merhum Bekir Kltepe tarafndan salanmtr. Bekir, zmir
nn Lisesinden arkadamd.
50- Bulgaryal Kadri (Buldu) zerinde ele geen bu belge, romantik devir olarak isimlendirdiimiz 1928-1938 arasndaki faaliyetlerin karakteristiidir.
Nazm Hikmet ve dier TKP yeleri polisle adeta kovalamaca oynadklar
bu gnlerde, TKP'den ayrlm KUTV'daki arkadalarndan bir ksm Atatrk devrimcileriyle ibirlii yaparak "Kadro"yu karmlard. TKP, denilebilir ki bu sekterizmden 1951-1952 tevkiflerine kadar kurtulamamtr.

11.

Blm

Romantik Devrin Sonu

Dr. efik Hsn Demer'in
Trkiye'ye Dn

Cephe

Politikalar

Dr. efik Hsn (Demer) ile Sacirettin Celal (Antel) 22 Haziran 12 Temmuz 1922 tarihlerindeki aktedilen Komnternin III. Kongresine,
Trkiye Komnist Partisi delegeleri olarak katldlar. Trkiye'ye dndklerinde ilk icraatlar, gizli hcre faaliyetinin ve legal "Trkiye i ve
ifti Sosyalist Frkas" faaliyetinin yan sra, stanbul' da, Galata semtinde Trkiye i Dernekleri'ni tekil etmek oldu. Tabii ki, TEK CEPHE
slogan ve faaliyetlerinin btn mul ile Trk komnistleri tarafndan
kavranld kabul edilemez. Biz bu olgunlamann ilk belirtisine 1924
ylnda rastlayacak ve daha sonra 1924'lerde reddedilen programn 1945
ylnda tekrar ele alndn, 1951'den sonra gnmze kadar da inkiaf
ettirildiine ahit olacaz. Trkiye i Derneklerinin hedefi, btn ii
teekkllerini sinesinde toplayarak, bir eit iiler cephesini tekil ettirmekti. efik Hsn (Demer), bu kuruluun hazrlk toplantsn 24
Ekim 1919'da, Tersane Fabrikas iilerinden 1300 kiinin yaptklar grev
zerine faaliyete geerek, ehzadeba, Ferah Tiyatrosunda stanbul' da
bulunan fabrika ve atelye iilerinden 2000 kiinin itiraki ile yaptl.
Kongre sonunda, tekil edilen heyet mensuplarnn hemen hepsi Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas kurucu ve mensuplar idi. Mesela, ii
Hasan Efendi, Vehbi (Sandal), Ethem (Nejat), Dr. efik (Hsn), Cevdet
vs. gibi isimler toplantnn sonunda murahhas heyeti..11e girdiler. Bu heyet, iilerin btn haklarnn korunmasnda gerekli teebbsleri yapacakt. Grld gibi, Galatadaki i Derneklerinin meneinde, Ferah Tiyatrosunda yaplan bu toplant vardr. i Derneklerinin yan s
ra, Komnternin Trkiye ii seksiyonu liderlerinden Hasan Ali'nin
(Ediz) "Komnist Genler Birlii Tekilat" da illegal bir kurulu olmak-

202 I Aclan

Dnyadaki komnist
partiler iinde revizyonizme
kayarak, mevcut sistemle
uzlama yolunu tercih
edenler iinde nemli bir
isim Hintli komnist, M. N.
Roy'dur. Roy, Hindistan
Komnist Partisi'nden
ayrlarak, "Kongre
Partisi" ne girer

Saylgan

la birlikte, btn genlii komnist idealler etrafnda toplamaya ynelmi, bir genlik cephe birlii almas idi. Btn
bu teekkller, Cumhuriyetin ilanndan bir sre sonra 12
Austos 1925 ylnda, gizli Komnist Partisi ile birlikte kapahld. Mensuplar mahkemeye verildiler ve muhtelif cezalara
arptrldlar. Baz belgelerde, Trk komnistlerinin emrinde,
altn ruble bulunduu, bunun o zamann paras ile 100.000 lira civarnda olduuna rivayet edilmitir. Ama Komnist Partisinin finansman kaynaklar birtakm normal Rus teekklle
ri idi. Mesela, Komnist Partisinin merkez yelerinin nemli
bir ksm bu teekkllerde almakta idiler. Hamdi amilof
(Alev), "Rus Harici Ticaret Bankas"nda; Hsn Sait "Sovyet
Vapur Acentesi"nde; Vedat Nedim (Tr), "Askot irketi"nde, evket Sreyya (Aydemir) "Neft-Sendikat"da memur idiler. Komnternin gizli
ak komnist faaliyetlere sarfettii para bu teekkllerden gayet normal olarak Trkiye Komnist Partisinin eline geiyordu.
1925'e kadar, Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesinde sz
sahibi grup, ii snfnn nderliinde bir cephe birlii teekkln isteyenlerdi. Bununla birlikte evket Sreyya (Aydemir) ile Sadrettin
Celal (Antel) bir baka tezi savunmaktaydlar. evket Sreyya (Aydemir), 1923 ylnda Moskova'dan stanbul'a gelerek "Trkiye i ve
ifti Sosyalist Frkas" na ve yeralt gizli Komnist Partisine dahil olarak tekilat blm sekreteri olmutu. (Bunun teknik ismi Merkez cra
Komitesi Sekreterliidir. Merkez Komitesi 1. Sekreterlii ile kartrl
mamaldr) evket Sreyya (Aydemir), Sadrettin Celal (Antel) ile birlikte kaleme ald "Lenin ve Leninizm" isimli kitabnn krkikinci sayfasnda yle diyordu: " ... Memleketin zengin sermayedar ileri bir hale gelmesi, imdi gnn tarihi bir vazifesidir. Bu vazife ise disiplinli ve
mteekkil bir Cumhuriyet Partisine der. Cumhuriyetin idame ve
' hareket, ne kadar iddetli bile olsa domuhafazas iin yaplacak her
rudur, terakkiperverane bir harekettir ... "
Bu belgeden anlyoruz ki, TKP Merkez Komitesi iinde parti taktii ve stratejisi konusunda bir ayrlk vardr. evket Sreyya (Aydemir)
ve arkadalar, Trriye' de kesif bir ii snf olmad iin, snf mcadelesi esasna dayanan bir faaliyetin faydaszlna iaret ederek, Milli
Kurtulu savandan domu devrin tek partisi olan Cumhuriyet Halk
Frkasna girmeyi, ve onu ele geirerek sosyalist bir Trkiyeyi kurma~
y tasavvur ediyorlard. Bu tez 1927 ylnda yenilgiye urad. evket
Sreyya (Aydemir) ile birlikte pek ok komnist, Komnternden ve
Trkiye Komnist Partisinden ihra edildiler. Fakat bu grup da bo
durmam, "KADRO" hareketini yaratarak, Milli Kurtulu sava Trkiyesinin marksist ynde ve fakat milliyeti niteliklerle izahn yapm-

Trkiye' de Sol Hareketler 203

lardr.

Mustafa Kemal'in (Atatrk) "Kadro"2 hareketini tatil etmesi ile

revizyonist komnistler de medeni yollarla susturuldular. 1931-1933
yllarndan 1946 ylna gelene kadar Trkiye Komnist Partisi, Dr. e
fik Hsn'nn (Demer) drijanlnda yeralt faaliyeti gsterdi.
Bu revizyonist davran yalnz Trkiye' de deil, in ve Hindistan
Komnist Partilerinde de uygulama safhas buldu. 1924 yl, balarn
da Mao'nun ve Li-Chau-Shi'nin bulunduu komnist grup in milliyeti partisi olan Kuomintanga dahil oldular. Hindistan' da ise M. N.
Roy nderliindeki komnist partiden ayrlarak, Hindistan milli partisi olan "Kongre Partisi"ne girdiler.
Trkiye Komnist Partisi'nin resmi Tek Cephe gr, kendi nderliindeki bir birleme idi. Bunun da salanmas imkansz olduun
dan, evket Sreyya (Aydemir) ile Sadrettin Celal (Antel) Komnist
Partisi'nin ve Komnternin grne kar ktlar.

il. Dnya Harbi inde ve Sonlarnda Trkiye

Komnist Partisinin Cephe Politikas ve Faaliyeti
Komnist Partisi'nin genel sekreteri Dr. efik Hsn Demer, 1939
kadar yurt dnda bulunuyordu. Bir sre, Moskova, Varova, Berlin ehirlerinde bulundu. Hatta, Komntern grevlisi olarak
in'e gitti. Fakat genel karargah Paris idi. Dnya harbinin patlak vermesine yakn gnlerdi. Trkiye'ye gelmesi gerekiyordu. Dr. efik Hsn
Demer, Paris Konsolosluundan pasaport alarak ve Dahiliye Vekaletinin 11Temmuz1939 gn ve Emniyet-i Umumiye Mdrlnn IV. u
besinin 270/12472 sayl msaadesi ile Trkiye'ye dnd. Hkumete
ulatrlmas iin kardeine yazd mektupta, Trkiye'ye geldii takdirde siyasetle uramayaca konusunda da teminat vermiti. Tabii ki, bu
klasik bir komnist taktii idi. Nitekim, Dr. efik Hsn Demer Trkiye' ye dnn mteakip Komnist Partisini organize etti3.
Trkiye Komnist Partisinin
1939'dan 1944 ve 1944'ten 1946'ya
kadar sregelen faaliyetleri iinde
cephe almalar II. Cihan savann ald istikametlere gre
ayarland. Ve daima mttefiklerin
deil, Sovyetler Birliinin menfaatlar n planda tutuldu. II. Dnya
savandan sonraki gnlerde de
(1946) ayn niyet ve gaye aralksz
devam etti. Yalnz, Trkiye Gizli
Komnist Partisinin cephe al-

yaz

ortalarna

2. Dnya Sava, bandan

sonuna kadar dnya
siyasetinde yeni dnya
sisteminin ekillenmesinde
olduu kadar, jeopolitik
hareketlerin keskinlemesi
ynnden de bir dnm
noktas oluturacaktr

204 \ Aclan

Saylgan

malarna k tuttuu

ve bilahare

yaymlayacamz

cephe faaliyeti
iin, 15 Aralk 1946 tarihinde
stanbul rfi dare Komutanlnn, Dr. efik Hsn Demerin evinde
yapt bir aramada ele geen Moskovaya gnderilmi bir raporun
nemli ksmlarn buraya aktarmakta fayda umuyoruz; Dr. efik
Hsn Demer, Moskova'ya yazd raporun iinde, kinci Dnya harbi srasnda Trkiye Komnist Partisi'nin faaliyetlerini ve taktiini
programn aydnlatmaya yardm ettii

yle aklyodu4:

"Harp balangcnda durum yle hlasa edilebilir: Hkumet, te

kilatlanma gayretlerine kar esasen mevcut olan sk yasa bir kat
daha sktrmt. Her trl teebbs daha ilk hamlede nleniyor ve
mteebbisler tedhi, tevkif, nefy vesair suretlerle faaliyet edemez bir
hale konuyordu. Amele snf tam bir tekilatszlk ve danklk iinde
bocalyordu. Faaliyetsiz ve idaresiz bir tarzda srnen tek tk meslek
birlikleri de ortada kalmt. Kk burjuvazi ve genlik de ayn durumda idi.
nklaplar (komnistler demek istiyor), harpten az evvel kabul
etmi olduklar yeni taktik mucibince, gizli tekilatlarn yok denecek
dereceye icra etmilerdi. Buna mukabil tasavvur edilen Halk Partisi'ne
ve Halkevlerine girmek ii, ancak ok kk bir mikyasta baarlabil
mitir. Bunlarn yegane faaliyetleri, mnevver genlik arasnda umumi
karakterde bir sol ajitasyon yapmaya ve baz sol neriyat (gazete ve
mecmua) desteklemeye inhisar ediyordu. Bizzat kendileri de edebi bir
marksist mecmua karyorlarm. Bu mecmua, siyasi meselelere katiyen
dokunmakszn, hissiyata hitap eden baz inklap iirler, marksist
edebi tahliller, tarihi materyalist vulgarizasyon makalecilikleri neredi
yordu. Bu kadar bile, etrafnda bir heyecanl genlik zmresinin toplanmasna ve harekete baz kymetli unsurlar kazandrmaya yaramt.
Nihayet hkumet bunu da ok grd5. Trl faist mecmua ve risalelerin kmasna aldr etmedii halde, Yeni Edebiyat' 1941 sonlarnda
kapatt. Ve muharrirlerinden belli ballarn askeri mahkemeye verdi.
"Bundan evvel amele ve genlik arasnda en messir tahrikatta
bulunan bir sra mcahit ve bunlar arasnda birka lideri, rfi dare
Komutanl, Anadolu ilerine nefyetmiti. Bylece, harbin ikinci senesi sonlarnda, hareketin idarecilerinden ancak birka kii i grebilecek
bir durumda bulunuyordu. O sralarda ilk defa bir Seta-Platfo:rm6 topland. Bu toplantda o zamanlarda hkumetin tertip ettii i ve d siyaset gzden geirildi. Onu, faist telakki etmek ve hakknda tamamiyle menfi, muhalif bir hat takip etmek gr muvafk grlmedi.
Esasen bu hkumetin serbest ticareti tahdit, fiyatlar sk kontrol vesaire gibi tedbirleri ve garp demokrasilerine tamamiyle dost bir siyaset
gtmesi hasebiyle, kendisint> mtemadiyen hcum eden yerli faist

Trkiye' de Sol Hareketler

l 2os

hareketine muvazi bir duruma dmEkten ve kabine ekilecek olursa, o sradaki artlara gre, yerine, daha ziyade Almanlara dost unsurlardan tamamiyle faist temayll bir
hkumetin gemesi ve harici siyasette bsbtn mttefik
devletlerden yz evirmesi muhakkak olduundan, gnn
muayyen ve maddi artlarna gre ve sol demokratik hareketin olgunlamaktan ok uzak bulunmas dolaysiyle, ink
lap hareketi iin Refik Saydam hkumetinin iktidarda kalmas btn dier ihtimallere mrecceh grlmtr. nklap
hareketi (TKP faaliyeti) daimi surette onun yarm tedbirlerini ve sallantlarn tenkid etmek halk menfaatine ve demokrasi ve hrriyet lehine cesurane ve cezri tedbirler almaya
kendisini zorlamak, kendi mstakil inklap siyasetini daima tebarz
ettirmek suretiyle ona kar toleransl bir tavr idame edecek, ekilme
meselesini ileri srmekten saknacaktr. Bu gr ve bu hat, baz yoldalarn itirazlarn ve baz mnakaalar mucip olmusa da, sonunda
ittifakla kabul edilmitir.
"Fakat, az sonra Refik Saydam vefat etti. Yerine getirilen Sarao
lu, daha ilk icraatnda, kendini vurguncu ticaret burjuvazisinin ve zengin kyl toprak sahiplerinin mmessili olarak aa vurdu. Ticareti
yani vurgunculuu, tamamiyle serbest brakt. Ardndan "Varlk Vergisi" nam ile milli aznlk aleyhine bir soygun kanunu ile rk-faist
cephesi ile srtt. Halkn al hesabna mteahhitlerin ve zengin ziraat mstahsillerinin kasalarna kk tasarruf sahiplerinin karagn akalarnn akmas sr'atlendirildi. Bu erait altnda, daha evvelki hkumet hakknda karar zerinde durulamazd.
"1942 iptidalarna kadar olan devre, umumi olarak, ksa
ca u satrlarla hlasa edilebilir:
"Henz, daha, yar legal neriyat imkanlar mevcut olduu iin, yaz ile sistemli tarzda, Kemalizmin bu tereddi etmi ekline ve burjuvazi inklab kazanlarndan gerilemee
kar mcadeleye girmitik. Baka trl bir faaliyet imkanna
malik bulunmuyorduk. Tezahrler ve protestolar organize
edecek derecede kuvvetli bir kadromuz yoktu.
"1942 senesi iinde, faaliyetlerimiz daha ziyade legal
neriyat zerine toplanmt. Ankara'da kan Marxist iki
ciddi mecmuaya? muntazam rehberlik ettik. Bir taraftan da
Tan gazetesinde umumi siyaset ve cihandaki harp safhalar
hakknda gn gnne grlerimizi takip eden yazlar kmasn temine uratk. Bazen bunlar bizzat kaleme alarak nerettik. Hareketin
merkezi sikleti, biraz mnevver genlie doru ar basmaa balyor
du. Zira, rehber arkadalarmzdan ekserisi, merkezden uzaklam ve

t. Dnya Sava esnasnda

Trk solunun sert
tenkitlerine maruz kalacak
olan dnemin hkmetinin
Bobokonlorndon Dr. Refik
Saydam (stte) ve kr
Saroolu (altta) en bata
geleceklerdir

Trkln bir kltrden

te bir kon meselesi
plduunu syleyen CHP'nin
iileri Bakan kr
Saroolu nl Turanclk
davasnn emrini veren kii
olacaktr

206 I Aclan

Saylgan

ii snf

ile olan rabtalarmz olduka gevemi bulunuyordu. Bir, bu

sakatlklar dzeltmek ve bir de vurgunculardan faist cereyandan
kuvv~t alan serbest ticareti, Saraolu hkumetinin yaratt durum ve
millet arasndaki yeni snflama tezahrleri dolaysiyle siyasetimizi
yeni batan gzden geirmek ihtiyac bagsterdi. Yeni durumu kavrayan ve yeni artlara uyum muayyen bir platform mevcut olmamas dolaysiyle faaliyette bocalamalar gze arpyor, harekete iltihak eden heyecanl unsurlar tatmin edilmiyor ve tekilatl kadro arasnda byk
bir temerr gze arpyordu. Nihayet 1943 baharnda yeni platform
hazrlanmas teklifi ortaya atld. Ayn senenin Austos aynda toplanan bir Plenumda uzun uzadya durum hakknda grldkten ve
proje zerinde mnakaalar edildikten sonra, platform kat'! eklini ald. Birka hafta zarfnda teksir edilerek hareket merkezlerine ve belli
bal idarecilere datld. Bu vesikann muhtevas hakknda malumat
vermezden evvel unu syleyeyim ki, harp balangcndan beri ilk defa byle derli toplu, btn meseleler hakknda grlerimizi ve metalibimizi izah eden bir mufassal talimatn yaplmas, tahminin ok stnde bir canlandrc tesir husule getirdi. Bu tebli, byk bir honut
lukla karlanmakla kalmayp, ayn zamanda harekete, hayret verici
bir hz verdi.
"Bunun ardndan yalnz hareketin mensuplarna mahsus olmak
zere poligrafla muvakkat bltenler yaynlanmaya koyuldu. Bunlarn
her birinde o sradaki en mhim siyasi mesele ve hadiselerden biri
hakknda Frkann (TKP) gr tarz etrafl bir tarzda tahlil ediliyordu.
Bu da platformun velud tesirini devam ettirmee yarad. Bylece 1943
baharndan 1944 baharna kadar olan sene, harp devresinin en verimli
ve hareketimizin kredisini azami derecede ykselten bir sene oldu.
"Bu senenin sonlarnda, halk arasnda, memleketimizin mttefikler yannda harbe girmesi aleyhine iddetli ve sistemli bir propaganda
yaplyor ve bu yolda hkumette mttefikler tarafndan yaplaca anlalan tekliflere mukavemet etmesi ve yanamamas iin bir zemin ve
ideoloji hazrlanyordu. SETA, bu frsat, vaziyet almakszn geirmenin, bir hata olacan takdir etti. Ve ileri srlen harp aleyhindeki fikirlere kar, hareketimizin tenkidlerini ve mstacelen harbe gitmemiz
lzumu hakkndaki grlerini ihtiva eden bir beyanname kabul ve
neretti. Maatesf, bu beyanname, geni mikyasta datlamad. Fakat,
tesirsiz kald da denemez.
"Yine bu sralarda gemi azya alm olan rk faist hareketine
kar da sistemli bir mcadele yrtlyordu. Daha yaz iptidasnda,
Trklk meselesinin i yzn ilmi bir ekilde tahlil ve tehir eden
bir bror "En Byk Tehlike" nam altnda legal olarak matbuat alemine srlm, bunun byk akisleri olmu, niversite genlii ara-

Trkiye' de Sol Hareketler 207

snda byk bir nefretli heyecan uyandrm ve bu genler arasnda
hareketimizin itibar fevkalade ykselmitir. Daha sonra niversiteliler
arasnda kurulan "Faizm ve Vurgunculuk Aleyhine Geni Cephe" hareketinin muvaffakiyetini ksmen buna borluyuz. Malum olduu zere, yine bu bror Millet Meclisinde bir istizah ve Hariciye Vekilinin
kaamakl ve kstaha bir izahn mucip olmutur. Bundan baka, rk
Trkler aleyhindeki propagandaya muntazam bir tarzda, Ankara' da
kan Marxist mecmuadaS ve Tan gazetesinde devam edilmi, bu hcumlar ancak hkumetin mdahale ve yasaklar ile zaman zaman inkitaa uramtr.
"Btn bu faaliyetler sayesinde hem de emekiler arasnda hareketin tekilat temeli gerei gibi genilemi ve salanm bulunuyordu.
Bu muvaffakiyetler tekilatl arkadalarn gvenini hadden fazla artr
yordu. Ve o nispette de, tedbirli hareket icaplarna riayetleri azaltyor
du. Sonradan anlaldna gre Mart 1944 tevfikatna takaddm eden
devrede, en kymetli arkadalarmzdan birou tecviz edilemiyecek
birok ulu orta hareketlerde bulunmaktan ekinmemiler ve kolayca
nne geebilecek teknik hatalar irtikap etmiler ve gizlilik kaidelerini
ok defa ayaklar altnda inemilerdir.
"Bir taraftan da hareketin sr'atle inkiaf, hkumetin dikkat nazarn ekmekten ve kendisini rktmemekten hali kalmyordu. Bilhassa harp d kalmak ve szde bitarafln ne olursa olsun muhafaza etmek kararlarna kar yaptmz iddetli ve keskin tenkid ile hakim burjuva frkasn pek ziyade kukulandrm, nihayet kendi tedbirsizliklerimiz yznden ele geirdikleri ip ular sayesinde hareket
iinde bilhassa faal rol oynayan unsurlarn mahrum edilmeleri kararlatrlm ve yz kadar mcahit 10-15 gn gibi ksa bir mddet zarfn
da stanbul, Ankara, Karabk ve dier baz ehirlerde toplanm ve
haklarnda vahiyane ikenceler tatbiki ile yaplan feci bir tahkikat al
mtr. Gazeteler ilk verilen lakonik teblilerden birinde, bu mevkuf inklaplara Trokist yaftas yaptrlmak istenmise de9, bunlarn z
komnistler olduunu umumi efkara ilan etmekte geikilmemi ve bu
itiraf tesirsiz kalmtr. Tevfikat takip eden safha esnasnda, faaliyet
zerre kadar sekteye uramam, bilakis bundan dersler karlarak kusurlu ve rk taraflar ayklanm ve daha sarih olarak geni bir "Demokratik Sava Cephesi" kurmak istikameti tutulmutu.
"Tabiatyla ilk haftaTarda mahalli grup ve teekkllerle olan ba
lantlarn bir ou kopmu, baz kafi derecede eliklenmemi unsurlarda ylgnlk alametleri grlm ve faaliyetten yan izenler olmutur.
dareci kadro mensuplarndan, tedhi ve tevfikten yakay syrm
olanlar ve bunlar meydannda bir sene kadar evvel SETA ilerine aln
m gen bir mcahitlD iki byk yararlk gstermi, evvela arkadala-

2os I Aclan Saylgan

rnn maneviyatn

kuvvetlendirmeye ve sonra da yeni artlara gre,

harekete yeni bir vehe vermee muvaffak olmulardr.
"Yeni batan siyasi durum gzden geirilmi, hkumetin bir taraftan tedrici bir ekilde mttefiklerin tazyik ve ithamlarna serfuru ederek, alt ay evvel kat'i bir bitaraflkta srar etmek suretiyle irtikap ettii
milli menfaatlara ve milli istiklalin icaplarna aykr ve zararl affedilmez siyasi hayatnn tesirlerini gidermeye uramakla beraber, dahili
ilerimizde yine ve daha keskin bir tarzda toprak sahipleri ve tredi
speklasyoncu burjuva tabakalar tarafndan mzaharet gren tam
manas ile reaksiyoner ve faizme mtemayil iktisadi siyasi tedbirlerde israr ettii memlekette, ii snfnn ve demokrat mnevverlere kar harbin en iddetli devrelerinde ve lzumundan daha ok bir korkutma ve ezme siyaseti gtme niyetinde olduu, bu halin demokrasi lehine i ve d bask altnda gerilemee ve geni hak kitlelerinin menfaat..:
larn koruyan teekkllerin ve namuslu yurtseverlerin siyasi faaliyet
serbestliini tanmaya icbar edilecei gne kadar devam edecei tesbit
edilmi, bu gayeye eriinceye kadar elde mevcut btn vastalarla sistemli bir mcadele yaratmak lzumu nde duran en hayati vazifelerden biri olduu zerinde ittifak edilmitir. Faizme kar birlemi
mttefik devletler haklarndan bilhassa Tahran Anlamalarndan beri
gze arpacak bir tarzda inkiaf eden btn terakkiperver anti-faist
grup ve teekkllerden mrekkep demokrasi ve kurtulu cephelerini,
takip ettikleri geni mterakki milli birlik siyaseti gznnde tutularak, memleketimizde de her trl sol temayll gruplar ve namuslu
terakkiperver yurtseverleri iine alacak ve hatta faizme gnl vermi
ve yabanc faist hkumetlerin ajanlar ile dp kalkm unsurlarn ve
bilhassa Saraolu gibi bu yolda en ileri gitmi idarecilerin temizlenmek suretiyle, Halk Partisine de yer verecek faizme ve vurgunculara
kar Demokratik Mcadele Cephesi altnda bir teekkl yaratmaa almak kararlatrlmt. Bu teebbse giriilirken, memleketteki soygun ve vurgunculuk ve rvet havas iinde yer yer birtakm ileri grl muhalefet gruplarnn teekkl ettii, halk ala ve sefalete
mahkum eden bu gidie n ayak olan ve bunu adeta tevik eden Halk
Partisi'nin ar mes'uliyetlerine itirak etmekten ekinerek bu partiye
kar hi deilse, Frka mensuplar arasnda iki muhalif mihrakn mevcut olduu, onun iin zeminin olgunlamakta olduunu gsterdii, al
nan kararda iaret edilmitir.
"Hareketin tekilatl kadrosunda bu mesele mdellel bir izahname
ile tebli edilmi, asl ana gayelerimize her zamandan ziyade sadk kalmakla beraber nmzdeki zafer ve bar hazrlklar devresinde ba
lca vazifemiz bu demokrasi cephesinin kurulmasna ve her areye ba
vurarak legallemesine almak olduu iaret edilmitir.

Trkiye' de Sol Hareketler 209

"Bu talimatn, SETA, ilk hamlede CEPHE hareketinin faaliyetine

temel tekil edecek onbe kadar iar ve metalibi ihtiva eden bir de lis7
te ilitirmitir ki, bu liste domak zere olan hareketin siyasi muhtevas ve temelini karakterize ettii cihetle, onu da ayrca bu mektupla gnderiyorum.
"Bu kararname ile hareketimiz, denebilir ki, yepyeni bir safhaya
girmitir. Bunun teblii zerine saflarmzda byk bir ferahlk ma
hade edilmi, sanki herkes, iinde duyduu halde ifade edemedii bir
duygunun ve bir yeni telakkinin isabetli bir tarzda formlletirildii
kanaati ile polis tehditlerine ramen daha byk bir evkle yeniden faaliyete atlmak arzu ve ihtiyacn duymutur.
"Bilhassa niversite muhitinde hi bir zaman hareketimize nasip
olmayan kayi ve sratli bir serpilme kaydedilmi, ay gibi bir zaman iinde, 150'si tekilatl gruplara mensup olmak zere 500 kadar
genci iarlarmz etrafnda harekete geirmek imkan elde edilmitir.
Bunlar, Eminn Halkevinde, faist profesr smail Hakk Baltacnn
verdii bir konferans, itirazlar ve makus tezahrlerle ihlal ve dal
maya mecbur etmek suretiyle, ilk muvaffakiyetlerinden birini elde etmilerdir.

"Yine bu yeni talimatn tesiri ile 15 kadar vilayetteki ubelerimiz

veya sempatizan gruplarmz ile kesilmi olan rabtamz da, son iki ay
iinde ksmen tekrar tesis edilmise de, arada, niversite ve dier yksek mektep ve kolejlerdeki anti-faist CEPHE mensuplarnn hareketlilii polis tatbikatn zerine ekmi ve Oktobr ay iinde niversite binas adeta polis hafiyeleri tarafndan muhassaraya alnarak pheli saylan birok gen ve bu meyanda tekilatl kadromuzda dahil bulunan
baz kymetli mcahitler (50 kiiden fazla) sorguya ekilmi ve tevkif
olunmutur. Bunlarn yaknda stanbul rfi dare Mahkemesinde muhakemeleri olacaktr.
"En son olarak da Kayseri' de olan gruplara mensup birka iinin
mnhasran sol temayll baz legal neriyat okuduklar dikkat nazarn zerlerine ekmi, birok incelemeden sonra ora fabrikalarnda alan dokuz mtehasss ii hakknda tahkikat alm ve Ankara ile
olan muhabere neticesinde bunlarn Ankara'ya sevki de oradaki ink
laplarn (komnistlerin) davasna ithal edilecekleri haber alnmtr.
Grlyor ki, son gnleri yaklamakta olan mevcut hkumet, ileri grl vatandalarn ister bir tekilata mensup olsun, ister hareketimize
dostluk gstermekle iktifa etsinler, kat'iyen az atrmamak kararn
tatbik etmektedir. Fiili olarak elde etmi olduumuz yar legal neriyat
inkanlar esasl hadiseler ve durum tasavvurlar hakknda sz sylemek frsatlar bugn iin elimizden alnm bulunuyor. Bugn iin bu
siyaseti ile, Sovyetler ve demokrasi dman bu hkumet, bizi tam bir

21 O 1 Aclan

Saylgan

illegaliteye doru itiyor. Hatta hkumet partisi iindeki muhalifler bile tam bir gizlilik iinde almak zorunda kalmtr. Biz hereye ra
men bu durumdan syrlmak iin mcadele edeceiz ve etmekte devam edeceiz. Ve umuyoruz ki, ok uzak olmyan bir atide Alman faistleri ile dostluk devresinin bir yadigar olan bu dejenere hkumet
ekibi, mevkiini daha namuslu ve memleketin faydasn ve selametini
hakkyle idrak eden cidden demokrat mcahitlere brakacak ve akabinde CEPHE'mizin serbeste mcadeleye girierek memleketi bir
yama mevzuu gibi soyan tufeyli vurgunculardan ve serseri faistler
den ksa bir zamanda temizlemesi ve hakiki demokrasinin temellerini
kurarak milli istiklalin salamlatrlmas imkan dahiline girecektir.
"Bu takdirde saflarmza onbinlerce ii, kyl ve mnevverin ve
emeki sanatkarn akn edeceini tehir eden birok emareler mevcuttur. Ve bu perspektif o kadar barizdir ki, birok mevki sahibi ahsiyet
ler son zamanda frsat dtke bizden yarnn idarecileri diye bahsetmeye koyulmulardr.
1- Saraolu Hkumeti, Trkiyenin demokrat mttefiklere kar olan
taahhtlerini yerine getirmekte son derece gecikti. Bir Hitlerci Almanya
zaferine bel balamaktan vazgemek iin en elverili zaman kard. (Tahran Konferans sralar) ledii bu tamir kabul etmez byk siyasi suun
arl gn getike onun omuzlarna daha ziyade ykleniyor ve onu gnn icap ettirdii cezri iktisadi ve siyasi tedbirleri almak imkan ve serbestisinden mahrum bir duruma sokuyor. Bu kabiliyetsiz, faizme mtemayil
mrteci hkumet bana bela kesildii milletin mukadderatna tahakkm
etmekten vazgeecek yerde, muzaffer demokrasilerden grd basklara
her gn biraz daha zelilane boyun emek suretiyle milli eref ve haysiyetimizi istiklalimizin yksek menfaatlarn aralksz ayaklar altnda inet
mektedir. Onun kaybolmu frsatlar tekrar yakalamak iin dnebildii
biricik are dardan gelen iaretlere gre hareketini ayarlamaktan ibaret
olan bu pasif ihtiyat siyasetidir.
2 - Bununla beraber d siyasette takriben bir seneden beri, byk demokrasilerin izinde yrmekte gsterdii tahalk, onun i ilerimizde ilk
gnlerdenberi mihenk edindii Trk burjuvazisinin, ou Alman sermayesi ile karm en mtereddi vurguncu tabakalarnn ve byk toprak sahiplerinin menfaatlarn koruma prensibine elan bugn drt elle sarlm
durmaktan alkoymuyor. Bu iktisadi grn anti-demokratik ve inhisarc mahiyeti ise gze arpacak derecede aktr.
3 - Bunun belli bal tezahrlerini ise, her gn trl maiet sknt ve
dertleri eklinde, halk ktleleri aralkl kendi bedenlerinde duymaktadrlar.
Yalnz enflasyon ve parann kymetsizlemesi ile izah edilemeyen ar derecede yksek fiyatlar, ngiliz ve Amerikan dvizleriyle Trk Liras nispetinin
realiteye uygun bir tarzda dzeltme meselesinin srncemede kalmas, ihracat mahsulleri fiyatlarnn milletleraras paralarn fiyatlarna uydurulma-

Trkiye' de Sol Hareketler 211

s ve ithalat fiyatlarnn sahn alma bedellerine yaklatrlmas ilerinizin sonsuz geciktirilmesi bunlardandr. Bu sefaletin artmas sebeplerine kar gsterilen honutsuzluklar ve bununla bal demokrasi lehine ve umumiyet
zere sola doru sarkan hareketler, dnyada hi birey deimemi gibi
eliin bugn iddetle bastrlmakta ve bu zan alhnda bulunan evreler daimi
bir yldrmaya ve ekmek parasndan mahrum edilmek tehditlerine maruz
tutulmaktadr.

4 - Bunun neticesi olarak, yoksul ky ynlar ve ehirlerin geni mstehlik ktleleri arasnda adeta mzmin bir alk hkm srmektedir.
5 - Son zamanlarda idare kadrosunda korkun bir ekilde yaylm
olan rvet ve suistimaller ile bir kat daha arlaan bu feci duruma son vermenin tek aresi hkumeti, mazileri Hitlerci Almanlara uaklk etmi olmak
ve Trk rkl: bataklna dm olmak lekeleri ile kirlenmemi Atatrk
inklabna ve demokrasi prensibine ball phe gtrmez daha namuslu
ve deerli vatandalara brakmaya mecbur etmektir.
6 - Bu gayeye ksa bir zamanda erimek imkan vardr. Zira pek muhtelif evrelerde honutsuzluk ve serbeste iini dkmek ve toplamak ihtiyac o kadar yaylmtr ki, btn bu sava idarelerinin bir Demokrat Cepheye
doru akp kabarmasn salamak, ortaya nnde durulmaz bir siyasi kuvvet karmak iin yeter. Byle bir kuvvetle Halk Partisinin kendi varln
tehlikeye koymakszn kafa tutabilecei tasavvur bile edilemez.
"Bir taraftan Halk Partisi'nin idare edici kadrosu, bata Saraolu
ve arkadalar olmak zere phe gtrmez bir tarzda Sovyetlere aleyhtar ve Londrann Sovyetler Birlii ile dostluk ve ibirlii siyasetine ak
tan aa hasmdr. Bundan tr, iki byk anglo-sakson demokrasisi
de, Trk Hkumetinin mrn bir gn bile uzatmaya yardm etmek
yle dursun, idare mekanizmasnn demokratlatrlmas hususunda
nfuzlarn kullanmak suretiyle ierdeki demokrat kuvvetler cephesini
desteklemek zorundadrlar. Bunun da memleketteki tek frka hakimiyetinin ve otoriter idarenin yklmasn ve Trkiye' de hakiki ve fiili demokrasi devresinin almasn abuklatraca besbellidir."

TKP'ye Gre Kemalizmin Tereddi Etmi

"Yurta Sulh Cihanda Sulh"

ekli:

Trkiye Komnist Partisi genel sekreteri Dr. efik Hsn De

merin bu raporu, gayet ak ekilde belirtmektedir ki, gizli Parti en g
artlarda dahi faaliyetlerine ara vermemi, taktiini de CEPHE'leme
programlarna gre dzenlemitir.
Dr. efik Hsn Demere gre, kendisi yurda dnd sralar
Trk komnistleri, kinci Dnya harbinden az evvel kabul etmi olduklar taktik gereince gizli tekilatlarn yok denecek dereceye indirmilerdi. O zamann artlarna gre, ok kk mikyastaki militanlar-

112 I Aclan

Saylgan

n iktidar partisine ve Halkevlerine sokmaya muvaffak olmulard.

TKP bu arada, siyasi meselelere kat'iyen dokunmayan "Yeni Edebiyat"
dergisini yaymlyordu. Ama hkumet 1941 baharnda "Yeni Edebiyat" kapatt, yneticilerini rfi dare Mahkemesine (Skynetim) verdi. Dergi kapatld zaman 26. says km bulunuyordu. Neriman
Hikmet ztekin, Sabiha (Zekeriya) Sertel, Emin Trk Eliin, Suat Dervi, Zeki Batmar, Hasan zzettin Dinamo, Suphi Tahan, Suat Taer,
Ruhi Dervi (Suat Dervi'in kardei) ve Reat Fuat Baraner (Suat Dervi'in kocas) tevkif edildiler. Reat Fuat Baraner ile Zeki Batmarn
dergi ile ilgileri olmad anlaldndan (!) serbest brakldlar. Geri
kalan komnizm propagandas yapmaktan hkm giymilerdi. Fakat
hkm As. Temyiz Mahkemesi tarafndan bozuldu. Bunun sebebi, komnizm propagandas yapan bu yazlar hakknda, Matbuat Kanununun alt aylk gn am zamanndan sonra takibata geilmi olmas
idi. Oysa gerek uydu ki, "Yeni Edebiyat" dergisi mptedilerin kar
d bir edebiyat risalesi deil, Trkiye Gizli Komnist Partisinin resmi
organ idi. (Bu, Dr. efik Hsn Demer'in Moskovaya gnderdii rapordan da anlalyor.) Mahkemenin, dergi ile ilgili bulmad iin serbest brakt Reat Fuat Baraner ile Zeki Batmar da Trkiye Komnist Partisi (gizli) merkez komitesi yeleriydiler. 1944 tevkifatndan anlald zere TKP'nin merkez icra komitesi sekreteri Reat Fuat Baraner idi. Bilahare Zeki Batmarn bu mevkie ykseldii 1951-1952 komnist tevkifatnda renildi.
Grld gibi 1939 - 1941 yllar arasnda TKP henz bir cepheleme faaliyetine girimemiti. Ancak, toplanan SEDA-Platform'u (Biz
bu deyimi Merkez Komitesi olarak kabul ediyoruz.) Rasih Nuri leri de
bir yazsnda SETA'nn Santral Komite anlamna geldiini belirtiyor.
Refik Saydam hkumetini desteklemeye karar verdi. Bu kararn hakiki gerekleri bilinmemektedir. Dr. efik Hsn Demerin raporda gsterdii gerekler de tatmin edici deildir. Yalnz tahmin edilebilir ki,
henz kinci Dnya savann balang yllardr ve Sovyetler Birlii,
Nazi Almanyas ile 1939 Dostluk ve Saldrmazlk Anlamasn imzalam ve harp ddr. Bilindii gibi Trkiye de harbe girmeme kararn
dadr. Bu siyasi durum, Trkiye Komnist Partisini temkine sevketmi, Trkiye ile Sovyetlerin harp d oluu zerine bar politikasn
gderek, edebi faaliyetlerle yetinmi ve Refik Saydam destekleme kararn vermilerdir. Vaktaki, 21 Haziran 1941'de Almanya, Sovyetlere
harp ilan ettiler ve Trkiye o zaman da tarafszlkta direndi, harp d
kald, o zaman Trkiye Komnist Partisi, Trk hkumetlerine kar kesif mcadeleye karar verdi. Dr. efik Hsn Demer, bunu Refik Saydam'n lm ve yerine faist nitelikte grd Saraolunun bave
kil oluuna balyordu. Zira, Dr. efik Hsn Demer' eve Trkiye Ko-

Turkiye'de Sol Hareketler 2 n

mnist Partisi'ne gre, aslnda tarafsz kalma kararnda olduu iin Trk hkumetlerine mcadele almt. Trk hkumetleri, Sovyetler Birlii ile mttefikleri yannda harbe
girmedii iin hcuma urayacakt. Tabii ki, byle bir hkumet Saraolunun kiiliinde faist bir hkumetti.
Trkiye Komnist Partisinin 1942 iptidalarndaki ilk
mcadelesi, Kemalizmin tereddi etmi ekline kar idi. Neydi bu Kemalizmin tereddi etmi ekli? Hkumet o zaman
"Yurtta Sulh Cihanda Sulh"ll politikasn izlemekteydi. Bunun harp iindeki anlam, tarafszlktan bakas olamazd.
te Trkiye Komnist Partisinin Kemalizmin tereddi etmi
ekli olarak grd "Yurtta Sulh Cihanda Sulh" politikasn
dan bakas deildi.
TKP, 1942 iinde legal neriyata nem verdi. Zira o zamanlar yrtecei politika iin, harple ilgili grlerin kamuoyuna duyurulmasn
da fayda vard. Ankara'da kan, Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev
Naili Boratav, Muzaffer erif Baolu'nun legal ynetimindeki "Yurt ve
Dnya" ile "Admlar" dergileri gizli Komnist Partisi'nin denetimi altnda idi. stanbul' da yaymlanan Sabiha Sertel ve Zekeriya Sertel iftinin ynetimindeki "Tan" gazetesi de tamamen gizli Komnist Partisinin legal gnl idi. Parti, gn gnne grlerini aksettiriyor.
"Tan" imzal kan bayazlarn pek ou Dr. efik Hsn Demer tarafndan kaleme alnyordu. D politika icmalleri de 1927'de revizyonizmle sulanp TKP'nin efik Hsn kanad ile ilgisi kesilen Sadrettin
Celal Antel tarafndan kaleme alnmaktayd. teyandan, Trkiye Komnist Partisinin illegal kadrosu da ye kayd iin propagandasn mnevverlere ve niversite genliine yneltmeye hz vermiti.
1943'te Plenum yeniden topland. (Plenum: ki genel kongre arasnda konferans). Yeni kararlara gre, 1943'te Trkiye Komnist Partisi, Trk hkumetinin mttefikler yannda harbe girmesi meselesini
daha kesif bir ekilde ele ald. SETA kararna gre, mstacelen Trk
hkumetleri harbe mttefikler safnda girmelidir. Zira Sovyetler Birliinde sava, Almanlarn lehine inkiaf etmitir. Trkiye Komnist Partisinin 1943 davran anti-faist Cephe teekkllerinin ilk hazrl kabul edilebilir. Bunun yan sra, fanatik milliyetilere (rklara) kar da
mcadele ald. Ve Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi hazr
lad bir bror, Parti militanlarndan Faris Erkman imzas ile piyasaya srd. Daha nce de 1 Temmuz 1943'te balayan bir yaz serisi
"Tan" gazetesinde gn devam etti. Bu yazlarn balklar: "Trklk Cereyannn Menei ve Mahiyeti"; "Trk Milliyetiliinin Esaslar"
ve "Cumhuriyet Devrinde Irk Trklk Nasl Dodu?" idi. Hemen
hemen ayn gnlerde Faris Erkmann imzas ile legal neriyat olarak

Alman lajizminin ataa

getii 40'1 yllardp TKP,
siyasi hcumlarn lnn
hkmetine ve
milliyetilere yneltmijli.
Faris Erkman imzal Trk
milliyetilii aleyhinde
yazlan beyanname
dneminde olduka genij
yank bulmutu -

2141 Aclan

Saylgan
yaymlanan brorn

Hitler Almanyasnn
yenilgisiyle son bulan sava
so~ras, taktik deitiren
lnn hkmeti, Trk
milliyetilerini topyekun
tevkif ederek, tarihe
"3 Mays Turanclk Davas"
adyla geecek alan
davann msebbibi
olacaktr. Davann nde
gelen ismi tarihi ve
retmen Hseyin Nihal
Atsz'd

ismi: "En Byk Tehlike" idil2. Komnist Partisine gre, fanatik milliyetiler (rklar-Trkler)
eski ttihadlarn devam saylrlard. Rus ordusunun harp
ansnn iyi gitmeyiini frsat bilip, Trkiyeye Komnist Partisi yalnz bu sebeptendir ki, rklar zerinde durdu. Ve hatta hkumet de bu durumdan yararlanarak 3 Mays 1944'te
Trkleri tevkif etti. Ayn paralelde, Reat Fuat Baraner ynetimindeki gizli Parti de zaten mensuplar ile birlikte yakalanmt. 1939'da Sovyetler, Nazi Almanyas ile ibirlii yaptklar zaman, emperyalist ve kapitalist dnyaya kar Stalin,
Nazi Almanyas ile Sovyetler Birliini ayn cephede mtalaa
ediyordu.
Trkiye Komnist Partisinin yrtt bu iki ynl sava (yani
Trkiyenin mttefikler yannda harbe girmesi - rklarn Alman taraftarln tehir) sonunda bir sentez gre ulat ve ilk defa bir CEPHE
birlii ilkeleri ile tavazzuh etti. Bu Cephenin o gnlerin politik artlar
na uygun ismi: "Faizm ve Vurgunculuk Aleyhinde Geni Cephe Bir-.
lii" idi.
Trkiye harbe girmedii halde, Trk halk ekonomik skntlar
iindeydi. Ekmek, eker gibi maddeler vesikaya balanmt (1942 ba
lar). Hastalk, isizlik ve sefalet artmt. Hkumet btesinin bete
drde yakn olan, milli savunma masraflarna gidiyordu. Birtakm
harp vurguncular ve zenginleri tremiti. Karaborsa alp yrmt.
Hkumet bunlar kontrol edemez hale gelmiti. Ve halk tabakalarnda
hkumete kar umumi bir honutsuzluk vard. Trkiye Komnist
Partisi, bu genel honutsuzluktan yararlanarak "Faizm ve Vurgunculuk Aleyhinde Geni Cephe Birlii" ismini verdii faaliyeti ile kitlelere
ve bilhassa niversite genliine sokulabilmi, onlarla irtibat kurmu
tu. Bu tekilatn, niversiteler arasndaki ismi "leri Genlik Birlii Te
kilat (Cephesi)" idi ve lideri o sralar ktisat Fakltesinde asistan olan
Mihri Belli idi. Trkiye Komnist Partisi, gnn gereklerinden yararlanabilmesini becerdii iin Cephe politikas tutmutu. Raporda da belirttii gibi, 150 kadar militan gen, 500 kadar sempatizan ynetmekteydi. Bu rakamlar Trkiye'nin o gnk artlar iinde nemsenecek
bir miktardr.
Dr. efik Hsn Demer, "Hareketin muvaffakiyetini ksmen buna borluyuz" derken, memleket gereklerinden yararlanabilmelerine
atfta bulunuyor; yani vurgunculardan, karaborsaclardan, harp zenginlerinden sz ederek propaganda yrtmelerine deiniyordu.
Mihri Belli, Tahsin Berkem, Safa Yurdanur, Sleymaniye Camiinin
iki minaresi arasna "Saraolu Hkumeti Faisttir. Vurguncularla Sava Cephesi" yazsn tayan afii asmak isterken yakalandlar. "leri

Trkiye' de Sol Harekeller \ 215

Genlik Birlii Tekilat"B aslnda TKP'nin genlik seksiyonu idi. Mahkemeye verilen 55 kiiden 28 kiisi muhtelif cezalara arptrldlar (Hapis ve srgn olmak zere).
1944 Trkiye Komnist Partisi tevkifat, bir yedeksubay
rencisinin cebinde bulunan Trkiye Komnist Partisinin
gizli blteni yznden balad. Reat Fuat Baraner grubunun
tevkifat ise ilkin "T.C. Hava Mdafaa Genel Komutanl
Kurmay 11. ube. ks. S: 35170 ve Ad. M: 944/23 Ankara - Eyll 1944" tarihli iddianame ile Hava Kuvvetlerinde grld.
Zira, Reat Fuat Baraner, o sralar eskerlik grevini Trk Hava Kuvvetlerinde er olarak yapmakta idi. Mdeiumumilik
makamnda ise As. Hakim evki Mutlugil bulunuyordu. Bilhassa, Reat Fuat Baraner'in arln zerine ald ve TKP Merkez c
ra Komitesi Sekreteri bulunduu Parti seksiyonu, stanbul' da olduka
geni bir zlme gstermi, stanbul Vilayet, Beyolu, stanbul, Kadky, skdar komitelerinde hcreler yakalanmt. ddianamede
Partinin reisi, Reat Fuat Baraner idi. Bu tabir doru deildi ve komnist tekilatlar iin kullanlmazd. Komnist Partilerinde reislik, ba
kanlk gibi makamlar fahri olursa vardr. Partinin en yksek kademesinin ismi Genel Sekreterlik makamdr. Genel Sekreterlik makam da,
Merkez Komitenin ve Partinin badr. Ayrca Merkez Komite yelerinden seilen bir de Merkez cra Komitesi vardr ki, bunun sekreteri
Partinin tekilat ilerini ynetir. Bu Merkez cra Komitesi ise, st kademede en aktif tekilat kademesidir. 1944 tevkifatnda da Reat Fuat Baraner, Trkiye Komnist Partisi'nin Merkez Komitesi Sekreteri 'Genel
Sekreteri' deil, "Merkez cra Komitesi Sekreteri" idi. Partinin Merkez
Komitesi Sekreteri, o zaman Dr. efik Hsn Demer idi. Fakat nedense, Dr. efik Hsn Demer, bu tekilatta meydana kmad ve mahkemeye verilmedi. O zaman polisin elindeki geni yetkiye ramen, Dr.
efik Hsn Deiller zerinde bir deerlendirme yapamamas ve Reat Fuat Baraneri Parti reisi olarak mahkemeye sevki, Dr. efik Hsn
Demerin kamuflajdaki ba'ars idi.
1944 tevkifatnda, Partinin stanbul Vilayet Komitesi yeleri, Nihat Balyoz, David Nae, Sebati Selimolundan mteekkil idi. Ayrca
bu komitede Mustafa Birtem, de rol almt. Mustafa Birtem dier taraftan Beyolu mntka komitesinde de grevli idi. Hcrenin dier
yeleri Yunus Bagatr ve Cemali Gngrmez'di. stanbul mntka komitesinde, ofr Halit Irgat, tornac Arif zinsel, Sebati Selimoluna
balydlar. Kadky ve skdar mntkalar da Sebati Selimolu'nun
idaresinde idi. Kirkor Sarafyan, Mnir Belen, Jak hmalyan da bu komitenin yeleri bulunuyorlard. Ankara'da yakalanan Zeki Batmar
ile Hikmet Elin, Ankara tekilatn ele vermemeye muvaffak oldular.

ABD'nin savaa
katlmasyla, Sovyet
ordularnn Bat Avrupa'y
bir botan bir baa
inemeleri devrin sol
aydnlar asndan bir
eliki yaratmam

grnyordu

2161 Aclan Saylgan

Selanik'te balayan politik

hayatn Cumhuriyet'le
devam ettiren Zekeriya
Sertel, Tan Gazetesi'nin
sahibi olmann yannda Sol
Birlik Cephesi kurma
yolunda nemli isimlerden
biriydi

Dr. efik Hsn Demerin raporunda SETA'ya alnm gen

bir partilinin gsterdii fedakarlklarn kahraman Mihri Belli idi. Zeki Batmar bir sre mevkuf kalmasna ramen, ademi takip karar alarak tekrar Bavekalet Ktphanesindeki
iine dnd. Mahkeme, Ankara tekilatndan rfan Elin ve
Fehmi Kurucuyu da tevkif etmiti. Karabk'ten Zihni Turgay, evket Ertekin, Ziya Tre tahkikata alndlar. Mahkemeye verilenler arasnda Nihat avuolu, Hadi Malko, Presi
Hasan, Avni Gner, Hseyin Arkay, Ali Toku, Ziya Tre,
Baytar Cavit Evren, Hayk Akgz, Remzi zenel, Osman
Paal, Halil Giray, Zira Nurerun gibi isimler de vard. Hasan
Basri Alp ise, stanbul Emniyet Mdrlnde tevkifatn
tahkikat dneminde intihar ettii iin hakknda dava dmt 1 4. leri
Genlik Birlii davas ile TKP (Reat Fuat) davas ayr ayr grld.
Mihri Belli'nin, GB davas, ayn gnlerde Feshanede bildiri datan
komnist hcreleri davalar ile birleti.
Grld gibi mahkemeye sevkedilerlerle Dr. efik Hsn De
merin raporundaki rakamlar arasnda mbayanet vardr. Ve anlal
yor ki, 1944 tevkifat siyasi mlahazalarla bir noktadan sonra durdurulmutur. Tahkikat, zamann bavekili durduruyors. Zira artk Alman ordular Dou Cephesinde yenilmeye balamlar, Sovyet ordular, grd Amerikan yardm zerine glenerek kar taarruza gemilerdir.

1943 yllarnda artk gizli Trkiye Komnist Partisi legal neriyat

ta da ilk defa Tek Cephe, Anti - Faist Cephe gibi deyimleri kullanmaya balamt. Zekeriya Sertel, "Tan" gazetesine Londra'dan gnderdii bamakalesinde unlar yazyordu: " ... ngiltere'de her snfa mensup kimseler, artk cemiyetin yeni inklaplara doru gittiine, artk eski zamanlarn dnmeyeceine inanmtr. Muhafazakar, liberal, sosyalist herkes bu yeni aleme sarsntsz girmek iin el ele vermeye mecbur
olmutur. Nasl harbe kar btn ihtilaflar unutarak birlemilerse,
yeni inklap sademelerine kar da ylece Tek Cephe vcuda getirmi
lerdir ... "16 "Tan" gazetesine her ne kadar bu mektup Londra' dan gnderilmi ve M. Zekeriya Sertel imzasn tayorsa da, bu makalenin e
fik Hsn Demer tarafndan kaleme alnm olmas da dnlebilir.
Zekeriya Sertel bu makalesini, Lord Arcbishop of Centurbury nvan ile anlan maruf ngiliz Komnist Partisi mensubu piskoposun Albert Holl' deki bir konferans mnasebetiyle kaleme alyor ve toplant
da ngiliz i Partisi mensubu Sir Stafford Cripts'in de bulunduunu
aklyordu.

1942

sonlar

ile 1943 ylnda Trkiye Komnist Partisinin CEPHE

Stalinin Komnternin lav kararn ilan etme-

politikasna hz veriini,

Trkiye'de Sol HarekeLler \ 217

si durdurmam, aksine kuvvetlendirmitir. 28 Mays 1943

tarihinde, Reuter Muhabiri Mr. King'in yazl sorusuna Joseph Stalinin verdii cevaplar Anadolu Ajans'nn 29 Mays
1943 tarihli blteni olduu gibi yaymlamtr. nemine binaen bu blteni biz de olduu gibi alyoruz. Zira, Kore Harbi balad ve Komnist Partileri infiratla dnd ve
kendilerini tecrit ettikleri tarihe kadar olanki srenin olaylarna k tutucu niteliktedir bu beyanat:
"Moskova, 29 (A.A) - Reuter Hususi Muhabiri Bildiriyor:
"Bavekil M. Stalin Komnternin feshi hakknda bana aa
daki mektubu gndermitir:
"Azizim Bay King,
"Komnist Enternasyonalinin feshi hakknda bir suale cevap vermemi isteyen mektubunuzu aldm. Size cevab gnderiyorum:
"Sual:
"- Komnternin feshi karar hakknda ngiliz tefsirleri ok msait ve
lehtedir. Bu hususta ve kararn beynelmilel mnasebetlerin istikbali ile alakal umul bahsine Sovyet noktai nazar nedir?
"Cevap:
"-Komnist Enternasyonalinin datlmas, zamannda alnm uygun bir tedbirdir. nk bu hrriyete ak btn milletlerin mterek d
man olan Hitlerizme kar mterek hcumunun tanzimini kolalatr
maktadr. Komnist Enternasyonalinin datlmas uygundur, nk;
1) Bu Moskovann dier milletlerin hayatna mdahale etmek ve bu
milletleri bolevikletirmek niyetinde olduunu iddia eden Hitlercilerin
ileri srd bu yalann yznden maskesini atnaktr. Bugn bu yalana
son verilmektedir.
2) Bu, muhtelif memleketler komnist partilerinin kendi
vatandalarnn menfaatine olarak deil, fakat hariten gelen
emir zerine hareket ettii iddiasnda bulunan ii hareketi dahilindeki komnizm aleyhtarlarnn ileri srd bhtanlarn
yznden maskesini atmaktr. Bugn bu bhtana bir son verilmektedir.
3) Bu hrriyete ak memleketlerdeki vatanseverler iin, siyasi ve dini fikirleri bir yana brakarak vatandalarn terakkiperver 'lerici' kuvvetlerinin bir tek Milli Kurtulu Cephesi dahilinde birletirilmesi ve bu kuvvetlerin faizme kar tevcih edilmesi iini kolaylatracaktr.
4) Bu, btn memleketler vatanseverleri iin, hrriyete ak
btn milletlerin Hitlerizmin dnyay tahakkm altna almas tehdidi ile
savamak zere bir tek beynelmilel CEPHE halinde birletirilmesi iini kolaylatrmakta ve bu suretle istikbalde milletlerin msavat esasna dayanan dostane bir cemiyet halinde tanzim edilmesine yol amaktadr.

Sol hareket iinde barnma

imkan, dier siyasetlerden
daha kolayd. Bu sebeble
olmal ki, Trk Solu iinde
bulunan Jak lhmalyan ve
Hayk Akgz gibi etnik
unsurlara sk sk
rastlanabiliyordu

Dnya sol tarihinin Roma's

olan Komntern 2. Dnya
Sava yllarnda Stalin
tarafndan fesh edilir

2181 Aclan Saylgan

u

fikirdeyim ki, btn bu artlar heyet-i umumiyesi ile

mttefiklerin ve dier milletlerin Hitler istibdadn yenmek iin
mcadelelerinde mttehid cephelerini daha ziyade takviye nitecesini verecektir. Hissiyatm, Komnist Enternasyonalinin dalmasnn tamamiyle zamannda alnm bir tedbir olduu
merkezindedir. nk, faizm canavarlarnn son kuvvetlerini
sarfettii bu zamandadr ki, hrriyete ak milletlerin bu canavara son darbeyi vurmak ve milletleri faizm basksndan kurtarmak zere, mterek hcumu aralarnda tanzim etmeleri lzumu vardr. Hrmetlerimle.
mza: J. Stalin - 28 Mays 1943".
Kore Horbi, Trk Sol
hareketini taktik ynde
itekleyerek "anti-faist
cephe" sylemini
gelitirmesine sebep
olmujtu. Bu cephenin basn
yayn ayan, dnemin
nemli simalarndan
Zekeriya Sertel'in
almalar oluturuyordu

Zekeriya Sertelin yukarda zikredilen yazsnn pasaj ile, Stalinin

Reuter muhabirine verdii bu beyanat arasnda 231 gnlk bir zaman fark vardr. Dr. efik Hsn Demerin Moskovaya gnderdii rapordan da
anlalaca vehile, 1942 balarndan beri "Tan" gazetesi gizli Komnist
Partisi'nin legal yayn organdr. Ve TKP, 4 Aralk 1945 tarihinde tahrip
edildii tarihe kadar da gnlk grlerini, "Tan" gazetesi aracl ile kamuoyuna duyurmaktadr. Zekeriya Sertelin ifadesinden ve TKP'nin eit
li isimler altnda Cephe faaliyetinden de anlald gibi, Komnternin
lav meselesi, ok evvelden Komnist Partilerine duyurulmutur. Ve bu
arada Trkiye Komnist Partisi de, Cephe faaliyetine hz vermekten geri
kalmamtr. Kanaatimiz odur ki, Almanya'nn Rusyaya taarruzundan
sonra, ismen deilse bile fiilen Komntem faaliyetini tatil etmitir7. Stalinin aklad Mays 1943 tarihi ise, dnyann deien yeni artlar iinde Komnteme yer olmad ve bundan byle Tek Cephe faaliyeti ile, faizme kar dvm, onlar tarafndan istila edilmi lkelerde komnist
partilerinin sempatik gsterilerek iktidar almalarn salamaktr. Nitekim
byle olmu, Bulgaristan' da; "Vatan Cephesi", ekoslovakya'daki; anti faist cepheler, Macaristan' da; i Birlikleri Cepheleri, Polonya' da; Mukavemet Cepheleri aracl ile Rusya, Avrupann gbeine kadar sokulmaya muvaffak olmutur. Stalinin, "Milli Kurtulu Cepheleri" kurulmas
teklifi de nihayet Komnternin 1935 ylnda aktedilen VII. Kongresindeki
kararlarna dnten ibarettir. Bilhassa, in komnistleri de Stalinin yolundan yrdkleri iin, Gney Dou Asya' da ve tesiri altnda kalm lkelerde genellikle "Milll Kurtulu Cephesi" ismi altnda cephe faaliyetleri
yrtmektedir. leride greceiz ki, byle bir "Milli Kurtulu Cephesi"
bizde de kurulmutur. Ve bu cephenin, Moskova hattna bal komnist
hareketlerden baz farklar vardr.
kinci Dnya Harbinin sonlarna doru, Dr. efik Hsn Demer
"Faizme ve Vurgunculuk Aleyhine Geni Cephe" programnda bir tadilat yapt. Bu tadilat, Stalinin Reuter muhabirine verdii bilgilere uygun-

Trkiye'de Sol Hareketler 219

du. kinci Dnya harbinin kaderi belli olduktan sonra, iktidar partisinin
iinde belirmeye balayan muhalefet temaylleri Trkiye Komnist Partisinin gznden kamad. Muhalefet teekkl etmezden nce, TKP faaliyet programnda yaplan tadilat, bir ksm iktidar partisi mensubunu da
iine alan yeni bir cephe almasna girimeyi hedef almh. Yeni Cephenin ismi: "Faizm ve Vurgunculara Kar Mcadele Cephesi" idi.
Fakat, bu cephenin tatbiki iin frsat kmad, zira 1945 ilkbaharna
doru artk Trkiye' de "Milli Muhalefet" partileri kurulmaya veya kurulma hazrlklarna balanmt. Bu sefer Dr. efik Hsn Demer 31
Temmuz 1945'te, iktidar partisini kar:sna alan ve muhalefeti yutmak isteyen yeni bir Cephe programn hazrlad. Bu Cephe programnn iki ismi vard: baz kere "Milli Birlik Cephesi", baz kere de "leri Demokratlar Cephesi" ismiyle anlyordu. Bu belgenin tamam aynen yleydi:

"LER DEMOKRAT CEPHES"NN PROGRAMJs

"Bu programdaki istek ve gayeler zerinde birleen Trkiye' de
mevcut ileri grl siyasi partiler, meslek birlikleri, kltr cemiyetleri ve faizme ve irticaa dman mstakil demokrat gruplar ve yurtseverler ve namuslu vatandalar, Trkiyenin terakki yolunda sr'atle
ilerlemesi ve yeni cihan artlarna uyabilmesi ancak;
" - leri hamlelerden korkmayan bir "Milli Birlik" etrafnda toplanmakla ve birarada savamakla tahakkuk ettirileceine kuvvetle inandklarndan ... "Faizme ve Vurgunculua kar ileri Demokratlar Cephesi" ad altnda byle bir birliin temelini atmlardr. leri Demokratlar Cephesi din, milliyet ve cins ayrl gzetmeksizin, vurgunculuk
ve faizmle ilgisi olmayan, tekmil namuslu vatandalara aktr.
"Yaasn leri Demokratlar Cephesi etrafnda 'Milli Birlik!'

Tek Parti stibdadnn Tasfiyesi

1) Vurguncu tccarlarn, byk mteahhitlerin, byk iftlik sahiplerinin ve rk Trklerin, Saraolu bakanlndaki demokrasiye ve Sovyetler Birliine dman hkumeti hemen iktidar makamndan uzaklat
rlmaldr.

2) Hitlerci Almanya dostluu ve Trk rkl bataklklarnda alkaAtatrk inklabna ve demokrasi prensiplerine ballklar p
he gtrmez partili ve partisiz, namuslu ve deerli vatandalardan teek
kl edecek yeni bir kabine iktidar ele almaldr.
3) Milleti temsil etmediklerini ve Halk Partisi kodamanlarnn emirlerini harfi harfine yerine getirmekten baka bir siyasi rolleri olmadn kendileri de pekala bilen, imdiki mebuslar -aralksz bir tahrikat ile, halk ktleleri tarafndan sktrlarak- mevcut "Millet Meclisi" bir dereceli, gizli ve
lanmam,

220 1 Aclan

Saylgan

umumi rey ve nisbi temsil ile serbest seim usuln kabul etmek ve kendi
kendini datma karar vermek zorunda braklmaldr.
4) Btn hkumet daireleri, ordu ve mektepler ... tarihte misli grlmemi kanl ikenceler iinde medeni insanl mahva srklemesine ramak kalm olan faizm ve rklk safsatalarna kaplm ve bunlar szle
veya yaz ile vm ve yaym, memur, retmen ve komutanlardan abuklukla temizlenmesi ve bu cereyana rehber rol oynam olanlar bundan sonra zarar veremeyecek bir hale getirilmelidir.

Tam Demokrasi Hrriyetleri ve Serbest Seimle

Yeni Bir Millet Meclisi
5) Atatrk inklabna, demokrasi hrriyetlerine ve her trl terakkiye
dman, faist ve mrteci gruplar ve fertler mstesna, btn vatandalar
cihan gr tarzlarn yaymak, meslek ve i menfaatlarn korumak ve
memleketin siyasetinde messir olmak vs ... maksatlarla, cemiyetler, dernekler, siyasi partiler kurmakta tamamiyle serbest olmaldr.
6) Faist ve mrtecilerden gayri, herkese sz ve yaz ile, hkumetin icraatndaki arpklklar ekitirmek ve doru sand kendi fikir ve tekliflerini
ileri srmek ve onlar halka mal etmeye uramak iin kapal ve ak toplant
lar, mitingler, gsteriler tertip etmek serbestlii kaytsz ve artsz tannmaldr.
7) Gazete ve mecmua karmak hi bir hkumet iznine bal olmamal; neriyata balamak iin sadece tescil yeter saylmal, faizm ve irtica fikirlerini aksettirenler, mstesna, baslm yazlar ve eserler hi bir vesile
ile, devlet sansr, kontrol ve yasaklarna tabi tutulmamaldr.
8) ilerin, ziraat gndelikilerinin, memur msdahdemlerinin kuracaklar meslek birlikleri veya sendikalara ve bu sendikalardan teekkl
edecek federasyonlara, iilerle iverenler arasnda kacak ihtilaflara ve
hkumet nezdinde yapmaa lzum grecekleri teebbslerde, iilerin
temsil hakk tannmaldr.
9) Demokrasi hrriyetlerini snrlandran mrteci kanunlar kaldrla
rak, tekilatl siyasi faaliyetlere yol aldktan ve imdiki Meclisin dalma
sndan en az ay sonra yeni seim kanununa gre, yirmi yana basm
kz ve erkek tekmil vatandalarn itiraki ile, vastasz umumi ve gizli oyla, serbest seim yaplmal ve belli olacak hakiki milletvekillerinden mrekkep, tam manas ile demokrat bir Byk Millet Meclisi mukadderatm
za hakim olmaldr.
Devrimci ve Demokrat Siyasf Mahkum ve
Maznunlara Umumi Af
10) Faizm ve irticaa kar, demokrasi serbestlikleri urunda savatk
larndan dolay, muhtelif tarihlerde, mahkum veya srgn edilmi. veya
sank olarak hapse atlm ve mahkemelere verilmi olan vatandalarla,
rk ve faistler dnda, siyasi kanaat ve faaliyetlerinden dolay hapiste

Trkiye'de Sol Hareketler 221

bulunanlar lehine genel af ilan edilmelidir.

Toprak Sahibi, Kendine Buyruk Bir Kyllk

veya topra yetmeyen ana ktlelerine, dove mahalli istihsal artlarna gre, kylerin evrelerinin ilenmi topraklarndan, yeter miktardc, toprak bedava olarak datlmal ve onu iletmek imkanlar "alat ve kredi" salanmaldr. Bu maksatla byk iftlik sahiplerinin ve zengin ky aalarnn ortak ve yarc
lara ve daimi ky iilerine ilettikleri veya para ile kiraladklar topraklara devlet tarafndan el konulmas gerekir.
12) Yoksul ve orta halli kylerin, byk toprak sahiplerine, mahalli
murahabaclara ve Ziraat Bankasna olan eski borlar silinmelidir.
11)

Kylln topraksz

uracak boaz saysna

Milli Aznlklara Her Hususta

Eitlik

13) Milli aznlklarn her gnk hayatlarndan, Anayasann salad,

hak ve dokunulmazlklardan, kaytsz ve artsz faydalanmalar, en kklerinden en byklerine kadar, tekmil i ve vazifelere istihkaklarna gre
geebilmeleri ve vergi mkellefiyeti de dahil olmak zere, her hususta btn haklarna sahip z vatandalar muamelesi grmeleri, kskan bir itina
ile emniyet altna alnmaldr.
14) Faist varlk vergisinden sefalete srklenmi olan, yoksul ve dar
gelirli vatandalarn durumlar ilgililerin ve Maliye Bakanlnn temsilcilerinden mrekkep bir komisyon tarafndan incelenmeli ve cidden gadre
uradklar meydana kacaklara mnasip tazminatlar verilmelidir.
Tekilal,

Serbest Bir Genlik

15) Yoksul ve orta halli genlie serbest maddi ve manevi serpilme

imkanlar verilmeli, eitim ve retim ve meslek bilgisi messeselerine
girmesi kolaylatrlmal, gerek okullarda ve niversitede gerekse iletme
yerlerinde tekilatlanma ve hususi menfaatlarn koruma hakk tannmal
dr. Yksek tahsilin, varlkl snflarn ocuklarna mahsus bir imtiyaz olmasna son vermeli, bunun iin de ilk i olarak yoksul talebenin tahsil
mddetince bedava barnp geinecei ve bizzat kendileri tarafndan idare edilecek, byk niversite yurtlar vcuda getirilmelidir.
16) Kimsesiz yoksul ocuklarn sefalet ve istismarn nlemek iin,
bunlar himayesi altna alacak ve terbiye ve tahsillerini salayacak, bir
devlet tekilat kurulmaldr.
Kadnlara

Erkeklere Tam

Eitlik

17) Kadnlarn her trl mesleki, ilmi ve siyasi tekilatlara ve memuriyetlere msavi hakla, girebilmeleri, msavi i iin cret almalar, belediye, vilayet ve Millet Mecliderine, yalnz girmeleri deil, ayn zamanda vekil ve semeleri ve iletme ve messeselerde kadn olarak himaye grmeleri ~ekir.

222 Aclan

Saylgan

Dzenli, Halk Bir Ekonomi

halk ynlarnn geim ve salklar ve umumiyetle halk
ile ilgili tekmil byk istahsal, datm ve tam iletme ve kurallar devletletirilmeli, devlet iletmelerinin idare ve maliyesi de dahil olmak zere btn gc ii tekilatlarnn kontrol altna konulmaldr.
19) Zaruri ihtiya maddeleri fiyatlarn abuklukla indirme ve dnya fiyatlarna uydurma iine hemen girimek gerekir. Bu yolda ilk adm, istihsal
veya datm veya her ikisi dorudan doruya, devletin ve inhisarlarn
elinde olan veya Smerbank, Etibank vesaire gibi devlete bal messeseler
tarafndan kontrol edilen madde ve mahsullerin ve belediye hizmetlerinin
fiyatlarna ve imendfer cretlerine, harp dolaysiyle, binmi olan yksek
zamlar hemen kaldrmak ve son seneler piyasaya bol bol srlm olan kat paralarn mhim bir ksmn tedricen geri ekmek. .. tekil etmelidir.
20) Orduya ve devlet iletmelerine fahi fiyatla mal satmak veya i grmek suretiyle, cr'etkar bir mteahhitler zmresinin hazine zararlarna hesapsz kazanlar ele geirmekte devam etmesini nlemek ve bu rezaleti ortadan kaldrmak iin, "Devlet Merkezi Sahn Alma Ofisi" ve "Devlet Merkezi naat Ofisi" adlar altnda mtehassslar ileten iki iktisadi ve teknik daire kurulmal; mstehlik devlet teekklleri ve idareleri, fabrikalar ve belediyeler ilerini vastasz olarak mnhasran bunlara yaptrmaldrlar.
21) Orduya, devlet iletmelerine ve belediyelere mteahhitlik etmekle, vurgunculukla vesair dolambal yollardan, harp seneleri esnasnda, orta halli ve yoksul halk ynlarnn sefaleti pahasna ele geirilmi olan, olaanst kazanlar ve memuriyet yetkilerini hususi menfaatlere alet edinmek ve fena kullanmak suretiyle biriktirilmi servetler, devlet faydasna
msadere edilmelidir.
22) Bu milyonlarn tamam veya mhim bir ksm geni bir itimai sigorta ve yardm tekilatna yatrlmaldr. Resmi ve yar resmi ve hususi i
lerde alan, btn memur, mstahdem ve emekilerin hastalk, kaza, i
sizlik ve ihtiyarlk zamanlarn bu tekilat teminat altna almaldr.
23) Maliye sistemimizi demokratlatrmak iin, bugn hakim olan,
vastal vergiler sisteminden vastasz vergilerle daha ziyade varlkl snf
lara -hazinenin muhta olduu varidat detmek zaruretindeyiz. Bu maksatla istihlak, muamele, Belediye rsumu v.s. gibi vergiler kaldrlarak kk san'at meslek erbabna ve emekileri ezen kazan vergisi yerine her
cins yksek karlar, gelirler ve kazanlar zerine, sr'atle mterakki bir irat
vergisi tarh edilmeli. Yllk tutar 1200 liray gemeyen kazan ve gelirlerden bu vergi alnmamaldr.
24) Adam bana 10.000 liray geen byk miraslardan da %25'den
balamak zere sr'atle mterakki bir veraset vergisi tahsil edilmelidir.
18)

Geni

menfaatlar

leri Grl Bir D Siyaset

25) Milli istiklalimizin temelleri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bir-

Trkiye' de Sol Hareketler/ 223

!ii ile sk bir dost ve ibirlii gayesinde ahlm olduundan, bundan sonra da istiklalimizi salamlatrabilmemizin ilk ve son art bu dostluk ve i
birliinin, eskisinden de daha sistemli ve samimi bir tarzda devam ettirilmesidir. Bu ise, beeriyet zerinde faist belasn def etmekte ve insanlara
ve milletlere - serbestlik ve istiklal iinde- snrsz terakki imkanlar sala
makta bu kadar kat'! bir rol oynamakta olan bu byk komu devlete, iten ve dost ve onun yzde yz itimat edecei ahsiyetlerden mrekkep bir
hkumeti bamza getirmekle ancak kabildir.
iarmz: Nasl Bir Trkiye in Savayoruz?
1) Yalnz vurguncular ve ky mtegallibesini temsil eden tek parti istibdadndan kurtulmu serbest ve mstakil bir Trkiye ...
Kahrolsun Tek Parti ve Vurguncular Saltanat!
2) Halk demokrasi hrriyetlerinden sahiden faydalanan en bir Trkiye ...
Yaasn Serbest Vatandalarn Trkiyesi!
3) ileri, kylleri ve aydnlar devlet himayesinde alabilecek ve
kltrl bir insan sahibi geinebilecek ileri bir Trkiye ...
Yaasn Sefalet Korkusundan Azatlk!
4) Hangi millet ve dinde olursa olsun, btn vatandalara msavi hak
tanyan, rk ve milliyet menfaatlarndan syrlm adil bir Trkiye ...
Kahrolsun Milli Aznlklara Dmanlk!
5) Yabanc topraklara gz dikmeksizin, tekmil komular ile kardee
geinen d durumu salam bir Trkiye ...
Yaasn Hr Milletler Arasnda Kardelik!
6) Sovyetlerle her hususta anlam ve bir yardmlama misak ile
balanm barsever bir Trkiye ...
Yaasn Sovyetlerle Sk birlii!
7) Yumruk kuvveti ile ve polis tekilat ile deil, fakat halkn iktisadi'
ve hars terakkisi ve demokrat "Milli Birlik" etrafnda toplanmas sayesinde ite de kuvvetli bir Trkiye ...
Yasasn leri Demokratlar Cephesi!
8) Kanatlar ve grlerinden dolay, hi bir kimsenin takibe ve iken
ceye maruz kalmad, tam bir vicdan serbestlii salayan inklap bir
Trkiye ...
9) Kyleri ve iftlikleri parazit soygunculardan temizlenmi ve toprakla:- onlar ileyen ve eken kyllere mal edilmi mamur ve muzaffer bir
Trkiye ...

Kahrolsun Toprak Klelii!

Dr. efik Hsn Demerin yukardaki program gizli olarak parti kademelerine gnderilirken yle bir direktifi de havi bulunuyordu:
Dikkat edeceimiz nokta, muhalefet partilerinin idarecileri olmaya
namzet olanlar mmkn olduu kadar sosyalist demokrasiye ekmektir;' 19 .

2241 Aclan Saylgan

1945 ylnda gizli Trkiye Komnist Partisi ynetiminde TEK CEPHE
faaliyetinin legal alana gemesi iin baz hazrlklara giriildi. Ve "Gr
ler" isminde bir derginin karlmasna karar verildi. 4 Aralk 1945 nmayileri ile komnistlerin sahneye koyduklar oyun akamete urahld. Trkiye Komnist Partisi adna tek bir muhalefet cephesinin tekilinde ve Demokrat Partinin kurulu gnlerinde bu partiyi TKP safna ekmek yolunda faaliyet gstermi kimse, Birinci Byk Millet Meclisinin Dahiliye Vekillerinden Cami Baykurt idi. Tevfik Rt Aras da (eski Hariciye Vekillerinden) Sabiha Sertelle, "Grler"in k hazrlklarnda rol oynad. Bilhassa, Ankara' da baz temaslarn salanmas iini zerine ald. Tevfik R
t Aras'n Sabiha Sertele bu konuda yazd bir mektup, kr Skmenserin Dahiliye Vekillii zamannda ve 1947 ylnda Trkiye Byk Millet
Meclisinde okundu. Tevfik Rt Aras unlar yazyordu:
"Muhterem

Hanmefendi,

Mecmuann (Grler) kma gn yaklatn

bildiren mektubunuzu al-

dm. Size derhal yazabilmek mmkn olmad. stanbul'dan avdetimde, grmee, g"rmee

gelen dostlarmn ziyareti birbiri sra arkasndan tevali etti ...

Mecmuaya yaz gndermesi iin Adnan Menderes ile konutum. Gazetelerimize zaruret olmadka yaz iidetini edinemediini bildiimi hatrlatarak, srf
mecmuamz iin ikinci nshaya birey hazrlayacan vaadetti. Celal Bayar
daha buraya gelmedi. Belki siz orada daha iJ"nce greceksiniz ... Yaz kadrosma isterseniz Riitii arda koyabilirsiniz. evket Siireyyaya (Aydemir) henz rastlamadm. Umarm ki, Sedad Zeki imzasz olarak zaman zaman yaz
gnderebilir... "

Milli Mcadelenin
tejki ltl anmasndan,
Demokrat Parti'nin
kurulmasna, ardndan sol
hareketin gelimesine
katkda bulunan ilgin
isimler arasnda ayn
zamanda milletvekillii de
yapm olan Cami Baykurt
da yer alyordu

4 Aralk 1945 mitingi ile komnist TEK CEPHE'nin paralanmas,

nihayet 1946 ilkbaharnda Dr. efik Hsn Demerin "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"ni kurmasna yol atysa da,15 Aralk
1946' da stanbul rfi dare Komutanlnn bu partiyi kapatmas ile
TKP tekrar yeraltna girdi20.
1946 ylndan 1950 ylna kadar geen sre, devrin artlarna gre
illegal alan Komnist Partisi, eitli legal derneklerle bir Cephe politikasnn olgunlamasna alt. Bilhassa Ankara ve stanbul
niversitesi evrelerinde faaliyet gsteren iki legal dernek ve
Nazm Hikmet'in aff kampanyalar ve nihayet Trkiyenin
Kore Harbine asker gndermesi zerine kurulan "Barsever
ler Cemiyeti (Dernei)"nin faaliyetleri bu cmledendir.

Ankara' da tekil edilen

"Trkiye Genler Dernei"
1946 ylnda, Behram Karakk, Nabi Diner, Mmtaz
Gktrk, evki Akit, Orhan utay, Melahat Trksal, Celal
Araz gizli Komnist Partisinin genlik tekilat olan "Trkiye Genler Dernei"ni kurdular. Bu dernekte stanbul' da fa-

Trkiye' de Sol HarekeLler

l 22s

aliyet gsteren ve gizli Komnist Partisinin ynetimindeki

"stanbul Yksek Tahsil Genlii Dernei"nden farksz bir
kurulutu. Mesela, stanbul' daki dernein tznn bir yerinde
insanlk ve kltr dnyasna dman ideolojilere
hizmet edenler ... "in dernee ye kayt edilmeyeceini bildiriliyordu. Bu maddeden kastedilen, her trl komnist kartlar ile, milliyetilerin, Trklerin dernee kabul edilmesini nlemek ve bunlarn dndaki genleri, bir at altnda,
bir cephe etrafnda toplayarak komnistletirmekti. "Trkiye Genler Dernei"nin tznde ise bu madde u ekli almt: "Turanc olanlar ve bu yolda tannanlar dernee aza
kaydedilemezler ... " stanbuldaki dernein yksek tahsil
rencilerini kapsamasna karlk, Ankaradaki tekilat tahsil fark gzetmeden 35 yana kadar olan her genci sinesinde toplayarak anti-faist
bir cephe yaratmak istiyordu. Oniki kiiden teekkl eden kinci Ynetim Kurulu, Nezihe Araz (genel bakan), brahim Gktrk (bakan yedei), Hayrettin Grol (kinci Bakan), evki Akit (sekreter), Aclan Saylgan (sanat kolu bakam), Fuat Hikmet Gner (toplant kolu baka
n), Kamuran Batuji (salk kolu bakan), Orhan utay (mzik kolu
bakam), Enver Gke (edebiyat kolu bakan), Melahat Trksal (muhasip), Celal Araz, Mahir Ylmaz'dan (spor kolu bakam) teekkl etmiti. "Trkiye Genler Dernei" 206 ye toplayabildi. yelerin pek
ou komnist olmamakla beraber, ynetim kurulu yelerinin mhim
bir ekseriyeti gizli Partinin muhtelif hcrelerinde grev alm militanlard. Nitekim yelerden krk kiinin gizli Partiye mensup olduklar
da 1951-1952 tevkifatmda anlald. "Trkiye Genler Dernei"nin belli bal faaliyetleri arasnda "stanbul'a yaya yry", "Fakir Kylnn Ekinini Bime Kampanyas", Altnda' da Poliklinik Aarak Hastalar Bedava Muayene" hareketlerini sayabiliriz. Hepsinden de maksat, geni bir propaganda ile
isimlerini genlik arasnda yaymak, genlii bir cephe altn
da toplamak, kitleyle temas kurmakt. Dernek, ksa zamanda
ye saysn bu faaliyetleri sayesinde artrabildi. Dernek legal
bir tekilat olmakla birlikte, yneticileri gizli Parti yesi bulunuyordu. Fakat ayrca dernek dahilinde evki Akit, Melahat Trksal, Enver Gke, Naci Akn, brahim Gktrk, Necati Ank Trkiye Komnist Partisinin Ankara genlik hcrelerini tekil ettiler. 1947 Aralk aynda Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Rektr evket Aziz Kansuyu istifa ettirmek iin nmayi
yapan milliyetiler bu ara, "Trkiye Genler Dernei"ne de urayarak,
dernek binasn tahrip ettiler. Bu olaydan sonra, dernek basma ve dier
derneklere bir aklama" gnderdi. Bu aklama" Nezihe Araz ve
11

...

/1

11

11

TKP'nin yan kuruluu

larak faaliyet gsteren
FGB (Trkiye Genler
Jirlii)'nin kurucular
arasnda kitabn yazar
\elan Saylgan ve "Anadolu
Evliyalar" kitabn yazan
nl kadn yazarlardan

Nezihe Araz' da yer

Jlyordu

2261 Aclan Saylgan

evki Akit imzasn tayor,

TKP'nin cephe faaliyetleri

. erevesinde kurulan
lstanbul Yksek Tahsil
Genlik Dernei iinde
daha sonralar kendinden
oka bahsettirecek olan
nl edebiyat eletirmeni
ve yaync Fethi Naci
Kalpakolu'da vardr

mtecavizler " ... Millet ve vatanperverlii inhisarlarna almak isteyen zorba bir grup ...
Kltr dmanlar ... gerici ... " olarak itham ediliyorlard. Her
ne kadar dernek yapt aklamada "Bu irkin hadiseye teessf etmekle beraber azmimiz ve evkimiz krlm deildir.
almalarmza daha byk bir hz ve inanla devam edeceiz" denilmise de bir sre sonra (1949) dernek kendi kendini feshetmet mecburiyetinde kald. Dernein perde gerisinde, genel bakann direkt temas ettii Behice Boran vard.
Onun da o sralar Ankara' da bulunan ve gizli Komnist Partisinin Ankara tekilatn yneten Zeki Batmarla temas olduu sanlyordu. Nezihe Araz, dernein tahribinden bir sre sonra, gizli Komnist Partisinin legal genlik cephesine ok mdahale ediini tenkit ederek, dernekten ayrld ve stanbula gitti. Nezihe
Araz bu tarihten sonra komnizmden ayrlarak, dini konularla ilgili
eserler vermeye balad. Gazetelerde gnlk fkralar yazd. "Trkiye
Genler Dernei"nin "Beynelmilel Komnist Genlik Tekilat" ile de
ilgisi vard ve Prag'da toplanan '!Dnya Komnist Genlik Tekilat
Kongresine" ngilizce bir ballk telgraf da gndermiti (1947).

stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei (YTGD)

"stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei", kinci Dnya Harbi
iinde gizli Komnist Partisinin bir kolu olan "leri Genlik Birlii
(Cephesi)"nin 2 Temmuz 1946'da legale km vehesidir. Daha nceki satrlardan da anlald gibi, Komnist Partisi, bilhassa 1942 yl
bandan itibaren genlie ve aydnlara ynelmi bulunuyordu. Dernein ilk kurulduu zaman ismi "stanbul niversite ve Yksek Okullar
rencileri Birlii" idi. Fakat bilahare deitirilerek "stanbul Yksek
Tahsil Genlik Dernei" ismini ald. Resmi kaytlara gre ilk kurucular Adil Giray, Vahidettin Barut, Kegam kol, Cemal Gner, Zekf Karaka, Bahattin Uurok, lhan Baaran idi. Dernein nizamnamesindeki 9. maddesinin "f" fkrasnda "Her ne suretle olursa olsun, politik
cereyanlarn dernek mahalline ithaline msaade eden veya buna sebep
veren rk, din ve zmre farklar gden insanlk ve kltr dman ideolojilere hizmet edenlerin" dernekten karlaca yazldr. lk fkra bir
kamuflaj, ikinci fkra ise Dr. efik Hsn Demer'in "leri Demokratlar Cephesi" tznn ayns idi. kinci maddenin "j" fkras ise d
temaslarla alakal idi. Ayn maddenin "n" fkras ise "fakltelerde kurulacak talebe dernekleriyle birliklerin" kurulmasna mtedair idi.
Daha balangta, "stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei" niversite iinde kurulacak olan btn dernekleri cephe politikas gerei, kendi kontrolleri arasnda tutmak istiyordu. Be yl kadar faaliyetini yr-

Trkiye'de Sol Hareketler 227

ten dernekte Hakk Engerek, Zeki Akyrek, Nevzat Kemal

zmeri, hsan Arda, Necdet Eker, Yldz Batmar ve lhan
Berktay bakanlk grevlerini yaptlar. Bu be yl iinde dernee 218 renim rencisi ye kaydedildi. Cezmi Ulucan,
Ltfi Onay, Nihat Sargn, Turgut Pura, Turan Tamar, Naci
Kalpakolu (Fethi Naci), Cenap Karakaya, Vecdi zgner,
Mehmet Sonugr, Burak Bozer, aban Ormanlar, Hasan
Grda, Sevin Tank, Kemal ler, Solmaz Grkmen, Zekai
zgen Ynetim Kurulunda grevler aldlar. Dernek mensuplarnn pek ou gizli Komnist Partisi'nin eitli kademelerinde ve hcrelerinde bulunuyordu. Mesela bunlardan
Dr. Sevim Tar, Trkiye Komnist Partisi Harici Bro sekreteri idi ve 1951 ylnda Marsilyaya giderken bir ihbar zerine yakaland. 167 komnist mahkemeye verildiler. Dr. Sevim Tar (Belli) alt yla
hkm giydi. Ayrca ayn dernek mensubu olup gizli Komnist Partisine girdikleri meydana kanlardan Abuzer zdemir be yla, Ali Ttenkesen be yla, Veysel Akka iki yla, Kenan Toksal bir yla, Nihat
Tunal iki yla, Mehmet Halim Spatar iki yla, Turan Sacit Baykara bir
yl sekiz aya, Nevzat zmeri bir yl aya (Barseverler Dernei kurmaktan), Vahidettin Barut bir yl aya (Barseverler Dernei kurmaktan), Kerim Aydn on ay on gne, Fethi Elmasolu alt aya, Turan Tamar alt aya, Cezmi Ulucan alt aya, Nahit Eren alt aya, Can Boratav be aya hkm giymilerdir. Bunlardan baka Adil Giray ve l
han Berktay hakknda alan kovuturmalar delil yetersizliinden beraatlar ile sonulanmt. Adil Giray, Paristeki leri Jn Trkler tekila
t iinde de faaliyet gstermitir.
Trkiye Gizli Komnist Partisi, Cepheleme faaliyetinde bu legal
dernekten ok yararlanm, bilhassa Nazm Hikmetin aff kampanyasnda meydana getirilen Cephe Birliinde, stanbul Yksek Tahsil
Genlik Derneinin rol ok olmutur. Af kampanyasnda ilk defa, ortaya komnist olarak tannmayan Ahmet Emin Yalman km, dernek
de resmi makamlara bavurarak, toplantlar dzenleyerek, beyannameler datarak bu kampanyay kanuoyuna ve bilhassa a;rdnlarn
meselesi haline getirmitir. Devrin Reisicumhuruna (smet nn) telgraflar ekilmi ve iek Palas salonunda (stanbul' da) gene bu dernein ncl altnda Nazm Hikmeti kurtarmak iin bir kapal salon
toplants yaplmtr.
Dernein

resmi organ "Hr Genlik" mecmuas idi. Ve isminin

altnda Dr. efik Hsn Demer'in "leri Demokratlar Cephesi" tznde yazl iarlar yer almt. "Hr bir tahsil, hakiki bir hrriyet, devaml bir sulh iin" szleri, "leri Demokratlar Cephesi" tznn bir
zeti saylabilir. Dernek, Mareal akmak'n cenaze treni karsnda,

...........
Trkiye basn yayn hayat
iinde nemli bir yer igal
eden gazete sahiplerinden
(Selanikli) Ahmet Emin
Yalman, Nazm Hikmet'e
Af kampanyasn
yrtenlerin banda
geliyordu. Oyllarda
lslmc grubun
~lemanlarndan Hseyin
Uzmez tarafndan yaplan
suikasttan yaral olarak
kurtulacaktr

22s I Aclan Saylgan

"Nazm Hikmet'e Af"

kampanyasna katlan
muhafazakdr sa hareketin
ndegelenisimleri
arasnda Hukuk profesr

AliFuatBagilveMilli
Mcadelenin nl
komutanlarndan

(Mareal) Fevzibulunuyordu
Cakmak'ta

olaylar irtica olarak niteleyen bir beyanname yaymlamtr.

Dergide, spanyol komnistlerinin gn iin bir yaz da kaleme alnm, spanya Komnist Partisi nclerinden Numen Mestres, anti-faist cephenin martiri olarak kaydedilmitir. Keza ayn dernek, Ankara' da lahiyat Fakltesinin
kuruluunu da protesto etmi, ilahiyatn ilim olmadn bildiren bir beyanname de kaleme alnmtr. Barseverler Derneinin beyannamesini datan dernek mensuplar, polis tarafndan yakalannca, "Bar genlik protesto ediyor" bal
altnda bir bildiri kaleme alnmtr. Dernek, 1951 - 1952
komnist tevkifatndan sonra resmen kapatlmtr. Dernek
faaliyet gsterdii yllarda, niversiteye denmesi gerekli
har meselesini ele alarak, aleyhte bir kampanya da yrtmtr. Tertip ettii toplantlar arasnda en ilgi ekici olan "Beethoven'in lmnn 123. yldnmn anma treni"dir. Bu trende Beethoven, antifaist ve bar cephesinin mzisyeni olarak takdim edilmitir. Dernein
Cephe politikasn belgeleyen bir bildiriden baz pasa'lar yledir:
"niversiteli arkada! imdiye kadar grdk ki haklarmz korumak
iin bir tek yol vardr: Birlemek! Hr bir tahsil, hakiki bir hrriyet, devaml bir sulh yolunda alan stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei, sizleri demokratik bir eitim mcadelesinde birlemeye arr!"
Bildiri o zaman dernek bakan olan lhan Berktay, dernek sekreteri
Vecdi zgner ile yelerden aban Ormanlar, Hasan Grda, Nuran
Bozer tarafndan hazrlanmtr. YTGD, Ankara'daki "Trkiye Genler Dernei" ne nispetle ok daha faal rol oynam ve at kampanyalarn bazlar etrafnda Cephe Birlii kurmay baarmtr. Nazm Hikmet'in kurtarlmas kampanyas bunlardan en tipik olandr.

Nazm

Hikmet'i Hapisten Kurtarma

Kampanyas

(gizli) Komnist Partisinin sevk ve idaresinde olan s

tanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei (YTGD)'nin Nazm
Hikmetin hapisten kurtarlmas kampanyasnda oynad rol
byk olmutur. Dernein bu yoldaki ilk hareketi 8 Mays
1950 tarihinde akdettii bir toplantda, Nazm Hikmetin kurtarlmas iin bir bildiri kaleme almaya ve onu datmaya karar vermesidir. 48.000 adet baslan bildiri 10 Mays 1950 tarihinde dernek mensuplar tarafndan stanbul'un muhtelif
semtlerinde datlmtr. Biidiride Nazm Hikmetin kurtarlmas iin
vatandan birlik olmaya arlmas cephelemenin baka tipik rneklerinden biridir. "Nazm Hikmeti kurtarnz" balkl bildiri lhan Berktav. Vecdi zgner, Nuran Bozer, aban Ormanlar tarafndan kaleme

Trkiye'de Sol Hareketler

l nc

alnm ve dernek yelerinden Evin Onaran, Turan Baykara, Zekai zgen, Ylmaz Glen, Abuzer zdemir, Aka Akyoku, Sevin Tank, Turan Gveli, Kemal Dayan, Remzi Dlbol, Veysel Akka, Nuran Bozer, Vecdi zgner, Veli Dolu, Solmaz Grkmen, Narin Tank, lhan Berktay, Yldz Ba
tmar, Mualla Akyol tarafndan datlmtr.
Komnizmle ilgisi olmayan yzlerce Tk aydn, (gizli)
Komnist Partisinin at ve yrtt Nazm Hikmetin
kurtarlmas yolunda cephelemilerdir. mza verenler arasnda Prof. Dr. Mazhar Osman, Prof. Ahmet Hamdi Tanp
nar, Ord. Prof. Ali Fuat Bagil, Prof. Mustafa ekip Tun,
Prof. Besim Darkot gibi tannm ilim ve felsefe adamlar da
vardr. Bunlardan baka pek ok mhendis, doktor, aktr, air ve avukat bu kampanyaya imzalarn vererek katlmlardr. Gizli Komnist
Partisi, bunun yan sra dernek mensuplarndan Nihat Tunalnn idaresinde "Nazm Hikmet" isimli bir dergi de karm, "Nuh'un Gemisi" isimli mizah dergisi de (TKP'nin organlarndan) bu kampanyaya
aktif olarak katlmtr.

Trk

Barseverler

(Cemiyeti)

Dernei

Dnya komnizminin uluslararas tekilatlarndan biri de, Bar

sever Cemiyetleridir. Bilindii gibi, 1952 ylnda Stockholm'de yaplan
"Dnya Bar Kongresi" dorudan doruya bir Sovyet hareketi idi. Btn dnyann komnist ileri gelenleri sve'te toplanm ve atom silahlarnn yasaklanmas konusunda bir ar kaleme alarak, dnyann btn lkelerinde gizli ak komnist teekklleri aracl ile bu arya
imza toplama kampanyas amlardr. Gaye, atom bombasnn yasaklanmas konusunda bir cephe birlii yaratmakt. Kominform da kendi
bnyesi iinde bir "Barseverler" tekilatn organize etmi, hatta kin
ci Bakanla Nazm Hikmet'i, danmanla da Zekeriya Sertel'i tayin
etmilerdi.

Bizde byle bir dernek 12 Mays 1950 tarihinde stanbul' da "Trk

ismi altnda kuruldu. Kurucular, eitli sol hareketlerde isim yapm kiilerden meydana geliyordu: Adnan Cemgil,
Behice Boran, yksek mimar Nevzat zmeri, Vahidettin Barut, Osman Fuat Toprakolu, Turgut Pura, Affan Krml, Reat Sevinsoy,
Muvakkar Gran gibi isimler. ..
Dernek ksa bir hazrlk devresinden sonra 14 Temmuz 1950 tarihinde resmi olarak almay_c 1Jaladn bir bildiri ile aklad. Ayn
gn y~plan kurucular toplants~nda, bakanla Behice Boran, genel
sekreterlie Adnan Cemgil getirildi. Nevzat zmeri, Reat Sevinsoy,
Vahidettin Barut, Osman Fuat Toprakolu, Muvakkar Gran ynetim
Barseverler Cemiyeti"

"1 urk Bar Severler

Dernei" genel
sekreterliini stlenen
felsefe profesr olon
Adnan Cemgil, daha
sonralar 12 Mart
darbesinde Kzldere'de
ldrlen DEV-GEN'li
Sinan Cemgil'in babasyd

230 1 Aclan

Saylgan

kurulu yeliklerine seildiler. Dernein dier yeleri de Aka Akyoku, Naci Ormanlar, Namk Ergn, Gleren Grkmen (zdemir), Solmaz Grkmen, Nurettin Akkan, Sabire Dosdoru, Turgut Pura, Macit
Doudan, Affan Krml idi.
Dernek idare heyeti, 27 Temmuz 1950 tarihli toplantsnda, Trkiye'nin Kore Savana birlikte katlmasn protesto etmi, 28 Temmuz' da kaleme aldklar 24.000 beyannameyi datmlardr.
Beyannamenin datlmas zerine, dernek kurucular mahkemeye verilmiler ve Askeri Mahkeme tarafndan 13 Haziran 1951 tarih ve
esas 951/14 sayl karar ve temyizin 18 Eyll 1951 tarih ve 1006 sayl
karar ile Behice Boran, Adnan Cemgil, Nevzat zmeri, Vahidettin
Barut, Reat Sevinsoy, Osrr.an Fuat Toprakolu bir yl aya, Muvakkar Gran da on aya hkm giymilerdir.
eitli konularda faaliyet gsteren bu derneklerin asl gayesi, gizli Komnist Partisinin Cephe faaliyetini olgunlatrmak amacn gdyordu. Yalnz, Kore Sava Trk komnistlerini Trk kamuoyundan
tecrit etti. Ve Trkiye gizli Komnist Partisi 1951 ylnda meydana
karlnca ele gemi olan "TKP Tekilat Prensipleri" mahiyeti itibariyle Trkiye komnistlerinin Kore Sava sresince, yalnz olarak faaliyet
gsteriini belgeleyici nitelikteydi. Trk askeri, Kore' de komnistlerle
dvrken Trklerin, komnistlerin meydana getirecei cephelere
yz vermeyecei aikard. Ksacas 1951 ylnda anti-Amrikanizm erken ten bir horozdu.
Gizli Komnist Partisi ilgililerinin tevkifinden sonra, 1952-1960
dnemi arasnda, Trkiye Komnist Partisi illegal aparatlarna paralel
olarak, birtakm militanlarn muhalefet partileri iine sokmaya alt
lar. Bu dnem komnizmin gelimesine legal mcadelesine msait olmad iin, Trkiye Komnist Partisi mensuplar 1960 ylnn 27 Mays'na kadar rtl kalmak ve susmak zorunda kaldlar. Gene 19391942 arasnda olduu gibi edebi faaliyetlere hz verdiler.
1960 ihtilalinden sonra Trkiye Komnist Partisinin gsterdii faaliyet pek ok kiiyi rktm ve hatta artmtr. Bunun balca sebebi, siyasi iktidarlarn iinde bulunduu konformizm idi. Zannediliyordu ki, 200 komnistin mahkum edilmesi ile i bitecekti. Balang
tan gnmze Cepheleme faaliyetlerinin zeti:
1) 1919 -1921 Milli Mcadele Sava srasnda Trk-Sovyet falar
Hkumetinin kurulmas;
2) 1922-1933; Dnya ileri Birleiniz! slogan etrafnda tekilat
lanmalar. Trkiye Komnist Partisini devrin iktidar: partisi ile birletir
me teebbsleri, Kadro Hareketi.
3) 1932-1938; Trk Ordusuna szma teebbsleri.
4) 1938-1945; Anti-Faist Cepheler kurma. Kemalizmin "Tereddi

Trkiye' de Sol lfareketler 23 1

etmi ekline kar

mcadele" yani, tarafsz Trkiyeyi Sovharbe sokma kampanyas.

5) 1938-1942; ktidar partisine ve Halkev lerine szma

yetler

yannda

kampanyas.

6) 1945-1950; "leri Demokratlar Cephesi"nin programn

uygulama:
a- Trkiye Genler Dernei
b- stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei
c- Barseverler Dernei
7) 1946 -1950; Kominform Dnemi: ileri Tek Cephede
toplama, legal alanda Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisi denemeleri.
8) 1950-1952; yeralt almalarna paralel legal almalar.
Stockholm Bar arsna imza toplama kampanyas.
9) Kore Sava aleyhine ajitasyonlar.
10) Nazm Hikmet'i kurtarma kampanyas.
11) llegal tekilatlanma yannda muhalefet partilerine szma.
12) 1960'tan sonraki Cephelemeler: "Milli Kurtulu Cephesi",
"Milli Cephe", "Milli Demokratik Cepne"21

1946' daki Legal

Tekilatlanmalar22

Trkiye 1946 ylnda, yani kinci Dnya Savann bitiminden sonra ok partili devreye girmiti. Kurulan i ve ifti Sosyalist Partilerin yannda23 Dr. efik Hsn Demer de kundurac Fuat Bilege, ste
fo Papadopulos, Ragp Vardar, Habil Amado, Aydn Vatan, Hara Akman, Mntakim men ile birlikte 19 Haziran 1946 tarihinde, "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"ni stanbul' da kurdu. Partinin genel sekreteri Dr. efik Hsn Demer; merkez yeleri de Ragp Vardar, Fuat Bilege, Mntakim men idi. TSEKP, 39 maddelik bir ana nizamname ile, 45 maddelik bir faaliyet program hazrlad.
Dr. efik Hsn Demer, Esat Acil Mstecaplolunun 14 Mays
1946' da Macit Gl, hsan Kabacolu, Aziz Utay ile "Trkiye Sosyalist Partisi"ni kurmas zerine harekete gemi ve TSEKP'ni tekilat
landrmt.

Esat Adil Mstecaplolunun ynetimindeki TSP kurulmazdan

nce, her iki grup arasnda temaslar olmu, Trkiye Komnist Partisi
iindeki anlamazlklar halledilemediinden, Esat Adil TSP'ni bir emrivaki ile kuruvermiti. Bir ksm komnistler, Nazm Hikmeti, Kerim
Sadi'yi, Dr. efik Hsn Demeri, Hamdi Alev'i (amilof), Mustafa
Brklceyi, Hsamettin zdouyu bir at altnda barndracak teki
latn legalize olmasn imkansz gryorlar, birletirici liderin, eski Dahiliye Vekillerinden Cami Baykurt'un olabileceini ileri sryorlard 24 .

Belika Komnist hareketi

iinden gelip, nceleri TKP
iinde yer edinmeye alan,

ancak bunun mmkn

olmamas karsnda

"Trkiye Sosyalist Partisi"ni

kuran nemli simalardan
biri de Esot Adil
Mstecaplolu'ydu

2321 Aclan

TSEKP, efik Hsn' nn

blnmeye kar kurduu
bir partiydi. Parti, siyasi
savana seimlerle meru
bir zemin hazrlamaya
alyordu

Saylgan

te yandan Esat Mstecaplolu ile Dr. efik Hsn De

mer, Fehmi Kurucunun aracl ile 4 Aralk 1945'ten sonra
(Tan Matbaas'nn tahribi tarihi) tanmlar; mtereken bir
parti kurma fikrinde uzlamlardr. Esat Adilin TSP'ni kuruunu bir emrivaki kabul eden Dr. efik Hsn Demer de
TSEKP ile ortaya kvermiti.
1946 Mart ayna kadar illegal (gizli) TKP'nin stanbul vilayet komitesi sekreteri olan TKP'nin eski yneticilerinden
Hsamettin zdou, Esat Adile gizlice bavurarak, kendisi
ile birlemek istediini bildirdi25. Esat Adilin sosyalist merhaleden geilmeden, komnizme varlamayaca, beyannamelerle ajitasyon iin ajitasyon devrinin kapand, iileri
tahrikata alet ederek felakete srklemenin anlamsz olduu tezi Hsamettin zdouya26 uygun geldi. Esat Adil ile birleti, TKP vilayet
komitesinden ayrld. Durum "leri Demokrat Cephe" sekreteri Nail
Vahdeti akrhan27 tarafndan Dr. efik Hsn Demere aksettirildi ve
bilinen ilkelerden biri olan CIA'in stanbul brosuna gelen ABD stih
barat Bakan W. Forest ve Constition gazetesi sahibi Mr. Gill'e mektup
yazan efik Hsn Demer Amerikallara Trkiye'yi ikayet etti.
Dr. efik Hsn Demer 1946 tahkikat ifadesinde bu konuda y
le diyordu: "Byle bir entrikayla gizli tekilatn kmesinden endielen
dim. Derhal Hsamettin zdouyu vilayet komitesi grevinden azlettim ve yerine Mehmet Boz'u getirdim (.. .)" "Gn" dergisi ile "Gerek"
gazetesi ,TSP'nin; haftalk "Sendika" aylk "Yn" dergileri de
TSEKP'nin organlar idi. Ayrca Ankara'da Zeki Batmar'la Yaar
ln kardklar "Sz"; Adana' da "Baak" dergileri ile zmir' de Naci
Sadullah Dan'n ynettii "Havadis" gazetesi TSEKP'nin organlaryd.
Dr. efik Hsn Demer, "Emekinin Sesi" isimli gnlk gazete
hazrlklar iindeyken 16 Aralk 1946 tarihinde Skynetim Komutanl tarafndan TSP; TSEKP; ve bu partilere bal sendikalar kapatld
lar28. TSEKP mensuplarndan TKP ile ilgili olanlardan Dr. efik Hsn
Demer, Ahmet Korucu, Hsamettin zdou, Nail Vahdeti akrhan
drder yla; Ragp Vardar, Sleyman Tahir, Celal Zht Benneci, Hasan Erin, Ali Ceylan, smail Korucu, Mustafa zelik, Mehmet zden,
Faris Erkman, Aram Pehlivanyan,29 iki; Mntakim men, bi Aydn
latan, Tahir Agra, ahabettin Kvlcm, Ahmet Titiz, Hayk Akgz,
Mustafa Arhavi er yla; Galip Sezik, Mehmet olu, Hakk Demiray,
Hazm Kuran, Hseyin Demirz, hsan Kabacolu, Bahri Ate, Nevzat
Engin, Ahmet lgn, Sabri Soyuarar, Mmin Kkrek, Hasan Civan,
Ahmet Tezcan, Muharrem Bezgin, Osman Gzeyli, Bahar emikyan,
Dr. Hulusi Dosdoru, Yusuf Balkanl, Leon ller, Ferit Kalmuk, Hadi
Malko, Jak hmalyan birer yla hkm aldlar.

Trkiye' de Sol Hareketler 233

TSP mensuplar ve Esat Adil Mstecaplolu beraat ettiler.
1946 tevkifat, TKP genel sekreteri Dr. efik Hsn Demerin genel sekreterliinin sonu oldu. Yerini, Zeki Batmar ald. TSEKP, legal
faaliyeti srasnda Adana, Ankara, Gaziantep, zmir, zmit, Samsun illerinde ubeler at3.

SEM BEYANNAMES
yaplan genel seimlerde TSEKP'nin Seim Beyannamesi.
Kol ve kafa emekilerine!
Yoksul ve orta halli kyllere!
Demokrasiye susam btn vatandalara!
Trkiye sosyalist emeki ve kyl partisi siyas sava meydanna k
vesilesiyle hereyden evvel sizi selamlamaa ve size olan sevgi v12 gvenini bildirmee lzum grr. Zira o; giriecei faaliyetlerden ve teebbs
lerden ancak sizin yardmnzla ve beraberimizde yrmenizle faydal sonular alnabileceine kuvvetle inanmaktayz.
T.S.E.K. Partisinin kuruluu, genel seim mcadelelerinin balamasi
yle ayn zamana rastlad. Bu bir tesadf olmaktan ziyade, memlekette siyas artlarn sr'atle deime ve gelimesinin zaruri bir neticesidir. Demokrasi hrriyetlerinin elde edilmesine doru ilk admlar atlrken, beliren siyasi faaliyet imkanlarndan ehir ve ky emekilerinin hak ve menfaatlerini korumay zerlerine alm, bizim gibi, sosyalist mcahitlerinde faydalanmakta acele etmelerinden daha tabii ne olabilirdi.
Yalnz her trl yorumlamalara meydan karmamak arzusiyle, hemen u noktay ilgililer ve genel oy nnde aklamak ihtiyacn duyduk:
Partimizin bu srada faaliyete atlmas sebebini nmzdeki seimlerde birka mebusluk elde etmek hevesinde aryanlar tahminlerinde yanl
yorlar. Biz, hatta en kuvvetli olduumuz vilayetlerde bile, millet vekilliklerine adaylklarmz koymak niyetinde deiliz. Hi phesiz, kendilerini
tuta.n vatandalarn saysiyle mtenasip bir derecede, Millet Meclisinde
temsil edilmek her partinin hakkdr. Bu haktan feragat etmek aklmzdan
bile gemez.
Normal bir seim karsnda bulunsaydk muhakkak surette aday listeleri ileri srecek ve grlerinde ve sava konularnda bizimle beraber
olan ve faaliyetlerimizde bizi desteklemek azminde bulunanlarn ve evrelerindeki mtereddit semenlerin oylarn bu listelerde gsterilen
T.S.E.K.P. azalarna vermelerini salamak iin, geni bir propaganda faaliyetine giriecektik. Halbuki bu tek dereceli seim mcadelesine karmak
istemiyoruz. Niin?
nk, kanaatimizce Temmuz sonlarnda yaplacak seimi normal
bir seim saymak imkan yoktur. Hkumet partisi, ii aceleye getirerek,
halk henz daha ok partili rejime almadan, serbest ve gizli oy verme
mekanizmasn kavramaa vakit bulmadan, bir seim devresi boyunca

1946 ylnda

2341 Aclan Saylgan

daha iktidarda kalmay emniyet altna almak istiyor gibi hareket etmitir.
Bu tefsirin doru olmad iddia edilse bile, kanuni vadeleri ksalhna teebbsnn yerinde ve milli menfaatlere uygun olmadn belirten en az
trl delil vardr:
1- Memlekette henz serbeste yaralarmz demee ve oy vermee
elverili kanuni artlar mevcut deildir. Anayasaya ve demokrasi prensiplerine aykr kanun ve nizamnameler ve anayasann vatandalara hak olarak tand sebestliklerden faydalanmay imkansz klan cezai hkmler
el' an yrrlkte duruyor. Seim savalarna bu bask tehditleri altnda girmi bulunuyoruz. Bu sk vesayet nizam ile serbest seimi uyuturmann
kabil olduuna inanmak pek gtr.
2- Muhalefet partilerinin hemen hepsi yeni kurulmu, henz daha
tekilatlanma devresini geirmemitir. Bunlardan ancak bir ikisi halk y
nlarnn byk honutsuzluk ve galeyanndan geni lde faydalanmak suretiyle, baz muvaffakiyetler elde edebilir. Fakat Hkumet partisinin, bunlarn karsnda, senelerce sarfedilmi, sistemli almalar mahsul olan eit eit tekilatlariyle ve bunlarn elindeki Devlet cihazlar ve
kaynaklar tarafndan beslenen zengin vastalariyle ne kadar imtiyazl bir
durumda bulunduu gz kamatrc bir gerektir. Bir yandan da en by\inden en kne kadar tekmil hkumet memurlarna, ayn partinin
kazanmasna yardm devi yklenmi olduu hatrdan karlmazsa, milli iradenin kendisini gstermesini adeta imkansz klacak artlar altnda
halkn reyine bavurulmu olduunu anlamakta glk ekilmez. Byle
bir seimden temsili bir meclis kmasn mmkn grmyoruz.
3- Bu acele seimi hakl gstermek iin, Halk Partisi yksek makamlarnn ileri srdkleri, d siyasete dayanan iddia da doru ve cihan olay!arnn gidiine uygun olmaktan ok uzaktr. Yaplan tahminler, milletleraras mnasebetlerin tamamiyle yanl bir tarzda kymetlendirilmesinden
domaktadr. Cumhuriyet Halk Pratisinin fevkalade konferansnda verilen nutukta mttefiklerin devaml bir anlamaya varamyacaklar belli olduundan ve senelerce srecek uzun, buhranl ve kark bir devreye girmek zere bulunduumuzdan ve nihayet daimi bir harp tehlikesi iinde
geecei sanlan bu devirde de milleti temsil yetkisinin sz gtrmez bir
Millet Meclisinin makadderatmz elinde bulundurmas gerektiinden
bahsedilmektedir.
nmzdeki senelere ait bu hkm; hadiselerin yry ve byk
devletler arasndaki mzakerelerin gelimesi kknden rhnektedir.
Yaptmz dikkatli incelemeler, bunun aksine olarak, bizde, 1947 ylna
girmezden evvel, devletler arasnda karlkl tavizler ve msamahalar sayesinde uzun vadeli bir anlamaya varlaca, bundan bir ka ay evvel siyasi havay kararhn olan bulutlarn dalmaya yz tuttuu ve bar konferansnn toplanmas pek yakn olduu kanaatini uyandrmtr. Bugn,
salam bar artlar altnda geni onarma, istihsal ve al veri ilerine gi

Trkiye' de Sol Hareketler 235

rimek

arifesinde bulunduumuzdan phe etmiyoruz.

durum bu ekilde olduuna gre, seimi 1947'ye brak
mak; her bakmdan, istikrarl bir rejime ve temsili demokrat bir idareye kavumamza elverili ve yksek menfaatlerimize en uygun hareket tarz
Milletleraras

olacakt.

Esef ederiz ki, ilerin akn bu istikamete evirmek kudretine malik

Seim yaplmak zere bulunuyor. Saydmz sebeplerden dolay,
meydana kacak meclis uzun mrl bir meclis olmyacaktr. Onun baar
mak mecburiyetinde olduu iki nemli vazife vardr: O hereyden evvel
kanunlardaki Anayasaya ve demokrasiye aykrlklar abuklukla kaldra
cak dzeltmeleri yapmak, Matbuat Kanunu gibi bazlarn bsbtn yrrlkten karmak zorundadr. O bundan sonra, seim kanununu asri ihtiyalar gerei gibi tahmin edecek bir ekilde sokmal ve bilhassa partiler arasnda nisbi temsil prensibini ve 18 yan bitirmi genlerin oy hakkn kabul ederek, en ok bir yl iinde seimin yenilenmesine karar vermelidir.
Milli iradenin kendini belli etmesine elverisiz artlar altnda seimlerin yaplmasnda israr edilmesini protesto makamnda, T.S.E.K.P. kendisine oylarn vermek arzusunda olan vatandalara muhakkak surette sandklara gitmeyi ve e ve dostlarn da gitmeye tevik etmeyi ve seim
zarflarna evvelceden hazrladklar beyaz, bo birer pusla koyarak sandk
lara atmay tavsiye eder. Bu tarzda hareket etmekle arkadalarmz hem
iktidardaki partinin ald oylarn umum verilen oylara nisbetini kltm, hem de bize olan yaknlklarn gstermi olacaklardr.
Yaasn gerekten serbest seim!
Yaasn Nisbi temsil!
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Reisi
Doktor efik H. Demer
deiliz.

2361 Aclan

Saylgan

Onbirinci Blm

Dipnotlar

1-Prof. M. Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, s, 136,138, 1965,

2- "Kadro" mecmuas; Ankara' da 1932 yl Ocak aynda yaynland. Bu dergiyi karanlar: evket Sreyya (Aydemir), smail Hsrev (Tkin), Vedat Nedim (Tr), Burhan Asaf (Belge), Yakup Kadri (Karaosmanolu) idi. Ayrca
evki (Yazman), Falih Rfk (Atay) da yazlar ile Kadro mecmuasn desteklediler. Kadro Mecmuas, Milli Kurtulu hareketinin ideolojisini yapmak,
Trk inklabnn dnya grn kurmak amacn gdyordu. Smrge ve
yar smrge milletlerin kurtulu mcadeleleri amzn tarihine etki yapan
en byk faktrd. Kadroculara gre modern ada tarihin gidiine snf
kavgalar deil, aksine olarak snf kavgalarna ve tarihe milli kurtulu hareketleri istikamet vermektedir. Bundan byle Milli Kurtulu hareketi sadece
Trkiyeye mahsus bir olay deildir. Kapitalizmin yaratm olduu eitli i
tezatlar dzensizlikleri, snf hakimiyetlerini tekrarlamakszn bir ekonomik
sistem kurmak ancak planl bir devlet ekonomisi ile mmkndr. leri bir
teknie, planl ekonomiye sahip ve btn khne kurallardan ykanm tezatsz bir millet yaratmak milli kurtulu hareketlerinin gayesini tekil etmelidir.
Kadro hareketinin fikriyatsn bu revizyonist tezlerinde en ok etkileyen
Leninin "Kapitalizmin Son Aamas (Merhalesi) Emperyalizm" eseridir diyebiliriz. evket Sreyya, smrgecilik tezatlarndan hareketle revizyonist
devleti tezine kayd; bu o zamanlar, Komnternin ve Trkiye Komnist
Partisinin affedecei bir su deildi. "Kadro" mecmuas 1934 yl sonlarnda
kapand (Atatrk' n zel bir emri ile).
3-Nejdet Sanar, Gizli Komnist Belgeleri, s, 20, Ankara, 1966,
4-bid. s, 7-19.
5-Suat Dervi ynetiminde gsterilen, aslnda Reat Fuat Baraner tarafndan
idare edilen "Yeni Edebiyat" dergisi.
6-Rasih Nuri leri, yazlarnda SETA (Santral Komite) olduunu belirtiyor.
7-"Yurt ve Dnya" ile" Admlar" dergileri.
8-Ad geen dergiler.
9-efik Hsn Demer, burada Falih Rfk Atayn 7 Mays 1944 tarihli "Ulus"
gazetesinde yazd "Nizam dmanl yaptrmayz" balkl bamakaleye
telmihte bulunuyor. Ad geen makalede yle deniyordu:" ... Cumhuriyet
kanunlar ne Gardislik tedhiiliine ne de Trokistlik anarisine, bu memleketin bana bela getirmek frsatn vermiyecektir ... "
10- Dr. efik Hsn Demer'in burada bahsettii Zeki Batrnar m, Mihri Belli mi, kestirilemiyor. Zeki Batmar, onbir ay mevkuf kalmasna ramen, konumam, tahkikat d kalm, 1944'ten sonra TKP'yi Ankara'da yeniden
ilegal olarak harekete geirmitir. 1944 ylnda Mihri Belli ise, polistek; direnmesi ile n salam, ayrca cezaevinde moralleri bozulmu militanlar 1952
ylnn aksine birbirine drecek yerde, toplayc, birletirici rol oynamtr.
Rasih Nuri leri, bu gen mcahidin Mihri Belli olduunun koaptisyon usulyle yani tayinen Merkez Komitesine alndn (1942) sylyor. Bknz. R.
Nuri leri, Trkiye Komnist Partisi Gerei ve Bilimsellik, Que Vadis bra-

Trkiye' de Sol Hareketler 23 7

him Topuolu?, s, 129, 1976, Sayn Rasih Nuri lerinin yazdklar dondur.
Bizim hatamz, l947-48'lerde Hcre sekreterimizin Zeki Batmar hakknda
verdii baz bilgileri doru sanmamzdan ileri geliyor.
11- Bu parola Cumhuriyetin 10. yldnmnde (1933) Atatrkn emri ile hazrlanan dvizlerde grlr; tarih aratrmacs Enver Behnan apolyo tarafndan yazlmtr.

12- Emeki, Austos - Eyll, s, 10-11, s, 23. Verilen bilgiye gre brorn yazar Reat Fuat Baranerdir. Ayrca Bknz., lke Derg., s, 2, 1978, s, 290'da, Mihri Belli -o gnn illegal sol hareket yneticilerinden- bu konuda u akla
may yapyordu: "1943 ylndayd, Reat Fuat, Kadkyde, Mhrdar semtinde bir evde gizli kalyordu. Brorn malzemelerini ben toplayp Reat
Fuata verdim. 'En Byk Tehlikeyi, Reat burada yazd. Yazdklarndan sonra redaksiyonunu bir-iki arkadala birlikte yaptk. Bunu Hulusi Dosdoru
da bilir. O sralarda byle bir brorn takma bir adla yaynlanmas imkanszd. Birinin sahip kmas gerekirdi. Faris, bu zor ii yklendi. Basm evine
Faris, kendi bror olarak gtrd ve yaymlatt. Bror bomba etkisi yapt, Mecliste tartld; o zaman faizmi byle aka eletirmek imkan yoktu.
Bror yaymlandktan sonra, Faris defalarca Birinci ubede, gerek polis tarafndan, gerek skynetim savclar tarafndan sorguya ekildi. Yazarn
adn vermesi iin sktrld. Faris, srarla bunu kendisinin yazdn, bir
bakasnn bulunmadn syledi ve direndi. Faris bu brore imzasn atmakla, ikincil bir adam durumuna dmemitir; sava yllarnda faizme
kar mcadelede hareketimize nemli katklar olmu biridir. Bu ayrca Faris yaz yazamaz anlamna gelmez o da yazabilir. Faris Erkmen iyi bir ressam, iyi bir aydnd, rgtl ve disiplinli bir arkadamzd. Ama bu bror
bireysel bir davrann rn deildir, Farisinde byle bireysel bir davran
ta bulunnas szkonusu deildir. Kollektif bir almann rndr, ama
bror yazan Reat Fuattr"
13- Mihri Belli liderliindeki yan-legal "leri Genlik Birlii" Bknz., Mihri Belli, Savc Konutu, Sz Sanndr, Ankara, s, 29, 1967. Mihri bu kitabnda,
Hasan Basri Alpin de Sleymaniye camisine afi ekme olayna katldn
yazar.
14- Hasan Basri Alp, eski gvenlik sorumlularndan merhum Em. Hakim General evket Mutlugilin bir sohbetinde bize anlattna gre, iL Dnya Savanda Trkiyeyi ilgilendiren, casusluk tarihinde "Grc Kilisesi olay" diye
anlan soruturma dolays ile aranmaktayd. Hasan Basri Alp ise, Trkiye
(gizli) komnist partisinin yesi idi. Grc kilisesi papazlarndan Fransz tebaal alva Varditze, merkezi Pariste bulunan (1935 yllarnda) Anti-Sovyet
Grc Komitesinin yesidir. O yllarda Trk gvenlik ilgilileri, alva'y profesyonel casuslarla ilgili grmler ve Grc kilisesinde bir arama yapmlardr. Kilisede tam tekilatl bir matbaa, uzun ve ksa namlulu silahlar,
askeri' sahra telefonlar ve topu drbnleri ele gemiti. Bu olay yle anla
lyor ki, 1935 ylnn kark dnya artlar dikkate alnarak rtbas edilmitir.
Papaz alva, bo durmam, 1941 Nisan'ndan sonra, stanbulun o zamanki
talya Konsolosu ile Anti-sovyet bir casusluk rgt kurmutur. Tutuklanan

2381 Aclan

Saylgan

ve hkm giyen ondrt casus arasnda nl bir Trk airi Orhan Veli'nin
kardei olan, 1950 affndan sonra nl bir yazar olarak ortaya kan Adnan
Veli'de vardr. TKP yesi olan Hasan Basri Alp'in 1944 ylnda anti-Sovyetleri casusluk rgtnn kovuturmas nazarnda aranmas dikkat ekiciydi.
Edward Weishand'n "2. Dnya Savanda nn'nn D Politikas" kitab
nn 70. sayfasnda, konuya aklk getirir kanaatiyle nemli bulduumuz bir
dipnotu buraya alyoruz:" ... Nazi ve komnist yeralt ajanlar, kar taraf sava kazandnda, Trkleri byk tehlikelerin beklediini inandrmaa alyorlard. Bunu da, Nazi ya da Komnist ajanlarnn Trkiye' de zararl bir
biimde etkili olduklar dolays ile bunlara kar direnmek gerektii havas
n yaratarak uygulayanlard. Trkler bunun farkndaydlar. Szgelii, 1943
yl Mart aynda Trkiye Cumhurbakan (nn) iin hazrlanan bir dosyada, Trkiyedeki Alman ajanlarnn komnist faaliyetlerini kendileri ynettii belirtiliyordu. Bylece Nazi unsurlar, Trkiyedeki Sovyet heyulasndan
yararlanmak istiyorlard. Trk rejimi bir komnist tehdidinin var olduu
gereinden haberli saylmaktayd. Bu dosyada ayrca, Nazi ajanlarnn bir
takm gen Trk aydnlarnda komnizme eilim dourmaa kalktklar
ileri srlyordu. Raporda "Bu davrann ancak, Trkiyeyi, Sovyetler Birliinde Trk dmanlnn istismarna yol aacak sert tedbirler almaya zorlamakt" szleri de yer alyordu. Ancak Trklerce hazrlanan bu rapor zerine baz kukular da vard. Mahalli komnist faaliyeti, Sovyetlerden esinlenmi olabilirdi, Rapor, "Konuyla ilgili soruturma srdrlmekte olup,
Cumhurbakan konu zerine dikkatle eilmelidir" diye ekliyordu. Edward
Weishand, bu rapor iin u kayna gsteriyor: Von Papen, Berlin'de, Di
leri Bakanlna, Ankara 31Mart1943, Ele Geirilen Belgeler, NA T-20, rulo
no. 2618 E 364579 no'lu blm.
15- Bknz. Mihri Belli, Savc Konutu, s, 30
16- "Tan" gazetesi, 4 Ekim 1942 ve 30 Mays 1943
17- Hitler'in anti-Komntem Cephesi (1935) Komntemi, dolaysiyle Sovyetleri tecrit ameliyesi, bylelikle baar kazanamad. Tecrit edilen anti-Komntem Cephe oldu. Anti-Komntemin bir beyannamesi iin: Bknz, Kurtulu"
Derg., Austos 1935, s, 278, Berlin" s, 10. (Azerbaycan Millf Kurtulu Hareketinin yayn organ.)
18- leri Demokratlar Cephesinin yneticileri: Dr. efik Hsn Demer, Hsamettin zdou, Nail Vahdeti akrhan, Ahmet Frnc (Dede Ahmet), Celal
Zht Benneci; Bknz, Yeni Gazete, 13 Nisan 1967, Kazm Al, fa Ediyorum, s, 5.
19-Adalet gazetesi, Aclan Saylgan, Temmuz, 1965.
20- 1944 ylnda TKP tekilat Sekreteri Reat Fuat Baraner'di. 1946'da yerini Zeki Batmar ald. Kanatimize ve bu kanatimizi teyid eden baz karinelere gre, szgelimi Zeki Batmar'n 1949 Eyllnde kesin olarak Ankara' dan ayr
lp, stanbul'a. gidiinden sonra Dr. efik Hsn Demer, TKP Genel Sekreterliinden uzaklatrld. 1950'de Cihangir'de Partinin kiralad bir evde
yaplan Merkez Komite toplantsnda, Zeki Batmarn Genel Sekreterlii
tescil edildi. Zeki ayn zamanda, Merkez cra Komitesi Sekreterliini de yk-

Trkiye' de Sol Hareketler

l ng

lenmiti.

Cihangir toplantsnda Mihri Bellinin efik Hsny 1946 tevkifatutumundan sonra sert bir ekilde eletirmesi ve Genel Sekreterlikten drlmesinde rol oynamas, Zeki Batmarn bu toplantda, efik
Hsnye yaplan saldrlara tarafsz kalmas ve uzlatrc rol oynamamas,
sonraki yllarda Zeki'nin iddetle efik Hsn Demer'i yurt dndan ele
timesi, Mihri Bellinin de efik Hsn'nn haraketli savunucusu olmas, liderlik kavgasnda nelere bavurulacann tipik bir rneidir.
21- Halis Okan, O tarihlerde TKP'nin Harici' Bro II. Sekreteri- World Marxist
Review'in Ekim 1967, Nr. 10, 36. sayfasnda u satrlar yazyor: " ... Komnistler, radikal demokratik yeni bir kurulu; hr, bamsz ve demokratik bir
Trkiye iin mcadele edecek, emperyalizm aleyhtar her trl siyas gre sahip kimselerden mteekkil demokratik bir Millf cephe kurulmas iin
tndaki

arda bulunmaktadr"

22- Bknz., Yeni Gazete. 14 Nisan 1967, stanbul.

23- "Trkiye Sosyalist i Partisi", 24 Mays 1946'da Sabit evki eren, Fehmi
nal, Orhan Taner tarafndan kuruldu. 10 Eyll 1948'de infisah etti. Bknz.,
Trkiye' de Siyasf Dernekler II, Em. Genel Md.'l s, 291-330; Tark Zafer
Tunaya, a.g.e., s, 701; Dr. Tevetolu, a.g.e., s, 542. Dier taraftan "Trkiye
i ve ifti Partisi", Etem Ruhi Balkan tarafndan 7 Mays 1945'te kuruldu.
1950 seimlerinden sonra infisah etti.
24- Abidin Nesimi'nin, Alaaddin Hakgnden'e yazd mektup iin Bknz., Dr.
Tevetolu, a.g.e., s, 550-552.
25- Yeni Gazete, 7-8 Mays 1967, Nr. 859-860
26- Hsamettin zdou'nun, ahabettin Kvlcm'a yazd 11 Austos 1946
tarihli mektup iin Bknz., Dr. Tevetolu, a.g.e., s, 553-554; evki Mutlugil,
imizdeki Dman. s, 33-34. Mektubun tamam Sayn Dr. Tevetolu'nun kitabnda yaynlanmtr.

27- TKP'nin, anti-Amerikan bir propaganday benimsemesi, Rus-Amerikan

ilikilerinin deimesi ve souk savan balamasna rastlar. Amerika Birleik Devletlerine Trkiye konusunda ilk jurnallerde bulunanlarn da TKP yneticileri olduunu Kazm Al, Yeni gazetede tefrika edilen (Mays 1967)
"fa Ediyorum" seri yazsnda yle anlatr: "1945 ylnda ABD Bakan Mr.
Wilbur Forest ve Constition gazetesi sahibi Mr. Gill'in stanbul'da, Amerikan Haberler Merkezinde kalacam haber alan Dr. efik Hsn Demer,
basn Bakanna hitaben Franszca bir mektup yazd. 21 ubat 1945 tarihini
tayan bu mektupta, Trkiye'de demokrasinin perdelenmeye alld,
tahsilini Amerika'da yapan Mihri Belli'nin tekil ettii anti-faist Genler
Birliinin yakalanp tevkif edildii ve memlekette terr hkm srd i
kayet ediliyordu. Ayn gnlerde leri Demokratlar Cephesi yneticilerinden
Nail Vahdettin akrhan da kendisine "gizli faaliyette bulunmak zorunda
kalm bir sendika idare heyeti temsilcisi" ss vererek, Constitution gazetesi sahibi Mr. Mac Gill'e giderek ziyarette bulundu ve daha nce de Fransz
ca yazlm bir ikayet mektubunu kendisine gndermiti. .. "
28- 16 Aralk 1946'da 15 Sendika kapatlm olup, bunlar TSEKP ile TSP'ne
bal olan ve bu parti militanlar tarafndan kurulmu sendikalard.

2401 Aclan

Saylgan

29- Aram Pehlivanyan, yl hapis yattktan sonra 1950'lerde yurt dna kat. Dou Berlin'de faaliyet gsteren . Bilen liderliindeki TKP'nin Merkez
Komitesi Polit Brosunda alt. Ahmet Saydan takma adn kulland. (Bunu deifre eden brahim Sar Topuolunun Bknz., "Sava Yasas, An: l",
s, 32-33., A. Saydan 1980 ylnda ld.
30- Proleter Devrimci Aydnlk, Temmuz 1970, Nr. 7 /21

Blm

1951 - 1952 Tevkifat ile Kapanan

llegal Komnist Faaliyetleri

Zeki

Batmar

Devri: Sonun

Balangc

Gerek 1944, gerekse 1946 tevkifleri, Trkiye Komnist Partisinin

btn elemanlarn meydana karamadl. Nitekim Zeki Batmar ve
Muzaffer erif Baolu2 ynetimindeki Ankara hcreleri gizli kald.
1944'te olsun, 1946'da olsun Zeki Batmar ksa bir sre mevkuf kalmasna ramen, Parti tekilatn ele vermedi. Yalnz 1948'den sonraki
dnemde, 1951 tevkifatna kadar sren faaliyetlerin sayisi polisin
kontrol altnda olduu muhakkaktr. Zira Ankara tekilatna siyasi
polisin 1946'da Necdet Gnakn', 1948 tarihinde Sabahattin zbay
isimli ajanlar soktuunu biliyoruz3. Keza siyasi polisin, TKP'nin z
mir il tekilatna 1944'te Yusuf Etiki 1946'da kr Dinseli, 1948' de de
brahim Turan ile Behet eneri szdrd da meydana km hakikatlerdendir4.
TKP iine polisin ajanlar szdrmasna ramen, partinin faaliyetleri bilhassa 1946'dan sonraki dnemde hzlanmtr. 1947 yllarnda Zeki Batmar, illegal kadrolara pek ok ye kaydedilmesinde rol oynam, renci kadrosu bilhassa Dil Tarih Corafya Fakltesi ile Devlet
Konservatuvar gibi okullardan salanmtr. 1946 yl sonras komnist faaliyetleri drt safhada belirmitir. Ankara'da "Trkiye Genler
Dernei"; stanbul' da "Yksek Tahsil Genlik Dernei" tesirli faaliyetlerde bulunmu, Nazm Hikmeti hapisten kurtarma kampanyas ile belirli bir baar elde etmitir. Nazm Hikmet hapisten kurtarlm, bir sre sonra da Rusya'ya firar etmitir. "Trk Barseverler Cemiyeti" ise,
Trkiyenin Kore' ye asker gnderme kararndan sonra kapanm, mensuplar bir yl ile alt ay arasnda hapis cezalarna arptrlmlardr.
1951-52 tevkifat ile meydana kan TKP faaliyet sresi, Ankara'da 1947'den, stanbul' da da 1949'da Zeki Batmarn Ankara'y ter-

'421 Aclan

40'1 yllarn sol faaliyetleri

arasnda basn-yayn
organlarna szma olduka

nemliydi. Orhan Veli

Konk'n kard "Yaprak"

dergisi de bunlardan
birisiydi

Saylgan

kedip, bu ehre geliinden sonra btn normlar ile teekkl

etmitir. Zeki Batmar'n, 1947'de Ankara tekilatn kurmas ve hcrelerin muntazam faaliyete gemesi, 1948'de yap
lan ve "Terziler Tevkifat" olarak anlan komnist toparlamasna ramen hzn kaybetmemitir. Bu sre iinde, bilhassa 1946 yaz sonlarnda Zeki Batmar, Yaar l'n idaresinde haftalk "Sz" gazetesi ile genlik hareketlerinin organ "ANT" dergisini yaymlamtr. 1946'larda "Yurt ve
Dnya" ile "Admlar" dergileri kapanm bulunuyordu.
1947'den sonraki yllarda Orhan Veli Kankn idaresindeki
"Yaprak" dergisi, TKP'nin resmen kontrol altnda olmamakla birlikte bu dergi iine de Parti szm idi. stanbul' da
ise "Hr Genlik", "Hr", "Gn", "Gerek", "Batan", "Yeni Batan",
"Medet", "Markopaa", "kz Paa", "Nuh'un Gemisi", "Beraber",
"Yeryz", "Nazm Hikmet" gibi dergi ve gazeteler 1946-1952 aras
km, haftalk, onbe gnlk ve gnlk dergi ve gazetelerdir. Bu dergilerin en nemli yaymlar Nazm Hikmetin aff srasnda dikkati ekmitir. Barseverler Cemiyetinin "Bar" dergisi de, dernek mensuplarnn tevkifine kadar yaymn srdrmtr. 1947'de Ankara' da k
sa bir sre "24 Saat" gazetesi kmtr.
Zeki Batmar, 1949 Eyll'nde stanbul'a gittikten sonra TKP'nin
merkez komitesi sekreterliine seildi. Bu dnemde Dr. efik Hsn
Demer, Celal Zht Benneci, Halil Yalnkaya, Reat Fuat Baraner,
Mihri Belli, Mehmet Bozk merkez komitesinde eitli ve deiik grevler aldlar. Merkez komite nemli olarak aydn hareketleri zerinde
duruyor, genlik hareketlerini fiilen organize ederek messir olmaya
alyordu. TKP'nin zerinde hassasiyetle durduu tekilat,
Paris'teki kolu ve Trkiye ile yakn ilikiler kuran "leri Jn
Trkler Birlii" idi.

leri Jn Trkler Faaliyeti

Dnemin sol yayn

"Gerek"
dergisi

organlarndan

"leri Jn Trkler" tekilat, 1949 baharnda, Paris'te, Rue

Saint-Jacques'da Gallimard kahvesinde toplanan komnist
Trk rencileri tarafndan kuruldu5. "leri Jn Trkler" teki
lat iine girmi kimseler, bilhassa idareci kadrosunda, Kemal
Batuji, Doan Aksoy, Fahrettin Petek gibi isimlerdi. Tekila
tn ilk bakan; Kemal Batuji, Doan Aksoy, genel sekreter;
Turan Doyzan da yedir. Fahrettin Petekin, Cenevre' den, Paris'e gelmesi zerine, Trkiye' de Dr. Hulusi Dosdorudan ald tallmat
gereince "leri Jn Trkler Birlii" ile temas kurdu. Bu sralarda henz
rrkiye'den gelmi olan Gn Togay ve Necil Togay ifti de "leri Jn
frkler Tekilat"na dahil oldular. Gn ve Necil Togay ifti Paris'te

Trkiye'de Sol Hareketler\ 243

"Tango" Otelinde kalyorlard6. Ayn yllarda Paris'te bulunan

Attila lhan, da Fahrettin Petek ile temasa geti. Tacettin Karan'n "Jn Trkler" tekilatna girmek istemesi, tekilatn taktik deiikliine sebep oldu. Tacettin ve benzeri phelendik
leri kimseleri tekilata alm gibi yaparak onlar uyuttular.
Arslan Humbarac da, bu sralarda Paris' e geldi ve bir ara "Jn
Trkler" tekilatna Kemal Batujinin yerine bakan oldu. Jn
Trklerin genilemi olmas, yelerin seiminde ynetici kadroyu ince eleyip sk dokumaya sevketti. Vartan B. emikyan,
Avedis isimli Trkiye Ermenileri de tekilata alndlar. Ankara' da ve stanbul'da olduu gibi Jn-Trkler tekilatnda da
TKP iindeki Zeki Batmar, Mihri Belli kavgalar yrtlmekteydi. TKP iindeki ihtilafn asl sebebinin anlalmas iin, 1951 tevkifatn beklemek gerekecekti. Partide bu ihtilaf, almalarn legal veya illegal yaplmas konular zerinde patlak vermiti. Toplantlara btn
yelerin katlmasn savunan grubun grleri kabul edilmedi." leri Jn
Trkler", 1950' de Budapete' de tertip edilen bir genlik festivaline Arslan Humbarac ile Doan Aksoy'u gnderdi?. Jn Trkler Tekilat, Nazm Hikmet' in kurtarlmas kampanyasnda faal rol aldlar. Sovyet yazar lya Ehrenburg, Fransz komnist airleri Louis Aragon ve Tristan
Tsara ile Trkiye'deki kurtarma faaliyetine katkda bulundular. Doan
Aksoy, Sovyetlerin Arslan Humbarac'dan phelenmesi zerine, onu
adm adm takip etmesi iin Sovyetler tarafndan grevlendirilmiti. Bu
durum Humbarac'nn cann sktB.
1950 yl sonlarnda, Roma'da "Bar Kongresi" topland. Arslan
Humbarac, Nazm Hikmeti burada komnist ilan etti. Bu, lya Ehrenburg ile Aragon'u sinirlendirdi. Humbaracy tedbirsiz beyanndan dolay azarladlar. Zira Nazmn kurtarlmasnda yrtlen taktik, onun
komnist deil, vatansever olduunu yaymakt. Gerek Doan Aksoy'un Sovyetler hesabna Arslan Humbaracy adm adm izlemesi,
gerekse Aragon ile lya Ehrenburg'un azarlar, Hambaracnn cann
skt. 1951'de Jn Trkler' den ayrld. "Cumhuriyet" gazetesinde kan
bir seri yaz iinde "Komnizmden ayrl" gerekesini kaleme ald.
Arslan Humbarac9 bu sralarda, Bulgaristan' da yaymlanmakta olan
"Yeni Ik" gazetesinin, ekoslovak resmi ajansnn ve Pravda'nn Avrupa muhabirliini yapmaktayd.
"Jn Trkler Tekilat" iindeki ihtilaf, bir hayli geniledi. Parti ii
hizip kavgalar da at. Doan Aksoy'un, "Jn Trkler Tekilat" iindeki Ermeniler aleyhindeki beyanat suyu taran damla oldu. Kemal
Batuji ile birlikte, "Jn Trk"lerden ayrldlar. Fransz Komnist Partisi'nden grdkleri yardmlarla Trkiyeye, muhtelif adreslere komnist beyannameleri gndermeye baladlar.

Paris'te Kemal Batuji

tarafndan kurulan "ileri
Jn Trkler" tekilt,
Paris'te okuyan
rencilerle irtibat kurmak
iin kurulmu, bu yoldan
9lmak zere nl air Atilla
ilhan ile de temasa
geilmitir

2441 Aclan

Saylgan
leri Jn Trkler Tekilatnn TKP ile
Temas ve likileri

Dr. Sevim Tar, stanbul Yksek Tahsil Tekilat iinde faaliyet gsHikmetin aff kampanyasna katlm ve bu sralarda
TKP yeliinine kabul edilmiti. Salk sebebi dolaysyle Paris' e gidecekti. TKP'ye alndn kendisine Melahat Trksal tebli etmiti. Melahat Trksal ile, Melahat'n alt Haseki Hastahanesinde bulutu.
Melahat, Sevim Tarya Paris'teki "leri Jn Trkler" Tekilat hakknda
bilgi verdi ve bu tekilat iindeki ihtilaf halletmekle grevlendirildii
ni bildirdi. Sevim Tar, 13 Mays 1950'de Marsilya yolu ile Paris'e gitti.
Bir hafta kald. "leri Jn Trkler Birlii" mensuplar ile tant. kilikse
bepleri zerine bilgi toplad. Fransz Komnist Partisi, Paristeki Trk
komnistlerini tanmyor, bilhassa bu tannmama keyfiyeti zerinde
Kemal Batuji ile Doan Aksoy nemli rol oynuyorlard. Fransz komnistleri, Trkiye Komnist Partisinin mevcudiyeti hakknda, bir ksm
Trklerden belge istemiti. Fahrettin Petek, Sevim Tar'ya:
- Sizinle de mi bu belgeyi yollamadlar? diyerek sitemde bulundu.
Sevim Tar, Paristen -kulandan ameliyat olmak iin- Amerikaya
gitti. Amerika' da Trk komnisti ile temas etti. Bunlar, Rozet Aviktor, Mbeccel Belik ve Nilfer Redy idi. Sevim Tar, Amerika'da bir
hastahanede ihtisas imkanlarn geri teperek Paris'e geldi. Amerika' da
bulunduu srada, Necil Togay ile Paris'ten mektuplayor ve ona Jn
Trkler hakkndaki kanaatlarnt bildiriyordu. Dr. Sevim Tar, Tacettin
Karan Paris dn tesiri altna alarak, Jn Trkler hakknda geni bilgi toplad. Ve faaliyete geerek iki grup arasnda bir uzlama teebb
snde bulundu, nisb1 bir baar da salad. Yldz Sertel de Paris' e gelmiti. Sevim Tarya, Melahat Trksal tarafndan gnderildiini ifade
ederek, TKP yesi olduunu ihsas etti. Yldz Sertel ile istiarede bulunarak geri planda kalmas ve gizlilie gmlmesi idi. Mhim olan ihtilafn halli ile vakit ldrmek deil, tam bir komnist faaliyeti gstermekti. Fransa' daki komnist Trklerin, Trkiye ile irtibatlar da Dr. Sevim Tar aracl ile yaplacakt. Ayrca Trkiye' den gelen talimat, Paristeki Trk komnistleri hakknda teker teker geni bilgiler toplamas
idi. Dr. Sevim Tar, Sabiha Sertel ile temas kurdu. Kendisine Paristeki
Trk komnistleri hakkndaki kanaatlarn syledi. Sabiha Sertel, Fransz Komnist Partisi ile yakn temas kurmu bulunuyordu. Fakat Fransz Komnist Partisi, "leri Jn Trkler Birlii"nin TKP tarafndan tevsik edilmemi durumu dolaysyle, Sabiha Sertele glkler kar
yordu. Sabiha Sertel ile Sevim Tar, leri Jn Trklerin ihtilafnn halli
konusunda mutabakata vardlar. Bunun zerine Sabiha Sertel, Fahrettin Petek, Tacettin Karan ve Sevim Tary bir toplantya davet etti. Birleme lzumunu ileri srerek, TKP Merkez cra Komitesi sekreteri Zetermi, Nazm

Trkiye'de Sol lbreh.tlrr l 1+c;

ki

Batmarn

temennilerini bildirdi. Yeni bir tzk zerinde

anlamaya vardlar.

Paristeki renci mfettii Ahmet Kutsi Tecer'in teeb

bs ile faaliyete geen komnizm gibi bir ideoloji ile ilgisi
bulunmayan renci teekklne, komnistler muhalefet
yerine, tekilat ele geirmeyi uygun buldular ve Dr. Sevim
Tarnn bakan olmasn saladlar.
Ayn

gnlerde TKP yelerinden Devlet Tiyatrosu sanats Ulvi Uraz, Paris'e geldi. Arkasndan ei Seluk Uraz kendisine iltihak etti. Paris'te Kemal Batujinin delaleti ile Ulvi
Uraz, Dr. Sevim Tar ile bir konserde tant. Esasen daha nce Melahat Trksal, Ulvi Uraz hakknda Paris'e yazd bir
mektupla, Sevim Tar ya referans vermiti. Ulvi Uraz, Faris' e geldikten
sonra geni temaslar kurmak istemi, Sevimden baka Sabiha Sertel ile
temas kurmu ve onun delaleti ile Fransz Komnist Partisine de ye
olmutu.

Gn ve Necil Togay bu ara Trkiye'ye gelmilerdi. Togaylar Faris' e gelirken, Zeki Batmardan u direktifleri de getirdiler:
Her biri ayr hak ve selahiyete sahip olmak zere, Paris'te bulunan drt Trk (Komnist Partisi yesi), Dr. Sevim Tar, Yldz Sertel,
Necil Togay, Gn Togay bir 'Avrupa Grubu' tekil edeceklerdir.
Paris'te komnist neriyat takip edilecek, Trkiye iin ilgili makeleler tercme edilerek Trkiyeye sokulacaktr.
TKP'li komnist Trkler arasnda tesand kuracak illegal ne
riyat yaplacak.
Fransz Komnist Partisi ve ona bal teekkllerle temasa gPilecek.
Paris'ten ayr ehirlerdeki ve Avrupann dier lkeleri arasndaki Trklerle temaslar salanacaktr.
TKP ile muhabere, Necil Togay vastas ile yaplacak
tr. Paris'e giden, Paris'ten gelen Trk Komnistleri ile temaslar zel parolalarla salanacaktr.
TKP' den gelen mektuplara Ferhat imzas atlacak ve
temas Marsilya'dan salanacaktr (Ferhat - Zeki Batmar).
Ayrca TKP'nin Avrupa grup sekreterinin Dr. Sevim Tar olduu, Zeki Batmar tarafndan teyid edilmiti.
Yeni tekil edilen "Avrupa Grubu"nun II. sekreteri Yl
dz Sertel idi. Talimatn Sevim Tandan alyordu. Necil Togay neriyat iine bakacak, ek olarak Sevim Tar ve Gn Togay da te
kilat ii ile megul olacaklard. Dr. Sevim Tar, kendi ifadesinden anlaldna gre 900 Frank Parti aidat, 450 Frank neriyat iin aylk para
dyordu. Sevim Tar, Ulvi Uraz ile temas kurdu. Necil Togay ile de

TKP ile temasn

salanmasnda "leri Jn

Trkler Birlii" bir

kamuflaj grnmnde
olup, kan anlamazlklar
;zmek iin doktor Sevim
far grevlendirilmiti

TKP'ye yurtdnda en
byk destek Fransz
komnist aydnlardan
geliyordu. Bunlar arasnda
nl Fransz airi
lragon'un zel bir yeri
vard

246 J Aclan

Saylgan

temasn

ilerletti. TKP neriyatlarn Necil Togay'dan ald. Sabiha Sertelin finanse ettii "Bar Yolu" dergisini kard. Dergi, Londra ve Newyork'tan Trkiyeye sokulmak istendi. Ayrca Nazm Hikmet'in de
tavsiyesi ile "Tek Cephe" isimli derginin karlmasnda Ulvi Uraz kars ile birlikte grev ald.
Ulvi Uraz ve kars Trkiyeye dnerlerken, TKP iinde hi bir vazife almamalar iin talimatlandlar. Gerektii zaman parti kendilerini
arayacakt. Nazm Hikmet, ayrca Urazlardan, Trkiye'den neriyat
gndermelerini, Berlin'de tahsilde bulunan Ylmaz Glenin adresinden istifade edilmesini, musiki notas esasna gre bir ifre hazrlanma
sn istedi. ifreyi, Seluk Uraz hazrlad. Urazlar yurda dndklerinde, Ylmaz Glen'in adresine ifreli notalarla haber ve neriyat postaladlar. Nazm Hikmet o sralar, stanbul' da bulunan kars Mnevver
Ran'a, Ulvi Araz vastas ile 1500 TL. gnderdi. Ulvi Uraz bu paray
Mehmet Ali Aybar vastasyle Mnevver Ran'a ulatrd.
Paris'ten Sevim Tar, Zeki Batmardan Ferhat imzas ile bir mektup ald. Bu mektuba gre Sevim Tar, Marsilya'da bir kahvede Vasfi
Ykselsoy ile buluacakt. Randevu tahakkuk etti. Sevim Tar aada
ki esaslar kapsayan raporu Vasfi Ykselsoy vastasyle Zeki Batmara
ulatrd:

Paris'te, Orhan Karahasangil diye biri vard. Bu zat "Genlik

Mukavemet Cephesi" isimli bir tekilat kurup faaliyete gemek istiyordu. Tzk sureti iliiktir. TKP bu konuda ne dnyor?
Yldz Sertel, ngiltere'ye gitmi, ngiliz Komnist Partisi sekreteri Harry Politt ile temasta bulunmu ve ondan yardm vaadi almtr.
Sabiha Sertel, Fransz Komnist Partisi ile baz temaslar yapm
t. Kendisine TKP'den haberdar bulunmadklar bildirilmitir.
"leri Jn Trkler Birlii" hakknda geni tafsilat bildirilmitir.
Kemal Batuji ve Doan Aksoy, Fransz Komnist Partisi yesidirler ve Fransz Komnist evrelerinde TKP aleyhinde konumakta
drlar.

Paris'te bulunan sol ahslarn listesi yollanmtr.

Ulvi Uraz ile Parti almas balamtr.
Legal Talebe Cemiyeti kurulmu, Sevim Tar buraya szmtr.
TKP'nin illegal neriyatnn gnderilmesi.
Rozet Aviktor ile Nilfer Redy ve Mbeccelin Trkiye'ye dnecekleri.
Fransz Komnist Partisinin TKP'den belge talebi.
Fransz komnistlerinin, TKP mensuplarndan Parti hviyet
kart istedikleri.
Doan Aksoy ve Kemal Batujinin Fransz komnistlerine kendilerini TKP'nin mmessilleri olarak tantmas.

Trkiye'de Sol Hareketler 247

Kemal Batuji, Dadaist ve Komnist Tristen Tsara ile

Hikmet'in iirlerini Franszcaya tercme etmeleri ve
bunlar L'Humanite' de yaymlamas:
Paristeki komnist Trkler, Fransz Komnist Partisine girebilirler mi?
Zeki Batmar, Paris'e kaak olarak giden Erem Esen vastas ile Dr. Sevim Tarnn rapo.runa ve suallerine zetle u
cevab verdi:
Raporun Sevim Tar tarafndan ifahi olarak gnderilmesi doru deildir. Sabiha Sertel ve dier yabanc memleketlerdeki Trk komnistleri hakknda kararlar almaya Avrupa grubu yetkilidir. Nazm Hikmet yurt dndadr. Geim
meselesi garantilidir. Doan Aksoy iin yaplacak bir ey yok. Zaten
Trkiye' de iken Parti mazisi temiz deildir. Bu konuda Fransz Komnist Partisi'nin, ikaz faydaldr. Fransz Komnist Partisinin, Trkiye
Komnist Partisini bilmemesi Doan Aksoyun muzr faaliyetleri neticesidir. Fransz Komnist Partisi'nin Trk Komnist Partisi mensuplarndan hviyet varakas istemelerini hayretle karlyoruz. nk,
Trkiye' de TKP illegaldir. Trkler tecrbe ve kltrlerini artrmak iin
Fransz ve dier Avrupa komnist partilerine girebilirler.
Nazm

1951

Dou

Berlin Komnist Genlik Festivali

TKP, 1951 Austos'unda Dou Berlin'de yaplacak Komnist

Genlik Festivaline delege gndermek iin karar ald. Mali yardm,
Partinin 'A vn:pa Grubu' Fon Enternasyonalden greceklerdi. Yedi kiinin gnderilmesi tasarland. Necil Togay ve Gn Togay, durumu
Trkiyedeki komnistlerden Dr. brahim Kray ile Mbeccel Kray'a
bildirdiler. Trkiye'den milli kyafet isteyen Yldz Sertele istedikleri
gnderildi. Festivale Dr. Sevim Tar, Banu; Halim Spatar, Haim; Erem
Esem, Melike; Yldz Sertel, Sitare; Necil Togay, Ali isimleri ile katld
lar. Ayrca gayri resmi olarak Bat Berlin'den Ylmaz Glen, Paris'ten
Doan Aksoy festivale katldlar. Nazm Hikmet ile Sabiha Sertel de
festivalin hususi davetlisi idiler. Festivalde pek ok toplantlar yapld.
Sevim Tarnn, Kore harbi dolaysyle datt bir beyannamede, Trk
askerinin Kore halkndan af dilemesi talep ediliyordu. Ayrca Erem
Esen, Sevim Tar, Yldz Sertel WIDF (Women's nternational Demokratic Federation - Beynelmilel Demokratik Kadnlar Federasyonu)
toplantsna katldlar. Sevim Tar, bu konferansta bir kadnla anlaa
rak, kendisine Trkiye' den haberler gndereceini bildirdi,. Dr. Sevim
Tar, Nazm Hikmet, Sovyet Sefaretinde verilen resepsiyona davet
edildiler. Wilhelm Pieck de davetliler arasnda idi. Festivalin kapan
merasiminde Erem Esen, milli kyafetle grnd. Festival sonunda Ha-

Asl ad

Saadet Baraner
olan Suat Dervi romanc
kimlii yannda Neriman
Hikmet, Sabiha Sertel'le
birlikte Trk Solu
faaliyetlerinin edebiyat
cephesini tekil ediyordu

2481 Aclan

Saylgan

lim Spatar, Dr. Sevim Tar ile birlikte WFDY (Dnya Demokratik Genlik Federasyonu)'un kongresine katldlar. Ayrca 2-6 Eyll'de Sevim
Tar, Beynelmilel (komnist) renci Tekilat IUS'un Varova kongresine katld. Delegeler arasnda Halim Spatar, Erem Esen, Yldz Sertel
de bulunuyordu.
Sevim Tar 19 Eyll 1951'de uakla Trkiyeye geldi. Zeki Bat
mara, Festival ve Avrupa faaliyetleri hakknda geni tafsilat verdi. 26
Ekim 1951 gn yeni talimat havi olarak Galata' dan vapurla Marsilya'ya hareket ederken tevkif edildi ve bylelikle 1951-1952 tevkifat
balam oldu.

1951'de Mahkemeye verilen TKP Mensuplarnn

Ya Vesatileri ve Mesleki Durumlar:
Ya vasatisi 32.1
76 kii, 20 ile 29 yanda,
60 kii, 30 ile 39 yanda,
24 kii, 40 ile 49 yanda,
6 kii, 50 ile 54 yanda,
1 kii, 66 yanda (Dr. efik Hsn

Demer).

TKP Merkez Komitesi yelerinin ya vasatisi 48.7' dir.

Dr. efik Hsn Demer, 66 yanda,
Zeki Batmar, 48 yanda,
Halil Yalnkaya, 56 yanda,
Mihri Belli, 38 yanda,
Mehmet Bozer, 52 yanda,
Read Fuad Baraner, 49 yanda,
Komnistlerin (167 kiinin) tahsil durumlar
Yksek Okul mezunu 35 kii,
Yksek okul rencisi 29 kii,
Lise mezunu 19 kii,
Ortaokul mezunu 22 kii,
lkokul mezunu 10 kii,
Cahil ve okuma yazma bilmeyen 52 kii.
Meslek durumlar: 3 doktor, 10 isiz, 4 lise retmeni, 29 ii, 1
dolma kalem tamircisi, 1 kseleci, 2 mtercim, 29 niversite rencisi,
2 Yedek Subay rencisi, 1 manifaturac, 28 zel sektrde ve devlet dair~sinde memur, 2 iportac, 1murakip,3 muhasebeci, 2 sepeti, 1 dekoratr-ressam, 2 tramvay biletisi, 1 kundura boyacs, 1 posta mvezzii,
1 seyyar satc, 2 bakkal, 1 demirci, 1 trikotajc, 1 alg imalats, 3 kun-

Trkiye' de Sol Hareketler 249

durac, 1 marangoz, 2 duvarc, 1 pirna fabrikas sahibi, ufak apta fabrikatr, 1tccar,2 terzi, 2 inaat teknisyeni, 1 orman mhendisi, 2 avukat, 1 seyyar kitap, 2 Riyaseti Cumhur flarmoni orkestras sanats, 4
Devlet tiyatrosu ve Operas sanats (-:J aktr, biri operac), 1 mfetti, 1 matbaa makinisti, 1 Kadostra teknisyeni, 1 ifti, 1 ofr, 1 edebiyat doktoru, 2 jeolog, 1 kalorifer tesisats, 1 yalboyac, 5 yksek
okul mezunu, bunlardan ikisi ev kadn, biri ilmi tetebbu ile megul, biri halen Orta Dou Teknik niversitesinde Prof. Dr. Mbeccel Kray,
biri Prof. (Siyasal Bilgiler Fakltesinde) Sadun Aren. (Halen S.B.F. ile
iliii kesilmi.)

BELGELER
1951-1952 TEVKFATINDAN BELGELER
1 - T.K.P. TEKL.\. T PRENSPLERio
Giri

Partimiz, Marx - Leninci bir partidir. Onun yesi olmak erefi ta

yanlarn, prensiplerini, gayelerini, mcadele usul ve ekillerini iyi bilmeleri gerekir. Ancak bu suretledir ki, kendilerini ii davasna, emekilerin davasna verebilir, ona faydal olabilirler.
Marx - Leninci bir Parti iin nazariye ile fiiliyat szle i birbirlerine
aykr dmez; program, taktik ve tekilat grlerinde bir vahdet olmak
gerek~r. Ve, Partimiz bu vahdet zerine kurulmutur. Bunun iindir ki,
Parti kendi programn kararlarn gerekletirmek iin tekilat ilerine byk bir nem vermek zorundadr. TKP nazari ve taktik meselelerde olduu gibi tekilat meselelerinde de yaratc marksizmi ana rehber bilir. in
de yaanlan artlarda vukua gelecek deiikliklere, Kongre tarihi duruma
gre ve yeni durumun dourduu yani siyasi vazifelere uygun olarak te
kilat ekillerinde daima deiiklik yapar.
Fakat tekilat ekilleri, partinin inkiaf seyrinde deitii halde, te
kilat prensipleri deimez. Btn glkleri ve engelleri aarak kitleleri
zafere ulatrabilmek iin partimizin bu prensiplere ihtiyac vardr.

Ana Prensipler
Komnist Partilerinin tekilat prensipleri, ii snfnn ve btn
emekilerin kurtulu davasnda nder retmen ve idareci olarak zerlerine den tarihi vazifeden kyor. Leninin, Stalinin tekilat prensiplerine
dayanan komnist partileri gayeleri ve mcadele usulleri bakmndan ve
her bakmdan burjuva partilerinin sosyalist reformist partilerden tamamiyle ayrlmaktadrlar.
Marks ve Engels Partiyi, ii snfnn nc bir mfrezesi ve onu kurtulua gtrecek balca tekilat olarak gsterdiler. Ve, Parti hakkndaki
grlerinin ana bir taslan izdiler. Lenin ve Stalin ve gerek ii partilerinin tekilat prensiplerini hazrladlar.

250 1 Aclan

Saylgan

Bu prensiplere gre:

1- Komnist Partileri ii snfnn bir paras, en ileri, en uurlu bir

parasdr. Marxist bir parti ii snfnn snf mcadelesini sevk ve idare
etmeye muktedir bir mfrezedir.
i snf bnyesi itibariyle yeknesak deildir. Saflarnda ileri insanlar
da, geri insanlar da vardr. Kapitalizm artlar iinde o, zlp dalan
kyl ve sanatkarlar daimi surette domakta ve tamamlanmaktadr. Bunun iin, parti kavramn snf kavramndan ayrmak gerektir. Parti, ii s
nflarnn btn temsilcilerini ayrt etmeden kendi saflarna alsa idi, tarihi
ve inklap roln yapamazd. i snf, kendi snf menfaatlarn ve grevlerini anlayacak bir seviyeye ykseltmeyi ancak en ileri, en uurlu ii
leri birletiren siyasi bir tekilat baarabilir.
Proleter partinin sava bir nderler grubu olarak (silik olduu iin
bir satr okunamad yle olabilir: birincisi ye saysnn az ve sekin olmas) az olmas, ikincisi uur ve tecrbe bakmndan daha stn bir seviyede
bulunmas, ncs de yekvcut bir tekilat olmas gerekir. (Stalin).
Parti, emeki kitleleri arasnda nfuzlu olabilir, olmaya mecburdur
da. Fakat hepsini saflarnda birletirmez. Komnist partileri, ancak komnizmin bir mcadele mevzuu olmaktan kh ve btn ii snf tamamiyle komnistletii zamandr ki, kitlelerin iinde eriyip gidecektir.
2- Parti, sadece ii snfnn nc ve uurlu bir mfrezesi deildir.
Ayn zamanda tekilatl bir mfrezesidir. dare birlii ile, hareket birlii ile
(bir kelime okunamad) (yle olabilir: yekvcut) kaynam bir mfrezesidir. uurluluk tekilatla, tekilatllkla skdan skya baldr. Lenin bize
manevi kuvvetimizin ancak mkemmel bir tekilat iinde maddi bir kuvvete inklap edebileceini syler. uur, tekilatllkla kendisini gsterir.
i snfnn nc mfrezesi ancak tekilatlanmak suretiyle birleik tek bir
iradeye sahip olabilir.
3- Parti, sadece tekilatl nc bir mfreze deildir. i snfnn dier
btn tekilatlar arasnda onun dier btn tekilatlarna nderlik etmekle
devli bir tekilattr. Proletaryann snf tekilatnn en yksek bir eklidir.
i snfnn parti ile birlikte dier tekilatlar da vardr. Meslek birlikleri, kooperatifler v.s. gibi. Bunlarn her birinin kendi grevleri vardr. Her
biri muayyen bir i grr. Fakat faaliyetlerinin tek ve mterek bir gayeye
yneltilmesi, tek ve mterek bir yol takip etmesi gerekir. Bunun iin de,
tek birleik bir idareci bir merkez ister. te bu merkez, ii snfna mte
rek bir mcadele hatt izmee, btn tekilatlarda idare birlii temin etmee, izilen hatt hayata uygulamaa muktedir bir tekilat olan komnist
partisidir.
4- Leninizmin, parti doktrininin balca prensiplerinden biri de, kitle
ile balllktr. Parti, ii snf nc mfrezesini emeki kitleleri ile rabta
snn canl bir misalidir.
Komnist partilerinin asl kuvveti halkla daimi bir temas halinde bu-

Trkiye' de Sol Hareketler 2s

lunmalar, kitlelerin sesine kulak vermeleri, onlarn ihtiyalar karsnda

daima uyank ve hassas olmalarndandr. Komnistler, kitlelere sadece
retmezler, bizzat kendilerinin onlardan (iilerden, kyllerden, esnaftan
ve aydnlardan) renecekleri ok eyler vardr. Bunu bilirler ve asl kuvvetlerini kitlelerle aralarndaki kopmaz badan alrlar. "Onlar da kendi
analaryla halka balarn muhafaza ettike yenilmez olarak kalmak iin
btn anslara maliktirler." (Stalin).
5- Komnist partisinin, en mhim tekilat prensiplerinden biri de,
partide birliin muhafazas, parti prensiplerinden ayrlanlara kar amanszca mcadele edilmesidir. Parti fraksiyona yer vermeyen bir irade vahdetidir.
Komnist partilerini dier partilerden ayran dier bir hususiyet de,
parti disiplininin bozulmasna, gruplua, fraksiyona, iki yzlle gz
yummayan bir tekilat, irade ve hareket birliinin hkm srd bir parti olmasdr. Partimiz irtica ile emperyalistlerle, onlarn yerli ajanlaryla
mcadelesini, parti vahdetini bozmay, onu mcadelesine zayf drme
yi gaye edinen cereyanlarla, eitli parti aleyhtar gruplarla ve yabanc ideolojilerle mcadelesi ile babaa yrtt ve yrtyor. Dman bize merte ve sadece kardan saldrmyor. Bizi iimizden de vurmaya, birliimizi
yani kuvvetimizi yok etmeye alyor.
6- i snfnn mcadelesine rehberlik edebilmesi iin partinin her
yesinin, her tekilahnn tek bir planla hareket edebilecek ekilde kurulmas gerektir. Aksi takdirde, hi bir zaman irade birlii temin edemez.
yelerinin hareket birliini gerekletiremez. te partide demir disiplini
ve idareci merkezlerin sz gtrmez otoritelerini onlarn seilmez ve hesap vermez mecburiyeti ile parti kitlelerinin geni bir teebbs ve mstakil
hareket etme serbesti ile birletiren bir esas zerinde, demokratik santralizm esas zerinde kurulmas, bununla izah edilir. Bu sayededir ki, komnist partisi gerektii anda saflarn yeniden tekil, tanzim etmek, kuvvetlerini gereken hedefe yneltmek iktidarndadr.

Partiye kabul

artlar

Komnist partisi herkesin kolaylkla girebilecei bir yer deildir. Kaplar yalnz ona ye olmala layk olanlara akhr. Partinin bnyesi, onun
sava kabiliyetini tayin eder. Bunun iin partiye alnacak kimselerin sk
bir elemeden geirilmesi gerekiyor. Parti nc mfreze roln ancak ii
snfnn kyllerin, esnafn ve mnevverlerin en iyi temsilcilerini bnyesine ektii takdirde baar ile yapabilir.
u

halde partiye kimler ye

saylr?

Parti programn kabul eden, onun tekilatlarndan birinde alan,

partinin kararlarn direktiflerini yerine getiren ve parti aidatn muntazam
deyen herkes parti yesi saylr.
a- u halde parti yeliinin ilk art partinin uzak ve yakn gayelerini
belirten parti programnn kabuldr.

2s2 Aclan

Saylgan

Parti programn gerekletirmee yarayan bir taktik ve tekilat prensipleri vardr. Program taktik ve tekilat prensipleri vahdeti, partimizin dayand ana temeldir. Bunun iin parti yesinin, programla beraber, partinin taktiini ve tekilat prensiplerini de kabul etmesi gerekir. Fakat parti
yesi olmak iin bu da kafi deildir. Partinin programn, taktiini szde
kabul edip de ite onlar tatbik etmeyen palavraclar bulunabilir. Partimizin
tarihi programn szde kabul edip de, ite korkaka onlara yan izildiine
ve bunun iin trl bahaneler icat edildiine dair misallerle doludur.
Komnist partisi inkliip gayelerini iliin etmekle kalmyor, onlar
gerekletirmek iin savayor. Grlerini szde kabul etmek, partiyi tatmin etmez. Partimizin yesi olmak isteyen onun programn taktiini, te
kilat grlerini kabul etmekle yetinmez. Bu grlerin gerekletirme ii
ne sarlmas onlarn hayata geirilmesi iine koyulmas lazmdr. (Stalin).
b- Parti kendi yelerinin ii davas iin fedakarca, cesurca mcadele
ister. Bu mcadele tek bana yrtlemez, o ancak salam yekvcut bir
tekilatta birletii takdirde baarl olabilir. Parti yelerinin ikinci art da
bu zaruretten geliyor.
Parti yesi olmak iin onun tekilatlarndan birinde bulunmak ve almak arttr. Partimiz bir ncler partisi ise, onun yesi olacak kimsenin
kendi iradesini partinin iradesi ile birletirmesi ve birlikte hareket etmesi
gerekir.
Parti yesi olmak iin partinin tekilatlarndan birinde almak mecburiyeti, ona her komnistin faaliyetini kontrol etmek imkann verir. Parti, yelerinin kontrolsuz faaliyetlerine msaade edemez.
c- Parti yeliinin nc art, yelerin aidatlarn muntazam demeleridir. Partimiz, ii snfnn, fakir insanlarn partisidir. Maddi gelir
kaynaklar bakmndan zengin bir parti deildir. stelik senelerden beridir
mrteci burjuvann kudurganca bir takibine hedeftir. Buna ramen mcadelesine devam etmek gayesine doru yrmek zorunda ve azmindedir.
Bir taraftan kendi mevcudiyetini korumak, dier taraftan tarihin ona ykledii erefli vazifeyi baarmak iin trl vastalara, bunlar temin iin de
her eyden evvel de mali imkanlara muhtatr. Bu imkanlar o ancak parti
yelerinin yardm ile temin edebilir. Bu bakmdan ye aidat partimizin
yaamas ve siyasi faaliyetini baar ile devam ettirmesi iin hayati bir
ehemmiyet tar. Kald ki, ye aidatnn nemi bundan ibaret de deildir.
Bir partilinin aidatn zamannda da ve muntazaman dememesi, partiye
ve parti vazifesine gereken ehemmiyeti vermediini, partiyi dnmedii
ni gsterir. Hele aidat gibi fazla fedakarl icap ettirmeyen bir parti grevine kar bu kadar lakayt davranan kimsenin, srasnda kendisinden beklenecek daha byk fedakarlklar gze alacandan ve ok mkl anlarda vazifesini yapacandan hakl olarak phe edilir. te ye aidatnn,
partililerin Partiye kar alakalarnn bir miyar olmak bakmndan asl
ehemmiyeti buradadr. Parti yelii prensipleri, partiyi merkezleme, bir

Trkiye' de Sol Hareketler 2s3

tekilat kabul eden doktrinin bir neticesidir. Lenin ve Stalin, yeleri kendilerini tamamiyle inklap mcadelesine veren yeni bir tip bir partinin kurucular olmulardr. Partimiz bu tip bir parti olmaya alyor. Her trl kaynak, kk burjuva unsurlarna, emperyalist ajanlarna ak bulunan sosyalist- oportonist partileri ekilsiz ve temelsiz birer yn tekil ederler.
Onlara gre partiye bu veya u suretle mzahareti kabul eden herkes
onun yesi saylr. Byle oportonist bir tekilat sistemi ile, parti proletaryasnn ncs roln, nderlik roln baaramaz. Partinin saflarn yalnz ona layk olanlara amasn, yabanc unsurlardan, polis ajanlarndan
korunmasn salayacak artlara riayet, bilhassa bizim artlarmz iinde
bir zarurettir. Parti tekilatlarnn partiye girmek isteyenleri hvviyetlerini
sosyal meneilerini, gemilerini, hallerini iyi renmesi, saflarna ii sn
fnn, kyllerin, esnafn, aydnlarn en iyi, en ileri unsurlarn ekmeye
dikkat etmesi lazmdr.
Partiye kabul prensiplerinin en mhimlerinden biri de, yeni yelerin
tek tek alnmasdr. Bu kaideden ayrlmak ve grup halinde kabullere yol
vermek, parti saflarn inhilale gtrebilir.
Partiye yelerin tek tek alnmas prensibi fiiliyatta neyi ifade eder?
Hereyden evvel, partiye girecek olan kimsenin parti tekilatlar tarafn
dan iyice tannmas ii davasna ballk derecesinin renilmesi ve ancak
salam gvenilir bir eleman olduu hakknda salam bir kanaat uyandk
tan sonra partiye kabul edilmesi manasn ifade eder. Bunun iin partiye
kabulde acele etmemek, kemiyetten ziyade keyfiyete nem vermek gerekir. Her parti yesinin, her parti tekilatnn temas halinde olduu iiler,
kyller, esnaf ve aydnlarla yorulmadan megul olmas onlar parti yeliine hazrlamas gerektir.
Bir parti tekilatnn, partiye kabul ettii yelerin sosyal hviyetleri bu
tekilatn hangi gruplar arasnda altn gnlk faaliyetlerinde kimlere
dayandn gsterir. Mesela sanayi merkezlerinde alan parti tekilatla
rndan, ii ye saysnn azl bu faaliyetin iyi almadna, burada parti
siyasi faaliyetinin iyi yrmediine kafi bir delil saylabilir. Yahut mesela;
ky mntkasnda bulunan bir parti tekilat, kyller arasnda zayfsa bu
tekilatn vazifesini iyi grmedii kanaatine varmak kolaydr ve yerindedir.
Partiye alnacak kimseyi tavsiye eden partili arkadan tavsiye ettii
kimseyi iyi tanmas, mazisini renmesi, mes'uliyetini ykl~nmesi gerektir. Parti tekilat tavsiye edilen kimse hakknda mmknse baka kanallardan bilgi edinmeli, kararn ondan sonra vermeli Partiye kabul karar
bir partilinin veya partinin ilk tekilat kademelerinden birinin tavsiyesi ile
mahalli parti komiteleri tarafndan verilir.
Parti yelerinin Grevleri ve Haklar
Bir komnist_ nerede bulunursa bulunsun, nerede alrsa alsn
partisi iin grebilecei bir i vardr. Ve parti ondan yelik devini yerine
getirmesini ister.

2541 Aclan

Saylgan

Bu grevler nelerdir?
1- Bir parti yesinin ilk vazifesi, kendi uur seviyesini ykseltmek,
partimizi aydnlatan bilgileri Marksizmi-Leninizmi renmektir.
Bir komnist, Marksizmi-Leninizmi gerei gibi benimsemez, kendine
mal etmezse, halk kitlelerinin siyas nderlii roln baaramaz. nderlik
etmek, hadiselerin gidiini nceden grmek, onlarn inkiaf seyrini takip
etmek, gelecek inkiaf istikametini kestirmektir. Markszim-Leninizm nazariyesi, komnistlere hadiseler ierisinde istikametler tayin etmek ve gelecei aka grmek kabiliyeti alar. Faaliyette gvenlik ve cesaret verir.
Partimiz hadiselerin gidiini nceden grmesi, kark milli ve milletleraras siyasi meseleleri doru olarak zmesi gereken bir partidir. nk o
cemiyetin inkiaf kanunlar, snf mcadelesi kanunlar bilgisi ile silahldr.
Partimizin silah onun btn yelerinin elinde hazr bulunmaldr. te bunun iindir ki, bir komnistin balca vazifelerinden biri, kendi siyasi ve
nazari bilgisini uur seviyesini her gn biraz daha attrmaktr. Bir komnist, kendi mesleki ihtisas iine kapanamaz. Tecrbe gsteriyor ki, eer bir
parti yesi kendi siyasi bilgi seviyesini ykseltme iine lakayt kalr, hadiselerin gidii karsnda alakaszlk gsterirse hayattan, mcadeleden geri
kalr. Dncesiz bir insan vaziyetine der. Kendini akntya kaptrm,
iini oluruna brakm, gzleri kapal bir komnist olmaz. Nazariyeye lakayt bu gibi kimseler iin Stalin yolda; nce kf balar, sonra renksizleir.
Sonra onlar kk burjuva yosunlar emmeye balar. En sonra da bir kk burjuvaya dnerler diyor.
2- Parti yesi, parti disiplinine riayet etmeye, parti siyaset hayatna aktif
surette itirak etmeye parti siyasetini ve parti organlarnn kararlarn hayata
geirmee gerekletirmee mecburdur. Disiplinli olmak partili olnann ba
lca artdr. Daha, Ekim inklabndan evvel, Stalin yolda yle diyordu:
"Mcadele, ancak partimiz birlik ve yekvcut olursa tek bir ruhla, tek
bir idare ile hareket ederse, her yerde, Rusyann her bucanda tek bir noktaya vurursa baarl olabilir."
Parti disiplininin kuvveti, komnistlerin parti kararlarnn uurlu olarak yerine getirmelerinde kendi z davalarnn zaferi iin onlar zaruri saymalarndadr. Bir komnist iin parti menfaatlarinden stn bir ey olamaz. Parti programna uygun hareket etmeyen tekilat iindeki faaliyeti
tatmin edici olmayan parti karar ve direktiflerini hakkyla yerine getirmeyen ve ye aidat gibi en basit parti devine kar lakayt davranan bir parti yesi disiplinli bir komnist saylamaz.
Parti disiplinini bozan yelere ceza tertibi zaruridir. Parti disiplinine
aykr hareketlere parti organlarnn direktiflerini yerine getirmemeleri gibi sulara ve partinin umumi kanaatnca su saylan fiillere kar ihtardan
balayarak partiden karmaa kadar trl cezalar tertip edilir. Kk sular, mesela parti toplantlarna muntazam devam etmemek, randevular
asmak, sebebsiz yere parti aidatn dememek v.s. gibi sular tekrarlanma-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 255

s suu tekrarlyan yenin partiye layk olup olmad meselesini ortaya
koyar. Dorudan doruya partiden karmay gerektiren suun msamaha kaldrmayacak kadar mhim olmas lazmdr.
3- Parti yeleri, ktleler ile irtibat durmadan kuvvetlendirmekle
emekilerin ihtiyalarn sezmek ve onlara cevap vermekle muhtelif mesafelerden parti politikasnn bugnk gizlilik artlarmza uygun bir ekil
de izah etmekle kitleleri mcadelelerinde onlara yol gstermek, nayak olmakla grevlidirler. Partisiz kitlelerle balar kuvvetlendirmek, her parti
tekilatnn her komnistin en nemli vazifesidir. Kitlelerle rabta olmadan, emekilerin istekleri ihtiyalar renilmeden doru bir karar almak,
nde duran vazifeyi tayin etmek ve baarmak imkanszdr. Emeki kitlelerinin davas ile ilgili u veya bu kararn hayata geirilmesi kitlelerin yard
m ve mzahareti ile mmkndr. En iyi, en isabetli bir karar, komnistler bunun kitlelere anlatmadklar, onu hayata geirmek iin bu kitleleri
birletirmedikleri takdirde bo bir laftan, bo bir kattan ibaret kalr.
yi bir komnist glklerden korkmaz, onlar cesaretle karlar. Bu
glkleri yenmek iin kitleleri seferber etmeye alr. Glkleri, cesaretle bertaraf etmee alacak yerde kabahati daima objektif sebeblerde arayan bir komnist iyi bir komnist deildir. Glkleri yenmek engelleri
bertaraf etmek iin imkanlq.r aramam ve onlara ba vurulmamsa kabahat objektif sebeblere yklenemez. Kitlelele temas olan her komnist, her
parti tekilat mevcut imkanlar grecek mevkidedir.
Emekilerin ihtiya ve isteklerine kar iten alaka, komnistin bal
ca vasfdr. Komnist kendini beenmiliin, tafrafuruluun, gururun yabancsdr. Emeki kitlelerinin karsna daima onlardan biri gibi yani gerek hviyeti ile kar.
Parti yesinin grevleri bunlardr. Onun haklarna gelince:
a) Parti toplantlarnda ve parti yannda parti politikasnn tatbikata
da ait meselelerini sebeste mnakaa etmek.
b) Parti toplantlarnda herhangi bir partiliyi tenkid etmek,
c) Parti organlarna adam semek ve seilmek,
d) Kendi faaliyeti veya fiil ve hareketi hakknda karar verecek olan
her toplantya bizzat itirak etmek istemek,
e) Herhangi bir mesele iin partinin merkez komitesine kadar btn
mercilerine ba vurmak.
te bunlar da komnistin haklardr. Ancak partimiz, kudurganca bir
takibe hedefse ve gizlilik artlarna riayet zaruret ise bu haklarn ne dereceye kadar kullanlabilecei ayr bir meseledir.
Parti yelerinin grevleri ile haklar arasnda sk bir ba vardr. Her
ikisi de tek bir gaye takip ediyor. Parti yelerinin parti faaliyetine aktif bir
ekilde itiraklerini temin etmek, onlar partisiz kitlelerin uurlu, disiplinli, salam bir nderi olarak yetitirmektir.
Parti grevleri her parti yesine daima almas ve renmesi bir ko-

256 j Aclan

Saylgan

mnist gibi yaamas ve mcadele etmesini hatrlatrsa, yelik haklar da

onda parti hayatna aktif surette itirak his ve arzunun ykselmesine elverili artlar yaratr. phe yok ki, parti yesi kendi yelik haklarndan hakkyla istifadeyi, ancak partinin kendisine verdii vazifeleri yerine getirmekle gsterecei gibi itirak etmeyen kendi uuru sayesinde ykselmee al
mayan bir parti yesinin mesela parti tekilatlarnda parti siyasetinin tatbikatna ait meselelerini mzakere ve mnakaa hakkndan faydalanabilmesi zordur. nk ileri srecei bir fikri olmayacaktr. alkanl ile baa
rs ile tekilatta sayg ve otorite temin etmemesi yksek uurluluk rnei
gstermemi olan bir parti yesinin parti organlarna seilebilmesi hakkn
dan faydalanabilmesi zordur, nk kimse ona oyunu vermeyecektir.
Parti yelerine verilen haklar, onlarn aktiflerini, teebbs kabiliyetlerini durmadan ykseltmek, partinin byk davasnda sorumluluklar artr
mak hedefini gder. Parti yelii haklar btn parti tekilatlarnn faaliyetlerine esas olan parti demokrasisinin bir ifadesidir. Parti yesinin, parti
siyasetinin tatbikata ait meselelerinin mnakaasna itirak etme hakk istisnasz her partilinin srasnda tenkid etme hakk, parti tekilatna adam
semek ve seilmek hakk bir parti demokrasisinin gerekli kld haklardr.
Parti yelerinin verilen haklardan faydalanmalarnn parti kitlelerinde
aktifliin artmas ve parti tekilatnda sava kabiliyetinin kuvvetlenmesi
iin byk bir nemi vardr.
Parti yesinin kendi faaliyeti veya fiil ve hareketi hakknda karar verecek olan her toplantya bizzat itirak, objektif olmak, arkadaa davranmak lzumuna iaret ediyor.
Bylece parti yelerinin haklar da grevleri gibi, aktif uurlu komnistler kitle tekilatlar yetitirilmesine yardm etmek gayesini gtmektedir.
Demokratik Santralizm
Komnist Partisi bizzat uzviyetlerden teekkl eden her mrekkep
uzviyet gibi birok paralardan, tekilatlardan mrekkeptir. Bu paralarn
faaliyetleri her mrekep uzviyette olduu gibi tek bir gayeye yneltilmi
olmak, mterek bir hareket hatt takip etmek, bir bakasna gre yrtmek gerektir. Bu olmadan parti vazifesini yapamaz.

Parti tekilatnn hareket birlii nasl temin edilir? Birok teekkller

bir tek merkezi tekilata (nasl) inklap eder?
Bu suallerin cevab demokratik santralizmin izahnda sakldr.
Partimizin tekilat kuruluu prensibi, demokratik santralizme dayanr. Bu u demektir ki; T.K.P. ayn zamanda hem santralizm hem de demokrasi zerine kurulmutur. Burada santralizmin ifade ettii ey, partinin
btn ideolojik siyasi faaliyetinin ve tekilat ilerinin tek bir merkezden
idare edilmesidir. Merkez Komitesi, partinin tam selahiyetli idareci merkezidir. Btn parti yeleri ve parti tekilatlar iin onun kararlarna riayet
mecburiyeti vardr. Partinin alt kademeleri st kademelerine skca bal
drlar. st kademelerin kararlar ve direktifleri alt kademelerce kaytsz

Trkiye'de Sol Hareketler/ 257

artsz yerine getirilir. Parti vazifesini hakkyle baarabilmek iin santralizme dayanmak yani aznl ounlua mahalli tekilatlarn merkeze bal
l esasna gre, tekilatlanmak zorundadr. Parti tekilah btn kuvvetleri elinde toplayan ve onlar inklap ve mcadelesinin gerektirdii yere
ynelten tek bir merkezden idare edilmek lazmdr. Bu olmakszn, ii s
nfnn partisi gerek bir parti saylamaz, vazifesini baaramaz. Santralizm,
parti nderliinde ve parti kuruluunda tekilatlln ve mcadele kabiliyetinin esas artdr. Bu prensip, partiye emekilerin davas urunda mcadelede en messir silah verir. Santralizm sayesinde merkezi ve mahalli
parti tekilatlar saflarn her an yeniden tekil ve tanzim edebilirler. Kuvvetlerini hedefe en uygun bir ekilde terkip ve tanzim edebilirler. Tarihin
memleketi kurtarmak vazifesini zerine ykledii bir snfn btn kuvvetini elinde toplayacak ve bir hedefe yneltecek byle bir tekilata ihtiyac
vardr. Partide, santralizm lzum ve zaruretini Lenin ve Stalin proletaryann snf mcadelesinin mahiyetinde grmlerdir. Kapitalizmin merkezlemi muazzam kudretine kar, mcadelede zafere varmak, ancak merkezlemi bir parti nderlii ile mmkn olabilir.
Santralizme riayet her parti yesi iin parti disiplinine riayet demektir. Kendi devlerini uurlu olarak yerine getirmek, parti direktiflerine kaytsz artsz tabi olmak demektir. Santralizm, kuvvetli bir parti disiplini
dnda dnlemez. Her komnistin kendini mcadeleci bir kollektivin
(idaresinde) hissetmesi lazmdr.
Merkezi birleik bir parti nderlii, ii hareketinin getii btn yollar, toplu bir halde gzden geirerek mcadele tecrbesini genilettirir, en
iyi rnekleri gz nnde tutar . Eksikleri aratrr ve onlarn sr'atle giderilmesi iin tedbirler dnr. Partimizin santralizmi demokratik bir santralizmdir. Partinin btn faaliyetleri, parti kitlelerinin temsilcileri tarafn
dan idare edilir. Bu partinin sk santralizmi, mahalli tekilatlarda geni bir
teebbs serbestisiyle ve komnistlerin parti hayatna aktif itirakini sa
layan bir demokrasi ile birletirilmesi demektir. Parti tekilat, lzum grd anda kendi sekreterini deitirebilir. Her parti yesi, herhangi bir
parti idarecisini, srasnda her ekilde tenkid edebilir. te parti kitlesinin
parti normal artlar iinde ve serbest faaliyette bulunduu takdirde, kendisini setii idareciler zerindeki kontrol burada ifadesini bulur.
Parti demokrasisi, ayn zamanda mahalli tekilatlarn umumi parti direktiflerine aykr olmamak art ile mahalli meseleler hakknda mstakil
kararlar verebilmesi demektir. Mahalli tekilatlarn da ahsi teebbs gelitirmek, partinin mhim vazifelerinden biridir. Parti merkezinin direktifleri ne kadar esasl ve etrafl olursa olsun, mahalli meseleleri kavrayamaz,
mahalli imkanlar nceden gremez, hangi tedbirin en byk baary sa
layacan gsteremez. Parti demokrasisi esas zerinde, partililerin teeb
bs kabiliyeti artar, parti faaliyetinin amaz bir metodu olan tenkid ve
kendi kendini tenkid geliir. Bir partili iin parti demokrasisine riayet etmek demek, bal olduu tekilatn faaliyetlerine aktif olarak itirak etmek,

2ss \ Aclan Saylgan

parti

kararlarn

yerine getirmekte titiz olmak, partinin siyasi vazifelerinin

baarlmas urundaki mcadelede kendi aktif roln artrmak demektir.
Bylece Santralizm, aadan yukarya kadar btn parti organlarnn seime tabi olmas, parti organlarnn kendi tekilatlarnn semenleri nnde
hesap vermeye mecbur bulunmas, aznln ounlua boyun emesi, parti kararlarna kaytsz artsz riayet edilmesi manasn ifade eder.
Santralizm ve demokrasi birbirini tamamlar. Salam bir tekilatll,
birlii ve demir disiplinliini parti yelerinin aktifi ile, teebbs kabilyetleri ile birletirmeye imkan veren kuvvetli bir esas tekil eder. Demokratik
santralizm, partiye irade ve hareket birlii temin eder. Ve ona btn parti
yelerini, btn parti tekilatlarn, gayretlerini, ndeki tarihi vazifenin
halli yoluna teksif etmek imkann verir. Memleketimizde yabanc boyunduruun ve irticaa kar mcadelenin daha tesirli bir ekilde tekilatland
rlmas ve idare edilmesi bahis mevzuu olduu bu devirde, demokratik
santralizm prensibi, partimiz iin hayati bir nem tamaktadr. Fakat bugnk gizlilik artlar iinde parti demokrasisinin tatbik sahalar ister istemez daralyor. Bunu gz nnde tutmak lazm.

Tekilat, Sevk ve dare

Komnist partilerinin ayrt edici bir hususiyeti de, tekilata byk
nem vermeleridir. Lenin, "Bir Adm leri ki Adm Geri" adl eserinde
marksist bir partinin tekilat prensiplerini izerken, tekilatn ehemmiyetini
belirtiyor: "ktidar iin mcadelede, proletarya iin tekilattan baka silah
yoktur. Burjuva dnyasnda anarist bir rekabetin tahakkm altnda davranan sermayeye, almak mecburiyeti altnda ezilen, daimi olarak tam bir
sefaletin, vahetin, tereddiinin derinliklerine frlatlan proletarya, ancak
marksizm prensipleri etrafndaki manevi birliinin milyonca emekiyi, ii
snfn ordusunda birletiren bir tekilatn maddi birlii ile kuvvetlenmesi
sayesindedir ki, yenilmez bir kuvvet olabilir ve mutlaka olacaktr. Bu ordu
karsnda, ne kklemi Rus mutlakiyet idaresi, ne khnelemi milletleraras sermaye durabilir." i snfnn manevi kuvvetinin ancak mkemmel
bir tekilatla maddi kuvvete inklap edebileceini syleyen Lenin, bu mkemmel tekilat bizzat kurdu. Ve onu nasl kurmak, iletmek ve zafere gtrmek gerektiini retti. Parti tekilatmzn balca hususiyeti, inklap
mcadelesinin umumi ak iinde partinin btn yelerinin hareket birlii
ni salayacak bir ekilde kurulmasdr. Komnist Partilerinde, sosyalist, reformist partilerde olduu gibi, tekilat cihaz ile yeler arasnda ayrc bir
hat yoktur. Reformist parti tekilatnda, kitlelerle ilgisi olmayan brokrat bir
tabaka tremitir ki, proletaryaya deil, burjuvaziye hizmet eder.
i davasn sosyalletirmek iin, onun inklap tekilatlarna sokulmay burjuvazi ihmal edilmez bir vazife bilir. Dnya ii hareketi tarihi, h
yanet misalleri ile doludur. Partimiz, kendi tarihi boyunca bu eit gayretlerle mcadelede az tecrbe edinmemitir.

Trkiye'de Sol Hareketler 2s9

Opportunist-Trokist parti anlay emeki kitlelerini burjuvazinin
atmaktan baka bir hedef gtmez. Fakat Leninin, Stalinin hakl
grlerini benimsemi bir parti eitli hyanet, metod ve ekilleri ile savamann ve zafere ulamann srrn renmi demektir.
Bir partinin mkemmel bir siyasi gre sahip olmas, kendi mkemmel bir hareket hatt, mcadele program izmesi kafi deildir. Mcadele
programn hayata geirmesi lazmdr. Bu da onun maddi kuvvetine teki
lat faaliyetine baldr. Stalin Yolda, siyasi hatla, tekilat faaliyeti arasn
daki mnasebeti izah ederken yle diyor:
"Meselenin doru hallinden sonra iin muvaffakyeti tekilat faaliyetine parti hattnn hayata geirilmesi urunda mcadelenin tekilatland
rlmasna, adamlarn iyi seilmesine, idareci organlarca alnan kararlarn
yerine getirilmesinin kontrolne baldr. Bunsuz_partinin doru hatt ve
kararlar ciddi bir tehlikeye maruzdur. stelik doru siyasi hat izildikten
sonra tekilat faaliyeti her eyi, bu arada bizzat siyasi hakkn kaderini,
onun tatbikini ve baarszla uramasn tayin eder."
Fakat iyi bir tekilat, iyi bir sevk ve idare ile birlemeden bir ie yaramaz. yi bir sevk ve idari tekilatn faaliyetini hedefe gre iyi ayarlamak,
yrtmek demektir. Bunun iin ise tekilat idarecisinin nn grmesi,
nereye gittiini bilmesidir.
"Dmene oturup da vaziyet bizi herhangi bir felaketle burun buruna
getirinceye kadar, hi bir ey grmemek iin bakmak, bu henz sevk ve
idare etmek deildir. Bolevizm, sevk ve idareyi byle anlamaz. Sevk ve
idare etmek iin ileriyi grmek gerek." (Stalin).
yi bir sevk ve idare ancak kollektif alma ile kabildir. Kollektif sevk
ve idare parti faaliyetinde esastr.
"Rus bolevikler mnferit arkadalarn iradesini ounluun iradesine tabi klmasn, kollektif hareket etmesini bilmeselerdi, Rus inklab davasn mahvederlerdi. Biz Rus bolevikleri burjuvaziyi deviren Sovyet hakimiyetini kuran ve imdi emperyalizmin temellerini sarsan bolevikler
byle yetitik. Kollektif hareket etmesini bilmek mnferit arkadalarn iradesini, kollektifin iradesine tabi klmak, ite bizde tam bir bolevik mertlii dedikleri budur. nk bu mertlik olmadan, kendi onurumuzu diyeceim, bertaraf etmesini bilmeden ve kendi irademizi kollektivin iradesine
tabi klmadan bu vasflar olmakszn kollektif olamaz, kollektif sevk ve
idare olamaz, komnizm olamaz." (Stalin).
yi bir tekilat olmak, kullanaca adam tanmasn bilmek, meziyetlerini ve noksanlarn renmek ve onu yerinde kullanmak demektir.
Bize bu tarifi verdikten sonra adam yerinde kullanmann ne demek olduunu yine Stalin yolda u ekilde izah ediyor:
1- Her parti iisi, kendisini yerinde hissetmelidir.
2- Her parti iisi, kendi vasflar bakmndan inklaba verebileceinin
azamisini verebilmelidir.
.
kucana

260 1 Aclan

lik

Saylgan

3- Parti iilerinin bu ekilde tertip ve taksimi neticede bir dzensizbir ahenk, bir vahdet, iin btn itibar ile umumi bir kalknma

deil,

salamaldr.

4- Bu suretle tekilatlandrlan faaliyetin umumi istikameti, iilerinin

vazifeleri itibariyle tertip ve taksimine amil olan siyasi fikirlerin ifadesi ve
gereklemesi hizmetini grmelidir.
Adam, yerinde kullanmann nemi burada grlyor. Tekilatl faaliyette baarnn temeli budur.
dareci Parti organlarna adam seerken, seilecek kimsenin her trl
ahsi nfuz ve tesirden uzak prensiplere bal herhangi bir parti yesinin,
parti hattndan en kk bir inhirafa hi bir suretle gz yummayan bir
kimse olmas gerektiini hatrlatmak lazmdr.
lk Tekilat Kademeleri
lk tekilat kademeleri partinin temelini tekil eder. Onlarn faaliyeti,

partinin faaliyetinin zdr. Partisiz ktlelerle temas onlar vastas ile temin edilir. lk tekilat kademeleri ii, kyl, esnaf ve aydn kitlelerini partinin idareci organlarna balamak suretiyle komnist partilerindeki kuvvetli sevk ve idareciliin ana artlarndan birini yaratrlar. Bunun iin, Partinin ilk tekilat kademelerinde ilerin iyi gitmesi ok mhimdir.
lk tekilat kademeleri, istihsal esasna gre kurulur. Yani bu kademeler, parti gayeleri altklar yerlere (Fabrikalara, iletmelere, messeselere, kylere) gre tekilatlanrlar. lk tekilat kademelerinin bu kurulu ek
li, Partinin vazifelerini yerine getirmesi iin en uygun bir ekildir. nk,
komnistlerin ilk kademelerde istihsal esasna gre birlemeleri kuvvetlerini en uygun ve en iyi bir ekilde tertip ve tanzim etmesi kitlelerle sk temas halinde bulunmas, kitleler arasnda nfuzunu kuvvetlendirmesi iin
partiye en elverili durumu salar. Reformist partiler, semt esasna, (mahalle, sokak vs.) gre ve seim daireleri gz nnde tutularak kurulurlar.
Yalnz legal parlamento mcadele ekillerini kabul eden btn sosyalist,
reformist partilerin tekilat kurulular onlarn bu mcadele ekillerine uygun der. Komnist Partilerin tekilat kuruluu da kendi gayelerine uygundur. Partinin, fabrika, iletmelerde dier iktisadi, sosyal ve kltrel
maesseselerde, kylerde olan bitenlerden sorumluluk tayabilmesi iin,
iin iinde bulunmas durumu iyi bilmesi, bu veya u suretle ona tesir etmek imkanna sahip olmas gerektir.
lk Tekilat Kademelerinin Balca Vazifesi unlardr
1- Partinin iarlarn kitlelere yaymak,
2- Partlye yeni yeler ekmek, onlarn siyasi terbiyelerini salamak,
3- Fabrikalarda ve dier ekonomik ve sosyal messeselerde ve kylerde kitlelerin sesini dinlemek ve mcadelelerine nderlik etmek,
4- Kitleleri silahsz brakmak ve datmak hedefini gden dman
ideolojilerde polis ajanlaryla mcadele etmek, onlar kitle nnde demaske (maskelerini indirmek) etmek.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 251

Bir ilk tekilat kademesinin ilk vazifesi, nerede bulunursa bulunsun,

partinin menfaatini, halkn menfaatini her yerde titizlikle gzetmektir. Bu
vazifenin ne dereceye kadar yerine getirildiini Parti, iarlarmzn tekila
hn bulunduu yerdeki tesiri ile lmek kabildir.
lk tekilat kademeleri, vazifelerini baaryla yerine getirebilmek iin,
ilk nce yelerinin parti disiplinine ve dier grevlere skca bal birer komnist olarak yetitirmeye mecburdurlar. Aktif parti yeleri yetitirmek,
parti iin faaliyetin zn tekil eder. Bu ite herkesten nce tekilatlarn
sekreterleri sorumludurlar. Onlar bir taraftan parti yelerinin siyasi ve nazari bilgilerini artracak imkanlar temin ederken, dier taraftan da her
gnk pratik faaliyetlerinde parti kararlarn ve direktiflerini yerine getirmek ve bu ii kontrol etmekle uurlu parti iileri yetitirirler.
Parti yelerinin, kendilerini daima komnist partilerinin bir paras
his ve idrak edecek ekilde, btn ileri ve dnceleri ile partimizin ere
fini ve adn emeki kitleler arasnda ykseltecek bir ruhta yetitirilmeleri
ni salamak vazifesi ilk tekilat kademelerine der.
lk tekilat kademeleri yle kurulmaldr ki, yelerin mmknse hepsi kendilerine verilecek bu veya u ile megul olmal, her komnist faaliyeti hakknda yesi bulunduu tekilata hesap vermeli ve oradan talimat
almaldr.

Gnlk mcadelenin sevk ve idaresi, mahalli meselelerin parti umumi siyasetine uygun olarak halledilmesi iin ilk tekilat kademelerinde
parti toplanhlarnn muhtazam bir ekilde yaplmas arttr.
lk tekilat kademelerinin faaliyetinde daima gz nnde tutulacak
bir nokta da gerek mcadele hayatnda, gerek ahsi yaay ve davran
larda ve her sahada rnek olacak komnistler yetitirmektir.

Mahalli ve Merkezi' Parti Organlar

Partimiz, ayr ayr tekilatlarn bir yek1nu deil, birleik bir manzumesidir. Parti, kendi alt ve st kademeleriyle tekilatl bir btndr. Mahalli organlar, Parti sevk ve idaresinin en nemli hatlardr. Bu organlar illerde, mntkalarda btn ileri idare eder, birletirir ve kontrol ederler.
Her mahalli Parti tekilatnn bir idareci ve yrtc organ vardr.
Mahalli tekilatn en yksek organ, mahalli Parti Konferansdr. Konferanslar, parti komitelerinin raporlarn dinlerler. Ve yeni Parti komiteleri
seerler. Bugnk gizlilik artlar iinde mahalli parti konferansnn toplanmas g olduu iin, ekseriya yeleri st tekilatlar tarafndan tayin
edilmek suretiyle kurulan parti komiteleri, iki konferans arasnda en yksek parti organdrlar. Mahalli parti komiteleri, Partinin btn idareci organlar gibi bir kollektif rehberlik organdrlar. Btn esasl misaller, kollektif bir ekilde incelenir ve karara balanr. Bu veya u meselenin karara
balanmasnda kollektif btn yelerin fikirleri, tecrbeleri gz nnde
tutulur. nk ancak bu artladr ki, en isabetli karara varlr. Partinin direktiflerini, kararlarn kaytsz artsz yerine getirmek, tekilat roln

2621 Aclan

Saylgan

oynamak, sistemli bir siyasi ve ideolojik bir faaliyet yrtmek mahalli parti organlarnn balca vazifelerindendir.
Mahalli tekiliitlar ne kadar kuvvetli ve nfuzlu olurlarsa olsunlar,
henz bir parti deillerdir. Onlar bir araya toplamak tek ve mterek bir
hayat yaayan bir btnde birletirmek liizmdr (Stalin). Yksek Parti organlar, btn parti faaliyetlerini idare etmek, partiyi birletirmek, ona istikamet vermekle de devlidirler.
Partinin en yksek organ, Parti Kongresidir. Kongre, Merkez Komitesinin raporunu dinler, parti programn ve tzn gzden geirir ve
deitirir. Ana siyasi meseleleri inceler. Partinin taktik hathn izer. Esasl
taktik ve stratejik iarlar ortaya atar. Parti kararlarnn gerekletirilmesi
iin pratik yollar gsterir ve partinin merkez komitesini seer.
Kongrenin kararlar btn parti iradesinin ifadesidir.
Parti konferans, iki kongre arasnda parti komitesi tarafndan itimaa
arlr ve merkezi organlar manzumesinde mhim bir yer tutar. Parti
konferanslar, iki kongre arasnda olgunlaan siyasi meseleleri inceler ve
karara balar. Konferans, parti merkez komitesi yeleri arasnda deiik
likler yapabilir.
Merkez Komitesi, Kongreler arasndaki mddet iinde en yksek Parti organdr. Merkez komitesi mahalli tekilatlarn faaliyetlerine istikamet
verir. Partinin btn faaliyetlerini idare eder.

Kendi Kendini Tenkid

Kendi kendini tenkid kadrolarn terbiyesi ve retimi metodudur. Komnistlerin kuvvetli bir silahdr. Emperyalizmin hizmetinde olan inkliip
tan ve kitlelerin inkliiplamasndan ateten korkar gibi korkan opportunist-reformist partiler iin kendi kendini tenkid, lme msavidir. Szle, i
arasndaki ayrlk bu partilerin karakteristik bir tarafdr. nkliip gzler,
bazan onlara liizmdr. Fakat kitleleri aldatmak iin onlar daima hatalarn
rtbas etmek, kendi zayf taraflarn gizlemek, partinin kendi hatalar ile
terbiyesi iini engellemek, ileri yolunda gstermek gayretindedirler.
Komnist Partileri ise, bir inkliip partisi, hareket partisi olarak do
dular ve gelitiler. Bunun iindir ki, komnistler de szle i arasnda, programla tatbik ve tekilat prensipleri arasnda ayrlk olamaz. Kendi kendini tenkid komnizm metodunun esaslarndan biridir.
Siyasi partinin, kendi hatalarna kar vaziyeti ciddiliinden ve fiiliyatta kendi kitlelerine ve emeki kitlelerine kar devlerini yerine getirmesinin en nemli, en doru llerinden biridir. Hatay kabul etmek, i
te ciddi bir partinin aliimeti budur. te onun devlerini yerine getirmesi
budur. te snfn sonradan kitlelerin terbiyesi ve retimi budur (Lenin).
Parti, tenkidden ve kendi kendini tenkidden korkmazsa, faaliyetindeki hatalarn, noksanlarn rtbas etmezse, kadrolarn parti faaliyetindeki
hatalar ile retir, terbiye ederse hatalarn zamannda dzeltebilirse yenilmezdir.

Trkiye' de Sol Hareketler\ 253

Parti, hatalarn gizlerse, zayf tarafn rterse, noksanlarn sahte bir
mkemmeliyet gsterii ile rtbas ederse tenkide, kendini tenkide tahamml edemezse, kendini beenmilik duyarsa, hodbinlik hissine kaplrsa,
yana gelip yatmaya balarsa, mahvolur (Bolevik Parti Tarihi).
Leninizmin denenmi metodunun doruluuna en byk ahit, bol
evik partisinin kuvveti ve yenilmezliidir.
Kendi kendini tenkid, komnist sevk ve idarecilii metodu ile komnist terbiyesi retim metodu ile skca baldr. Partinin kadrolar ve gerek liderleri, ancak kendi kendini tenkidle yetitirilebilir. Parti, hatalar
rtbas etmei, tenkidi zayflamay zararl, tehlikeli bir yol sayar ve kesin
olarak reddeder. Zira kadrolar, hatalar rtbas yoluyla korumak, onlara
acmak bu kadrolar muhakkak bir mahva gtrmek demektir (Stalin).
Yalnz kitlelere retmek deil, onlardan ders almak da gerektiini, nk
milyonlarca emekinin birikmi tecrbelerinin sevk ve idare iin idarecilerin tecrbelerinden daha az deerli olmadn Lenin ve Stalin daima tekrar etmilerdir. Doru bir karar, ancak idarecilerin tecrbelerini, kitlelerin
tecrbeleri ile birletirerek varlr. Zira idarecilerin kararlarn ancak kitleler i banda hakk ile deerlendirebilirler. Aadan tenkid olmakszn da
kitlelerin tecrbeleri hesaba katlmaz.
Aadan tenkid, direktiflerin doruluunu denemek iin en tesirli
yollardan biridir. Aadan tenkid kuvvetleri, imkanlar ortaya koyar, kabiliyetleri gelitirir. Emekilerin davalarna kar sorumluluk hissi yaratr.
Kitlelerin aktifliini artrr. uur seviyesini ykseltir.
Kendi kendini tenkid, parti demokrasisi ve parti disiplini ile sk sk
ya baldr. Komnist Partisi mekanik, kr krne bir disipline yer vermez. uurlu bir disiplin ister. Ayn surette komnist partilerinde birlikte
btn yelerin partinin grlerini ve siyasetini tam bir muvaffakatn ifade eden ideolojik bir birliktir.
"Lenin unu retiyor ki; proleterya partisi fraksiyon merkezleri olmayan tek bir parti merkezi bulunan tek iradeli birlik ve yekvcut olmak
gerektir. Leninizm unu gerektiriyor ki: Proleterya Partisinin menfaati parti siyasi meselelerinin uurlu bir ekilde mzakeresini, parti idaresine kar uurlu bir alakasn partinin eksiklerinin, hatalarnn tenkidini ister. Fakat Leninizm ayn zamanda parti kararlarn idareci parti organlarnca tasdik edilmilerse, btn parti yeleri tarafndan mnakaasz tatbik edilmesini ister" (Stalin).
Bu suretle demokrasi kendi kendini tenkid ve parti saflarnda demir
disiplin, parti hayatnn birbirinden ayrlmaz esasn tekil eder.
Kendi kendini tenkid, parti faaliyetini ana metodlarndan biri olarak
kabul ederken, parti dmanlarnn partide birlii sarsmak, onu ykmak
iin bundan faydalanmaa yeltenebileceklerini unutmamak, buna yol vermemek lazmdr.
Komnizmin dmanlar yabanc snfn ve yabanc menfaatlarn

264 / Aclan

Saylgan

ajanlar, parti demokrasisi bayra altnda, parti iinde fraksiyonlar kurmak, gruplar yaratmak, partinin en iyi kadrolarn elemanlarn lekelemek,
itibardan drmek yolunu tutabilirler. Namuslu ak tenkidi provokasyon gayesi gden kt niyetli tenkidden ayrt etmek gerekir. Komniste
tenkid, parti faaliyetinin parti gayelerine uygun bir yol zerinde yrmesini salamak, noksanlar meydana koymak, onlar bertaraf etmek yollar
n aramak, hatalar dzeltmek, parti yelerini yetitirmek hedefini ~der.
Dmanca tenkidin gayesi, partiyi bu hedeflere ulamaktan alkoymaktr.
Parti tekilatlar dosta tenkidi dmanca demogojilerden ayrt etmelidir.
Komniste kendi kendini tenkid, yalnz hatalar, noksanlar ortaya
koymak deil, ayn zamanda onlar bertaraf etmek hedeflerini tar. Parti
idarecisi toplantlarda tenkide yol amal tenkid ahsen kendine dokunduu zaman baya hislere kaplmamal, tenkidleri kendi gururu, onuru zerinde hissetmemelidir.
Bilakis ahsi hislerini bir tarafa brakp kendi faaliyetinin hakl tenkidini komniste kabul etmelidir. Hatay kabul etmek, komnist iin bir
meziyettir. Ama asl mhim olan hatadan ders almak, onu tekrar etmemektir. Hatay szde kabul etmek, fakat ite daima tekrarlamak kendini
de, partiyi de aldatmaktan farkszdr.
Parti toplantlarnda ak ve prensibe dayanan kendi kendini tenkidlerin cesaretle karlanmas parti faaliyetinde hatalarn nlenmesine, noksanlarn giderilmesine yardm eder. Bu unutulmamal.

BELGELER-2
SEVM TARI'NIN (BELL) MHR BELL'YE HTABEN
YAZDIGI MEKTUP SURETDRll

Bu mektup 1954 mahkemesi srasnda delillerin tetkik sayfasnda takopye edildi. Bu mektub hukuki ynyle pek ok partilinin
mahkumiyetine sebep olmu, ahsi olmaktan kmtr. Yaynlamaktaki
maksadmz budur. (Aclan Saylgan)
Sal, 11 Mart 1954.
rafmzdan

Belki, sen de benim yazlar okuyor, anlamaa alyorsun. imdi hakikaten gayret sarfetmek gerek herhalde bunun iin; saat 20.30 ... biliyor
musun intibam, reaksiyonumu pek tayin edemiyorum. Merak ediyorum
Yarna ...
stersen ta bandan balayp uzun bir hikaye anlataym sana. Madem
yazlarmn uzun oluu memnun ediyor seni. Bugn yle davrandn deil
mi? Sanki baka zamanlar baka trlsn. Bo ver benim gevezeliklerime
amma bu gece de A! A! deme, iinden veya dndan. Ne var bunda bu kadar sevinecek? Halbuki kendim? Farkndasn tabii nasl gzlerim parla ...
Ne ise ...

Trkiye'de Sol Hareketler 265

1

Biimsiz bir vaziyette enselendikl2. Biliyorsun. Malum broele geii bir ansszlkl3. Yani tesadfen bulunmular.
Buna ramen biraz daha becerikli olsaydm, yahut daha serinkanl dnebilseydim belki arabay sepetlemek mmkn olurdu 14. Yakalandm zaman yle bir haleti ruhiye iindeydim ki,
iinde bulunduum ve bama gelmesi muhtemel durumu muhakeme edemedim. Daima bir fikri sabit halinde, gidemiyeceim ... gidemedim ... gitmem lazmd... gitmeye mecburdum diye
tekrarlayp duruyordum .... Kapana kstrlm gibi akn :re aresizdim. Her ne kadar mazeret deilse de, bu halin de falsolarm zerinde tesiri olmutur. Kafamda, omuzlarmda bir sr
ey vard, onlarla o kadar meguldm ki ...
Sevim Tar, 1952
Sorguya ekilmeden evvel Z. B.15 ile olan mnasebetlerimin bilinebile- tevkifotndo hapishanede
Mihri Belli ile tanp, daha
cek olduu o kadar aklma gelmiyordu ki, bu da dncesizlikten tabii. sonra evleneceklerdir.
esnasnda, Sirkeci
Amma btn ahbablmz srasnda benim endie gstermeme ramen, Tevkifi
Sonsoryon Hon'ndo
(Siyas
zel
emin bir hava vard. Ben, beni yle bir yokladlar -zaten kendi bama, ben muameleSube)
gren Tar,
kendimi de az ok tannm olduumu dnyordum- imdi mallm yapt oklomolorlo, pek
ok sol hcrenin isminin
nesneleri buluncal6 yakam brakmyacaklar tabii. Ama hi bir i becere- deifre edilip, tevkif
edilmesine ve
mezler, onlar da inkar edeceim tabii, diye dnyordum. Cesur ve hat- mahkumiyetine sebep
ta nikbindim bile. Sorgum banda Remzi Bey'Jel 7 alay bile ediyordum. ol ocaktr
(Zaten, Topalolu'nunlS aknl da bu yzdendi. Anlahr anlatr her nne gelene onu anlatrd ne ise.) Vaktaki polis rapordan satr satr, Yeni Mahalle bulumas okundul9, epeyi aaladm. Pek renk vermedim ama benim
iin bir spriz oldu bu. stelik polis raporlarnn red edilebileceini bilmiyordum2D. Polisle, adliye benim iin ayr merciler deildir21. O zaman ikisini de ayn kapya karyordum. Her ne kadar aslnda yleyse de gene, imdi iin mahiyetini mdrikim tabii. Bu ok mhim bir husus. Ben
btn ilk tahkikat boyunca bir mahkeme huzuruna kacam
zn tam uuruna varabilmi deildim. Evet Z.B. bir defasnda laf
arasnda "gren olursa, ben sizi Kuzguncuktan tanyorum v.s."
demiti. O zaman aylmamtm. Daha ok onun beni ikaz etmesi gerekirdi22. Bu "gren olursa" ok muallakta mahdut bir hal
deil mi? Ne zaman? Nerede? Nasl gren olursa? Bir gn takip
raporu karsa, kabul etmek, inkar etmek diye bir ey konuma
dkt... Mhimsetmemek, ii normal gstermek dncesi ile "e!
ne olmu, bulumusak?" havasnda bir ifade verdim. Sorgudan
drt bulumann tesbit edildiini kolayca kavrayabilmitim23.
Soruyorum, Pazar gn (Cuma yakalanmtk) Z.B., A.D.24 ile
birden karlatrldn zaman onlar grr grmez hemen vaSevim Tar'nn Franso'yo
'
giderken yokolonp, polise
ziyeti kavramal25, onlarn inkar ettiini anlayarak ifademi onlarnkine uy- verdiiif.od~,solhareket
k
B.r gun
.. evve1 soy
.. led'gm, b.r gu
.. olacak
n br donum noktas
.
ve Mihri Belli
d urma 1y d m b e k .. Bu tecru"b esz
d.
M"
k"
ld
k
d
1
k
ktV
.
soldokiblnmenin
sonra d egtreme m. um un o ugu a ar sama amama gere gn douunociddibirzemin
dnyordum. Tabi ki, yle olmak gerek ama bunu iyi ayarlamak lazm. hazrlayacaktr
rlerin

v.

266 \ Aclan

Saylgan

Bu zaman da ben hala iin ehemmiyetini mdrik deildim sanyorum. Z.B.

ile bulumu olmann ne suu vard? Karlamada, soruturma vaziyetinin
tefsire msait olduu dncesi ile, Kadirin26 burada dahil olmadn, bizim zaten tanyor olduumuzu syledim.
Tabii bulunan vesaikin bana aid olmadna inandrmak mmkn deildi. Her halde lazm da deildi. Onlar ya Kadir' de veya Z.B.' den aldm
ekilde mutalaa yrtyor, srar ediyorlard. Nejat27, iki kiiyi thmet altnda braktm, susuzu kurtarmak iin suluyu meydana karmak gerektiini v.s. sylyor, boyuna dil dkyordu. Kadirle dostluumuz, kar
s, ocuklar hususunda hissime hitap ediyordu g1ya. imden "serseri"
diyordum. Ama asl serseri hi de o deilmi ... Biz ilk gnden el stndeyiz tabii28. Bu ilk gnleri o zaman, imdiki kadar gerektii gibi manaland
ramyordum.

Sabahtan akama kadar beni rahat brakmyorlar, ille onlar kimden

sylememi istiyorlard. Sonra valde29 ile hi bir zaman unutam
yacam o ok mnasebetsiz sahneleri yaptlar.
Tahkikat matbuata aksettirilmeden nce gene bir kurultay (?) kuruldu30. Huzurda kimden aldm sylediim andan itibaren serbest brak
lacam, gazetelere ismimin gememesini istediklerini, beni muhbir olarak gsterecekleri(?) falan filan, sivil savc "dudaklarnn ucunda" diyordu. Ne ise bunlara lzum yok. imden iyi iyi diye kafa sallyordum. te
orada kalmak, bir adm daha atmamak vard. Oraya kadar ile pek zararl
bir ey yoktu31.
Sonra gazeteler grltye baladlar32. Kendimi de bileceim halde
epeyi ardm. Ne martavallar, masallar mal1m33. Gazeteleri veriyorlard
bana. Belki de bilhassa idi. "Ulan dedim, bu iin altndan kolay kolay kalkamayacaz galiba". Daha matbuata verilmeden nce, Nejat, "onlarn basld yeri ele geirdik, sen bo yere kendini harcyorsun, elimizde tomarla var" dernee balamt34. Tabii bunun beni tavlamak iin olduunu biliyordum. Dedikleri doru da olsa bana ne? diyordum. Gazeteler karp
karp on kii (?) birden parti kurmak, Merkez Komitesi falan (ben de dahil) falanla mahkemeye sevkediliyor v.s. denince (i benim sandm kadar
havadan deil galiba, baka trl hi bir eye itimat etmeden bu kadar insan nasl itham edilir) diye dnmee baladm. Ayrca hukuken bana ait
olduklarnn msbet olduuna, benim inkarmn hi bir ey ifade etmediini tekrarlayp duruyorlard. Bilmiyorum bu doru mu? Bana aidiyetleri
sahiden sabit mi idi? O zaman ben yle dnmtm. Her ne kadar
Gl'n35 ifadesi de var idiyse de, ben buna hi bir zaman kymet vermedim nedense. Yaland da ondan m bilmem? Beni en fazla rkten d temas meselesi oldu36. Tabii ahsm bakmndan deil, bir defa aklma u
manasz kurt dt37. Acaba bunlar kabul edip sadece benim ahsma ve
sadece okuyup fikir edinmem iin verildiini sylemek mi daha iyi olur?
Bir de dar ile temas, ibirlii, irtibat falan filan meseleleri karmasnlar. ..
aldm

Trkiye'de Sol Hareketler 267

ayn

zamanda bunlarn verilebilecei kimsenin de lalettayin bir kimse olkabul edeceklerini dnyordum. Ama bunun zerine durmadm pek. Kafam igal eden bir de d temasla, irtibatla P.'nin38 itham
edilmemesi idi. Bende tabii o zaman maksatl uydurulan intibaa gre Z.B.
arhk bu defa tamamiyle yakay ele vermiti. P.'nin Genel Sekreteri olduu
delilleri ile sabit olmutu v.s. v.s.39 Bunlar beni ilgilendirmez diye cevap
veriyordum. Hep ama, serseri desene, herif istedii kadar irtibat, mirtibat,
faraziye kursun, ispat edemedikten sonra "deil mi" dedim ya, bu adli hususlarn inceliine (ne incelik amma) vakf deildim.
Bir defa aklm takld ya buna artk bunu hesaplayp durdum. Gerekten onlarn bana aidiyeti sabit. Aksini iddia mantksz gibi gelmeye balad.
Ama kabul edince de kimden aldm, ne iin olduunu sylemek gerekiyordu. Zaten balangta da "ee ... ne olacak?" diye kabul ederdim. Ben onlar bu hususlar olmasa idi ... ne ise, Z.B.'nin bana yukarda anlattm gibi
sadece okumak ve fikir edinmek maksad ile verdiini sylemenin en iyi?
ekil olduunu kabul ettim. Ve yle syledim40. Nasl olur bu mhim evrak, lalettayin bir kimseye nasl verilir suallerine de (bilmiyorum, bir parti
mevcutsa, ileride benim de alnmam dnlm olabilir, ama haberim
yok) falan dedim sanyorum.
Bu arada ben iin bu kadar geniliyebileceini ve ben sylemedike
benim hakkmda baz eyler bilinebileceini kat'iyen aklma getirmiyordum tabii. Z.B.'nin gerekli ekilde hareket etmeyi benden daha iyi akl edeceini dnyordum tabii. Esas mes'uliyeti benim onun zerine yklemi olduumun tamamiyle farknda deildim, sanyorum. Zaten onun
vermi olduunu kabul ediyorlar diyordum. Kabul ederse etsin diyordum
ya, ille mantki olmak endiesi. Bu benim biraz mizacmdan ileri geliyordu, ou da tecrbesizlik. Mantn gerektiini gerekmedii snrlar ay
ramamak herhalde "bunlar biz de tayin edebiliriz, senin avukatlna lzum yok" desene tabii ki diyorum.
Bu arada malum kanun kh biliyorsun41. Topalolu, illa hayaln anlat anlat diye bamn etini yiyip duruyor. Hayatm anlatacak bir ey yok
dedim. Nihayet bir iki sahife rptrdm. Beenmedi, iade etti idi onlar.
26 Kasmda tevkifimden tam bir ay sonra u malum mektup kt 42.
Mektubun benim olduu nereden belli? demitim. Raporlar falan ... biliyorsun. Daha nce de konutuk. Bunu da red edebilirmiim demek. stedi
i kadar senin desinler. Sualleri batan kesmek iin yok demek tabii ki,
daha doru. Zaten ben de kendi bakmmdan kabul deil de, kabul ettiim takdirde nasl izah edeceimi dnr dururdum. Fakat ilk karma
ktnda, beni en ok artan nasl ele getii idi. Yldz'43, Halim'i44,
Erem'i45 bir bir gzmn nne getiriyor, hi birine ihtimal veremiyeceim iin iin iinden kamyordum. Hem de daha sivil savc zamannda
Berlin liiflar falan etmee balamlard46 ... Bu defa daha bir eyler biliyorlar m diye rkmee baladm. Yava yava Berlin Festivalinin btn tefer-

mayacan

268 \ Aclan
ruat

Saylgan

meydana kh ... Daha nce de kendim ya, ne olursa olsun hi bir ey

kabul etmemek diye bir meselem yoktu. Birka kii tarafndan sylenen arhk sabit ve malum olan eyleri saklamak ve inkarda devam etmekte mana
yok diyordum ... Hele bunlar ilk nce beni mutazarrr edecek durumda ise.
Sanki bir nev'i kabadaylk m bu? Ben pek farknda deilim. Tabii. Bir gn
burada Faika yle konumutu47: "Ben dernek davas dolays ile S.'nin48
ifadelerinin o ksmlarn (festival falan okumutum.) O zaman bunun ifade vermek, zlmek falan manasnda olmadn, o ifadelerde Paris'ten
gelen bir insann serbestlii ve yaptklarndan iftihar? (Pek Allah iin) eden
bir insann havas olduunu sylemitim(Evet, endiem yeni bir ey vermemekti. Halbuki demin de dediim gibi batan bu davaya girmemek,
oradan daha bir adm ileri gitmemek gerekti)49.
Gemi, hem de ne ekilde nasl gemi zaman. Tabii bir sr birbirini tutmaz dnceler kafamzn iinde cirit atyordu. u zaman bu zaman
ne dndm hatrlayamyacam.
Tabii bu meyanda biliyorsun Nazm'm (Hikmet) ka, Merkez Komitesinin i yz, Paris'te ne iler becerildii, festival paras falan.
(Yani herifler beni ne sanyorlar? Neler bildiim kuruntusuna kapl
yorlar?) deyip duruyordumso.
Bu ara tazyik epiyi artmt. Rt'nn falan51 huzuruna kyorduk.
Galiba daha nce de syledim. Rt artk srann ikenceye geldiini syledii zaman hi bir ey hissettirmedim. O kadar ok konutu ki. Gece idi,
daha gndzden sersem gibi yorgundum, sallanyordum adeta. Adam sanyorum iki saat falan konutu da, deil cevap vermek, anladma, hatta
muhatap olduuma deliilet edecek bir hareket bile olmad yzmde. Ha ...
sonlarnda bir defa gene batan aldnda, (Ben ok samimi falan filan ~da
mm, yalnz bir kusurum vardr: komnist dmanym) diyordu. Glp
(ama nasl olur? Bu sizin iin iftihar edilecek bir ey dediydim.) Sonunda
usandm da gayri, bir diyeceim olursa ifademde sylerim dedim ... Bunu
niye anlattm imdi. Ha korkmuyordum ama yle bir endiem vard, dayak yemekten rkyordum, her ne kadar kendime gveniyor idiysem de,
ya dayanamaz da samalarsam diyordum. nk bu asap meselesi biraz
da, ama bugn de, eminim diyebileceim kadar kuvvetle tahmin ediyorum ki, polis bana dayak atmamak, kt muamele etmemekle en byk fenal etmitir5 2 . Kendileri de bunu biliyor ve byle hareket ettiklerini de
gizlemiyorlard. Rtnn bu denemesinden sonra taktik tabiyi deitir
meleri iin sebep yoktu. Topalolu o kkn benim zerimde daha messir
olduu tezini kabul ettirmiti herhalde53. Kendisi de, (biliyorum sen en ok
bana kzyorsun. Diklemene, terslik etmene meydan vermediim iin ...
v.s.) diyordu. Daha o zaman da farknda idim, kendim de bunun. Bana
hem ayrca belki daha mhim olarak bakalarnn grd muamelelerden benim masun tutulmam beni ok rahatsz ediyordu54. Btn tersliklerime ramen benim de ayn muamele grmemi temin edemedim. Faide et-

Trkiye'de Sol Hareketler 269

herkes iin baya ekiiyordum onlarla ... ama sen beni
tandn zaman zaten ben de uyumu, yorulmutum55. kinci senemdi ve
artk o hale ar bir vaziyet almad zamanlar almtm. Halbuki sen beni bakalarnn kaderine kar lakaydlkla itham ettin. Ben bunun benim
hakkmda hakszlk, iftira olduu kanaatindeyim. Halbuki artk sanyo
rum diyeceim, bakalarnn da itirak ettii kanaate gre tamamiyle aksi
bir insanm. Kendim iin hi mhim saymadm hususlarda bile bakala
rnn rahatsz olmamas iin azami itinay gsteririm. Baz taraflarm (galiba bir iki deiller) tanmyorsun. Haklsn tabii. Ne ise. Ben soukkanl
hissettiklerimi ifade ve nakletme bakmndan donuk bir insanm, sanyo
rum. Buradaki ifademi verirken ne halde olduumu bilmem sen etraflca
dndn m hi56. Adeta nefesim kesiliyordu. Ama dtan sanrdn ki,
hi bir ey hissetmiyordum. Bir an evvel bitse diye strap duyuyordum
adeta ... Kendim hakknda sylemee niyetlendiim eylerin ne kadarn
yuttum. Onlar unutmayma kr. Bunu daha ok vazife addediyordum herhalde. Sonra dedim ya, bahsetmee gelince her ey sabun kp
gibi dalp, ehemmiyetini kaybediyor benim iin. Ayrca benim bu benzer
eyleri daima mhimsememek tarafm vardr. Yanl anlama. Bu eit muamelenin yaplmas en byk namussuzluk, gaddarlk v.s.'dir. Msebbiblere alet olanlara ben de kin duyuyor, onlar hayvandan da beter gryorum57. Benim iin her ne bahasna olursa olsun bir kimseye bilerek en ufak
bir rahatszlk bile vermek yaplacak i deildir v.s. v.s ... ama maruz kalan
kimse bakmndan fazla mhimsenmemesi gerektiini dnyorum.
Kendin ikence grmedin de ondan diyeceksin (keke grseydim, o ayr
mesele) ama buna benzer ameliyatlarmdan bahsedebilirim. Mesela ikinci
ameliyatmda, kefenlenmi gibi beyaz bir rtnn altnda, btn alet ve
edevat, doktorlarn dirsekleri gsmn zere olmak zere 5,5 saat yattm. Bam yrtlr gibi oluyordu. tesi berisi kesildike. Diini trplediler
mi senin hi? dolgu falan iin. yle ve tabii daha byk bir trpnn beynimin yan banda kafa kemiklerimi trplemesi v.s. v.s.'ye bir tek defa
dahi bo bulunup "Ay" demeden tahamml ettim. Benim de elim ayam
baszd. Ama herhangi bir delikanl elimi tutmuyor, yanam okam
yordu. Ve btn bunlarn neticesi yzde elli bile olmayan bir deneme iin
olduunu biliyordum. Buna ramen daha doru yryebilmeye dahi ba
lamadan 15 gn sonra ayn yerden bir nc ameliyat gze alrken tereddt dahi etmedim. Millet deli olduuma hkmediyordu. Gene ayn durum. 5,5 saat sadece gzlerimden ya geliyordu. Refleks: alamyordum. O
halimde ikide bir bizimkilere -darda bekliyordu, annem falan- haber
yollamay, vaktin ge olduunu, artk gitmelerini, beni beklememelerini
falan sylemeyi ihmal etmiyordum. Rahatsz oluyorlar diye rahatsz oluyordum sadece. Ameliyattan ktm zaman straptan yzm tannmaya
cak hale gelmi, buuk saat iinde belki de ikisi kadar olmutu58. Neyse, marifet deil btn bence bunlar. Aksi bana garip gelir belki. (Sersem-

medi.

Duyduum

270 \ Aclan

Saylgan

lememde,

bence bu ba ameliyatnn ve bir sr uyku ilac, morfin v.s.'nin

dahli vardr. Neyse bu ayr konu) bunlar da hi bir zaman yle dramatize
ederek anlatmammdr. Evdekilerin anlahna da daima samimiyetle gler, taklrdm. Biri bana (frsat olsayd da) u kadar sopa yedindi falan deseydi (ee ne olacak diyecektim gene, yedik ite). Bakalar iin byle demem. kence grenlere daima hrmet etmiimdir. mtiyazldr onlar indimde59. Bu ikence fasllarn da yabanclara daima gerektii gibi, becerebildiim gibi nakletmi, bunu ihmal etmemiimdir. Bu bir nevi takdim merasimi, tantma oluyor benim iin60.
Keza khktan sonar mesela6 1 (Yahu u kadar yathn ha) denir de yine
(Ene olacak?) diyecek, bunu bytmelerine de yerine gre bazen iimden,
bazen aleni gleceim. 21 ay ihtilattan men'i falan da malum sebeblerle
zikrediyorum. Hem o artlarn malfun ekilde olduundan rahatszlk duyarak tabii. Zaten her zaman bu hapislik mi? deyip duruyoruz ya. Rahat
hapislik bizimkisi, bilhassa benimkisi (bir bakma mstesna tabii) rahatl
na rahat ya, yle olmasa da hissiyatm ve konumam deimiyecekti sanyorum ... Ya, bakalarndan iyi durumda olmann shrab bazen daha az,
bazen daha ok olsa da, her zaman duydum, merak etme. Saat 1 oldu. Yorulduk. Balar balamaz Seyfi avu geldi62. Aklm kartrd. Yarn anlatrm. Sonra Hanm balta oldu63. ne falan yaptk. Geciktim. Daha bitecee benzemez. Bu imdilik bu kadar.
12 aramba 1954
Ne iyi bir ziyaret gn idi deil mi? Ne ise geelim bunlar imdi.
Ama canm skld bir hayli.
yle mecalsizim, kafam yle sersem ki, (acaba yatsam da erken kalkp yazsam m?) diyorum. Ne dersin? Talebeliimde vazife falan oldu mu,
yatmay bir baka trl canm ekerdi. "imdi yatsam da sabaha kalksam"
derdim. Sakn bu da ona benziyor olmaya ... Yok canm kaytarmyorum.
Yzm gzm ykadm da imdi aldm epey.
Evet, kim sylerse sylesin her eye ramen hi bir ey sylememek
gerektiini renmemitim. Bunda mazur muyum bilmem? Siyasi mazimi
biliyorsun. Festivale gitmi olmak falan bir su gelmiyordu bana. Sadece
benim gzmle deil, bir gn herkesin yle kabul etmesi lazm sanyor
dum. Sadece bu itirakin bir tekilat ii olmadn ve dernein bir irtibat
olmadn belirtmee alyordum64. Sana bir sersemliimi daha syliyeyim mi? Erem'in Emniyette olmadn renmitim65. Konumalarn kaynann o olmadn zaman zaman anlyordum. Nerede olduunu merak
ediyordum falan da, hi sorguya ekilmemi olduu ve memleket dna
ktn akl edemedim. Bunu renince bu bana yle tabii geldi ve zemediim bir sr ey yle bir vuzuh kazand ki, nasl akl alamadma
atm kaldm. Hi olmazsa Topalolunun durumundan beni Eremle yzletirmekten bahsetmesinden olsun anlasaydm ya. Ne ise,

Trkiye'de Sol Hareketler

gibi yazl (el yazs ile) ifade modas. .. bilhassa Togece-gndz yakam brakmyordu. Daha nce de dedim ya beni
basamak yapmak istiyordu, yapt da (Adanadan adayln koymutu) deil mi? Demokrat Partiden tabii. Sayn bir milletvekili olmutur artk. Bir
zamanlar Emniyet Mdr olmak ihtimalleri vard ya hani ... Anlattm, zaten biliyorlarm, senin bilmediin mabadini de. Sahi bir gn bunu da anlataym sana ... tabii ki, ok samimi ve ak hareket ettim66. yi not almann
sebeblerinden biridir, sanyorum, burada. Ama M'un67 maksad iyi deil
di. Ona kar irkilmelerimden biri de bu meseledir. Ne ise ... bu kadar kt
kalpli dnmesek bile hi deilse yersizdi, ciddi deildi ve o akam lzumsuzdu, seilecek mevzu deildi bence ... Evet, Nazm Bey de (Hollywoodlu)68 (Mahkeme balad zamanlar buraya da bir defa geldi de gre
medik syledim mi idi?) Polisi aldatmaktan samimi olmaktan neden ekiniyorsun, ben komnist deilim de ucuz kurtul ondan sonra bildiini oku
gene; hem bir an evvel kmak, senin inanlarn iin de daha iyi deil mi?
(Bak! Bak!) diye aklm elmee alyordu. in bu kadar uzayacan, geniliyeceini tahmin etmiyordum tabii. O sralarda bir aya kadar? Ankara'ya gidiyorduk gya ... Cahillik de var.
Zaten komnist olduumuzu kabul etmiyoruz ya. Zaten bilinenleri,
festivali ve yle stn kr, hariten Paris'te .J.T.B.'ne69 kartm toparlarsam belki benimle uramamalarn temin eder, daha mhim hususlar kurtarrm, ayrca masumiyetime de inandrrm diye dndm. Ama
bir trl gnlm raz olmuyordu. Bana manasz, irkin geliyordu bu. yle ise? Ne ise bildiin o hikayeyi, daha ok Topalolu'nun taciz etmelerinden kurtulmak iin yazdm. Diyeceksin ki70, batan kesin olarak hayr deseydin, srar etmezdi. Pek yle deil. Yerim iin, yolsuzluklar iin g1ya
sylenip duruyordum ama, pek dikine gitmemeyi tercih ediyordum. G1ya kendime ehemmiyet verdirmemek iin. Ama Halil ler'e71 de onu Topalolu ok srar ettii iin elinden kurtulmak iin yazdm72. Yoksa samimi deildim. Dosyaya yani ifademe gemelerini de istemiyorum demeden
de olamadm 73 . Ha ... zaten tamamlamamtm da. Belki de daha dnp
tanp vermiyecektim. stedikleri bu mudur dncesi ile yazyordum.
Topalolu usulsz odamdan ald onlar. Bunu da Halil'e74 syledim, itiraz
ettimdi. Bunlar mazeret diye sylemiyorum tabii, anlyorsun. Odam naklediyorum75.
Bundan sonra bir itimat saladk, ben btn faaliyetimi (Sana daha nce
bu yaznn mahiyetini hlasa etmitim) aklamtm. Samimi idim falan.
Sonra bir gn, sanyorum 29 Aralk 1951'de Z. B. ile yzletirdiler beni. "S. Hanm, brorleri Z. Bey' den aldm demitiniz deil mi?" dedi Topalolu. "Evet, yle demitim", dedim. Laflara bak. Z. B. "onlar kabul etmem icap ediyorsa ederim. Fakat S. Hanma ben vermedim" dedi76. Bu ne
demekti. Benim hemen bu ikaz zerine herhalde bireyler demem gerekirdi. fademi geri alabilir "onlar bana zorla kabul ettirdiler, sizin verdiiniO

sralar bildiin

l n

palolu

212 I Aclan

Saylgan

zi syledim" diyebilirdim zahir. Ama herey yle arabuk oldu bitti ve

Topalolunun konumasndan yle frsat kalmad ki ... bu ve buna benzer
meselelerde sratim mi yok benim, atik ve atak olamyorum diye kendime
sorar dururum. Ama birok baka hallerde de reaksiyon sr'atimin fazla
olduu sylenir. Bilmem bu nedir, nedendir?
52'nin Ocak aynda, benim ahsen hakkmda da partili laflar dola
maya balad. Z. B. benim Partili olduumu v.s. v.s. sylyormu. Bazen
hakikate o kadar uygun konuuyorlard ki, bu kadar da nasl uydurulur
diye dnyordum. Remzi Bey: (S. Hanm sizin o ok gvendiiniz, ba
landnz kodamanlarnz, efleriniz n halde? Kendi kendine yazk ediyorsun evladm ... v.s. v.s.) bu mealde bir sr ey syleyip duruyordu. Beni ilgilendirmez diyordum. Fazla israr ederlerse de (yzme kar sylesin) diyordum. O zaman bunlara hi inanmamtm meer doru imi.
17 ubat Pazar gn Md.'n odasna arldm. H. ler de orada. Saat 14 faland. "Evet, yem~k yediniz mi S. Hanm?" dediler. "Evet!" "Biz ne
yedik biliyor musunuz? (... ) 'Sakal erif"'. Bunlara da ne oluyor diyordum. Meer herif bana parola veriyormu77. Ben biraz da irademle dn
meye alarak bunlar yle kafamdan karmtm ki, bir mddet aylama
dm. Aptal aptal bakyordum. Hatta reaksiyon vermeyiimden pheye bile dtler. Neden sonra kafama dank dedi, iim allak bullak oldu, emin
ol gene renk vermedim: Be saat falan anlatp durdular. Dn, bana Marsilya'ya gelen V. Ykselsoy'un ifadesini almlarm ... te partiye nasl girdiim, Paris'e ne yapmak zere vazifelendirdiim. Sonra Necil ve Gn'n78
ne ekilde geldikleri, vapurda kiminle beraber olduklarna, getirdikleri e
ya ve direktiflerin hepsine varncaya kadar hereyi bir bir saydlar. Beynim
zonkluyordu, ok yorulmutum. O gn hayatmn en kt gnlerinden biridir. Tabii hi ses etmedik. Odama dndkten sonra beni bir dncedir
ald. Bunlarn bir kiinin marifeti olmasna imkan yoktu. Bence o zaman,
Vasfi anlatsa sadece kendisinin bildiklerini syleyecekti diyordum. Ama
benim Z. B. ile son defa beraber kararlatrdmz parolalar da biliniyordu. Aklmca bunu Z. B.'den bakas syleyemezdi. Melahat ile mnasebetimiz de keza mufassalan biliniyordu. Beri yandan, Marsilya temasna aid
mahalli bir sr teferruat da Z. B.'nin bilmesi mmkn deildi. Ne bileyim bir namussuz olacak da her eyi bilecek diye, ne ise, ok konutum.
Millete lanetler yadryordum. Bunlar o zamana kadarki safra fire gibi
safsata deildi. Dorudan doruya P. meselesi idi 79 . Ben btn bunlar korumak iin (aklm sra ne mnasebeti varsa?) bu dier hususlarda fodakarlk yapmtm. O kadar ok zlmtm ki ve ste bir hiyanet de aklma
gelmiyordu o zaman.
Melahat'n geliinden bunlardan bir hafta sonra, banyo gn birka
satr gndermek imkann buldum. (Mnasebetimiz biliniyor, sen bu hususta ifade verdin mi? Bu gnlerde ben de ifadeye gideceim herhalde. Ne
yapmak, ne demek lazm? Ben senin hakknda hi birey sylemedim. Se-

Trkiye'de Sol Hareketler 213

ni 3-4 sene evvel Y.'ninSO yannda faklte bahesinde grmtm biliyorsun dedim. Cevap: (Seni 4-5 sene evvel niversitenin bahesinde grdm.
Tantk. Seni Partiye ben aldm. Bana yukardan yle sylememilerdi.
Sen geldin beni aradn 3-4 defa grtk. Sana N. R. M.'in (Amerikallar)
adreslerini ben verdim, sadece bir arkada olarak, tavsiye falan yok. Sana
okuman iin birka tane neriyat verdim. Gtrmek iin vermedim" falan81.
Ne hissettiimi tamamiyle hatrlayamyorum. Ama armtm herhalde. Daha nce de demitim ya o, benim ilk gz armd82. Kendisine itimadm vard. Polisteki davranlarnn iyi olduunu biliyordum. Bu pusula zerinde konumamak lazm gibi bir kanaat gelirmiydi insana? Kzyor,
bunlar aklamaya, bilindii halde tekrarlamaya ok hayflanyordum. Sahiden nasl kfrediyordum bilmezsin. Ama te yandan, kendimi adeta
mecbur hissediyordum. Sanki ille onlarn ifadesini tasvip etmek gerekti.
Dne tana Z. B'nin konutuuna hkmetmitim. Dediim gibi
ona da birka satr yolla.
Kanaatim u brorleri kabul etmem ve yzletirmede evet dememden sonra Z. B. benim zldm ve birok eyleri akladm san
yordu. Onun iin konuuyordu. Hi konumamak diye birey yok, biliyorsun. Onun iin malum eyleri kabul zorunda kaldm iin kendisinden
zr diledim. Bir sr Paris, Marsilya meseleleri falan iddia edildiini sylyor, bunlar sizden baka bilen olur mu, bu irtibat eden kimse hakikaten
burada mdr ve o konuuyor? Rica ederim hakkmda sylenenlere inanmayn, beni konuuyor sanmayn, henz aklm bamda (o zaman yle sanyordum) v.s. diyordum83. Bundan, bu kimsenin, bu hususda da konu
mad belli deil mi?
Cevapta (Bu vaziyette mazurdunuz, onlar size falan yerde u zamanda ben verdim) deniyordu84. Baka birey yok. Halbuki ben bu ifademin
de geri alnmasn dnyordum. Yzlemeden sonra ... imdi dnyo
rum da o vaziyette ne kadar baka pusula yollamak gerekirdi. Hi mi hi
yardmc bir tek kelime yok. Keza bendeki malum. Bilinen ve birok kii
tarafndan kabul edilenin (Gya bu birka kii olmasna dikkat ediyordum) sersemlik deil mi? -sylenebilecei yolundaki kanaatin sallanmas
bile varit deildi ...
imdiye kadar iyi komedi oynadk. Herifler intikam almaya kalka
caklar diye dnyordum. Ama hi bir deiiklik olmad. Hatta bu kadar
ileri becerdin de (onlarca tabii) kendini bize yutturdun da demediler. O
zaman buna biraz armtm. Ama tabii bu da taktik idi ve benden bunlarn da teyidini temin etmek iindi. Nitekim de yle oldu. Yani bir ey ilave etmee azami derecede dikkat ettim ya glya. Galiba etmedim de ... Ne
ise, imdilik keselim. Yarna da veremezsem? ...
13 Perembe, 1954, Mays

27 4 1 Aclan

Saylgan

Drt sene evvel bu gn ne mitlerle (!) daha ok ne endielerle stan

bul' dan ayrlyordum.
u yazdm ilk yaznn kendilerince lazm ksmlar her halde ifadem
alnarak zapta geirilmiti. Yazdmn ertesi gn falan ve hakime de yukarda sylediim gibi, samimi olmadm o zaman sylemitim. Bu son
hususlarn da tarafmdan gene zapta geirilmek zere (not edilivermesini)
istediler. Akl sra benim iyiliime alyordu Topalolu. tirafname yani.
Tabii bu teki gibi deil, sonunda "bildiklerim bundan ibaret, baka birdiyeceim yok. Haberdar dahi olmadm hususlarda israr edilmemesi" gibi bir ey diyordum.
Bu Mart ay iinde falan olmal 52 tabii (1952). Ondan sonra bir daha
ifademe mracaat edilmedi. Ama hi bir zaman da kendi halime brakl
madm. te en byk ve beni en fazla zen, kahreden adeta hatam da burada. Bu mnasebetsiz heriflerin benimle ahbablk kurmalarna meydan
vermiyecektim. Tabii ki bunu temin iin hi bir harekette bulunmadm.
Hatta balangta ok resmi ve serttim. Emin ol... tabii burada validemin
de hi kendini bilmemesinden, herkesle hemen ahbab oluvermesinin byk dahli var. Ziyaretleri sk sk Md.'n85 odasnda yapyorduk. Ayrca
ben kendimden emindim ... Bana tesir edemiyeceklerini, beni artamya
caklarn sanyordum. O zaman da dndm manada artamadlar
da tabii. Konumalarmzda bir sr gevezelik yapyordu. Bu dedikodulara neme gerek demiyor bir kazan sayyordu, o artlar alhnda. Ben gerekten hemen hi konumuyordum. Hele tahkikat mevzuunda bir ey demiyordum. Szlerinin altndaki manay, ne kadarnn doru, ne kadarnn
uydurma olduunu hatta ne zaman niin huzura arlacam sonradan
da varid olduu gibi ekseriya byk bir isabetle tayin edebiliyordum. Topalolu ok defa sinirli sinirli (Tabii siz hi konumuyor sadece dinliyorsunuz. Biz ok konuuyoruz, ok konuan daima kaybeder, kazanyorsu
nuz) deyip duruyordu. Ne kazanyordum. Allah bilir. Yalnz bir dnce
mekanizmas ile ifadelerimi kararl olarak vermese idim, gerekten ben kazanacaktm. Zira, btn o ahbablk havas iinde ben daha nce ifade etmi olmadm herhangi bir ey sylemedim, azmdan karmadm ...
ama aslnda pek ok ey kaybettim tabii. Her ikisi hakknda da ilk gnlerdeki tehisim doru imi. imdi daha iyi anlyorum. Zamanla insan al
yor galiba hi olmazsa dman olduunu unuhyor86 o kimselerde herkeste olabilecek msbet taraflarn da zerinde duruyor. Halbuki bu, senin
Emniyette de dediin gibi (Hasmn msbet taraflar oluu, onun daha kt, daha kuvvetli dman olduu) demek ... evet gereken yabanclk ve
dmanlk havas esmiyor. yle sanyorum ben. O zaman Topalolunun
da, Halil lerin de dorudan doruya dmanlmzn hedefi olarak
grmyordum. Onlar birer vasta, kk insanlar kabul ediyordum zahir.
Ama mesela, Rtye o zaman mesela daha ok nefret ve kin duymam bu
hissiyatmla tenakuz mu tekil ediyor? Belki de onu dorudan doruya ic-

Trkiye' de Sol Hareketler

l ns

raat grmemden. Bilir misin, Topalolu kendisini yle ileri yutturmak

gayretindedir ki ... insan acaba bazen insani taraflar da var m diye phe
ye der. Ne ise bana ikencelerden hi bahsedilmiyor. Daima aksi bir intiba uyandrmaya allyordu. Topalolunun kzlar87 hakknda azndan
kardklar (belki de sana da sra gelebilir demekti) iddetli bir reaksiyon
uyandrmt bende. Dier taraftan da, ahsen ikenceden korkmadm
sylemitim. Belki de bu sebeble bana da herkese olduu gibi ketum davrandlar bu hususta. Ya Zehra ya (Bu kelime okunamad) ne dersin88? Israrlarma ramen, ne bileyim? Bize gstermezler ki derdi. Hep, bu akl sra
beni rktmemek ve zmemek iindi belki. Zira sevgi anlay birok bakmlardan byle idi. yilik yapaym derken terslik ederdi. O hep. kence
yapldna tabii ki inanmyordum, hele zahiren ama bu kadar olduunu
tasavvur bile edemiyordum. Herhalde aklm almad iin. ste byle oluu, yani milletin fazla hrpalanmadan skl beni ok zyordu. Bildiim bir mddet yemek verilmedii, bir iki kimsenin dvld faland. ..
beni keza daha ok zen zlme kadar (O da zlme belki ya) milletin
birbiri aleyhinde konumas, dedikodular ve harekat klten szler ve
davranlard. Tahmin edersin ki, bana nakledilirken, bilhassa bunlar zerinde duruluyordu. Tabii ki sistemli olarak, taktik icab ben zahiren mstehzi ve inanmaz havada olduum halde, hakikaten ok zlyordum.
Topalolu ile ahbabl kestikten(?) ve yerimizden gayri hususi muamele
grmediimiz zamanlarda da benim nezarethane tarafna nakledilmemem
bu hallerden haberdar olmyaym diyeydi herhalde. Bir gn aklselimin
galip geleceini (?) ve artk iyi yolun hangisi olduunu ayracam umuyorlard hep. Yalnz u var ki, benden polislik isteyen olmad. Bilmem ki,
bu kadar olsun beni sayyorlard desem gene saflk ve gaflet mi olacak. Bir
defa Hamdi Bey, ile89 bir laf ettim, ikayet ettim. Hem de ok sinirli bir hava ile sizden byle birey istemiyoruz diye teminat stne teminat, zr
dileme falan K. Aygn'e kadar90 . Mocan'la91 teerrfUmz anlatm
mydm sana) ama istedikleri neydi diyeceksin? Hiyanet deil mi? Kt
yoldan dnmek ve memlekete biran evvel faideli olmak (?) iin yakam s
yrmak. (Bu memlekette benim gibi daha birka (?) insan olsa bu memleketin srt yere gelmezmi. Bak, bak. .. Allah iin) maskesi, perdesi altnda
ayr ey. Ben bunlara tebessm edip dururken, ayn yolda olduumun farknda deildim emin ol. Ve bu sebepten de grdm itibar tamamiyle
izah edemiyordum. Bir byk ansszlk da (ok byk) Harbiye'ye sevkedilmemem92. Kzlarn gidiini duyar duymaz, Nisan 7'si mi neydi, bir Pazartesi gn, o kadar iyi hatrlyorum ki, daha ilk tahkikat ifademi vermediimi falan unutarak, benim de artk oradan kurtulacam midine kapl
dm ve bunun iin mracaat ettim. Adeta gldler bana o zaman. O kadar
zlmtm ki, kendimi bsbtn yalnz kalm hissediyordum. Ne ise
Mbeccel93 daha oradayd. O zaman biliyorsundur, ona haber yollamadm. O defa maalesef yazs beni yollamak istemiyorlar ne yapaym mea-

2761 Aclan Saylgan

linde sordum94. Ne yapacama daha karar veremiyordum. yle acayip
bir hissim de vard. Acaba bunu daha ok yalnzlktan kurtulmak, arkadalarla beraber olmak iin mi istiyorum. Hapiste beraber olmann byk
avantajlarnn birounu dnebiliyor, o mektep havasn zlyordum.
Neyse gt1ya M.95 biraz sabretsin, ok zerlerine varmasn bakalm demi.
M. ben demedim diyor. Buna benzer birey dedi de unuttu mu? Yoksa benim gelmemi kendi menfaati iin tabii ki istemiyen Zehra'nn uydurmas
m bilmem96. (Bu meyanda Zehrann daha nce bir temas ettiim manasz
lklar da saylm oluyor, merak ediyor idiysen) ... ayrca o srada benim bu
haberi vermemi de (Belki de yaknda giderim, bilmem hemen oradan yazabilir miyim v.s.) eklindeki bir "tas" gelen cevapta beni yollamak istemediklerini, benim israr ettiimi falan sylemitim. (Fakat acele etme bir
mddet daha sabret bakalm) falan deniyor. erde ve darda memlekette
sadece benim ta athm syleniyordu. Bu tata mlakattan da (evvel sylemitim) bahis olduu iin bu tavsiyemiz tasvip olunduunu dnm
tm. Zaten belki bu ekilde syleniyordu97. Onun iin daima gitmek istemekle beraber ciddi bir tedbir almaktan vazgetim. Herhalde grlt
edebilirdim ... ayrca biliyorsun Valide ~iddetle itiraz ediyordu. Malum
kimseler de onun mmanaahn bana kar kullanyorlard. O aklszn da98
maksad ne idi bilinmez. Oradan (babamn evi idi sanki99 dorudan do
ruya, hi hapisaneye gelmeden tahliye mi oluyorum sanyordu kimbilir.
Burann, oradan ok daha iyi olduuna akl yatmyordu bir trl. Ne zaman bu mevzu alsa kavga ediyorduk. Hi onun arzusunu tabii kaale alan
yoktu ya ... beni gnderecek olsalar, annemi de takacaklard. Sadece (Ne
yapalm annem istemiyor) demelerini ve zahiren bir kulp bulmalarn temin ediyordu ite ... ve ite bylece fermantasyona terkedildim. Aa yukar bir sene. Fakat bu mddet iinde dediim gibi ileme ve neticesi olarak asabmn bozulmas devam ediyordu.
Ben Paris'e gitmek zere karar verdiim zaman bana malum tekliflOO
yaplmt. Bunun iin yani P. olup olmayacam101 ve alp almyaca
m konumak zere beni davet eden kimseye, bu mevzuda cahil olduu
ma, her ne kadar hsniyet sahibi isem de, almaktan gerek faaliyete kahlmak, gerekse zaman ve enerji ayrmak bakmndan hi bir zaman yksnmezsem de, bunlarn tehlikelerini gze alrsam da, btn bu hususlarn kafi olmadn, benim byle siyas bir faaliyeti idame ettirecek bilgi ve
tecrbeye sahip olmadm hatta imdiye kadar gerektii gibi bir muhitte
de bulunmadm syledim. Haddimi her zaman bilmiimdir. Bana cevap
olarak bir arkadan benimle megul olacan, gereken malumah bana vereceini syledi1D2. Ben de bunu yetitirileceim manasnda aldm. Halbuki gidiime pek az bir zaman vard. Ve ayrca benim grmem gereken (bizzat) bir sr i mevcuttu. Demek ki, gece gndz alacaz. Bakalm nasl olacak diye dndm. Benimle megul olacak, beni yetitirecek (O.)
M. T.103 ve kendisi ile ahbablk hudutlar dna kmadan ancak ksa bir-

Trkiye'de Sol Hareketler 2n

ka grme (3-4) yaptk. lk konumamda bana .J.T. Birliil04 iinde bir
partili arkada olarak alacaktm. Bu gavur elinde buradan da talimat aldktan sonra, pek mes'uliyetli bir i deildi. M.'lelDS konuurken ise bana
drije etnek vazifesi verildi 106 . yle denmemi olduunu107 syledim. Bu
bir sr ipe sapa gelmezlOS insan ben yola getirecektim. Dndm ... farzedelim ki, ben hepsinden daha akl banda, samimi, drst bir insan olaym. Az ok ekip evirmek kabiliyetim de var. Ama hepsi o kadar. Sonra
hangi seliihiyetle onlarn iinde sz sahibi olacaktm? Sadece kendimi gstererek deil mi? Parti marti laf yok tabi! ve bunun bilinmemesi gerek. Zaten takan da yok. Bu herifler bizzat Partiyi kaale almyorlar. Kendimi gstermek iin de bilgi ve tecrbeye dayanan bir otoritem olmal idi. Deil mi?
in mes'uliyetini ve durumunu M.'a syledim. ok yakn zamanda bu hususu kendisine danabileceim ve kendisinden talimat alabileceim bir
kimsenin Paris' e gelecei hususunda bana sz verildi ve ben bu iin
mes'uliyetini ylece kabul ettim. M.'n (Melahat Trksaln) "Korkma ok
zor deil" falan filan gibi sansasyonel szleri bana biraz havada geliyordu.
Ayrca hi bir direktif verilmedi bana v.s. v.s. uzatnyaym; ... Paris'ten
getikten sonra iin sandmdan da beter olduunu grdm. Hepsi kendini bir ey sanyor, Paris'te bulunmann verdii serbestlikle ukala hepsi.
Yaa benim bym yanl ve sapk da olsa, hi olmazsa bireyler yapm, yahut yapmaya alm kimselerdi. Bilgi bakmndan pek de farkmz
yoktu ya. Onlar kadar iki- laf, biz de biliyorduk. Amerika' dan dnerken
durumu Necil (Togay) nezdinde protesto ettim. Muvaffakiyet vaad etne
diimi syledim. Sonra, Serteller (Anas-Kz) onlar da bir yrekler acs109.
Dn ki, O. S. Hanm benim kadar bile akl selime sahip deildi. in hissi taraf da bu gibi hallerde az mhim olmuyor mu. Byle tatsz ve verimsiz bir alma, insan zmekten, bir hayli vakit ve enerjisini almaktan ba
ka geriletiyor da belki. Ne ise ... Guya bir eyler yapmaya altk. Yerimde
benim durumumda herhangi baka bir kimse olsayd sanyorum daha ok
i beceremiyecekti. Glkler, aksilikler, saymakla bitnez. Guya ben oraya ihtisas yapmaya gitnitim. Deil ihtisas, doru drst Franszca bile
renemedim, bu yzden ayrca iddetle gizli kalmak emrinden dolay,
gereken muhitlerle de gerektii gibi bir temas kuramadk ki, biraz kafamz
ilesin, bir eyler renelim.
Necillerin, geleceklerini duyar duymaz, ben faaliyetimden mennun
olmadm, gelirken bu ilerin mes'uliyetini kendisinin zerine almasnn
ve her hususu anlayarak mehul brakmadan gelmesini sylemitim. Hakikaten ok zlyordum. Bu biraz da benim hereyi en iyi ekilde ok defa imkanlarm hesaba katnadan yapmak istememden ileri geliyordu.
Huysuzluklarnn, titizliklerinin bir ou bundan ileri gelir. Biraz da bu
hususta, tabir caizse bir bakma mtevazi deilim. Belki pek; ama yalnz
kendim iin deil... Neciller gelince i bsbtn kart. Bir de olduka seliihiyetli Paris grubu kt bama. Ben o zaman da rahatszdm. Bu iler-

781 Aclan Saylgan

den. Ama ... kendimi ve bizleri hakl olarak ehil hissetmiyordum. Neyse,
emirleri yerine getirmeye gayret ediyorduk. Herhangi bir eyin bizim ii
miz olmadn sylemek istesem kanyor gibi bir intiba uyandrmaktan
korkuyordum. Necil'in muhayyilesi hi bo durmazd. Her gn yeni bir
eyler icat ediyordu. Lzfunlu lzumsuz tesir etmek zere konumak selahiyetini haiz deildim. Ama btn bunlar canm skyor, beni rahatsz
ediyordu. Tabii, biz dier btn ileri braktk. .. kendimi kifayetsiz buluyordum. Ve bu, bana ve arkadalarma bu ilevi tevdi eden kimseler hakknda biraz tatsz hisler duymama sebeb oluyor, bir sr tenkid edecek ey
buluyordum. Ama hemen ilave edeyim ki, her zaman hsniyet sahibi
idim ... ste, Ulvi ile11D Parti almas yapmam kararlatrld. Ulvi, bize
P.'li (Partili) olarak takdim edilmiti. Ve Neciller gelirken de Partililerle
megul olmamz emri verilmiti. Sonra tahkik ettik, bu efendinin P.'li olduu falan filan teyid edildi. Bu hususta bizim mmeyyizliimiz dyor
du arhk. .. (Yahu dedim, ben kendim bile daha hcre almas yapm deilim. Bu olana ne verebilirim? Zekas pek aza benzemez, rezil olmayalm
v.s.) nasl bir alma yaplacan beraber kararlatrrz, falan dendi. Neyse sonra anladm ki, Ulvi benden de beter cahildi. Kimbilir ukalalk m ediyordum, ne, beni samimi olarak birey sanyordu. Hsnniyet sahibi grnrd ama, biz o zaman da tam manas ile itimat etmi deildik, kendisine. Bu itimat kelimesi manay tam verebildi mi bilmem? Yani hereyde
gvenilemiyeceini biliyorduk. Birok defa opportunizme gidebileceini
sezmitim. Bu aramzda da konuulmutu, neyse ...
Bir de Bar Yollarn111 yklendik. Sonra Berlin'e gittik. Sonra da Trkiye'ye gelmek gerekti. Bu geli, grmeler de tatminkar olmad benim
iin. (Neden seninle temas etmedim, mesela onun yerine112 - Neyse samalyorum).

Sonra da pek de ho olmayan bir durumda enselendik, biliyorsun. Hi

ummazken temaslarmz ayan beyan karmza kt. Buna ramen hazr
lkszdk. Brorlerin yanmda olmas hata idi bence. Ben bu hususta ka
defa endiemi belirtmitim. Gerek mizacm, gerek malum kimsenin113 benden daha iyi dnmesi gerektiine olan inancm, gerekse disiplin hissim
dolays ile baka bir ey diyemezdim. O zaman tamamiyle mana.Iandrma
makla beraber, grtm kimsenin kaypak olduu114 hissine kaplm
tm. Birok hallerde mes'uliyeti zerine almak istemez gibi hali vardllS.
Kesin konumuyordu. Bu acaba bana amirane tavr taknmak istemesinden
mi tevazuundan m diye dnmtm. Ama "Evet" de diyememitim.
Sonra - Polisin onun hakkndaki konumalarnn hepsi uydurma deildi maalesef. Bana, yardm istediim, benim her satrmdan belli iken,
verdii cevaplar hi tatminkar deildi. Hi deilse samimi ve o durumda
gerektii gibi iten deildi. Vasta hi de msait olmad halde bir iki takviye yollu sz yollamad. Neyse. O zaman bunlar ok normal karlam
yor, sadece tatmin olunmadm hissediyordum.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 279

_ 'seyfi avula ahbabl ilerlettik biz. Artk, sa uzun akl ksa olmad
kabul ediyor v.s. ifahen anlatmak daha iyi ya ama, bir saat eneye
tuttu beni.
Evet, dediim gibi burada sinir harbi -kk apta da olsa- devam
ediyordu. Btn bu olup bitenlerin tekrar tekrar muhasebesini yapyor
dum. Tabii ki, kendimden memnun deildim. Benim gibi tanmadnz,
tecrbe etmediiniz bir insana byle itimat edilir, boyundan(?) byk i
lere burnu sokturulur muydu? Ne biyelim her taraf bozuk, berbat gibi geldii zamanlar oluyordu. Senin harcn deilmi bunlar diyor zlyordum. Maneviyatm bozuluyordu. Ama tamamiyle kendimi kaybetmedim.
Hi bir eye piman olmadm hi bir zaman. Hi bir zaman keke gelmeseydim, yani Paristen dnmeseydim demedim ama ... Trkiye' de kalm,
gereken havay biraz teneffs edebilmi olsaydm, benim iin daha iyi olacak olduunu mdriktim, yahut da Paris'te ... baka artlar altnda gitsem
bu mes'uliyetler altn da ezilmeseydim diyordum. Btn bu zc eyle
rin beni ne kadar yorduunu ve sarstn herhalde farkedemiyordum o
zaman.
Hususi muamele grmemden dolay daima bir rahatszlm, bir
mahcubiyetim vard. Hakkmda dolaan rivayetler benim de kulama geliyordu. Bu da, u yukardaki muvaffakiyetsizlikler inzimam edince, gayriuuri kendimi de bir Ko.116 olarak mdafaa etmek, nasl olur ben bu kadar hsnniyet ve feragatle balanm kimseyim demek istiyordum. te
kompleksin bbrlenme ihtiyac eklinde tezahr eden reaksiyonlar. Belki de ukalalamtm, bilmiyorum. Belki de mhimsenmek istiyordum.
ok hassaslamtm, ufak bir istiskal grecek olsam, ie yaramaz bir posa
haline mi geldik yoksa diye kendi kendime bile tamamiyle itiraf etmek cesaretini gsteremediim bir soru ykseliyordu iimden. Bilmiyorum bunlarn rahatszl m, tamarniyle anlayabilecek misin? imdi dnyorum
ki, H. ler'in son zamanlardaki ziyaretlerinin beni gerektii kadar rahatsz etmemesi, belki de bu hissimi kllenmeye yardm ettii iindi. ok
uzatyorum ama kusura bakma tamamiyle rezervesiz aklma ne gelirse ihtisar etmeden yazyorum. Biraz yorulacaksn bala gayri.
Herhalde bundan sonra byle uzun boylu yazmak frsatm olmayacak
artk. .. tahliye olursam dary anlamak iin yazarm artk117 ... Lakin yle
bir ey olursa, biz yazamyacak myz ... ya tahliye olursam? 1... ..
Tabii u benim eski itirafname muteber addedilmedii iin, guya benim yararma olarak kendim mracaat ediyormu gibi ilk tahkikat iin ifademi hazrlamam hususunda srar ediyorlard. Topalolu, mtemadiyen
makina (daktilo) gndereyim deyip duruyordu. Emniyet mfettileri falan
filan ... O zaman iimden glyordum bunlara?
Kabul etmiyordum tabii.
Topalolu ile sanyorum, 52 Temmuzunda artk tamamiyle aramz al
d. Son teklifini haktan istifade etmek hususunda yapmak zere beni ziyam

280 1 Aclan

Saylgan

rete gelmimi. Bir sr ifade vermi olduumu, baka syleyecek bir eyim
olmadn sylemitim. "Fakat onlar kafi deilmi." Milleti ikna edemiyormu ... anlyorsun. Omuzlarm silktim. "Ben kimsenin ikna olmasna ihtiya
hissetmiyorum" dedim. Aray sosyal manada zaten amtk ya, ahbab olarak da atk artk. Bir boy pek arayan soran olmad. O sralarda ktphanede kalyordum. Shhatimin en kt olduu zamand. Ateim dmyordu.
Azm, boazm, dilim yara olmutu. Devaml surette beynim sancyordu
v.s. v.s. biraz zayflamtm da galiba. Onun zerine beni penceresi var diye
(Ktphanenin yalnz tavanda penceresi vard ve bilhassa bu yzden ok s
cak oluyordu) malum bir numaral hcreye naklettiler. Eyll 29, 1952 bu ara
en kt gnlerim idi. Geri yeni odaya gemek bende biraz deiiklik yapmt ama bu defa da, kap nnden her bir arkadan geiine tuhaf bir rahatszlk duyuyor, benim hakkmda ne dneceini hesaplamaya al
yordum. Daha ben ktphaneye gitmeden, Z. B. benden gazete havadisi istemi, yanmda bir sr gazete vard. Mhim grdm bir sr kcpr hazrladm ve daha eski gnler iin de tevkifimizden beri olan hadisat makina yazs118 ile hliisa etmeye altm. Fakat nedense, Zehra bunlar gtrmemekte srar etti. O srada onun durumu da ok elektrikli idi. Memure hanmlardan ikisi, beni, onu ve Topalolunu da, Genel Mdre ikayet iin sureti mahsusda Ankaraya gitmiler119.
Benimle olan mnasebetinden daima pheleniyorlard (Hademe
Zehra'tun). Zaten bizim kzlarla ahbabln da m tespit etmiler ne? Peinde adam dolayordu. stese gene yapard ya, kimbilir nedense buna
fazla nem verdi. Bulunursa mutlaka benim verdiimi anlarlar, o belli
eder diyordu. Ben de, ok fazla srar bir mnasebetsizlik olursa, baka ey
ler de meydana kar, bir sr kimseye grlt olur diye dndm. Zaten bir mddet sonra da gazete okumaya balad. (Zeki Batmar). Evet.
Ben nezarete gelince, Zehrann memurlarn, askerlerin yanma girmesi yasak edildi. Bilhassa Zehrannki. Srgn geldik yani. Pek i beceremiyorduk. Ama benim oraya geldiimi 2 P ... 'yel20 haber verdi tabi! uzun zaman bir iaret bekledim, sonra artk yaknda ifademi alacaklar sanyor
dum. Bir diyecei var m diye haber yolladm. Yerine ulat m, ulamad
m bilmem? Fakat hi bir ses kmad121. Zehra bana dargn? olduunu
syledi. Bilmem artk bu onun uydurmas m, bu da nereden aklna gelebilir. O zaman doru ise, byle yeni bir hava ancak bu havadisler meselesinden olabilir diye dnmtm. Halbuki Zehra'ya kendisinin gtrmekten ekindiini sylemesini tembih etmitim122. Neyse buradaym. s
terse lzum grrse elbet imkan bulur diye dndm123. Ama canm da
sklmad deil. Mamafih uzun zaman sonra bir defa karlatk, havas fena deildi. ltifat etmiti. Yeni odaya geliimden bir buuk ay sonra Ulvi
(Uraz)124 tevkif olundu. Artk Zehra alnmt. Ne yaptn, ne durumda
olduunu bilmiyordum. Askerlerle ahbablk edemiyordum, daha alama
mtm. Hem benden ekiniyorlard. Hususi emir vard. Merakla bekler-

Trkiye'de Sol Hareketler

l 2s

ken birgn ifadeye arldk ve tabii artk bir sr yeni hikaye bar yollu
yalan ifadede bir ey syleyemedim yazarm dedim. Kad kard H. ler beni yerime yollad, bilmiyordum neden o kadar sersemledim. imden
tuhaf bir glme geliyordu. Konumas iin hi bir sebeb yoktu bence, ama
biliyordu benim konumadm (onun hakknda) biliyordu. Kendi kendime sylenip duruyordum. Halini tabii geldi anlatt. Seluk'un (Uraz) gelip,
partiden istifa ettiini fakat bu istifasn verecek bir merci bulamad iin
bunu, Halil ler'e sylediini ... v.s. v.s.'ye kadar. Gn falan bunlar beraberce Cenevreye gitmiler, Gn "yalan Ulvi diyormu, nasl olur aklm almyor o mektubu (Varova'ya yazlan mektup) buradan kendi elimizle beraber postaya attk". Gn, o mektubun ele gemi olacan nereden re
nebilirdi; Halil (ler) bunu dnp sormad? Ben bu konu zerinde
durmamak iin hi kurcalamadm... ben ok iyi kzmm, beni ok severlermi ... ama bu bilmem neler yahut kimler beni harcamlarm. Kendisinin dehas da ayn akbete urad zavall v.s. uzatmyaym benden sonra
da ne iler becerdiklerini de rendim. Artk hi gizlimiz saklmz kalmamt. Bundan da sonra diye bir hisse kaplmtm. Halil (ler) "istersen
yaz" demeye balad yeniden. Bilmiyorum nasl oldu o zamana kadar gldm eye bir gece iinde birdenbire karar verdim ve yazmaya baladm.
Fakat tabii ki, gene onlarn istedikleri gibi hava ile yazmyacaktm. Yazarken de bunu kendi ithamnamem olduunu hissediyordum herhalde. Onu
da ben yaptm, fakat piman deilim sadece daha iyi yapmam olmann
zntsn hissediyorum havasnda adeta bir otokritike benzer mahiyette bir ifade ... yazarken ok daha bir geveze olduunu hesaba katsana be
aklsz. Sanki Partiye rapor veriyorum. Ama gerekten muhatabm onlar
deildi. Ama H. ler'le gerektii gibi ve normal bir mnasebetimiz olsa,
onu tam bir dman grseydim, ne olursa olsun o haletiruhiyeye giremezdim. .J.T.B.'yi tenkid ihtiyac ile eledim. P. (Parti) faaliyetimizi iftihar ederek ve daha ok yk zerime alarak glya yazdm. Bar Yolu (dergisi)
v.s ... Zaten bir gn teferruat ile anlatmt. Festivalden o zamanki aklmla
bilhassa herkes rensin diye, mufassalan bahsettim. Bir sr de edebiyat
kattm. Onlarn zapta geiinde devaml surette huzursuzluk duyuyordum. Buna ne lzum vard, una ne lzum vard deyip duruyordum. Ama
yazmtk ite bir defa. Hele o son katlarn o zamana kadar temas etmediine izahn yapmak mecburiyeti? Gel de kfretme ite. imi eziyordu,
fakat sanyorum kendimi toparlayamyordum. Bu galiba manevi yorgunluktu. Belki obtration mantale belki irade felci. Bilmem gayri hkmn
sen ver. Sana brakyorum ve sonra seni ... ahbabla balar balamaz "Hey
dur bakalm kendine gel" deseydin sanyorum bu bana mutlaka tesir edecekti. nk senin hakknda her nedense herkesten baka intiba, kanaatlarm vard. Seni tehis ettikten sonra harfi harfine hakl olduunu birden
kabul edemesem, itaat ederdim sana, belki normal olan bu ekildi. Mamafih laz burun, mahzun falan laflar olmasa ihtimal ki, sen daha siyasi olacaktn ve herhalde daha isabetli olcaktn.

2s2 Aclan

Saylgan

Laft ekti ... Keramet sahibi deildim tabii neyse ... byle ite bu akam
da bitmiyecek sanyordum ya. Ama saat 12 oldu ... bizimkilerin senin tabirinle, Teksas ayrlarnda at koturuyor olmalar, hareketin durmu olmas
v.s. gibi baz mlahazalar da irademin gerekli mnebbihleri bulunmasna
mani oluyordu galiba ... Aklm sra kimseye yklememeye altm glya.
Bir de unu syleyeyim; ilk kaldm oda memur odas idi, biliyorsun
keza ktphane de. O sebeple Emniyetin koca odasn ve polislerin pislii
ni ben temizleyecek deildim. O ksmn hademesi mutad temizlik olarak
tabii oray da temizliyordu. lk gnler bir mddet memurlarn girmesi yasak edilmiti. Tabii hademe de, uramyordu. Tam tecritte idim. Yolcu salonundan gelip de, byle Birinci ubeye kapanmak pek houna gitmiyor tabii insann. Nezarethaneye bakan kimseler, benim tarafa uramyorlard tabii. Baka arayan soran da olmuyordu. Ben teki tarafa geinceye kadar ne
istediimi soran olmad hi. Yemeksiz, kmrsz kaldm az olmad, ba
langta. Nedense memur armak da g geliyordu bana. Yerim uzakt,
birgn Nazire125 uramt. Bana bir kahve bulabilir misin dedim. Geldim
geleli ok ihtiya hissettiim halde, kahve imemitim. Md.126 odasndaki
ikramlar kabul etmiyordum. Md.'n bir arzunuz var m? Sana da daima
hayr diyordum tabii. Neyse, nbeti Komser kahveye msaade etmemi ...
sonra Md. urad da odamn pisliinden, souundan bahsettim birgn,
nasl temizleneceini sordum. N.127 ile kararlatrp onu ikayet ettim. Emir
ksn diye. O da, Nazireye sormu ve yasak olduu cevabn alm, onun
zerine emir kt, sonra zaten mesai balaynca muntazaman her sabah sprlyordu. Nazire'nin benim alveriimi grmesi de epey sonra balad.
Ondan nce evden getiriyorlard. Zaten bir elma, bir yumurta ile bir gn
geirdiim az olnuyordu. Neyse, sonra bilhassa frsat olduu iin, her ii
Nazireye grdrmeyi adet edindik. Zaten o gnll idi. Bunu ltuf, iltifat
addediyordu. ok zaman onu memnun etmek iin i buyuruyordum. teye geldiimde, oras sorgu odas iken, A. Harnm128 tarafndan temizlenirmi. lk gnler o itiyad vehile temizleniyordu, belki ahbab oluyoruz ba
ka frsat yok diye mani olmadm. Sonra da O, o kadar tehalk, istek gsteriyordu ki, tabii birka kuru almak iin mani olamadm. Yoksa oday spremediimden deil. A. Hanm adeta inhisarna almt benim oday. k
bal ile (Hademe) hep o yzden kavga ediyorlard. O ylbana kadar da ben
yemek aldrmyordum. Meyva, v.s. eylerle kahvalt ile geiniyordum. Annem abone olmaktan bahsederdi. Atlatrdm hep. Hasta olmu, artk Konyal ile konuup anlaacan syledi. Garson gelecek benim ne istediimi
soracak, gidecek yemek getirecek, hem de hergn, ie bak.
Arzum zerine, istediim zaman Aye hanmla aldracana sz verdim. Bence bu da lzumsuzdu. Beni rahatsz ediyordu. Ama aresiz hastalannca biraz scak taze yemek de lazm belki diye de dnmtm. Neyse haydi bakalm gemi olsun129.

Trkiye' de Sol Hareketler 2s3

BELGELER-3
1951 TEVKFLER SIRASINDA TRKYE KOMNST
PARTS YNETMNN BAINDA BULUNAN ZEK
BATIMAR'IN ASKER MAHKEME NNDE YAPTIGI
MDAFAA"DAN PARALAR13o
11

Mdafaay Basann nsz

"Birka Sz"
"43 yldr en ar artlar altnda illegal almak zorunda braklan Trkiye Komnist Partisine kar, zellikle son aylarda, gerici basnn at
kampanyaya ilerici grnr baz dergilerin ve kiilerin de katldklar grld 131. Sadece emperyalistlerin ve yerli ajanlarn iine yarayan anti komnizm isterisine kaplm szde 'solcu' veya solculukla grevli kiilerin
davranlar kimseyi artmad132. Ama ilerici gr ve davranlarnda samimi olduklarna inanmak istediimiz kimselerin TKP'yi ve almalarn
kendi mcadelelerine engel grmelerine amamak zordur. Onlar bu davrana iten, halkmzn uzun mcadelelerle elde ettii baz demokratik haklarn tehlikeye dmesi kaygsysa, bu yersiz bir kaygdr. ve d politikasn anti-komnizm temellerine dayam, halkn kazanlm haklarna gz
dikmi bir iktidar, silahn kendine kar kullansn diye kimseye vermez.
Demokratik hareketleri bastrmak amacn gden anti-komnizm kampanyalarn etkisiz brakmak iin, bu kampanyalara katlmakta bir fayda aramak saflk olur. Son zamanlara kadar memleketimizde ancak komnistlerin binbir baskya gs gererek, hayatlarn hie sayarak haykrdklar gerekleri imdi geni ynlarla birlikte tekrarlayanlardan bazlarnn, komnistlerin hi bir zaman kslmayacak olan seslerinden kukulanmalarn
baka trl anlamak zordur. Trkiye Komnist Partisinin varln u veya
bu kimsenin istei, iradesi deil, ii snfnn Trk halk karsndaki tarihi
grevi tayin etmitir. Krkalt yldr hi bir engel Trk komnistlerini bu grevi yerine getirmek iin mcadeleden alkoyamad ve alkoyama7 Bunu
emeki ynlarn sesini taklid ederek isteyenler bulunsa da133
...... 1950'de Demokrat Partinin iktidara gelmesi ile, i ve d politikada, halkn ve memleketin karlarna aykr yolda atlan
admlar daha da geniledi, emeki ynlarn maddi hayat art
lar daha da arlat. Yurtseverler btn ilerici gler zerindeki bask sertleti. Trkiye emperyalist bloka daha ok yaklat ve
Kore Demokratik Cumhuriyetine kar alan savaa srklendi
....... 1951 Ekiminin sonunda polisin genel saldrs balad. Trkiye'nin eitli illerinden yzlerce komnist ve barsever, stan
bul Emniyet Mdrlnn zel hcrelerine, bodrumlarna134
ve askeri cezaevinin koularna tkld3s. Ordunun, stanbul
polisi ile ibirlii halinde idare ettii ilk soruturma iki yl srd.

1951 tevkifotnda Sevim

Tar'nn itiraflaryla en ar
basklara maruz kalanlar
TKP Genel Sekreketi Zeki
Batmar olur. Mahkeme
savunmas her haysiyetli
aydnn yapaca

mdafoalardan biriydi

284 j Aclan

Saylgan

Soruturmalardaki ikence

metod ve ekilleri hakknda bir fikir vermek iin

tutuklulardan onaltsnn ldrdn belirtmek yeter136.
lk soruturma sonunda mahkemeye verilen 167 sana sonradan 17
kii daha eklendi. Ve Askeri Mahkemeye verilenlerin says 184 kiiyi buldu ... TKP'yi yktklarn sananlar, mit krklna uramakta gecikmediler. imdi gerici burjuvazinin ve Milli Emniyetin eski telkinlerini yeniden
yaymaa baladlar: "Trkiye'de Komnist Partisinin illegal almas
hiyanettir" diyorlar. Legal alma yasak, illegal almak hiyanet! Trk i
isinin, Trk halknn ve memleketin gerek karlarn savunmakta emperyalist tekellerin ve yerli ajanlarnn karlar iin bir hiyanet varsa, hi bir
kuvvet Trk komnistlerini bu 'hyanet'i ilemekten alakoyamyacaktr.
Anti-emperyalist, hatta sosyalist eilimli grnen birka yazarn, Komnist Partisine kar gerici evrelerle az birlii etmeleri g anlalr bir
eydirl37. Komnizme kar olmadklarn syleyen, fakat Trkiye' de yaamayan komnistleri yabanc aleti gibi gstermeye yeltenen bu gibi kimselerin 3s savunduklar grlerde samimiliklerini ve ciddiliklerini phe
ye drmektedir. nand davann aktif bir savas kalmak isteyen, polise tannm, Trk komnistlerinin Trkiyedeki yerlerinin hapishaneler
olduunu herkes bilir. Bir devrimci, memleketinin, halknn kurtuluu iin
savamak imkann nerede bulursa orada savar139 ... TKP, hi bir zaman
memleket dnda olmamtrl4D ... Trkiye Komnist Partisi nerede olmak
gerekirse oradadr. Polis onu izlemekte glk ekiyorsa, bu ite kulland
yardmc aralarn koku alma hassalar bir hayli zayflam demektir.
Trk komnistleri enternasyonalizme baldrlar ......... "Ne Washington,
ne Moskova uakl" diyenler, milletlerin kimseye uak olmadan da yaa
yabileceklerini naslsa kavramlar ... "Moskova, efendilerden olduu kadar, uaklardan da nefret edilen bir yerdir"l41.

"Ankara Garnizon Komutanl il Numaral Askeri

Mahkemesi Yksek Heyetine
Mdafaam dr
Sayn Hakimler,
......... Saf ve mutlak bir adalete inanmam. Adaletin, snfi bir karakter
tadn biliyorum ......... Savc, sevk iddianamesinde ve esas hakkndaki
mtalaasnda, TKP tekilat prensiplerinin ilk satrndaki (Partimiz,
Marks, Leninci bir Partidir) cmlesini ele alyor ve bundan; Trkiye Komnist Partisinin gayesinin, cebir ve iddet yolu ile .iktidar ele alarak amele diktatrl tesis etmek olduu yolunda bir hkm karyor. Tekilat
prensiplerini benimsemi, Marks-Leninci bir komnist olarak, bu cmlenin gerek manas zerinde durmak isterim ... Marksizm, genel bir tarifle,
tarihi ve sosyal olaylar materyalist bir grle ve dialektik bir metodla inceleyen, zmleyen ve aklayan bir ilimdir. Leninizm, Marksizmin yaa
d yeni tarihi devreye, amzn artlarna uygulanmasdr; devrimizin

Trkiye' de Sol Hareketler

l 2ss

Marksizmidir. .. Gizli faaliyet, partimizin mutlak bir prensibi deildir. Bilakis, faaliyetini kanuniletirmek iin elinde olan her eyi her zaman yapmaya hazrdr. Bu uurda mcadeleden hi bir zaman dnmemitir ve dnmeyecekti ... Duruma srasnda Sevim Tarnn Mihri Belli' de ele geen 56
sayfalk mektubu meselesine142 gelince:
Savcnn bu mektuba bir can kurtaran simidine sarlr gibi sarlmas,
davann sonlarna doru ne kadar ihtiyac olduunun delilidir. Bu mektubun, Sevim Tarnn ilk soruturmadaki ifadesini dorular mahiyette olduu, parti faaliyetini tamamiyle anlath, Savc tarafndan ileri srlyor.
Bunun, Sevim Tar'nn ilk soruturmadaki ifadesini dorular mahiyette olduunu kabul ediyorum. Fakat, anlatt parti faaliyetinin ve umumiyetle
anlatt eylerin doruluunu kabul edemem143. Sevim Tarnn ilk soru
turmadaki ifadeleri kadar, son mektubunun muhteviyat da hakikata uygun olmaktan uzaktr. lk soruturmada bana zorla, ikence ile kabul ettirilemeyen yalanlar, bir olup bitti ile kabul ettirmek iin tertiplenen oyunlarda Sevim Tarya oynatlan roller ve daha bir sr olay, bana baz eyle
ri renmek frsatn ve Sevim Tar'y iinde bulunduu artlara gre kolayca deien hviyeti ile tanmak imkann verdi. Bunun iin Mihri Belli' de kan o mahut mektup beni hayrete drmedi144. Beni hayrete d
ren ey, bu mektubun Mihri Belliye yazlm olmasdr. Zira, Sevim Tarnn bu mektupta yazd eyler bir gerek olsayd, Mihri Belliye bunlar
imdiye kadar defalarca anlatm olmas gerekmez mi idi145. Byle bir
mektuba ne lzum vard? Bunun cevabn verecek durumda deilim146.
Sevim Tarnn ilk soruhrmadaki ifadeleri gibi, son mektupta anlattklar
da uydurma eylerdir.
Savc ilk soruturmada ba vurulan kanunsuz usllerin sonu vermemesi yznden elde edemedii delillerin yokluunu ok yavan bir mantk
oyunu ile rtbas etnee almtr. Btn ilerin benim emir ve direktifimle yapldna biricik delil olarak ileri srlen ey, ilk soruturma ifadelerin arasnda mevcudiyeti iddia olunan tezatlar1 47. Fakat nedense, Savc
bu tezatlardan bir tek rnek vermedi. Bununla beraber, aylarca hatta yl
larca kapal bir kutu iinde htulduktan sonra birdenbire karlarak sual
yamuruna tutulan bir insann ifadeleri arasnda tezat bulmak da bir marifet deildir. Kanun sana, artc sualler sormaktan bile hakimi men
ediyor. Halbuki, sorgu hakimi, tutukluluumun ondokuzuncu aynda,
karma Emniyet Mdrl uzmanlarna hazrlatlm artc suallerle
dolu yz cevab zapta geirilmi bir sualin bir mddet sonra hatta ayn
gn iinde birka defa tekrarlad ilk soruturma ifadelerimde sk sk grlr148.
nand dava urundaki mcadelede talihsizlie uram bir dava
adamnn erefini hi bir ikence, hi bir ceza azaltamaz. Fakat medeni bir
kanun byle bir kimseyi teslim ettii ellere, temiz ve erefli kalmay emreder. nk, kirlenebileceklerini bilir. Bir kanun temsilcisi iin adalet nam-

2861 Aclan

Saylgan

na zulm ve ikence yapmaktan, kanunun arkasnda saklanp zorbala

ba vurmaktan daha byk bir erefsizlik olamaz ... Bavekil Adnan Menderes149 DP lehinde yapt propaganda konumalarnda, CHP iktidar zamanndaki tabutlukfardan, ikence odalarndan sz ederek siyasi hasmla
rn millete jurnal ettii gnlerde, eski Sansaryan Hannn st kat bir salhane halini alm bulunuyordu (stanbul Emniyet Mdrl) ... Bu iken
ce sahnelerini tavire kalkmayacam. Burada, o feci hayat hayalen olsun tekrar yaamaya tahamml edemeyecek olanlar ve belki de yz kza
racaklar bulunur. Yalnz unu syleyeceim ki, uradm ve aylarca devam eden maddi ve bedeni ikenceler, ancak ikence konusu olmak kabiliyetini bedenen tamamiyle kaybettikten sonra, doktorun mdahalesi ile
sona erdi ve doktor ikencelerin ar sonularn ve izlerini dokuz aylk bir
tedaviden sonra ancak giderebildi. Mahevi ikencelerden bahsetmeyeceim. ldraniarn, .intihara teebbs edenlerin says malumunuzdur. Onbir ay g:zete okumaktan, kaleme kada dokunmaktan mahrum edilmi,
siyasi bir tutuklu ve iki sene lklar, feryadlar,150 iniltiler ortasnda her an
ikence odasna arlmay bekleyen bir insan tasavvur ediniz. Ve sonra
kanunen kimsenin yirmidrt s~atten fazla tutulamayaca bir yerde ve yirmidrt saatten fazla kalnamayacak ekilde yaplm bir hcrede, iki sene
havadan, sudan, ktan mahrum nasl yaanabileceini dnrseniz, i
kencenin ls hakknda151 az ok bir fikfr edinebilirsiniz. Bizi bedenen
ve manen ie yanmaz hale getirmek iin hereyi yaptlar ve itiraf etmek lazm ki, ksmen de baar elde ettiler. Savc suu i;kar ettiimi sylyor.
Doru deildir. Yeryznde yzmilyonlarca insann kutsal bildii ve peinde kotuu bir idealin adam.olmak bir susa, ben bu 'suu' kabul ediyorum. Fakat yeryznde btn insanlarn menfur sayd ikence gibi bir
fiili ilemi veya fletmi bir kimsenin ayn mertlii gstererek suunu kabul edebileceini sanmyorum. Savcda kuvvetli bir inkar meyli ve kaabiliyeti sezmemi olaydm, duruma srasnda kendisine soracam mdafaamla ilgili pek ok sualler olacak.t. Bir misal vereyim:
Sevim Tar' da ele geen bltenleri, kendisine benim verdiim isnadn
kabul etmem iin, ilk soruturma sfrasnda gnlerce ikenceye tabi tutulmutum. Bir gn Sevim Tar ile o zamanki Birind ube Mdr Ahmet Topalolunun karsnda yzletirildik. Sevim Tar, bltenleri kendisine benim verdiimi yzme kar tekrar etti. Hakikata uymayan bu isnad gene
kabul etmedim152. Ertesi gn Ahmet Topalolu beni tekrar artt: "Dn siz
odadan ktktan sonra Sevim Tarnn, arkanzdan syledii u szleri duymadnz: "kendimi zor tuttum az kalsn neler syleyecektim" Ve Topalolu
ilave etti: "Ben bu kadar sylyorum, imdi dnp tann" dedi.
Yzme kar sylenen bu yalandan sonra, bu szler beni derin derin
dndrd. Daha neler uydcrulup~ Sevim Tarya syletilebileceini kestiremezdim153. Bu kayg ile bir gn sonra, bltenleri Sevim Tarya verdiim
yalann kabul zorunda kaldm154. Aradan bir buuk yl kadar bir zaman

Trkiye'de Sol Hareketler 2s7

gemiti. lk soruturma devam ediyordu. Son ifadelerim srasnda155 Halil
lerin (Sorgu Yargc Alb. Hakim) u hayret verici sualine muhatap oldum:
"Bltenleri Sevim Tarya sizin vermediiniz anlalmtr. Ne dersiniz? Eski
ifadenizde israr edecek misiniz". "Evet, dedim israr edeceim, isterseniz bu
ifadeyi bana kabul ettirmek iin yaplan ikenceleri tekrar ettirin"156.
Halil ler, resmi ifadelere dayanmay ve gizli dosyalarnn muhteviyatn ifa etmemeyi mnasip grm olacak ki, sevk iddianamesinde, bltenleri Sevim Tarya benim verdiim iddiasnn doru olmadn bildii
halde, yeniden ileri srd. Durumada bunun neden byle olduunun
kendisinden sorulmasn istedim. Biliyordum ki, inkar edecekti157 .
Bir misal daha vereceim:
lk soruturmamda, son ifademde bana imzalattktan sonra, sorutur
ma hakimi Halil ler ile aramzda yle bir konuma geti:
Halil ler bana, bu tahkikatn kendisine Trk komnistleri ve Trkiye Komnist Partisi hakknda, bu parti idarecilerinin bile bilmedii birok
gerekleri rettiini, eer Komnist Partisinin tarihini yazmak icap etse,
en geni bilginin ve en zengin materyalin kendisinde bulunacan syleyerek yle bir misal verdi: "Mesela dedi, Mihri Belli Trkiyeye son geliinde baz kimselere kendisini dardan bir vazife ile gelmi diye tantarak
ve vazifenin, Komnist Partisinin bana gemek ve onu genletirmek olduunu syleyerek faaliyete geiyor ve bu faaliyetinde (isimleri malum) 158

baz kimselerin ibirliini salyor" te dedi Halil ler, bu olay sizce

mehuldr, fakat bence teferruatiyle mal1mdur. Buna ne dersiniz? Diyeceim birey yoktu. Sevk ve iddianamesini dikkatle okudum, bu noktaya
dokunur bir nokta gremedim. Halbuki bu mesele mdafaam bakmndan
nemliydi. Meselenin savc tarafndan aklanmasn da mahkemeden isteyemedim. nk Savcnn iine gelseydi bunu kendisi yapacakt. Ortada gizlenmesi gereken baz eyler olmasa idi, bunu huzurunuza getirmekte zaten bir mahzur grmeyecekti159 ...
zerinde durulan fiil, ne nsan Haklar Szlemesi, ne Anayasa, ne de
Anayasaya Aykr kanunlar karsnda su saylamaz. Ortada cezay gerektiren bir fiil yoktur. Davann skutuna karar verilmesini istiyorum.

BELGELER-4
MHR BELL'NN SAVUNMASINDANt6o
"imdi, Zeki Batmar'n bu konudaki ilk tahkikat ifadesine gelelim:
(lk Tahkikat Dosyas: 1, Sayfa 201)
"Ayn Zeki Batmara 26 Mart 1952'de imzalatlan ifade udur:"
"Datlm olan parti tekilatn ben topladm ve faaliyete geirdim. Bu faaliyete kar aleyhtar bir cereyan olduunu evvelce sylemitim: Baz eski komnistler, hapishaneden ktktan sonra onlarla
da, yani Reat, Mihri, Halil, Ahmet ile de grtm.

'C\C\ 1 Acl:m

Saylgan

Ahmet bir defa kat'i olarak yanamad ve fikir sylemealeyhte cereyann doru olmadn sylediler.
Reat, faaliyete katlmak hakknda sarih bir fikir ileri srmedi. Mnferiden ya-tm bu temaslardan sonra ayrca birka
kiinin biraraya gelerek bu ii birlikte grmemiz lazm geleceini dndm. Ve bir gezinti hissi vermek zere, bu fikri Ahmet hari dierlerine.syledim. Kabul ettiler ve tarihini
imdi hatrlyamadm bit gnde Yenimahalle' de bulutuk.
Orada at yarlarna giden yol zerinde bulumutuk. At yarlar sahasn da getik. Yodan ayrldk, kk bir aacn
cltna oturduk. Burada ben, Reat, Mihri ve Halil olmak zef,,
re drdmz idik. Ben bu frsattan istifade ederek, orada
I
~.~49'dan sonra Partinin dalm olduunu bu vaziyet karsnda bana
bir\ vazife dtn ve bu vazifenin de dalm Partiyi yeniden topl~ak olduunu syledim. Bilahare.' stanbula bu maksatla geldiimi,
baz temaslar yaptm, fakr.t tamamiyle aksi bir cereyanla karlat
n ve bu artlar altnda i grmenin g olduunu anladm, buna
ramen bu g artlar iinde faaliyete getiimi, isim zikretmiyerek,
birkavilayette tekilat kurulduunu, (stanbul' da) bir Vilayet Komitesi kurulmu olduunu syledim. Hamdi Beyin sormas zerine zmir
ve Ankara Vilayetlerini Hamdi Beye syledim."
"Maznunun szn bu noktada keserek nemli saydmz bir
hususa iaret ediyorum. Son cmlede ad geen "Hamdi Bey" Emniyet
Mdrl Birinci ube Mdr Muavini Hamdi zdemir (Parmaksz
Hamdi) dir. Maznunun, 8 Ocak 1952 tarihli ilk tahkikat ifadesi dosyadadr. Bunda zmir ve Ankara Vilayet Komitelerinden bahsedilmedii
gibi, bu ifadenin yukarda dercettiim ksmnda Yenimahalle' de bir
toplant yapld iddias da kesin olarak reddedilmektedir. 26 Mart
1952 tarihli ifadesinde ise, Zeki Batmar bu toplanty kabul ediyor ve
zmir ve Ankara Vilayet komitelerini "sormas zerine Hamdi Beye
sylediini" beyan ediyor ... "161.
di.

Amerika'dan gelip,
TKP'nin bana gemek i\in
uraan Mihri Belli iin
nndeki engel Zeki
Batmar'd. Tutukluluu
esnasnda yastnn
altnda bulunan isim listesi
ve Sevim Tar nn
mektuplar, onu daima zan
altnda brakacaktr
1

Dierleri

Trkiye' de Sol Harekeller 2s9

Onikinci Blmn

Dipnotlar

1- 1944 tevkifat iki safhaldr. Birincisi, Read Fuad Baraner idaresindeki illegal TKP; ikincisi, Mihri Belli ynetimindeki yar illegal "leri Genlik Birlii".
2-Muzaffer erif Baolu, bugn Sosyal Psikoloji alannda dnya apnda bir
otoritedir. A.B.D.'e gidip, Amerikan vatanda da olmutur. Kendisini 1944
ylnda Ankara' da mevkuf bulmmrken, devrin Reisicumhuru nnnn delaleti ile Rossvelt, Amerikaya davet etmitir.
3- T.C. Ankara Garnizon Komutanl As. Mahkemesi, Esas 1953/17; Karar:
1954/33, s, 25.
4- bid.
5- Aclan Saylgan, nkar Frtnas, s, 86-99, stanbul, 1963.
6- bid.
7- Doan Aksoy, Kemal Batuji, sonradan Ulvi Uraz, Fransz Komnist Partisi
yabanclar seksiyonuna kaydolundular.
8- O sralar Paris'te renci bulman merhum Cahit Gbilmez arkadamn
anlattklarndan ...
9- M. Zekeriya Sertel, Hatrladklarm (1905-1950), s, 274, stanbul, 1968: "Oysa bu
gencin (Arslan Humbarac) ngilizler hesabna alan bir casus olduu sonradan meydana kt. Demek onu aramza ngilizler sokmutu" demektedir.
10- 1951-1952 Trkiye' de Komnist Partisi tevkifatnda ele geen "T.K.P. Te
kilat Prensipleri" belgesi kopyas. Bunu biz ayni davaya katldmz iin,
tahkikatn delillerin tetkiki safhasnda kopye ettik. Bu belge ayrca, Emniyet
Genel Mdrl, nemli ler Dairesinin yaymlad "Trkiye' de Komnist Teknii" adl kitabnda yaymland. Biz bu metni kopye ettiimiz ekil
de kitabmza aldk. (AS.)
Tekilat Prensipleri o zaman halen yurt dnda bulunan T.K.P. Genel Sekreteri Zeki Batmar (Yakup Demir) tarafndan hazrlanmtr.)
11- Bu mektuptan Ankara Garnizon Kumandanlnn 2 Numaral Askeri
Mahkemesi Esas: 1953/17, Karar: 1954/33 sayl "Esbab Mucibeli Hkm"
kitabnn 22. sayfasnda yle bahsedilir: "J) Duruma devam ettii srada
Sevim Tar tarafndan el yazs ile yazlan ve ilk tahkikat ifadesini teyid eder
mahiyette olup, Parti faaliyetini de anlatan stanbul Merkez Kumandanl
nn 17 Mays 1954 gn ve 54/533 sayl yazsna ekli 14 Mays 1954 tarihli zabt varakas iliki yirmisekiz yapraktan ibaret yaz..."
12- 26 Ekim 1951 gn, Marsilyaya hareket ederken yakalann kastediyor.
13- a) 26 Ekim 1951 tarihli zabtla tevsik edilen Dosya: 6 Sra 1-1/11 de mevcut
"T.K.P. Tekilat Prensipleri" isimli oniki sayfalk teksir makinas ile yazlm
bror; ile,
b) Dosya: 6 sra: 2-2/10 da duran "T.K.P. Haziran, Temmuz, Austos aylar
Blteni"; Sevim Tar'nn zerinde bulunmutur. Bunlar kasdediyor.
14- Buradan kan manaya gre, Sevim Tar limana geldii taksiyi gnderebilse idi, iinde unutmu grlebilecei valizini veya antasn yok edebilecei
ni ve bylelikle vesikalarn kaybedileceini anlatmak istiyor. Fakat ifade pek
vazh deil.

290 1 Aclan

Saylgan

15- Zeki Batmar

16- "Nesneler" dedii zerinde bulunan vesikalardr.
17- stanbul Emniyet Birinci ube yneticilerinden.
18- Ahmet Topalolu, eski A.P., ileri Bakan 1965 seimlerinden sonra, AP,.
Milli Savunma Bakan olmutur. O yllarda stanbul Emniyet Birinci ube
Mdr idi.
19- stanbul' da, Yenimahalle' de Parise gidiinden nce Sevim Tar, Zeki Bat
mar'n bulumas.

20- Sevim Tar, burada ya kendisini mazur gstermek iin saf roln oynuyor,
ya da gerekter <:aftr.
21- Bir ko,nnist c~c.ral< Sevim Tar'nn bu hkm, o gnk duygular iinde
samimidr.

22- Suu, sululuk osi1zol0jisi iinde Zeki Batmar'a yklyor.

23- Zeki B2;t.marla bulumasnn drdnn polise tespit edildiini rendiini ifade ediyor.
24- Askeri retmen, Yzb. Abdlkadir Demirkan.
25- Tahkikatn ilk gnlerindeki yzletirilme.
26- Abdlkadir Demirkan.
27- Savc (Sivil Sorgu Hakimi) veya Polis efi.
28- Sevim Tar, Emniyet Birinci ~ubede grd iyi muameleye telmihte bulunuyor. Bilahare durumalar srasnda kendisine ikence yapldn syleyecek, duruma hakiminin sorgusu zerine, ikencenin kendisine yaplan iyi
muamele olduunu ve bunun sonucu ifade verdiini ifade edecek kadar garabete decektir.
29- Sevim Tar, annesi ile konuturulusu srasnda annesinin zntsn ve
anne olarak ricalarn polis tertibi olarak anlyor. Sevim Tar'nn babas, s
mail Hakk Tar eski bir emniyet mensubudur. Baba smail Hakk bey, 1994
Turanclk davas esnasnda, Balkesir'de Kaymakam olup, Nihal Atsz'n
kardei Necdet Sancar'n tutuklanmasnda ardan ald iin, smet Paa
hkmeti tarafndan grevden alnacaktr. [E. Cihangir]
30- Kurultaydan kast, Savc ve polis eflerinin Sevim Tary topluca huzurlar
na alarak zel olarak sorguya ekmeleridir. Burada bir ironi sakldr.
31- Anlaldna gre Sevim Tar, Zeki Batmar ve Abdlkadirle tantn
sylyor ve fakat brorleri kimden aldn itiraf etmiyor.
32- Sevim Tar, ilk gnden ihtilattan men edilmemi, gazete falan okumutur.
33- Gazeteler ilk gnler Zeki Batmar, Abdlkadir Demirkan'n, Sevim Tar'nn tevkifinden sz ettiler. Ve doru olarak Sevim Tar'nn zerinde yakalanan evraktan bahsettiler. Esasen Sevim Tar, mektubunda bundan bahsediyor. "Martaval" diye bahsetmesi, garip.
34- Brorler.
35- Gleren Grkmen.
36- Paris, Dou Berlin, Varova temaslar.
37- TKP'nin dla irtibatnn meydana kmas prestij yklmasna yol aabilir
tabii.
38- Trkiye Komnist Partisi.

Trkiye' de Sol Hareketler 291

39- Zeki Batmarn o zaman ifadesine gre Dr. efik Demer'in salnda, TKP
Genel Sekreteri olduu anlalyor. Belki de Sevim Tar TKP Merkez cra Komitesi Sekreterlii (Merkez Komite Tekilat Bakanl) ile Merkez Komite Sekreterliini (Genel Sekreterlii) kartryor. Ama, Dr. efik Hsn'nn Merkez
Komite toplantlarna da aktif katlmad, Merkez Komite toplantlarna istia
ri maksatla katld ak. 1946'dan sonra; 1946 tevkifat hatalarndan dolay
tenkid edilip bu grevden alnd da dnlebilir. O zaman Sevim Tar'nn
Zeki Batmar'dan Genel Sekreter diye bahsetnesi bir anlam kazanr. Bilindii
gibi Zeki Batmar, 1962'de yurt dna kam ve ayn yllarda Prag'da TKP
Genel Sekreteri Yakup Demir olarak ortaya kmtr.
40- lk zl bu noktadan balyor.
41- 5844 sayl Kanunla deien 141. madde TKP kurucularna lm cezas veriyordu. Ankara tekilatnn dndaki tekilat, Kanunun kndan nce tevkif edildiklerinden, eski Kanuna gre hkm giydiler. Ankara tevkifat 8 Eyll 1952'de balad ve sanklar yeni Kanun hkmlerine gre ar cezalar
giydiler.
42- Varova'dan svireye, Sevim Tar'ya gnderilip, sahibini bulamaynca sefarete verilen ve oradan da Trk stihbaratnn eline geen mektup. Mektup,
Berlin Bar Festivaline katlan komnist Trk delegelerin mstear isimlerini ihtiva ediyordu.
43- Sabiha Sertel'in kz Yldz Sertel. Berlin Festivalindeki kod ad: Sitaredir.
44- Halim Spatar, TKP'nin zmir tekilatndan. Berlin Bar Festivaline Haim
kod ismi ile katlmtr.
45- Erem Esen, Oru Ali Ttenk Esen'in kzkardei. Tevkifata yakn gnlerde
TKP tarafndan yurt dna karld. Muhtemelen yakn zamana kadar halen
Budapete radyosunda spiker olarak alyor olmalyd. Berlin Bar Festivalindeki kod ismi: Melike
46- Bilindii gibi, tahkikat nce sivil Savclka yrtlyordu. Yzb. Abdlkadir Demirkan, stemen Behet Pekmerdol ve baz asker ve yedeksubaylarn isminin Partiye karmas zerine, Ankara Garnizon Kumandanl 2 Numaral Askeri Siyasi Mahkemesi tahkikat zerine ald ve yrtt.
47- Faika Boratav (Sahut) Ahmet Muhtar Boratav'n kars.
48- Burada ismi geen S.'nin, Sevin Tank olmas ihtimali vardr.
49- Faikann ne syledii anlalmyor.
50- Nazmn ka, Merkez Komite, Paris tekilat, Festivale gidenlerin paras
anlaldna gre polis tarafndan Sevim Tarya sorulmu.
51- Rt, stanbul Emniyet Mdrlnde Komnizm masas Bakomiseri
idi. Kanserden lmtr.
52- Komnistler, darda Sevim Tarnn ikence grmekten gzlerinin kr olduunu, fakat hi bir ey ele vermediini yayyorlard o zaman. Oysa Sevim
Tar ayn gnlerde rahatt.
53- Kendisine iyi muamele edilmesini kastediyor.
54- Mstakil oda, sobal oda, emrine verilmi daktilo ile ifade veriyor ve sonra
da rahatsz olduundan bahis, ilgi ekici bir Kompleks.
55- Anlaldna gre Sevim Tar, tam zldkten sonra Emniyette Mihri

2921 Aclan

Saylgan

Belli ile tanma imkann buldu.

56- Alt durum polise yardmc ifade vermesi. Sevim Tarnn ifadesi zannediyorum ki, 176 daktilo sayfasdr, kendisi tarafndan yazlmtr.
57- Ters bir kompleks. Sevim Tar kendisine iyi muamele eden polise gaddarlk, namussuzluk, "hayvandan da beter" hayvanlk izafe ediyor.
58- Anlalmyor.
59- Kk burjuva romantizmi.
60- Yabanclardan kast, Paris, Dou Berlin ve Varova'da temas ettikleri.
61- Hapisten ktktan sonra.
62 Harbiye Cezaevinin askeri gardiyan avu.
63- Belki de hapishanede kadnlar ksmna bakan gardiyan kadn.
64- stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei.
65- Erem Esen.
66- Burada anlaldna gre, Topalolunun; "Topalolu beni basamak yapmak istiyor" derken, TKP'yi zme baarsnn Demokrat Parti zerinde
kendine itibar salamasn ve mebus seilmesini kolaylatracan sylemek
istiyor.
67- Kim olduu anlalmyor. Mektubun mulak ifadesini anlamak da mfunkn olmuyor.
68- Aralarnda Hollywoodl diye isimlendirdikleri Nazm Beyin kim olduu
anlalmyor.

69- leri jn Trkler Birlii.

70- Sevim Tar, burada polisi aldatmay manasz buluyor ve Topalolunun taciz ediinden kurtulmak iin btn bildiklerini yazyor.
71- Sorgu Hakimi ve durumalarda Savc.
72- Sevim Tar, Halil ler'e yazp verdii itiraflar gene ayn mantk ile mazur
gstermek istiyor. Sevim Tar'nn, Halil lerle de aras ok iyidir.
73- Sevim Tar muhbir, kalabilmek abasn gdyor. Bilgi verecek, polis bunlar kullanacak, fakat verdii bilgiler resmi ifadesine gemeyecek ve komnist arkadalar arasnda kahraman olarak dolaacak. Ayn yolu Ahmet Arif
nal da Sorgu Hakimine teklif etmi ve fakat reddedilmiti.
74- Halil ler.
75- Sevim Tarnn polise yapt yardmlar rtmek iin gsterdii gerekenin
rkl sadece Mihri Belli'yi inandrm olabilir.
76- S. Tar, 26 Ekim 1951'de tevl<if edilmi oldutna gre 29 Aralk 195l'de Zeki Batmarla muvacehe yaplyor. Demek ki, Sevim Tar tevkifinden ksa bir
sre sonra baz aklamalar yapmtr. O halde, Mihri Belli'ye kar devaml
olarak zlnn sulusunu aramak abas neden?
77-TKP'nin o sralar Parise gnderdii haberleri iletmek iin, Vasfi Ykselsoy kurye seilmiti. Vasfi Ykselsoy, Marsilya'da Sevim Tar ile buluacakt. Ve bir parola ile kendisini tantacakt. Bu konuda 1953/17 Karar, 1954/33 sayl iddianamenin 44. sayfasnda yle denilmektedir: "(Vasfi Ykselsoy) Tevfik Dilmen ile
grm, T. Dilmen kendisine parolay reterek Marsilya' da gemide kendisini kesik sal, esmer kulaklar ar iiten bir bayann arayacan ... sylemiti."
Bu bayan Sevim Tar' dan bakas deildir. Parola da "Sakal erif".

Trkiye' de Sol Harekeller 293

78- Necil Togay, Gn Togay, kan-koca. Yurt dndaki komnistlerden. nce,
Budapete Radyosunun Trke yaynbr seksiyonunda altlar. Galiba
sonra da Dou Almanyadaki "Bizim Radyo"ya gemiler.
79- Parti meselesi demek istiyor.
80- Yldz Batmar.
81- Sevim Tar burada, Emniyette Melahat Trksal ile muhaberatn anlatyor.
Oysa Melahat Trksal bir ajan provakatr olabilir.
82- U.'nun Melahat Trksal olduu kabul edilebilir. Sevim Tar'y ilk defa
onun partiledii vakadr.
83- Ze_ki Batmar'a yazd pusula.
84- Zeki Batmar'n Sevim Tar'ya verdii cevap.
85- Ahmet Topalolu.
86- Kastedilen iki kii, Ahmet Topalolu ve Sorgu Hakimi Alb. Halil ler.
87- Tevkif edilmi olan kz ve kadnlar.
88- Zehra, muhtemelen Emniyetin hademesi, Sevim ve Mihri arasnda muhaberat temin eden arac. Bknz., Sevim Tar, "Bounam inedik", 1998,
stanbul

89- Merhum st. Em. I. . Md. muavini, Parmaksz Hamdi (Hamdi zdemir).
90- stanbul Belediye Reisi iken, 27 Mays 1960'ta tevkif edilen eski Emniyet
Mdr Kemal Aygn.
91- Dndar Batmar'n kaynpederi evket Mocan.
92- Harbiye Askeri Hapishanesi.
93- Mbeccel Kray, o yllarda Ortadou Teknik niversitesinde hoca idi.
94- ifahi demek istiyor.
95- Mbeccel Kray.
96- Sevim Tarnn hademe Zehraya bahi vererek, ifal ettii anlalyor.
97- fadesinde mulaklk var, bir mana kmyor.
98- Sevim'in bu slupta bahsettii kii annesidir.
99- stanbul Emniyet Mdrl.
100- Trkiye Komnist Partisine girme teklifi.
101- Komnist Partili, anlamna.
102- Bu kimse Necil Togaydr.
103- Meliihat Trksal.
104- leri Jn Trkler Birlii.
105- Melahat Trksal.
106- JTB'ni idare etmek.
107- Necil, Faris dn Sevimi ameliyat olduu hastanede ziyaret etmi, o srada kendisinin Parise giderken partileneceini sylemiti.
108- Bunlar, Fransa'daki Komnist Trklerdir.
109- Sabiha Zekeriya Sertel ve kz Sevim Sertel.
110- Ulvi Uraz.
111- Pariste Trk komnistlerin illegal k~rd "Bar Yolu" dergisi.
112- Zeki Batmarn yerine.
113- Zeki Batmar' kastediyor.
114- Zeki Batmar.

294 j Aclan

Saylgan

115- Zeki Batmar.

116- Komnist.
117- Tahliyeyi dnecek kadar iyimser. Oysa yedi yl hkm giydi.
118- 19 Ekim 1952'de mahpus tutulduum zemin kattaki, 23 numaral hcreden, I. ubenin bulunduu st kattaki 13 numaral hcreye nakledildim. Cezaevine nakledildiim 7 Kasm'a kadar, geceleri daktilo grltsnden uyuyamamtm. Sevim Tar'ya ifadelerini yazmas iin kald odasna bir daktilo vermilerdi. Sabaha kadar yazyordu.
119- Topalolu'nun msamahas teyid ediliyor.
120- 2 P.'ye demekle iki Partiliye demek istiyor herhalde.
121- Zeki Batmar'a haber yollam.
122- Zeki Batmar'a kuprleri gndermemi olduu anlalyor.
123- Zeki Batmar.
124- Ulvi Uraz, Ankara' da tevkif edilip, stanbul Emniyet Mdrlne getirilince anne tarafndan akrabas olan Kemal Aygn'n huzuruna karlm,
alayarak nedamet duyduunu sylemi, itiraflarda bulunmu, bu arada karsn da ele vermi, onu ilk tahkikatta muhbir durumuna sokmutu.
125- Hademe.
126-Ahmet Topalolu.
127- N.'nin kim olduu anlalmyor. Muhtemelen Emniyet Mdr Muavini
Nejat Szen.
128- Hademe.
129- Mihri Belli, evki Akit bu mektubu "Trk Solu" dergisinde Zeki Bat
mar'n Emniyetteki davranlarn saptamak iin Sevim Tandan istediklerini
yazmlardr. Oysa Mihri Belli zerinde bu mektup bulunduu zaman, Hakim Bnb. zzettin Cebe durumadan karken Mihri' den istemi, Mihri de itiraz etmeden mektubu . Cebe' ye vermitir. "Trk Solu"ndaki iddialarn do
ru olmad meydanda.
130- "Yeni a" ilavesi, "Dava ve Mdafaa", 1966, Prog.
131- Burada sz konusu basn, haftalk "Yn" dergisi ile "Cumhuriyet" ve
''Akam" gibi gnlk gazetelerdir. Yakup Demiri ve TKP'yi sulayan yazlar
iin Bknz., "Yn" dergisi (1Nisan1966), lhan Seluk.
"Yn" dergisi (8 Nisan 1966), "Komnist Parti Meselesinin yz".
"Yn" dergisi (15 Nisan 1966), E. Tfeki (Mihri Belli), "Trk Soluna Sayg
szlk".

"Cumhuriyet" (5 Nisan 1966), lhan Seluk, "Milliyetilerin Grevi".

"Akam", (6 Nisan 1966), etin Altan, "Yakup Demir Meselesi".
132- "Mdafaa"nn ileriki ksmlarnda da greceiz ki, burada tariz dorudan
doruya Mihri Belli ile ilgilidir.
133- "Yn" dergisi ve evresi kastediliyor.
134- Burada sz konusu edilen zel hcreler, stanbul Emniyet Mdrlgnn
(Sansaryan Han) zemin kat ile, I. ubenin bulunduu st katta ihtilattan
men kasd ile kullanlan, kaplarnn zerinde gece gndz devaml yanan
az kl bir lamba ve darda zerinde numaralar yazl, ancak bir kiilik demir bir karyolann sd, pislik iinde olan odalardr (!). Zemin kat odala-

Trkiye' de Sol Hareketler J 295

r, stanbul Emniyet Mdrlne girite sada kalr. Yanyana bir sra halinde dizilmitir. Sonralar bu hcrelerin bulunduu yerleri polis arabalar iin
garaj haline getirmilerdir. st kattakiler "U" biiminde bir yere sdrlm
zemin kattaki hcrelere nisbetle daha mahfuz ve temiz olan ayn byklkteki odalardan mteekkil idi. Ben, 41 gn zemin kattaki 23 numaral hcrede; 19 gn de st kattaki 13 numaral hcrede kaldm. Zemin kattaki hcreye, yamur yanca su dolard. Demir karyolann stnde -ki sadece iki battaniye serili idi- otururdum, eer polis iyi yrekli ise, sprge ile sular temizlemeye, hcrenin kapsn ak tutmaya alrd. Hcreye paranzla yemek aldrrdmz. Benim param yoktu. Askeriyenin verdii gnlk tayn (1
ekmek) ve Kzlaym zaman zaman tahammr etmi makama, nohut, kuru
fasulye gibi yemeklerinden yerdim. 29 Ekim Bayram uzun srmt -3-4
gnlk bir tatil.- Kzlay yemek vermedi. Gnde bir tayna son kurularm
la aldrdm bir kilo kuru soan kahk ederek drt gnm geirdim. Sigarasz kaldm gnler de oldu. O zaman yere attm izmaritleri toplar ierdim. Bir gn dayanamadm, nbeti polis memurundan dier hcrelerde
bulunan arkadalardan bana bir sigara istemesini rica ettim. -Sonradan
rendiime gre, Orhan Suda' dan- bana bir paket "Gelincik" sigaras geldi.
Sabaha kadar birini sndrp birini yakarak vakit geirdim. 41 gn sonra I.
ubenin bulunduu yerdeki hcrelere nakledildim. 13 Numarall hcrenin
soba deliinden -soba delii hcre ii iin deil, "U" biimindeki salon iindi, 13 numaradan da borusu geerdi- ilk defa denizi, gkyzn, Galata ve
Karaky' grdm zaman, bam bu delie dayadm; saatlerce, derin derin nefes alarak temiz havay cierlerime ektim. Cumhuriyet Bayram hazr
lklar vard. Derinden, Yavrukurtlarn syledikleri marlar, trampet seslerini duydum. Gece, bankann reklam klarn, yanp snlerini saatlerce
seyrettim. Galiba hrriyet iirleri okuyarak hngr hngr aladm da. Zemin kat hcrelerinde 41 gn mendil kadar olsun gkyz grmemitim. Heliiya, sabah akam, Sten tabancal asker veya jandarmann nezaretinde ka
rlyordum. Tra olmak istediim zaman, hcrenin kaps alr, hemen karda bulunan sandklarn nnde tra olurdum. Bu sandklar Emniyetin
toplatt kitaplarla doluydu. Arada polisin huysuzluu tutar, sabah ktm
diye arada yznumaraya karmazd. Ben de su ieleri iine ier, akam
yznumaraya gtrldmde bu ieleri ykardm. Hcrede atal verilmez, her yemek -zaten makama, kuru fasulye ve nohuttan ibaretti- kakla
yenirdi. 23 numaral hcreye kapahldktan iki hafta sonra olacak, bir stmdeki 24 numaral hcreden hkrarak alayan bir ses duydum. Galiba busesin sahibi, bu krizinin ertesi gn, ifadesini tamamlam, hapishaneyi boylamt. Bu kimse, bilahare 24 numarada alayann kendisi olduunu syleyen
Tp Fakltesi beinci snf rencisi Balkar Yekeba idi. "Tabutluk" ismi verilen 19 ve 20 numaral hcrede de 3-4 saat tutuldum. Tevkifimden bir hafta
sonra beni zemin kattaki hcremden alan polis memuru, yukar kard, bu
iki hcreden birisine, galiba 20 numaralsna koydu. Kapy tklattm. Dedim, buraya beni niye koydunuz. Cevap u oldu: "fadesi alman bir arkadanz var, onunla karlamayasnz diye aizi burada bekletiyoruz". Sabah sa-

2961 Aclan

Saylgan

sralarnda karlmtm, galiba leye doru hakimin karsna aln

Tabutluk denen yerde sadece otracak bir iskemlemsi tabure vard. Kap yznze kapanyordu. Ayaa kalkmyordunuz. Bir sigara imeye kalksanz gz gz grmyor. 1944 tevkifatnda "Turanclar" ile "Komnistler"
bu hcrelere tklmlard. O zaman oturacak yerin de bulunmadn sylyorlar. ki yanda bycek halkalar varm. Kollarnzdan balanr, kelepelenirmisiniz. Btn vcudunuzun yk kollarnza aslrm. Tepenizde de,
195l'de olduu gibi 15 mumluk bir ampul deil, yerine gre 500 mumluk
lambalar konurmu. DP iktidar, muhalefet yllarnda bu tabutluk hadisesini ok istismar etmitir. Gerekten de o tabutluklar, tek parti devrinin zulmne yarar dehette imi. Gene de ifade edelim ki, DP devrinde 1944 tevkifatnda yaplan ikencenin binde biri yaplmamtr.
135- "Askeri Cezaevi", stanbul' da eski Harbiye binasndadr. 1951 tevkifatnn
balangcnda siyasi olmayan tutklularla, siyasller birarada duruyorlard.
Bir sre sonra drt byk kouu yalnz siyasiler igal etti. Merkez Komite
yelerinden, Mihri Belli, Dr. efik Hsn Demer, Mehmet Bozk, Reat
Fuat Baraner, Celal Zht Benneci uzun sre Askeri Cezaevinin "Ta odalar" ismi ile anlan hcrelerinde kaldlar. Bunlar, Maka parkna bakan kou ile yznumaradan sonra gelen bir blmede, karlkl kk odalard. Bir
sre sonra, Celal Zht Benneci umumi koulara geldii zaman, Halil Yalnkaya, Ahmet Frnc gibi Merkez Komite yeleri zaten umumi koular
dayd. Zeki Batmar, mer Ltf Tunay, Mehmet Tevfik Dilmen, Kemal
Ergin, evki Akit, Enver Gke, Dr. Sevim Tar mahkemenin balad gne kadar Emniyet Mdrlnde muhafaza edildiler. Tabii baka baka
artlar altnda. mer Ltf Tunay, Tevfik Dilmen, Kemal Ergin, Dr. Sevim
Tar, Enver Gke sorgu hakimine geni aklamalar yaptklar iin polislerin alma odalarnda idiler.
136- Z. Batmarn onalt kiinin ldrdn sylemesi speklatif bir iddiadr.
Gerekten ldran ve iyilemeyen tek kii, Ankara Ticaret Okulu retmen
lerinden Yaar l idi. Y. l'e ise en ufak bir ikence yaplmad. Bu, Yaarn
cezaevine geldii zamanki ikrardr. Hcreye kapatld zaman byk ve
ruhi knt geirdi. Kendi kendini terrize etti. Ve hemen sorgu hakimi
Halil lere mracaat ederek geni aklamalar yapt. Bu refoulementlarn
bir zl idi. Yaar l o hale geldi ki, hapishane koularnda herkesi
rlplak grd. Bunu tahkikat hakimine ihbar etti. Ne duysa yazp, Sorgu
Hakimine ulatryordu. Yaar l, gece yamur sularnn sesini byk i
kence sahneleri olarak yorumlard. Bir defasnda gece yars kapy atrp,
duyduu seslerin yamur d<:mlacklar olduunu kendisine gstermitim.
Adamakll ktlemiti. Bir ara o sralar yanda olan bir kk kz ocuuna duyduu cinsel arzudan bahsetti. Bu kk yavru, bir arkadann k
z idi. Arkada da karsnda duruyordu. Sonunda anlald ki, Yaar l,
bir genlik hastalndan sonra erkekliini kaybetmi idi. Birka kere hapishanede gsn jiletle paralad. Tenasl uzvunu kesmeye yeltendi. lk araz
kendisinde hcreye kapatlmas zerine, ses duymak eklinde balad.
Yaar lden baka ldran olmamtr. Ancak Ahmet Arif nal, ses duy-

at 10
dm.

Trkiye' de Sol lfarekeLler 297

mu, damarlarn

kesmek

istemi,

kendisine

ok

tedavisi

yaplarak

iyi edil-

mitir. Kemal Bekir zmanav, Muzaffer Arabul da hcrede ses duymular

dr. Fakat, cezaevine nakledildikleri zaman iyi idiler. Galiba Muzaffer Arabula da ok tedavisi yaplm. Asm Akar da ses duymu ve ok tedavisi
grmt. Muzaffer Arabul yle anlatyor: "Hcreye atldm zaman hcre yanyordu, alevler iinde idi. Bir ses beni itham ediyordu: Kz kardeini
sen ldrdn! kz kardeini sen ldrdn! diye. Bu ithamlar bitmek bilmiyordu hi." Kendisine dedim ki: "Eer sylediin gibi hcrelerde yangn olsa idi, Emniyet binas toptan yanard." Sonra kz kardeinin hayatta olup olmadn sordum. "Evimizde yangn kt ve yanarak ld" cevabn verdi.
Kemal Bekir zmanav ise bana unlar anlatt: "O gn ifade vermitim. Kendimi aalam ve klm hissettim. Hcreye kapatlnca kendi kendimi
dvdm, kafam duvarlara vurdum. Geceleyin ses duymaya baladm. Sana
ikence yapyorlard, sen de baryordun: Ben Partiliyim, Kemal Partili, Ulvi Partili, fakat Seluk Partili deildir! diyordun -Seluk, Ulvi'nin kars idi(Ulvi Uraz.) Hemen kapy yumrukladm. Hakimi grmek istediimi bildirdim. Hakim gece yars geldi: Aclana ikence yapmayn diye yalvardm. te
o zaman, ikence yapmadklarn ispat iin seni bana gsterdiler". Gerekten
13 numaral hcreden uyandrlm, Kenal Bekir zmanava gece yarsndan
sonra saat 1.30 sralarnda gsterilmitim. Kemal Bekirin gzndeki r
grnce, dayak yedii zehabna kapldm ve ok zldm. Ama yukarda da
anlalaca gibi, ifade verdikten sonra vicdan azab sebebiyle kendi kendini
yumruklamt. Tekrar belirtmek isterim ki, Zeki Batmarn ortaya att
onalt rakam speklatif bir rakamdr ve doru deildir. ldran tek kii, Yaar l'e ikence yaplmamtr; Kemal Bekir'e (zmanav) ikence yaplma
mtr; Muzaffer Arabula ikence yaplmamtr. Bu kimselerle defalarca konutum. Kendilerine en ufak bir ikence yapldna dair bir ey sylemediler. Aksine, sarih olarak ikence yaplmadn ifade ettiler. Zeki Batmar'n
en fazla hrpalanmaya maruz kald dorudur. Zira, Sevim Tar'nn btn
sulamalarnda ve itiraflarnda yk Zeki Batmarn zerinde toplanmt.
137- lhan Seluk, Doan Avcolu.
138- lhan Seluk, Doan Avcolu, etin Altan.
139- Burada gln bir mantk karmza kyor: Bu bror Zeki Batmar',
"Yn" dergisinin ve Mihri Belli'nin ithamlarna kar savunmak iin kaleme
alnmtr. Zeki Batmar, Rusyaya veya Rusya nfuzundaki komnist lkelere kayor ve oralarda hususi arabas, dolgun maa (Yn'n iddialar) ile
Trkiyedeki emekiler iin savayor(!).
140- Her nedense, daima TKP Genel Sekreterlii yurt dnda yaamtr. Mesela Dr. efik Hsn (Demer) 1925 tevkiflerinde hep yurt dna kamtr.
1927'de yakalanp, iki yl hapis yattktan sonra 1929'da Kstence yolu ile ilkin Varovaya, oradan da Komntern faaliyetinin kesif olduu Almanyaya
(Berlin) gemitir. Berlin'de Komntern tahsisat ile 1931'lerde "nklap Yolu" isimli illegal dergiyi karm, 1933'lerde Parise gemi, 1939 ylnda da
Trk hkumetine siyasetle uramayaca zerine teminat verdikten sonra
stanbula dnmtr. 1946, 1951 tevkiflerine katlm (1959)'da Manisa'da

298 I Aclan

Saylgan

Emniyeti Umumiye Nezareti altnda bulunduu sralar, Devlet Hastahanesinde lmtr. Zeki Batmar da 1929-1933 aras Varova' da tahsilde bulunmu, 1933-1946 arasnda Ankara' da Babakanlk Ktphane memurluunda
kzaa ekilmi, 1947'den sonra Dr. efikHsn Demer adna, TKP'yi Genel Sekreter (veya Merkez cra Komitesi sekreteri) olarak idare etmi,
1951'de tevkif ile 1950-60'ta tahliye edilmi, 1963'te Trkiye'den kaarak
SSCB'de, komnist lkelerde bol tahsisat ile yaamaya balamtr. "Yeni
a", "Yurdun Sesi" gibi komnist dergileri karmtr.
141- Milli' vasfn tad genel sekreteri tarafndan iddia edilen bir partinin,
utan verici itiraf. Bunu baka trl yorumlayamadk.
142- Ad geen mektup -Dr. Sevim Tarnn- 56 sayfadr.
143- Zeki Batmar, "TKP Tekilat Prensipleri" dolaysyle TKP'nin savunmasn yapyor. Ama, Sevim Tarnn beyanlarn ve mektupla yazdklarn rtnek isterken byk bir elimenin ortasna dyor. Genellikle Parti Sekreterleri, bu gibi davalarda nce partiyi savunurlar. Gizlilik gayemiz deil,
zor kullanmak diye bir ey yok, Partimiz Marksist-Leninisttir derler ve sonrada meydana kan Parti faaliyet gereini inkar yoluna saparak kabul etmek istemezler. Bu klasik bir yoldur. Parti klt uruna yzlerce gen uzun
yllar hapislerde rtlmektedir. Zeki Batmarn da, benim tahliyemden
sonra cezaevinde ayn gerei muarzlarna kar (Mihri Belli, Reat Fuat Baraner, evki Akit) sylediini durumalar srasnda iitnitim.
144- Dr. Sevim Tar, bugn Mihri Belli'nin eidir. Burada aka Sevim Tarnn
polis ajan olduu hususunda ima vardr. Biraz ilerde ayn ima Mihri Belli
iin de tekrarlanacaktr. Gerek udur ki, ne Mihri Belli ne de Sevim Tar polis ajan deildi. Sevim Tar, Zeki Batmarn da belirttii gibi buhnduu
artlara gre hviyet deitiren bir kk burjuva tiplerdi.
145- Sevim Tar, Mihri Belli'ye duruma srasnda anlatmtr. Mihri sadece
dostluklar sebebiyle Sevim'in kendisine zel mektup yazdn zannetmi
olabilir.
146- Zeki Batmar'n duruma srasnda ter dkerek ve sk sk terini silerek
yapt tevilleri hatrlyorum. Zeki Batmar, ok konumayan, mahup, id
detten holanmayan, kibar tavrl bir kimsedir. Halil ler (Hakim Alb. Duruma Savcs) 953/17 sayl iddianamede "Zeki Batmar ile bir ara CHP'ye
girerek komnistlerin kpr balarn elde etmek fikrini yaydn" ifade etmektedir. "Yn" dergisinin sahibi Cemal Reit Ebbolu, Zeki Batmar'a
Tercme Brosundan tercme salam (Tolstoy'dan ehov'dan), Bat
marn Rusya'ya kandan nce de birlikte YEN GN Limited Yayn irke
tini kurmulardr. Bknz., Metin Toker, Solda ve Sada Vuruanlar, s, 36
147- Mdafaadaki bu cmleyi "Yeni an lavesi"ndeki u takdim yalanlamaktadr, "1951 Tevkifleri srasnda Trkiye Komnist Partisinin ynetiminin banda bulunan Zeki Batmar'n Askeri' Mahke:ne nnde yapt Mdafaa" (s, 3).
148- "Yeni a lavesi"nin dipnotu: "19 aylk tutukluluk sonunda balayan ve
her gn sabahtan akama kadar aralksz 15 gn sren bu son hazr listeli soruturma Enmiyet Mdrlnde geen iki yl iinde zaman zaman ve daha

Trkiye'de Sol Hareketler 299

ve gizli ikence odalarnda yaplan soruturmalarn d
Notumuz: Buradaki gizil ikence odas "hayali"dir. Soruturma
"U" biimindeki hcrelerden sonra helaya giden yol zerindeki odada yap
lrd. Sonra, I. ubeye girince sol taraftaki uzun bir koridor zerindeki odada yaplmaya baland ve orada bitti." Zeki Batmarn gizli ikence odas
dedii odalar da, ya ilk defa sorgularn yapld "U" eklindeki salondan
sonra gelen odadr, ya da benim sorgu hakiminin huzuruna kmazdan nce polis komiseri Rt Beyin nasihat yollu ifademi elde etrek iin benimle
konutuu odadr. Bu oda da, son gne kadar sorgulamann yapld odann altnda bulunmaktadr. lk sorgularn yapld odaya bilahare Sevim Tar yerleti. Zeki Batmarn "Gizli kence Odas"ndan sz etresinin yersiz
olduu kansndayz. Ama unu da belirtelim ki, ihtilattan men diye tkld
mz hcrelerin insanlarn barnmas iin yeterli olduunu da sylemek
mmkn deildir. Tabii ki bu devrin sorumlular o devrin iktidar idi.
149- 1954'te de DP iktidarnn Bavekil, Adnan Menderes idi. Menderes, Gaziantep' de yapt bir konumada TKP ile iliiini kesenlerin kurtarlacan
beyan ettii halde, sonralar szn tutmad. Bu notlarn yazar zahirde 10
aya hkm giydii halde, 7 yl sre ile isiz gezdi. Kanun, eski iine dnmesine engel deildi. Bu artlar iinde bu satrlarn yazar isteseydi eski yolda
larnn himayesine snrd. Yapmad. O zamanki polisin ve eski arkadala
rnn dayanlmaz sulamalar, dedikodular karsnda direndi. DP iktidar
na sitemden, faziletli insan, merhum Tevfik leri'yi tenzih ederim. O'nun kanuni mudahalesi ile iime girebildim (1959' da).
150- Bu feryatlar zemin kat hcresinde kaldmz zaman 2. ubeden gelirdi.
Gece yarsndan sonra esrarkeler, randevucular, hrszlar dvlrlerdi. Bu
daya atanlar insan m diye dnrdm. Bokunu yiyelim diye yalvaran
serserilerden, cilve yapan kadn, eroin satclarna kadar eitli insanlar. Zeki Batmar da zemin kat hcrelerinde kalrken bu feryatlar duymu olabilir. Ben kendi adma, st katta, yani Birinci ubenin bulunduu kattaki hcrelerde kaldm zaman bir feryat veya inilti iitredim. Benim 67 gnme
karlk Zeki Batmar 19 ay bu hcrelerde kalmtr.
151- 8 Eyll 1952'de tevkif edildik. Ancak bir hafta sonra sorgu yargc huzuruna karldm. Zekinin buradaki iddialar dorudur. ok sonra bunun nedenini yetkililere sordum. Bana ok kii tevkif ettiklerini, sorgular yapann
bir tek hakim olduunu, bunun iin srann bana yedi gnde geldiini sylediler. Zannederim 1924 Anayasasna gre ve ona paralel kanunlar nnde
bir vatanda 24 saat zarfnda sorguya (Hakim nne) karlmalyd.
152- ddiann gayri samimi olduunu Yeni a ilavesinin 3. sayfasndaki yaz
ok gece

yarlarnda

ndadr.

yalanlamaktadr.

153- Oysa, Sevim Tar'nn btn syledikleri doru ve tam bir ifaatt. Zeki Ba
tmar burada Sevimi polis ajan gstererek Mihri Belliyi vurmak istiyordu.
154- Sevim Tar, Mihriye yazd mektupta, Zekinin yzlemede isnad hemen
kabul ettiini, etmese idi belki kendisinin de ifadeyi geri alabilecek gc bulacan yazmaktadr.

155- Zeki

Batmar

burada tam bir makyevelisttir. "Yeni

a"

ilavesinin 3. sa-

300 1 Aclan

Saylgan

yfas

Zekiyi yalanlamaktadr. Zeki Bahmar'n inkarc tutumu ahlakl deil

dir. Basit bir hcre sekreterini (Ankara Tekilat iinde) sekiz yla mahkum
etmitir mahkeme. Bu genlerin pek ou kendilerini Parti disiplini uruna
adeta feda etmilerdir.
156- Halil ler ile Zeki Batmar arasnda getii iddia edilen bu konuma,
pek muhtemeldir ki, vuku bulmamtr. Bunun Zeki Batmarn uydurduu
nu anlamak iin "Yeni a" ilavesinin 3. sayfasna bakmak kafidir.
157- Zeki Batmar iki kii arasnda vuku bulmam bir konumay Savcya nasl sorabilirdi? Duruma srasnda, ezik, yenik bir halde salonda oturan herhangi bir sankt.
158- "simleri malum" sznn Zekiye mi, yoksa Halil lere mi ait olduu
anlalmyor.

159- Bu konumann olduu konusunda da phemiz var. Bize gre burada

Mihri Belli itham edilmitir.
160- Mihri Belli, Trkiye Komnist Partisi ve leri Genlik Birlii Davalar ilgili
yayma cevap, Bknz., "Savc Konutu, Sz Sanndr", s, 33-39, Ankara, 1967.
161- Zeki Batmar yurt dna kap "Bizim Radyo"yu ynetnee baladktan
sonra, zellikle 1969, 1970, 1971, 1972 yllarnda bu radyonun yaymlarnda
Mihri Belliyi MTie ibirlii yapan bir CIA ajan olarak devaml ekilde sulamtr. Bu yaymlardan anlaldna gre Mihri Belli, A.B.D. tahsilde iken
ve gangsterlerin ynettii gece kulplerinde dansrlk yaparken, CIA tarafndan angaje edilmitir. Bilgisine gvenilir bir tanda Zeki Batmarn iddialarnn doru olup olnadm sorduk. Bize u cevab verdi: "Niin olmasn? Mihri Belli'nin 1946'dan sonra yurt dna kat zaman, siz o zamanlar
partili olduunuz halde nerelere gittiini biliyor muydunuz? Kars Sevim
Tar'nn da 1950 Amerika seyahati hakknda herhalde fazla bilgi yok. Amerika ve ngiltere gibi byk devletler, istikbiil iin byle yatrmlar yapabilirler kansndaym!" dedi.

Blm

1960 Dnemi Sol Hareketler

Dr. Hikmet Kvlcml'nn 27 Mays 1960'tan

nceki k "Vatan Partisi"
TKP'nin illegal yllarndan bir hatra olarak kalan, nev'i ahsna
eski bir ynetici, Dr. Hikmet Kvlcmll, Adnan Menderesin
kamuoyu ve aydnlar tarafndan en ok desteklendii 29 Ekim 1954 y
lnda, kendi genel bakanlnda, Hamdi apa, Osman Kuzeyli, Ahmet Canszolu ile birlikte, stanbul' da "Vatan Partisi"ni kurdu2. Parti,
stanbul'da iki Ocak atktan baka, zmir'de de ube kurdu. 1957 seimlerine katld. Sirkeci meydannda seim mitingi tertip etti. Miting
zerine parti hakknda savclka kovuturma ald. Dr. H. Kvlcml,
Fatma Nuriye (Nudiye) Yaln, Abdlkerim Korcan, Mehmet Coba,
Hsn Tamiz, Muharrem Bezgin, Osman Kuzeyli, Mmin Kkrek,
Hasan Civan, Mustafa Toprak, Hasan Erin, Zihni Andol, Selahattin Kaya, Sleyman ahin Tar, Osman Kamucu, Hamdi apa, Yusuf Giray,
Hseyin Akkaranfil, Zehra Kosova, Hasan Kkpomak, Rasim Yl
dzbakan, Abdi Azer, Ahmet Canszolu, Hseyin Kazanc, Bahi Uta' dan mteekkil 25 kii, komnist tekilat organize etmek suundan
mahkemeye verilip tevkif edildilerse de sonunda beraat ettiler3. Tevkiflerini 26 Ocak 1958 tarihli stanbul gazeteleri nmayikar bir ekilde
verdi. Bunun sebebi, NATO Bakanlar Konseyi'nin Trkiye'de toplanmas olsa gerekti. Dr. Kvlcml'nn Vatan partisiyle meydanlara k
masndan rahatsz olan sol liderlerden Mihri Belli, aktan olmasa da,
gizliden gizliye Kvlcml'ya kar seviyesi olduka dk cephe
amakta gecikmeyecektir. Nitekim daha sonralar Mihri Belli'ye ait
olduu anlalacak DEV-GEN imzal bir bildiriyi gizlice sol evrelere
postalayacaktr. Mihri Belli'nin bildiri metni yledir:
"rgt iin grev bana" arldmz ve gerek glerin Parti
kurmak iin bir araya geldii u gnlerde, biz Devrimci genliin bilmesinde yarar grdmz bir any duyurmay devrimci doru izgi
iin gerekli gryoruz.
mnhasr

3021 Aclan

Yldz hemen hemen

kimseyle barmayan, nev'i
ahsna mnhasr bir
entellektel olan Dr.
Hikmek Kvlcml, TKP'nin
banazl ve baltl
karsnda mr ksa
srecek olan "Vatan
Partisi"ni kuracaktr

Saylgan

Bu, Trkiyedeki devrimci mcadelenin ilk militanlarn

dan olan ve Mustafa Suphi ile efik Hsn'nn dostluunu
kazanan, mcadelesini, faist basklara ramen yrten ve
geenlerde topraa verdiimiz 78 yandaki ii arkadamz
Ragp Ervardar' a ait ac bir andr:
"1925 ylnda, Ragp Ervardar'n kaynbiraderi kr, 18
yandayken sosyalist harekete katld gerekesi ile otuz kiilik bir grupla tutuklanr ve Diyarbakr hapishanesine atlr.
Tutukluluu srasnda, sanklardan Dr. Hikmet Kvlcml ile
ayn hcreye der ve orada Dr. Kvlcmlnm tecavzne u
rayarak kirletilir. Bu olay bir yandan takibata urar, dier yandan da Komnterne intikal eder. O srada Merkez Komitesi
yesi olan Dr. Hikmet Kvlcml, Merkez Komitesi yeliinden atlr ve
konu o zamanlar karde partilerde dahi otokritike tabi tutulur.
Ragp Ervardar arkada da bu yzden Dr. Kvlcmly lnceye
kadar asla affetmez."
Kat Ortodoks-Marksist inanc ile ortaya kan Hikmet Kvlcm
lnn bu erotizm (ehvet) rnei devrimci genliin dikkatinden kamamaldr.

DEV-GEN

27 Mays 1960'tan sonra (T.S..P.) Trkiye i

Partisinin kuruluu ve gelimesi (1960-1965)

Trkiye i Partisi

kurucular arasnda

dnemin nde gelen

isimlerinden Avni Erakaln
do bulunuyordu

1960 ylnn balarnda (10 Ocak), Ankara'da, "Trkiye Sosyalist

Partisi" kurulmutu. Kurucular arasnda Prof. Atf Akg, Dr. Alaeddin Tiridolu, emsettin Diler, hsan ngr, kr Bak,
Rahmi etinel, Sadk Erbil, Ahmet Naim Toksz bulunuyordu. Gerek Alaeddin Tiridolu, gerekse Prof. Atf Akg, batl anlamda sosyalist bir tekilatn Trkiye' de gelimesi fikriyle hareket etmilerdi. Fakat 17 Mays 1960'tan sonra, solun
gsterdii artc gelime bu hareketi bodu. "Ensemde komnizmin souk nefesini hissediyorum"4 diyen Alaeddin
Tiridolu ve arkadalar Trkiye Sosyalist Partisinden istifa
ettiler.
27 Mays 1960 devrim hareketinden sonra, iiler de,
parlamentoda temsil edilme hakkn istediler. stanbul i
Sendikalar Birlii idarecilerinden Kemal Nebiolu, aban
Yldz, Avni Erakaln, Kemal Trkler, brahim Gzelce gibi, tecrbeli
sendikaclar, yeni bir Parti kurma karar aldlars.
MBK'nin hkumeti yeni partilerin kurulup, seime girebilmesi
iin 13ubat1961 tarihini son gn olarak ilan etti. O gne kadar kuru-

Trkiye' de Sol HarekeLier

1303

lacak partiler, ilk seimlere girebileceklerdi. Kemal Trkler,

Avni Erakaln, aban Yldz, brahim Gzelce, Ahmet Mulu,
Rza Kuas, Kemal Nebiolu, Salih zkarabay, Hseyin Uluba, Saffet Gkszolu, Adnan Arkn isimli iiler, 13 ubat
1961 gn stanbul Vilayetine mracaat ederek "Trkiye i
Partisi"ni kurdular. stanbul ilinin ilk mteebbis heyeti Bahattin Kocamanolu, Yusuf Aslan, Olcayto lter, Yusuf Ziya
Byknar, Kadir Topuz, evki Tuna, Sabahattin Agunsoy,
Muhittin Gezer, Selahattin Yaym, Cemal alayan, Mehmet
Dizmen gibi iilerdi. 12 ubat 196l'de kurucular, Ynetim
Kurulunu semi, Parti Genel Bakanlna Avni Erakaln,
ikinci bakanla Kemal Trkler, genel sekreterlie, aban
Yldz seildiler. TP, o sralar Kurucu Meclise girmi olan ii temsilcilerinden Bahir Aksoy, smail nan, mer Karahasan, Feridun akir
n'e Partiye girmeleri iin mracaat etmi, yalnz Feridun akir
n teklifi msbet karlayarak Partiye girmiti.
TP, 1961 milletvekili seimlerine kadar hi bir varlk gsteremedi.
Partinin genel bakan, Yeni Trkiye Partisi'nden aday gsterilince,
kendi Partisinin genel bakanlndan ayrlmak zorunda kald.
Parti, genel bakan yardmcsnn idaresinde kalan TP, yok denecek dereceye dmt. O sralar Tk - evresinden yeni bir Parti
kurulmas fikri ortaya atld. Ocak 1962 balarnda "alanlar Partisi"
ismiyle bir ii siyasi tekilatnn kurulmas iin temaslar balad. Kemal Trkler ile Avni Erakaln ise, bu yeni kurulmas mutasavver teeb
bs nlemek iin gayret sarfettiler. 12 Mays 1962'de, Trkiye Sosyalist Partisi, genel sekreteri Minnetullah Haydarolu'nun gayreti ile
"Trkiye i Partisi"ne iltihak ettiler.
27 Mays 1960 devrimi, Trkiye komnistlerini, sosyalistlerini fenersiz, yakalamt. lk gnler, Yaar Kemal'in rportajlarda MBK yelerine yapt sondajlarla zemini yoklamt. Dr. Hikmet Kvlcml,
akn bir eklide MBK'ne mektup ve telgraflar gndererek, onlar
"kinci Kuvayi Milliyeciler" olarak alklyor, hulus akyordu6.
"alanlar Partisi"nin kurulmas ile insiyatifin ellerinden kaacana inanan, klasik sol, yava yava uyanmaya, TP ile "alanlar Partisi" arasnda bir seim yapma temaslarna balad. Nihayet, Trkiye
i Partisi'ni ele almaya karar verdiler. Zira, ne Alaaddin Tiridolu, ne
de bakalar, Trkiye' de sosyalizmin ar solun tekelinde olduunu
kavrayamamlard.

TP, Trkiye Sosyalist Partisi'nin bnyesine iltihak ile, bir canlanma gsterdi. Yalnz, Parti bir genel bakandan yoksundu. 1946, 1947
yllarnda marksist ajitasyonlar ile bir hayli grlt koparm haftalk
"Hr" ve "Zincirli Hrriyet" gazetelerinin sahibi eski devletler huku-

Trk siyasi hayatna sol

hareket iinde yeni bir ivme
kazandran Devletler
Hukuku 9oenti Mehmet Ali
Aybar, TIP in genel
bakanlna gelmesiyle,
parti daha ilk seimlerde
artc bir baar
kazanacaktr

3041 Aclan

Saylgan

ku doenti Mehmet Ali Aybar, TP Genel Bakanl iin biilmi kaftand. stanbul' da avukatlk yapyordu. Kendisine mracaat edildi.
Mehmet Ali Aybar7, yaymlad bir "Bildiri" ile TP genel bakanl
n kabul etti.
Mehmet Ali Aybar'n, P'ne giriinden sonra, Sol Cephe tamamyla Partiyi destekledi. CKMP'den Senatoya seilmi olan Niyazi
Arnaslnn 10 ubat 1963'te TP'ne girmesi ile tekilat, Parlamentoda
da temsilci elde etmi oldu.

17 Kasm 1963 l ve Belediye Seimleri

Trk solu, faaliyete geiinden yllarca sonra ilk defa toplam
35.507 olan oyu, 17 Kasm 1963'te ve belediye seimlerinde ald.
66 vilayetin 9'unda seimlere girmi; 7 vilayetin il ve belediye seimlerinde:
Adana (1776), Ankara (5919), Diyarbakr (2389), Gaziantep (1334),
stanbul (14675), zmir (7131), Kayseri (2282) oy almt. TP'nin, stan
bul ilelerinde toplam olduu oylar, ii semtlerinden ok, aydn evrelerin bulunduu semtlerdi. Belediye meclisi yeliklerinden, TP s
tanbul'da ancak 1 yelik kazand. Genel meclis yelikleri iin TP'nin
ald oy nisbeti %0,06 idi.
(TP) Trkiye i Partisinin 1. Genel Kongresi
9 ve 10 ubat 1964 tarihinde, TP, 1. Genel Kongresi, zmir' de sk
emniyet tedbirleri altnda yapld. Delege says 52 idi. Salonun arka
ksmnda ikiyz kadar dinleyici bulunuyordu. Dinleyicilerin yars
milliyeti teekkllere mensup kimselerle, siyasi parti mensuplar ve
elli altm arasnda da siyasi polis vard. Evlenme dairesinin dnda da
ok sk inzibat, jandarma ve resmi polis emniyet tedbirleri almt. Ayrca GMC'lerle de gelmi askerler ynak yapmt. Kongre iinde de
TP mensuplar 70-80 cm. uzunluundaki zeytin dallarndan kesilmi
sopalar herhangi bir tecavze kar hazrlamlard. Kongre civarnda
ekseriyetini Rumeli'den gelme muhacirlerin tekil ettii TP'liler de
devriye gezerek milliyetilerden gelecek bir tecavz nlemeye hazr
lanmlard.

Kongre Orhan Arsal (kongreden evvel genel sekreter) tarafndan

bir konuma ile ald. Kongreye 76 delege gelmesi lazm
gelirken 52 delege gelmi idi. Kongre bakanlna Kemal Nebiolu, birinci bakan vekilliine Diyarbakr delegesi avukat Tahsin Ekinci, ikinci bakan vekilliine Malatya delegesi Hayrettin Abac (Avukat) seildiler. lk konumay zmir il bakan Rahmi Esizhan ald. Esizhan:
"Emei ile yaayan halkn Egenin siyasi uyannda aktif roln gzler
nne sereceimizi sanyoruz" dedikten sonra Bakan Nebiolunun
yaplan ksa

teklifi ile Atatrk ve dier ehitlerin; Partinin eski zmir il

bakanlarndan avukat Nuran Yuluun teklifi ile de mteveffa veteriner emekli general ve Kontenjan Senatr Burhanettin Ulu adna sayg durular yapld. Ve Burhanettin
Uluun, geen genel Belediye seimlerinde kendisini TP' e
ye olmaya aran stanbul Beykoz ile ynetim kuruluna
gnderdii telgraf okundu. Ulu, bu telgrafta kendisini
TP' in tabii bir yesi olarak grdn bildiriyordu. Ayrca
Burhanettin Ulu 27 Mays ihtilalinden sonra, zmir Valilii
yapt sralarda komnistlerin tespiti konusunda ilgililere
emir verdii rivayet edilen bir insand.
Gndem zerine yaplan tartmalardan sonra, Kongre
Bakam, TP genel bakanna sz verdi.
Mehmet Ali Aybar: "TP Birinci Kongresini ayorum. Kongrenin
baarl olmasn, Trk halknn zm bekleyen meselelerine k tutmasn diliyorum. Tarihimizde aadan yukarya kurulan ilk parti8,
TP'in kongresi yaplyor. Bu, yoksul halkmzn kurtuluunu kendi
eliyle bulmak bakmndan zerinde nemle durulmas gereken bir
olaydr. Yaratc ve retici gcmz tam olarak kullanlmyor. Atl durumda. Tarmda 5,5 milyon, sanayide 1,5 milyon gizli isiz var. Geri
kalm bir toplum olarak en deerli varlmz, i gcmz kullanamaz durumdayz. D tediye dengemiz 430 milyon dolar aktr. Sadece bu iki faktr Trkiye'nin ada uygarla ayak uyduramamasnn
delilidir. Bu iki temelli faktrn yannda, yoksul halkmz ynnden
baklnca byk vergi aksaklklar vardr. Trkiye'de vergi yk,
emeki vatandan srtndadr. 1963 btesinde vastal yzde 70, vas
tasz yzde 65. Buna ramen milli gelirin yzde 38'ini nfusumuzun
yzde l'i alyor. Trkiye' deki btn mnasebetlerde bu durumun etkisi vardr (...... ) Bugn sar iverenlerden yana olan sendikaclar, ii
snfmz iinde kmsenmeyecek saydadr. Gene de ii snfmz
politik bilincin eiinde bulunuyor. Bu bilin btn halkn bilinlenmesini hzlandracak olan ve onu etken duruma getirecek olan bir faktrdr. Bundan endielenenler var; ama ii snfnn siyasal g kazanmas ile bir dikta arasnda hi bir balant kurulamaz (...... ) 27 Mays'n getirdii Anayasa halktan yana bir Anayasadr. Ne var ki, yrrle gireli drt yl olduu halde, eksiksiz uygulanr durumda deildir.
Bir yandan gericiler bir yana ekmekte, bir yandan halka piyon nazar
ile bakanlar tarafndan br yana ekilerek tam manas ile l noktaya
getiriliyor. Anayasa var, anayasann temin ettii haklar var. Buna ra
men, Anayasann hkumetlere ykledii grevler yerine getirilmiyor.
Ve z haklarmz kullanmak Trkiye'de hala bir kahramanlk sayl
yor. Faizmden aktarlan anayasaya aykr kanun maddeleri hala y-

TQrk siyasi hayatna

DISK'in kurucusu olarak
giren Kemal ~ebiolu,
daha sonra TIP'in nemli
isimlerinden bir sendikac
olarak tannacaktr

3061 Aclan

Saylgan

rrlktedir. Yazarlar kalemleri titremeden tek kelime yazamamaktadr. Bu mudur Anayasann getirdii zgrlk? Kimdir bunun sorumlusu? Bunun sorumlusu? Hkumettir arkadalar (...... )"9.
Mehmet Ali Aybar, TP'in Anayasa ilkelerinin savsaklanmadan
uygulanmasn, her vatandan milli gelirden hakk olan pay almasn,
toprak reformunun derhal yaplmasn, emekten yana olan devlet eliyle hzla sanayileme devresine girilmesini istediini syledi. Dnyann
bugnk manzarasnda kurtulu savalarn kazanm olan milletlerin,
nc bir g olarak belirdiini ve dnya nfusunun yarsndan ounu tekil ettiini anlatt:

"Biz Trk olarak, bu kurtulu savalarnn bizim milli kurtulu sazincirleme bir devam olduunu iftiharla gryoruz. Ne yazk ki, siyasal alanda kazandmz bu zafer -Atatrk'n belirttii- ekonomik zaferle sonulanamad. Hele Atatrk ldkten sonra bu yenilgi,
daha da derin oldu. Toprak aalarnn eskisinden kat kat kuvvetli oluu sonucu Trkiye bamsz bir d politika takip edemeyerek kurtulu
hareketlerini yapan milletlerin karsnda yer ald."
Aybar, Amerika Birleik Devletleri ile SSCB'nin savunma btelerinde ksnt yapmalarnn, bir nc Dnya Harbi olmayacana delil tekil ettiini bildirdikten sonra:
"TP'in hzla gelimesi elbette iktidar partilerinin ve hakim snfla
rn neeyle karladklar bir olay deildir. Hkmet kendisini reformcu bir hkumet olarak tantyor. Tasarlar gerek reformlar getirecek
olursa, bunlar yrekten alklayacak biziz. Ne var ki, reform isteklerinde ve tasarlarnda, hkumet gerekten samimi deildir. nk
1964 btesine reformlar gerekletirecek en ufak bir denek konmamtr." dedi. Ve daha sonra Kongreye sunulan Program tasarsn savunarak szlerini bitirdi.
Daha sonra, Cumhuriyet Senatosu Bakan Enver Aka, senatr Esat
aa, Aslan Tufan Baer, Leman Arnasl, Turhan Tkel, Merref Hekimolu, Hilmi zgen vb. gnderdikleri baar dileyen telgraflar okundu.
Hilmi zgeno memur olduu iin partiye giremediini bildiriyordu.
Gndem gereince, genel ynetim kurulunun raporunun okunmasna geildi. Raporu, Kemal Slker okudu. TP'in kurulu ve geli
mesini anlatyordu. Anayasann tam uygulanmas, memleket meselelerinin zmnde salayaca faydalar gerekesi ile, yeniden dier
partileri bir yuvarlak masa toplantsna ar ......... son hkumet programndaki reform tasarlarnn mevcut kadro dolaysyle baarya
ulamayaca.. .. ATA grevinde, hkumetin davrannn anayasaya
aykr olduu ... Senatr, Niyazi Arnaslnn Partiye girmesi ile, Anayasaya aykr kanunlarn kaldrlmas iin Anayasa Mahkemesine mracaat edildii ... Belediye seimlerinden sonra TP'e nemli kiilerin
vamzn

Trkiye' de Sol Hareketler 1307

girdikleri belirtilerek il ve ilelerin genel seimlere katlacak

kadar tekilat kurulduu raporun zerinde durduu hususlard. Raporu tenkit iin sz isteyenler, Sadk Gksu (Krkla
reli), Cenan Bak (Adana), Ali Kar (Gaziantep), Osman
Sercan (stanbul), oldu. Kendi adna tenkitlere, Niyazi Ar
nasl cevaplar verdi ve dedi ki:
" ... nn, TP'liler sosyal adalete ok merakldrlar diyor. Dorudur, ok meraklyz ve bu merakmz memleket
sathna bir bilin olarak yayncaya kadar da direneceiz ...
Ben, Partiye ahsi kazanlar iin girmedim. Ben Partiye Mehmet Ali Aybar bakan diye girdim ... "12.
Rapor tenkitlerine toptan cevab Orhan Arsal verdi. Ve
bilahare smail Topkar isimli yenin Partiden ihrac meselesi grl
dkten sonra, TP program tasars zerinde konumalara geildi. Konumaclar: Dr. Yahya Kanbolat, Prof. Sadun Aren, Prof. smet Sungurbey, Demir zl, Fethi Naci, Do. Behice Boran, Yaar Kemal idi.
Dr. Yahya Kanbolat: Tarm meselesi zerinde durdu.
Prof. Sadun Aren: Orjinal fikirler ileri srerek "Trkiye'nin sanayilemesi ancak toplumcu bir yolla mmkndr. Toptan bir devletilik yerine, karma bir ekonomi dzeninin kurulmas TP tznn
zne uygundur. Devletletirme bedel deyerek olacandan, sanayiinin de devletletirilmesi para imkan bakmndan kolay deildir. zel
sektr devlet sektrne yardmc olacaktr. D ticaret devletletirile
cektir. Bunun iin kimseye bedel demeye ihtiya yoktur. Bankaclk
da, sigortaclk da ok az bir bedel isteyecei iin devletletirilecektir.
Kredi messeselerinin ahslar elinde olduu bir memlekette, messir
bir planclk yapmaya imkan yoktur. Ar sanayi tedricen
devletletirilecektir. Kk endstrinin imdilik devletleti
rilmesine ne lzum, ne de maddi imkan vardr. Trkiye' de
gizli ve ak byk bir isizlik vardr. Ama ok i gc isteyen sanayi de ilkel metodlarla alr ... " demitir.
Prof. smet Sungurbey: Bu program yalnz bizim partilerin deil, Avrupadaki partilerin de programlar ile boy lebilir ... demi ve TP'e eref pay karmtr.
Demir zl: Demokratik dzen iinde faist kanunlar
yrrlkte kalamaz. TP bunun iin elinden geleni yapmal
dr.

Fethi Naci: TP program son yllarda iyice hrpalanan

milli haysiyetimizi tekrar kazandran bir programdr.
Yaar Kemal: "Emekiler, imdi TP ile imdiye kadar srp giden
demokrasinin snrlarn ap, demokrasi ynetimini Trkiye'de gerekletirme yoluna girmektedirler."

TP'ten meclise giren

isimler arasnda yer olan

Yahya Konbolot, gerek
mecliste, gerekse sivil
hayatta Trkiye'nin Ziraat
meseleleriyle ilgili
olmolorylo dikkatleri
zerine ekiyordu

3os I Aclan Saylgan

Do. Behice Boran: "ktsadi bamszlk olmadan siyasi bam
szlk da olamaz. TP programndaki toprak reformu meselesi kylnl.>1 istedii gibi hazrlanmtr. Tatbik gc de ancak byle oalr.
Ama bu arada elbet bilimin zorunlu kld etkenleri de programa dahil ettik."
Bilahare TP tznn 10. maddesi zerinde mnakaalar ald.
Bir ksm hatipler tzk tadil komisyonunun tadil tekliflerini kabul etmemesini istediler. Orhan Arsal, Tahsin Ekinci, Rasih Nuri leri, Niyazi Arnasl sz aldlar. Bu srada merkez haysiyet divan yesi Nebil
Varuy bir nerge verdi. Ve bu nerge ~izerinde Genlik kolundan Ali
Yaar ile Orhan Arslan, tarttlar ve Mehmet Ali Aybar da tartmaya
dahil oldu, sonu olarak genlik kollarnn aktif politikaya alnmas ve
Kongrede temsil edilmeleri kabul edildi. Bu konuda dier sz alanlar
unlard:

Behice Boran: Genlik kollarnn niteliinin olduunu aklamak

gerekir. Genlik kollar ana kademeye bal siyasi iler gren bir kurulu deildir.

Yunus Koak: Toplumcu Partilerin genlik brohr herhangi bir

bro gibi kabul edilemez. Toplumcu Partiler, yklerini genlere ykleyemedike yryemez.
Orhan Arsal: Genlik brolarnn, partideki dier brolardan
farkl mtalaa edildii aktr. Genlik brolar al;:tlar ama sz sahibi olmasnlar bu hukuk deildir.
Adnan Cemgil: Genlik kolu bamsz bir kurulu deildir.
Nebil Varuy: Parti il genlik kolu bakanlarnn 21 yandan byk olmas tze konulduunda bu mesele halledilmi demektir.
Bu konumalardan sonra genlik kollar meselesi tekrar oya sunuldu, bu sefer nceki kararn aksi karar kabul edildi ve genlik kollarnn kongreye alnmamalar zerinde mutabk kalnm oldu. Bilahare seimlere geildi. Sonular yleydi:
Merkez Yrtme Kurulu: Mehmet Ali Aybar (Genel Bakan), R
za Kuas (Genel Sekreter), Cemal Hakk Selek (Genel Sekreter), Kemal
Slker, Dr. Nihat Sargn, Kemal Nebiolu, Doan-Gn zgden,
Salih zkarabay, Sina Pamuku, Behice Boran, Prof. smet Sungurbey, Cenani Gngrd, inasi Yeldan.
Genel Ynetim Kurulu: Ahmet Toy, brahim etkin, Tark Ziya
Ekinci, Prof. Sadun Aren, Dr. Yahya Kanbolat, evki Erencan, Rahmi
Esizhan, Sait Burin, aban Erik, Reit Gkran, Niyazi Arnasl,
Esat aa, Ali Karc, Mecit akr, Abdlgafur Demir, Canip Yldrm,
Minnetullah Haydarolu, Yunus Koak, Moris Gabay, Kemal Bilbaar,
Ylmaz Halkac, Adnan Cemgil, Osman Sercan, A. Hikmet Karakaya,
aban Yldz, Sakk Bulutlu, Kemal Trkler, Ycel Kvlcm.

Trkiye' de Sol Hareketler 1309

TP Parlamento' da
Trkiye i Partisi 10 Ekim seimlerinde 15 milletvekili kazanm
tr. TP'in illere gre alm olduu gec,erli oylar yledir (Bu rakamlar
Resmi Gazete' den alnmtr):
Adana: 7926, Adyaman: 1943, Afyon: 2795, Ar: 3466, Amasya:
5293, Ankara: 20264, Antalya: 3468, Aydn: 6733, Balkesir: 5874, Bilecik: 1600, Bingl: 830, Bolu: 2474, Burdur: 2233, Bursa: 6019, anakkale: 2479, Denizli: 2691, Diyarbakr: 8867, Edirne: 2891, Elaz: 2062, Eskiehir: 3766, Gaziantep: 5064, Giresun: 2393, Hatay: 5371, el: 4271, s
tanbui: 49422, zmir: 15840, Kars: 9333, Kayseri: 3700, Krklareli: 2716,
Kocaeli: 3495, Konya: 6752, Malatya: 4707, Manisa: 6504, Mara: 2284,
Mardin: 1965, Mula: 3021,. Mu: 2062, Nide: 2539, Ordu: 5212, Sakarya: 277, Samsun: 5841, Siirt: 1190, Sivas: 5484, Tekirda: 2639, Tokat:
5981, Trabzon: 1939, Tunceli: 2387, Urfa: 3771, Van: 1869, Yozgat: 7986,
Zonguldak: 4856.
Toplam: 276.101. Seime girdii il adedi: 51. Oran: % 2,97.
TP'in Millet Meclisine Giren yeleri
Mehmet Ali Aybar (stanbul) Doent-Avukat, Rza Kuas (Ankara) Sendikac, Muzaffer Karan (Denizli) Emekli Yarbay, eski MBK yesi, Tark Ziya Ekinci (Diyarbakr) Doktor, Sadun Aren (stanbul) Profesr, Yahya Kanbolat (Hatay) ifti-yazar, Ziraat Mhendisi, Dr. Cemal Hakk Selek (zmir) Avukat, Adil Kurtel (Kars) Avukat, Behice
Hatko (Boran) (Krklareli) felsefeci Dr. Doent, Yunus Koak (Konya)
Avukat, Kemal Nebiolu (Tekirda) Sendikac, Ali Karc (Adana)
Matbaac, Y. Ziya Bahadnl (Yozgat) retmen-Editr, aban Erik
(Malatya) Sendikac, etin Altan (stanbul) Yazar-Hukuku.

1965 Seimlerinde Sol

10 Ekim 1965 seimleri, bundan nceki seimlere gre ok
karakterde cereyan etmiti. imdiye kadar genellikle, siyasi
partiler, devletin ve sosyal yapnn kuruluu iinde tam bir
beraberlik iindeydiler. CHP'nin muhalefet yllarnda da en
sert klarnn snr, basn hrriyeti, iki meclis adaletin bamszl, radyonun islah gibi konular amyordu. Yani
son on yllk mcadelede CHP ne istediyse, btn istekleri 27
Mays 1960'tan sonra.ki dnemde tahckkuk etti. Ve CHP
1961'den sonra kurulan hkumetlerde buuk yl sre ile
koalisyonun banda yer ald.
CHP ilk koalisyonunu, AP ile tekil etti. Dier iki koalisyon ise AP dndaki partilerden meydana geldi. AP'nin hkumeti ele alndan sonra, CHP tek bana muhalefette kald.

farkl

Milli mcadelenin
komutanlarndan ve CHP
Genel Bakan smet nn,
ABD'nin oldubittileri
korsndo bomszlk
politikasn korumaya
olrken, sol eilimli
renci kitlesi ve aydnlar
arasnda Amerikan
leyhtarl gittike

ykseliyordu

31 O 1 Adan

Saylgan
CHP hkumetleri, su yzne kan iki askeri darbe tehlikesi atlatt: 22 ubat ve 21 Mays olaylar. Bu darbe teeb
bslerini ustalkla atlatabilmesi, CHP'nin baar hanesine yazlan olaylardr. Ancak AP ile koalisyon bozulduktan sonra,
nnnn politika rotasn SOL'a dndrmesi de 10 Ekim seimlerinde AP'nin kesin zaferini, nnnn de hezimetini
hazrlamt.

smet nn' nn
bamszl koruma yanls
politikasna destein,

soldan gelmesi, TKP'ye

itibar salarken, bu konuda
olan aktif kiilerden biri
BO'li yllarda bir suikast
sonucu ldrlecek olan
Muammer Aksoy'du

CHP'nin Sol'a kaynn ilk belirtileri, nnnn bizzat

rejimi tehdit eden tehlikeler konusunda yalnz ar sadan
sz etmesi ile meydana kmtr. kinci belirti, 1962 ylnn
sonunda, TRK- tekilatnn tertip ettii anti-komnist mitinge kar cephe almasdr. nn, son gnne kadar kabul
etmedii TP temsilcilerinden 7 kiilik bir heyeti Tandoan meydann
da miting devam ederken kabul etmi, kendileri ile 25 dakika konua
rak Anayasann teminat altnda bulunduklarndan bahsetmitir. Ayn
nn, Ankara' da AP binas talanr, birka sefer AP eilimli gazeteler
idarehanesi tahrip edilirken "Anadolu Kulb"nde bri oynamakla
megul idi. Oysa ki TRK-'in, Tandoan meydanndaki mitingi,
TP'in, sendikalarn blmesi tehlikesine kar tertip edilmi bulunuyordu. Dier bir belirti de, o tarihe kadar (1962 Tandoan mitingi tarihine kadar) Metin Toker "AKS" dergisinde TP'nin Komnist Partisi
olduunu ispatlamaya alrken, bir vakitler "Kltr Dernei" temsilcilerinin davetini kabul ederek, SKD'nden konferans dahi vermitir13.
Keza "Ulus" gazetesi gibi organlarn haber deerlendirmelerinde, yazlarnda Sol'a al birden hzlanmaya balamtr.
nn niin sol'a ald? Bu soruya verilen cevaplarn en mantkisi,
Kbrs meselesinin gsterdii inkiaf ve bu inkiaf seyri iinde, Amerika
Birleik Devletlerinin Trkiye'ye kar tutumu ve milletleraras mnasebetlerde Kbrs savunulurken, Sovyetler Birliinin yardmn salama istemi eklinde beliriyor. Bunun yan sra, nn'nn iktisadi glkler
karsnda imkan geni ve denmesi kolay olarak d yardm Sovyetlerden salayaca dncesi ... Bu iki nokta akl banda olan btn insanlarn kabul edebilecei hususlardr. nn, sonucu elde etmek iin
uygulad taktik ve stratejide Sol' a verdii tavizle CHP'yi zayflatt.
nn, ABD'ni ziyaretten hayal krkl ile dndkten sonra, yle
bir beyanat vermiti: "nc bir dnya kurulur ve Trkiye bu dnyada yerini alr." Bu beyanatn ilk tezahr sosyalist, komnistlerin ve bir
ksm CHP'lilerin "Amerika Go Home" nidalar ile Ankara caddelerine
dklmesi oldu. Bunun ardndan bir vakitler, Sovyetlere kar yrtlen souk harbin, ABD' ne kar ynelmesine tank olduk. Bu tarihlerden
sonra CHP basnnda ar sola paralel bir ekilde, Amerikan aleyhtarl
ald yrd. yle zannediyoruz ki, nn dahi bu kadarn tasvip

T~kiye'de Sol Hareketler 1311

edecee benzemiyordu. htiyatl bir ekilde Rusya'ya gitmeye
hazrlanrken

ve de efkar umumiyeyi yetitirmek amac ile

niversite profesrlerine ar sol ve sa tehlikesinin niversitelere szdn, buna kar mteyakkz bulunulmasn telkin
ederken, tekil ettii hkumet drld.
nn, muhalefette daha bir sol' a almakta ve TP ile
zmnen ibirliine kamakta tereddt etmedi. nnnn istifasna kadar SOL cephede. bariz bir ikilik vard. "Yn" ve
"Sosyalist Kltr Dernei" temsilcileri 1962 ylnda yaymla
dklar bir protokolda 14 CHP'nin de dahil bulunduu bir Milli Kurtulu Cephesinin (Tek Cephe) kurulmasn savunuyorlard. TP ise CHP ile ibirliine yanar grnmyordu. Ancak, hkumet dtkten sonra yaymlanan ve Mehmet Ali Aybar tarafndan kaleme alnan "Milli Cephe" bildirisi ile durum deiiverdi IS ve
"Yn"clerle, TP'liler arasndaki uzlama;dn nemli bir ksm muvakkaten ortadan kalkt. Komnist Partisi, O Brosu, Doan A vco
lunun temsil ettii grubun programn olduu gibi kabul etti. CHP'ne
yakn Doan Avcolunun grnn kabul edilmesinde, TKP'ne
Moskova'nn telkini olduu tahmin edilmektedirl6. Arlk "Bizim Radyo" geni yaymlarnda CHP ile ibirliine gidilmesini tavsiye ediyor7. Trkiye'de "Yn" buna paralel bir neriyat yapyordu. "Bizim
Radyo" zetle en geni dzeyde CHP'nin de dahil bulunduu "Demokratik Milli Cephe"'nin kurulmasn, bugnk CHP'nin bundan ononbe yl nceki CHP olmadn, CHP'nin milli sermaye gruplarn
tekil ettiklerini, AP'nin ise yabanc sermayenin mutavasstlar bulunduu (komprador snfn), yerli sermaye gruplar ile, kompradorlarn
mcadelesinden istifade gerektiini, ilericilerin daima kendilerini tecrit tehlikesi karsnda bulunduklarn, bu tecridi nlemek iin geni
ceph~de Demokratik Milli Cephe etrafnda birleilmesi gerektiinden
bahsediyordu.

TKP,

Brosunun

Grleri

Trkiye Komnist Partisi'nin 17 Haziran 1965 tarihli "Seim Bildirisi"nde des ayn fikirler telkin edilmekteydi. Bu sre iinde CHP ile,
cephe birlii olamayacan ileri sren TP'lilere, YN verdii cevapta
"sekter" diyor ve yle yazyordu:
"Bugnk mcadele, satlmlarla satlmamlar arasndadr. Emperyalizmle olan baml ilikiler dzelmedike, hi bir meselemize zm yolu bulumayz. Bu sebeple sosyalizm yarnn meselesidir. Bugnk meselesi emperyalizmle mcadeledir( ... ) Yn, milli bamszlk
davamzda nn' nn lic '"'rliindeki bir CHP'nin nemli bir mevkii olduu inancndadr"l9

19.62 ~eimlerinde
TURKI'in tertip ettii
kominist miti~gin

anti-

arkasndan TIP'in
Trkiye'nin en byk
sendikasn blme tehlikesi
ortaya km bulunuyordu

) 2 I Aclan Saylgan
Ayn

CHP'nin ortann solu

sylemini benimsemesi
korsndo, porti iinde
boloyon mnokoolarn
odak noktasnda, daha

sonra Blent Ecevit'in

Dijleri Bakan Turan
Gne i e CHP' den ayrlp

Milli Gven Partisi'ni

kuracak olan Turhan
Feyziolu geliyordu

Turan Gne'in ad Kbrs

Sava esnasnda Ecevit
Hkmeti'nin Dileri
Bakan olarak parlayacakt

gnlerde "Bizim Radyo" da sosyalist Trkiye'nin

emperyalizmle sava srasnda mayalanacan ve ekillene
ceini ileri sryordu.
TP, Trkiye Komnist Partisi D brosu ve "Yn"cler
ou fikri hazrlklar olgunlatrrlarken, acaba CHP lideri n
n ve bu konuda en yaknlar, Suphi Baykam20, Muammer
Aksoy, Blent Ecevit ve "Ulus" gazetesi ne yapyordu?
CHP, "Trkiye Komnizmle Mcadele Dernei"ni hedef alm ve Dernein fahri bakanln kabul etmi, Reisicumhura kar, bask yapmaya balamt. Bu dernek, Malatya' da CHP'liler, Akhisar ve benzeri ilelerde gene CHP'liler,
Diyarbakr' da YTP'liler ounlukla AP'liler tarafndan kurulmutu. Daha dorusu, dernek tekilatlanrken btn milli partileri
komnizme kar mcadelede birletirmek amacn gdyordu. n
nnn infialine sebep hadise, Bursa' da TP kongresinin baslmas idi.
"Komnizmle Mcadele Dernei'nin de bu olayla ilgisi vard. Dernein Bursa ubesini kurma yetkisini alm olan Avukat Mithat Teoman,
olay mahallinde savcnn yannda bulunduu bir srada, nmayiile
ri ahsen tevik etmiti. Mithat Teoman tevkif edilmi, bir hayli skn
tl durumlardan sonra tahliye edilmiti.
Dier taraftan nn, petrol meselesini sokaa drmeye yeltendi ve TP ve solcularla ayn paralelde harekete geti. Bu konudaki aktif eleman Muammer Aksoy idi. Toprak reformu konusunda, TP'nin
paralelinde srarl propagandaya balad ve seimlere iki ay kala
CHP'nin "ortann solunda" olduunu syleyerek noktasn koydu.
Tni1n'nn yanld nokta, Amerika'ya kar Sovyetleri kullanmak isterken, yerli solcularla phe gtrmez ibirliine girimesi olmutur. Bu da TKP'nin d brosuna itibar salad.
CHP'yi nn, SOL'a yatrrken unu hesaplamt: TP,
fakir fukaraya hitap ederek, AP'nin tabanndan oy alacaktr.
"Ulus" yazarlarndan Faik Suat da, seimlerden ksa bir sre
nce TP'li bir profesrle konutuunu, TP'nin21 AP' den oy
alacan, CHP'den almak istemediini sylediini yazyor,
TP ile ibirliini zmnen aklyordu. Oysa ne oldu?
Bu konuda anlaldna gre, yal nn evresindeki
solcu uzmanlarn kurban olmutu. Zira kaybettii bir milyon oyun, ikiyzbb kadarn TP alm, sekizyz binini de
AP ile dier partilere kaptrmt.
Seim sath mahallinde CHP'nin ortann solunda olduu ididas,
AP'nin ok iine yarad gibi, Anadoludaki CHP'li taraftarlar da sinirlendirdi. CHP'li semenlerin byk bir ksm seim gn oylarn
kullanmadlar. nnnn, sola yatkn politikasna sessiz ve fakat kesin

Trkiye' de Sol Hareketler 313

J

sonulu bir protesto idi bu davran ...

Ve bilindii gibi CHP %41 nispetinde oydan, %28'e derek seimlerde kesin bir ekilde yenilgiye urad.
CHP yenilgisi zerinde fikir yrten CHP yneticilerinin ne dndklerini renmek olduka ilgi ekici olacaktr. CHP Parti meclisinin toplantlarnda, CHP'nin yenilgisi
uzun boylu tartlmtr. Bu tartmalardan bir ksmn
"YN" yaynlamaktadr22. CHP yenilgisine isabetli tehis
koyanlardan:
Ekrem zden: "Ben ortann solundaym. Ama ortann
solu bize fayda getirmemitir. Ben savc iken biri kp; "Ben
ortann solundaym" derse, hakknda derhal dava aardm"
demektedir.
Esad Mahmud Karakurt: "Urfann zelliidir. Hac Bekir Aa istemezse, o insan seilip gelemez. Dou' da toprak reformu yznden
oy kaybettik. Urfa' da, Suphi Baykam toprak reformu yapacaz demi
ve ortalk karm. Toprak reformu lafn zamansz ortaya attk."
Mehmet Hazer: "Ortann solu parolas ile daha da zayfladk. Biz
kylerde hep aalar tarafndan karlanrz. Evlerinde oturur, yeriz,
ieriz, yatarz. Sonra ben bu adamlar kendi aleyhlerinde altrmak istiyorum. Ecevit ile baz noktalarda beraber deilim. O hep ii, ii diyor. Fayda grmedik. Partimizin bnyesi zaten buna msait deildir."
Turan Gne: Ortann solu bizden oy gtrd. nk sandk bana bizim ksenlerimiz gitmediler. Partimize devaml olarak oy veren
toprak sahibi oy vermemitir."
Ferda Gley: Biz sola byk hayatiyet ve haysiyet kazznrlrclk.
Gerileme lmdr. Gemiler yaklmtr. Artk geri dnemeyiz. Paam siz bizim gemilerimizi yaktnz."
Sedat umral: "Parti temsilcisi olarak be vilayeti seime hazrladm. Ortann solu szn kimlerle grp kararlatrdnz dediler."
Rza Iltan: "Bir inancmz vardr, solak kz alnmaz.
iin iki bacanaktan birini ben gtrdm, dolatrdm, i bulamadm. tekini AP milletvekilleri tuttu, hemen ie yerleti."
Turhan Feyziolu: "( ... )bize oy vermiyerek baka partiye giden kimseler, nce kk partiye gitmilerdir (... ) T..P
kuvvetlerimizi almtr (... ) Birleik oy pusulas olmasayd
CKMP, TP, MP bu oylar alabilecek miydi? .. Salam fikirlerle kurultaya gidelim. Ortann soluna taraftar olanlar ile olmayanlar diye iki blm halinde girmeyelim. Kabul ediniz ki, ortann solu slogan,.
bizi birok yer ve hallerde sorular karsnda brakyor. Bundan kurtulmaya almalyz."

Esat Mahmut, cumhuriyetin

kurulu yllarnn ardndan

tek parti CHP ynetiminin

nde gelen isimleri ve Mill1
Edebiyat ynnde verdii
eserlerle tannyordu

CHP'nin seimlerd~n
yenilgiyle kmas ismet
Paay zor duruma
sokmutu. Paa
savunmasn yaparken,

daha sonra Belika'ya

y_erleecek olan Doan
Ozgden'le birlikte

3141 Aclan

Saylgan

hsan Karaday: "Benim Konyal vatandalarmda her yerdeki gibi Moskof dmanl vardr. Sol, biliyorum ok gzel, ok iyi birey
dir. Ama zengin korktu, fakir rkt. Bizi yemek isteyenler "bu paa zaten komnistti, imdi aa kt" demeye baladlar."
Btn bu grlere ramen, nn yelilgi sebebinin zerinde durmadan yle konumaktayd:
"Ortann solundan dnmeyeceiz. Trkiye' de yeni nesiller, btn
solun heyecan iindedirler. Eskiler arasnda da bu gerei grenler ve
tutanlar vardr."
nn, partisinin yenilgisine ve mstakbel ykntsna sebep olacak fikriyat iin, Parti Meclisinde o zamanlar, Blent Ecevit, Doan
Arasl, Hdai Oral, Jale Candan, Beyhan Cenki, Suphi Baykam, Kemal Demir, Muammer Ertem, Lebit Yurdolu, efik nan, Turan ahin,
Turan Gne yardmclar bulunmutu. Bu kiiler ounlukla Parti te
kilatnn tuttuu kimseler olmayp, nnnn yaknlaryd. Tarihi ah
siyetinin yz suyu hrmetine parti kademesindeki yerlerini igal etmekteydiler.
CHP yetkilillerinin genel kanaati, seimlerin kaybedilmesinde,
Partinin "Ortann solu"nu semi olmas idi.
Yabanc yorumculardan Constantine Poulos'ta "The Nation" dergisinde yle yazmaktayd:
"AP, hem nnnn partisini, hem de yeni i Partisini "komnist" diye sulamtr. Ankara' da diplomatik bir resepsiyonda, Bayan
Gromiko'nun elini pen nny gsteren resimlerden yzlerce ve
binlercesini Trkiyenin her yerinde datmtr. Byk saydaki cahil
Anadolu halk iin komnizm, Trkiye'nin tarihi dman Rusya anlamna geldii iin bir kfrdr. Bu kklemi inanca ilaveten, Rusya ve
komnizm, mlkiyetin kaldrlmas, hayvanlarn msaderesi, dindarlarn Allahszlar tarafndan baskya uratlmas, serbest ak ve dier
ahlak d davranlar eklinde anlalmaktadr."23

TP'nin Ald Sonu

CHP'run pek ok oylarnn TP'ne aktn belirtmitik. imdi de
TP iin gerekten baar olan bugnk sonu zerinde duralm.
TP itirak ettii 51 ilde ald geerli oy says, 276.ll'dir.
Bu kadar oy, Trkiye'nin artlarna gre marksist sosyalistler iin
bir baardr. Abidin Dino yle demektedir: "Seimler sonunda bir
aznlk olan yeni muhalefet arasndaki dengesizlik saylarn zannettirebilecei kadar byk deil. Bu gerek anlalmam olmal ki, ilericilerde bile halka kar bir eit ksknlk, ya da umut krkl beliriyor
tektk (... )kendi anlayma gre bunun cevabn vermeden nce (Yani TP'nin Meclise bir kk aznlk olarak girmesinin, AS.) bu gr-

Trkiye'de Sol Hareketler 1315

nte

kk olan kuvvetin eitim bakmndan bir yenilgiyi

Trk toplumundaki olumlu byk deiiklii haber
verdiini sylemeliyim (... ) Gerek udur ki, 30 milyonluk
Trkiye' de, ii, kyl, dar gelirli, kentli, aydn, hzla dei
mekte olan bir ortam iinde, bugne kadar zemedii bir
bilmecenin ipularn ele geirmektedir. 276.000 oyu kmser grnenlere amamak elde deil. Asrlk bir durgunluktan sonra, sosyai probleme kar bir kitle uyannn ilk say
lar ile kar karyayz24" Abidin Dinoya gre bilinli kutuplama balamtr. Bu 276.000 oyun ifade ettii anlam deer
lendirir. Trkiye," Asya biimi retiminden" kapitalist tarm
iletmesine kadar bir gei andadr. Trkiye' de kapitalizm
yabanclara yaslanmaktadr, beceriksizdir. i snf ac tecrbeler geirmitir. Emperyalizm, memleket iinde ve dnda kokun zn
meydana dkmtr. Bunlarn karsnda da sosyalist bir parti rgtlenmitir. Btn bunlar ite TP'nin ald oyu deerlendirmekte ve
hzla kutuplamaya doru gidilmektedir: "Bu birikimin oalmas" diyor Abidin Dino "bir rgt meselesidir; bu rgtte yer alanlarn ve alacaklarn, gnde ka saatlarn bu almaya ayrabilecekleri meselesidir; yoksa kat stnde azmzla ku tutmamz deil."
Abidin Dino'nun bu grlerinden sonra "Sosyal Adalet" dergisi25 seim sonular ile ilgili olarak TP milletvekillerine sorular sormutur. Bunlardan: Behice Boran, Muzaffer Karan, aban Erik, Tark
Ziya Ekinci, Ali Karc, Kemal Nebiolu, Yusuf Ziya Bahadnl, Yahya
Kanbolat sorulara cevap vermilerdir.
Behice Boran, zetle seim sonular zerinde yle diyor: "Seime katlma nisbetinin dk olmas... bu durum halkn uyanmaya ba
lam olmasnn olumsuz ynden bir belirtisidir. (... ) TP'in daha fazla
sayda oy alamamasnn sebebi ise, bir taraftan TP'in maddi imkansz
lklar dolays ile sesini gerektii kadar duyuramamas( ... ) dier taraftan da TP'nin faaliyetlerini ksteklemek, halk kendi partisinden uzak
tutmak iin yaplan maddi manevi ar basklardr. Bir baka sebep de
TP'in ileri srd fikirlerin zm yollarnn ve uyguland propaganda metodunun yeni allmam eyler olmasdr( ... ) Btn bunlara ramen bu seimlerin en nemli ve anlaml sonucu A.P.'nin tek bana iktidara gelmesi deil, TP'in 15 milletvekilini parlamentoya sokmasdr ( ... ) 15 sosyalist milletvekilinin Meclise girmesi ile, memleketin
politik hayatnda ve gelimesinde bir dnm noktas almtr. TP'in
ald 270 bin ksur oy, toplumculuun artk aydnlar arasnda bir fikir akm olmaktan ktn ve halka mal olmaya baladn ve politik
bir hareket halini aldn gsterir( ... ) TP' si Trk sosyalist hareketinin
rgtl n ucunu tekil etmektedir (... )" Behice Boran ayrca yle bir
deil,

S9lda balad hayatn,

TIP milletvekillii ile
srdrp daha sonra
liberalizmle tatlandran
etin Alton, milletvekillii
dneminde Medis
tartmalornn adeta odak
noktas olanlardan biriydi

316 \ Aclan

Saylgan

yanl gr ileri sryor: "TP'si oylarnn byk merkezlere inhisar

etmeyip memleket sathnda dalmas da bu bakmdan anlamldr."

Halbuki TP, stanbul'da: 49.422, Ankara'da: 20.464, zmir'de: 15.840,
Adana' da: 7.296, oy almtr. 51 vilayetin drdnde ald miktar:
92.822'dir. Bu drt il balca byk ehirlerindir. Geriye kalan 47 ilde
ise TP 183.279 oy almtr. Vasatisi: 3899 oydur. Bunun iinde kendine
zg sebeblerle Kars' ta 9333 oy; Amasya - Tokat ve Sivas' ta 5000-6000
aras oy almasn bir yana brakrsanz, bu vasati bir hayli decektir ve
TP'nin bu kadar oy almasnn sebebi B. Boran'n iddias gibi, TP'in
temsil ettii fikirlerin halka mal olmas deil, ihmal edilmi daha ba
ka sebeblere dayanmaktadr. Behice Boran devamla yle diyordu:
"TP' ne oy veren 270 bin ksur semenin byk ounluunun bilinli toplumcu kiiler olduu sylenemez." Boran'n bu grleri ile daha
nceki grleri arasnda eliiklik vardr. u fikirler de Bayan Boran'ndr: "Dier taraftan CHP'nin oy kayb, bu partiyi tutanlarn bir
ksm AP'si ile TP'sine kaym olmakla beraber, asl seime katlma
yanlardan geliyor." "CHP'nin gittike erimesi kanlmazdr." Bayan
Borana hak veriyoruz burada. CHP, nn'nn sola taviz politikasnda
srar ettii srece kendi aleyhinde ve de TP lehinde eriyecektir. "Kar karya olan aslnda C.H.P ile AP. deil, T..P. ile AP.'dir. (... )
T..P.'ne saldrmakta C.H.P. daha yumuak davranmtr, ama bu sadece taktiktir( ... ) Toplumculuk ve toplumcu fikir ve akmlara hrriyet
ve hak tanm konusunda C.H.P'nin amansz tutumu, AP.'nden aa
kalmaz."
Muzaffer Karan: "TP seime girerken 15 kadar yelik elde edersek ok iyi diyorduk. Propaganda iin neyimiz varsa ortaya koyduk.
Paraszlktan tr 5-6 il hari yurt apnda bir gezi imkann bulamadk. zellikle kylere inilemezdi. Bata AP. olmak zere dier partilerin TP' e kar ynelttikleri kanun d saldrlar ve ykc propaganda
taktiklerine ramen sonu ok iyidir. Son gnlerde AP.'nin datt
komnistlik ve dinsizlie ait brorler, oylarmzn azalmasna ok byk etkiler gsterdi. Tekilatmzn noksanl ve mevcutlarn acemilii de aleyhimizde saylabilecek faktrlerdendir. zellikle kyler, gerici evrelerin ve aalarn basks altnda olduu iin seimlerdeki oylarn ounu aydn evrelerden saladk."
aban Erik: "Seimi kazananlar byk paralar harcadlar. Byk
yalanlar sylediler ... aldatc politikadan bezmi, tiksinti getirmi yurttalar kitlesi seime katlp oy vermedi... Trkiye i Partisinin Ankara halknn ilerici oluuyla lye vurursak, biraz dk buluyorum
(Ankara'daki oylar, AS.) ... " aban Erik, ilerici basnn kendilerini tuttuunu, partilerin canlarn dilerine takarak altn, toplumcu vatandalarn alakasn baarlarnn olumlu nedenleri olarak zikrediyor.

Trkiye' de Sol Hareketler\ 317

Olumsuz nedenler de

paraszlk, halkn

bilmeden

duyduu

sosyalizm

dmanl' dr.

Tark Ziya Ekinci: "TP (Diyarbakr' da) bekledii oyu alamam

Bunun iki nemli nedeni vardr: Birincisi, mahalli tekilattaki eleman noksanldr ... ikinci nokta ise, para konusudur ... Eksik propagandaya ramen, T..P. Diyarbakr' da daha ok kylerden oy ald. Aydn evrelerden aldmz oy oran kye gre yzde lO'u gemedi. Aydnlar T..P.'ne yaknlk gsterdiler, fakat kar partilerin kesif propagandalaryla tereddt ettiler, ou da bu tereddt sonucu sandk ba
na gitmedi. Propagandalar srasnda C.H.P. ve Y.T.P., T..P.'ne kar
hcuma gemediler. AP. ve C.K.M.P. ise ak-kapal olarak sk ve id
detli propaganda yaptlar. Diyarbakr'daki bir C.K.M.P. aclaynn ifadesiyle C.K.M.P. 75 bin liray sadece T..P.'ne kar harcad."
Ali Karc: "Trkiye i Partisi'nin ald sonu tek kelime ile fevkaladedir. Trkiye i Partisi, paraszlk, her trl maddi imkanszlk
iinde mcadele ederken; br yandan tm partilerle de mcadele etmek mecburiyetinde kalmtr." Ali ~arc bundan sonra Trkiye Komnist Partisi'nin "Bizim Radyo" dan okunan "Seim Bildirisi" (17 Haziran 1965)'ne uygun olarak, AP'nin seim taktii ile, Hitler'in iktidara
geiinden nceki seimi kyaslyarak yle diyor: "AP, 10 Ekim seimlerine Bitleri iktidara getiren 5Mart1933 seimlerinin ruhi havas iinde balad ve ayn hava iinde bitirdi. Hatrlarsnz, Hitler, Bankerleri,
sigortaclar, fabrikatrleri, byk sanayicileri ve Alman iilerinin nefret ettii Kmr Kral Emil Kirdorf, elik kral Fritz Thyssen ve Albert
Vgler, Krupp gibi kmr, elik krallarna dayanarak bu seimlere girmiti. Adalet Partililer de, byk sermaye gruplarna dayanarak seim
propagandalarn yrttler". "Bizim Radyo"nun Trk komnistlerine takdim ve tavsiye ettii seim taktii AP'nin faist olduu ve buna
kar cepheleme idi. Ali Karc, CHP ilericilerinin "Trkiye i Partisi,
karde partisidir" sloganlarnn da kendilerine oy kaybettirdiini iddia
ediyor. "CHP bu slogan, TP'ne kar bir phe uyandrd." Ali Karc'ya gre TP halktan iyi muamele grm. Halk kendilerine yle demi: "Ve unu da rahatlkla sylyordu 1969 seimlerinde AP'li olarak, CHP'li olarak yalnz TP'ne oy vereceiz ... "
Kemal Nebiolu: "Partililerin aldklar sonular partimiz ynnden nemli olmutur. Genellikle tekilatmz kademelerinde 15 milletvekili karm olmamz ilk gnlerde azmsanmsa da, gerekte genel
seimlP--e ilk giriimiz ve dier be partinin seimlere ~.adar takip etmi
oldukla mcadele gz nnde bulundurulduunda, bu sonucun byk bir baar olduu grlr ... Trkiye i Partisi'nin, die_ partiler
yanndaki durumu, bu seimler yakn istikbalde TP'nin iktidara namzet olduunu gstermesi ynnden nem tamaktadr."
tr.

3181 Aclan

Saylgan

Yusuf Ziya Bahadnl: "TP, Trkiye tarihinde "olmaz olur" yapmtr ilk defa ... TP'nin ilk seimde 15 milletvekili karmas byk bir
baardr. Dnya politika tarihinde de ... "
Yahya Kanbolat: "TP ikna edebilen kiilerden oy almtr. Gerek
CHP' den, gerekse AP' den oy aldmz eklindeki grler yanltr
(Hatay'da). Biz yllar yl srdrlp gelen vaadlerden, yalandan b
kan halkn oylarn, seim sandna ksknlerin oylarn aldk. TP,
Hatay il rgt 10 Nisan 1965'te,kurulmutur. Bu kadar ksa sreli bir
alma devresine ramen, alnan sonu ok iyidir. TP'nin, propaganda almalarnda gen yataki esnaflarla, tarm iileri ve rencilerin
geni destei alnmtr. Geim sknts eken ortayallar ise, TP'ne
kar daha tereddtl davranmlardr. ehirde de aydn kesiminden
oy aldk. Aydn oylar genellikle TP ve CHP arasnda blnd ... " Yahya Kanbolat, TP'nin CHP koltuunda bir parti olduu, erge birlei
lecei propagandasnn menfi tesirine dokunduktan sonra, seim propagandasnn sonlarnda CHP ile AP'lilerin mtereken TP'ne hcum
ettiklerini sylyordu.
Buraya kadar, TP milletvekillerinden bir ksmnn seimlerde
TP'nin baar konusundaki grlerini zetledik. Bu zetlerden anlalyor ki:
1- TP, birok yerlerde CHP' den destek grm, ama bu destek
TP'e akacak AB oylarn nlemekle olumsuz ynde bir gelime kaydetmitir.

2- TP mensuplarnn nikbin grlerine gre TP, 1969'da baa

greecektir.

3-TP'nin parlamentoya soktuu 15 oy, Trkiye ve hatta dnya(!)

iin nemli bir olaydr.
4- TP, fakir imkanlar ve aleyhte alan be byk siyasi grubun
faaliyetine ramen, parlamentoya 15 milletvekili sokmutur.
5- Bundan sonraki i, TP mensuplarnn almasna ve Abidin
Dino'nun makalesinde belirttiine gre bundan sonra yaplacak ey
kydeki imam-muhtar-aa genini amaktr.
6- TP, bir ksm yerlerde genellikle aydnlardan oy alm, bir k
sm yerlerded.e kylerden.
TP ilgililerinin grleri ile, TP'nin baz yerlerde ald fazlaca
oylar konusunda dndklerimiz arasnda paralellikler vardr. Mesela: Aydnlar, renciler ve bir ksm CHP oylar (Tahminen 100150.000) da TP'e akmtr. Nasl oy saladklar konusunda TP ilgililerinin fazla aklama yapmamalarn normal karlyoruz. Bu konuda
bizim de baz grlerimiz vardr. Yani, TP'nin baar sebepleri konusunda.
rencilerin kesif bulunduu yerlerden, TP lehinde oylar km-

Trkiye'de Sol Hareketler 1319

tr. Mesela, STE Talebe Yurdu'nda, stanbul' da en ok oy alan AP'nin

64 oyuna kar TP'nin ald oy: 208'dir. Beyazt'ta Kz Talebe Yurdu'nda kan 53 oy da TP'e aittir. TP, ii semtlerinde tam bir yenilgiye uramtr.
TP'nin Anadolu' dan ald oylara gelince ... Kylden gelen oylara komnizm, sosyalizm gibi szler messir olmamtr. eitli sebepler arasnda en ok dikkati eken, CHP'nin "ortann solu" politikasn
dan sonra bu milli partinin TP'e salad gelimedir. Din' de TP'nin
Orta Anadolu' dan oy almasna sebep olmutur diyebiliriz. Bilhassa, Sivas, Tokat, Amasya gibi illerde baz alevi kyleri TP'e oy vermilerdir.
TP, aleviler zerinde daha kolaylkla messir olabilmektedir. Ky Enstits meneli retmenler ile, dier bir ksm memurlar, mhendisler TP'nin gelimesine yardmc olmulardr. Bilhassa kr Ko, Federasyonuna mensup retmenlerin %60' TP'nin militanlar haline
gelmilerdir. Birok TP mensubu ilk gelimelerini CHP'li ve 27 Mays
taraftarl ile kamufle etmilerdir. Mterek oy pusulas ve radyo konumalar da TP'nin baarsn etkilemitir. milyona yakn transistrl radyonun Anadolu' da varl dnlrse, TP konumaclarnn
bir ksm halk zerinde etkili olduklar kabul edilebilir.

3201 Aclan

Saylgan

Onnc Blm

Dipnotlar

1- Hikmet Kvlcml, Osmanl mparatorluu Makedonyasnn Pritine kasabasnda dnyaya geldi (1902). 11Ekim1971'de Belgrad'da tedavi edilmekte
olduu hastahanede ld. Orhan Sudann (Sosyalizm Szl, 1976, s, 256258) verdii bilgiye gre, 1919 ylnda Ege' de balayan Kuvayi Milliye hareketine katlarak Yrk Ali Efe etesine dahil oldu. Aydn Cephesi ve ine
Kprsnde arpmalara katld, daha sonra da Kyceiz Kuvayi Milliye
Askeri Komutanlna atanarak cephe gerisinde hizmet grd. Ayni yllarda
Mulada kan Mentee gazetesinde yazlar yazd. Kurtulutan sonra stan
bul' da Vefa Lisesine yazld, 9. snftan (Lise I. snf) imtihanla Tp Fakltesine girdi. Tbbyeyi, askeri renci olarak okudu. rencilii srasnda sosyalizmle temasa geti. Aydnlk gurubu iinde devrimci faaliyete katld. 1925
ylnda Akaretler' de toplanan Trkiye Komnist Partisi II. Kongresine katl
d ve Genlik Kolu Bakan oldu. 1925 yl tevkifatnda tutukland. On yl krek cezasna arptrld. Af kanunu ile hapisten kt. 1927 ylnda yaplan tutuklamada aya mahkum oldu. Bunun ardndan, 1929 ylnda zmir' de yaplan geni tu.tuklamada drt yl alt ay onbe gne hkm giydi. Diyarbakr cezaevinden 1933 ylnda, Cumhuriyetin Onuncu Yl Dnm munasebeti ile kan af kanunu ile tahliye edildi. 1934 ylndan itibaren "Marksizm
Bibliyotek'i" daha sonra "Tarihsel Maddecilik Ktphanesi" ad altnda yayn faaliyetine giriti. "Trkiye i Snfnn Sosyal Varl", "Demokrasi:
Bugnk Trkiye Ekonomi-Politikas", "Emperyalizm: Geberen Kapitalizm", "nkilap Mnevver Nedir?" adl kitaplarn yaymlad. Gene bu yl
larda yazd ama yaynlamad "Frka ve Fraksiyon", "Taktik ve Strateji
Plan", "Burjuvazi, Proletarya, Kyllk", "Trkiye' de Milliyet-Krt Meselesi" adl incelemeleri vardr. 1938 ylnda Askeri isyana tevik suuyla a
lan "Donanma Davas"nda onbe yl ar hapis cezasna arptrld. 1950 y
lnda kan af kanunu ile tahliye edildi. 1954 ylnda Vatan Partisi'ni kurdu.
1957 tutuklamasnda iki buuk yl hapis yattysa da sonunda beraat etti. 1967
ylnda "Sosyalist" dergi-gazetesini karmaa balad. Dergi yedi say sonra yaynna ara verdi. 1965'lerde "Tarihsel Maddecilik" yaynlarna balad,
"Tarih Tezi"ni yaymlad. 1968 yl balarnda "sizlik ve Pahallkla Sava
Dernei" kurucu yeleri arasnda yer ald. 1970 ylnda, Trkiye solundaki
gncel meselelerle ilgili bir seri kitap yaynlad. Ayni yln sonbaharnda
"Sosyalist" gazete-dergisi yeniden kmaa balad (12 Mart Muhtrasnn
verilmesinden ve derginin yaymlanmas yasaklanana kadar). Sk Ynetimce aranmas zerine yurt dna kat (1971 Haziran). Ayn yln Ekim'inde
tedavi grd bir hastahanede, Belgrad'da prostat kanserinden ld.
2- Bknz., lhan Darendeliolu, a.g.e., C. II, s, 130-144; ve yine Bknz., Dr. Tevetolu a.g.e., s, 662.
3- 26 Ocak 1958 tarihli stanbul gazeteleri.
4- Dr. Alaeddin Tiridolu, 4 Aralk 1945, Komnizmi tel'in mitinginde devrin
tek Parti iktidar CHP mfettii olarak rol almt. Sosyalizm onun iin demokratik hedeflere ynelmi bir "iyi niyet", ama TKP iin mutlak "iktidar" idi.

Trkiye' de Sol Hareketler 321

5- Eylem dergisi, Kemal Slker, Trkiye i Partisi'nin Kurtuluu ve Baarl
Mcadelesi I, 15 ubat 1966, Nr. 28,
6- Bknz. Tayfur Ketenci, Trk Silahl Kuvvetleri ve Ar Sol, Ankara, 1971.
7- Mehmet Ali Aybar, 1910 ylnda stanbul' da dodu. Bir asker ailesinin ocuudur. Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra, stanbul Hukuk Fakltesinden
mezun oldu. Ayn fakltede Devletler Hukuku Doentlii yapt. 1945 yln
da CHP'nin tek parti idaresine kar muhalefete geen Ahmet Emin Yalman'n "Vatan" gazetesinde makaleler yazd. 1946 ylnda stanbul'da
"Hr" haftalk gazetesini kard. Sk Ynetimin bu gazeteyi kapatmas zerine zmire giderek "Zincirli Hrriyet" haftalk gazetesinde muhalefetine devam etti. 1949'da devrin Cumhurbakan nnye ve hkumetin manevi
ahsiyetine neren hareketten iki defa hapse mahkum edildi. 1950 ylnda Af
Kanunu ile hapisten kt. stanbul' da avukatla balad. 1 ubat 1962 tarihinde TP Genel Bakanlna getirildi. Evlidir ve bir ocuu vardr. T.B.M.
Meclisi Albm (10 Ekim 1965); Ant dergisi, 19 ubat 1967, Nr. 7 s, 10-11.
8- "Tarihimizde ... kurulan ilk Parti" sz 50 yllk TKP'nin inkar demekti ki,
sonraki blnmelerde bu husus nemli rol oynad.
9- TP'nin zmir l Bakanln yapt gnlerde, Avukat Nurullah Tuksavul,
M. Ali Aybar'n kendisine; "nn'nn hklmet ettii gnlerde sosyalist bir
partinin bakan olmaktansa, Menderes devrinde sosyalist bir partinin ba
kan olmak isterdim. Bu bana rahatlk verirdi" dediini anlatnt (1963).
10- Hilmi zgen, YN yazarlarndan olup, Trkiye' de sosyalizmin uygulan
ekliyle ilgili teklifleri iine alan drt kitabn mellifiydi.
11- Ksa ad ATA olan" Anadolu Trk Anonim irketi", Trkiye'nin en nemli milli petrol rafineri kurulularndan biriydi. 70'li yllardan, 1980 darbesine
kadar politik grevlerin merkezinde yer almtr.
12- Kanaatimiz odur ki, Prof. Ali Fuat Bagil'e asistanlk yaptktan sonra, Doent olan Mehmet Ali Aybar, TP mensuplar arasnda demokratik sosyalizme inanan, demokrasiyle birlikte sosyalizmi de savunan samimi tek liderdi.
TP'nin on yllk faaliyet sresinde ekoslovakya olaylar dolays ile Sovyetler Birliini tam bir liberal olarak eletirdi. Eer, Mihri Belli liderliindeki komnistlerin Aybar aleyhine srekli provokasyonlar olmasayd, parti iin
demokratik denge belki de sarslmayacakt.
13- Salon sosyalistleri konulu Metin Toker'in Sosyalist Kltr Dernei'nde verdii konferans. Bu Konferans muhtevas bakmndan sosyalistleri eletiren
bir karakterde idi. Metin Tokerle, Doan Avcolu arasnda ideolojik bir yaknlk sz konusu deildir.
14- Yn, Derg., Sosyalist Gerekilik, Doan Avcolu, Nr. 39,
15- Sosyal Adalet, Derg., Nr. 12.
16- Bilindii gibi SSCB komnist olmasa da anti emperyalist ve anti feodal cephelere daha fazla yaknlk gstermektedirler.
17- 10 Haziran 1965 tarihli "Bizim Radyo" yaym.
18- Bu bildiri 17 Haziran 1965 ve sonras tarihlerde "Bizim Radyo" tarafndan
yaymland.

19- Yn, Derg., 13

Austos,

1965, Nr. 124,

3221 Aclan Saylgan

20- Suphi Baykam daha sonraki aylarda politikadan ayrlm ve byk bir holdingin bana geerek kapitalist olma yoluna girmi, nl ressam Bedri
Baykam'n babasdr.

21- Ulus gazetesi, Eyll veya Ekim 1965.

22- Yn, Derg., 26 Kasm 1965, Nr. 139,
23- bid.
24- Sosyal Adalet, Derg., Kasm 1965, Nr. 20,
25- bid. Abidin Dino, "Romantizm - Gerekilik"

Blm.

1960' dan Gnmze Trkiye

Komnist Partisi

Cepheleme

Gayretleri Ve Organizasyonlar

1960, 27 Mays'ndan sonra Trkiye Komnist Partisinin ve onun le-

gal parti ve yan kuvvetleri olan derneklerinin cepheleme politikasnda,

belli bir taazzuv gze arpmamakta, eitli kw-ulular birletirici bir gr'.ile, uzlam, bir tek kurulu iinde toplanamamaktadr. Bununla birlikte, birok ayrlklarn nedeni, gayede deil teferruattadr. Bu teferruat
far~lar zerinde durmak konumuz olmad iin, zerinde durmayacaz. Ama iki grup komnistin, aralarndaki taktik ve stratejik bakalkla
ra dikkati ekmeden, ne "Yn" dergisinin ortaya att "Milli Kurtulu
Cephesi" hareketinin anlalmasna, ne bir ara yle bir yarahlmak istene: Trkiye i Partisi'nin "Milli Cephe"sinin gayesini kavramay ne
de, Trkiye Komnist Partisi'nin bilhassa Harici Bro' sunun yaratmak
istedii "Milli Demokratik Cephe" fraksiyonunun gtt gayenin
renilmesine imkan yoktur. Onun iin esas konuya girmeden bir ksm
an sol (komnist) dergi ve gazetelerin taranmasndan, Trkiye i
Partisi, Sosyalist Kltr Dernei ve baz genlik teekkllerinin bildirilerinden, lider ve mensuplarnn beyanlarndan elde ettiimiz ipularn
ve komnist faaliyetin reddedilmez belgeleri olan Tek Cephe motiflerini tahlil szgecinden geirmek faydal olacaktr.
Tek Cephe programn uygulayacak olan kadrolarn, basndaki
belgelerini tetkik ettiimiz zaman, komnistlerin kendi aralarnda da
bir i mcadelesinin olduunu grmekteyiz. Bu mcadelenin zellii
gaye farkna deil, taktik ve strateji ayrl zerine bina edilmitir.
'946 ylnda olduu gibi, bugn de suyun yznde birleik sosyalist
cephenin (Tek Cephe) liderliini hangi zmre veya snfn yapmas
meselesi, balca tartma konusu olmutur.1 Gemi yllarn olaylarn
dnrsek ve elimizdeki belgelerin tahlilini yaparsak, komnist hareketin bugn i bnyesindeki sava temsil eden balca iki grubun, Trkiye i Partisi ile (TP), "Sosyalist Kltr Dernei" ve "Yn" etrafn
da kmelenenler olduunu mahade ederiz. Bu iki grup, hem kendi

3241 Aclan

Saylgan

iinde, hem de dar ile kesif bir mcadele yapmakta, bunun yan sra
da adm adm mstakbel bir sosyalist ihtilalin, hkumet darbesinin
kadrosunu Tek Cephe sloganlar etrafnda tekilatlandrmaktadr.
TKP'nin lider kadrosunun, taktik ve stratejisini onlarla ayn paralelde taassupla uygulamak isteyen tekilat, Trkiye i Partisi' dir.
Trkiye i Partisi'nin Tek Cephe konusunda savunduu ilkelerin, komnist radyolarda okunan Trkiye Komnist Partisi (TKP) bltenleri,
bildirileri arasda bir yaknlk vardr. Ve bu belgeler, Trkiye i Partisi'nin baz olaylarda susmas, baz olaylarda (mesela Kbrs konusunda) Sovyetlerle ayn paralelde fikir deitirmesi hareketlerinde sahip
olduu disiplini aklayc niteliktedir.
Trkiye i Partisi ile, gemite (1946) Trkiye Komnist Partisi'nin legal vehesi olan "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"
(TSEKP)'nin ilkeleri, taktik ve stratejileri arasnda bir ayniyet maha
de edilmektedir. 1946 ylnda ksa bir sre faaliyet gsteren Dr. efik
Hsn Demer liderliindeki TSEKP, Esat Adil Mstecaplolu'nun
Trkiye Sosyalist Partisi'ne (TSP), TP'nin "Yn" ve "Sosyalist Kltr
Dernei"ne (SKD) kar yrtt sulama kampanyasn amt.
Aradaki fark, 1946 kampanyasnn daha krc, sert ve sekter oluu entellektel nitelikten yoksun bulunuu, tahlil zelliinin olmay idi.
Bugn ise daha yumuak, daha uzlatrc tartmalar yaplmakta, entellektel nitelik ar basmaktadr. yle zannedilir ki, komnistlerin
gnmzdeki i savalarnn kkleri, 1927 komnist tevkifatnda patlak veren Merkez Komitesi iindeki ihtilafa kadar dayanr. evket Sreyya (Aydemir) ve bir ksm arkadalarnn gelitirdikleri revizyonist
akmn "Yn" ve SKD etrafnda kmelenenleri etkiledii mmkndr.
Fanatikler grubunda toplayabileceimiz TP tekilat (Doan Avcolu bunlara dogmatikler diyor), 1946'da TSEKP gibi tek ilerici rgtn, yani tekilatn ciddi sosyalist hareketin kendileri olduunu sylemekte, ideologlar aracl ile, demelerle, bildirilerle ve kendilerine
bal gazete ve dergilerle fikirlerini yaymaktadrlar.
TP'nin Tek Cephe 'nin kuruluunda ileri srd zerinde tart
may dahi kabul etmedikleri teklif; i snfnn nderlii meselesidir
ki, gizli Trkiye Komnist Partisi'nin "Tekilat Prensiplerinde" bu hususta sarahet vardr.
1946'da bu nderlik motifi, ii snfnn ancak TSEKP'nin temsil
ettii eklinde yaylyor, Trkiye Sosyalist Partisi'nin kendi kendini
feshedip, TSEKP'ye iltihak etmesinden baka kar yol bulunmad
tavsiye ve telkin ediliyordu. Hatta o sralar, TSP'nin Samsun l Tekila
tnn kendi kendini feshedip, TSEKP'ne iltihak, komnistlerce bir zafer kabul edilmiti. Behice Boran, Mehmet Ali Aybar ayn yolu takip etmi, ilki "Vatan" gazetesinin 1962 yllarnda km nshalarnda

Trkiye'de Sol Hareketler 1325

"Yn"clerin SKD etrafnda kmelenenlerin TP'ne girmelerinin art olduunu yazmlardr.

Revizyonistler diye isimlendirebileceimiz YN'cler,
SKD mensuplar ise yine ii snfn esas almakla birlikte,
iinde bulunduumuz sosyal ve psikolojik artlar muvacehesinde, nder kadronun Aydnlar olmasn savunmakta ii
snf nderliinin bugn iin en nemli bir mesele olmad
n ileri srmekteydiler. Bu temay eitli makalelerinde ak
layan Doan Avcolu "Yn" dergisinde (17 Haziran 1966,
Nr. 168) bu konuda yle demektedir: "nc ii snf deil,
ii snfnn ncs olan partidir. i ve kyl olmak, Partinin ynetiminde en ufak bir imtiyaz salamaya yol amaz.
Partide ilerlemeyi mmkn klacak tek l yenin sosyalistliidir.
Sosyalist iin, ii veya kyl olmak zorunluu yoktur ... "
Mahiyeti itibariyle 1946 ile 1962 - 1966 arasnda da bir paralellik
vardr. 1946'da bu mesele, Dr. efik Hsn Demer grubu ile, Esat
Adil Mstecaplolu grubu arasnda, i Sendikalarnn kurulu ek
linde tecelli etmi, Esat Adilciler, Sendikalarn Trkiye mikyasnda yukardan aaya, Dr. efik Hsn Demer taraftarlar ise i Sendika-

Solda taktik ve stratejik

adan ortaya kan fikir
ayrlklarnn banda,

"Yncler" alarak bilinen

"Yn Dergisi" evresinde
rgtlenen ve banda da
Doan Avcolu'nun
bulunduu fraksiyon

geliyordu

larnn aadan yukarya kurulmas gerektiini savunmulard.

olan "Sendika" gazetesinin 31 Austos 1946 tarihli

Dr. efik Hsn unlar yazmt:
"ehirlerde istihsal, iletme ve meslek sendikalar -Bunun yan sra
Sendikalar Birlii- Ve Trkiye mikyasnda kurulacak Sendika Federasyonlar- Ve sonradan bunlar birletiren Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu tekil etmeli ... "
Meselenin z, gene aydnn nderlii - ii snfnn nderlii atmas idi. Esat Adil, sendikalarn yukardan aa
ya kurulmasn teklif ediyordu.
Komnist faaliyet, Trkiye' de bilhassa 1946' dan sonra
legale kt zaman, SSCB konusunda temkinli davranmakta idi. TSEKP'nin be, alt aylk legal faaliyeti esnasnda SSCB
konusunda vc szler, yazlar sylenmemi, yazlmam
t. Trkiye i Partisi de, ayn temkini rnek almtr. Dnya
siyaset meydannda SSCB'ni, Kzl in'i temkinli bir ekilde
vmekten ibaretti. Sosyalistlerin tutumu, TP sorumlularnn
resmi beyanlarnda, Partilerinin komnist partisi olmadn
sylemekle yetiniyorlard. Mesela 1966 ksmi senato seimlerinde radyoda propaganda konumas yapan etin Altan' TP'nin ko- Solyaynlariindeetkinbir
baka yayn organ "Ant"
mnist parti olmadn, komnistlerin kyl ve ii ittifak ile ihtilat dergisiveaynadla
anlacak olan "Antlar"
sonucu iktidar almak isteyen parti olduunu, kendilerinin ise ii Vt' olacaktr
kyl ittifak sayesinde ihtilalsiz, seim yoluyla iktidar alacaklarn
TSEKP'nin

organ

nshasnda imzasz bamakalede;

3261 Aclan

Saylgan
sylemitir. Bilindii

"Bar iinde bir arada

yaama" politikas,

parlamenter mcadeleyi
ngryordu ve bu politika
l 935'te Komntern
kararyla alnmt

gibi, Sovyet Blokuna bal komnist

partileri, Sovyetlerin Avrupa' daki Coehistancepeacifull (Bar inde Bir Arada Yaama) politikasna bal olarak, imdi
lik ihtilalci hareketler yerine, parlamenter mcadeleyi ngrmektedirler. Nitekim 1965 ylnda Moskova'da toplanan Avrupa Komnist Partileri liderleri bu politikay, Komnternin
1935 ylndaki VII. Kongresini anarak teyit etmilerdir.
1946'da da TSEKP mensuplar arasnda TKP'nin perde
gerisinde kald legaldeki asl kadronun TKP'nin kontrolnde bulunduu, TSEKP'ne TKP'li olmayan sosyalistlerin de
alnd ifade edilmekte idi. TP ise, resmi beyanlarnda TKP
olmadn sylyordu. Yani onlara gre Trkiye dahilinde
bir gizli komnist partisi yoktur. Mehmet Ali Aybar bu konuda alayl
bir beyanat da vererek, varsa Amerikan polisleri ile, Trk polisleri bu
tekilat bulup karsn demekteydi. TP bugne kadar ara sra komnist partisi olmadn sylemitir ama, komnizme kar olmadn
aklamamtr.

Revizyonist grup ise (Yncler ve SKD); 1946'dan farkl ve daha

temkinli bir davranla, Trkiye'nin kapitalist metodla
kalknd takdirde, komnizmin doacak snf atmasndan yararlanacan, "oysa kalknmada tek metod sosyalizm" yolu seilirse, buna
meydan verilmeyeceini ileri srerek, ilk merhalede sosyalizmi bir emrivaki haline getirmek istiyorlar. Bu davranta tereddt iinde olan
Atatrk - Milliyeti gruba 27 Mays'n tasfiye edilmi veya ibanda
ki istikametsiz kadrosuna, muhalefet partilerinin ve bilhassa baz liderlerin evresinde toplanm Devleti grl kimselere bir eit bask havas hakimdir. Denmek isteniyor ki, eer tek metod sosyalizmi semez,
kapitalist bir iktisat sisteminde srar ederseniz, snflar arasndaki uurum derinleecek ve korktuumuz snf atmalar, kavgalar balaya
caktr. Bundan yararlanacak olanlar komnistlerdir. "Yn"clerin ba
ideolog'u Doan A vcolu'nun itimat telkin edebilmek iin baz yazla
rnda (komnizme karyz) mealinde ibareler kullanmas ilgi ekicidir.
Bu neriyatta yeri geldike komnizme kart olu bildirilmekte birlikte, bu kartln gerekleri ile ilgili ne ufak bir neriyat yaplm, ne de
fiili bir harekete teebbs edilmitir. Aksine, genellikle komnizmin btn kamuflaj metodlarndan yararlanlm, TP'ne paralel olarak daha
ayr unsurlardan meydana gelen Tek Cephe kadrosu kurulmak istenmi, bylelikle, "komnizme karyz" sznn TCK'nn 141. ve 142.
maddeleri iin kullanld anlalmtr. "Yn" dergisine, Amerika' dan
gnderilmi bir yaz da (Edebiyat doktoru lhan Bagz tarafndan) milliyeti ve muhafazakar grubun iktisatlarn ve sosyologlarn henz
bulamadklar gerekesi ile, bu grubun da sosyalizme kazanlmasnn
geni grl,

Trkiye'de Sol Hareketler l 127

mmkn olduunu bildirmesini, YN kayd ihtiyatla sayfalarna alm, derkenar bir notla yazdaki fikirleri kabul etne
diklerini, ancak sahibini ilgilendirebileceini belirtnitir. Keza, evket Sreyya Aydemir'in (Trk Sosyalizmi) tezine sayfalarnda yer verdii halde, mteakip nshalarnda fanatik ve
taktiki bir marksist olan Prof. Sadun Aren vastasyle sert bir
ekilde sosyalizmin TEK'liini savunmutur. YN'n ve
SKD hareketinin 1946 revizyonistlerinden fark entellektel
ho grne sahip olulardr.
1960'tan sonra belli bal Cephe politikas, "Yn" ve
SKD'nin nclnde legal olarak ortaya atlan "Milli Kurtulu Cephesi" dir. Bu cephe, bir ksm siyasi partilerin sol kanat mensuplarn, bir ksm senatrleri iine almakta, asl kuvvetini dE
dayand genlik kitleleri arasnda bulmaktadr. Haftalk "Yn" dergisi, gerekten sistemli bir mcadele ile "Milli Kurtulu Cephesi"ni uygulayabilmekteydi.
"Yn" dergisi 12 Eyll 1962 tarihli 39. saysnda, Doan Avcolu
imzal "Sosyalist Gerekilik" isimli bir makale nerediyordu. Gerekte bu, Moskova hattnn dnda kurulmu olan bir "Milli Kurtulu
Cephesi"nin program ve nasl tekil edileceini bildiren talimat idi.
Doan Avcolu Cepheleme konusunda unlar yazyordu:
"Nere deyiz?
"Gnmzn en nemli konularndan bir sosyalizmin nasl ve hangi
kuvvetlere dayanarak gerekletirilebilecei meselesidir.
"Bu konuda doru bir hkme varabilmek iin, sosyalist teorinin
altnda memleketimizin hangi iktisadi gelime safhalarnda bulunduu
nun tayini lzumludur:
"Atatrk' n nderliinde siyasi bamszln elde eden Trkiye,
Cumhuriyetten sonra iktisadi bamszln gerekletirmeye ynelmitir.
Yabanc irketlerin milliletirilmesi ve devletilik politikas iktisadi bam
szl salama yolunda atlm admlardr. Ne yazk ki, bu yolda tam bir
baarya ulalamamtr. Sanayileme hareketi ok ufak apta kalm, kalknmamzn temel art olan demokratik bir tarm ihtilali yaplmam bu
yzden sosyal yapda ilerici kuvvetlerin lehinde nemli bir deiiklik olmamtr. 2
"kinci

Dnya Sava'ndan sonra, bu politika terkedilmi, Trkiye'nin

zengin kapitalist memleketlerin ltuf ve itahlarna terkedilmi
tir. Atatrk devrinde yabanc irketleri devletletiren Trkiye zel yabanc
sermayeyi ekebilmek maksad ile Amerikal uzmanlarn tavsiyesi Yabanc
Sermayeyi Tevik Kanunu, Petrol Kanunu gibi tavizkar kanunlar kartm,
Amerikan ve Alman hkumetleri ile yabanc sermaye iin zel garanti anlamalar imzalanmtr. Bu iki anlama bir cins kapitlasyon saylabilir.
gelimesi

evket Sreyya'nn,

Mustafa Kemal'le
anlatktan sonra
yaynlad "Kadro" dergisi,
adyla birlikte bir dneme
damgasn vurarnk olan
"Kadrocular" olarak
bilinecektir

3281 Aclan

Saylgan

"Atatrk'n izdii politikadan yzseksen derecelik bir dn yapl

mas, yava yava gelien yerli burjuvazinin devlet zerinde az ok bir hakimiyet salamas kadar, zengin kapitalist memleketlerin, askeri ve iktisadi yardmlar, kendi iktisadi istemlerini ihra etme vastas olarak kullanmalarnn sonucudur. Gerekten d yardm, byk monopollere avantajl
pazarlar salamaya ve Trkiye' de de monopollere tabi bir burjuva snfn
gelitirmeye ynelmitir. Byle bir burjuva snfnn mevcudiyetinin, Trkiye'yi kapitalist aleme zincirleyecei ve onu sosyalist akmlardan koruyaca mit edilmitir. Memleketimizdeki baz yabanc evrelerin bir ara sosyalizme kar, dinden de medet umduklar hatrlanmaktadr.
"Kennedy'nin "Yardm alan memleketler istedikleri gelime sistemini
seebilirler" demesine ramen, bat yardmnn hedeflerinde en ufak bir deiiklik yoktur. Devlet teebbslerinin tasfiyesi, yardm verenlerin fi~ridir.
Karlk paralarn nemli ksm, yabanc monopollerle ibirlii halinde bulunan yerli firmalarn gelimesine harcanr. Yabanc firmalar, hkumetlerinin de destei ile konsorsiyomun yapaca yardmdan aslan payn almak
iin imdiden faaliyete gemilerdir. Trk ve Amerikan hkumetinin sala
d paralarla kurulan Ereli Demir-elik ve byk irkete adeta hediye
edilmitir. CHP programna aka aykr olan bu durum, 1962 Trkiye' sinde ok tabii saylmaktadr. Ortak Pazar'a katlma gayreti, Trk ekonomisini,
milletleraras kapitalizmin ve monopollerin mutlak hakimiyeti altna sokacak bir teebbstr. Bylece Trkiye yava, israfl ve adaletsiz olan kapitalist gelime yoluna srklenmi, milli ekonomi istismarcs monopollere
peke ekilmitir. Bugn milletleraras alanda, eit artlarla ibirliine dayanan, Atatrk'n arzulad ekonomik bamszl gerekletirmekten
ok uzaz. Trk ekonomisi, ak ekilde sermayeye tabi klnmtr.
"Bu gelime Trkiye'de sr'atle bat tipi burjuvazi yaratma istidad
gstermektedir. Politik hayatmzda nfuzunu gittike arttran byk burjuvazi, yeni tip bir smrgeciliin memleketimizdeki temsilcisi haline gelmektedir.
"Ortaa kalntlarndan henz kurtulamyan memleketimizde feodalite byk burjuvazinin mttefikidir. Byk burjuvazi feodalite ile yapt
ibirlii sayesinde siyasi partilere ve seimlere rahata hakim olabilmektedir. Rotatif ve ilanlar vastasyla, basnn bir ksm onun trksn alan
organlar haline gelmitir. Memleketimizdeki geleneksel dmanl ve komnizm korkusu da byk burjuvazinin ilerici kuvvetleri susturmasn ve
yeni yeni uur kazanan halk ynlarn uyutmasn kolaylatrmaktadr.
"Bu durum, memleketimizin demokratik gelimesini nlemekte, e
kilden ibaret bir demokrasi, feodalizm ve emperyalizmin saltanatn gizleyei: bir paravana olmaktan teye gidememektedir.

Ne Yapmalyz?
"zetlersek, memleketimiz ne ortaan, ne de emperyalizmin hakimiyetinden kurtulamamtr. Atatrk'le balayan Milli Kurtulu Hareketi

Trkiye' de Sol Hareketler 1329

tamamlanamamtr. Trkiye bugn birok az gelimi memleket gibi, milli kurtulu hareketi safhasnda bulunmaktadr. Bu hareket baarya ulamadka, demokrasi ve sosyalizm yolunda ilerleme kaydetmek mmkn deildir. Sosyalizme giden yol, Milll Kurtulu Hareketlerinden gemektedir.
"O halde, sosyalizmin bugn temel meselesi, anti emperyalist ve anti
feodal mcadeledir. Bu mcadelede ii snf yalnz deildir. Mcadele
btn demokratik ve vatansever kuvvetleri ilgilendirir. Atatrk devrini
yaam, devlet geleneine sahip Trkiye' de anti feodal ve anti emperyalist mcadele, btn sosyal gruplarda yank bulacaktr.
"Bu safhada hedef, eit artlarda milletleraras ibirliine dayanan ekonomik bamszln salanmas, kylleri tabi vatandalar olmaktan ka
racak ve onlar tekilatlandracak ve uurlandracak ekilde toprak reformunun gerekletirilmesi (buna demokratik zirai ihtilal de diyebiliriz) ve Anayasaca tannan hak ve hrriyetlerin gerekletirilmesi ve korunmasdr. Mcadele, bu ana fikirler etrafnda yaplmal, her trl dogmatizmden ve ayr
ca dnceden syrlarak toplumun btn tabakalarnda yer alan milliyeti
ve demokratik kuvvetlerin bir araya getirilmesine allmaldr. Milli Kurtulu veya lericiler Cephesi ismini verebileceimiz bu geni grubun birbirlerine benzeyen muhafazakar partilerin karsna dikilmesi, bugnn en
nemli meselesidir. "CHP ve CHP'ye kar olanlar" gibi sun'i bir blnmenin yerini, gerek bir ayrlma olan lerici-Gerici blnmesi almal, bugnn
muhafazakar siyasi partilerin iinde yer alan ilerici kuvvetler, gerek yerlerini bulmaldr.

Nasl Yapmalyz?

"Bylece bir Cephe nasl kurulabilir? Buna cevap verebilmek iin

memleketimizdeki eitli sosyal kuvvetlerin durumunu ve davranlarn
gereki bir adan incelemelidir. Bu, uzun aratrmalara ihtiya gsteren
bir almadr. Biz, burada bir balang tekil etmek zere ok sathi ekil
de de olsa meseleyi incelemeye alacaz.
i ve Kyl
"i snfnn, sosyalist mcadelenin n safnda yer ald aikardr.

i snf dinamik, tekilatlanmas kolay ve durumu itibariyle ilerici bir sosyal

gruptur. Yalnz uzun yllar faist bask altnda tutulan iilerimiz, yeni yeni
uurlanmakta ve tekiliitlanmaktadr. Bu uyan hzlandrmak iin her trl
gayret gsterilmelidir. Fakat bu gayret ii hareketinin henz balang safhasnda bulunduumuz gereini unutturmamal, sendikaclmzn bir r
pda onbe yllk alkanlklarndan kurtulmas beklenmemelidir. Bu sebeple, snf nderlii davas bugnn meselesi olarak ortaya atlmamal, sosyalistler birletirici ve toplayc olmaya dikkat etmeli ve bu yolda fedakarlktan
ekinmemelidir. Snf nderlii meselesini, sanki bugnn en hayati meselesiymi gibi her eyin stnde sayan bir davran, sanrz ki, eitli sosyal

330 1 Aclan

Saylgan

gruplarn

psikolojisini gznnde

tutmad

iin hi

deilse

taktik bakmn

dan hatal olmutur.

"Bunun yan sra, Trkiye' de nfusun yzde yetmi beinin kyl olduu gerei akldan karlmamaldr. Memleketimizde ancak, ii ve kyl ittifak kuvvetli bir halk hareketinin temelini tekil edebilir. Yalnz kylerin uzakl ve dankl geleneksel muhafazakarlk, aa, tefeci ve arac
hakimiyeti, kyllerin uyanmas ve tekilatlandrlmasn son derece gletirmektedir. Fakat baka az gelimi memleketlerde yaplan denemelerin
de gsterdii zere, bu, almaz bir engel deildir. Aa, tefeci ve eitli araclar siyas bir g olarak tasfiye edecek ve kyly tekilatlandracak e
kilde bir toprak reformu, Ky Enstitleri tipi ilerici ve geni bir eitim hareketiyle birlikte yrtld takdirde, kylnn ksa zamanda uyanmasn ve ii snfnn yannda ilerici bir g olarak yer almasn salayabili
riz. Bu tip bir toprak reformu ve eitim hareketi, ii ve kyl hazrlayacak
ve memleketimizde, demokratik ve kapitalist olmayan gelime yolunu kesin ekilde aacaktr. Bu sebeple toprak reformu ve ilerici bir eitim hamlesi, ekonomik bamszln yan sra, sosyalist mcadelenin temeli olmal
ve bunun iin btn gerek vatanseverlerin destei aratrlmaldr.
Aydnlar
"Aydnlara kar

bugn memleketimizde, olduka hakl bir phe ve

toplumda her kapnn ak olmas, yksek
burjuvalarn bile sosyal orijinlerine bakmakszn onlara kz vermesi, bir
sosyal grubun mcadele gcn zayflatmaktadr. Esasen gittike de demokratik olmaktan uzaklaan eitim sistemi dolaysiyle, aydnlarn nemli bir ksm burjuva ailelerden gelmektedir. Bununla beraber, iktisadi' anlamda bir snf olmayan aydnlarn nemi:i kimse inkar edemez.
"Milli Kurtulu Hareketi safhasnda, mcadelenin ideolojik alanda
szcln, istesek de istemesek de aydnlar yapacak, gerekli kadroyu
geni lde onlar salayacaktr. Bu konuda her trl r"omantizmi, aydn
sosyalizmi gibi ocuka ktlemeleri brakarak, gerei olduu gibi grmeliyiz.
"Trkiye retmeniyle, subayyla, memuruyla, fakir ve orta snflar
dan gelme nemli bir aydnlar grubuna sahiptir. Bu Atatrk vatansever
aydnlarn, Milli Kurtulu Cephesi'nin gayelerini benimsememeleri iin
bir ciddi sebep yoktur.
gvensizlik

vardr. Aydnlara

Genlik
"Ayrca bir sosyal snf tekil etmemekle beraber, aydnlar gibi genlik de dinamik ve ileriye dnk bir kuvvet olarak, ekonomik, bamszlk
ve demokrasi mcadelesinde nemli bir rol oynamaya namzettir. 27 Mays' ta gericilerin karsna messir ekilde ilk dikilenlerin genler olduu
unutulmamaldr. Genlii kazanan bir siyas hareket yenilmez bir kuvvettir ve genlik ilericilerin tabii mttefikidir.

Trkiye'de Sol Hareketler 1331

Ordu
"Fakir ve mtevazi ailelerden gelen ordu, Trkiyemizin ileri hamlelerinde dayanlacak en salam kuvvetlerden biridir.
Memleketimizin Batlatrna hamlelerinde Ordu, daima ilericilerin safnda yer almtr. Bugn de ilerici kuvvetlerin, Anayasa' dan da kuvvetli teminat Ordudur. Ordu, elbette ki, gnlk
politika dndadr ve dnda kalmaldr. Bu durum, Ordunun
Milli' Kurtulu Cephesinin en gvenilir manevi' desteklerinden
biri olduu gereini deitirmez.
"Baz ilerici aydnlar, Ordumuzu Bat ordularndan ayran
bu temel fark grmemekte srar etmektedir. Buna sebep, Bat' dan aktarna dnceler olsa gerektir. Gerekten Bat' da ordu,
burjuvazinin tam bir aleti olmutur. Bat burjuvazisi, kendi ocuklarm asker yapm, onlar snf menfaatlerini koruyacak ekilde yetitirmi ve askerlik mesleini ii ve kyl ocuklarna kapamtr. Bu sebeple, Bat' da
ordu daima gerici kuvvetlerin safnda yer aln, haklarm arayan iilerE
kurun yadrmtr. G. Amerika' da da durum ayndr. Trkiye' de ise halktan km Atatrk bir Ordu vardr. Bu orduyu, hakim snflarn elinde
itaatkar bir alet olarak dnmek byk bir hatadr.
"Ortadou memleketlerinde de durum pek farkl deildir. Ordunun
mutlaka faizm getireceini ileri srenler her eyden nce Nasr denemesini aydnla kartmaldrlar. Kral Faruk'u deviren Cemal Abdl Nasr
ve Msrl gen subaylar, balangta bir cins faist idare kurmulardr.
Gen subaylarn ilk yaptklar icraat, iileri asmak olmutur! Yalnz memleketi ileriye gtrme ateiyle yanan gen subaylar, baz zikzaklardan sonra, halk kitlelerinde ok byk bir tazyik gelmedii halde, sosyalizme ynelmilerdir. Nasr, feodaliteyi ve burjuvaziyi siyasi ve iktisadi g olarak
tasfiye etmi, bunlarn yerine ii ve kyllere dayanma zaruretini duymutur. Bakan Nasr'n bu yaz aklad program olduka ileri sosyalist
programdr. Bu deiiklii nasl izah etmeli? Ordu ve faizm kelimelerini
ayn anlamda kullanmaya tene grnenler her eyden nce bu soruyu cevaplandrnaldr.

Burjuva
"Burjuvazi, byk burjuvaziden ibaret deildir. Burjuvazi iinde de eitli tezatlar ve menfaat atmalar olabilir. Mesela toprak aas, sanayici ve
ithalatnn nenfaatlar birbirinden farkldr. Halen memleketimizde en
kudretli grup olan ticaret burjuvazisinin, sanayi ve ziraat alannda salad
ezici hakimiyet, i ve aile ittifaklar, bu tezatlarn byk lde aa k
masn nlemektedir. Fakat yakn bir gelecekte d ticaretin liberasyonu
Mterek Pazara (Ortak Pazar) giri ve sanayiin gelimesi bu tezatlar art
rabilir. Sanayi konsantrasyonu byk ve kk sanayi arasnda menfaat atmalarna yol aabilir. Bu sebeple, burjuvaziye kar taknlacak tutum dik-

Trkiye' de sosyalist bir

devrim iin olduu kadar,
cuntac subaylar iinde
Msr' da devrim yapan gen
subaylar ve Albay Cemal
Abdnnasr rnek olacaktr

))21 Aclan

Sosyalist Kltr Dernei

bnyesinde, Milli Kurtulu
Cephesi deiik
aydn
kitlelerine
ynelmiti.

Bu~lar ara~nda 1960

htlalnn ande gelen
isimlerinden biri.olan
Numan Esn de
bulunuyordu

Saylgan

katle incelenmeli, onu bir blok olarak karya almaktan

imkan nispetinde kanlmaldr. Bir ksm sanayici, d
ticaret serbestisi isteyen ithalatya kar milli sanayii
gelitirmek isteyen milliyetilerin yannda pekala yer
alabilir. Kk sanatlar iin de durum farkl deildir.
Politika, bu ihtimalleri gznnde tutarak hazrlanma
l, btn burjuvazinin, byk burjuvazinin etrafnda
kenetlenmesi nlenmelidir.
"zetlersek memleketin bugnk iktisadi geli
me safhasnda sosyalizm yolu, demokratik Milli Kurtulu Hareketi'nden gemektedir. Sosyalistler her tr."
l dogmatizmden ve ayrclktan syrlarak toplumun
.

etl snflarnda mevcut, gerek demokras tara tar vatanseverler toplak 1 M'll'
Kur tulu Cep h es.,n. gere kl e t"rmeye a 1na1 d r. "
yab'l
ece o an

"Yn" dergisinin ortaya attg~ bu program etrafnda sosyalistler ve
komnistler birtakm aitasyonlar yarattlar. Bunlardan en nemlisi 1 Nisan 1964'te "Kzlay Genel Merkezi"nde tertip edilen "Gericilikle Sava"
toplantsdr. Yukardaki belgede de grld gibi "Milli Kurtulu
Cephesi" ksr Parti ekimelerinin "lericilik - Gericilik" savana dnmesini istiyordu. Bu amala hareket ederek, 33 dernei toplantya
ardlar. Fakat toplantya 24 dernek katld. Tahsin Banguolu (Halkevleri genel bakan), Mehmet zgne (Tabii Senatr), Mustafa zen
(Atatrkler dernei bakan), toplantnn gayesini sezerek, ilk reaksiyonu gsterdiler ve oturumu terkettiler. Bu kimselerin sert k kar
snda, komnist veya sosyalist olmayan dernekler de toplantdan ekildiler ve "Milli Kurtulu Cephesi" cmlesinden olan bu harekette geni
bir yank uyandrmadan snd gitti. Sadece bu tepkiler karsnda durumu kurtarmak isteyenler reformist bir bildiri yaymlamakla yetindiler. Oysa asl umduklar, btn Atatrk kurulularn komnistlerin
ve sosyalistlerin ynetiminde bir gericilik sava amalar idi. "Yn" clerin ve "Milli Kurtulu Cephesi" yneticilerinin ikinci faaliyet alan
"Sosyalist Kltr Dernei"nde komnist olmayan aydnlara da konferanslar verdirmek oldu. Mesela bu arada, Numan Esin, Mustafa Ok, Nihat Erim SDK' de konumalar yaptlar. Bu konferanslardan ama da, eitli parti mensuplarn, belli bir hedefte ve asgari mtereklerde cepheletirmekti. "Yn" yaymlar ile geni ajitasyona da giriti. Yabanc sermaye, petrol ve madenler konusu, Milli Emniyete kar alan sava, ikili anlamalar, Vietnam konusu, Kzl in'in tannmas, NATO ile iliki
lerimiz, Trk-Amerikan, Trk-Bat mnasebetleri gibi geni bir alana
yaylan neriyat, bilhassa aydn zmre arasnda etkisiz kald denemez.
CENTO'nun4 bir toplants srasnda Dean Rusk'a ynelen nmayiler,
Atatrk'n bstn paralama olayn tel'in maksad ile tertip edilen

Trkiye' de Sol Hareketler 1333

yrylerde

ortaya atlan sloganlar, olduka ciddi hazrlklarn sonucuydu. "Milli Kurtulu Cephesi" hareketi, Trkiye Komnist Partisi'nin
yeralh genlik seksiyonu ile yakn ilgi kurmutu. Bununla birlikte, Milli
Kurtulu Cephesi'nin btn komnist gruplar toplad iddia edilemezdi. Zira eski komnistler ve sosyalistler, bilhassa TP ileri gelenlerinde "Sosyalist Kltr Dernei" ile "Milli Kurtulu Cephesi"ne kar p
heler mevcuttur. Bu hareketlerin eski bir revizyonist olan evket Sreyya fraksiyonu olduuna inanlmakta, genellikle klasik solcular Moskova
hattn izlediklerinden, "Milli Kurtulu Cephesi" faaliyetinin bamsz
bir davran olmasn kabul eder grnmemekteydiler. Burada basnda
muhtelif tarihlerde yer alm ve aradaki anlamazlk konusunu belgeleyen pasajlar aktarmakta fayda vardr.
1

Milli Kurtulu Cephesi'nin

Basndaki Yanklar

1- Sosyalist Kltr Dernei Bildirisinden

" ... Trkiye'de toplumsal konular zerine eilenler milliyeti, hrriyeti ve demokratik ilkelere dayanan bir sosyalizm anlay etrafnda birlemektedirler."

(Bildiri) de gerek milliyetilie, gericilik denmekte ve sosyalizmin diiinde zel bir tarifi yaplmaktadr.
"Sosyalizm, Trk ulusunu ileri bir medeniyet seviyesine ulatrmak
hedefine ynelmi, halk bir dzen kurmak zere yaplan Milli Kurtulu
Savamzn bir devam ve yeni bir hamlesi olacaktr." (Yn, No. 57, 16
Ocak 1963)
yalektii

2-

Snf

Mcadelesi ve Kapitalizm

" ... Trkiye ise Atatrk'n izdii yoldan maalesef uzaktadr. Atatrk'n yolundan ayrlarak kapitalizme ynelmitir. .. "
Sosyalizmi mazur ve makul gsterip, emrivaki haline getirmek iin
makale yazar D. Avcolu Trkiye Komnist Partisi'nin 1951-1952 tevkifatnda ele geen Adana tekilatna gnderdii tamimi Metin Toker' den
(Akis) naklen ileri sryor, kapitalist metodun snf savana uygun bir ortam yarattndan bahsediyor. Doan Avcolu'na gre, Atatrk'ten sonraki btn iktidarlar Atatrk'n yolundan kesin ekilde ayrlmlardr:
" ... Kapitalizmi seen gelmi gemi hkumetler ise, Atatrk'n yolundan kesin ekilde ayrlmlardr." (Ayn makale).
(Yn, Nr. 57, 16 Ocak 1963, Doan Avcolu 'Snf Mcadelesini Kim
Krklyor)
3- Birleik Cephe karsnda TP ve "YN"cler
TP'in ii snf nderliini sosyalist gelimenin en hayati davas te-

3341 Aclan Saylgan

lakki etmesini tenkit eden Doan Avcolu;
"... Bu dogmatik tavr onlar, aydnlarn, genliin statkoya kar
. olan dier eitli kuvvetlerin sosyalist hareketteki roln kmsemeye itti ... Halbuki Trkiye'nin somut artlar daha toplayc formllere gitmeyi
ve daha uzlatrc davranmay zorunlu klyordu ... nanyoruz ki, Trkiye
yakn bir gelecekte sosyalizme doru ynelecektir. Fakat sosyalizme ula
mak uzun zaman isteyen bir itir. Bu sebeple, malum sosyalist sloganlar
ard arda sralamak yerine, sosyalizm yolundaki engelleri kaldracak ve
statkoya kar olan btn kuvvetleri toplayabilecek formllere ncelik
vermek lzumludur. Bu bakmdan sosyal adalet ve hrriyet iinde hzl
kalknma davasn n plana almak, bunun iin gerekli anti kapitalist ve anti feodal mcadele etrafnda btn devrimci kuvvetleri bir araya getirmee almak gereki bir davran olacaktr. Snf nd~rlii davasnn n
plana alnmas bugnk objektif artlar gznnde tutulursa, kuvvetleri
datmaktan baka bir ie yaramaz ... Sosyalizmin zaferine ve btnlne
inanm olarak TP idarecilerini, sosyalist aksiyon ve program konusunda
dnmeye aryoruz."

(Yn, Nr. 50, 28 Kasm 1962, Doan Avcolu 'Trkiye i Partisi'ne Dair)
4- Dier Tek Cephe Motifleri
" ... Silkinerek btn gcmz ortaya koymazsak, bir gn kendimizi
eski devrin ortasnda bulabiliriz. Onun iindir ki, hangi kesimde grev alm
olurlarsa olsunlar, Trkiye'nin btn uyanklar, geriye gidie kar koymak
zorundadrlar. Bu safhada gsterilecek dayanma, aydnlk gnlerin mjdecisi olabilir. ok nemli bir nokta daha var, mttefikleri iyi semek."
(Yn, Nr. 14, 26 Eyll 1962, Mmtaz Soysal 'Kar htilal
" ... Bu tehlikeye kar uyank olmaldr. Faizme kar gerek demokrasi taraftar btn sosyal kuvvetleri uyandrmaa ve birletirmee al
malyz. Ufak tefek farklar yznden toplumun ileri kuvvetlerinin blnmesine ve birbirlerine dmesine kar koymalyz ... Toplumun iyi niyetli
ve tekilatl kuvvetlerinin byk burjuvazinin oyunlarna alet olmasn n0
lemeye almalyz."
(Yn, Nr. 41, Doan Avcolu, 26 Eyll 1962, "Faizme Dikkat")
Sosyalist Kltr Dernei'nin stanbul ubesinin al
Bildiri' den
" ... Trkiye uzun yllardr Atatrk'n temel grlerinden ve yollarndan karc zmrelerin aracl ile ok uzaklatrlmtr. 27 Mays, bu
gerici gidiin iflasn ilan etmitir. Bugn artk Atatrkler, kalknmal ve
halk bir reform program altnda toplanmaldr ... Bugn iinde bulunduumuz buhranlardan kurtulmann birinci artn, Trk toplumunun eit
li kesimlerinde grev alm olanlarn ve millet kaderine hakim olabilecek
mevkilerine gelmi bulunanlarn dncelerini aka ortaya koyarak bir
toplantsnda yaymlanan

Trkiye'de Sol Hareketler 1335

temel kalknma felsefesi etrafnda birlemelerinde gryoruz ... "
(Yn, Nr. 75, 23 Mays 1963)
5- Prof. Sadun Aren'e gre Tek Cephe
" ... Fakat maalesef bu ilerici kitle halen dank bir durumdadr. Ve
hatta daha fenas blnmek tehlikesine maruzdur ... lerici ve devrimci insanlarn bir ksm muhafazakar partilere girmilerdir ... Bu hareket tarznn
artk manas kalmamtr ... Devrimci ve ilerici ktlenin dier bir ksm alanlar Partisi etrafnda toplanm bulunmaktadr ... lerici olarak hareketin hi bir surette blnmesine msaade edilmemesi ... imdiden sonra kurulacak btn ilerici partilerin ayn teekkl iinde birlemeleri ... Devrimci ve ilericilerin bu nokta zerinde hassasiyetle durmalar ... "
(Yn, 1962, Sadun Aren, "Asl zm Yolu")
" ... Dier taraftan sosyalizmden yana olanlarn da, kk farklardan
tr byk ihtilaflara dmeyecek kadar msamahal ... olmalar lazmdr."
(Yn, 21Mart1962, Sadun Aren "Nasl Bir Sosyalizm")
11

6) Tek Cephe'nin snrn daha dar gren Komnist- Sosyalist gr

leri: Bunlar TEK CEPHE'yi 1946'da Dr. efik Hsn Demer gelenei iinde, illegal TP'ne kaydolmakla salamak istemektedirler.
" ... Sosyalist hareketi yaynlar, dernekler (Sosyalist Kltr Dernei'ne
telmihte bulunuyor) konferanslar ve daha baka propaganda vastas ile
sosyalist fikirlerin toplumda yaylmas, sosyalist fikirleri samimiyetle benimseyenlerin isterlerse bir siyas partiye, isterlerse bir dernee girerek faaliyette bulunmas eklinde anlamak ve anlatmak yanltr ... Bunun iin
sosyalizm ve ii snf hareketi olarak dnlmelidir."
(Vatan gazetesi, 22 Austos 1962, Behice Boran, "Sosyalist Kltr Dernei Tartmas")

" ... Bu kanunlarn (TCK 141-142 maddeleri) kalkmasnn ve Anayasann tand demokratik hak ve hrriyetlerin gereklemesinin bir art da
memleketteki btn ilerici kuvvetlerin ii snfnn politik hareketine ba
lanarak, ya da' hi deilse onu destekleyecek ve onunla birlikte yryecek
demokratik mcadeleye girmesidir ... lkin iktidara getikten sonra yolunu
armayacak gerekten halk ve ilerici kadrolarn ancak ilerici halk hareketleri iinde yetieceini bir kez daha hatrlatalm."
(Vatan, 2 Eyll 1962, Behice Boran, "Memleket Kalknmas ve Aydnlar")
" ... Atatrklk, ilkeleri bakmndan elbette sosyalizmin tarafndadr."
(Vatan, 9 Eyll 1962, Behice Boran "Meseleleri Apak Koymak Gerek")
" ... Fikir ve hareket birbirini karlkl etkileyerek beraber yrr. .. "
Behice Boran'n bu gr Stalin'e aittir. Stalin, bir vakitler gizli Komnist Partisi'nde okutturulan "Ekonomik Politik notlarnda" aynen y
le diyordu:" ... Fikir ile aksiyonu birletirmek. .. "
(Vatan, 17 Eyll, 1962, Behice Boran, "Gerekle Yzyze Gelmek Cesareti")

336 \ Aclan

Saylgan

" ... Fikir yayn faaliyeti ile aksiyonu birletirmek. .. " (Ayn makaleden).
" ... Ayrlmalar, blnmeler, aslnda daha derinde nemli sebepten
olur, bunlar da zaten nlenemez. Bizde ise hareket ilk admlarn ahyor.
Namuslu, cesur, bilgili aydnlara, bu aydnlarla emekilerin ibirliine ve
dayanmasna iddetle ihtiya vardr ... " (Ayn tarihli Vatan)
7- ki Grup Arasndaki Tek Cephe konusunda uzlahrc ve telifi
grler:

" ... Gericiler Parti kurar, karclar Parti kurar hep ayn kafada aydn
lar, ayn Partilerin szcs olur, lideri olur. Ama devrimciler, Atatrkler, emekiler bir trl bir araya gelemezler ... "
Oktay Akbal, aada bir paragrafn aldmz, 1946'da Dr. efik
Hsn Demer - Esat Adil Mstecaplolu ekimesini hatrlattktan sonra diyor ki;
(Vatan, 17 Eyll 1962, Oktay Akbal, "Sosyalistler Blnmemeli").
" ... urackta bir avu aydn var, bir avu sosyalist eilimli kii var.
Gereksiz tartmalara son vermeli. i Partisi'ni desteklemek bu partinin
saflarnda birlemek gerek. .. nemli olan emekten yana, emekiden yana
olmak, emei, emekiyi savunmak."
(Vatan, 23 Eyll 1962, Oktay Akbal, "nemli Gelimeler")
" ... Ksa zamanda Trkiye i Partisi'ni sz geer bir parti haline getirmek, demokratik hrriyetleri gerekletirmenin ve faizmi durdurmann tek yolu gibi grnyor. Zinde kuvvetlerin ii snfnn davalarndan
ve sosyal reformlarndan yana olmas, byk bir anstr. Gnn meselesi ...
Parlamento iindeki iyi niyetli aydnlarla, Parlamento dndakilerin -zinde kuvvetler, ii snf, ilerici aydnlar- gbirlii ile demokratik hrriyetleri halkn mal haline getirecek emeki ynlarn bir an nce tekilatl bir
kuvvet haline gelmesini salamaktr ... "
Vatan, 20 Haziran 1962, Fethi Naci, "i Hareketleri Karsnda"
Fethi Naci, Tek Cepheye, siyasi hayatmzda milli muhalefet partilerinin bir sre nce kulland Gbirlii terimini de katyor.
Vatan, Fethi Naci, "Kolay Sulamalar"
" ... Aydn- Emeki gbirlii nasl salanr? 1950 yllarnda Fransa' da
bu mesele epey tartlmt. O zaman kitle hareketleri iinde yetimi liderlerin vard sonu, bugn bizim iimize yaryabilir:
- Gerekli adm atabilmeleri iin esas zerinde tavizde bulunmadan
ve kardee bir espri iinde aydnlara yardm etmek;
- Aydnlarn, devrimci, emeki ynlarn ideolojik ve politik pozisyonlarna geilerini kolaylatrmak."

8- "Milli Kurtulu Cephesi" Hakknda:

" ... Bizce iinde yaamakta olduumuz sosyal mcadelenin ulat
bu netice ok nemlidir. Birbirinden bu noktada ayrlmakta olduunu zannettiimiz iki sosyalist grup iin, ii snfnn nderlii meselesi artk ay-

Trkiye' de Sol Hareketler

133 7

rc olmaktan kmaktadr ... Zira Batda ii snfn ikiye blen ve blmlerden birini opportunizme iten tarihi art bizde yoktur ... u halde bir aydnlar grubunun mcadeleyi bir baka grle ele almas iin sebep yoktur... Milli Kurtulu Cephesine khne partilerin katlacan kimse sanamaz. Onlarn birbirlerini ve kendi kendilerini yemei, milli bamszlk ve
toplum refah iin mcadeleyi her zaman tercih edeceklerdir. Aralarnda
ki olumlu unsurlar ise bu cepheye ancak olumlu iarlar takip etmek ve
benzer yollarla yar-dorudan katlabileceklerdir. .. "
(Vatan, 19Eyll1962, Erdoan Baar (Berktay) "Milli Kurtulu Cephesi")

9- Tek Cephecilere Gre, Ordu, Emekli Subaylar Ve Tabii Senatrler

"Ordu: ... bizce bir btn tekilat olarak Orduyu dnmemek. .. ve
ordu iindeki ileri eilimli asker aydnlardan sz amak daha doru olur ...
Milliyeti ve sosyalist niformal aydnlarn nasl tekilatJanp etkili bir hale gelebilecekleri konusunda bir ey dnemiyoruz...
Emekli Subaylar: Ordudan son yllarda eitli seb&plerle ayrlan ve
hareket kaabiliyetlerini muhafaza eden inanl emekli subaylar var. Bir
ksm hissi sebeplerle MBK aleyhinde tavr taknan ve hatta AP' ye alet olan
bu subaylarn yannda, u yaknda belki de onlardan bu sebeple ayrlan
nemli bir kuvvet tekil edebilirler. 22 ubatlarn* eilimleri byle bir
cephe iinde yer almalarna msaitse bu ok nemli sonular verebilir (Bu
satrlarn 21 Mays 1963 ayaklanmasndan nce kaleme alnm olmas olduka ilgi ekicidir) ...
Tabii Senatrler: (Eski MBK yeleri): MBK'nin esas eilimlerine uygun olduunu sandmz bir cephe, bir siyasi parti olmad iin Tabii Senatrlk sfatna zarar vermeyecektir. Buna mukabil, Senatrler ada
Atatrkle uygun bir dayanak bulacaklar, belki de yeniden gleneceklerdir ... Bu talihsiz ve tecrbesiz devrimcilerin ahsnda ilericiler ok
deerli ve mcadeleci bir Senatr grubuna sahip olabileceklerdir3.
retmenler: ... Halka en yakn aydnlar olan retmenler, Dernek ve
Federasyonlar halinde ve tekilatldrlar. Ve her ileri hamlede seslerini duyurmakta, her gerici harekete kar halktan ve devrimden yana bir tepki
gstermektedirler ...
Genlik: ... Genlik kitlelerinin tekilatlandrlmas da byk bir hz
la ele alnmal ve bu tertemiz unsurun gericilere kaptrlmamasna itina
edilmelidir."
(Vatan, 19Eyll1962, Erdoan Baar (Berktay) "Milli Kurtulu Cephesi")
10- Dier Motifler
" ... Devrimleri aydnlar, emekiler, namuslu yurttalar yrtecektir. Birlik
olalm her iten nce. Tartmalarmzda birlik olma lsn bozmayalm."
Vatan, 12 Aralk 1962, Samim Kocagz, "Eski Tartmalar"
" ... Birlemek gereken susmamak gereken evrilen dolaplar srarla
aklamak gereken gnlerde yayoruz. Bu yalnz sosyalistler iin deil,
demokratik hrriyetlerden yana olan herkes iin zarurettir. nk, sol'a

3381 Aclan

Saylgan

kar balayan

her hareketin sonunda, btn demokratik hrriyetleri silip

tarihi bir gerektir."
Vatan, 18 Ekim 1962, Fethi Naci, "TP'nin Bildirisi"
" ... Demokratik nizama inanan, Atatrk ilkelerine inanan, 27Mays'n
meruluuna inanan btn zinde kuvvetlerin, Parlamento iinde veya d
nda tezelden birlemeleri art olmutur. Dev admlar ile yaklaan faizm
tehlikesi karsnda baka are yoktur."
Vatan, 9 Eyll 1962, Fethi Naci, "Kzl Tehlike Umacs"
" ... Biz, siyasal hayalmzn ok nemli dnm noktalarndan birine
daha yaklahmza inanyoruz. Halk ve devrim dman gericilerle aydn
ve ilerici. kuvvetlerin son ve kat'i meydan savana sr'atle yaklayoruz.
Gereklerin khne yzlerdeki maskeleri ekip alaca byk Devrim sava
iin, Trkiye'nin btn ilerici glerini yakn bir ibirlii'ne aryoruz."
27 Mays Fikir Kulb Bakan Dr. Memduh Eren'in 21 Eyll 1962 tarihli Basn Toplants'ndan - stanbul' da

" ... Ne yapp yapp, iisiyle, genliiyle, aydn ile, btn zinde kuvvetleri ile, toplumumuzun demokrasiden yana olan btn insanlarn
Anayasaya aykr kanunlarn kaldrlmas savayla birletirmek arttr."
Vatan, 27 Ekim 1962, Fethi Naci, "Hrriyet Sava Bitmedi"
" ... Sosyalist Kltr Dernei sonunda Parti olacak m? Parti olmya
caksa hi bir szm yok. Parti olacaksa, niin TP'nin karsna kacak?
Niin blnyoruz? Memleket kalknmasnda bu kadar dklp dalma
ya tahammlmz var m? lerici Aydnlar! Birlik olmak, birlikte yrmek
sprd

zorundayz."

Vatan, 26 Aralk 1962, Samim Kocagz, "Sosyalist Kltr Dernei"

" ... Aydnlarla, emekiler birtakm fikirler etrafnda yeni bir toplumun
kuruluu savanda birlikte yryorlar ... "
Vatan, 2 Ekim 1962, Fethi Naci, "Yalnz Deiliz"
" ... lerici kuvvetler, uyank olunuz ve rgtlenini'z: ... "
nc, 10 Ekim 1962, Mehmet Ali Aybar'n Basn Toplants
" ... Ne ii aydnsz, ne de aydn iisiz mterek gayelerine ulamaz
lar. Her ikisi de birbirinin tamamlaycsdr. Bu sebepten zaman zaman TP
iinde ve dnda bulunan iilerin gerek toplumcu aydnlardan rkmeleri ve onlar kendilerinden ayrlm gibi zannetmeleri yersizdir ... "
(nc, 12 Ekim 1962, Mehmet ukuroval," Aydnlar ilerden Ayr
Deildir")

" ... Bugn yalnzca kalnhlar temizlemek arzusu ucuz bir arzudur. O
halde (zinde kuvvetler) adyla belirtilen zmreler neyi gerekletirmekte
olduklar stnde ak seik ve kesin bir anlamaya varmaldrlar."
(nc, 8 Ekim 1962, Veysel ngren, "Ucuz Olan Kurtarpaz")
" ... Kendilerini ilerici sayanlar iinde ayrntsz bir imece iStei iinde
bu temel ilkeleri tanmallar. Dnce ve eylem birlii gerek. Halkn nderi rgtlenmi halkn kendisidir ... Merih'e doru yol alan bir fzenin kl

Trkiye'de Sol Hareketler 1339

kadar ince bir hesap yanlts yznden, gittikE; oalan bir aklkla yl- .
dzlar aras uurumlara yuvarlanmas nasl kanlmazsa, rgtlenmi halk smsk balanmayan sosyalizm denemelerinin de hedefin yanndan geip kaybolmas ylesine kanlmaz? Karavanalara dikkat."
(nc, 8 Ekim 1962, Abidin Dino, "Can Alc Nokta")
" ... Btn ilerici kuvvetler Tek Cephe' de birlemek zorundayz. Onun
iin de, emekten yana olan btn. aydnlarn ve btn emekilerin kendilerini kanu: yolundan iktidara yryen TP iinde bulmas gerekir. Gr
ayrlklarindan dolay parti dnda yeni yollar aramak hereyden nce kiinin kendine gvensizliini ortaya koyar. Parti kurmak elbette ki kimsenin tekelinde deildir. Ama dinamik gc ii snfna oturan ciddi bir sosyalist parti mevcutken, ayr bir parti kurmaa ynelmek, sermaye evrelerinin bilinli blclk gayretine alet olmaktr. .. "
(nc, 19 Eyll 1962, A. Uluer, "Olaylar ve Sosyalist Kltr Dernei")
" ... Fakat gene de demokrasiye inanm, zgrle zlemli, smrmee kart zinde glerin uyank bulunmas, savamas, her sreden daha
ok, daha rgtl almas gereklidir."
(nc, 21 Ekim 1962, Sami Katrcolu, "Faizm Tehlikesi")
" ... 1962 yl iin temel elime gericilikle ilericiliin savadr diyen
sayn TP Genel Bakan Mehmet Ali Aybar devamla: Gerici evreler hzla
geliiyor, tekilatlanyor. lericilere kar bir cephe birlii kuruyorlar. Eer
ileri birlikler birbirlerinden ayr kalrlarsa, bu durum memleketin ilerisi
iin affedilmez bir gaflettir, diyor. O l.alde ne yapalm? .. Bugn bize den
adm adm ilerlemek. .. Yapmack barajlar kurulmasna frsat vermeden geni yzeyde yakn hedeflere ulamaktr:"
(nc, 4 Eyll 1962, Hamdi Konur, "1962 Ylnda Temel elime, Gericilik ve lericiliin Savadr")
" ... iler. .. toplumsal devrimleri gerekletirmek yolunda TP'e katl
maldrlar. Sendikalar, bu Partiye balanmaldrlar. Bylece iiler, teki
emekilerle birlikte gerek ileri atlm gerekletirebilirler. Bu da btn almalarn zaferi demektir."
(nc, 17 Eyll 1962, Demir zl, "Sendikalar ve TP")
" ... Dayanmasn, birlemesini beceremezsek smrclerin elinde
oyuncak olmaa devam ederiz. Ezilmemek iin, smrlmemek iin bir
da gibi bizi ezmek isteyenlerin karsna kmalyz."
(nc, 9 Eyll 1962, Tahir ztrk, "Trkiye naat Kalfalar Federasyonu Birinci Genel Kongresinde yapt konumadan")
" ... Geni halk ynlarnn z mal olan tek siyasal kurtulu TP' dir. O
halde ulusun derslerine are arayan ve onu mutlu klmak iin bir eyler
yapmas gerektiini duyan btn aydnlar TP saflarnda birleiniz!"
(nc, 14 Eyll 1962, Mnir Cerid, "Aydnlar Dikkat!")
"Emeki aydnlar ... Artk BRLENZ!"
(nc, 8 Ekim 1962, Mehmet Ali Aybar, "600 lerici Aydnn bir Toplantya Daveti")

340 1 Aclan

Saylgan

Gerek "Milli Kurtulu Cephesi" gerekse, Cepheleme konusu etrafn

,daki tartmalar topluca grdk. Bize kalrsa, Komnist-Sosyalist Cephe
iindeki bu ara sra rastlanan uyumazlklar legal faaliyetle illegal faaliyetin
reorganize edilmesindeki glklerden douyor. Fakat kritik anlarda, gene
de komnistlerin ve ihtilalci sosyalistlerin kolaylkla birletiklerine ahit
oluyoruz. Mesela, 1965 Ekim Genel seimlerinden nce olduu gibi ... 4

"Milli Demokratik Cephe" ve TKP D Brosu

Burada, yararlandmz dkmanlar "World Marxiste Review"de
olup Trk basnnda da yer almtr. Balca kaynamz bu yazlar
olacaktr5. "World Marxiste Review"nn 1965 Mays saysnda makale
km olup, bunlarn genel konusu "Bugnk Orta-Dou" dur. Bu makalelerin birisi Irak, birisi Suriye, birisi Trkiye hakkndadr. Trkiye ile ilgili makale Yakup Demir (Zeki Batmar)6 ve Halis Okan imzasn tamak
km

tadr.

"World Marxiste Review", dnyaya marksizmi, yani komnizmi yaymak iin gerekli stratejileri hazrlayan ve bunlara adeta birer direktif olarak mahalll komnist tekilatlara ulatran bir dergidir. Ve ngilizce nshas Kanada'da baslmaktadr. Bu yzden Trk komnistlerinin ald direktifleri belirtmek istediimiz iin, Trkiye iin yazlan raporu inceliyoruz.
Bu yazda balca konular unlardr:
Trkiye'nin toprak meselesi,
Trkiye'nin sanayilemesi ve devlet sektr,
Trkiye' de yabanc sermaye,
Trk iileri arasnda yaplmas dnlen faaliyetler,
Demokratik Milli Cephenin kurulmas teebbs.
Sovyetlerin komnizmi yayma hareketenin ilk hedefi, az gelimi
memleketlerde kuvvetli bir Sovyet sempatisi yerletirmektir. Bu ortam
meydana geldikten sonra, bu memleketler kolayca sosyalizme ve komnizme yuvarlanacaklardr. Sovyet tecrbeleri bunun en randmanl bir
davran olduunu gstermitir. Ve gstermektedir. Bu savata Sovyetler
Birlii, kendisine rakip kan Kzl in ile de mcadele etmek zorundadr.
Az gelimi memleketler elde edildikten sonra, asl dnya ihtilalini tamamlamak zere ikinci hedef, bal olduu blokun Bat dnyas olduu
unutulmamaldr. Trkiye'ye kar uygulanacak Sovyet taktii u iki ynden yryecektir:
1) Trkiye'yi Bat blokundan koparp, az gelimi lkeler iindeki birinci plan hedefine dahil ederek, komnizme kaydrmak, bu mmkn olmazsa;
2) Onu imdiden ntr bir halde tutmay temin ederek, Bat dnyasn
dan gittike uzaklatrmak ve az gelimi lkeleri ele geirme iinde Sovyetlere zararl olmasn nlemek.

Trkiye' de Sol Hareketler 1341

Trkiye, Sovyetlerin hudut komusu bulunmakta ve onlar Afrika'ya
atlama yolunu tek bana tutmaktadr. Trkiye, Irak ve ran ise Sovyetlerin az gelimi Asya ve Afrika lkelerine atlama yollarnn tamamn tka
maktadrlar. Bu yzden Sovyet idarecileri gei yollarn salamak bak
mndan bizim de dahil olduumuz bu memleketi komnizme evirmeye, yahut hi deilse onlar nrt bir durumda brakarak yan gvenliini
salamaya alacaktr.

Yakup Demir ve Halis Okan'a gre, Trkiye, ran ve Irak iin Sovyet
btn Orta-Dou iin tatbik edilmekte olan Sovyet plannn
olacaktr ki, bu da bu lkelerde bir Milli Demokratik Cephenin kurul-

szma plan,
ei

masn gerekletirmektedir.

Buradaki, Milli Demokratik Cephe, hakikatte tamamen Sovyet tipi bir

Demokratik Cephedir. Nitekim, Dr. efik Hsn Demer'in kurmu olduu "leri Demokratlar Birlii Cephesi"nin de mahiyetine daha nce dei
nilmitir.

Milli Demokratik Cephe, biraz ileride de teferruat ile greceimiz e

kilde, ekseriyeti tekil eden, dar gelirli ve hayat standard dk halk kitleleri ve ilerici olduklarna inanan baz aydnlar baz sloganlarla, memnuniyetsizliklerini istismar ederek ve onlar tahrik suretiyle sosyalist bir cephede birlemelerini temin etmektir. Bu cephenin grevi, bylece demokratik hkumetleri ve varlkl snf her trl vasta ile iddetli bir bask altn
da tutmak olacaktr. Ayrca fikir hrriyeti slogan altnda, bu cephe idarecilerinin tespit ettikleri propaganda ajitasyonlar gittike artrlacaktr; ayn cephe iinden km kk gruplar, dernekler ve bunlarn parlamentodaki temsilcileri hkumete kar iddetli bir kampanya aacaklar, bir taraftan hkumeti faydasz parlamento mcadeleleri ile mspet i yapmaktan
alkoyacak, dier taraftan da mevcut metodlarla (Demokratik metodlar)
kalknmann olmayaca fikrini yayacaklardr. Hkumet bu kr dv
iinde acze decek, otoriteyi elinden karacaktr. Tabii bu kargaalklar
srasnda meydana gelebilecek durumlar kymetlendirilecek ve msait durum bulunca iktidar alnacaktr.
Yakup Demir ve Halis Okan tarafndan? yazlan bu makaleye gre,
Sovyetler Trkiye' de ihtiliil ortamnn olgunlamaya baladn gsmektedirler. Onlarn hesaplarna gre, Trkiye'de komnizm, Irak ve ran'a
nazaran daha sratle gelimektedir. Bu iki yazar, Trkiye'deki durumu
kendi alarndan u ekilde zetlemektedirler:
a- Kapitalizm, Trkiye'nin sosyal ve ekonomik planlarn halen zebilmi deildir.

b-lericiler ve komnistler baka bir rejim, yani yeni bir yn tavsiye etmektedirler. Onlar objektif artlarn sosyalizme gemek iin daha henz
gereken olgunlua varmadn kabul etmektedirler.
c- Fakat, sosyalizmin kurulmas iin gereken artlarn tesisi urunda
ilericiler tarafndan hummal bir faaliyete giriilmi bulunulmaktadr.

34 2 I Aclan

Saylgan

d- En nemli saylmas gereken ekonomik sektrde ilericiler ve komnistler kapitalizmin daha fazla gelimesini nlemek ve devlet sektrnn
mmkn olduu kadar bytlmesini salamak iin savamaktadrlar.
e- Byk bir Devlet Sektr, kapitalist olmayan yolun almasn temin edecek en verimli metottur.
f- Politik sahada, sosyalist gelime yolunu savunan kuvvetlerin bymesi temin edilmektedir.
g- Trkiye' de halen kapitalist olmayan ii kitlesinin ncleri ve byk bir entellektel kitle tarafndan iddetle savunulmaktadr; Sosyal Demokrat Parti ileS Trkiye i Partisi ve CHP'nin sol kanadna mensup politikaclar bu gidii savunmakta ve desteklemektedirler.
h- Ordu, milli kurtulu fikirlerinin ve "vatansever subaylarn" tesiri
altndadr. Onlarn ok byk bir ekseriyeti ile ilerici aydnlar ve ii sn
f tarafndan ileri srlen demokratik reformlar ve talepleri desteklemektedirler.
i- Toprak davas: Toprakszlar ve toprak iileri alan snfn yedek
ordulardr. Ve onlar ehirlerdeki alan iilerin yegane olmasa bile en
nemli insan gc bakmndan beslenme kaynaklardr. Toprak davas henz halledilmemitir. Ve btn bu tezatlar, ancak kapitalist olmayan yolun temin edecei radikal bir toprak reformu ile halledilebilecektir.
1919-1923 htilali, burjuva esasl bir kurtulu hareketi idi. Onun gayesi, Trkiye'yi yar feodal yar kolonyal bir devlet haline getirmekti (Btn
bu fikirler Yakup Demir ve Halis Okan'ndr). Hkumet, devletilik vas
tasyle kuvvetini pekitirme yoluna gitmiti. Her iki yazar anladklar tip
devletiliin vehelerini yle tarif ediyorlar:
1- Btn ekonomik meselelerde hkumet mdahalesi olmutur.
2- Trk halk, devletin srf milli menfaatlar korumak iin ekonomiye
mdahale ettiine inandrlmt. Fakat, hakikatte devletilik milli burjuvazi ve gelien kapitalizmi kuvvetlendirmekte mhim bir rol oynamtr.
3- Burjuvazi devletilii ve devlet sektrn, kitlelerin menfaati aleyhine, kendi karn ve kuvvetini pekitirmek yolunda kulland.
4- Yine de devletilik, Trkiye'nin gelimesinde mspet bir rol oynamtr. Fakat devlet sektr katiyen hususi sektrn bir oyunca haline
gelmemelidir.
5-Komnistley iin devlet sektr, bir memleketin siyasi ve iktisadi s
tihsalini kuvvetlendirmekte en esasl faktrdr.
k) Yabanc Sermaye:
1- Milli menfaatlara uygun olarak ve Atatrk' n "Yurtta Sulh Cihanda
Sulh" slogan da inenerek Trkiye NATO ve CENTO'nun bir yesi olmutur ve halen Trkiye Orta-Dou' da emperyalizmin bir temel direidir.
2- Trkiye hasbi ve karlksz yardmlara, yatrmlara ve kredilere
iddetle muhtatr. Bu yardmlar bizim milli rnenfaatlarmz istikametinde
olmal ve inkiaf temin etmelidir. Devletleraras mnasebetlerde byle ha-

Trkiye'de Sol Hareketler 1343

kikaten hasbi bir yardm olabilir mi? Evet. Bu yardm ancak byk Lenin'in memleketinden temin edilebilir.
1) i Snf ve "Milli Demokratik Cephe":
1- i snf bymtr. Ve bugn Trkiye'de balca gze arpan
unsurdur. Trkiye' de 2,5 milyon ii olup bunun 700.000'i organize olmu
tur. Bu tekilatlanma, hkumet tarafndan yaplan bask ve sindirme gayretlerine ve polis zulmne ramen baarlmtr.
2- Trkiye i Partisi'nin kurulmas bu tekilatlanmann bir tezahrdr.
Bu Trkiye'nin tarihinde, kanun tarafndan tannm ilk ii partisidir. Bu partinin gayesi, kyl kitlelerini iilerle bir araya getirerek memleketin yeniden
domasn gerekletirecek teebbse onlar sokmaktr. Bu i iin toprak reformu ve kapitalist olmayan gelime yolu seilmitir.
3- Tabiatiyle hkumet iileri sendika konfederasyonu vastasyle ve
Beynelmilel Sendikalar Konfederasyonuyla mnasebetler kurmak suretiyle ayrmaya almaktadr. Fakat bu politika iflas yolundadr.
4- Bugn bir Milli Demokratik Cephe mmkn mdr? lerici kuvvetler bu cephenin en esasl ihtiyalarn tatmin edecek ve memleketi kapitalist olmayan yola doru sevkedebilecek kuvvet ve kudrete gelebilmiler
midir? Sonra burada byk ve kk burjuvazi arasnda bir ayrma yap
yorlar. Onlara gre kk burjuvann Milll Demokratik Cepheye katlma
s ve bu cepheyi kuvvetlendirmesi mmkndr.
5- Kk ve orta burjuvazinin vatansever kanad, ilerici aydnlardan,
niversite ve vatansever subaylardan teekkl etmektedir.
6- Kyller bu hareketin nemli bir ksmn tekil ediyorlar, fakat Trkiye' de kyl zayftr.
7- Netice itibariyle, Trkiye' de anti- emp"eryalist, an ti-feodal bir Birleik Cephenin kurulmas iin n artlar hazrdr. Milli Demokratik Cephe
alan halkn ve bilhassa sanayi iilerinin, niversite rencilerinin ve
aydnlarn insiyatifi sayesinde kurulabilecektir.
8- Trkiye iin tek kurtulu yolu, Milli Demokratik Cephenin kurulmasdr.

m- Bu makalenin yani "World Marxiste Review'"de ran, Irak ve

Trkiye hakknda kan raporlarn) okunmas bizi u sonuca gtrmektedir; Trkiye, Sovyetler iin Orta-Dou' da ilk hedeftir. Trkiye' deki artlar
ran ve Irak' a nazaran daha cesaret vericidir.
n- ran' da elle tutulabilecek sonular daha uzak grnmektedir. Komnistler burada evvela kendilerinin hkumet iinde ve hkumetle beraber verimli olarak alabilecekleri artlarn hazrlanmas iin gereken denemeler ve tecrbeler zerinde alma zorunluu duymaktadi.rlar. Onlara gre ah'n mutlaka tasfiye edilmesi lazmdr. Bununla beraber bu teebbse de vaktinden nce geilmemelidir. nk bu vakitsiz hareket, en
az ah kadar tehlikeli olan hakiki milliyeti kuvvetlerin ayaklanmasna yol
aabilif9

3441 Aclan

Saylgan

o- Sovyetler, Trkiye ve ran ile olan mnasebetlerinin iyilemi oldukanidirler. Irak ise, zel bir durumdadr ve onlarn oradaki durumlar hakknda henz kesin bir fikre varamadklar anlalmaktadr. Kasm'
ve Krtleri 'vaktiyle tutmu olmalar, onlarn vaziyetlerini bir hayli zayf
latm grnmektedir. Bununla beraber memlekette yine pek ok mavir
leri vardr. Irak' a silah gndermekte ve gen Irak subaylarn eitmekte, iktisadi' ve sosyal programlar yrtmektedirler. Btn bunlardan anlal
yor ki, Sovyet idarecileri muhtelif cephelerde almak gerektiine inanmaktadrlar. Metod ve davranlarnda baz ayarlamalar yapmak lzumunu duyuyorlar. Ve bunlarn Sovyetler Birlii iin zararl olmadn da
zannediyorlar. Fakat hakikatte bununu aksi doru olabilir. Zira, hkumetler arasndaki ilikiler ne kadar normale dnerse;
1- Bahnn ve bilhassa Amerika'nn tepkisi ve tazyiki azalacaktr.
2- yi mnasebetler kaplar aldka, Sovyetlerin bir memleketi ntralize etme ans da artacaktr.
3- Sovyetlerle olan mnasebetler yumuayp, memleketin i politikas daha esnek ve msamahakar bir hal ald takdirde ii ilerici kuvvetlerin tesiri de artacak ve solcular hklimette daha ok nfuz kazanacaklardr. "Birleik Cephe" dedikleri organizasyonun aadan yukarya doru
gelieceini daha evvel sylemilerdi.
4- Sovyet Rusya ile balarn sklatrlmas, bu hkUnetleri Sovyetlerin daha ok tesirine ak brakacak ve bu memleketlerin her birinde Sovyet iktisadi' nfuzu da artm olacaktr.
5- Sovyetler devlet sektr tarafndan ele alnacak her proje iin, bu
memleketlere yardm yapmay kabul edeceklerdir. Bylelikle de zel sektrn gelimesi nlenecektir.
6- ran hakkndaki makaleden anlaldna gre, Sovyetler ran' daki
Komnist TUDEH Partisi'nin faaliyetlerinden hi de memnun deillerdir.
Orada da Birleik Cephenin aadan yukarya doru kurulmasna bu parti vastasyle deil, fakat ordu ve hklimet kadrolarndaki maskeli komnistlerin birletirilmesi ve kenetlenmesi sayesinde gerekleebileceine
una

inanmaktadrlar.

"Demokratik Milli' Cephe", "Milll

Kurtulu

Cephesi" hareketlerini

tehis iin, yalnz, sol derneklerin, solcu partilerin ve bu arada Trkiye

i Partisi'nin faaliyetlerine bakmak yeterli deildir. Bu cephelemenin tezahrlerine pek ok olaylar vesilesiyle rastlamak mmkndr. Mesela, 19
Eyll 1965 tarihinde yaymlanan ve 20 Eyll 1965 tarihli Akam gazetesinde tam metni yaymlanm "Partisizler" bildirisi; Ankaral 111 Avukahn
"bamsz d politika" konusunda yaymladklar bildiri (17 Aralk 1965);
1Aralk1965 tarihinde stanbul niversitesinde 79 retim yesinin Vietnam, Kbrs ve bamsz d politika konusunda Ankara niversitesi re
tim yelerinin yaymladklar bildiriyi destekleyen bildiri; 28 Kasm 1965
tarihinde Ankara niversitesi'nin 38 retim yesi tarafndan yaymlanan

Trkiye' de Sol Hareketler\ 345

ayn konudaki bildiri, grld gibi, "Milli Kurtulu Cephesi" ve "Demokratik Milli Cephe" faaliyetleri cmlesindendir. Yalnz u var ki, bylesine teebbsler iddialarn aksine aadan yukar deil, yukardan aa,
bir aydn hareketi olarak, hkumetlere devlete kar kaba kuvvet eklinde
tecelli etmekte ve halk kitleleri arasnda komnizme ve sosyalizme fazla
bir sempati kazandrmamaktadr. Sovyet hattn izleyen solcularn cephe
politikas ve protokolu "Dnm" dergisinin 1 Kasm 1966 tarihli 6. say

snda yaymland.
yle

deniyordu:
"Emperyalist devletlerin, devlet ve milletimizin hayatna aka kasdetmeleri neticesinde meru mdafaa iin toplanan TBMM imdiye kadar
muhtelif vesilelerle, serahaten veya zmnen ilan ettii maksat ve mesleini
bir kere daha btn cihana arz iin u beyannameye nereylemeye lzum
grmtr. TBMM milli hudutlar dahilinde hayat ve istiklalini temin ahdyla teekkl etmitir. Binaenaleyh, hayat ve istiklalini yegane mukaddes
emel bildii Trkiye halkn, emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve
zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi klmakla gayesine
vasl olaca kanaatindedir.
TBMM, milletin hayat ve istiklaline suikast eden emperyalist ve kapitalist dmanlarn tecavzlerine kar mdafaa ve bu maksada aykr hareket edenleri tedip azmi ile kurulmu bir orduya sahiptir." (21Ekim1920
TBMM bildirisinden.)
Dnyada ilk anti emperyalist milli kurtulu cephesini aan ve tarihin
en amansz emperyalist koalisyonuna kar milli kurtulu savan kazanan bir ulusun ocuklar olarak;
Byk Atatrk'n szlerini ve birinci TBMM'nin "btn cihana ilan
ettii beyanname"yi Trk yurtseverlerini aydnlatan bir milli kurtulu
doktrini olarak kabul eden bizler; byk kurtarcmz Atatrk'n lmnden sonra, zellikle 1947'den bu yana "bizi mahvetmek isteyen emperyalizmin ve bizi yutmak isteyen kapitalizmin" yeniden yurdumuza yerle
meye baladn ve milli bamszlmzn her geen gn daha da tehlikeye girdiini farkeden yurtsever kiilerin ve kurumlarn giritikleri da
nk ve dzensiz mcadeleyi kesin bir baar iin yetersiz bularak; btn
yurtseverlere ve milliyeti derneklere ak olan "Trkiye Anti Emperyalist
Milli Cephesi"ni kurmu bulunuyoruz.
Trkiye Anti Emperyalist Milli Cephesi'ni kuran bizler; anti emperyalist mcadelenin byk gln, dnyada ilk anti emperyalist sava
cephesini aan ve milli kurtulu savan kazanan bir ulusun ocuklar olarak iyi biliyoruz. Gene iyi biliyoruz ki, anti emperyalist savata glkleri
yenmek ve zafere ulamak, yeniden tam bamsz bir Trkiye yaratmak
iin kurtulu yolu vardr. Bu biricik kurtulu yolu: Anti emperyalist milli
cepheyi glendirmek, yaymak, milletin btn zinde glerini seferber etmektir.
Trkiye Anti Emperyalist Milli Cephesi'ni kurmakla bu seferberliin

3461 Aclan

Saylgan

atan bizler; aadaki ana kavramlar ve ilkeler zerinde anla

bulunuyoruz:
1- Trk yurtseverliinin z ve doktrini anti emperyalist anti-kapitalist milli kurtuluculuktur. ncelikle, Trk yurtseverliinin z ve doktrini zerinde anlama ve birleme gereini duyan bizler, Byk Atatrk'n:
"Bamszlmz, gven altnda bulundurabilmek iin, toptan millete bizi mahvetmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen
kapitalizme kar millete savamay uygun gren bir doktrini izleyen insanlarz." szlerini, Trk yurtseverliinin z ve doktrini olarak kabul etmi bulunuyoruz.
Byk Atatrk'n bu szleri Trk yurtseverliinin zn viimlendiren
tarihi artlarn bilimsel bir aklamas olarak inanyoruz. Bu bilimsel akla
maya gre: Milll kurtulu sava artlar ile biimlenmi bulunan Trk yurtseverliinin znn "anti-emperyalist, anti-kapitalist bir milli kurtuluuluk"
olduu iin bir gerektir. Gerek milliyetilik, bir anlamda bir yurtseverliktir.
Kurtulu savalar tarihinde savaann anti emperyalist ve anti kapitalist" olduunu ilk defa btn dnyaya aklayan Trkiye Byk Millet Meclisi'dir.
Bu gerei hi bir zaman unutmayacaz. TBMM'nin 21Ekim1920 bildirisinde ifadesini bulan u szler:
"Trkiye Byk Millet Meclisi, milli hudutlar dahilinde hayat ve istiklalini, temin ahdiyle, teekkl etmitir. Binaenaleyh hayat ve istiklalini
yegane ve mukaddes emel bildii Trkiye halkn, emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi
klmakla gayesine vasl olaca kanaatindedir"
Trk yurtseverliinin ve Trk halknn krkalh yl nce emperyalizme
ve kapitalizme verdii kesin ve cesur bir cevap olmutur.
Trk yurtseverlii anti emperyalist ve anti kapitalist bir milliyetiliktir. Gerek bu olduu halde, Atatrk'n lmnden balayarak zellikle
1947'den sonra -ABD ile imzalanan ilk ikili anlamadan sonra- kinci
Dnya Sava sonras ortaya kan artlardan da yararlanlarak znden
saptrlmtr. Bu dnemden sonra Trkiye'nin dnyann en gl emperyalist koalisyonuna kar yaplm ve zaferle sonulanm bir milli kurtulu savandan domu olduu gerei srarla unutturulmak istenmitir.
Ve ynetici snflar krkalt yl nce savaarak topraklarmzdan kard
mz emperyalistlerle anlama ve ibirlii yoluna girmilerdir.
Sovyet Rusya'nn bilinen haksz bir isteini ustaca kullanan o dnemdeki karc snflar ve yardmsever bir maske taknm olan emperyalistler, Trk halkna bu ibirliini hakl ve milli karlara uygun gstermee
ilk

admn

/1

almlardr.

kinci Dnya Sava artlar yardmsever grnen emperyalizmle giriilen ibirlii ortam

ve Sovyet Rusya'nn bilinen, Boazlar ve Dou Anadolu' daki illerimizle ilgili haksz isteine kar, Trk halknn gsterdii bilinli byk tepki yurtseverliin anti emperyalist znn unutturulmasn
da kolaylk salamtr. Bunda iktidara adayln koyan ve daha sonra ik-

Trkiye'de Sol Hareketler 1347

tidara gelen byk toprak sahipleri ve komprador burjuvazinin hakim olbir partinin byk rol olmutur. Btn Asya:, Afrika ve Latin Amerika lkelerinde emperyalizmle ibirlii yapan bu iki snf halk kandrp,
oylaryla iktidara geldikten sonra, genellikle Bat emperyalizmi btn dnyada milll kurtulu savalarna kar kulland komnistlikle sulamalar
arkasnda, Trkiye zerindeki emellerini gerekletirmee balamtr.
Dnyadaki birok milli kurtulu sava, Trk halkna bir komnist ayaklanmas, bir sen-ben kavgas olarak yanstlmtr. Bu nedenle, Trk halk
bir milyon insann ld, tarihi ve dini balarla bal olduumuz Cezayir
halknn milli kurtulu savanda Fransz emperyalizmi safnda yer alan i
birliki hkumete kar tepki bile gstermemitir. Bu dnemde, anti emperyalist ve anti kapitalist olmak bir sumu gibi gsterilerek, gerek milliyetilik sindirilmitir. Gene bu dnemde, Trkiye' de gerek yurtseverlik olan
anti emperyalizm hi bir ilikisi yokken, komnistlikle eit veya ayn tutulmutur. Emperyalizmin ve onun ibirlikilerinin Trk halkna kar dzenledikleri bu oyun, emperyalizmin yardmseverlik maskesi dene kadar
devam ehnitir. Ve bu dnemde Trkiye iktisadi, siyasi, askeri ve kltrel
birok balarla Amerikan emperyalizmine balanmtr. Fakat balam
bulunan ikinci anti emperyalist savata yurtseverlik kavram, temelini Byk Atatrk'n att birinci TBMM'nin karara balad ve Trk halknn
urunda savat, kan dkt anti emperyalist zne kavuturulmutur.
Bylece, Trk halk ile milli kurtulu savalarn yapan mazlum milletler
arasnda yaratlan yapay eliki ortadan kalkm ve emperyalizmle Trk
halk arasndaki tarihi atma ortaya karlmtr. Fakat, Trk halknn
milli kurtulu savayla balayan anti emperyalist savalar a Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn anti emperyalist mcadeleleri ile byk
zenginlik kazanmtr. Milli kurtulu savalarnda ilk reti bizimle bala
d halde, baka milletleri milli kurtulularyla zenginlemi olan reti
den, Trk milliyetileri yeterince yararlanamamlardr.
1/a) Anti emperyalist, anti kapitalist ve milli kurtuluu olan Trk
yurtseverlii, yalnzca mazlum milletlerin yurtseverliiyle elimez.
Bir milletin yurtseverliinin zn yaad ve yaratt tarihi artla
rn biimlendirdii bilimsel gereinden hareket ederek dnrsek, yalnzca mazlum milletlerin yurtseverliiyle hi bir elikimiz olmad apak ortaya kmaktadr. nk, milli kurtulu sava yapan btn Asya,
Afrika ve Latin Amerika halklarnn yurtseverliinin z anti emperyalist,
anti feodal ve anti kapitalisttir. Bylece Trk yurtseverlii ve btn mazlum milletler yurtseverliin anti emperyalsit ve anti kapitalist znde birleirler. Bu bakmdan btn bu halklar yurtsever ve milliyeti bir cephede
yer alr. Anti emperyalist mcadele tamamen milli niteliktedir. Fakat yalnzca milli nitelikte olmakla kalmayp, emperyalizmin uluslararas niteliinden gelen zorunlulukla bu sava Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn uluslararas bir mcadelesi olmaktadr.
duu

348 \ Aclan

Saylgan

Trk yurtseverleri, Trk halknn karlarnn ve Trkiye'nin yerinin

bu cephede olduunu ylmadan savunmaktadrlar.
1/b) Anti emperyalist, anti kapitalist ve milli kurtuluu olan Trk
yurtseverliinin z, emperyalizmin ibirlikilerinin yurtseverlii ile tam
bir atma halindedir.
z, anti emperyalist, an ti kapitalist ve milli kurtuluu olarak biimlenen yurtseverliimiz karsnda emperyalistlerin ve onlarn Asya, Afrika
ve Latin Amerika'daki ibirlikilerinin de kendilerine zg bir yurtseverlik anlaylar vardr. Bu lkelerin yneticileri kendi haklarna lkelerinin
smrlmesini ve yaplan emperyalist saldrlar lkelerine yardm, halklarn diktatrlerden, komnistlerden hatta muhtemel komnistlerden korunmas eklinde gsterirler. Emperyalizmin tarihi artlar da bu halklar
byle bir yurtseverlikle biimlendirir. Kendi yurtlarnda emperyalizmin
karlaryla kendi karlar arasnda hi bir elime olmayan ibirlikiler de
ayn biimde davranrlar. Bylece biimlenen yurtseverlik kavram emperyalistlerinkiyle elimez. Emperyalizmin ve anti emperyalizmin birbiriyle tam atan tarihi artlarla biimlendirdikleri yurtseverlikleri de tam bir
atma halindedir.
2- Anti emperyalist mcadelenin bir yn, dorudan doruya Trkiye'yi egemenlii altna almaa alan Amerika'ya kar, dier yn de
emperyalizmle ibirlii yapanlara kardr.
amzda emperyalist gler, yerli destekleri, karlar halk ounlu
uyla atan evrelerden gelmitir. Bylece anti emperyalist sava, lkeyi
smren emperyalizmle onun ierdeki ibirlikilerine kar yrtlr.
Byk halk ounluu karsnda emperyalistlerle kar birlii iinde
bulunanlar gerekte o lkenin milli karlar ve ulusal bamszl ile atma halinde olan ok kk bir aznlktr.
3- Btn yurtseverler, milliyetiler Trkiye'nin bamszl ve milli
kaynaklarmz tehlikeye sokan Amerikan emperyalizmiyle mcadele etmelidirler.
1947'den bu yana, hzla emperyalizmin denetimi altna giren lkemiz,
bir yandan bamszlnn zedelenmesi, te yandan btn tabii kaynaklarnn yabanclarn tekeline gemesi sonucu birinci kurtulu savann do
rultusundan ayrlm, korkun bir smrlme dzenine sokulmutur. Bu
durumda, btn yurtseverlerin, milliyetilerin yurdumuzun gene bam
sz, smrlmeyen bir lke olmas iin mcadele etmesi gerekmektedir.
Trk milliyetiliini biimleyen anti emperyalist z bunu gerektirmektedir. Trk halk krkalt yl nce yaptn gene yapabilecek gtedir. Hangi silahlarla donatlrsa donatlsn, sermaye gleri, halk gleri nnde
yenilmeye mahkumdur. te bu yenilgiyi hzlandrmak amacyla biz, Trk
milliyetileri bir anti emperyalist cephede birleerek, esaslarn ksa bir sre iinde toplanacak kurultayda saptamak zere Anayasamzn altn
da emperyalizmle btn gcmzle mcadele edeceimize andierizlO.

Trkiye' de Sol Hareketler 1349

Ondrdnc Blm

Dipnotlar

1- Bknz., Aclan Saylgan, "Soldaki atlaklar", Ankara, 1967, almamzn

ikinci kitabnda "Solda Blnmeler" blmnde teferruatl olarak ele aln
mtr.

2- Halis Okan a.g.m.'de yle yazyor:" ... Milli burjuvalarn idare ettii Milli
Kurtulu Hareketi emperyalist aleyhtarlndan teye gidememitir. Bu hareket, bata toprak problemi olmak zere burjuva ihtilalinin grevlerini yerine getirmemitir ... "
3- Mihri Belli'nin ynetiminde yaynlanan "Trk Solu" dergisinde Suphi Karaman ile Sami Kk'n yaz yazmalar, Mihri Belli grubu ile bu iki eski MBK
yesinin mnasebetlerinin 1962'lere kadar uzandn belgeleyici niteliktedir.
4- Bknz., Aclan Saylgan, "Soldaki atlaklar", s, 34-37, Ankara, 1967
5- "Yol", Derg., Nr. 7-8-11.
6- TKP'nin Zeki Batmardan nce D Bro Sekreteri Salih stngel (takma
ad ile) . Bilen (Laz smail) idi. (Bulgaristan' dan muhacir olarak Trkiyeye
gelmi smail Bekir Alagl'n anlattna gre).
7- Yakup Demir (Zeki Batmar); Halis Okan iin Bknz., Aclan Saylgan, Sovyetlerde Eitim ve Trk rencileri, s, 106-107, Ankara, 1966
8- Stk Ulay'n Genel Bakan olduu Sosyal Demokrat Parti. 1965 seimlerinde altnbe yesi ile birlikte CHP'ne iltihak etti.
9- Bu hakiki milliyeti Kuvvetler ran' da yaayan ve ran nfusunun yardan
fazlasn tekil eden Azerbaycan Trkleridir.
10- Dnm, Derg., 1 Kasm 1966, Nr. 6.

1
1968

Blm

Baharndan

12 Mart 1971

Muhtrasna

niversite galleriyle Balayan Dnem

1968 Baharnda, Uzak Dou' dan Avrupa'ya kadar,
bir

dnyann

yannda renciler, toplantlar, yryler yaptlar,

drt
niversiteleri

igal

ettiler, tahrip olaylarna girierek polis ve askerlerle attlar.

Dnya genliinin kkn, biraz Marx, biraz Hegel, biraz Lenin,
biraz Mao' dan alan, Herbert Marcuse'n tketim toplumuna bakald
ran, Hippy anarizmi ile zdeleen eylemleri Trkiye'de de etkisini
gsterdi.
Yllardr dar bir kadro ile, klasik yeralt faaliyeti gstermi olan
Trkiye Komnist Partisi, 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin salad
hrriyet ortamndan ne kadar yararlandn, 1968 Baharnda ren
ci olaylarnn patlamas ile ispat etti.
1 Haziran 1968 tarihinde, Ankara radyolarnda Yavuz Ycetrk'n hazrlad "Genlik Sorunlar"! programn dinleyenler, sakall, dar pantolonlu, Trk olup da kyafetleri ile Trk'e benzemeyen
birka gencin, mikrofonlarda, toplum basksna bakaldrmak amacy
le sakal braktklarn, salarn uzattklarn, dar pantolonla gezmekten
holandklarn, hayatlarn yaamak istediklerini ifade ettiklerini duydular. Kim tahmin ederdi ki, bu masum radyo rportajndan nce Ankara lahiyat Fakltesi rencilerinden bir grup, Hatice Balaban isimli
bir kz rencinin bartsn derste kartmamas, Doent Bahriye
ok'un ikazlarn dinlememesi, ayn olay sebebiyle Bayan Doentin
Doan ilingir isimli bir renciyi tokatlamas zerine Nisan 1968'in
ilk yarsnda balatlan sa eilimli boykot, ksa srede dier faklteleri de saracak ve hzla komnist militanlarn ynetimi altna girecek ve
sregelen eylemler, tedhiilie, banka soygunlarna, adam karmala
ra ve ldrmelere dnerek 12 Mart 1971 tarihinde Trk Silahl Kuvvetleri'nin mdahalesini gerektirecek Muhtrann verilmesine sebep
olacakt.

te bu sorunun cevabnda, Trkiye komnistlerinin -bir dereceye

3521 Aclan

Saylgan

kadar- baarlar gze arpyordu.

"Trk Solu" ve 12. saysna kadar "Aydnlk
Sosyalist Dergi"nin oluturduu "Milli Demokratik Devrim" stratejisi, renci olaylarnn balad
tarihe kadar zaten renciler arasnda disiplinli bir
ekilde tekilatlanm ve sloganlar 27 Mays 1960
sonras genliinin nemli bir ksmn stma nbeti
gibi sarmt.
Geen blmde akladmz ve 1968'den
sonra balayan Trkiyeli komnistler arasndaki
blnmeler, zellikle Mihri Belli liderliindeki
Gniimzekadardevam
fraksiyon, TP'ni oportunistlikle sulaynca, geni
ek~~~~:1~ 1 ~btt~~~~~; bir sosyalist genlik kitlesi kendini Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF)
A,nkdara lldhiyat araclgv ile illegal rgtlenmede ve legal platformdaki eylemlerin iinFak u n e mey ana
gelmiti. Hadisenin de buldu.
es

kahramanlarndan

olan
Bahriye ok, daha sonraki
yllordo bombal bir suikast

sonuculdrlecekir

FKF'den Trkiye Devrimci Gen k Fe derasyonuna

(DEV-GEN)
1971 Mart'nda yaymlanan bir dkman2 propagandif deyimlerin
FKF' den DEV - GEN' e oluan olaylar kronolojik sras iinde doru olarak aklarken, 27 Mays Anayasasnn salad nisbi serbestlik ortamna deinerek, FKF'nin douunu 1960 ncesine kadar
dnda,

uzatyordu.

lk Fikir Kulb, Demokrat Parti'nin son yllarnda bir grup aydnlar

hareketi olarak Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde kurulmutu (1956).

CHP paralelinde ve Demokrat Parti'ye kar yrtlen muhalefetin bir
paras olmaya almt.
1961 Anayasasnn salad serbestlik ortam iinde, sosyalizmin
eitli biimleri, 'toplumcu' fikirler, dkmann da belirttii gibi 'moda' olmaya balamt. FKF' de bu modaya uydu. Trkiye i Partisi
iinde Sadun Aren grubu, kolaylkla FKF'nunu etkisi altna ald.
1965 ylnda, Kozlu Kmr Ocaklar'nda, iilerin greve gitmeleri,
FKF Bakannn istifasna varan anlamazlklara yol at. ileri desteklemek amacyle, kalabalk olmayan ve ekingen bir hava iinde geen ilk yry de bu sralarda yapld.
FKF yeleri ve baz Trkiye i Partisi yesi genler, 1965 baharnda "Dnm" dergisini kararak nmayikar bir ekilde, Ankara'nn Kzlay Meydan'nda satmaya baladlar. Kzlay, 27 Mays mdahalesine varan genlik olaylarnn balatld bir arena idi ve komnistler bu sefer, 1960 ncesinin havasn yaratarak, ordunun kendi
leyhlerinde tasarladklar bir mdahalesi ile kolay bir ekilde iktidara
oturmay bekliyorlard. 1965 seimlerinde, AP'nin seimleri kazanarak

Trkiye'de Sol Harekftler

tek bana hkumeti kurmas, gedikli ana muhalefet partisini de bir sre iin olsun, ar solun paralelinde gsterecekti.
Nitekim ilk boykotlar balad sra, CHP Genel Bakannn
"igal ve boykot ayn eydir" diyerek anarik olaylara arka
kmas, fakat sonradan i baka mecraya dklnce, ayn liderin yzseksen derecelik bir dnle "boykotun da igal gibi kanunsuz olduunu sylemek istedim" demesi, solun eylem diye giritii soygunlarla, adam karma ve ldrmelerle ne kadar gl bir mttefiki kaybettii meydana kt.
"Dnm"n, Kzlay'da satl, baz genlerin tepkisine sebep oldu. Dergiyi satanlarla, onlara muhalif olan, sac
genler halkn gz nnde dvtler. Kavgalar faklteleri
sard. Sol eilimli genlerin birarada toplanmasna yarad. Bylece 1965
sonbaharnda "Fikir Kulpleri Federasyonu" ve mehur adyla 'Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu" domu oldu3.
lgili dkman, Sadun Aren'in ynetimindeki FKF' yi yle tasvir ediyordu: "FKF Merkez binas, (Sadun) Aren'in etrafnda reklenmi korkak, kariyerist, hain yneticilerin elinde ikili, kumarl bir dans salonu haline geldi. Bu yer hakl olarak 'FKF Diskotek' diye anlmaya balad"4.
Ayn gnlerde FKF, Dean Rusk'n Ankara'ya ziyaretini protesto
etmek iin baz clz giriimlerde bulundu. Hareketlerde ekingenlik ve
korkaklk dikkati ekiyordu. 1965'lerde, Trk solcular, demokratik yn daha ar basan Mehmet Ali Aybar'n TP bakanl altndayd ve
Mihri Belli kliinin eline gememiti. Ayn gnlerde FKF'nin, TP paralelinde, kanun snrlar iinde eylem yrtme istemleri, Trkiye Milli Talebe Federasyonu ve Trkiye Milli Genlik Tekilat gibi genlik
rgtlerini de sol cepheye kazanmasna sebep olmutu.
FKF kinci Kurultay, 1968 ilkbaharnda topland. TP militanlarn ele geirerek, illegal partiyi, legal bir rgte (TP' ne)
hakim klmak iin Mihri Belli ynetiminde "Trk Solu" dergisi kmaya balam, TP'li ve FKF'li genler arasnda bir sempat de uyandrmt. Sonradan, Mahir ayan, Mnir Aktolga,
Yusuf Kpeli ve Erturul Krk drtls tarafndan saf d
edilen Mihri Belli o gnlerde, ismi etrafnda yaratt efsane ile
pek ok iyi niyetli genci etrafnda toplamaya muvaffak olmu
tu. Krsal eylemleri balatmak iin byk ehirlerde banka soyan, adam karan ve ldren Mahir ayan ve arkadalar da
o sralar, Mihri Belli'nin hayranlarndands.
"Trk Solu" dergisinin keskin hcumlar, yava yava TP'nin leg, 1
gcn kertiyor, elemanlar, illegal kadroya kayyordu. TP iinde ve
etrafnda 1965'e kadar sregelen yllk cokulu ballk snm, heyecanlar, illegali.tenin karanlk dehlizlerine dalmt.

\" -

Dou Perinek'in, TP
bosksylo

FKF'nin

Bokonlndan
uzaklatrlmas

zerine,
daha sonra zerinde
epeyce tartlacak olan
PDA (Proleter Devrimci
Aydnlk) dergisiyle ayn
adl bir fraksiyon oluacakt

)')41 Aclan

Saylgan

"Trk Solu" hareketinin sosyalist genlie egemen oldubu dnemde, FKF'nin bakan aday olarak, Maocu Dou
Perinek ortaya kt. Ve bakan seildi. Fakat bu devre uzun
srmedi. Dou Perinek'in Milli Demokratik Devrim'i savunmas, TP'lilerin yldrmlarn zerine ekti. FKF'nin,
Devrimciler G Birlii (DEV - G) iine girmesi, 29 Nisan
1968'de Kzlay' da Orduevi nndeki mitinge katlmas Dou Perinek' in FKF Bakanlna son verilmesine sebep oldu.
Vaktinden nce toplantya arlan ynetim kurulu, TP'in
basks.ile Dou Perinek'i, Genel Bakanlktan att ve yerine
Zlkf ahin'i getirdi. Dou Perinek'in ynetiminden uzaklatrlmas, ikili bir toplant ile kutland.6
DEV - G, kuruluu taktik bir giriim olarak kalmad iin, illegal gler tarafndan reddedildi. Asker-sivil, aydn kanadn bile temsil edemeyecek olan kurucular, grltl bir ekilde 'Milli Cephe'yi
kurduklarn ilan ettiler. Bu ortam iinde "Proleter Devrimci Aydnlk"
grubu (Dou Perinek ve taraftarlar) ortaya kt.
Ayn gnlerde Ortadou Teknik niversitesi'nde "Sosyalist Fikir
Kulb"ne bal militanlar, Elmal'da tahrik sonucu toprak igal eden
kyllerin arasna karmak istiyordu. Dier taraftan, stanbul' da, Devrimci renci Birlii (DB) ve baz FKF militanlar, stanbul'u ziyarete
gelen Amerikan denizcilerini Dolmabahe' de denize atyorlar; Ankara' da da bir ksm FKF'liler Amerikan Haberler Merkezi CIA ile dier
Amerikan binalarna saldryorlard. 6. Filo'nun zmir ziyaretinde de, illegalitenin basks ile FKF ynetim kurulu olaylara karyordu. Sol artk
adamakll illegal eylemin egemenlii altna girmiti. "Milliyeti - Toplumcu" Trkei (lkc) genlerle, "Mihri Belli"nin ynetimi altna girmi olan sosyalistler sk sk atyorlard. atma
yerleri genellikle fakltelerdi. FKF'nin nc Genel Kongresi 1969 Ocak'nda yapld. Genel Bakanla Yusuf Kpeli seildi. stanbul' daki illegal klik, FKF' de deil, Devrimci ren
ciler Birlii (DB) etrafnda toplanmlard. FKF Tekilat oluurken, Korner, Amerika Birleik Devletleri'nin Ankara Eliliine atand. Havaalannda, Elinin karlan srasnda olaylar oldu. Ortadou Teknik niversitesi'nde sefirin arabas yakld. FKF Merkez Yrtme Kurulu bu mnasebetle yaymla
d ilk bltende "Milli Demokratik Devrim" de proletaryann
ncl meselesinden sz ederek, eylemlerin kitlelere mal
edilmesinden bahsetti. Bu bltenle birlikte FKF Merkez Yrtme Kurulu ile "Aydnlk" yaz kurulu iindeki Dou Perinek ve aradalar arasnda ilk srtme balad. Bu sralarda FKF Akhisar ve demi'te yap
lan ttn mitinglerine katld. Toprak igali yapan Atalan ve Gllce
u

12 Mart darbesine giden

yolda adndon en ok sz
ettirecek sol rgtlerden
DEV-GEN grubunun
kadrosunda Yusuf Kpeli
yer alyordu

Uloj Bordak sol

eylemlerin nde gelen
eylemcilerinden biri olarak
-

girijHi a.mada

olduru ecekt

Trkiye'de Sol Hareketler 1355

kylleri ile ilikiler kurmaya alt. Keban grevine bir gzlemci ile bildiriler gnderdi. 1969'un 17 ubat'nda stan
bul' da yaplan, ajitasyonlarnda "Kanl Pazar" olarak niteledikleri olaylarda FKF n planda rol oynad. Bu mitingte, iki kii ld, yze yakn nmayii de yaraland. Bu olay zerine
"Bamsz Trkiye" isimli bir blten yaynlayan FKF, stanbul
olaylarn sonuna kadar smrme yolunu seti. 1969 Nisan ay
iinde Singer iilerinin grevlerinde tahrikata giritiler, Ske
ve Diyarbakr mitinglerinde, FKF temsilcileri konuturuldu.
Ankara' da byk bir yry yapld. Baz yksek okullar i
gal edildi. FKF, bugnlerde DEV-G iinde faaliyetine
marksist-leninist grup olarak devam etmekteydi. FKF'nin smrd en byk kitle eylemlerinden biri, 1969 Maysdaki Yargtay
yry oldu. 1969 Hazirannda niversite Reform Tasars kanunla
madan, TBMM'nin tatile girmesi zerine, stanbul ve Ankara niversitelerinde baz retim yeleri idari grevlerinden istifa ettiler. Bunun zerine, ar solcu genler, yeralt rgtnn nclnde btn niversiteleri igal ettiler. Akademik nedenlerle balatlan hareket, ksa srede
Amerikan aleyhtarlna dntrld. Ayn grup mensuplar eylemlerini Ankara, zmir, Erzurum ve Eskiehir'de srdrdler. Her ey gn
gibi ortadayd. Kanunlarn ve Anayasann yasaklad eylemler ortada
idi. AP hkumetinin aczi, yeralt komnizminin cr'etini daha da artr
yordu. niversitelerde polis-renci atmas, FKF'nin 10 Haziran gn bir yry tertiplemesine sebep oldu. Olaylar, niversitenin askerler tarafndan igal edilmesine kadar srd. Sonunda snavlar ertelendi.
niversite zerkliinin inenmesi idias ile SBF'nde balayan isgal hareketi, btn faklte ve yksek okullara yayld. Bu eylem de,
FKF tarafndan anti-emperyalist bir nitelie dntrld.
Binlerce bildiri gecekondu semtlerinde datld, ama, bu
semtlerden FKF olumlu bir tek ses alamad.
1969 Ekim'inde yaplan Drdnc FKF Kurultay'nda,
ar solcular arasnda atmalar oldu. Dou Perinek ve taraftarlar, Mahir ayan ve Mihri Belli grubuna kar hcuma
getiler. " ... (Trk Solu) hareketiyle genlik evrelerinde belli
bir etkinlii olan Mihri Belli, eklektik bir anlayla kk burjuva ideolojisini uzlatrmaya" almakla suland. Kongrede, Mahir ayan ve Mihri Belli - Dou Perinek kliini uzla
trmak iin aba sarfeden Atilla Sarp, Genel Bakanla seildi
ve "Fikir Kulpleri Federasyonu", "Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (TDGF) veya DEV - GEN" adn ald. Beinci DEV - GEN Kongresinde de en radikal grup, Erturul Krk' nn Bakanlnda idareyi ele ald.

ABD' nin Ankara

Bykelilii'n.!n atanan
Comer'in ODTU
kompusnde arabasnn
yaklmas 12 Mart
darbesine giden yolun
talarn dyordu

Fikir Kulpleri
Federasyonu'nun
blnmesinin ardndan
Trkiye Devrimci Genlik
Federasyonu, DEV-GEN
adn olarak Erturul
Krk bakanl
stlenecektir

1'561 Aclan

Saylgan
Mihri Belli'nin

Liderliinde Kopu

DEV - GEN'in Mahir ayan, Yusuf Kpeli, Mnir (Ramazan) Aktolga, Erturul Krk drtls 1971 Ocak'nda
yaynladklar bir ak mektupla7, Mihri Belli'yi sulayarak,
tasfiye etmek istediler. 29-30 Ekim 1970 tarihinde "Hanif Tiyatrosu" salonunda yaplan istiari toplant, ayrl kesinle
tirmiti. ayan grubu8: "Artk Mihri Belli'nin sac grle
rinden dolay harekete tam bir kargaa hakim olmutur. Bu
kargaa, hareketin hem teorik, hem de pratik ilerleyiine engel olmaya balamtr. Artk ayrlk parolamzdr" diyordu.
Bu gruba gre ayrlk sebepleri yleydi9:
Mahir ayan kadrosunun
"Gerekten de ayrlmalarn, blnmelerin ho olduunu
ndegelenisimlerinden .dd.
d
k
d
vl N e var k., b..utun
.. gayretlermze
. ragmen
v
b.r l.k
biri olan Mnir Ramazan
a e ece
eg z.

Aktolga, 12 Mart frtnas

1 b. l.k 1 b. l.k
k
k 11
k (A y d n1k
geip,cezaevindenktktan amac e, r - e etr - r me anzmasn u anara ,
son~~i~~:Cik~i~ Sosyalist Dergi)' deki sac ideolojiyi bertaraf edemedik... Hareketin
birlii leninizmin ilkeleri zerindeki birliktir. Bu uzlamaz durumdan
dolay (Aydnlk Sosyalist Dergi)'yi braktk. .. Mihri Belli arkada, kendi grleri ile bizimkiler arasnda temelde nemli bir fark olmadn
syleyerek milliyetilik, revizyonizm, rgt meselesi vesaire gibi konulardaki grlerini dzeltme yoluna gittiini ima ediyordu ... 29-30
Ekim tarihinde toplantda Mihri Belli arkada bu tutumunda samimi
olmadn ortaya koydu"o.
Amata birleen, fakat eylem tarznda ve metodda farkllaan ihtilalciler, 1970 devalasyonundan itibaren ekonomik bunalmn artaca
ve bilhassa dar ve sabit gelirli ii ve kyller zerindeki basknn id
detini artracan hesap ederek, ihtilalin objektif artlarnn meydana
geldiine kanaat getirerek, almalarna hz verdiler. Anlaamayan gruplar, kendi bana hareket etmeye balad. Radikaller silahl eylem denemelerine giriirlerken, Mihri Belli,
stanbul'da 5 Nisan 1971'de "Trkiye Solu" Dergisini ve bu
dergiye E:k olarak "Proleter Devrimci Hareketimizin Program Tasla" brorn kard. Dr. Hikmet Kvlcml da
ayn gnlerde, "Tarihsel Maddecilik Yaynlar" serisi iinde
"i Snf Partisi Nedir? - Vatan Partisi Tz ve Program"n bastrd. 12 Mart Muhtarasnn ilanndan sonra hzla
gelien olaylardan anlyoruz ki, birbirleriyle irtibatl olan, olmayan, ayrlm grlen, birleik hareket eden gruplar y
le zetlemek gerekiyordu:
Dnemin sol
guruplamalar iinde
1- Kvlcmistler (Dr. Hikmet Kvlcml grubu),
"Kvlcm" grubu ayr bir
rgtlenme iindeydi
2- Mihri Belli' den yana olan ve legal bir Parti kurmaya ynelen
grup,
3- DEV - GEN grubu: Mahir ayan, Mnir Ramazan Aktolga,

Trkiye'de Sol Hareketler 1357

Yusuf Kpeli, Erturul Krk drtls,

4- Deniz Gezmi liderliindeki: "Devrimci renciler Birlii
(DB) grubu.
Son iki grup, kesin eylemler;~i' .rkiye Halk Kurtulu Ordusu"
ve "Trkiye Halk Kurtulu Parti , Vf Cephesi" adyle gelitirmek istedilerse de, rfi dare MahkemeL~rine verildiler.
imdi bu gruplar eylem ve davranlar ile izleyebiliriz.

Trkiye Halk

Kurtulu

Ordusu

Deniz Gezmi, 1969 yl Haziran'nda Orta-Dou'daki, El-Fetih ihtilal kamplarna gitmi12, bir mddet gerilla eitimi grdkten sonra,
ayn yl Eyll aynda (y11rda) dnm, beraberinde bir adet Carl marka, Msr yaps makineli tabanca, drt el bombas ve tabanca mermilerini getirmi, bunlar stanbul'da Teknik niversite rasathanesi civarnda topraa gmm, 1970 yl Eyll aynda silah ve bombalan gmd yerden kararak yanna alm, Sivas'a askerlik grevi ile gnderilmesi srasnda, kaarak Ankara'ya gelmi, ODT (Orta Dou Teknik
niversitesi) 1 numaral yurdunda 201 ve 202 no.'lu odalarna yerle
mi, Yusuf Aslan, Sinan Cemgil, Alparslan zdoan, Hseyin nan'la

birlikte bu

odalar

karargah olarak kullanmaya

balamlardr.

Hse-

yin nan, El-Fetih gerilla tekilatndan 1970 senesi balarnda aralarn

da Atilla Keskin, Kadir Manga, Ahmet Erdoan, Alparslan zdoan
ve Mustafa Yalner' in de bulunduu on alt kiilik grupla beraber yurda avdet etmi, bunlarn bir ksm kendisi ile birlikte 7 ubat 1970 tarihinde Diyarbakr'da yakalanm ve tutuklanmlardr. Bu sanklar, 8
Ekim 1970 tarihinde tahliye edilniler, Mustafa Yalner, Hseyin
nan, Atilla Keskin ODT yurtlarna yerlemilerdir. 201ve202 No.'lu
odalar karargah haline getirmi ve bu maksatla kullanmlardr ... Kendi dncelerine gre, Trkiye, Amerikan emperyalizminin sermaye,
askeri kontrol ve ksmen igali altndadr. Trkiye Cumhuriyeti, Ame-

12 Mart darbesine gereke

olan sol eylemler, banka
soyma, adam karma,
fidye alma biiminde
trmanmas kamuoyuna
anarik eylemler olarak
sunuluyordu. Oysa
Trkiye'nin siyasal
gelimesi, toplumsal
gelimenin nne gemi,
bunu da niversite
stlenmiti

1ss I Aclan Saylgan

Giritii ksa vadeli

eylemlerle sol hareketin
popler isimlerinden biri
haline gelen Deniz Gezmi,
l2 Mart Muhtrasn
takiben kurulan
skynetim mahkemesi
tarafndan idama
edilecektir

Nahit Tre ve Cihan

Alptekin Ankara Merkez
Cezaevinde. Alptekin
cezaevinden kat ve 30
Mart 1972'de Kzldere'de
ldrld

pacaktr.

rika Birleik Devletlerine bal yar baml bir lkedir. bir

liki sermaye, feodal unsurlar, tefeciler, vurguncular, retim
aralarna ve siyasi iktidara sahiptir. Devrimci gler, satl
m iktidarn polisi tarafndan bask altndadr. Smr dzenine kar kan genler, kastl olarak ldrlmekte ve
failleri yakalanmak yle dursun, aranmamakta ve hatta himaye grmektedir. Aalara, tefecilere, finans-kapitale ve onlarn temsilcisi siyasi iktidara kar mcadelede yasal yollar
kapanmtr. Bu mcadele silahl mcadele olacaktr. Gayri
milli unsurlar zor ve cebirle tasfiye edilecektir. Marksist-Leninist dzen silah zoru ile getirilecektir. (Trkiye) Halk Kurtulu Ordusu bu mcadelenin balangta ncln yaMcadele, ehirden kra intikal ettike, kitleler bu mcadele-

ye sahip

kacaklardr"13.

Trkiye Halk Kurtulu Ordusu'nun Stratejisi

ve alma Dzeni
THKO'nun temel stratejisi, Mihri Belli'nin gelitirdii, fakat eylem
insiyatifini, radikal DEV - GEN grubuna kaptrd "Milli Demokratik Devrim" dir. THKO eylemlerinde, Brezilyal gerilla lideri Carlos
Marighella'nn13 ilkelerini olduu gibi uygulamlar ve bu uygulamalar Leninist metodla aklamlardr. C. Marighella'nn14 ilkeletirdii
ehir Gerilla tekniinin nemli ksmn uygulayan THKO, 29.12.1970
gn, rgtn nde gelenlerinden Yusuf Aslan tarafndan alnan 06
FR 888 plaka nolu otomobille, Deniz Gezmi, Hseyin nan ve Sinan
Cemgil, Amerikan Sefareti nnde (Ankara) nbet tutan polislere gece yarsndan sonra, saat 03.00 sralarnda yakn mesafeden ate amlar, Abdlnahit nar ve Nuri Seluk isimli polisleri ar ekilde yaralamlardr. 11Ocak1971 tarihinde, Bankas Bahelievler Emek ubesi soyulmu (Deniz
Gezmi, Hseyin nan, Sinan Cemgil, Yusuf Aslan, Alparslan
zdoan tarafndan), Kor Koalak, Sevim Onursal, Olca Altnay, banka soyguncular gerillalara yataklk etmilerdir. 15
ubat 1971'de ayn rgt mensuplarndan Hseyin nan, Yusuf Aslan, Deniz Gezmi, Alparslan Erdoan, Sinan Cemgil,
Recep Sakn, silah bulmak ve karmak amac ile Balgat'taki
Amerikan tesislerine girmiler ve Amerikal er zenci Jimm R.
Finley'i karmlardr. 4 Mart 1970 gecesi gene ayn rgt
mensubu olan kiiler Amerikal astsubay Jimm Sekston'u, er James M.
Gholson'u, er Larry J. Heavner'i, er Richard Carasz'i karmlar ve
THKO'nun 400.000 dolar fidye istediini bildiren bir bildiri kaleme almlardr. Drt Amerikal asker, rfan Uar'n kiralad evde muhafa-

Trkiye' de Sol Hareketler 1359

za edilmi, bir sre sonra braklmlar, Deniz Gezmi ve Yusuf Aslan, Akada ve Nurhak blgelerindeki gerilla birlii
ne katlnak zere bir motorsikletle Ankara' dan kamlarsa
da arkla ile Gemerek arasnda yakalannlardr 1 5.

THKO'nun

Kr Gerillas

(THKO), balangta ehir ve kr harekatn birlikte plangerilla faaliyetinden ve soygunlarndan, fidyelerden elde ettikleri paralarn bir ksmn kr gerillas harekat
nn ve eylemlerinin hazrlklarna tahsis etmi, hazrlklar ikmal edildiinde (Glba) harekatnn tatbikine balamlar
dr. Kr gerillas, eylemlerine 20-30 kii zaman zaman dei
en saylarda katlmlardr. 1970 yl Aralk ayndan itibaren, Trkiye
Halk Kurtulu Ordusu'nun ehir eylemlerine katlmayan militanlar
peyderpey blgede (Malatya) toplanmlardr. lk olarak Mustafa Yalner, Kadir Manga, Ahmet Erdoan gelmitir. Besni lesi'nde Tuncer
Smer'le bulumular, Semih Orcan ve Mustafa ubuk'u da aralarna
alarak blgenin kefini tamamlamlardr. 12 Mart Muhtrasndan sonra faaliyet artml6. Kaaklardan Teslim Tre'den satn aldklar silahlarla Akada yresindeki maaralara ekilmilerdir. Bir sre sonra
Sinan Cemgil kendilerine katlarak, gerilla grubunun kumandasn ele
alm, Ankara' dan Ercan ztrk, Osman Bahadr, Metin Yldrmtrk,
Mehmet Asal, Fevzi Bal ve Adem Topal kendilerine iltihak etmilerdir.
Bilahare gruba, Hac Tonak, Hasan Krteke de katlmtr. Gerilla grubundan Mustafa Yalner, Atilla Keskin, Kadir Manga, Ahmet Erdoan
daha nce El-Fetih'te eitim grmlerdi. 31 Mays 1971 gn jandarma ile msademeye girienlerden Hac Tonak, teslim olmu, Sinan Cemgil, Kadir Manga, Alpaslan zdoan
ldrlmler, Mustafa Yalner de yaral olarak ele geirillam, ehir

THKO'nun kr gerillasn
oluturmak iin klan
yolda, jandarma ile
giriilen msadere sonucu
nde gelen isimlerden
Cihan Alptekin ldrlecek,
grubun nemli
isimlerinden Teslim Tre
ise yllar sonra Paris'te bir
metro istasyonunda
mensubu olduu solcu
arkadalar tarafndan

ldrlecektir

mitir.

Trkiye Halk

Kurtulu

Ordusunun

stanbul Grubu
stanbul grubu, Cihan Alptekin bakanlnda teekkl
etmi17,

ilk olarak giriilecek eylemler iin ayn fikri yapya

sahip militanlar aranm ve bunlar bulnakta glk ekmemilerdir. Cihan Alptekin'in ehir gerilla grubu, 17 Ocak
1970 tarihinde apa Yksek retmen Okulu'nu dinamitlemiler, Philips Anonim irketi'nden tehditle para almlar, Selamieme Akbank
ubesini soymular, Edip Turhan Targa isimli bir ahsn evine silahl
baskn yapmlar, 15 Nisaff1971 tarihinde Hakan Duman isimli bir o-

THKO'nun kr gerilla grubu

iinde yer alan Teslim Tre,
Sinan Cemgil, Kadir Manga
ve Ahmet Erdoan'la
birlikte eylemlere
katlyordu

360 1 Aclan

Saylgan
cuu kararak babasndan 250.000 Trk liras almlar, 19
Nisan 1971 gn Gaziosmanpaa Bankas ubesini soymular, 3 Mays 1971 tarihinde Ziraat Bankas Unkapan u
besini soyarlarken odac Tahsin Yaman' ldrmlerdir. Cihan Alptekin hcresinden olduklar iddias ile mahkemeye
verilen isimler unlardr: Cihan Alptekin, mer Ayna, Osman Bahadr, Oktay Kaynak, Yavuz Yldrmtrk, Ali Aydn
l, Zerruk Vakfahmetolu, Rukiye Dlger, Gnl Tolon, s
mail Tayfur Cinemre, Rfat Gney s

THKP-C'siyle Mahir ayan

klasik ii rgtlenmesini
ikinci plana atarak giritii
eylemlerle, ehir gerillas
tipi mcadeleyi
balatyordu

Oktay Etiman, ayan grubu

~dna giritii eylemlerden
lsrail Bakonsolosu Elraim
Elrom'u karmt

Mahir ayan Hcresi - Trkiye Halk Kurtulu

Cephesi ve Trkiye Halk Kurtulu Partisi
(THKC-THKP)
DEV-GEN iinde, Mahir ayan, Mnir Ramazan Aktolga, Yusuf
Kpeli, Erturul Krk drtlsnn dnda, fraksiyon niteliini teoride ve tartmalarda hissettirmeyen Deniz Gezmi hcresinin, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu (THKO) rgtne kar, stanbul' da eyleme
geen Mahir ayan grubu, organizasyonlarna Trkiye Halk Kurtulu
Cephesi (THKC) ve Trkiye Halk Kurtulu Partisi (THKP) adn vermilerdi. Deniz Gezmi grubu da, DEV-GEN bnyesinde olmakla
birlikte, ayan ve Gezmi arasnda farkllk, ilki DEV-GEN adna eylem yrtt halde, Gezmi, stanbul' da kurduu ve bana getii
Devrimci renci Birlii (DB)'ni tutturmak istemiti. Geri, ayan ve
arkadalarnn yaymladklar nl dkmanda19 DB aleyhinde en
ufak bir ima dahi yoktur. Ancak dkmann genel slubundan anlal
dna gre DEV-GEN, DB' kendisinin stanbul ubesi
gibi telakki etmektedir. Trkiye Halk Kurtulu Partisi ve
Cephesinin Ankara' da gelimesi, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu mensuplarndan Deniz Gezmi'in stanbul' da merkezileir gibi olmas, bilahare eylem safhasna gelince, Mahir ayan'n stanbul'a gitmesi, Deniz Gezmi' in Ankara'ya gelmesi, birinin stanbul'da, dierinin Ankara'da eyleme gemesi
de artma taktiinden baka bir ey olmasa gerektir. Nitekim, Mahir ayan'n stanbul'daki soygunlarla ilgisi, polisten kurtulmak iin Sibel Erkan isimli bir kz rehine almasna
kadar bilinmiyordu. Hatta srail' in stanbul Bakonsolosu Efraim Elrom'un ldrlmesinde de Mahir ayan'n rol, yakalanmasndan sonra meydana kt.
THKC ve THKP'nin de stratejisi "Milli demokratik Devrim" idi.
ayan grubuna gre DEV-GEN alma Bildirileri, "Kurtulu"20 ga.1etesi ve yaymladklar bror (1965-1971 Trkiye' de Devrimci

Trkiye' de Sol Hareketler

136 l

Mcadele ve DEV-GEN; Aydnlk Sosyalist Dergiye Ak

Mektup; Kesintisiz Devrim)' den kan eylem ilkeleri yley
di21:
DEV-GEN, Milli Demokratik Devrimi gerekletirmek
iin yeterli bir rgt deildir. Proleter bir sava rgt kurulmaldr;

Devrim (Milli Demokratik Devrim) i - Kyl ittifak

zerinde krlardan ehirlerin fethi rotasn izleyen bir halk
sava ile tahakkuk edecektir;
Esas, krlardan ehirlerin fethi rotas ise de, emperyalizmin nc bunalm dneminin zelliklerinden ve Trkiye' deki retici glerin gelime seviyesinden dolay, birinci
dnemde ehirler temel, krlar yardmc, ikinci dnemde krlar temel,
ehirler yardmc olacaktr;

Halk savanda, kyller temel gtr. Proletarya nder gtr ve

proletaryann nclnn nitelii ideolojiktir;
rgt, merkeziyeti sava gc olacak, alma tarz olarak legalite ile illegaliteyi birlikte srdrecektir;
Temel mcadele metodu, politiklemi askeri sava metodudur.
Askeri yan, politik liderlii tabi klnmaldr;
Silahl mcadelenin objektif artlar, emperyalizmin igalinden
dolay her dnemde vardr ...
Trkiye Halk Kurtulu Partisi'nin ve buna bal THKC'nin kurulu tarihini 30 Ekim 1970 gnyle, yani, Hanif sinemasnda toplanan
kurultayla birlikte balatabiliriz. Kurucular, Mahir ayan, Erturul
Krk, Mnir Ramazan Aktolga, Yusuf Kpeli ve Sinan Kazm zdoru idi22. Mahir ayan, Cephenin organize grevini alm
~
ve Ankara Ziraat Bankas soygunundan sonra stanbul' a ge-

Bir eylem adamndan

ziyade, bir fikir adam olan
Mahir ayan, hzla gelien
olaylar karsnda kendini
olaylarn nnde bulacak
ve ardarda giritij
~ylemlerden ilkini lsrail'in
lstanbul Bakansolasu
Efraim Elram'un
ldrlmesiyle
gerekletirecektir

mitir.

Mnir Ramazan Aktolga ve Kazm zdoru'nun karar

ve oylarn aldktan sonra, 1971 yl Mart aynda stanbul'a
gelen Yusuf Kpeli ve Erturul Krk, Mahir ayan ile rgt tarafndan kiralanan bir apartman dairesinde toplanarak,
Trkiye Halk Kurtulu Partisi'nin tzn hazrlamlar
dr. "Erturul Krk'nn el yazs ile elde olunan"23 parti
tz, genel program, parti yeleri ve partinin tekilat
prensipleri, organlar olmak zere blmden ve yedi
maddeden ibaret idi. Son blmde organ olarak Trkiye
Halk Kurtulu Cephesi' ne ye olmann artlar zikredilmiti (Madde: 6
ve 7). srail Bakonsolosu Efraim Elrom'un ldrlnden sonra
muhtelif adreslere "htilalin Yolu -THKP'nin Devrim Stratejisi" balk
l bildiri postalanmtr. rgtn emas syleydi:

ldrlen Elrom'un cesedi

Hamarat Apartmannda
bulunacakt

362 Aclan
J

Saylgan
1-.Vurucu kadro,
2- i snfnn iindeki kadro,
3- Genlik ve DEV-GEN,
4- Blgesel alma,
5- Yayn Organ - Rapor
Bildiri, THKP Merkez Komitesi imzasn tayordu. Silaha sarlmaktan baka are bulunmadn, Partinin halk savann bu aamasnda ehir gerilla savan temel aldn,
bugnk objektif ve sbjektif artlarn gerilla savann e
hirlerde yrtlmesini zorunlu kldn bildiriyordu.

Mahir ayan arkada Hseyin Cevahir'le

Maltepe' de
sktrldklarnda bir eve
girmi, Sibel Erkan isimli
bir ocuu rehin almalar
zerine girdikleri
atmada Hseyin Cevahir
lecek, Mahir ayan yaral
olarak kurtulacaktr
,

THKP'nin ve Cephesinin Eylemleri

Mahir ayan, Hseyin Cevahir, Ula Bardak, Kamil Dede,
Oktay Etiman gerilla eylemlerine Ankara' da balamak kararn vermiler, 12 ubat 1971 gn, Ankara, Kk Esad Ziraat Bankas ube
sini soymulardr. Bilahare rgt eylemlerine stanbul' da devam kararn alm, Erenky. Trk Ticaret Bankasn soyma eylemini planlam
tr. Bankalada emniyet tedbirlerinin arttrlmas zerine rgt, tann
m zenginleri karmay planlam ve ilk olarak 4 Nisan 1971 gn
Mahir ayan, Hseyin Cevahir, Ula Bardak, Kamil Dede, Oktay Etiman; Mete Has ile Talip Aksoy isimli iki zengini karmlar 400.000 lira fidye karlnda karlanlar serbest braklmtr.
Trkiye Halk Kurtulu Partisi ve Cephesi soygun baarlarndan
sonra, Mahir ayan, Erturul Krk ve Hseyin Cevahir'in ald kararla, siyasi bir karma ilemine girimiler ve bununla tevkif edilmi
bulunan, Trkiye Halk Kurtulu Ordusu mensuplarn kurtarmay tasarlamlardr. rgtle ilikisi bulunan Havac Yzba, lyas
Aydn ile Havac Temen, Saffet Alp de bu karma olaynda
grev almlar ve 17 Mays 1971 gn, stanbul'un srail Ba
konsolosu Efraim Elrom'u karmlardr. Bu karma ilemi
ne ayan hcresinin hemen hemen btn mensuplar katl
mlar, Efraim Elrom, rgtn nceden kiralad stan
bul' da "Hamarat" apartmanna gtrlm ve orada da Mahir ayan veya Mahir ayan'n mahkemedeki ifadesine gre
lyas Aydn tarafndan ldrlmtr. Olaylar esrarn muhafaza ederken, rgt liderlerinden Hseyin Cevahir ve Mahir ayan tesadf olarak Maltepe' de grlm, yaplan takip
srasnda silahl olarak kaan iki militan Sibel Erkan isimli bir
kz rehine alarak, 30 Mays gn Maltepe (stanbul) Rhtm caddesindeki (Sibel Erkan'n) evine snarak, 51 saat mddetle polise askere
kar direnmiler, msademe sonunda Hseyin Cevahir ldrlm,
Mahir ayan da ar yaral olarak yakalanmtr24.

Trkiye' de Sol Hareketler 1363

ayan Hcresi

Mensuplar

Skynetim Mahkemesine verilenler: Mahir ayan,

Ula Bardak, Kamil Dede, Necmi Demir, lkay Demir, Ziya
Ylmaz, Kadriye Deniz zen, Rhan Manas, Jlide Zaim,
Necati Sar, mer Erim Serkan, rfan Uar, Abdullah eelolu, Tlay Tat (Erdumlu), mer Gven, Mehmet Balaban, Mustafa Cokun, Avni Yaln, smail Yksel Erdoan,
Rasim zkan, Emel Aye Mesi, Abdurrahman Tre, Muharrem Yanar, Erdoan Kamolu, Mustafa Aynur.
1971 Ekim sonlarnda, ayan hcresi mensubu olduu
iin aranan Bingl Erdumlu ve arkadalar da, I. Nihat Erim
kabinesinde, Babakan yardmcs Sadi Koa' karmak iin
organize olurlarken, zmir rfi idare mensuplar tarafndan yakalanmlar, keza Aydn' da soyulan Ziraat Bankasna ait bir arabadan drt
milyon lira alan bir hcre de sonunda yakalanmtr.

Trkiye i Partisinin Kapatlmas

Son derece seri karorlor

verebilen Mahir ayan
Kartal Askeri Cezaevi' nden
~atktan sonro Ordu'nun
Ynye ill"sinde~i Radar
Uss'nden iki lngilizle bir
Kanadaly karacak, daha
sonro Kzldere'de
girdikleri otmodo
ldrlecektir

Silahl eylem devam ederken, Anayasa Mahkemesi Trkiye i

Partisi'ni, Esas say: 1969 /37, Karar Say: 1971/8, nolu kararla 21.1.1971
tarihinde kapatm fakat bu kapatlma olay, 21 Temmuz 1971 gn
kamucyuna duyurulmutur. Skynetim ilanndan sonra 26 Temmuz
1971'de TP mensuplarndan Behice Boran Hadko, aban Erik, Sait ilta, Osman Sakalsz, Adil zkol, Yaln Cerit, Necat kten, Sadun
Aren, Turgut Kazan, Hseyin Korkmaz, Adnan Keserbier, Sava Al,
Oral allar, Hseyin zahin, Erdal Orhan, Nurettin Pirim, Ejder
me, Kemal Burkay, Mehmet Tuncer Skynetim mahkemesine verilmilerdir.

Mahir ayan ve

Arkadalarnn

Sonu

1Aralk1971

tarihli gazeteler ve Trkiye radyolar ve televizyonu, Kartal Askeri Cezaevinde Mahir ayan, Cihan
Alptekin, Ula Bardak, Ziya Ylmaz ve mer Ayna'nn tnel kazarak katklarn yazdlar. stanbul Skynetim Kumandanl'nn 38 sayl bildirisinde yle deniyordu 25:
"Devletin temel nizamlarn ve Anayasa messesesi ile
messes Trkiye Byk Millet Meclisi'ni zorla skata teeb
bs ve bunu temin iin birok anarik olaylar icra etmek suretiyle "kanun" huzurunu, mal ve can gvenliini tehdit etmekte olan, idam talebiyle yarglanan Mahir ayan, Ula Bardak, Ziya Ylmaz, Cihan Alptekin ve mer Ayna 29-30Kasm1971 gecesi Kartal Tutukevi'nden tnel amak suretiyle kamlardr ... "
Bu firar olayndaki ihmal ve tertibin mahiyeti zamanla ortaya k-

Hseyin Cevahir,
Maltepe' deki atmoda
Mahir ayan'la birlikteyken
ldrlecektir

3641 Aclan

Saylgan
t. Babakan

12 Mart Muhtras' na yol

aan olaylarn kar

cephedeki muhataplar
orduyu temsil eden
komutanlard. Dnemin
komutanlarndan Turgut
Sunalp, Faik Trn ve
Kemal Kayacan, Sibel
Erkan'n evinde

Kzldere'deki atmay bir

katliama dntren

operasyonun birinci
dereceden sorumlusu
MOSSAD olduu yllar
sonra anlalacaktr

Nihat Erim, Trkiye

Byk Millet Meclisi'nde tnel kazarak meydana kan kama olayndan bahsederken, Trkiye'nin
iten ve dtan gelitirilen bir
komployla kar karya kaldn,
ordu iinde ihmalleri grlen en
ufak rtbelisinden, en yksek rtbelisine kadar er ve subaylarn sert
bir ekilde cezalandrlacan ifade etti.
1972 ubat aynn ilk yarsna
doru bir ihbar zerine stanbul'un Levent semtinde bir eve polisler
baskn yaptlarsa da, atma sonunda bir polis memuru yaraland ve
kaaklar tekrar firara muvaffak oldular. Fakat ihbarn kapsam geni
nlmalyd. 17 ubat gn, stanbul, Fndkzc,de'de Selahattin uhadar
adl bir Hava stemeni ile smail Samur adnda bir Hava yer temeni
''Drtler" apartmanna yaplan bir baskn so,'lunda yakalandlar26. Anlaldna gre, iki subayn yapt ifaat sonunda 18 ubat' 19 u
bat' a balayan sabaha kar, Fndkzade' de bir baskn sonunda emniyet kuvvetleri, Kartal Cezaevi firarilerinden Ziya Ylmaz'la birlikte e
rafettin Serdar, Osman Cahit yign, Hseyin zkan' yaral olarak yakalamlar, Safiye zkan ve Leyla Dedealp' ele geirmilerdir27. 19 u
bat sabah saat 7' de Emniyet kuvvetleri stanbul Arnavutky' de, bir
apartmann zemin katna baskn yapmlar, msademe sonunda, Tamer Grbz ve Reat Okatan adl iki polis memuru yaralanm, Kartal
Cezaevi firarilerinden, Ula Bardak da l olarak ele geirilmitir28.
ki hava subaynn tevkifinden bir ay sonra Genelkurmay Bakanl
yapt bir aklama ile Trk Silahl Kuvvetlerinden 57 subay ve 11 assubayn karldn bildirmitir29.

Mahir ayan, Cihan Alptekin, mer Ayna bu basknlar

la ele geirilememi, bsbtn kayplara karmlard. Ayn
gnlerde Timothy isimli 14 yandaki bir ngiliz ocuunun,
stanbul' da 6 yla hkm giymesi, ngiliz basnnn Trkiye' ye hcumuna sebep olmu, iki lke arasnda elli yldan
beri kurulmasna allan dostluk zedelenme tehlikesine
maruz kalmtr. Trk-ngiliz dostluunun nazik bir dnemde olduu bu gnlerde, 27 Mart 1972 gn Ordu ilinin, nye ilesinde Hava Radar Mevzii Komutanlnda grevli
Gordon Banner, Charlie Turner adl iki ngilizle, Kanadal
Joe Law karldlar30 Karanlarn ksa srede Cihan Alptekin, mer Ayna ve arkadalar olduu anlald. Gerillalar,

Trkiye' de Sol Hareketler 1365

Trk-ngiliz ilikilerinin nazik safhaya girdii gnler-

de, grevli karlnca hakkndaki idam hkmleri

kesinleen Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin
nan'n Trk hkumetine ngilizlerin yapacaklar bask ile serbest braklaca zannna kaplmlard. Emniyet kuvvetleri Gandarma) ve komando birlikleri evrede sk tedbirler aldlar. 29 Mart 1972 gn nye' de
baz tevkifler oldu. Blge avukatlarndan Ali Kaynar,
CHP' den istifa ettiini ve bir zamanlar ayn partinin ile bakan olduunu sylyor, karma olayn Mahir
ayan'n planladn ifa ediyordu3. 30Mart1972 gn Niksar'n, K
zldere kynde muhtarn evine snan onbir gerilla ve rehine, ks
trldklarn anlaynca saat 14'te rehineleri ldrmler, gvenlik kuvvetlerine kar srekli ate amlar, saat 17'de gvenlik kuvvetleri eve
girerek yaplan silahl atma sonunda on gerillay ldrm, DEVGEN Genel Bakan Erturul Krk'y de sakland samanlkta
sa olarak ele geirmitir32

1lahir ayan

grubunun,
Unye Hava Radar Mevzi
Komutanlndan lngiliz
grevlilerin karlmas
Niksar'n Kzldere

kynde kanl bir basknla

son bulacak, Cihan
Alptekin, mer Ayna ve
dier dokuz militanla,
rehine ldrlecek,
Erturul Krk ise
sakland yerden sa
olarak yakalanacaktr

3661 Aclan

Saylgan

Onbeinci

Blm Dipnotlar

1- Olaylar ve Grler, Derg., Dnyada ve Trkiye' de renci Hareketleri, Aclan Saylgan, 1968, s, 63.
2- 1965-1971 Trkiye' de Devrimci Mcadele ve DEV-GEN, Kurtulu Yaynlar: 2Mart1971. (Yazar, Muhtemelen Mahir ayan olmaldr).
3- bid. s, 8.
4- bid. s, 8.
5- Bknz., "Aydnlk Sosyalist Dergiye Ak Mektup", Kurtulu Yaynlar, Ankara, Ocak 1971,
Yeri gelmiken burada Mahir ayan ile ilgili bir hatramdan bahsetmek istiyorum. 1968 yaz idi. Siyasal Bilgiler Fakltesi renci yurdunda kalan bir
gen bana, FKF'nin ilk Bakanlarndan Mahir ayan isimli birini tanyp tanmadm sordu. Tanmyorum, dedim. ayan beni tanrm ama, saknl
mas gereken biri olarak grrm. Tandm gence, ayan'n hakkmdaki
dnceleri yanl veya doru beni ilgilendirmez, ona syle ben ne Rusum,
ne Amerikal, ne de ngiliz, Trkm, dedim. Bu gen ayan'a sylediklerimi
nakletmi. Bir gn birlikte evime kageldiler. Mahir ayanla saat kadar
konutuk. Beni 1963'ten tandn, Gazi Lisesindeki bir konferansm dinlediini, o zamanlar Necdet Sancar'n rencisi olduu iin Trk olduunu,
fakat geen zamanla tatmin olunmad iin sosyalizme getiini, Mehmet
Ali Aybar'n legalite taraftar namuslu bir aydn olduunu, ankaya le
Kongresinde bir yn fanatik huzurunda Sovyetleri takbih ettiini syledi.
Mahir ayan'n bendeki o gnk tesiri, halim selim, lml fikirleri olan, demokratik sosyalizmden yana bir sosyalist olduu noktasnda toplanmt.
Dil renmek iin burs kazanm, Fransa'ya gidecekmi. Kendisine iyi yolculuklar diledim ve yamn verdii hakla u tte bulundum: "Yurt dn
da baarl olunuz. Fransadr diye, Paris'te komnistilik oynamaynz. Bin
adam toplanr etrafnza, Rus casusu mudur, CIA, Entelicans servis aparat
mdr, yoksa Dziyem Bronun memuru mudur, bilemezsiniz. Farknda olmayarak onlarn kucana dersiniz. Sizden istirhamm, Fransa' da sadece
Franszca rer.iniz, Trkiyeye dndnzde kavgamz Trk Trke yaparz. Devlet Anamzn rzna geirtmeyin kffar". Zannederim bu konuma
mzdan ayan ok memnun kald, hararetle el skp, ayrldk.
6- Bknz., Dip not: 2, s, 12.
7- "Aydnlk Sosyalist Dergiye Ak Mektup", s, 8-11-12-14.
8- bid.
9- bid.
10- Muhtemelen Mihri Belli, ubat 1971 tarihinde" Aydnlk Sosyalist" dergisinin 28. saysnda yazd bir yazda, brore cevap verirken yle diyor ve
Mahir ayan'a telmihte bulunuyordu: (sayfa, 283); "Saflarmzda grnpte
kampus "Maocu"larnn "sol" lafazanlnn etkisinde kalan, onlarla "sol"
gevezelikte yarmaya girien kimse, proleter devrimci hareketimizin yarm
yzyllk tarihine "bize gemiten bataklktan baka bir miras kalmamtr"
diyerek sven kimse; toplum polisi karsnda kuzulaan ve devrimci erefi-

Trkiye'de Sol Hareketler 1367

ne glge dren kimse gerek sosyalist deildir ve bylelerinin proleter
devrimci rgt saflarnda yeri yoktur ... "
11- Gerekeli Hkm (Deniz Gezmi ve arkadalar Hk. Evrak No. 1971/146;
Esas l.Jo. 1971/13; Karar No. 1971/23, Ankara, 9.10. 1971, Ali Elverdi -Tu
general, Bakan (1944-104); Ahmet Tetik - Hakim Albay, ye (1949-P-627;
Mehmet Turan, Hakim Yarbay, ye (1950-P-1)
12- bid. s, 14.
13- bid.
14- Carlos Marighella, ehir Gerillas (Brezilyann Kurtuluu iin), ANT Yaynlar, 41, Ekim, 1970, stanbul.
15- Gerekeli Hkm, s, 30-35.
16- bid.
17- bid.
18- Muhakeme edilenlerden, yalnz Deniz Gezmi hcresi mensuplarndan 18
kii idam hkm alm, fakat Asker! Yargtay bunlardan n onaylam;
12'sinin cezasn bozmutur. Deniz Gezmi, Yusuf Aslan, Hseyin nan, 6
Mays 1972 gn idam edilmilerdir
19- Trkiye' de Devrimci Mcadele ve Dev-Gen
20- "Kurtulu" dergisi 3 say kmhr. 3. says rfi darenin ilanndan sonra
km, fakat toplahlmhr.
21- stanbul Skynetim Komutanl tarafndan hazrlanan 1971/343 sayl,
1971/171 Esas No.lu, 1971/115 Karar No.lu iddianamenin 17 Austos 1971
tarihli "Milliyet" gazetesindeki zetinden.
22- bid.
23- bid.
24- Mahir ayan evimize gelmiti. Saygl bir konumayla yle demiti: "Size
sayglym. Sen de Kemalistsin, bizim rgt Kemalizmi sizden farkl. Sizin
ancak "Genlik" rgt illegal olarak Kemalizmi yaratmasn bugnlerdeki
genliklerinin kavgasdr.
25- Milliyet gazt., 1Aralk1971, aramba, S. 8647
26- Milliyet gazt., 18 ubat 1972, Cuma, S. 8722
27- Milliyet gazt., 19 ubat 1972, Cumartesi; 2. Bask, S. 8723
28- Milliyet gazt.,20 ubat 1972, Pazar, S. 8723
29- Milliyet gazt., 12 Mart 1972, Pazar, S. 8745
30- Milliyet gazt., 28 Mart 1972, Sal, S. 8761
31- Hrriyet gazt., 30 Ekim 1972, Perembe, S. 8595
32- Hrriyet gazt., 1Nisan1972, Cumartesi, S. 8597
Ayn tarihli gazeteye gre ldrlen gerillalar unlardr: Mahir ayan, Cihan Alptekin, mer Ayna, Hdai Arkan, Sinan Kazm zdoru, Ahmet
Atasoy, Saffet Alp, Ertan Saruhan, Sabahattin Kurt, Nihat Ylmaz.
NOT- Bu kitap okuyucularn da izledikleri gibi, bilimsel yntemlerden uzaklalmadan, mmkn olduu lde objektif kalmaya dikkat edilerek yazl
maya allmtr. TS ve 226 sankl DEV-GEN davasna konu olan pek
ok olay, kitapta yer almamtr.
Ancak, Trk solunun kanl bir dnemini burada noktalarken, yazarnn sy-

368 j Aclan

Saylgan

leyecei baz

szler olacaktr. nk bu kitabn yazar 1947-1952 yllar arayani genliinin baharnda Trkiye (gizli) Komnist partisinin bir militan idi. 1952'de partiden koptu. Bu kopu, onun komnizmden de kopuu
idi. On yl sustuktan sonra, yeni bir dneme girdi, fikir yoluyla komnizme
kar karken, bu trajik sonu ve olaylar hatrna bile getirmemiti.
Yazar, soyut anlamda ve tarihsel bir gerek olarak baland, Trk Devletinin gcn ispat etmesinden yana, onu ykmak isteyenlere de kesin olarak
kardr. Ancak, bu ykma eylemine itilen genlerin hemen hepsinin -ld-
rlenler de dahil- 20 ila 27 ya arasnda yksek tahsil genleriydi. Yazar,
TKP'ne ye olanlarn heyecan ve atlmlarnn nerelere kadar gideceini ok
iyi bilmektedir nk yaamtr. Ama 1968'den bu yana olanlara bir trl
anlam verememektedir. Marksizmi, Leninizmi okumutur yazar. Sovyet
devriminin mantn bilir. htilal artlarn, ihtilalin zaruri kld terr de
anlayabilir. Oysa son cereyan eden olaylarda anlayamad, ama sezinledii
korkun bir ey vardr. Burada ona deinmek ister.
DEV-GEN'in drtl yneticilerinden Yusuf Kpelidir. Yusuf Kpeli, 15
Temmuz 1967 tarihinde Paris'ten Mahir ayan'a yazd mektupta: [Yusuf
Kpeli, 21Mays1963 Talat Aydemir isyannda Harp Okulundan karlm,
ilkin ODT'ne girmitir. (1965) Bilahare SBF'ne kaydn yaptrdktan sonra
Fransaya gitmitir. Ayrca, bknz., DEV-GEN iddianamesi (teksir),
26.11.1971, s, 55] "Harbiye'den ayrldmda aa ve bey kesen bir ekiya olmay ok arzu ettim" demi; 8 Temmuz 1967 tarihli mektubunda da: "Biz
vurduumuz zaman aty bekileri ile parampara edeceiz" diye yazm
tr. Bu sefer Trkiye' den o sralar Paris'te bulunan Mahir ayan'a 2 Temmuz
1968 tarihinde gene u satrlar yazmtr: " aydr birok kavgaya girdim.
Fakat bunlar yetmiyor, ar bir balyoz gibi khnemi atnn temellerine
gm gm vurmak istiyorum." (Yusuf Kpeli, Mnir R. Aktolga ile 1972 u
bat'nda stanbul' da tevkif edilmitir).
Mahir ayan'n ruh halini aksettiren zel belgelere sahip deiliz. phesiz ki
o da, YusAf Kpeli gibi korkun bir ykma zlemi ile dolu insand. Sadece
ykmak, paralamak balca zlemiydi.
Giritikleri eylemler ve feci sonlarn hazrlayan direnmelerinin, marksizmle, hatta anarizmle bir ilgisi kalm myd? Bu soruya olumlu cevap
vermek olduka gtr. Gerek srail diplomat Efraim Elrom'un ldrlmesi, gerekse iki ngiliz, bir Kanadal teknisyenin canna kylmas, Kzldere
kynde meydana gelen vahet, Jandarma Genel Komutan Kemalettin
Eken'e yaplan suikastte bir Mehmetiin ldrlmesi artk eylemlerinin
doktrinle mazur gsterilecek izah tarzn silip gtrm, ortaya eine nadir
rastlanan bir lgnlk modeli kmt.
Bu model, gney Amerikallarn, haydutlarda rastlanan bir ruh haline verdikleri isimdir: Desparata ... Desparata ... mitsizliin dourduu delilikten
de te bir lgnlktr ...
Burada, 12 Mart'a gelinceye kadar sregelmi olaylarn balca sorumlularndan olan Mihri Belli'nin 12 Mart yenilgisinden sonra yapt otokritii
"Beyaz Kitap, Trkiye Gerekleri ve Terrizm", Ankara, 1973 kitabnn 29.
snda,

Trkiye' de Sol Hareketler\ 369

sayfasndan naklediyoruz. Kitapta verilen bilgiye gre bu yaz, "Zeki Bat
mar (Yakup Demir) idaresindeki Komnist Partisi paralelinde olan bir grup
tarafndan Federal Almanya'da YURTSEVER adyla yaynlanan bir gazetenin 1. sayfasndan alnmtr; Mihri Belli diyor ki:
"ANT Yaynevi ALBERTO BAYO'nun 'Gerilla El Kitab'n, GUAVERA'nn
Gerilla Gnl' n ve 'Sava anlarn, DOUGLAS BRAVO'nun 'Milli' Kurtulu Cephesi'ni, Nayif Hayvatneyi ve gerillaclk zerine benzer kitaplar
yaynlanmtr. Bu kitaplarn gen devrimciler evresinde bir hayli etkili olduunu ve bu evrelerde bir gerilla romatizminin yaylmasn saladn
teslim etnek gerekir.
Bugn Avrupa' da zgrlk savunuculunu yapan ANT yneticileri, Trkiye' de zgrlk ortamnda silahl sava kkrtcl ile genlik kitlesinde
tehlikeli bir dnce yaratn ve terrc gruplarn teekklnde teviki
desteki olmutur.
Filistine giden gnll genlerin bu tecrbeden sonra nasl bir artlanma iine gireceklerini pek dnemedik. Elinde kalanikov silah tutnu olan bir
gencin, olaylara biraz deiik adan bakacan anlamak gerekirdi. Filistin
tecrbesi hareketimiz iin yararl olacana, bizde gerilla romantizminin yaylmasna yardmc oldu ... "
Mahir ayan'n SBF renci Yurdunda arkada Ahmet Yacoluna 1968
Eyll' nde yazdrd u drtlk, Mahir ayan'n ruh halini ve nasl bir aray iinde olduunu anlatnas bakmndan ilgi ekicidir:
"Bulamyacaksn aradn

Bulamyacaksn aradn bulan

Aradn Tanr
Bulamad

ki

bile bulamad

insan yaratt."

Mahir ayan, Eyll 1968.

Blm

Maocu Fraksiyonlar

1. Trkiye htilalci i Kyl Partisi (TKP)

1960

sonras

Trk Sol'unun

arasnda

Maocu fraksiyon, partinin

kovuturmas srasndaki savunmasna gre: "Trkiye htilalci i

Kyl Partisi, 1970 ylna varmadan Trkiye Komnist Partisi'nin 1926

programnda ifadesini bulan, Leninci izgisi zerinde ina edilmeye
balad. Trkiye htilalci Kyl Partisi'nin marksist-Leninist izgisi, i
i snfmzn ve halkmzn mcadelesinin byk Proleter Kltr Devriminin tecrbesiyle kaynamas sonucu dodu".
Mahkemeye intikal eden dokmanlara gre de bu parti; Proleter
Devrimci Aydnlk (PDA) hareketi srasnda, 1970 Eyll'nde benimsenip mnakaa edilmeye balanmtr2. "Proleter Devrimci Aydnlk"
hareketi mensuplar, sosyalist mcadelesinin legal ve illegal bir partinin olmadan yrmeyecei kansndaydlar. O gnlerde (1970) bir Sosyalist Kurultay toplanmas sz konusu idi. Bu salanamaynca, PDA
grubu baka yollar aramaya baladlar. llegal bir parti kurulmas konusunda fikir birliine vardlar. Dou Perinek, mer zerturgut, Ferit lsever, Bora Gzen, Cengiz andar, Hasan Yaln, Atl Ant bu kurulu iin almalar yapmlard. ahin Alpay ile Halil Berktay balan
gta bu partiyi toparlayacak bir gce sahip olmadklarna inanyorlar
d. Gn Zileli, Oral allar, Mehmet Altun ve brahim Kaypakkaya
ise, partinin ehirlerde oturduklar yerde kurulamayaca; parti kurmak iin kylere gidilmesi, orada allmas, kylk blgedeki mcadelenin olgunlatrlmas, bundan sonra bir parti halinde birleilmesi
fikrini savundular. Dou Perinek ile mer zerturgut, 1971 balarn
da bir ekirdek kurmaya altlar. Yukardan aa teekkl edecek
marksist-leninist bir ekirdei, ilerde yaplacak bir kongre ile, parti haline getirmeyi dndler. Bu ekirdee ahin Alpay da dahil oldu.
1971 Ocak'nda toplanp, Partinin Merkez Komitesini oluturdular.
Merkez Komite ilk toplantsnda, Dou Perinek'i Bakan, mer zerturgut'u da yardmcs seti. Trkiye htilalci i Kyl Partisi'nin btn dokmanlar 1971ve1972 yllarnda yaymlanm ve hemen hep-

3n

IAclan Saylgan
si,

skynetim durumalar srasnda okunmutur.

Parti do-

kmanlarndan; "TKP Tzk Tasla; TKP Program Tasla;

Solda Maocu fraksiyon

. olora~ bilinen "Trkiye
lh!)lalci ii Kyl Partisi"
(TllKP), Dou Perinek'in
insiyatiliyle 1971 banda
bir ekirdek kadro ile
kurulmutu

Toprak Devrimi Program" 1971 tarihini tamaktadr.

Keza, "Partinin Merkez Komitesi ubat Karar"; "Merkez
Komite Siyasi Brosunun Mays Genelgesi"; "TKP Merkez
Komitesinin Birinci Trokist Tasfiyeciler hakkndaki Austos
Grleri" de 1971 tarihini tamaktadr. "TKP Merkez Komite Bakanlnn ubat Genelgesi" ile, "htilalci Kyl Birlii Tz" 1972 tarihlidir.
lk Merkez Komite tekilinden sonra, Birinci Genel Kongreye kadar, Merkez Komiteye ye alnmamas kararna ra
men, Dou Perinek'in insiyatifi ile Halil Berktay, Bora Gzen ve Ferit lsever' de Merkez Komitesine getirildiler. (Cooptation
usul ile; yani mevcut Merkez Komite yelerinin aralarndaki oylam
ile. Kelimenin anlam: ye olarak arma).
Ankara ve stanbul l Komiteleri, Ege, Dou ve Gney Anadolu
Blge Komiteleri tekil edildi. Yurt dyla ve Filistin rgtleriyle temas
saland.

TKP tevkifat 1972 ubat'nn ilk gnlerinde balad. lk tevkif

edilenler verdikleri ifadelerle geni aklamalarda bulundular. 267 kii
Skynetim Mahkemelerine verildi3.
TKP organ, illegal "afak" dergisi idi.
Partinin kuruluundan nceki gnlerde Maocu fraksiyonunun legal yayn organlar: "i Ve Kyl" gazetesi; "Proleter Devrimci Aydnlk" aylk dergisi; bir sreden sonra da "Trk Solu" haftalk gazetesi idi. 12 Mart dneminin 1973 seimlerinden sonra kapanmas ile, Maocular illegal eylem yannda "Devrimci Genlik Birlii" kuruluu ile legaliteyi zorlamaya baladlar. "Aydnlk'! dergisi
ile haftalk "Halkn Sesi" gazetesi etrafnda kmelendiler.
12 Mart ncesinde yaymlanan "afak" dergisinin ilk tarihi 1 Mays 1971, son says ise 17 Mays 1972 tarihini tar.
Hepsi 15 say kmtr.

2. Trkiye Komnist Partisi (Marksist-Leninist) TKP (M-L); TKKO (Trkiye i Kyl

Kurtulu Ordusu); TM-LGB (Trkiye MarksistLeninist Genlik Birlii)
Maocu Perinek' ten ayrlan bu yeni Maocu grup hakkn
da, gerekli bilgileri saladmz kaynak4 sorunu, parti lideri brahim
Kaypakkaya'nn sorgudaki direnmesi ve lm dolaysyla fazla bir
aklama yapma imkanndan yoksunuz. TKP' den ayrlan bu fraksiyon, TKP (M-L) ve onun yan rgtleri TKKO ile TMLGB'ni kurdukla-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 373

r

zaman, her ne pahasna olursa olsun silahl bir mcadeleyi ngryorlar, ve rgtlerini etnik bir platforma oturtuyorlard. brahim Kaypakkaya'nn lmnden sonra, geriye kalan rgt bakiyesinin yaymlad ve parti kurucusunun grlerini ihtiva eden bir brorde aynen u satrlar yer almaktadr: "kincisi: 'Krt Halknn kendi kaderini tayin hakk'S. Artk bu Buharinci formlasyondan vazgeelim. Krt
Milletinin (altn biz izdik) kaderini tayin hakk' diyelim."
Silahl eyleme bir de Krtlk ekleyen brahim Kaypakkaya'nn, Tunceli ve yrelerine gitmesi, Sinan Cemgil ve arkadalarn, ldrenlere ihbar eden kiiyi, Kaypakkaya'nn da
methaldar olduu bir grubun ldrmeleri, TKP (M-L)'nin her
ne pahasna olursa olsun silahl mcadeleyi ngren Che Guavera 'Foco' culuunu benimsediini kendiliinden ortaya karmaktadr.
brahim Kaypakkaya, Tunceli'nin Haydaran blgesinde kolluk kuvvetleri tarafndan kstrld. Msademede ar yaraland. Arkada Ali
Haydar Yldz ldrld. Kendisi de l taklidi yaparak kurtuldu. Bu
msademe 24 Ocak 1974 gn meydana gelmiti. brahim Kaypakkaya
be gn sonra, yani 29 Ocak 1973 gn yakaland. 1ubat1973 gn, Diyarbakr Skynetim Kumandanl'na teslim edildi. Verdii ifadede legal eylemlerini anlatm, FKF (Fikir Kulpleri Federasyonu)'ndan DEVGEN' eve daha sonra Dou Perinek fraksiyonuna katlmasn, TKP'ne
parti ile bants olmad halde hizmet ettiini "afak" dergisinin yayl
masna katkda bulunduunu aklam ve TKP (M-L) ile ilgili olarak u
szleri de ifadesine geirtmitir: " ... Benim, bahsettiiniz TKP adl rgte hibir bants olmayan kiisel nitelikteki faaliyetlerim TKP (M-L) ve
TKKO saflarna katlmama kadar srmtr. Sonradan katld
m bu rgtlere ne zaman katldm hatrlamyorum. Ve beni bu rgtlere kimin aldn sylemeyi de gereksiz buluyorum. TKP (M-L) ve ona bal TKKO rgtlerinin kimler tarafndan kurulduunu ve ynetildiini bilmiyorum. Yalnz bu rgtlerin saflarna katldm ve onlarn illegal yesi ve tarafls
olduumu saklamyorum (... ) Mensup olduum bu rgtlerin
(afak revizyonizmi Tezlerinin Eletirisi); (Trkiye' de Milli Mesele); (Trkiye'de Kemalist Hareket, Kemalist ktidar Dnemi
kinci Dnya Sava ve 27 Mays Hareketi); (Bakan Mao'nun
kzl Siyasi iktidar retisini Doru Kavrayalm) balklarn tayan ayr ayr, uzun ve rgtn grn yanstan tezleri ve
dnceleri kabul ediyorum. (... )Ben bu grler dorultusunda devrimci mcadele vermek zere( ... ) arkadam Ali Haydar Yldz ile Tunceli'ne
gelmitim. Kylleri devrim iin, halk ihtilali iin rgtlemek amacyla
kylere gitmitik (... )"6.

Partinin ekirdek kadrosu

iinde olonlordon doho
sonralar yakndan

tanyam,mz ve ou
liberal ve lslamc hareket
iinde yer alacak olan
Cengiz andar, ahin Alpay
ve etnik hareketlerin
temsilcisi olacak olan Halil
Berktay gibi isimler yer

alyordu

Halil Berktay ismi yllar

sonra AB projeleri
erevesinde "Ermeni
Soykrm"n tanma adl

bir platformun bajnda yer

almaktr

3 74 / Aclan

Saylgan
16 Mays 1973 gn, brahim Kaypakkaya sorguya aln
17 Mays 1973 gn de intihar ettii 7. Kolordu ve Sky
netim Komutan Korgeneral kr Olcay'n ilgili makamla
J:"Cl_J'?_zd bir yaz ile duyuruldu. Bu yaznn 4. paragrafnda
u bilgiler yer alyordu: "4 - Trkiye Komnist Partisi (M-L)
rgt faaliyetlerini yneten ve sorumlu ahs olduu Ek-1 ve
Ek-2' de sunulan MT dokmanlar ile teyit edilen anarist b
rahim Kaypakkaya, alaca cezay asgari ve azami olarak
tahmin etmi, onun kendi zerinde brakt etkiden kurtulamayarak 17 Mays gn sabaha kar sol bileini jiletle keserek intihar etmitir ... "7
d.

Do~ Perinek'ten ayrlan

lbrahim Kaypakkaya,

flaocu izgide "Trkiye

ihtilalci K.~ Kurtulu
Ordusu" (TIKKO) adnda

bir eylem grubu kurarak,

harekete gemi ve siyasi
sol-krtl sol-siyasete
sokan isimler arasnda yer
almtr

Mao'cu izgide balad

siyasi hayatn ABD
.
gdmnde lml
lslmclkla devam ettiren
Alpay halen Zaman
Gazetesi' nin yazarln
yapmaktadr

TKP (M-L) Kurucusu

brahim Kaypakkaya'nn Grleri
Lider Kaypakkaya'y, dier Maocu gruptan kesinlikle ayran iki
nemli faktrden biri, marksist eylemi mnhasran Krtlere dayandr
mak, bir Krt devrimci rgt meydana getirmek; dieri de her halkarda 'Milli Demokratik Devrim' stratejisini silahl bir devrimle askeri
harekatla uygulamakt.
"Yolda" hitab ile balayan, ilkin illegal, 1975 Temmuz'unda da
legal baslan nl brornde zetle yle diyordu:
"( ... )Bugn btn ezilen ve smrlen lkelerde (smrge veya
yar-smrge) 1- Salam bir kitle temeli; 2- Salam bir Parti rgt; 30lduka gl bir Kzl Ordu; 4- Askeri harekata uygun arazi; 5- Beslenme iin yeterli ekonomik kaynaklar, uzun sre yaayabilecek kzl
iktidarlar kurulabilir ve buradan ehirleri ele geirmek- iin
uzun sreli savalara giriilebilir ve giderek lke apnda zafer kazanlabilir( ... ) Parti zayfken, byle bir mcadele iinde
salamlar. Silahl Kuvvetler nceleri gsz, kk ve dzensizken, byle bir mcadele iinde; olduka gl ve dzenli hale gelir ve zaten kzl iktidar blgeleri bir anda deil,
bir mcadele sreci iinde doar. (... ) lkemizin birok blgesi askeri harekata uygundur( ... ) Kzl iktidarn yaayabile
cei blgeler i pazarn vazgeilmez bir paras haline gelmemi geri blgeler olabilir. lkemizin geri kylk blgeleri geni lde bu art da salamaktadr( ... ) lkemizde Kzl siyasi iktidarn yaayabilmesi iin bir ksm artlar .. zaten
uzun zamandan beri mevcuttur. Eksik olan 'salam' bir Parti rgt ve 'olduka gl bir Kzl Ordu' dur. Bu iki art da sbjektif
artlardr. Yani bizim abalarmzla gerekleebilecek eylerdir. Bize
den grev .. silahl mcadele iinde Partiyi ve orduyu ina etmektir
(... )Kzl siyasi iktidarn domas ve yaamas artlar, silahl mcade-

Trkiye'de Sol Hareketler 375

lenin balatlmas artyla kartrlmamaldr. (... ) Seecei

miz kylk blgelerde ksa sreli bir propaganda - ajitasyon
ve rgtsel hazrlklardan hemen sonra ... ilk gerilla ekirdeklerini tekil etme .. silahl mcadeleye giriebiliriz ve girmeliyiz (... )"S
brahim Kaypakkaya'nn lm, arkadalarnn ifadesine gre, yetkili makamlarn bir cinayetidir. Resmi vesikalar
ise, o'nun intihar ettiini kaydetmektedir. Biz burada hl<:m
tarihe brakarak, yeni bir 'foco'culuk olan brahim Kaypakkaya fenomeni zerinde ksaca duracaz. Bu fenomen, ilk
kez Krt nasyonalizmi ile komnist devrim anlaynn birlemesidir. Faaliyet alanlarn, zellikle Gney Dou Anadolu' da younlatrmas, CHP Genel Bakan Blent Ecevit'in 1975 seim
cesi gezisinde TKKO rumuzlu afilerle karlanmas, stanbul'un Sanayi Blgelerinin duvarlarna kadar 'Douya Hrriyet' sloganlarnn
yazlmas, bu fenomenin boyutlarn iaretlemesi bakmndan bir yenilik tamaktadr9.

Mao'cu izgide TKKO adna

giritii eyl~mler

sonucunda lbrahim
Kaypakkaya Diyarbakr
Cezaevi'nde ldrlecektir

376 /Aclan

Saylgan

Onaltnc

Blm Dipnotlar

1- Trkiye htilalci i Kyl Partisi Davas - Savunma, s, (TKP) 574, Ankara, Eyll 1974
2- Uurumun Kenarndaki Trkiye-Trkiye htilalci i-Kyl Partisi Dosyas-1, s, 25, stanbul, 1973
3- TC Skynetim Komutanl As. Savcl Evrak No. 1972/410, Esas:
1972/ 496, Karar No. 1972/365 (ddianame); TC KKK 4 nc Kolordu Komutanl Skynetim As. Savcl, Ankara TKP Davasnn Esas Hakkndaki
mtalaas.

4- Emeki, Derg., S. 4, ubat 1975, i:l:rahim Kaypakkaya Dosyas, s, 39-65.

5- brahim Kaypakkaya, Kzl Siyasi' ktidar, s, 24, Ankara, 1975.
6- Emeki, Derg., s, 50, Ayrca 21Nisan1973, TKP (M-L) -TKKO - TMLGB Davas, Klasr No: 3, Dosya No: 1, Sra No: 4; Bu dokman Emeki dergisinin
4. saysndan saladk.
7- Emeki, Derg., s, 52-53; Ayrca konu hakknda; "TKP'nin Sesi" Radyosunun
20 Temmuz 1978 tarihli yaynnda, brahim Kaypakkaya'nn lm olayna
belkide k tutabilecek nitelikte bir iddia ortaya atlmtr. yle deniyor
"(brahim) Kaypakkaya'nn ldrlmesi karar, Perineki (Halil) Berktay'n
plan gereince alnmtr (ab)". Halil Berktay 1974'ten sonra, Siyasal Bilgiler Fakltesinde retim grevlisi olarak almaya balam olup, 1951 Tevkifatnda Mihri Bellinin yaknlarndan mteveffa Erdoan Berktay'n (Baar)
oludur. Ayrca "TKP'nin Sesi" Radyosunun "ddia"s iin Bknz, rn, Sosyalist Dergi, Eyll 1978, S. 51, s, 10.
8- brahim Kaypakkaya, Kzl Siyasi' ktidar ... s, 10-13.
9- Burada kesin olmayan baz varsaymlar zerinde durmak ve bunlarn ara
trmasn yapacak olan gelecein tarihilerine baz sorular brakmak istiyoruz. (a) Belli bir lider kadrosu ile meydana kmayan Deniz Gezmi' in ehir
gerilla grubunun gerek lideri brahim Kaypakkaya m idi?; (b) Ve grubun
faaliyetleri, TKP (M-L)'nin TKKO eylem rgtnn faaliyeti cmlesinden
saylabilir miydi?; Deniz Gezmi grubunun (Malatya) Nurhak Dalarnda
nvelenmek isteyen, Sinan Cemgil gerilla timini ihbar eden Muhtar, bra
him Kaypakkaya'nn veya ona bal kimselerin ldrlmesi keyfiyeti bu iki
soruya aklk getirebilir mi?; (c) O gnlerde . Kaypakkaya ve arkadalar
nn Malatya' da bulunmalar ilgi ekici grnmyor mu?; (d) Keza, Skyne
tim Mahkemesine "sandk cinayeti" olarak geen, Maocular iindeki kanl
ihtilafn TKP (M-L) rgtlenmesi ile ilgisi olabilir mi?

Bl.m

Trkiye Komnist Partisi

"Muhalefet Grubu"

Trkiyeci Olanlar
Anayasada gerekli deiiklikler yapldktan ve Trk Ceza Kanunu'nun 141 ve 142. maddelerinin kaldrld anda, hemen kurulabilecek ekilde, illegal olarak rgtlenmi olan Trkiye kominist Partisinin
uzun yllardan beri en nemli "baars", parti ii "Muhalefet Grubu"
olarak anlan ve zaman zaman legal, ou zaman da illegal olarak rgtlenen ve nemsiz eylemler gsteren fraksiyon, varln son yllar
da yaynlarla ak bir ekilde tartma gndemine aldrmtr.
nce "Gerek Sesi" adl ve ancak say karabilen bir dergide,
brahim Topuolu imzal yazlarla ortaya kan, TKP iindeki "Muhalefet Grubu" deyimini duyarak, yazlanlardan fikir sahibi olanlar, neyin neye, kimin kime kar "Muhalif" olduu konusunda gerekten
kukulara dtler. Zira biliniyordu ki brahim Topuolu, 1946'nn
legal dneminde Dr. efik Hsn Demer'in "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi" nin Kerim Soyka ile birlikte zmir rgt kurucusu idi. Bu gn savunmasn yapt "Muhalefet Grubu" ndan Hsamettin zdou, Mustafa Brlce gibi kiilerin, Esat Adil Mstecaplo
lu'nu paravan ederek kurduklar "Trkiye Sosyalist Partisi" ne kar
olan brahim Topuolu, o zamanlar, Esat Adil Partisini "Polis Partisi"
olmakma sulayanlarn safnda idi.
brahim Topuolu, kendi ifadesine gre, Rusya'da domutu.
1976 ylnda altmdokuz yanda olduu; ve 1907'de doduu kitabndan anlalmaktadr. Kendisi profesyonel bir yazar olmadna gre, yazdklarndan Rusya' da doduunu, ifade eden bir aklamasna
da rastlanmamakla birlikte, kk yalarda Stavropol' da aabeysi Osman ve kzkardei Safiye ile birlikte, "Bolevik Devrimciler" tarafndan
yatl okula verildikleri ve yksek tahsilerini tamamlayncaya kadar
Sovyetlerde yaadklar yazldndan, biz doduu yerin Rusya olduu sonucunu karyoruz.

781 Aclan Saylgan

brahim Topuolu'nun aabeysi Osman, a.g.e 'nin birinci cildin-

de belirttiine gre Mustafa Suphi ile birlikte Trkiye Kominist Partisinin kurucularndandr. Kz kardei Safiye de (parti iinde takma ad
Sheyla), 1932 ylnda Trkiye Kominist Partisinin III. Kongresinde
Merkez Komitesi asil yeliine seilmitir. Bu konuda, o yllarn komnizm tahkikatyla ilgili iddianamelerde bilgiler mevcuttur. Ayn hususta geni bilgi sahibi olan inceleme ve aratrma yazar Rasih Nuri
leri de brahim Topuolu'nu dorulayan yazlar yazmtr.
brahim Topuolu'nun anlattklarna gre, ailesi Kafkasya' da Lazika diye anlan Sohum ile Tuabse Blgesinde yaayan Mergel Lazlar
soyundandr.

Topuolu Ailesi, 1927 ylnda Trkiye'ye gelip zmir'e yerlemi

lerdir. Ailenin

dier

bir

bl,

Karadeniz ilinin muhtelif yrelerinde

kalmlardr. brahim Topuolu, zmir'de meslei olan elektrikilie
balam ve "devrimcilerle" tanarak eylemlere katlmtr. 1929 yln
da, halen yurt dnda TKP Genel Sekreteri olan i. Bilen (Laz smail Mara), Mustafa Brlce ve Nazm Hikmet'in tekil ettikleri Merkez Komitesi dneminde ve Nazm Hikmet'tin MK cra Komitesi Sekreteri bulunduu yllarda, zmir tevkifatna Dr. Hikmet (Kvlcml), Ferit (Kalmuk),
Hilmi (Seyhan), Hsamettin (zdou) nun bulunduu grupla birlikte
karm, duruma sonunda beraat etmitir. 1932 ylnda kendi deyimiyle "ilk sendika"2 hareketine kardei Safiye ile katlm fakat bir provakasyon sonunda tutuklanmtr. Askeri ve sivil mahkemelerde yarglan
mtr. Tevkifat balaynca kzkardei Safiye Moskova'ya kamtr. b
rahim Topuolu, 'Skeli' diye anlan ve zmir Sigara Fabrikas'nda ii
olarak alan ei Melek ile 4 yla hkm giymitir.
1946 ylnda, ilkin Dr. efik Hsn Demer'in "Trkiye Sosyalist
Emeki ve Kyl Partisi" ne katlm, 16 Aralk 1946 da, Partisinin, s
tanbul Sk Ynetim Komutanlnca kapatlmas zerine tutuklanm
tr. Bir yl cezaevinde kaldktan sonra, delil yetersizliinden serbest b
raklmtr.

1 Eyll 1950 tarihinde, Esat Adil Mstecaplolu'nun "Trkiye

Sosyalist Partisi" zmir l rgtn tekilatlandrmtr. Fakat bir sre
sonra, "Trkiye Sosyalist Partisi" ni kapatmak zorunda kalmtr. Bu
kapatma zorunluluunu brahim Topuolu syle anlatr:
"Bir tarafatan terrist idarenin tazyiki, dier taraftan efik Hsn
grubunun tezvirat yznden TSP (Trkiye Sosyalist Partisi) l ube
sini ve Merkezini kapattk"3
brahim Topuolu 23Aralk1958 ylnda tutukland. Tutuklananlar 13 kiiydi ve "Trkiye Kominist Partisi" ni illegal olarak yeniden
organize etmekle sulanyordu. Durumalar zmir' de devam ederken
27 Mays 1960 Askeri darbesiyle hepsi serbest brakldlar.

Trkiye'de Sol Hareketler J 379

Muhalefet Grubunun

Nitelii

brahim Topuolu'na gre: "Trkiye' de Muhalefet diye

uydurulan ekime, aslnda, 'aydn zmrenin ii snfna
inememesine' kar duyulan bir tepkidir. Dr. efik Hsn
grubu, TKP diye daima bu aydnlar grubu ile al$m, bu
grup kendilerini daima burjuvaziye daha yakn bulmular
dr"4. brahim Topuolu'na gre, Dr. efik Hsn'ye "muhalefet" edenler, iilerdir. Topuolu bunlara "i Muhalefeti"S diyor.
"Gerein Sesi"ndeki makalesinden sonra yaynlad
3 ciltlik (bkz. Dipnot:l) kitabnda, Trkiye Kominist Partisi'nin kurulu yllarn Ali Rza Keskin ve Mustafa Brlce'nin kendisine anlattklarna dayamak nakleder. "Muhalefet"in kkenlerine iner. brahim Topuolu'nun btn yazdklarndan edilinen
izlenime gre, bu 'muhalefet' yzeysel bir Ouvrieriste6 harekettir. Ancak, ne var ki, gerekte bu muhalefet grubu, btn iddialarna ramen,
ii snfna inememiler, deklase olmu, lmpenlerden mteekkil baz gruplar, baz zamanlar organize etmi, tabii, bu organizasyonlar ononbe kiiyi gemediinden kolaylkla polisin kucana dmtr.
Tartmalar

brahim Topuolu'nun yazlar ve kiatplar, Parti ii olsun parti

d

olsun,

.baz yazarlarn eleterilerine

ve

tartmalara

neden oldu.

Aslnda, brahim Topuolu, belki de farkna varmad ok nemli

hususlar aklyordu. Ne var ki, yaz slUbu amatrce idi. Bununla birlikte, ona kar kanlar, yazarlk anlamnda ne kadar profesyonel olursa olsunlar, baz gereklere cevapta glk ekiyorlard. Szgelimi,
yurt dnda . Bilen, brahim Topuolu'na hatralarn anlatan Ali R
za Keskin iin, isminin bandaki Ali'yi atarak "TKP kurucular aras
da Rza Keskin diye biri yoktur" diyebiliyordu. Oysa, Kominter yayn
lar arasnda kan baz makalelerdeki "Ali Rza" imzal baz yaynlar,
. Bilen'in ok iyi bilmesi lazm gelirdi. nk bu Ali Rza, 1959 yln
da len zmir'in Alsancak semtinde Pasta Frn ileten Ali Rza Keskin' den bakas deildi. Dahas, . Bilen'in Ali Rza'y urdan da tan
mas gerekirdi ki, 1924 yl ortalarnda, KUTV'da mezun olmu gen
komnistleri Trkiye'ye gndermiti ve bunlarn arasnda galiba . Bilen de vard.
"Muhalefet Grubu"na yaknl olan brahim Topuolu'na tepki
gsterenler arasnda, szgelimi yazar Rasih Nuri leri de bulunuyor.
leri, "Emeki" dergisindeki yazlaryla tepkisini belli ettikten baka
"Trkiye Komnist Partisi Gerei ve Bilimsellik" adl bir de kk ki-

Souk sava yllarnn en

nemli restlemelerinden
biri de, Bat dnyas ile,
Sovyet dnyas arasnda
cereyan eden festivaller,
anma ve yldnm
trenleriydi

380 1 Aclan

Saylgan

tap yaynlamtr. Aratrmac Mete Tuncay, " Birikim" dergisinin 14

Nisan 1976 tarihli saysnda kan "Solun Suphici Kanad" balkl yazsyla tepkide bulunmutur. TKP Yurt D Brosu'nda Genel Sekreter
olarak takdim edilen . Bilen "etin Sava" adl bir risale kaleme alm,
yeryer i. Topuolu'na cevap tekil eden, fakat akca bunu belirtmeyen fikirler ileri srmtr. Sovyet Yazar Y. N. Rozaliyev'in7 Mustafa
Suphi ile ilgili grleri de .Topuolu'na dolayl bir cevap olmutur.
Keza, tartmalara, TKP Yurt D Brosu Merkez Komitesi Organ
"Atlm" dergisi de katlmtr. Tabii, her kiinin ve gurubun tepkileri
ayr bir taktik deiikliine ve amaca hizmet etmektedir. Trkiye' deki
bir ksm adn andmz yazarlar, Dr. Hsn Demer'in destalinizasyon hareketinden sonra tasfiyesine tepkide bulunmaktadrlar. brahim
Topuolu ve grubu zaten 1930 yllarndan beri efik Hsn'ye muhaliftirler. . Bilen ise, Moskova'nn Stalin devri Parti ileri gelenlerini tasfiye hareketine katkda bulunmak iin Dr. efik Hsn'ye kar grnmektedir. Oysa . Bilen Stalin saken TKP'nin Stalin nezlindeki en mutemet adam idi.
Tartmalarda

Trkiye Kominist Partisi Kongreleri

Konusunda elikili Grler

Trkiye Komnist Partisi Kongrelerinin, "Muhalefet Grubu" ve

fraksiyonlar arasnda da ihtilaf konusu olduu, son yllardaki
tartmalarla ortaya kmtr. brahim Topuolu8 Trkiye Komnist
Partisi'nin Birinci Kongresinin 10 Eyll 1920 tarihinde, Mustafa Suphi'nin Genel Sekreter seildii, Baku' da yapldn; ikincisinin 1 Ocak
1925 de, stanbul'da aktedildiini ve Dr. efik Hsn (Demer) nn
Genel Sekreter olduunu yazar. Topuoluna gre, 1Ocak1937 yln
da ise, Parti likide edilmi bulunduundan "Plenum" kararyla Nazm
Hikmet Ran, Genel Sekreterlie getirilmi; 1 Ocak 1946 tarihinde, Nazm Hikmet olduu ve kendisiyle irtiabt salamak gletiinden, gene stanbul' da toplanan "Plenum" da alnan kararla Mustafa Brle
Genel Sekreterlie tayin edilmitir.
Yurt dnda (Dou Almanya'da) TKP Genel Sekreteri kabul edilen
. Bilen' in, Partinin 15 Austos 1922'de kinci (?) Kongreyi, Ankara' da
aktetmesi ve Genel Sekreterlie Salih Hacolu'nun seilmesini, bra
him Topuolu baka trl yorumlamaktadr9. brahim Topuolu'na
greo "Halk tirakiyum Frkas", Bak'.i'da kurulan TKP'nin "Ankara
Vilayet Komitesidir" ve Salih Hacolu da bu komitenin sekreteridir.
Bize gre burada yanlgya den brahim Topuolu olsa gerektir. Zira bir Vilayet Komitesi toplantsna yabanc komnist Partilerinin temsilci gndermesi olaan kabul edilse bile, Komntern'in Zorin Yolda
gibi bir "mahit" gndermesi, olagan d grlmektedir. Herhalde
dier

Trkiye' de Sol Hareketler 1381

Ankara' da aktedilen Kongrede, TKP'nin kayda deer toplantlarndan

biri olmas lazm gelir. Salih Hacolu'nun Moskova'ya 1927 ylnda
gnderilmesinden 9 yl sonra (1946), TKP Harici Brosunun Muhacirleri O'nu jurnalliyerek, Stalin'in gznden drmeleri Altay'larda, Kirifobat' da bir tecrit kampna konmasna sebeb olmu ve Salih Hacolu
orada lmtr. Ancak Stalin'in lmnden sonra, Nazm Hikmet 1950
ylnda Moskova'ya kanca, O'nun gayretleri ile 'iadei itibar' ndan habersiz olmas ihtimalidir. Dier taraftan a.g.e'de Topuolu, Milli Kurtulu Sava yllar srasnda, Ankara'da Salih Hacolu'nun, Mustafa
Suphi'yi Paalara teslim ettii iddiasndadr1. Gerekten de, Anadolu
Kongresine stanbul' dan ve Baku' dan herhangi bir delegenin katld
konusunda kayt mevcut deildir. . Bilen de "etin Sava" brornde
(bknz. s.19) Dr. efik Hsn Demer'in Anadolu Kongresine TKP'nin
stanbul kadrosundan hibir delege gndermediini yazmakta, onu bu
kongreyi tanmam olmakla ulamaktadr.
Dier taraftan aratrmac Rasih Nuri leri (bkz. TKP Gerei ve
Bilimsellik-Qu Vadis brahim Topuolu, stanbul, 1976, s.20), Trkiye'deki Sol hareketlerin gerek balangcn, 1 Ocak 1925 ylnda Dr.
efik Hsn' nn (Demer) stanbul' da Beikta' da Akaretlerdeki evinde toplanan Kongreyle balatmakta ve bundan da, dolay olanak Mustafa Suphi fenomeninin inkar ortaya kmaktadr.

Sonu
Eldeki, olduka karmak dkmanlardan, karlkl sulamalardan, sen-ben kavgalarndan anlald kadaryla, Trkiye Kominist
Partisi iinde "Muhalefet Grubu" olarak anlan fraksiyon liderlerine
yaknl olan . Topuolu'nun, "ii kesiminin aydnlara muhalefeti"
dedii husus, belli bir strateji ve taktik farkll iermekte, asl muhalefet nedeninin, Dr. efik Hsn Demer ve grubunun, Rusya'daki
Trklerin kurmu olduu (10 Eyll 1919) TKP'yi tanmamasnda ileri
geldii gerei ortaya kmaktadr. Bylelikle Dr. efik Hsn'nn
Mustafa Kemal hareketini desteklemesi, Anadolu milliyetilerine yaknl da kendiliinden ortaya kmaktadar. Bu takdirde, Konintern'nin Haziran 1924 ylnda aktedilen Beinci Kongresinde Ukraynal Sovyet delegesi Dmitry Manuilskii'nin, TKP'nin stanbul grubunu
yani, Dr. efik Hsn ve arkadalarnn "Aydnlk" dergisi evresini
'milliyetilik' le sulamas, anlam kazanmaktadr.1 2
Trkiye Komnist Partisi iinde, belirli kiiler, belirli dnemlerde,
u veya bu sebeblerle Partiden uzaklatrlmlar, fakat genede Dr. e
fik Hsn Demer'in, 1947 ylna kadar mutlak olarak egeme olduu
TKP'nin illegal kesimlerinde ya tek tek grev almlar, ya da Dr. efik
Hsn' den habersiz, fakat TKP adn illegal rgtlenmelere girimi-

3821 Aclan

Saylgan

lerdir. Aratrmac Rasih Nuri leri'ye gre, "Muhalefet Grubunu" te

kil edenler, 1930 ylnda TKP'den ihra edilmilerdirB. Rasih Nuri leri, brahim Topuolu'nu eletirirken yle diyor14: "TKP'nin ........ ihra edilen muhalefetinin pek bilmedii izgisini (ab) TKP'nin temeli
olarak grmek, Enternasyonelin o dnemde ihra ettiklerini TKP'yi ise
kk burjuva kk sapma (ab) olarak gsterme sevdasnda idi ve o
yolda baarszlkla yrd ... " Rasih Nuri leri,s "Muhalefet adeta
parti kadar eskidir" diyor ve unlar ilave ediyor:16 "Burada Tevetoul
larn Aclan Saylganlar17 artan ve onlarn yanl eyler yazmasna
sebeb olan bir veriyi aklamak gerekiyor. Trkiye' de muhalefet dediimiz (TKP iinde), yani, Partice, Komnternce Partiden bir sre iin
veya sresizce uzaklatrlan kiilerin yine de tekilat kurmalar veya
baz illerdeki tekilata sahip olmalar verisi vardr. Bylece, rnein
Bursa' da veya Adana' da baz dnemlerde muhalefet (ab) adeta parti
olarak tekilatlanm, tutuklanmalar olmu ve durum iinden klmaz
bir hal almtr; nk mahkeme dosyalarna bakan objektif
bir kiinin baz verileri yetkililerden, iki taraftan ok sonra
renmezse bu arap san zmesine olanak yoktur ... "
Bize gre, "Muhalefet Grubu" ile baz aratrmac ve yazarlar en dogru ekilde deerlendiren Sayn Mete Tuncay'n
"Birikim" dergisinin 14 Nisan 1976 tarihli saysnda kan,
"Solun Mustafa Suphici Kanad" balkl yazsdr. Ama bu
yaznn muhtevas deil, sadece bal "Muhalefet Grubu"
na en doru ad vermektedir. Zira, Sayn Mete Tuncay, bu
yazsnda sanki objektif bir aratrmac olarak deil, Dr. efik
Hsn Demer'i savunan bir yanda gibi yazmaktadr.
Sofiye Topuolu okul
yllarnda girdii komsomol
yeliini doho sonraki
yllarda iiler orasnda TKP
odno giritii propogondo
olmolorylo duyurmutur

Safiye Topuolu Kimdir?

Safiye Topuolu (1909-21 ubat 1976), SSCB'nde, Stavropol eh
rinde yatl okulda renime balam, renimini tamamladktan sonra Trkiye'ye gelmitir(1927). Okuldaykens piyoner (nc) ve komsomol (Kominist Genlik rgt yesi) olmu, Trkiye'ye geldikten sonra Komnist Partisine katlmtr. Babas Ali ve kardei brahim Topuolu ile birlikte zmir'e yerlemilerdi. Safiye, 1928 ylnda ngiliz
Amerikan ortakl olan "Glen Tabaca" Ttn letmesinde almaya
balamtr. 1929 ylnda "Glen Tabaca" da uygulanan greve nclk
etmitir. 1932'de TKP Merkez Komitesi yeliine alndn b:cahim
Topuolu yazyor. Ayn yl zmir tevkifatna ad kartysa da, Remzi
Sako ile Moskova'ya kamaya muvaffak oldu. 1936 ylnda gizlice Trkiye'ye dnmeyi baarm, stanbul'a yerlemi, Reit Menteeolu ile
evlenmitir. 1946 ylnda, Esat Adil Mstecaplolu'nun "Trkiye Sosyalist Partisine" ei ile birlikte girmi ve "Gerek" gazetesini karm-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 383,

tr. Reit Menteeolu

ldkten sonra, 1975 ylnda, Komnist militanlardan Medet Aslan ile evlenmi, o da lnce kendisine fel gelmi ve
21Mart1976 gn zmir'de lmtr. Safiye Topuolu, Trkiye Komnist Partisi "Muhalefet Grubu" nun liderlerinden biriydi ve "Mustafa Suphici Kanadn" nde gelen kiilerindendi.

Trkiye Komnist Partisi'nin

alma ve llegal Tekilatlanma Teknii19
Trkiye' de komnizmin ne olduu mahdut gruplar tarafndan bilinmektedir. Bu gruplardan biri, komnizmle teknik mcadeleyi yapan Emniyet tekilat, br de gizli Komnist Partisi' lin gizli tekilat
larnda alm olanlardr. Bir komnistin basit bir parti yesi kald
srece, tekilat hakknda teknik bir bilgiye sahip olmasna pek imkan
yoktur. nk, Parti prensipleri buna engeldir. Parti yesi illegal faaliyetlerde soran, renen deil, sadece verilen emirleri yerine getiren
kimsedir.
Trkiye' de komnizm eitli alanlarda ve ortamlarda faaliyet gsterir. Biz burada, illegal (Yeralt-Kanun d) mcadele yapan Trkiye
Komnist Partisi'nin 1951-1952 tevkifatnda elde eden sonularna dayanarak, nasl bir teknikle altna iaretle yetineceiz. Yalnz u bilinmelidir ki, Komnist Partisi yeralt faaliyeti yapt m, mutlak surette 3 ila 5 kiiden mteekkil hcrelenmelere gitmek zorundadr. Hatta
legal faaliyette bulunan Komnist Partilerinin bnyelerinde de bu hcrelenme vardr. Ancak bu sefer hcrelerdeki ye saylar deiir. 3 ila 5
yerine 25-30 kiilik hcreler kurulur. Bunlarn dahi i bnyesinde birbirinden habersiz kk hcreler tekilatlandrlr ki, bir tevkifat halinde Parti kolaylkla yeralt faaliyetine geebilsin.
Trkiye' de yaadmz ortamda, komnizmin eitli faaliyet ek
line rastlyoruz. Bunlarn zerinde durmayacaz. Amacmz 19511952 tarihine kadar, Gizli Trkiye Komnist Partisi'nin tekilatlanma
tekniini anlatmaktr.

Komnist Partilerinin kendisine has faaliyetleri, metodlar ve taktikleri vardr. Komnizm, ne kadar legal olursa olsun bir yn ile gizlidir. Bu gizlilik, komnist mcadele metodlarnn mahiyetinden gelir.
Genellikle Komnist Partilerin kanun d ilan edildii lkelerde, messeselere szmak iin bu gizlilik onlara byk avantajlar salar. Komnizmin gizli faaliyetinin bir ismi de konspratif (Conspration) al
madr. Bunun bizde ifade ettii anlam, yeralt almas veya hukuki
deyimi ile illegal almadr. llegal almaya geen Partinin, kendine
zg taktikleri ve alma metodu olaca aikard.r.
1951-1952 tevkifatndan elde edilen verilere gre, gizli alma
gstermi olan Trkiye Komnist Partisi'nin taktik ve faaliyetini iki

3841 Aclan

Saylgan

blm iinde mtalaa etmekte fayda vardr. Biz bunlarn ilkine " taktik" dierine de "D taktik" ismini vereceiz.
1. Trkiye Komnist Partisi'nin Taktii
A) Tekilatlanma
a) Merkez Komite, Merkez cra Komitesi,
b) Mntka, semt ve vilayet komiteleri,
c) Hcreler, sempatizanlar.
B) Parti Disiplini.
a) Partinin gelir kaynaklar: Aidat.
b) Yardm.
c) Gizlenme (Kamuflaj).
d) alma ekilleri.
e) Randevular, toplantlar - sabit, seyyar toplantlar.
f) rtibatlar.
g) Muhabere (Vasta ve ekilleri).
h) Gizli neriyat (Kupr faaliyeti).
) Parti ktphanesi.
i)Ariv.

j) Aidatlarn tek merkezde toplanmas ve

sarf.

il. Trkiye Komnist Partisi'nin D Taktikleri

a) Legale kma.
b) Ferdi propagandalar.
c) Partice alnan kararlarn kamuoyuna duyurulmas.
d) Telkin.
e) Sempatizanlarn yetitirilmesi.
f)Sempatizanlarn kullanld yerler.
g) llegal Partinin legal neriyat.

Trkiye Komnist Partisinin Taktii

Tekilatlanma
Bilindii

gibi Trkiye' de Komnist Partisi'nin kurulmas kanunen

Yasak olduu dier lkelerde nasl faaliyete giriiyorsa, Trkiye' de de komnistler frsat bulduklar lde gizli alma ekilleri
ne ba vurmaktadrlar. Gizli faaliyete geen komnizmin ilk ii teki
latlanmadr. Bu tekilatlanmann ana malzemesi insan ve insan mnasebetleridir.
Komnist tekilatlanmann ematik grn bir merkezden aa
sarkan ve gittike genileyen tersine bir zm salkm gibidir. Bir
pramide benzer. Bu grn, milletlerin kendi bnyesinde komnizyasaktr.

Trkiye' de Sol Hareketler 1385

min

tekilatlanm ekli olduu

gibi; dnya yzndeki enternasyonal

de. Bu muazzam pramidin beyni son yllara kadar Moskova idi. Ama Kzl in'in ortaya kndan sonra, komnizm ift ba
l bir dev manzaras gstermektedir. Trkiye Komnist Partisi, Moskova hattn izler ve Moskova'nn kr krne bir uydusudur.
Mahalli Komnist Partileri Moskova veya Pekin beyninin ald
kararlara gre tekilatlanr, faaliyet gsterir ve bu beynin kuvvetlenmesi iin hasbi alr. Tekilatn nazari grn insan malzemesini
besleyen gdas da, ii snfnn yani proletaryann hakimiyeti (iktidar almas ile) kapitalist toplumun karakteri olan snflamay yok etmek
ve snfsz bir insanla varmaktr.
Mahalli tekilatlarda, bu pramidin beyni olan Merkez Komitesi,
Vilayet, Mntka, Semt komiteleri, Ana hcreler, Hcreler ve Sempatizanlar yer alr. Komnistler her ne kadar Komnist Partilerin aadan
yukarya meydana gelen demokratik bir btn olduunu iddia ederse
de, hakikatte, objektif ller iinde mtalaa edildii zaman, metod ve
gayesinde olduu gibi, Komnist Partileri yukardan aa meydana
gelmi anti-demokratik bir btn tekil ederler.
Komnist Partilerin kuvvetlerini ye saysna gre deerlendir
mek hataldr. Komnistler esasen seim yoluyla iktidara gelmeyi gaye
edinmezler. htilal, komnizmin ilk ve son gayesidir. Bu bakmdan, seim sralarnda propaganda edebiyat ile yapmak istedikleri ey bir s
nf atmasn yaratacak tohumlar cemiyetin bnyesine ekmektir. Komnist Partilerinin btn faaliyeti bir ihtilale hazrlktr. Bunu yaparlarken, iinde yaadklar toplumun zelliklerine dikkat ederler.
Komnist Partisinin tekilat, herhangi bir siyasi partinin tekilat
gibi dzenlenmemitir. Her hcre, her mntka komitesi mstakbel bir
ihtilal ordusunun nvesidir. Faaliyetler ve almalar daima bu yndedir. Her komnist partizan (militan) ilerde bir sava birliini idare
edecek ekilde disipline edilir. Komnist Partileri, mahalli demokratik
ihtiyalardan domu, milli bnyelerin tabii bir uzvu deil, beynelmilel ihtilal merkezlerine angaje olmu ve bu i iin zel surette yetitiril
mi insanlar tarafndan meydana getirilen bir emrivakidir. Komnist
Partileri, ayn zamanda Beynelmilel htilal Merkezlerinin kendine has
zellikteki istihbarat brolardr da. Komnist Partileri, Sovyetlerin veya Kzl in'in dnya yzndeki stratejik menfaatlarn koruyan, korunmas yolunda gayretler sarfeden sabotaj, kundaklama, suikast gibi
toplumu kertici faaliyetlere alet olan zel yapda tekilatlardr da.
Yani Komnist Partileri, vastal veya vastasz irtibatlar olan beynelmilel, kk darda tekilatlardr. Bu bakmdan Partinin ye says byk nemi haiz deildir. Geni anlamda dnlrse her komnist ihtilalin paradoksuna glp gememek lazmdr. Komnist Partisi, bir
grndr

386 j Aclan

Saylgan

toplumda kiilik bir hcrelerden ibaret de olsa zararlar mulldr

ve telafisi zor gedikler almasna sebep olabilir. Komnist Partilerinin
demokrasilerdeki en nemli alternatifi, oturmu bir toplumun yaratl
m olmasdr. Birinci Cihan Harbi'nde, ekoslovak Komnist Partisi'nden Parlamentoya bir ye girebilmiti. Bu kimse Gotwalt idi, fakat
ayn ekoslovakya, yirmi yl sonra Kzl Ordu ve Sosyal Demokratlarn da yardm ile komnist oldu. Oysa Fransa' da, kinci Cihan Sava'ndan sonra De Gaulle kabinesine komnistlerden alt vekil girdi,
Fransa komnist olmad. Ama te yandan 1920 yllarnda parti azas
lOOO'i gemeyen in Komnist Partisi yirmibe yl sonra iktidara geldi. Romanya' da Kzl Ordu, komnistleri iktidara getirdii zaman, Romen Komnist Partisi'nin ye says 500'den fazla deildi.

Merkez Komite
1951-1952 tevkifatnda meydana kartlan Komnist Parti Merkez Komite tekiliitnn ye says betir. Fakat aslnda, perde gerisinde kalm, aktif toplantlara katlmam ve mavir durumunda olan says kabark kii
leri de hesaba katarsak, bu be rakamnn bir hayli artaca pek tabiidir.
Ama biz dncelerimizi gerein bize sunduu delillere gre gelitirelim.
Merkez Komite yeleri, muhtelif zamanlarda Moskova ile temas kurmu,
byk bir ksm tahsillerini orada yapm, genel ve zel direktifler alm kiilerdir. Beinin biraraya gemesi, birbirini bulmas, o zamanki artlar iinde, TKP'nin Trkiye' de Moskova'nn en mutemet adam olan Dr. efik
Hsn Demer'in tensibi ile mmkn olmutur. Sovyetlerce en mutemet
kimsenin, Partinin tekilatlanmas konusundaki emri, Moskova'nn bir emri de teliikki edilebilir. Dr. efik Hsn Demer, ld 1959 ylna kadar
beynelmilel merkezlerin en mutemet adam idi. Partinin tekilatlanmas
konusunda, dier Merkez Komite yelerinin fikrini alr, fakat kendi karar
n esas olarak empoze ederdi. Emre itaat, onlarn samimiyetini, komnizme
olan inancn ortaya koyan frsatlard. ou hallerde Dr. efik Hsn'nn
parti dnda kalarak, Partiyi idare ettii olmutur. Meselii 1939-1946 yllar
arasnda olduu gibi. Komnist Partilerde Genel Bakanlk gibi bir makam
yoktur. Genel Bakanla tekabl eden mevki, Merkez Komitesi sekreterliidir. Bunun dier ad Parti 1. Sekreterliidir. Dr. efik Hsn, 1922'den
1959 ylna kadar Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri, Merkez Komitesi Sekreteri (Parti I. Sekreteri) idi.
1951 tevkifatnda, Merkez Komitenin faal ye says be kii olarak
tespit edilebildiine gre, Partinin faaliyete be kiilik bir Merkez Komite
ile getiini kabul zorundayz. Bu be kii Dr. efik Hsn'nn tasvibinden gemi kiilik Merkez cra Komitesini semitir. Merkez cra Komitesi TKP'nin en aktif olan st kademesidir. kii arasndan gene Dr. e
fik Hsn Demer'in tasvibi ile Merkez cra Komitesi Sekreteri seilmitir.
Bu seim zahiridir. Aslnda tayin yoluyla olmutur. 1944 ylndan sonra,

Trkiye' de Sol Hareketler 1387

Merkez cra Komitesi Sekreterliini Zeki Batmar'n yapt anlalyor.
1923'ten 1944'e gelene kadar bu grevde, Vedat Nedim (Tr), Hikmet K
vlcml, Hsamettin zdou, Nazm Hikmet, Emin Sekn, Emin Bilecan,
Hasan Ali Ediz, Reat Fuat Baraner'in bulunduklar bilinmektedir. Merkez
cra Komitesi Sekreteri, Partinin en aktif lideridir. gal ettii makam olarak beynelmilel temaslardan da sorumludur. Dahildeki, vilayetler ve eit
li kurulular arasndaki nemli temaslar, Merkez cra Komitesi Sekreteri
aracl ile yaplr. Bu demek deildir ki, dier yeler bu gibi temaslarda
bulunmazlar; igal ettikleri vazife lsnde bu temaslar dier Merkez
Komite yeleri de yapabilirler. Vilayet Komitelerinin stnde, direktif veren, tekilattan sorumlu olan kii Merkez cra Komitesi Sekreteridir. Merkez cra Komitesi Sekreterliinden aaya doru hcre salkmlar sarkar.
Merkez Komitesinin br yelerinin de kendilerine bal kollar bulunabilir. Bu kollar da Merkez cra Komitesi Sekreterinin kontrol altndadr.
Merkez cra Komitesinin dnda kalan iki ye mavir durumundadr. Bu
kiilerin de kendilerine bal hcreleri vardr. Genellikle Merkez Komitelerine bal hcreler, eitli komitelerdir (i Komitesi, Genlik Komitesi
vs. gibi). Bir Merkez Komitesi yesi ne kadar pasif olursa olsun, fildii kule iinde durduu farzedilemez. Tekilatlanma iinde mavir olmakla
birlikte faal rol de oynar. Mesela 1946 ve 1951 tevkifatndan anlaldna
gre Partinin Genlik ve niversite kollar Merkez Komite yeleri tarafn
dan idare edilmitir. Parti Genel Sekreterinin fonksiyonlar arasnda, Merkez Komite yelerine birbirlerinden habersiz grevler de vermesi yer alr.
Legal olsun, illegal olsun Komnist Partis'nde gizlilik esastr. Sovyetler Birlii Komnist Bolevik Partisi'nin de gizli bir tekilat vardr. Nitekim, Alman igalinde bu partizanlar, igal altndaki blgelerdeki Partizan
savan ustalkla idare etmilerdir. Almanlara kar, igal blgelerinde
Rus vatanseverliini harekete getirerek mukavemet hareketinin kurulmasnda en byk rolu oynamlardr.
Trkiye Komnist Partisi'nin Merkez Komitesi Tekilat daima stan
bul olmutur. Uzunca bir sre Trkiye i Partisi'nin Genel Merkezinin s
tanbul oluu bu bakmdan dikkati ekmektedir.
Merkez Komitelerinin bulunduu illerde genellikle, o ilin sekretere de
Komite toplantlarna alnabilir. Ve hatta kendisine Merkez cra Komitesi
Sekreterlik yardmc grevi de verilebilir. Nitekim, TKP'nin 1951-1952 tevkifatnda meydana ktna gre, stanbul l Sekreteri Tevfik Dilmen, hem
Merkez Komite toplantlarna alnm, hem de Zeki Batmar'n yapaca
pek ok ileri Zeki Batmar adna yapmtr.
Merkez Komite ile temas eden ahslar, Vilayet Komitesi Sekreteri, hususi irtibatlar, kuryeler; genellikle birbirlerini takma ad ile tanrlar. Esasen
temaslar tek tek yapld iin, irtibat, sekreter Merkez Komitesinin dier
yelerini tanmak frsatn bulamaz. Takma isim daha ok emniyet mlahazas ile kullanlr. Takma isim vermeden de temaslar yapld olmutur. Genellikle yazl muhabereler, takma isim ve parolal ifadelerle yrtlr.

3881 Aclan

Saylgan

Merkez Komitesinin bir toplanh karargah ve mahalli vardr. Bunlar

her zaman gizli yerlerdir. Bu mahaller bazen sabittir, bazen de sk sk deitirilir. Partinin mall gc lsnde Merkez Komitesinin iki- kadar
toplanh mahalli kiralanabilir. Merkez Komite toplanhlar, dier hcre ve
komite almalar gibi, sk sk yapldndan, toplanhlarn mutlak olarak
kapal bir ah alhnda yapmak mecburiyeti vardr. Merkez Komitenin yaph ferdi temaslar iinde ak yerler tercih edilir. Bunlar genellikle ikili ve
en fazla l bulumalar olduu iin fazla dikkati ekmez.
Merkez Komite, toplantlarn en fazla 3-4 ayda bir yapar. Alnan btn
kararlarn, Merkez cra Komitesince uygulanmas mecburiyeti vardr. Kararlar Vilayet Komitelerine tebli edilir. Vilayetler de semt ve mntkalara
onlar da ana hcrelere intikal ettirir. Partinin grleri, ald kararlar, blten eklinde bastrlarak alt kademelere kadar indirilir.
eitli kademelerden gelen haberler, raporlar gnlk gazetelerden kesilmi kprler Merkezde toplanr. Partinin gr ve direktifleri tespit edildikten sonra bir veya daha fazla kimse tarafndan kaleme alnr. Blten bylelikle hazrlanm olur. Bu blten, Partinin, ya gizli matbaasnda, ya aporafn
da veya daktilo makinesi ile teksir edilir. Bltenlerin baslnda, okunuunda
gizlilik artlarna riayet arthr. Bltenlerle ilgili vesaik yaklr. Bltenler de
okunduktan sonra partizanlar tarafndan imha edilir. Baz halde de, bltenler
bir sre iin partizanlara v~rilir, sonra tekrar geri alnr.
Matbaann, aporafn, daktilo makinesinin muhafazas, bu ile ura
ana tevdi edilmitir. Genel olarak pek ok Merkez Komite yeleri dahi
bunlarn yerini bilmez. Mesela 1946 ylna kadar Nazm Hikmet'in bir matbaas zmir' de legal mevkuteler basm ve fakat 1946 ylnda Partinin bir
akam gazetesi karmak grevini zerine alan bir ahs, gazeteyi de, matbaay da batrmtr. Bu matbaann Nazm Hikmet'e ait olduu muvazaa
ortaklarndan yalnz biri tarafndan biliniyordu.
Partiye denen aidatlar, Vilayetler, masraflarn dtkten sonra Merkez Komiteye ulatrrlar. Bu parann sarfnda Merkez Komiteye kar
Merkez cra Komitesi Sekreteri sorumludur.
Merkez Komitesinin bi~ de arivi vardr. Bunun muhafazasn yelerden biri zerine alaca gibi, ok fazla itimat edilen ve pasif durumda olan
polisin dikkatini ekmeyen birine de saklatabilirler. Bu arivde, Partinin
gizli neriyat, tekilatn puvantaj gibi belgeler bulunabilir. Bu arivin
1952 ylna kadar Trkiye dahilinde olmad akla yakndr. Trkiye ile ilgili en yakn merkez Bulgaristan' dr.
Parti tekilatnn bir kat zerinde tespiti genellikle tehlikelidir. Zeki
Bahmar, 1946-1949 yllar arasnda yle bir usul bulmutur: Partinin e
masn evinin duvarlarna, tavan kelerine, pencere pervazlarna tespit etmitir, hem de lupla grlebilecek kadar kk yazlarla.
Merkez Komite yurt dna adam karmak, beynelmilel toplanhlara
ve festivallere delege gndermek ileriyle de megul olur.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 3s9

hibir partili yurt d
na kamaz. Darya karlamaz. Nitekim, Sabahattin Ali'nin
kendi bana yrtt firar, hayahna mal olmutur.
Legal neriyat, daima Merkez Komitesinin denetimi altnda
olur. Yeni bir legal neriyat teklifi, aa kademelerden yukarya
kadar intikal ettirilebilir. Bu neriyat ou hallerde, Parti d veya ii varlkl bir komniste finanse ettirilir. Meselii 1946' da "Y
n" dergisini ya tccar Adil Yac finanse etmiti.
Yllk veya birka yllk Parti faaliyetini, mufassal bir raporla, Parti Birinci Sekreteri yurt dndaki Merkezlere bildirmek
mecburiyetindedir. Bu raporlarn hariteki brolarca her zaman
tasvip edilmesi beklenemez. Tenkide tabi tutulur. Merkez Komite ve tekilat iinde gerekli taktik deiiklikler, tadilat yaplr. Genel Sekreter, Merkez cra Komitesi Sekreteri, Merkez yeleri deitirilebilir. Bu gibi
deitirmelere daha ok Komnist Partilerin legal faaliyet gsterdii lkelerde rastlanr.
Partiden ihra edilen st kademe yeleri, d bro ve merkezlere bildirilir. Meselii, 1927 ylnda i+erinde evket Sreyya (Aydemir)'nn da bulunduu Partiden karlan grup iin ayn ilem yaplm, evket Sreyya
(Aydemir)'nn birka defa yurt dna kmas istenmi, muvaffak olunmaynca, kendisi milliyetilik, Ankara Hkumeti ile irtibat (Moskova' da bulunduu yllar) gibi sulamalarla muhakeme edilerek gyabnda hkm
verilmitir. 1927 temizliinden sonra Rusya'ya giden Baytar Salih Haco
lu orada bir temerkz kampnda lmtr. Partinin Rusya'daki 1919 kaln
tlar da tasfiyeye tabi tutulmutur. Nazm Hikmet, lmnden bir sre
nce Varova' da bir Fransz gazetesine verdii mlakatta yle demitir:
"Eer ben de 1930 yllarnda Rusya' da bulunsaydm, arkadalarmn kaderini paylaacaktm." Bu beyanatta da anlalyor ki, 1927 ylndan sonra
Stalin'in tam itimadn kazanan Dr. efik Hsn Demer, Nazm Hikmet'i
de Komnterne rapor ederek, partiden kovmutur2D.
1951 yl, bilindii gibi Stalin klt' nn, Komnist Partilerinde btn
hametiyle hakim olduu yldr. Bu devir, Komnist Partisi'nden ihra
edilmi kimse, ayet bir provokatr, polis ajan deilse, iledii hatalardan
dolay Partiden atlyorsa, kendisini mdafaa hakk tannr ve fakat syledikleri ne kadar gerek olursa olsun tasfiye mukadderdir. Partiden mutlaka zr dilenir, affa uramas istenir fakat Parti, bir defa tenkide uram,
Parti hattndan dar km bir kimseyi affetmez (1952 yllarna kadar).
Merkez Komitesinin daima bir veya iki yedek Merkez Komitesi vardr. Yedek Komite tepeden inme tavsiye ve tayinlerle yaplr. Mevcut Merkez Komite tevkif edilir veya alamaz hale gelirse bu yedek komite faaliyete geer. Yedek Komite yelerini Merkez Komite yeleri bilirler. Mesela
1951-1952 tevkifatnda Yedek Merkez Komitesi yeleri, Macit Bilge, Kemal
Ergin ve Tevfik Dilmen'den ibaretti.
Merkez Komitenin tasvibi

alnmadan

Rasih Nuri leri, Trk sol

hareketinin en u
aydnlarndan birisi olarak
isminden srekli
bahsettirecektir

390 1 Aclan

Saylgan

Vilayet Komiteleri
Vilayet komiteleri, 1951 Tevkifatnda elde edilen sonulara gre daima kiiden teekkl etmitir. Vilayet Komitelerine dahil olan yelerin,
Merkez cra Komitesi sekreterinin tasvibinden gemesi arttr. Vilayet Komitelerinin tekilinde yetkili kii, Merkez Komitesi yelerinden biri olaca gibi, genellikle Merkez cra Komitesi Sekreteridir. Hatta baz hallerde,
Merkez cra Komitesi Sekreteri Merkezinin dnda bir ilde bulunuyorsa, o
ilin sekreterlik grevini de yklenebilir. Mesela, Zeki Batmar'n Ankara' da bulunduu sralarda, bir taraftan Merkez cra Komitesi Sekreterlii
ni ifa ederken dier taraftan Ankara l Komitesini tekil etmesi gibi.
l Tekilat, Merkez Komiteden gelen talimat, emirleri ve program
uygulamakla grevlidir. Ayrca iinde bulunduu ilin zelliklerine gre,
parti hattndan kaymamak art ile, tedbirler alr, faaliyet gsterebilir. l
Sekreterlerinin grevleri mes'uliyetlidir. Parti l Tekilatnn btn faaliyetlerini kontrol eder ve bir Merkez Komitesi yesinden ok partili ahs
tanr. Vilayet Komiteleri sekreterinin sorumluluu -illegal faaliyetlerdeMerkez cra Komitesi sekreterlerinin sorumluluuna yakndr. Keza, ilinde gizli matbaas, daktilosu, aporaf olabilir ve l Komitesi adna tebli
ler, bltenler yaymlayabilir. Merkez Komiteye giden kuprler ve raporlar, il tekilatlarndan Komiteler aracl ile Merkeze ular.
Gerek Vilayet Komitesi Sekreterlerinin, gerekse yelerinin aa do
ru salkm biiminde inen kollar (Hcreleri) vardr. Mntka Komitesinin
sekreter ve yelerinin hcreleri de, Vilayet Mntka Komitesi Sekreterleri
aracl ile balanr.
Vilayet Komitesi sekreterleri bazen, mntkay, Ana hcreleri aarak,
hcre sekreterlerini de hesaba katmadan, basit bir hcre yesi ile temas
kurar. Partinin kademede almasn kontrol eder, parti faaliyeti konusunda istihbarat yapar.
stihbarat ii, Komnist Partilerinde ok nemlidir. Bugne kadar zerinde ilgililerce pek fazla durulmamtr. 2 1 Sekreter, mnhasran Parti faaliyetini kontrol babnda istihbarat yapmaz. Parti yelerinin en ince teferruat
na kadar tanr. Aile hayatna kadar girer. Meziyetlerini, zaaflarn kontrol
eder. Bir Partizann (Komnist militann) Partiden gizli hibir eyi yoktur.
Vilayet komiteleri, yllk, aylk, aylk faaliyetlerini yazl ve ifahi raporlar halinde Merkez Komitesine bildirirler. Bu raporlar, Merkezin faaliyetleri iin dokmandr, raporlar iin materyeldir.
Vilayet komitelerinin toplantlar, Merkez Komitenin toplantlar kadar
seyrek deildir. Basit bir hcrenin toplant adedi kadar toplant yaparlar.
kiilik olan -1952 ylna kadar- Vilayet komitelerinin toplanmas
iin belli bir yer tespitine lzum yoktur. Bu toplantlar, yelerden birinin
evinde yaplaca gibi sokakta, krlk yerlerde, tenha kahvehanelerde de
yaplabilir. Vilayet Komitesinin toplant srasnda, tekilat meselelerinin
konuulmas konusu dnda, tabi olduu esaslar, basit bir hcrenin tabi

Trkiye'de Sol Hareketler\ 391

bulunduu esaslarn

hemen hemen ayndr. Mesela yetitirici marksist kokitap okumalar (Partinin eitim amac ile hazrlad gizli neri
yat), siyasi i ve d icmaller, Vilayet Komitelerinin toplantlarnda yer alr.
Vilayet, bir baka vilayetle ibirlii yapmak veya temas kurmak istiyorsa,
bunu Vilayet Sekreteri zerine alr. Vilayet Sekreterleri Merkezle yaplan
parolal muhaberat da idare eder.
numalar,

Mntka

Komitesi

Bir Vilayet Komnist Parti Tekilat, kazalara, nahiyelere, mahallelere

ayrlr. Her ksm (blge) bir mntkaya tekabl eder. Mesela, zmir l Komitesi, Karyaka lesi Mntka KomitesC Soukkuyu Nahiyesi Semt Komitesi gibi.
Mntkalar isminden de anlalaca gibi, bir "Mntka Komitesi"nin kurulmas ile teekkl eder. Bu Komiteler sekreterleri denetiminde tekilatla
nr. Mntka Komitesine bu almalarnda yardm eden ve direktif veren Vilayet Komitesi sekreteri veya yesinden biridir.
Mntka Komitesini tekil eden hcre de kiiden ibarettir -1951 1952 tevkifatna gre-. Gerek sekretere, gerekse dier iki mntka yesine,
Ana Hcre sekreterleri baldr. Alt kademelerden gelen aidatlar, mntka
sekreterleri vilayetlere ulatrr. Mntka Komitesi Sekreter ve yelerinin
Ana Hcre'lerle irtibatlarnn haricinde zel hcreleri bulunabilir. unu
unutmamak lazmdr ki, illegal faaliyet gsteren Komnist Partileri ema
tik ve ekli almaya hibir zaman itibar etmezler. artlar neyi gerektiyorsa, genel taktiklerini ona gre ayarlarlar.
ou hallerde Mntka Komitesi Sekreteri, ye arkadalarnn kurduklar zel hcrelerden haberlidir. Ama, mesela, Mntka Sekreterinin,
kendi zel hcresi veya Ana Hcresi varsa, bunlardan, dier iki yeye
bahsetmeyebilir ve o iki ye de bu konuda kendisine soru soramazlar.
Mntka Komitelerine yeler, Vilayet Komitesinin tasvibi ile alnrlar.
Tekilat konusunun konuulmas dnda mntka komitesinin tabi olduu
artlar basit hcrelerin tabi bulunduu artlarn hemen hemen aynsdr.
Mntka komiteleri raporlarn genellikle ifahi olarak l Komitesine bildirirler.

Ana hcreler
Mntka

ile temas kuran hcrelerin tekil ettikleri birlikler, Ana Hcre'lerdir. Ana Hcreler deyimi, komnist terminolojisinde yer almaz. Genellikle onlar bu hcrelere Semt Komitesi ismi verirler. Fakat her zaman
semt komiteleri tekil edilemez. Mntka komitesinin bulunduu mahalde,
tekil edilmi bir hcre bu takdirde isimsiz kalr. Bu sebeple bu ayrm,
kolaylk olsun diye biz yaptk.
Ana Hcre' den salkm halinde aaya doru uzanr. Komnist teki
latlarn olgun olduu lkelerde Mntka tekilatlarndan sonra hcreler

3921 Aclan

Saylgan

numara alrlar. Mesela: 350 Nr. Hcre ... gibi ... Ana Hcre Sekreterleri, Vilayet Komiteleri tarafndan seilir veya tayin edilebilir. Baz hallerde bu
grevi Mntkalar da yapabilir. Ana Hcreyi kuracak kimse ya bir veya iki
arkadan seer. Mntkaya teklif eder veya dier seksiyonlarn birinden
gelen tavsiyelerle, Ana hcre tekil edilir. Alt kademelerden gelen, para
(aidat) haber ve tekilat meselelerine ait ikayetleri, teklifleri, Ana Hcre
Sekreteri Mntkaya bildirmekle ykmldr. Ana Hcrelerinin de faaliyeti, tekilat konumalarnn ve meselelerinin dnda Mntka ve Vilayet
Komiteleri gibidir.

Hcreler
En alt kademedeki komnist tekilatdr. Bu hcreler, Beynelrninel
Komnist Merkezden inen prarnidin dayanak noktasdr. Genellikle kiiden meydana gelir. Komnist Partileri gelimi lkelerde bu hcreler de
numaralarla isimlendirilir. Hcreler, Sovyetizrnin milli bnyelerdeki kkleridir. Legal Parti faaliyetinde bu hcre says 30~50 arasnda kabarr.
Hcrenin ila be arasnda tahdidi gizli almalar iin variddir ve emniyet mlahazas iledir. Baz tek tek parti temaslar vardr. Bu da parti mnasebetidir, ama terminolojinin gerektirdii Hcre deildir. Hcrenin tam
teekkl edilmesi iin asgari kiiden meydana gelmesi arttr.
1951-1952 tevkifatndan reniyoruz ki, zmir tekilatnn Hcreleri numaralanacak kadar ok olmad iin isimlerle anlmlardr. Mesela z
rnir'in Daraac blgesinde tekil edilen Daraac Hcresi gibi ...

Sempatizanlar
Sempatizanlar, sadece komnizme sempati besleyen insanlar dernek
deildir. Sempatizanlar ou zaman bilerek, Parti yesi olmadklar halde
ajitasyonlarda rol alan faal insanlar dernektir. Sempatizann, Parti terminolojisindeki tarifi, Partiye alnacak olanlarn geirdikleri bir nevi staj sresidir. Ama bu dernek deildir ki, her sempatizan mutlaka Partiye ye alna
caktr. yle haller vardr ki, hi Partiye girmedikleri halde, Komnist Partilerinin gelimesinde akln alamayaca lde rol oynarlar. Hatta byle
kiilerin mensubu bulunduu Parti'de komnizmin karsnda bir siyasi
teekkl olabilir. Sempatizanlar, Komnist Partilerinin kamuoyuna alan
hoparlrleridirler. Sernpatizanlardan, resmi Parti grnn yayclar diye bahsetmek, en isabetli davrantr.

Disiplin
Komnist partilerindeki disiplin, dier siyasi Partilerdeki disiplinden
ok farkldr ve sert meyyidelerle snrlanmtr. Komnist totalitarizminin bnyesindeki disiplin anlay, Komnist partilerinin bnyesinde adeta billurlamtr. Partizann her hareketi, disiplin kurallarnn kritii altn
dadr. Fert, kiilik, partizan (militan) teekkl karsnda yok olur, silinir.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 393

Parti ilkelerine sadakati bu disiplin salar. Partizan, Parti emirlerine bir
otomat edas ile intibak eder. Emirleri hemen uygular. Bir sekreterin verdii greve, Partizann itiraz hakk tannmamtr. Kararlar alnncaya kadar zerinde tartlr. Ondan sonra Partizan, o karara mualif dahi bulunsa, uygulanmasnda cansipenhane almak zorundadr.Parti kararlarna,
emirlerine itiraz, disiplin d bir harekettir. eitli ekilde cezalandrlr.
Mesela kesinlemi hkmler, mahkemelere emsal olarak gsterilemez.
Gsterilse bile mahkeme heyeti o misale uymak zorunda deildir. te bunun gibi Partizann mazisindeki baarlar, bir hata iledii zaman ona verilecek cezalarda nleyici rol oynayamaz. Birisi hakknda ayn disiplinsizlikten ceza verilmemise, bu durum ikincisi iin emsal tekil edemez. Mutlak Parti menfaatlar karsnda kiilik silinir gider.
Disiplin unsurlarnn en banda ketumiyet gelir. Bir partizann, ok
sayda komnistle temas etmemesi ve komnist tanmamas disiplin icaplarndandr. ok insan tanma merak yznden, Parti d braklm partizanlar dahi mevcuttur.
Partiden habersiz olarak hususi hayatlarn tanzime yeltenenler dahi
disiplinsiz addedilirler. Evlenme, boanma ilerinde dahi partizann, Parti
Hcre sekreterine danma zorunluu vardr. Aksi halde, esasa tesir etmese de bir partizan, sekreterine danmadan bu ii yapmsa hakknda kolaylkla 'disiplinsiz' olduu hkmne varlabilir.
Komnist Partilerinde bazen byk gnahlar vardr. Mesela, alnm
bir Parti kararn tenkit edip, o karara muhalefet etmek ve bir de hangi
maksatlarla olursa olsun Sovyetler Birlii ve onun liderleri aleyhinde konumak, yazmak -1952' deki durum budur-. Bu gnahlarn hi biri affedilmez. Mesela, Alman, ngiliz, in v.s. komnistlerini tenkit edebilirsiniz ve
fakat Sovyetler Birlii'ni asla!

Cezalar
Komnist Partisinde cezalar, tevbih, tenbih, muvakkat tart ve ebedi
tarttan ibarettir. eitli fiiller iin bu cezalar uygulanr. Mesela, Hcre toplantlarna saatinde gelmeyenlere, Hcre toplantlarna mazeretsiz devamszlk gsterenlere, Partiye danmadan ve Parti faaliyetini etkileyecek i
leri kendi balarna yapanlara, kasten yalan syleyenlere, Parti Sekreterine
zel hayat hakknda bilgi vermeyenlere, Partice verilen vazifelere itiraz
edenlere ve vazifelerini yapmayanlara, Partiden habersiz neir hayatna
atlanlara, Partiden habersiz herhangi bir teekkle girenlere, Parti sekreterine ok sual soranlara, Sovyetler aleyhinde bulunup, Titoculuk hareketini venlere (1947-1948); Partinin tasvip etmedii komnist kimselerle arkadalk yapanlara, illegalitenin artlarna riayet etmeyenlere, Parti hattn
dan kayanlara, tenbih cezasndan ebedii tarda kadar eitli cezalar verilir
ve bu cezalar da uygulanr.

3941 Aclan

Saylgan

Partinin Gelir

Kaynaklar

Aidat
Komnist Partilerinin genel olarak Sovyetler tarafndan finanse edildikleri dorudur. Komntern zamannda bu yardmlar aka yaplmakta
idi. Yalnz bu yardmlar, ahslara yaplyor sanmak yanltr. Komnist
Partisi mensuplarna para vermez. Sovyetler, komnist militanlarna para
demez. Ama eitli yollarla yaplm yardmlar vardr ki, bunlar daha ok
tekilatn zaruri masraflar, neriyat giderleri, matbaa alnmas gibi olaylara mnhasrdr. Sovyetlerin para verdikleri kimseler, genellikle casuslardr. Bir casus, eer Parti yesi olarak fiilini iliyorsa, Sovyetlerden para almaz. Bunu idealizmi dolaysyle yapar. Mesela, Amerika Birleik Devletleri'nde Rosenberg'in Atom Srlarn Sovyetlere vermesi gibi.
Komnist Partisinin gayri meru olmayan gelir kayna, yelerinden
her ay toplad aidattr. Demokratik bir partiye giren, kanunun tahdit ettii miktarda aidat partisine verir. Fakat, gerek TKP' de ve gerekse dnyann btn komnist partilerinde yeler gelirlerinin %3' ile %20'si arasn
da bir aidat vermek mecburiyetindedirler. Aidat, bir partilinin en nemli
disiplin lsdr. ay st ste mazaretsiz aidat vermeyenler, Partiden,
bir daha alnmamak kaydiyle tardedilirler. Keza, gayri muntazam aidat
deyenleri de eitli cezalara arptrrlar. Aidat konusunda baz istisnai
haller vardr. Mesela, Partili renci ise, istedii miktar bir paray aidat
olarak taahht edebilir. Veya Partili isiz ise, bir kazan temin edecei zamana kadar alnan hcre karar ile aidat demez.

Partinin

dier

gelir kaynaklar

1. Komnist Partisinin ynetiminde yaplan neriyatn geliri.

2. Beynelmilel Komnist Merkezlerden gelen para ve mal yardm.
3. Perde gerisinde Komnist partizanlarnn bulunduu irketler.
4. ahsi teberrular.
5. Baz ticari ilerin kazanlar.

6. Soygunlar ve dier gayri meru kazan yollar

Bilhassa Komntern zamannda stanbul'da kurulmu olan eitli
Sovyetler irketleri Trkiye Komnist Partisini kolaylkla finanse etmitir.
Bu irketlerin isimleri: Neft Sendikat, Rus Harici Ticaret Bankas, Askot
irketi, Sovyet Vapur Acentesi.
Yardm

a) ye Partiye yardmda bulunur

b) Parti yeye yardma bulunur
ye aidatnn dnda, gayri muntazam zamanlarda kazancnn belli
bir miktarn partiye hibe edebilir. Bir tevkifat esnasnda partizanlar iin
yardm kampanyas alr. Bu gibi hallerde yalnz partizanlardan deil,
sempatizanlardan da yardm salanr. Hapiste olann darda oluu ocu-

Trkiye' de Sol Hareketler 1395

u

varsa, imkan nisbetinde onlara sembolik rakamlarla da olsa yardm yaBylesine bir yardm tevkif edilen partizann moral durumuna gre

plr.

ayarlanr.

Gizlenme (Kamuflaj)
Gizlenmenin Parti terminolojisinde iki anlam vardr.
1. Polisin srarla takip ettii bir ahsn saklanmas. Bu da iki yolla

sa

lanr:

a) Ya o ahsn kendi insiyatifi ile yalnz bir veya iki kiinin kendisi ile temas kurabilecei bir yere saklanr;
b) Veya, bu ahs parti tarafndan tayin edilen bir yerde saklanr
veya yurt dna karlr.
2. Parti, gayri kanuni bir teekkl olduu iin, btn faaliyetinde gizleyici kurallarn hepsine ba vurur.
Mesela, genel olarak parti yeleri, zel hayatlarnda, polisin gzne
batacak yerlerde dolamazlar -kahve, gazino ve benzeri yerlerde-. Polisin
gznde, iinden evine evinden iine giden mazbut bir insan intiba bra
krlar. Solcu olarak tannan kimselerle, ortalkta grnmezler. Hatta aile
mnasebetleri kurmazlar. Bunun aksini yapanlar, disiplinsiz olarak sulandrlrlar. Nitekim 1949-1950 yllarnda eski arkada Sadun Aren'in
evine bayram ziyaretine giden, Sadun Aren'i bulamaynca karhn brakan
bir partiliyi, Sadun Aren, Ankara Viliiyet Komitesi Sekreteri mer Ltf
Tuncay'a ikayet etmi, mer Ltf de, bu Partiliyi tenbih cezas vererek,
bir daha byle hareketlerden saknmasn bildirmitir.
Gizlenmenin bir baka ekli de, btn solcularla ve parti ile temas
kesmektir. Parti ile irtibatnn kesilerek bir sre uyuyan, piyasadan ekilen
kii bylelikle polisi de uyutmu olacana inanr ve mstakbel bir teki
latlanmada n planda yer alr.
Baz hallerde de partizan hakknda, Parti tard karar alabilir. Ama bu
uydurma bir karardr. Belli bir gizli grev iin hazrlk mahiyetindedir.

Kamuflaj
Trkiye Komnist Partisi'nin bilhassa Ankara Tekilat (1944-1951)
belirli bir zaman iin kendisine zg bir kamuflaj ve taktikle polisi bir sre atlatabilmi, dikkati yanl istikametlere evirmitir.
yle ki; Partizanlarn randevular genellikle takip saatlerinin dnda
ve dikkati ekmeyecek yerlerde olmu, takip saatlerinde de polis, bildii
komnistleri en olmayacak kimselerle grm ve bu sebeple yanl deer
lendirmeler yapmhr. Mesela, Terziler Tevfikat diye anlan 1950'den nceki Ankara tevkifat bu yanl operasyonun sonucudur.
Mesela; Komnist Partizanlar, genellikle ya toplumda isim yapm,
partiyle ilgisiz ahslarla grlmler, ya da tesadfi kiileri seerek onlarla ahbaplk yapmlardr. yle bir rnek dnelim (X) Partizandr. Her

396 J Aclan

Saylgan

gn ve sk sk polise A-B-C-D-E-F gibi ahslarla muhtelif yerlerde gzkr. Dikkati zellikle olmayacak insanlar zerine eker. Amac, Parti temas yapaca (Y)'yi Polisten gizlemektir. Onunla ayda veya onbe gnde veya haftada bir buluacakhr. A, B, C, D, E, F belki de hi siyasi gr olmayan kimselerdir. Dikkat bunlar zerinde toplanr ve dier taraftan rahat rahat Parti randevular da iler (Y) ile veya grubu ile temas kamufle
edilmi olur.
Geni dostluk, edebiyatla ilgili toplu mnasebetler, piknikler ve geziler de mkemmelen iki veya partilinin mnasebetlerini gizleyebilir. Bunu 1946-1947 yllar arasnda Zeki Batmar, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi muhitinde uygulamaya muvaffak olmutur. Ayrca Zeki Batmar'n
katld Keiren Piknikleri pek ok Merkez Komite toplantlarn, Vilayet
Komitesi bulumalarn dahi kamufle etmitir.
alma ekilleri

Komnist Partisinin alma tarz, Hcre faaliyetlerinin tam teekk

l ile deerlendirilebilir. Bir hcrenin faaliyeti neye ynelmise,topyekn
Komnist Partisinin de yneldii noktalar ayndr.
Bir hcrenin taazzuvu iin iki merhalenin almas lazmdr. Pratik
merhale, gizlilikte meleke kazanma, Partiye adam almak iin yakay ele
vermeden propaganda yapmay becerebilmek, beyanname datmak, gizli neriyat organize etmek, basmak, yaymak, yalan sylemekte ustala
mak, polisi atlatabilmek, hatta polisi szmak, tekilat ilerinde ustalamak,
intibak kabiliyetine sahip olmak, hcre toplantlarn planlamak eklinde
nitelenebilir. Nazari merhale ise, hcrenin sistemli ve planla metodik olarak marksist-leninist kltrlerini zenginletirmektir. nk, pratikle teori
beraber yrtlmedike baar salamann imkan yoktur. Bu Stalin devrinin Komnist partilerinde deimez ilkedir. Bu konuda Stalin der ki; "Tatbikat ihtilalci teori ile aydnlatlmadan, gidecei yolu bilmeyecei gibi, teori de ihtilalci tatbikata balanmadan muhtevasz kalr. Fakat ihtilalci tatbikatla ayrlmaz bir ekilde bal bir teori muazzam bir kuvvet olabilir."22
Komnist Partisi almalarnda, ahsi gayretle marksist kltrn arhrlmasnn bir faydas yoktur. Bylece marksistler iin, partililer genellikle "Ktphane Fareleri" unvann kullanrlar. Onlarca esasa alnan eitim,
hcre toplanhlarnda tartlarak ve bir disiplin altnda yaplan okumalar,
tertip edilen seminerlerdir. Bu metod, ayn zamanda tipik bir "Beyin Yka
ma" usuludur de.
Her Hcre toplantsnn bir gndemi vardr. Mesela 1947 yaznda
"Keiren" de yaplm bir hcre toplanhsnn gndemi yleydi:
1. ve d olaylarn parti hatt asndan icmali (Hcre Sekreteri tarafndan).

2. Stalin'in "Ekonomi Politik"

konferans

(Hcre yesi

tarafndan).

notlarndan

bir blmn

tartmal

Trkiye' de Sol Hareketler 1 397

3. Hafta iinde grlen ilerin, yeler tarafndan ifahi olarak ve teferile Hcre sekreterine anlatlmas.
4. Hcre sekreterinin zel ve genel direktifleri.
5. almalarn ve partizanlarn otokritii.
6. Gelecek toplant gnnn ve yerinin tespiti ve planlanmas.
7. Dal.
Her Hcre toplantsn idare eden bir bakan vardr. Bu sraya konur.
Bazen de toplantlar sistemli olarak yalnz Hcre sekreteri idare eder. Aslnda devaml bakan Sekreterdir. Dier yelerin bakanlna getirilmesi
de eitim gayesiyledir. yeler de bir Hcrenin sevk ve idaresinde yetiti
rilmi olurlar.
Her Hcre toplantsnda gizlilik bir defa otokritie 'abi tutularak revizyondan geilir. Sk sk tenbihler yaplr. Randevu saatinde ve yerlerinde yanllk olmasn diye, yer, saat ve gn her yeye dal esnasnda tekrar ettirilir.
Partinin genel almas bu hcre almalarnn yek'.inu ile deerlen
dirilir. Hcre toplantlarnn periyodik yaplmas, disiplinin hakim olmas,
Parti noktai nazarndan baarnn artdr.
Partinin alma ekillerinden biri de legal neriyat takip ve kupr faaliyetidir.
1951-1952 tev kifatna kadar yaplan nazari almalarda okunan ki tap
ve notlar ylece zetleyebiliriz:
Diyalektik Materyalizm.
i Snf htilali (Lenin).
Devlet ve htilal (Lenin).
Ekonomi Politik (Stalin).
Kapital (Marx).
Sovyet Birlii Komnist Bolevik Parti Tarihi (Ecnebi Diller Neri
yatevi, 1940, Moskova, SSCB Merkez Komitesi Komisyonu tarafndan redakte edilmi ve 1938'de SSCB Merkez Komitesince tasvip olunmutur).
Parti Bltenleri.
Partinin tensip edip tercme ettii makaleler.
Mustafa Suphi Yolda'n lm gn.
Stalin Yolda'n Ya gnleri.
Mao-e-Tung'un nutku, v.s ...
Mustafa Suphi ve arkadalarnn Trabzon'da ldrld 28/29
Ocak 1921 tarihinin yldnmnde aa yukar partinin btn hcreleri
toplant yapar. Mustafa Suphi'nin hayat anlatlr, bltenler okunur.
1951'de Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmelerinin 30. yl dolay
syle Partililere 250 Kr. karl Mustafa Suphi'nin bir resmi de datl
ruat

mtr.

Partinin bir de istihbarat kolu vardr. 1919-1952 aras bu kolu Ankara' da Parti Vilayet Komitesi Sekreteri mer Ltf Tuncay sevk ve idare et-

3981 Aclan

Saylgan

mitir. Tahkikat srasnda geni aklamalar yapan mer Ltf Tuncay,

Partinin istihbarat faaliyetine temas etmemitir.

1. Alt kademelerden balayarak Partinin btn faaliyetini kontrol;
2. Aktel haberlerden, siyasi, askeri haberlere kadar renilenlerin
toplanmas.

stihbarat iinde 'casusluk' fiiline girecek davranlar, komntern,

Komnist Parti mensuplarna yasak etmitir. Fakat bu yasan bugne kadar da uyguland grlmemitir. Sovyetler Birlii, Komnist Partisi
mensuplarndan haber toplama konusunda ok yararlanmlar ve yararlanmaktadrlar.

Her Partizan belirli

ahslar yetitirmek

ve Partiye

kazandrmak

iin

alr.

Randevular, sabit ve seyyar toplantlar, parola

Hcre randevularnn toplant mahalline gre isimlendirilmesinde
fayda vardr. Eer toplantlar, bir sokakta, veya bir kr kahvesinde veya bir
piknik esnasnda yaplrsa, buna "Seyyar-Gezici toplant" diyeceiz.
Eer, toplant kapal bir at altnda yaplyorsa, bu toplant "Sabit toplant" dr. Emniyet gizlenme ve kamuflaj bakmndan seyar toplantlar tercih
edilirse de, asl makbul olan ve ciddiyet ifade eden toplantlar sabit olanlar yani bir at altnda yaplanlardr. Bulumalara esrarengiz bir hava verilmez, tabillikten ayrlnmaz.
Birbirini tanmayan iki partilinin ilk temas iin bir parola tertip edilir. Bu parola genellikle, bazen bir eya, jest, bazen de bir szdr. Mesela
1950 ylnda Vasfi Ykselsoy, Marsilya'da Dr. Sevim Tar'y "i kebap"
kelimesi ile bulmutur.
Eyann da parola olmas, belirli bir gazete veya mecmuann belirli bir
ekilde okunmas, cepte tanmas, belirli renkte bir mendilin cepten kar
larak, alnnn terinin silinmesi v.s. ekillerinde tecelli edenidir.

rtibatlar
rtibat, Merkez cra Komitesi sekreteri ile, vilayetler arasnda irtibat

kuran kimsedir. Dier basit irtibatlardan ayrlan birok zellikleri vardr.

Mesela bu, irtibatnn zel hayatndaki ii, gezginci bir itir, bir mfetti
tir veya i adam. Birok illeri dolamas pek tabiidir. Bu bakmdan dikkati zerine ekmez. Bu kimse eer partinin kymetli ve faal bir eleman ise,
temasn dorudan doruya Parti cra Komitesi Sekreteri ile yapabilir. Vilayetlerle direkt temas salar ve raporlarn Parti cra Komitesi Sekreterine
verir. Bunun 1950-1951 ylndaki tipik rnei Zeki Batmar ile Saim Sadk
Altne arasndaki ilikidir. alma Bakan mfettilerinden olan Saim Altne, Zeki Batmar'n zel irtibats ve kuryesi idi. rtibatlarn eitli grevleri arasnda dikkati ekenleri yle zetlemek mmkndr;
a) Aiadatlar merkeze nakletmek,

Trkiye'de Sol Hareketler 1399

b) Merkezin yeni kararlarn Vilayetlere tebli etmek; gizli bltenleri
Vilayetlere nakletmek, Vilayetlerde baslm olanlar merkeze gtrmek.
c) Vilayet Komitelerinin meselelerini merkeze nakletmek,
d) Kopan Hcre mnasebetlerini yeniden tanzim etmek,
e) Hcre aidatlarn, mntkalardan alarak Vilayete gtrmek,
f) Hcre karar ve tekliflerini st kademeye nakletmek,
g) Polise tannmayanlarn adresleri, Parti muhaberat iin kullanlr.
rtibatlar bu gibi adreslerdeki mektuplar da alp st makama gtrr.

rtibatlar Kimlerdir?
Yukarda izahna altmz

zel durumu olanlarn dnda, aa

her hcre sekreteri bir irtibatdr.
Ayrca Vilayet Komitesi Sekreterleri ile irtibatta bulunan en basit bir
parti yesi de irtibatdr. Merkez Komite ile temas eden Vilayet Sekreterleri de irtibat olarak nitelenebilirler. Sras, zaman ve yeri geldike her
partizan bu irtibatlk grevini yapabilir. Bir de tevkiflerde, tevkif edilmi
Komnist Partizanlar ile, darda kalm olanlar arasnda salanan irtibat
vardr. Bunlar her iki tarafa haber ve talimat gtrdkleri gibi, ierdekilere yaplan para ve gda yardmn da organize ederler. Baz hallerde irtibatnn tebdili kyafet yaparak iller arasnda gidip geldikleri vakidir (Merih
Demirkan'n o sralar Ankara' da bulunan Mihri Belli' ye mektup getiriin
de olduu gibi).
yukar

Muhabere

(Vasta

ve

ekilleri)

Muhabere irtibatlarla olduu gibi, bilinmeyen kimselerin adresleri

ile de yaplr. Yazl olduu zaman birtakm parolal ifadelerden
faydalanlr. simler ve imzalar hep msteardr (zmir Tekilatnn Merkeze
yazd mektuplarda grld gibi). Parti meselelerinde rumuz kullan
lr. Mesela genellikle komnistler "hava yamurlu, kapal gidiyor" dediler
mi bunun anlam polis tazyikinin ve takibinin artmasdr. Harile muhaberede Sevim Tar' da mahade edildii gibi, bir kurye vastas ile yaplr.
aracl

Gizli

Neriyat

(kupr faaliyeti)

Gizli alan bir Parti, grlerini neriyat yoluyla yapar. Bunlardan

biri legal dergiler, gazeteler karmak, br de beyanname datmak gibi
olaylardr. Bir de partililer iin yaplan gizli neriyat vardr ki, bunlar kamuoyuna aksettirilmeyecei gibi, okunmasn mteakip imha edilir. Gizli
neriyatn hazrlanmasnda hemen hemen btn hcreler bilerek veya bilmeyerek grev alrlar. Partizanlarn sekreterlerine verdikleri ifahi' raporlar, gizli neriyatn materyelleridir. Ayrca, yurt dndan sokulan komnist karakterli eserler, etdler de malzeme olarak bu yaymlarda kullanlr.

400 1 Aclan

Saylgan

Kupr Faaliyeti
1950 ylnda TKP bu faaliyet iin zel Teknik Hcre kurmutur. Bu
Hcreye ayrca bir de radyo alnm ve yabanc radyolar da dinleme grevi verilmitir. Bu teknik hcre btn haberleri, ilgili makaleleri derleyip
Merkez Komitesine ulahrmtr (stanbul' da Behet Pekmerdol'un Hcresi -1951).

Parti Ktphanesi
Merkez Tekilat dahil, her vilayetin Parti Ktphanesi vardr. Bu ktphanenin kitaplar hibe ile toplanr. Sol ve komnist eilimli kitaplar,
kanunen yasaklanm eserler burada bulunabilir. Kitaplar bazen bir kiide
muhafaza edilir, bazen de Partizanlar arasnda taksim edilerek saklanr.
1946 yaznda TKP zmir l Tekilatnn Ktphanesi, Karyaka, Kemal Paa Caddesi ESHOT brosunda saklanmakta idi. Bu bronun efi Ahmet
Bilge, ayn zamanda zmir Vilayet Komitesi yesi bulunuyordu.
Ankara TKP Tekilatnn ktphanesi ise 1946'da, Trkiye Sosyalist
ve Emeki ve Kyl Partisi'nin Ankara ubesine intikal etti. TSEKP kapahlnca kitaplk Trkiye Genler Dernei'ne devredildi. 1947 mitinginde
bu kitaplarn pek ou tahrip edildi.
Ariv

Gerek TKP Merkezinin, gerekse vilayetlerin bir arivinin bulunduu

Bunun muhafazasn zerine bir ahs alabilecei gibi, yurt
dndaki Merkezlere de diplomatik dokunulmazl olan Demirperde gerisi kuryeleri vastas ile de tanabilir.
muhakkaktr.

Aidatlarn

tek merkezde

toplanmas

ve

sarf

Aidatlarn

ilk toplandklar yer Vilayet Komite sekreterlikleridir. Sekreter, Vilayetin masraflarn der, geri kalann da Merkez Komiteye gnderir. Aidatlar, kat, mrekkep, irtibatlar iin yol, yatacak masraflarna gider. Partiye radyo, aporaf, daktilo alnmasnda kullanlr.

Komnist Partisinin

Taktikleri

Legale kma
Gizli Komnist Partisi'nin ilk gayesi, hangi maske ve isim altnda
olursa olsun legal bir hale girme imkanlarnn yaratlmasdr. Dnyann
btn komnistleri gizli faaliyetle, halk kitlelerine inemeyeceklerini bilirler. Komnist Partileri iin verimli olan ak propagandadr. Gizlilik halkla temasa mani olur ve partizan faaliyetleri tecrit eder. Tecrit olunmak ise
komnistlerin kandklar bir haldir. Yakn tarihimizde ve hele gnmzdeki siyasi Parti, Dernek, renci teekklleri olmak zere eitli isimler
altndaki teekkller, Trkiye Komnist Partisi'nin kontrol, sevk ve ida-

Trkiye'de Sol Hareketler 1401

resi altndadr. 1919'dan bu yana birka isim anmak yerinde olacaktr;
"Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" (1919), "i Dernekleri", (1922),
renci teekklleri, sendikalar, genlik teekklleri. Bunlarn yekunu bir
hayli kabarktr ve her halkarda Trkiye Komnist Partisi kitle ile temas
imkann bulabilmitir.

Komnistler illegal almay ok emin ve fakat yaylma bakmndan

verimsiz bulurlar. te yandan, illegal almalarn avantajlar yannda parti i bnyesi bakmndan dezavantajlar da vardr. Gizliliin artlar, Partizanlara kapallk verir. Birtakm disiplinsiz davranlarn tedbirleri kolaylkla alnamaz. Bir zamanlar Balkanlarda " Komnist bir fraksiyon" deyimi modayd. Komnternin Balkan seksiyonu bu yzden byk tenkitlere maruz kalm, hatta Komntern zamannn Yugoslav Komnist Partisi
Merkez Komite yelerinin pek ou Sovyetlerde kuruna dizilmitir.

Propaganda ve Ajitasyon - Telkin

Propaganda teknii uzun aratrmalar isteyen bir bilim dal haline getirilmitir. Sovyetler Birliinde AG - PROP rumuzu ile anlan bir Bronun
bulunduu bilinmektedir. Biz bunun, ilmini deil de, TKP'de uygulama
ekline bakarak elde ettiimiz baz sonular tespitle yetineceiz.
Bir partizan, her halkarda propaganda ile grevlidir. Propaganda,
propaganday yapan kimsenin zekasna gre deiir. Ferdi propagandalar, nihayet bir grubun veya birka kiinin Partice kazanlmas gayesini gzetir. Aslolan propaganda, memleket mikyasnda yaratlan ajitasyonlarla
salanr. Bunun iin Trkiye Komnist partisi kitlevi propagandaya ulaa
bilmek iin, devaml olarak cepheleme programn uygulam, gnn
artlarna gre hadiselerden yararlanarak sesini duyurabilmitir. kinci
Dnya Sava iindeki Anti-faist ve Trklk - Irklk ajitasyonlar, 27
Mays Devriminden sonra, iinde yaadmz gnlere kadar uzanan, Bat
aleyhtarl, kapitalist metodla kalknma aleyhtarl, madenlerin smrlmesi gibi meseleler, Amerikan ve NATO aleyhtarl, son olarak Alevilik-Snnilik tahrikleri rnek gsterilebilir. Komnist Partisinin propaganda zenginlii bilhassa dikkati ekmektedir. Belli bir meyyide tanmad
iin ve u veya bu ahlaki ilkeye bal bulunmadndan, komnizm iin
btn meseleler bir ajitasyon meselesi haline getirilerek geni bir propaganda yaratlabilir. Bunun nedenleri, komnistlerin diyalektik stnlkleri ile izah edilebilir. Ayrca demokrasinin gerei, komnizmi yasaklam
olsa bile namtenahi ak kaplar brakmaktadr. 1950-1971 aras Trkiye'de yaplan "sosyalizm" propagandasnn byk bir yzdesi Trkiye
Komnist Partisi'nin kontrol altndadr.
Devaml propagandalar, zn telkin gcnden alrlar. Israrla belli
fikirlerin tekrar, bu fikirlere inananlarn inanmak isteyenlerin beynini y
kar. Telkin, komnist psikolojisinde nemli bir blm igal eder.

4021 Aclan

Saylg~m
Sempatizanlar
Sempatizan hazrlamak, yetitirmek her partizann grevidir. Partizan renci ise okullarda; ii ise
fabrikalarda; memur ise bulunduu dairelerde bu
evreyi hazrlar.

dris
Kkmer

ve Sencer
Divitiolu

gibi oydnlar
Trk
toplumuna
farkl
birbak

getiren nadir
sol
entellektell
erdendi

Sempatizan Nasl Yetiir?

Partizan diine uygun bulduu ahs eline alr. l
kin onunla uzun bir arkadalk kurar. Aralarnda sk
bir samimiyet balar. Aralarnda tam itimat kurulur.
Bunu salamak iin, partizan avnn eitli meziyet ve
zaaflarndan yararlanr. Bu kimsedeki mspet-menfi
btn hasletlerini belli bir yrngeye oturtarak, partizann elinde kurban
belli bir kvama gelir. Bu devreden sonra kendisine alnlr. Partizan, yar
resmi temaslardan sonra belli bir sorumluluk duygusu ile dolar. Bu andan
itibaren, parti d komnist sempatizan yaratlmtr artk. Bazen de toplumsal olaylar, kitle halinde sempatizanlar yaratr. Ancak bu nitelik srekli
deildir. O toplumsal olay geip gittikten sonra kitle asli ekline dner. Meselii, 1944'ten sonra Fransa'da Komnist Partisi'nin Parlamentoya en fazla
sayda milletvekili ile girmesi gibi... Sempatizanlar TKP'nin halk arasndaki
iletkenletidir. Hemen hemen en faal unsurlardr. Ve hele Partiyle resmi bir
ilikileri de bulunmad iin partinin polise yakalanmasnda rol de oynamazlar. Sempatizanlara Partinin hoparlrleri de diyebiliriz;. Partizanlar Komnist Partilerinin kendiliinden (Spontane) maalardrlar.
llegal Partinin, Legal Neriyat

Bunlar pek oktur. Balangtan gnmze, yzlerce dergi, gazete ve kitap ismi zikredebiliriz. Fakat
illegal partinin legal neriyat ile uzun sre szcln yapanlar "TAN" gazetesi ile "Yurt ve Dnya"
ve" Admlar" dergileri olmutur.

SONU
Balangtan gnmze, Trk sol ve komnist
hareketlerinin serveni, ya kk profesyonel ihtila)ci grubunun tekelinde kalm, ya da 1960-1970
arasnda grld gibi, aydn elitin "topya"s olmutur. Trk milletinin, komnizme ve sosyalizme, kyl ve ii olarak snamamasnn nedeni,
ikiyz yldan beri sregelen aydn - halk arasndaki ayrln gittike
derinlemesi, her iki grubun uzlamaz kutuplarda yer almasdr. Bir
bakma, batllamann yanl ve tekelci tutumu, bize batdan gelen
marksist grlerin de ansn balangta yitirmi, son on ylda, yani

Trkiye' de Sol Hareketler J 403

sol

grlerin

en

yaygn olduu

dnemde de bu nitelik de-

imemitir.

Marx, "Alman deolojisi" eserinde, kendi teorisinin Bat

iin olduunu ak yreklilikle yazar. Dou, ona
gre ayr sosyal bir yapya sahiptir. Nitekim, Marx'tan sonra,
zellikle amzda, onun bu grnden hareket eden speklatif grler ortaya atlm, E.J. Hobsbawn, K.A. Wittvogel gibi aratrclar, Marx'n "Asya Tipi retim" grn
den hareketle, yeni teoriler ortaya atmlardr. Bu speklatif
grlerin en tipik olan, Wittfogel'in "Hidrolik Teorisi" dir.23
Trkiye' de sol hareketler, 1960'tan sonra da Marx'n Dou toplumlar konusundaki grleri zerinde durmamlar,
batdan gelen Maoculuktan ve gene batdan gelen Moskova grn
den hareketle, Batc zelliini bir kez daha ortaya koymulardr. Fakat, baz entellektel marksistler, Trkiye iin yeni bir gr olan "Dou" kavramn benimseyerek, Trk toplumunun batdan apayr bir yapya sahip olduunu, yeniden kefetmilerdir. Yeniden diyoruz, nk, solun hibir zaman itibar etmedii ve kendi ifadelerinde sac olarak niteledikleri yorumcular, yllardan beri kah sezgi olarak, kah bilinli bir ekilde bu gerei zaten ortaya koymulard. Solcu aydnlarn
bu yeni gr, sa ile aralarnda bir diyaloun kurulmasn salam
tr denilebilir. Szgelimi, Sencer Divitiolu'nun "Osmanl Toplumu
ve Asya Tipi retim Tarz" aratrmas; dris Kkmer'in "Dzenin
Yabanclamas" almas; Muzaffer Sencer'in "Dinin Trk Toplumuna Etkileri" eseri, solun sala diyalog kurma denemelerine rnek gsterilebilir.
Soldaki bu hareketler, bize gre en olumlu sonucunu
Kemal Tahir'in romanlarnda, Metin Erksan'n ve Halit Refi'in sinema almalarnda kendini gstermi, soyut marksist bir kavramdan hareket eden bu sanatlar, Trkiye gerei ile karlanca, klasik Markslktan tamamen uzaklam
lar, yepyeni bir senteze ulamlardr. Kemal Tahir'in "Devlet Ana", "Yol Ayrm", "Yorgun Sava", "Kurt Kanunu",
"Bozkrdaki ekirdek" romanlar; Metin Erksan'n "Sevmek
Zaman", "Kuyu"; Halit Refi'in "Haremde Drt Kadn",
"Bir Trk'e Gnl Verdim" filmleri bu yeni sentezin olumlu
sonulardr. Fakat bu sonular, politik Markslkta bir yansma gstermemi, en ar hcumlar yeni senteze ulaanlara,
ar soldan gelmitir. Kitabmzn birinci basksna yazdmz nszde ifadesini bulan yeni senteze ulama bylece gereklemitir. Bize
gre, Kemal Tahir gibi deerli bir bilge romancda, Marksizmden kala
kala bir tarihe bak metodu kalm; Metin Erksan ve Halit Refi, filmtoplumlar

Trkiye gereklerine yerli

ve milli bir bak asn
edebiyat ve sanatta ortaya
kayarak adeta bir ekol
yaratan isimlerden biri
ynetmen Metin Erksan,
dieri edebiyat Kemal
Tahir olacaktr

4041 Aclan

Saylgan

lerinde Trk halknn mahhas meselelerini dile getirirken, sanat hazellikle sinemaya, geleneksel Trk sanatlar ile kurduklar
paralelden sonra yaln bir gerekilii hediye etmilerdir24.
Politik sol, bat kyclnn son noktasnda yerini alm, yozlat
rlm Maoculuk ve Lenincilik, genlerin elinde bireysel soygunlar, cinayetleri, gangster hilelerini oluturan birer silah -kaynak- olmutur.
Sosyal adaletin veya sosyalizmin insan sevgisi ile aklanan yzn Marx'tan deil de, Kur'an'n ilkelerinden alan bir grup (Hareket
dergisi etrafnda toplananlar) gven verici almalarn, kk hikaye,
deneme ve felsefi aratrmalar eklinde ar bir tempoyla srdrm
ler ve daima gnlk politikann ve eylemlerin dnda kalmlardr.
CHP'nin Ecevit tipi, Sosyal Demokrasisi ise, klasik Marksizmin yumuatlmas ve yozlatrlmasndan baka bir renk ortaya koymamtr.
Y-ani o da batc niteliini olduu gibi muhafaza etmi, kltrel dei
me sorununun aratrlmasnda ve zmlenmesinde "Ortann Solu"
baarl olamamtr. "Ortann Solu - Moskova Yolu" nktesindeki soukluk ve irkinlik bir yana, bu akm iinde olarlar daha ok birbirlerini "idare" etmiler; yani, kimileri ar sola, kimileri de nn prestiine angaje olmulardr.25
yatmza,

Trkiye' de Sol Hareketler 1405

Onyedinci Blm

Dipnotlar

1- brahim Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti 1946-TKP'nin Kuruluu ve

Mcadelesinin Tarihi (1914-1960), C. II, s, 91-93, stanbul, 1976
2- brahim Topuolu, Trkiye' de lk Sendika Sarkla'da Kuruldu, stanbul,
1975. Bu kitapta verilen bilgiye gre, Skeli Melek, zmir Karyaka Kz
retmen Okulunda son snfa kadar okumu, anas babas ldnden sigara
fabrikasna girip ii olmutu. (s, 19) 1932 ylnda atalna Tuzlasn'a, Co
kun adl olunu doururken lmtr.
3- brahim Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti, s, 93, 1946, C. II
4- a.g.e., C. II, s, 52
5- a.g.e., C. II, s, 54
6- Ouvrieriste: Salt iiye dayanan, aydn kesimi inkar edenler.
7- A. nurey-Y. Rozaliyev, Trkiye' de Kapitalisleme ve Snf Kavgalar, stan
bul, 1970, ki kii tarafndan yazlan bu kitabn Rozaliyev'e aid olan blm
"27 Mays Somas Kapitalist Gelime ve Snf Mcadeleri" adn tamakta
dr. . Topuolu'nun Rozaliyev'e cevap verdii yazs ise, "Gncel" Yayn
lar arasnda kan "28-29 Ocak 1921'i Unutma- Mustafa Suphi ve Yoldala
r, stanbul, 1977," kitabnn 141-159. sayfalarndaki Rozaliyev'e ait olan k
smdr.

8- brahim Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti, s, 15, 1946, C. I

9- . Bilen, etin Sava, s, 19, TKP Yaynlar, (basld yer belli deil) Kasm
1975.
10- . Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti, C. II, s, 68.
11- . Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti, C. II, s, 94-95'te yle yazar: " ... Bizim Radyoda, Atlm dergisinde ve etin Sava brornde bol bol T.K.P.
namna demeler veren, yaynlar yapan (. Bilen) .... Dr. efik Hsnye kfrederek silip atmakta, Mustafa Suphiye yaltanmakta, devrime faydasndan
fazla zarar olan Salih Hacolunu ne srerek kendine tutunacak yer aramaktadr. Salih Hacolu kadrosu, parti direktifini dinlemeyerek yapt hareketlerle Mustafa Suphiyi korumad, Paalarn eline drd ... Kendini
Mustafa Suphinin yerine geirmeye, hesapsz kongreler yapmaya Paalara
kar koymaya kalkt ve 1923 yl tevkifatyla be kiilik kadrosunu da datt ve tek bana kald. Salih Hacoluna sorulan gemi hesaplar da 1925
yl kongresinde cevap vermeyerek efik Hsnye yklemeye alt ...
1928'de Moskovaya gitti... 1973'de arya uymayarak Rusya' da kald.
12- George S. Haris, Thr Origins of Communism in Turkey, s, 131-132, Stanford
California, 1967
13- Rasih Nuri leri, TKP Gerei ve Bilimsellik-Que Vadis brahim Topuolu, s, 17, stanbul, 1976.
14- a.g.e., s, 17.
15- a.g.e., s, 20
16- a.g.e., s, 54
17- Sayn Rasih Nuri leri, a.g.e'inde 'Trkiye'de Sol Hareketler' kitabmzn
son basksn da eletirmektedir. Bu eletirilere cevap verecek deilim. An-

4061 Aclan

Saylgan

cak unu sylemek isterim ki, TKP'nin gemi yllarnda, ynetici durumunda olmu kiilerin anlarn ieren kitaplar yazmam ol.(tnlar, bu konuda almak isteyenler iin byk bir kayptr. TKP gemiinde olanlar, gerek
parti ilgililerinin gerekse, Emniyet Tekilatnn masonik srlar gibi saklamalarnn anlamn izah gtr. Sayn Rasih Nuri leri a.g.e'nde bizim belge s
ralamakla, iddianamelere dayanmakla tarih yazlamayacan ileri sryor.
Belki dorudur. Bu yazya aldmz bir paragrafnda da ok yllar sonra
olaylarn iinde bulunmu kimselerle konumak gerektiinden sz ediliyor
ki, ben bunu ok arzu ettiim halde, eskilerden yalnz merhum evket Sreyya Aydemirle konutuumu sylemekle, kendi amdan bir geree deineceim. 1952-53 ylnda cezaevinde Celal Zht Benneci, Halil Yalnka
ya, Dede Ahmetle (Frnc) ile yaptm konumalar, o sralar bu iin tarihini
yazacam konusunda bir fikrim olmad iin, dank olmutur ve bir sistematii yoktur. Zaten, onlarla yaptm konumalardan edindiim baz verileri de kitabmn dip notnda "zel Ariv" olarak geitirdim. Tabii "zel
Ariv" diye anlattklarm yalnz bu kiiyle yaptm konumayla ilgili deil
dir. Bana, eski yllarn iddianamelerini salayan, imdi lm bulunan eski
bir milletvekilli ve savc -ldnden- onun ismiyle o devrin iddianamelerinden alntlar da "zel Ariv" dip notuyla geitirdim. Bazlar "zel Ariv" deyiminin gvenlik kuvvetlerinin bana verdii belgeler sanmlar. Hatta, Mehmet Kemal Kurunolu bir yazsnda st kapal olarak bunu yazmt. Bir ksm dostlarm da ayn inanlarn aklaynca gerekten ardm.
Zira, eer, Emniyet Genel Mdrl ya da dier gvenlik kuvvetlerinden
bir yardm salam olsaydm, kitabmn nszlerinde kendilerine teekkr
de bulunmay bir eref telakki edecektim. Kitabmn Birinci Basksndaki nsz de gvenlik kuvvetlerinin TKP'nin eski yllarna a 't belgeleri ift ayl
mahrem dosyalarda saklamalar eletiri konusu yaptm muarzlarm olsun, dostlarm olsun hatrlamadlar. Sayn Rasih Nuri leri kitabm eletirir
ken, bugnk artlarda TKP'nin tarihinin TCK'nununun 141ve142. maddesi olduu srece yazlamayaca kansndadr. Ona gre arivler almam
tr, Komntern dosyalar gn na kmamtr. Komnternin hangi dosyalar? Bu TKP'nin gemiteki eylemlerini fazla nemsemek anlamna gelmez mi? A.B.D'nin California eyaletindeki Hooven Enstits katalounu bir
dostum aracl ile grme frsat elime gemiti. Die trnaa dokunan bir
ey bulamadm. Maocu grubun yaynlad "Aydnlk" dergisinde de
Komntern dergilerinde ve haber bltenlerinde, Laz smail Marann, efik
Hsnnn, Ali Rza Keskinin zaman zaman gerek Trkiye konusunda, gerekse dnya olaylar ile ilgili haber ve yorumlar kmaktadr. Bunlar da yle ahm ahm eyler deildir. TKP'nin, tutumu, taktii, stratejisi, tezleri konusunda bilgi vermemektedir. TKP'nin, iyice belirmemi 'Mi!lf Demokratik
Devrim' den baka bir tezi olduuna tank olmadm. efik Hsnnn AYDINLIK'taki (1924) yazlar ortadadr. Kald ki, Komntern de TKP'yi Sovyetler Birlii'nin Mustafa Kemal Paa ile dostane ilikilerinden dolay fazla
nemsemiyor. Benim iin, Dr. efik Hsn Demerin Komntern cra Komitesi yesi olduu hala phe konusudur. Eer eski komnist, sonra Sosyal

Trkiye'de Sol Hareketler\ 407

Demokrat, en sonunda da Federal Almanya'nn stihbaratndan emekli
Gnther Nolluanun yazdklarna inanmak gerekirse (Bknz. Nollua, Die Internationale, Wurzeln und Erheinungsformen teksir etmi, belli deil, elimize YEN STANBUL gazetesinin Ankara Brosu'nda 1963 yllarnda gemi
ti, sayfa, 35) Komnternin kinci Kongresi 1920 ylnda yapldna ve Mustafa Suphi o gnlerde hayatta olduuna gre Suphinin Komntern cra Komitesinde yer almas, Trkiye'yi Schatzkin adl bir Leton Yahudisinin temsil
etmesi, Enternasyonalin Trkiyeyi gerekten nemsemediine bir delil olsa
gerektir. Sanrm, sayn Rasih Nurinin tasavvurunda agrandize ettii 'Parti
Arivi' yle ahm ahm bir ey olmasa gerek. Bu arivde olsa olsa bir ksm
parti bildirileri, jurnallemeler, ihra kararlar, af kararlar, parti kurucularn
dan bazlarnn isimleri mevcuttur. Haydi ben imdi aklayaym 1946 yln
da TKP zmir Vilayetinin parti arivi. ESHOT binasnda bir memur olan A.
Bilen'in elinde ve bana akt. Bunlar nelerdi diye sorabilir. Haydar Rfat'n
tercmeleri, John Steinbeck'in, Gorki'nin romanlar, ehov'un hikayeleri vs.
vs ... Kanaatim odur ki, parti tarihi bugnlerde yazlrsa yazlabilir. Gelecekse aratrmaclar bsbtn ksr bir toprakla yzyze geleceklerdir. Sayn
Rasih Nuri lerinin, belki fazla efik Hsnc ama en objektif Sol Hareketler
tarihini yazacana inanyorum. Benim yazdma gelince, elimden bu kadar geldi. Utanmyorum da vnmyorum da.
18- . Topuolu, Neden ki Sosyalist Parti. C, II, s, 97-102'den zetlenmitir.
19-1951-1952 tevkifat belgelerine gre.
20- Dr. Tevetolu, a.g.e., s, 551.
21- 1965'ten sonra olsun illegal kanadnn "Devrimci stihbarat Tekiliit DT"i kurduklar sylenmitir.

22- rgt konusunda baz eyler daha sylenebilir. Parti, tek bir "rgt" deil
dir. En dar hcrelerden, Parti yesi olmayanlar da barndran geni rgtlere kadar uzanan onlar da kapsayan bir rgtler adr. Komnist Partisi, bir
rgtte birletirilmi rgtler toplamdr. Parti, tamamen nc mfrezeden
olumu, bir dikey rgtlenme ve yan rgtlerden olumu bir yatay rgtlenme yapsna sahiptir. Bknz. ANT, Haziran 1970, S. 2, Faruk Pekin(?), Proleteryann rgtlenmesi
23- Karl A. Wittfogelin "Dou Toplumu (veya Asya Tipi retim Tarz) Teorisi: (Die Theorie der orientalischen Gesellschaft, Zeitschift fr Social forschung) vrr (1938), s, 90-122'nin, ngilizceye tercmesi zerine yazar tarafn
dan, Readings'in Anthropology V. II. M. H. Fried (editr 1959)da yaynlan
mak zere yaplan deiik ve yenilenen basksndan alnmtr: zet olarak,
tarm sistemleri iki trldr. Birincisi, geni bir sulama ve drenaj sisteminin
inasn gerektiriyor (sulu tarm); tekisi mevcut ya (yamur) ile iktifa
ediyor (kuru tarm). Teoriye gre, sulu ve sulamal tarm, geni, etkili ve
kuvvetli bir merkezi rgtl (devleti) gerektiriyor ve (ekolojinin) doann
imkanlarndan yararlanarak retimin randmann artryor. Teori, teknik,
sosyolojik ve ideolojik faktrleri dikkate ald iin, antropolojideki kltrekoloji okuluna girmektedir. "Dou Toplumu" teorisi, 18. yzyl sonunda
klasik ekonomistlerin dikkatini ekti. nk onlar, eski Msr, in, Hind ve

4081 Aclan

Saylgan

Mezepotamya uygarlklarn izahta glk ekiyorlard. Bu toplumlar, klasik Yunan, Roma ve Feodal Avrupa foplumlarna benzemiyordu. Problem,
Max Weber tarafndan da incelendi. Sonu pek kesin deil. Teorinin ileri srd hipotez ksaca udur: Devlet iyi ilediinde, retim artar; Devlet artan
retimden daha fazla pay alr, hizmetler aksar. Ynetici-arac ibirlii, refaha
kavuur, sulama kanallarnn bakm ihmal edilir. retim azalmaa balar.
Devlet, olmayan art rnden daha fazla pay talep edince ihtilal olur, mreffeh kadro deitirilir. Devrim heyecan ile ve kylnn katks ile kanallar
onarlr, su gelir, retim artar. Fakat bolluk ve refah ayn periyodu tekrarlar.
Bu bolluk-refah-ihtilal sreci devam eder gider. (Bu dipnotu sayn Do. Bozkur Gven' ten rica ettik. Kendilerine teekkr ederim. A. S.)
24- Felsefe yazlarnda Seliihattin Hilav, orijinal yorumlar ortaya koymam;
byk mitler uyandran Sencer Divitiolu ile dris Kkmer birer eserden sonra susmulardr. Eer bu susuun nedeni politik Markslktan gelen
hcumlar deilse; bize zg bir korku ile aklanabilir. Sanatlar, sz gelimi
Kemal Tahir, Metin Erksan, Halit Refi eserleriyle felsefecilerin, iktisadla
rn, toplumbilimcilerin ok nne gemiler, bir kez daha bizde sari' at bilimi
peine takmtr.

25- 14 Mays 1972 pazar CHP Kongresinde, daha nce nnye kar gven
oyu alan Ecevitiler, aktettikleri Genel Kongrede Blent Eceviti Genel Ba
kan semilerdir.

2. Kitap

Trkiye' de Sol Hareketler 1411

GR
ekoslavakya'nn

Sovyet ve Varova Pakt yelerince igali; Trk

ve tekilatlarn iki ayr gre yneltti. 1963'ten beri sre gelen strateji tartmalar da ekoslavak olaylarndan sonra, kesin bir blnmeyle belgelendi.
1- "Tk Solu" ve "Aydnlk" dergisi etrafnda kmelenen Stalinci grup. Bu gurup, baz noktalarda Maoculardan ayr dnmektedir. Son
rnek ekoslavakya'nn igali olaydr. in Komnistleri, her ne kadar
Dupek'i destekler grnmyorlarsa da, Ruslar ve Varova Pakt yelerinin igalini revizyonizmin barbarca bir saldrs olarak niteliyorlard.
Oysa, Stalinci gurup iin, Sovyetler Birliini eletirmek, ya da Sovyet
peyklerinden birini eletirmeden onlar eletirmek sz konusu deildir.
Bu gurubun ban Mihri Belli ekiyordu.
2-TP iinde, Moskova'nn Stalin'den sonraki idarecilerinin stratejilerini
benimsemi olan Yakup Demir'e (Zeki Batmar'a) bal gurup; Sadun Aren,
Nihat Sargn, aban Erik, Minnetullah Haydarolu'ndan mteekkildir. Behice Boran, bu gurup iinde bir farkllk gsteriyordu. Tahminlere gre, B. Boran, Zeki Batmar'n Trkiye zerindeki rolnden pheye dm, Moskova'nn da katks olacak yeni bir senteze doru meyletmek eilimi gsteriyordu. Bu bakmdan Aren'in ban ektii Batmar'c gruba fazla angaje olmu
grnmyordu.
3- Bir dier gurupta, dris Kkmer'in n. Genel Kongrede szcl
n yapt fikir hareketidir. dris Kkmer'in kongrede program deiikli
i teklifi A. T. . T.' illeri (Marks'n Asya Tipi retim Tarz teorisini Trkiye
iin geerli grenler) bir dereceye kadar tatmin etmekle birlikte daha ok siyasi eylemde bambaka bir kanadn grlerini temsil ediyor intibam uyandr
maktayd. Bu kategoride topladmz blmler gerekte, T. K P.'nin tamamn kapsamakta ve i bnyesindeki kaynamaya dikkati ekiyordu.
4- Drdnc grup, Aybar' a bal olanlard. ekoslavakya'nn igalinden
sonra TP Genel Bakannn ele geen frsatlar sonuna kadar inatla kullanmas; TP'in klasik Komnist Partisi geleneinden koparmaya almas, Trk solundaki Moskovac guruplara ba kaldrtm; TP kritik bir noktaya getirilmi
ti. Bu inceleme, Trk solunun tarihi seyri iindeki atlaklara deindikten sonra, gnmzdeki blnmelere iaret edecek TP. III. Genel Kongresi'nden
sonra, sonuta sol platformda meydana gelen deiiklikleri ve yenilikleri tespite yneliktir. unu da belirtelim ki, bu incelemeden gzettiimiz gaye, Trk
ar solunun -Komnizmin-1968 -1969 Trkiyesindeki grndr. Bu grn gerek yn ile kavranld takdirde idareciler ve hkfunetler de, Anayasa snrlar iinde kanuni tedbirler almakta glk ekmeyeceklerdir.
solcularn

1970 Ocak - ankaya

Adan Saylgan

1.

Blm

Tarihi Seyir indeki

Blnmeler (1927 - 1946)

Trkiye Komnist Partisi

Kuruluu

Trkiye Komnist Partisi kurulu tarihi, biraz belirsizdir. Mevcut

tarihleri ylece sralayabiliriz: 20 Temmuz 1918'de Mustafa Suphi'nin
Moskova'da tekil ettii "Trk Sol Sosyalistler grubu"; Dr. efik
Hsn Demer'in 22 Eyll 1919'da stanbul' da tekil ettii legal bir kurulu "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas", 7 Aralk 1920'de Ankara' da tekil edilen "Halk tirakiyun Frkas"; Mustafa Suphi'nin 10 Eyll 1920'de Bak'de kurduu "Trkiye Komnist Partisi". Bu tarihlerden baka Zeki Batmar (Yakup Demir) T.K.P.'nin kuruluunun45. y
ln anma toplantsnda 14 Temmuz 1920 tarihini veriyor. Tevsik edilmemi bir baka tarihte 14 Mart 1919' dur. Dr. efik Hsn, T...S.F.'n
kurmazdan nce bu tarihte stanbul' da T.K.P.'yi illegal olarak kurmu
tur. Biz burada, T.K.P.'nin kurulu tarihi olarak, Yakup Demir (Zeki
Batmar'n verdii tarihi 14Temmuz1920) kabul ediyoruz. nk Zeki Batmar, Moskova tarafndan T.K.P. 1. Sekreteri olarak takdim edilmi, bu sfatla Orta Asya ve Azerbaycan Trkleri arasnda geziler yapm, mahalli radyolar gittii yerlerde bu sfatla karlandn haber ve
yorum olarak vermilerdir.

lk Farkllklar
Dr. efik Hsn (Demer) Sadrettin Celal (Antel) iki ayr gr
temsil etmilerdir. Ali Cevdet, dorudan doruya bir kominterin ajan
olarak, OMSK efliini yapmtr. Ronald Genenzberg, Serafim Maksinos, lya Zaharya gibi isimler de, ayr kanallarla Komnternle irtibat olan memurlard. 1923 tevkifatnda Sadrettin Celal, Krm yoluyla
Tiflis'e, Roland Genenzberg Moskova'ya, lya Zaharya Amerika'ya, Serafim Maksimos Yunanistan'a kamlardr.
Sadrettin Celal ile Dr. efik Hsn (Demer) arasndaki gr
farklar, Milli Kurtulu Savan ve Mustafa Kemal'i destekleyip des-

4 14 J Aclan

Saylgan
teklememekten domutur. yle grlyor ki, Sadrettin Celal, Milli Kurtulu savan nemsememekte, dorudan do
ruya ii snfnn ihtilaline bel balamaktadr. Bu bakmdan
Onu, bu yllarda Troki'ye balamak mmkndr. Dr. efik
Hsn (Demer) ise, Milli Kurtulu savan desteklemek
eilimindedir. Nitekim TKP'nin bu eilimi - yani Milli Burjuvazi, Kk Burjuva, brokrat snfla ibirlii yapmak - 17
Haziran, 8 Temmuz 1924 arasnda aktedilen Kominterin. V.
Kongresinde, Ukrayna delegesi Manuilski tarafndan eleti
rilmitir2.

Trk sol hareket iinde

blnmeler neredeyse
solun ortoya kla yat.
Balangta son derece
ideafiste sebepler
yznden balayan muhalif
grler, daha sonralar
ahsi ihtiraslar ve teorik
tartmalarla derinleerek

byyecektir. Bu
blnmenin ilk
isimlerinden biri efik
Hsn olacaktr

Sadrettin Celal'in, Milli Kurtulu savann geleceine

inanmayan, Dr. efik Hsn'nn tam karsna ald sosyalist parti lideri Hseyin Hilmi ile birlikte hareket ettii zamanlar olmutur. "Trk nklap Tarihi Enstits Arivi"nde 24 Austos 1938
(1922) tarihli bir rapor, muhtemelen Dr. efik Hsn'nn kontrolnde
Milli Kurtulu savann istihbarat rgt M. M. Gurubu sorumlularndan Topkapl Mehmet Bey'e verilmitir. Bu rapor da stanbul'da
Milli Kurtulu savana cephe olan sosyalist kiiler ve tekilatlar yer almaktadr.

Dr. efik Hsn ile Sadrettin Celal arasndaki farkl grler Trk
Sol Hareketinde bir blnmeye sebep olmadysa da; 1923'te evket Sreyya (Aydemir)in Moskova' dan gelerek Merkez Komitesine katlma
s ile durum deimitir.
evket Sreyya Fraksiyonu
evket Sreyya (Aydemir), T.K.P.'nin stanbul seksiyonuna iltihakndan

bir

yl

sonra (1924), Sadrettin Celal'i de kendi

tarafna

ekerek

yle yazyordu:

" ... Bize gelince, biz de imparatorluk zamannda memleketimizin hakikaten fena idare edilmesi lzumsuz muharebeler, kapitlasyonlar memleketimizi bir yarm mstemleke halinde brakm ve iktisaden inkiafmza
mani olmutur. Btn bunlarn ve bilhassa harb-i Umumi ve Yunan harplerinin tahribat neticesinde, imdi memleketimizdeki iktisadi seyr, menfi bir
seyrdir. Yani, memleketimiz imdi bir sermaye terakkm devri yaamyor.
Memleket umumi bir fakirleme ve sefilleme halindedir. Bizde henz proleterya deil, isizlik, isizler, ihtisasszlar hlasa lumpen proleterya artyor.
Nasl ki iktisadi inkiaf dediimiz hallerde, hakiki sanayi ve ticaret deil,
ihtikar [speklasyon] hakim olmaktadr. Binaenaleyh biz de, ne sosyal demokrasi ne de dier ekil kitlevi hareketler iin lazm olan itimai zemin henz ve tabiat ile teekkl etmemitir. Memleketin zengin, sermayedar, ileri bir hale gelmesi imdi gnn tarihi bir vazifesidir. Bu vazife ise disiplinli ve mteekkil bir cumhuriyet partisine der. Cumhuriyeti idame ve muhafazas iin yaplacak her hareket, hatta ne kadar iddetli bile olsa doru-

Trkiye' de Sol Hareketler 41 s

dur. Terakkiperverane ileri bir harekettir.. "3

yle tahmin edilir ki, Komnternin 1924, V. Kongresinde eletirilen T.K.P., . Sreyya'nn tezlerinden dolay hcuma uramtr. 1924'lerde Dr. efik Hsn'nn (Demer)
. Sreyya'ya kesin olarak cehpe almadna dair baz belgeler mevcuttur. Mesela, . Sreyya yapt bir konumada
unlar sylemitir: "Vedad Nedim ise halen dostumdur. f
atta bulunmutur. Fakat bunun gl ruhi sebepleri vardr.
Komntern bize fena halde mdahalede bulunmaktayd. Bu
zararl, idraksiz, milli harekette aydnlarn tarihi grevini
alamayan bir mdahale idi. Cephe aldk. Komntern nemli
bir simasn stanbul'a yollad. Onu ayn gn sert hcumlarla geri dnmeye mecbur ettiimi biliyorum. Stalin, dnya ihtilali taraftar deildi. Komntern aksi grteydi. Komnternin bu tutumuna
ilk cephe alanlardan biri T.K.P.' dir. efik Hsn bu mukavemeti ho
grmyordu. Fakat cephe de alamyordu ... "4
1923 ylna kadar, Sadrettin Celal Milli Kurtulu savan destekleme iine yanamam fakat zaferin kazanlmasndan sonra, . Sreyya'nn opportnist tezine yaklaarak devrin iktidar partisini desteklemeye kadar ii vardrmtr. Dr. efik Hsn ise 1919 - 1922 Milli Kurtulu Sava'n desteklemi, fakat bilhassa 1925'ten sonra, T.K.P.'deki
. Sreyya fraksiyonuna kar hcuma gemi, 1927'de bu fraksiyonu
temizlemitir. . Sreyya T.K.P. iindeki tezlerini bilahare gelitirerek
"nklap ve Kadro" kitabnda toplamtr5 .
evket Sreyya, Mustafa Kemal Atatrk'le anlatktan sonra bir
sre yaynlad "Kadro" Dergisi evresindeki fikir hareketi, T.K.P.'ne
gre, reformcu bir kt; Snf mcadelesini nlyordu. . Sreyya,
her ey Trk burjuvazisinindir, snf 1!1cadeleleri yok edilmeli diyen
bir oportnistti. Trk emekisini burjuvazinin smrmesine brakyor,
T.K.P.'nin iktidar partisi iinde eriyip gitnesini isteyerek, Alman Nazizmine hulUs akyordu6.
evket
evket

Sreyya Aydemir'in Tezi

Sreyya T.K.P. iinde Komnterne kar savunduu tezini

1932 yllarnda gelitirerek kitap halinde yaynlad.
Bu teze gre, milli kurtulu hareketleri tarihi orjinleri itibar ile
beynelmilel bir tezadn, yani mstemlekeci (smrgeci) memleketlerle,
mstemlekeler ve yar mstemlekeler (smrgeler) arasndaki iktisadi
ve siyasi tezadn bir neticesidir. Milli Kurtulu hareketlerinin balang
noktas, beynelmilel bir tezad olduu gibi bir gaye ve hedefi de bu beynelmilel tezadn, yani bir ksm memleketlerin dier bir ksm memleketlere kar iktisadi ve hatta siyasi tabiiyeti eklinde tecelli edt>n ..,,.,,.;"_

Milli Mcadele yllarnda

Sovyetlerin Ankara
Bykelisi olan Arolov,
Ankara hkmetine hem
)rk sol hareketi, hem de
lngilizler hakknda srekli
bilgi verecek olan
diplomattr

41fi1 Acbn

Trkiye Cumhuriyeti'nin
kuruluu ve Milli
Mcadele'nin baarya
ulamas, Trk sol
hareketinin gelecei
asndan bir dnm
noktas tekil eder

Szylgan

temlekecilik tezadnn hallidir. Bu itibarla Milli Kurtulu hareketleri, gerek tarihi meneleri, gerek iktisadi istikametleri
bakmndan cihan iinde bir tezad, btn prensipleri kendi
bnyesinden karlmas icap eden mstakil, beynelmilel bir
davay temsil eder. Milli Kurtulu hareketleri, herhangi bir
dier hareketin peyki, tabii veya rezervi olamaz. Milli Kurtulu hareketleri dnya iktisadiyatn kendi kabuklar iine ekilmeleri ve dolays ile iptidailemelerine mteveccih menfi
ve irticai birer hareket deildir. Trkiye' de mlkiyet mnasebetleri esasen inkiaf etmi deildir. leri teknik ve iktisat
faaliyetleri Trkiye' de milletin ileri karlar namna cemiyeti sevk ve idare eden planl bir iktisad devletiliinin mlkiyet ve murakabesi altnda doar ve inkiaf eder. Milli Kurtulu hareketleri, nizam alemin bugnk arknda mustarip btn milletlerin siyasi ve iktisadi haklar kayd ve art altna alnm btn memleketlerin mterek davasdr. Milli Kurtulu hareketleri yeniden dou ve
kurtulu hadisesidir bir devrimdir. Milli istiklale ancak istiklal harbi ile
varlr. Snfi iarlara bu davada yer verilmemesi lazmdr. Her millet
yarn kendi eklini yine kendi bnyesinden karacaktr?.
zet olarak verdiimiz bu tez, bugn, blnm solcu guruplarn
her birini etkilemitir. "Aydnlk" dergisinin (Nr. 1, 1 Kasm 1968) manifestosunda smrgecilik meselesi Leninist ilkelerle aklanmaktadr;
. Sreyya' da ayn ilkelerin nda Milli Kurtulu savalarnn analizini yapmtr. "Aydnlk" Dergisi ile ayn paralelde gzkmektedir.
"Trk Solu" dergisinin "Milli Demokratik Devrim"i salayabilmek
iin, geni cephede birlemeyi ngren tezi ile . Sreyya'nn tezi baz
ortak noktalar ihtiva etmektedir. Her milletin, kendi eklini kendi
bnyelerinden karaca hususu da Lenin'in tezleri arasnda yer alr.
Mehmet Ali Aybar, ekoslavakya'nn igalini eletirirken bu noktadan
hareket eder; giderek, Sovyet sisteminin sert bir eletirisine giriir.
1927' deki Trajik atlama
1927'de Komnternin de desteini salayan Dr. efik Hsn
(Demer) 1925 tevkifat srasnda Moskova'ya kam, ilgili mercileri
ikna ettikten sonra, T.K.P.'de temizlik hazrlklarna girimiti. Parti
Sekreteri Vedad Nedim'i (Tr), Viyana'ya arm, orada Merkez Komitesi Plenum aktederek, partiye verilmesi gereken yn hakknda kararlar alnmt. Vedad Nedim, Trkiye'ye dndnde AntiKomntern stratejisine devam etmi, kendi grne yakn kimselerin
ounlukta olduu bir merkez komite kurmutur. Bunun zerine Vedad Nedim (Tr), Dr. efik Hsn'nn faaliyetlerini polise ihbar etmi;
mahkemeye birok deliller vermiti. 1927 Tevkifatndan sonra,

Trkiye' de Sol Hareketler 1417

Komntern Merkezinde T.K.P. ile ilgili geni bir tasfiye hareketine giriildi. Bundan byle T.K.P. Komntern stratejisinin
"Dnya ileri Birleiniz" ana slogann benimseyip, kullanarak 1928'e kadar basit ajitasyonlara girimekle yetindi.

Anadolu Harekat srasnda T.K.P. de

(Halk tirakiyun Frkas) Fraksiyonlar
Anadolu' da kimi zaman legal, kimi zaman da illegal faaliyet gsteren T.K.P., birlik manzaras gsterememitir. Birok
guruplar, Halk tirakiyun Frkas'nda sureta birlik gstermi
ler, fakat birbirlerinin kuyularn kazmlardr. Mesela, frkann
lideri eski Tokat Valisi, Nazm Bey, Moskova gznde itimat
kazanm deildi. Mustafa Kemal Paa' da stiklal Mahkemesi'nde bu zatn ngiliz ajan olabileceini sylemi, zamann Rus sefiri Aralov yolda
da, Nazm Bey'in faaliyetlerini Mustafa Kemal Paa'ya ihbar etmitirS. Dier taraftan Vakkas Ferit isimli ahsn Trk haber alma tekilatnn bir ajan olduu konusunda iddialar vardr9. Halk tirakiyun Frkasnda bir de
erkez Ethem Grubu ve "Yeil Orducular" vardr. erkez Ethem'in Yunan saflarna geiinden sonra bu gurup dahlm, bir ksm da Mustafa
Kemal harekatnn iinde eriyip gitmitir. Halk tirakiyun Frkasnn, bugne kadar uzanan Marksist kanadnn nvesi Baytar Salih (Hacolu) ile
Affan Hikmet'tir. Bunlardan Baytar Salih, 1927 ylnda; Affan Hikmet,
Milli Kurtulu sava gnlerinde Sovyet Rusya' ya kamlardr. Baytar Salih, 1949'da bir Sovyet tecrit kampnda lm, Affan Hikmet'te Bak1'de
bir trafik kazasnda hayatn kaybetmitirlO.

Mustafa Suphi ve

Arkadalar Arasnda

Blnmeler

28-29 Ocak 1921 tarihinde Trabzon' da denizde ldrlen Mustafa

Suphi ve arkadalarnn tekil ettikleri Merkez Komitede belli bir uzlamann varl iddia edilemez. Ether Nejat' Ruslarn salam bir komnist kabul etmedikleri, karinelerle kartlabilir11. Kars'tan Erzurum'a gelen Mustafa Suphi ekibinden Mehmet Emin Vehbi, yzba
Knalolu Srmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi'nin alkonulmalar olduka ilgi ekicidir. Bu ahslar ya gerekten Ankara hkmetinin
ajanlarydlar, ya da Mustafa Suphi'yle aralarnda kesin gr ayrlk
lar mevcuttu. Bu sebepten Karabekir Paa'ya teslim oldular. Azarbaycan' daki T. Komnist Partisi mensuplarnn ou da gerek komnist
olmayp, bir an nce Trkiye' ye dnmek isteyen harp esirleriydi 12 . Grlyor ki, Milli Kurtulu sava yllarnda da, gerek yurt ii, gerekse
yurt d komnist guruplarda nisbi bir doktrin birlii salanamam;
eitli ihbar, sulamalarla T.K.P. "rk Yumurtadan" kma hviyetini gnmze kadar srdrmtr.

Nazm Hikmet, ismi kadar

sol hareket iinde batan
beri fraksiyon atmalar
e ihraj edilenler arasnda
zikredi enlerden biri
olacaktr

41 s I Aclan

Saylgan

1930'daki Fraksiyonlar
1928'den 1929'a kadar T.K.P. iin iin kaynam; Komntern stratejisine uymakta zaaf gstermitir. Nazm Hikmet, 1930'da Hasan Ali
Ediz'in Moskova'dan gelmesi ve parti ynetimini ele almas zerine
T.K.P.'den ihra edilmitir. Hasan Ali Ediz'e gre, Partiden ihra edilen
yalnz Nazm Hikmet deildir. Sar Mustafa (Brklce), Hsamettin
(zdou), Hamdi amilof (Alev) de T.K.P.'den kovulmulardr. 1935 y
lnda, Komnternin VII. Kongrede rotas, T.K.P.'ni de etkilemi, Parti legal ajitasyonlara nem vermeye balamtr. Legal faaliyetler 1930'larm
hastalin demi, T.K.P. iinde drt gurup meydana kmtr.
Birinci Grup: Nazm Hikmet'i destekleyenler; Hamdi amilof
(Alev), Musollini Ahmet.
kinci Grup: Trokistler. Kerim Sadi, yeeni Cahit, retmen Burhan, Dr. Fuat Sabit> Dr. Nadire Sadi, Akam gazetesinden Hseyin Avni (anda).

nc Grup: Dr. Hikmet Kvlcml' ya bal olanlar. Eczac Vasf,

Kaptan Sabahattin, ekerci Mustafa, stefo, Fatma Nudiye Yal.
Drdnc Grup: Haydar Rfat Yorulmazl3.
1945 ylma kadar sre gelmi parti iin ihtilaflara ve kavgalara,
1946 Komnist tevkifatmda ele gemi olan bir mektup k tutmaktadr. Gemi yllarn ihtilafn kelimelere dken mektup sahibi yle demektedir:
" ......... Byle bir merkezi siyasi partinin iine Nazm Hikmet'i, Kerim
Sadi'yi, efik Hsn'y, Hamdi amilof'u alacak bir partinin o zaman kurulmasna maddeten imkan yoktur. Zira Hamdi amilof, Nazm Hikmet,
Mustafa Brklce, Hsamettin zdou ... ilahir arkadalarn partiden ka
rlmalar vaktiyle Dr. efik Hsn Bey'in bunlarn bir ksmnn Stalin'e muhalif olan Birke-Alimof gurubu ile ve dier bir ksmnn Trkiye polisi ile
ibirlii ettiklerine dair sunduu rapordu ............ "14

Bu durum, 1935'teki gruplamalarla, 1938'e kadar srer. Donanmada ve Harp okulunda meydana karlan kmelerle, T.K.P.'nin ihtilaflarla dolu bir dnemi kapanr. Parti 1939'da Dr. efik Hsn De
mer'in Trkiye'ye dnmesi ile gnn artlarna uygun olarak yeniden
tekilatlanr.

1939'dan sonraki dnemde gnmze intikal eden, taktik ve strateji

da tohumu ekildii iin zerinde durmakta fayda vardr.

fraksiyonlarnn

1939' dan 1946 Aralna Kadar

Geen Dnemde Hiziplemeler
Dr. efik Hsn Demer, 1939 Temmuz'unda, stanbul'a geldii
Mihri Belli, Amerika Birleik Devletlerinden, Uzak Dou yo-

ayn ylda

Trkiye' de Sol Hareketler 1419

luyla, muhtemelen in' den de geerek Trkiye' ye gelir. Zeki Batmar ise Ankara' da, Babakanlk Ktphanesinde mtevazi bir memur grnndeydi. Dr.
efik Hsn Partinin Merkez Komitesinde Mihri Belli
ve Zeki Batmar' da alarak, illegal faaliyete yeni bir
hz kazandrd.

Dr. efik Hsn, Trkiye'ye dnd sralar,

T.K.P. iL Cihan Savandan az nce kabul etmi olduklar taktik gereince gizli tekilatn yok denecek dereAlman ordularnn Rusya
ceye indirmiti. O zamann artlarna gre, ok kk
ilerine ilerlemeleri, Trk
sol hareketinin ynn
mikyastaki militanlarn iktidar partisine (C.H.P.) ve Halkevleri'ne Trk
milliyetilerine doru
sokmaya muvaffak olmulard. T.K.P. bu sralarda siyasi meselelere evirecek, anti-faist cephe
adna giriilen
dokunmayan "Yeni Edebiyat" dergisini yaynlyordu. Hkmet, 1941 propagandann da tesiriyle,
nl 1944 Trk lkbaharnda "Yeni Edebiyat" kapatt. Yneticilerini, skynetim mahke- Turanclk tevkifat
balayacakt. Davann nde
mesine verdi. Tevkif edilenler, arasnda Reat Fuat Baraner ve Zeki gelen
isimlerinden Nihal
Atsz ve kardei Necdet
Batmar bulunmasna ramen, dergi ile ilgileri olmad anlalan (!)
Sancar bey olacaktr
bu iki ahs serbest brakldlar. Oysa gerekte "Yeni Edebiyat"n
T.K.P. Mer~ez Komitesi adna gerek yneticileri bu iki ahst.
1939-1941 arasnda T.K.P., hedefi planlanm bir faaliyete girime
di. 21Haziran1941'de Alman ordular, Sovyet Rusya'ya hcum edince, T.K.P.'de hareket balad. Merkez Komitesi ald karara gre, Dr.
Refik Saydam hkmetini destekleyecekti. Gerek Refik Saydam'n lm, gerekse onun yerine kr Saraolu'nun, Babakan olmas ve Alman ordularnn Stalingrad' da doru hzla ilerlemesi, bu destekleme
kararn uygulatmad. T.K.P. 1942 balarnda ilk mcadele slogannn
ortaya att: Kemalizm'in tereddi etmi ekline kar mcadele! Bu tereddi eden ekil "yurtta sulh, cihanda sulh" ilkesi idi. Tarafszln s
ras deildi. Trkiye mttefikler safnda derhal savaa girmeli, Nazilere harp ilan etmeliydi. Oysa ayn T.K.P., 21Haziran1941'e kadar Refik
Saydam Hkmetini tarafszlk siyasetinden dolay destekleme karar
m alm; fakat Almanlarn Sovyetlere hcum etmesi ile, T.K.P. sava
politikasn, yzseksen derecelik bir dnle destekler olmutu. O'nun
iin "yurtta sulh cihanda sulh" Kemalizmin tereddi etmi ekliydi.
T.K.P., 1942 iinde legal neriyata nem verdi. Ankara niversite
evrelerinde Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Naili Boratav ve Muzaffer erif Baolu'nun ynetimindeki, "Yurt ve Dnya" ile Admlar" dergilerini kard. Zekeriya ve Sabiha Sertel ynetimindeki "TAN" gazetesi, T.K.P.'nin gnlk organ idilS. "TAN" imzas ile kan bayazlarn bir
ksmn Dr. efik Hsn Demer, bir ksmn da Sadrettin Celal Antel yazyorlard. Ayrca Sadrettin Celal, "Antel" imzas ile gazetenin d politika yorumcusuydu. T.K.P. illegal seksiyonlarn bu tarihlerde niversite
topluluuna sevk ederek, kesif bir anti-faist propagandaya giriti.
/1

4201 Aclan

Saylgan

1943'te parti plenumu yeniden toplad. Yeni kararlara gre T.K.P.,

1943 ylnda Trk hkmetinin mttefikler yannda harbe girmesi meselesini daha kesif bir ekilde ele ald. Merkez Komite kararna gre,
Trk hkmeti derhal mttefikler safnda harbe girmeliydi. Bunun
iin T.K.P. anti-faist cephe kurulularn salamal, geni cephe programn uygulamalyd. Parti, ilk olarak Trk ve Turanclara (Irk
lara) kar mcadeleye giriti. Merkez komitenin hazrlad "En Byk Tehlike" bror militantlardan Faris Erkman imzas ile kt.
T.K.P. rklarn faaliyetleri hakknda Sovyet istihbaratnn bigileri ile
enforme edilniti. Bror "TAN" gazetesi manet olarak verdi. Brorn kndan daha nceki gnlerde ayn gazete, 1Temmuz1943'te
balayan bir yaz serisi ile, Trklere ve milliyetilere kar hcuma
gemiti. Bu seri yaznn balklar yleydi: "Trklk Cereyannn
Menei ve Mahiyeti", "Trk Milliyetiliinin Esaslar". "Cumhuriyet
Devrinde Irk Trklk Nasl Dodu". T.K.P.'nin bu ajitasyonu, Milli hkmet zerinde etkili oldu. 3 Mays 1944'te, Trkler tevkif edildiler. Ayn yl, Hkmet resmi beyanlarnda tevkif edilenlerin Trokist
olduunu iddia ederek, T.K.P. tevkifatna giriti. Parti tevkifat iki koldan yrtld ve ortaya iki lider kt: T.K.P.'yi yneten Reat Fuat Baraner; "leri Genlik Birlii"ni yneten Mihri Belli.
T.K.P., il. Dnya Sava iinde (1943'lerde) kurduu "Faizm ve
Vurgunculuk Aleyhinde Geni Cephe Birlii"ni, 1945'te "leri Demokrat Cephesi" ismiyle programlad. Bu cephenin yneticileri bata Dr.
efik Hsn Demer olmak zere, Hsamettin zdou, Nail Vahdeti
akrhan, Ahmet Frnc, Celal Zht Benneci gibi T.K.P. yneticilerinden mteekkildi. Hsamettin zdou'nun, yeniden Merkez Komitesine alnmas, 1930'larn tard kararndan rcu edildiine delildi.
1944'teki tevkifat, nedense o zaman hkmetin verdii direktifle
derinletirilemedi.

"leri Genlik Birlii" daha o yllarda Mihri Belli'nin hizipi bir

k idi. 1944 ylnda Mihri Belli, yurt dna kam, 1950'lere doru s

tanbul'a gelerek, T.K.P.'nin illegal seksiyonunda tekrar faaliyete gemiti. 1947'den sonraki, illegal dneme gemezden nce; T.K.P.'nin
ok partili devreye giri gnlerindeki, legal sosyalist kurulularna ve
bu kurulular arasndaki kavgalara ksaca deinelim.

1946: Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Trkiye Sosyalist Partisi

T.K.P.'nin illegal denetimindeki legal "Tan" gazetesinde 1944-1945
yllarndan beri "Adilolu" imzal fkra yazan Esad Adil Mstecaplolu,
aydn evrelerde ilgi toplamt. ok partili devreye girilince, partinin illegal lider kadrosu hakknda bilgisi olmayan aydn kuak kurulacak bir

Trkiye' de Sol Hareketler 421

sosyalist partinin tabii lideri olarak

Esad Adil Mstecaplolu'nu grmeye balamt. stelik, Esad Adil
Mstecaplolu, mral Hapishane
mdrln yapm, zamann sayl isimlerinden bir Adliye mfettii idi. Dr. efik Hsn Demer, Fehmi Kurucu aracl ile 4 Aralk 1945
gn (TAN gazetesinin tahrip edildii gn) Esad Adil'le tant. M
tereken bir parti kurma fikrinde anlatlar. 1946 Mart'nda T.K.P. stanbul
Vilayet Komitesi Sekreteri Hsamettin zdou, gizlice Esad Adil'le temas kurdu. T.K.P.'nin illegal vilayet komitesi sekreterliinden ayrld.
Durum, "leri Demokrat Cephe" sekreteri Nail Vahdeti akrhan tarafn
dan Dr. efik Hsn'ye aksettirildi. Hsamettin zdou grevinden azledilerek, yerine Mehmet Bozer Sekreter oldu.
Esad Adil Mstecaplolu, Dr. efik Hsn Demer ile vard
mutabakat nazar dikkate almayarak, Dr. efik Hsn'ye haber vermeden 14 Mays 1946'da "Trkiye Sosyalist Partisi"ni kurdu. Bunu bir
emrivaki kabul eden Dr. efik Hsn ile illegal kadro dndaki sosyalist ve komnist sempatizanlar, "Trkiye Sosyalist Partisi"ne kaptr
mamak iin 19 Haziran 1946'da "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisi"ni kuruverdi. Her iki partinin faaliyeti, 16 Aralk 1946'ya kadar
srd; sosyalist (Komnist) partiler sk ynetim tarafndan kapatld.
"Trkiye Sosyalist Partisi" organlar "Gn", "Gerek" dergileri ile
"Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"nin organlar "Yn" ve
"Sendika" dergilerinde, yrtlen taktik ve stratejik grler acaba
neydi? Ksaca bunun zerinde durmak gerekir.

T.S.P.'nin Tezleri
Esad Adil Mstecaplolu, kendisine gelene kadar geen
srede T.K.P.'nin davrann tenkid ediyordu. Zira ona gre
sosyalist partiler merhalesinden geilmeden, komnist partileri kurmak yersizdi. Onun iin Parti, mutlak olarak illegal
tekilatlanmadan saknmal, iileri tahrik ederek onlar felakete srklememeliydi. Dier taraftan sendikalama, Trkiye mikyasnda tepeden inme olmal, mahalli sendikalar, yukarda kurulmu federasyonlara balanmalyd.

T.S.E.K.P.'nin Tezi
Dr. efik Hsn Demer disiplinli bir partinin illegal
platformda devamn savunuyordu. Demokrasi denemesi

2. Dnya Sava esnasnda

Alman ordularnn
Stalingrad'a doru
ilerlemeleri karsnda Trk
solu, zaman zaman
Kemalizmle uzlama
zemini arayacaktr

Ardnda pek ok soru iareti

brakacak olan kkrtc

eylemlerden biri de
Zekeriya ve Sabiha
Sertellerin kardklar
"Tan" gazetesinin saldrya
urayarak, tahrip
edilmesiydi

4221 Aclan Saylgan

Selonikli olan Sobiho

Sertel, Trkiye' den ABO'ye
g edene kodor Trk
solunun bosn-yoyn
organlarnn hemen hemen
tek hakimi konumundayd

yeniydi. C.H.P. iktidarnn tutumuna gvenilerek btn illegal kadrolar lavedip, legal kadrolara dntrmek yersizdi. Nitekim, T.S.E.K.P.'ne, illegal parti yelerinin pek ou
alnmad. Ayrca Dr. efik Hsn Demer, "Sendika" gazetesinde yazd imzasz yazlarla Esad Adil'in yukardan sendika kurma tezine kar tezler ileri srd. Sendikalarn yukardan aa kurulmas antidemokratikti. Sendikalar, tabandan yukar tekil edilmeli, taban tekilatlar birleerek federasyon, oradan da konfederasyonlar kurmalyd.
Nitekim, her iki sosyalist parti, liderlerinin tezlerine yatkn sendikalar kurdular. Ve her iki partinin mensuplar birbirlerini polislikle sulayarak, 16 Aralk 1946'ya kadar bir souk harbi srdrdler. Bilhassa, Esad Adil Mstecaplolu kanad, komnistler tarafndan adam akll tecrid edildi. 1946 tevkifat, Dr. efik
Hsn Demer'in T.K.P., I. Sekreterliinin sonu oldu. 1947'den itibaren, partide aktif liderlik roln Zeki Batmar ald. Ve bu tarihten sonra Trk sollar arasndaki derin atlak gnmze kadar gelerek, TP'in,
III. Genel Kongresinde noktasn koydu.

1947 - 1951 Aras T.K.P.' de

Hizipleme ve Liderlik Kavgas
Trkiye Komnist Partisi'nde liderlik kavgas, daha Dr. efik
Hsn Demer zamannda pasif bir ekilde balam; Dr. efik Hsn
Demer'in lmnden sonra (1958) Parti, lider kadrosunun ve yelerinin hapis ve srgnde bulunmalar sebebi ile durgunluk gstermi;
1963'te Zeki Batrnar'n Dou Blokuna kamasndan ve Sovyetlerce
T.K.P. I. Sekreterliine getirilmesinden sonra su yzne karak, gnmzdeki gruplarn karlkl itham ve kavgalarnn balamasna sebep
olmutur.

Liderler ve taraftarlar arasndaki ekimeler; basna ve "Bizim

Radyo" gibi, Moskova'nn propaganda organlarna intikal eden yaz
lar; bu aratrmada bavurulan temel belgelerdir.
T.K.P. Merkez Komitesi iinde, son yllara kadar sren kavgann
tohumlar, Cephe programnn uygulan srasnda ortaya kmtr.
Dr. efik Hsn Demer, 1939'dan 1944 sonuna kadar T.K.P.'nin faaliyetleri hakknda Moskova'ya yazd raporda T.K.P. Merkez Komitesindeki bu farkllk hakknda sz etmemitir. Buna ramen, Dr. efik
Hsn Demer, daha balangcnda bunun farkna varm, mezkur raporunda, "dareci kadro mensuplarndan, tedhi ve tevkiflerden yakay syrm olanlar ve bunlar meyannda bir sene kadar evvel SAKO i-

Trkiye'de Sol lfareketler

lerine

1423

alnm

(Merkez Komite) gen bir mcahit byk yararlklar gstermi, evvela arkadalarnn maneviyatn kuvvetlendirmeye ve sonra da yeni artlara gre, harekete yeni
bir veche vermeye muvaffak olmutur" demekle, Zeki Bat
mar' Moskova nezdinde teskiye etmiti.
Dr. efik Hsn Demer'in "Gen bir mcahit" dedii
kimsenin Zeki Batmar olduunu, mezklr ahsn 1944 tevkifatnda 11 ay mev klif kalmasna ramen, delil yetersizliinden tahliye edilmesi ve Ankara'da 1944'ten sonra
T.K.P.'yi idare ediinden anlalmaktadr. Bu "Gen mcahit" Mihri Belli olamaz. nk, Mihri Belli 1946 ylna kadar
hapis yatm, 1946 - 1950 aras, yurt dna kamtr. Dr. e
fik Hsn Demer ise, T.K.P.'ye yeni veche veren "Gen mcahit"ten
bahsetmektedir.
Zeki Batmar ile Mihri Belli arasnda balayan Cephe politikas
nn uygulan ile ilgili taktik farklar, giderek strateji blnmeye kadar
varm; liderler evresinde balayan ekime, iinde bulunduumuz
ylda (1968), partizanlar arasnda ba gstermitir.
T.K.P., 1944 ylna kadar yer alt tekilatn tamamlam ve bunun
sonucu olarak, illegal faaliyeti, legal faaliyetlere intikal ettirme hazr
lklarna girimitir. lk defa illegal olarak "Faizm ve Vurgunculuk
Aleyhinde Geni Cephe" hareketi ile, bu tekilatn dier bir kolu "leri
Genlik Birlii" 1943 - 1944 yllarnda faaliyete gemitir. Her iki hareketin de lideri, stanbul' da, Mihri Belli'nin olduu anlalyor6. Her iki
tekilatn da amac, illegal hareketi legal hareketler haline dntr
mekti. 1944'te Ankara, Yedek Subay Okulunda, T.K.P. ile ilgili bir bltenin, bir rencide bulunmas ile balayan gizli parti tevkifat, Mihri
Belli ve arkadalarnn Sleymaniye Camisinin iki minaresi arasnda
"Faizm ve Vurgunculuk Aleyhinde Geni Cephe" tekilatnn faaliyeti cmlesinden olan Saraolu Hkmeti Faisttir" slogann ihtiva
eden bir flamay asarken yakalanmalar zerine, "leri Genlik Birlii"
tekilatn da iine alarak geniledi.
' Faizm ve Vurgunculuk Aleyhinde Geni Cephe"nin bayrak ekme hadisesi, tamamyla konspratif almann sonucu idi. Oysa 11 leri
Genlik Birlii" 1944 Hazirannda yaynlad kurulu bildirisi ile 17 "Artk yksek tahsil genliinin ilham ve iradesini hakkyla temsil eden, talebe meselelerini halletmede enerji ile, beceriklilikle hareket edebilen ve
bilhassa inklaba aykr cereyanlarn niversite muhitinde tahribatna
engel olabilen, Kemalist inklabmz en ileri manas ile benimsemi bir
inklap tekilat olarak vazifelerini mdrik, uyank ve mcadeleci bir
ruhla vazifeye atlmaktan ylmayan, bir ileri Trk Talebe Birliini, Kemalist Anayasamzn bize balad demokratik haklardan faydalana1

Trk solunun 2. Dnya

Sava yllarnda pravakatif
en nemli eylemlerinden
biri Mihri Belli tarafndan
organize edilen
Sleymaniye Camii
minareler arasna aslan
"Saraolu Hkmeti
Faisttir" dviziydi

424 j Aclan

Saylgan

rak korumak bir zaruret haline gelmitir" diyerek legal komnist bir
renci genlik dernei kurmak isteini belirtmitir. Nitekim, kinci Dnya savann mttefikler lehine bitii zerine, 2 Temmuz 1946'da "leri
Genlik Birlii"nin 1944 Haziran'nda tasarlad dernek ilkin, "stanbul
niversite ve Yksek Okullar renci Birlii" ismiyle kurulmu, bilahare, bu tekilat "stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei" ismini alarak,
faaliyetini 1951 ylna kadar srdrmtr. 1946 - 1950 aras, Mihri Belli'nin taktik ve stratejisini uygulam olanlar, Mihri Belli fraksiyonuna
mensup militanlar idi. Zeki Batmar'n 1949 Eyll'nde stanbul'a
T.K.P. icra komitesi sekreteri olarak gelii ile, dernek bir ara Dr. Sevim
Tar vastasyla onun kontrolne geer gibi olmusa da; Mihri Belli'nin
gizli bir ekilde Trkiye'ye geliinden tevkif edildii tarihe kadar tekrar
bu genlik tekilatm re' sen ynetnitir.

Cephe Politikas in Ankara' da

Zeki Batmar'n Teebbsleri

Mihri Belli, sol hareket

iinde her trl kkrtc
eylemler iinde olduu
kadar, hareketin
blnmesinde de sk sk ad
geecektir. htiraslar
karsnda en byk engel
ise Zeki Batmar'dr

"stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei"nin faaliyetine

paralel olarak Zeki Bahmar' da Ankara' da "Trkiye Genler
Dernei"ni legal bir tekilat olarak faaliyete geirmitir (Aralk 1946). T.G.D. 1949 ylma kadar, fazla bir faaliyet gsterememi, dare Hey'eti iinde strateji konusunda meydana kan
anlamazlk, 1949 ylnda Dernein kendi kendisini feshetmesi ile son bulmutur. Bilhassa, Mihri Belli fraksiyonunun Ankara temsilcisi evki Akit'in, dernein genel sekreteri oluu,
dernek ii atmay son haddine vardrm; Behice Boran ve
Zeki Batmar'm uzlatrma gayretlerine ramen Dernek, Genel Bakam
Nezihe Araz, dernekten istifa edip, stanbul'a gmtr.
stanbul'da 12 Mays 1950'de teekkl edip, 28 Temmuz 1950'de
Kore Sava dolays ile giritikleri hareket zerine kapatlan ve mensuplarndan Behice Boran, Adnan Cemgil, Nevzat zmeri, Vahidettin
Barut, Reat Sevinsoy, Osman Fuat Toprakolu'nun mahkumiyetleri
ile son bulan "Trk Barseverler Cemiyeti" ise, dorudan doruya Zeki Batmar'n kontrolndeki legal bir tekilatt.

Mihri Belli ve Zeki Batmar'n Ynettikleri

Genlik Tekilatlar Arasndaki Farklar
1944 tevkifatnda belirmeye balayan ve gnmze kadar sren
ve ak bir strateji ayrlna yol aan iki lider arasndaki farkllamak,
her iki liderin miza ayrl olarak belirdii gibi, bilhassa Mihri Belli'nin 1946-1950 aras esrarengiz yurt d gezisi srasndaki muhtemel
temaslar ile de karakterize edilebilir. Mihri Belli, tahminlere gre Cezayir, Fransa, Moskova, Pekin'e kadar uzanm, hatta rivayet edildii-

Trkiye'de Sol Hareketler 1425

ne gre Kuzey Kore' de, Trk askerine kar kzllarn yrtt propaganda savan idare etmitir. Ayrca, Mihri Belli'nin, A.B.D.'den, 1939 ylnda Trkiye'ye geli ekli de esrarengiz bir mahiyet arz etmektedir. Mihri Belli, Byk Okyanus'u aarak, in'e uram, oradan da muhtemelen Moskova'y ziyaret ettikten sonra Trkiye'ye gelmitir. 1939'da Ahmet Emin Yalman'n "Vatan" gazetesinde, seyahat hatralar
n bir seri yaz halinde neretmitir. Tevkif edildii 1944 yl
na kadar stanbul ktisat Fakltesi'nde asistanlk ve Doentlik yapmtr.
Bu zetten karacamz sonu udur ki, in'i de grdkten sonra Mihri Belli, Moskova stratejisinden ayr bir yol
tutmu; 1962 in - Sovyet ayrlndan sonra kesin bir ekilde Stalinist
bir politikay tercih etmitir. Zeki Batmar ise, ilk defa Moskova'ya gidiinden, 1963 ylnda tekrar yurt dna kana kadar, Moskova'nn
sadk, uysal, mutemet bir adam olarak faaliyet gstermitir.
Mihri Belli'nin, hunhar ve gz pek bir insan olmasna karlk,
Zeki Batmar, uysal, mzakereci, temkinli ve tedbirli bir yaratla sahiptir. .Y.T.G.D., btn faaliyetlerinde, artlar ne olursa olsun sokaa
dklmekten ekinmemi, gzn budaktan esirgememitir. te yandan Ankara'daki T.G.D.'de Zeki Batmar'a bal olan gurup, devaml
bir ekilde, evki Akit liderliindeki, Mihri Belli fraksiyonunu frenlemeye alm; hatta bir ara evki Akit' in dernek sekreterliinden atl
mas cihetine dahi gitmitir.
T.K.P.'nin Ankara grubu, 1951 tevkifatna kadar, Zeki Batmar'n
stratejisine bal kalm, stanbul Tekilat ve bilhassa renci ve aydn
lar grubu ise Mihri Belli'nin kontrolnde faaliyet gstermitir.

1951 - 1952 Tevkifat ve ki Lider Arasndaki

Kavgann Patlak Vermesi
26 Ekim 1951 tarihinde Dr. Sevim Tar'nn Marsilya'ya hareket
ederken Galata' da tevkifi ile balayan ve hemen byk bir zlme ile
genileyen T.K.P. ilgililerinin toplanmas, illegal partiyi btn normlar
ile meydana karm oldu. Dr. Sevim Tar, polise ve askeri sorgu yargcna glk karmadan, tahmin ve yorumlar da kapsayan 176 daktilo sayfalk ifadesi ile, kendi faaliyet snr iinde, btn tekilat ele
verdi. Dr. Sevim Tar'nn, .Y.T.G.D. iindeki gurubu ile irtibat, geni
bir isim listesini ihtiva ediyordu. Tahkikat yrten ilgililer, Dr. Sevim
Tar' dan bunu kolaylkla saladlar ve onun verdii ifadelere dayanarak, parti genel sekreteri ve Merkez cra Komite Sekreteri olduu anlalan Zeki Batmar zerinde durdular. Dr. Sevim Tan'dan sonra bata

Robert Koleji mezunu,

ABD' de tahsilini

\~mamlayp stanbul

Universitesine asistan
olarak giren Mihri Belli,
BO'li yllara kadar sol
hareket iinde daha ziyade
sol fraksiyonlarla adndan
bahsettirecek, Mardinli bir
aileye mensup olan Mihri
~elli, halen BO'lerde kat
lsve'te yaamaktadr

4261 Aclan

Saylgan

Zeki Batmar olmak zere, Merkez Komite yelerinden Mehmet Boz

k (Boz Mehmet), Halil Yalnkaya (Zileli Halil); yedek Merkez Komitesi yelerinden zmir Vilayet Komitesi sekreteri Macit Bilge; stanbul
Vilayet Komitesi Sekreteri Tevfik Dilmen, Ankara ve stanbul Vilayet
Komitesi sekreteri Kemal Ergin; ayrca Ankara Vilayet Komitesi Sekreteri mer Ltf Tuncay; Ankara Vilayet Komitesi yesi Enver Gke,
Kenan Bekir Yalam, zmir Vilayet Komitesi yesi Ahmet Bilge; zmir,
stanbul, Ankara vilayeti parti yelerinin yzde doksan yaptklar geni aklamalarla, T.K.P.'nin btn seksiyonlarn ele verdiler.
Bu tevkifatta Mihri Belli, sorgusu srasnda direnmi, yaknlarn
dan evki Akit'te konumamt.
Cezaevinde, partiyi ilk ele veren Dr. Sevim Tar ile Mihri Belli arasnda bir arkadalk balad. Bu durum Mihri Belli'nin mevkuf parti
yeleri nazarndaki itibarl durumuna tesir etmemekle beraber; Dr. Sevim Tar'nn durumalar srasnda Mihri Belli'ye hitaben yazlm mektubunun mahkeme hey' etinin eline gemesi durumu deitirdi. 1968 y
lnda, karlkl sulamalarda bilhassa bu mektup nemli rol oynad.
Dr. efik Hsn Demer ynetimindeki 1946 tekilatlanmasnn
verdii fireler, ilenen taktik, strateji hatalar, legal-illegal aparatlara
pek ok polis ajannn szmas; Zeki ve Mihri arasndaki liderlik kavgasn kztrd. Dr. efik Hsn Demer'den sonra T.K.P.'nin I. Sekreterliine, 1949 Eyll'nde Zeki Batmar getirildi. Bu tayin phesiz
Moskova'nm kr krne uydusu olan T.K.P. Merkez Komitesi tarafndan deil, herhalde Moskova'nn tavsiyelerine uyularak yaplmt.
Zeki Batmar, Rusya'da KUTV'da (Komunistitcheski Universitet
Troujenika Vostoka) okumutu. Mihri Belli ise, Amerikan Robert Koleji mezunu olduktan sonra, renimini A.B.D. de yapmt.
Mihri Belli, 1954 mahkemesine intikal eden, Cihangir' de aktedilen
bir Merkez Komite toplantsnda (1951), Dr. efik Hsn Demer'i
1946 ylndaki hatalarndan dolay iddetle tenkit etti. Dr. efik Hsn
Demer, komnist usul bir gnah karma ile hatalarn kabul etti.
Zeki Batmar bu toplantda iki taraf uzlatrc tekliflerle ortaya kt.
Fakat durumu deimedi. nk Mihri Belli iin birinci derecede hedef, Dr. efik Hsn Demer deil, Zeki Batmar'd. Zeki Batmar'da
bunun farkndayd.
ki lider arasndaki atma 1951 - 1952 tevkifatnn gsterdii seyir zerine aleniyete dkld; karlkl sulamalar, atmalar "Harbiye Askeri Cezaevinde" de cereyan etti. Mahkeme gerek Zeki Batmar,
gerekse Mihri Belli birbirlerini ar ekilde suladlar1s.
Bu karlkl sulamalar, gnmze kadar intikal etmi, "ANT",
"Trk Solu", "Sosyalist" dergilerinde, Abidin Dino, Yaar ~emal, M.
Mimolu, evki Akit yazlar yazmlar; Mihri Belli bir risale kaleme

Trkiye'de Sol Hareketler 427

J

alm 1 9,

"Yeni a"a bir ilave kartarak sabununla da yetinmeyerek, Ocak 1968

tarihinde T.K.P. Merkez Komitesine bir bildiri yaynlatarak
Mihri Belli'yi itham etmitir . Bildiride u ilgi ekici satrlar
yer alyordu .
"( ... ) Ne uzun yllar sren ar, illegal alma artlar, ne
durmadan sertleen bask ve terr havas, ne eitli ikence metotlar, ne provokasyonlar, ihanetler, hibir ey Trkiye Komnist
Partisi, emeki snflarn haklarn, memleketin gerek milli menfaatlerini savunmaktan alkoymad. Trkiye Komnist Partisini
cehpe taarruzlar ile ykamayan ii snf dmanlar, onu iinden ykma taktiine bavurdular, uzun ve etin mcadele yllar
nn yorgunluunun ylgnlna dm, dejenere ve deklase olmu veya
trl yollardan ii hareketine musallat edilmek istenmi maskeli ajanlarda
bir destek aramaya ve bu kanalla Trkiye' de illegal faaliyetin ihanet olduu
fikrini yaymaya kalktlar.
Trkiye Komnist Partisi, krk be yl illegal alma artlar altnda
geen krk sekiz yllk faaliyeti boyunca saflarna szmaya ve almalarn
felce uratmaya alan bu eit yabanc senet ve gizli servis ajanlar ile
provokatrlerle savat, savamakta devam ediyor. zellikle emperyalizmin memleketimizi bir harp oca, bir anti-emperyalist mcadelesinin geni halk ynlarn sard son yllarda, Amerikan emperyalistlerine bal
gizli servislerin, Trkiye Komnist Partisine kar ilgisi bir hayli artma
benziyor. Emperyalizme ve gericilie kar demokratik milli cephe iarnn
Trkiye' de bayraktar olan Trkiye Komnist Partisine ve genel olarak i
i hareketine cepheden saldrlara paralel olarak, onu iten kundaklama ve
paralama yeltenilerine hz verilmitir.
Komnist Partisine kar seri halindeki provokasyonlar ile tannm,
partiden atlm veya ona hibir zaman girememi ajanlar bile yeniden grevlendirilmilerdir. Bunlar, drlm maskelerini yeniden taknarak,
komnist ve ii hareketinde kendilerine yer edinmeyi, fakat komnist
partisinin faaliyetini, yani onun emperyalizme gericilie kar ve emeki
snflarn menfaatleri urundaki mcadelesini zararl ilan etmeyi Trkiye
Komnist Partisi yneticilerine, mrlerini emeki halkn davasna bala
m btn namuslu ve aktif komnistlere irkef atmay, legal ii kurulu
larn yrrlkteki anti-demokratik kanunlarn yasaklad illegal faaliyetlerle ilikili gstermek iin en kaba yollara bavurarak resmi evrelere jurnallemeyi balca i edinmilerdir. Bu provakatrler ve ajanlar Komnist
Partisinin sk bir bask ve takip altnda bulunmasndan faydalanarak ve
bunu frsat bilerek, polisin tevik ve himayesi altnda grevlerini pervasz
ca yerine getirmektedirler".
"Bizim Radyo" 4 ubat 1968 tarihli yaynnda yapt yorumda
Mihri Belli'yi hedef alarak unlar sylemitir:
Zeki

Batmar,

vunmasn bastrm;

Fraksiyon atmalar iinde

yer alan nl.ressam
Abidin Dino, lngiliz
servisleriyle iliki
iindeyken, hayatn
Paris'te srdrmeye devam
edecektir

42s I Aclan

27 Mays 1960 ihtilali ve

Anayasasnn tand yeni
siyasi haklar, Trk salunun
yeni bir yolda gelimesi
iin, gemi yllara ramen

doho rahat bir zemin

salayacaktr

Saylgan

" ... Trkiye Komnist Partisine ihanet etmi, yarglamalar

da, komnistlerin durumalarnda, cezaevlerinde, poliste bin
bir eit provokasyonlar yapm provokatr olduklar Trkiye
Komnist Partisinin basn - yayn organlar ile aklanm dejenere kimseleri, polis, A. P. hkmeti, Milli stihbarat Tekilat
yeniden ie komutur. Bunlar u son bir iki yl iinde baltalama
eylemlerine, komnist hareketi ve ii ve sendika hareketlerini
ulusal bamszlk direniini, zellikle btn ilerici glerin cephe birlii eyilimlerini daha filiz halinde ezmek iin ortaya atl
mlardr. Bu eli beratl polis ajanlarndan bazlar provokasyonlar, jurnalciliklerini basn yoluyla, yahut noterlikler yoluyla
yapmaktadrlar. Kimisi kendisini ilerici yazar, polisle arpan
otuzalt saatlik kahraman gsterir. Kimisi de, ilericilerin seminerlerinde
bilgilik taslar, kendisini ii ve sosyalist hareketin komnist hareketin aa
babas sayar. Fakat hepsi birden, polisi de, Skan' da, Tural' da, bu
T.K.P.'den oktan kovulmu, ya da onun saflarna hibir zaman alnmam
olan sicilli provokatrlerle elbirlii ibirlii ile ilerici gleri ve rgtleri
ieriden paralamaya alyorlar .. "20
Zeki Batmar'n kontrolnde ve direktifinde yaplan bu konu
mada ilericilerin seminerlerinde "bilgilik" taslad, "kendisini komnist hareketin aa babas sayar" dedii kimseyle, "bazlar, jurnalciliklerini... noterlik yoluyla yapmaktadr" dedii kimse, Mihri Belli'nin ta
kendisidir. Bilindii gibi Mihri Belli, Siyasal Bilgiler Fakltesinde yapt bir konumada, sol hareketin stratejisinden bahsetmi; Komnist
Partisinin "aa babas" olduunu ihsasen bildirmitir. Ayrca TP'in
stratejisini tenkid eden bir mektubu noter kanal ile TP liderlerine
ulatrmtr. Bu bltenden anlaldna gre T.K.P.'den kovulmu
olan kii de Mihri Belli olsa gerekir. Bugne kadar, T.K.P.'den kovulmalarn nemli bir rol olmadn bu konuyla ilgilenenler bilirler. Dr.
efik Hsn Demer'in 1930'larda Partiden ihra ettii isimlerden Nazm Hikmet, Hamdi amilof (Alev), Hsamettin zdou, uzun yllar
illegal partinin drijanln yapmlardr.
Mihri Belli'nin yaknlarndan evki Akit, daha 1967 yl Temmuz'unda, Zeki Batmar' dan u uslupla bahesediyordu :
" ... Yeri gelmiken, yerli ve yabanc basnda sk sk boy gsteren 1951
tevkifat rtkanlarndan Zeki Batmar'n adn zikretmekte fayda vardr. Kadnl - erkekli bir yn vatanseverin en verimli alarnda saf d
edilmelerinde byk rol oynamtr. Tiksinti duymadan aza alnmayan
bu isme yazmzda daha fazla yer veremeyeceiz ... "21
evki Akit, Abidin Dino'nun 28 Mays 1968 tarih ve 74 sayl
"ANT"a Paris'ten gnderdii "Niin TP" balkl yazsna Zeki Bat
mar'a ilikin u cevab veriyordu:

Trkiye'de Sol Hareketler 1429

" ... A. Dino, Trkiye' deki sosyalist hareketlerin tarihine de deinme
yi bolamam nedense. Sivrilmi kiilerin birbirlerine drlmesiyle
zetleyi veriyor ii. Bu sivrilmi kiiler bo kavgalarla, birbirlerini itham
ediyorlar. Bundan yararlanan polis, toptan tevkiflere giriiveriyor onca.
Ayn abartma ve yanltma ynetimini bir de burada denemi A. Dino.
"sivrilmi kii" deyimi zerinde ksaca duralm. Sosyalist eyleme katla
caklarn ayn hizada durmalarn gerektiren bir kural olmadna gre, doal olarak yetikinliine, bilgisine, yrekliliine gre eyleme katlanlarn
sorumluluu deiecek. Bazlar daha nemli grevler yklenecektir. Dino
nedense bu kiileri "sivrilmi kiiler" olarak niteliyor.
Tevkiflere gelince: Kavgaya ktn m, yenmek de yenilmekte doal
dr. Hele tevkif edilmek, en doal. Her yenilgiden alnacak ders, yenmek
iin gerekli ortamn hazrlanmasnda nemli bir etken olur. Bu iin baka
yolu, baka reetesi de yoktur. Gerekli dersi verebilecek apta yenilgi yaantsnn yokluu, bir baka deyimle, yeteri kadar bilenmemi olmak, ancak tutarl bir eletiri konusu olabilirdi. Fakat o zamanda ou lm bulunan devrimcilerimize saygszca dil uzatacak yerde, Dino'nun ineyi
kendisine batrmas gerekirdi.
Sosyalist eylem yalnz d atmalar deil, ne kadar ar koullar iinde olursa olsun, ayn zamanda i atmalarn da etkisinde, bir yol izlemek
zorundadr. Provokatrler, ajanlar harekete daima szmak isteyeceklerdir.
Bunlar bazlar saptanacak, bazlar da, ne kadar dikkatli olunursa olunsun, zaman zaman szmak baars gsterecektir. Hele baz tevkifler sonucu, eylem yeteneksiz ellerde kaldnda bu ajanlarn, provokatrlerin sz
mas yaygn bir nitelik de kazanabilir. Ve bunun sonucu bir takm geni
tevkifatlar da doabilir. Ama, Dino'nun dedii gibi sivrilmi kiilerin aralarna fit sokup, onlarn birbirleri hakknda karlkl ithamlar yapmasn
salayarak geni tevkifler yaplm olduu hikayesi sadece irkin bir imgelemin rndr.
Hapishanelerde bile bu sivrilmi kiiler arasnda akl almaz, bilince s
maz thmetler, afarozlar da vurmu, polisin ekmeine ya srmtr. Laflarna gelince; burada, yala kuruyu ayn frna atverme yntemini uyguluyor Dino. Okuyucu da sanacak ki, Dino da bu tevkifatta vardr. Dino bu tevkifatta olmad gibi, hibir tevkifatta da olmamtr. Okuyucunun aklna hikayeyi sonradan dinlemi olmas gelebilir. Oysa Dino, tevkifat baladktan
sonra, pasaportunu alm, Paris'e atmtr kapa. Neyse, bir yolunu bulup
rendi diyelim. Ama irkin bir yol bulduuna deinmeden geemeyeceiz.
Bir an iin kendinizi 1952'de Harbiye Askeri Cezaevinde dnnz.
Tutuklamalar balayal iki yl olmutur. Bazlarnz bu iki yln 3 - 4 ayn,
bazlarnz 6 - 12 ayn, bazlarnz 24 ayn stanbul Emniyet Mdrl
Birinci ubesinin ikence hcrelerinde geirmi olsun. Soruturma srasn
da diyelim ki polis sanklarn bazlarndan kendilerini ve arkadalarn
yldan on yla kadar hapis cezasna arptracak tutanaklar imzalatmaya
balamam olsun.

4 30 1 Aclan

Saylgan

Savc, yukarda ad

geen tutanaklara, ajanlarn ve provokatrlerin radayanarak iddianamesini vermi olsun. Her koyun kendi bacan
dan aslr, anlaynn hi de geerli olmad bir ortamda, yzlerce san ve
tutuklusu bulunan bu kolektif mahkeme balad balayacak diyelim.
Sanklarn en yallarndan Dr. efik Hsn ve Fuat Reat, I. ubede
tazyik altnda imzalatlm olan tutanaklarn tmnn, durumalarda reddedilmesini, salk veriyorlar diyelim. Her ikisi de I. ubede iki yl tazyik
grm ve tutanaklar imzala-maktan kanm olsunlar. Buna mukabil bir
"sivrilmi kii" Z. Batmar - bu deyim ancak bu tynette kimseler iin geerlidir - yukardaki teklife kar kyor, ad geen tutanaklardaki ifadelerin tevil yollu kabul edilmesini ngryor olsun. Kendisi de I. ubede iki
yl kalmtr ama daha ilk gnden itibaren - tutanaklarn tarihinden anlalyor olsun - imzalad ifadeler, yzlerce sayfay bulmakta ve iddianame
iin nemli bir dayanak olmaktadrlar diyelim. Ve savc da, sanklar sularken bu tutanaklarn sayfa numaralarn sk sk tekrarlyor olsun.
ounluk, Dr. efik Hsn ve Fuat Reat'n salk verdii davran
benimseyip, ad geen tutanaklar reddedecek diyelim. Zeki Batmar btn srarlara, sert tartmalara ramen, tutumunu deitirmiyor, stelik sanklar arasnda kendi grne taraftar bulmaya abalyor diyelim. Dino'ya gre bo yere ierdekilere gre kanlmaz atmalar olacak ve Zeki
Batmar tecrit edilip, aresiz kaderine terk edilecektir diyelim.
Hapishanede bile, i atmalarn bazen zorunlu olabileceine bu kk rnek, bilmem yeterli bir kant m? ...
Aradan uzun hapislik yllar geecek, Zeki Batmar yakt canlarn
hesabn vermeden, srra kadem basacak diyelim. Gnn birinde yurt dn
daki nl bir ressammz kacak, smr dzenine kar, btn hayatn
cmerte harcam ve MenderPs faizmine kar tekrar cann diine takm
tarihi kiilerimizi "sivrilmi kiiler" deyimi altnda, "cad kazanna" sokmaya yeltenecek, o devrin gen ii ve talebelerini de ziyan olmu bilinsiz
aralar olarak yorumlayacak, bizim de ellerimiz armut toplayacak ve gemiimizin mirasyedice harcanmasna seyirci kalacaz. yle yama yok"22.
Abidin Dino, M. Mimolu ile evki Akit'e, 2 Temmuz 1968 tarih
ve 79 sayl "Ant" Dergisinde verdii cevapta, Dr. Sevim Tar (Belli)'nin Mihri Belli'ye verdii mektubun yakalanmasn zikrederek y
le diyordu:
"Hapiste yatanlar karaladm iddias dpedz uydurma; Ak seik
olarak u satrlar yazmadm m? Trkiye' de provokasyonlar tarihi yazla
cak olsa grlecektir ki, en ok kullanlan yntemlerden biri, sosyalistleri
dzme ithamlarla tutuklamak olmutur.
1952 yllarnda ieride olup bitenler sadece Akit'in anlattklarndan
m ibaret? O srada gazeteler hapishane iinde yakalanan mektuplamalar
dan bahsetmilerdi, bunlarn asl fasl yok mu? Gemiin, bu aydnlanma
s gereken aprak sorunlarn, gelecein gen aratrclar bir gn elbette
porlarna

Trkiye' de Sol Hareketler [ 431

zmleyeceklerdir. Sosyalist eylem ahlaknn unutulduu gnlerin tarihini yazarken, akla karay ayracak olan bu bilginler, gn olacak akna
dnecek, belki bu yolda salar aaracaktr. Belki on, belki yirmi yl sonra
rastlantdan gzlerine iliecek olursa bu satrlar, diyeceim odur ki onlara,
bizler adeta sosyalist dncenin devrini yaadk. Sosyalizme inandk
ama, davranta kimimiz ok gerilerden gelme acaib saldrganlk igdleri ile dmana deil, arkadalara saldrmay marifet sayyordu ..
Mimolu ile Akit'e gre yal sosyalistlere kar saygszlk ediyorum. Tutumum ak: Bu yal kiilerin, yoksulluk ve ezgiler iind:: dn
celerine gsterdikleri balla kar saygm vardr, hele Mimolu'nun dedii gibi, yar yolda teslim bayran ekenlerden bence de bir kat yedir
onlar. Ama eylemde sosyalist ahlaka ve arkadalarna kar iledikleri politik ar sulara kar hi mi hi saygm yok.
Bu satrlar yazarken dileim eski defterleri kartrmak deil; istediim, eski gnlerden gelme bulac hastalklar gen kuaklara sratma denemelerine engel olmaktan ibaret. Tepeden eski hastalk nnde susmak
lazm. Diyorum ki yepyeni koullar ve eylemler iinde bulunan gen kuaa, TP' in saflarnda savarken, sizi memleket gereklerine dayanan somut eyleminizden atafatl szlerie elmek isteyenlere kulak asmayn.
te bakn, Mimolu ile Akic'e gre TP'liler, ilgili makamlarn izni ile
sosyalizm yapmaktan rahatlk duyan kiilermi ...
Siz TP'lilerin rahatl o kerteyi buluyor ki, yllardan beri talanyor,
yerde srkleniyor, tutuklanyor, sopalanyorsunuz ama saygdeerlere
gre, batankara etme uzmanlarna gre, azlarnzla ku tutsanz bo.
Zahir mecliste TP' e yneltilen saldrlar da birer akadan ibaret. Emperyalistlerin, kompradorlarn ve aalarn akl almaz apta yklenmeleri "rahat" etmeniz iindir, btn bunlar kimi solcunun yznde, ireti bir sr
ttan baka bir yank uyandrmyor. Bre insaf!
Mimolu ile Akit, size bir szm daha var: Yamacnzda birdenbire
beliren kimi yeni dostlara kar uyank olun. Eskiden solculara falaka ekerlerdi, onlar hapsederlerdi, srerlerdi, imdi ise pek de iltifat ediyorlar,
sebebini hi dndnz m? Kimi belirtiler TP'i ykma umudu ile sizinle ibirliine giritiklerini dnmeme yol ayor. Belki hepsi yle deildir,
itenlikle sosyalizme giden yolda yardmc olmak dileindeler, eer yle
ise, anlalmas zor olan ey, TP'e kar tutumlardr.
Benden sylemesi: gznz kararp Trkiye'nin biricik sosyalist rgtnn btnlne saldrrken dikkatli olun, gemiteki ar yanlma
lar tekrarlarsanz, bu kadar fazla".
evki Akit, A. Dino'nun bu yazsn karlayarak, Zeki Batmar'
polislikle sulad ve Sevim Tar'nn mahkemenin eline geen mektubunun savunmasna giriti23:
" ... Bundan nceki cevabmda, 1952'de hapishane iindeki atmalarn
ibret verici kanlmazlna kk bir rnek vermek zorunda kalmtm.

4321 Aclan

Saylgan

Yukardan bir pozla, ypratc yaantlarmz

sorumsuzca knamanz bu tepkimde etken olmutu. kinci yaznzda da yakalanan mektup olayn kurcalyorsunuz. Bu kurcaladnz olayn, atmalar kanlmaz hale getiren bir
yn yoktu. Geen cevabmzda verdiim kk rnein bir sonucuydu.
Kprler atlmt zaten. Bir baka deyimle, kurcaladnz olay tazyik altn
da imzalatlm tutanaklarn durumalarda reddedilmesine kar kan Zeki'nin istismar konusu yapt, bir artmaca idi. Davadaki yeri de devede
kulakt. Yani bu tevkifata, Tar, diye bir isim karmam olsayd da, yine deien bir ey yoktu. Geen sefer akladm nedenle Zeki'nin etrafyla aras
ekerrenkti. Mdriyetteki tutumuyla itibarn yitirdii halde, etrafnn da
durumalarda bu yitik itibara uygun bir izgide olmasn istiyordu. rnein, ikenceli tahkikatta, sorgu hakimi olarak bulunan zatn, durumalarda
savc olarak karmza karlmasna itirazda bulunmamza katlmad gibi,
katlanlarla da atyordu. Ayn ekilde durumalarn sivil mahkemelere
gemesini ngren ve bu nedenle askeri mahkeme heyetini reddeden teklifimize de karyd. Bu ve benzeri sorunlarda, zellikle Belli ile atma halindeydi. Uzatmayalm, Tar ile yakn ilikisi (nianl) olan Belli'yi ypratmak
iin Tar'nn mdriyetteki tutumunu ne sryordu. nk Belli'yi baka
trl ypratamazd. O da iki sene mdriyette kalm ama en hunharca i
kencelere gs germiti. Zeki'nin parmana dolad Tan'dan mdriyetteki tutumunu, yazl olarak, geni bir ekilde aklamasn istediydik. Bu saygdeer yal arkadalarmz sraryla olmutu. Yazl aklama Tar tarafn

dan verilirken tutulduydu, mektup hikayesi budur. Zeki bu mektuptan yararlanarak i atmalarn seyrini deitirmek iin byk bir gayret gstermitir. Ve baz safdilleri etkilemitir de. En kts bu arada fesatlarmzn
ekmeine de ya srlmt. Oysa tutuklularn hazrlk soruturmasn olsun ilk tahkikat soruturmasn olsun birbirlerine anlatmalar kadar doal
bir ey olmazd. Doal olmayan poliste geenlerin dier tutuklulardan saklanmasyd. Bu mektupta sadece tutanaklarn muhtevas ve onlarn hangi
koullar iinde imzalandnn hikayesi vard.
Ayn dam altnda kalmamza ramen Zeki' den bu soruturmalarn
hikayesini renmek mmkn olmamtr. Hatta dosya tetkikine knca
ya kadar, bazlarmza, kendisini kahraman gibi gstermede, baar da
salamtr.

Eski tevkifatlarn aksine, dosyalar incelememiz iin, gerekli zaman ve

mekan, elde etmitik. Yalancnn mumu yatsya kadar yanacakt. En korkuncu Zeki'nin imzasn koyduu ve durumalarda reddetmeye yanama
d tutanaklarn satrlar arasnda baz sorulara: Bu hususu Hamdi Beye
(Parmaksz Hamdi) ifahi olarak anlatmtm deyip geitirilen cevaplar da
vard. "Gelecein gen aratrclarn, Akla karay ayrrken en ok Parmaksz'a anlatlan bu ifahi beyanlarn somut belgeleri hayrete drecektir ... "24
evket Akit, daha da ileri girerek Abidin Dino'nun ajanlna
imada bulunarak yle diyordu:

Trkiye' de Sol Hare keller

1433

" ... Galiba ben sizi anlamsz yere fazla ciddiye almm. Merak ettiim
bir taraf var. Acaba TP yneticileri, dn yok bayram yokken, kendilerini, bylesine ateli biri eda ile savunmanz ho karlyorlar m? Mimo
lu'nun hakknzda kukulu bir dille deindii karanlk ilerle ilginiz sizin
kuak tarafndan yaygn bir biimde ve aktan aa iddia ediliyordu. O
zamann gen kuana sizinle ilikilerde dikkatli olunmas salk veriliyordu. Ayn kuaktan geldiiniz TP yneticilerinin hakknzda olumlu bir
kan beslediklerini sanmyorum. Sosyalizmin gemiine kar bir durum
alma zorunluu, eylemde hepinizi birletiriyor zahir ... " 25.
Bu
bir

yaz

yaznn yaynland

kaleme

tarihte

Yaar

Kemal' de Dino'yu savunan

almt26.

1960' dan Sonraki Blnmenin Fikir

Stratejik tezlerdeki

Plan

ayrlklar

1951'den 1960 ylna kadar geen dokuz yllk sre, T.K.P.'nin, en

hareketsiz, l devresidir. Cezaevlerinde ve srgnde olanlarn dn
da kalanlar tam bir skuta gmlmler; faaliyet daha ziyade aydn
evrelerde, edebi hareketler olarak snrlanmtr. Anlamsz iir umutsuzluk, sorumluluk, bakaldrma gibi kavramlar; J. P. Sartre, A. Camus, F. Kafka gibi yazarlar moda klm; resimde abstre (soyut) ekol
yaygnlam, mzikte, klasik cazn yan sra 12 ton sistemi (atonal sistem) geerli olmutu. Gerekten 1957'e kadar geen srede kitap vitrinleri Paul Klee, Kandinsky, Picasso, H. Matisse, M. Chagall gibi bat
l burjuva ressamlarnn irili ufakl reprdksiyonlar ile dolmu; Kafka, Sartre, Camus'nn baz eserleri tercme edilmitir.
1957 ylna kadar Sol'la ilikin tek olay, Dr. Hikmet Kvlcml'nn
baarsz "Vatan Partisi" denemesidir. Dier taraftan, Milli muhalefet
liderinin ortaya att "gbirlii" tezi, solcularda bir kprdanmaya sebep olmu; mesela, ana muhalefet organna -Ulus gazetesine- bir dzineye akn solcu szmtr. Mihri Belli'nin en mutemed adamlarndan
biri Muzaffer Erdost, "Ulus" gazetesinin aktif mstahdemleri arasn
dayd. Naci Sadullah Dan, Cengiz Vurge takma adyla; Suat Taer,
Reat Taus mstear ile; Nijat zn, Adnan Ufuk imzas ile; Aziz Nesin ak ismiyle "Ulus"ta yazlar yazyorlar; gazetenin Yaz leri Mdrln de sol sempatizanlarndan hsan Ada yapyordu.
Dier muhalefet partilerine de ar solcular szmlar, kilit mevkilerine yerlemilerdi. Mesela, Niyazi Arnasl, Faiz Turhan gibi bilinen isimler "Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi"nde sz sahibi olmu
lard.

Fakat, Trk Solu'nun gelimesine msait zemin 27 Mays 1960

devrimi ile salanmtr. Bu demek deildir ki, 27 Mays 1960 harel< ti
sola eygin bir harekettir. 27 Mays, demokratik bir anayasa, hrfr etle-

4 341 Aclan

Sovyetlerin,
ekoslavakya'ya mdahale
etmesi, Trk solu iinde
ciddi bir krlma yaralm
ve sol iin bir dnm
noktas tekil etmitir

Saylgan

rin messeselemesi mdahalesi

idi. Byle bir hareketle anayasann
ngrd lde sa harekette,
sol da elbette geliecekti.
Trk Solu, 1960-1965 arasnda,
en parlak idealist ve heyecanl devrini yaad. Bu sre iinde, profesyonel komnistlerin, solun temsilcisi TP'in stratejik tezini, ilkin
"Yn" dergisinde eletirmeye ba
lamas; fikir plannda geni bir tartmann almasna sebep oldu. Tartmann temel nedeni, daha nceki blmde de iaret edildii gibi
r.K.P. liderlii idi. Fakat bu, militanlarca, TP'nin Zeki Batmar'a ba
l kanadnn stratejisini eletirme eklinde ortaya atld. "Yn" dergisi
yaynland srede, belli bir fikri seviyeyi muhafaza etti.
Profesyonel komnistlerin-Mihri Belli ve gurubunun- TP'nin profesyonel Moskovac kanadna hcum ederken, Aybar' hedef almalar
tabii idi. nk Aybar, 22 Austos 1968'e gelinceye kadar Zeki Batmar
gurubu ile ittifak halindeydi. Aybar'n evresindeki, Moskovac gurubun temsilcileri, Sadun Aren, Nihat Sargn, Behice Boran, Zeki Bat
mar'n mutemetleri olduu kadar, Mihri Belli kliine de karydlar.

Dnya Komnist Partilerinde

1960'dan Sonra atan ki Tez
1960'dan sonra, Dnya komnist partileri Pekin ve Moskova'nn
tezlerini "sarlar diyalou" eklinde srdrdler. 1962'de atlama btn normlar ile belirdi. Bu iki gr nasl zetlenebilirdi?
Moskova'ya gre ada dnyann temel gelimesi, sosyalizm ile
kapitalizm arasndadr; zellikle bu sistemleri temsil eden dnya apndaki balca kuvvetler arasndadr;
Pekin'e gre ada dnyann temel gelimesi, sosyalizm ile emperyalizm arasnda deil, milli bamszlk hareketleriyle, emperyalizm arasndadr. Emperyalizme kar mcadelede asl g, dnya sosyalist sistemi deil, uluslararas ii snf hareketi deil, milli bam
szlk hareketleridir.
Birinci gr savunanlar, emperyalizme vurulacak darbe meselesinde, nc dnya lkelerinde yrtlmekte olan anti emperyalist
savalarn nemini kmsemektedirler. Emperyalizm ldrc darbeyi, sosyalist lkeler topluluu ile batnn ileri proleteryas indirebilir.
kinci gr savunanlar ise, devrimci frtnalar blgesinin bat
dan, Afrika, Asya, Latin Amerika'ya kayd iddiasndadrlar. Bugnk durumda bat "snm bir ihtilal ocadr"27.
kart

Trkiye'de Sol Hareketler\ 435

Trk Solunun Tezler Karsndaki Durumu

Bu

grler karsnda,

T.K.P.'nin, Trkiye'deki Mihri

Belli kliinin grleri, her iki tezi telif edici biimdedir. Mos'!
kova veya Pekin karsnda belli bir durum taknmakta kanmaktadrlar. Telif edici gr iki noktada zetlenebilir2S;
~tt:
1- ada dnyann temel elimesinin sosyalizm-kapillilll!llli
talizm arasnda olduunu hakl olarak ileri sren birinci gr, te yandan amzn en nemli gereini, yani milli
kurtulu savalarnn varm olduu yeni bir aamayla emperyalistlerin uykusunu kardn yeterince deerlendir
memektedir. Gene bu gr, emperyalist blokun ba jandarmas, Amerika'nn on yldr nc Dnyaya kar resmen
Trk sol literatrnde
olarak bilinen
harp ilan etmekte ok ynl korkun bir sava yrtmekte olduunu MDD'clar
"Milli Demokratik Devrim"
tezleri Mihri Belli'nin
grmezlikten gelmese bile, dnyann bu blgesinde Amerikan empe- kontrolnde kan "Trk
dergisinde yaylma
ryalistlerinin neden bylesine korkun bir savaa atlm olduunu, te- Solu"
ortam buluyordu
mel elimesinin altnda yeterince aklayamamakta, gereki a
dan bilimsel tabana oturtamamaktadr. Temel elimenin sosyalizm ve
kapitalizm arasnda olduunu hakl olarak savunan bu gr, te yandan temel elimedeki eliik ynlerin, kendi gelime sreleri iinde
ulam olduu yeni aamay grmekle beraber, bunu hem teorik hem
de pratik dzeyde yeterince deerlendirip, devrimci zmlemeyi yapamamaktadr. Temel elimenin byle bir durumda oportnizme
kaymadan nasl zlecei karanlkta kalmaktadr. Emperyalizmle birlikte yaama ve bar iinde yararak temel elimeye zm yolu bulma teorisi bu karanln rn olmakta, temel elimenin zm k
maza girmektedir. Birinci gr savunanlarn kabul etmedikleri
nemli noktalardan biri de ite bu kmazdr.
2- ada dnyann temel elimesinin, sosyalizm -kapitalizm
arasndaki deil, nc Dnya ile emperyalizm arasnda olduunu
savunan ikinci tez, bir yandan amzn en nemli gereine hakl olarak parman basarken, te yandan parmann altndaki gerei, amzn temel elimesi sanmaktadr. Yani temel elimenin nc
Dnya ile, emperyalizm arasnda olduunu iddia etmektedir. Ayrca,
sosyalizm-kapitalizm temel elimesini reddeden ve bylece byk bir
yanlg iine den, fakat bunun yannda amzn en nemli gerei
ne isabetle parman basarken, bir baka hataya den ikinci tezin savunucular; emperyalizme kar savaan glerin gerek yerlerini ve
deerlerini hesaplama meselesinde ciddi bir yanllk yapmaktadrlar.
Sosyalist blokun ve gelimi kapitalist lkeler proleteryasnn ve demokratik glerin deerini kmsemekte, te yandan nc dnya
halklarnn gcn ise abartmaktadr. Birinci gr savunanlar da
ayn hatay tersinden ilemektedirler.

4 36 J Aclan

Saylgan
Trk Solu'nun (M. Belli

ekoslavakya'nn igaline

kw Mehmef Ali Aybar'n

TIP igibi, fransz Komnisf
Partisi ve lfalyan Kamnisf
Partisi de favr alacak,
bunun sonucu Maskova'dan
bamsz yeni bir "sal
hareke!" dalgas
yaylacaktr

Kliinin)

Stratejisi

Her iki tezi, yukardaki zetle deerlendiren T.K.P.'nin

Trkiye' deki klii yle bir sonuca varmaktadr:
"u dnemde Trkiye' de birok gelime sreleri vardr
ve he gelime sreci, kendi iinde elimeler ihtiva etmektedir. Tek szle Trkiye, eitli elimelerin kaynat karmak bir btndr. Bu karmak btnde kaynaan elimeler
arasnda elbette bir temel elime vardr. Ve bu temel eli
me, smrenlerle smrlenler arasndadr. Ve bu elime
nin smrlenler lehine zlmesiyle, Trkiye sosyalizme
geecektir. Temel elimenin zlmesi iin objektif ve subjektif artlar yeterli olmaktan uzaktr. Bu bakmdan devrimci
glerin nndeki strateji; Sosyalist devrim stratejisi deil, ulusal Demokratik Devrim stratejisidir ... "29.

"Milli Demokratik Devrim" Manifetosu

"Trk Solu" dergisinin 53. saysnda ek eklinde verilmi olan
"Milli Demokratik Devrim" manifestosu (32 sayfadr), Trkiye'nin emperyalist dnya sistemi iinde, smrlen lkeler safnda geri bir tarm
lkesi olduuna deinmekte; yirmi yl aan burjuva parlamentarizminin, 1960 - 1961 dnemi hari, emperyalizme en yakn rgtlerin iini
kolaylatrd ifade edilmektedir.
Manifesto, bat lkelerinin emperyalist smr dzenini srdrmek iin kurulduunu iddia ettii NATO'ya, Trkiye'nin dahil olmasn yermekte Amerikan slerinin, kopacak nkleer bir savata Trkiye'yi birinci hedef haline getireceini ileri srmektedir. amz sosyalist devrim ve Milli Kurtulu devrimleri adr. Bir lkede devrimci
gelimede, emekilerin siyasi iktidarnn kurulmas sadece sosyalist
devrim dorultusunda ileriye doru bir admdr. Emeki iktidar hemen her zaman iktidarnn ilk dneminde, lkenin bamszln gerekletirme ve feodal kalntlar temizleme gibi sosyalist devrimin deil, demokratik devrimin grevlerini yerine getirir. Klasik sosyalist literatrde ounlukla kullanlan "Burjuva Demokratik Devrim" deyimi
bugnn artlarna pek uymamaktadr. Anti-feodal ve anti-emperyalist devrim iin "Milli Demokratik Devrim" daha uygun bir terimdir.
Temel slogan "Tam bamsz ve gerekten demokratik Trkiye" slogandr. Ban zmn yemek isteyen ba yabani bitkilerden arndr
maldr. Milli Demokratik Devrim snf karlar, Trkiye'nin emperyalist sistem iinde smrlen baml bir lke olarak varln srdrmesinde olan, emperyalizmin yerli ortaklar durumundaki ibirliki
sermayaye, feodal aalara, gayri milli snfa kardr. Devrimci gler
ise, Trkiye proleteryas nderliinde, milli burjuvazi, kk burjuva-

Trkiye'de Sol Hareketler 1437

zi, aydn, brokrat snf ve rencilerden mteekkildir. Strateji milli demokratik devrimdir. Hedef tam bamsz ve gerekten demokratik Trkiye'dir.

TP'nin Stratejisi
TP'nin temsil ettii stratejiyi iki dnemde mtalaa et-

mek zorunluu vardr.

dnem; ve sonras.

ekoslavakya'nn igalinden

nceki

ekoslavakya'nn galinden nceki Dnem

Milli burjuvazinin nclnde, Trkiye bamszlk
mcadelesini yapmtr. Geirilen tecrbeler unu gstermi
tir ki, Trkiye' de milli burjuva devlet bamszlndan tavizler vererek gnmze kadar gelmitir. Trkiye kendine zg artlar dolays
ile bir yana braklsa dahi, antiemperyalist ve anti feodal mcadelenin
mutlaka burjuvazinin nclnde yrtlmesi gerekir diye bir iddia
yoktur. Anti-emperyalist mcadele, her az gelimi toplumun iinde
bulunduu tarihsel gelime artlarna, snf ilikileri ve kuvvetlerine ve
sosyalist hareketin etkinliine baldr29. Trkiye'de milli' bamszlk
tan yana, ikinci Milli Kurtulu hareketine yetenekli bir milli burjuvazi
yoktur. Trkiye geri bir memleket deildir. Memleketimizde gl bir
sosyalist hareketin ncln yapabilecek hacimde bir ii snf vardr30. Trkiye, Milli Demokratik Devrim denen safhay geni lde tamamlamtr31. Milli' burjuvazi tam bamsz deildir. Yabanc sermaye ve komprador snfla kucak kucaadr. Sosyalist dnm ancak
emeki snfnn arln koyduu organizasyonda emeki - aydn i
birlii ile olur. Yeryznde emeki snfn smremeyecek tek g
emeki snfnn kendisidir32.
"Sosyalizmin Trkiye'ye zg tarih koullar iindeki uygulan
na ve bu koullarla, bu koullar iindeki uygulann teoride deerlen
dirilmesinden meydana gelen Trkiye'ye zg sosyalist - teori-eylem
sistemine, Trkiye Sosyalizmi ad veriyoruz( .. ) Trkiye' de sosyalizme
alelade uygulan zelliklerinden tede bir nitelik kazandrmaktadr
(Anayasann varl)33. Trkiye sosyalizmi, teori ve eylem olarak Trkiye i Partisinin milli bamszlk, emeki halkmzn horlanma ve
smrlmeden kurtarlmas, anayasann eksiksiz tastamam uygulanmas yolunda be yldr vermekte olduu mcadele ile kurulmaktadr.
Trkiye sosyalizmi olu halindedir( ... ) Gerekten ikinci byk kongremiz ikinci milli kurtulu mcadelesinin sosyalizm iin mcadeleden
ayr tutulamayacan kesinlikle ifade etmitir (... ) Bu vesileyle, Milli
Kurtulu mcadelesi hakkndaki baz grlerin yanll da (Yn dergisini temsil eden gruba dokunuyor Aybar) ortaya konmu olacaktr.

Mehmet Ali Aybar, siyasi

hayat boyunca hrriyeti
sosyalizmi savunurken,
dier yandan Sovyetler
Birliini byk devlet
psikoloiisi tamakla tenkid
eden nadir sol liderlerden
biri olmutur

4 38 / Aclan

Sovyetler Birlii'nin
sosyalist lkeleri koruma
adna Macaristan ve
ekoslavakya'y igali

dnya sol hareketlerinde

tepkinin tesinde
bamszlk bir yol
izlemelerine yol aacaktr

Saylgan

Millf kurtulu mcadeleleri anti-emperyalist bir mcadelenin

ba.3anya ulaabilmesi emperyalizmin yurt iindeki ortaklar
na kar da mcadele yrtlmesine baldr. Birinci millf
kurtulu savamzda bu nokta ak olarak grlm, gerek
Birinci Byk Millet Meclisi, gerekse Atatrk, savan emperyalizme ve kapitalizme kar olduunu ilan etmilerdir. Fakat gerekte kapitalizm ve feodalizm artklar ile mcadele
edilmedii iin, yani mcadele sosyalist adan yrtlmedii iin, zaferden krk yl sonra, ikinci bir kurtulu sava
vermek durumuna dm bulunuyoruz (... ) Gnmzde
emperyalizme kar sava sosyalizm iin mcadeleden ayrt
etmek mmkn deildir. (... ) Millf kurtulu mcadelesi sosyalizm iin mcadele ile birlikte yrtlr demek, phesiz millf kurtulu mcadelesini yalnz sosyalistlerin yrtecei anlamna gelmez.
Millf kurtulu mcadelesi emperyalizme kar olan btn kuvvetlerin
Milli Bir Cephe kurmalar eklinde yrtlecektir. Fakat bu mcadele
esnasnda emeki halk kitleleri sosyalizm iin, kkl dnmler iin
de mcadele ettiklerini bileceklerdir. Millf kurtulu mcadelesi, sosyalist bir partinin demokratik nclnde yrtlecektir( .... ) Milli kurtulu mcadelesini emperyalizme kar ve Trkiye'nin tarihi artlar
iinde Amerikan emperyalizmine kar bir mcadelenin baarsn sadece politik planda tutmak mcadeleye katlacak Milli Cephe'nin snf
sal karakterini grmezlikten gelmek, hele bu mcadeleye sosyalist bir
karakter vermekten kanmak son derece byk bir hatadr( ... ) kinci
milli kurtulu mcadelemiz, sosyalist teorinin nda ve sosyalist
Trkiye i Partisinin demokratik nclnde yrtlecektir. (... )
Antiemperyalist mcadelede Milli Cephe'yi en geni ller iinde tutmak endiesi, mcadelenin sosyalist karakterini ihmal etmemize yol
aacak olursa, hi kimsenin phesi olmasn, ikinci millf kurtulu mcadelemizi zafere ulatrmak mmkn olmayacaktr. Millf kurtulu
mcadelesi millf burjuvazinin -ki bizde yoktur- veya ara tabakalarn
nclnde yrtlrse, (.... ) emperyalizmle yeniden ilikiler kurduklar grlmektedir .. Baz sosyalist evrelerin savunduu "ibirliki
demokrasi" teorisinin yanl bir teori olduu Trkiye rneinden sonra Gana ve Endonezya olaylarndan sonra da meydana kmtr. kin
ci byk kongremiz sosyalizmin halka ramen tepeden inme yntemlerle kurulmayacan kesinlikle ifade etmitir (... ) nk sosyalizm,
sadece bir ekonomi tekniinden ibaret deildir. Sosyalizm her eyden
nce halkn dnya gr, halkn felsefesi, halkn politik ideolojisidir.
Halkmz sosyalizmi benimsemeye hazrdr (... ) Maya tutmutur. Bu
gerei bilmezlikten gelenler hata iindedirler. Sosyalizm tepeden inme kurulamaz. Halkmz bunu asla kabul etmez( ... ) Millf Kurtulu m-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 439

cadelesi olsun, sosyalizm iin mcadele olsun, ancak bilimsel bir teorinin, yani sosyalist retinin nda yrtlp baarya ulatrlabilir.
(... ) Ara tabakalara, karlarn sosyalizmle elimediini, ama tersine
ara tabakalarn ancak sosyalist bir dzende insanca yaama artlarna
kavuacaklarn ak ve seik olarak belirtmemiz gerekiyor( .. .)"

22

Austos

1968' den

Sonras

ekoslavakya'nm igalinden sonra, Mehmet Ali Aybar'n Sovyetleri knamas, giderek Sovyet rejimini sert bir ekilde eletirmesi; "Trkiye sosyalizmi"ni, "gler yzl sosyalizm"e dntrerek, halkn
oyu ile iktidara gelip, halkn oyuyla iktidardan gideceini burjuva demokratik kurumlarn muhalefet partilerinin muhafaza edileceini ifadesi; TP dndaki Mihri Belli klii ile; TP iindeki Moskovac gurubu
Aybar'm ahsnda kyc bir muhalefete sevk etti. Kongre'de, gerek
Mihri Belli fraksiyonu, gerekse Moskovac'lar Aybar' destekleyen sendikaclarn ve doulu delegelerin oylaryla kesin bir yenilgiye urad
larsa da; kongre bakan etin Altan' m "Akam" da kongrede ertesi
Aybar ve arkadalarm sulamas34 ortal yeniden kartrn.

ekoslovakya'nn galinden (21Austos1968)

TP III. Genel Kongresi'ne Kadar
ekoslovakya'nm igali Trk Solu'nun altn stne getirmiti. Ve
her ey, Mehmet Ali Aybar'm 22 Austos 1968 tarihinde basma verdii beyanatla balad. Mehmet Ali Aybar yle diyordu:
"Varova Pakt yesi ekoslavakya'nm, mttefikleri Sovyet Rusya ile Polonya, Macaristan, Bulgaristan ve Dou Almanya'nn saldr
sna uram olmas yurdumuzda ve dnyada hakl bir infial uyandr
mtr. Sovyet Rusya'nn bu saldr hareketini, ek yneticilerinin ve
halknn kukularn bertaraf edecek bir anlama ve uzlamaya varld
zehabn vererek, sinsice hazrlayp anszn tatbik mevkiine koymu
olmas bu infialin iddetini daha da artrmtr. "Kar ihtilal" yalanma,
ek yneticileri tarafndan davet edildikleri yalan eklenmitir.
Dou Blokunu tekil eden devletlerle, Sovyet Rusya arasnda her
birinin tarihlerinden gelen derin farklar vardr. Orta Avrupa halklar
tepeden inmece ithal mal bir sosyalizm tecrbesini kabul etmeyeceklerini, sosyalizmi kendi artlarna gre uygulamak istediklerini, muhtelif vesilelerle gstermilerdir. Bu istekler her seferinde Sovyet tanklarnn mdahalesi ile bastrlmtr. ekoslavakya, stelik bunlarn endstrice en gelimi olan ve tketimci retime en dnk olup da Comecom'un snrlarndan en ok rahatszlk duyamdr. Nihayet ekoslavakya, Varova pakt iinde daha hr, daha bamsz bir duruma ka-

440 1 Aclan

Sovyetler Birlii' ne 2.
Dnya Sava hediyesi
olorok verilen Polonya
souk sava yllar boyunca
batllar tarafndan

komnizm korkusunun
sembol olorok

kullanlacaktr

Saylgan

vumak meylini de gstermitir. Sovyet Yneticileri ise, Stalin devrinin kr itaatini, sosyalist dayanma ve birliin tek
art olarak grmeye alm kiilerdir. ekoslavakya facias
btn faktrlerin tesiri ile patlak vermitir ...
ekoslavakya olaylar askeri bloklarn kk yeleri
iin, asl tehlikenin blokun lideri durumunda bulunan gl
mttefiklerinden geldiini ve gerekte kk devletler bamszlklarn bu bloklara girdikleri anda kaybettiklerini r
plak ortaya koymutur. "Ortak Savunma" kavram askeri
ittifaklarn kk devletler iin, gerekte byk devletin
karlarnn bir tabii olarak sz konusu olmaktadr. Ve byle
olduu iin de kk devletlere askeri ittifaklarn ileri karakolu olmak gibi nankr ve gerek gvenlik ve bamszlklar ile ba
damayan bir rol dmektedir35.
ek faciasnn ortaya serdii ikinci bir gerek de, bamszln
sosyalizmin vazgeilmez bir unsuru olduudur. Milletler, kendi sosyalizmlerini, kendi imkanlar ile ve milli bamszlklarna kskanlkla
sarlarak kuracaklardr"36.

Mehmet Ali Aybar, bu ilk beyanatndan sonra, ayn grleri ankaya le Kongresi ile, Ankara l Kongresinde gelitirdi. Ankara l Kongresindeki u szleri, barda taran damla oldu;
ekoslovakya'nn Sovyetler Birlii ve dier Varova Pakt yelerince igali bir gerginlik yaratmt. Mesela, Romanya ve Yugoslavya
Sovyet tehdidi altnda bulunduklarn ileri srdler ve olaan st
tedbirler aldlar. Ve batnn sosyalist, komnist partileri de ekoslovakya'nn igalini yerdiler. Avrupa'nn komnist ve emeki partileri,
ekoslovakya'y bir bat saldrsnn tehdit etmedii sonucuna vard
lar. Ayn sonuca biz de katlyoruz! Durum, Sovyetlerin iddia ettii gibi deildir .. .37.
Trkiye' de Milli kurtulu mcadelesi ayn zamanda sosyalizm
iin mcadeledir. nce bamsz Trkiye, sonra sosyalizm diyenler
var. Milli mcadelenin, sosyalist mcadeleden nce yrtlmesi gerektiini bir teorik zorunlulukmu gibi syleyenler var. Sosyalist literatre baklrsa bunlarn sylediklerine rastlanr, bizim sylediklerimize ise pek rastlanmaz. Sosyalist literatrde yazl her eyin bizim iin
doru olmad inancndayz. Trkiye garip bir lkedir. Sosyalizmin
tatl, gler yzn halka gstermeliyiz. 1969 seimlerinde meclise hi
olmazsa on milletvekili sokup bir gurup kurmalyz. Dnyada ilk kurulan sosyalist lkenin despotik, totaliter ve ceberrut olmas, tm insanlk iin bir talihsizliktir. Sosyalizm, ilk kurulan devlete beeri despotik bir idare olmaktan teye gidemedi. Sosyalist demokrasiye ok
uzak kald. Bolevik Partisi merkeziyeti, despotik bir biimde alt.

Trkiye' de Sol Hareketler 1441

Ve iktidara gelince devleti de ayn ekle soktu. Yani despotik, totaliter

ve ceberrut bir devlet! Ekonomik smryle despotluk bir madalyonun iki yz gibidir. Sosyalist demokrasi ilemedi mi baar sadece
teknolojik olur. Bugnk Sovyet yneticileri, mlkiyetlerine sahip olmasalar bile, arlk Rusya'sndaki gibi retim aralarn tahakkmlerinde tutuyorlar. Bunun sebebi, emeki sosyalizmin anlatlanlarn tam
tersi olduunu anlatacaz. Ve de biz, insana saygl bir sosyalist partiyiz. Tahakkmn kalkmas, emeki snflarn ynetime katlmalar ve
yneticilerin seimle ibalarna gelmesiyle mmkndr. Gzel bir rnek vermek isterim: Kylere gittiimiz zaman bize soruyorlar: "Toprak reformu yapacak msnz?" cevap veriyoruz: "Yapacaz, Aann
ve hazinenin fazla topran datacaz." Halkmz aaya parann
denip denmeyeceini soruyor hemen. Dikkat edin arkadalar, kar
nzda bulunduumuz u asil halkn vicdanna bir kulak verin. Bu halkmzn kendisini yllarca smrm aaya kar bile ne kadar adaletli
ve insafl olduunu gsteriyor.
TP' in btn reformlar ve kuraca demokratik iktidar, insana saygldr ve hrriyetidir. Biz "Trkiye Sosyalizmi"nin bu ynn halkmza iyice anlatacaz. Sosyalist teori hrriyeti bir teoridir. Marks'n
yabanclama teorisi hrriyet teorisidir. Marks emek ile sermaye arasndaki elikiyi ngiltere' de inceledi. Sosyalist aamann bu iki snfn
mcadelesi sonunda kurulacan iddia etti. Marks, sosyalizmin ngil
tere' de kurulacan syledi ve bu cmlenin altn izdi, ama gerekle
medi. Sonra Lenin, ii snfna kyl snf'l da katt. Ama devrimi, i
iler, kyller ve askerler gerekletirdi.
"Uygulamada sosyalizmler eitlidir. Rusyadaki sosyalizmle Kbadaki sosyalizm, Vietnamdaki sosyalizmle Kuzey Karedeki sosyalizm bambakadr. Ama indeki sosyalizm hibirine benzemez. Sosyalizm en geni
fikirlerin tartld bir rejimdir. Sosyalizmde her ey tartlacaktr. Tart
may snrlandrdnz m orada bilimden bahsedilemez. Byle bir toplum
cehennemden farkszdr. Sovyetler Birliinde bu byle oldu. Sovyetler Birliinde tm ceberrut tatbikat bilim adna yapld! Bu lkede, dil alimlerinin fikirleri yllarca yasakland. Stalin'in "Marksizm ve Dil" kitabna bir
baknz. ok bilimsel gibi grnyor ama yanltr! Morgan'n fikirleri yasakland. Sebebi de genler dardan etkilenmezler, demi. Bu yasaklanmann sebebi de Marksizmde bir etki tepki teorisinin oluu imi. Bilim adna
sanatlarn da yasaklanmasna gidildi. lim adna politik alanda fetva vermek tehlikelidir. Sosyalizmde kabeler yoktur."
Aybar'n bu fikirlerine ilk tepki "Trk Solu" Dergisinde belirdi. Bilindii gibi, Mihri Belli ynetimindeki bu komnist fraksiyon Aybar ve
arkadalarnn 1962'den beri muhalifi ve tenkitisi idi. "Trk Solu"na
gre "Sosyalistler yerine gre ilkelere bal kalarak, sevimsiz ve ask

44 2 Aclan

Saylgan
suratl

Sovyetler Birlii'nin tavr

sadece SSCB (KP)'yi deil
yerel komnist partilerin
varln da sorgulayacakt.
Szn gelii Fransz
komnist partisine bal
Cesaire partiden istifa
edecek Fransz
komnistlerinin tepkisini
ekecekti (Cesaire 2008
Austos' unda Martinik'te
lmtr)

grnmeyi ilkeleri ineyerek sevimli ve gler yzl

olmaya tercih ederler"38 idi. "Trk Solu" Aybar'n Sovyetler'i
eletirmesini de hazmedemiyor yle diyordu:
"( ... ) Aybar'n konumasnn en ilgin ynlerinden biri de
Ekim Devrimine ve onu yapanlara nefretle saldrmasdr. Batl
oportnistlere ve gerici demagoglara zg olan bu davran
Sosyalistten vazgetik, azck milli' duygusu olan bir Trk'e yakmaz. Ekim devrimi ezeli dmanmz arln ykln sa
lamtr. Yerine kurulan ilk sosyalist lkenin devrimci iktidar
bizim milll kurtulu savamzda biricik kara gn dostumuz olmutur. Ekim Devrimi dounun ezilen halklarnn, emeki y
nlarnn asrlar boyu sren uyuukluuna son veren ve onlar
dnya emperyalizmine kar mcadeleye ynelten nemli bi;: tarihi etken
olmutur ...... "39
Sosyalizm hrriyetidir, ama kar devrimci fikirleri savunma
hrriyeti bizim sosyalizmimizde yoktur. Aybar'n "Trkiye Sosyalizmi!" dedii ey kimi evrelere pek ok eyler vaat ediyor. Aybar'a gre hrriyetsiz bir sosyalizm cehennemden farkszdr. Buna gre yllar
dr tekrarlanan "Kzl Cehennemden Nasl Katm" tefrikalarna inanmak gerek.
Artk maskeler dmtr. Byk kongrenin yaklat u gnlerde TP tabannn gerekten devrimci ve sosyalist znn parti iindeki arln duyurmas zaman gelmitir. Parti iindeki gerek sosyalistlerin, TP'e kendi devrimci damgalarn vurma zaman gelmitir ... "
l ve ile kongrelerindeki bu beyanlar ile Aybar ilkin "Trk Solu"nun goist baz evrelerin ifadesine gre Trokist lideri, Mihri Belli
ve kadrosunu, sonra da TP iindeki Moskovac gurubunu temsil eden
Sadun Aren, Behice Boran, aban Erik, Minnetullah Haydarolu, Dr.
Nihat Sargn' sinirlendirdi. Oysa, Aybar'n sunduu grler, komnist tezlerin dnda deildi. Aybar, ilkbahar genlik ayaklanmalarn
dan ve son olarak ekoslavakya'nn Sovyetler ve drt Varova Pakt
ye devletinin igalinden sonra beliren Komnist Partiler arasndaki
blnmelerde, Waldeck Rochet liderliindeki Fransz Komnist Partisi
ile Longo liderliindeki talyan Komnist Partisinin grlerini ve tezlerini gelitirmekteydi. Gerek talyan, gerekse Fransz Komnist partileri ekoslavakya'nn igalinden sonra Moskova'y sinirlendirmi;
Waldeck Rochet ve Longo gibi liderleri tasfiye iin Moskova, Roma ve
Paris'te faaliyete gemiti. Fransz Komnist Partisi'nin Moskova'ya
hcumlarn nlemek amac ile Thorez'in milletvekili dul kars Madam
Vermesch, tatilini geirmekte olduu Rusya'dan Paris'e komu ve
"Moskova'nn tenkit edilemeyeceini" savunmutu. Fransz Komnist
Partisi aldr etmeyince madam Vermersch partiden istifa etmiti. Tho-

Trkiye'de Sol Hareketler 1443

rez'in dul kars, bundan ncede defa partiye istifasn vermi fakat
kabul edilmemiti. Son istifasn Waldeck Rochet memnuniyetle onaylad. Aybar'n baz kimseleri yanltan; acaba TP Bah tipi sosyalist bir
parti mi oluyor hkmne vardran tutumu, gerekte talyan ve Fransz
Komnist partilerinin grlerini benimsemesinden baka bir anlam tamyordu. Aybar TP'i Bat komnist partilerine benzetmek istiyordu.
Sovyet Rusya'nn ekoslavakya'nn igalinden sonra parti d komnistlerin yan sra, parti ii Moskovac solcular da Aybar'n Moskova'y tenkidlerine kar ktlar. Aybar, Sovyet Rusya'y tenkid ederek,
bilimsel sosyalizmden sapm, hrriyeti, gler yzl sosyalizm deyimleri ile, sosyalizmin tekliine glge drmt. Ayrca Aybar,
sosyalizmi, dnya lsnde paralayan hainlerin kitaplarn partililere tavsiye etmiti. III. Genel Kongresinden sonra TP, Yalova lesi yaynlad bir bildiri de Aybar' yle suluyordu:
"Bir hain olan Prudon ve Kautsky'yi kendisine nder edinmi olan ve
onlar daha ziyade okumak gerektiini savunan ve tleyen kiinin sosyalizme ve Trk proleteryasna hizmet iinde olmadklarn aka sylemeli ve partiyi bu gibilerden temizlemeliyiz. Kardeler, Peyami Safa 176
eit sosyalizm olduunu bir kitabnda yazmt. 177. eidini Aybar icat
etti. Aybar'n samimiyetsizlii ortaya kmtr".
Aybar'n Moskova'y tenkid etmesi komnist terminolojisinde
"sapma" kelimesi ile ifadesini buluyordu.
Aybar'n "sapma"s, Zeki Batmar'n, Trkiye Komnist Partisine
ald mutemet adam Sadun Aren'i harekete geirdi. Aren, durumu
ilk defa Zeki Batmar'n yeeni ile evli ve Batmar ailesinin damad,
Dr. Nihat Sargn'a at. Behice Boran' da aralarna alarak bir toplant
yaptlar. Durumu Aybar'a duyurmak istediler. Behice Boran, Aybar'la
daha evvel aras ak olduu iin gr:meye katlmad.. Aybar, kendilerini souk karlad, bunlar benim "60 yllk mrmn bir sentezidir.
Ak salarmn tecrbeleridir" dedi ve kendilerini geri evirdi40. Bunun
zerine, Sadun Aren durumu Merkez ynetim kuruluna aksettirecei
ni syledi. 16 Ekim 1968 gn TP Merkez Yrtme Kurulunda Aybar'n sosyalizm anlay ve stratejisi deitirilmesinin grlmesi
iin Behice Boran, Sadun Aren, aban Erik, Nihat Sargn, Minnetullah
Haydarolu beli bir takrir vererek konuyu gndeme aldrdlar 41 . Burada uzun tartmalar oldu. Aybar bee kar, yedi oyla itimat ald.
Takrir sahipleri konuyu yaklamakta olan Byk Kongre'ye getireceklerini bildirdiler. Bunun zerine Aybar ald bir kararla, TP Genel Ynetim Kurulunu (41',ler Meclisi) toplantya ard. Drt gnlk toplantdan sonra, "beler"in davran knanarak red edilmitir. Bylelikle Aybar' n gr, kongre ncesinden, ynetim kurulunca tesCil edilmi oldu. Bu toplantda "Beler" Aybar' ihanetle sulamlar; Aybar

4441 Aclan

Saylgan

konumasn

teyple de tesbit ettirerek, sosyalist lkelerdeki halkn hrsz ederek, Anayasa'nn kendi temsil ettii sosyalizmden gayrsn kabul etmediini bildirmitir. Boran, bu atmada,
kah Sadun Aren'i, kah Aybar' tutmu; "Beler" bunun zerine B. Boran' kendi guruplarndan tasfiye ederek III. Genel Kongrede listelerine almamlardr.
etin Altan, kulisler dnda kalr grnm, her iki gurubun uzlamas tavsiyesinde bulunmutur. Aybar bunun zerine etin Altan' a, kendi dorultusuna gelmeyi tavsiye etmi fakat Altan, merebi
ne uygun bir ekilde kongre ertesinde, "Akam" daki stununda ilk
provokasyonunu gerekletirecektir42.
riyetsizliinden

TP III. Genel Kongresi

TP III. Genel Kongresi, 9 Kasm 1968 gn "Selim Srr Tarcan

Spor Salonu"nda topland. Kongre baladnda Sadun Aren ve arkadalar salonun solunda; Mehmet Ali Aybar, yannda sendikaclar ve
doulu delegelerin lideri Dr. Tark Ziya Ekinci olduu halde salonun
sanda yer aldlar. Kulis, karlkl sulamalarla doluydu. Taraftarlardan birbirlerini "Rusu", "Komnist", "revizyonist", "Amerikanc"
olarak suluyorlard. Aren, Amerikallara evini kiraya veren "polis"ti.
Aybar'da, batllarn "ajan" idi. Bu ortam iinde etin Altan, kongre
bakanlna seildi. Karlkl sulamalardan sonra, seimlere geilmi; Aybar'n listesi ounlukla genel ynetim kuruluna seilerek, Aybar nc defa olarak TP'e Genel Bakan olmutu.

Sonu
Kongrenin ardndan konuyla ilgili "Yn" dergisinin yaynlad ilk
"Bildiri", derginin birinci saysnda yaynlanm ve geni bir imza kampanyasna geilmiti. Genellikle "Bildiri"yi imzalayanlar iiler olmayp,
bir ksm tabii senatrlerden, entellektellerden, TP ileri gelenlerinden,
eski komnist partisi mensuplarndan mteekkil aydnlar idi. Bundan
nceki dnem TP' in kurulu gnlerine tesadf eden ve fikirlerin ilk defa oluturulduu, "nc" gazetesindeki tartmalardr. TKP iindeki
strateji farklar ve teklifleri, "nc" de yaynlanm olmakla beraber, arada krc, sulayc, snrlanm farklar gze arpmaktadr. Sorumluluu
m kendisi ile bir konumamzda rendiimiz lhami Soysal'n yklendiini ifade ettii "Bildiri", "nc"nn gelitirdii teorileri Trkiye'rin
artlarna gre yeniden terkibi mahiyetinde idi.
1963 Belediye seimlerine kadar TP bir varlk gsterememitir.
Fakat bu arada "Yn" dergisi genellikle Doan Avcolu imzas ile bilhassa nn'nn ve CHP'nin nder kadrosunda emperyalizmle sava-

Trkiye' de Sol Hareketler 1445

mak iin bir "Milli Kurtulu Cephesi" programnn teorik almalar

na balanmt. Bu cephe program "Yn" Dergisinin 12 Eyll 1962 tarihli 39. saysnda yaynlanmtr. Bu tarihe gelene kadar "Yn" mensuplarnn bir ksm TP'lilerin, bir ksm CHP mensubunun 22 ubat
lar diye anlan ihtilalcilerle eitli temaslar bilinmektedir.
"Yn" dergisinin bildirisi srasnda Doan A vcolu ve gurubunun TKP. ncleri ile temaslar olup olmad malUm deildir. yle
zannedilir ki, bu tarihe kadar TKP'nin liderlik iddiasnda olan Trkiye' deki mmessili Mihri Belli ve evresi, TP ile ve bilhassa onun nder kadrosu ile temasta idi. "Yn" Dergisinin yaynlad "Milli Kurtulu Cephesi" programndan sonra TP evresinden gelen mtereddit
tepkiler dikkati eker. Mesela olaylarn olgunlat daha ileri bir dnemde (1 Nisan 1964) "Milli Kurtulu Cephesi" mensuplarnn tertipledikleri gericilikle Sava" toplantsna TP aktif olarak katlmamtr.
TP Mart 1965 tarihinde yaynlanan Mehmet Ali Aybar imzal bir
arda "Yn" dergisinin paralelinde MLL CEPHE kurulmas gerektiini ileri srmtr43. Bu dnem seimler arifesine girildii iin TP
ve Aybar'n sola doru ani bir dndr. Ekim 1965 milletvekili ve
senatr seimlerinden hemen sonra ayrlk iki gurup arasnda ba gsterdi. Doan A vcolu bu temeldeki ayrln ilk iaretini esasen 15
Ekim 1965 tarihli "Yn" dergisinin 133. saysnda vermiti. Bu yazda
Avcolu TP'in seim mitinglerinde kyl ve iiden ziyade hariciyecilerin, planlamaclarn, sosyete dedikodularnda ismi geen gzel hanmlarn bol sayda bulunduunu ifade ile TP'in "poplizm-Narodnik" yani 1860'larn "Halklk" kmaz iinde bulunduunu ifade
ediyordu. Tartmalara TP'in verdii yar resmi cevap, etin Altan'n
kalemi ile 21Mart1966 tarihinde" Akam" gazetesinde "Teori" balk
l yaz ile olmutu.
Mihri Belli'nin "Yn" dergisi ile ilgisinin ne zaman baladma
l1m deildir. Ancak, Yakup Demir'in, Trk basnnda Zeki Batmar
olduu anlalmasndan sonra, E. Tfeki imzas ile yazlar "Yn" de
ayn gnlerde balamtr. Yine, Doan Avcolu, Roger Garaudy'den
E. Tfeki (Mihri Belli) ile birlikte "slamiyet ve Sosyalizm" kitabn
tercme etmilerdir.
Aralk 1966 tarihinde "Olay" dergisinde Aybar'a kar Dr. Hikmet
Kvlcml da fikirler serdetmitir. Ve bu tarihten sonra Kvlcml gurubunun, Mihri Belli ve Reat Fuat'la daha yakn ilikileri balamtr.
Mihri Belli'nin, tabii senatrlerden Sami Kk Suphi Karaman,
Kamil Karaveliolu, Mucip Atakl ile temaslarnn 22 ubat olaylarn
dan sonra muhtemelen "Yn" dergisi mensuplar ve evket Sreyya
Aydemir aracl ile saland evket Sreyya Aydemir'in bu senatrlerle yakn ilikisi sebebiyle karine oh,rak kabul edilebilir.
0

4461 Aclan

Saylgan

Yakup Demir'in Zeki Batmar olarak demaske edilmesinden sonra, E. Tfeki (Mihri Belli) "Yn" dergisinin 159. saysnda Zeki Bat
mar' arlatanlk ve dardan provokasyon yapmakla itham etti.
Bu dnem iinde TP'te kpr balar kurmak isteyen Mihri Belli
gurubuna kar, "Yn" dergisinin 4 Kasm 1966 tarih ve 188. saysnda
kan u szler -ki yaynndan ok evvel sylenmiti- Mehmet Ali Aybar' a ait olup, Mihri Belli gurubunu ileden karmaya yetmiti:
"Bizce eski sosyalist Partiler hata ve sevaplaryla devirlerini kapatmlardr. Bunlar memleketimizin, bugne gre ok deiik olan artlar
iinde faaliyet gstermilerdir. Baarlar da, baarszlklar da artk maziye mal olmutur. Trkiye i Partisini bir sosyalist kurulu olarak bumaziye organik ekilde balamaya almak nasl yersiz bir gayretse; partimizi artk maziye mal olmu hareketlerin yeniden denenebilecei bir ortam
saymakta,. bo bir hayaldir. Byle bir hevese kaplanlar olursa hevesleri
kursaklarnda kalgcaktr. Dostun dmann bunu byle bilmesini isteriz"
Bu beyana Mihri Belli'nin sa kolu mesabesinde olan Erdoan Baar-Berktay, yine "Yn" dergisinin 11Kasm1966 tarih ve 189. saysn
da "artk yeter" balkl bir yazyla cevap verdi, Aybar'n bu szlerinin,
savclka ihbar telakki edilmesi lazm geldiini belirtti.

Mihri Belli'nin Cephe Teekklleri Kurmas

Karsnda TP ve Reaksiyonlar
Mihri Belli TKP'nin nderliinde kk burjuva brokrat snfn
da aralarna alan Cephe faaliyeti stratejisinin uygulanmasna 29 Nisan
1968'den nce "Devrimici G Birlii- Dev G" tekilatn kurmakla
giriti. TP iinde Aybar, Mihri'nin bu faaliyetine kar idi. Fakat TP'e
bal FKF Bakan Dou Perinek ve arkadalarnn 29 Nisan 1968 tarihli mitinge katlmalarn nleyemedi. FKF' den Dou Perinek ve arkadalarn tasfiye edip, yerine kendi yaknlarn getirdi. Fakat bu tasfiye Amerikan Donanmasnn stanbul'u ziyareti srasnda FKF mensuplarnn gsterilere katlmasn nleyemedi. TP iindeki Mehmet
Ali Aybar hizbi, ayn gnlerde Beyazt Meydannda bir miting tertip
ederek Mihri Belli'nin eylemini krmak ve ksteklemek istedi.
TP' den ilk olarak Mihri Belli taraftar olan 13 kii; bilahare 75 kii
ihra edildi.
Mihri Belli, Dev-G'ten sonra "Demokratik Devrim Dernei",
"sizlik ve Pahallkla Mcadele Dernei" gibi cephe teekkllerini arkadalarna kurdurdu.
TP'teki tasfiyeler bu parti mensuplarnn, genlik ve doktrine
edilmi komnist gurubunu tedirgin etmekle birlikte, 21 Austos
1968'e gelinceye kadar Aybar'a kar muhalefete gemediler.
TP iindeki Moskovac gurubun, Aybar'n tasfiyelerini sukltla

Trkiye' de Sol Hareketler\ 44 7

karlamalarnn

gerek nedeni u idi. Esasta mcadele strateji farkll

gibi grlmesine ramen, TKP'si liderliinin etrafnda yaplyordu.
Yani kavga, Mihri Belli ile Zeki Batmar arasndayd. Zeki Batmar'n
yurt dnda oluu ve kendisini Moskova'ya kabul ettirmesi, "Bizim
Radyo" yaynlarnda isim zikretmeden Mihri Belli'nin provokatrlnden sz edilmesi; TP iinde Sadun Aren, Dr. Nihat Sargn, Behice
Boran'n iine gelmekteydi. nk bu her ahsta Zeki Batmar'n
TP'i kontrol eden mutemetleriydi.
21Austos1968 tarihinden sonra Mehmet Ali Aybar'n, TP Genel
dare kuruluna danmadan ekoslovakya'nn igalini knamas; ankaya le kongresinde Sovyetler Birlii'ne ar hcumlarda bulunmas
Mihri Belli iin bir frsat oldu ve Mihri Belli, Moskovaca liderliini tescil ettirecek ekilde harekete geerek, ekoslovakya igalini tasvip eder
mahiyette neriyata giriti.

21

Austos

1968' den Sonraki Durum

ekoslovakya'nn igali,

Mihri Belli ile Zeki Batmar' ayn paralelde birletirdi. TP iinde ayn gnlerde Sadun Aren, Nihat Sargn,
Behice Boran, Minnetullah Haydarolu, aban Erik, Aybar'a itimatsz
lklarn belirttiler. Aybar'n genel idare heyetini toplayp, alt saatlik
izahndan sonra, Sadun Aren'in muhalefette kalmasna ramen, Behice Boran ve Nihat Sargn sert bir dnle Aybar'a itimat oyu verdiler.
Bununda nedeni Zeki Batmar mutemetlerinin TP'in kontroln elden karmak istemeyileridir.
"Trk Solu"nun 51. saysnda, Mihri Belli son itimat oyundan sonra Aybar'a iddetle hcuma geerek, Aren'in pheli ahsiyetine dei
nerek kendi kendini tenkide davet etti. Bu tarihe kadar Behice Boran' a
da hcum eden Mihri Belli, nedense "Trk Solu"nun mezkur saysn
dan Behice Boran'a en ufak bir hcumda bulunmad.
ekoslovakya'nn igalinden sonra perde gerisinde Mihri Belli'nin
bulunduu "Aydnlk" dergisinin 1 Kasm' da kaca ilan, Mihri Belli'ye alan itimat kredisinin bir belgesidir. Aydnlk" dergisi tetkik
edildiinde grlecektir ki, Moskova'nn TKP'ye verdii taktik ve stratejide bir deiiklik vardr.
Anlaldna gre Mihri Belli faaliyetleriri:in vard tehlikeli doruk DEV-G'e bal tabii senatrler aracl ile vuku bulduu muhtemel Hava ve Deniz Harb Okulu olaylardr.
"ANT" dergisinin Aybar' destekler grnmesine ramen Doan
zgden'in ve daha baz kiilerin Mihri Belli stratejisine yatknl gze arpmaktadr.
_
TKP' nin 1920'lerden sonra organ olan "Aydnlk" dergisi 1 Kasm 1968 tarihinde yeniden kmaya balamtr. Dergide, "Aydnlk
/1

4481 Aclan

Saylgan

grlerini aklyor

-Dnya Trkiye ve Devrimci Mcadele- ada

Dnya artlarnn Tahlili" balkl yaz TKP' nin Mihri Belli kliinin
manifestosu nitelii tayordu. 31 sayfay kapsayan bu yaz baz hususlar akla kavuturmaktadr. yle ki;
a. TKP bu manifestonun aklad gereklerden sonra legaliteyle,
illegaliteyi birletirecek ekilde taazzuv ehnitir;
b. TKP bu dergide, Mihri Belli liderliindeki btn komnist guruplar temsil ettii inancn alamaktadr.
Hi phesiz "Aydnlk" dergisi Mihri Belli kliinin yeniden teki
latlandrd Trkiye Komnist Partisinin yayn organ; zetini verdii
miz makale de Mihri Belli liderliindeki TKP'nin manifestosudur. Makalenin anatomik rgs, ideolojik taktik ve stratejisi konusunda tespit
ettii hususlar, herhangi bir derginin mstakbel proram mahiyetinde
olmayp, muhtemel siyasi bir yeralt rgtnn tespit edilmi prora
mdr.

a. Anatomik rg
nce ada dnya artlar tahlil edilmekte ve marksist literatrde zellikle disiplinli komnist rgtlerin terminolojilerinde yer alan
kavramlarla militan bir tasnif ve ema ortaya konmaktadr. Manifestonun zellikle zerinde durduu ana kavram, Lenin'in tanmlarna uygun olarak ele alnm emperyalizmdir. Daha sonra "dnyamzdaki
drt belli bal elime" ayn terminolojik snrlar iinde saptanmakta
ve sonra ayr bir balkla sosyalizm-kapitalizm elimesinin izahna geilmektedir. Bu blmde, manifesto dnya komnist partileri hakkn
da ayrlmalara da deinmekte; ekoslovak olaylarn, Tito'yu Moskova ve Pekin sulamalarna e terkiplerle sulamaktadr. Bu yeni manifesto, in ve Sovyet tezlerini mmkn olduu lde tarafsz verir grnmektedir. Ancak, daha sonraki fikirleri ile, in ve Sovyetler Birlii
karsnda TKP' nin bu yeni fraksiyonu kesin bir durum taknmamak
la birlikte, eylemde verdii taktik ve strateji ile in tezini benimser grnmektedir.
Manifestonun, dnya sisteminin atma alanlar konusunda ileri
srd fikirler ile, bilhassa Bat Almanya, ekoslovakya, Yugoslavya'ya hcumlar Moskova ve Pekin grlerinin bir sentezi mahiyetini
almaktadr.
Aklamada "kapitalist-emperyalist lkelerde proletarya-burjuvazi elimesi" zerinde de durularak, Bat Avrupa Komnist partileri,
zellikle Fransz Komnist Partisi iddetle sulanmaktadr.
Bilindii gibi Fransz Komnist Partisi, son ekoslovak olaylarna
kadar Sovyetlerle ayn paralelde bulunmu, ancak, ekoslovakya istilasn takbih etmesi ile Sovyet Rusya ile eliki haline dmtr. Ma-

Trkiye' de Sol HarekeLler 1449

nifestonun buradaki hassasiyeti, eskiden beri Pekin'in deerlendirme

lerine tpatp uymakta; ekoslovakya'nn igalinden sonra da Sovyetlerle ayn boyutlarda birlemektedir.
Manifestonun "Ezilen Uluslar ve Emperyalizm Arasndaki eli
me" balkl blm Asya, Afrika, Latin Amerika lkelerinin ihtilalci
hareketlerine deindikten sonra, Trkiye'nin kendi alarndan kar
yol olarak grdkleri "Milli Demokratik Devrim"e atflarda bulunmakta ve bu hareketin proletaryann ideolojik ve rgtsel nderliin
de yrtlecei ileri srlmektedir.
"Emperyalistler Aras elime" blm ABD, ortak pazar, EFTA'
nn tahlilleri yaplmakta, Fransa'nn dokuz yz milyon dolarlk stoku
altna evirmesine nemle ve militan llerle yer verilmektedir. Trkiye'nin artlarnn tahliline kadar gelen bu anatomik rgtsel ema,
manifestonun esas arlna giri mahiyetindedir. Osmanl feodalitesi, kapitalizm ve emperyalizm ilikileri tahlili ile Jn Trk hareketlerinden milli kurhllu mcadelesine ve Kemalist reformlara, ibirliki ittifakn canlanna, 27 Mays 1960 hareketine geildikten sonra, devrimci mcadelemiz bal ile TKP' nin taktik ve stratejisi saptanmaktadr.
Bu strateji, "Milli Demokratik Devrim" kavram iinde terkip edilmekte; ve bundan sonra taktik sorunlara "Emperyalizmin deolojik hrac",
"Proletaryann ncl", "Snf Bilinci, Snf Mcadelesi inde Geliir" balklar altnda geilmektedir.

b. deolojik rg
1. Strateji: Milli Demokratik Devrimdir. Bu strateji, yalnz in hattna bal komnist partilerin mal deildir. Sovyetler Birlii, in ile
ayn zdelik iinde, Kuzey Afrika'da Orta-Dou'da, Vietnam'da bu
stratejiyi teori ve eylem olarak benimsemekte, yardm tevik ve propaganda gc ile bu lke halklarn kkrtmaktadr. Bu tez Sovyet ideologu G. Mirsky tarafndan ilenmektedir. Sovyetler Birlii kendi milli
karlar nedeni ile Gney Amerika' da yrtlen bu stratejiyi baltalamaya kadar varan hareketlere girimektedir. Nitekim, in' in ve Gney
Amerika komnistlerinin ihtilalci gurubunun hiddetini eken nokta
budur. Ayrca, Sovyetler Birlii Batl Avrupa komnist partilerine itidal yolunu tavsiye etmektedir. Bunun da nedeni, Sovyetler Birliinin
Batyla ve zellikle Amerika Birleik Devletleri lkeleriyle olan ilikile
rinde aranmaldr. Manifesto'da stratejinin gerekesi Marks'a ve Lenin' e kadar uzanarak yaplmasyla esasen sosyalizme de varlaca
nerilmektedir. Ancak, bu manifesto Troki'den bu yana sre gelmi
tartmalardan baka bir yenilik getirmemekte, proletaryann nclnde milli demokratik devrimin kk burjuvaziyi de aralarna almakla hareketin g kazanacan saptamaktadr. TKP.'nin mevcut

450 1 Aclan

Saylgan

dokmanlarna

gre, kk burjuvazi, birka eski Milli Birlik Komitesi yesi ve baz talebe teekkllerinden bakas deildir. Trkiye'de
birok devrimler (1876 - 1960) daima kk burjuva sivil brokrat ve
asker ibirlii ile salandndan, TKP.':Un Mihri Belli liderliindeki
fraksiyonu da ayn gelenei srdrmek istemekte acele bir darbe ile iktidar almay tasarlamaktadr.

2. Strateji: Bunu madde madde sralarsak, elimize kk bir direktif listesi geecektir. yle ki:
- eitli meslek guruplarnn ve rencilerin reform taleplerini yaygnlatrp, milli devrimci nitelie ulatrmak;
- Amerikan filolarnn kara sularmz kirletmelerini, Amerikan
bahriyelilerinin topraklarmz inemelerini mitinglerle, yn hareketleri ile telin etmek;
- Emperyalizmin at isizlik ve pahallk yarasn gsterilerle,
toplantlarla ynlara anlatmak;
- ilerimizin demokratik haklar ve sosyal adalet iin giritikleri
mcadeleleri sonuna kadar desteklemek ve bu mcadeleleri demokratik devrim izgisine getirmek;
- Yabanc mallarna, yabanc irketlere, yabanc sermayeli veya
onunla ibirlii eden bankalara, milli kaynaklarmzn yabanclara pe
ke ekilmesine kar milli hareketler dzenlemek;
- Emperyalizmin silahl rgt ve Amerikan tekellerinin yurdumuzdaki bekisi NATO'ya kar yryler, mitingler dzenlemek;
- Emperyalizmin unutturduu yerli mal kullanma ilkesini canlandrp yabanc mallar boykot etmek;
- Emperyalizmin kltrel istilasna halkmz oyalamaya ve afyonlamaya ynelen ideolojik aralarla mcadele etmek.
1951 Ekim'inde T.K.P.'nin illegal tekilat hkmete datlmtr.
Ancak 1961'den sonra legal ve illegal veheleriyle ve harici bro kuruluu ile bu tekilat su yzndedir. Tekilat olarak Aybar klii, Mihri
Belli grubuna "Yer altc", "Tepeden inmeci" gibi sfatlar yaktrmak
la esasen bir ihbar motifi tamaktadr. M. Ali Aybar' sulayan Mihri
Belli, "Trk Solu"nun muhtelif saylarnda bunu belirtmi, 5 Kasm
1968 tarihli ayn derginin 51. saysnn son sayfasnda Aybar konusunda yle demitir.
"( ... )Partinin dardan ynetilmesine kar olduu bahanesiyle bu
ayrm krklerse, dpedz ihbar nitelii tayan byle bir iddia ile
TP'in en bilinli, en fedakar.. (... )"
Mihri Belli'nin yaknlarndan Erdoan Berktay (Baar) 11 Kasm
1966'da "YN" dergisinin 189. saysnn 6. sayfasnda Aybar' da muhbirlikle sulamaktadr.
Bu haliyle baz fraksiyonlara blnm olsa da, Trk Solunun or-

Trkiye' de Sol Hareketler 1451

bir dkm kmaktadr:

a- TP Zeki Batmar fraksiyonu: Sadun Aren, Behice Boran, Dr.
Nihat Sargn, aban Erik, Minnetullah Haydarolu,
b- Trkiye dahilindeki Mihri Belli ve Dr. Hikmet Kvlcml liderliindeki Zeki Batmar'a muhalif TKP fraksiyonu,*
c- TKP'nin Zeki Batmar (Yakup Demir) nderliindeki harici
brosu; (Moskova' da)
d- Mehmet Ali Aybar, sendikaclar ve doulu grup. (Dr. Tark Ziya Ekinci).
Fakat zellikle, Aybar'n hem Mihri Belli, hem de 21 Austos
1968'e kadar ibirlii yapt Moskovac guruba kar kmasnn nedenleri zerinde durmak lazmdr. Aybar' da btn sloganlarnda klasik terminolojilerden ayr dnmemektedir. Ancak, dierlerinden fark, Trkiye'nin artlarn deerlendirmelerde, Trk halknn baz zelliklerini gzden uzak tutmamaktadr. Trk halk atavik hareketleri ile
Rus emperyalizminin karsndadr. Halk deyimi ile, komnizm, bol
evizm, hatta marksist sosyalizm, moskofluktur. Moskof, Trk'n tarih
boyunca ezeli ve ebedi dmandr. Asya'daki Trk devletlerini yutan
"Moskof" emperyalizmidir. Osmanl mparatorluunun yklnda birinci derecede rol oynayan devlet Rusya'dr. Son olarak 1945 yllarn
da, dou illerimizi isteyen Boazlarda hak talep eden gene ayn Rusya' dr. Milli Kurtulu savamz srasnda "Yardm" bahanesi ile Bol
evik Rusya'nn Anadolu'daki faaliyetleri, Tokat Mebusu Nazm Bey,
Mustafa Suphi, Yeil Ordu, Halk tirakiyun Frkas aracl ile giriti
i oyunlar, T.B.M.M.'ni, Mustafa Kemal'i elmelemek istemeleri, Trk
halknn olduu kadar Mehmet Ali Aybar'n da malumudur.

taya

ksa

4521 Aclan

Saylgan

Birinci Blm Dipnotlar

1- "Yeni a", Derg., Eyll, 1965, Prag, Nr. 9. Yakup Demir'in Makalesi.
2- Mete Tuncay, Trkiye' de Sol Akmlar, II. Basm, s, 177, Ankara, 1967
3- Mete Tuncay, a.g.e. s, 57
4- . Sreyya - S. Celal, "Lenin ve Leninizm", s, 42,Aydnlk Klliyat, 1923
5- "Yn" Derg., 11Ocak1967, Nr. 198, s, 6
6- Jakond ile Siyau - Taranta Babu'ya Mektuplar, Toplu II. Basm, "Notlar ve
Varyantlar", erif Hulusi, s, 163, 1965
7- . Sreyya, nklap ve Kadro, s, 129 - 138
8- Arolov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar, stanbul, 1967.
9- Nizamettin Nazif Tepedelenliolu, "Yeni stanbul", 26 Kasm 1968.
10-. Yeni a, Derg., Kasm-Aralk, Nr. 11-12, 1964, Prag, s, 648-651, (TKP merkez komitesi bildirisi), S. 651.
11- Bknz. "28 - 29 Kanunsani 1921 Karadeniz Kylarnda Paralanan Mustafa
Suphi ve Yoldalarnn kinci Yldnmleri", Moskova, 1923.
12- Bknz., . Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, 1959.
13- Fethi Tevetolu, Trkiye' de Komnist ve Sosyalist Faaliyetleri. s, 551, Ankara, 1967
14- Dr. efik Hsn Demer'in Moskova'ya gnderdii rapor.
15- Yeni Gazete, 13 Nisan 1967, Kazm Al, fa Ediyorum, S. 5.
16- Mihri Belli, TKP ve ileri genlik Birlii davalar ile ilgili yayna cevap - Savc konutu sz sanndr, Ankara, 1967.
17- bid. s, 24.
18- 953- 17 sayl "ddianame", Ank. Garnizon K. Tmg. Mithat Akakoca ad
na hazrlayan, Hakim Alb. Halil ler.
19- "Yeni a" Derg., ilavesi, Prag, 1966, "Dava ve Mdafa". Bu bror 1954
durumasnda Parti Sekreteri olarak Zeki Batmar'm yapt mdafaanamedir.
20- Bu bildiri iin Bknz. 31 Ocak 1967 - 1ubat1968 tarihli 31 - 32 sayl "Bizim
Radyo" Blteni., Bildiri tarihi: 28 Ocak 1968
21- Bknz. 4ubat1968 tarihli 35 No.lu Bltende "Gnn en nemli politik Belgesi" balkl yorum.
22- evki Akit, "Polis armak", "Sosyalist" Dergisi, 13 Temmuz 1967
23- evki Akit," A. Dino ve Yanltmaca", "Trk Solu", 11Haziran1968. Nr. 30
24- evki Akit, "Dino'ya Zorunlu bir cevap Daha", "Trk Solu", 9 Temmuz
1968, Nr. 34
25- bid. s, 3., b) Bknz. Yusuf Ahskal, Bir varm, Yine var - Trkiye' de Sosyalizmin Gelimesi, s, 125-6, stanbul, 1967, Abidin Dino'nun ngiliz sempatizanl konusunda u satrlar yer alyor:
" ... te ngiltere'nin bu siyasetini sezemeyen baz kiiler ngilizlere kar bir
sempati beslemeye baladlar. Bunlarn arasnda 'Ses'in ilk saylarnda birlikte yrttmz Abidin Dino geliyordu ... Suphi Tahan 'Ses'e maddi
yardm yapacan sylyordu ... Fakat sonradan anladma gre yardm
da, sada solda ar ur ettii muazzam parada ngilizlerin yukarda szn

Trkiye'de Sol Hareketler\ 453

ettiim parasyd...

Abidin Dino'nun Paris'te kalp durmas, Suphi'nin busefil hayata gz yummasndan ileri gelse gerekir. .. ", Trk Solu, Derg., Mehmet
M. Mimolu,
"Abidin Dino'ya - Paris"
" ... kinci Dnya Sava artlarn hatrlarsnz: Sava dnda Trkiye' de yabanc casuslar cirit oynuyordu. stanbul'un Bey')lu'nda gelii gzel bir ta
atsaydnz o gnlerde biri Alman, biri Rus, biri ngiliz, biri Amerikan olmak
zere ufak tefekleri saymyorum drt yabanc ajana arpard tanz. te
byle bir ortamda, sanat yan ar basan kimi sosyalizan unsurlarn, ngi
liz Enteligence Service'i ajanlaryla fazla sk fk ilikiler kurmalarn yadr
gamak ve bu yzden de, uyarmalarda bulunmak yanl deerlendirme sayl
mamaldr kansndaym.

Sonra Biritish Council denen ngiliz emperyalizminin rgtnden yararlar

salamay ayn biimde ho grmemek de yanl bir tutum olamaz ... "
26- Yaar Kemal, "Abidin Dino'ya Mektup", 9 Temmuz 1968, "Ant", S. 5
27- Sovyet in Grleri; Pekin - Moskova atmas, Nr. 3, Ankara 1967
28- M. Anadol, "Trkiye' de Antiemperyalist Savan Stratejisi", Mart, 1968
29- bid. s, 127 - 128
30- Behice Boran, Dnm Dergisi, 1Ocak1967
31- Sadun Aren, Dnm, Derg., 15 Aralk 1966
32- bid.
33- etin Altan, Akam, 3 Ekim 1967
34- Dnm, 1Aralk1966, Nr. 8
35- etin Altan, "Bir Yl Erken Oldu", "Akam", 11Kasm1968; "Bu yneticiler Seimi Kazanamaz", . Altan, "Akam", 15 Kasm 1968; "nsan Hi Sebebsiz Kzar m?", . Altan," Akam", 17 Kasm 1968; "Sosyalist Akm ok Genileyebilir", etin Altan, "Akam", 18 Kasm 1968; "Asl Aybar' hra Etmek Gerekmektedir", etin Altan, "Akam", 22 Kasm 1968.
36- Ant, 27 Austos 1967, Nr. 87.
37- Trk Solu, Nr. 49. 22 Ekim 1968. Ersan Olga, "TP Tabanndan gelen ses:
Opportunizme dur diyelim."
38- bid.
39- bid. Ayrca Bknz., Cumhuriyet, 14 Ekim 1968
40- Akam, Tanju Clzolu, 23 Kasm 1968. "TP' deki olaylarn i yz".
41-bid.

42- Bknz. Akam, etin Altan "Bir Yl Erken Oldu", 14 Kasm 1968.
43- Bknz., Sosyal Adalet Derg., Nr.,12

Blm

Soldaki atlaklar

(1927-1966)

Trk Sollarnda Revizyonizmden htilalci Sosyalizme

Dnya sosyalist hareketlerinde blnme, XIX. yzylda ii hareketlerinin siyasi alanda boy gstermesi ile balar. Birinci Enternasyonalden sonra teekkl eden kinci Enternasyonalin blnmesi ile kurulan nc Enternasyonal; Rus Sosyal Demokrat Partisinin blnmesinden doan Menevikler-Bolevikler grubu; Jean Jaures'nin lmyle blnen Fransz Sosyalist Partisinin sol grubunun Fransz Komnist
Partisini tekil etmeleri; talya' daki Unionlarn sol kanadnn meydana
getirdii ngiliz Komnist Partisi ve dierlerinin blnlerin tipik rnekleridir.
Siyasi Partilerde blnme, yalnz sol partilerin kaderi deil, sac
partilerin, ortac partilerin, ortann solu ve sa partilerinin de kaderidir.
Bizde, tilaf Frkas mensuplarnn pek ou ttihad ve Terakki Fr
kasndan kopmu kimselerdi. Yakn tarihimizde Cumhuriyet Halk
Partisinden ayrlanlarn Demokrat Partiyi kurduklar gibi, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinden ayrlan Blkba ve grubunun Millet
Partisini meydana getirmeleri; Demokrat Partiden ayrlanlarn, Kyl
ve bir de Hrriyet Partilerini tekil etmeleri daha dn denecek kadar
ksa bir zaman nce meydana gelmi siyasi dalgalanmalardr.
Trkiye Sollar da, balangcndan gnmze kadar eitli blnmeler gurup !amalar tekil etmilerdir. 1910'da, 1919' da stanbul' da
tiraki Hilmi'nin tekil ettii "Osmanl Sosyalist Frkas" ile, bu frkann
Paris tekilatnn kurucusu Refik Nevzad'n ksa bir sre sonra tiraki
Hilmi' den ayrlmas, uzun yllar kinci Enternasyonal ile mnasebetlerini srdrmesi; keza 1919 mtareke stanbul'unda Dr. efik Hsn
(Demer), Ethem Nejat, Namk smail, Vehbi (Sandal), Ahmet Akif ve
Sadrettin Celal (Antel)'in kurduklar "Trkiye i ve ifti Sosyalist
Frkas"nn, tiraki Himi'nin "Osmanl Sosyalist Frkas"n dman
ilan etmeleri; keza "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" mensuplar-

456 j Aclan

Saylgan

nn

Millf Kurtulu savan destekleyenler-desteklemeyenler gruplarna

her siyasi dalgalanmada tesadf edilebilen olaylardr.
Sol hareketlerin, illegal safhalarnda dahi, baz blnmeler olmu
tur. Legal safhadaki, bundan nceki blnme bir Esad Adil Mstecaplolu'nun harcanmasna yol am, Dr. efik Hsn Demer'in tekil
ettii "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi" (1946), Esad Adil'in
"Trkiye Sosyalist Partisi"ni sol hareketler iinde tecrit ederek, doma
dan lmne sebep olmutur.
Gnmzdeki blnme ise, btn normlar ile teekkl etmemekle birlikte, vardr ve zamann artlarnn deimesi ile klasik sollar,
kendilerine milliyeti diyen sollar kadar etkili olmamakta ve Trk siyasi hayatnda kendilerini tecrit etme tehlikesi ile babaa bulunmaktadr. Biz bu kk etdmzde, sol blnnn ksa ve ematik bir
aratrmasn yapmay denedik. Amacmz, mmkn olduu lde
objektif kalmakt. Bilhassa sol cephede, kendi ifadeleri ile blnmenin,
dnden bugne geirdii safhalar belgelemek istedik. Yalnz, yerli solun, kanuni sebeplerle, mmkn olduu kadar uluslararas bloklardan
birine ballklarm kesinlikle ifadeden kandklarn da gz nnde
bulundurursak, aratrmamzda ne gibi glklerle karlatmz
kendiliinden meydana kacaktr.
ayrlmalar,

Gemie Bak

sonra bir hayli gelime gstermi sol cephenin, bugn arzettii blnmeleri zerinde durmak zaman gelmitir. Ancak,
gnmzn kavranlmas iin, gemie ksaca dokunmakta fayda vardr. Grlecektir ki, 1925'lerden balayan taktik ve strateji blnmeleri yaadmz artlarn gerei iinde mahiyet deitirmi gibi grnmesine ramen, ayniyetini muhafaza etmektedir.
Bilindii gibi, Trkiye'de Komnist Partisinin kurulu tarihi zerinde, solcular arasnda da anlamazlklar vardr. Bir ksm solcular bu
tarihi Dr. efik Hsn (Demer)'in mtarekede stanbul'da kurduu
"Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" ile balatmak eilimindedirler
(22 Eyll 1919). Bunlara gre 20 Temmuz 1918'de Mustafa Suphi'nin
Moskova' da tekil ettii "Trk Sol Sosyalistler" grubu olsun gene Mustafa Suphi'nin Baku "ark Milletleri Kungresi"nde gizli bir kararla"Trkiye Komnist Partisi"nin kurulduunu 1920'de iliin edii olsun, Trkiye Komnist Partisinin d tekilatlar olmaktan ileri gidemez. 7 Aralk 1920'de Ankara' da tekil edilen "Halk tirakiyun Frka
s" da Komnist Partisinin kuruluu deil, ancak bir ubenin aldr.
Mustafa Suphi'nin Baku' de tekil ettii Trk Komnist Partisinin tarihi de (10 Eyll 1920) kabul edilmemektedir. Son olarak Yakup Demir
-Trk Komnist Partisinin mesUl birinci sekreteri- partinin kuruluu
1960

ylndan

Trkiye'de Sol Hareketler\ 457

tarihi olarak 14 Temmuz 1920'yi gsteriyor.1 Yakup Demir'e

gre Trkiye gizli Komnist Partisi, Anadolu'daki oniki komnist tekilatn birlemesi sonunda kurulmutur. Partiyi
meydana getiren ana teekkller, Ankara' da tekil edilen
"Halk tirakiyun Frkas", stanbul'da Dr. efik Hsn
(Demer)'nn "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas" ve BakCdeki "grup"tur. Fakat biz bu etdmzde Trkiye Komnist Partisinin kurulu tarihini, Dr. efik Hsn' nn 22 Eyll
1919'da stanbul'da kurduu, ismi geen tekilatla balatma
taraftaryz. Zira o tarihten yaadmz gnlere kadar Komnist Partisi geleneini srdren kadro, Dr. efik Hsn
(Demer)'in kadrosu olmutur.
Dr. efik Hsn (Demer), Paris'te tp tahsilini yaparken Jeune
Turc (Gen Trk) idi. Fakat, Birinci Dnya savanda imparatorlukla
birlikte bal bulunduu hareketin ykldn grd. Fransa'da Jean
Jaures sosyalizminin etkisi altnda kald. Almanya' da ayn yllarda te
kil edilmi bulunan sosyalist gruplarla temaslar salayarak, mtareke
stanbul' una dndklerinde "Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas"n
tekil ettiler. Bu grup ilkleri "Komnist" deildir. Bir ksm frka mensubu "Milli Kurtulu Sava"n destekliyor, Sadrettin Celal (Antel) hizbine dahil dier bir ksm ise desteklemiyordu. Dr. efik Hsn (De
mer), ihtilalci sosyalizm yoluyla komnizmde karar kld. Fakat o zaman etrafndaki pek ok arkada kendisini yalnz braktlar. 1923 yl
na kadar, Dr. efik Hsn'nn (Demer) Komntern ile irtibat phe
lidir veya srekli deildir. Fakat 1923'ten sonra, evket Sreyya (Aydemir) ve arkadalarnn Rusya' dan stanbul'a gelii zerine bu temaslar
intizama girmi, 1925 tevfikatna kadar "Trkiye Gizli Komnist Partisi" Komntern seksiyonu olarak faaliyet gstermitir. Ancak, 1925'lerde balayan gr ayrlklar 1927 yllarnda patlak vermi, bu tarihten
sonra Dr. efik Hsn (Demer) Komnternin ve Moskova'nn en
muhtemet adam olarak gizli Komnist Partisi iinde geni bir tasfiye
hareketine girimitir. Partiden tasfiye edilenlerden Baytar Salih Hac
olu, Sovyet Konsolosluundan vize alarak Rusya'ya gitmi, 1930 yl
larna kadar bir kolhoz da veteriner olarak alm, fakat Dr. efik
Hsn' nn (Demer) kolu oraya kadar uzanarak, Baytar Salih Haco
lu 1930 ylnda bir tecrit kampnda Stalin tarafndan yok edilmitir.
Tasfiye edilen yalnz Baytar Salih Hacolu olmam, 1919'da Mustafa
Suphi'nin etrafnda toplanm olan yz kadar Trkiyeli komnist de,
Stalin tarafndan ldrtlmtr. Trkiyeden karlp ldrlenler
yannda, karlmaya teebbs edilen komnistler de vardr.
Bu kanl temizliin sebebi neydi?

Jean Jauses ismi, Gen

Osmanllardan, Jn
Trklere, Yahya Kemal' den,
Mustafa Suphi'ye kadar
Paris'te kalp da grmeden
dnmedikleri Fransz
topik sosyalisti tek isim
olarak anlacaktr

458 j Aclan

Saylgan
Revizyonizm Suu
1924

sinde

ylnda

Tekilat

gizli Komnist Partisinin Merkez KomiteSekreteri evket Sreyya (Aydemir) yle ya-

zyordu:

VE

Trk sol hareketi iinde,

politik oluum daha
balang aamasnda

adeta fraksiyonlarla
domu gibidir. Bunun ilk
isimleri orasnda evket

Sreyya Aydemir'in
ncln yapt

"Kadro" hareketi grnr

"Bize gelince; bizde imparatorluk zamannda memleketimizin hakikaten fena idare edilmesi, lzumsuz muharebeler, kapitlasyonlar memleketimizi bir yar mstemleke halinde brakm ve iktisaden inkiafmza mani olmutur. Btn bunlarn ve bilhassa harbi umumi ve Yunan harplerinin
tahribat neticesinde, imdi memleketimizdeki iktisadi seyir,
menfi bir seyridir. Yani, memleketimiz imdi bir sermaye terakkm devri yaamyor. Memleket umumi bir fakirleme
ve sefilleme halindedir. Bizde henz proleterya deil, isizler, ihtisasszlar, hlasa "lumpen proleterya" artyor. Nasl ki iktisadi inkiaf dediimiz hallerde, hakiki sanayi ve ticaret deil ihtikar (speklasyon)
hakim olmaktadr. Binaenaleyh bizde, ne sosyal demokrasi, ne de dier
ekil ktlevi hareketler iin lazm olan itimai zemin henz ve tabiat ile
teekkl etmemitir. Memleketin zengin, sermayedar, ileri bir hale gelmesi imdi gnn tarihi bir vazifesidir. Bu vazife ise, disiplinli ve mteekkil bir Cumhuriyet Partisine der. Cumhuriyetin idame ve muhafazas iin yaplacak her hareket, hatta ne kadar iddetli bile olsa
dorudur. Terakkiperverane ileri bir harekettir"2
Bu satrlarn ifade ettii mana, Trkiye Komnist Partisinin devrin tek partisi olan Cumhuriyet Halk Frkasna iltihak idi. Ayn yllar
da (20 Ocak 1924) in' de Kuomntang'n akdettii birinci kongreden
sonra in Komnist Partisi yaymlad bir memorandumla, aralarn
da Mao-e Tung ve Li-Ta-Chao bulunduu halde Kuomntang'a girdiler3. Keza Hindistan' da balarnda Benerci ve M.N. Roy'un bulunduu bir ksm komnist parti mensubu Hindistan Komnist Partisini
terk ederek, Hint Milli Partisi olan Kongre Partisi'ne dahil oldular. yle zannediliyor ki, Trkiye' deki "Revizyonist" hareket de nceden
planlanm, in, Hind ve Trk komnistleri mtereken hareket etmi
lerdi.
Trkiye Komnist Partisi iindeki 1927 temizliinden sonra,
1929'da revizyonistlerin birlemek istedikleri Cumhuriyet Halk Frka
s ve onun lideri Mustafa Kemal'e kar harp ilan ediyorlar ve vilayet
komitelerine u tamimi yolluyorlard4.

"Btn Dnya Amelesi

Birleiniz"

Trkiye Komnist Partisinin Vilayet Komitelerine gizli tamimi -Eskiehir ilan harbiTrkiye burjuvazisi, Cumhurreisinin az ile Eskiehir istasyonunda,

Trkiye' de Sol Hareketler 1459

TKP'ne harp ilan etti. Bu oktandr devam eden bir muharebenin
burjuva devletinin en yksek makam tarafndan resmen tasdiki
demektir.
Bir mddet evvel de Bavekil smet Paa, Mecliste syledii
bir nutukla, komnistlere taarruz etmiti. Mustafa Kemal Paa,
komnistlere uzun uzadya attktan sonra onlar, ordu kuvvetiyle tehdit etmi ve ilk defa olarak komnistlere kar, mcadelede
Trk amelesinden, kylsnden ve esnafndan yardm dilemi
tir. Demek oluyor ki, geen zaman zarfnda Trkiye Komnist
hareketi burjuva iin daha mhim bir tehlike haline gelmitir.
Bu iki hareket her eye ramen, hareketimizin inkiaf etmekte olduuna delildir. Trkiye Komnist hareketi; Trkiye
amelesinin hareketidir.
Trkiye Komnist Partisi, Trk amelesinin partisidir. Bu hareket ve bu
parti, Trkiye' de kyl ve fakir esnaf tabakalarnda menfaatlerini mdafaa
eden yegane kuvvettir. Mustafa Kemal Paa ve onun hkmeti; burjuva s
nfna zabitlerine ve polislerine dayanabilir.
Eskiehir nutkundan alacamz derse gelince:
Ameleler, kyller arasnda ve ordunun iinde almaya daha ziyade
ehemmiyet vermek, esnaf tabakalar ile temasmz daha ziyade sklatr
mak ve bu hususta, kyl, ordu ve esnaflar arasnda gizli neriyata byk
bir azimle balamak, balanan yerlerde ise devam etmektir.
Bundan baka, bu sahalarda zayf olan tekilat ilerini de kuvvetlendirmek icap eder.
Amele snf arasndaki mesaimiz, frkamzn esas faaliyeti olduu iin,
burada yaplacak iler malumdur. Bilhassa her sahadaki faaliyetimiz de, kitlelere "bugnk hkmetin ve Cumhurreisinin, burjuva mahiyetini 11 iyice
anlatmak lazmdr. Halk frkasnn, Halk Frkas hkmetinin, Byk Millet Meclisinin, Cumhurreisinin yzlerindeki maskeyi yrtmak ve btn bu
messese ve ahslarn nasl burjuva messesesi ve mmessilleri olduunu,
emeki snfna gstermek TKP' nin nnde duran en mhim meselelerindendir.
TKP, Trkiye burjuvasnn reisi, Trkiye amele, kyl ve esnafnn en
byk dman olan Mustafa Kemal Paa'nn resmi ilan harbini, byk bir
soukkanllkla karlar ve mcadelesine devam eder.
Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi

Trkiye Komnist Partisinin vilayetlere gnderdii gizli tamimin

ifade ettii anlam, yalnz Mustafa Kemal' e kar deil, ayn zamanda
Mustafa Kemal'le birlemek isteyen revizyonistlere de cevaptr. Daha
sonraki yllarda Nazm Hikmet "Benerci Kendini Niin ldrd"5
isimli eserinde, hem Hind revizyonistlerine, hem de Trk revizyonistlerinin lideri evket Sreyya'ya (Aydemir) alyordu. Hind revizyonizminin lideri iin Nazm Hikmet yle yazyordu:

TKP iinde ki,

revizyonizmin douunda
Trkiye'nin zel artlar
iinde, cumhuriyet
Trkiye'siyle, Mustafa
Kemal'in devrimlerinin
nemi olduka bykt

460 1 Aclan

Saylgan

"Roy Dranat, Benercinin eski bir kavga arkadayd. Fakat sonra,

galiba korktu, galiba sabr tkendi ve galiba ruhunu satp rahat bulmak frsatn ele geirdi. Kavgadan ayrld. imdi Roy Dranat, ngiliz
emperyalizminin emrinde sakalsz, pelerinsiz ve klsz rahatn arayan zavall, mustarip bir Fausttur".
Trk revizyonizminin lideri evket Sreyya (Aydemir) iin de Nazm Hikmet yle diyordu.
"Yalnz unu hatrlatmak isterim ki, Benerci emperyalizmi ve emperyalizmle mcadeleyi neo-Hitlerist sosyal Faist -Sinyor- von ev
ket Sreyya Bey gibi anlamyordu"6.
Trkiye Komnist Partisi, Trk revizyonistleri ve Cumhuriyet hkmeti karsnda snf kavgasna dayanan ve mnhasran ii snfnn
nderliinde bir diktatorya peinde gayret sarfederken, evket Sreyya' da (Aydemir) "nklap ve Kadro" eserinde T.K.P.'yi grnmeden
hedef alr, 1924'ten beri T.K.P.'nin iindeki revizyonist tezini aklyor
du7. evket Sreyya'ya gre, Trkiye' de kesif sanayi merkezleri olmad iin, bir snf sava dnlemezdi. Trkiye Milli Kurtulu savandan hareketle, sarsntsz bir ekilde sosyalist bir planlama ile "Snf
sz bir cemiyet" haline sokulabilirdi. 11 maddede zetledii tezini,s kitabnda "Milli Kurtulu Hareketlerinin Ana Prensipleri" bal altnda
toplamtr. yle diyordu:
1- Milli Kurtulu hareketleri, tarihi orijinleri itibar ile beynelmilel
bir tezadn, yani mstemlekeci memleketlerle, mstemlekeler ve yar
mstemlekeler arasndaki iktisadi ve siyasi tezadn birer neticesidir.
Bu tezad, tarih iinde meneini, bir taraftan makinelerin garp memleketlerinde sanayiye tatbikinden doan byk sanayi inklabnda, dier
taraftan bu sanayinin arzn mahdut noktalarna tekasf ve inhisar etmesi eklinde tecelli eden beynelmilel msavatszlktan alr.
2- Milli Kurtulu hareketlerinin mebde noktas beynelmilel bir tezad olduu gibi, gaye ve hedefi de bu beynelmilel tezadn, yani bir k
sm memleketlerin dier bir ksm memleketlere kar iktisadi ve hatta
siyasi tabiiyeti eklinde tecelli eden mstemlekecilik tezadnn hallidir.
Bu itibarla Milli Kurtulu hareketleri, gerek tarihi meneleri, gerek inkiaf istikametleri bakmndan cihan iinde bir tezad ve binaenaleyh
btn prensipleri kendi zatndan karlmas icabeden mstakil bir
beynelmilel bir davay temsil eder. Milli Kurtulu hareketleri, herhangi dier bir hareketin peyki, tabii veya rezervi olamaz.
3- Tarihi mahiyetleri itibariyle, Milli Kurtulu hareketleri, cihan iktisat vahdetini inhilal ettirmeye ve cihan iktisadiyatn tekil eden unsurlarn birer birer kendi kabuklar iinde ekilmeleri sureti ile, gittike iptidailemelerine mteveccih menfi ve irticai birer hareket deildir.
4- stihsal vastalariyle, teknie tahakkm tarz, yani istihsal m-

Trkiye'de Sol Hareketler 1461

nasebetleriyle, teknik arasndaki uygunsuzluk muasr cemiyette yaa

yan btn tezadlar ve bu meyanda mstemlekecilik tezadnn unsuru
aslisidir ... Millet iindeki iktisadi tezadlarn tasfiyesi bahsine gelince;
milletin ahenk ve insicam stnde menfi rol oynayan ve binnetice millet bnyesini - byk sanayi memleketlerinde grdmz gibi- keskin snf mcadelelerine buhranlara katastroflara ve nihayet btn millet bnyesinin inhilaline mahkum klan iktisadi menfaat mcadeleleri,
byk tekniin ve byk iktisat faaliyetlerinin babo inkiafnn neticesidir. Halbuki imdi Trkiye'de ... Mlkiyet mnasebetleri esasen
inkiaf etmi deildir. Henz reym halindedir. Bu memleketlerde
ileri teknik ve iktisat faaliyetleri ancak milletin, yani milletin ileri menfaatleri namna cemiyeti sevk ve idare eden planl bir iktisat devletiliinin, mlkiyet ve murakabesi altnda doar ve inkiaf edebilir.
5- Tekniin tekasf ve terakki etmi olduu byk sanayi memleketlerinde, en ba tezad temsil eden snf mcadelesi... stihsal vastalar stndeki mlkiyet miinasebetlerinin bir ihtilal ile tasfiyesine baldr.
6- Byk sanayinin mtekasif olduu memleketlerle sanayiden
mahrum ham maddesi ve ziraat memleketler arasndaki iktisadi ve
siyasitabiiyeti idame edecek bir itimai inklap, Milli Kurtulu hareketleri bakmndan menfi bir cemiyet hareketidir. Bize gre bugnn art
larna uygun progresist bir hareket ancak, bir taraftan millet iinde, dier taraftan milletler arasndaki tabiyet ve metbuiyet tezadlarn tasfiye edecek bir harekettir.
7- Milli Kurtulu hareketleri, nizam alemin bugnk arknda
mustarip btn milletlerin siyasi veya iktisadi haklar kayd ve art altna alnm btn memleketlerin mterek davasdr.
8- Bir Milli Kurtulu hareketi, ne mnhasran siyasi ne de mnhasran hukuki bir hadisedir. Bu hareket..."yeniden dou ve kurtulu"
hadisesidir. Bir inklaptr ... Levanten temaylleri, ksaca kt ve dar
bir mutavasstlk ve uzlaclk ruhunun (kompradorluun) milli mcadelede yeri olamaz. Bu davann pasif kombinezonlar, siyasi idareci
maslahatlar sokak veya diplomasi nmayileriyle kazanlacak hibir
taraf yoktur. Milli istiklale ancak, istiklal harbi ile varlr.
9- Milli Kurtulu hareketleri "Milletin, Millet" olarak istiklalini istihdaf eder ... snfi iarlara bu davada yer verilmemesi lazmdr ...
10- Muasr nizamn zaruri bir tezad olan Milli Kurtulu hareketleri .. mule ve kemale doru daimi bir ak ve bir istihale seyri iindedir.
Her millet yarn kendi eklini yerini kendi bnyesinden karacaktr.
11- Milli Kurtulu hareketlerinin tam ve hakiki mmessili Trkiyedir. Trk inklab, yalnz milli tarihimizin deil, btn beer tarihinin en nadir, en amil ve en manal hareketlerinden biridir ...
Btn Milli Kurtulu hareketleri, ana prensipleri itibar ile, ancak

462 / Aclan

Saylgan

Trk milli nklabnn arkasndan ve onun manevi r ve prensipleri stnde yryecektir ... Yeni millet tipini cihana Trk milleti verecektir"
evket Sreyya, revizyonizmi ve milliyetilii, bilindii gibi "Kadro" hareketini dourdu. evket Sreyya, Trkiye Komnist Partisine
gre, partideki reformcu ve snf mcadelesini nlemek isteyen tutumu yznden Trkiye Komnist Partisinden karlmt. Komnist
Partisine gre,"Kadro" hareketinin nazariyeciliini yapan evket Sreyya aa yukar "herey Trk burjuvazisinindir, snf mcadelesi
yok edilmeli" prensipleri ile, Trk emekisini, kaytsz artsz burjuvazinin smrmesine brakm oluyordu. Bu dnce ile emekinin btn tekilatlarn datp (yani Komnist Partisini kapatp), halk kitlelerini byk sermayenin ve emperyalizmin emrine veren Alman ve
talyan faizminin ideolojisi arasnda az ok yaknlk vard. Ksacas,
Trkiye Komnist Partisi, evket Sreyya ve arkadalarn faist ilan
edip, gnn modasna uymu, rahata ermiti.
Sonraki yllar, TKP iindeki revizyonist dalgalanmalar fazla sars
c olmad. Hatta TKP, 1946'da "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi" olarak legale knca Esat Adil Mstecaplolu'nun "Trkiye Sosyalist Partisi" fraksiyonunu ucuz atlatt. Dr. efik Hsn, Esat Adilci
grubu kolaylkla tecrit edebildi.
Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi iinde son byk at
ma 1946 tevkifat vesilesiyle, 1951 ylnda patlak verdi. Merkez Komitesi yelerinden Mihri Belli, Parti birinci sekreteri Dr. efik Hsn'y
(Demer) sert bir ekilde tenkit etti.9 Bu tenkitte revizyonizm taraftarl yoktu. Tenkidin balca amili, liderlik sava idi. Mihri Belli 1946 y
l tevfikatndaki baz ksknlkleri dile getirmiti. Dr. efik Hsn
Demer yal idi, lm halinde onun yerine lider olmay kuruyordu.
Bilindii gibi komnist hiyerarisinde, birinci sekreteri tenkit eden vaziyete hakim olursa lider olurdu. Bu toplantda TKP Merkez cra Komitesi Sekreteri Zeki Batmar uzlatrc rol oynamt. Keza 1951-1952
yl TKP tevkifatnda cezaevinde yrtlen Mihri Belli - Dr. efik
Hsn Zeki Batmar mcadelesi, Mihri Belli grubuna doru ar basarken, Sevim Tar'nn Mihri'ye yazd bir mektup ele geti. Bu mektupta Zeki Batmar ar bir dille tenkit ediliyordu1D. Mektubun ele
gemesi ile, TKP hakknda ileri srlen deliller kuvvet kazand. Mahkeme pek ok komnisti mahkum ederken, bu mektuba da atflar yapt. Tabiiki bu durum Mihri Belli'nin durumunu iyice sarst. Zeki Bat
mar yine n plana kt. Hapis cezasn doldurduktan sonra Rusya'ya,
oradan da Dou Alnanya ve Prag'a geti. Mihri Belli'yi bu yenilgi ister istemez Trk revizyonistleri ile ibirliine ittin.

Trkiye'de Sol Hareketler j 453

1960'tan Sonraki Blnme, Trk Revizyonizmi

zerinde Kzl in Etkisi ve Dier Solcular
Trk sollar arasndaki yeni blnme 20 Aralk 1961 gn "Yn"
dergisinin yaynlanmas ile meydana geldi. "Yn" dergisinin yaynla
d "Bildiri", ihtiva ettii fikirleri itibariyle islahat ve batc bir sosyalizmi savunuyordu: "Atatrk devrimleri ile ama edinilen ada
uygarlk seviyesine ulamann, eitim davasn sonulandrmann,
Trk demokrasisini yaatmann, sosyal adaleti gerekletirmenin ve
demokrasi rejimini salam temeller zerine oturtmann, ancak iktisadi'
alanda hzla kalknmakla, yani milli istihsal seviyesini hzla
ykseltmekte gstereceimiz baarya bal olduuna inan
yoruz. Atatrk devrimlerinin amac olan b;tJlamak, en geni anlam ile batnn istihsal seviyesine yaklatmz lde
gerekleebilir" diyen "Yncler", ksa zamanda, daha aradan , drt ay gemeden, demokratik ve batc bir sosyalist
grten, uzak dounun ihtilalci sosyalizmine sryorlard.
"Bildiri", ya ihtilalci sosyalizmi ilk nazarda kabul etmeyecek
bir ksm aydnlar uyutmak iin kaleme alnm, ya da bu
akmn yneticileri, gelenei kurulamam demokratik sosyalizmi kurmak isterlerken, klasik sollarn istilasna uraya
rak dejenere edilmilerdi. Bu bozulu, ahlaki bir gerileme deil, ideolojik zaaftan ileri geliyordu. 20 Aralk 1961 'de
Yn'n ilk saylarnda "Batllamak" iin istihsal seviyesinin artmas
n, eitim davasnn hallini ngrenler, birka yl sonra Pekin terminolojisi iinde yer alan kavramlar temsil edecekler ve Pekin'in taktik ve
stratejisinde uygulama alan bulan organizasyonlar tekil etmeye al
acaklardr. Ayn "Yn", demokrasinin alt yapsn kuvvetlendirmek
amac ile ortaya kt halde, belli bir sreden sonra parlamentoculuun faizme kacan savunmakta, adeta ihtilali ngrmekte idi. Son
saylarnda bal bulunduu beynelmilel sosyalist hatt dahi akla
makta saknca grmeyen "Yn" unlar yazmaktayd
"te yanda hi bilmediimiz bir in var. Amerika'ya ve Sovyetler Birlikafa tutan ve d yardmsz kalknma yoluna giren 700 milyon nfuslu
bir in. stelik teki az gelimi lkelere yardm veriyor ve tek bana atom
bombas yapyor. Liderlerinin Amerikan iddialarn destekleyen ateli nutuklarna ramen saldrgan bir lke olmasa gerek. in'li nfusun barnd, burnunun dibindeki ngiliz Hong-Kong'unu ve Portekiz Maco'sunu ele geirmek iin en ufak bir teebbste bulunmu deil. Ama grne gre kanl
maz sayd bir Amerikan saldrsn soukkanllkla beklemekte. Kurtulu
sava baarmz zerine gzlerini mit ve hayranlkla Mustafa Kemal'e eviren Mao'nun in'ini pein hkmleri brakarak tanmak zorundayz. Yn, bu
hususta stne den grevi yerine getirecektir. Yn 3. Dnyay, hayale yer
vermeden mitleri ve mitsizlikleri ile olduu gibi tantacaktr".1 2
i'ne

Trkiye sol hareketi iinde

revizyonist hareketin
oluumunda tpk Trkiye
gibi in' de sosyalist devrimi
gereklejtiren Kzl in
lideri Mao'nun tesiri gz
ard edilemezdi

4641 Aclan

Saylgan

"Yn'n 164. saysnda lhan Seluk yle diyordu: "in, nc

atom bombasn patlatt. Nkleer silahlanma yolunda ilerleyen inlilerin nmzdeki bir ka yl iinde ulaacaklar noktay imdiden hesaplayanlar "in meselesi"ni artk bambaka llerle ele almaktadrlar.
Vaktiyle "ark meselesi" gibi bir de "in meselesi" vard ve bat
kapitalizminin sofrasnda sk sk tartlrd. Zira in, smrgecilerin
itihasna sunulmu bir lke idi. Saldrlara, smrmeye, i savalara
ak bir lke .. inliler eski ve erefli tarihlerine ramen, hakaret gren,
onuru inenen bir ulus olmulard.
imdi her ey deimi. in, yeryznde sz sahibi bir kudret haline girmitir. Bamsz bir devlettir. 700 milyona yaklaan nfusu ve
adeta askeri disipline yakn toplum yaayyla yakn gemiin kntlerini silmi, gelecein planlarn gerekletirmeye koyulmutur.
in bu ii hangi metodlarla baarmtr? Bu metodlar beenmek
veya beenmemek baka eydir. in toplumunun bugn vard elle
tutulur sonular kabul etmek baka eydir .. Ve in gibi ylda 35 milyon nfus art ile kar karya eski bir afyon smrgesini komnist
rejime iten nedenleri tarih ve iktisat asndan tarafsz ekilde incelemek bambaka bir eydir.
Bilimsel dnce, olgular karsnda objektif kalabilmekle mmkndr. Bu bakmdan in'in ve teki lkelerin rejimleriyle uramak
tansa, in gelimesinin Trkiye bakmndan tad anlam aratr
makta fayda vardr.
Zaten d politika ilikilerinde devletlerin rejimleriyle uramak
devletleri kmazlara gtrr. Trkiye, kinci Dnya savandan sonra
bu kmazn iine drlmtr. zellikle bir diplomatn rejim tercihlerini devletin d politika ilikilerinden kesinlikle ayrabilecek bir
sorumlulua ulamas gerekir. Atatrk, farkl rejimlerdeki devletlerin
dostluk iinde yaayabileceklerini sk sk tekrarlamtr. smet Paa' da
ayn gerekilik asndan olaylar deerlendirmitir.
Gerekte Trkiye'nin iinde bulunduu durumda NATO anla
mas iinde, faist Portekiz diktatrlyle mttefik olduu grlmektedir. te yandan CENTO iinde, ah'n diktatrlyle yakn ilikiler
kurulmutur. Buna karlk, yllardan beri sre gelen bir propaganda
Trkiye ile Sovyetler arasndaki d politika ilikilerini komnist rejimin niteliine balamaya almaktadr. Kknden yanl bir dnce
dir bu. Cumhuriyet bayazar Nadir Nadi'nin bir bayazsnda pek gzel belirttii gibi, Rusya arlk ve Trkiye Padiahlk ile yneltilirken,
Trk-Rus ilikileri daha iyi idi de her iki lkede Cumhuriyet ilan edilince mi bozuldu?
Tersine Cumhuriyetin ilk yllarndan 1945'e kadar Ruslarla iyi mnasebetlere girilmitir. Tarihten alnan dersler gsteriyordu ki, Trk d

Trkiye'de Sol Hareketler l 4f'i

politikasn

n yarglardan uzakta tamemen milli :

biimde yrtmek gerekir.
in gelimesini de n yarglardan syrlarak izlemeyi,
gereki bir d politika yrtmek bakmndan zorunlu buluyoruz. Bir bakma in'in Trkiye'ye ok uzakta bulunduu
ve henz Birlemi Milletlere kabul edilmemi bir devletle
ilikiler konusunda kafa yormann erken olduu sylenebilir. Olaylar bu iddiann tersini ispatlyor. CENTO iinde mttefik bulunduumuz Pakistan'n d politikasnda, in ile
mnasebetleri byk arlk tamaya balamtr. Balkan
komularmzn Rusya'ya kar tutumlarnda, in gelimesi
byk etkiler yaratmaktadr. Romanya'nn gittike bam
szlaan d politika tutumunda, in gelimesiyle paralellik kuranlar
vardr. Snrlarmzn yakr.Jarndaki ve komularmzdaki deiimler,
in gelimesiyle ok ilgilidirler.
Mao e Tung'un in'i, bugn dnya politikasnn izgilerini tayin
edebilecek bir etken olarak ortaya kyor. in-Rus rekabetini de dikkatle izlemeliyiz. Rusya'nn karsnda bir rakip ve Amerika'nn kar
snda bir yeni byk g Trkiye'nin dikkatleri iin daha imdiden cazibelidir.
Bir nokta daha; Bugn d politika stunlarnda genellikle in'in
savalndan sz edilmektedir. Son atom denemesi bu szlere daha
da frsat vermitir. Oysa in, sert szlerinin ardnda yumuak bir politika gtmekte ve adeta bar bir nitelik kazc..nmaktadr. Bu halin en
basit ispat Kuzey ve Gney Vietnamdaki tutumudur. Bugn Kuzey ve
Gney Vietnam'da in askeri yoktur. Buna karlk, Gney Vietnam' da yz binlerce kiilik bir Amerikan ordusu bulunmaktadr.
Amerika'nn in snrlar aan hava tecavzlerine kar, in' in souk
kanl davran dikkatli gzlerden kamyor.
Herhalde nc atom bombasn patlatmas, btn dnyann
gzlerini in'e evirmitir. Dnyann en kalabalk nfusuna ve atom
gcne sahip bir lkesi olan in'i Birlemi Milletlere almamakta srar
etmek mantk ddr.
Trk aydnlar, in gelimesini dikkatle izlemek, in denemesinin
sonularn aratrmak zorundadrlar. nl deyile "Dnyada yaayan
insandan biri inlidir". Her yl bir Trkiye nfusu kadar artan ve
atom denemelerini birbiri ardndan piyasaya karan bu lkeyi yok
saymak hibir devlet iin mmkn olmayacaktr".
"Yn" ilk k srasnda klasik Trk sollar arasnda belli bir gven duygusu uyandrmamt. Sakp Erdem, Gaziantep'te kard
"Gerek" gazetesinde, nn'nn "Trkiye' de sosyalizmi tuturursanz
sizi desteklerim"B dediini yazyordu. Klasik sollar arasndaki gvenher

eit

karlarn gerektirdii

Trk solunun Dou

sosyalizmine ynelmesi
ynnde tartma zemini
aanlarn banda,

Cumhuriyet gazetesi bo
yazar ilhan Seluk
geliyordu

4661 Aclan

Saylgan

sizliin nedenlerinden biri

de "Yn" hareketinin "Kadro"nun bir deva-

m ve nn'nn bir oyunu olduu zerinde toplanyordu. "Gerek"

yle

diyordu:

"nn bir grme srasnda, Yn dergisi sahibi Doan Avco

lu' na; "Eer siz sosyalist olarak kendinizi topluma kabfl ettirebilirseniz, bende sizi himaye ederim". Bu sz duyunca ilk nce tebessm ettik zira, kendisini topluma kabfl ettirebilecek gte olan bir varla
kar, nn'nn mukavemetine ne ihtiya vardr?"
Klasik sollarn itirazlar bir dereceye kadar hakl idi. CHP tekila
t yrtclerinden Cemal Reit Eypolu, esasen "Yn" dergisinin
kurucularndand. Doan Avcolu ise 1960 ylna gelinceye kadar
CHP'nin ilmi aratrma kurulunda almt, fakat gene de klasik sol,
"Yn"n tatl su sosyalizmine ses kartmyor, hatta "Bildiri"ye koyduu imzalarla "Yn" etrafnda balayan sosyalist harekete arka k
yordu. lk atma Yn dergisinde evket Sreyya Aydemir'in"Trk
Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl" yazs ile balyor14. Klasik sollardan Sadun Aren, gene ayn dergide evket Sreyya Aydemir'in "Trk
Sosyalizmi" konusundaki grlerine yle cevap veriyordu:
"Bu pratiki grn (yani Trk sosyalizmini bulmak isteyenlerin) dier, fakat daha derli toplu bir ifadesi de, Trkiye iin ve Trkiye'ye mahsus, yeni bir gelime teorisi yeni bir sosyalizm bulmak teklifidir. Bu fikir de yersiz ve yanltcdr. Bilindii gibi sosyalizm belli bir
deerler sistemidir ve bunun gerisinde de, sosyal deiimi tahlil ve
izah eden belli bir metod vardr"ls.
Klasik solun liderlerinden Behice Boran ise, ayn gnlerin "Vatan"
gazetesinde evket Sreyya Aydemir'e cevap verirken, aralarndaki
ihtilafn ok eski gnlere uzandn aklamaktan ekinmiyordu.
"Yn" etrafnda toplanm revizyonist sollarla, klasik sollarn aralarnn almas, daha baka deyimle beynelmilel sosyalist hat iinde
temsil edildikleri kamplarn belirmesi, yine "Yn" dergisinde. "Milli
Kurtulu Cephesi" programnn aklanmas zerine oldu.

Milli

Kurtulu

Cephesi

"Yn"n programn aklamazdan nce, "Milli Kurtulu Cephesi" hareketlerinin kimler tarafndan ve ne"zamandan beri ortaya atld
zerinde duralm. Grlecektir ki,"Yn"n ortaya att program
orijinal olmad gibi, yeni bir harekette deildir ve ayn programlar
ok baka merkezler tarafndan da ele alnmtr.
Beynelmilel komnizmin bir bakma tarihi, cephe teekklleri tarihidir. Fakat bunu mstemleke ve yar mstemleke lkelerinin Kurtuluu savana balayan ve teoriletiren in Komnist Partisi olmu
tur16. Ve "Milli Kurtulu Cephesi" organizasyonunun en uzun ve en

Trkiye'de Sol Hareketler

inats

146 7

ve etkilisi Gney Vietnam' da Ho-i Mihn tarafndan tekil edilmi olandr. nk bu organizasyon, Gney Vietnam'da nc
Dnya harbiyle tehdit eden Kzl in-Amerikan atmasn srdren
nitelikte ve kuvvettedir.
Milli Kurtulu Cephesini meydana getirme fikri 1959'da Hanoi' de
Kuzey Vietnam Cumhurbakan Ho-i-Mihn'in, komnist ihtilali Gney Vietnam'a kaydrma fikri ile ortaya kt17. 1960 Eyll aynda Kuzey Vietnam Komnist Partisi birinci sekreteri Le Duan, Ho-i-Mihn'in
arsn daha kuvvetle tekrarlad. Bu tarihten drt ay sonra ise "Milli
Kurtulu Cephesi"nin Hanoi radyosunda yaymlanan bir manifestosu,
Le Duan'n konumasnn adeta bir tekrar idi. Amerikan iddialarna
gre "Milli Kurtulu Cephesi" Gney Vietnam' da muvaffak olmam
tr. Bu iddiann mukabil, propaganda nitelii bizi gerekten uzaklat
rabilir. Kuzey Vietnam ve Kzl in'in iddialarnda da mbalaa pay
vardr. Gerek udur ki, Gney Vietnam "Milli Kurtulu Cephesi" hareketinin kuruluundan bu yana Gney Vietnam durulmam, askeri
ihtilaller ve kanl savalar birbirini kovalam ve kovalamaktadr. "Milli Kurtulu Cephesi" hareketinin birinci genel sekreteri Nguyen Van
Hicu'nun milletler aras temaslarda balca gayreti, organizasyonun
geici hkmet olarak tannmas olmutur. Ve bu hareketi, komnist
in, Dou Almanya, ekoslavakya, Kba, Endonezya ve Cezayir'i tamm bulunmaktadr. Ancak, in-Sovyet gerginliinin, Sovyetlerin
peyklerini daha serbest harekete zorlad aikardr. Sovyetler Birlii'nin peyklerini, bu tannma iinde serbest brakmas bu temkinlilii
nin delilidir.
Her ne kadar "Yn" dergisi "Milli Kurtulu Cephesi" programn
1962 ylnda yaymlam ise de, bu cephe faaliyetinin hzlanmas 1965
sonlar ile 1966 yllarnda olmutur.
Komnist in, diplomatik baarszlklarn bir tarafa iterek, 1966
yl balarnda geri kalm lkelerde komnist olmayan hkmetlere
kar dnya apnda bir ihtilal ve sava hareketine nderlik etmek iin
faal bir kampanya hareketine balamtrs. Asya, Afrika, Latin Amerika ve Orta-Dou' da bir "Halk htilali" konusundaki bu ar, 1965 Eyll aynda Pekin hkmetinin Mdafaa Vekili Lin Piao'nun, Mao-eTung'un doktrinlerini zetleyen makalesinde aka dile getirilmitir.
Ancak, Endenozya Komnist Partisinin, Cakarta hkmetine kar hazrlad darbenin muvaffak olamamas, Pekin'in ikinci bir Asya-Afrika (Bandung) konferansnda hakimiyetini kuramamas sonucunu dourmutur. Bununla birlikte Pekin, halklar isyana tevik etme kampanyasna hz vermitir. 1966 yl iinde gerek Afrikadaki bozulan denge, gerekse Orta-Dou' da nisbi bir skunun hakim olmas, arlk merkezini Trkiye zerine kaydrm bulunmaktadr. Pekin, ayrca Hava-

4fi8 I Aclan

Saylgan
na'da

yaplan

Afrika-Asya-Latin Amerika (tesant) konfe"Halk htilalleri" iin yeni bir arda bulunarak,
in delegasyonu Bakan Wu Hsuch Tsien, Ocak ortasnda
yaplan konferansta yirmiden fazla Asya, Afrika, Latin Amerika memleketinin bu gibi savaa girimi olduunu sylemitir. Wu, Peru' dan Kongo-Leopoldvill'e, Kore' den Filipinlere kadar memleketlerde "Silahl mcadelelerin" yapld
n iddia etmi ve Kzl in'in bunlar desteklemekte azimli
olduunu belirtmitir. Daha sonra, Pekin, "Malasia Federasyonu" hkmetini devirmek iin harekete getiini ve Tayland hkmetine tahrik programn hzlandrdn akla
mtr. Resmi in Haberler Ajans, 12 Ocak tarihli bir haberinde "Malaya Milli Kurtulu Cemiyeti" tarafndan Malaya' da bir misyonun tesis edilmesinin Pekin tarafndan memnuniyetle karlandn
ransnda

Trk Siyasi tarihinin nemli

simalarndan olan ismet
nn' nn siyasi hayatnda
uramak zorunda kald
en nemli konulardan biri
de sistem d sol hareketler
olacaktr

sylemitir.

"New-York Times" gazetesinin Hong Kong mahreli bir haberinde 1960 ylndan sonra uzun yllar ete savalarn idare etmi, inli
bir komnist olan Chin Peng'in gney Tayland'da Malaya hududu
boyunda faaliyette bulunduunu bildirmitir. Beyz kii civarnda
olan ete kuvvetinin Tayland Gizli Komnist Partisi'nin yardm ile
Malaya'da Taylandllarn ibirliini temine alt ifade edilmitir.
"New-York Times", Malaya komnist faaliyetinin dier bir merkezinin inlilerin yakn zamana kadar Endonezya etecileri ile ibirliin
de bulunduu Sarawak olduunu sylemitir. Malaya Babakan
Tunku Abdul Rahman, Kuala Lumpur radyosunda yapt bir konu
mada "Komnistlerin Gney Dou Asya memleketlerini hakimiyetleri altna alma plan"ndan vazgemediklerini ikaz etmitir. Merkezi Pekin' de olan dier bir "kurtulu misyonu" 1 Ocak 1965 tarihinde tesis
edilmi olan "Tayland Vatanseverleri Cephesi"dir. Cephenin Tayland'n kuzeydou ve gney eyaletlerindeki tahripkar faaliyetleri, komnist in ve komnist Kuzey Vietnam tarafndan idare edilmektedir. Tayland Babakan Yardmcs ve ileri Bakan Praphat Charusathein, 12 Ocak' ta gazetecilere, kuzeydouda ele geirilen sabotrlerden
bir ksmnn kuzey Vietnaml ve bir ksmnn da Hanoi ve Pekin tarafndan desteklenen bir Laos komnist grubu olan "Laos Vatansever
Hareketi" ne mensup olduklarn sylemitir. Pekin, Hanoi vastas ile,
gney Vietnam ve Laos'ta mcadeleyi desteklemitir. Pekin, ayn zamanda bat yarm kresinde komnist kalesi ve tahrip hareketinin sinir merkezi olarak Kba'y'da 1965 sonlarna kadar desteklemitir. Pekin'in bir ok memleketin i meselelerine mdahalelerini gsteren saysz olaylar dnya kamu oyunca, hele Trkler tarafndan hi bilinmemektedir. Son yllarda meydana gelen olaylardan bir ka seilmi r-

Trkiye' de Sol Hareketler 1469

nek, komnist in faaliyetinin ne kadar yaygn olduunu gstermektedir. Brezilya' da bir ticaret heyeti ile, Yeni in Haberler Ajansna
mensup dokuz komnist inli tahripkar faaliyette bulunmak ve mahalli komnistlerle ibirlii yapmak suu ile on yl hapse mahkum
edilmitir. Dokuz yz Pekin taraftar Hintli komnistin tevkif edildiini bildiren Hindistan hkmeti bunlarn "iddetli bir ihtilalci mcadeleye girimeyi" planladklarn sylemitir. Kamerun Cumhuriyetinde, Pekin tarafndan ete sava iin yetitirilmi komnistler tevkif
edilmiti. Komnist in demokratik bir ekilde tesis edilmi olan Kamerun hkmetini devirme gayretlerine devam etmekle sulanmtr.
Kenya hkmeti "Milli Gvenlik Menfaatleri" dolaysyla Yeni in
Haberler Ajans muhabiri Wang-Te-Mong'u memleketten kovmutur.
Grld gibi, Moskova'nn Lenin'e atfta bulunarak dnya ihtilalinin ocukluk hastal ile sulandrd Pekin, dnyann her yann
da tahribata devam etmektedir. Trkiye' de de 1962'de balayan hazr
lklarn 1966 yl iinde uygulama alanlar arayaca ihtimal dahilindedir. Program ve plan 1962'de ortaya atlan "Milli Kurtulu Cephesi"
hareketinin belirtileri Trkiye' de de eitli vesilelerle ortaya kmtr.
Bir sre nce datlan "Milli Kurtulu Komitesi" imzal beyanname,
Dean Rusk'n CENTO toplants mnasebeti ile Ankara'y ziyareti sra
snda patlak veren gsteriler ve Atatrk' n bstne yaplan tecavzleri protesto amac ile stanbul' da yaplan yryte "Ne Rusya ne Amerika" sloganlarnn arlmas, "Milli Kurtulu Cephesi" faaliyetinin
cmlesinden olsa gerektir. Bu cephe faaliyetinin kurulu yllarndan
balayarak ve Moskova hattn destekleyenler arasndaki tartmalara
deinerek, Trkiye' de soldaki atlaklara iaret edelim ve hangi grup
sosyalistin(!) Moskova hattn, hangilerinin de in hattn desteklediklerini tespit edelim.

"YN"n Teklif Ettii Program

"Milli Kurtulu Cephesi" ve tirazlar
"Yn" dergisi 12 Eyll 1962 tarihli 39. saysnda, Doan Avcolu
imzal "Sosyalist Gerekilik" isimli bir makale nerediyordu. Gerekte bu, Moskova hattnn dnda kurulmu olan bir "Milli Kurtulu
Cephesi"nin program ve nasl tekil edileceini bildiren talimat idi.
Esasen klasik sollarn hemen akabinde gsterdii reaksiyon da "Yn",
sollarnn Pekin hattn izlediklerini ima eder mahiyette idi. Doan Avcolu zikri geen cepheleme konusunda unlar yazyordu:
" ... Sosyalistler her eit dogmatizmden ve ayrclktan syrlarak toplumun eitli snflarnda mevcut gerek demokrasi taraftar vatanseverleri
toplayabilecek olan "Millf Kurtulu Cephesi"ni gerekletirmeye almal
dr ... Politik hayatmzda nfuzunu gittike arttran byk burjuvazi yeni

4 70 1 Aclan

Saylgan

tip smrgeciliin memleketimizde temsilcisi haline gelmektedir... Bu sebeple burjuvaziye kar taknlacak tutum dikkatle incelenmelidir. Onu bir
blok olarak karya almaktan imkan nispetinde kanlmaldr.. O halde sosyalizmin bugn temel meselesi anti-emperyalist ve anti-feodal mcadeledir ... sosyalizme giden yol Milli kurtulu hareketlerinden gemektedir.. Her
trl domatizmden ve ar dnceden syrlarak, toplumun btn tabakalarnda yer alan milliyeti ve demokratik kuvvetlerin bir araya getirilmesine allmaldr. Milll Kurtulu veya lericiler cephesi ismini verebileceimiz bu geni grubun birbirlerine benzeyen muhafazakar partilerin kar
sna dikilmesi bugnn en nemli meselesidir. CHP veya CHP'ye kar
olanlar gibi suni bir blnmenin yerini gerek bir ayrlma olan ilerici-gerici blnmesi almal, bugn muhafazakar siyasi partilerin iinde yer alan ilerici kuvvetler gerek yerlerini bulmaldr..
i ve Kyl: i snfnn sosyalist mcadelenin n safnda yer ald
aikardr. Snf nderlii davas bugnn meselesi olarak ortaya atlmama
l, sosyalistler birletirici ve toplayc olmaya dikkat etneli ve bu yolda fedakarlktan ekinmemelidirler.. Snf nderlii meselesini sanki bugnn
en hayati meselesi imi gibi hereyin stnde sayan bir davran, sanrz ki
eitli sosyal gruplarn psikolojisini gznnde tutmad iin, hi deilse
tatbik bakmndan hatal olmutur ... Memleketimizde ancak ii ve kyl ittifak kuvvetli bir halk hareketinin temelini tekil edebilir... Aydnlar: Mil11 Kurtulu Hareketi safhasnda, mcadelenin ideolojik alanda szcln
istesek de istemesek de aydnlar yapacak, gerekli kadroyu geni lde onlar salayacaktr .. Trkiye retmeni ile, subay ile memuru ile fakir ve orta
snftan gelme nemli bir aydnlar snfna sahiptir. Bu Atatrk vatansever aydnlarn Milli Kurtulu Cephesinin gayelerini benimsememeleri iin
hibir ciddi sebep yoktur.
Genlik: Genlii kazanan bir siyasi hareket yenilmez bir kuvvettir ve
genlik ilericilerin en tabii mttefikidir.
Ordu: Fakir ve mtevazi ailelerden gelen ordu, Trkiyemizin ileri hamlelerinde dayanlacak en salam kuvvetlerden biridir .. Batda ordu burjuvazinin tam bir aleti olmutur. Bat burjuvazisi kendi ocuklarn asker yapm, onlar snf menfaatlerini koruyacak ekilde yetitirmi ve askerlik
mesleini ii ve kyl ocuklarna kapamtr. Bu sebeple batda ordu gerici kuvvetlerin safnda 'yer alm haklarn arayan iilere kurun yadrm
tr .. Trkiye' de ise halkta km Atatrk bir ordu vardr .. Bu orduyu hakim snflarn elinde itaatkar bir alet olarak dnmek byk bir hatadr ... "

Bu programn yan sra teekkl eden "Sosyalist Kltr Dernei"

bilhassa "Milli Kurtulu Cephesi"nin uygulanmasnda nemli rol oynamaktadr. Nitekim "Sosyalist Kltr Dernei" yaynlad bildiride
unlar sylemekteydi:
" ... Sosyalizm, Trk ulusunun ileride bir medeniyet seviyesine
ulatrmak hedefine ynelmi halk bir dzen kurmak zere yaplan
Milli Kurtulu savamzn bir devam ve yeni bir hamlesi olacaktr ... "19.

Trkiye' de Sol Hareketler

14 71

"Yn" dergisinin yaynlad gerek bu program, gerekse ayn derkadrosu tarafndan tekil edilen "Sosyalist Kltr Demei"nin
teekkl klasik solcular itiraza sevketti; klasik sollarn daha uzlac
liderlerinden olan Prof. Sadun Aren, sol cephenin paralanmamas gerektiini savunarak yle diyordu:
fakat maalesef bu ilerici kitle halen dank bir durumdadr. Ve
hatta daha fenas blnmek tehlikesine maruzdur. Kurulacak btn
ilerici partilerin ayn teekkl iinde birlemeleri. Devrimci ve ilericilerin bu nokta zerinde hassasiyetle durmalar ... "20.
Yine ayn temkinle Prof. Aren unlar yazyordu:
" ... Dier taraftan, sosyalizmden yana olanlarn da, kk farklardan tr byk ihtilaflara dmeyecek kadar msamahal olmalar
nein

11

lazmdr"21.

Moskova hattn izleyen solcular, "Milli Kurtulu Cephesi" proda itiraz ederek, ii snfnn nderliinde sosyalizmin uygulanabileceini kabul ediyorlar ve unlar yazyorlard ki, bu grler
1945 ylnda Dr. efik Hsn Demer'in yaymlad "leri Demokratlar Birlii" programna da uymaktayd. Zaten 1924 ylndan beri revizyonistler ii snfnn nderlii meselesini Trkiye'nin artlar iinde
realist bir gr olarak kabul etmiyorlard:
" ... Sosyalist hareketi, yaynlar, dernekler, konferanslar ve daha
baka propaganda vastasyla sosyalist fikirlerin toplumdayaylmas,
sosyalist fikirleri samimiyetle benimseyenlerin isterlerse bir siyasi partiye isterlerse bir dernee girerek faaliyette bulunmas eklinde anlamak ve anlatmak yanltr ... Bunun iin sosyalizm bir ii snf hareketi olarak dnlmelidir. .. "22
i snf nderlii meselesi, Moskova hattna bal sollarn dei
mez ilkesidir. Esasen 1917 Sovyet ihtilali ile in ihtilali arasndaki farklar, iki grup arasndaki taktik meselelerde uzlamazln esas problemlerini ortaya koymutur. in ihtilali, uzun sreli mcadelesinde, ister
istemez milliyeti bir nitelik kazanmtr. Daha 1923-1924 yllarndan
itibaren bu nitelik, yani Milli Kurtulu savalarnn sosyalizme dnecei, bunun iin komnist partilerine milliyeti partilerle birlemek
gibi bir grev decei ilkesi ortaya atlmtr. 1923 yllarnda Trk revizyonistlerinin lideri evket Sreyya' da (Aydemir) esasen "nklap ve
Kadro" eserinde ayn fikirleri savunmakta idi. Behice Boran bu ayrl
malar kabul ederek unlar sylyordu:
" ... Ayrlmalar, blnmeler aslnda daha derinde nemli sebepten
olur. Bunlar da zaten nlenemez. Biz de ise hareket ilk admlarn at
yor.. Namuslu, cesur, bilgili aydnlara, bu aydnlarla emekilerin ibir
liine ve dayanmasna iddetle ihtiya var .. "23
"Milli Kurtulu Cephesi" konusunda uzlatrc gayret sarfeden
gramna

4n

cl xo
1

'' ~
' ~

IAclan Saylgan
yazarlara da rastlanmaktadr. Bunlardan bir ksm meseleyi
hissi cepheden ele almakta Oktay Akbal, ("Vatan" 17.9.1962;
23.9.1962) Fethi Naci ve Erdoan Berktay (Baar) gibi doktrinci marksistler de gerek bir uzlamann yolunu aramaktadrlar:

Beynelmilel sol hareketler

tarihinde cephe
teekklnn usta
isimlerinden Ho i Min,
Vietnam'da kurmu olduu
"Milli Kurtulu Cephesi"yle
dnya sol hareketlerine
rnek olacaktr

" ... Ksa zamanda Trkiye i Partisini sz geer bir

parti haline getirmek, demokratik hrriyetleri gerekletir
menin ve faizmi durdurmann tek yolu gibi grnyor. Zinde kuvvetlerin ii snfnn davalarnda ve sosyal reformlardan yana olmas, byk bir anstr. Gnn meselesi, parlemento iindeki iyi niyetli aydnlarla, parlamento dndakile
rin, ii snf, zinde kuvvetler, ilerici aydnlar g birlii ile
demokratik hrriyetleri halkn mal haline getirecek emeki ynlarn
bir an nce tekilatl bir kuvvet haline gelmesini salamaktadr ... "24.
Fethi Naci, klasik sollar da gcendirmemek iin "Milli Kurtulu
Cephesi" deyimini kullanmaktan kand iin, "Gbirlii" deyimini
kullanmay tercih ediyor. Bilindii gibi 1957 ylndan sonra "Gbirlii" deyimi milli muhalefet lideri nn tarafndan kullanlmtr.
" ... Aydn emeki gbirlii nasl salanr? 1950 yllarnda Fransa' da bu mesele epeyce tartlmt. O zaman kitle hareketleri iinde
yetimi liderlerin vard sonu bugn bizim iimize yarayabilir.
Gerekli adm atabilmeleri iin, esas zerinde tavizde bulunmadan
ve kardee bir espri iinde, aydnlara yardm etmek; aydnlarn devrimci emeki ynlarn ideolojik ve politik pozisyonlarna geilerini
kolay latrmak"25.
Tartmalar bu minval zerinde srp giderken, "Yncler" kendi organizasyonlarn gelitirmeye devam ediyorlard. "Milli Kurtulu
Cephesi" hareketinin ilk uygulanmas, 1Nisan1964'te "Gericilikle Sava" toplants ismi altnda davet edilen 33 dernekten 24'nn katl
ile yapld. "Yn"de yaymlanan "Milli Kurtulu Cephesi" program
da CHP'ye kar olanlar -CHP sava yerine, gerek savan "lerici
Gerici" sava ekline dnmesini teklif etmilerdi. Kzlay Genel
Merkezi'nde yaplan ilk toplantda, bir ksm dernekler durumu protesto ederek, toplantdan ekildiler ve sollar kendi balarna terkettiler. Solcular kendi aralarnda aldklar karar" Atatrk dernekler ortak bildirisi" ismi altnda yaymladlar. Bildiriye gre, Trkiye "kiyz
yldr sren batllama ve modernleme abalarmza ramen Trkiyemizi ortaa karanlklar iinde yaatmak isteyen geri zihniyetin yok
edilmedii bir lkeydi". Bildirinin pek ok yerinde "Yn"n ilk say
sndaki "Bildiri"ye geni atflar vard. Bu hareketin yapld 1 Nisan
1964 tarihi Moskova hattn izleyen klasik sollarla, Ynclerin aralar
nn en ak olduu gnlerdi. Denilebilir ki, tekilat olarak, Trkiye i

Trkiye' de Sol HarekeLler

14 73

Partisi, (Yn) clerin tertip ettii bu toplantya katlmadlar. Baz TP

mensuplarnn toplantda bulunmas ise bir tesadften ibaretti. "Siyasal Bilgiler Fikir Kulb" Bakan Alper Aktan'n ise bu toplanty "S
nf esnasna dayanan" ilkeler etrafnda ekme abalar akim kald. Fakat CHP kanadndan Halkevleri Genel Bakan Tahsin Banguolu ve
Tabii Senatr Mehmet zgne'ten gelen tepkiler, toplantda istenilen
sonucun alnmasna engel oldu. Toplant da derin akisler brakmadan
snd gitti.

Muvakkat

Uzlama

ki grup sol arasnda atmalar ve anlamazlklar srp giderken,

1965 genel seimlerinin yaklamas, her iki sol grubu, ksa bir sre iin
ve adeta sun'i bir ekilde "Demokratik Milli Cephe" etrafnda birletir
di. World Marksist Review'nn Mays 1965 saysnda Trkiye Komnist Partisi birinci sekreteri Yakub Demir ile bir baka sorumlu Halis
Okan26 imzal yaymlanan yazda, Trk sollar arasndaki ekimeler,
"Milli Kurtulu Cephesi" kanadnda taviz verir bir ekilde bir mddet
iin atmalar durduruyordu. 9 Haziran 1965 tarihli Dou Almanya'dan Trke yaym yapan "Bizim Radyo" yle diyordu: "Unutmamak gerekir ki, demokratik bir Trkiye emperyalizmi ve feodalizmi
yenme savanda mayalanp ekillenecektir".
Ayn paralelde "Yn" de unlar yazyordu: "Bugnk mcadele,
satlmlarla satlmamlar arasndadr. Emperyalizmle olan baml
ilikiler dzeltilmedike hi bir meselemize zm yolu bulunamaz.
Bu sebeple sosyalizm yarnn meselesidir. Bugnn meselesi emperyalizmle mcadeledir"27.
"Bizim Radyo" yine 9 Haziran da yle diyordu: "Bu savaa ancak
gl bir cephe ile girimek mmkndr. CHP'ye bugn bu adan yanamak gerek. Bu partiyi on yl onbe yl nceki ller ve ynlerle
kymetlendirmek hatadr"28

"Yn" dergisi de 124.

saysnda unlar

yazmakta idi: "Yn" milli

bamszlk davamzda nn'nn liderliindeki bir CHP'nin nemli

bir mevkii olduu inancndadr."

"Yn" ve "Bizim Radyo" arasndaki paralellie ramen, arada yine baz farklar vardr. Mesela "Yn", nn' nn liderliindeki bir
CHP' ye gvencini realist bir tutumla aklarken, "Bizim Radyo" CHP
tekilatn ileri sryordu.
"Bizim Radyo"nun 9 Haziran'da bir t de uydu: "Tecrit olmak demokratik glerin nemli bir zaafdr. Bu zaaf bir cephe politikas ile yenmek kabildir."
"Yn" ise seimlerden sonra "Tecrit" olunma tehlikesine dikkati
ekerek "Sosyalist" mebuslar yle uyaryordu: "Parlemento alma-

4 74 j Aclan

Saylgan

larnda,

sosyalistlerin dikkat etmesi gerekli en nemli mesele tecrit

olunma tehlikesinden kurtulmaktr. Sac ounluk, sosyalistleri parlamento da yalnzla mahkum etmek iin her trl tahrike ve baskya
bavuracaktr".

Trkiye i Partisi ise, daha Mart 1965 tarihinde nn kabinesinin istifasndan sonra, liderleri Mehmet Ali Aybar'n yaymlad bir
bildiri ile btn sosyalistleri "Milli Cephe" de toplamaya aryordu.
"Sosyal Adalet" dergisinin 12. saysnda (Mart 1965) yaymlanan bu
bildiri aynen yledir: "Hkmet bte mzakerelerinde Millet Meclisindeki muhalefet partilerinin ittifak ile drlmtr. Demokratik rejimlerde, parlamentolarda hkmetlerin drlmesi olaandr. Bununla beraber
bu drl olaan deildir. Trkiye tarihinin kritik bir dneminde bulunuyor. Bu drmeyi sadece ierdeki muhalefetin hkmete gvensizlii
eklinde grmek meseleyi gerek nedenleri ve niteliiyle kavramamaktadr.
nk oylamadan hemen nceki gnlerde, bir takm temas ve ziyaretler yaplm olmas dikkatten kamamaktadr. Byk elilerin bulunduklar
memleketlerde, partileri ziyaret etmeleri devletler hukuku bakmndan elilere tannan haklar snrn aan bir davrantr. Kbrs olaylar dolaysyla
hkmetin gete olsa bamsz ve kiilii olan bir d politika yrtmek zorunluluunu anlam bulunmas, Amerika Birleik Devletlerini endielen
dirmitir. Beri yandan 27 Mays'tan beri yurdumuzda hzla gelien toplumcu akm ve emeki halk kitlelerinin uyan ve rgtlenii de gerek d sermaye evrelerini gerekse onlarn ierdeki ortaklarn telalandrmtr. Bugn Trkiye' de yurt servetlerinin kk darda kapka sermayeler eliyle
yama edilmesi olay karsnda bulunuyoruz. Yabanc sermaye evreleri
petrollerimize ar sanayimizin bir ksmna el atm bulunduu gibi, imdi
de madenlerimizi ele geirmek abasndadr. Toplumcu akmn geliip
emeki halkmz demokratik yoldan sz ve karar sahibi etmesi bu duruma
kesinlikle son verecektir. Emperyalist evrelerin tela bu yzdendir. unu
belirtmek yerinde olacaktr ki, hkmetin drlmesi ile sonulanan ba
layc gelimelerde CHP'nin de sorumluluu vardr. nk Trkiye'yi baml bir lke durumuna dren ilk admlar bundan onsekiz yl nce bizzat CHP sorumlular tarafndan atlmtr. stelik CHP hkmetleri,
1961'den bu yana, Anayasann tam ve eksiksiz uygulanmas daima savsaklamlardr. Trkiye'nin ekonomik ve politik bakmdan tam bamsz devlet haline gelmesi ve yaamas, bugn Trk milleti iin bir lm kalm meselesidir. Tpk Kurtulu Sava yllarnda olduu gibi, milletimizin btn
namuslu, yrekli ve gerekten yurt sever kuvvetlerinin bir Milli' Cephe halinde ibirlii etmeleri ve dayanmalar kutsal bir grevdir. Trkiye, bir
Vietnam, bir Kongo olamaz ve olamayacaktr. lk milli kurtulu savan
vermi ve zafere ulam olan milletimiz, demokratik yoldan bamsz toplumcu bir lkenin kurulma rneini de verecektir. Yaasn yarnn mutlu
demokratik Trkiyesi"

Klasik

sollarn

legal lideri olan Mehmet Ali Aybar, "Yn" dergisi-

Trkiye'de Sol Hareketler j 475

verdii

beyanatta, seim arifesinde yle demekteydi: "Trkiye'de

nfuz ve hakimiyetini reddeden btn siyasi ve gayri siyasi kurulularn ve namuslu btn yurtseverlerin Anglo Amerikan emperyalizmine
kar tek bir cephe halinde mcadele etmelerini zorunlu grmekteyiz"31.

ne

yabanc

Muvakkat Uzlamann Seimlerden Sonra

Bozuluu

Ekim 1965 arifesinde tekil edilen muvakkat cephe birlii, seimden hemen sonra adeta dalverdi. Moskova hattnn dnda kalanlar
seim sonrasnda ilk tenkitlerinde yle yazyorlard:
"Koltuk says itibariyle TP'nin ald sonu nemlidir. Parlamentoda
15 milletvekili kk rakam deildir. Ne var ki TP nasrl ellerden ok, TP
olmasa, CHP'ye gidecek memur, retmen, genlik vs. oylarn almtr. Seimlerden bir gn nce AP ile Ankara' da yan yana yaplan TP
mitingi bu durumun tipik bir rnei idi. Bebine yakn kiinin izledii TP mitinginde hariciyeciler, planclar, sosyete dedikodular stunlarnda ismi geen gzel hanmlar bol sayda gzkmekte idi. Bu hanmlar birbirlerine (ne nazik topluluk) diye iltifat yadrmakta idi... Konuan hatipler byle bir topluluu 'i
ler, rgatlar' diye seslenmekte idi. Birka yz metre tede 20-30
bin kiinin katld AP mitingi yaplmakta idi. Orada ii ve r
gatlarn hepsi Demirel'i alklamlard. Bu ters tutumun nedenleri iyice aratrlmal ve sosyalist hareket 1860 yllarnda grlen
Poplizm kmazndan kurtarlmaldr. Halka gider doruyu syleriz. Halk aydnlanr, 1969'da da iktidara geliriz gibi poplist
edebiyat, gcn bilimden aldn syleyen sosyalist dnce
iin, bilim d kt bir romantizmdir. Sosyalist dnce, semeni soyut bir
.
Olayl yllar ilinde
varlk olarak deil, ekonomik ve ideolojik bamll iinde dnr''34.
lstanbul'a gelen ABD ilosu

Seimlerden be gn sonra klasik sola kar, Moskova hattnn d

nda olan "Milli Kurtulu Cephesi" kanadnn dncesi bu idi. Daha
sonraki gnlerde, ayrlk daha da derinleti. "Yn" evresinde toplanm olanlar, klasik demokrasinin Trkiye'nin iinde bulunduu itimai
ve ekonomik artlar yznden sosyalizme geite araclk rol oynayacana inanmyorlard. Bunlara gre en kestirme yol, nn liderliin
deki CHP ile yaplacak ibirlii sonucunda ya CHP'nin iktidara byk
ounlukla gemesi ya da CHP lehinE: yaplacak bir hkmet darbesi
sonucu sosyalizmin yerleebilecei fikri idi. Nitekim sol kulisinde yaplan bu tartmalar gazete ve dergi stunlarna kadar intikal etti. etin Altan 21 Mart 1966 tarihli Akam" gazetesinde (Teori) balkl yazsnda klasik solun grlerini 12 madde iinde zetliyor ve ilk drt
maddesinde yle diyordu:
11

1- Burjuva demokrasilerinde kapitalist ekonomiye dayanan hakim s

ile, proletorya, kendi snflarnn bilincine ok daha abuk eriirler. Bu
bilin kesinletike burjuvalar, proleteryaya taviz vermek, ii cretlerini
arttrmak, sosyal sigortalar rgtlemek, mesken politikasn dzenlemek
nf

askerlerinin

Dolmabahe'de rhtmdan
denize atlmalar ve CIA
merkezine saldrlar nemli
olaylard

4 76 1 Aclan

Saylgan

zorunda kalrlar. Bat burjuvazisi ancak bu tavizlerle ayakta durmaktadr.

2- Trk burjuvazisi gerek bir burjuvazi deil, d kapitalizme Trkiye'yi smrterek aradan geinen bir komprador burjuvazisidir. Onun iinde sermaye birikimine hibir zaman gidememitir. Ve bundan sonra da gitmesine imkan yoktur. Sermaye birikimine gidememi bir burjuvazi proletoryaya taviz veremez.
3- Mademki burjuva demokrasisinin ba art, proleteryann bilinlenmesi karsnda ona taviz vermektir. Ve Trkiye' de burjuvazi bu tavizi vermekten yoksundur. yle ise Trkiye' de tam uygulanacak bir bat demokrasisi kendiliinden sosyalizme dnecektir.
4- Smrc snflar bunu sezdiklerinden, gerek bir bat demokrasisini uygulamaktan kanmakta ve kitap yasaklar, fikir yasaklar ile Trk proleteryasnn bilinlenmesini nlemeye almaktadrlar ... "
Bu yazdaki fikirler,"Yn"n temsil ettii ihtilalci gr sahipleri tarafndan kabul edilmeyecek ve yle itiraz edilecektir:
"Trk toplumcularnn mevcut artlarda parlamenter sistemde ballk
larna kar ak ve ciddi bir itiraz yoktur. Ak tenkitler daha ok parlamenter sistemin imkanlarndan yeteri kadar yararlanmad, noktasnda toplanmaktadr. Durum bu iken ok kolay rtebilecek teoriler ve bilimsel olma
iddialar ile parlamentoculua gerek d vgler dzmeye lzum olmasa
gerektir"3 2 .

"Yn" bu satrlarndan sonra, etin Altan'n yukarya

drt maddesinden ncsn alarak yle devam ediyor:

aldmz

" ... tezin birinci ve ikinci ksm dorudur. Yalnz bu ksmlar, 'Trkiye' de tam uygulanacak bir bat demokrasisinin' kendiliinden sosyalizme
dneceinin deil, tam aksine Trkiye' de onun uygulanamayacann delilidir. Sistem batda uygulanabilmektedir. Zira, burjuva taviz verebilecek
durumdadr. Taviz vermeyen burjuva ise kitlelerin artan talepleri karsn
da ister istemez faizme kayac:ktr. Burjuva imdiden en ufak sosyal uyantan fena halde korkarak, faist eilimler gsteriyorsa bu taviz verebilecek
durumda olmad iindir. Bu determenizmden kurtulup, burjuva dzeni
iinde kendiliinden sosyalizme gemi az gelimi lke maalesef yoktur.
Ve byle bir ey teorik bakmdan da mmkn gzkmemektedir".

Yakup Demir Olay Mnasebetiyle

Daha da Geniliyen Anlamazlk
Sovyet Komnist Partisi'nin 23. kongres;inden nce "Yn" dergisi,
in hattna daha bir ynelirken, Moskova'ya bal solculara kar da durumunu keskinletiriyordu. "Yn"n 148. saysnn kapanda
kzl in, Laos, Hanoi, Kuzey Vietnam, Gney Vietnam, Kamboya ve
Saygon'u kapsayan bir harita vardr. Derginin bu says kzl in eili
mini aklamakta, orta sahifesinde de zenle seilmi lhami Sosyal imzal "Milliyeti Komnistler" balkl bir yaz yer almaktadr. Doan
Avcolu'nun ba yazs da "Sovyetler ve Biz" baln tamaktadr.
Kzl

Trkiye' de Sol Hareketler

14 77

Doan A vcolu Sovyetler Birliini de byk devletler egoizmi iinde

niteledikten sonra, bu lkeyi gene vmekte ve fakat, 1953 ylna kadar
smrgeci bir devlet olduunu itiraftan ekinmemektedir. Doan Avcolu'na gre Sovyetlerin smrgecilii, 1945-1953 arasdr. Yani kin
ci Dnya harbinin bitiminden Stalin'in lmne kadar geen devre.
Ayn yazda Moskova hattna bal, Trkiye Komnist Partisi yerilmekte ve bu partinin d brosunun Sovyetlerce desteklenmesi ho

karlanmamaktadr:

diplomatik ilikiler bulunmayan Dou Almanya' da yerleti

emrinde bir Trkiye Komnist Partisi'nin varl
ve Bizim Radyonun mnasebetsiz yaynlar, ll davranmak lzumunu
hakl olarak arttrmaktadr. Komnist Partileri toplantlarnda in'e kar bir
oy salayabilmek iin, Moskova byle kukla teekkller besleyebilir. Fakat
bu davranlarnn pheler yarattn bilmelidir. Bizim komniste de saygmz vardr ama, Moskova'nn ya da Pekin'in deil, Trkiye'nin komnist
olmak ve nce Trkiye demek art ile. Moskova ve Pekin papaanlarnn,
Vaington uaklarndan pek farkl yaradlta olduklarn sanmyoruz. Trkiye bugn bir bamszlk sava iindedir. Bu milliyeti savan ncl
n yapan Trk sosyalistleri, bamszlmza glge drecek davranlara
nereden gelirse gelsin en ufak msamaha gstermeyeceklerdir"
11

Aramzda

i anlalan Moskova'nn

"Yn"n bu kna klasik sol, skfla mukabele etti. Fakat aralabir hayli daha aldn da kabul ettiler. Esasen bu tarihlerden
sonra mahede edilen klasik solun kendi kendini tecrit etmesi, sokak
gsterilerinde dalan "Milli Kurtulu Komitesi" imzal bildirilerde aksiyon rolnn "Milliyeti Komnistler" elinde olduunu, klasik solun
temsilcisi "TP"in parti olarak bu hareketlere katlr grlmemesi ile
sabit olmutur. Moskovay tenkitde kendini bamsz kabul etmesi
"Milli Kurtulu Cephesi" grubunun avantaj olmu, sokak mcadelelerinde inisiyatifi ele alarak klasik solun temsilcisi TP'in ikinci nc
plana drmtr. Yakup Demir olaynn patlak vermesi ise klasik
solu bsbtn sindirmitir.
Sovyet Komnist Partisinin 23. kongresinde Kosigin ve Brejnev'in

rnn

Trkiye Komnist Partisi Birinci Sekreteri olarak Yakub Demir'i selamlamas Trkiye' de sol ve sa cephede geni tepkilere sebep oldu.
Ancak TP ve ona bal organlar tepkiler karsnda skutu muhafaza
etmekle yetindiler. Yalnz, etin Altan 6 Nisan 1966 tarihli "Akam"
gazetesinde, "Yakub Demir Meselesi" balkl makalesinde mugalataya sapmakla yetindi. "Yakub Demir'in Amerikan ajan" olabileceini
ileri srd. Polemikte stad olmu bir yazarn iine dt mantk
szlk kendisince de farkedilmi olacak ki, bir daha bu konuya deindi
i grlmedi. "Yn" yazarlarndan lhan Seluk daha bamsz bir
davranla "Milliyetilerin, Moskova uaklarna da uyank davranmas gerektiini" yazd. 5 Nisan 1966 tarihli, "Cumhuriyet" gazetesinde

781 Aclan Saylgan

lhan Seluk, "Milliyetilerin Grevi" balkl yazsnda yle diyordu:
"Yabanc himayelerine snm siyasi partilerden Trk milletine hayr
yoktur. ster Amerika'ya irin grnsnler, ister, Rusya'ya irin grnsnler, farketmez. Amerika'nn koltuu altnda bir siyasi parti nasl Trkiye'nin milli gereklerinden dar dmse, Rusya'nn koltuu altndaki
bir siyasi partide ayn derekeye dm demektir. Vaington uaklar gibi
Moskova uaklar da saygya layk deillerdir. Kendileri bamsz olan gler, Trkiye'yi bamsz ynetemezler. Bu gerei aka sylemek Trk
milliyetilerinin grevidir"33.
lhan Seluk, bu makalesindeki fikrini Nisan 1966 tarihli "Yn"

dergisinde de tekrar ediyordu (Nr. 157).

Yakup Demir'in kimlii Trk basnnda ilk defa "Babalide Sabah"
gazetesinde 5Nisan1966 tarihli nshasnda akland. Yakup Demir'in
takma ad ve bu takma ad kullanan kiinin de Ankara Garnizon Mahkemesi tarafndan on yla mahkum edilmi Zeki Batmar olduu anlald. Yine klasik sol susmay tercih etti. Fakat (Milli Kurtulu Cephesi) temsilcileri, beynelmilel sol hareketlerde igal ettikleri yeri daha belirleyerek hcuma getiler. 15 Nisan 1966 tarihli ve 159 sayl
"Yn"dergisinde E. Tfeki imzal "Trk Soluna Saygszlk" balkl
yazda yle deniyordu:
"Anti komnizmin Amerikan emperyalizminin ideolojik silah oldugerici evrelerin yaratmaya aba gsterdii anti komnist histeri havas
nn asl hedefini komnizm deil, Trk toplumunun nndeki kutsal grev
olan Milli bamszlmz olduu bilincine artk varlmaktadr.
Trk solu, bu ulusal uyann ncln etmektedir. Trk solu bu greve layk olduunu gsterecektir... Son gnlerde Amerikanc kompador basnn azna sakz ettii (Yakup Demir meselesi) zerinde yukarda sylediklerimiz nda durmamz gerekiyor. Mesele zel olarak udur; Dou
Avrupa lkelerine snm olan Trk siyasi mltecileri arasndan kk bir
grup kendisine kimi "Trkiye Komnist Partisi" kimi "Trkiye Komnist
Partisi D Brosu" adn takarak komnist partileri kongrelerini beylik laflarla selamlamakta ve Prag'da yaynlanarak Trkiyedeki dergi ve gazetelere
gnderilen "Yeni a" adnda bir dergi karmaktadrlar. Bu grubun 'Bizim
Radyo' ile de iliii olduu sylenmektedir. Bu kk mlteci grubu, Trkiye' de tek bir kiiyi temsil edemez. "Yeni a" da kan telif yazlarn entellektel seviyesine baklrsa komnist lkelerdeki emigrasyonu (muhacirleri) temsil ettii de phelidir"34
u,

Anlalaca

zere, E. Tfeki (Mihri Belli), Zeki Bahmar'n temsil

ettii grubun komnist lkelerdeki muhacir Trk komnistlerini dahi
temsil etmedii fikrini ileri sryor. Demek oluyor ki sol grup iindeki
ikilik ve Zeki Bahmar' a muhalefet, yalnz Trkiye' de deil yurt dn
daki komnistler arasnda da vardr.
Gerek udur ki, sz geen mlteci grubunun eylemi, sndklar lkelerin emekilerinin aln terinin rn olan imkanlarla, Trkiye'nin Ame-

Trkiye' de Sol Hareketler

14 79

rikanc kompradorlar aa evreleri iin, yurtseverlere kar provokasyon malzemesi salamaktan baka sonu vermemektedir. Trkiye emekileri hakknda bilgi ve devrimci kltr yoksunluunu
yanstan tekerlemelerle dardan maval okumak, akl hocal etmek Trk soluna saygszlktr, haddini bilmemezliktir. Sovyetler Birlii'nin Trkiye ile dosta ilikiler kurmay istediini her
akl banda kimse bilir. Bu yolda abalarn olumlu sonular vermeye balamas bamsz d politika isteyen her Trk yurtseverini sevindirir. Ama diplomatik alanda elde edilen olumlu sonular yukarda sz konusu edilen meselenin glgeledii besbellidir.
Kimileri, Sovyetlerin kendine "Parti" ad takm bir ka
mlteciyi beslemesinin nedeninin, in'e kar yrtt ideolojik savata bir fazla oy elde bulundurmak olduunu ileri sryorlar. Biz bu
gre katlmyoruz. B~zce mesele ok daha basit: Trkiye'nin gereklerini
doru deerlendirmeme ve bu yzden de arlatan oyununa gelme. Byk
Rus yazar Gogol'n zamanndan bu yana uzun yllar geti, ama kuzeyli
komularmz halen yakalarn Gogol mfettiliinden kurtarma benzemiyorlar"39

E. Tfeki grld gibi Moskova'nn Yakub Demir'i iltizam etmesini, Trkiye gereklerini doru tehir edememekle nitelemektedir.
Yine "Yn" dergisinin 8 Nisan 1966 tarihli ve 158. saysnda "Komnist
Parti Meselesinin yz" balkl bir yaz var. Orada da Moskova'ya
bal TKP'ye atlmakta ve Yakub Demir (Zeki Batmar'a) en ar hcumlarda bulunulmaktadr:
"Gerekten TKP adn tayan bu teekkl, Moskova'ya kaytsz artsz
Moskova az deitirirse, eski szlerini derhal unutarak yeni trky armaya balayan darda yerlemi sunf bir kurulutur. Dardaki bu
grup besbelli ki, Sovyet Komnist Partisinin salad paralarla yaamakta
dr. Moskova Kongresinde 'Trkiye Komnist Partisi D Brosu Birinci
Sekreteri' adyla tannan halbuki 'Yeni a" dergisinde Trkiye Komnist
Partisi Merkez Komitesi, Birinci Sekreteri sfatn kullanan Yakup Demir,
bu grevi iin dolgun cret almakta ve emrinde bir makam arabas bulunmaktadr. Sylendiine gre bu Yakup Demir, 1950 komnist tevfikatnda
173 sahifelik ifade ile Menderes'in polis efi Ahmet Topalolu'na hayli yardmc olan Zeki Batmar'dr. Batmar, yedi yl hapis yattktan sonra yurt
dna kam ve orada TKP Birinci Sekreterliine getirilmitir"36
bal,

Kendilerine milliyeti diyen soldan gelen bu hcumlar karsnda

Moskova hattna bal klasik sol hala susmaktadr. Ve susacaa benzemektedir. Fakat buraya kadar belgeleri ile ortaya koyduumuza gre
Trkiye' deki solda, in ve Moskova hattna gre bir blnme gelimi
bulunmaktadr. Dnn revizyonistleri bir dnya ihtilalini engelleyen
kiiler olarak itham edilmekte idiler. Bugnn in hattna bal, dnk revizyonistler ise, dnn ihtilalci komnistlerinin, bugn parla-

Aybar'n bamszlk tavr

karsnda Sadun Aren ve
Nihat Sargn, Moskova
izgisinden ayrlan Aybar'a
kar aka cephe
almlord

480 1 Aclan

Saylgan

mentoculuu savunmas karsnda ihtilalcilii

temsil etmektedirler.
Trkiye solunda demokratik sosyalizmin niin
gelenekleemediini de aklamaktadr.
Dnya sosyalist hareketinin gsterdii farkllk Trkiye'de belirmitir. Bunun zerinde durmakta fayda vardr. nk bir ksm genlik gruplarn ve aydnlar bu farkllk yanltmaktadr. Karakteri bak
mndan in hattn izleyen ihtilalci sosyalistler bu yanlmann balca
sebebidir. Zira bunlar genel tenkitlerinde Moskova'ya kar kendilerini hr addediyorlar. Komnizm bugne kadar Trkiye' de Rus patenti
ile grld iin, ihtilalci sosyalistlerin Rusya'y serbeste tenkit edebilmesi, ihtilalci sosyalizm etrafnda yaygn bir sempatinin oalmas
n kolaylatrmaktadr. Bunun tipik rnei, stanbul' da yaplan kanunsuz bir yryte tecelli etmitir.
Bir ksm genler, Rus konsolosluu ve Amerikan Haberler Brosu nnde grnte bamszln sesini ykseltmilerdir. Trkiye' de
beliren ve kendi terminolojilerine uygun olarak kendilerine milliyeti
diyen yeni ihtilalci sosyalist fraksiyonunun tehlikesi, klasik sollarn yarataca tehlikeden daha bykt. Bunlarn sloganlar bir takm milli
teekkllere de cazip gelmekteydi. Bir an iin Moskova grubunun karsnda olan milliyeti ihtilalci sosyalist hizbin muvaffak olacaklarm
tasavvur edilse dahi Rusya'ya dnyann en byk hududu ile komu
olan bir lkede, bamszln sonuna kadar muhafaza edilemeyecei,
Slav-Rus smrgeciliinin kolaylkla kucana decei bir gerekti.
Btn bu

gelimeler,

Dier

Grup Solcu Fraksiyon

Sol cephenin legal teekkl TP'si, eitli sol gruplarn, eski komnistlerin yerine gre ar tenkidlerini zerine ekiyordu. Mesela, bir
grupta eski komnist partisi liderlerinden Dr. Hikmet Kvlcml, ileride daha tafsilat ile belirteceimiz gibi TP hakknda "Biimsel Demokrasinin Seimsel Partisi"37 deyimini kullanarak, hicivlerin en arn
yapyordu.

br yandan "Yn" dergisi, daha eski gnlerden bu yana TP'in

temsil ettii sol grle, kendisi arasndaki taktik ve stratejik ayrlkla
rn sistemli bir ekilde ortaya koyuyordu.
Gayede bir olan ar sol ve komnist eilim arasndaki taktik ve
stratejik farklarn tarihi gelimesini inceledii zaman, grnen o ki,
Trkiye Komnist Partisinin i bnyesinde 1927'den bu yana olagelenler, mahiyet deitirmi grnmesine ramen ayniyetini muhafaza etmesidir.
Ancak, unu hemen belirtelim ki, Sol cephe iinde sregelen at
malarn en uzununu ve sistemlisini, gnmzde mahede etmekteyiz.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 481

Dr. Hikmet

Kvlcml, anlalmaz

ve etrefili slubu ile

TP'ini bir ara Samsun' da yaymlanmakta olan"alt" dergi-

sinde tenkid

etmitir.

Dr. Hikmet Kvlcml ve TP

Dr. Hikmet Kvlcml, eskiden beri kendine bal grupla TKP iinde bir franksiyonu temsil etmitir. Legal alanda
yaymlad "Marksizm Kalpazanlar" seri kitaplar ile Nazm Hikmet'e ar hcumlarda bulunmutur. Gnmz de
hem "Yn" sosyalistlerine, hem de "TP" ne atmaktadr.
Dr. Hikmet Kvlcml tenkitlerini yrtrken sosyalist
hareketleri salt bir ii akm olarak mtalaa etmektedir. Ancak, fikir ve k(.iltr yetersizlii, pratik tecrbesi ile atmakta, sosyalist, komnist ve sol kamuoyunda yanklar uyandramamakta ve kendi kendini tecrit etmektedir.
Dr. Hikmet Kvlcml,"Vatan Partisi"nin kurulu yllarnda yapt
konumalarda aydnlarn gevezeliinden bktm belirtmekte, te
kilata salt iilerin hakim olmas gerektiini ileri srmekte idi.
Bu dorudan doruya Lenin' in "Solun ocukluk Hastal" olarak isim"Ouvrieriste" bir sapmadr. Daha baka bir vesile ile "Yn" dergisi bu konuda baz aklamalara girimitir.
"TP semenleri, tekilat parlamento grubu ve st kademe yneticileri, esas itibariyle, Dnm'n inkar ettii aydn ve renci grubundan gelmektedir. TP "bilinli, fakat eli nasrl "sosyalistlerden yoksun gibidir. Hele parti st kademelerinde zlemini ektiimiz gerek halk liderlerini gremiyoruz. Bu durumda etin Altan'n deyimi ile,"ilerin profesyonel aydnlar tarafndan smrlmesinden" mi sz edeceiz?
Smrme-smrme gerei, tek bana sosyalizmi gerekletirmeye
yeterli deildir. Bu ilikinin ktlelerce bilincine varlmas ve sosyalist teori
ve eylemi iyice renmi militanlardan kurulu bir sosyalist partinin harekete nclk etmesi arttr. Emeki snf, srf smrme var diye, kendiliinden
bilinlenecek deildir. nl bir szle, emeki snfa bilin kendi dndan
gelir. Bu sebeple "Dnm"n deyimi ile, "misyoner" bir kadroya ihtiya
vardr. Bu aydn "misyonerlerin ii ve kyl meneli olmalar elbette ok
daha iyidir, bu yolda aba gsterilmelidir. Ama bu yolda en ufak baar elde etmeden, srf snf menelerini ileri srerek, sosyalist aydnlar afaroza
kalkmak, ar inkarc ve "ouvrieriste" bir tutum olsa gerektir. Hakim s
nfla, st snfa geme konusunda alt ileri srlen aydnlarn, emeki
snfa ihaneti, Dnm'n iddia ettii gibi kanlmaz bir zorunluluk mudur? Diyalektik neden bu noktada durdurulmaktadr? Diyalektik, hakim s
nflara kar aydnlarn emeki snflarla kaynamas biiminde ileyemez
mi? Doru tutum, Trk toplumunun kaderine imdiye kadar byk rol oynam aydn tabakalar inkar yerine, onlara, kurtuluun halk iinde erimek
olduunu anlatmak deil midir?"
lendirdii

Solun nde geJen

isimlerinden TIP'ten
milletvekili seilerek keskin
bir anti-Amerikanc olan
etin Altan, daha sonra
{1980) ANAP iktidaryla
yoiunu deijtirecek ve sk
bir AB'liki olacaktr

4821 Aclan

Saylgan

Dr. Kvlcml TP'ne sol terminolojisinde ar kelimelerle hcum

ediyordu. TP, Dr. Hikmet Kvlcml'ya gre halkla, ii ile kyl ile
iliki kuramam, ona uzaktan "kardelerim, rgatlarn" diye seslenen
"Biimsel Demokrasinin seimsel partisidir". Osmanl geleneinin
"Paa, Bey" slubu TP'ne egemendir38. Liderleri tepeden inme partiye konmutur. Oysa, parti kadrosu, bir eitimden geirilmelidir. Bunun iinde gnll gruplar kurulmaldr. Dr. Hikmet Kvlcml, bu
gruplara "i Gnllleri", "Kyl Gnllleri" ismini vermektedir.
Bu gnlller, ii ve kyl arasna dalarak, propaganda yapacak,
halk devrimci bir hareket evresinde eitecektir. Trkiye i Partisi
"Karma Ekonomi" konusunda da "Karma Ekonomi"yi, "Devletilii"
kabul etmekle, burjuva partileri ve Sleyman Demirel'in AP' si ile ayn
paraleldedir. TP'nin TBMM'ne sunduu kanun teklifleri nasl olsa
reddedilecektir. TP'nin, bile bile bunu yapmas "Biimsel demokrasinin Seimsel Partisi" oluu yzndendir. zet olarak "TP"nin halihazr tutumu ile, sosyalist hareketler bir kmazdadr. Onun iin "Uyarmak iin uyanmal, uyanmak iin uyarmaldr"
Nitekim, bu atmalar hzland lde, Dr. Hikmet Kvlcm
l'nn da hcumlar da arlaacaktr.

Dr. Kvlcml ve TP atmasnn Asl Sebebi

Dr.

Kvlcml,

Sol hareketler iin de etkisini

kaybetmi

ve tken-

mi bir kiidir. Bu sebepten TP'nin kendisini muhatap alaca d

nlemez. Esasen Dr. Hikmet Kvlcml'y da TP'ne cephe almaya sevkeden bahane bu tkenmiliidir. TP, eitli zamanlarda mahkum olmu,

Dr. Kvlcml ve bir ka taraftarn da kendi bnyesine alarak

esas mahiyetini deifre edecek kadar tecrbesiz deildir.
Nitekim Mehmet Ali Aybar ve arkadalar 20-24 Kasm 1966 tarihinde Malatya' da aktedilen be gnlk iL TP Genel Kongresinde "eski sosyalistlerin" partiyi ele geirme gayretlerinden yaknmtr. Bu
"eski sosyalistler", illegal parti almalarnda deifre olmu veya gr ayrl sebebi ile illegal organizasyonlardan ayrlm kimselerdi.
Dr. Kvlcml grubundan, Mihri Belli ve hatta "Kadro" fraksiyonuna
kadar geni bir eski kadroyu kapsyordu.
Mehmet Ali Aybar ve ekibinin, kongreden nce eski komnist ve
sosyalistlere at kampanya, Kasm aynda"eski sosyalistler"in yani
TKP tevkiflerinde ypranm, deifre olmu komnistlerden Erdoan
Baar (Berktay) tarafndan sert bir ekilde cevaplandrld. Erdoan Baar (Berktay) yle diyordu:
"Yn"n 4 Kasm 1966 gnl 188. saysndan rendiimize' gre
TP Ankara l Kongresine gnderdii mesajnda Bay Mehmet Ali Aybar, gemiteki sosyalist hareketlerin "devirlerini kapam" oldukla;-

Trkiye' de

S~l Hareketler 1483

n ve baarszlklarnn da artk "maziye mal olduunu" bildirdikten

sonra; "Trkiye i Partisini bir sosyalist kurulu olarak bu maziye organik ekilde balamaya almak, nasl yersiz bir gayretse, partimizi artk
maziye mal olmu hareketlerin yeniden denenebilecei bir ortam saymak da
bo bir hayaldir. Byle bir hevese kaplanlar olursa, hevesleri kursaklarnda
kalacaktr. Dostun dmann bunu byle bilmesini isteriz. Bay Mehmet Ali
Aybar'n dostu kim, dman kim, gerekten meh1ldr. "Artk maziye mal
olmu" hareketleri nereden bildii ve bunlarn "devirlerini kapayp ... maziye mal olduklarn" nasl anlad ise, imdilik konumuzun dnda kalr"46.
TP yneticilerinin gerici iktidara snma politikasnn ve oportnizminin sorumluluu, esas itibariyle, Bay Mehmet Ali Aybar'n omuzlarnda
dr. Uyanan devrimci muhalefetin etkisini azaltabilmek umuduyla genel
kongreyi Malatya'ya karmann sorumlusu da, esas itibariyle, odur. Bunun
da ie yaramayacan, partinin oportnizm ukuruna drlmesinin hesabn veremeyeceini anlaynca, Bay Mehmet Ali Aybar, partisi iinde terre
bavurmutur. Bylece, hesap sormas muhtemel delegelerin genel kongreye katlmalarn nlemek, nlenemeyenleri antajla susturmak yolu tutulmutur.

Bu antaj, yurdumuzda bugne kadar her ileri ve mspet harekete karve hatta bir zamanlar bizzat Bay Mehmet Ali Aybar ile yakn arkadalar
na kar kullanlm olan "gizli komnist tertibi" antajdr. TP yneticilerinin AP iktidarna snma politikasna ve oportnizmine kar kan parti
ii ve parti d sosyalistler, korkutularak, susturulmak isteniyor.
Bir de, bilindii gibi, TP aleyhinde yrtlmekten olan bir takibat var.
Anayasa ve program tzne aykr hareket ettii gerekesiyle, TP'in kapatlmas talebiyle alan bu takibatn TP yneticilerini iyice rktt grlyor. Bu durumda, Bay Mehmet Ali Aybar'n resmi makamlara "sz konusu suu ileyen biz deiliz, unlardr" diye eski sosyalistleri gstermek is

tedii anlalyor.

Bay Mehmet Ali Aybar'n yollad ve Bayan Behice Boran'n okuduu

zellikle "Partimizi artk maziye mal olmu hareketlerin yeniden
denenebilecei bir ortam saymak, bo bir hayaldir. Byle bir hevese kap
lanlar olursa, hevesleri kursaklarnda kalacaktr" szleri, ak bir ihbardr.
"Kaplanlar olursa" terkibindeki ikilemin, bir yaz ustal hevesinden faz-.
la bir anlam yoktur. Byle bir teebbs olduu havasn vermek istemeseydi, Bay Mehmet Ali Aybar bu kelimeleri kullanmaya ve bu tehdidi savurmaya lzum grmezdi.
Savclk ak bir su ihbar karsndadr. Trkiye i Partisi Genel
Bakan Bay Mehmet Ali Aybar, "partisini"; "artk maziye mal olmu hareketlerin yeniden denenebilecei bir ortam sayan" heveslilerin bulunduu
nu, kendi partisinin Ankara kongresine aka bildirmitir.
Savclk derhal takibat amak ve Bay Mehmet Ali Aybar' dan bilgisini
ve delillerini istemek mevkiindedir.
Bu takibatn sonunda ya ihbar doru kar, eski sosyalist partilerin
-kimler olduu pek anlalamayan- bu cretkar mensuplar, o nl 141.

mesajn,

4841 Aclan

Saylgan

maddesinin emrettii cezalara arptrlrlar ve bylece Bay Mehmet Ali Aybar, tuttuu yola rahat rahat devam eder. Veya, Bay Mehmet Ali Aybar'n
1950-1960 yllar arasndaki dzgn ve sakin hayatn ve bugnk itibarn
borlu bulunduu bir avu namuslu insann, siyasi amal, ama ahlaki bakmdan ok adi bir iftiraya uradklar anlalr. Hodri Meydan, Bay Mehmet Ali Aybar!
Savcnn harekete gemesini beklemeden, siz mracaatnz yapnz."
TP'nin Ekim 1966 Ankara kongresinde, Behice Boran, Erdoan
Baar

(Berktay)'a "artk yeter" dedirten Mehmet Ali Aybar'n uzun bir

mesajn okudu. Aybar, partiyi "iten kertmek" isteyen iki tip tehlike zerinde durmaktayd. Tehlikenin biri "eski tfekler" veya "tfekiler" yani daha nceki yllarda Zeki Batmar' a kar TKP' de liderlik
sava yrten, 1946'larda yldz bir hayli parlakken, 1952 tevkifatn
da snen Mihri Belli grubu idi. Erdoan Baar'n ise Mihri Belli eilimi
biliniyordu. teki ise, CIA ve "CIA ile i ve kader birlii kurmu kii
lerdi" Galiba, Aybar'n CIA ile ibirlii kurmu kiilerden maksad,
"Sosyalist Kltr Dernei" ile, "Yn"r baz mensuplar idi. Aybar,
"Eski Tfekler" hakknda u ifadeyi kullanarak atyordu:
"Bizce eski sosyalist partiler, hata ve sevaplaryla devirlerini kapam
Bunlar memleketimizin, bugne gre ok deiik olan artlar iinde
faaliyet gstermilerdir. Baarlar da, baarszlklar da artk maziye malollardr.

mutur.

Trkiye i Partisini bir sosyalist kurulu olarak bu maziye organik e

kilde balamaya almak, nasl yersiz bir gayretse; partimizi artk maziye
malolmu hareketlerin yeniden denenebilecei bir ortam saymak da, bo bir
hayaldir. Byle bir hevese kaplanlar olursa, hevesleri kursaklarnda kalacaktr. Dostun, dmann bunu byle bilmesini isteriz"40

Dr.

Kvlcm'l

Meselesi

Kltr yeterli olan Dr. Kvlcml, Moskova hattna bal sosyalist

hareketlerin, bugnk gelime taktiinden habersizdir, bu sebeple
TP'nin temsil ettii hareketin, mahiyetini anlayamamaktadr.
TP, Moskova hattna bal dier sosyalist ve komnist partileri
gibi, Komntern'in 1935 ylnda Vll. toplantsnda alnm kararlarn
uygulamaktadr. Bu karar da, Trkiye artlar iinde "Anayasa'ya titizlikle bal kalarak (!) parlamenter sistem iinde faaliyet gstermektir.
Yine bu kararlar lsnde demokrasinin eksiksiz uygulanmasna almak iin, faizme ve gericilie kar Cephe Birlii kurmak, demokratik partiler(!) arasnda ibirliini salamak"tr.
Oysa, komnist hareketlerin gsterdii bu taktik deimelerinden
Dr. Kvlcml'nn haberi yoktur. Dr. Kvlcml yllar ncesinde devriri tamamlamtr.

Bir ksm TP y_neticilerine gre, yeralt faaliyetinde yetimi ko-

Trkiye'de Sol Harekftler 148')

mnistlere imdilik parti kadrosunda yer verilmesi doru

deildir. M. Ali Aybar' n ifadesinde l.elirtildii gibi "Maya
tutmutur". Aksi halde deifre komnistler TP'e alnrsa bu
tutmu "maya" bozulabilir.
Bir ksm eski komnistler ise yle dnmektedirler.
"Maya tutmutur. Bu tarihin ak gereidir. Bu sebepten TP'nin ekingen davranmasna lzum yoktur. TP eski
partililerin (TKP'lilerin) tecrbelerinden istifade etmeli, onlarla ibirlii yapmal, btn komnistleri bir aksiyon birliinde toplamaldr. Bugnk Anayasaya gre parti kapatmak mmkn deildir."
Dr. Kvlcml ve benzeri komnistlerden gelen ve gelecek olan tenkitlerin TP iinde bir fraksiyon (hizip) yarataca dnl
mezse bile, "Yn"n temsil ettii Sol gruptan gelen tenkitlerin tesirsiz
kalaca iddia edilemez.
Zira "Yn"n tenkitleri, partinin yalnz i taktii ile ilgili deil,
dnya sosyalist hareketin stratejik meseleleri ile ilgilidir ve nem ta
maktadr. Gerek Dr. Hikmet Kvlcml'dan gerekse, "Yn"den gelen
tenkidlere, TP sorumlular ak cevaplar vermekten, mmkn olduu
lde kanmaktadrlar. Yalnz" Akam" gazetesinde solun militanlarndan etin Altan'n verdii dolayl cevaplar, her ne kadar TP'nin
resmi gr eklinde yorumlanmaya msait deilse de; "Yn" bu cevaplar aka hedeflendirme yoluna saparak, meseleyi resmiyete dkmekten kanmamaktadr. "Yn"e gnderdii cevap, TP'nin "Yn"e
verdii ilk resmf cevap niteliini tamaktadr.
"Yn"n temsil ettii grupla "TP" grubu arasnda acaba ne gibi
farklar vardr?

TP ve Kbrs
u bir gerektir ki, "TP"nin temsil ettii ideolojik kampla,
"Yn" n temsil ettii ideolojik kamp, hemen hemen btn normlar ile
teekkl etmi gibidir. Mesela, baz davranlardan anlyoruz ki, TP,
Kbrs meselesindeki tutumu ile, Moskova hattna bal sosyalist eili
mini nitelemekten ekinmemitir.
Trk-Sovyet mnasebetlerinde "Kbrs Meselesi" sz konusu olmadan nce TP'ne gre "Kbrs" olaylar, sadece emperyalizme kar
savan bir cz idi. Kbrs'm bamszl mukadderatnn Kbrs hal-
k tarafndan tayini ngrlyor, Trkiye'nin bu meseleye karmama
s gereine inanlyordu. Vaktaki Trk-Sovyet ilikilerinde Kbrs konusunda"Federatif Devlet" hususunda bir anlamaya varld, TP'te
derhal grn deitirerek, "Federatif Devlet" tezini benimsedi. Ankara ve Moskova'nn resmi grn savunmaya balad.

Kbrs meselesi, balanggo

TIP tarafndan
emperyalizmin bir oyunu
olarak kabul edilmi, daha
sonraki gelimeler
karsnda, Trkiye'nin
milli meselesi olarak
deerlendirilmitir

4861 Aclan

Saylgan

Bu olay, TP'nin Moskova hattna balln belgeleyici bir nitelik

tamaktadr.

"Kbrs" konusunda TP ile "Yn" solcular arasnda bir fark olmamakla beraber, temsil edildikleri ideolojik kamplar konusunda uzla
mazlklar vardr.

Beliren

Grler

"Yn", marksist terminolojideki tarife uygun nevi ahsna mahsus

iinde Pekin (Kzl in) hattna bal sosyalizmin temsilciliini yapmaktadr. Her iki kamp arasndaki ayrl u ekilde zetleyebiliriz:
'
1) Moskova'nn bat dnyas ile (Bar iinde birlikte yaama) tezi,
Marxizme ve Leninizme ihanettir. Zira kapitalizm ile sosyalizm (komnizm) bir arada yaayamaz. Moskova, belli bir sre iinde olsa ihtilali durdurmaktadr.
2) Geri kalm ve az gelimi lkelerin kurtulu savalar dnya
sosyalizminin salanmasnda nemli bir rol oynayacaktr. Solcular, bu
savata "Milli Kurtulu Cephesi" tekil ederek, Milli Kurtulu savala
rn sosyalizme dntrmek grevindedirler.
3) Milli Kurtulu Savalar, burjuva ve kk burjuvalarn nderliinde yapld iin "milliyeti" nitelik tamaktadr. Bu milliyeti hareketler, milliyeti olduu lde enternasyonaldir de. Sosyalistler bu
hareketin nderliini alrken, her trl domatizmden kanmal ve
mmkn olduu lde geni bir cephe birlii salamaldrlar.
4) sava, ihtilal ve hkmet darbeleri, milli kurtulu sava yrten lkelerin kk burjuva ve burjuva nderlerini sosyalizme yaklatrc olaylardr. Btn bu grlere gre, TP'nin tutumu, Pekin
hattn temsil eden solculara gre statiktir.
TP'nin grnen taktii, "Anayasa'ya titizlikle bal kalarak parlamenter sistem iinde faaliyet gstermek, 1969 genel seimlerinde baa
greeceini iddia etmek" olarak zetlenebilir. Buna karlk, "Yn"
grubu, Anayasa konusunda TP ile birlik grnmekle beraber, TP'nin
baa gremek iddiasn erken bulmaktadr. "Yn"e gre "TP"nin bu
tutumu, sol terminolojisinde populizmi temsil etmektedir. Populizmin
manas, Halklk romantizmidir. Rusya' da bu populistlere 1917 ihtilalinden nce narodnikler deniyordu. Bir baar salamalar yle dursun, baarya doru gitme istidadnda olan sosyalist akm, kimi yerde
durdurucu, kimi yerde de saptc rol oynamlardr. "Yn"n, "TP'ni
1965 seimlerinin hemen akabinde populistlikle sulamas, TP'nin
gerekten populist oluu yznden deil, Moskova hattna sk skya
bal bulunuu, kendi hr iradesi ile taktik deitirme niteliinden
yoksunluu ile izah edilebilir.
milliyetilii

Trkiye' de Sol HarekeLler 1487

Bu davran ile TP, Komnternin VII. kongre kararlarna bal

kalmakla ar bir formalizme ve konformizme kaymaktadr. Bu ise,
Trkiye Solunun gelimesine engeldir. etin Altan'n (Teori) yazsnda
parlamentoculua yapt gerek d vg bu bakmdan "Yn"e gre
yersizdir. Burjuvas (orta snf) olmayan Trkiye' de, parlamentoculuun ve demokrasinin tam uygulanmas sosyalizmi deil faizmi iktidara getirir. "Yn" bu soruya kesin bir cevap vermiyor veya verir grnmyor.
Fakat bu konudaki fikirleri sarihtir. "Milli Kurtulu Cephesi" programnda aklanmtr.

Grne gre TP, ilan ettii program dna kar grnmemektedir. TP tekilatlanma ilkesinde, "ii" ve "kyl" unsurunu n plana alm, "Eli nasrllar" slogan ile seimlere katlmtr. Oysa meclise
eli nasrllar deil, elleri kalemden baka ara tutmam bir takm levantenler girmitir.
"Yn"e gre; "Yalnz ii snf ncl konusundaki ksr tart
malara yol aan davranlar, sosyalist teorinin oktan akl kavutu
rulduu sorunlar yanl deerlendirmenin sonucudur. nc ii sn
f deil, ii snfnn ncs olan partidir. i ve kyl olmak partinin
ynetiminde en ufak bir imtiyaz salamaya yol amaz"41

Genlik Meselesi
Yine "Yn"clere gre, TP hazrlksz yola km ve yarm yz
yl nce bat kitaplarnda yazlm metodlar genel planda gerekletir
mek istemitir. Bunun kabahati ise sosyalizmin bir metod olarak ele
alinmaynda gizlidir. Mesela, TP "nasrl eller Meclise" slogan yerine "En iyi sosyalistler Meclise" slogann sese idi, hatal deerlendir
melerden kendisini saknabilirdi. "Parti organlarna seileceklerin yarsnn iilerden gelmesi, zorunluluu, aslnda ounluu sosyalizmden habersiz, oportunist ve brokrat kk burjuvalar olan sendika yneticilerine, deerli unsurlarn feda edilmesi bahasna haksz imtiyazlar tannmasna yol amtr"
Moskova hattn takip eden TP ile,"Yn" solcularnn taktik ve
stratejik planda "Genlik" meselesinde de uzlamazlk iir.de olduklar bilinmektedir. TP, genliin parti organlarnda imdilik temsilini arzu etmemektedir. Oysa "Yn"e gre; "TP'in dayand en salam g
olan genlik bir snf tekil etmiyor gerekesi ile kmsenmitir. Oysa, genlik kmsenmemelidir"
TP Genlik Kollar Bakarn'nn "Yn"e gnderdii tekzipde fazla
aklayc nitelikte deildir.
Bu noktada "TP"nin genlik kollarnn parti organlarnda temsile
yanamamasnn sebebi uydu: yle zannedilir ki, Trkiye (gizli) Ko-

488 1 Aclan Saylgan

Trkiye seksiyonu, tam teekkl

genlik tekilat ile faaliyettedir. Bunun lideri olan
kiiler de, Moskova'da, TKP lideri olarak Yakup Demir'in seilmesine
tepki gstermiler, Moskova'ya kafa tutmulardr.
Bylesi bir durumda, genlik tekilat TP organlarnda temsil edilirse, Moskova hattndan kavan TKP genlik seksiyonunun uluslararas solun ideolojik kavgalarn TP bnyesine getirmesi mmknd. Tabii ki bu ne TP'in ne de, onun ilham kayna olan d merkezlerinin
iine geliyordu.
Nitekim "Yn" etin Altan'n "Genlik" konusundaki grn
ele alarak unlar yazyordu:
mnist Partisinin

yeralt tekilatnn

etmi ekliyle deil,

"Gerekten sosyalist genlik, Trkiye'nin kaderini Kzlay veya Beyatayin abasnda olan renci gruplaryla ayn paralele
11
dmekten dikkatle kanacaktr (Yani gerekten sosyalist genlik, kendini teki ilerici genlerden tecrit edecektir). Eer gerekten sosyalist genlik,
teki ilericilerle ayn paralele derse, emeki snflarla arasna bir duvar
ekmi olur. Zira Trkiye'nin zinde kuvvetlerce ynetilmesine, emeki s
nflar bilinli olarak kar kmtr (o halde kabUI etmek gerekir ki, emeki snflar emperyalizm ve ibirlikilerini bilinli olarak sandktan karm
zt meydanlarndan

lardr!).

ve Kzlay meydanlarnda izmeye kalk

kendini ayran bu sosyalist genlik -ki sanrz
TP'li genlik- problemlerin emeki snflar yararna zmn ama edinen katksz sosyalist hareketler dzenlemelidir. Bu sebeple, aydn evrelerden gelebilecek blclk ve domatik sulamalarna sosyalist genlik aldr etmemelidir.
etin Altan'n Ant'n ikinci saysnda kan yazsnda da paylalan ve
"Osmanl tipi ceberrut devletin miraslar" ile "yrngesine oturmam halk
devrimi" tezlerinin bir devam olan Dnm'n grlerini tam bir sadakatla yoksun kaldklar iin, genlik ve aydnlar, srf bu maksatla, sosyalizmi kendi karlarna alet etmektedirler. Ktleler bilinsiz olduu iin, hareketin ncln ele geirebilecek sosyalizmi ve anti-emperyalist mcadeleyi yozlatracaklardr. Esasen halk bunlara dmandr. Halkn tutmad aydn ve genlie bo verilmelidir. Kzlay ve Beyazt'taki anti-emperyalist
genlik gsterilerinden, gerekten sosyalist genlik uzak durmaldr. Yoksa
halk kaybeder.
Dnm, sosyalizmin ocukluk hastal diye nitelediimiz bu blc
ve ayrc tezleri, samimiyetle ve ciddi savunmaktadr. Sanyoruz ki, hastalk,
bu TP'li genlerin emeki snfla bir ba kuramayndan ve onlarn dn
da kalndan domaktadr. Emeki ktleden kopukluk, baz sosyalist genleri kendilerini inkara ve aydn dmanlna itmektedir. Eer gerekten
ktle ile kaynaabilselerdi, "Bunlar sosyalizmi ele geirirler, yozlatrrlar.
Zaten halk da bunlara dman" tarzndaki tehlikeli bir komplekse tutulmazlar, aydnlar ve btn ilerici genlii ktlemek yerine, onlardan emeki
Trkiye'nin kaderini

an renci gruplarndan

Beyazt

Trkiye' de Sol Hareketler 1489

ktle lehinde yararlanmay dnrlerdi. Hem emeki ktlelerden uzak olacaksnz, onlar bilinlendirmeyeceksiniz, hem de sosyalizme ve anti-emperyalist savaa ilgi duyan genler ve aydnlara"Tu, kaka ... " diyeceksiniz! zr
dileyerek syleyelim, bu emeki snflarmzn"hem kel, hem fodul" diyeniteledikleri durumdur"42

Mcadele

Kadrolar Tartmas

"TP", "Yn" solcularna gre dar bir kadro ile almaktadr. Gvensizlik kaygs ile TP kapal tutumuna son vermeli ve ynetici kad-

rosunu geniletmelidir.
"Emperyalizme ve ibirlikilerine kar mcadeleye kesin ncelik
tanmak ve onu proleter-burjuva mcadelesinden dikkatle ayrmak hayati bir meseledir" "Yn"e gre. TP, radyo ile yaplan seim konuma
larnda o gnlerde karma ekonomiyi destekletme ve bunu yle izah
etmektedir:
"Btede karma ekonominin geici niteliini savunan TP, radyoda karma ekonomiyi daimi bir sistem olarak tanyormu intibam veren konumalar yapmtr". Bu da bir tavizdir ve yanltr.
"YN" e gre; TP bir yandan anti-emperyalist mcadeleyi bir numaral mesele sayarken, br yandan proleter-burjuva mcadelesinin
sloganlarn n plana kararak gleri datmaktadr: "Baka bir deyile TP ayn anda iki meydan muharebesi vermekte stelik ikinci muharebe yznden, ilk muharebeye hazr glerin azalmasna ve amalarn dalmasna yol amaktadr."

Dr. Hikmet Kvlcml'nn Aybar'n

"Eski Tfekler"e atna Tepkisi
"Olay" dergisinin Aralk 1966 tarih ve 1. saysnda Dr. Hikmet K
vlcml'ya, Aybar'n, Ankara lk Kongresine gnderilen mesaj dolay
s ile yaplan mlakat, TP yneticilerine muhalif grubun grlerini
toparlamas bakmndan ilgi ekicidir. Yaplan mlakat yledir:
Soru - Bay Mehmet Ali Aybar, i Partisinin Ankara lk Kongresinde "Eski Sosyalistler" den yaknm. Onlarn Maziye malolmu"
bulunduklarn "Tehlike" olduklarn ve Partiyi iinden kertmek"
istediklerini sylemi. Ne dersiniz?
Kvlcml- Sylediklerinin asl elimde yok. Sahiden byle eyler
yazdysa, bu seferlik ar konumayaym, ama yanlyor. Eskiler", gerinin zalimi bir ortaklkta, dnce ve davrantrlar. Balca prensip koydular;
1-Anti-emperyalizm + Anti-feodalizm,
2-kinci Kuvay milliyecilik (Milli Kurtulu),
3-Trkiye ii snfnn ncl.
11

11

11

490 1 Aclan

Saylgan

Bugn birinci prensip, btn Trkiye

solcularnn parolasdr.

kinci prensibi Yn'cler, nc prensibi TP'ciler kendilerine maledi-

yorlar. Maletsinler. Yeter ki itenlikle v~ ezberlemece maletmesinler. O

prensipleri kendilerine maledenler parti savunucusu oluyorlar ve
urunda kelle koyanlar nasl "Partiyi iinden kertmek" isterler? An-
!almyor.

Eskiler' in en son teklifleri de balca u uygulama metodu oldu:

1-Kiisel dedikodu esnafl yerine isel otokritik.
2-Krs sosyalizmi yerine (Halk) ynlarna inmek.
3~Yeter zaman bulamayan ye eksii yerine i-Kyl Gnllleri.
Teorik prensipler gibi pratik metodlar da herkese yazl ve basl
olarak otuz yldan beri sunulmu bulunuyor. Bunlar kimin iin tehlikelidir? Gene anlalmyor( ... )
Trkiye'de krk yldr btn kanunlar hep hem saa, hem sola
vurmak bahanesi altnda karlmhr. 141-142, Ceza Kanunu maddeleri gibi.
Mehmet Ali Bey avukattr. Bir kerecik olsun 141-142'nin faistlere
uygulandn iitmi midir? Eskilerin "Vatan Partisi" davasna avukat
Mehmed Ali Bey tam iki yl devam etti. Bu davada 141-142'ye girecek
bir tek olay grd m? Ceza Kanunu hep yle uygu~and ve uygulan
yor. Vurmad burjuvazi sana. imdi Ortann Soluna duvar rerken
bile. Ortann Sandakilere daha genie yer brakmak iin bunu yap
yor. Neden? nk Trkiye, kitabn -yabanc kitab~!-yazmad lkedir. Eskilerin "Trkiye'de Kapitalizm" kitabnn beinci sayfasnda
ise yazldr: "zel sermayemiz .. Bat sanayinin prosp.er kalknmasn
hibir zaman yaratmadan ultra modern oldu. Tekelci finans-kapital
emrine girdi. Onun iin, bir yandan kendi milletine kar insan hakk
tanmaz bir keskin yrtclk kazand, te yandan millet nndeki zaafn telafi etmek iin, uluslararas yabanc finans kapitale kul kle olmak zorunda kald". Mehmet Ali Bey' in yaknd CIA, onun iin Trkiye' de bu denli elini kolunu sallaya sallaya dolaabiliyor.
Buna karlk Mehmet Ali Bey ne yapyor? nce kanunlarn yasak
etmedii ad geen kitaplar aforoz ediyor. Bugn artk "Sol Papa" sayn nn. "Sosyalizm Papal", Yn'de, i Partisine Vatikan uur
getirir mi? nanmyoruz. Trkiye'nin binde 999 kiisi iin Milli birlie
peynir ekmek kadar ihtiya iken, 27 Mayslar ile 22 ubatlar nga
r kime yarad? CIA'ya. Mehmet Ali Bey CIA'ye kar: "Yiit olduu-
muz kadar akll ve tedbirli olmak da zorundayz" buyuruyor. En
"akll tedbir" olarak da, tam CIA glgesinde nn Paa, Demirel
Bey'le kol kola "Sulh Taarruzu" yaparlarken, Mehmet Ali Bey "Eskiler
avna" kyor.

Soru - i Partisine yazlyor musunuz?

Trkiye'de Sol Hareketler 1491

Kvlcml - i Partisine biz ezelden yazlmz, evlat... Katiplerin defterlerinde silinsek bile. O bizim aln yazmz ...
Soru - Ama B. Mehmet Ali Ankara mesajnda: "Hevesleri kursaklarnda kalacak" demi.
Kvlcml - O kursak felsefesi. Heves kolayca ele geirilecek eye
zentidir. Eskiler iin i Partisi anlayna kolay klah yapmadr ve
zentidir. Yedisinden yetmiine dek kendilerini adadklar bir yaay
tr. Bu yaay ikence, zindan, lm onlarn elinden alamam. Kap
kulu ekipleri mi alacak? Kk buiuva tupesi.
Soru - B. Mehmet Ali, Ankara yazsndan iki gn nce stanbul
nutkunda "Her ne etiket altnda olursa olsun" Parti dndaki sosyalist
iddialara baklmamasn bildirmiti. Bu sosyalist olan partiye girer, demek deilmiydi?.
Kvlcml - i Partisi elbet disiplin partisidir. Ancak dnyaya
kulaklarn tkamak partisi deildir. Bitler usul sosyalist kitaplar yasak etme partisi deildir. Hele burjuva yasaklarnn siperi ardnda horozlanp kursak felsefesi yapmak partisi hi deildir.
Bir yanda prensiplerini savunduum kimseleri, kanun elverse de
partiye soksam, te yanda, parti d braktklarm partinin iyilii iin
olsa da syletmem denir ise, bu davrann adna disiplin demezler.
Osmanl kesim dzencilerini, dekadan iftlik paas teorisi denir. Bu
iftlik "Bil irs vel istihkak" benim kursamdan geecek. Kulum olmayann kln kprdatmam! "Ve de zorlu sosyalistim."
Yama m var? Eskiler durup dururlarken boyuna destekledikleri
i Partisi iinde neden ikide bir ngar koptuu imdi anlalyor. CIA
dmanl ile vnebilmek iin, illaki eskilere hi yoktan mz kar
lrsa byle olur.
Soru - Yn dergisi TP byk kongresinin Malatya'ya gtrlmesini TP gdclerinin ka sayyor. O fikirde misiniz?
Kvlcml- Yncler kendilerine baksnlar. i snfmz anlamamakla "Kendileri muhtac himmet bir dede"dirler.
Kk kii gerekleri ne olursa olsun, TP'in dou illerini nemsemesi en gerekli davranlarndan biri olur. Yeter ki anti-feodalizm abas da, "anti-emperyalizm" gibi genel sylevlerde soyutlatrlm bir
forml olarak yozlatrlmasn.
zet olarak; her lkede sosyal hareket, kendi tarihine sayg gsterdii lde salam temellere oturur. arkta her zpkt hkmdar tarihi, kendisiyle balatmak istemitir. Onun iin de batmtr. Ancak bir
dnce ve davran getiren slam tarihi, Muhammed'in gyle, H
ristiyan tarihi; sa'nn doumuyla balam ve yaamtr. En sekin
edebiyat, Glgam Destan, kendisi yaam, ama insanlar onu bir
daha yaayamamtrlar. Yaanacak dnceli davranlara zenelim"

4921 Aclan

Saylgan
Dr. Hikmet Kvlcml'nn Yeni klar
ve Yeni Bir Dergi "Sosyalist"

Dr. Hikmet Kvlcml, 1967 ylnn ilk aynda yaynlanmaya bala

yan "Sosyalist" isimli onbe gnlk bir gazetede Sol'un kendi aralarn
daki atmalarnda, TP hareketinin dnda braklm ve deifre olmu eski malum solcu grubuna dayanarak arln koymaya al
maktadr. Eskilerin tek temsilcisi, yalnz Dr. Kvlcml deildir. Daha
nce de belirtildii gibi, bilhassa gizli Komnist Partisinin genlik seksiyonuna hakim olan Mihri Belli de vardr. Ve Mihri Belli grubu "Eski
Tfeki"ler olarak anlmakta ve "Yn" sosyalistlerinin aydnlar kanad
ile ibirlii yapmaktadrlar. 20 Ocak 1967 gn 1. says yaynlanan onbe gnlk "Sosyalist" gazetesi, sol cephenin grn hakknda, Dr.
Hikmet Kvlcml'nn kaleminden ktn tahmin ettiimiz u ema
y vermektedir:
Trkiye Sol'u balca iki byk ana blme ayrlmlardr.
a) Bilimsel sosyalizm iddial sosyalistler,
b) Bilimsel sosyalizm iddial olmayan sosyalistler.
A-Bilimsel sosyalizm iddial sosyalistler
lar

"Sosyalist" dergisine (veya Dr. Kvlcml'ya) gre, bun kategoride toplamak mmkndr:
a-TP sosyalistleri,
b- "Yn" sosyalistleri,
c- Eski sosyalistler,
B-Bilimsel sosyalizm,

iddial

olmayan sosyalistler.

Bunlar "Sosyalist" dergisine gre

Trkiye sol hareket iinde
gerek manada zgn
teorik almlarla Doulu
bir bak biimine sahip
nadir isimlerden biri Dr.
Hikmet Kvlcml idi

alt

kategori iine

drlmaktadr lar:

a- 27 Mays sosyalistleri,
b- Sosyalist renci kulpleri,
c- Sosyalist kltr dernekleri,
d- Sosyal-Demokrat parti teekklleri,
e- Ortann Sollar,
f- Sosyal Mukaddesatlar ve ilh .. ilh.
Birinci ana blmdeki 1P sosyalistleri ile, "Yn" sosyalistlerinin
hangi teekkllerden meydana geldiklerini, stratejideki ayrlklarnn
neler olduuna ilerde bir kere daha deinilecektir. imdi ksaca "Eski"
Sosyalistlerin durumuna bakalm.
"Eski" sosyalistlerin en nemli grubu TKP iinde, Mihri Belli'ye
bal olanlardr. Dr. Hikmet Kvlcml'ya bal olanlar ise eitli deneylerden gemi, TKP iinde varlk gsterememi, deifre olmu ok
kk bir ii grubudur ki, Rumeli'nden Trkiye'ye eskiden g etmi

Trkiye'de Sol Hareketler\ 493

ve ekseriyeti ttn amelesi olan kimselerdir.

Yukardaki tasnifi yapan Dr. Hikmet Kvlcml, ilk olarak "TP",
"Yn" ve "Eski" sosyalistlerin birlemesini istemektedir. Zira bu grup
sosyalistlerin tamam aslnda tek bir parti olabilir, yani TKP'yi tekil
edebilir. Ve belki de TKP'dir.
Dr. Hikmet Kvlcml, aradaki ihtilaf kk burjuva alkanlkla
rna yormakta ve bu alkanlklardan kurtularak "Trkiye Anti-emperyalist Milli Cephesi" ve "Milli Kurtulu Cephesi" isimlerinin dnda
"Halklk Cephesi" nin kurulmasn tavsiye etmektedir. Anlalyor ki
Aybar, Avcolu, Mihri Belli' den sonra Trk Sollarnn liderliine, Dr.
Kvlcml da sahip olmak istemekte, ihtiras yeren etin Altan'a da
ar ekilde yklenmektedir.
Dr. Hikmet Kvlcml'ya gre, bu grup sosyalistin bal bulunduklar asgari mterek "teorik ve pratik platformda daha bugnden
vardr". "TP"te, "Yn"de, "Eski"lerde teorik bakmdan bilimsel sosyalizme pratik bakmdan ikinci kuvayi milliyecilie ve anti-emperyalizme "egin" grnmektedirler. Eer bu grup birleme rnei gsterecek olursa, dier gruplar toparlamak mmkn olabilecektir.
Dier blmdeki, bilimsel sosyalist iddial olmayan sosyalistlerin
de ksa bir dkmn yapmakta fayda vardr. Dr. Kvlcml'nn, "27
Mays Sosyalistleri" dedii kimseler, "Tabii Senatrler" arasnda olan
Sami Kk, Suphi Grsoytrak, Suphi Karaman, Kamil Karaveli gibi bir
aznlktr. Bu sayn senatrlerin ciddiyetten uzak ve cep kitaplarndan
aktarlm sosyalizm bilgileri, Dr. Kvlcml' ya gre her ne kadar "bilimsel sosyalist iddial" deilse de, bilimsel iddial sosyalistler birleecek
olursa, bunlar da yola geleceklerdir. Dr. Kvlcrnl'nn tasnifindeki "ortann sollar" ise dorudan doruya CHP'dir. Bu ne geni hayaldir ki
esas gruplar birleirse, tarihi ve "milli" bir parti olan CHP nn's ve
dier erkan ile, birlemi sosyalistlerin emri altna girecektir. Tevekkeli
"insan hayal ettii mddete yaar" dememiler. Dr. Kvlcml'ya gre

Sovyetler Birlii
Komnist Partisi
Kongreleri ve
sonu
beyannameleri,
Trk solu
tarafndan

dikkotle takib
edilirdi. Bu
kongrelerde
SBKP genel
sekreterinin
TKP'yi
selomlamas ise,
sol iin nemli bir
l olarak kabul
edilirdi

4941 Aclan

Saylgan

"Sosyal Demokratik parti teekklleri"nden kastedilen, Alaaddin Tiridolu ile emekli General Stk Ulay'n sonunda CHP ile birleen "Sosyal
Demokrat" macerasdr. Yazara gre "Sosyal Mukaddesatlar" ise,
"Hareket" dergisi etrafnda toplam olan kk bir mslman sosyalist
gruptur. Bunlarn da kazanlmas, ilk art olarak, ana sosyalist gruplarn
"Halklk Cephesi"nde birlemesine baldr.
Dr. Kvlcml'ya gre TP, kendi fantazisi iinde ABA'clar tarafn
dan idare edilmektedir. ABA'c demek" Aybar+Boran+Altan" demektir. Ayrca TP'e yklenirken eski Kadroculara da atfta bulunmaktadr:
" ... TP'ten otuz ksur yl nce sosyalizm kalpazanl nasyonal
sosyalizm yapan kadrocu evket Sreyya tipinin "ideologlug "TP'nin
talaycs etin Altan, harfi harfine tekrarlayp insan zorla gldrmektedir ... "
" ... TP liderlerinin apraklklar anlalyor. Bir yanda halksz
Sosyalizm olmaz diyecekler, tede fakir Trkiye halkna inme yolunu
gsterme teebbslerini boacaklar. Bir yanda 'Halk bir nutuk deyimi
deildir' diye yazacaklar tede; Ya teori, ya halk. .. Yoksa sosyalist deilsin zlgtn ekecekler .
... Samimi olduklar lde, eskilerin derileri, kemikleri bahasna
edindikleri teorik eserleri-polis toplamasa bile-TP, ABA'clar Kebecileri yasaklayacaklar ... "43.

Yeni

Gelimelerin Inda

Beliren Durum

Her iki grup arasndaki farkllama, taktik ve stratejik meselelerden meydana gelimekteydi. 1966 ylnda, Trkiye'de sosyalist cephe
iindeki farkllamalar son belgelerden de anlalaca gibi su yzne
kmtr. Bu farkllama da, dnya sosyalist ve komnist hareketlerindeki farklar ve sebepler ne ise, bizde de odur. Formel bir deyimle, Trkiye' de Sovyet hattn izleyenlerle, in hattn izleyen sosyalist gruplar
kesin izgileri ile belirleniyordu.
Tekilat olarak, Sovyet hattn izleyenlerin Trkiye i Partisi iindeki zaferleri, yle grnyor ki uzun vadeli olmayacaktr. Esasen 20
Kasm 1966'da Malatya gibi tara saylabilecek bir ilde Kongrenin toplatlmas, sol hareketlerin yaygn bulunduu Ankara veya stanbul gibi ehirlerin uzaklarnda bu il. Kongreye gidilmesi, Trkiye i Partisi kadrosunun zaferlerine glge drecek bir durum gsteriyordu.
Her iki sol grubun ayrlklar, dnya sosyalist-komnist hareketlerindeki ayrln benzerliklerini tayordu. Yani, taktik ve stratejik farklarn sol davranlar deerlendirdiine iaret ediyordu. Buna gre artk sosyalist cephedeki blnmenin ematik grn ortaya konulabilirdi:

Trkiye' ele Sol lfarcLct in

l .+cc;

Sovyet Hattn zleyenler

Bu grup iine, igal ettikleri, mevkilere gre u tekilat
dahil etmek mmkndr:
a) Trkiye Komnist Partisi'nin Prag'daki D Brosu ve
Trkiye' deki illegal organizasyonun legalize olmu nemli
bir kesimi,
b) Trkiye i Partisi (legal bir sosyalist tekilat),
c) Trk- sendikalarna muhalif; daha ok TP liderlerinin idaresindeki, tesir gc az, bir ksm sendikalar ve bu sendikalardaki militantlar;
d) Baz renci kurulular, Fikir Kulpleri ve dernekler.
1965 Mays aynda "World Marxist Review"de, Trkiye
Komnist Partisi Birinci Sekreteri Yakub Demir ve Halis Okan imzas
ile yaymlanan bir makalede, Trkiye' de sosyalist ve komnistlerin
tekil edecekleri "Tep Cephe" politikasnn prensipleri detaylar ile bildirilmitir44. Bu cephenin ismi, anti-emperyalist mahiyette "Milli Demokratik Cephe" olmalyd. Bir yl akn bir zamandan sonra, bir takm legal dernekler birleerek, 1965 Mays'nda yaymlanan protokole
uygun bir protokol yaymlayarak "Trkiye Anti-Emperyalist Milli
Cephesi"ni tekil ettiler. Tad neme binaen "Trkiye Anti-Emperyalist Milli Cephesi" protokol unlar ieriyordu:
lar

"Emperyalist devletlerin, devlet ve milletimizin hayatna aka kasdetmeleri neticesinde meru mdafaa iin toplanan TBMM, imdiye kadar
muhtelif vesilelerle, sarahaten veya zmmen ilan ettii maksat ve mesleini
bir kere daha btn cihana arz iin u beyannameyi nereylemeye lzum
grmtr. TBMM milli hudutlar dahilinde hayat ve istiklalini temin ahdy
la teekkl etmitir. Bineanaleyh hayat ve istiklalini yegane mukaddes emel
bildii Trkiye halkn, emperyaf,m ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi klmakla gayesine vasl olaca kanaatindedir.
TBMM milletin hayat ve istiklaline suikast eden emperyalist ve kapitalist dmanlarn tecavzlerine kar mdafaa ve bu maksada aykr hareket
edenleri tedip azmi ile kurulmu bir orduya sahiptir"
21 Ekim 1920 TBMM bildirisinden.

Dnyada ilk anti-emperyalist milli kurtulu cephesini aan ve tarihin en amansz emperyalist koalisyonuna kar milli kurtulu sava
n kazanan bir ulusun ocuklar olarak;
Byk Atatrk'n szlerini ve birinci TBMM'nin "btn cihana
ilan ettii beyannameyi" Trk yurtseverlerini aydnlatan bir milli kurtulu doktrini olarak kabul eden bizler; byk kurtarcmz Atatrk' n
lmnden sonra, zellikle 1947'den bu yana "bizi mahvetmek isteyen
emperyalizmin ve bizi yutmak isteyen kapitalizmin" yeniden yurdu-

JJ

Trkiye'nin 1973'te Kbrs'a

yapm olduu mdahale
Trk solunda bir ayrma
yaratm, TKP'nin d
brosu mdahaleyi
emperyalist bir eylem
olarak nitelemitir

496 \ Aclan

Saylgan

muza yerlemeye baladn ve milli bamszlmzn her geen gn

daha da tehlikeye girdiini farkeden yurtsever kiilerin ve kurumlarn
giritikleri dank ve dzensin mcadeleyi kesin bir baar iin yetersiz bularak; btn yurtseverlere ve milliyeti derneklere ak olan
"Trkiye anti-emperyalist milli cephesi"ni kurmu bulunuyoruz.
Trkiye anti-emperyalist Milli Cephesini kuran bizler; anti-emperyalist mcadelenin byk gln, dnyada ilk anti-emperyalist
sava cephesini aan ve milli kurtulu savan kazanan bir milletin
ocuklar olarak iyi biliyoruz. Gene iyi biliyoruz ki, anti-emperyalist
savata glkleri yenmek ve zafere ulamak, yeniden tam bamsz
bir Trkiye yaratmak iin kurtulu yolu vardr. Bu biricik kurtulu yolu anti-emperyalist milli cepheyi glendirmek, yaymak, milletin btn zinde glerini seferber etmektir.
Trkiye Anti-emperyalist Milli Cephesini kurmakla bu seferberliin ilk admn atan bizler, aadaki ana kavramlar ve ilkeler zerinde anlam bulunuyoruz:
1-Trk yurtseverliinin z ve doktrini anti-emperyalist anti-kapitalist milli kurtuluuluktur.
ncelikle Trk yurtseverliinin z ve doktrini zerinde anlama
ve birleme gereini duyan bizler, byk Atatrk'n; "Bamszlm
z, gven altnda bulundurabilmek iin, toptan millete bizi mahvetmek isteyen emperyalizme kar ve bizi yutmak isteyen kapitalizme
kar millete savamay uygun gren bir doktrini izleyen insanlarz"
szlerini Trk yurtseverliinin z ve doktrini olarak kabul etmi .bulunuyoruz.
Byk Atatrk'n bu szlerini, Trk yurtseverliinin zn biimlendiren tarihsel artlarn bilimsel bir aklamas olarak inanyoruz.
Bu bilimsel aklamaya gre; "Milli kurtulu sava artlar ile biimlenmi bulunan Trk yurtseverliinin znn, anti-emperyalist, antikapitalist bir milli kurtuluuluk" olduu ak bir gerektir. Gerek
milliyetilik bu anlamda bir yurtseverliktir. Kurtulu savalar tarihinde savann "anti-emperyalist ve anti-kapitalist" olduunu ilk defa
btn dnyaya aklayan Trkiye Byk Millet Meclisidir. Bu gerei
hi bir zaman unutmayacaz. TBMM'nin 21 Ekim 1920 bildirisinde
ifadesini bulan u szler; "Trkiye Byk Millet Meclisi, milli hudutlar dahilinde hayat ve istiklalini, temin ahdiyle, teekkl etmitir. Binaenaleyh hayat ve istiklalini yegane ve mukaddes emel bildii Trkiye halkn, emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi klmakla gayesine vasl olaca
kanaatindedir." Trk yurtseverliinin ve Trk halknn krkalt yl nce emperyalizme ve kapitalizme verdii kesin ve cesur bir cevap olmutur.

Trkiye' de Sol Hareketler 1497

Trk yurtseverlii anti-emperyalist ve anti-kapitalist bir milliyetiliktir. Gerek bu olduu halde, Atatrk'n lmnden balayarak zellikle 1947'den sonra -ABD ile imzalanan ilk ikili anlamadan sonrakinci Dnya Sava sonras ortaya kan artlardan da yararlanlarak,
znden saptrlmtr. Bu dnemden sonra Trkiye'nin dnyann en
gl emperyalist koalisyonuna kar yaplm ve zaferle sonulanm
bir milli kurtulu savandan domu olduu gerei srarla unutturulmak istenmitir. Ve ynetici snflar krk alt yl nce savaarak topraklarmzdan kardmz emperyalistlerle anlama ve ibirlii yoluna
girmilerdir.

Sovyet Rusya'nn bilinen haksz bir isteini ustaca kullanan o dnemdeki karc snflar ve yardmsever bir maske taknm olan emperyalistler, Trk halkna bu ibirliini hakl ve milli' karlara uygun gstermeye almlardr.
kinci Dnya Sava artlar yardmsever grnen emperyalizmle
giriilen ibirlii ortam ve Sovyet Rusya'nn bilinen, Boazlar ve Dou Anadoludaki illerimizle ilgili haksz isteine kar Trk halknn
gsterdii uurlu byk tepki, yurtseverliin anti-emperyalist znn
unutturulmasnda kolaylk salamtr. Bunda iktidara adayln koyan ve daha sonra iktidara gelen byk toprak sahipleri ve komprador
burjuvazinin hakim olduu bir partinin byk rol olmutur. Btn
Asya, Afrika ve Latin Amerika lkelerinde emperyalizmle ibirlii yapan bu iki snf halk kandrp, oylaryla iktidara geldikten sonra, genellikle Bat emperyalizmi ile sk ibirliine girimitir. Bylece Amerikan emperyalizmi btn dnyada milli' kurtulu savalarna kar
kulland komnistlikle sulamalar arkasnda Trkiye zerindeki
emellerini gerekletirmeye balamtr. Dnyadaki birok milli' kurtulu sava, Trk halkna bir komnist ayaklanmas, bir sen-ben kavgas olarak yanstlmtr. Bu nedenle, Trk halk bir milyon insann ld, tarihsel ve dinsel balarla bal olduumuz Cezayir halknn milli
kurtulu savanda Fransz emperyalizmi safnda yer alan ibirliki hkmete kar tepki bile gstermemitir. Bu dnemde anti-emperyalist
ve anti-kapitalist olmak bir sumu gibi gsterilerek, gerek milliyetilik sindirilmitir. Gene bu dnemde, Trkiye' de gerek yurtseverlik
olan anti-emperyalizm hi bir ilikisi yokken, komnistlikle eit ve ayn tutuln;mtur. Emperyalizmin ve onun ibirlikilerinin Trk halkna
kar dmnledikleri bu oyun emperyalizmin yardmseverlik maskesi
dene kadar devam etmitir. Ve bu dnemde Trkiye iktisadi, siyasi',
askeri' ve kltrel bir ok balarla Amerikan emperyalLmine balan
mtr. Fakat, balam bulunan ikinci anti-emperyalist savata yurtseverlik kavram temelini Byk Atatrk' n att birinci TBMM'nin karara balad ve Trk halknn urunda savat, kan dkt anti-

498 1 Aclan

Saylgan

emperyalist zne kavuturulmutur. Bylece Trk halk ile milli kuryapan mazlum milletler arasnda yaratlan yapay eliki ortadan kalkm ve emperyalizmle Trk halk arasndaki tarihi atma ortaya karlmtr. Fakat Trk halknn milli kurtulu savayla
balayan anti-emperyalist savalar a Asya, Afrika ve Latin Amerika
halklarnn anti-emperyalist mcadeleleri ile byk zenginlik kazanmtr. Milli kurtulu savalarnda ilk reti bizimle balad halde
baka milletlerin milli kurtulularyla zenginlemi olan retiden
Trk milliyetileri yeterince yararlanamamlardr.
1 / a) Anti-emperyalist, anti-kapitalist ve milli kurtuluu olan
Trk yurtseverlii yalnzca mazlum milletlerin yurtseverliiyle eli
mez.
Bir milletin yurtseverliinin zn yaad ve yaratt tarihsel
artlarn biimlendirdii bilimsel gereinden hareket ederek d
nrsek, yalnzca mazlum milletlerin yurtseverliiyle hi bir elikimiz
olmad apak ortaya kmaktadr. nk, milli kurtulu sava yapm btn Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn yurtseverliinin
z anti-emperyalist, anti~feodal ve anti-kapitalisttir. Bylece Trk
yurtseverleri ve btn mazlum milletler yurtseverliin anti-emperyalist ve anti-kapitalist znde birleirler. Bu bakmdan btn bu halklar
yurtsever ve milliyeti bir cephede yer alr. Anti-emperyalist mcadele tamamen milli niteliktedir. Fakat yalnzca milli nitelikte olmakla kalmayp, emperyalizmin uluslar aras niteliinden gelen zorunlulukla bu
sava Asya, Afrika ve Latin Amerika halklarnn uluslararas bir mcadelesi olmaktadr.
Trk yurtseverleri, Trk halknn karlarnn ve Trkiye'nin yerinin bu cephede olduunu ylmadan savunmaktadrlar.
l/b) Anti-emperyalist, anti-kapitalist ve milli kurtuluu olan
Trk yurtseverliinin z emperyalizmin ibirlikilerinin yurtseverlii
ile tam bir atma halindedir.
z anti-emperyalist, anti-kapitalist ve milli kurtuluu olarak biimlenen yurtseverliimiz karsnda emperyalistlerin ve onlarn Asya,
Afrika ve Latin Amerika'daki ibirlikilerinin de kendilerine zg bir
yurtseverlik anlay vardr. Bu lkelerin yneticileri kendi halklarna
lkelerinin smrlmesini ve yaplan emperyalist saldrlar lkelerine
yardm, halklarn diktatrlerden, komnistlerden hatta muhtemel komnistlerden korunmas eklinde gsterirler. Emperyalizmin tarihsel
artlar da bu halklar byle bir yurtseverlikle biimlendirir. Kendi yurtlarnda emperyalizmin karlaryla kendi karlar arasnda hibir eli
me olmayan ibirlikiler de ayn biimde davranrlar. Bylece biimlenen yurtseverlik kavram emperyalistlerinkiyle elimez. Emperyalizmin ve anti-emperyalizmin birbiriyle tam atan tarihsel artlaryla bitulu savalarn

Trkiye' de Sol Hareketler 1499

imlendirdikleri yurtseverlikleri de tam bir atma halindedir.

II- Anti-emperyalist mcadelenin bir yn dorudan doruya
Trkiye'yi egemenlii altna almaya alan Amerika'ya kar dier yn de emperyalizmle ibirlii yapanlara kardr.
amzda emperyalist gler, yerli destekler karlar halk oun
luuyla atan evrelerden gelmitir. Bylece anti-emperyalist sava,
lkeyi smren emperyalizmle onun ierdeki ibirlikilerine kar yrtlr.
Byk halk ounluu karsnda emperyalistlerle kar birlii
iinde bulunanlar gerekte o lkenin milli karlar ve ulusal bamsz
l ile atma halinde olan ok kk bir aznlktr.
III- Btn yurtsever, milliyetiler Trkiye'nin bamszl ve ulusal kaynaklarmz tehlikeye sokan Amerikan emperyalizmiyle mcadele etmelidirler.
1947'den bu yana hzla emperyalizmin denetimi altna giren lkemiz bir yandan bamszlnn zedelenmesi, te yandan btn tabii
kaynaklarnn yabanclarn tekeline gemesi sonucu, birinci kurtulu
savann dorultusundan ayrlm, korkun bir smrlme dzenine
sokulmutur. Bu durumda btn yurtseverlerin, milliyetilerin yurdumuzun gene bamsz, smrlmeyen bir lke olmas iin mcadele
etmesi gerekmektedir. Trk milliyetiliini biimleyen anti-emperyalist z bunu gerektirmektedir. Trk halk krk alt yl nce yaptn ge~
ne yapabilecek gtedir. Hangi silahlarla donatlrsa donatlsn sermaye gleri, halk gleri nnde yenilmeye mahkumdur. te bu yenilgiyi hzlandrmak amacyla biz, Trk milliyetileri bir anti-emperyalist
cephede birleerek, esaslarn ksa bir sre iinde toplanacak kurultayda saptamak zere Anayasamzn altnda emperyalizmle btn
gcmzle mcadele edeceimize and ieriz"
Bu tekilat bilindii gibi ilk gvde gsterisini 12 Kasm 1966'da
Ankara' da Amerika aleyhine yapt bir yryle belgeledi. Ayn
gnlerde, Trkiye i Partisi Bakan Mehmet Ali Aybar' da, ABD Ba
kan Johnson'u yarglamak(?) amac ile Londra'ya utu.
"Trkiye Anti-Emperyalist Milli Cephesi", "Bar Dernei"nin daveti zerine katlan u teekklden meydana gelmitir.
1- Trkiye Sendikas
2- Ortadou Sosyalist Fikir Kulb
3- Trkiye Milli Talebe Federasyonu
4- Ortadou Teknik niversitesi renci Birlii
5- Siyasal Bilgiler Fakltesi renci Dernei
6- Hukuk Fakltesi renci Dernei
7- Ortadou Teknik niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi ren
ci Dernei

500 1 Aclan

Saylgan

8- dari limler Fakltesi renci Dernei

9- Fikir Kulpleri Federasyonu
10- Ankara Yksek retmen Okulu Kulb
11- Ankara niversitesi Fen Fakltesi Fikir Kulb
12- Ziraat Fakltesi Fikir Kulb.
Trkiye Anti-Emperyalist Milli Cephesinin yayn organnn "Dnm" dergisi olduu anlalyor. Bunun yan sra dier organlar:
Samsun' da "alt"
Trabzon' da "Smrcle Kar Sava"
zmir' de "Memet"
Gaziantep'te, halen faaliyetini tatil etmi "Toplum" gibi benzeri
yayn organlardr.

Bu grup sosyalist hareketin muhtemel liderleri ise, Prag'taki TKP

Brosu 1. Sekreteri Yakup Demir; BakC'da Sabiha Sertel; Trkiye' de de sosyalist bir tekilat olan "Trkiye i Partisi"nin idareci kadrosudur. Bu kadro grne gre, Mehmet Ali Aybar - Behice BoranSadun Aren triosudur.
D

Teorileri
Bu grubun teorisini yle zetlemek mmkndr.
ylnn Kasm aynda seksenbir komnist partisinin temsilcileri bir kongre aktettiler ve bir "Bildiri" yaymladlar. Bu "Bildiri" de 1935
ylnda toplanan, Komnternin VII. Kongresinde varlan kararlar inceleyerek tespit ve teyit ettiler. Ve gnmz dnyasnn artlarna gre yorumladlar. Bildiri'de "in Halk Cumhuriyetinin imzasnn bulunuu,
1962'den sonra bir anakronizmdir. "Bildiri" eitli meselelere temas ettikten sonra, Moskova'ya bal komnist ve sosyalist partilere u direktifi veriyor, taktik ve stratejilerini buna gre ayarlamalarn istiyordu:
"Bugn pek ok kapitalist lkede ncsnn rehberlii altnda i
i snfnn ve dier halk kitlelerinin birlemesi ve eitli partilerle halk tekilatlarn ibirlii sayesinde i savaa gitmeksizin devlet idaresini
ele geirme ve temel istihsal vastalarn halka maletme imkanna sahiptir. i snf, Halk ounluuna dayanarak ve kapitalistlerle aalar ve
frsat unsurlar iterek gerici ve halk dman kuvvetleri yenebilir, parlamentoda ounluk salayabilir, parlamentoyu burjuvalarn karlar
n koruyan bir mekanizma olmaktan karp, iilere hizmet eden bir
tekilat ekline sokabilir, parlamento d bir kitle mcadelesi balatabi
lir, gerici kuvvetlerin mukavemetini ezebilir ve sosyalist ihtilale bar
yollarla eriilmesi iin gerekli artlar yaratabilir( ... ) Her lkede sosyalizme gei ekli, o lkenin tarihi artlarna baldr"
lkemizde bu grlerin nderliini legal platformda Trkiye
i Partisi yapmaktadr. Gerek bu tekilatn liderleri, gerekse teorisyen1960

Trkiye'de Sol Hareketler\

leri eitli zamanlarda ve organlarda bu grlerini aklamlar ve olgun hale getirmilerdir. Trkiye i Partisinin, 20 Kasm 1966 gn
Malatya' da akdedilen be gnlk il. Genel Kongresinden sonra kaleme
alnan"Bildiri"si bunun en ak belgesidir. Trkiye i Partisinde, liderler kadrosuna yakn bir yazar olan, etin Altan, ayn temay ilemi
ve yaymlad "Teori" balkl yazs ile ilk defa 1960, Dnya Komnist Partileri toplantsnda varlan kararlara atfta bulunmutur45. Son
olarak bir kere daha ittifakla TP Genel Bakanlna seilen Mehmet
Ali Aybar da, kendi organ olan onbe gnlk bir dergiye verdii beyanatta, Moskova toplantsndan sonra yaymlanan "Bildiri"yi teyid
eden u grleri TP'nin hareket hatt olarak ifadelendirmitir.
"Sosyalizmin Trkiye'ye zg tarihi artlar iindeki uygulanna ve bu
bu artlar iindeki uygulann teoride deerlendirilmesinden meydana gelen Trkiye'ye zg sosyalist - teori - eylem sistemine, Trkiye sosyalizmi ad veriyoruz (... ) Trkiye' de sosyalizme aleliide uygulan zelliklerinden tede bir nitelik kazandrmaktadr (Anayasann varl). Trkiye sosyalizmi, teori ve eylem olarak Trkiye i Partisinin milli bamszlk, emeki
halkmzn horlanma ve smrlmeden kurtarlmas, Anayasann eksiksiz
tastamam uygulanmas yolunda be yldr vermekte olduu mcadele ile kurulmaktadr. Trkiye sosyalizmi olu halindedir (... ) Gerekten il. Byk
Kongremiz, ikinci milli kurtulu mcadelesinin sosyalizm iin mcadeleden
ayr tutulamayacan kesinlikle ifade etmitir (... ) Bu vesileyle Milli Kurtulu
mcadelesi hakkndaki baz grlerin yanll da (Yn dergisini temsil
eden gruba dokunuyor Aybar - A.S.) ortaya konmu olacaktr. Milli kurtulu
mcadeleleri anti-emperyalist bir mcadelenin baarya ulaabilmesi, emperyalizmin yurt iindeki ortaklarna kar da mcadele yrtlmesine baldr.
Birinci Milli Kurtulu savamzda bu nokta ak olarak grlm, gerek I.
Byk Millet Meclisi, gerekse Atatrk, savan emperyalizme ve kapitalizme
kar olduunu iliin etmilerdir. Fakat gerekte kapitalizm ve feodalizm artk
lar ile mcadele edilmedii iin, zaferden krk yl sonra, ikinci bir kurtulu sava vermek durumuna dm bulunuyoruz (.... ) Gnmzde emperyalizme kar sava sosyalizm iin mcadeleden ayrt etmek mmkn deil
dir( ... ) Milli kurtulu mcadelesi, sosyalizm iin mcadele ile birlikte yrtlr demek, phesiz milli kurtulu mcadelesini yalnz sosyalistlerin yrtecei anlamna gelmez. Milli kurtulu mcadelesi, emperyalizme kar olan
btn kuvvetlerin Millf bir cephe kurmalar eklinde yrtlecektir. Fakat bu
mcadele esnasnda emeki halk kitleleri sosyalizm iin, kkl dnmler
iin de mcadele ettiklerini bileceklerdir. Milll kurtulu mcadelesi, sosyalist
bir partinin demokratik nclnde yrtlecektir (..... ) Milli kurtulu mcadelesini, emperyalizme kar ve Trkiye'nin tarihi artlar iinde Amerikan
emperyalizmine kar bir mcadele olarak grp kabul ettikten sonra, bu mcadelenin baarsn sadece politik planda tutmak mcadeleye katlacak Milli
cephenin snfsal karakterini grmemezlikten gelmek, hele bu mcadeleye
sosyalist bir karakter vermekten kanmak son derece byk bir hatadr (.... )
artlarla,

so

so2 I Aclan Saylgan

kinci milli kurtulu mcadelemiz, sosyalist teorinin nda ve sosyalist
Trkiye i Partisinin demokratik nclnde yrtlecektir. (... ) Anti-emperyalist mcadelede, Milli Cepheyi en geni ller iinde tutmak endiesi,
mcadelenin sosyalist karakterini ihmal etmemize yol aacak olursa, hi kimsenin phesi olmasn, ikinci milli kurtulu mcadelemizi zafere ulatrmak
mmkn olmayacaktr. Milli kurtulu mcadelesi, milli burjuvazinin -ki bizde yoktur- veya ara tabakalarn nclnde yrtlrse, (..... ) emperyalizmle yeniden ilikiler kurduklar grlmektedir. Baz sosyalist evrelerin
savunduu "ibirliki demokrasi" teorisinin yanl bir teori olduu Trkiye
rneinden sonra Gana ve Endenozya olaylarndan sonra da meydana km
tr. il. Byk Kongremiz, sosyalizmin halka ramen tepeden inme yntemlerle kurulmayacan kesinlikle ifade etmitir (... ) nk sosyalizm sadece bir
ekonomi tekniinden ibaret deildir. Sosyalizm hereyden nce halkn dnya gr, halkn felsefesi, halkn politik ideolojisidir. Halkmz sosyalizmi
benimsemeye hazrdr (... ) Maya tutmutur. Bu gerei bilmezlikten gelenler
hata iindedirler. Sosyalizm tepeden inme kurulamaz. Halkmz bunu asla kabul etmez (... ) Milli Kurtulu mcadelesi olsun, sosyalizm iin mcadele olsun, ancak bilimsel bir teorinin, yani sosyalist retinin nda yrtlp
baarya ulatrlabilir (... ) Ara tabakalara, karlarnn sosyalizmle elimedi
ini, ama tersine ara tabakalarn ancak sosyalist bir dzende insanca yaama
artlarna kavuacaklarn ak ve seik olarak belirtmemiz gerekiyor (... )"46

SSCB hattn temsil edenlerin bu gr ve davranlar, sosyalist

kamp iindeki dier fraksiyonlar tenkide sevketti ve TP yneticilerinin revizyonizme saptklarn syleyecek kadar ileri gittiler. Bu tenkitlerin aka belirtmedii bir nokta da, solun parlamenterizme verdii
tavizle opportunizme kaym olmasdr. Mesela, bu arada Trkiye i
Partisinin Amerika'ya kar yrtt pasif mukavemet kampanyas
bu grup sosyalistler tarafndan gln kabul edilmektedir.
SSCB hattn izleyenler, cepheleme hareketinin taktiinde kadrolarn olduka dar tutmaktadrlar. "Trkiye Anti-Emperyalist Milli
Cephesi" kurucularndan "Bar Dernei" yneticisi Ayhan Baaran bu
konuda gayet sarih bir ifade kullanmaktadr:
"(:.)Amerikan Emperyalizmine kar milli bir cephe kurmak( ... )
Halkmzn tekrar emperyalizmin ana dmesinin tek nedeni ve tek
sorumlusu kurtulu savandan sonra yaratlmak istenen milli burjuvazidir (... ) Geri kalm bir lkede endstri devrimi yapacak bir milli
burjlvazi yaratlmas imkanszdr. Bu lkelerde burjuvazi mutlaka yabanc sermayenin desteini grmek zorundadr (Yazar bu fikirlerini,
"Milli Burjuvazi Masal" bal altnda dile getiriyor. A.S.) (... )Bu cepheye, iiJer, kyller, aydnlar, dar gelirli memurlar, zanaatkarlar,
niversiteliler, sosyalist aydnlar katlmaldr" 47
Trkiye i Partisinin, 1965 milletvekili seimlerinde yrttkleri;
"iler, Aydnlar, eli nasrllar Meclise" kampanyas, bir ksm ihtilalci

Trkiye'de Sol Hareketler '5)

sosyalistler tarafndan iddetle yerilmitir. TP'lere gre ise

sosyalizm aadan yukarya doru kurulacaktr. Sosyalist
akm nne geilmez bir ekilde gibi bymektedir. Ve
TP, halkn sosyalizmi benimsemesi ve onlarn destei ile iktidar alacaktr. Tepeden inme sosyalizm az gelimi ve geri
kalm lkelerde kolaylkla faizme kayabilir. Gana ile Endenozya bunun son misalidir. Kar taraf ise TP'nin temsil ettii -grn yanlln ispat iin Msr' da Nasr rejimini gstermektedir. Balangta faist karakter tayan bu askeri
ayaklanma, emperyalizm aleyhtarl ile, giderek sosyalizmde karar klmtr. SSCB hattn izleyenlere ve Trkiye
Komnist Partisi Merkez Komitesi ile Kasm 1960 "Moskova
Bildirisi"ne paralel fikirlerin uygulaycs olan Trkiye i Partisine gre, sosyalizmi kurma savanda tekil edilecek"Milli Cephe" kadrolarnda, ara tabakalar ismini verdikleri kk burjuvaziye ve milli burjuvaziye yer yoktur. Hele i snfnn nderlii meselesi mnakaa dahi
edilmemektedir. Bu tez, bilhassa ktisad fakltesi doentlerinden, TP
yesi Sencer Divitiolu tarafndan deerlendirilmi ve bu deerlendir
me, dier grup sosyalistler tarafndan sert tepkiyle karlanmtr.

Soldaki blnmeler
srecinde ilk milli-sol
hareketin temsilcilerinin
banda Doan Avcolu ve
adyla zdeleen

"Yn" dergisi
geliyordu

in Hattn zleyenler
Sosyalizme varlacak yolda, in hattn izleyenler, geri kalm lkelerde kurtuluun ve sosyalizmin kuruluunun ihtilalle salanaca
iddiasndadrlar. Bunlara gre, rejimlerin ad ne olursa olsun; iktisadi
bnyeleri ister kapitalist, ister sosyalist kurulu ve yapda olsun, bir
toplumu idare edenler, aydnlardr. Bu bakmdan TP'nin "eli nasrl
lar, iler Meclise" slogan saf bir populizm rneidir. Bir
fantazi olmaktan ileri gidemez. En iyi slogan, "En iyi sosyalistler Meclise" olmal idi. Sosyalizme giden yol milli kurtulu savalarndan geer. Bu davada smfi iarlar yer yoktur.
MEcusrEKiGiW
OTURUMUN ZABTI
Geni bir cepheleme ile yaratlacak milli kurtulu savanda,
Yirmibe milyonluk
zaferle birlikte, sosyalizm de kurulacaktr. Esasen milli kur- susma
tulu, savalar sosyalist mahiyettedir. Bu sava kadrosunu,
HALK
mrmm
OYNAYANLAR
yalnz komnist ve i Partileri ile kurmak diye bir ey yoktur. i ve komnist Partilerinin yannda, ara tabakalar, yani kk burjuvaziye ve hatta taktik bir zaruret olarak burjuvazinin milli sermaye kesimide yer almaldr. Zira milli sermaye, komprador burjuvazinin karlar ile daimi bir atma
halindedir. Bu gr savunanlar burada Lenin'e atfta bulunarak, so-.yalistler bu atmadan azami lde yararlanmasm bilmelidirler gi
rn ileri srmektedirler.
zet olarak sunulan bu grler, "Yn" dergisinin yaymlanma-

5041 Aclan

Saylgan

sndan

sonra, ayn derginin 12 Eyll 1962 tarihli 39. saysnda "Milli

Kurtulu Cephesi" olarak, Doan Avcolu'nun kalemi ile realize edilmitir. Bu metnin uygulama (aksiyon) safhalar eitli merhalelerden
gemi, bir ok tartmalar yaplm; sonunda, yani 1966 Kasm'nda dier grup sosyalistin "Trkiye Anti-Emperyalist Milli Cephesi"ni tekil
etmeleri ile, stratejik ve taktik ayrlk sol cephede nemli bir atlak olarak belirmitir. Ve bu gerek artk saklanamaz hale gelmi gazete stunlarna kadar intikal etmitir. "Yn"de Doan Avcolu48; "Akam" da
etin Altan49; "Milliyet"te Abdi pekiSD; "Cumhuriyet"te lhan SelukSl bu blnmeleri teyid ederek, temsil edildikleri blnmeler iindeki grlerini savunmulardr. Bunlarn iinden, Doan_ Avcolu'nun
son tenkidleri ile, etin Altan'n deerlendirilmeleri zerinde duracaz. "Yn" diyor ki;
"n plandaki sosyalistlerin dahi, sosyalist teoriyi bir tahlil metodu olarak kendilerine yeterince mal edemeyii, bir fikir kargaalna yol am bulunuyor. Btn akla varma abalarna ramen bu vuzuhsuzluk srp gidiyor. Hatta bu abalar, bir tartma gelenei de olmad iin, kolayca kt
niyetlerle sonulanyor! Siz istediiniz kadar demokratik devrim, feodalitenin tam tasfiyesi, tam bamszlk anlamna gelmektedir diye yaznz, sosyalist terminolojide bulunan anlam iki kere iki drt eder kadar aktr diye yr
tnnz, n planda bir sosyalist arkadamz, bir taraftan kinci kurtulu sava derken te yandan "biz demokratik devrimi hemen hemen tamamladk" iddiasnda bulunabilmektedir. O halde neye ikinci kurtulu sava? Yine n
plandaki bir baka arkadamz, statik planda Euclide mant ile dnd
ve dilayektii rafa kaldrd iin, sosyalist teori ve eylemin temel zelliini
tekil eden "aama" kavramn dncelerine geirmedii iin, sosyalist a
dan hayli yanl deerlendirmelere ulayor. Diyor ki; "orta tabakalarla g
birlii yapmak iin, sosyalist, neden bulunduu yeri terkedecektir? Terkederse, sosyalist izgiyi muhafaza edemez ve yozlamay nleyemez". Arkada
mz bizi af buyursun, bu gr hi mi hi sosyaliste deildir( ... ) Sosyalist bilimsel teorinin altnda hangi aamada bulunduunu, snflar arasndaki
kuvvet ilikisinin ne olduunu iyi deerlendirdikten sonra, nnde atlacak
ilk devrimci admn, teki snf ve tabakalarla ibirlii yapmay gerektirdii
sonucuna varrsa, sosyalist izgiden ayrlm olmaz, aksine tam sosyalist izgisinin iinde bulunur. Bugn, arkadamzn da kabul ettii gibi emeki ktlelerin bilinlenmi olmaktan ok uzak ve devrimci tecrbeden yoksun bulunduu bir noktada, dnyann en gl emperyalizmine kar mcadele etmek isterken, btn anti-emperyalist gleri toplayacak nitelikte devrimci bir
programlar ortaya kmak sosyalistliin ta kendisidir ... 1152.
Ayn konuyu mnakaa eden fakat, TP idareci kadrosuna yakn
l

sebebiyle onlarn dnc~lerini dile getiren etin Altan' da hlasa

olarak u fikirleri ileri srmektedir:

"Btn sosyalist hareketler byle bir i mcadeleden gemilerdir. Bugn Trkiyedeki sosyalist akm da aresiz olarak bu eit bir atlamaya y-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 SOS

nelmi bulunmaktadr

(... ) Bizim iin emeki halkn sosyalist bir rgt iindeki arl, btn sosyalist hareketlerin yrngesini tekil etmektedir.
Byle bir yrngeden mahrum olan her hareket, ne kadar iyi niyetli olursa
olsun sosyalizme dnemez ve emeki snfa iktidar yolunu aamaz. Hatta,
tam tersine, halkla kar karya gelebilir ve sosyalizm ad altnda orta tabakalarn karna dnk bir faizme doru arplabilir. Nitekim 1923 hareketinin sonunda halktan kopmas ve halk karsna almas bunun en kesin ispatdr (.. ) Sosyalizmi kurmaya sosyalistim demek yetmez (... ) Hatta sosyalist niyetlerle iktidara gelmek de yetmez. Mutlaka emeki halkn ar bast
bir sosyalist rgte dayanmak arttr ... "53

Bugn"Milli Kurtulu Cephesi" fikriyat etrafnda toplanm veya

toplanmak isteyen gruplar yle sralayabiliriz:
a) Trkiye Gizli Komnist Partisinin bir ksm kk grubu. Bunlar daha ok "Eski Tfekiler" ismi altnda TP iinde bir fraksiyonu
tekil etmektedirler.
b) Avclar Grubu "Bunlar Yn" dergisini idare edenlerle, bu derginin fikriyatln yapan Doan Avcolu'nun etrafnda toplanm
milliyetilii nde gelen sosyalistlerdir.
c) Sosyalist Kltr Dernei ve bu dernekle mnasebet kurmu bir
ksm "Tabii Senatr"ler.
d) CHP' de "Ortann Solu" politikasn yrten kk bir grup ve
bunlardan Sosyalist Kltr Dernei ve "Yn" dergisi ile alakal olanlar;
Cemal Reit Eybolu, kr Ko ve benzeri kiiler.
e) Bir ksm renci tekilatlar, Trkiye retmen Dernekleri Federasyonu, baz dernekler.
Doan Avcolu'nun zerinde srarla durduu husus, nn'nn
liderliindeki CHP'nin alacak "Milli Kurtulu Sava"nda nemli bir
yeri olduudur.
yle grnyor ki, TP ile bu grup arasnda ba gsteren en esasl ihtilaf, cephelemede tekil edilecek kadrolarn tespitinden ve seiminden domaktadr.
"Milli Kurtulu Cephesi" teoricilerinin organlar "Yn", bir derece
"Akam" ve "Cumhuriyet" gazete ve dergisidir. "Ulus"ta da cephe
sloganlar ile alakal acemi klara rastlanmaktadr.
Bu cephenin balca teorisyenleri: Doan Avcolu, Muammer Aksoy, Erdoan (Berktay) Baar, E. Tfeki ve Niyazi Berkes'tir.
TP'liler bu grubu "tepeden inme sosyalistler" olarak isimlendirmektedirler. Onlar da TP'ni revizyonizm bataklna saplanm olarak
gryorlar.
/1

5061 Aclan

Saylgan
Behice

Boran'n Grleri

Doan
snda

szlk

Sol hareket iinde teorik

tartmalarn yannda,

blnmelerin iinde yer

alan Behice Boran, l 980
darbesi sonras giffii
Belika' da ldkten sonra,
Trkiye'ye dnecekti

A vcolu ve evresindeki solun grnn kar

olan eski marxistlerden Behice Boran' a gre "Bam
davas sosyalizm davas" dr

"Bugn Trkiye'nin bata gelen davasnn politik, askerf ve

ekonomik alanlarda yzde yz milli bamszla kavumak olduu, bunun iin de Amerika'nn btn bu alanlardaki nfuzundan
memleketi kurtarmak gerektii ve yeniden bir milli kurtulu mcadelesi vermek durumunda bulunduumuz arlk ak seik ortaya
km bulunmaktadr. Milli bamszlk meselesi ile en yakndan
ilgilenenler ise, Trk sosyalistleridir. Sosyalistler arasnda bu konuda iki ayn gr ileri srlmektedir.
Birincisi, Trkiye i Partisinin grdr ki, en ksa ekilde zetlenmek gerekirse, bugn bamszlk davasnn son tahlilde sosyalizm davas olduu ve ikinci milli kurtulu savann ancak emeki snflarn ve onun sosyalist partisinin nclnde baarya ulaabilecei ve bunun iin de Trk i
i snfn ve btn emeki ktleleri rgtleyip politik bir g haline getirmek gerektiidir"
Doan Avcolu ve arkadalar sosyalizmden nce, anti-emperyalist ve
anti-feodal mcadeleyi ngrrlerken, gerek milll burjuvaziye, gerek kk
burjuvaziye "ara tabakalara, nclk tanyacak kadar Cephe fikrini geni tutmaktadrlar. Halbuki kar taraf ayn fikirde deildir. Milli burjuvazi denenmi, birinci kurtulu savan yapm, fakat ekonomik alanda gereken kalkn
may salayamad gibi tekrar emperyalizmin kucana dmtr. Bu bakmdan bu davada Milli burjuvaziyle ibirliine girimek gereksizdir.
"Hatrda tutulmas gereken ikinci bir nokta, Trkiye' de bugnk safhada Milli Kurtulu Hareketi'nin anti-emperyalist ve anti-feodal bir nitelik
tad veya tamas gerektii gr, dnya sosyalist literatrnde genellikle az-gelimi memleketler hakknda ileri srlen, tartlan bir grle
ilikindir veya ayn paraleldedir. Oysa az-gelimi memleketlerin durumu,
meseleleri, verdikleri bamszlk mcadeleleri incelenir ve birtakm yarg
lara balanrken biz, Trk sosyalistlerinin dikkat etmesi ve nemle hatrda
tutmas gerekir ki, bu tartmalarda ele alnan memleketler, genellikle, henz bamszlna kavumam smrge devletlerle politik bamszla
yeni kavumu gen Asya-Afrika devletleridir. Milli burjuvazi ile ibirlii
halinde, hatta bu snfn ncl altnda anti-emperyalist ve anti-feodal
mcadele forml zellikle bu memleketler iin ileri srlmektedir. kinci
olarak da Latin Amerika memleketleri zerinde durulmaktadr. Oysa Trkiye'nin btn bu memleketlerden ayr bir zellii vardr. Dnyada ilk milli
kurtulu savan vermi, krk drt yl nce zafere ulatrm, politik ve askerf anlamda tam bamszla kavutuktan sonra kalknmasn baarama
d, ekonomik bamszla eriemedii iin yeniden emperyalizmin nfuzu altna girmi bir lke olarak Trkiye'nin yarm yzyla yaklaan bir tecrbesi vardr. Trkiye "milli burjuvazinin nclnde bamszlk mcadelesi" ve milli burjuva devleti safhalarndan gemi ve burjuvazinin mem-

Trkiye' de Sol Hareketler

l so7

leketi kalkndramad, ekonomik bamszl gerekletiremedii, bunun iin de politik bamszlmzdan tavizler verdii geirilen tecrbelerle fiilen sabit olmutur. Trkiye'nin durumu, arada benzerlikler ve ortak
unsurlar bulunmakla beraber, ne smrge devletlerle, ne gen Asya-Afrika
devletleriyle, ne de Latin Amerika memleketleriyle kyaslanabilir ... "

Behice Boran'a gre, anti-emperyalist mcadele sosyalist hareketin

Trkiye' de, burjuvazinin ncl dnlemez.
in, Kuzey Kore, Kuzey Vietnam tecrbeleri de bizim iin rnek olamaz:
etkinliine baldr.

"Anti-emperyalist ve anti-feodal mcadelenin mutlaka burjuvazinin

-sosyalistler ancak onlarla ibirlii halinde olarak- yrr veya yrtlmesi gerekir diye bir iddia da yoktur ortada. Tersine, baz az-gelimi memleketlerde, ii-kyl snflarnn anti-emperyalist hareketi yrtt ve ii snfnn ideolojisini temsil eden partilerin hareketi rgtleyip ynettii ve hareket zafere ulanca bir burjuva demokratik devlet kurulmayp, sosyalist bir toplumun inasna geildii belirtilmektedir. rnek
olarak da in, Kuzey Kore ve Kuzey Vietnam gsterilmektedir. Ne var ki, bu
memleketlerde ii ve emeki snflarn rgtlenmesini ve mcadele hareketini yneten partiler komnist partileridir ve silahl bir i savala zaferi ve
iktidar kazanmlardr. Trkiye'nin durumu ise yukarda iaret ettiimiz gibi bambakadr. Sz geen memleketlerle kyaslanamaz.
Kald ki, hangi snfn nclk edecei, hangi snf ideolojisine gre
hareketin yrtlecei meselesi, nceden teorik olarak zmlenecek bir
mesele deildir. Her az-gelimi toplumun iinde bulunduu tarihsel geli
me artlarna, snf ilikileri ve kuvvetlerine ve sosyalist hareketin etkinlii
ne baldr"
nclnde

Az
gruplar

gelimi

ile

lkelerde burjuvazi, emperyalist lkelerin sermaye

anlaarak kompradorlamaktadr.

"Bugn emperyalist lkeler, kendi sermaye evrelerinin az-gelimi

memleketlerde yerli sermaye ile ortaklklar kurmas, ihtira beratlar ve bunlar kullanma lisanslar zerinde anlamalar yapmas, yerli montaj sanayisine nemli paralar temin etmesi, nihayet bu son devrede meydana getirilen
mali messeselerin ar artl krediler vermesi yolundan az-gelimi memleketleri smryor ve onlarn ekonomisine hakim oluyor. Bu durumda yerli sanayici snf da "komprador" bir nitelik kazanyor, yani milli kaynaklar
ve pazarlar smrmede yabanc sermayeye araclk eden bir duruma d
yor. Byle olunca da, milli kurtulu hareketine katlmas ve bamsz bir
devletin kurulmasndan yana olmas imkan ortadan kalkyor ... "

Behice Boran'a gre varsaylan "Milli" burjuvaziye, anti-emperyalist

mcadelede nclk tanmak sosyalizm davasna, teoriye aykrdr:
"Milli burjuvazinin, var olduu hallerde dahi, kaypak, iki ynl, emperyalizm ve feodalizm ile uzlamaya eilimli oluu zerinde ise, onunla ibir
liini savunan bizim sosyalistler hi durmuyorlar. Oysa bu son derece nemli bir noktadr. Bu demektir ki, objektif artlarn msaadesi nispetinde her
memleketin sosyalist partisi millf kurtulu hareketinin ncln burjuvaziden (milli burjuvazi, ara snflar her ne ise, ondan) almak, bu objektif ola-

sos I Aclan Saylgan

rak mmkn deilse, mill1 burjuvazinin bu kaypak, iki ynl, uzlamac niteliini etkisiz hale getirmek zorundadr~ Burjuva snfnn nclnde bir
milll kurtulu sava vermi, burjuva hkmetleri idaresi altnda krk yl
lk bir kalknma abalar devresi geirmi, yirmi yldr ok partili politik demokrasi safhasna girmi ve bugnk sosyal muhteval anayasaya kavumu,
emeki snflar uyarp rgtlemek ve onlar politik bir g haline getirmek
imkanna kavumu 1966 Trkiye' sinde, ikinci milli' kurtulu hareketinin ncln hala burjuvaziye, "ara snflara" brakmak, nce anti-emperyalist
mcadele, sonra sosyalizm davas diye teoriye de, memleketin iinde bulunduu tarihsel gelime safhasna da uymayan bir ayrm yapmak, en azndan
davay katiyyen anlamamak ve bir kmaza sokmaktr"54

Boran'a gre "ancak bilimsel sosyalizm asndan memleketin

gre planlanm ve sosyalizme doru gelime rotas zerinde olan bir toprak reformu feodalizmi tasfiye edebilir." Ve; "Milli Kurtulu hareketinin ncln emeki snflar ve onun partisi yaparsa,
burjuvaziye kar emeki snflarn politik arln etkin bir ekilde
koyabilirse ancak bir kuvvetler dengesi kurulabilir; emeki halk yararna dnmler yaplabilir ve devlet, ibirlii halindeki snflar blokunun ortak karlarn deil, smren ve smrlen snflar arasndaki
ztl belirli snrlar iinde tutarak, bizim anayasamzn da ngrd
gibi, "iktisaden zayf ve bal" yani smrlen snflar koruyan, onlarn yararna gelien demokratik bir dengeyi temsil eder.."
artlarna

Doan Avcolu'nun TP Karsnda Grleri

"Yn" dergisinin ba yazar ve "Milli Kurtulu Cephesi"nin teoricisi Doan Avcolu 20 Ocak 1967 tarih ve 199 sayl Yn'de, TP'ne ve
onun teorilerine kar vazh grler ne sryordu. Avcolu'na gre;
"Bazlar sanyorlar

ki, sosyalizm tartmalar teorik planda bilgilik

Yn, eyleme k tutmayan bilgilii aydn gevezelii saym ve bundan daima kanmtr. Esasen "Yn"n gc
ve baars, Trkiye'nin somut davalarn teker teker gn na karma
sndan ileri gelmektedir. Sosyalizm gevezelikleri yapmaktan deil.
Sosyalizm tartmalarn da, TP yneticileri tehlikeli bir yola girme ei
limi gsterdikleri iin balattk. kinci kurtulu savandan sz eden, emperyalizm ile ibirlikilerin kar n safta erefli bir mcadele veren ve btn milliyetilerin birlemesini hakl olarak isteyen TP yneticileri, parlamentoya al
tktan sonra tehlikeli tezler ileri srmeye balamlardr. nn hkmetinin
politik ve ekonomik bakmdan tam bamsz bir devlet haline gelmesi ve yaamas, bugn Trk milleti iin bir lm kalm meselesidir. Tpk kurtulu sava yllarnda olduu gibi, milletimizin btn namuslu, yrekli ve gerekten
yurtsever kuvvetlerinin bir milll cephe halinde ibirlii etmeleri ve dayan
malar kutsal bir devdir diyen sayn Aybar'n imzasyla bir "Milll Cephe a
rs" yaynlayan TP yneticileri, nemli bir politika deiiklii yapa;ak, Anti-emperyalist mcadele, sosyalist mcadeledir. Bunu sosyalistler gerekleti
rir" demeye balamlardr. Artk, sosyalist olma artna bakmadan "milletimitaslamak iin

balatlmtr. Hayr,

/1

Trkiye' de Sol Hareketler

l so9

zin namuslu, yrekli ve gerekten yurtsever btn kuvvetlerini bir milli cephede toplama" sz konusu deildir. Aksine, Milli Cephe arsnda, "Ge de
olsa, bamsz ve kiilii olan bir d politika yrtme zorunluluunu anlayarak ABD'yi endielendirdi" diye vlen nn aleyhine "Vatan Amerikalla
ra peke ekmekten, bunun hesabnn sorulacandan" sz aan parti bildirileri yaynlamtr. Emperyalizm ve ibirlikileriyle mcadeleyi ihmal pahas
na, emperyalizmin en ok ekindii glere yklenme politikas, parti program ile att anlalan yeni ve ok orijinal teorilere bel balanmtr. Yeni teorilere gre ilk kurtulu savan yapan ve 27 Mays' gerekletiren gler,
"Osmanl tipi ceberrut devletin halk dman temsilcileridir". Emperyalizm
ile ibirlikilerinin egemenliini salayan DP ve AP hareketleri ise "yrngesine oturmam halk devrimleridir." Bu mantkla, Mustafa Kemal hareketinin
ve 27 Mays'n, faist nitelikte kar-devrim saylmas gerekmektedir!
Milliyeti gleri blen ve sosyalizmi tehlikeli bir "halk dalkavukluu" halinde dejenere edebilecek olan bu tehlikeli eilimler zerinedir ki,
sosyalist strateji tartmalarn zorunlu saydk. Tunkanat'n aklad CIA
raporunda, milliyeti glerin birlemesi en byk tehlike olarak gsteriliyor ve bunun mutlaka nlenmesi isteniyordu. TP yneticilerinin herhalde
iyi niyetli tutumu, objektif olarak, CIA plannn uygulanmasn kolaylat
ryordu. Tartma, gerekli idi55.

Tabii ki, Trkiye' de ok zaman grld zere, tartma, yrngesinden kaydrlmak istenmitir."Tepeden inmecilik, halk dmanl, faistlik, halksz sosyalizm" gibi yaktrmalar, esas anlamazlk konusunu
bir toz ve duman bulutu iinde unutturma abasnn sonucudur( ... )
zlerek sylemeliyiz ki, srarl uyarmalara ramen, TP yneticilerinin, milliyeti demokratik gleri blc davranlar deimi deildir.
TP'in grlerini dile getirdii belirtilen bir dergi (Dnm), bayaznda
TP'li genlie Kzlay ve Beyazt meydanlarna bamszlk sloganlaryla,
dklen teki Atatrk genlerden uzak durmay nermektedir. TP'in
kontrolndeki bir renci kulpleri federasyonu, yaynlad bltende, emperyalizme kar cesur mcadelesiyle gururlandmz Trkiye Milli Talebe
Federasyonu da dahil, "mevcut genlik kurulularnn, aslnda egemen glerin birer uydusu" olduklarn yazmaktadr. Hukuk Fakltesi renci Dernei seimlerinde TP'e bal grup, anti-emperyalist "Kemalist Cephe"ye,
AP'li grupla birlikte kar kmaktadr. lerici glerin blnmesi, sosyalistliin ve halkln gerei saylmaktadr. Geen yldan beri gelitirilen halklk teorisine gre, "halk, zinde kuvvetlere dmandr. Sosyalistler, zinde
kuvvetlerin paralelinde grnrlerse, halkla aralarnda bir duvar ekmi
olacaklardr. Sosyalistler, zinde kuvvetlerin uzanda ve hatta karsnda
yer almaldrlar. Halk, Menderes'i seviyorsa, bunu anlayla karlamaldr
lar". Zinde kuvvetler ile halk arasndaki uurumu doldurmaya alacak
yerde, zinde kuvvetleri "halk onlar sevmiyor, Menderes'i seviyor" diye afaroz eden "halk dalkavukluu" teorisi, bu dnce sahiplerini, zinde kuvvetlerin paraleline dmekten kurtarmakta, ama onlar emperyalizm ile ibir
likilerinin paraleline itmektedir.

510 1 Aclan

Saylgan

TP yneticileri, ilerici genlii blc bu tutumlar ve teorilerini nleyecek yerde tevik etmektedirler. TP yneticilerinin sosyalist strateji konusunda son zamanlarda ileri srdkleri grler, zinde kuvvetleri halk d
man sayan bu blc tutuma gereke hazrlamaktadr. Yneticilerin gr
yle zetlenebilir: "ncln bizim yapmadmz anti-emperyalist bir
hareket ki -sosyalist hareketten ayrlamaz- dejenere olmaya, faizme kaymaya ve tekrar emperyalizmin kucana dmeye mahkumdur" Pek iyi, pek
gzel. Sosyalizme gre aslnda ok daha mtevazi bir hedef olan anti-emperyalist mcadele, ii snfn temsil ettiini ileri sren TP, buyursun ncl ele alsn. Buna kimsenin itiraz yok. Ama TP teorisyenleri diyorlar ki
"ncl milli burjuvazi kapacaktr". ok zayf olduunu kendilerinin
syledikleri milli' burjuvazi nderlii ele geirebileceine gre TP halen
harekete nclk edebilecek gte deildir. Peki TP hareketin ncln
yapacak duruma gelene kadar ne eyleyeceiz? Tarih duracak ve TP yneticilerinin "Hazrz" demelerini mi bekleyecektir? (... )
Sayn Behice Boran,"Birinci Kurtulu Sava, milli' burjuvazinin nderliinde kaldndan dejenere oldu" diyor. kinci Kurtulu savan yapmaya
kan Boran, ilk savata bulunsayd, "Kurtulu sava nasl olsa dejenere
edilecektir, nk bizim liderliimizde deildir" diye sava m brakacak
t? Proleteryaya "Ma_dem nc deHsiniz. Savatan vazgein, ncle hazrlann" direktifini mi verecekti?
TP'in son teorileri, bu lde anlamsz sonulara gtrmektedir. p
hesiz, parti olarak TP- teki ilerici siyasi' teekkllerle rekabet halindedir.
Bu rekabette TP'e den grev CIA'y fena halde telalandran olumlu gelimeleri; Hle de olumsuz gstermek ve milliyeti gbirliini engelleyici te- oriler icat etmek deil, daha -byk bir gle, emperyalizmin ve itirakile
rinin karsn~ dikilerek ve._daha kararl bir mcadele rnei vererek, taraf_farlarn oaltmaktr.
TP yneticileri, AP.iktidarndan nce bu doru yoldaydlar."Tpk Kurtulu sava yllarnda olduu gibi, milletimizin biitn namuslu, yrekli ve
- -gerekten yurtsever kuvvetlerinin bir milli' cephe halinde ibirlii etmeleri ve
dayanmalan kutsal bir devdir" derken bizim de yrekten paylatmz ve
~ugiin de sr<Jda savunduumuz bir ary dile getirmekteydiler. AP iktidara. geldiinden beri ne deimitir de, dn kutsal dev saylan Milli' Cephe .
ari5 y'rLlp atlutr? TP yooetkilerinden emperyalizmi ve ibirlikileri
ni pek. sevindiren bu .nemfi p o11tika deiikliinin nedenlerini aklanalar
istemek hakkmzdr"56
Gdld ~ibi

kti.in bunlar sert sulamalardr Soldakiaiakla

r del _da derinletirici bir mahiyet tamaktadr. yle gnilyor ki
"Yn" evresinde toplanan sosyalistler, britn umutlarn CHP iindeki "Ort~n Solu,. zaferin'e baglamlardr. E"er CHP'de "0rtann So~
lu(' galip geli.r, Atat .. CHP ekibi,tasfiye edilirse "Yn" sosyalistleri, az .gelimi lkeler i_in gerekli olan "c:;r?kli lhtilal" teorisini tatbik
frsatm ele geireceklerdir. "Ortann Solu" zafer kazansa daha milli bir
parti olan CHP, "Yn" sosyalistlerinin arzularria uymayacaktr.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 s

Sonu
Etdmzden anlalaca vehile, yazdklarmz balangtan
gnmze kadar (1927-1966) Trkiye sollar arasndaki taktik ve stratejik sebeplerden meydana gelen blnmeleri kapsyordu. Yalnz unu
unutmamak lazmdr ki, sol, enternasyonal bir hareketti ve Trkiye kesimindeki blnmeler, beynelmilel alandaki atlaklarn bir yanksyd.
Belirgin olan, balca iki ayr komnist merkez, in ve Sovyetler Birliidir. Uzakdou komnist partilerinin meydana getirdii Birleik Cepheler genellikle, Pekin'e baldr. Kuzey Kore "iler Birlii", Kuzey
Vietnam "iler Partisi", Japon Komnist Partisi, Hindistan Komnist
Partisi'nden kmsenmeyecek bir grup ve Balkanlarda Arnavutluk,
in hattna baldr. Bat-Avrupa komnist partilerinin mhim bir ounluu ise, Sovyetler Birlii hatt iindedir. Fransa' da in'e bal kk bir grup La vole Communiste - Association Populaire Franco - Chinoise Le Communiste isimli tekilatlar altnda toplanmlardr. Fakat
bu tekilatlar, Sc:rvyet nfuzunu sarsc nitelikte deillerdir. ngilizlerin
genellikle in'i tutmalarna ramen, ngiliz Komnist Partisi, Sovyetlerin Avrupa'daki en disiplinli seksiyonudur. Buna ramen bir ksm
ngiliz Komnisti, British Commitee of Communist Unity tekilatn
meydana getirmilerdir. talyan Komnist Partisi iinde de Kzl in
fraksiyonlarna rastlanmaktadr. Bir ksm komnist de Ritoniama a
Lenin, talia - Cina Society, in taraflar dernekler kurmu bulunuyorlar. Durum, Avustralya Komnist Partisi'nde de blnmelere sebep olmutur. Bugn Avustralya' da da in veya Sovyetleri iltizam eden iki
komnist partisi mevcuttur. Gney Amerika'da, mesela Meksika'da,
Komnist Partisi karsnda yeni teekkl eden Meksika Bolevik Komnist Partisi, Spartakist Leninist Birlii Komnist iler Cephesi in
eilimlidir. Bunun yan sra Afrika'da teekkl eden Komnist teek
kllerde Sovyetler ar basmakla birlikte, in farksiyonlar da ihmal
edilemez boyuttadr.
Ortadou komnist partilerinin durumuna gelince. General Kasm'n devrilmesinden nc~ak Komnist Partisi genellikle Sovyetlere bal saylyordu. Son zamanlarnda Kasm, Kzl in ile irtibat kurmaya balaynca, Irak Komnist Partisinde de blnmeler ba gsterdi. Fakat, Mareal Arifin nderliindeki BAAS hareketi, Irak Komnist Partisinin en kymetli elemanlarnn ldrlmesine sebep olmu
ve bugn Irak dnda teekkl etmi yeni Merkez Komitesi Moskova'ya tanmak zorunda kalmtr. Suriye Komnist Partisi ise Moskova'nn en mutemet tekilatdr.
Bu husuta, Sovyet Tass Ajansnn yaynlad bir bildiri olduka
dikkati eker niteliktedir. Bildiride u satrlar yer alyor:
"Emperyalistlerin

Ortadouda

yaratmak istedikleri yeni tehlike ..~ar-

512 J Aclan
snda

Saylgan

Sovyetler Birlii ilgisiz kalamaz. Zira

Ortadou

blgesi

Rusyann

hu-

dutlar yanndadr"

Bu bildiri zerine Ord. Prof.

kr

Baban,

yorumu

yapmaktadr:

"Kremlin'in birdenbire bu kadar net surette sesini duyurmasnn herhalde faktrleri olacaktr. Bunlarn banda Amerika'nn Vietnam ve Asya
ile iyiden iyiye uramaya mahkum olmas vardr (... ) nc faktrde komnist in'in, zellikle Suriye ve Msr'a fazla ilgi gstermesi ve bu iki
memlekete de ekonomik ve teknik yardm iin kaplarn aralk etmesidir.
Pekin'in yardm, Irak hkmetini de kapsayacaktr. Afrika'dan sonra
in'in, Ortaark'a da girmek istemesini Moskova'nn ho karlayabilmesi
ne asla imkan olamaz. Zira T ASS'n da dedii gibi buralar Rus snrlar yaknlardr, in'in deil"57
Grld

gibi, Ortadou zerinde yalnz Sovyet-Amerika atma

in-Rus, in-Amerikan atmas da sz konusudur. Hele Trkiye gibi Sovyetler Birlii ile dnyann en byk hududuna sahip, Bat blokuna bal, NATO ve CENTO tekilatlarna ye bir devletin, gerek Sovyetlerin gerekse in'in itihasn ekecei aikardr. Trkiye Komnist
Partisi, Ortadounun en eski, kdemli komnist partisidir. Ve yakn bir
zamana kadar Sovyetlerin mutlak bir seksiyonu olarak faaliyet gstermi
tir. Fakat bu faaliyetin geni etkiler yaratt sylenemez. Bunun balca
nedeni, Trk halknda mevcut Moskof (Rus) dmanl, slamiyete sk
skya ballk gibi duygulardr. Komnizm, Trkiye' de daima Moskofluun mteradifi olmu ve yaylma alan bulamamtr. Ama, gerek Kzl
in'in teekklnden ve Stalin'in lmnden sonra gerekse, Trkiye Komnist Partisinin liderlik kavgas sonucu, gizli Komnist Partisinin genlik seksiyonu, kendilerini Moskova'ya kar daha hr addetmiler ve Trkiye Komnist Partisinden 1927 ylnda kovulmu revizyonistlerin de etkisi ile Kzl in stratejisine uygun bir hat takibine balamlardr. Bu grup
sol hareketin szcln "Yn" dergisi stlenmitir.
Moskova hattna bal komnistlerin liderinin, Sovyetler Birlii
Bolevik Komnist Partisinin 23. Kongresinde, Yakub Demir olarak
ilan edilmesi bir ksm Trk Komnistleri arasnda protestolara sebep
olmutur. Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi yesi olarak yedi yla mahkum olmu ve cezasn ekmi olan ve E. Tfeki mstear
ad ile "Yn" dergisinde yaz yazan kii, Yakub Demir'in parti bakan
lna seilmesini protesto etmi ve bunu Trk sollarna hakaret telakki ettiini bildirerek, yurt dndaki emigrasyonun Trkiye sollarn
temsile yetkili olmadn bildirmitir. Gene ayn dergi, ii o noktaya
vardrmtr ki, Yakub Demir'i (Zeki Batmar) 1952 komnist tevkifatnda, o zamann polis mdrne yardmc gstermekten ekinmemi
tir58. Yakub Demir olaynn ilanna yalnz Trkiye i Partisi temsilcileri ses kartmamtr.
s deil,

Trkiye'de Sol Harekeller

l sn

1927 yllarnda Dr. efik Hsn (Demer)in Trkiye Komnist

Partisinden tasfiye ettii revizyonistlerin de etkisi ile, Trk sollar arasnda Moskova'dan Pekin'e kay gittike hz kazanmaktadr59.
Trkiye i Partisine dolumu bir ksm solcular ki biz bunlar hakknda kitabmzda klasik sol tabirini sk sk kullandk) -Sadun Aren, Behice Boran, Adnan Cemgil, Mehmet Ali Aybar gibi- daha ziyade Sovyetlerin hattn iltizam etmektedirler. Teorileri, etin Altan'n da aklad
gibi, burjuva demokrasisini tam uygulamaya almaktr. Bu yapldk
tan sonra, orta snf olmayan Trkiye kolaylkla sosyalistleecektir. Esasen 1965'in son aynda toplanan dnya komnist liderleri de, 1935 Komntern 7. Kongresindeki kararlar yeniden gzden geirerek, etin Altan'n da savunduu hususlarda mutabakata varmlardr78. Son toplantda teyid edilen karar, faizme ve gerici kuvvetlere kar burjuva demokrasisinin tam salanmasna almak iin, Komnist, sosyalist partilerin nderliinde cephe teekkl ettirmek! Sovyetlerin politikas da zaten
buna amirdir. in ise, "Milli Kurtulu Cepheleri" etrafndaki mcadeleyi daha radikal yollarla "srekli ihtilal" teorisiyle yrtmek kararnda
dr. Bunun da tek kar yolu, milli' kurtulu savalarn sosyalizme dntrecek ihtilalci hareketleri teviktir. etin Altan'n parlamentoculuuna kar "Yn" n itiraz bu sebeptendir. Gerek bu taktik ayrlk gerekse Yn'n son saylarnda "Milliyeti Komnizm" konusuna Romanya
dolays ile yer veri, in komnizmine fazla eili ve gerekse Vietnam
olaylar zerinde bu kadar geni ekilde duru "Yn"n, kendi deyimleri ile "Milliyeti" solu kanaatimize gre de in Hattn seen sol hareketi temsil ettikleri intibam uyandryor.

S 14 j Aclan

Saylgan

kinci Blm Dipnotlar

1- "Yeni a" Derg., Eyll 1965, Nr. 9, Yakup Demir'in makalesi, Prag
2- evket Sreyya - Sadrettin Celiil, "Lenin ve Leninizm", s, 42, Aydnlk Klliyat, No. 10; 1924,
3- "Sovyet Rusya in' de" an-Kay-ek, s, 43
4- Komnizm ve Komnistlere kar Trk Basn, Nr. 3, s, 24
5- Benerci Kendini Niin ldrd, I. Basm, s, 76, Nazm Hikmet.
6- Benerci Kendini Niin ldrd, I. Basm, s, 94, Nazm Hikmet.
7- nkliip ve Kadro, evket Sreyya, s, 129-138, 1932,
8- nkliip ve Kadro, evket Sreyya, s, 129-138, 1932,
9- 953-17 sayl "ddianame" Ankara. Garnizon K. Tmg. Mitat Akakoca ad
na hazrlayan Hakim Albay Halil ler
10- Dr. Sevim Tar, biliihare Mihri Belli ile evlendi. Sevim Tar (Belli) bu mektubunda mahkemede inkar ettii hususlar teyid etmi, o zaman hapishane
sakinleri Mihri Belli'ye kesin ekilde cephe almlard; zaten hapishane psikolojisi iinde kiileri polislikle sulamak, kolay ve vicdanlar tatmin eden
ucuz bir yoldu. A.S.
11-Mihri Belli'nin Yn' deki"sliimiyet ve Sosyalizm" tartmasnda Niyazi Berkes ile Melih Cevdet Anday'a verdii cevaplarda" milliyetilik" ar basmaktadr. Bak., YN (Nr. 143-146-147-152-159).
12- Yn Derg., "nc Dnya", Doan Avcolu, Nr. 159, s, 3-15/4/1966
13- "Gerek"Derg., 15 Ocak 1965, s, 2, Gaziantep, Nr. 17 /3 (zel Say)
14- "Yn" Derg., 21Mart1962, Nr. 14, s, 12 "Nasl Bir Sosyalizm", Sadun Aren
15- "Yn" Derg., Nr. 39, 12 Eyll 1962, s, 20
16- Gerekte bu teoriyi ilk gelitiren Kazan Trklerinden Tatar Komnisti Mir
Sultan Galiyev'dir. Burada in'i zikrediimiz, Galiyev gibi yenilmeyip, muvaffak olmalar sebebiyledir. Sultan Galiyev iin Bknz., "SSCB ve Sultan
Galiyev" Aclan Saylgn, 1966
17- USIS Blteni, 16 Mart 1966, Benjamin E. West
18- "Pekin Yeniden Dnya apnda Tahrik Kampanyasna Balyor", USIS
Blteni 30 Mart 1966, Frederik Hansen
19- "Yn" Derg., Nr. 57, 16 Ocak 1962
20- "Yn" Derg., 1962,"Asl zm Yolu,"Nasl Bir Sosyalizm" S. Aren
21- "Yn" Derg., 21Marat1962
22- 22/8/1962 ve 17 /9/1962 tarihli Vatan, Behice Boran
23- 22/8/1962 ve 17 /9/1962 tarihli Vatan, Behice Boran
24- "i Harekeleri Karsnda" 26/6/1962, Vatan, Fethi Naci
25- "Kolay Sulamalar" Vatan 1962, Fethi Naci
26- Halis Okan tahminen 1948'lerde Bulgaristan'a kam bir Trk komnistidir. Erzincan'ldr. Kat zaman lise mezunu idi. Tahsiline Sofya'da devam
etmi, ilk defa bir Bulgar, sonra da Bulgaristan Trklerinden bir kzla evlenmitir. 1962 ylna kadar Sofya niversitesinde Ekonomi Politik dersleri veriyordu. Bir kz ocuu vardr. (A.S.)
27- "Yn" Derg., Nr. 124, 13 Austos 1965
28- "Yn" Derg., Nr. 134, 22 Ekim 1965, Doan Avcolu

Trkiye'de Sol Hareketler 1 515

29- Bildiri tarihi: 14 ubat 1965
30- "Yn" Derg., 3 Eyll 1965, Nr. 127
31- "Yn" Derg., 15 Eyll 1965, Nr. 133
32- "Yn" Derg., 25 Mart 1966, Nr. 156, s, 6, "Parlamentoculuk"
33- "Milliyetilerin grevi", lhan Seluk, 5 Nisan, 1966, s, 159
34- "Trk Soluna Saygszlk", E.Tfeki, 15 Nisan 1966, s, 159
35- A.g.d., A.g.y., Ayn makale
36- A.g.d., "Komnist Parti Meselesinin yz", 8 Nisan 1966, s, 158
37- Dr. Hikmet Kvlcml, A.g.e., "Uyarmak iin uyanmal, Uyanmak iin
uyarmal"

38- Samsun' da yaynlanmakta olan"alt" Koleksiyonu

39- "Yn" Derg., "Artk Yeter" Erdoan Baar, 11Kasm1966, Nr. 189, s, 6
40- "Yn" Derg., Nr. 188, 4 Kasm 1966, s, 6
41- "Yn" Derg., 17 Haziran 1966,"TP'e Dair", Doan Avcolu
42- "Yn" Derg., Nr. 199, s, 4-5
43- Sosyalist, Hikmet Kvlcml, 20 Ocak 1967, Nr. 1, s, 1-4
44- Bknz."Trkiye'de Komnizmin Cephe Politikas", Emniyet Genel Mdrl, nemli ler Mdrl Yaynlar: Nr. 4, 1966
45- "World Communist Plan" Nisan, 1961, Landon, s, 36. Trkesi: "Dnya
Komnist Plan", 1966, Odalar Birlii Yaynlar, s, 42-43
46- "Dnm", 1Aralk1966, Ankara, Nr. 8
47- "Dnm", 1 Aralk 1966, Ankara, Nr. 8, s, 6
48- "Yn" Derg., 2 Aralk 1966, Nr. 192
49- "Akam", 1Aralk1966, s, 2,"Sosyalist Akmda kilik", etin Altan.
50- "Milliyet", 3 Aralk 1966, s, 1,"Sosyalist Kamptaki atma", Abdi peki
51- "Cumhuriyet'', 4 Aralk 1966, s, 2,"lk art", lhan Seluk
52- "Yn" Derg., Nr. 192, s, 5
53- "Akam", 1Aralk1966, s, 2
54- "Dnm", Nr. 10, 1 Ocak 1967, s, 67
55- bid.
56- bid.
57- Tercman, 1Haziran1966.
58- "Sovyetler Ortaarktaki Tehlikeye lgisiz Kalamaz", Tercman, 1 Haziran
1966
59- Bizim bildiimiz udur ki Zeki Batmar, Mihri Belli'nin bugnk ei Dr.
Sevim Tar'nn 173 sayfalk ifaat ile konumaya mecbur braklmtr."Yn"
Dergisinin sz konusu ettii 173 sayfalk ifaat, Zeki Batmar'a deil, Dr. Sevim Tar' ya aittir. Dr. Sevim Tar, Emniyet Mdrlnde imtiyazl muamele grm devrin polisine yardmc olmutur. (A.S.)

Blm

Trkiye

ii

Partisi iinde
Oyunlar

Lenin, kendisi de bir aydn olduu halde, aydnlara dmand.

bir gnde Lenin," Aydnlar bir lkenin B.. 'udur" demiti. nk Lenin' e gre aydn; boyunduruk altna gelmez, dncelerinden
baka gereklere, tavsiyelere kulak asmazd. Daha baka deyimle, cahil muhalifleri ile kolay dalar, onlar alt edebilirdi ama dierleri ba
na bela olurlard. Bu nedenle, Parti iinde Lenin' in ilk kavgalar Men
evik hareketin domasna neden oldu. Rus Sosyal Demokrat i Partisi "Menevikler" ve "Bolevikler" olmak zere ikiye blnd. I. Nicolas'n olu, II. Alexander (1855-1881) bir anaristin bombas ile ldrlnce, halk kalabal aydnlar soyutlam, ar'a ve onun memurlar
na, kibarlar snfna kar sevgi ve saygsnda bir azalma grlmemi
ti. Ama gene de aydnlar, daha byk bir tutkuyla siyaset zerinde en
kk teferruata kadar inerek tartmalara devam etmilerdi. Kyller
bu fizik ve teorik kavgalara ilgi duymuyorlard ama sanayilemenin
ilk admlarnda kylerle ehirlerin birbirine yaklamalar, yepyeni bir
kuak ortaya kmasna engel olamamt. I. Nicolas'n ilk ina ettirdii demiryolu, endstri ve brokraside adalama, Rusya' da hibir
darbenin, hibir ihtilalcinin yapamayaca kadar Rus toplumuna sars
c etki yaratmt. Tartmalar, Rusya'daki yeralt rgtlerine, Sibirya
srgnlerine, yabanc lkelere kam ihtilalcilerin toplandklar kahvelere kadar yaylmt. fkeli tartmalar, kavgalar ar'n gzleri
nnde oluyor, polis ajanlar da ihtilalci aydnlardan geri kalmyorlar,
devlet arivleri raporlarla doluyordu. Ortak dman, ar'a kar verilen mcadelede bile aydnlar, kendi aralarndaki hizip kavgalarna devam ediyorlard.
Lenin yirmidrt yanda iken, Georgi Valentinovi Plekhanov-Rus
komnizminin ilk marksisti - Narodnik (Halk) Mihailovski ile tart
malara girimiti. Lenin, bu aydn tartmalarnn kofluuna inanmaya o zamanlardan balam bulunuyordu. Nitekim gn gelecek, aydn
olarak Lenin de Plekhanov'a, Martov'a, Potrezov'a saldracak, aydn
Kzd

s s 1 Aclan Saylgan
tartmalarndaki kofluu yaayacakt.

Lenin'e gre, aydnlarn byk

adet haline getirmilerdi. Onlara
saldrlmalyd. "Ne Yapmal?" adl nl kitabnda bu temay iliyor,
yeni kurulacak parti iin sert bir hiyerari neriyordu. Bu gr, ba
tan sona Avrupa grnn Rusya'daki yansmas olacakt. Lenin'in
btn amac, aydn deil, "profesyonel" ihtilalci yaratnakt.
Aydn dmanl, Lenin' den balayarak, gnmz komnizminst
rejim boyunca etkisini gsterdi ve komnizmin genel karakterini olu
turdu. Bir bakma entellektel platformda Lenin' in aydnlara kar oluu -kendisi de aydn olduu halde- yersiz de saylmazd. Aydnlar, gerekte ocuksu olurlar, her alandaki kk bir deiiklikten, almadk
lar grlerden holanverirler, yeni teorik binalar ina ederlerdi.
21 Haziran 1941 sabah Hitler ordularnn Rusya'ya saldrs,
23.9.1939' dan beri Hitler Almanyas'nn Sovyetler Birlii ile Saldrmaz
lk ve Dostluk anlamas imzalad gnleri bir anda geri brakverme
si, komnizmin ok dnda hatta karsnda olan pek ok Trk aydn
nn, Stalin Rusyas'nn, ABD, ngiltere ve mttefiklerinin safnda yer
aldna tank olmalar, onlar demokrasi dnyasnn gelecei asn
dan ok sevindirmi, gelecee umutla bakmalarna neden olmutu.
1941'lerde Trk aydnlar global olarak kategoride toplanyorlard.
Birinci (kategoride olanlar, lkeyi idare eden tek partiye (CHP'nin demokrat kanadna) yaknl olanlard. Onlara gre Trkiye zaten Cumhuriyetti. Emperyalizme kar silahl mcadele vermi, zafer kazanm
bir lkeydi. Sovyetlerle, 1921 ylnda bir Dostluk ve Saldrmazlk pakt imzalamt. Rusya'nn artk Trkiye'nin egemenliindeki Boazlar
da ve Trkiye topraklarnda arlk dneminde olduu gibi gz yoktu. Trkiye Komnist Partisi'nin says iki dzineyi bulmayan kadrolar ise bir ka "Trokist"in iiydi. (Falih Rfk Atay, Ulus gazetesinde
byle yazyordu) Trkiye iin komnizm bir tehlike deildi, olamazd.
Sovyetler konusunda bu kategoride dnenler ilk yanlanlar oldular.
Diplomatik ilikilerde, zaferin ve Almanya'nn teslim olmasnn verdii sarholukla, Stalin ynetimindeki Sovyetler Birlii'nin Trkiye zerindeki talepleri, onlar akna evirdi. kinci kategoride olanlar, yani
liberaller, "mttefikler yannda ve safnda yer alan Sovyetler, uluslararas ilikilerde de demokratik diyalog geleneklerine uyacaklar ve bu
durum giderek i bnyelerinde de demokratlamaya sebep olacaktr "
diyorlard. Bu kategorideki aydnlar da yanlmakta gecikmediler. Bilindii gibi II. Dnya savann bitimi ile Dou Avrupa lkeleri diye bilinen Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Romanya ve Bulgaristan' da
komnistler nce koalisyona katlmlar, Faizme kar olan partilerle
Cephe tekilatlarn oluturmular, sonra Macar komnisti Matias Rakosirt'in ifade ettii gibi, "Salam Taktii" uygulanarak, yani komnist
bir

ksm dikkatsizlii

ve

tembellii

Trkiye'de Sol Hareketler J

partiler dndaki koalisyon ortaklarn asimile ederek, ya da tasfiye

yoluyla salam gibi dilim dilim dorayarak, sonunda, Sovyet "Kzl Ordusu"nun bir darbesi ile tek bana iktidar olmulard. nc kategorideki aydnlar ise, Trkiye' de komnist partisinin 1945'lerden beri kurulmasn isteyen bir ksm liberaller, bir ksm dini gruplar komnizmi, Sovyet gereinden ayramayan aydnlardr ki bunlara gre; liberallerin dikkate almadklar husus; Trkiye iin marksizmin tehlike olmayp, Sovyet gdmndeki Leninist bir komnist partisinin, Trkiye
iin demokrasi sorunu ile ilgisi olmayan, bir "Rus", bir "Sovyet" sorunu olmas ve Kremlin'in Ortadou'ya inmek iin stratejik tutumundaki nemli admlardan birini tekil etmesidir. 1945 yl sonrasnn bu tip
liberallerinin dnce yaplar gnmze kadar uzanm ve gnmzde TKP D Brosundaki Genel Sekreter Haydar Kutlu (Nabi Ya
c) ile Dr. Nihat Sargn'n, Yunan, Alman, talyan komnistlerinden birer temsilci ile Trkiye'ye gelmelerini salam ve tutuklanmalarn dahi bir Sovyet ajitasyonuna alet etmilerdir.
Dini gruplarn, zaman zaman nkseden, Trkiye Komnist Partisinin kurulmasn isteyen grleri; dini partilerin kurulmasna engel
olan T. C. K.'nun 163. maddesi ile Trkiye' de Komnist Partisinin kurulmasn nleyen T.C.K.'nun 141 ve 142. maddelerinin kalkmas gerektiini ileri srmeleri eklindeydi. Yani, dini gruplar iin, Trkiye
Komnist Partisinin kurulmas 1946'lardan beri var olan "taktik" bir
meseleydi. Komnizmle, Sovyet gereini ayramayanlarn en insafl
olanlarnn, Trkiye' de komnist partisinin kurulmasn yarm azla
istemeleri, uzaktan da olsa, bir yandan kapitalizme bir yandan da komnizme hsm(!) saylmalar ile aklanabilir.
Btn bu iddialar, 1945'ten gnmze gzlediimiz saf aydnlar
dan oluan kategorik grlerdir. Ama, 1950 dnyas ile 1960 arasnda
Trkiye' de balayan gelecee ynelik kalknma, sanayileme sarsnt
lar bambaka bir toplum ve aydn tipi ortaya kard. Grler, ideolojiler, inanlar olarak kristalize oldular. 27 Mays 1960'dan sonra ortaya kan "zgrlk" ii zgrlkt. nk bu "geni" zgrlk ortam nedense, Demokrat Partili taraftarlar -ki halk oyunun yzde 38'ini
ieriyordu- "Kuyruklar", "Dkler" sulamalar ile dlanyor, lanetleniyor, hapse atlyor, horlanyordu. Milletin yarsna yakn bask altnda bulunurken, sol hareketlere renci hareketleri ad altnda alabildiine yol alyordu. 27 Mays htilalinin ilkesiz lideri Cemal Grsel
bile, "Trkiye Komnist Partisi"nin kurulmasndan sz ediyordu. Byle bir ortamda, (genlerin hergn sokaklara dkld ve kontrolden
uzak olduu gnlerde) Sovyetler gibi ihtilalci hareketlerde tecrbeli
bir sper gcn kendi imkanlaryla olaylar ynlendirmesini, ne smet
nn'nn tarihsel kiilii nleyebilirdi ne de emniyet kuvvetleri. z-

sg

5201 Aclan

Saylgan

mir-stanbul-Ankara geni, balayan hareketlerin odak noktas idi

1960'l yllarda

TKP, basz, sadece d kaynakli yaymlardan, szgeli

mi, "Bizim Radyo" dan gelen direktiflere gre biimlendirilmek isteniyordu. "Atatrk Genlik" ile solculuk iieydi. Milli Birlik Komitesi
iinde de Trkiye Komnist Partisinin kurulmasndan yana olanlar
vard. Mihri Belli, ilk olarak bu frsat deerlendirme yoluna girdi ve
genlik hareketlerini, Moskova yerine Vietnam, Ho i Mihn mitoslar
ile ynlendirme yolunu seti. Ama, Trkiye i Partisi kurulana kadar
mitoslar ortaya kmamt. Genlik hareketlerinin marlar, "Da Ban Duman Alm", "Mlkiye Mar" bir de "Harp Okulu Mar" idi.
Trkiye i Partisi ortaya ktktan sonra, ke yazarlarnn, Trkiye
Komnist Partisi'nin kurulmasndan yarar uman yazlar belli bir oranda azald. nk Trkiye i Partisi, btn Trk solunu, hatta TKP'ni
de kucaklayan karmak bir oluumdu.

Trkiye i Partisi Serveni

Trkiye i Partisi 13 ubat 1963 tarihinde, oniki sendi1945-1946 yllarndaki "Hr",
"Zincirli Hrriyet" gibi yaymlarla kendisine bir isim yapm
karizmatik lideri, bu yeni partinin bana getirilmesi iin yaplan telkinlere uyan kurucu iiler kendisine bavuruda bulununca, iki gn dnme frsat istemi, bu iki gnlk dnem iinde de muhtemelen kendine zg yollarla "Hrriyeti Sosyalist" olduunu, Sovyetlere kar bulunduunu, NATO' nun ilgililerine duyurabilmi ve Trkiye i Partisi'nin
bana gemiti. Mehmet Ali Aybar, yllar nce Milli Kurtulu~ o,.va sonrasnn Kemalist milliyeti genlerindendi. Galatasaray
Lisesi'nde renci iken, Trkiye'nin en iyi koan atletlerindendi. Hatta
Trk atlet grubu Yunanistan'a Balkan Olimpiyatlarna giderken, sporculara lacivert kostm, beyaz gmlek, mavi kravatl bir niforma giydirmiler, vapur Pire limanna yaklanca Mehmet Ali Aybar, Trk
Bayran simgelesin diye beyaz gmlekle krmz kravat taklmasn
istemi, krmz kravatlar salanmadka gemiden inmeyeceini ilgililere bildirmi, bunun zerine btn atletlere krmz kravatlar verilmiti. Balangta liberal bir Devletler Hukuku doenti iken, 1945-1946
gei dnemlerinde sosyalizme geen ve bunda Nazm Hikmet ile akrabalnn da etkisi olan Mehmet Ali Aybar, 1959 yllarnda "Sosyalist" adl bir dergi kartma dncesini uygulayabilmek iin kendi yaknlarndan Turhan isimli bir gazeteciyi -Bu kii sonra M. A. Aybar ve
Ecevit'in danman oldu-Ankara'ya gndermi, bu gazeteci, eitli kiilere Aybar'n grn am, bu arada pek ok eski tfekle konu
mutu. Bu eski tfeklerden biri, Turhan adl gazeteciye,"TKP yanls ve
kac tarafndan kurulmutu.

Trk sol hareketi iinde

60'1 yllarda doon TIP ve
genel bakan Mehmet Ali

Aybar, son derece ilginj

klaryla Trk so
siyasetinde yeni bir yol
oocoktr

Trkiye'de Sol Hareketler J

TKP hkmls elemanlarn yaz kadrolarna alnmamas kouluyla

"Sosyalist" adl bir derginin ortaya kmas iyi olur, DP ile CHP arasn
daki kavgalar da regle eder, ayarlar, demokratik ortama rahat nefes
aldrr" demiti. Ayrca zellikle Behice Boran'n yayn organna aln
mamasn tavsiye etmi, Ankara' da Sadun Aren'le de grmemesini
hatrlatmt. Mehmet Ali Aybar'n 1959'lardaki "Sosyalist" adl dergi
giriimi, 27 Mays 1960 hareketi ile suya dmt. imdi Trkiye i
Partisi kurulmu, Trkiye' deki marksist sosyalist birikimden oluacak
partinin bana Mehmet Ali Aybar gemiti.
1986 ylnda, sve'in Stockholm kentinde, Adem Kalfa takma
adyla yaymlanan "Trk Solu-Dn Bugn" yazsnda belirtildiine
gre, 27 Mays 1960 hareketi ile Trk Solu bir al srecine girmiti.1
TP, Sol'a aln ilk somut belirtisi oldu. 1960 sonrasnda yeni seilin kanununun getirdii "Milli Bakiye" sistemi ile iki yz-yz binoy alan kk partiler de meclise milletvekili sokabileceklerdi. Trkiye i Partisi'nin ilk Genel Bakan ve kurucusu Avni Erakaln adl kii, partisinin Genel Bakanlndan istifaya gerek grmeden "Yeni Trkiye Partisi" tarafndan stanbul milletvekili aday gsterilmiti. Avni
Erakaln TP Bakan olduu gnlerde, seim kampanyasnda "Yeni
Trkiye Partisi" gibi liberal bir partinin propagandasn yapmaktan ekinmemiti. Sonralar sendikac olarak ABD'ne gitti, orada bir Amerikal ile evlenerek Trkiye'ye dnmedi.
Mehmet Ali Aybar'la balayan dnem, l domu Trkiye i
Partisi'ne birden canllk verdi. Btn sol, komnist, sosyalist eilimli
27 Mays sonras solcular ve devrimcileri, TP'e katldlar. 1962 seimlerinde bu cokunun verdii propagandif g "Milli Bakiye" sistemine
gre, Trkiye i Partisi'ne parlamentoda 15 milletvekili kazandrd.
1950'lerde kurulan ve Trk iisini temsil eden Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (Trk-) iinden, bir sre sonra, TP'nin baarsna
paralel olarak Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) do
du. Bu rgtn ortaya knda rol alanlar, Trkiye i Partisi'nin sol
kanad ile dardaki hkml eski tfeklerle - eski komnistler- parti
iindeki henz sabkasz olan yeni komnistlerdi. TKP Genel Sekreteri
Zeki Batmar tarafndan gemite, illegal faaliyet iinde yer alanlarn
TP iinde ve dnda hcrelenmelerine izin verilmemi, ancak hkm
giymemi Behice Boran'n, Dr. Nihat Sargn'n ve Sadun Aren'in
TiP'ne dahil edilmesi konusunda, Mehmet Ali Aybar'la mutabakata
varlmt. Bylelikle TP, TKP geleneinin dolayl devamcs oluyor,
demokratik sosyalist olan Mehmet Ali Aybar'a da, TP'ni, TKP'ne kar izole etme yollar alyordu. Bu zmni anlama, ekoslovakya'nn
Sovyetler Birlii tarafndan igaline kadar devam etti.
TKP'nin eski yllardaki ksa legal, uzun illegal dnemlerinde pro-

s21

s22 I Aclan Saylgan

paganda iin ilk hedefleri dalna genlik olmutu. imdiyse elde, sokaklara dklm, 27 Mays 1960 ihtilalcilerinin kendilerini korumak
iin martt bir "Atatrk" genlik vard. TP bunlara el atacak,
"Atatrkl" "lerici" genlie dntrecek sonra "Sosyalist"
genlii ortaya karacak ve Moskova'nn zledii - bekledii - hedefledii ortam da ondan sonra oluacakt.

TP ve FKF (Fikir Klpleri

Federasyonu) likileri

Fikir Kulpleri Federasyonu

niversitelere ynelik
faaliyetlerden almak zere,
her niversitenin
fakltelerinde birer ube
aarak harekete genij bir
manevra sahas amt

Fikir Klpleri 1955-56 yllarnda Siyasal Bilgiler Fakltesi iinde, CHP'ye eilim duyan ve DP'ye kar muhalefeti
destekleyen hocalarn katksyla bir ksm gizli sol, bir ksm
liberal-zgrlk rencilerin ittifakndan domu ve o
gnlerde kmakta olan "Forum" dergisi ile de fikir ynnden beslenerek, 1960'lara gelindiinde ad, T:i'kiye apnda
duyulur olmutu. THKP-C'nin Kzldere' de sa kalan elemanlarndan Erturul Krk'nn anlattklarna gre "FKF,
byk lde TP'in gelimesine bal olarak oluan bir rgtlenmeydi".2 Bu doru tehise dayanarak yola ktmz
da greceiz ki, bir sre sonra, Trkiye ii Partisi, yani Trkiye Komnist Partisinin dolayl legal rgt, anarik gelimelerin balca tahrikisi ve tevikisi olacaktr.
O zamanki rgtlenmelerfu kendine zg bir yaplar vard. Hem
niversitelerde "renci Dernei" olabilirlerdi hem de, genlik rgtlerinin niversitelerde ubeleri ya da alt organlarn tekil ederlerdi.
Genel merkezleri niversitelerin dnda da olsa, niversite iinde rgtlenebilirlerdi. Bunun dnda kaynaklar ve merkezleri niversite
iinde olan rgtler de vard. Trkiye i Partisi rgtlendikten sonra,
zellikle byk kentlerde onun eilinlerini paylaan, organik ba
hem olmak hem de olmamakla birlikte, TP yandalarndan oluan
"Sosyalist Fikir Klpleri" kurulmaya baland. Bu klpler niversitelerde TP-TKP demekti. yelerinden bir ksm bunun farkndayd, bir
ksm ise gerek bir demokraside olmas gereken ideal rgtlenme iinde olduklar inanc iindeydiler.
Bu klpler, hemen hemen btn niversite ve fakltelerde birer
ubeye ya da alt rgte sahiptiler. Bu, TP'nin yani TKP'nin dolayl
uzantsnn, niversitelerde yuvalanmas demekti. Asli fonksiyonlar
da sosyalist dnceyi yaymak ve bunun etrafnda fikir tartmalar
erevesinde yryen bir etkinlik gstermekti. te bu olgunlama
gnlerinde Zeki Batmar, Moskova'dan ald bir emirle 1963 ylnda
Trkiye' den kat. Dou Almanya' da Yakup Demir adyla ortaya kt.
Zeki Batmar'm Trkiye' de bulunduu sre iinde, Trkiye i Parti-

Trkiye'de Sol Hareketler l s23

si'ndeki mutemetleri, sras ile, Dr. Nihat Sargn, Behice Boran ve Prof. Sadun Aren, O'nun adna bir triumvira (l)
oluturdular. u da bir gerekti ki, 1951-52 tevkifatnda meydana gelen parti ii blnmelerinden sonra, Mihri Belli tarafndan aleyhine estirilen hava dolaysyla Zeki Batmar'n,
Trkiye i Partisi zerinde direkt bir tesiri olamazd. TP
iindeki olaylardan, kendisine bal Dr. Nihat Sargn aracl
ile haberdar olabiliyor, gerekli direktif ve nerilerini onun
aracl ile partiye, Behice Boran ve Sadun Aren'e ulatrabi
liyordu. En yakn iliki kurabilecei insan Dr. Nihat Sargn
olabilirdi, nk Sargn, Zeki Batmar'n amcas brahim
Batmar'n kz Yldz Batmar ile evliydi3.
CHP milletvekillerinden Cemal Reit Eypolu ile stanbul Ticaret odasna kaytl "Yeni Gn Yaynevi"ni kurarak giriimlerini kamufle eden Zeki Batmar, kenarda kede kalm baz militanlarla TKP'yi
yeniden organize etneye koyulmutu. Zeki Batmar bu srada Mihri
Belli ve Reat Fuat Baraner de olmak zere 1951 Merkez Komitesi yelerinden bazlar ile Moskova'ya arlm, bu arya yalnz Zeki Ba
tmar uymu, sonradan ona Boz Mehmet diye bilinen Mehmet Bozk
katlm ve yurt dna kmt.
1981 Nisan'nda yakalanan TKP mensuplarnn dnda kalan
grup,_ Sahir kr Bekel ve arkadalar zmir' de toplanarak yeni bir
Merkez Komite oluturmular ve yaymladklar 3 Numaral Bltende
de bildirildiine gre, Zeki Batmar kurduu paravan yaynevi arkasna gizlenerek TKP'yi daha 1960 yllarnda yeniden ina etmeye ba
lamtlar.4

Moskova'nn

davete uymayan grubu; bildiimiz kadar ile Mihri

Fuat Baraner, (Lenin'e uyarak) "ekirdek" bir rgt olu
turmular, genlik hareketlerini ele geirerek, onlar aracl ile Trkiye i Partisine egemen olmak istemiler, Zeki Batmar'nmttefikle
ri tarafndan sert tepki grerek, TKP'ndeki blnmenin su yzne k
masna neden olmutu. Bu "ekirdek" kurulua kimileri, Komnist
Partisi adn taktlar. Mihri Belli, Zeki Batmar'a "Yn" dergisi aracl
ile sert yazlar yazarken, Sovyetler Birliini de "Gogoln mfettile
rinden" medet uman bir _Qlke olarak nitelemiti. Ayn gnlerde, nl
bir belge basna kadar intikal etni bulunuyordu.s
Bu ihtarnamede Mihri Belli'nin asl amac, TP. iinde, o gnlerde
Yakup Demir takma adYfu ~rt dna kan Zeki Batmo:~'n mihraklarna saldrmak ve onlar kertnekti. Mehmet Ali Aybar sadece paravand. Onun arkasndaki Nihat Sargn ve Sadun Aren asl hedefti.
TKP iindeki kavgalarn, blnmelerin TP iine yanstilmasyd Mihri
Belli'nin istedii. M. Belli'nin T_P iinde genlikten ve niversite -

Belli,

Reat

70'1i yllarn eylemci sol

hareketin bajlamasnda
FKF'nin douju bir dnm
noktas olacaktr. Fikir
Klb bajlangta sol bir
ittifak iin kurulmujtu

5241 Aclan

Saylgan

rencilerinden oluan gl bir kadrosu vard. Ama; onlar uyarmakt

bir bakma. "htarnamedeki u satrlar, baka bir anlama yormak, gereklerden uzaklamak olurdu. nk ayn yllarda 27 Mays sonras
genlii zerinde TP egemenlii son bulmaya balam, Mihri Belli n
safta, genler arasnda, doal bir lider haline gelmiti. "Herkesin bildii gibi" diyordu Mihri Belli bu ihtarnamede,"Gemiteki sosyalist eylem, o zamann tarihsel artlar gerei, illegal eylemdi. Legal bir siyasi
rgt olan TP ile gemiteki yeralt eylemi arasnda organik ba kurmak isteyenin bulunabileceinden sz edip, bylelerinden yaknmann
ve stelik millilii de tekeline almann ne anlama geldiini zmek,
mesleinde olduka usta olan emniyetilerimizin, stesinden gelemeyecekleri kadar zor bir i deildir. Ama bundan daha kt olan. Parti
iinde yaptnz kulistir. Parti organlarnn toplantlarndan nce,
oyunu salamak istediiniz partililerle zel konumalar yapmaktas
nz. Ve ok eyler bilen, ama bunlarn ancak bir ksmn aklayabilen
kimse tavryla nemli ifaatta bulunmaktasnz. Dediklerinize gre:
'Gizli Komnist Partisi' TP'nin iine szmtr.6 Ama parti ynetimini
ele geirmektir. imdiki parti yneticilerini eletirenler bu komplonun
iindedirler. Bu kt kiiler baar salarlarsa TP'ni enternasyonale
balayacaklar; Partiyi, maceraya srkleyecekler ve kapatlmasna sebep olacaklardr. Herkesin ba belaya girecektir. Parti yneticilerini
eletirenler, TP'nin seimle iktidara gelip sosyalizmi kuracana inanmamaktadrlar. Onlar ihtilalcidirler ... "
Mihri Belli'nin ihtarnamedeki bu sulamalar karsnda, Zeki Ba
tmar'n TP iindeki adamlar, (Dr. Nihat Sargn-Behice Boran-Sadun
Aren) TKP Genel Sekreteri Zeki Batmar'n sadece bir taktiini uyguluyor, Trkiye'de sosyalizmin yaygnlamasn serbest-demokratik
dalgalanmaya brakyorlard. Zaman gelince TKP, dizginleri eline alacakt. Ancak, 1973'te Zeki Batmar'n hastalanp, hastanede bulunduu srada, parti kasasn ele geiren ve kendisini Parti Genel Sekreteri
ilan eden smail Bilen, Trkiye' de illegal rgtlenmeye giderek, TP'ni
tehlikeli maceralara itti. Gelien olaylar legal-illegal komnist bireyleri
deifre etti. Moskova'nn istedii de buydu. Zaten . Bilen, Moskova' dan bamsz hareket etmeye alan Zeki Batmar', KGB' ye gn
gnne jurnal ediyor, SSCB Komnist Partisi Polit Bro yesi ve Trkiye komnist masasnn bandaki KGB sorumlusu B. Ponomarev'in
nne bu jurnaller gn gnne gidiyordu. Zeki Batmar'n bu ekil
de tasfiyesi, I. Bilen'in tek bana yapaca bir i deildi. Sovyetler gelecekte hem Glasnost' a kap aacaklar, ABD ile uzlaacaklar hem de
Dou Avrupa' da parti ad altnda besledii adamlar lkelerine iade
edeceklerdi, Beklenen sonunda oldu. lkin El Salvador' da uyguland.
kinci Trkiye denemesi, Dr. Sargn ve Haydar Kutlu'nun hava alann-

Trkiye' de Sol Hareketler

l s2s

da tutuklanmas ile fiyaskoyla sonuland. Sovyetler ayn gnlerde,

Washington ile silahlar konusunda balang anlamasna vardlar
(1987 Aralnda).
12 Eyll' den sonra Avrupa'ya kaan, Zeki Batmar'n TP iindeki
"ekirdek" grubundaki iki liderden biri Dr. Nihat Sargn, dieri Behice
Boran' d. (Behice Boran, Kocas Nevzat Hatko'nun hastal dolays ile
pasaport alm, gittii yerden dnmemiti) Mehmet Ali Aybar ise paravand. Bu paravan, (yani M. Ali Aybar) Mihri Belli'yi "muhbir" olmaktan kurtarmak iin seilmiti. Behice Boran, Mihri'nin de bildii gibi,
Zeki Batmar tarafndan gelecee ynelik projeler iin TKP'ye alnma
mt. Gemite Dil-Tarih ve Corafya Fakltesi hocalarndan partili
olan ve Zeki Batmar ile ortak alan yalnz Doent Muzaffer erif Baolu idi. Ne Pertev Naili Boratav, ne Niyazi Berkes hibir zaman gizli
parti yesi olmadlar. Behice Boran'n, TP ile TKP birleinceye kadar
1943'lerden beri Zeki Batmar'n adam olduu fakat Partiyle devaml
nianl kald doru olabilirdi. Ama birleme gerekletikten sonra B.
Boran TKP'li oldu, bir gn sonra da Belika'da kalp krizinden ld.
(Zaten kendisi kalp hastasyd.) TKP, bir zamanlar Moskova'nn paralelinde, Eurocommunisme (Avrupa komnizmi)ne kar olarak sert tavr
almt. Ancak, birleme programlarnda - TP ile - Euroccommunism'in
ilkelerine yakn yumuak tavr takndlar. Aslnda, Trkiye Birleik Komnist Partisi'nde (TBKP) Moskova komnizminden farkl tek ilke,
"Proletarya Diktatoryas"nn programda yer almamas idi. Bu "Program Tasars" zerinde ilerde geni bir ekilde durulacaktr.

FKF'nin TP'ten Kopuu

TP'nin niversitelerde genlik kurulular ile ilgili almalar,
Trkiye' de komnizm propagandasn hzla trmandrd. niversite-

lerde rgtlenen "Sosyalist Fikir Klpleri" (SFK), sosyalist dnceler

etrafndaki tartmalarn snrlarn bir hayli geniletti. Bu tartmalar,
dolaysz yollarla renci birliklerindeki ilikilere de kendiliinden
yansd. Sosyalistlerle, sosyalist olmayanlarn ayrmnda SKF'leri
"Sosyalistlerin" yanndayd. Burada kullandmz "Sosyalizm" kelimesinin demokratik sosyalizmle ilgisi olmadn, "Komnizm" anlamnda kullanldn vurgulayalm. SFK'leri genelde TP'nin, yani dolayl olarak TKP'nin niversitelerdeki ularyd. En st genlik rgt
"Fikir Klpleri Federasyonu" (FKF), sosyalist "Komnist" rencilerin
grlerini aka yanstan bir organd. 1965 yllarndan sonra FKF'nin
etkinlikleri niversitelerde yrtlen fikir mcadelesinin dna kt.
TP iindeki Mihri Belli yanls gruplarla, Zeki Batmar'a bal Behice
Boran gruplar ayr saflara blndler. Yani 1951-1952 tevkifatndan
sonraki TKP ii blnme ve kavgalarn mahiyetini bilmeyenler, bir

5261 Aclan

Saylgan

krdn iine girdiler. Bir ksm TKP ii muhalefetin lideri olan ve

o gnlerde "Trk Solu" dergisine egemen olan Mihri Belli'nin saflarn
da toplandlar. Bu genler, aslnda TP'nin en aktif elemanlaryd.
TP'nin, Zeki Batmar'n adamlarnn aracl ile sabrl olmalar telkinlerine kulak asmyorlard Mihri Belli'ye bal gruplar, TP'lilerin
byk bir ounluu niversiteli genlerdi. Aybar, Boran ve yandala
r, genlere ve partililere dayak yeseler bile, sosyalizmin ve legalitenin
gelecei iin mukabelelerde bulunmamalarn telkin ediyorlard. Bursa' daki TP kongresi bu uysalln sonucu idi. Mihri ise, genlere saldrganl neriyor, onlar kkrtyor, Aybar - Boran kliinin telkinlerini pasifize ederek genleri kendi safna ekiyordu.
O gnlerde FKF'nin nemli bir kesimi, muhalif hareketin en keskin
ekilde ncln yapt. Bunlar sonradan grupta toplanacak olan
terr rgtlerinin tohumlaryd. THKP-C, THKO, TKP (M-L) terrn
elebalar oldu. Balangta yasal miting ve gsteriler yaptlar. Kendi
yelerinin etkin olduu renci dernekleriyle, hem niversite reformu
hem anti-emperyalist mcadeleler hem de belli bir lde toplumun dier kesimlerine, iilere, kyllere yneldiler. FKF niteliksel bir deii
me urad. Dorusu aranrsa bu gelimelerden FKF kurucular da a
knla dmlerdi. Kendi aralarnda "Biz diyorlard, gerek anlamda
fikir klpleri kurmutuk". Ama aknla denler, rgtlenmelerde
daha kuralc olan TKP yanllaryd. Bu gelenek (Mihri Belli'nin ie el atmas ile) legal TP'nin dolayl TKP'nin kollarnda deil, Mihri Belli'nin
yar illegal ynetiminin gdmndeydi. Mihri Belli'nin rgtte yapt
bu taktik yenilik, 1973'lerde Partinin yeniden (TKP illegal kesiminin) toparlannda yararl oldu .. TKP'de, Mihri Belli'nin tutumuna e bir e
kilde "rn", "Sava Yolu" "Gneli Dnya" dergileriyle, lerici Kadnlar Dernei, lerici Genlik Dernei, Barseverler Dernekleri bir k
sm DSK' e bal sendikalarla legaliteyle illegaliteyi birletirerek rgtlerini oturttular. Bu tarihlerden sonra Mihri Belli'ye bal gruplar, sra
syla koptular. lk ayrlanlar in yanls Perinekiler, sonra ayanclar
ve TKP (M-L) hareketleri oldu. zellikle TKP (M-L) (grup liderleri b
rahim Kaypakkaya idi) Krt terrizmin tohumlarn ekti ve bundan
cesaret alanlar bugnk PKK'y oluturdular.
TP - Mihri Belli atmalar teorik platformda olsun ve dier pratiklerde olsun, FKF iinde yansma bulmutu. rgt paralanmaya
balam, Zeki Batmar kanadnn' yoluna koyduu, TP'nin kendiliindenci gelimesini (Marksistler buna demokratik gelime diyorlard)
altst etmiti. TP iinde, Partinin denetimi altnda bulunan rgtler
iersinde, en ok, teorik konularla har neir olanlar, aydn kesimlerdi. Bu nedenle FKF iindeki gen sosyalistler olumlu olumsuz, TP
iindeki bu teorik tartmalardan dorudan doruya etkilendiler.

Trkiye' de Sol Hareketler 1 sn

1966'dan sonra Behice Boran'n ban ektii hakim grup, "Sosyalist

Devrim" teorisini ortaya att. Trkiye Komnist Partisi bunlara, dar
dan UDD (Ulusal Demokratik Devrim) tezleri ile destek oldu. Mihri
Belli ise MDD (Milli Demokratik Devrim) tezlerini ileri srmt. Aslnda UDD ile MDD arasnda bir fark yoktu. Ne ki M. Belli, hemen aktif eylem neriyor, askeri cuntalarla ibirlii yaplmasndan yana youn propaganda yapyordu. Genler ise, 27 Mays 1960 ncesi eylemlerinden gelen, bir zamanlarn "Atatrk Genleri" idi. Ancak, imdi
nitelik deitirmilerdi. "Atatrk Genler" temasndan en ok yararlananlar bir iki askeri cunta oldu. Bunlarn kimlikleri bilinmektedir.
FKF iinde MDD ile UDC ve onun destei "Sosyalist Devrimciler", yani Boran (legal) Zeki Batmar (Yakup Demir - illegal) tartma
lar FKF iinde byk bir sarsnt yaratt. Mihri Belli ite bugnlerde M.
Ali Aybar ile Behice Boran' a yukarda ifade ettiimiz noter kanal ile
protesto mektubunu gnderdi: "TP'nin gemiteki sosyalist akmlarla
organik bir ba olamayacan sylyorsunuz (... ) son olarak da kendinizden gayri yerli yabanc her kii ve akm kk darda-gayri milli' olarak nitelendirmeye vardrdnz'' diyordu. Mihri Belli ve daha
sonra tehditler savuruyordu: "Bo vehimleri iinizden atnz. Bunlar sizi dn olmayan bir yola srkleyecektir( ... ) Onun iin uyaryorum.
1965 gznden bu yana kaygan bir dzeye varm bulunuyorsunuz.
Toparlannz. Belki henz ok ge deildir (... ) Amerikan yaps antikomnizm silahndan yararlanmaya kalkmaynz. Ksaca u anda d
ttinz durumdan, o kaygan yzeyden kendinizi kurtarnz. Yoksa o
kaygan yzey, sizi kt sonlara srkleyecektir( ... ) Bu ihbarlar yznden tek bir sosyalistin klna dokunulacak olursa, bunun manevi yk
omuzlarnza yklenecektir. Uyaryorum" v.s. v.s.
atmalar sonunda "Milli Demokratik Devrim" taraftarlar (M.
Belli ve arkadalar) FKF'ye hakim olduktan sonra, gelecek gnlerin
anarik eylemleri filiz vermeye balamt. "Bizim Radyo", "TKP'nin
Sesi Radyosu", "Yeni a"da kan ve Mihri Belli'yi, MT, CIA ajan,
Trokist gsterme abalar, bir Sovyet taktiinden baka birey deildi.
Sovyetler daima ift standartl oynar, bazen bu standartlarn l,
drtl hale getirirlerdi. Szgelimi, anarinin kkrtlmas iin, Bulgaristan' kullanmas ve Bulgarlarn' da baz servenci Trk milliyetileri
(!) arasndan kullanaca aletleri semesi bunun ifadesiydi??
Bu nedenle, Moskova'nn Mihri Belli'den vazgeeceini sanmak
bir gafletti. Moskova, Mihri Belli'ye vize vermezdi, ama kendisi ile Filistin Kurtulu rgtlerinde, Stockholm' de, Londra' da pekala temaslarn srdrebilirdi. Baz komnistlerin, M. Belli'yi Moskova'nn brak
tn sanmalar gerekte bir budalalkt. Son yllarda Dimiter ima
nov adnda Bulgar Sovyet ajan bir haytasna "Boazda Silah Sesleri"

528 I Aclan Saylgar,

adnda

eylemlerin bu kitapta ge
neyin ifadesi olabilirdi? Moskova'nn buna benzer bir
oyunu da; TKP' den kopup Dou Almanya' dan kaarak Londra'ya yerlemi olan R. Yrkolu'nun (Nihat Akseymen) "inin Sesi" grubunu kurmas ve Trkiye'yi "Ortadounun zayf karn" gstererek, Krt silahl krsal eylemlere destek vermesi, ehir ii cinayet ebekelerine
arka kmas idi. Bu da Sovyet standardnn ne denli zengin olduunu
gstermeye yeterdi.8 1973'den sonra yeniden toparlanacak olan
TKP'nin Trkiye ii illegal rgtlenmesinde grlecei zere, TKP'nin
Berlin kanad ile Londra kanad birlikte hareket edeceklerdir.
Mihri Belli'nin FKF'ye egemen olmasyla, bu rgt gelecek gnlerin
anarist hareketlerinin yuvas haline gelecektir. Bylelikle FKF, Komnistlerin yan sra, marksist-Leninist militanlarn da odakland bir merkez haline geldi. FKF iinde, parlamento dnda bir mcadeleye ilgi duymak istemeyenlere kar, TP ii mcadelelerin dnda yeni eylemler
oluturmak iin Deniz Gezmi ve Cihan Alptekin grubu ortaya kh.
MDD eilimi yzde yz FKF'ye hakim olduktan sonra da Deniz Gezmi
"Devrimci renci Birlii" (DB)'ni feshetti. FKF'ye dahil oldu ve FKF
artk kesin olarak TP'nin denetiminden kmh. TP'nin "Sosyalist Devrim" teorisyenleri, MDD'nin "anti-emperyalist" mcadeleleri yannda yenik dtler, bundan sonra artk sokaklara hakim olan FKF idi.
bir kitap

yazdrtmalar, an&rik

kartlmas, baka

1968 Olaylar ve TP'nin Sonu

TP'nin iinde iki cereyan ilk gnden itibaren srp gelmiti. 1964
ylna

gelinceye kadar, ban Mihri Belli'nin ektii MDD tezlerini "Tam

bamsz gerekten demokratik Trkiye" sloganlarn TP' de payla

yordu. TKP bu ilkeye kar kar grnmesine ramen, belli bir dnemden sonra Trkiye' de TKP'nin illegal rgtlenmesine hz verilmesi karar ve Zeki Batmar zamannda ortaya atlan "Ulusal Demokratik Cephe" (UDC) tezleri ile MDD'ye, yani Mihri Belli'ye kar kesin cephe ald.
Zeki Batmar'n (Yakup Demir) pheli lmnden sonra, Parti Genel
Sekreterliini ele geiren . Bilen ve onun lmnden sonra da yerini
alan Yaar Nabi Yac'ya (Haydar Kutlu) kadar geen srete, TKP' nin
taktik giriimindeki farkllklar, Leninist ideolojinin Gorbaov zamann
da da devam eden bin bir renkli taktiklerinden baka bir ey deildi. Nabi Yac, Brejnev'in lmnden sonra iki lider deitiren Sovyetler Birlii'nin TKP'den de sorumlu Polit Bro yesi B. Ponomerov'dan ald
direktiflerle, TKP'nin V. Kongresinde, UDC'yi "Sol Birlik Cephesi"ne
dntrd?9

Behice Boran, Dr. Nihat Sargn, Sadun Aren ortaklndaki TP, aslnda Zeki Bahmar (Yakup Demir) zamannda da, . Bilen dneminde
de Sovyet uydusu ve Sovyetlerin

d politikasna bal

ajitasyon rg-

Ti'rkiye'de Sol Hareketler s29

tnden baka bir ey olmayan TKP'

nin taktiklerini son derece dikkatle
uyguluyordu. M. Belli'nin "Yurt
ii" gizli Komnist Partisi; "Yurt
D" TKP, yani Dou Almanyadaki, Sovyetlerin ak uydular tarafndan verilen donelerle TP' teki
Behice Boran ve Dr. Nihat Sargn
grubunca ekinmeden "tehir" edilebiliyordu. Bilmiyorlard ki, M.
Belli'nin dankl tasfiyesi, Sovyetler Birliinin kendine zg d politika taktiinden baka bir ey deildi. Neydi bu taktik? Bilindii gibi, Trkiyenin Sovyetler Birlii ile ekonomik ve kltrel alanda balantlar
vard. te yandan, Brejnev'in "Neo-Stalinist" dneminde ykt detante (yumuama) politikas ile ilgileri de iten ie devam ediyordu. Ykl
m olan bu dnemi yeniden ihya etmek amalaryd, nk Sovyetler
Birlii detante ile dnya apnda terrist hareketleri kkrtmak iinkendilerine byk bir kapnn aldn grmlerdi. Trkiye' de 27 Mays
1960'tan sonra, tek tarafl demokratik bir almla, Demokrat Parti ounluunu ezerek sola, byk gelime imkan salanmt. Bu doal geliim iinde TKP' yi bilinen "eskiler" den olan Yunan Savana katlm
(Binba rtbesi ile) ELAS Tabur Kumandan Mihri Belli'yio, Trk solunun lideri olarak takdim etmesi aptallk olurdu. Zeki Batmar' nce uykuya yatrd, sonra yurt dna kararak onu TKP Genel Sekreterliine
getirdi. Zeki Batmar aracl ile TP'nin kilit noktalarn ele geirdikten sonra, Mihri Belli'yi okul ocuklar ile anarik olaylara doru ynlendirdi. Meselenin pf noktas buradayd. Bunu, Zeki Batmar anlammyd, bilinmez. smail Bilen iin farknda myd, o da mehul. Ancak Trkiye'de sorgusu yaplan son TKP Genel Sekreteri Naibi Yac,
iin polisin basna szdrd haber, Nabi Yac'nn"amatr" oluu idi.
Onun ise, bunu anlamasna hi imkan yoktu. Nihat Akseymen (Reha
Yrkolu) iin de durum bundan farkl deildi. Moskova, R. Yrko
lu'nu gerek smail Bilen'e, gerek Y. Nabi Yac'ya (Haydar Kutlu) kar
koz olarak kullanyor, izgiyi aarsanz, Sovyetlerin dorultusunda i
birlii yapacak baka alternatiflerimiz var demek istiyordu. Nitekim
1985'te sonulanan Trkiye' deki illegal TKP davasnda, Partinin Trkiye sorumlularndan Aydan Bulutgil'in dahi Nihat Akseymen'in (R. Yrkolu) tezgahndan getikten sonra, TKP yesi olduu anlalyordu.
Gene sorumlulardan Sahir kr Bekel ve daha pek ok partili, ayn kanaldan Sovyet uydusu TKP'nin yneticileri ve yeleri idi.
Her fraksiyon, oyununu bile bile sonuna kadar oynad. Mil1ri Belli, TKP'nin tek sorumlusu olarak kendisinin Moskova tarafndan kabul

Sol iinde her zamon ittifak

araylarnn ismi olarak
anlan Sadun Aren
geecektir. Oyllarda
dostlarndan Ruhi Su ve
Timur Seluk'lo bir aroda

530 1 Aclan

Saylgan

edilmemesinin tepkisi olarak, provokasyondan baka bir anlama gelmeyen "htarnamesini" Behice Boran-Aybar ikilisine ekti. Aslnda hedef, btn bu oyunlar TKP zerinde eviren, Sovyet Prezidyumunda
Polit Bro yesi B. Ponomerov idi. Dorusuya, bu kadar eski bir TKP
Merkez Komitesi yesi olan, tutuklamalarda her trl baskya gs
gererek zlmemi bulunan Mihri Belli'ye kar bu byk bir haksz
lkt(!). Mihri Belli, Trkiye'nin mre Nagy'si, Polonya'nn Gomulkas,
ekoslovakya'nn Sadlo Rajk' gibi bieydi. Hatta Yano Kadar ile bir
ortakl da vard. Kendisi "millici" komnist rolnde idi(!), Moskova,
yani onun maas B. Ponomerov ise hala Trkiye' de "Gogol'n Mfettileri ile" oynuyordu.
Behice Boran, yurt d TKP yneticilerinden iaret aldktan sonra,
M. Belli'nin provokasyonlarna mukabil provokasyonlarla karlk veriyordu. 1960 sonras gen TP'lilere "Mihri Belli, partiye aka deil,
gizli hcreleri ile szyor" diyordu. B. Boran'n, 1967 ylnda parti meclisi toplantlarnda syledii bu szler, Trk basnna da yansmt. M.
Ali Aybar da, Trkiye i Partisi'ni, Trkiye Gizli Komnist Partisinin
eski-yeni btn elemanlarna kar "izole" politikasn gdyor, tabii
bu nedenle de Behice Boran ve Dr. Nihat Sargn ile ihtilafa dyordu.
Boran-Sargn kliinin 1967'lere doru TP Bakan M. Ali Aybar ile
aras almt. 1967 ylnda stanbul' da TS (Trkiye retmenler Sendikas) toplant salonunda bir ak oturum dzenlenmiti. Bu toplantya,
M. Belli, Behice Boran, lhan Seluk da katlmt. Behice Boran, Zeki
Batmar'n izgisinde bir TKP sempatizan ve sadk-gvenilir aparat
olduu iin, M. Belli ile lhan Seluk'u kastederek:" ... Onlar devrimle silahl ihtilali kastediyorlar. Biz buna karyz. TP demokratik yoldan iktidara gelecek ve Sosyalizmi kuracaz" demi, M. Belli de bunu ihbar
kabul etmiti. B. Boran'n bu konumasn gerekten bir"ihbar" kabul
eden savclk da, M. Belli ynetimindeki "Trk Solu" dergisi sorumlusu
Vahap Erdodu ile "Cumhuriyet" gazetesi yazar lhan Seluk aleyhine,
TCK'nun 142. maddesi uyarnca dava am, bu davada Behice Boran tank olarak ifadesini deitirmi, sanklar da beraat etmiti.
Mihri Belli, 12 Mart Muhtrasnn ilan edildii gnlerde Trkiye' den uzaklam, kendi ifadesine gre Filistin Kurtulu rgtnce
misafir edilmi; sylentilere gre oradan Dou Berlin'e kadar gitmi,
Moskova'ya gitmek istemi fakat kendisine taktik nedenlerle vize verilmemitir. Btn bunlara ramen, TKP'nin 1973'lerden sonra smail
Bilen dneminde "Atlm" dergisi hareketiyle toparlanmasnn ilk ia
retini gene Mihri Belli vermi idi. Mihri Belli, yle diyordu 1972 yln
da: "Evet, bugn illegal alma, gizli alma bir zorunluluktur"12. "u
anda illegal mcadeleyi kurallarna uygun olarak vermekle ykmlyz. Gizlilik kurallarn tam olarak uygulayacaz, eski geveklikler-

Trkiye'de Sol Hareketler l s31

den, eski kt alkanlklardan arnarak illegal savan usta militanlar
olacaz. Btn engelleri aarak, fabrikalara, kylere gideceiz ... " (Belli, age. s. 184) Mihri Belli'nin "Bizim Radyo", "Trkiye Komnist Partisi'nin Sesi" radyosunca MT, CIA ajanl ve Trokistlikle sulanmas, yukarda da belirttiimiz gibi, bize gre, bir "taktikten baka bir ey
deildi13.

1965 seimlerinde, onbe milletvekili ile TBMM'ne giren TP, Cumhuriyet Halk Partisi'ni de etkilemi ve Atatrk'n kurduu partiye ne
olduu anlalmayan, nereye eksen oraya giden "Ortann Solu" politikas hakim olmutur. Ortann Solu politikas, merkantalist zihniyetin en
khnesini tekil eden, Trkiye'nin bana ok dertler amhr. Oysa
CHP'yi, "Ortann Solu"na ekmek, Trkiye Gizli Komnist Partisi, Dr.
efik Hsn Demer, Zeki Bahmar ve Sreyya Aydemir grubunun yl
lar yl ura olmu, CHP'nin kendi kendisini "Ortann Solu"nda ilan
etmesi ile, CHP'nin sollatrlmasnda bir aama kaydetmitir. Bu aa
may ise (Gordium Dmn), 12 Eyll harekat ile, Trk Silahl Kuvvetleri zmtr. Tabii, CHP'nin "Ortann Solu"nu semesi, 1932'den
beri bu yolda alanlar ok iyi bilen Moskova karsnda, Zeki Bat
mar'n itibarn arttrm, ayn yolda alm eitli ve farkl nedenler ve
bahanelerle Sovyetler, evket Sreyya Aydemir'i de Moskova'ya davet
etmitir. lk seyahatinde bir trafik kazas haberi sylentisiyle evket Sreyya Aydemir ok uzun bir sre Moskova'da kalmtr. Orada, yalnz
Nazm Hikmet'le temaslar konusunda bilgimiz var. Zeki Batmar, . Bilen ve dier parti sorumlular ve Polit Bronun Trkiye Komnist Partisi sorumlusu ile temaslar konusundaki bilgileri ise eceliyle Trkiye' de
ldnde, kendisi ile birlikte gtrmtr.
Zeki Batmar'n itibarnn artmas, M. Belli'nin TKP'den tasfiyesini hzlandrm, bu da Moskova'nn Bizans oyunlarna kolaylk sala
mtr.

Aybar'n Tasfiyesi
Mihri Belli'ye gre, TP'nin, TKP'nin yurtdndaki TKP Merkez

Mehmet Ali

Komitesi tarafndan desteklenmesi ve "Bizim Radyo" emisyonlar,

TP'nin prestij kaybna sebep olmutu. TP, tabana siyasal yn verme
gcnden yoksun baz sendika liderlerinin yar gnll desteiyle varln srdrebilen bir rgt durumuna dmt. Mihri Belli, durumu byle yanstyordu ama asl neden bu deildi Z. Batmar'n dtan
ynetimindeki Behice Boran, Nihat Sargn, Sadun Aren kliinin
TKP'nin kuklas olduklar, Trk kamuoyu tarafndan anlalmt. Ayrca bilinmeyen bir husus, Zeki Batmar'n artk Mehmet Ali Aybar'
desteklemediiydi. lk husus, yani TP'nin TKP'nin kuklas olduu
CHP'nin "ortann solu" politikasndan yana olanlar tarafndan da far-

532 / Aclan

Saylgan
kna varlm, TP'ne cephe alm
lard.

Oysa diyordu Mihri Belli,

"Bata ABD olmak zere emperyalizmin ibirlikisi gler ve bunlarn temsilcisi rgtlere kar ulusal
ve demokratik glerin, bu arada
CHP'nin sol fraksiyonunun da demokratik g birlii salanmas ve
ii snf hegemonyasn gerekle

tirmek" balca

amat14.

Aybar, "Trkiye'ye zg gler yzl Sosyalizm" yolundaki poliTrk sol hareketinde "Eski
Tfekler" namyla bilinen
tikasyla
1962-1969 arasnda, yedi yl sreyle TP'nin liderliini yapidris Erdin~ Sadun Eren,
Rasih Nuri ileri ve Mehmet
mt.
Ama
onun 1968 ekoslovakya'nn igali olaylarnda anti-Sovyet
Bazk birarada
bir kampanya amas, (igale kar kan Sovyetler Birlii K.P. gdmndeki btn Avrupa kmnist partilerinde olduu gibi), parti iindeki ve dndaki Z. Batmar'a bal TKP kliini, M. Belli fraksiyonunu, Dr. Hikmet Kvlcml ve trdelerini, TP'nin iindeki Krt fraksiyonu harekete geirdi. Sonunda, TP'nin IV. Byk Kongresinde, demokratik sosyalist, Marx' a geni perspektifle bakan, Bernstein' den
Kautsky'ye kadar btn II. Enternasyonal sosyalistlerini de kabul
eden, Leninizm'i reddeden oulcu demokrasiden yana olan M. Ali
Aybar tasfiye edildi. Behice Boran, Zeki Batmar yanda komnistlerin ve Krtlerin aday olarak TP'nin genel bakan oldu. TKP' nin de
emirlerine uyarak, kongrede Mihri Belli'nin "Milli Demokratik Devrim" tezlerine kar "Sosyalist Devrim" programa alnd. Bu, Dou
Berlin grubunun UDC'sine bir giriti. Krt meselesi ile ilgili TKP gr, TP tarafndan aynen benimsenerek dile getirildi. TP iindeki
MDD grubu TP' den kopmu, ayn gnlerde "Proleter Devrimci Kurultay" toplanmt Sovyetler Birlii'nin yurtdndan dolaysz, yurtiinden dolayl btn bu kargaada pay vard. Sovyet servisleri bir taraftan cuntalar zerine dikkatini topluyor, br taraftan Mihri Belli'nin
TP'ne kar hareketlerini izliyor, dier taraftan da TP'ne TKP' nin ilkelerinin egemen olmasn maniple ediyordu.
TP'nin IV: Genel Kongresi arifesinde, doulu Krt delegeler,
parti iindeki muhalefetin dtan yneticisi Mihri Belli ve arkadalar
ile bir toplant yaptlar. TP Kongresinde elli Krt delege vard. Mihri Belli taraftarlarn da bunlara dahil ederseniz 70-80 kii oluyorlard.
ki grubun birlemesi ile kongrede Krtler ounluk salayabilecek
lerdi. Krtler, Mihri Belli'ye "Birleelim ve ynetimi ele geirelim"
dediler. Oysa MDD' cilerin amac, TP'ni diriltmek deil, onu yok ederek kertmek ve Mihri Belli'nin hegemonyasnda yeni bir parti kurmakt. Mihri Belli'nin plan sonunda tuttu, 12 Mart 1971 dneminde

Trkiye' de Sol Hareketler s33

TP, Krt faaliyetlerle blclk yapt iddias ile Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld. 12 Mart rejimi atlatldk
tan sonra da, Mihri Belli "Trkiye Emeki Partisi (TEP)'ni
kurdu.
,
Gene de baz noktalara aklk getirmek gerekiyor. Behice
Boran, her ne kadar tepeden inmecilere, Mihri Belli, Dr. Kvl
cml, bilinen emekli general cuntalarna karym gibi grnyorsa da, 1968 ekoslovak olaylarn protesto eden,
SSCB'ni eletiren Mehmet Ali Aybar'a kar kn yalnz teorik planla snrlamyor, pratikte DEV-GEN ile birlikte bir
Cephe rgt kurup onlarla ortak almay teklif ediyordu.
Szgelimi, Aybar'la ihtilaf konusunda Boran, kapal cmlelerle yle diyordu: "Parti ynetiminde ve saflarnda meydana gelen gr ayrl ve uyumazlk basnda ve parti d evrelerde genellikle
1968 yaznda ekoslovakya'ya dier sosyalist lkelerce yaplan mdahaleye ilikin gsterilir; oysa gr ayrl ve uyumazlk ok daha temel sorunlar, daha geni bir alan kapsyordu." Behice Boran'n bu grleri, Mehmet Ali Aybar'n TP'nden ayrlmasnn itici gc oldu.
nk Boran'n ibirliine giritii DEV-GEN iindeki fraksiyon Krt komnistlerden bakas deildi ve aralarnda bugn Apo diye tan
nan Abdullah calan adl PKK lideri de bulunuyordu. Bunlarn etkisiyle TP IV. Kongresinde, Krt meselesini TKP dorultusunda program
na ald.
12Mart1971'de TP liderleri mahkum oldular. 1974 ylndaki iktidar deiiklii ile 1803 sayl Af kanunundan yararlanarak serbest b
rakldlar. 30 Nisan 1975 tarihinde TP'ni gene ayn kadrolarla olutur
dular. Tabii kurucular arasnda olduu gibi, yeleri arasnda da pek
ok Krt vard. Bunlardan bir ksm hapiste, bir ksm da yurtdn
da kaak olarak yaamaktadrlar. brahim Snmez, Bekir Yenign, Yaln Cerit, Zeki Kl, Turgut Gkdere, brahim Poyraz, Tark Ziya Ekinci, Mehdi Zana. Krk iki kiilik ynetim kurulu iindeki ayrlk sosyalist ve komnistler arasnda yer alyordu. Dier yeler arasnda, Canan
Canbeyli, Erol Karavayizolu, Doan Efe, Hasan Dndar, Rahim Dndar gibi Krt olduklarn iddia edenler de vard. Ayn gnlerde TP
yelerinden ama aslnda TKP sorumlularndan Mustafa Hayrullaho
lu (Deniz) adl TKP yesi de yer alyordu. Hayrullaholu, 1948 ylnda
Diyarbakr' da domu, yksek renimini stanbul niversitesi ktisat
Fakltesinde tamamlam, Fikir Klpleri Federasyonu'nda ve Devrimci Dou Kltr Ocaklar'nda alm ve TP'ne ye olmutu. Mustafa
Hayrullaholu'nun TKP saflarna katl, 1975 ylnda TP'nin kuruluuna rastlar. Deiik dzeylerde stanbul parti rgtlerinde alm ve
TKP Merkez Komitesi yesi olmutur. Mustafa Hayrullaholu, 1982

DDKD'de ~alad siyasi

hayatn TIP iinde Behice
Boran'n Krtl

sayesinde devam ettiren

Mehdi Zona etnik
solculuun nde gelen
isimlerindendi

5341 Aclan

Saylgan

Kasm'nda

Merkez Komitesi yesi olarak tutuklandnda iddialara

gre hcresinde l bulunmuturs.
TP, 1975 kuruluundan sonra, artk adnn dnda btn grle
riyle, ok dar snrl etkileriyle, yurtd TKP'nin uzantsndan baka
bir ey deildi. O gnlerde bin kadar TKP'linin illegal kadrolaryla dirsek temas halindeydi. TP'nin 12 Eyll 1980'ne kadar sren faaliyetleri askeri mdahale sonucu bitti; mensuplar stanbul Skynetim Mahkemesi' ne sevkedildiler. Bu arada Behice Boran ve dier yeler tutuksuz muhakeme ediliyorlard. Bundan yararlanan Behice Boran ve Dr.
Nihat Sargn yurtdna ktlar. Pasaport, Behice Boran'a kocas Nevzat Hatko'nun ar hastal dolaysyla verilmiti.
TP, ikinci kuruluunda, "Bilimsel Sosyalizm" klfyla maskelenmi, marksist-Leninist bir rgt olarak ortaya kmt. Komnizmin
jargonunda, kelimelerin, terminolojilerin ift standartl anlamlara geldii bilinmektedir. TP'de, bu standartlardan yararlanm ve 1975 y
lnda kurulabilmiti. Program ve tzklerinde "Bilimsel Sosyalizm"
deyimini kullanyorlard ama, da kar "komnist" olduklarn sylemiyorlard. Gerek hviyetlerini kaak olarak bulunduklar yurtdn
da (Avrupa'da) aa karacaklar, TP ve TKP'nin birletiini ilan edecekler ve TKP Genel Sekreteriyle, TP Genel Sekreteri yanlarnda Avrupa komnist partileri yelerinden baz milletvekilleri bulunduu
halde Ankara Esenboa Havaalan'na inecekler (16 Kasm 1987) ve tutuklanacaklard. TP ve TKP tarafndan yaynlanan "Trkiye Birleik
Komnist Partisi'nin program tasars"n irdelediimizde gerek
TP'le, TKP arasndaki ballklarn ve baz kk taktik farkllklar
nn da nasl bir zdelemeye' varld grlecek ve bu arada bu program iin, soldan gelen eletiriler yer alacaktr.
1975'te kurulan TP'nin tznde; Stalinist dnemin damgasn tayan tipik bir gr olan, mlkiyeti ortadan kaldrma, aklkla yer alm~t. TP'liler o gnlerde yazlarnda ve bireysel konumalarnda marksist-Leninist olduklarn, Bilimsel Sosyalizme ve proleter enternasyonalizme bal bulunduklarn aklamaktan ekinmiyorlard. TP'nin resmi
yayn organ "ark-Baak" dergisi'nin (ark ii, Baak da kyly simgeliyordu) 16 Mart 1979 tarihli saysnda, partinin II. Kongre kararlarn
da aka Komnist Partisi'nin yurtd, yurtii rgtlerinin ubesi olduklarn ilan ediyorlard: "Partimiz (burada artk TP ile TKP zde anlamda yer alyordu), bilimsel sosyalizmi ve proleter enternasyonalizmi ilkelerine titizlikle bal kalarak her hal ve artta grev banda olacaktr".
Bu, gerektiinde legaliteden illegaliteye de geilebileceinin ilanydL Nitekim TP, 12 Eyll Harekat'ndan sonra, yurtii ve yurtdnda illegaliteye geti. Zaten TP, yurtdnda ve yurtiindeki illegal TKP' nin bir fraksiyonu idi. ki partinin, sonradan birlemesi, Trkiye Birleik Komnist

Trkiye'de Sol Hareketler l s35

Partisi (TBKP) formlasyonu gstermelik bir oyundan baka bir ey deildi. TKP'nin V. Genel Kongresinden sonraki "Sol Birlik" cephe taktii
ne uygun giriimin somutlamasyd. Nitekim TBKP'nin program tasar
snn "Giri"inde yer alan u satrlar ilgi ekicidir: "Trkiye Birleik Komnist Partisi (TBKP), Trkiye ii snfnn marksist-Leninist iki partisi
TKP ve TP'nin tek parti olarak birlemesiyle olumutur. .. Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin olumas ayn zamanda farkl sol parti, hareket ve glerin birliktelii yolunda da ileri bir admdr ... TBKP, TKP ve
TP'in devrimci geleneklerinin, mcadele deneyiminin, komnist kltrnn gnmzdeki taycsdr. .. te yandan TBKP'nin ortak mcadele tarihi dorularn yannda yanllarn yer ald bir tarihtir.. Program ve
politika dzeyinde ortaya kan sekter eilimler, blnmeler zaman zaman komnist harekette ciddi zayflklara yol amtr ... " (s. 5-6). Zaten
TP'nin 1975 kuruluundaki programnn 1. maddesi TKP ile kendilerinin ayr partiler olmadnn ilanyd: "Trkiye ii Snfnn" deniliyordu, "Bilimsel Sosyalist parti olan Trkiye i Partisi, Trkiye'nin somut
koullarnn bilimsel sosyalist adan somut tahliline dayanan program
ve ii snf partisine zg tz ile saptad strateji ve uygulad taktiklerle denenmi kadrolar ve baarl gemiiyle ii snfmzn uzun bir
tarihi olan politik mcadelesinin rgtleniidir ... Emperyalizme-Faizme
ve Kapitalizme kar bamszlk, demokrasi, sosyalizm mcadelesini her
hal ve artta rgtl olarak ylmadan srdrmek kararndadr ... ". Yurtdnda Mihri Belli'nin yaymlad "Bamsz Trkiye" dergisinin 1314'nc saysnda, 1975'te kurulan TP programnn 1, maddesini onaylar
grnyor, yle diyordu: "Proleter devrimcilerin sloganlarn bile biraz
deitirerek benimsediler, rnein biz; Sosyalizm yolunda tam bamsz
gerekten demokratik Trkiye' diyorduk, onlar sra bozulmadka ayn
anlama gelmesi gereken bamszlk, demokrasi, sosyalizm slogann benimsediler. Proleter devrimcilere svmeyi srdrmekle birlikte, daha az
aklszca laflar etmeye baladlar. imdi artk seimle iktidara gelip sosyalizmi kuracaz demiyorlar.. "Kukusuz TBKP program tasarsn Mihri Belli okuduktan sonra bir hayli aracaktr. Daha TBKP kurulmadan
nce Mihri Belli, Londra' da bir Trk magazin dergisi muhabirine yle
diyordu: "Byle bir TKP, vitrin ssdr"6.

TP ve Krtlk
TP, 27 Mays sonrasnn tek tarafl demokrasi ortamnda, TKP'
nin o zamanki programna gene drt elle sarlmt. Ama parti, ilk kuruluunda sosyalizm szcn bile kullanmyor, bakanlar Mehmet
Ali Aybar'n arl ile demokratik sol bir parti grnm altnda alyordu. Zeki Batmar'n mutemetleri o gnlerde Mehmet Ali Aybar'a uyulmas direktifi altnda, susmakla yetiniyorlar, bunun geici

536 J Aclan

Saylgan

bir taktik olduunu biliyorlard. Fakat giderek dardan Mihri Belli'nir

terrizme anak tutan MDD' ci provakasyonlar, dier taraftan TKP D
brosundan gelen yeni taktikler ve program dzeltmeleri ayrlkl
tevik politikasyla, TP iinde Mehmet Ali Aybar'n etkisi silindi ve
parti rayndan karak en ar anarist gruplarla ayn dzeyde, fakat
farkl performanslarda bulutu.
TP, Milliyeti Cephe Hkmetlerini iktidardan drme girii
minde btn yollar denedi. Mihri Belli'nin yurtd yaynlarnda Boran ve Sargn kliinin parlamentarizm batana saplanarak AP hkmetlerini deil, oy kaygsyla CHP'yi hedef ald iddialar tamamyla
gerek dyd. O gnlerde TP, DEV-GEN, DEV-YOL, DEV-SOL ve
TKP' nin yan kurulular olan GD, KD ve Barseverlerle birlikte
"MC'ye hayr", "Faist Trke i~am edilsin" slogannda zetlenen mcadele motifine ve saldr programlarna, o zamann Cumhurbakan
olan Fahri Korutrk' de katmlard17. 22 Austos 1975' te Cumhurbakan Fahri Korutrk Trabzon' da bir konuma yapmt. Ara seimler ncesindeki bu konumay, TP Genel Bakan Behice Boran neye
dayand belli olmayan bir gerekeyle anti-demokratik buluyor; asln
da her davrannda 1961 Anayasasn ihlal eden Behice Boran, ne hikmetse Cumhurbakann Anayasaya aykr davranlarda bulunmakla
suluyordu. Parlamento iinde partilerden oluan koalisyon hkmetlerini TP' in sulayc, yerici ve koalisyonlar yok etmeye ynelik seim
afileri acaba hangi demokrasiyle badatrlabilirdi?
"Irk saldrlarn ve basklarn ba sorumlusu MC'ye hayr" diyen
TP ve Behice Boran, aslnda, 8 Ekim 1975'te verdii bir beyanatta rk
Krt hareketlere destek veriyordu. Bu destein alt yapsn da TP,
bir zamanlar programlad ve uygulad "Dou Mitingleri" ile hazr
lamt. Behice Boran'a gre, Hakkari' de bir airet reisi ile alt jandarma
erinin vurulmas olayn izleyen gelimeler kamuoyunun dikkatinden
karlmt. ller ve yarallar bulunduuna gre bunlarn sorumlularn aramak ve yakalamaya almak normal ama uygulanan yntemler
normal olmaktan ok uzakt. Kyllere ve Hakkari halkna kar byk
bir kitle operasyonuna giriilmiti. Olayn getii yreye jandarma komando karakolu yapld anlalmt. Can gvenliinden emin olmayan halkn bir ksm dalara snm, bir ksm ise Behice Boran'a gre
kylerini boaltmt. Boran'n sylediklerinin doru olmad apak
ortadayd. Olayn olduu yere jandarmann gitmesi de doald. Hakkari gibi batan sona dalk olan bir yredeki vukuata elbetteki jandarma
komandosu mdahale edecekti. Ama Behice Boran devam ediyordu:
"On sekiz bin kii dalardayd". Bu gln yorumun gerekle bada
an hi bir yan yoktu. Trkiye'nin en gelimi illerindeki dalara, on
sekiz bin kylnn snmas bile dnyay yerinden oynatmaya kafiy-

Trkiye' de Sol Hareketler s3 7

di. Hakkari'nin yzde seksensekizi

Ekili-dikili alann il alan iindeki pay % 1,4 idi.
El sanatlarnn dnda, hi bir sanayi gelimemiti. Hakkari, Trkiye'nin okur yazar oran en dk
iliydi. Yzlm 9521 km2, nfusu 182.645 idi. Yani eer Boran'n
iddiasna inanrsak, l nfusunun
% lO'u dalardayd. Demek, % 88'i
dalk olan Hakkari' de yaayan halk, jandarma gelince dalara kyor
du. Bu mantk ve akl d gln propagandann hedefi, kendilerini
Krt sanan da kyllerini kkrtmakt. Boran'n propagandasnn
meyveleri 1980'lerden sonra PKK katliamlaryla ortaya kacakt.
Behice Boran'n lmnden sonra yanda bir yazar yle yazyor
du; "Behice Boran, Krt emekilerinin, iilerinin, demokratlarnn, aydnlarnn, kadnlarnn iinde olacaktr" te hepsi bu s.
TP'nin 1975 araseim bildirgesinde Krt konusuna da arlk verilmi, yalan ve iftirac bir slupla "Gneydouda kaakl nleme
bahanesi altnda insanlarn kitleler halinde hunharca ldrlmesi mutlaka nlenmeli" gibi kkrtc ve yalan bir ifade kullanlmt. TP,
daha 1971'lerde Krtlk tahrikatna girimi, partinin genel sekreteri olarak Behice Boran mahkemeye verilmi, fakat af yasasndan yararlanarak dava dmt. Austos 197l'de Boran, Ankara Skynetim
Mahkemesi'nde yapt savunmada: "Dou Blgesinde uygulanan politikann hukuken Anayasa'ya aykrln" ileri srm, Krt halkna
ayrm uygulandn, bask ve iddet politikasyla zerine gidildiini
ve buna kar kacaklar iddiasnda bulunmutu. Aslnda Behice Boran, Sovyetlerin Dou Almanya' da bir uydusu olan, yurtd TKP Brosunun szcln yapyordu. Behice Boran'n sosyalizm anlay
ve sosyaliste verdii deer iin yazar ve air Attila lhan alayl bir e
kilde yle diyordu :"itaati sosyalizm".
dalarla kaplyd.

TP ve 1 Mays
TKP'nin 1 Mays ajitasyonlarndaki maas, bata TP olmak zere
DSK iinde bir fraksiyon, lerici Kadnlar Dernei (KD), lerici Genler Dernei (GD) ve Barseverler idi. "i Snfnn Uluslararas Dayanmas ve 1 Mays 1976" brornde TP'nin maal btn gerekliiyle sergileniyordu. Zaten 1 Mays i Bayram normal bir demokratik olay haline gelmi ama, bunu III. Enternasyonal, Sovyet Rusya'nn d politikas dorultusunda bir ajitasyon arac haline getirerek
demokratiklikten soyutlam, enternasyonalizm amuruna bulayarak

Kitle gsterileri zellikle

70'1i yllarda sol hareketin
en nemli tutomok
noktalarndand. Grevler
ve boykotlar yannda, l
Mays kutlamalar ou
kanl biten byk apl
olaylarla sonulonmjtr

5381 Aclan

Saylgan

yalnz

Trkiye' de deil, dnyann uygar lkelerinde de iilerle kendi

birbirlerine drmek istemiti. Moskova'nn anlad anlamda 1 Mays, TP programnda u satrlarla yer alyordu: "Trkiye'deki sosyalizm hareketi de dnyadaki bu oluum ve hareketlerin
bir parasdr ve ondan soyutlanamaz. Bu gerei gz nnde tutan
TP, dnya sosyalizmindeki gelimeleri, ii snf hareketlerindeki
ilerlemeleri, yakndan izler, olumlu karlar. Bu oluum ve hareketlerle kardee dayanmay ngrr". TP'nin, 1976 tarihli, 1 Mays'la ilgili brornde Trk iileri, dnya ii snfnn sadece bir nitesi olarak nitelenir. nk onlara gre, kapitalizmin egemen olduu lkelerde yaayan btn iiler ayn temel hayat zelliklerini paylarlar. Oysa, bir sosyolog olan Behice Boran'n kaleminden km bu program
sosyoloji ddr. Her lkenin ve hatta ayn lke iindeki yrelerin ii
leri arasnda nicel ve nitel farklar vardr. Kimi yerde ii, szgelimi byk bir ehirde, diyelim matbaa dizgi makinesinin banda ald bir
aylkla, orta kademede bir memurun bir yllk maan alr. i snf
nn aynl, birliktelii, Sovyet Rusya'rn bir uydurmas olup, srleri kolay gtme olgusuna dayanr. Komnistler bunun iin de bulunduklar lkelerde iileri bir krba haline getirip, Moskova'nn eline
sunmak isterler. Oysa, giderek ii snf rgtlerinin, zellikle sanayilemi lkelerde sendikalarndan ayrlmalar; gnmzn en ilgin olgularndan biridir. Szgelimi, ngiltere' de sendikalar, iilerle ilgili rgtn bir paras idi. Ama artk bunun byle olduu sylenemezdi.
Kenara itilmelerinin nedeni, muhafazakarlarn 1979'da iktidara gelmelerinden ok, gerek bir i zlmeye balyd. Sendikalar, 1979-1983
arasnda iki milyon iisinden mahrum kalm ve bu iiler sendikalarndan istifa etmilerdir. nk iiler ok siyasi faaliyet gsteriyorlar,
haliyle yeterince dnmekten yoksun bulunuyorlard. Belli bir sendikann iilerinde bile birliktelik olmadna gre, btn dnyadaki i
iler arasnda bir kardelik, Marx iin bir topya idi ama, Sovyetlerin
maas komnistler iin bir ajitasyon aracndan baka bir ey deildi.
TP, ii enternasyonalizmini savunurken sermaye ve gericiliin de
uluslararas olduu hikayesiyle iileri avlamak istiyordu. Asl aranr
sa, Sovyetler Birlii'nin dnya apnda uygulad bu plan, genellikle
her lkenin iileri arasnda tepkilere sebeb oluyordu. Szgelimi, Fransa' da Sosyalist Parti, 1 Mays toplantsn (A) meydannda yapyorsa,
Komnist Partisi (B) meydannda, Trokistler de (C) meydannda yap
yorlard. in tuhaf komnist partiler Sovyetlere selam "ament"snden sonra, hem Trokist iilere hem de, sosyalist iilere kfrediyor;
Trokistler, komnist iilere sosyalist iilere; sosyalistler de hem komnistlere hem de Trokistlere ar hakaretler yadryorlard.
TP, 1 Mays 1976 brornde, Trkiye ii snfnn, dnya ii shalklarn,

Trkiye'de Sol Hareketler 1 s39

nfmm

ve mcadelesinin dnya
devrimci hareketinin bir paras olduunu aklamaktan ekinmiyordu. Bu ifadeler, Sovyetlere bal komnist partilerinin tutumunu ak
lamaktan baka bir ey deildi; anlam da, Sovyet Rusya'nn dnyaya
egemen olmak amacyla kulland
bu partilerin birer beinci kol olduklarnn aka itirafyd. TP'e

gre, 1 Mays, Komnist Enternasyonalizmin ifade ekli olan "Uluslararas dayanma" kavram ile gerektiinde Kzl Orduya davet kartma
hakkn da dolayl bir ekilde belgelemi oluyordu. Brore gre, ii s
nfnn uluslararas dayanmasnn ana ilkeleri tek bir zde birleiyor
du. O da, btn lkelerin iilerinin varlk, kar ve mcadelelerinde ortak olduu idi. Bunu, Komintem zamannda Stalin kendine yarar bir
kabalkla, dnya komnistlerinin Sovyetleri koruduu lde "gerek
enternasyonalist olabilecekleri" biiminde formle etmemiti? O halde
deien neydi? Daha dorusu Lenin'den bu yana deien neydi? Hi
birey. deoloji temelde kalyor, stratejide zigzaglar iziliyor ve buna gre de eitli taktikler uygulanyordu. TP'nin brornde bunlar aka
grlyor, lke kltrlerinden doan farkllklar ve Sovyet hegemonyasna kar itiraza kalkan komnistler de yle pasifize ediliyordu: "i
snf bakmndan ulusal karlarla, uluslararas karlar arasnda kolaylkla zmlenemiyecek elikiler yoktur". TP kendi gcnn ok stnde, Moskova' dan ald bir iaretle olacak, Polonya, ekoslovakya,
Macaristan gibi lkelerdeki muhalefete, akl satm oluyordu bylelikle.
TP ve btn emekiler iin de durum aynyd. "Devrimci harekette ulusal ve uluslararas karlarn uyuumu, ii snf ve devrimci hareketin
uluslararas birliinin gvencesi", yani SSCB etrafnda kenetlenme ancak, byle bir anlayla salanabilirdi?19
Bu ifadeler binlerce kez Komntern, Komnform belgelerinde yer
alm, dnya komnist partileri bu arky ok sylemilerdi. Trkiye'de de TKP adna, bu ii TP yapyordu. Fakat bize gre nemli olan,
Trk aydnlarnn, Trkiye' de komnist olmad, olsa bile ok kk
bir aznl tekil ettii, komnizmin Trkiye iin bir tehlike tekil etmedii, Trkiye' de komnist ve partisi olsa bile, bunun demokrasi gerei olduu eklindeki Moskova propagandasnn komnist ve hatta
sosyalist olmasalarda- hoparlrln yapmalar idi. Bilinmeyen bir
husus, marksizmin Trkiye iin bir tehlike tekil et~edii, ama bu ideolojiyi yaylma arac yapan Sovyet Rusya'nn Trkiye'nin tepesinde,
dnda, iinde, hergn uzun vadede lkeyi Kzlordu ile igal edip

Hak arama adna

dzenlenen kkrtc
gsteriler solun en nemli
argmanlarndan biri
olagelmitir

540 1 Aclan

Saylgan

yutmak iin marksizm afyonunu Leninizme ve Leninist ideolojiye bulayarak, milletimizin milli benliini, btnln paralamak istemesi idi. Komnizmin tehlikesiz olduu yalan da bin yzl ajitasyonun
bir parasyd. Trkiye iin tehlike "Sovyet" tehlikesi idi. Bunun da tarihsel gerekeleri apak ortadayd, te, szde komnist olmayan, sosyalist olan TP ve Behice Boran, bu byk ajitasyonun, Trkiye zerindeki kk bir kprdann tekil ediyordu. Nitekim zaman geldi,
Sovyetler nkleer silahlar konusunda ABD ile nispi bir anlamaya ulanca, "Glasnost" (aklk) politikasndan yana olduunu syleyerek,
Amerika'da ve Bat'da puan toplayan Mihail Gorbaov, Trkiye'ye
dilerini gstermekten ekinmedi. Ruslarn Trkiye zerindeki geleneksel niyetlerinin kapan aralayverdi. Yakn tarihi hatrlamakta yarar olsa gerek. Potsdam Konferansnda Sovyetlerin -Stalin dneminde, ,
anakkale ve stanbul Boazlar zerinde uluslararas anlamalar hie sayarak hak talep etmeleri, "Ermeniler" iin (esas niyet buydu) Dou illerimizde snr deiiklikleri yaplmas isteklerinin nedeni, baz
konularda Stalin ile Truman'n anlamas sonucu deil miydi? Potstam' da, Sovyetlere bu cesareti veren ve Sovyetleri tevik eden de Truman' dan bakas olmasa gerekti?20
1987 ylnda, "Gorbaov Rusyasmn", "Glastnost" (aklk-Leni
nist stratejisi) ile balatt dnya genelindeki yeni ideolojik taktiinin,
Avrupa'y ve Amerika'y aknla evirdii gnlerde, Trkiye'de
balayan gelimeler, yurt dnda TKP ile TP'nin szde birlemeleri
sanki ayrymlar gibi, bir yazarmzn da ifade ettii gibi Trkiye Birleik Komnist Partisi (TBKP) adyla legale kmak iin, Ankara'ya, kaplarmz tekmeleyerek ve yanna aldklar Avrupa topluluu yesi
bir iki komnist ile yaygaralar kopararak girmek istemeleri fakat, TP
ve TKP Genel sekreterlerinin tutuklanmalar, ardndan balatlan i
kence edebiyat ajitasyonlarnm erken seimlerden hemen sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yemin trenine kadar girmesi olaylarm
kavrayabilmek iin, nce TKP' nin 1951-52 tevkifat ile kertilmesinin
ardndan yeniden nasl toparlandn aklamak ve Gorbaov'un
"Glastnost" ve "Perestroika" (deiim) taktiklerinin ideolojik ve Leninist temellerini irdelemek gerekecektir. O zaman Trkiye Komnist
Partisi'nin neden bu kadar cr'etkar, pervasz olduu, TBKP' nin hangi artlarda doduu anlalacaktr.

Trkiye' de Sol Hareketler 1 541

nc Blm Dipnotlar
1- Szkonusu yaz, yurtdnda kongre toplayan TP'in "Yry" ve "arkBaak"dergilerine kar Mihri Belli fraksiyonunun cevab nitelii tamakta
dr.

2- Trkiye

Sunumlar

Grme)

Dizisi (2),

Konuan,

Nadire Mater

(Erturul

Krk ile

s, 14

3- smail Yaln (Aclan Saylgan), TKP'nin Dn-Bugn, 13 Kasm 1987,

Tercman Gazt.
4- Bknz., Gerekeli Karar, TKP Davas, Esas No. 1984-147, Karar No. 1985-90, s,
69
5- Bknz., htarname, TC. Beyolu 5. Noterlii, Nr. 25911, 31 Austos, 1967
(Keideci, Mehmet Mihri Belli; Muhatap, Mehmet Ali Aybar (stanbul
Milletvekili) Veli Alemdar Han, Kat 5, Galata- stanbul, Behice Boran (Urfa
Milletvekili) ABC Tercme Brosu, Mumhane Caddesi, Mumcu Han,
No: 54/3 Galata-stanbul. Bu belge, Mihri Belli"nin yurt iinde mi dnda m
yaymlad belirtilmemi, "Bamsz Trkiye" dergisinin 13. ve 14. saylarn
da aynen yaymlanmtr.
6- Buradaki (gizli) Komnist Partisi Mihri Belli'nin ekirdek grubudur.
7- zellikle silah kaaklnda Bulgarlarn oynad rol ve Papa davas ile
ortaya kan durum baka nasl aklanabilirdi? Bknz., Uur Mumcu, Silah
Kaakl ve Terr, 1982, stanbul
8- Reha Yrkolu, Emperyalizmin Zayflamas Trkiye - Oportinizme Kar
Sava, Burjuvaziye Kar Savatan Ayrlmaz, inin Sesi Yay., 7, Londra,
1974
9- smail Yaln, Komnist Cephe ve Taktikleri, s, 67, 1987, Ankara
10- Nokta Derg., S. 47
11- XIX. yy. aydnlk Rus yazar Gogol'n nl oyunu "Mfetti" Trk tiyatrolarnda defalarca oynand. Bir ileye sahte bir mfetti gelir. Ortal kar
trr, sonra da kayplara karr. Mihri Belli, Zeki Batmar ve yandalarn bu
mfettilere benzetiyordu. Kendi mantnca da, Porvomerov'u ikaz ediyordu. Moskova'nn TKP Genel Sekreteri olarak Zeki Batmar' semesi. Onun
uysall idi. Mihri ise, eski bir ELAS komutanyd. Yunan Savanda
(ELAS - Ulusal Kurtulu Ordusu. Ellinikos Laikos Apeleftherotikos). M.
Belli. Yunan Savanda KKE'den (Kommounistikon Komma Elados) yani
Yunan Komnist Partisi'nden uzaklatrlm ELAS lideri Aris
Volouchiotis'in emrindeydi. M.Belli'nin yurt dnda baslm eseri "What
Rigas Said" (Rigas Ne Dedi) kitabndaki Rigas'n kendisi gibi hareketten
kovulmu Ars'ten bakas olmamas mmkndr.
12- Mihri Belli, Devrimci Hareketimizin Eletirisi, (1961-1971), s, 34
13- smail Bilen, etin Sava, s, 25, TKP Yay., Kasm, 1975
14- Bknz., Bamsz Trkiye Derg., S. 13-14
15- Bknz., TKP Altmbe Yanda, s, 83. TKP'nin szkonusu bror ikence
den bahsetmediine gre, Mustafa Hayrullaholu ya eceliyle lm veya
intihar etmitir.

54 2 I Aclan

Saylgan

16- Nokta Derg., s, 47, Kasm 1978

17- Bknz., TP Sosyalizm Yolunda; 2. ML Drlmelidir, 22 Austos, 1976,
stanbul

18- Bknz., Metin Nurol, Gn Derg., No. 33, 1987, Kasm

19- Bknz., A.y.d.
20- Bknz., Gevrye George S. Harris, Troubled Alliance, Turkish American
Problems in Historical Perspective, (1945-1971), USA, 1972

Blm
TKP' den Trkiye Birleik
Komnist Partisine

TKP, her ne kadar Zeki Batmar, on yllk hapis cezasn tamam(infaz yasasna gre bu cezann te ikisini hapishanede geirmiti), stanbul'a yerletikten sonra, 1951-1952 Komnist Partisi davasndan kalan kiilerle temas kurup, partiyi yeniden canlandrmak istemi ise de, muvaffak olamamtr. Ayn gnlerde TKP Merkez Komitesi yelerinden Zeki Batmar'a, Mihri Belli'ye, Reat Fuat Baraner'e,
Leipzig'te bulunan TKP mensuplarndan Aram Pehlivanyan (Ahmet
Saydan veya Saydam) ve smail Bilen tarafndan yurtdna kmalar
iin davet gelmiti. Bu arya yalnz Zeki Batmar (Yakup Demir) ve
Mehmet Bozk (Boz Mehmet) uymular, Reat Fuat Baraner ile Mihri
Belli cephe almlard. Kendi alarndan Mihri Belli ve Reat Fuat Baraner hakl saylabilirlerdi. nk Trkiye' de 27 Mays 1960 hareketi,
Cumhuriyet hkmetlerinin kurulduu gnden bu yana oluan devlet
kltrn ve onun deerlerini parampara etmiti. Genlik, her gn
Ankara ve stanbul gibi kentlerde darbe yapanlarn desteinde "OrduGenlik Elele" sloganlaryla sokaklarda btn milletini karlarna al
layp

yorlard.

Bylesine bir yknty ve anarik ortam, Anadoludaki Trk devletleri, 1402 Ankara Sava bozgunundan sonra yaamamt. ttihat
larn 1908' de "Kanuni Esasi"yi ilan etmeleri ile balayan iktidar darbesi dahi, kadife eldivenlerle yaplm, bylesine bir anarik ortam meydana gelmemiti. Bu alkant, kukusuz Moskova ve TKP iin bulunmaz frsatt. Muhtemelen, Reat Fuat Baraner ve Mihri Belli, Moskova'nn da uyars ile Trkiye' de kalmlar, spontane genlik hareketlerini daha nce de grdmz gibi organize ederek Trkiye'yi silahl
mcadele arenas haline getirmeye almlard.
Zeki Batmar, Leipzig'e gittikten sonra da kertilmi TKP' nin,
hala genel sekreteri idi. Yurt dna kam, Dou Almanya'ya ve oradan da Moskova'ya gemiti. Zeki'nin Moskova'ya kat gne kadar,
Aram Pehlivanyan'n ve KGB ajan smail Bilen'in ahsnda, TKP yurt-

'5441 Aclan

Klasik sol siyasetin

isimlerinden biri
olarak tannan iktisat
profesr Sadun Aren, o
yllarda sol cephenin
paralanmamas iin aba
harcayanlar arasndayj.
199.0'l yllarda SIP
(Sosyalist iktidar Partisi)'i
kuracak ancak herhangi bir
varlk gsteremeyecekti

uzlatrc

Saylgan

dnda temsil edilmiti. Nazm Hikmet dahi, Leipzig'de hi

bir i yapma imkan bulamam, Moskova' da hazrlanan bltenler, Aram Pehlivanyan'n bozuk Trkesiyle "Bizim Radyo" ve "Trkiye Komnist Partisi'nin Sesi" radyosunda
okunmutu. Nazm Hikmet, Moskova'ya dnm, orada
kendini, iki ve sefahate vermi, 1963 Haziran banda lmt. Zeki Batmar'n yurtdnda da Yakup Demir adyla,
Parti Genel Sekreterliinin ilan bu gnlere rastlar ve bu gnlerde TKP D Brosu oluturulur. D Bro, Zeki Batmar
(Yakup Demir), smail Bilen, Aram Pehlivanyan'dan (Ahmet
Saydan) mteekkil kiiler, TKP' nin Merkez Komitesidirler;
Moskova'dan gelen paralarla Trke "Yeni a" (1963) ve
"Yurdun Sesi" (1964) yaymlanr. Bu dergiler yetersiz bir ekilde kaak
olarak Trkiye'ye sokuluyordu. Fakat asl hedefi, Trkiyedeki ii ve
genlerden ok, Federal Almanya, Belika, Danimarka, Fransadaki i
ilere ve ngiltere' de okuyan Trk rencilerine ynelikti. Kbrs Trklerine de, Kbrs Komnist Partisi AKEL tarafndan, Moskova'nn sesi
bu dergiler aracl ile rahata ulayordu. Trkiye iinde ise "Trk Solu", "Yn", "Yry", "Ant" ve daha pek ok yayn organ ile Komnist Partisinin grlerini yanstan dergiler zaten legal olarak yayn
lanmakta, anariye giden yolun teorilerini oluturmakta ve "ehir Gerillas" Maoist "Kyl syanlar" ile ilgili kitaplar da ortal doldurmakta idi. Bulgaristan da bo durmuyor, Dimiter imanof gibi KGB
memuru yazarn, Karaslakof, Mitka Gripeva gibi komnist ve terristlerin kitaplarn satn aldklar baz yaynevleri vastas ile yaynla
tp piyasaya sryorlard.
TKP'liler arasnda, "1973 Atlm" olarak anlan, yeniden yurtd
rgtlenmesinin (smail Bilen sonradan kendine mal etmek istemesine
ramen) ba mimar Zeki Batmar idi. Sovyetler Birlii'nde TKP militanlarn eitmek iin okul atran, Fransadaki ve Almanyadaki komnist sempatizanlarn partiye hazrlamak amac ile bu lkelerde ve Bulgaristan, Macaristan' da "Parti Okullar"n faaliyete geiren ve Sovyetlere bu kurulular finanse ettiren, Zeki Batmar' n, Kremlin' e yllar
dan beri kazandrd gvendi. Bunun dnda, Partiye gelir salamak
iin Trkiye' de eitli ticari irketler kurduran da oydu. Zeki Batmar
bu irketleri kurdururken, Sovyetlerden gelen iaretlere gre hareket
ediyordu. SSCB, Trkiye iinde eitli ilikilerden elli yldan beri biriktirdii ve gereinde hibe ettirecei bir para varlna sahipti. Ticari giriimler bu paralar sayesinde hayata intikal ettiriliyordu. "ahan Ticaret", "Komat Komputr" "Gepa" TKP'nin, Trkiye'de Moskova'nn
mutemedi ellerde biriktirilmi paralarla kurulmutu?1
Zeki Batmar, Genel Sekreterliini, eski yllardan beri muhaliflerin-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 54'5

den olan . Bilen'e de akredite (accrediter) ettirdikten sonra,

TKP' yi yurt iinde on yl sreyle kendiliindenci (spontanety) harekete brakt. 27 Mays 1960'dan sonra balayan kargaa dnemi, sosyalizmin kitlelere ulamasn salamaya en
elverili dnemdi. 1932 ylndan beri zaten Zeki Batmar evket Sreyya Aydemir ikilisinin Dr. efik Hsn Demer' e
kabul ettirmek istedikleri taktik de buydu. Zeki Batmar'n
1932 yllarnda stanbul' da Pavli Adas, Parti Plenum toplant
snda bu grlerinden dolay eletirildii, "zeletiri" yaparak da partiden atlmaktan kurtulduu bilinmektedir. Artk lider kendisiydi. Kendiliindenci taktiini uygulayabilirdi.
TKP, 1973 ylnda, taktik deitirerek yurt iinde ve Bat Avrupa' daki renci ve iiler arasnda illegal olarak rgtlenmeye balayn
ca, gemi dnemi Zeki Batmar'n lmnden sonra eletiren . Bilen,
kendisine iddetle saldrmsa da, Alman Sosyalist Birlik Partisi'nden ve
dier komnist partilerinden Zeki Batmar'n lm dolays ile taziye
telgraflar gelince, . Bilen yz seksen derecelik bir dnle, kendi Genel
Sekreterliinin yayn organ olan" Atlm" dergisinde bir ka satrlk haberle Zeki'nin ldn bildirmitir.
smail Bilen dneminde Trkiye'de hzla illegal rgtlenen TKP
iinde nde gelen yneticilerden Sahir kr Bekel, "Devrimci Davran" adyla bilinen bir fraksiyon oluturmutu. Yaymlad haber bltenlerinin 3.snde Zeki Batmar'n nasl ekarte edildiini aklyordu
partililere. Zeki Batmar 21 Mays 1973 gn hastalanm, Dou Almanya' da bir hastaneye yatrlmt. Bu, smail Bilen' in Genel Sekreterlii ele geirmesi iin iyi bir frsatt. Kaypak bir kiilie sahip olan Aram
Pehlivanyan (Ahmet Saydan)' da yanna alarak Partiye hakim olmu
lard. "Devrimci Davran" fraksiyonunun blteninde . Bilen ve Aram
Pehlivanyan'n giriimleri yle ifade ediliyordu :"Hastanede yahnakta
olan Yakup Demir'in (Zeki Batmar) Parti kasasn zorla alarak greve
baladlar ... ". Bu trajik el deitiri, Zeki Batmar'n lmnn normal
olmad konusunda pheler uyandrm, parti ii yandalarna gre
Zeki, hileli yollarla ldrlmt. Tabii, Dou Almanya' da bunu ne s
mail Bilen ne de A. Pehlivanyan kendiliinden yapamazlard. SSCB Komnist (b) Partisi, Polit Bro'sunun Trkiye Komnist Partisi ile ilgili
memurunun emri ya da onay alnm olmalyd.
Zeki Batmar, Genel Sekreter olduktan sonra, Trkiye'nin zel
artlar nedeniyle, kendiliindenci taktii Moskova'ya onaylatm,
Trkiye'de komnistlerin, Mehmet Ali Aybar'n liderliini desteklemeleri talimatn partililere ilehniti. Bu taktiin uyguland gnlerde,
Zeki Batmar'a muhalif kiiler -azda olsalar- illegaliteye gemek konusunda giriimlerde bulunmak istediklerini Dou Berlin grubuna ilet-

SSCB'nin dalmasyla
Dou Almanya' dan ihra
edilen sol liderlerin liberal
Batya snmalar

korsnda en ar
tenkidleri, kendisi de sol
bir gelenekten olan
Profesr Mmtaz Soysal
yopacoktr

5461 Aclan

Saylgan

milerse de, daima Zeki Batmar, smail Bilen, Aram Pehlivanyan tarafndan engellenmilerdi.

smail Bilen'in kendini Genel Sekreter ilan etmesi o kadar da kolay olmamt. Moskova ne kadar dayatsa da, Trkiye'de, Trkiye i
Partisi iindeki komnist fraksiyonunun Zeki Batmar' desteklediklerini biliyorlard. Behice Boran, Dr. Nihat Sargn, Prof. Sadun Aren ve
daha pek ok kiiler, Z. Batmar'n TP iindeki kollar idi. Zaten bu
kol, Mihri Belli fraksiyonuna bal TP'lileri kadrolarnda tasfiye etmemi olsalard, Mihri'nin de Zeki Batmar'la atmalar bu kadar sert
olmazd. TKP iinde de Mihri Belli'ye, Dr. Hikmet Kvlcml'ya yakn
lk duyanlar vard. ABA (Aybar-Boran-Aren)'clar deyimi o gnlerin
modasyd. Muhtemelen bunlar, Sahir kr Bekel'in evresindeki
"Devrimci Davran" fraksiyonunu oluturmutu. Bu fraksiyon yayn
lad bltende, Mihri Belli'nin eletirilerine yaklaan grler ileri
srmt. yle diyorlard bltende; "1960'dan sonra on yl grevde kalan Yakup Demir (Zeki Batmar), . Bilen, Aram Pehlivanyan
(Ahmet Saydan) ynetimi, Partiyi (TKP' yi) rgtlemekten titizlikle kand, nce Aybar'n (Mehmet Ali Aybar), sonra Boran'n (Behice Boran) kuyruuna takld"
smail Bilen, Zeki Batmar'n lmnden iki yl sonra, kendisini
TKP Genel Sekreteri ilan edebilmiti. nk, Zeki'nin lmyle birlikte eski ve yeni liderler (Behice Boran, Aydn Meri - H. Erdal, Yaar
Nabi Yac, Haydar Kutlu, Aydan Bulutgil) arasnda tartma ve eki
meler byk boyutlara ulam, ancak iki yl sonra karlkl tavizlerle,
szgelimi Reat Fuat Baraner'in itibarnn iade edilmesi, Z. Batmar'n
itibarnn korunmas, D Brodaki smail Bilen ve Aram Pehlivanyan'n (Ahmet Saydan), TP'nin oluturduu sosyalist potansiyelin
zelliklerine dikkat etmeleri, Trkiye'de demokrasinin ykseliinin
gzden uzak tutulmamas artlar kabul edildikten sonra !.. Bilen, Genel Sekreter olabilmiti.
TKP, Zeki Batmar'n lmnden sonra smail Bilen'le balayan
dnemde (1973 ylnda) pasifizasyon politikasna son vererek yurt iinde illegal olarak hzla rgtlenme hazrlna balad. 24 Mays 1973' te
yurt dnda kendilerine TKP / MK Polit Brosu adn takanlar bu karara varmlard. TKP' nin yeni program ve tz hazrland ve Merkez Komitesinin yeni yayn organ olarak, 8 Ocak 1974'te, "Atlm" dergisi yaymlanmaya balad. Ayn gnlerde, "Bizim Radyo"nun yan s
ra, "Trkiye Komnist Partisi'nin Sesi Radyosu" emisyona geti.
1977'de "Konya Konferans"nda - aslnda toplant Moskova'da yapl
mt-, TKP program ve tz onayland. Trkiye iinde yre ve il komiteleri kurulmaya baland. 1977'den sonra illegal parti rgtlenmesi
tamamlanm saylrd. KD, GD, Barseverler Dernei kuruldu; koo-

Trkiye' de Sol Hareketler s4 7

peratiflere, maske rgtlerine, retmen hareketlerine, DSK' e el atld.

50.000 adet TKP program basld. 1 Mays mitinglerinde, stanbul' da
Taksim alanndaki gsterilere hakim olundu.
smail Bilen' in liderliindeki TKP' ye ye alnmakta bile bir gariplik vard. Partiye alnacak kii bir dileke, iki resim veriyor -teklifi kendisine yapana- bir de partinin baz sorularn kapsayan bir fi, aday
ye tarafndan doldurularak imzalatlyordu. Oysa illegal bir parti idi
bu. Dilekeler kuryeler tarafndan -genellikle Dou Blou lkeleri kuryeleri- gerekli yerlere ulatrlyor ve cevap yurt dndan geliyordu.
Bylesine bir illegal teekkle ye kaydetmek pek ok anlama gelebilirdi. Kukusuz filerin biri SSCB'nin istihbarat rgtlerine ulatrl
yordu. Dierleri de TKP arivinin F. Almanya' da ve aslnda Alman Komnist Partisi olan Alman Sosyalist Birlik Partisi'nin2 Disburg ehrin
deki hcrelerinden birinde, bir blmede dosyalanyordu. Federal Almanya - Moskova - sve geni, KGB' nin Trkiye aleyhindeki ykc
faaliyetleri organize ettii, onlar barndrd yerlerdi. Bu ykc eylemlerin banda TKP, PKK'nn katliamlar ve her eit Krt hareketler
Ermenilerin cinayetleri yer alyor, casusluk dahil, her trl ykclk barnyordu. Sovyet operasyonlarnn en yakn merkezleri Sofya, Gney
Kbrs, Atina, Prag, am, Tahran ve Badat idi.
smail Bilen ve ondan sonra 1986-1987 aras Yaar Nabi Yac'nn
Genel Sekreterliine intikal eden TKP, Zeki Batmar'dan kalan, Bat
lkelerindeki miras iyi deerlendirdi. Zeki Batmar salnda, Federal Almanya' da Trk renci ve iilerini Tek Cephe politikas etrafn
da toplamaya almt. Bu nedenlerle, Dou Almanya'daki TKP denetiminde, derneklerin kurulmasna nayak oldu. Bu dernekler arac
l ile kmakta olan "Yeni a" dergisi gibi dergiler iilere ve ren
cilere datlyordu. Bylece, renci ve iiler arasnda TKP sempatizanlar yetitiriliyordu. O gnlerde, ayrca "Durum" adl bir blten de
ayn ii grmekteydi. Federal Almanya' da dernekler etrafnda toplanan yelerin deiik dnceler tadklar bilinmekteydi. Buna ra
men Zeki Batmar, bu farkl solcu grlerden oluan dernekleri," Avrupa Trk Toplumcular Federasyonu" (ATTF) ad altnda toplamay
baard3. Sonunda iindeki farkl grl solcular TKP dorultusunda
pasifize edilerek, A TTF, btnyle TKP'nin organ haline geldi. Almanyann pek ok ehrinde "Toplumcular Oca" ad altnda rgtler
kuruldu ATTF' nin giriimiyle "Yeni a" dergisinin dorultusunda
Stuttgart ehrinde "Kurtulu" adl bir dergi yaymladlar. Bunun yan
sra "amz" adn tayan bir baka dergi kt. ATTF, yalnz komnist sempatizan deil, ayn zamanda partili, Merkez Komitesi ve Polit
Bro yeleri yetitirdi. Szgelimi, Merkez Komitesi ve Polit Bro yelerinden Mustafa Demir, Ali Durak, Selma Aot (Selma Sami Coar

5481 Aclan

Saylgan
Ashworth), Ulvi Ouz, mer Tulgan, Ali Sylemezolu, Alp
Otman, Metin Gr, Feridun Akyz, Hasan Kahraman, Yksel Pazarc gibi ahslar ATTF ve dier derneklerin nde gelen yneticileri idiler. Federal Almanya' da, Trkiye Devrimciler Federasyonu da (TDF), TKP' nin Federal Almanya'daki
bir baka giriimi idi ve "TKP'ye zgrlk" slogannn eit
li versiyonlarn iliyor, Trkiye'ye kadar TKP aracl ile
kitle hareketlerine uzanyordu. TKP'nin "Toplumcular Oca" ATTF, TDF gibi rgtleri, o gnn artlar iinde, Trkiye'de legal olarak faaliyet gsteren Trkiye i Partisi'ni
destekliyorlard.

Sovyet propagandasyla
Avrupa'nn en liberal
~vrelerinin destekledii

llya Ehrenburg gcn,

sosyalist olmaktan ziyade,
fanatik Yahudi rklndan
alyordu

Zeki

Batmar,

Trkler ok

olduu

iin Federal Alman-

ya'y hedef semiti ama, asl tohumunu ngiltere' de ekmiti. TKP' nin
yeni yneticisi ve liderlerinin byk bir ounluu ngiltere' de yeti
miler ve Trkiye'ye gelerek TKP' nin illegal kadrolarn rgtlemiler
di. Aydan Bulutgil bunlardan biri idi. Aydn Meri (H. Erdal) TKP' nin
Trkiye sorumlusu (sekreteri) iken, Merkez Komitesi yesi olunca. D
Bro' ya arlm, yerini daha sonra TKP Genel Sekreteri Yaar Nabi
Yac'ya brakm, o da Merkez Komite yeliine atannca, yerini Aydan Bulutgil almt. 1981 balarnda yakalanan ve kertilen TKP' nin
Trkiye sorumlusu (sekreteri) ngiltere' de yetimi olan, Aydan Bulutgil idi. Aydan Bulutgil, 1964 ylnda Ankara Siyasal Bilgiler Fa-kltesi'ne girmiti. "Yn", "Ant", "Dnm" gibi dergilerin etkisi ile komnist fikirleri benimsemeye balamt. Fikirlerini, Marx', Engels'i,
Lenin'i okuyarak pekitirmiti. Drt yl sonra Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin Maliye Blmn bitirince 1968 ylnda lisans st eitim yapmak amac ile Eyll aynda ngiltere'nin Birmingham niversitesi'ne
gitmiti. Burada yazar Yaln Kk ile tanm, Trkiye i Partisi
dorultusunda "bilinlenmi" idi4 . Ayn gnlerde "ngiltere Trk
renci Dernekleri Federasyonu" (TF)na girdi. Bu kurulu, Zeki Bat
mar'n eseri idi. Zeki Batmar ilk defa Dou Bloundan kt zaman,
Almanya' ya deil ngiltere' ye gitmiti. Burada Trkiye' de de adlar bilinen birok solcu kiilerle tant. ngiltere' deki bu renciler yetmi
seksen kiilik bir grup oluturdular. Aydan Bulutgil okulunu bitirinceye kadar, ngiltere' de TKP' nin bir fraksiyonunu yneten "inin Sesi"
-grubunun lideri Nihat Akseymen (R. Yrkolu) ve kars Merih Akseymen ile Cavlu Cuflaz, Orhan Kurumu, Bedir Aydemir, Hasan ap, Cahit Baylav, Akgl Artungal, Nuri Erdoan'dan oluan, ngiltere
Trkiye lericiler Birlii (TB) iinde birlikte olmutu ve Almanya' daki ATTF ile temaslar sk bir ekilde salanyordu. Dernek faaliyetleri
iinde genlik heyecann yaayan Aydan Bulutgil, Cavlu Cuflaz'dan
parti teklifi alr ve 1973 ylnda TKP yesi olur ve Aydan Bulutgil artk

Trkiye'de Sol Hareketler j 549

TKP adna Avrupa'daki btn kurulularla irtibat salayan bir aparat

haline gelir.1974 ylnda hala ngiltere' dedir ve faaliyetlerini TKP ad
na Londra'dan idare etmektedir. 1974 ylnda, Nihat Akseymen'in "
inin Sesi" gazetesi kar. Aydan Bulutgil de bu gazetede yazlar yazar,
TKP'nin bildirilerini ve haberlerini ngiltere' deki Trk kamuoyuna duyururlar. "inin Sesi", Trkiye'de baz adreslere yollanr DSK'e ve
ona bal sendikalara postalanr. Ayn gnlerde Nihat Akseymen'in
kars Merih Akseymen tarafndan, ngiltere Trk Kadnlar Dernei'nin (TKD) kurulmasna katlr. Bu dernek daha sonra Trkiye'de
KD olacaktr. Aydan Bulutgil ngiltere' de bulunduu yllarda birlikte
alt Atilla Aut, Sahir kr Bekel, Orhan Eren, Mustafa Dil, Nail
Babata, Ziya Demir, Halil yisan, Hikmet Esen, Yldz Biray, Ali Ertem, Nail Akgl, Filiz Kardam, Ali Tosun, Mtak Mstecaplolu, Toros Tekeli, Vahap Yldzdoan, Aygn Yldzdoan gibi arkadalaryla
Trkiye'ye gelip, Yaar Nabi Yac'dan Trkiye sorumluluunu (sekreterliini) alnca, hepsini partiler ve hepsi de 1981 tevkifatnda peyderpey Aydan Bulutgil'in ve dier sorumlularn ifadeleri ile ortaya
kar ve tutuklanrlar. Bazlar da saklanrlar, sonra yurt dna kaarlar.
Aydan Bulutgil, yurtd TKP Merkez Komitesinden ald bir
emir zerine ngiliz Komnist Partisi ile temasa geer. ngiliz Komnist Partisi'nin teorisyenlerinden Jack Woddis5 ile buluur, fikir teatisi
yaparlar. Jack Woddis ile gizli bir yazma adresi tespit ederler. ngiliz
Komnist Partisi'nin yardm6 ile Federal Almanya'da, Alman Trk
renci Federasyonunun (ATF), Fransa'da da, Trk iler Birlii
(TB)'nin kurulmas salanmtr.

Aydan Bulutgil, 1974 yaznda Trkiye'ye geldiinde, Nihat Akseymen' den ald bilgiler ve tavsiyeler zerine, ngiltere' ye bal alan
larla temas kurar. Rahmi Aslan, kendisine Trkiye' de yol gsteren olur.
O'nun teklifi ile Oktay Zorlu'yu partiler, "Kemal Maden" parti adyla,
Rahmi Aslan'a devreder. ngiltere grubunun pek ok elemann, TKP
yesi yapar. Nihat Akseymen'in Dou Almanya' dan ald bir davet

zerine,

aralarnda

Aydan Bulutgil de olmak zere Adnan Bucak, Ha-

luk Yurtsever nce Bat Almanya'ya sonra da Dou Almanya'ya giderek, Dou Alman Sosyalist Birlik Partisi (Dou Alman Komnist Partisi) tarafndan misafir edilirler ve ilk kez Aydan Bulutgil, Parti Genel
Sekreteri . Bilen ile tanr. Sonra tekrar ngiltere'ye dnerler. Bir sre
sonra, smail Bilen' den gelen iaret zerine, Aydan Bulutgil, Cavlu Cuflaz, Hasan ap, Yldz Cuflaz ve yanlarnda daha yedi kii olduu
halde Trkiye'ye gelirler. Aydan Bulutgil Trkiye'ye geldikten sonra,
Bat Berlin'de grt TKP sorumlularndan Mustafa Demir' in tavsiyesine uyarak "Duvarc" kod adl Metinli ztrk ve Onun aracl ile
TKP' nin Trkiye sorumlusu Aydn Meri (H. Erdal) ile buluur. Yaar

5501 Aclan

Saylgan

Nabi Yac (Haydar Kutlu)da ayn gnlerde TKP' nin stan

bul Vilayet Komitesi sekreteridir ve hareketli bir eleman olarak eylemin iindedir. Bir yandan terr rgtlerine yanayor
ANITAY M.S.B. "NIN 127 LEMiN iPTAL ETT
dirsek temasnda bulunuyor, dier taraftan da Bar Dernei,
GD, KD, DSK ve meslek rgtleri ile ilgileniyor, retmen
derneklerine engel atyordu. Yaar Nabi Yac, 1977'de Polit
Bro yeliine katldktan sonra, 1Mays1977 kutlamalarna
TKP' nin btn kadrolar ile katlyor, DSK'e tam destek sa
lyor, "TKP' ye zgrlk" slogan ile TKP' nin varlna dayanyordu. Yaar Nabi Yac'nn Trkiye retmen Dernekleri ve TB-DER Genel Bakan Gltekin Gaziolu ile de par70'1i yllarn oloylor iinde
ti balarn srdryordu. TB-DER, TKP ile "Birlik Dayaeitim kurumlarnda dddi
bir anari ortam y
nmas" iinde birlikte idi. GD Bakan, Ahmet Muhtar Skc, "Marda" takma adyla kitle rgtleri sorumlusu Erdal Talu'ya bal bulunuD~~mrr:'~~~ :~:e~~
Birlii) genel bakan
Gltekin Goziolu'ydu yordu. 12 Eyll 1980 hareketi ile birlikte yurtdna kaanlar arasnda
Yaar Nabi Yac' da vard. Skc, yurtdndan bir dergiye verdii
rportajda, Yaar Nabi Yac dnemindeki genlik hareketlerinin zeletirisini yapyor; uzaktan, 12 Eyll' den sonra demokrasiye gei dneminde genlerin rgtlenmesinde yeni taktik ve stratejilerin neler
olacan bildiriyordu7 ..
Aydan Bulutgil'in temaslar yalnz, ngiltere, Dou Almanya, Federal Almanya' da, olmam, Moskova'ya da gitmitir. Aydan Bulutgil
nedense Sovyetlerle dorudan doruya ilikilerini tutuklandktan sonra anlatmamt. O da ok iyi biliyordu ki, TKP, 1920 ylnn 10 Eyll'nde SSCB'nin Mustafa Suphi ve arkadalarna kurdurduu bir
partiydi ve atm yedi yldr Moskova'nn sk kontrol altndayd. Aydan Bulutgil, 1946 Safranbolu doumlu, gen bir partiliydi. Tahkikatta
geni ifadeler vermi -dier partililer gibi- parti srlarn aklam, polislere, sakl dokmanlarn evinde olduunu ifade etmi, ne var ne yok
adalete teslim etmiti. TKP' nin Ruslarn kontrolnde olduunun farkndayd; korku, pimanlk ve daha baka karmak duygular iinde
kalarak kendini evinin penceresinden atarak intihara teebbs etmiti.
Ankara Skynetim Bir Numaral Askeri Mahkemesinin kararnda (S.
126) bu olay yle yer alyordu: "Btn bu deliller teslim edildikten
sonra sank Aydan Bulutgil'in dier baz su eyasnn mutfakta olduunu beyan ederek oraya girdii ve ani bir hareketle kapt ekmek b
a ile grevlileri tehdit edip, mutfak penceresinden kendisini apartman boluuna att, yaral olarak hastaneye kaldrldnn belirtildii grlmtr" Aydan Bulutgil'in apartman boluuna kendisini atmasnn asl nedeni, apartmann st katnda oturan Yaar Nabi Ya
c'ya bir iaret vermekti. Nitekim Yaar Nabi Yac da iareti alp, bundan yararlanarak ve evi terk etmitir.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 ')'il

Sovyetler

Birlii'nde,

Komntern ve Komnform'un
sonra "Dnya Komnist Partileri Dayan
ma Kurulu" ad altnda gnn artlarna uygun, yeni bir Enternasyonal grnts veren bir rgt kurulduu !'ilinnek
tedir. Karar mercii, Komntern ve Kominform zamannda
olduu gibi, gene Sovyet Komnist Partisi'dir. TKP, gnmzde de her giriiminde, yazsnda, beyanatnda bu kurulun emirlerine uymaktadr. Nitekim, Yaar Nabi Yac (Haydar Kutlu) ile Dr. Nihat Sargn, Trkiye'ye dnmeden nce,
Moskova'ya umular, on gn kadar orada temaslar yapm
lar, emirler almlard.
1951-1952 tutuklamalaryle TKP knce, cezasn bit
ren Zeki Batmar, Sovyetler Birlii'ne gitmi, partiyi orada smail Bilen, Aram Pehlivanyan (Ahmet Saydan) ile birlikte kurmular, geni
destek alarak Dou Almanya'ya gelmilerdi. Gerek Aram Pehlivanyan, gerek Zeki Batmar ve gerekse smail Bilen, kendilerini ziyarete
gelen Trklere, yol paras verecek kadar Sovyet rtl deneinden
ok para alyorlar ve Dou Almanya' da, villalarda lks bir hayat ya
yorlard. Bu ngiltere' dekiler iin de sz konusuydu. Nihat Akseymen
cins kpeklerin koruduu bir villada lordlar gibi hkm sryordu.
Scotland Yard ile de dostane ilikiler iindeydi: "TKP'nin Sesi Radyosu" ve Trke dergilerin hepsi de Sovyetlerin maddi destei ile yaym
lanyordu. ster Dou Almanya'ya, ister Bulgaristan'a, Macaristan'a,
ekoslovakya'ya giri ve klarnda, hi kimseye gsterilmeyen kolaylklar Trk komnistlere tannyor, tabii pasaportlarna bu lkelere
girip ktklarn belirleyen damgalar da Trkiye' deki gvenlikleri nedeniyle vurulmuyordu. Parti okullarna gittikleri yerlerde zel misafirhanelerde arlanyorlard. Okul sresince, ayrca kendilerine maa da
veriliyordu. Seracettin imek adl bir ynetici yle yazyordu:
"TKP'ye olan gven, sayg, ilginin ok byk ksm adndan ve bata
Sovyetler Birlii olmak zere devrimci Komnist hkmetlerle yakn
lndan gelmektedir"S TKP'nin Sovyetlere mutlak bamllnn en
belirgin ispat tznde de yer almaktayd: "TKP amzn ana
devrimci gc olan, banda Sovyetler Birlii'nin bulunduu Sosyalist
dnya ... Yolundan ayrlmaz ... TKP, Sovyetler Birlii Komnist Partisi'ne lmsz Lenin'in Partisine itenlikle derin bir sayg duyar ... ".
TKP programnda ise bu durum ayn aklkla ifadesini bulur: "Dnya
sosyalist sistemi, bata zmleyici g Sovyetler Birlii olmak zere
ykselmektedir ... ". Moskova'ya bu denli bal bir partinin Trkiye' de
legallemesini demokrasinin bir gerei sayan, komnist olmayan baz
Avrupa Birlii Parlamentosu yelerinin safdilliklerine amamak elde
deil. Acaba, Sovyetler Birlii federatif devletlerinden birinde, bir parkaldrlmasndan

Yurtd sol hareketin nde

gelen isimlerinden Nihat
Akseymen, Londro'd.a lard
hayatn yaamasn lngiliz
istihbarat servisi ile oian
mak ilikilerine borluydu

ss2 I Aclan Saylgan

ti kurulsa, kurulan bu partinin, Amerika Birleik Devletlerini, TKP'nin
Sovyetleri deerlendirdii gibi deerlendirdii varsaylsa, Moskova
acaba nasl davranr? Byle bir partiyi kuranlarn sonu ne olur? Bize
gre, TKP gibi da, Sovyetlere bal bir partinin Trkiye' de kurulmas demek, lke iinde, baml bulunduu yabanc bir devletin, gzcs, istihbarat yuvas, subversif (ykc) faaliyetlerinin merkezlerinden
birinin yasallk kazanmas demektir. TKP'nin, en ak ve terbiyeli ifadesi ile amac, Sovyetler Birlii'nin ve Komnist Partisinin dorultu
sunda bir komnist devlet kurulmasdr9. smail Bilen' in "Konya Konferans" olarak bilinen, Moskova toplantsndaki u beyan da, TKP'nin
hi bir milli zellii bulunmadnn bir ispatdr: "Karde komnist
partileri, Sovyetler Birlii Komnist Partisi, Almanya Birleik Sosyalist
Partisi (Alman Komnist Partisi), Bulgar Komnist Partisidir. Bunlarn
partimize Trkiye ii snfnn devrimci glerin savana yardmlar,
gsterdikleri dayanma somuttur. Partimiz, sznn eri olduunu ispatlamaya balamtr ... ". Bulgaristan' da iki milyon Trk'n dinlerini,
adlarn zorla deitiren, direnenleri, Varova Pakt tanklar ile yok
eden, esir kamplarna dolduranlardan yardm gren, bunu aklayan,
Trkiye Komnist Partisinin, neresi Trk' tr, neresi ulusaldr diye sormak gerekmez mi? smail Bilen'in u ifadeleri de, TKP' nin kaytsz
artsz, hi bir zerklii olmayan bir parti olduunun ve Moskova tarafndan ynlendirildiinin bir baka ispat olsa gerektir: "Sovyetler
Birlii Komnist Partisi, Partimizin gelimesinde Leninci bir sava rotas izlemesine destek olmutur". TKP yalnz konferans ve kongrelerinde deil, Parti Merkez Komitesi geni toplantlarnda (Plenumlarn
da) bile, Sovyetlere olan ballklarn, bir ortaa papaznn Roma kilisesine olan ballnn ifadesi eklinde bildirmektedir. TKP'nin Trkiye' deki mcadelelerinden biri de anti-Sovyetizme kar mcadeledir.
smail Bilen'in Brejnev'e ektii, kiiye tapmay somutlatran telgraf
hatrlardadr, smail Bilen bu telgrafnda yle diyordu: "TKP'nin yolunu siz aydnlatyorsunuz."10 Londral komnistler ise, bir doum gn
mnasebeti ile u ekilde ant imilerdir: "Sovyetler Birliine ball
gz bebeimiz gibi koruyacamza ant ieriz"
TKP yneticilerinin Sovyetlere bu denli yaknl, TKP'nin sun'i
nefesle yaatlmak istediinin farknda olularnn ifadesidir. Marksist
dnceli pek ok komnist, vicdanlarnn seslerine uyduklar zaman,
Sovyetlerin destei olmakszn TKP'nin yaayamayacan aka ifadeden ekinmemektedirler.
TKP'nin Trkiye iindeki Cephe almalar da, Partinin genel
Sovyet uyduluuna gre ynlendirilmitir. GD, KD, Bar Dernei,
bir ksm DSK seksiyonlar, szgelimi Maden , kyllerin elde edilmesi iin kooperatif ve vakf almalarn buna rnek gsterebilirizll.

Trkiye' de Sol Hareketler

l ss3

Sahir kr Bekel' de Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde renci iken

sosyalist, grlere ilgi gstermi, renci derneklerinde ve Fikir Kulplerinde alm, eylemlerinden dolay 12Mart1972'de okuldan atl
m, bir frsatn bularak ngiltere'ye gitmeyi baarmtr. ngiltere'ye
gittikten sonra "ngiltere Trk renci Federasyonu" kadrolarnda alrken TKP yesi olmutur. ngiltere' de taban oluturma almalarn
da aktif rol oynayan Beket daha ok Trkiye' den gelen demokratik sosyalist eilimli genlerle ilgilenmi "ngiltere Trkiye'li ilericiler Birlii"
(TB)'ni kurmutur. 1974 yl balarnda yaymlanmaya balayan "i
nin Sesi" yneticileri arasnda yer almtr. Nihat Akseymen'in ynettii ngiltere Grubu'nun, ~B iinde Ynetim Kurulu Cavlu Cuflaz, Aydan Bulutgit bulunuyor ve "inin Sesi" gazetesinin ynetimi ise Sahir
kr Beket Aydan Bulutgit Halil Tunsever, Hayri yisandr tarafn
dan yrtlyordu. Bu derginin Avrupa' da alan iilere, Trkiye' de
DSK' e yolland konusunda grler daha nce aklanmt. Trk i
ilerinin youn bulunduu Frankfurt blgesinde geni apl faaliyet
gsteren Sahir kr Beket 1975 ylnda "inin Sesi" gazetesini, kurduu matbaa ile burada basm, Nihat Akseymen kendisini ngiltere l
Komitesine alm ve Akseymen ayrldktan sonra onun yerini Bekel almt. ngiltere l Sekreteri olduktan sonra smail Bilen ile grmek iin
Sahir kr Bekel, Dou Almanya'ya gitti. 1977 ylnda ise, ngiltere' de
kald yasal sre dolduktan sonra ngiliz polisi tarafndan tutukland,
drt buuk ay ngiliz hapishanelerinde tutuklu kald. Sonunda, snr d
edildi ve Trkiye'ye dnd. O gnlerde Aydan Bulutgit ngilte
re' den Trkiye'ye ynelmi, Marmara Blge Komitesini Birol Baren
ile yrtmekteydi. Sahir . Beket stanbul' da Aydan Bulutgil'le bulu
tu. Sahir Bekel' e, Aydan Bulutgil hemen Adapazar TKP sorumluluu
nu verdiyse de, Bekel bu grevi kabul etmemi, o gnlerde kan ren
ci affndan yararlanarak, ihra edildii Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne yeniden dnmt. 1979 ylnda Aydan Bulutgit Ankara'ya geldikten
sonra, Beket tekrar illegal gruplarla ilgi kurmu, 1980 ylnn Temmuz
aynda da Ankara l Komitesi yesi olmutur2.
1980 ylnn ikinci yarsnda, Sahir kr Beket TKP'nin ideolojik
almalarnn iyi gitmedii, grevlerin yerine getirilmedii konusunda grlerinin hayata geirilmesi imkan domadan parti tutuklanmas balad. Tutuklananlar arasnda, Aydan Bulutgil'de vard. Partiyi
yeniden canlandrmak iin 12 Eyll Harekatndan sonra stanbul'da
evre bulamayan Sahir kr Bekel, zmir'e gemi, orada 1981 Aus
tos'unun ilk gnnde tevkifat d kalan militanlarla bir toplant yapm, "TKP /Devrimci Kanat" fraksiyonunu kurmutu. Bu fraksiyon,
daha nceden varolan parti ii muhalefetin yeni artlarda aa kma
s idi. Sahir kr Beket TKP'nin ynetici kadrolarnn oportnist ka-

5541 Aclan

Saylgan

nadna kar

bu muhalefeti oluturmutu. Oportnistler, mcadeleyi

sadece ideolojik alanda yrterek, partinin smail Bilen, Aram Pehlivanyan, Zeki Batmar zamanndaki pasif taktii illegalitede uyguluyorlard. Bunun deimesi iin gerein tek tek bireyler tarafndan
kavranlarak, ideolojik mcadeleyi rgtsel bir mcadeleye dntr
mek iin aba harcamak gerekti. Sahir kr Bekel yle diyordu:
"TKP'de rgt ii bir muhalefet vard. Dolaysyla da muhalif olunan
TKP deil, TKP'nin oportnist ve komnist ynetimidir. Mcadele
ideolojik dzeyde yrmektedir. Ayn yakn ideolojik gr savunanlar, savunduklar gr etrafnda aralarnda bir iliki srdrmektedirler. Bu iliki ne rgtten bir isim almtr ne de TKP'yi onun yerel
rgtlerini ynetme iddiasndadr. ddias ve istei sadece ve sadece
doru bulduu grleri tek tek insanlarn benimsemesidir. Yani rgtsel bir alma ve sonu elde etmek iin fikirsel bir nitelii olanlarn bu
birlikteliklerini srdrme ve deitirme amacyla ilikileri vardr"13
Sahir kr Bekel, partinin faaliyette bulunduu gnlerde, Cebeci semt sekreterliinde, daha sonra l Komitesi yeliinde bulunmu,
ayrca, demokratik yn rgtleri ve ajitasyon propaganda sorumluluklarn yrtm, Parti yelerinin eitimi iin "deolojik Bro"yu
kurmu; 12 Eyll Harekatndan sonra da "TKP /Devrimci Kanat" fraksiyonunu oluturmutu.
Bu almann amac, TKP'nin btn illegal faaliyetlerinin dkmn yapmak deil, TKP'nin, Gorbaov ynetimi ile taktik deitir
dikten ve Trkiye Birleik Komnist Partisi haline dntkten sonra,
TKP Genel Sekreteri Yaar Nabi Yac'nn bir basn toplantsnda,"Biz
eski TKP'nin znesi deiliz" szlerinin gerekle ilintisini ve TKP'nin,
TBKP'nin hem znesi hem nesnesi olduu gereini gstermektirl4.
Zeki Batmar' a kar Moskova, kendi maalar olan Aram Pehlivanyan ile smail Bilen' in kinlerine engel olduktan sonra TKP iinde ilk
blnme, Nihat Akseymen'in, smail Bilen tarafndan tasfiyesi olmu
tur. Moskova buna ses karmam ise de, Nihat Akseymen'i de feda
etmemitir. Siyasal Bilgiler Fakltesi iinde anarist ve gerillac gruplarla ibirlii yapm, sonra TP'ne ye olmu Nihat Akseymen ve ei
Merih Akseymen, Zeki Batmar'dan gelen bir iaretle Londra'ya gitmiler ve orada yerlemilerdir. Zeki Batmar, Nihat Akseymen'den
nce Londra'ya giderek TKP sempatizanlar ile TKP' nin Avrupa Merkezinin ngiltere olduunda karara varmlar; sempatizanlar Zeki' den,
Trkiye' den gvendii salam bir ekirdek oluturacak kiiler listelemitir. Nihat Akseymen, hem Zeki'nin TP iindeki ekirdek adamlarndan biri, hem de eski TKP'lilerden . ' nn yakn idi. (. . ise 1951
tevkifatnda gerek parti faaliyetleri dneminde gerekse cezaevindeki
Mihri Belli-Zeki Batmar kavgalarnda, Zeki'nin tarafn tutmutu).

Trkiye' de Sol Hareketler

l sss

Nihat Akseymen Londra' da oluturduu ekirdekten sonra, Tlirk -

rencilerden oluan bir taban zerine "ngiltere Grubu" denilen, parti
fraksiyonunu kurmay baarmt. 1970'li yllardan sonra Londra grubunun eylemleri younluk kazanm, "inin Sesi" gazetesinin karl
mas ile, Trkiye' de TKP iinde toplanacak olan komnistlerin ngilte
re' de yetitirilmesinde nemli admlar atlm ve bunlarn arasndan
Trkiye sorumlusu TKP'liler kmt. (Aydan Bulutgil, Sahir kr
Bekel, Aydn Meri gibileri). ngilteredeki eylemleri ve baarlar Nihat
Akseymen'i bir anda nde gelen bir TKP lideri haline getirmi, daha
serbest ve bamsz grleri ile Trkiye' deki anarik olaylarn devrim
momenti olduunu dergide ileri srmeye balamt. Nihat Akseymen'in grleri balangta, Bilen ve yanndakiler tarafndan Moskova'ya gnderdii raporlarda Trkiye ile ilgili istihbarat salad ve
"Bizim Radyo"ya malzeme olduu iin sempatiyle karlanmt. Nihat Akseymen bu yllarda TKP Merkez Komitesi yeliine Veli Dursun takma adyla alnmt. zellikle belli bir tarihten yani, Dou Almanya grubu ile ipler koptuktan sonra Nihat Akseymen, "Bizim Radyo" tarafndan ar ekilde sulanm, Scotland Yard ile ibirliinden
balayan eitli sulamalara muhatap olmutur. . Bilen tarafndan.
Scotland Yard ilikileri doru olabilirdi. Buna ramen balangta,
Sovyetlerin de para yardm ile Nihat Akseymen, Reha Yrkolu takma adyla ngiltere' de lks villalarda bir hayat srme imkanna kavu
mutu. smail Bilen, Nihat Akseymen'in liderlie oynad duygusuna
kaplm, TKP iinde btn tarihi boyunca kariyer dkn olarak tanndndan ve srtn KGB'ye de dayadndan ar hcumlarla Nihat
Akseymen'i kk drmeye almt. . Bilen, eski yllarda ve her
zaman TKP iinde kendi arkadalarn (Moskova' da yaad yllarda)
Trk komnistlerini KGB' ye jurnal etmi, Baytar Salih Hacoullarn,
Ali Cevdetleri kamplarda ldrtmt. Nazm Hikmet, Polonya'da
bulunduu yllarda Isaac Deutscher'e verdii "kapal" bir beyanatta
"Stalin" dneminde 1.000 kadar Trk komnistinin kuruna dizildii
ni aklamt. Beyanatn 'kapall', ". Bilen" ve "Erdem Eybolu"
adl KGB ajanlarnn isimlerini aklamamasndan douyordu,
. Bilen, daha, 1976'da Berlin'de toplanan Avrupa Komnist ve i
Partisi konferansnda Nihat Akseymen'e kar tavrn koymadan 1977
"Konya Konferans" denilen TKP Konferansnda da (Moskova' da toplanmt) "Trkiye Emperyalizmin zayf halkasdr" diye bir yorumda
bulunmutu. Nihat Akseymen bundan yararlanarak, R. Yrkolu imzas ile bir kitap yazds. Kitabn nc basksna kadar (1979) smail
Bilen'e ithaf edilen u satrlarla yer alyordu: "Bilen Yolda, btn mrmz tmyle ii snfnn, halkmzn kurtuluuna adayacamza,
Leninci ilkelere, devrime ballmz gelitirip, bu bilin ve onurdan

5561 Aclan

Saylgan

taviz vermeyeceimize, ii snfnn gcne, devrimin utkusuna, senin

gibi inatla, tutkuyla inanacamza, baardan ba dnmesine, karamsarla kaplmayacamza, oportnizmin her trne, her belirtisine kar
ardcl ve Leninci bir sava yrteceimize, Leninizm'e ve proletarya
enternasyonalizmine, Lenin'in lkesine, devrimlerin kalesi Sovyetler
Birlii' ne ball gzbebeimiz gibi koruyacamza senin zverili, etin, onurlu sava yolundan yryeceimize and ieriz". Bu kitapta, s
mail Bilen'e kabul ettirilmek istenen tez, Trkiye' de devrimci potansiyelin var olduu, emperyalizmin bu zayf halkasnda iddete bavurmann
gerekli olduu idi. 1978-79'larda, bilindii gibi Trkiye' de Dev-Sol, DevYol TKKO, TKP (ML), Acilciler, THKP-C gibi gerilla rgtleri gnde en
az sekiz, on kiiyi ldryor ve buna kar lkc tepkiler de balam
bulunduundan, Nihat Akseymen, bir i sava ortamnn salandna
inanyor "TKP'yi de ak olarak silaha sarlmaya" aryordu. R. Yrkolu imzal kitabn nszn yazan William Pomeroy, Amerikan Komnist Partisinin, Filipinlerden sorumlu, bir gerilla uzmanyd. Trkiye' de bir kitab da baslmt6.
Nihat Akseymen sz konusu kitabn yaymladktan sonra, Dou
Berlin grubuna danmadan, rgt iersinde ayr faaliyet gstermeye
balamt. Bunun zerine Dou Almanya grubu, Nihat Akseymen konusunda tedbir almay dnmeye balad ve konu, 1977' de Dou Al. manya grubu tarafndan ilk defa Merkez Komitesine getirildi. Aydan
Bulutgil'in mahkemede anlattklarna gre, Merkez Komite yesi olduu halde toplantya arlmayan Nihat Akseymen hakknda smail Bilen, uzun bir konuma yaptktan sonra, Nihat Akseymen Dou Almanya Grubu'nun Merkez Komitesinden karlmt. Nihat Akseymen'in
TKP rgt iinde taraftarlar pek oktu. Londra Grubunun en youn
olduu TKP Cephe rgt GD (lerici Genlik Dernei) idi. Bunlar,
Dou Almanya' daki merkeze bal olanlar tarafndan "inin Sesi
Grubu" ya da "Yrkolu Grubu" olarak anlyorlard. 1980'lerde ise
"TKP-Leninciler" adl bir konferansta yeni bir grup daha olutu. Bunlar da "TKP-Leninciler Grubu" adn aldlar. Bu son grubun Trkiyedeki ban eken Avukat Haluk Yurtsever ve ngiltere' de yaayan
Seha Kalpaklolu ve Hikmet Esen' de TKP tarafndan nce dlanm,
sonra da TKP' den kovulmulard. Karar TKP Kongresi deil, smail
Bilen vermiti. Oysa tze gre, TKP Kongresinin ihra karar almas
gerekiyordu. 1983 TKP Beinci Kongresinde, smail Bilen' in keyfi karar, Merkez Komite karar olarak gsterildi.
. Bilen ve Yaar Nabi Yac'ya kar olanlardan biri de, parti kod
ad H. Erdal-Hasan Erdal olan Aydn Meri, gnn birinde ngiltere'ye
geti ve Nihat Akseymen ile birleti. Dou Almanya grubu hakknda
geni aklamalar yapt ve 5. Parti Kongresinde de Aydn Meri'in

Trkiye'de Sol Hareketler

l ss7

TKP' den ihra edildii kararlarda yer ald.

Bu blnme, kopma ve ihralardan sonra, 1981 tutuklamas ile doan boluktan liderlie oynamak isteyen bir sre tevkifat d kalm
Sahir kr Bekel ortaya kt. Ankara l Komitesinde tutuklanmayan
yalnz kendisi idi. Kendi grubunun ortaya kn Sahir kr Bekel,
sorgulamas srasnda yle anlatyordu: "1975'te partiye kk bir
muhalefet yrtmtm, bizi ezip gemilerdi. Muhalif olanlar
TKP'ye deil, TKP'nin oportnist ynetimine karydlar. Ezilen muhalefetimden tecrbelenmitim. Tabandan, muhalefeti gelitirmeyi
planlamtm. 1981 tutuklamalarndan sonra bir sre eitsel almalar
yaptm"17. Sahir kr Bekel, tutukland gne kadar " Haberleme
Blteni" ad altnda 4 saylk bir yayn yapabilmiti. Partinin banda
bulunan kiileri kariyeristlik, oportnistlikle sulamt bu bltenlerde.
Onlar Sahir Bekel' e gre, partiyi idare edememilerdi. Partiyi biz idare
edecek ve yneteceiz diyordu. Tenkitlerin dieri de, smail, Bilen dneminde partinin yan-legale karld ve "rn" dergisi, "Sava Yolu" ve dier yaymlarla polise ak kaplar gsterildii eklindeydi.
TKP' nin elli yldan beri de bir kongre toplayamamas eletirilmiti. Sabir kr Bekel' e gre "Atlm" gazetesi yeterli deildi; parti CHP' ye
bel balamt; Ulusal Demokratik Devrim (UDC) tabanda deil, tepede bir koalisyon (cephe) formlasyonu idi.
Sahir kr Bekel TKP tutuklamalarndan sonra,"Keskin" kod
adyla, muhalefet grubunu hemen rgtlemek istedi. Daha yakalanmamt. zmir toplantsnda "TKP-Devrimci Kanat" fraksiyonunu
oluturdular. Merkez Yrtme Brosu sekreterliine de Sahir kr
Bekel getirildi, " Haberleme Blteni"nden baka birka toplant
daha yapmlar, bildiriler datmlard.

#Trkiye Birleik Komnist Partisi"

TBKP'nin znesi Nesnesi
yllk bayran devralan bu kuak, Trkiye
devrimini utkuya ulatrmaya yeteneklidir. Bu tarihsel grevi bizden sonraki kuaklara brakmayacaz ... "
Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac), TKP 5. Kongresi kapan konu
" .. .TKP'nin

altm

ii snfnn, halkn

masndan.

27 Mays 1960 ylndan sonra, zellikle "YN" dergisi kmaya

bu derginin etrafnda toplananlar ve sadk okuyucular, ylesine byk umutlara kaplmlard ki, Haydar Kutlu'nun epigraf olarak aldmz szlerine uygun "her ne pahasna olursa olsun .. " lk
lar ile niversitelerde profesr, doent, asistan odalarnda, sosyete ya-

balaynca,

sss 1 Aclan Saylgan

Sovyetlerin ykm mimar

olarak adlandrlan
Gorbaov, ykmn iddetini

en azo indirebilmek i\in,

son derece ince bir politika
izleyerek, kamuoyunu,
Sovyetlerin yeniden
yaplandrlmas adyla
yapyordu

zarlarnn da bulunduu lks dairelerde "kazanacaz" diyorlar, eitli sanat etkinlikleri ve her gn Kzlay meydanlarn dolduran, yry yapan niversiteliler ile propaganda
ritmini canl tutmaya alyorlard.
Bu defa, Haydar Kutlu' dan gelen mesaj (5. Kongre' deki
Kapan Konumas) 1960-1980 yllar arasndaki, marlarla
balayp, trklerle sren ve sonra anaride noktalanan ve
devrimin utanc haline gelen "Sosyalizm-Komnizm"in giderek, Krt terrist rgtlerinin silah haline geliine, yeni telif edici hedeflere ynelikti.
"Sol Birlik" taktikleri yurtdnda olduu gibi, Trkiye
komnistleri arasnda da bir yank uyandrmt. Ama ku
kusuz, TKP iin "Sol Birlik", TP ile TKP'nin birlemesinde bir atlama
ta oldu. Haydar Kutlu, TKP'nin 67. kurulu yldnm nedeniyle
"Trkiye Komnist Partisi'nin Sesi Radyosu"nda yapt bir konuma
da (10 Eyll 1987) "Bildiimiz gibi, iki devrimci partinin, Trkiye Komnist Partisi ile Trkiye ii Partisi'nin tek 'bir Komnist Partisi olarak birlemeleri tamamlama srecine girmi bulunuyor" diyordu.
Kutlu'ya gre gl bir Komnist Partisi olmann hedefi bu birle
meydi. nk kendisi de bu partinin iinden km, legal mcadelenin
tadn alm, seim yasasndan yararlanarak, TP'nin TBMM'ne 15 milletvekili soktuunu grm, TP'ne giden oylarn 300.000'e yaklatn
yaamts. TKP'nin son abas Haydar Kutlu'ya gre (Yaar Nabi Ya
c) iki partinin birlemesiydi. Eer Trkiye i Partisiyle birlik srecinin
tamamlanmas salanrsa byk bir adm olacakt. ki parti de Kutlu'ya
gre birlemede "srarl ve sabrl" bir alma iindeydi. Yaar Nabi'ye
gre (Haydar Kutlu) gl bir Komnist Partisi olmadan halkmzn ve
lkemizin kaderini deitirmek mmkn olmayacakt. Ancak bu birle
me tahakkuk ederse, toplumsal ilerlemenin yolu alacakt. Bu grler
aslnda havanda su dvmekten baka bir ey deildi. Brksel' de TP
Bakan Behice Boran ile TKP Genel Sekreteri Haydar Kutlu, Belika Komnist Partisi'nin bir salonunda, TP ile TKP' nin birlemelerini 7 Ekim
1987'de basna aklarken, ilk falsolarn yapyorlar, bir taraftan demokrasiden bahsederlerken, dier taraftan demokrasiyi her gn gelitiren
askeri idarenin sorumlularna, iktidara atyorlar, dahas gerekten siyasetin dnda olan, Trk Silahl Kuvvetlerinin st ynetimi arasnda gedikler aacaklarn sylyorlard (Bkz. Ek: 4) TP ile TKP' nin birletii
ni ve "Trkiye Birleik Komnist Partisi" adn aldn ilan eden toplantda, Krt meselesine, program tasarlarnda adil, demokratik ve bar
bir zm getireceklerini sylyorlard. Oysa Trk milletlinin ayrlk
Krtle kar ne kadar hassas olduunu Osmanl tarihini okuyanlar
da ok iyi bilirlerdi. Ama TBKP yneticilerinin bundan haberi yoktu.

Trkiye' de Sol HarekeLler

l ss9

Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac), 10 Eyll 1987'de "TKP' nin Sesi
Radyosu"nda yapt konumada, Trkiye Komnist Partisinin program tasarsnn, btn devrimci sol glerin ilgisini ektiini sylemesine ramen, Trkiye iinde byle bir ilgi hi bir ekilde izlenmedi.
Dahas ar eletirilere urad. O da, daha ok eski TP' lilerden bir ks
m tarafndan. Mehmet Ali Aybar'a gre, TKP ile birleen TP, 13 u
bat 1962 tarihinde kurulan TP deildi. TKP'ye ve ondan sonra TKP'ye
dnmesine kadar geen srete, Yaar Nabi Yac (Haydar Kutlu)
ar eletirilere uramt. TKP ve Haydar Kutlu sorununu gndeme
getiren "Gne" gazetesi muhabiri Turhan Aytul olmutu. lk tepkinin, Uur Mumcu' dan gelmesi ilginti. yle yazyordu Uur Mumcu:
"TKP Genel Sekreteri Haydar Kutlu, Gne gazetesinden Turhan Aytul ile grmesinde, TKP'nin Gorbavo'un izgisinde olduunu ak
lamt. Kutlu'dan baka trl aklama beklenir miydi? Hayr. Dn,
TKP Brejnev'in izgisindeydi, nceki gn Kruev'in, daha nce de
Stalin'in. TKP'nin siyaseti ve ideolojisi, Kremlin'in izgisindedir. Ne
bir adm sada ne bir adm solda. TKP, Gorbaov'dan nce, Brejnev'in
izledii siyaseti alklyordu; bugn ise Gorbaov'u ... TKP, Gorbaov'un alma politikasn izliyor. Bu yzden Haydar Kutlu adyla bilinen, Nabi Yac'nn aklamalar, bir bamsz siyaseti deil, tersine
yine o eski"baml siyaseti " yanstyor ... Bu bamllk, Sovyet brokrasisinin, Kremlin ball gibi bir bamllktr. ylesine kr krne ve ylesine" emir-kumanda zinciri iinde" ... 19. Taha Akyol'a gre de
TKP bir parti deil, bir beinci koldur20. Taha Akyol da, "Fikri bir kanaat, sosyolojik bir doktrin olarak Marksizm su deildir ve olamaz"
diyen bir aydn sacdr. Uur Mumcu ile birlemeleri bir tesadf deildir. ster sac ister solcu olsunlar, yurtsever insanlarsa, saduyula
r onlar gerei gstermekte birletirecektir. TKP'nin Genel Sekreteri
ile, TP'nin Genel Sekreteri Dr. Nihat Sargn'n Trkiye'ye gelme kararlar da eitli eletirilere urad. Kimi yazarlar, illegal TKP mensuplar
hapiste yatarken ve kesinlemi illegal Komnist Parti Davasnn gerekeli hkmnde, Yaar Nabi Yac'nn bu Partinin Genel Sekreteri
olduu, Aydan Bulutgil, Sahir kr Bekel ve dier Parti Merkez Komitesi yelerinin katldklar -Dou Almanya'da- Merkez Komitesi
toplantlar, kendi ifadeleri ile kararda yer alrken, Yaar Nabi Yac
(Haydar Kutlu) nasl olur da Trkiye'ye gelebilir, yoldalar hapislerde yatarken nasl olur da, Trkiye' de ellerini kollarn sallayarak dolaabilirler, diye soruyorlard. Geli. biimlerini de Prof. Mmtaz Soysal
yle eletiriyordu:" ... Ama btn bunlardan sonra TBKP'nin yneticilerinin byk hata yaptklar bir nokta var iki, ilerisi iin ok nemli:
Gelirken yanlarnda bir yn Avrupal milletvekili, gazeteci getirip
olay bir uluslararas ova dntrmeleri. Yalnz Trkiye' de yasal bir

560 \ Aclan

Saylgan

komnist parti kurulmasn amalayan, olay kullanp, Trkiye'nin bambaka konulardaki davalarn zayflatmay hedefleyenlere yarayan bir show. Hal zihniyetinin kalntla
rndan Kbrs ve Ege meselesindeki Elenizmin gnll savunucularna kadar herkesi kapsayan, onlara bayram ettiren bir
gsteri. Avrupa bir kez daha Trk demokrasisinin kurulmasna yardmc olmak ile, Trkiye'nin hassas yanlarn yakalayp onu keye sktrmak iini birbirine kartrmaktadr ...
Byle bir ortamda TBKP yneticilerinin yanlarna bir yn
Batl katp da gelmeleri, belki Trk halknda sempati uyandrabilecek bir giriimi, tam tersine, 'kffara' snp da kalklan bir sefere dntrmtr ... nsann evrensel korunGo;~~{a~~~n/b'~:~~~; masnda btn bir halkn, biitn bir toplumun onurunu ve gururunu
yenidenyaplanma kracak davranlardan uzak durmak gerekir ... TBKP yneticilerinin
programnn ieriinin
kopyas gibiydi. Ancak byk hatas buradadr .. Sakatl hep vurgulanan, yanll hep beliryolun sonuna gelinmi
olduunu Trk solu lilen, deitirilme gerei hep sylenen yasalarn ve tutumlarn, srf d
olduka ge fork edecekti
destekle geldikleri iin kendilerine uygulanamayacan sanmak, en
;zndan bu uygulamay bakalarnn tanklna tantanayla sunmak ...
Oysa soldaki davalarn savunuculuunu yapanlar, kendi halklarnn
onuruna ve gururuna, milliyeti olduklarm syleyenlerden de daha
fazla nem vermek zorundadrlar"21. Bu ifade de Sol'un, TBKP'ne bak asnn rnek bir belgesidir.
Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin program tasarsn eletiren,
komnistler de vardr. Onlara gre, TKP tarih iinde programyla, siyasetiyle Trkiye' de kk salamamt. Parti tarihi yazlabilse, daha ok
polisiye olaylar snr iinde belirlenirdi. 1973 atlmndan sonra, 1977
ylnda TKP' nin 3. program ortaya srlmt. On yl sonra da yeni
bir program tasars (TP ile TKP birletikten sonra oluturulan TBKP
program tasars) nce illegal olarak datld. Baz basn organlar da
Avrupadaki Komnist partilere benzer bir komnist partisinin, Trk
siyasi hayatna legal olarak girme ihtimaline zmni bir onay gsterdiler22 .. zet olarak "Gelenek" isimli dergiye gre, TBKP program teslimiyetidir, Eurocommunismin ilkelerinden de ileri gitmektedir, terminolojiler, kavramlar kargaasdr. i snfnn ncln yarm az
la ifade etmekte, dahas dlamaktadr. Devrim ise, TBKP programna
gre demokratiklemedir.

TBKP Program Tasars Nedir,

Ne Amala Kaleme Alnmtr?
Program zerindeki grlerimizi aklamazdan nce, bundan
sonraki blmlerde aklamasn yapacamz Gorbaov'un Glasnost
(aklk) ve Peresfroika (deiim) kavramlarnn da Leninizmin ideolo-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 561

jik rnlerinden biri olduunu tekrar vurgulayalm. Eer, TBKP' nin

program taslan bu perspektiften ele alrsak -dorusu ve gerek olan da budur- belgenin yazl nedenini daha kolay anlayabilir, program
tasarsnn ieriini daha doru kavrayabiliriz. TBKP program tasla,
ne Gelenekilerin ifade ettikleri gibi bir "teslimiyetin" ifadesidir, ne de
iindeki ana fikirler, Haydar Kutlu ve Behice Boran tarafndan gnn
artlar dnlerek yazlm bir programdr. Haydar Kutlu ve Behice
Boran olsa olsa Moskova'nn gsterdii ilkelerin, Gorbaov politikas
na ters dmeyen, Leninci ideolojinin redaksiyonunu yapmlardr.
Program tasarsnn kayna ve dayana, Mihail Gorbaov'un SBKP.
MK. 27. Kongresinde okuduu rapordur. Sovyetlere bal, dnya apndaki komnist cephe teekklleri: Dnya Bar Konseyi, Dnya
Sendikalar Federasyonu, Dnya Demokratik Genlik Birlii, Uluslararas renci Birlii, Uluslararas Kadnlar Federasyonu ve dierlerinin
amac; Sovyetlerin politik platformda hasmlarna kar srdrdkleri
mcadelelerde stratejik savunma giriimi projelerinin engellenmesi,
nkleer denemelerin durdurulmas, Sovyetlerin d politikas iin devletleraras ilikiler dnda kargaay srdrecek bir alt yap yaratlma
s ve bilhassa en ilginci dini konularn azami istismaryla mevcut ynetimlere kar gler oluturulmas ya da baz dini rgtlerle ittifaklar
salanmas, bar politikasnn hedefleri dorultusunda bar mcadelesi eylemleriyle destek kampanyalara giriilmesi eklindedir. Sadece,
bu cephe teekkllerinin varl ve Moskova' daki "Komnistler Arasnda Dayanma Kurulu", 1943 ylnda szde datlan, ama aslnda
her zaman var olmu olan Rus devletinin ynlendirdii, yeni Komnternden bakas deildir. Bu da Rus taktiklerinin ve bu taktiklerin komnist partilerinde uygulanmasnn ikiyzlln ortaya koymaktadr. Gorbaov' un szde aklk politikasyla Amerika'y kandrmas,
orta menzilli nkleer silahlarn belli oranda azaltlmas konusunda anlama imzalamalar, btn dnyann gzne baka baka yrtlen bir
aldatmaca oyununun en nemli grntsdr. Sovyetler Birlii, bu
gne kadar bu silahlardan bir tekini bile kaldrp imha etmemi, sahte
fotoraflarla dnyay, silahlar imha ediyor grntsyle aldatmtr.
Gdk TBKP dahi, program tasarsnda ve giri blmnde rneini grlen Amerikan emperyalizmine ve NATO' ya kar savalarda
kazandklar deneyimleri verken, birka satr sonra da u ikiyzll sergilemekten kanmamtr: "Programmz SO'li yllarda lkede ve
dnyada oluan karmak durumda bar meselesinin yeni boyutunu,
demokrasi meselesinin yeni nemini gz nnde tutarak, iinde bulunduumuz stratejik aamann amacn devrimin koullarn hazrla
maya hizmet edecek olan bir ara, bar ve demokratik yemlenme olarak saptyor. Parti, stratejik izgisini, barn korunmasna katk, Tr ki-

5621 Aclan

Saylgan

ye'yi Amerikan emperyalizminin atma politikasnn arac olmaktan

kurtarma ve demokrasiyi kazanma olarak belirliyor". Oysa Behice Boran'la birlikte Haydar Kutlu 7 Ekim 1987'de Brksel' deki basn toplantsnda aynen yle diyorlard: "te yandan 21. yzyl eiinde yeni
bir dnya oluuyor. ABD ve SSCB arasnda varlan prensip anlama
syla nkleer silahlarda uzun tartmalardan sonra ilk kez indirime gidilmesinin yolu almtr. Uluslararas bir gvenlik anlaynn ve yeni bir ilikiler sisteminin filizleri beliriyor ... "
Yeni Komntemin cephe teekkllerinin destek kampanyalara konu aldklar Sovyetlerin stratejik grlerinin, TBKP' nin program tasarsnda da yer aldn grmekteyiz. Tabii' olabildiince Gorbaov'un
Glasnost (aklk) ve Perestroika (yenileme) taktiklerine dikkatle
adapte edilerek .. Szgelimi, SBKP MK 27. Kongresinde Gorbaov'un
okuduu siyasal raporda: "Grevimiz Leninist biimde, iinde yaad
mz zamana ilikin geni bir anlay gelitirmek ve amalarmzn
grkemlilii ile gerek olanaklarmz partinin planlaryla ... Her ynden, gereki bir alma program hazrlamaktr ... " TBKP'nin "giri"
blmndeki u satrlarla Gorbaov'un yukarda andmz satrlar
arasnda byk bir benzerlik vardr: "Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin bu program yalnzca TKP ve TP'nin devrimci temellerde birliini salayan bir program deil, ayn zamanda gnmzn meselelerine yeni politik yaklamlar (Perestroika) her iki partinin ortak ilkeleri dzeyinde sreklilii, ayn zamanda stratejik yneliinde yenileme
yi (Perestroika) ifade eden bir programdr." Tabii Gorbaov'un 27.
Kongre' de okuduu raporunda yer alan aklk (Glasnost), yenileme
(Perestroika) sadece bir aldatmaca motiflidir. Gorbaov raporunun
z, Lenin' den balayarak, Stalin, Malenkov, Kruev, Brejnev siyasal
raporlarnn ayns olduu gibi, TBKP' nin program tasla da znde
gemiteki TKP programlarnn ve ayn stratejik grlerin devamdr.
Szgelimi, "Giri" blmnde yer alan ve yumuatlm grlen ifadelerin, II. Dnya Sava sonrasnda TKP' nin btn programlarnda yer
aldn hatrlatabiliriz: "Barn ve ulusal egemenliin korunmas,
Amerikan emperyalizmine, NATO'ya bamlla kar, demokrasi
iin mcadele bilincine ulamas, (Haydar Kutlu'nun NATO'ya kar
olmadklarn, ancak btn paktlarn kaldrlmasndan yana olduklar
n aklayan ve baz gazetelere, szgelimi Cumhuriyet gazetesine verdii rportaj (29.10.1987 tarihli) hatrlatalm.) Demokratik evrelerde,
Krt halknn varlnn, Krt ulusal probleminin kabul edilmesi, ii
hareketinin sendikal hareketin gelimesi, snf ve kitle sendikaclnn
glenmesi, toplumsal ilerlemenin, demokratik ve sosyal haklarn sa
lanmas dorultusunda elde edilen deneyim ve kazanmlar TKP'li ve
TP'li yoldalarn katks ile gereklemitir".

Trkiye' de Sol Hareketler J s63

unu

belirtirsek, yle

sanyoruz

ki

haksz

bir

yargda bulunmu

olmayz. TKP ve TP'nin birlemesinden oluan TBKP' nin, Trk kar

lar ile uzaktan ve yakndan bir ilikisi yoktur. Bulgaristan' da yaayan
Trkler' e yaplan zulm ve Bulgaristan'n ovenist giriimlerini, Haydar Kutlu ve TBKP alklamasa bile, takbih edici bir tek satr ve beyana program tasarsnda yer verilmemitir. Haydar Kutlu'nun ve sal
nda Behice Boran'n, TP Genel Sekreteri Dr. Nihat Sargn'n hi bir
beyannda ve yazsnda yer almam; sadece iki ulusun (Bulgarlarn ve
Trklerin) kendi aralarnda siyasal ve bar diyaloglar yapmas tavsiyesiyle yetinilmitir.
TBKP' nin, "Krt Meselesi"ni, baz Batl kapitalist lkelerle gndeme getirmesi, Sovyetlerin, bu lkelerdeki faaliyetlerinden esinlenmesinin sonucudur. TBKP program tasarsnda "Krt" meselesine, bize gre amala yer verilmektedir. Birinci amac, PKK ve dier Krt parti ve gerillalarn -zellikle Irak'taki- Krt ounluu etkileme gi-.
riimlerine sahip karak, Trkiye' de Krtln etkisi altna girmi
Trkler aracl ile hareket ve oy potansiyelini salamak; ikinci ama,
ran'n, Irak'n ve Trkiye'nin bir ksm topraklarndan alnan blgelerle suni bir "Sosyalist Krdistan" devleti kurmak ve bu koridordan
Sovyetlerin zengin petrol kaynaklarn ele geirmek iin Ortadou'ya
inmesini salamak; nc ama da, Trkiye'yi szde "federatif" bir,
lke haline sokarak, geleneksel merkezi otoriteye ve kuvvetlerin birliine dayanan Trkiye Cumhuriyetini ykarak, Sovyetlere ferahlk sa
lamak, lkeyi onlarn uydusu haline sokarak, Trakya' dan, atalca'ya
kadar olan blgeyi Bulgaristan ve Yunanistan arasnda taksim etmek,
stanbul kaplarna kadar iki dman lkeyi sokmak; Orta Anadolu' da
"Trkmenistan" diye kk bir blgeyi Trk devleti olarak kabul ederek, Trkiye'nin btn limanlarn igal etmek; skenderun'u Sovyet
nfuzundaki Suriye'ye sunmaktr. Tabii, TBKP'nin sylemeye cesaret
edemedii bir husus ta, Dou illerinde yapaca deiikliklerle, bir k
sm Trk topraklarn Sovyet Ermenistanna peke ekmek, gerekirse,
Gneyde bamsz (!) baka bir Ermenistan kurulmasna gz yummak,
komnist Trkiye'yi (!) szde bir "federatif" Halk Cumhuriyeti imi
gibi tek bir devlet olarak ortaya karmaktr. Bu yorumumuz bazlar
na speklatif gelebilir; bazlar anti-Sovyetizmin had bir safhas olarak
kabul edebilir. Ama imdiye kadar Sovyetler Birliinde, kural olarak
dorular yasakland iin, insanda byle bir yanlg uyandrabilir. Ancak, gerek ac da olsa byledir.
Polonya devletini igalle kuran Sovyetler, 1939 ylnda Hitler Almanyas'yla uzlamaya varnca (23 Austos 1939'da imzalanan Sovyet-Alman Saldrmazlk Pakt) Sovyet Dileri Bakan Molotof, "Almanya, savan en ksa zamanda sona ermesi iin bar uruna abala-

564 J Aclan

Saylgan
yan bir devlettir. Eski Polonya'nn yeniden kurulmas herkesin kavrayabilecei gibi hi bir biimde sz konusu olamaz"
eklinde beyanat verebilmiti. Bu gn ise uydusu olan Dou
Almanya' da yzde be bir aznlkla ve 20 tmenlik bir askeri gle "Demokratik Alman Cumhuriyeti"ni kurduktan sonra" Alman Faizmi" deyimini kendi lkesinde ve btn
peyklerde yasaklam, onun yerine "Hitler Faizmi" deyimini kullanmaya balamtr. Oysa Kzlordunun Almanya'ya
yaklat gnlerde zafere ok yaknken Stalin, Yahudi lya
Ehrenburg'a, Pravda da, "Alman ldrnz" eklinde ba
yazlar yazdryordu.

Trkiye'ye ynelik
faaliyetlerden almak zere,
Avrupa'nn hemen hemen
btn siyasi mahvelleri
ijbirlii iindeydi.
Bunlardan biri de Bel\ika
Komnist Partisi ydi

TBKP'nin program tasars yedi ana blmden oluu

yor. Gnmz Dnyas ana bal altnda Sava ve Bar, amz ve
Dnyadaki Durum, Blgede Durum; Trkiye'nin Dzeni ve Durumu
ana bal altndaki ara balklar ise, Trkiye'nin Dnyadaki Yeri, Kapitalizm'in Gelimesi ve zgllkleri, Ekonomik ve Politik ktidar,
Devlet Rejim ve Oligarinin Politikas eklindedir. Bar ve Demokratik Yenilenme Stratejisi ve Gleri ana balnda; Stratejik izgimiz,
Bar ve Demokratik Yenilenmenin Toplumsal Gleri, Bar ve Demokratik Yenilenmenin Politik Gleri; Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin Bugnk Aamadaki Amac; B:r ve Demokratik Yenilenme,
ana bal iinde, Demokratik Bir Rejim in Bar Egemen Bir D
Pditika in, Ulusal Ekonominin Korunabilmesi Kalknma ve Modernleme Yoluna Koyulabilmek in, Emekilerin Hayat artlarnn
yiletirilmesi in, Krt Ulusal Meselesinin Adil Demokratik ve Bar
zm in, Genel nsanlk Meselesinin zmne Katkda Bulunabilmek in; Bar ve Demokratik Yenilenme in Diyalog ve birli
i Politikas, Temel Ama Sosyalizm ana balnda ise, Sosyalist Trkiye, Kapitalizmden Sosyalizme Gei Yolu ile son olarak Komnist
Partisi ana bal yer almaktadr.
Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin program tasarsn, kimi komnistler Avrupa komnizmi snrlarn aan teslimiyeti bir program
olarak nitelemektedirler. Oysa Avrupa Komnizmine dahil olan tal
yan Komnist Partisi'nde "Leninizm"; Fransz Komnist Partisi'nde
"Proletarya enternasyonalizmi", spanya Komnist Partisi'nde ise hem
Leninizm hem de proleter enternasyonalizmi programdan karlm
tr. Oysa TBKP programnda giriin daha ilk cmlelerinde birlemi iki
parti TP+ TKP, Marksizm-Leninizm ve proletarya enternasyonalizmi
izgisinde legal ve illegal artlarda parlamento ii ve d mcadeleyi
birletirerek etin mcadelenin bugne kadar yrtlm ekillerinin
mirass olduklarn aklamaktadr. Ve bu aklamadan da anlald
na gre, TBKP hi bir ekilde Trkiye'ye zg bir sosyalizmin pein-

Trkiye' de Sol Hareketler s65

Ama; bir i kargaada iktidar boluundan yararlanarak

da yardmyla ya da dorudan doruya Kzlordunun
Afganistan' igal ettii gibi Trkiye'yi de igal ederek, komnist devleti kurmaktr. Tpk Bulgaristan, ekoslovakya, Macaristan, Romanya
ve Polonya' da olduu gibi. Konumuz d olduu iin Sovyetlere esir
den bu lkelerin trajik serveni zerinde durmayacaz. Bu arada
Kba krizi srasnda, ABD'nin Kruev' den, Trkiye'yi igal etmeye
kalkmayacaklar yolunda sz aldklarn da hatrlamakta yarar vardr.
TBKP programndaki politikann temeli, Marx, Engels ve Lenin teorisidir. Bu programla TBKP, Sovyetlerin, Yunanistan'n, ran'n,
Irak'n, Suriye'nin, ABD'nin, Federal Almanya'nn, Fransz fanatiklerinin, sve ve Danimarka'nn hal zihniyetiyle Trkiye'yi ykmak iin
srekli ajitasyon konusu olan Krt meselesine aka sahip kmakta
dr. Szgelimi program tasarsnn giri ksmndaki son paragraf yle
noktalanmaktadr: "TBKP, halkmzn ezici ounluunun -ii, kyl,
aydn ve dier emekilerin, Krt halknn, genlik ve kadnlarn- kar
larn, Trkiye'nin ve insanln karlarn, emperyalizmin, bata ABD
emperyalizminin, uluslararas tekellerin ve egemen burjuvazinin gerici ve militarist politikasna kar savunmay grev bilir"
"Gnmz Dnyas Sava ve Bar Meselesi", TBKP tasarsnda,
ad geen balkla ve ar bir slupla nkleer silahlanma ve atma konusunda ABD emperyalizmini ve emperyalist lkelerdeki askeri-snai
kompleksini ve onun politikasn hedef alr: "ABD ynetimini gl
bir biimde etkileyen askeri-snai kompleksi erevesinde, bilimsel teknolojik devrimi askeri alana uygulayan ve ekonomide arl artran
byk silah tekelleri, yksek rtbeli generaller, st devlet brokrasisi,
askerletirilmi birim kurumlar, silahlanma ideologlar ve propagandaclar birlemilerdir ... Varln nkleer silahlanmadan daha fazla
kar etmeye, dnya apnda ABD'nin ekonomik, politik ve askeri egemenliimi kurmaya balam olan bu g, emperyalizmin, bata ABD
emperyalizminin saldrganlk politikasnn gnmzde balca itici
gcdr" Sovyetler'in Afganistan igalini grmezlikten gelen TBKP,
bu grleri Mihail Gorbaov'un 27. Kongre siyasal raporlarndan aktarmtr. Ne ki, Gorbaov daha terbiyelidir: "Kapitalist dnyadaki ynetici snflarn gerekleri anlamakta karlatklar glk, iki dnyay blen her trl elikiler grubunu kuvvet yoluyla zme eilimleri
nin periyodik tekrarlar elbette rastlantya balanamaz. Emperyalizmin iinde barndrd grnmez gler ve onun sosyo-ekonomik
z, onu iki sistem arasndaki rekabeti askeri cephelemeye dntr
meye srklemektedir ... Burada silah fabrikatrleriyle etkin askeri brokrat gruplarn doymak bilmeyen itahlar, tekellerin ham madde
kaynaklarn ve dnya pazarlarn ele geirmek yolundaki agzl de

deildir.

Kzlordunun

5661 Aclan

Saylgan

karlar,

meydana gelen deiiklikler karsnda burjuvazinin korkusu

son olarak giderek arlaan kendine zg meselelerini sosyalizmin
srtna ykarak zme abalar gibi birok nedenlerden sz edilebilir.
Bu abalar, zellikle Amerika Birleik Devletleri emperyalizminin bir
niteliidir". Grld gibi TBKP, program tasarsyla Moskova'nn
grlerini yanstmaktan baka bir ilevi olmayan "Beinci Kol" rgtdr. Gorbaov da, Afganistan'n igali, sanki sosyalist bir lkenin
irkin ve sava kkrtc bir davran deilmi gibi, kabahati ABD'ye
yklemektedir.
TBKP'nin program tasarsna gre "En nemli bar gc sosyalist
lkelerdir. Bar politikas daha ilk gnnden bu gne kadar sosyalizmin devlet politikasnn belirleyici ilkesi olmutur". Hadi Afganistan'
bir yana brakalm. Polonya' da Dayanma Sendikasnn demokratik
giriimlerinden korkan Sovyetlerin bir askeri darbeyle komnist partisinin sivil kanadn yok ediini, skynetimli komnizm ucubesini de
grmezlikten gelelim. Dubek'in, Prag Bahar'nda ekoslovakya'nn
kendine zg sosyalizmini ykmak iin bu lkeyi Kzlordu'nun komutasnda Varova Pakt askerlerinin nasl igal ettiklerini de unutalm.
Peki, Todor Jivkov'un Bulgaristan'da iki yl boyunca Trk aznln
asimile etmek iin adlarn ve dinlerini deitirmelerini, direnenlerin
de Varova Pakt silahlaryla ldrlmelerini, Nazilere ta kartan bir
gaddarlkla Tuna Nehri'ndeki lm kampnda (Belene) ad deitirme
ye yanamayan Trkleri ldrerek nehre atan "en nemli bar gc
sosyalist lkelerden" olan (!) Bulgar vahetini, TBKP Jivkov'un hangi
cebine koyacaktr? Ve TBKP gibi, SSCB Komnist Partisi ve onun Genel Sekreteri Mihail Gorbaov, bu cinayetleri sosyalizm adna nasl
aklayacaktr? Ayn ekilde Gorbaov, Sovyetler Birlii Komist Partisinin asimile etmeye ynelik iskan politikas sonucu, Rus nfusunu
fazla gstererek, Kazakistan zerinde bir takm uygulamalara girimi,
Kazakistan Komnist Partisi Genel Sekreterliine ve Merkez Komitesine Ruslar ounluk olarak getirmemi imiydi? zbekistan' da da, Parti Genel Sekreteri Raidov'u azlettirdikten sonra, bir baka zbek'i Genel Sekreterlie getirerek, zbekistan Komnist Partisi Merkez Komitesini Ruslarla doldurmam mdr? Glasnostu ve Perestroykac Gar-
baov da, aslnda eski vasfsz/lmpen Jivkov' dan biraz daha rafine
idi. TBKP; Bat'nn aklselim sahibi baz lkelerini grmezlikten gelinen olaylar gsteriyor ve Bulgar - Sovyet asimilasyon politikalarn
belgeleri ile dnya kamuoyuna aklyor diye, bu lkelere "Faist",
"Gerici", "Militarist", "Tekelci sermayeci emperyalist" demekten ba
ka, yani terminolojilerden oluan kfrleri yadrmaktan baka bir ey
yapmamaktadr. "Bar glerinin ortak mcadelesi ve Sovyetler Birliinin bu mcadele dorultusundaki dinamik giriimleri, emperyaliz-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 s67

min en saldrgan ve gerici glerinin savunma konumlarn zorlamaktadr". Program tasarsnda en bol kullanlan szck ve terminolojiler,
emperyalizm sulamas, gericilik, militaristlik ve kapitalizmdir. TBKP'
nin program tasarsnn, pek ok yerinde geen "Toplumsal lerleme"
grnte masum ve her iyi niyetli insann, insan topluluklarnn kabul edebilecei bir kavramdr. TBKP Program tasarsnn, bu yeni Gorbaov kavram terminolojisinin anlatmn aklamaktan kand dikkati ekiyordu. Ama Gorbaov, SBKP MK 27. Kongresi siyasal raporunda TBKP' nin durumunu gletirici bir ekilde kavramn akla
masn yapyordu (s. 24). Gorbaov yle diyordu: "Sosyal ilerleyi
(TBKP-buna toplumsal ilerleme diyor, y.n.) uluslarn komnist ve ii
hareketinin gelimesinde, savaa ve nkleer silahlanmaya kar olan
hareket de dahil, amzn yeni ve demokratik kitle hareketinin serpilip gelimesinde ifadesini buldu ... " Gorbaov bu tanmlamadan sonra
terminolojinin gerek hedefini de aklkla vurguluyor (s. 42) :"Sosyal
gelimenin karlar her eyin stndedir (yani komnist ve ii hareketlin Leninist srekli devrimi y.n.) SBKP, pratik almalarn bu do
rultuda yapmaktadr". Subversif (ykc) faaliyetler dahil, burjuva toplumlarnda her trl kargaa yaratacak hareketler, Sovyetler Birlii
Komnist Partisi'nin pratik almalarn oluturmaktadr. Bu pratik
almalarn nimetleri, Gorbaov'a gre (s. 24): " ... Kapitalist dnyada,
zellikle emperyalizmin merkezi olan Amerika Birleik Devletlerinde
siyasal glerin kutuplamasnda da aka kendini gsterir (abc)."
cmlesinde yerine oturuyor; ABD'ndeki siyasal glerin kutuplama
sndan da aka kendini gsterir. ABD' deki paralanmalardan duyduu memnuniyeti ifade ediyordu. Gorbaov, sosyalist-kapitalist dnya
ayrmn yapmadan, silahlanma yarnn (s. 26), teknolojik gelimele
rin getirdii ykc ekolojik problemlerden yaknarak, iki sosyo-ekonomik sistemin, ortaya kan meseleleri kavrayp zmeye hazr olup, olmadn da soruyordu. (s. 27).
Buna karlk TBKP program tasarsnda (s. 12) aklandna gre,
sosyalist blokta; "isizlie son verilmi, yurttalara ucuz konut salan
m, herkese eit haklar, eit eitim frsat, kltrel kazanmlardan eit
yararlanma olana yaratlm, teknolojik ilerlemenin toplumsal ilerlemeye dntrlmesi salanm genlie nitelikli eitim ve gvenceli
gelecek salanm, emekilerin gerek anlamda ynetime katlmlar
gerekletirilmi, ulusal eitsizlie son verilmi, kadnlara eit gelime
frsat salanm, doann talan engellenmi, yeni bir yaam tarz, yeni
deerler oluturulmutur". Bu satrlar kaba propagandadan baka bir
ey deildir. TBKP, IMF ve Dnya Bankasn kollektif smrgeciliin
yeni rgtleri olarak nitelendirirken (s. 15), birok sosyalist lkenin ba
ta Sovyetler Birlii, Macaristan, Polonya, Yugoslavya olmak zere hep-

568 J Aclan

Saylgan

sinin Dnya Bankasna olan borlarn unutuyor, IMF ile ilikilerini grmezlikten gelerek, "kollektif yeni smrgeciliin" ana dm olduunu ifade eder duruma dtnn farkna varmyordu. Gorbaov'a
gre, "Yzylmzn sosyal dnmleri, toplumun daha sonraki geli
me artlarn deiiklie uratyor, lke iinde ve uluslararas ekonomik, siyasal, bilimsel, teknik yeni etkenler harekete geiyor. Devletlerin
ve halklarn birbirine bamll gderek daha da sklayor (abc). ster
d politika, ister ekonomik ve sosyal alma kapasitesi, ister toplumun
manevi ehresi sz konusu olsun, btn bunlar, her devlete, zellikle
kesin istekler dayatyor" (s. 22). TBKP' nin program tasars bunlarn farknda deildi. Kltrel formasyonlar da bunu anlamaya zaten.elverili
grnmyordu. Yalnz, dnyay at gzl ile grteki inatlar ile gemite de, gnmzde de TKP ne ise, TBKP'nin de gemiin "hem nesnesi hem znesi" oluunu ispatlyordu. TBKP yneticilerinin, Gorbaov'un ifadesi ile ada dnyann karmakl, eitlilii, dinamizmi
ve elikilerle i ielii ile hite ilgisi yoktu. Program tasars dnyay,
sadece siyah ve beyazdan ibaret gryordu.
TBKP' nin program tasarsnda vurgulanan nokta, sosyalist-kapitalist lkelerin mali ilikileri deil, nc Dnya lkelerine alan
kredilerdir. Aslnda TBKP' ninen kaba ekilde beliren niyeti, bu yardmlar (ekonomik ve mali alanda) sayesinde, bamszlklarn kazanm lkelere, bloklar d nc Dnya Devletlerine sosyalizmin cazip gelmemesinden doan endie ve korkudan baka bir ey deildi.
Habeistan ve Gney Yemen rnei, sosyalizmin kndeki (nc Dnyada) rneklerden sadece ikisiydi. Trkiye'de, ayrca, baz aydn sosyalistler dahi, genellikle ekonomik evrelerde ve almalarnda
yeni liberal kalknma giriimi ile lke meseleleri zm arama yolunda aba harcamakta, bu da Moskova yanllarnn zledii kitlesel (y
nsal) hareketlere ar bir darbe indirmekteydi. TBKP program tasar
s, 1960 sonrasn yaratmak peindeydi. Avrupa' da da durum farkl deildir. 1968'in "Yeni Sol" anarizminin giriimleri, kitlesel (ynsal)
hareketlerin sonuncusu olmutu. "Avrupa Topluluu yeleri" arasn
da, Avrupa lkelerinin komnist partilerinin milletvekilleri de bulunmaktayd. Bunlarn hepsi, ou bilinli bir ekilde, Asyal Sovyet komnizmine kar, Avrupa Birlii'nin oluturulmasna almaktayd
lar. Zaten, bu lkelerdeki Eurocommunism hareketinin amac da buydu ve Avrupa' da bu hareketin kkenleri yeni deildi. Komntern'in II.
Dnya Kongresi'nden sonra Avrupa komnist partileri, Komnterndeki Rus hegemonyasna kar, onurlu mcadeleler vermi, ya
Moskova'mn entrikalar ile tasfiye edilmi ya da bir punduna getirilip
Rusya'ya arlarak yok edilmilerdi.
Avrupa' da ve Trkiye' de, marksist teorisyerlerin bir ksm dn-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 569

yadaki piyasa ekonomisi uygulamalarndan haberliydiler.

in cesaretle bu adm atm, imdi de Gorbaov, liberal zme yeil k yakmt. Gorbaov da artk, Sovyetler Birlii'nin temsil ettii sosyalizmin, Sovyet taralarnda tuvalet
ve temizliini bile halledemediinin (kiilerin gazete paralar ile temizlendiklerinin) farknda olsa gerektir. Bunun farknda olmayanlar, yle sanyoruz ki, dnyann en ilkel yap
daki insanlarndan teekkl eden TBKP yneticileridir.
1980'li yllardan sonra liberal zmn yapt devrim, Trkiye' de, yeni yeni fark edilmeye balamtr. Buna "Yeni Muhafazakarlk" da diyorlar. Muhafazakarlar, yani eski toprak
sahipleri, rantiye snf, burjuvazi ile zdeletikleri anda, yeni liberal zm dodu. 1980'li yllardan sonra, Trkiye de dahil, pek
ok lkede "Yeni Muhafazakarlar" iktidara geldiler. Semenlerin zihniyetlerindeki deiiklik, devletiliin geici baarszlndan daha
nemliydi. Yeni zm, eski ideolojileri ayordu. Kendilerini aan bu
yeni ideoloji karsnda, hakim ideolojilerde kprdanmalar balad.
zellikle sosyalist dnyada. ekoslovaklar buna "kendine zg Sosyalizm", Aybar Trkiye'de, "gler yzl Sosyalizm" derken, Avrupa' da "Eurocommunism" ile komnist partilerinde kopmalar bala
m, in ve daha sonra da Sovyetler kendi karlar iin, hatta ve hatta
dnya egemenlii iin, Leninist ideolojinin kaypak zemininden yararlanmak suretiyle, Lenin' e yeni ideolojik katklarda bulunarak, Glasnost
ve Perestroika (aklk ve yenileme) ile yeni Muhafazakarlk akmma
katlyorlard. "Yeni Muhafazakarlk" aslnda tarihsel perspektifle baklrsa, yeni bir ihtilaldi. Gorbaov'un 27. Kongre'deki raporunda bu
yeni ihtilalin farkna vard anlalyordu. Ama TBKP, bu raporu, yzeysel ve biimsel olarak dokmante etmeye alyordu, program tasarsnda.

Her ey kinci Dnya Sava srasnda balamt. O srada devlet

brokrasileri, halklarn kaderine el koymaya baladlar. Bat toplumlarnn byle devletletirilmesi, sava abalarnn gerektirdiinin ok tesine gemiti. Bazlar, daha savan iinde durumun farkna vardlar;
bunun iin de baya cesaretli olmak gerekiyordu. Bu anlamda, hala
bombalarn yad Londra' da, Avusturya kkenli bir ngiliz filozofu
olan Friedrich Von Hayek, 1943 yl sonunda byk grlt koparacak
kk bir kitap yaynlad: "Klelik Yolu". Hayek, Churchill'in Milli
Birlik hkmetine saldran bu sert kitabnda, toplumu devletletirmek
iin sava ekonomisi bahanesine sarlanlar suluyordu. Bu devletle
tirmenin, demokratik lkelerle totaliter lkeler arasnda btn farklar
yava yava yok etme tehlikesi tadna deiniyordu. Son olarak da
bu devleti eilimin, Sol kadar Sa'a da yayldn gstermek amacy-

SSCB'nin tasfiyesi, ayn

zamanda bamszlk
hareketlerin de tasfiyesi
demekti. Bunu Reagan ile
Gorbaov, ardarda
dzenledikleri zirve
toplantlaryla dnya
kamuoyuna deklare
ediyorlard

5701 Aclan

Saylgan

la, eserini, "Btn partilerdeki Sosyalistlere" ithaf ediyordu. Trkiye

Birleik Komnist Partisi'nin bundan haberi yoktu. Ama patronlar
olan yeni Sovyet brokrasisinin haberleri vard, elbette. Gorbaov bu
"haberli" hizip tarafndan ortaya karld. te bu nedenle TBKP'nin
program tasars, ta 1943'lerin Klelik Yolu'nu neriyordu.
TBKP'rin Program tasarsna gre (s. 15-16) "her zaman blgeye
kendi stratejik karlarn gerekletirmi, blgenin, petrol ve doal
kaynaklarn smrmek ve blgenin ilerici g potansiyelini ezmek
asndan yaklam olan ABD emperyalizmi, gnmzde blge devletlerini anti-Sovyet bir mutabakat temelinde, saldrgan politikas do
rultusunda ynlendirmeyi birinci ama olarak grmektedir ... Blgeyi
NATO'nun eylem alanna katmak. .. Devlet, milliyetler, etnik gruplar
arasnda eliki ve gerginlikleri kztrmak, Sovyetler Birliini teki
anti-emperyalist gleri (yani Dou Avrupa lkelerini y.n.) blgemeselelerinin zmlerinin dnda tutmaktr". Gorbaov, ABD ile Sovyetlerin ortak bir dil bulacaklarna inanmasna ramen (s. 40) 27. Kongrenin siyasal raporunda, "yaylmakta olan Sovyet ya da komnist
tehdidi efsanesi, silahlanma yarn ve emperyalist lkelerin saldr
ganln hakl gstermek anlamna geliyor" ifadesini kullanmaktadr.
Silahlanmadan yaknan Gorbaov'un, TBKP tasar programnda Sovyet silahl glerinin vgs ise yle yaplyordu (s. 11) : "Sovyetler
Birlii ve sosyalist lkelerin bar politikasnn uluslararas etkin, politik ve ekonomik potansiyeli, askersel gc (ab) emperyalizmin saldrganlk politikasn geriletmeyi mmkn klmaktadr .. " Dorusu ya
TBKP program tasarsnn, bir taraftan bata Sovyetler Birlii olmak
zere, sosyalist lkeleri barn teminat gsterirken, te yandan Sovyet ve sosyalist lkelerin "askeri gc" ile demokratik dnyay, Sovyetler adna (!) tahdide kalkmas, Gorbaov'a ters dmek anlamna
geldii gibi, insana Don Kiot'un gln saldrlarn hatrlatmaktadr.
TBKP'nin, program tasarsnn ekindii husus,"Toplumsal ilerlemenin" ksteklenmesidir. Yani, komnist ve ii hareketlerinin ilerlemesinin engellenmesidir. Bu da "Emperyalizmin saldrgan ve militanist politikasdr". Dikkat edilirse, bu ikayet, TKP' nin, sokak ve gardrop solcularnn srekli "Polis" ikayetine benzemektedir. Kukusuz,
uluslararas platformda olduu gibi, ulusal platformda da, Sovyet yaylmas karsnda, gvenlik nlemleri alnacaktr. Nasl ki, Dou Almanya, yzde be aznlnn, yzde doksanbe ounluk zerinde
egemenliini kurmak iin, 20 tmen Rus askerinin, polisin, istihbarat
rgtlerinin varlna ihtiya duyuyorsa, demokratik her lke de i ve
d dnyada bu nlemleri alacaktr. NATO, Sovyet yaylmasna kar
kurulmutur; savunma amacna yneliktir; ama Sovyetlerin Varova
Pakt, kendi paktna bal lkelerdeki kprdanmalar bastrmakta kul-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 571

!anlmaktadr. Macaristan', ekoslovakya'y igal

eden Kzlordu ve
Varova Pakt askerleri, son olarak, Bulgaristan'da faist Jivkov'u,
Trkleri genoside tabi tutmak iin tanklaryla desteklemekte, insanlk
suu ilemektedirler. Oysa NATO'nun kendi yesi bir devleti igali grlmemitir. Buna ramen, TBKP, program tasarsnda TKP dneminden kalan eski alkanlklar srdrlerek, unlar yazlmaktadr (s. 13):
"Toplumsal ilerlemenin ve dnya halklarnn ulusal karlarnn nndeki temel engel, emperyalizmin saldrgan ve militarist politikasdr.
Bu politikann amac, her eyden nce "Sovyet tehlikesi" propagandasnn destei ile Sovyetler Birliine ve dnya sosyalist sistemine kar
askeri stratejik stnlk salamak, bir yandan nkleer ilk vuru imkann ele geirmek, te yandan da Sovyetler Birliinin ve sosyalist lkelerin ekonomik imkanlarn tketerek gelimelerini baltalamak, bylece dnya apnda toplumsal ilerleme srecini engellemektir". Akla gelen, bylesine sulamalar Sovyetler Birliinin ve dier peyk lkeler
yerine, daha Trkiye' de legalite kazanamam gdk bir rgtn yapmas, korktuu iin bara bara ark syleyen bir insan hatrlatmak
tadr. TKP, Sovyetlerin geni imkanlar ile yurt dndan Trkiye'ye
saldrlarn srdrmt. imdi de bu ii, Trkiye'nin Avrupa Birlii
iinde yer almasnn art olarak, TKP' nin legalite kazanmas gerektii tehdidi ile (program tasarsnda belirttii motifleri legaliteye kara
rak) Moskova'nn borazanc baln Trkiye'de yapmak istemektedir. Tabii bunun n hazrlklar yaplm, "Sol Birlik" kuruluundan
sonra, Trkiye' de on yl akn legal faaliyet sresi geiren TP ile "szde" birleerek TBKP kurulmutur.
TBKP' nin program tasarsndaki grlere gre, "Uluslararas gericiliin kalesi ABD emperyalizmidir" (s. 14). Gorbaov'a gre de "Gnmz emperyalizminin balca merkezinin Birleik Devletler, Bat
Avrupa, Japonya ilikileri gizli ve ak elikilerle doludur ... Bat Avrupa ile Japonya, urada ya da burada Amerikal patronun yerini almaya balamtr. Hatta teknik nclkte olduu gibi, Amerikan egemenliinin geleneksel bir alannda, Birleik Devletlere meydan okumaktadrlar. .. " Gorbaov'un amac, SBKP' ne kendi perspektifleri iinde 27.
Kongreye rapor vermektir. TBKP program tasars ise sloganlar toplamndan baka bir anlama gelmemektedir. Gorbaov'un, kapitalizmin;
bir kltr yoksulluu ve yzyllar boyunca yaratlm manevi deerle
rin erozyonunu getirdii (s. 39) iddialar yannda, TBKP de program
tasarsnda doal olarak kltr konusuna da deinecektir (s. 14).
TBKP, Program tasarsnda yle diyor: "Kapitalizmin istikrarszl
nm derinlemesi, politika, ideoloji, kltr ve ahlak alannda bunalm
lara yol amaktadr". TBKP' nin bu deerlendirmesi, bir yalann mant
n daha salam temellere oturtmak abasndan kaynaklanyor. Gor-

5 n I Aclan

Saylgan

baov'un ifadeleri eer bir tercme yanllna kurban gitmedi ise,

sanki tarih boyunca yaratlm manevi deerleri komnistler yaratm
da, kltr yoksulu kapitalizm, onbinlerce yldan beri komnizmin yaratt kltr deerlerini erozyon kurban haline getirmitir. Gorbaov
aynen yle diyor: "Kapitalizm, halklara bir kltr yoksulluu, yzyl
lar boyunca yaratlm manevi deerlerin erozyonunu da getirmitir ... "
Gorbaov, ne de olsa komnizmin dar bak asndan bir trl kurtulamamakta, btn dnyadaki burjuva propagandasn bilgisizlik ve
yalanla sulamaktadr. Anlaldna gre, kltr deyince, bilgiyi anl
yor Gorbaov. Burada Marks'n eserlerinden, Zvorkh.e'in kard
kltr tanmn tekrarlayalm: "Doa'nn yarattna karlk insano
lunun yaratt her ey kltrdr". yle sanyoruz ki, Gorbaov, Journal of World History dergisinin 2. saysnda (346-392. sayfasnda)
Zvorkine'nin "Some Problems of the Theory of Culture" makalesini
1967 ylnda okumutur. nk bu dergi, Moskova'da yaymlanmak
tadr. Gorbaov, ayrca, Moscow Progress Publishers yaynlar arasn
da kan "Historical Materialism an Outline of Marxist Theory of Society" eserini de grmtr. Vladislav Kelle ve Matvei Kovalson adl Sovyet sosyal antropologlarn da tanmaktadr. Yoksa bay Gorbaov, Leninist deil midir? Lenin, baz szde devrimcilerin, SBKP'yi gemiin
kltr mirasn bir yana atarak bir "proleter kltr" ortaya koyma ynndeki almalarnn, ne kadar cahil olduklarn aka gsterdiini
ve bo bir aba olduunu sylemiti. Gorbaov, 27. Kongrede okuduu raporda, kltr konusunda demagojik bir yaklamda bulunmutu.
TBKP'nin program tasarsnda da kltr araya sktrlveren bir kavramdan ibaretti. Her naslsa TBKP programnda, kltr tanmlamaya
kaan szler yer almamt.
TBKP Program Tasarsnn ilk blmnn ad: "Gnmz Dnyas" dr. SBKP. MK 27. Kongrede Gorbaov'un okuduu raporun ilk
blm ise: "ada Dnya" dr. Program tasarsnn ikinci blm;
"Trkiye'nin Dzeni ve Durumu" adn tayor. SBKP. MK 27. Kongre
Raporunun ise; "lkenin Ekonomik ve Sosyal Gelimesinin Hzland
rlmas." nc blm Kongreye sunulan Raporda; "Toplumun srekli demokratikletirilmesi ve Halkn Sosyalist zynetiminin Derinletirilmesi", TBKP Program Tasarsnn bu blm de "Bar ve Demokratik Yenilenme Stratejisi ve Gleri" adn tamakta. Kongre Raporunda drdnc blmn bal: "Partinin D Politika Stratejisinin
Balca Amalar ve Ynelimleri" TBKP'nin ise; "Bar ve Demokratik
Yenilenme iin Diyalog ve birlii Politikas"dr. 27. Kongre raporunun beinci blm; "Parti" balnda. TBKP' nin bu blm de: "Komnist Partisi" oluyor.
Grld gibi, TBKP'nin Program tasars, biimi ile SBKP MK

Trkiye' de Sol Hareketler

l sn

27. Kongresinin Raporu kanavasna oturtulmu, onun daha

vulgarize ve daha saldrgan bir eklidir.
TBKP program tasarsna gre, Trkiye' de "Ekonomik
ve politik iktidar" baml, tekelci-militarist bir oligarinin
elindedir, (s. 23). Daha nceki satrlarda deindiimiz in ve
Sovyetleri de etkileyen, "Yeni Muhafazakarln ekonomi
devrimi konusunu bilmeyen program tasars redaktrlerine
verilecek cevabmz; kendi deyimleri ile "Askersel" ve "Politik iktidar" dan icazet alarak legalite arayan (dorusu ya, Trkiye' de onbinde bir oy oranna bile sahip olmayan) "eski" bir
partinin, (TKP'nin) biraz daha Trkiye'ye kar, yneticilere
kar terbiyeli olmas, hi deilse Lenin'in "uzlama vardr,
uzlamack vardr" ilkesine uyarak, ar davranmas gerekirdi eklin
dedir. unu bilmeliydiler ki, bir avu Avrupal komnist ile Trkiye' ye
gelmeleri, Trkiye'yi ne korkutacak ne de milli politikasnn Atatrk
izgisinden uzaklatracaktr. Yaar Nabi Yac, TBKP kurulmadan nce, NATO' ya kar olmadklarn birok kez sylemesine (ve Gorbaov
ile Reagan'n el skmalarna) ramen, program tasarsnda ABD'ye ve
NATO' ya kfr edip dururken (s. 23), hangi Glasnosttan, hangi Perestroikadan sz etmektedir?
TBKP program tasarsnda"Bar ve Demokratik Yenilen:r;.enin
Toplumsal Gleri" ii snf, kent yoksullar, kyller, aydnlar ve geleneksel orta katmanlar (yani dindar blm, ilerde Milli Grlerde
ibirlii faslnda bu konuyla daha derinden ilgileneceiz, y.n.) milli ekonomiye katkda bulunan iadamlar gibi (herhalde ssl psl sol tandansl dergiler karan, kitaplar, ansiklopediler basan iadamlar kastediliyor, y.n.) sosyal snfsal gler (bu kavramdan hi anlam kmyor.
Sosyal olmayan snfsaltg var m Marksist teoride) snfsal olarak trde olmayan genlik (Krt, Milli Gr, Solcu genlik,) kadnlar gibi sosyal gruplar, Krt halk gibi uluool bir g bar ve demokratik perestroykann (onlar yenileme diyorlar) toplumsal gleridir. zellikle
Krt konusu zerindeki vurgulamaya gelmezden nce, bir-iki yl evvel,
TKP Genel Sekreteri Yaar Nabi Yac (Haydar Kutlu)nn "Sol Birlik"
hazrlnn ierii ve ksaca tarihesi zerinde duralm.
"Dou Almanya Grubu" Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri Yaar Nabi Yac'nn 12 Eyll Harekatndan sonra, hayata geirmek
istedii "Sol Birlik", aslnda, 1921 'den balayan Komntern "Birlik
Cephesi" meselesiyle yakndan ilgilidir. 1924/25 yllarnda bir ara terk
edilen bu taktik, 1929' dan sonra; sadece bir "Aadan Birlik Cephesi"
adyla ortlya kmtr. "Birlik Cephesi"nin ura alan, Sosyal Demokrat taraftarlar, Sosyal Demokrat Partilerle ittifak idi. Bununla doru
dan doruya Komnist Enternasyonalin Merkez Yrtme Kurulu ilgi-

Gorbaav'un reformlaryla

Sovyetler Birlii'nde
sosyalizmin sonuna
gelindiinde TKP'yi temsil
edenler bu defo etnik ve
dini blcle sahip
kmaya balayacaklard.
Nabi Yac bunun nde

gelen isimlerindendi

57

41 Aclan Saylgan
leniyordu. "Birlik Cephesi"nin tek baars, Sosyalist Enternasyonal, iki
buuk uncu Sosyalist Enternasyonal ile nc Enternasyonal (Komntern) temsilcilerini, 1922 Nisan'nda, sonu alnmasa da Berlin'de
toplamas oldu. 18 Aralk 192l'de Komntern yrtme kurulunca oybirlii ile "ilerin Birlik Cephesi" kurulmu oldu.
TBKP program tasarsnda, Dou Anadolu Trklerini,"Krt" ile
zdeletirerek, Trkiye nfusunun nemli bir blmnn Krt olduu iddiasnda bulunuyor ve "Krt" halknn iki bask altnda olduu
ileri srlyor. Szde "Krt halk" bir yandan uluslararas tekellerin
ve yerli ortaklarnn, byk toprak sahiplerinin, aalarn ar smrsne hedef olmakta, bir yandan da barbarca yntemleri ieren bir ulusal bask altnda tutulmakta imi (s. 31). TBKP' nin, PKK cinayetlerini
nlemek iin devlet gleri ile ibirlii yapan ve ehit den sivilleri
grmezlikten gelerek, "teslim ol" arsna silahla cevap verenlerle giriilen vurumalara "ulusal bask" adn vermekten ekinmiyor ve Trkiye' de legalite peinde kouyor. Program tasarsnn bir yerinde u itirafta bulunuluyor (s. 32): "Krt ulusal demokrat akm iindeki etkili
gler, son on ylda Trkiye sol hareketi iinde deiik izgilerde yer
alm olan devrimci ve demokratik glerdir". Sadece bu cmle, btn
terrist rgtlerle dirsek temasnn ifadesidir. TKP-ML, TKKO, PKK
gibi rgtler de, Trkiye Birleik Komnist Partisinin, yenileme izgisinde "Bar ve Demokratik Yenilenmenin Politik Gleri"dir. Byle
bir programla, legalite isteyen bir partiye, seni bleceim, paralayacam anlamnda szler eden Sovyet Beinci koluna, Avrupa parlamentosunun Fransa, talya, ngiltere gibi lkelerinden hangisi izin verir diye sormak gerekmez mi? Federal Almanya'da bunu aka Baader
Meinhof'un "Kzl Tugaylar" eteleri sylyordu. Akbetlerinin ne olduunu btn dnya biliyor. Hapishanede hepsi birden kendilerini
asmlar! Bu aslma olayna inanan inansn. Program tasarsnn devamnda yer alan dini rgtlerle i~gili u pasaj almakla yetinecek ve konu zerine beinci blmde eileceiz (s. 33): "Gnmzde dini etkilenme alannda olan kitlelerin sosyal ve politik nedenlerle hareketlenmesi onlarn tepkilerini dinsel motif ve grlerle ortaya koymalarna
yol amaktadr. Bu durum dinsel akmlarn ayrmasn da beraberinde getirmektedir. Egemen gler, eskiden olduu gibi emekilerin dinsel inanlarn gerici ynde kullanr ve baz tarikatlar kendi amalar
na uygun rgtlerken, anti-emperyalist ynl klar yapan dinsel
akmlar ve kesimler, sol ile diyalogda daha ak duruma geliyorlar".
Byle bir taktii Sovyetler Birlii, Humeyni'nin ah'a muhalefet gnlerinde de uygulam, ah'n yklmasndan sonra, TUDEH'iler "Rus casusu" olarak eski mttefikleri olan Humeyni rejimi tarafndan idam
edilmilerdir. Hem de TV nne karlp rezil edilerek. ...

Trkiye'de Sol Hareketler s75

TBKP'nin program tasarsnn, sonraki satrlarnda, mal'.lm TCK'

mm 141, 142, ve 163. maddelerinin kaldrlmas; Krt ulusal hareketinin rgtlenerek yasallamas, tabii bu arada Trkiye Komnist Partisi'nin de (s. 36), yerel ynetimlerin, merkezi idarenin vesayetinden
kurtarlmas, Cumhurbakanlna sadece protokoler temsil nitelii
salanmas, Milli Gvenlik Kumlu'nun kaldrlmas (s. 37), Silahl
Kuvvetlerin i yapsnn demokratiklemesi (ne demekse) Milll stihba
rat Tekilat ve polis rgtnn, btn devlet kurum ve organlarnn
ve devlet iletmelerinin parlamentonun ak denetimi altna girmesi,
ordu ve teki devlet kurumlarnn "Amerikanc faist demokrasi d
man" kadrolardan armdrlmas, devlet ilerinde aklk ilkesinin benimsenmesi (!) gibi akln kabul edemeyecei istekler yer almaktadr.
Bu isteklerin hemen altnda yer alan ve aka ifadesini bulan bir ihanet belgesi de yledir: (s. 37) "Krt halk zerindeki terre son verilmeli, Krt ulusunun (yani milletinin) varl tannmal ve Krt meselesi adil, demokratik, bar bir zme kavuturulmaldr". Ayrca,
1982 Anayasasnn da kaldrlmas istenmekte, herkes "dil, din, milliyet, cinsiyet, ya, politik dnce, inan ve sosyal kken ayrm yapl
makszn devlete katlmc olarak balanmaldr" denilmektedir. Ayr
ca Trk askerinin Kbrs' tan ekilmesi (s. 41) teklifleri de program tasarsnn sekin(!) bir maddesidir. Krt meselesini aklama tarzyla amacn "Krt ulusu"nun zgrlnn salanmas olduu izlenimi verilerek, gerekte Sovyetler'in Ortadou'ya inmesi iin (daha nce de belirttiimiz gibi) bir koridor almas hedefi gdlmektedir.
TBKP'nin temel amac; nce sosyalist olmak, sonra da sosyalist bir
dzen kurmaktr. Fakat Lenin, Rusya'nn artlarna gre arl dat
mak, ykmak iin, TBKP'nin program tasars gibi nerilerle yola k
m, Birinci Dnya Sava artlarnn da yardm ile geleneksel Rus emperyalizminin temellerini demir yumruu ile perinlemiti. TBKP' ciler
ise, Trkiye'yi paraladktan sonra, kanl tepsilerinde, Anadolu Trkln, Sovyetler' e sunacaklardr. En ak deyimi ile programn amac budur.

5761 Aclan

Saylgan

Drdnc Blm Dipnotlar

1- Bknz., Tercman Gazt., 24 Aralk, 1987
2- F. Alman Sosyalist Birlik Partisi, ayn isimle Dou Almanyadaki sosyalist partinin ubesi konumundayd.
3- Zeki Batmar'n 1946-1947'de Ankara'da kurduu "Trkiye Genler
Dernei"nde farkl fikirde yelerden oluuyordu.
4- Bknz., Gerekeli Karar, TKP Davas, s, 127
5- Jack Woddis'in Trkiye'de "Yeni Devrim Teorilerinin Eletirisi" adl kitab
Tmhan Taylan tarafndan tercme edilmi, ilk cildi, 1975 ylnda, stanbul'da
"Bilim Yaynlar" tarafndan baslntr.
6- ngiliz Komnist Partisi'nin resmi yayn organ Daily Worker gazetesinin
Amerikan stihbarat rgt CIA tarafndan finanse edildii bir CIA yetkilisi TV
programlarnda aklam, gereke olarak da, "ngiliz Komnist Partisinin, bir
yayn organ olnazsa, neler yaptklarn, dncelerini renemezdik" demitir.
7- Bknz., Yarri. Derg., S. 75, 1987, Kasm
8- Ankara Bir Numaral Ask. Mahk. Karar, s, 93
9- TKP Sanklarndan Gndz Gzen'in ifadesinden, s, 9; Gerekeli Karar, TKP
Davas, s, 93
10- Bknz., Aydnlk Gazt., 7Mart1979
11- smail Yaln, Komnist Cephe Eylemleri ve Taktikleri, s, 45-81
12- Gerekeli Karar, TKP Davas, s, 461
13- Sahir krBekel'in savunma dilekesinden, s, 40
14- Ksaca, Aydn Bulutgil ile, Sahir kr Bekel'in eylemleri zerinde durmam
zn nedeni, ilkinin parti ynetiminin sorumlusu alnas, Yaar Nabi Yacya
ball; ikincisinin de parti ii muhalefetin lideri olnasdr. Trkiye Birleik
Komnist Partisi'nin bu muhalefete son verdii kansnda deiliz. TBKP'nde rol
oynayan faktrlerden biri, Gorbaov'un Glasnost\na (aklk) TKP'nin hemen
uymas, ikinci faktr de TP'tir. TP, Trkiye'de TKP'nin legal bir uzants
olnakla birlikte, gene Sovyet taktiklerine ne kadar uymaya alymysa da
Trkiye'nin gereklerine, TKP D Bro'sundan daha yaknd. TKP ile TP'nin
birliktelii baka, taktik konularda farkllklar bakadr. Trkiye Birleik
Komnist Partisi'nin dokmanlarn incelerken bunlar daha iyi anlalnaktadr.
15- Reha Yrkolu (William Domeroy'un nszyle), Emperyalizm'in Zayf
Halks Trkiye, inin Sesi Yay., 1978
16- William J. Pomeroy, Filipinlerde Gerilla Sava, Ankara, 1969
17- Gerekeli Karar, TKP Davas, s, 111
18- Seimlerinde, Kayseri, Sivas, Tokat illerinde yaplan bir ankete ve incelemeye
gre, Trkiye i Partisi'nin bu kadar ok oy alnasnn sebebi rozetinde
"Baak"n bulunmas idi. Ayn gnlerde, Yeni Trkiye Partisi'nin de simgesi
''Baak"t. Anketilere bu illerde, kyllerin ve aydnlarn verdikleri cevap, halkn TP ile Yeni Trkiye Partisi'ni birbirine kartrmalar olmutu.
19- Bknz., Cumhuriyet Gazt., 7 Nisan, 1987
20- Bknz., Tercman Gazt., 30 Ekim 1987
21- Bknz., Milliyet Gazt., 18 Kasm 1987
22- Gelenek Derg., S. 13, 13 Aralk 1987

Blm

Glasnost - Perestroika

TP ve TKP'nin birleerek "Trkiye Birleik Komnist Partisi"

(TBKP) adn almas, Mihail Gorbaov'un Sovyetler Birlii Komnist
(b) Partisi Genel Sekreteri oluundan ve partinin 27. Kongresine sunduu rapordan sonra gerekleti1. Ortaya nce Rusada "Aklk" anlamna gelen "Glasnost" terimi atld. Dnya basn Gorbaov'un yepyeni bir lider olduu vgsn yaparken, Gorbaov iki kez grnmez, ad duyulmaz oldu. Son kayboluunda zehirlenerek ldrld
speklasyonlar yapld. Ortaya ktnda ise, Rusada "Deiim" anlamna gelen "Perestroika" adl kitabn yazd iin bir sre sessizlie
gmld sylendi. Sovyetlerin yeni liderinin reformist grlerinin
Leninist taktiklerinden biri olduuna, Batda hemen hemen hibir yazar deinmedi. Lenin"Bir partinin, siyas davranna, ya da siyas eyleminin niteliine taktik denir" diye yazyordu 1905 ylnda2. Lenin'e
gre "Eksiksiz siyas zgrlk, otokratik dzenin drlmesini ve
onun yerine demokratik cumhuriyetin getirilmesini gerektirir ... " (s. 17)
derken, yalnz 1905 Rusyas'nn deil, gelecein Rusyas'nm da dei
mez bir taktiinin ilkesini temellendiriyordu. Bu, komnist partilerinin, Rus imparatorluunun deimez, ykc, yaylmac politikasnn
ekseni idi. "Demokratik Devrimin snf karakteri gz nnde tuhl
mazsa, geici devrik hkmetinin rol ve kapsamnn deerlendiril
mesi eksik olur. Demokrasinin nc mcadelesini, her zaman n safta
mcadele eden komnistler, burjuva demokrasisinin getirdii yeni
toplumsal elikileri ve yeni mcadeleleri unutmamaldr" (s. 18-19).
te Gorbaov'un nl Glasnost ve Perestroykasnda yapt buydu.
Leninist ideolojiyi, gnn artlarna uyduruyordu. Gorbaov'un 27.
Kongreye sunduu nl raporunun dayand dier bir taktik gr
te, dnyann ilan edilmemi bir sava iinde olduu gerei ile bam
lyd. Gene bu konuda Lenin yle yazyordu: " ... Dnya kapitalizminin yarm yzyllk gelimesi, onun sonsuz ba ve balantlar, sava
meydana getirmitir. Sermayenin iktidarn devirmeden, iktidar baka
bir snfa, komnistlere geirmeden emperyalist savatan kendini kur-

578 j Aclan

Gorbaov' un bolott
reformlarn Sovyetler
Birlii'nin tasfiye amac
todn batl
Sovyetologlor bolongto
taktik bir politika olduu
yanlgsna deceklerdi

Saylgan

tarmak mmkn deildir, zorla iddetle empoze edilmemi

demokratik bir bar elde etmek mmkn deildir( ... ) Dei
me olgunlamad srece gerek bir devrim meydana gelmez ... "3 te Gorbaov'un Glasnost ve Perestroykasnn dayand Leninist temel... Glasnost politikas ve Perestroika
adl kitabnn btn ilkeleri, 27. Parti Kongresi'ne sunduu
raporda mevcuttu.
Gorbaov'un Perestroykasn (Deiim) inceleyen baz
Batl Sovyet uzmanlar, nedense byk d krklna ura
mlar4 ve nihayet Perestroykann Bat lkeleri bata olmak
zere, btn dnyay aldatmak iin kaleme alndn ileri
srmlerdir. Fransz Le Figaro gazetesinin sorularn cevaplandran "atrdayan mparatorluk" kitabnn yazar Helene d'Encousse ile haftalk L'Express dergisinin tannm yazarlarndan Alain
Besanon, "Perestroika" kitabnda Gorbaov'un, net ve kesin hi bir
gr ortaya koymadn, gzle grlr ve elle tutulur bir reform paketi sunmadn sylemiler, yazmlardr. Avrupal Sovyetologlarn,
belki hristiyan balaklndan gelen bir drt ile komnizmle, Sovyet meselesini birbirinden ayr grmeleri, Sovyetler iin bir avantajdr.
Ama Fransz devleti bu saf Sovyetologlarndan daha aklldr. Fransz
devl.eti, (Komnist Partisinin Parlamentoda yeleri olmasna ramen)
legal Komnist Partisinin illegal partiymi gibi eylemlerini nlemi ve
gelimelerine sert bir duvar rmtr. Fransa' da durum budurs. Belika' da ise kk bir legal komnist partisi bulunmasna ramen, komnistler, kamu ilerinin hi birinde greve alnmazlar, haklarnda sk
bir izleme politikas vardr, ngiltere' de de durum farkszdr.
Bayan d'Encousse'a gre Gorbaov, Stalin'i eletirme konusunda,
Kruev kadar bile sert deildi. SSCB K. (b) Partisinin XX. Kongresinden yirmibir yl sonra Stalin'in cinayetleri Gorbaov'a gre "arlk"
ve "uursuz grnml" olarak niteleniyordu. D'Encousse'a gre,
Sovyetlerde her ey eskisi gibiydi. Bayan Sovyetologun bu aknl
onun komnizmle, Rus meselesini ayrmasndan douyordu. Bizim,
en iyi niyetli yazarlarmz bile bu hatann iindeydiler. Alain Besanon
ise, Rus yaylmac politikasna deinemiyor, kelime oyunlar yapyor
du. L'Express dergisinde: "u sralarda Moskova' da ihsanlar birbirleriyle yle akalayorlar; Bugn Perestroika (deiim); yarn Perestroika (kuruna dizilmek)".
Gorbaov'un 27. Kongreye sunduu rapor, batan sona Leninist
ideolojinin yeni bir taktik safhasyd. Sovyetler, silah sanayisinde ABD
ve Batdan ok geriydiler. Hayat seviyeleri, Birleik Devletlerin eski
Milli Savunma Bakan Weinberger'e gre,"Amerikalnn bir gn bile
yaamaya tahamml edemeyecei" ilkellikteydi. Gorbaov'un zaman

Trkiye'de Sol Hareketler j 579

kazanmas iin ABD ile yeni bir detanta (yumuama) ihtiyac vard.
Bunun iin de dnya halklarnn
tylerini rperten nkleer silahlarn ve fzelerin, Avrupa ve Amerika ile karlkl kaldrlmas tekliflerini ortaya att. Reagan' konu
ma masasna ekebilmek iin baz
reformist klar gerekiyordu. Bunu, Gorbaov yapmasayd, Andropov yapabilirdi ve Rus-Sovyet ynetimince uzun sreden beri bu
karar tartlyordu zaten.
Gorbaov, nl raporunda yle diyordu: "Grevimiz, Leninist
biimde, iinde bulunduumuz zamana ilikin geni bir anlay geli
tirmek ve amalarmzn grkemlilii ile gerek imkanlarmz partinin
planlar ile her bireyin umutlarn ve beklentilerini organik bir biimde
kaynatracak, her ynden dengeli, gereki bir alma program hazrlamaktr. 27. Kongre kararlar, yllarca ve onyllarca ncesinden hareketimizin, yani Sovyet sosyalist toplumunun nitelike yeni bir durum dorultusunda hareketin hem karakterini, hem de uyumlu geli
mesini belirleyecektir, (s. 15). lkenin alm olduu yol, onun ekonomik, sosyal ve kltrel kazanmlar, Marksist-Leninist teorinin hayatiyetini, sosyalizmin barndrd ve Sovyet toplumunun ilerleyiinde
maddileen byk potansiyeli gz kamatracak biimde dorulam
tr. (s. 16) Lenin'in "ki Taktik" inden aktardmz bir-iki cmleyi, Gorbaov'un raporundaki u grleri ile karlatrrsak, Glasnost'un ve
Perestroyka'nn ne anlama geldiini daha ak bir ekilde anlayabiliriz:
"ada dnyann gelimesinde ortaya kan deiiklikler o kadar derin ve nemlidir ki, bu deiiklikler btn etkenlerin yeniden deer
lendirilmesi ve kapsaml olarak zmlenmesini gerektirmektedir (... )
Emperyalizmin balatm olduu, silahlanma yar, 20. yy.'n bu son
dneminde dnya politikasn yle bir problemle kar karya brak
maktadr. nsanlk nkleer tehlikeden kurtulabilecek mi yoksa, nkleer atma ihtimalim ykselten cepheleme politikas m stn gelecektir? Sermaye dnyas, hegemonya ideolojisinden ve politikasndan
vazgemi deildir. Yneticileri sosyal alma umudunu, henz yitirmemitir; hala kuvvete dayal stnlk gleri ile oyalanmaktadr, (s.
17). Uzun vadeli ve temel grevleri formle eden Merkez Komitesi,
sosyal gelimenin gerekten bilimsel teorisi olan Marksizm-Leninizmi
tutarl bir biimde klavuz edinmitir .. (s-18). Lenin, tarihsel srecin
her zel evresinin somut ekonomik ve siyasal artlaryla zorunlu ola-

TKP'nin Berlin'de
tasfiyesinin ardndan Nabi
Yac, Nihat Sargn ikilisi
AB'nin himayesinde
Trkiye'ye dndkten
sonra TBKP'yi kuracaklar
fakat tutmadn grnce
sessiz sedasz kelerine
ekileceklerdir

580 J Aclan

Saylgan

rak deiiklie urayan, olsa olsa ancak genel grevleri gsterebilen

formlleri, yalnzca ezberlemek ve tekrar etmekle, Marx ve Engels'in
hakl olarak alay ettiini yazyordu ... (s. 18). Grld gibi Avrupal
lar um~landran, uyutan Glasnost ve Perestroikann alt yaps, Marksizm ve Leninizmdir. Ve onun ideolojisidir.
Gorbaov' a gre Sovyet partisinin uluslararas stratejisini, ekonomik ve sosyal gelimeler belirler. Sovyet halknn ise, rapora gre kal
c bara ihtiyac vardr, (s. 103) Bunun anlam, zaman kazanmaktan
baka bir ey olmasa gerektir. Bunun iin de nkleer sava tehlikesinin
maddi hazrlklarn durdurmak gerekmektedir. Fakat btn bu bar
l szlere ramen, Afganistan' da kavgay, sava srdrmtr. Gorbaov Afganistan' igal gerekesini de kar devrime (!) ve emperyalizme dayamakta, mdahalelerini mazur gstermeye almaktadr .

Gorbaov'un SBKP MK. 27. Kongre siyasal raporunda, sosyal ilerleyi konusundaki ifadede, "ABD'nde siyasal kutuplama aka grlmekte, ilerici eilimlerin rgtl gericiliin, aldatc bilgilendirme
dalgasn younlatran muazzam propaganda aygtnn devaml basks altnda, tekelci despotizm sisteminde kendilerine yol amak zorundadrlar", denilmekte (s. 24). Sanki bu ifadelerle SSCB'nin tekelci
Bolevik diktatrlnn ve bu diktatrln basks altnda aldatc
propagandas ile kendi lkesinin Glasnostuna kap aralanmaktadr.
Marx'a da atflar yapan Sovyetlerin yeni diktatr sermaye dnyasn
da cehalet ve bilgi dmanl, bilim ve kltrn en yksek baaryla
birlikte yan yana varln srdrp gitmesi diyalektiini vurguladk
tan sonra "Karlkl ibirlii ve anlay yollarn aratrmak zorunda
olduumuz toplum, ite byle bir toplumdur". (s. 25) diyerek, ABD ile
nyargl bir diyaloga girmek istediini aklamaktadr. Gorbaov'un
sermaye dnyasnn bilgi ve cehalet iinde olduu saptamas, gene
kendisinin u ifadesi ile eliki iindedir: "insanln ilerleyii, bilimsel
ve teknik devrime dorudan doruya baldr" (s. 25). Raporda, kapitalist lkelerde zenginlik ile iktidarn giderek az sayda insann elinde
topland Glasnost (aklk) politikasnn iddialarn hayatn kendisi
yalanlamaktadr. nk, pek ok okumu, belli bir kltrel dzeye
ulam komnist aydnlar da Gorbaov da dahil- liberalizmin yalnz
ca tazelenmekte olan eski bir fikir olmadn, uygar lkelerin yaad
bir olguyu temsil ettiini ok iyi bilirler. Eer Gorbaov raporunda,
ok uluslu sermayenin yeni gler kazandn sylyorsa (s. 33), ir
ketler yeni teknik ve teknolojik patentlere sahip olmak iin ok uluslu
nitelie dnyorsa, kapitalist dnyada artk maddi refahn yalnz
kk bir aznln elinde olmadn, demokrasi ile tekelci ynetimin
imkanszln, demokrasiye ihtiya duyulduunu, kendi lkesindeki
teknolojik ve kltr geriliinin, baskc ynetimin farkna varm de-

Trkiye'de Sol Hareketler 1 ss

mektir. Gorbaov'un, Sovyet basn mensuplarna "Saatlerimizi doru ayarlayalm, kimimizin ileri kimimizin saatlerinin geri kalmamasna dikkat edelim" eklindeki ifadesi, iin
garibi, liberal bir Fransz gazetecisi ve basn kuruluunun ba olan Guy Sorman'dan6 alnm gibidir. Guy Sorman'n u
(ifadeleri zerinde dikkatle dnmek gerekir; "Marksistler
balangtan bu yana, milli hareketleri dnyevi tasarlarn
dan asla ayr tutmazken, liberaller garip bir tavrla, kozmopolitlie pek yanamyorlard. Ama bu deiti. Artk liberalizm evrenselleirken, sosyalistler evrelerine duvarlar ryorlar, ngilizler, Danimarkallar, Belikallar, Hollandallar,
Almanlar, Amerikallar, Japonlar liberal saate ayak uyduruyorlard. Fransa yldan beri sanki saat farkyla geriden geliyor" 7 .
Gorbaov, Sovyetler'de 1970'li yllarda ulusal ekonominin iflasn
eiinde olduunu ve ekonomik byme hzlarnn nemli lde
dtn sylyordu (s. 45). Dokuzuncu ve onuncu Be Yllk Planlar hedeflerine ulamamt. Ekonomik deiiklikler, siyasal bir deer
lendirmeye tabi tutulmamt. Gelime yntemleri aranmamt. Uluslararas teknik ilerleyiten yararlanma yoluna gidilmemiti. Bilimsel ve
teknik gelimelerde, ulusal ekonomide kullanmann, acil ve can alc
bir zorunluluk olduu kavranamamt. Bu konuda yaplan konuma
ve arlara ramen deien hi bir ey yoktu. Emek retkenliinde
byme hz d gstermiti. Dev kaynaklara sahip milli ekonomi
kaynak skntsna girmiti. Sosyal ihtiyalar ile retimin ulat dzey
arasnda karlanabilir talep ile mal sunma (arz) arasnda bir uurum
domutu (s. 45). Sonu olarak, kitap haline getirildiinde yzelli sayfa tutan rapor, batan aa Sovyetlerin her alanda geriliinin ifadesinden baka bir ey deildi. Hrriyetlerin kstlanmas, Sovyet halkn
alkolizme, beyaz zehir tutkusuna bulatrmt.
Glasnostun, Trkiye' deki ve dnyadaki propagandas, aslnda,
deien, demokrasiye dnmeye hazrlanan bir Sovyet imaj yaratmt.
Ekonomik alanda sol eilimli gazeteler Sovyetler Birliinde yeni bir
dnemden bahsediyorlard. Bunlara gre Gorbaov yenilik getirmiti: Glasnost (aklk), Demokratizatsiya (demokratikleme), Perestroika (deiim). Gorbaov'un giriimi, onlara gre lkenin perian durumundaki ekonomik yapsn modernize etmek, yetmi yllk totaliter
idarenin donuklatrd toplumu canlandrmak iin yeni admlar atmakt. Sovyet lideri, televizyon konumalarnda, halk nnde ya da
parti yelerine hitaben verdii demelerde hep bu modernizasyon vaazn tekrarlyorduS Sonra bol bol Batllar gibi giyinen Sovyet genleri, modac Vyacheslav Zaitsev'in moda izgileri, popiler rock arkcs
Laima Valkule, Estonya'nn bakenti Tallina' da zel ahsa ait kuafr-

Sovyetler Birlii Komnist

Partisi 27. Kongresinden
sonra, mrn Sovyetlere
adam olan Haydar Aliyev,
Sovyetlerin dalmasyla
siyasi hayatn
Azerbaycan' da politik
entrikalarla devam
ettirecek, eski komnist,
yeni liberal liderlerden biri
olarak ABD' de lecektir

ss2 I Aclan

Saylgan

ler, devlet taksileri ile zel taksilerin rekabetleri, zel lokantalarda igan mzii ile yemekler yenilmesi.. Nikita Kruev'in XX. Parti Kongresinden sonra da ayn yollar denenmiti. Modaclar, zel ahsa ait
kuafrler, zel taksilerle devlet taksileri arasndaki rekabetler, igan
mzii ile yenen yemekler, Lenin ve Stalin dneminde de vard ve
bunlarn aklkla, demokratiklemeyle, deiimle bir ilgisi yoktu.
Amerikan romancs John Steinbeck sava sonrasnda Sovyetleri ziyarete gitmi, Anadolu Ajans, seyahat notlarndan oluan kitab evirip
haber bltenlerinde yaynlamt. John Steinbeck, "Sava sonras gn~
!erinde de ykntlar iinde yaayan insanlar arasnda, kadnlar aceleyle ilerine giderlerken, gzlerini rirnelliyorlar, rujlarn sryorlard"
diyordu . ..Solun en lmls dahi, akl, demokratiklemeyi, deiimi,
modayla, sslenme ile aklyorlard. yi ama ayn eyler, bir zamanlar
Kba'da Batista rejimi gnlerinde, Salazar faizminde Portekiz'de, s
panya' da Franko diktatrlnde de vard. Bu lkeler de bugnk
Sovyet toplumu gibi kapal despot ve bireyi hie sayan sr toplumlaryd. Hele "artlar Deiince, Rejimler Deiir" yargs ise sadece bir
hayaldi. Lenin'in kurduu rejim, arlk rejimine gre daha demokratikti. Ama Sovyet halknn bir demokratik kltr birikimi yoktu. Ne
toplumsal yapda demokratik kurumlar deimi, ne de bir zgrlk
ve bamszlk gelenei vard eklindeki kanaatin yanllarn konudan
biraz sapsak bile gstermek zorundayz.
arln son dnemi bile Lenin'in ilk dnemleri arasnda demokratiklik konusunda bir mukayese bile yaplamaz kansndayz. Hadi,
Alexander Soljenitsin Sovyet rejiminin nde gelen muhalifi olduu
iin, onun hacimli ve deerli "1914 Austos"u adl eserini, "Gulak Takmadalar"n bir yana brakalm; Amerikan Komnist Partisi'nin kurucusu Sovyet yanls, Lenin'in yannda yer alan John Reed'in "Dnyay Sarsan On Gn"ne bir gz atalm. Reed: "Rus rgtlerinin sayca
ok olmas -Siyasi' Partiler, Komite ve Merkez Komiteleri, Sovyetler,
Durnalar, Birlikler- ortalama okuyucunun akln olduka artacaktr"
dedikten sonra, bu partiler ve rgtleri yle sralyor:
1. Monaristler (arclar) ve eitli hizipleri Oktobristler vb.
2. Kadetler (Anayasac Demokratlar) liberaldiler, varlkl snflar
temsil ediyorlard. Kamu adamlar grubu : Kadetler, Kornilov'un kar-ihtilalci hareketlere katlmasyla (Kornilov liderliinde) bu grup kuruldu Kerenski hkmetinde grev almlard.)
3. Poplist sosyalistler ya da Trudovjki (ii grubu). Kk burjuva, esnaf, muhafazakar kyller.
4. Rus Sosyal Demokrat i Partisi: Marksist sosyalistler (Lenin' in
partisi).
a. Menevikler, Demokratik Sosyalistler: Toplumun sosyalizme

Trkiye'de Sol Hareketler 1 ss3

doal geliimle gideceine

inananlar.
b. Menevik Enternasyonalciler. Meneviklerin radikal enternasyonalci taraftarlar. Boleviklerin proletarya diktatrlne karyd
lar. Liderleri balangta Troki, sonradan Martov, Martinov.
c. Bolevikler. Kendilerine Komnist Partisi adn vermilerdi. Liderleri , Lenin, sonradan katlan Troki, Lunaarski.
d. Birleik Sosyal Demokrat Enternasyonalciler. Bunlara Novaya
Zhin (Yeni Hayat) grubu denir. ilerin deil, aydnlar grubunun partisiydi. Maksim Gorki bunlardand. Bolevik taktiklerine karydlar.
e. Yedintsuo. Pleihanov'u izleyen eski Sosyal Demokratlar grubu.
5. Sosyalist Devrimci Parti: SR'ler. Balangta Devrimci Kyl
Partisiydi. Ancak parti, iinde sosyalist olmayan pek ok yeyi barndryordu. 1917'de bu partiden ayrlanlar "Sol Sosyalist Devrimci Parti"yi kurdular. "Sa Sosyalist Devrimci Parti" ise Menevikleri desteklediler. Sonunda da zengin ve orta halli kyllerin partisi oldu. Liderleri, Avksentiyev, Gotz, Kerenski, ernov, "Babuka" Brekovskaya.
Bunlar sadece sa ve sol partilerdi. Ayrca birbirine kart Sovyet
(Federasyon) yanllar, sendikalar, fabrika ve atlye komiteleri, Durnalar (Danmanlar kurulu), Zemistvolar (Tara konseyleri), Kooperatifler, Ordu komiteleri, Filo komiteleri, Merkez komiteleri de pek oktu .
ayika (Rusya i ve Asker Sovyetleri Delegeleri Merkez cra Komitesi; Centnoflot (Merkez Filo Komitesi); Vikzhel (Rusya Demiryolu ile
ri cra Komitesi).
Dier rgtler de; Kzl Muhafzlar, Beyaz Muhafzlar, Tekinstsi
(Ordudaki ad Yaban Tmeni); Orta Asyadan gelen mslmn Trk
tmenleriydi. Anti-Bolevik Kornilov'un isyanna katlmlard.
"lm Taburlar" ya da "Hazr Kuvvet Taburlar", 1917'de Kerenski
tarafndan kurulmu, varlkl aile ocuklarnn rgt idi. Sovyet devriminin arifesinde ve iinde bu partiler vard. Lenin'in kurduu rejim,
arlk rejimine gre daha demokratt yargs burada kendi kendini rtr. nk, Lenin braknz arc monaristleri, Boleviklerin dn
da kalan parti grup ve merkez komitelerini, Menevikleri, sosyalistlerin hepsini sadece rgtlerini kapatmakla kalmad, geri kalanlarn da
kanl bir ekilde tasfiye etti.
Ruslar'n zgrlk mcadelesi geleneini, (1550'ler) Astarkhan ve
Kazan Hanlklarna kar srdrdklerini ve onlar yendikten sonra, emperyalist programlarn uygulamaya baladklarn, Gorbaov dnemine
kadar srdrdklerini bundan sonra aklk, demokratiklik ve deiim
yemleri ile emperyalist amalarna devam edeceimi unutmamak gerekir.
Rusya' da toplumsal yapda demokratik kurumlarn gelimedii
gerei ise, Avrupa toplumlar ile Asyatik toplumlar arasndaki farkl
sosyolojik ve kltrel nedenlerle aklanabilirdi.

5841 Aclan

Saylgan

Gorbaov reformlarnn balad ayn tarihlerde, Glasnost'u,

1917' den beri en byk devrim olarak niteleyen SSCB'nin Ankara maslahatgzar Anatoli Kadirov'un szleri, dorudan Sovyet propagandasnn ak bir delildi.
Kruev denemesinden sonra, Gorbaov'un Stalin'e fazla yklenmemesinin sebebi kolay anlalabilirdi. Bilindii gibi Sovyetlerde ve
dnyada Gorbaov'dan daha popler olmu Kruev, bir i darbeyle
grevinden atlm, yerine geen Brejnev ve onun piyonu Kosigin, Stalin dnemini yeniden canlandrmlard. Gorbaov'un "Komnistler!
Yemlik Yapn!" diye direktifler verdii gnlerde, Sovyetler Birlii Merkez Komitesi propaganda sorumlusu ve Politbro yesi Alexander Yakovlev, Stalin dneminde milyonlarca kiinin ldrld yolundaki
anlayn doru olmadn, tasfiyelerde Stalin'in hakl olduunu ileri
srmt. Kimi Trk basn organlar da ham hayaller peinde koarak,
Sovyetler Birliinde, sosyalizmden kapitalizme mi geilecei sorusunu
soruyordu.
Dou Bloku lkelerinde de bir kprdanma balamt. Gorbaov
onlar korkutmuyordu. Bir ksm sosyalist lkeleri, Gorbaov'a arka
kyorlard. Yetmi alt yandaki Bulgar Todor Jivkov, kinci Dnya Sava gnlerinde Stalinci, Stalin lnce Malenkovcu, Malenkov tasfiye
olunca Kruevci, Kruev tasfiye edilince de Brejnevci olmu, imdi
ise tam inanm (!) bir Gorbaovcuydu. Gorbaov ne yapyorsa onu
yapmaya balad. Gorbaov, Kazak Trklerini parti kadrolarndan
uzaklatrr, onun yerine Ruslar getirirken, Jivkov da, Bulgaristan
Trklerinin adlarn ve dinlerini deitiriyordu. Ekonomide, Gorbaov
gibi merkezi sistemi yumuatyor; gene Gorbaov gibi lkesinde antialkol sava ayordu. Yetmi drt yandaki Macar Parti Genel Sekreteri Janos Kadar, Dou Blokunda Gorbaov'dan ok nce liberalleme
ye balamt. Ruslar, ekoslovakya'nn zerine gittii gibi, Macaristan'n zerine gidemezdi. nk 1956 Macar ayaklanmasnda yalnz
Budapete' de Kzl Ordu ve tanklar 35.000 Macar' ldrmt. Hem
de, ilk Glasnostu Kruev zamannda. Janos Kadar, Gorbaov'dan ok
daha nce baz dnce sulularn affetmiti. Basna tannan hrriyet,
dier sosyalist lkelerden daha fazlayd.

Trkiye'de Sol Hareketler\

Beinci

Blm Dipnotlar

1- Bu rapor iin Bknz., Mihail Gorbaov SBKP MK 27. Kongre Siyasal Raporu,
1987, stanbul
2- V.. Lenin, ki Taktik, s, 13, 1967 Ankara
3- A.g.y., Nisan Tezleri ve Ekim Devrimi, s, 47, 1967, Ankara
4- Bknz., Tercman Gazt., 29 Kasm 1987
5- Fransa'da ok az sayda parti yesi, II. Dnya Sava sonrasndaki koalisyon
dneminden kalma Kamu grevlisi gibi pasif ilerde almakta, emekliliklerini beklemektedirler.
6- Guy Sorman, gen Fransz yazar ve gazeteci Ecole Nationale
d'Administration'dan (ENA) mezun oldu. Ulusal Ynetim Okulu. Halen
Paris'te Politik Etdler Okulu'nda ekonomi dersi vermektedir. "Amerikan
Muhafazakar Devrimi" adl bir eseri daha vardr.
7- Guy Sorman, Liberal zm - Dnyada Piyasa Ekonomisi Uygulamalar, s,
III, 1967, stanbul
8- Bak Derg., 16 Austos, 1987

sss

Blm
TKP, Radikal slamc ve

"Milli Gr" ittifak

TKP ile TP daha TBKP haline gelmeden, TKP Merkez Komitesi

yesi, GD lideri Ahmet Muhtar Skc, TKP yanls, Trkiye' de yaynlanan bir dergiye verdii rportajda; slamc eylem gruplar hakkn
da sorulan bir soruya u cevab veriyordu "12 Eyll Rejimi sol gr
leri yasaklad ve sol harekete saldrd. Bunun en geni olarak renci
genlik zerinde etkileri yaand. 12 Eyll rejiminin getirdii ekonomik, politik, kltrel yozlama ve bunalmlar, baz genlik evrelerinin
dini akmlara meyletmesini getirdi. te yandan bizzat Amerika'nn
tezlerine bal olarak, Suudi kkenli banaz dini akmlarn alma imkanlarn arttrd. unu belirtmekte yarar var bence, tm dini akmlara
bal hareket eden genleri ayn kefeye koymuyoruz, koymamakta da
y-arar var. Bunda nemli olan nokta, bize gre iki ana izgide gidiyor
dini akmlar. Birincisi; rejimle balantl Suudi kkenli banaz hareketler, ki bu hareketler tamamen ABD emperyalizmi yanls hareketlerdir,
bunlarn esas rgtlenmesi ANAP iinde gerekleiyor. Doal olarak
biz ulusal karlar ve demokrasi asndan bu gruplara karyz. Dier
yandan anti-emperyalist, demokrasi ve insan haklarndan yana, 141,
142, 163. maddelerin kaldrlmasn isteyen dini akmlar da var. Biz
bunlarla eylem birliinden yana tavr alyoruz. renci genlik iersinde ortak talepler dorultusunda eylem birlikleri de oluturulabilir.
nk biz yllardan grdk ki, devrimci lafazanlk ve keskinlikle bugn bir yere gidilmesi mmkn deildir."1
.
Dergi muhabiri, GD eski Bakan Ahmet Mubtar Skc' y kat yurtdnda bulup kendisiyle grmt.
TBKP ortaya ktktan sonra da, dini gruplarla eylem birlii yapabilecekleri konusu, kitabmzn nc blmnn sonunda aktarl
mt.

TKP ile "Milli

Grlerin yaklam

daha 1985 sonunda

bala

mt. "Milli Gr" tekilat kimin rgt idi? inde Trk sz gemi-

sss 1 Aclan Saylgan

yordu. rgtn tam ad "Avrupa Milli Gr Tekilat" (AMGT) idi.
Trkiye'nin deil Avrupa'nn "Milli Grn" temsil ediyor olmaly
d. Byle olunca da, Sovyetler Birliinin uluslararas cephe rgtlerinden "Uluslararas Bar Konseyi"nin toplantsna, Birlemi Milletlerin
1986 yln "Dnya Bar Yl" ilan etmesinden nce (1985 ylnda) katld. Sovyetler Birlii bylece Birlemi Milletler karar uygulamaya
gemeden bar melei grevini ykleniyordu."Milli Gazete" yle yazyordu: "Bar Dnya Kongresine bu yl ilk defa bilmen mdavim
gruplardan (yani komnistlerden demek istiyor y.n.) tamamen farkl
dnce ve yapya sahip bir tekilat da katld. Bu tekilat, merkezi Almanya' da bulunan "Avrupa Milli Gr Tekilat" idi. Bu Kongrede
AMGT'yi genel sekreter Ali Yksel bakanlnda bir heyet temsil etti.
AMGT Genel Sekreteri Ali Yksel, Kongre' de bir bildiri sunarak, Dnya bar konusunda tekilatnn grlerini anlatt". Toplant, Danimarka'nn bakenti Kopenhag'da yaplmt. Bar Kongresi'ne 130'un
zerinde lkeden 2.700 delege katlmt. Fatih Aar adl bir gazeteci
"Milli Gazete" adna kendisiyle bir konuma yaparak Bar Kongresi
izlenimlerini renmiti. AMGT adna bir delegasyonla katldn ifade eden Genel Sekreter Ali Yksel, Kongre'ye Trkiye'den "Hak-"
Genel Bakan Necati elik de katlmt. "Ancak" diyordu Ali Yksel,
"Sayn elik, sahas adna kongreyi izlemiti." Peki, Hak- Sendikas
Genel Bakan ii hareketleri adna kongreye katlmt da, AMGT Genel Sekreteri ve delegasyonu ne adna toplantda bulunmu ve bildiri
sunmutu? Bu belli deildi. Ali Yksel'in gazeteciye sylediine gre;
(Sovyetlerin Trkiyedeki Cephe rgtlerinden olup, yeleri mahkum
olan ve kararn onaylanmas iin Temyiz Mahkemesi'nde bekleyen)
"Trkiye' den bildiimiz Bar Davas ile ilgili kiiler vard Kongrede.
Yani Bar Dernei elemanlar. Ayrca yurtdnda rgtlenmi ii sorunlar ile uraan baz tekilat temsilcileri de vard. Ve bir de biz
AMGT". Yurtdnda rgtlenmi ii problemleri ile uraan rgtler
FDEF, TKP, TP, TSP gibi kaaklar olabilirdi. Ali Yksel, "Uluslararas Bar Kongresinde, barn salanmas iin hakszla kar sava" (!)
iin bir bildiri okumutu. yle diyordu Genel Sekreter: "(Bar Kongresinin amalarnda y.n.) Bar ve Adalet, Silahszlanma, Bar ve
Kurtulu, Bar ve nsan Haklar, Bar ve nsan htiyalar, Bar ve
Birlik, Bar inde Birlikte Yaamak gibi balklar aitnda genel hatlaryla bu konularn ilenecei bildiriliyordu" Grld gibi, Bar
Kongresinde ilenen konular, Sovyet Rusya'nn dnya apndaki cephe kurulular tarafndan, eitli motiflerde kullanlan sloganlar ve ajitasyon - propaganda ilkeleriydi.
AMGT, hangi ilikiler sonucu, Kopenhagdaki Uluslararas Bar
Kongresi'ne katlmt? Kukusuz bunun iin kahin olmaya gerek yo-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 ss9

dincisi, Krts, 1980 ncesi olaylar

nn sorumlular, selameti A vrupa'ya kamakta bulmulard.
Muhacir olmann dayanmas iindeydiler. Sovyet propagandas bu psikolojiden yararlanyordu. Bu nedenle, 1920
Baku' da dzenlenen "Dou Milletleri Kongresi" gibi bir toplant dlediler. Bu dlerini Kopenhag'da hayata geirdiler.
Konumalar, anlamalar, uzlamalar bu kongrede balad.
Bar Kongresi'nde AMGT ile ne konumalar, anlama
lar oldu ki, "Milli Grler" Hollanda'nn Rotterdam eh
rinde, "Birinci Avrupa Mslmanlar Meseleleri Konferans"n topladlar. TKP dorultusundaki FDEF Bakan Hasan
zcan' da Rotterdam' a AMGT tarafndan davet edilenler arasndayd. Yani, Dnya Bar Kongresine AMGT, FDEF2 tarafndan davet edilmi oluyordu. Ve uzlama, Ali Yksel ile Hasan zcan arasn
da yaplmt, (Bu Sovyetlerin karar ile olmutu) FDEF Bakan Hasan
zcan, gn boyunca,"Milli Gr"lerin davetlisi olarak Rotterdam Hilton Otelinde kalmt. Hasan zcan bu toplantda: "Milli Grle irtibatmz devam ediyor. Buraya davet edilmem de bunun en
byk ispatdr ... " diyordu. Toplantda AMGT Genel Sekreteri Ali
Yksel ile, FDEF Bakan Hasan zcan yanyana oturuyorlard. Hasan
zcan, FDEF adna kongreye katldn syledikten sonra gazetecilere; TKP ile ilgili olduklarn, onun ynetimi altnda bulunduklarn
aka sylemiti. "Biz" demiti, "Ayrca Almanya Bar Hareketinden
de, Yeillerden de etkileniyoruz, Milli Grle irtibatlyz. ileri,
emekileri ilgilendiren meseleler bize yabanc deil buraya gelmemizin sebebi yledir: Mslmanlar asndan meseleler nasl deerlendi
riliyor merak ediyoruz. Bunlarn bulutuu, ayrld yerler nerelerdir,
renmek istiyoruz. Bulutuu yerlerde bu rgtler neler yapmakta,
nasl hareket etmekte bunlar da grmek istiyoruz. Konferansta sorunlar alglamaya alyorum. Btn bunlar biz de kendi organlarmz
da deerlendireceiz ... " Buraya kadar ki konumalarnda, TKP'nin ve
ktu. Solcusu,

sacs,

IGrilG

onun

arkasnda Moskova'nn adna

istihbarat yapmak ve

istihbarat

deerlendirmekle grevli olduu gerei ortaya kyor, FDEF Baka

n Hasan zcan'n. Hasan zcan, Milli Grlerle ayn grte ol-

duunu ifade ediyor, zelll.kle insan haklar konusundaki grlerine

katldn,

nlerindeki en nemli mcadelenin eit haklar mcadelesi

olduunu ifade ediyordu. Birlikte hareket konusunda ise Hasan zcan

yle diyordu; "Milli Gr kendisini sa veya sol olarak belirlemiyor.
Biz bunu kabullenmek zorundayz. Bugn dnceleri farkl olan ayr
grteki insanlarn yan yana gelmesi phesiz iyi karlanmaldr. Bu
gelimelerde farkllklar olabilir. ahsen bizim yelerimiz arasnda tepki biiminde yansmad. Ama bu konuyu tartmak, grmek isteyen

Avrupa Milli Grj

Tekilat, Erbakan n
yurtd rgtlerinden olup
1980 sonras soldan, etnik
blc unsurlara kadar
ibirliine gitmekte bir
saknca grmeyecekti

590 1 Aclan

1980 sonras ilgin bir

bii.mde sol ile ittiloko giren
lslamclor (Avrupa Milli
Gr Tekilt),

dzenledikleri "Avrupa
Mslman Meseleleri
Konferans"nda bir araya
gelece~lerdir. Kendisine
"eyh'l lslam" sfat veren
Ali Yksel, konferansa
solun katlmn
salayacaktr

Saylgan

yelerimiz vardr. yelerimiz soruyor, anlatyoruz. Bylece

niin birlikte hareket ettiimizi daha iyi anlyorlar". Bu geli
meler zerine TKP Genel Sekreteri Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac), yle diyecekti:" Akll slamclarla ibirliine gideceiz. slami hareketlerin Trkiyeye szma giriimlerini kabul edemeyiz ve doru bulamayz. Onlar slam devrimini ihratan sz ediyorlar. Devrim ihra edilmez. Her lke kendi
artlar iinde devrimi gerekletirir. Trkiye'de u veya bu
hareketler oluyor. Bunlar Humeyni tarafndan destekleniyor
veya kkrtlyor deniliyor ... Ne var ki, bugn Trkiye' de s
lami hareketler iersinde, Trkiye'nin meseleleri dikkatle
gzleniyor ... Trkiyenin ABD ile olan ilikilerine kar kan
slami evreler de vardr. Btn bunlarn, eriat devleti isteniyor ve
Humeyni'nin politikas gdlyor tarznda ayn kaba konulmas do
ru deildir ... Artk Trkiye' de tarihsel bir sentez gerekiyor. Bizce slam
hareketi yeni batan deerlendirilmelidir. Zaten btn dnyada yeniden deerlendiriliyor ... Laiklik dinsizlik demek deildir. Byle bakt
mz zaman slami evreler iinde aklc evrelerle ilikiyi savunuyoruz.
Onlarla ortak hedefler iinde birlikte mcadele edebileceimizi gryoruz ve bunu da aka sylyoruz. Ama, dediim gibi, bunlar, Trkiye snrlar iinde ortak ayn mihraklarda yaayan insanlar olarak
dndmz eylerdir. Ne Humeyni ile ilikimiz var ne de baka
evrelerle (?!). Biz ayn zamanda zellikle Suudi kkenli karmlarn
olduunu da ok ak biliyoruz. rnein, Rabta olaynda olduu gibi.
te esas dikkatleri oraya evirmek lazm. Esas tehlike olarak bunu grmek lazm. Yani fanatik dinsel akmlar destekleyen evreler bunlardr.
Bunun arkasnda elbette ABD var"3
Haydar Kutlu'nun bu konumasnda dikkati eken husus, mcadeleyi Trkiye iine yanstmak, ran-Irak savanda olduu gibi mslman mslmana krdrmak; Milli Grler gibi Sovyet yanllarn
Suudi taraftarlarn kaptrarak, Sovyetler adna parsay toplamaktr."Humeyni ile ilikilerimiz yok" derken de, Sovyetler adna yalan
sylyor Haydar Kutlu. nk Humeyni'nin iktidar rgt ile SSCB
arasnda ABD'ne kar bir anlama yapldn unutturmak istiyor.
Basra Krfezinde olagelenler, ran', lojistik olarak Sovyetlerin desteklenmesinden; Irak' da her iki tarafn yani hem ABD'nin hem de Sovyetlerin desteklemesinden srp gidiyor. Yani, Ortadou'da mslman mslman krarken, sper gler tam bir Hal zihniyeti ile hareket ediyorlar. Haydar Kutlu, bu Hal zihniyetinin bir ajan gibi davranarak, mslmann mslman ldrmesi iin platform olarak Trkiye'yi sem,i grnyor. TKP Genel Sekreteri Haydar Kutlu,"Yeni
Gndem"in muhabiri Metin Dalman'a verdii mlakatta ayn szleri

Trkiye'de Sol HarekeLler \ 591

tekrarlyordu: nan zgrl isteyen ve Amerikaya kar
kan

Trk kaynakl akmla ibirlii yapmak iin admlar atifade ediyordu.

Temmuz 1987 tarihinden beri "Bizim Radyo"da, TKP'
nin "Milli Grlerle" irtibatlarna geni yer vermiti. 24
Temmuz 1987 gn emisyonunda, yurtdnda TKP' ye yakn "Trkiye Postas" gazetesinde alan Erol Din'in,
AMGT (Avrupa Milli Gr Tekilat)nn Bakan yardmcs
ile yapt rportaj yaynlyordu. Gazetenin yazdna gre,
konumann amac, 1986 Dnya Bar Yl konusunda,
AMGT Bakan yardmcs ile konumakt. Konuma, bakan
yardmcsnn evinde geer. Sorulara verdii cevaplarda ba
kan yardmcs, dini bile tahrif ederek, slamiyet'in "Bar Dini" olduunu sylemi, dier sorulara da Sovyet yanls cephe kurulularnn
propagandalarna e cevaplar vermitir. Bar, silahszlanma, dnya
barnn salanmas, insanlarn kardee yaamalar, atom silahlarnn
yasaklanmas, ABD'nin "Yldzlar Sava Projesi", silahszlanmaya ayrlan paralarn Etopiya'ya, Afganistan'a ve Afrika lkelerine gnderilmesi, barn korunmas iin grevler, sanki bir mslmann deil,
Sovyet yanls bir rgt bakan yardmcsnn cevaplardr. Bakan yardmcsnn en byk beklentisi u szlerde doruk noktasna ulayor:
"Bunun iin de ben mslmamm, dieri komnist, onunla selam keserim, o komnistti, eklinde deil, kardelerin birbirlerinin fikrine
hrmet ederek fikir teatisinde bulunarak gerei ortaya karmak lazmdr ... "
Oysa, TKP'nin nasl bir oyun oynad meydandayd. Onun iplerini oynatan Sovyetler Birliinde ise durum bakayd. Emir kulu TKP
bunun farkndayd. O, Moskovadan gelen emre gre hareket ediyordu.
Szgelimi, 28 Eyll 1986 tarihli "Pravda"da yle bir yaz yer almt:
"Bilimsel dinsizlik propagandasyla, insanlar etkileyerek, kitlesel,
grupsal ve bireysel oluumlarn en uygun ortak noktasn bulmak her
zaman mmkndr ... amzda dinsel kurulular, insanlar gya din
olmadan yksek ahlak dzeyi de olmaz inancyla kandrrlar. Bylelikle onlarn estetik arzu ve hislerini istismar etmektedirler ... Dinsel ahlakn sosyalist topluh,k ahlak ile bir tutulmasna yelteniliyor ... Dinsizlik
eitiminin mkemmellemesi iin, propaganda kadrolarnn seimi,
eitimi birinci derecede nem kazanmtr ... " Bu satrlar, Sovyet propagandasnn ikiyzlln, lke iinde dine bak tarzm, buna kar
lk, d dnyada tam tersi bir standart uyguladn ispatlamaktadr.
Orta Asya mslman Trklere dini inanlarndan dolay yaplan basklar geri tepmi, illegal platformda dinsel inan, btn Asya Trkln, Sovyet ovenizmine kar birletirmitir. Bu nedenle SBKP, MK'
tn

Trkiye'ye kar hemen

hemen btn dini, mezhebi
ve etnik rgtler
mutabakat iindeydiler.
Bunlardan biri de
Avrupa' da Trkiye slam
Cumhuriyeti'ni kuran
Cemaleddin Kaplan isimli
eski bir diyanet mttsyd

5921 Aclan

Saylgan
nn

1980'lerde bolayan solcuislomc ibirliinin nde

gele~ isimlerinden biri de
Hak-i Sendikas bakanl

do yapan Necati elik'ti.

elik, daha sonra, Erbokon
grubundan ayrlarak,
siyasetine AKP
milletvekilliiyle devam
edecek ve 2009'do lecektir

27. Kongresi'nde dine kar sava politikasna hz verilmesi karar alnm, fakat Perestroika ve Glasnost politikas
na ramen (1921 NEP politikasnda olduu gibi) Kazaklara,
zbeklere, Krgzlara, Trkmenlere, Azerilere kar basklar
uygulanm, Andropov dneminin gzdesi Haydar Aliyev,
gzden derek, grnmez olmutur.
16 Temmuz 1987'de "TKP'nin Sesi Radyosu" emisyonunda, Trkiye Komnist Partisi'nin "Milli Grlerin"
g kazanmasndan yana olduu savunuluyor. 23 Temmuz
1987'de ise "TKP'nin Sesi Radyosu" yle diyordu: "Tarihte
ilerici halk hareketlerinin, kendilerini dinsel belge (slogan)
ve istemlerle ifade ettiklerine birok kez tank olundu. O nedenle dindar insanlarn btn hareketlerini gerici saymak doru olmaz. nemli olan somut tarihsel bir analizle dinsel hareketlerin snf
sal ieriinin hangi snflarla bal olduunun ortaya karlmasdr ...
Smrye ve ezgiye kar, marksistler ile dindarlar birlikte savaabilir
ler. Ama kukusuz, bu smr ve ezginin doas ve nedeni hakknda
farkl grlere sahiptirler ... "
Tabii ki, TKP din konusundaki bu grlerini Sovyetlerde yaayan
Trk halklar iin syleyemez. nk o zaman Trk halklarnn kar
sna smr ve ezgi yapan Ruslar kacaktr.

Sovyetlerin Din Konusunda Giriimleri,

Tarihin Tekerrr, Yeni Baku Kongresi
Ekim 1986'nn ilk gnnde Sovyetler Birlii, 1921'deki "Mazlum Halklar Kongresi" gibi gene Baku'da "Bar Mcadelesinde Mslmanlar Kongresi" konulu bir konferans dzenlemiti. TKP'nin Sesi
Radyosunun, basl yayn organlarnn, AMGT tekilatna bu kadar
nem vermelerinin nedeni, Ekim 1986'da Bakudaki bu Sovyet giriimi
idi. Baku toplantsna 60 Asya, Afrika ve Avrupa lkesi ile ulusal ve
uluslararas mslman rgtlerden 600 delege katlmt. Avrupa' da
mslman lke yoktu. Ancak firari dinciler grubu vard. Muhtemelen
katlanlar, Milli Grler Cemalettin Hoca taifesinden militanlard.
Toplantnn gndeminde: Bar mcadelesinde mslmanlarn faaliyetleri; Bar, adalet ve dostluk konusunda islam hadisleri, Emperyalizm ve Siyonizm'in entrikalarna kar mslmanlarn ittifak; nkleer sava tehlikesine kar mcadele konular vard.
Sovyetler, Humeyni'nin dini devriminden, Afganistan' da mslman mcahitlerin ylmadan Kzl Orduya kar direniinden ve ayn
hareketin, Orta Asya mslman Trklerinde de balamasndan korkarak, inisiyatifi, slamiyet konusunda da ele almak iin bu kongreyi top-

Trkiye' de Sol Hareketler\ 593

lamlard.

Bir tala iki ku vurmak amacnda idiler. Birincisi; Afganistan ve Sovyetlerde bal Trk mslmanlarn pasifize etmek; te yandan srail'e kar mslman Araplarn hepsine sahip karak, Orta Dou' da ABD'ni tua getirmekti.
Baku toplantsnda sunulan teblilerde Bar, Dnya Bar, nkleer savan tehlikeleri, silahszlanma ve bu konulardaki Sovyetlerin
gayretleri, ABD'nin knanmas, SSCB' deki mslmanlarn dini vecibeleri yerine getirme imkanlarna ilikin tebliler sunulmu, sonunda al
nan kararlarn gerekletirilmesi iin ve ortak almalarn srdrlmesi amacyla "Daimi Komisyon" ad altnda bir organ tekil edilmi
tir. Bu organn grevi, faaliyetleri, komnist hedefleri maskelemeye ve
koordine ederek geniletmeye ynelikti. Ayrca bu rgt Sovyetler Birliinde bir "Uluslararas Mslmanlar Konferans"nn toplanmasn
salamakla da grevlendirilmiti, "Daimi Komisyon" Azeri eyhi Allahkf idaresinde "Uluslararas Hazrlk Komitesi"ni kurdu, bu
uluslararas konferans iin.
Dini evrelerin, Sovyet bar kampanyalarna katlmalar ve bu konudaki almalar koordine etmek iin daha 1983 ylnda "Sovyet Bar Komitesinin Dini evrelerle liki Komisyonu" kurulmu, bu tarihten sonra Moskova'ya bal komnist partileri gibi TKP de, Federal Almanyadaki Trkiyeden kam olan dini rgt militanlarna, bir araya
getirdikleri dernek ve federasyonlara el atmaya balamt. Bunun semeresi ilk olarak "Hristiyan Bar Konferans, Asya Buda Bar Konferans, Avrupa Katoliklerinin Berlin Konferans'nn toplanmas olmu
tu. 1986 ylnda da Hollandann. Rotterdam ehrinde yukarda belirtildii gibi "Milli Grler" de "Birinci Avrupa Mslmanlar Meseleleri Konferans"n toplamlard. Bu konferans, Sovyet Bar Komitesinin eseriydi. "Milli Grler" de, bilerek ya da bilmeyerek Moskova'nn FIDEF ve TKP aracl ile kuyrukusu olmulard.
Sovyetler Birlii, din alannda henz kullanlmam imkanlar olduu inancndayd. Bu nedenle, kendi amalarna uygun, d politikada silahszlanma ve bar saldrlarnda kendilerinden yararlanlacak
slam dinine bal rgtlerle cephe teekklleri irtibatlar (Rabtalar)
kurabilirdi.
Sovyetler, d politik hedeflerine ulaabilmek iin eiU ve dolayl yollardan azami lde kullanabilecek rgtlenmelere dnyann her
yerinde sahipti. Bunlar her alanda cephe teekklleri adyla, Sovyetler
lehine faaliyet gsteren uluslararas kurululard. Btn bu cephe teekklleri gerekte SSCB'nin balca organlarndan biri olan "Uluslararas Dairesi"nin grev blm esasna gre, ou hallerde gizli yollarla faaliyet gsteren masalarndan ynetilmekteydi. Grev blmleme
de uygulama alan yaratlacak politikalar da, SSCB. MK. Polit brosu

5941 Aclan

Saylgan

tarafndan

dikte ediliyordu,

ite

bu

alma

politikas amalar dorultusunda eitli

dzeni iinde Sovyet d

kampanyalar yrtlmektey-

di. inde bulunduumuz gnlerde bar kampanyalarnn ierii; Bat

Avrupa' da fzelerin kaldrlmas, NATO ve Varova Paktlarnn kar
lkl olarak lavedilmesi4 komnist lkeler dndaki lkelerde mevcut
dzene kar dini konulardan bar kisvesi altnda faydalanlmasdr.
Bu alanlardaki faaliyetlerden biri olarak FDEF tarafndan dzenlenen "Gmen i Dernekleri Yaps ve Grevleri" konulu konferans,
23 Austos 1986 gn Frankfurt Nordwesstand'da toplanmt. Konferansa, FDEF' e bal olarak faaliyet gsteren dernekler ve alma
gruplaryla Fransa, Belika, Hollanda, svire ve Avusturya ii derneklerinden de delegeler itirak etmi, masraflar Sovyetlerce FDEF
adna finanse edilmiti. Avrupa Milli Gr Tekilat (AMGT) adna
konferansa katlan Zihni Edi yle bir konuma yapmt: "Trkiye
Postas'nda yaynlanan Bar konusundaki aklama tekilatmzca da
benimsenmitir. Trkiye'de Yahudilerin devam olan kiilerce, Trk
Ocaklar kurulmutur. Bu konferans salonunda Trk bayrann bulunmay bir eksikliktir. Bayrak olmaynca taraftarlarmz bunu yanl
anlamakta ve bylece de FDEF tasvip edilmemektedir. Toplantlarda
bayran konulmas her bakmdan yararldr. Bylece dmanlarmza
koz vermemi oluruz, birlikten kuvvet doar fikrini tekilatmz benimseyerek FDEF'le ibirlii yapmaya hazrdr, Ben, FDEF tarafndan
dzenlenen her toplantya itirak ediyor ve her toplantya da tekilat
mzdan ayr bir arkada getirerek, FlDEF'in komnist bir rgt olmadn, aksine vatansever ve ii haklarna eilen bir rgt olduunu
tekilatmza tantmaya alyorum. st dzey yneticilerimiz F
DEF'le ibirliini kabul ettiine gre tabanmzn da bu ibirliini kabul etmesi gerekmektedir, Ancak, henz tabanmz bu ibirliine tam
hazr deildir. Alt tabanmz ibirliine yava yava hazrlyoruz. ler
de tabanmz da FDEF' in yannda yer alacaktr."
FDEF, bu toplantdan sonra 16 Kasm 1986'da Hamburg'da bir
toplant yaparak AMGT ve bir baka kurulu olan HDF (Halk Devrimci Federasyonu) ile ortak almalara girilmesi karar almt. 30 Eyll 1986 gn de "Belika Trkiyeli iler Birlii" de TKP dorultu
sunda, Baku Kongresi'ni, aslnda SSCB MK Polit brosunun buyruklarn yerine getirmiler: "Dini gruplar ile asgari mtereklerde birleil
mesi karar altna alnm, TKP' nin dine kar olmad nesnel ynde
amalarnn mterek olduu, ifade edilmitir. TKP' nin birletirici grleri dorultusunda F. Almanya' da "Milli Grler, FDEF ve Atatrk gruplarn bir lde de olsa yaknlamas salanabilmitir" gr aklanmtr.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 s95

Sonu
"Sol Birlik", TKP+TP birlemesi (TBKP), FDEF ve TKP ile "Milli
Grlerin" irtibatlar, Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac) ve Dr. Nihat Sargn'n Trkiye'ye tutuklanmay gze alarak gelileri, her ne kadar sosyal ve siyasal olgular, statik kavramsal kalplar iine yerletiril
meye elverili deilse de, gene de amacn, Trkiye' de 1980 ncesinde
beliren ayrlklar daha derinletirerek, artlar altnda ve 1980 ncesinden farkl sloganlarla i kargaa ortam yaratmak olduu anlalmak
tadr. nk dnya apnda Sovyetlerin uluslararas cephe teekklle
rinin yerel ubelerinin her giriimi, Sovyet d politikasna gre bir
amaca yneliktir. Bu nedenle, Moskova'nn TKP aracl ile yrtlen
ajitasyon ve propagandalarnn, (anlk deerlendirmelerle deil) gelecek iin gzetilen amalar zerinde durmakta yarar vardr.
Trkiye, halk mslman olan bir lkedir ama onun uzun bir devlet geleneine ve deneyimine sahip olmas, bugne kadar Orta Dou' da tarafsz kalmasn salamtr. Sper gler u veya bu ekilde
Ortadou kargaasnn daha da gelime5ini istediklerinden, Trkiye'yi
bar hedeflerinden saptrmak iin dolayl yollarla gerekli kkrtma
lar yapmaktan geri durmamaktadrlar. Sovyetlerin kulland rgt
ve kesimler bellidir: TKP, TP, TSP, DSK, Barseverler, GD, KD,
Krt terristler, Ermeniler, TKKO, TKP /M-L, DEV-YOL, DEV-SOL
bakiyeleri ve 1980 sonrasnn baz sendikalar ... ABD'nin ise; endirekt
yoldan (nfuz alan olan F. Almanya aracl ile) Krtlkle ilgili,
Trkiye aleyhine beyanat verdirmesi, Ermeni meselesini kurcalamas,
Ortadouya mdahale iin politik platformda Ankara' dan tavizler koparmaya almas, ngrlen yardmlarda kstlamalara girimesi,
Yunanistanla Trkiye arasndaki dengeyi bozan oyunlarla Papandreau'yu Bulgaristana yaknlatrmas gibi davranlar, Ortadou bunalmn gelitirmeye ve bytmeye yneliktir. Ne var ki Amerikann
dolayl giriimler), Trkiyenin dndadr. Sovyetler ise, rgtleriyle,
Trkiye ile olan baz ticari ilikilerden kazanlm paralarn, belirli ajanlarda bloke edilmesi ve gerektiinde sarf inisiyatifini elinde bulundurmasyla ve en nemlisi kuzeyde byk deniz snr, douda, batda kara snrlar ile en byk tehlikedir.

596 J Aclan

Saylgan

Altnc Blm Dipnotlar

1- Yarn Derg., S. 75, Kasm 1987
2- FDEF (F. Almanya'daki Trkiyeli i Dernekleri Federasyonu) 1970 ylnda
Duesseldorf ehrinde, TKP tarafndan kuruldu. Alman ileri Bakanl
kaytlarnda bu rgtn TKP tarafndan kurulduu belirtilmektedir. Federal
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl yabanclar szcs Offner, FDEF'in
Dou Berlin'den ynetildiinisylemi ve Trkiye aleyhtar faaliyetleriyle
tanndn szlerine eklemitir. F. Almanya ileri Bakanl 1985 yl raporunda FDEF'in Moskova yanls olduu ve TKP tarafndan ynlendirildii;
TKP'nin de katld Mannheim ehrinde, ideolojisi ve stratejisi konusunda
yaplan toplantda yirmi kiinin tutukland, FDEF'in 6.000 yesi bulunduu Alman Komnist Partisi (DKP)'nin etkisi altnda olduu belirtilmitir.
3- Bknz., Tercman Gazt., 6 Nisan 1987
4- Bu konuda Haydar Kutlu basna beyanat vermitir.

Blm
Komnist Enternasyonellerde
Cephe Taktikleri

Giri

sterseniz, ilk ve son kez, Lenin' e uyalm ve "kediye kedi" diyelim.

nk "Ben kediye kedi derim" szleri Lenin' e aittir.
u, apak bir gerek ki, uluslararas komnizmin, III. Enternasyonalin kuruluundan ve II. Dnya Kongresinin akdinden sonraki tarihi,
"Komnist Cephe Politikalar" tarihidir.
Lenin, bunun ilk iaretini u mecazi rnei ile verir: "Diyelim ki,
otomobiliniz silahl haydutlar tarafndan durdurulmutur. Haydutlara
paranz, pasaportumuzu, tabancanz, otomolilinizi veriyorsunuz ve
bylelikle haydutlarn o ho refakatinden kurtulmu oluyorsunuz. Bu
bir uzlamadr, bunda phe yok. 'Do ut Des', sana param, silahlar
m, arabam veriyorum, bana canm veresin diye. Deli olmadka hi
kimse, byle bir uzlamann ilkelere aykr olduunu iddia edemez, ya
da uzlamay yapann haydutlarn su orta olduunu ileri sremez ... " Ve Lenin sonra da u szleri ekler; " ... Uzlama vardr, uzla
mack vardr. Her uzlamann ya da uzlama eidinin durumunu ve
somut artlarn tahlil etmesini bilmelidir ... "2
Bu iaret, III. Enternasyonalin, III. Dnya Kongresinden, sonuncusu VII. Kongreye kadar eitli adlarla, genelde Cephe taktii olarak uygulanarak gelitirilecek, III. Enternasyonalin, 1943 Mays'nda feshinden gnmze kadar da eitli adlarla eylem alanlarna yaylacaktr.
Dikkate deer nokta, Marx ve Engels ve hatta Komntern'in (III.
Enternasyonal) kuruluuna gelene kadar hi bir komnist rgt, lider;
Cephe szcn anmazlar. Hele Marx, btn zekasna, tilki gibi kurnazlna, antenlerinin eytani bir ekilde btn dnyaya aklna
ramen, Cephe taktiinden sz etmez, bunu dnmez. Grlerini,
bilimsel ve felsefi almalar ve Birinci Enternasyonal iindeki eylem-

5981 Aclan

Saylgan

leriyle, i snfnn birlii zerinde younlatrr. Birinci Enternasyonal bnyesinde rgtlenme sorunlarna arlk verir. Marx'n birleik
cephesi, adn Cephe olarak ablonlatrmad, i Snf Cephesi' dir.
Bu nedenle, Engels ile birlikte kaleme aldklar "Komnist Manifesto"nun son cmlesi; "Btn Dnya ileri Birleiriz.!"dir.
Engels, I. Enternasyonalin politikasnn, ii snf olmak zorunluluuna deinir ve bir ii partisinin asla herhangi bir burjuva partisinin kuyruuna taklmamasn tl~r3. Engels, burjuva partileri ile geici uzlamalara kar olduunu da dolayl bir ekilde aklar.
Cephe politikas ad, Lenin'in Sovyet Rusya' da ve III. Enternasyonalde (Enternasyonalin II. Dnya Kongresinde) dizginleri eline geirdikten sonra, onun tarafndan vaftiz edilir ve karmza bir "Rus Meselesi" olarak kar.
Trkiye Komnist Partisi kurulduu gnlerde (10 Eyll 1920),
Mustafa Suphi ve arkadalar, Mustafa Kemal Paa nderliindeki Milli Kurtulu Savann TBMM' ne ve hkmetlerine engel atarak Cephe
Birliini uygulamak istemiler; erkez Ethem Bey kuvvetlerine, zaman
zaman "Bolevik eteler" adn vermee kadar ii vardrmlardr.
Ama Garp Cephesinde, Milli Kuvvetlerin kararl saldrs karsnda
erkez Ethem Bey ve_ kardeleri Yunanllara iltica etmek mecburiyetinde kalmlar ve bu Sovyet giriimi bylelikle emrivaki olmaktan ka
rlm, Sakarya Meydan Muharebesinden soma, devletten devlete
dostluk ve yardmlama anlamalar -Moskova ile Ankara arasnda
imzalanmtr.

SSCB ile devletten, devlete ilikilerin gelitii gnlerde, Mustafa

Suphi ve arkadalar, Ankara'ya bykeli olarak tayin edilen Mdivani Yolda ile kalabalk bir heyet halinde gelirlerken, Kars' ta, TBMM okmeti tarafndan Moskova Bykeliliine atanm, General Ali Fuat
Cebesoy ile karlamlar, Cebesoy bu arada Mustafa Suphi ile konu
ma frsat bulmutur. General Cebesoy anlarnda Suphi'nin anlattkla
rn yle nakleder: "111. Enternasyonal Trkiye dahilinde mutlaka komnizmin tatbikini (a.b..) kabul etmi deildir. Trkiyenin itimai
mukadderat kendisine brakl:mtr. Anadolu harekatnn, itimai bir
ihtilal olmaktan ziyade, Trk milletinin emperyalist dmanlara kar
istiklal ve hrriyetini kurtarmasndan baka bir ey olmadna kani
bulunuyoruz. Trkiyedeki bey ve paalar burjuva snfndan addetmiyoruz. Bilakis halk kitlelerinin en yakn yardmclar olarak biliyoruz.
Anadolu hareketini idare edenlerin ve bilhassa Mustafa Kemal Paa'nn prensiplerini anlamaya alyoruz ... "4
Suphi'nin bu kabul edilebilir teklifleri, kendi fikirleri deil, Lenin'in telkinleri idi. nk Mustafa Kemal Paa, Sovyetlerle ilikileri
ni, TKP aracl ile deil, devletleraras ilikiler iinde yrtmekteydi.

Trkiye' de Sol Hareketler 1 s99

Mustafa Suphi'nin, Trkiye'de uygulamaya alt

Cephe politikas, ttihat kadrolarn bir provokasyonu ile
Karadeniz' de bir facia ile son buldu. Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmesi uzun yllar ttihatlarn zerinde
kalm ancak daha sonraki yllarda bunun tam tersi olduu
yani Kemalciler tarafndan organize olduu anlalmtr.
Oysa Mustafa Kemal ve arkadalar, Suphi'nin getirdii
cephe tekliflerinin mmkn olmayacan uygun bir slupla
'Hayr' demiler; Trabzon yoluyla geri dnmelerini tavsiye
etmilerdi.

Marx ve Engels, "Komnist Manifesto"sunu, 1848'de

1872 Almanca basksna birlikte yazdklar
nszden anlaldna gres, Kasm 1847'ye kadar "Komnistler Birlii" adl, uluslararas ii kuruluu gizli almaktadr. Ve 1847 Londra
Kongresinde "Komnistler Birlii" Marx ve Engels'e halkoyuna sunulmak zere bir "Manifesto" yazma grevini verirler. Bu belge (Manifesto) aslnda, bir komnist partisinin, pratik ve teorik yapsnn ilk rneyaynlamlard.

idir.

1847 yl "Komnistler Birlii" gizli rgtnn uzantsnn 28 Eyll 1864'te gene Londra'da Saint-Martim's Hall'de yaplan Kongreden
sonra tekil edilen, "Emekiler Enternasyonal Dernei", sosyalizmin
tarihine "I. Enternasyonal" olarak geecektir.
I. Enternasyonal, ancak be kongre toplayabildikten sonra, merkezini 1876'da A.B.D.'nin New York eyaletine tadysa da, orada, kendi
kendini feshetmek zorunda kald.
Marx ve Bakunin arasndaki bitmez tkenmez ekimelerle dolu
olan 1. Enternasyonalde ana ilke, Marx~n komnist yandalarnn parlamenter demokrasi ile elikiye dmemeleri; Bakunin ve anaristle
rin ise, parlamentarizmi ve sendikalizmi dlamalar, hor grmeleri idi.
Marx ve Engels gelecek gnlerin, komnist hareketlerinin ve partilerinin; Bakunin de anarizmin vaftiz babalar oldular.

Birinci Enternasyonal (1864- 1876)

Marx-Engels dnemindeki komnistlerin hi bir ekilde dn
medikleri Birleik Cepheler, I. Enter:\tasyonalde ifadesini, ii snfnn
uluslararas dayanma formlasyonu iinde, buluyordu. Marx' in ifadesi ile komnistler teki ii snf partilerine kar duran ayr bir parti meydana getiremezlerdi. Onlar, proletarya hareketini biimlendirecek ve bir kalba sokacak, kendilerine zg sekter ilkeler ileri sremezlerdi5. Marx'n, "Fransa' da Snf Mcadelesi 1848-1850" almasnda,
"kyllerin, kk burjuvalarn, genellikle orta snflarn da gide gide

Klasik Marksizm iinde

beliren fikir ayrlklarnn
esas, aslnda Rus
ideolojisiyle, Avrupa
dlnce biiminin ezeli
on omozlno
dayanyor Ju. Bu ayrln
u rneklerinden biri de
Bokunin'di

600 1 Aclan

Saylgan

proletaryann safna getikleri"6 grleri de, III. Enternasyonal dneminde Cephe taktiklerine tutulan bir k olmakla birlikte, Marx ve Engels kendiliindenci hareketleri saptamakla yetinmiler, siyasi iktidar
ele geirmek iinin ii snfnn grevi olduu konusunda srarla durmulard.

Avrupa "Yeni Sol"unun teorisyeni ve New Left Review'nn yaz

kurulunun yesi Perry Anderson'a gre; ne Marx ne de Engels, komnistlere akl vermekten te baka bir eylemde bulunmamlar teorik ve
gncel yazlar ile komnizmin fikir babaln yapmlardr7. I. Enternasyonale bal ii kurulularnn ve partilerin hi birine ye olmamlar; Cephe taktiklerinin adn bile anmamlardr.
I. Enternasyonalin IV. Kongresine sunulan raporda (Eyll, 1869),
komnist partilerinin gelecekte kuracaklar Cephe sistemlerine kaynaklk edecek, liberaller ve orta snflar, "bencil igdleri" olan snf
lar olarak niteleneceklerdirs.
zet olarak ifade edersek, I. Enternasyonal belgelerinin hi birinde
"ilerin Uluslararas Dayanmas"ndan baka, mahalll artlara zg
Cephelemelerle ilgili bir ima yoktur. Ne Enternasyonalin tznde ne
de, yazlarda Cephe deil, yalnz i (Proletarya) sz konusudur. Marx
ve Engels'in, XIX. yy. burjuvazisine kar tek silah, tehdit tutkusu, hedefi iidir; daha dorusu feti haline sokulmu, proletaryadr9.

kinci Enternasyonal (1899-1914)

II. Enternasyonal, baka biimler ve formlasyonlar iinde, bunalma giren Uluslararas i Birliinin yerine, salt i Cephesinin yeniden kurulduu siyaset platformundaki yerine oturmas merasimi iin,
1899 ylnda "Uluslararas Paris Sergisinin" almasn bekleyecekti. Bu
vesile ile Jules Guesde'nin liderliindeki Marksist sosyalistler "Birinci
i Kongresi"ni topladlar. Marx'n, proletarya fetii, daha bu tarihlerde paralanmaya balad. Aslnda ilk paralan, Marx ile Bakunin arasndaki tartmalarla balamt. Ama kinci Enternasyonalde bu atlak
daha da byd, Bakuninci anaristler, radikaller tarafndan "Possibilistler" diye anlmaya balanmt. Marx'n merkezi ynetiminle kar
kan, kk birimler olarak alan Bakuninci eilimlerin de ayn gnlerde bir kongrede toplanmasn "Fransz i Partisi" organize etmiti.
1899'da, Fransz htilalinin 100. yldnm kutlanrken, I. Enternasyonalin btn fraksiyonlar Paris'te toplanm bulunuyorlard. Uluslararas i Birlii'nin istekleri, 1 Mays'n i Bayram kabul edilmesi hala gndemdeydi. Karar, Jules Guesde'nin liderliindeki "Birinci i
Kongresi"nde alnmt. Uluslararas ii dayanmas, 1877'de "Cenevre Kongresi"nde; 188l'de Kropotkin, Elsee Reclus, Johan Most, Enrico Malatate gibi anaristlerin rgtledikleri "Enternasyonal i Birli-

Trkiye'de Sol Hareketler 1601

i" ya da "Kara Enternasyonal"de,10 1883-1886'daki dier i
i kongrelerinde, blnm gruplarn kongrelerinde "iler
Birlii" zlemleri tekrar tekrar dile getirildill. 1871 Faris Komn deneyimi, ii hareketinin hi bir zaman ulalamaya
cak olan snf birliinin gemite kalm bir simgesi, tatl hatras idi. Byle bir birliin, dayanmann kurulmas d grn ile mmkn, ama muhtevada, g ve yanlt. Jules
Guesde'nin liderliindeki kongre, drt yz delegeden oluan, Avrupa ve Amerika' dan gelmi Marksist sosyalistleri bir
arada toplanmasna ramen, kongre yelerinin eilimleri
arasndaki farkllklar,"uluslararas dayanma"nn mmkn olamayacan ortaya koyuyordu. Toplantnn yldzlar,
Fransz ihtilalci sosyalistlerinin lideri Edouard Vaillant ile Alman
Marksisti Wilhelm Liebknecht idi. Vaillant ile Liebkhnecht'in el sk
malar, "Alman-Fransz Kardeliini", iki lke arasndaki "Enternasyonal ii Dayanmasn" simgeliyordu ama 1914-1918 Birinci Dnya
savanda, bu el skma, Fransz ve Alman iilerinin birbirlerini ldrmelerine engel olmuyordu. Birinci Dnya Sava, Uluslararas i
ler Dayanmasnn ve de il. Enternasyonalin mezar oldu. II. Enternasyonalin gevek bir rgt olduu iddias, 1919'da Lenin tarafndan kurulan III. Enternasyonal ideologlarnn, bir "saptamas" idi. Aslnda bu
"geveklik" iddialarnn altnda, birbirine "dman" dnce yat
yordu: Demokrasi, Anarizm ve Komnizm. Demokrasi, bugnk anlam ile liberal deil, oulcu sosyalizm; Anarizm ise, dinli-dinsiz; yl
lar sonra Lenin'in ifadesi ile demir disiplinli, her iyerinde kk "ekirdek" birimler olarak oluturulacak, tek merkeze bal bir rgt de
komnist idealleri temsil ediyordu. Her grup kyasya birbirleriyle
tartyorlard. Ve grlerini II. Enternasyonalin kongrelerinde dile
getiriyorlard. htilalci komnistler, demokratik sosyalistler, hepsi de
"Uluslararas i Dayanmas"n savunduklar halde, bunlardan hi
birisi, 1919'dan sonra III. Enternasyonal rgtnde ilkeleecek Cephe
Politikalarna en ufak bir yaklamda bile bulunmamlard.
Birinci Dnya savandaki farkl lkelerin iileri, "dayanma"
diye birbirlerinin boazm skmlard. III. Enternasyonalin "sahte"
dayanmas da, gnmze kadar srp gelmitir.

nc Enternasyonal (1919-1943)
Cephe Politikalarnn Balamas
III. Enternasyonalin, kurulu kongresinin son ohrumumda yaym
lanmas karar altna alnan "Komnist Enternasyonalin Btn Dnya
Proletaryasna" Manifestosunda belirtildiine gre,12 il. Enternasyonal
dneminde ii hareketinin arlk noktas, btnyle milli bir zemin

Sosyalist Enternasyonel
aslnda komnistlerin hibir
ekilde dnmedikleri, ii
snfnn uluslararas
dayanma forml iinde
olumutu

602 J Aclan

Saylgan

zerinde, milli devletler erevesi iinde, milli sanayi temelinde, milli

parlamentarizm alanndayd. Komnterin bu Manifestosunda, il. Enternasyonal, tekilat ve reform almas ile on yllar geirmiti. Toplumsal
devrim, onlar iin lafta kalan, ama gerekte toplumsal devrimi inkar
eden, burjuva devleti ile uyuma batana saplanan bir liderler kua
yaratmt. Manifestoya gre, 1. Enternasyonal gelecekteki gelimeleri
ngrm; il. Enternasyonal ise, milyonlarca proleteri toplayp rgtlemiti. III. Enternasyonal da, "Ak kitle eyleminin, devrimi gerekletir
menin, eylemin enternasyonali olacakt"13. Ama nasl?
III. Enternasyonalin Kuruluu ve I. toplants, Ekim 1917 Devriminden sonra, Avrupal Marksistler, Rusya'ya, Rus ii snfna kar
byk bir sempati duymulard. Tepkiler de bu sempatiler karsnda
o denli geniti. Lenin, bu kargaadan yararlanarak, 1918 ylnn 6-9 Kasm tarihleri arasnda yaplan "VI. Pan-Rus Kongresinin" kararlarn
dan da destek alarak, eninde sonunda Rusya'nn egemenlii altna girecek, uluslararas bir rgt kurma zamannn geldiini anlamt. Lenin, eytani zekas ile Rusya'nn dnda ii snfnn deneyimli, dvken Marksist bir partinin yokluunu bir trajedi olarak niteleyerek;
yeni bir enternasyonalin gerekliliini hayata geirmek iin 1918 ylnn
Ocak aynda, Avrupa ve Amerika' dan gelmi delegelere yeni bir enternasyonalin rgtlenmesini telkin etmiti.
Lenin, enternasyonalistlerin bir araya getirilmesi meselesini, daha
1915 ylnda,14 sosyal vatanseverlie kar kan makalesinde akla
mt. Ama Lenin'i 1918'de Avrupal ve Amerikal komnistleri Petrograd'da toplamaya sevk eden amil, Pan-Rus VI. Kongresinin destek
kararlar olmutu. Lenin, Kautsky'nin "Proletarya Diktatrl" grlerine karlk verdii cevapta (10 Kasm 1918) -ki, aa yukar bir
yl nce Petrograd Kongresinde yeni bir enternasyonal kurulmas konusunda Amerikan ve Avrupal komnistlerini yanna almt- "Enternasyonal nedir?" sorusunu Marx'a bal kalarak ve zetle, "dnya proleter ihtilalinin hazrlanmasnda, abuklatrlmasnda ve propagandasnda"15 art olan rgtlenme eklinde niteliyordu.
Bu hazrlklarn sonunda, III. Enternasyonalin ilk kurucu kongresi
iin 1919 ubat sonunda, delegeler Moskova'ya gelmeye baladlar.
Asl aranrsa delegelerin ou zaten Rusya iindeydi ve Birinci Dnya
savanda Ruslara esir dm elemanlard. Dardan gelenlerin say
s, ulam glklerinden dolay -bei gemiyordu. Hugo Eberlein,
Almanya' dan; Gritz Platten svire' den gelmilerdi. Bu, Kurucu Kongre' de rgtl tek parti, Rus Komnist (Bolevik) Partisi idi16.
3 Mart 1919'da, Kurucu Kongre topland. 4 Mart akam da, Alman komnisti Hugo Eberlein'nin aleyhte oyuna karlk, dier delegelerin oylaryla III. Enternasyonal, Rus Komnist (Bolevik) Partisi'

Trkiye' de Sol Hareketler 1603

nin nclnde gelecein Rusyas'nn karlar dorultusunda, resmen kurulmu oldu. Birinci Kongre bir kurulu dnemi idi.

kinci Dnya Kongresi

19 Temmuz - 7 Austos 1920
III. Komnist Enternasyonalin (Komntern) kinci Kongresi, Petrograd'da balayp, Moskova'da devam etti ve sonuland, kinci Kongre, btn dnya komnist partilerini, Rus Komnist (Bolevik) Partisi'nin buyruu altna toplayan ve onlar Rusyann dnya politikasn
daki aralar olarak balayan nl "21 art"n kabul ile geleneksel
Rus emperyalizmine yeni ufuklar at. "21artn16 ve 17. maddelerine gre, Komntern Kongre kararlar, btn komnist partileri iin
balaycyd. Partiler "milli" ve "yerel" rgtleriyle deil, Komnternin "seksiyonlar" olarak anlacaklard. kinci Kongrede datlan,
Lenin'in, "Sol Komnizm-Bir ocukluk Hastal" bror ile
1920'den itibaren balayacak olan Tek Cephe, Birleik Cephe taktiklerinin iaretini de vermi oluyordu17. " ... Bat Avrupa'nn ve Amerika'nn (devrimcileri) yeni, allmam, oportnist olmayan, karc olmayan parlamenterizmi yaratabilmelidirler; parti sloganlarn formle
etmelidirler ... rgtlerde, derneklerde, geliigzel meydana gelen
halk topluluklarnda yerlerini almaldrlar ve halkla konumaldrlar,
ama okumu adam diliyle deil... Sz konusu olan, son derece deiik
ynl ve sosyal hayatn btn kollaryla sk skya bal bulunan ve
burjuvazinin stesinden gelerek bir koldan sonra tekinin, bir alandan
sonra tekinin zapt edilfuesine imkan veren pratik grevlerin yerine
getirilmesi iin almaktr ... "
Lenin'in kongredeki aklamalarndan aldmz, bu paragraflarda gelecein Tek Cephe Hareketlerine verilen bir iaretti18. "Komnist
Enternasyonal, geri kalm lkelerin ve smrgelerin burjuva demokrasisiyle ksa sreli anlamalar ve hatta ittifaklar yapmaldr, fakat
burjuva demokrasisi ile birlemeksizin en ekirdeksel biimde de olsa,
proletarya hareketinin bamszln kesinlikle koruyarak. .. " Grld gibi artk, kinci Kongreden sonra, dier kongrelerde de, eitli adlarla Cephe taktikleri, III. Enternasyonalin gndemindedir.

nc Dnya Kongresi
22
,,..":.. Haziran- 12 Temmuz 1921
Komntern'in III. Kongresinin "Dnya htilali" grleri, il. Kongrenin aksine geni bir platformda ele alnm, keskin devrimci davranlardan kanarak "Kitlelere alma" zorunluu dile getirilmitir. Le-

6041 Aclan

Saylgan

nin, III. Kongredeki konumalar ile "Sol Komnistleri", "sekreterleri"

acmaszca eletirmi, eer bunlara kar mcadele edilmezse, ne "komnizmin" ne de "Komntern"in yaama ans kalmayacan telkin
etmiti. Bunu anlamamak, kaybedilmilii nceden kabul etmekti. Lenin, Tek Cephe ya da Birleik Cephe taktiinin kaplarn aralayarak
yle diyordu: " ... Ve mcadele srasnda emeki halkn ounluu -sadece iilerin deil tm smrlenlerin ve ezilenlerin ounluu- bizim yanmzda olduunu kantlarsa, o zaman gerekten zafer kazan
rz ... " Leninizm de, "i snf", "ezilenler", "smrlenler" gibi kavramlar, amaca ilikin deil, Sovyet egemenlii yolunda kullanlan
"aralar" idi, Yani, bir baka deyimle, Sovyet subversif faaliyetlerinin
uluslararas platformlardaki ncleriydiler.
Lenin, direktiflerinin, Alman, Fransz, ngiliz delegeleri tarafndan
desteklendiinin farkna varnca; Rus Partisinin, Sovyet devletinin, Komntern zerindeki tayin edici roln perinlemi oldu.
Lenin'in, III. Kongredeki telkinlerinin ilk aamas, kitlelere doru
alma idi. Bunun doal sonucu olarak "Tek Cephe", "Birleik Cephe"lere doru, admlar atlmaya baland. Halkn yar proleter ve kk burjuva tabakalarn (dar gelirli memurlar, meslek sahiplerini, kk kyll parti kendi nclnde yanna almalyd. Bunun sonucu olarak, Sovyet ideolojisi, ilk kez, "santralizm ... " ynteminin ba
na "Demokratik" kavramn ekleyerek yeni bir dnemi balattlar ve
dnya komnist partileri de, (yani Komntern seksiyonlar), "Demokratik santralizm'i" ilke olarak, benimsediler. "Kitlelere doru" ala
rak cephelemeler, Sovyet Rusya'da, Yeni Ekonomik Politika (NEP)
(Novaya Ekonomieskaya Politikaya) gei de, Lenin'e byk faydalar
salad. Sovyet iktidarnn Ruslar elinde salamlamas bakmndan
NEP; mslman halklardan, Trklerden, Rus olmayan aznlklardan
bir alma arac alarak sonuna kadar kullanld. Nitekim Rus Komnist Partisi Merkez Komitesi, 1921 ylnda, parti iinde de bir temizlik
hareketini organize etti. 170.000'e yakn parti yesi, yani btn ye
toplamnn% 25'i partiden atldl9. Sultan Galiyev'e, Kazan Trklerinin "Mslman Halklar Komnizm"! teorisyenine gre de NEP, bir intikam klc idi. Rusya' da ne zaman bir reform sylentisi ksa, ilk olarak Rus olmayan halklarn bana belalar geliyordu.
III. Kongrede, "Parti Birlii" konusunda alnan kararlarda, "disiplin" konusunda, il. Kongrenin balayc "21 art"na eklenen bir paragrafla, "Tek Cephe" politikasnn deiebilirliini iaretleyen husus,
Dnya komnist partilerinin ve Sovyet komnistlerinin, Federatif
Cumhuriyetin, Rus olmayan halklarn partilerinin tepesinde sallanan
bir Demoklesin klc idi. Bir baka ifade ile Komnternin, kesinlikle,
Sovyet Rus devletinin d politikasnda kullanlan bir ara haline d-

Trkiye' de Sol Hareketler 1605

nmesi idi. Delegelerin bir ksmnn "disiplin" ilkesinin, "Tek Cephe"ye darbe indirdiini ifade etmeleri, Lenin'i, bu ilkeyi, "fazla Rus"
bulduunu kabule zorlad2D.

Drdnc Dnya Kongresi

5 Kasm - 5 Aralk 1922
Avrupa'da Mussolini faizmi iktidara gemi, Almanya'da Nazizm de ykseli dnemine girmiti. Bu iki olgunun uluslararas platformda, anti-Sovyet propagandaya geni alanlar amas, Komnterni,
Moskova'nn drtklemesi ile anti-faist Cephe politikasna -III. Kongredeki "deiebilirlik" ilkesi rafa kaldrlarak-, sevk etti. Bu yeni politik oluumun iki yn vard: Birincisi; Sovyet Rus devletinin dnya
politikas ile ilgili yn; ikincisi; dnya komnist partilerinin Rus politik karlar ve hedefleri iin tek merkezden (Moskova' dan) ynlendirilebilmesi ... Bu iki hedef ve faizmin Sovyet D politikas dorultu
sundaki yzeysel yorumlar ve deerlendirmeleri, Zinoviev'i, Rutlt
Fischer'i, "Birleik Cepheler"i eletiriye yneltti. Zinoviev'e gre "Birleik Cephe", "Oportnizmin Kutsal Kitab"; Ruth Fischer' e gre de sadece bir "ajitasyon" idi. iV. Kongreye gre faizmle sava, gericilikle
savat. Bu savata, komnist partileri faizme kar Sovyet devrimini
korumalydlar. Dnya Komnist Partileri, Sovyet Devrimini zmsemeli ve kendi lkelerinin artlarna uygulamalydlar.
iV. Kongrede, kabul edilen en nemli tez, smrge ve baml lkelerdeki Kurtulu sava hareketleriydi. Bu tarihte, Mustafa Kemal
Paa nderliindeki Trk milli mcadelesi btn hzyla zafere doru
kotuunu, 9 Eyll 1922'de dmann denize dkldn, yeni bir
Trk devletinin, doum sanclar iinde olduunu hatrlayalm.
Sovyetler, emperyalizme kar yrtlen Milli Kurtulu hareketlerinde komnist partilerini nder yapmak ve komnist partileri aracl
ile o lkeleri nfuz alan iine ekmek peindeydiler. Trkiye Komnist Partisinin yllarca Genel Sekreterliini yapm olan Dr. efik
Hsn (Demer), Ferdi Yolda adyla Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesi toplantsnn, yedinci oturumda, 26 Kasm 1926 gn bu
hususu aka yle ifade etmiti; " ... Milli bamszlk hareketlerinde,
gen burjuvazinin mttefiklere ihtiyac vardr. Bu mttefikler unlar
dr: D siyaset alannda uluslararas proletarya ve Sovyetler Birlii, lke iinde ise o lkenin proletaryas. Bu durum, komnist partilerin gelimesi iin son derece elverilidir. Komnist partilerin grevi, emeki
kitleleri durup dinlenmeden emperyalizme kar mcadeleye ve devrimci eylemlere seferber etmek ve kyllkle ittifak halinde bulunan
proletaryann iktidar ele geirmesi iin hazrlk yapmaktr ... "21. Ayn
tarihli oturumda Dr. efik Hsn (Demer) yle diyordu: " ... Ezilen

6061 Aclan

Saylgan

halklarn gruplamas

iinde yer alan Trkiye'nin bugne kadar emperyalist devletlere yaklama eiliminin yerine, artk Rusya'nn yer alma
eiliminin gemesi zellikle dikkat ekmektedir ... Kemalistler en sonunda d siyasetin arlk noktasnn ezilen halklara ve Sovyetler Birliine kesin bir yaklama ynnde olmas gerektiini kavrayacaklardr ... "22. Emperyalizme kar savaan lkeleri yutmak ya da nfuzlar
altna almak iin Sovyetler, Moskova' da sonra da Petrograd' da, IV.
Kongre ncesinde, Ocak-ubat 1922'de, in, Kore, Japon, Moolistan,
Hindistan, Endonezya ve Sibirya kurtulu hareketlerinin delegelerini
topladlar. 1-8 Eyll arasnda da Baku'de Mslman lkeleri, "Birinci
Dou Halklar Kongresi"nde bir araya getirmilerdi. 1922 ylnn Ocak
ve ubat ayndaki toplant, IV. Kongrede dokuz ay sonra alnacak,
mstemlekelerle ilgili tezlere hazrlk iindi. Ve bu lkelerde komnist
partilerinin kurulmasn salamakt. Baku Kongresi ise, burnunun dibindeki Trkiye' de yaplan Milli: Mcadeleyi yolundan saptrmak iin
tertip edilmi bir oyundu. Komntern, bu oyunun kuklasyd. Perde
gerisinde bu kuklay oynatan, Kremlin'in sakinleri bulunuyordu.
IV. Kongre, Kurtulu savalar zerine tezlerinde, hazra konma
amacna ynelik yeni bir program hazrlad. Bu da "Birleik Anti-Emperyalist Cephe" program ve taktii idi. Bu program ve taktie gre,
zaferi kazananlar, feodal hak ve ayrcalklar ortadan kaldracaklar,
toprak reformunu salayacaklar, i ve ii yasalarn getirecekler, sistemi demokratikletireceklerdi. Gnmze kadar intikal eden, 1963'
ten sonra da Trkiye' de uygulanan "Milli: Demokratik Devrim Cephesi", "Ulusal Demokratik Cephe" devrim tezleri IV. Kongrenin tezlerinden bakas deildi. lki, parti d edilmi Mihri Belli, dieri de TKP'
nin D Brosundaki Genel Sekreteri Yakup Demir'in (Zeki Batmar),
ortaya att "Cephe" formlasyonlar idi.
Beinci

Kongre

17 Haziran- 18 Temmuz 1924

Komntern'in V. Kongresi, Lenin olmadan yaplan ilk kongresi
idi. Lenin lm (21Ocak1924), Stalin ve dier Sovyet liderleri arasn
daki iktidar kavgas, Komnterne bal komnist seksiyonlarna (partilerine) kadar yansmt.
Kongre, Komntern seksiyonlar haline dnen Komnist Partilerinin "Bolevikletirilmesi" kararn ald. Sovyet uydularna dnen Komnist Partileri, toptan sekter bu tutuma, "Sola dndrlyordu. "Bol
evikletirme, partiyi gerekten bilimsel sosyalist bir parti haline (!?) getirmeye, Marx ve Lenin'in dncelerinin bayra altnda kitlesel bir devrimci hareket oluturmaa giden uzun ve zorlu bir sre" eklinde tanm
lanyordu bugnk Sovyet ideologlar tarafndan23 Stalin'in kaba slubu,

Trkiye'de Sol Hareketler 1607

jargonlar,

dnya komnist partileri

ne bu tanmda ifadesini bulduu gibi gnmze kadar devam edecekti.
Oysa bu tanmn altndaki gerek,
Sovyet Rusyann o gnk politikas
na, dnya komnist partilerinin
(seksiyonlarnn) faizme kar m

terek Cephe, Tek Cephe, Birleik

Cephe taktiklerini uyutmaa al
mak; bu nedenle Zinoviev ve Stalin'in bol bol kullanacaklar, Sosyal
Demokratlarn ve Sosyal Demokrasilerin faizmin bir kanad olduuna Makyavel'in deyimi ile zayf ve saf
kiileri aldatmak, Troki'yi tasfiyeye hazrlanmak, Alman ve talyan faiz
mine rahat nefes aldrmakh. Sovyetler Birliinin faizme kar mcadelesini 1939 ylna kadar srdrd, kimi zaman sratli ve sert bir ekilde
kimi zaman da ar aksak ve zigzaglar izerek yrtt, Stalin ve Bitler
Paktndan sonra bu tutumun deitii varsaymlar tamamyla yanlh.
Alman Nazizmi konusunda, Sovyet resmi grn yanstan u grler
zerinde uzun uzun dnmek gerekir24. "Bugn Almanya, savan en
ksa zamanda sona ermesi ve bar iin abalayan bir devlet durumundadr ... ". "Btn teki ideolojik sistemler gibi Hitlerizm ideolojisi de onaylanabilir ya da reddedilebilir. Bu siyasal grlere gre deiir ... "Hitlerizmi ortadan kaldrmak' iin yaplan sava gibi demokrasi iin mcadelenin
sahte bayraklaryla rtlen bir sava gibi savalar srdrmek, srf anlamsz deil, ayn zamanda canicedir de ... Dnya egemenliklerini kaybedeceklerinden korktuklar iin ngiltere ve Fransa'nn ynetici evreleri Almanya'ya kar savan gelitirilmesi politikas gdyorlar ... Almanya ile
ilikilerimiz, az nce belirttiim gibi, kkl biimde dzeldi. Burada olaylar, dostluk ilikilerinin salamlatrlmas, pratik ibirliinin gelitirilme
si ve Almanya'nn bar iin gsterdii abalarla desteklenmesi dorultu
sunda akacak. .. Dostluk ve SSCB-Alman snr ile ilgili Eyll sonunda imzalanan Alman-Sov;et Anlamas, Alman mparatorluu ile ilikilerimizi
salamlahrd. .. "25 "Biz her zaman, gl bir Almanya'nn, Avrupa' da srekli bir bar iin zorunlu art olduu grndeydik. .. " "Biz kararllk
la, Alman ya ile ilikilerin dzelmesi iin aba harcadk ve Almanya' da da
bu ynde gsterilen abalar her biimde selamladk. imdi Alnan mpa
ratorluu ile ilikilerimiz dosta ilikiler temelinde, Almanya'nn bar ynndeki abalarn desteklemee hazr olmamz temelinde ve ayn zamanda Sovyet-Alman ekonomik ilikilerinin iki devletin karlkl karla
rna uygun olarak gelitirilmesi isteine dayanlarak kuruldu ... ".
Komntern V. Kongresinde en ok tartlan konunun faizm tez-

Komntern'in 5. Kongre
Stalin'in ald
kararla Troki'yi tasfiye
etmekle birlikte, SovyetAlman dostluk
anlamasyla faizme genij
bir nefes alma imkan
sonras

salayacaktr

608 Aclan
J

Genlik yllorndo girdii

TKP'de die di bir
mcadeleyle porti genel
s~kreterliine ykselen
lsmoil Bilen hayotnn
neredeyse tek anlam
Soyvetler Birlii' ne
tortmosz sodokot
ol ocaktr

Saylgan

leri olmasna ramen, Sovyetlerin eylemleri ile szleri arasn

da uyum yoktu. nce Zinoviev, sonra da Stalin tarafndan ileri srlen Sosyal Demokratlarn faizmin bir kanad olduu
grleri, 1929'lardan sonra Komntern iinde egemen olacakh. V. Kongrede Rus Partisinin iindeki, Lenin'in lmnden sonra balayan iktidar kavgalarnn dourd~u, partilerin "Bolevikletirilmesi", yeniden rgtlenmenin i yeri esasna gre olmas ilkelerinin asl, Komntern yesi partilerin
Moskova'nm denetimi altna alnmasn hedefleyen giriim
lerdi. Gerek Sosyal Demokratlarn faist olarak karya aln
mas, gerekse parti ii reorganizasyonlar, Birleik Cephe taktiklerinin uyutulmasna sebeb oldu. Bylelikle Komntern
iinde ve Rus Partisinde ilk tasfiyeler balad. Zinoviev'in Komntern
Merkez Komitesi Bakanlndan alnmas ve 1927 yllarnda "Snfa
kar snf savam" ile Alman faizminin gelimesi, Hitler'in iktidar
almas iin, Moskova tarafndan Nazilere iktidarn btn kaplarnn
almas Birleik Cephelerin toptan rafa kaldrlmas ile sonuland.
Altnc

Dnya Kongresi

17 Temmuz - 1Eyll1928
VI. Kongrede komnist partileri iin en byk tehlikenin "Sa
Sapma" olduu belirlendi. "Tek lkede Sosyalizm" stratejisi onayland. Sadece burjuva partilerine kar deil, Sosyal Demokratlara kar da
mcadelenin hzlandrlmas alnan kararlar arasndayd. 1929' da
Troki yurt dna karld. stanbul' da bir sre yaadktan sonra Meksika'ya gitti ve 1940 ylnda Stalin'in bir ajan tarafndan ldrld. Buharin, Komnterndeki ve Sovyet Devletindeki btn grevlerinden
alnd ve idam edildi. Sosyal Demokratlar, VI. Kongreden sonra "Sosyal Faistler" olarak anld. Sovyet topraklarnda byk ve kanl bir
tasfiye balad. Sovyetler Birlii, btn dnya proletaryasnn anayurdu ilan edildi. Bu sebeble "Uluslararas Proletarya"; Sovyetler Birlii'nde, sosyalizmin inaasn baarya ulatrmak ve kapitalist glerin
saldrlarna kar her yola bavurarak Sovyet vatann savunmalyd.
Stalin, en iyi enternasyonalistti, Sovyetlere bal, onun gelimesi iin
her eyi yapan insan olarak tanmlamt. Ve bylece azndan baklay
karmt.

Yedinci Dnya Kongresi

25 Temmuz - 20 Austos 1935
Hitler'in iktidara gelmesi ile buzdolabndan karlan "Birleik
Cephe" politikalar gndeme geldi. 1939 ylma kadar Georgi Dimitrov'un Komntern Genel Sekreteri olauu gnlerde, Sosyal Demokrat-

Trkiye' de Sol Hareketler 1609

larla araya konan duvar ykld. Faizmin trman karsnda ilk kez
Dimitrov'un giriimi ile daha VII. Kongre toplanmadan "Anti-Faist
Halk Cepheleri" kurulmaya balanmt. Haziran 1933'te, Paris'te "Anti-Faist iler Kongresi" topland. Bu kongre, yeniden Cepheleme politikasnn uygulanmaya konuunun ifadesi idi. 1933 sonlarnda, span
yol Komnist Partisi, sosyalist ve cumhuriyetilerle ortak bir Cephe
platformunda seim listeleri oluturdular. Komntern, VII. Kongresinin resmi politikas: Birlik Cephesi, Halk Cephesi idi. Komnternin VI.
Kongresinin kararlarnn eletirilmesi, in'de Mao Tse-Tung'un iine
yarad. an-Kay ek ile Japon emperyalizmine kar birletiler. Fransa' da da "Halk Cephesi" kuruldu. Bu Cephe politikalarnn hepsi, 23
Austos 1939 ylnda, Stalin'le, Hitler'in anlamasndan sonra birden
kt. 21Haziran1941'de, Hitler ordular Sovyetlere saldrn
ca, Cephe politikalar yeniden tezgahland. Bu sefer, dnya
platformunda devletlerarasnda yaplan ittifak ve anlama
larla mterek cephenin yeni ekilleri ortaya kt. Nazi Ordular, Rusya ierlerinde ilerledii srede, Sovyet ve Komntern
politikas "Anavatan Savunmas" idi. Sava, Sovyetler lehine
dnnce, Pravda'da, Yahudi kkenli lya Ehrenburg'a Stalin,
"Alman ldrnz!" balkl rk ve oven makaleler yazdrtt. Artk Komntern'in varlna gerek yoktu. 15 Mays
1943'te Komntern kendi kendini feshetmiti. Cephe politikalar, grevini yapm, sonunda, Sovyetler, savata en byk
destei, AB.O. ve ngiltereden grerek, dllendirilmiti.

11

TKP'nin Cephe Politikalar (1920-1951)

Avrupa Emperyalizmi ile Mcadele Cephesi"

TKP'nin, BakO.'de kurulduu, 10 Eyll 1920 tarihinden sonra,

Anadolu' da, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn nclnde, batnn maas Yunan igalcilerine kar verilen Milli mcadeleyi Komntern tezlerine oturtmak isteyen Lenin, Mustafa Suphi (TKP kurucusu ve ilk Genel Sekreter) ve yandalarnn Anadolu'ya gemesi ile
yok edilmesi zerine, hedefini Anadolu' da kurulan "Yeil Ordu" zerine yneltti. Bilindii gibi "Yeil Ordu", Milli mcadelenin ilk gnlerinde askeri birlikler daha toparlanmadan nce, Ankarann denetimi
altnda kurulmu, yan-gizli bir rgtt. Tarihsel verilerden de anlal
d gibi, "Yeil Ordu"nun dayand silahl g, erkez Ethem Bey'in
direni eteleriydi. Mustafa Kemal Paa'nn ifadesine gre,"Yeil Ordu"nun ilk kurucular26 yakn arkadalaryd. Damat Ferit Paa'nn n-

Uzun sre askya alnan

"cephe politikalar" 2.
Dnya Sava ncesinde
Bulgaristan Komnist lideri
Dimitrav tarafndan
"Faizme Kar Birleik
Cephe" adyla yeniden

gndeme gelecektir

61 O / Aclan

Saylgan

gilizlerin tevikiyle kurduu, Milli Kurtulu hareketini iinden yok etmek isteyen "Cemiyet-i Ahmediye"nin telkinlerine kar rgtlenmi
lerdi. Fakat daha sonralar "Yeil Ordu" gizli olarak bir hayli yaygn
lam, basl nizamname ve programlar Anadolu'nun her tarafna
Mustafa Kemal Paa adna gnderilmiti. rgt, sadece milli mfrezeler meydana getirmek amacndan uzaklam, daha genel hedeflere
ynelmiti. "Yeil Ordu", Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'nde
(TBMM) mebus bulunan Reit Bey tarafndan, erkez Ethem ve kardei Tevfik Bey de rgte dahil edilince, eteler, "Yeil Ordu"nun esas
n tekil etmilerdi. rgt iindeki propaganda faaliyetleri giderek nitelik deitirmi, "Halk tirakiyun Frkas"nn slam Komnizmi27
propagandalarda yer alnaya; "Yeil Ordu'nun desteinde" Halk ti
rakiyun Frkasnn (Halk Komnist Partisi) gizli hcreleri kurulmaa
balanmt. Ankara TBMM hkmeti, Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti [Genel Kurmay Bakanl], Fevzi (akmak) Paann teebbs
ile zdeleen her iki rgt (Trkiye Halk tirakiyun Frkas ile Yeil
Ordu'yu, stiklal Mahkemesine sevk etmi ve mahkum etmitir. Trk
"Halk tirakiyun Frkas"nn bu dnemdeki eylemleri illegaldi. Legal
rgt, 2 ubat 1920'de kapatlmt. 12Mart1922'de tekrar legal olarak
faaliyete geen frkann 29 Mart 1922'de kapatlmas, Anadolu komnizminin uzun sre uykuya yatmasna neden olmutu.
Bu tarihlerde, erkez Ethem ve taraftarlar Garp Cephesi Kumandanlnn ar basmas ile Yunanllara iltica ederek konu kapanm;
28-29 Ocak 1921'de de Trabzon'da, Mustafa Suphi ve 14 arkadann,
ttihat Yahya Kiihya'nn adamlar tarafndan ldrlerek denize atl
mas, Moskova'nn ilk girilerini akamete uratmtr. Eer Mustafa
Kemal Paa ve arkadalar uyank davranmasalard, Mustafa Suphi
grubu Ankara' da Halk tirakiyun ve "Yeil Ordu"yu ele geirecekler
ve ete savalar ile Anadolu'nun Sovyet peyki haline gelmesine de byk admlar atacaklard. "Halk tirakiyun Frkas" bakan Tokat Mebusu Nazm Bey'e gre "Yeil Ordu, Avrupa Emperyalizmi ile Mcadele (Cephesi)" adn tayordu. Ve TKP' nin (Komntern destei ile)
kurduu ilk Cephesi, Milli kuvvetlerin uyankl ile kertilmi oldu,
Baku' de ve Anadolu' da uzun yllar Trkiye Komnist Partisi'nin zerine l topra serpildi.

Cumhuriyetin lk Yllarnda stanbul' da TKP Cepheleri

(1925- 1927)
1921 - 1923 Cephe Kurulular;
1. Trkiye Komnist Genler Birlii Cephesi (1923)
2. Beynelmilel Bina ve Marangozlar Cemiyeti Cephesi (1921)

Trkiye' de Sol Hareketler\

f l 1

3. Trkiye Amele Teali Cemiyeti Cephesi (1921)

4. Aydnlk Dergisi evresi Cephesi (1921)
5. TU Rum Amele Grubu Cephesi (1921)
6. Hnak Ermeni Cemiyeti Cephesi (1921)
Aydnlk Dergisi evresi Cephe Birlii, TU Rum Cephe
Birlii, Hnak

Ermeni Cephesi, Trkiye Komnist Partisi'nin ilk kurucu kadrolar olmutur28

7. Genlik Cemiyeti Cephesi (1921)
8. Beynelmilel Deniz ileri ttifak Cemiyeti Cephesi
(1921)
9. Beynelmilel Bina ileri Cemiyeti Cephesi (1923)
10. Beynelmilel iler ttihad Cephesi (1921)

Bu on cephe kuruluu, Komnternin (Moskova'nn) direktifleri ile

Dr. efik Hsn ve arkadalar tarafndan kurulan rgtlerdi. TU ve
Hnak Ermenileri ise bilindii gibi gnmzde de varln srdren
ayrlk gruplardan ve rgtlerden bakas deildi.
Komnternin Beinci Dnya Kongresinde alnan kararlar uyarn
ca, TKP seksiyonlarnn Bolevikletirmesi, Cephe faaliyetlerinin Moskova tarafndan uyutulmasnn etkileri TKP seksiyonunun 1925-1927
faaliyetieri zerinde de grld. 1923 ylnda "Trkiye Komnist
Genler Birlii", "Amele Teali Cemiyeti" gibi rgtlerin yan sra "Aydnlk" dergisi evresinde yan-legal rgtlenen TKP' nin kesin izgisi,
partinin Bolevikletirmesi gayesine ynelikti. Hcrelenmelerin i esasna gre, fabrika ve dier iyerlerinde faaliyete gemeleri ilkesi bu yeni kararn ilk iaretleri idi.
1925 ubatnda Nakibendi eyhi eyh Said'in nderliindeki isyann balamas ile "Takriri Skun Kanunu"nu karan hkmet, isyanc airetlerle birlikte komnistlere de yneldi. TKP mensuplarnn
bir ksmn tutuklatt. evket Sreyya'nn (Aydemir) ynettii "Orakeki" dergisi de, eyh Said hareketinin feodal ayaklanma grd
iin Ankara hkmetini destekler grnerek, Mustafa Kemal Paa'nn
bu isyan dolaysyla yalnz feodaliteyi deil, burjuvaziyi de -Trkiye'de henz ok clz olan kapitalizmi- kertmesi iin kkrtyordu.
1925 TKP tutuklamalarnn sebebi, Ankara hkmetinin bu kkrtma
nn (provokasyonun) farkna varmas, oyuna gelmemesi idi. Trk jandarmas dalarda isyanclarla bouurken, dier devlet gleri de, zaten varl ile yokluu arasnda bir fark olmayan Trk kapitalizminin
odak noktalarna kar sava aacak ve sonunda TKP hazra konacakt.
Dr. efik Hsn (Demer), 1925 yl tevkifatndan kurtulmak iin kat yurt dnda, "Komnist Enternasyonal Dergisi" nde yle diyordu: "Gvenlii salamak iin getirilen ve btn Anayasa gvencelerini kaldran yeni Kanun (Takrir-i Skun Kanunu) sadece Padiah yan-

Kendisi Nakibendi eyhi

olan eyh Sait, l 925'te
Batl glerin
kkrtmasyla
ayaklanmas, Trkiye' de
siyasi ve blc Krtlk
hareketinin nemli dnm
noktalarndan birini

oluturacaktr

612 I Aclan

Saylgan

ls gericileri (eyh Said isyann demek istiyor) canevinden vurabilmek iin getirilen bir silah olarak sunulmu, fakat gene bu kanun komnistlerden kurtulmak iin kullanlmhr"29. Aslnda tam bu sralarda
komnistlerin yayn organlarnn son saylarnda isyann amanszca
bashrlmasndan yana olmalar ve feodalizmin tasfiye edilmesinde Halk
Partisini btn gleriyle destekleyeceklerini aklamas ilgintir.
"Trkiye Komnist Genler Birlii" Komnternin sola dnk taktiine uygun, genleri bnyesinde toplamak isteyen ve bu gnn "le
rici Genler Dernei (GD)"nin paralelinde dar bir Cephe rgt idi.
"Amele Teali Cemiyeti" ise gene bugnn "Devrimci i Sendikalar
(DSK)" gibi marksist ve meslek esasna dayanan uluslararas komnist Cephe hareketinin bir seksiyonu saylabilirdi.
"Amele Teali Cemiyeti", DSK'in ilk tohumuydu. Trkiye o zamanlar, sanayi alannda ileri admlar atm bir lke deildi, iyi ve
onu dardan propagandalarla "snf" haline getirecek profesyonel komnistler olmad gibi youn ii blgeleri de yoktu. Bu sebeble
"Amele Teali Cemiyeti" bir minyatr ve blgesel kurulu olarak kald.
Cephe olarak Komnterne, Moskova'ya sunulan raporlarda malzeme
olarak kullanld. Dr. efik Hsn'nn (Demer), Komntem taktiine
harfi harfine uygun slogan, XIX. yy' dan, Marx'n "Komnist Manifesto" sundan miras kalm "Btn Dnya ileri Birleiniz" di. O kadar
ak bir gerektir ki, hi bir lkede bu buyrua uyup da, Dnya iile
rinin imdiye kadar "birletirildikled' de grlmemiti. Uluslararas
birliklerin arkasnda daima, ya Marx dneminde "Yahudi Sermayesi"
bulunmu, ya da 1917 Devriminden sonra Sovyet Rusya; 1949'dan sonra da in Halk Cumhuriyeti yer almt.
Dr. efik Hsn'nn, 1 Mays brorne "Btn Dnya ileri Birleiniz" slogann koymak istemesi, baz akl banda komnistleri itiraza
sevk etmiti. "Amele Teali Cemiyeti" yneticilerinden Apti Recep ile
elektriki Nuri, bu slogann "1 Mays Nedir?" brorne konmasna kar kmlar, fakat Komntemin mutlak memuru olan efik Hsn itirazlara aldrmam bu bror 1925, 1 Maysnda parti tevkifatnn ilk iareti
olmutu. 1924 Haziran-Temmuz Komntem V. Kongresinin Cephe taktiklerimi uyutma hatta provoke etme giriimi Dr. efik Hsn'nn (De
mer) Moskova'ya ball ile Trkiye'de de uygulanm oldu.

1927 Tevkifat: Komntem Provokasyonuna Kar,

Geni Cephecilerin Kar Provokasyonu
TKP iimde, Dr. efik Hsn'nn (Demer) kiiliinde ve ona kar grntsyle Komnterne sert bir muhalefet balamt. Bu muhalefetin lideri evket Sreyya (Aydemir) stelik Aydemir, Dr. efik

Trkiye'de Sol Hareketler 1613

Hsn gibi Faris komnistlerinden deil, KUTV' dan, Moskova' daki

i niversitesi diye anlan ihtilal okulundan mezun olmu, ayn okula "Kzl Profesr" tayin edilmi, dahas Trk vatanda olduu halde
SSCB (b) Komnist Partisine de ye kabul edilmiti. Trk komnistleri arasnda bu eref(!) yalnz ona verilmiti. evket Sreyya, Sadrettin
Celal Antel ile birlikte kaleme aldklar "Lenin ve Leninizm" (1924) adl kitapta (Aydnlk Yaynlar arasnda kmt), kendisine ait blmnde, bu muhalefetin izlerini grmek mmknd. evket Sreyya,
Trkiye'de ii snf olmad iin, TKP'nin kendini likide etmesi ve
bir Cumhuriyeti Parti (CHP) ile birlemesi, feodalizme ve emperyalizme kar geni bir Cephe kurmas grndeydi. Bu, aslnda, zellikle
daha ilerde de greceimiz gibi Milli Demokratik Devrim, ya da Ulusal Demokratik Devrimin30 ilk projesi idi. evket Sreyya Aydemir ile
Komntern arasndaki bu atmada Dr. efik Hsn'nn tarafsz kalyor grnmesine ramen, Doktor, 1925 tevkifatnda yurt dna kam, Komnterne hesap vermiti. Verilen hesabn, Komntern yayn
organlarna yansm yaz ve konumalarnn bir ksm, Trkiye' de bir
kitapta toplanmtr. Bilebildiimiz yaz ve konumalar 8 Eyll 1925 ile
20 Ocak 1934 arasndaki tarihleri kapsyor; B. Ferdi, Ferdi Yolda imzalarn tayordu.

1925 ylnda "stiklal Mahkemelerine" verilen TKP mensuplar,

hkm giydikten sonra, 1926 ylnda kan af yasas ile serbest brakl
mlard. Komnternin (Moskova)nn, buyruu uyarnca TKP, Viyana' da bir fOnferans toplad. Parti'nin Trkiye' deki temsilcisi (Sekreteri) Vedat Nedim'de (Tr) katlmt bu toplantya. Dr. efik Hsn,
Trkiye' den katlan delegelere, Moskova taktikleri dorultusunda buyruklar vermiti. Bunlar, "snfa kar snf" gibi Komntem ilkelerinin
dnda eyler deildi. Tramvay iileri arasnda grevler kartmak, duvarlara bildiriler yaptrmak ve "i yerlerinde hcreler kurmak" gibi
topik "sol" buyruklard. Yani, partinin Bolevikletirilmesi idi. Vedat
Nedim (Tr), Trkiye'ye :!nnce evket Sreyya ile birlikte kendi geni Cephe taktiklerini uyguladlar; partinin likide edilmesinin alma
larn srdrdler. Dr. efik Hsn, duruma el koymak iin gizlice
Trkiye'ye geldi. Fakat, Vedat Nedim tarafndan polise ihbar edildi.
1927 tevkifat ile birlikte, Komnterne kar olan Komnist Partisi
(Geni Cepheciler ya da likidatrler) TKP' nin Komnternci kanadna
ar bir darbe indirdiler. evket Sreyya Aydemir, krk yl sonra bu
olay yle deerlendiriyordu: " ... Komntem bize fena halde mdahalede bulunmaktayd. Bu, zararl, idraksiz, milli hareketi aydnlarn tarihi grevini anlamayan bir mdahale idi. Cephe aldk ... Stalin dnya
ihtilali taraftar deildi. Komntern ayr grte idi ... 31 Komnternin
bu tutumuna ilk cephe alanlardan biri TKP'dir .. !"

6141 Aclan

Saylgan
Partinin Likidasyoncu Kanadnda
CHP'ye Katlanlar

1927 tevkifatnda parti paralanmt. Partiden kopanlar ve

CHP'ye katlanlar arasnda; evket Sreyya, Vedat Nedim, Nurullah
Esat (Smer), Nafi Atuf (Kansu), Sadrettin Celal (Antel), Namk smail,
Mehmet Vehbi (Sandal), malat- Harbiye'de ustaba Numan, Nizamettin Ali (Sav), Mustafa Nermi, Dr. Ali Rasim (Prof. Adasal),. Sadk
Ahi (Mehmet Eti ad ile), lhami Nafiz (Pamir), Mmtaz Fazl (Taylan),
Lemi Nihat, Burhan Asaf (Belge) gibi isimlere rastlyoruz. Bunlarn
hepsi de 1918-1920 komnistleriydi. Spartakist harekete sempati duymular, kimileri Almanya' da, kimileri de svire' de tahsillerini tamamlam kiilerdi. CHP, kendisine katlan bu aydn kadroya payeler datt. Kimi CHP Genel Sekreteri, kimi profesr, kimi mebus, kimileri de
Trkiye Cumhuriyeti'nin propaganda ve kar- propaganda organlarnda grev aldlar. Burada kk bir parantez ap hemen belirtelim
ki, evket Sreyya Aydemir, illegal platformda TKP'yi srekli izledi.
Zeki Batmar (Yakup Demir) gibi bir eleman, perde gerisinden TKP
Genel Sekreteri yaptrd. 1960'tan sonra da Zeki Batmar 1951 tevkifatndan sonra ken partiyi danklktan kurtarmad, serbest dalgalanmaya brakt. . Bilen, Parti Sekreteri olana kadar bu likide platform devam etti. evket Sreyya ve Zeki Batrrar'n lmnden sonra, 1974
ylnda TKP yeniden Trkiye dahilinde illegal almalara balad.
Stalin, Troki'yi tasfiye ettikten ve ynetimi ele geirdikten sonra,
evket Sreyya'nn Moskova'daki dostlarn, Ali Cevdet'i, elektriki
Nuri'yi ve Baytar Salih Hacolu'nu ve daha adlarn bilmediimiz
emigre (Rusya'ya kaan) Trk komnistlerini, Dr. efik Hsn'nn raporlar ile Gulaklara (tecrit kamplarna) yollad ve ldrtt. Dr. efik
Hsn, bu dnemde, kendisine rakip grmesine ramen, KGB' nin sadk bir adam olan smail Bilen ile tasfiyelerde ibirlii yaptlar32.

1939 - 1951

Aras

Cephe Politikas

Komnternin III. Dnya Kongresindeki "Kitlelere doru alma"

1928'lere gelindiinde, TKP iin hala geerliydi. TKP aslnda
"minyatr" bir rgtt. TKP, 1939'da mesela; efik Hsn Demer'in
Trkiye'ye dnd gnlere kadar 20-30 aktif kiinin katlm ile Komnternin btn kongrelerinde alnan kararlarn birbirine kartrl
m bir orbas idi. Uygulamalar bunu gsteriyordu. Bilinsizce, hatta
cahilce, bildiri bastrp, be adedini duvarlan yaptrp "varlklar
n" duyurmaya alyorlard. Bu duymu, Trkiye'ye deil, yalnz, s
tanbul, zmir gibi illerde dahi deil, lokal, kk yerlerden Rusya'ya
(Sovyetlere) sesleniten baka bir ey deildi. Szgelimi "TKP stanbul
Komitesi" imzasn tayan "Trkiye i ve Kylsne" balkl bilditaktii

Trkiye' de Sol Hareketler

16 '5

eseriydi Bildirilerin ele getii yerler, Beyolu, Galata, Beikta ve Kasmpaa gibi lokal ve kk bir
muhitti. Gene ayn yol iinde (1928)"stanbul Tramvay Hcresi" imzal bildiri ile Moskova'ya gz krplyor,"Trkiye
Amelesi ve Yoksul Halk Kitlelerine" balkl bir sayfay a
mayan bildirilerle, Komnternin (Moskova'nn) btn kararlarna boyun ediklerini/katldklarn ispatlamak istiyorlard. Oysa Komntern, VI. Dnya Kongresini toplam, saa
saparak, Sovyetlerin "Tek lkede Sosyalizm" stratejisini, gelimi Avrupa komnist partileri aracl ile deien dnya
artlar iindeki konjonktre uyarak, kendisini dnyadan soyutlamaya alyor, faizm ve kapitalizme kar ayakta durmak istiyordu. Bu politika, Komnternin VII. Dnya Kongresinde somutlaacak, Sovyetler, demokratik kapitalist lkelere gz krpacak ve
faizme kar mcadelede Yeni Cephe politikalar oluturulacakt.
1928'e kadar ise, TKP'nin, zellikle Komnternin II. Dnya Kongresinden sonra alnan kararlarnn hemen hibirinden haberi yoktu. 1929'da
TKP tam bir kargaa ve zlme iindeydi. Bursa'da 1928 Mays'nda
"Bursa Vilayet Komitesi" adna duvarlara astklar "III. Enternasyonal
Trkiye Komnist Frkas Merkez Komitesi" imzal Komnternin eskiden kalma "Kitlelere alma" taktiini gsteren, "Trkiye Amele snf
na ve ehirli Halk Kitlelerine" balkl bildiri ile stanbul' da duvara as
lan bir-iki bildiri ayn dorultudayd. Ve Bursa' daki laf salatasnn, bir
kopyas idi. 1929 ylnda Nazm Hikmet'te "Resimli Perembe" gibi
dergide "kitlelere alma" taktii ile legaliteyi zorluyor; Laz smail (.
Bilen) illegalitede "Kzl stanbul", "Komnist" gibi teksir yaynlarla
legalite ile illegalite arasnda balant kurmaya alyordu. Ayn gnlerde, Hamdi amilof'un, Komntern ajan bir ilgili ile (Dr. Toimof) temaslar, bu, legal ve illegal yaynlara maddi-manevi destek oluyordu.
1930'1arda artk TKP' yi oluturan ve 20-25 kiiyi amayan gruplar, Sovyet vatanda (grnte Komntern temsilcisi) Dr. Toimof'un
datt paralardan daha byk pay koparabilmek iin birbirlerini
Moskova'ya ihbarla meguldler. Nazm Hikmet ve dier akada
bu ihbarlar sonucu, Komntern aracl ile partiden kovuldular. Partiyi temsilen ortada kalan Moskova muhbirleri, Trk Silahl Kuvvetlerine bal fabrikalarda bildiri datrken yakalandlar. 1931 ylnda,
1929' dan beri yurt dnda olan Dr. efik Hsn (Demer) "nklap
Yolu" dergisi ile, Moskova izgisini, parti, program ve tz ile Trkiye' ye sokmaya alrken, bu ite rol alanlar tutukland. 1932'de parti hcreleri kurulu halindeyken yeni tevkifat oldu. Ama sanklar
Cumhuriyetin 10. yldnmnde bir afla serbest brakldlar. 1935 y
lnda TKP'nin bir avu militan blk prkt. Sanki her ye bir frakri,

-be kiinin

TKP'yi oluturan kadrolarn

nde gelen isimleri,
tahsillerini Avrupa' da
tamamlamlard. Sol
hareket iinde yer
almalarnda Alman
spartaksleri ve Rosa
Lksemburg onlara bu
yolda ilham kayna
olacaktr

616 J Aclan

Saylgan

siyondu. Militanlar illegalitede, hala partinin kurulu ilkelerinin tart

iindeydiler. Komnternin VII. Dnya Kongresindeki Cephe
politikasnn kararlarndan, TKP, sanki hi haberli deildi. "Hafta"
dergisinde bir iki legal yaz, Haydar Rfat'n (Yorulmaz) "Dn ve Yarn" yaymlar; "Yarm Ay", "Resimli Ay", "Perembe" magazinlerinde rtl propagandalar, o zamanlar sola sapan Anadolucu milliyetilerden Hilmi Ziya (lken)in "Yeni Adam" dergisindeki edebi ve felsefi yazlar; hala "Kitlelere doru" (taktiinin uzantsyd. 'Kitlelere
Doru "ilkesi ile topra nadaslayp, belki de "Geni Cephe" politikasna yneleceklerdi. Ve 1940'ta TKP bu emeline ulat. Sabiha ve Zekeriya Sertel'lerin "TAN" gazetesini ele geirerek il. Dnya Sava sonuna kadar, bu gazete aracl ile her gn parti grlerini kamuoyuna
malar

yanstmay baardlar.

1936-1937 yllarndan sonra TKP, Alman faizmi Avrupa'y kasp

kavururken, faizme kar mcadele yerine, devrin tek partisi CHP'ye
kar mcadele at. CHP ile faizmi zdeletirdi. Faizmi, Almanya'nn, talya'nn varlnda deil de, CHP'nin kiiliinde eletiriyor
lard. Orak-ekili bildiriler datyorlar, telgraf tellerine Sovyet bayraklarn asyorlar, mahkemelerde "Kahrolsun CHP, Yaasn Komnizm!" sloganlar atyorlard. Ksacas, Komnternin, VII. Kongresini,
entelektel zaafiyetlerinden dolay, geliigzel anlyorlar, komnizm
propagandas yaptklarn sanyorlar, CHP'ye kar mcadele ile komnizm propagandas birleiyordu. TKP o gnlerden, 1960 sonrasna
gelene kadar, yurt ii rgtlenmelerinde 1943-1951 dnemi hari tutulursa- Komnternin VII. Kongresi kararlarndan habersiz gibiydi. Faizme kar "Birleik Cephe", "Halk Cepheleri" gibi taktik formllerden, Georgi Dimitrof'un Alman Nazizmini hedef alan faizm tanmn
dan, TKP ynetici kadrolar, yararlanma yoluna girmekten bile acizdiler. Ksacas o gnlerde TKP, ii kof bir serseri mayn gibiydi. Bu serseri mayn 1938'lerde Harp Okulu ile Trk donanmasna arpt. Pek ok
solcu, uzun hapis cezalarna arptrldlar. Nazm Hikmet ile Kemal
Tahir de hkmller arasndayd33. Harp Okulu ve Donanma olaylar
nn paralelinde gvenlik rgtleri Ahska'nn Zinba kynden lyas
akalolu, Hasan Kaleli, Halil ve Hikmet gibi Sovyet casuslarn yakalamlard. Muhtemeldir ki, NKVD' nin eflerinden Lakin ve Ivan Ivanovi'in operasyonlarnn akim braklmas, bunu hazmedemeyen
Moskova'nn "Donanma ve Harp Okulunda" provokasyonlarna sebep olmutu. O gnlerde Harp Okulu rencisi olan ad Alkl'n ld gne kadar bir Sovyet casusu kalmas, yle sanyoruz ki bu yorumun en gl dayanaklarndan biridir.

Trkiye' de Sol Hareketler J 617

Dr.

efik

Hsn'nn Gelii ile

Cepheler

Deien

Durum;

Dr. efik Hsn Demer'in, Trkiye'ye gelmesi, TKP' nin dank

durumuna son verilmesini salad. kinci Dnya Sava'nn en civcivli
gnlerinde savaa girilmemesi propagandasna kar, Sovyetlerin yannda savaa girilmesi iin allyordu (1943-1944). Ve ayn gnlerde,
niversite genlii arasnda, TKP asndan en nemli Cephe rgt,
kurduu "Faizm ve Vurgunculuk Aleyhine Geni Cephe" idi. Bunun
yansra Mihri Belli'nin ynetiminde bir baka Genlik Cephesi "leri
Genlik Birlii Cephesi" eylem alanna kt. 1944 TKP tevkif atndan
sonra, darda kalan komnist militanlar "Demokratik Sava Cephesini" kurdular. Dr. efik Hsn, 1946 tevkifatnda ele geen ve Moskova'ya gnderdii rapor msveddelerinde yle diyordu: " ... Faizme
kar birlemi mttefik devletler halklarndan bilhassa, Tahran anlamalarndan beri gze arpacak bir tarzda inkiaf
eden btn terakkiperver anti-faist grup ve teekkllerden
oluan demokrasi ve kurtulu cephelerini, takip ettikleri geni, mterakki (ilerici) milli birlik siyaseti gz nnde tutularak memleketimizde de her trl sol temayll gruplar ve
namuslu terakkiperver yurtseverleri iine alacak ve hatta faizme gnl vermi ve yabanc faist hkmetlerin ajanlar
ile dp kalkm unsurlarn ve bilhassa Saraolu gibi bu
yolda en ileri gitmi idarecilerin temizlenmek suretiyle, Halk
Partisi'ne de yer verecek (CHP) faizme ve vurgunculara
kar "Demokratik Mcadele Cephesi" altndaki bir teekkl
yaratmaya allmt ... "34.
TKP Merkez Komitesi, bu giriimlerin yannda Cephe faaliyetleri
ile ilgili onbe kadar slogan ve ilke de tespit etmi, bunlar Moskova'ya
ulatrmt. Dr. efik Hsn yle diyordu :"Bu liste (slogan listesi)
domak zere olan hareketin siyasi muhtevas ve temelini karakterize
ettii iin, onu da ayrca bu mektupla gnderiyorum ... "35.
Bunlar, Dr. efik Hsn Demer'in Genel Sekreterlik gnlerinde
kurduu Cephelerdi. Ama deien artlar iinde bundan ibaret kalmad. 1943 yllarnda, TKP, TAN gazetesindeki legal yaynlarda Tek Cephe, Anti-Faist Cephe gibi kavramlar aka kullanyordu. TAN gazetesinde "Tan" imzal ama Dr. efik Hsn Demer'in kaleme ald bir
bayazda yle deniliyordu: "ngiltere' de her snfa mensup kimseler
artk cemiyetin (toplumun) yeni inklaplara (devrimlere) doru gittii
ne, artk eski zamanlarn dnmeyeceine inanmtr. Muhafazakar liberal, sosyalist herkes bu yeni aleme sarsntsz girmek iin elele vermeye mecbur olmutur. Nasl harbe kar btn ihtilaflar unutarak

Sekter tutumuyla olduu

kadar, kurduu ilikiler
ynnden olduka dikkat
eken isimlerden efik
Hsn Demer, Trkiye'ye
dnmesiyle uluslararas sol
hareketlerin taktiine
uygun olarak, geni bir_
cephe kampanyas
balatacaktr

618 1 Aclan

Saylgan

birlemilerse,

"vcuda

yeni

inklap

sadmelerine

kar

da ylece Tek Cephe

getirmilerdir. .. "36.

kinci Dnya Harbi'nin bitimine doru Cephe kurulularnda deiiklikler yapld.

Szgelimi, "Faizme ve Vurgunculuk Aleyhine SaCephesi", "Faizme Vurgunculara Kar Mcadele Cephesi" adn
ald. Bu sralarda 1945 ylna gelinmi, Trkiye ok parti dnemine geme hazrlklar iindeydi. Milli muhalefet partileri kurulmaya balan
mt. Dr. efik Hsn Demer, iktidar partisini karsna alan ve btn partileri kendi ynetiminde bir araya toplayacak "Milli Birlik Cephesi"ni kurdu. Bu Cephenin eylem planndaki ad, "leri Demokratlar
Cephesi" idi. Ve Cephenin Merkez Komitesi, batan aa TKP Merkez
ve stanbul Vilayet Komiteleri yelerinden olumutu37. Bu Cephe teekkl, komnistlere zg szmalarla, o gnn ana muhalefet partisi
olan Demokrat Partinin drt lideri Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat
Kprl, Refik Koraltan' da kadrolarna alan "Grler" adl bir haftalk dergi kardlar. Bu dergi, ancak tek say kabildi. CHP, 4 Aralk
1945 nmayilerini tertip ederek, genlii harekete geirdi, TAN matbaas ve dier komnist matbaalar ykld ve Cephe paraland. TKP,
1946'larda, Genlik Cepheleri oluturmak yoluna gitti. stanbul' da kurulan "stanbul Yksek Tahsil Genlik Dernei Cephesi", Ankara'daki
"Trkiye Genler Dernei Cephesi", TKP' nin 1946'da kurulan ve yar
kadrosunun legale kt "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"nin yan kurulular idi. Bu parti de 16 Aralk 1946'da stanbul Sky
netim Komutanl tarafndan kapatld ve TKP tekrar illegaliteye
geti. 1950 yllarnda kurulan Nazm Hikmet'i hapisten kurtarma eylemleri illegal Genlik Cephelerinin operasyonlar idi. Sovyetlerin,
Uluslararas Bar hareketini ynlendiren "Merkez Cephesinin" Trkiye' deki kolu "Barseverler Cemiyeti" de illegal TKP' nin yan cephe rgt idi. Kore Sava zerine bu cemiyet kapatld. 26 Ekim 195l'de geni apl TKP tevkifat da, uzun yllar srecek bir eylemsizlik dnem:ne girdi. nk parti btn normlar ile kertilmiti.
27 Mays 1960 devriminden sonra da Cepheler, TKP'deki blnmeler, sendikal faaliyetlerin bir ksmnn TKP denetimi altna girmeleri de bundan sonraki blmn konusu olacaktr.
va

1960'tan Gnmze Kadar Cepheler

Kimilerine gre Cephe, sosyalistlerin eitsiz gelime yasasndan
bir vey ocuudur. Oysa, daha nce de iaret edildii zere,
Marx'n yaad dnemde olmayan Komnist Cerhe taktii, Lenin' in
eseri idi ve karmza bir Rus meselesi olarak kmt. Komnist Cephe taktiklerinin teoriK analizini yapmak konumuz el olduu iin dedoa~

Trkiye'de Sol Hareketler 1619

mokrasilerde, sosyalist ile kapitalist partiler arasnda uurumun kalkmas sonunda Cephelemenin Lenin'le ne kmas da konu ddr.
Burada Trkiye'nin somut artlar iinde, 1960'tan gnmze, yz yze geldiimiz Rus meselesi, Cephelemelerin Trkiye'deki tahripleri
ve bu tahriplere alet olan rgtlerin eylemleriyle, Rus-Sovyet subversif
faaliyetlerinin uzantlarndan yalnz birine dikkati ekeceiz. Sovyetler
Birlii kukusuz arlktan ald emperyalist emellerini "sper devlet"
olular ile kamufle etmektedir. "Sper Devlet" kompleksinin kollar
pek oktur. Biz yalnz komnist eylemler zerinde durmakla kitlelerin
nasl arptldn, normal yayn organlarn, aydnlar nasl cephe taktikleri iinde yutmak istediklerine deineceiz. Bu Cepheler iinde z
varlklarndan koparlm gazete yazarlar vardr, sanatlar, 1950 ve
1960 sonras parlamenterleri vardr; bilim adamlarnn bazlar vardr.
Cephe teekkllerinin istekleri, grn ile masumdur ama, varmak
istedikleri hedef, Moskovann uluslararas politikasna hizmettir. zellikle, Sovyetlerin, Ortadouya inmesinde, paralanm bir Trkiyenin
Moskovann iine yarayaca reddedilmez bir olgudur.
1960 yllarndan sonra, niversiteler ve dier retim kurumlar
aracl ile balatlan hareketlerin, komnistlerce Lenin'in kritik
eserini okutmaktaki hnerleri, Trkiyeyi bir ykmn sonuna getirmi,
12 Eyll 1980 Silahl Kuvvetler harekat zorunlu hale gelmitir. 1960
yllarndan sonra genliin en ok okuduu kitap, Lenin'in "ki Taktik" eseridir. Bu kitap, genlie Cephe programm alamtr. Gene Lenin' in "Ne Yapmal" adl nemli kitab, iilere "Snf" bilincinin dar
dan burjuva aydnlar tarafndan gtrldn retmitir. Lenin' in
"Devlet ve htilal" kitab ise, daha profesyonellerin iine yaramtr.
Ama Cephe program i\e alanan genliin bir ksm, kitaplarda
aktan satlan her kitab da okumular, Trk Halk Kurtulu Ordusunu, Trk Halk Kurtulu Cephesi Partisi'ni kurmular, silahl eylemlere ynelmiler ve bugnlere kalanlarn akladklarna gre yanlg
larn anlayamadan lmlerdir.
1951 - 1974 yllar arasnda
TKP serbest dalgalanmaya, yani,
marksist deyimle "Kendiliinden
ci-Spontanty" bir gelimeye brakl
msa da, uluslararas platforma,
eski Komntern yneticilerinden
(Stalin tarafndan 1940'da Paris'te
ldrtld) Willy Menzenberg'in
deyimi ile pek ok "masum kurbanlar" yaratm olc.n, komnist
cepheleri, komnistlerle, komnist

ou eski sol hareketin

nde gelen isimleri 60'1
yllarda ordunun iktidara
el koymas yolunda ar

yaparken, 80 darbesi
sonras en gerici unsurlarla
birlikte ibirliine girerek
ortak cephe kurma
faaliyetlerini
hzlandryorlard

620 1 Aclan

Saylgan

olmayanlar

bir araya getirerek, Sovyet d politikasnn emrine sokkomnist cephe kurulular, Dnya Bar Konseyi, Dnya Sendikalar Federasyonu, Demokrat Hukukular Uluslararas Dernei, Dnya Demokrat Genlik Federasyonu, Afro - Asya Halklar Dayanma rgt, Dnya Kadnlar Birlii vb. gibi rgtlerdi38.
1960'dan balayarak 1973 -1974 dnemine gelinceye kadar Uluslararas Komnist Cephe rgtlerinin, eitli kurulular yava yava
Trkiye' de de kurulmaya balad. Dnya Sendikalar Federasyonu'nun
bir yan rgt haline gelecek olan Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) 13ubat1967 tarihinde kurulmutur. 1973-1974 dneminde, Zeki Batmar'n lmnden sonra yerine geen . Bilen tarafn
dan yeniden organize edilen illegal TKP'nin cephe rgtlerinden ve
Dnya Demokrat Genlik Federasyonu'na bal "lerici Genler Dernei" legal platformda eylemlerde yerini almaya balad. . Bilen 1977 y
lnda, TKP'nin szde Konya' da akdettii konferansnda39 yle diyordu: "TKP, lerici Genler Derneini ynlendirmeyi, stanbul l Komitesine bal (o zaman stanbul TKP l Bakan, Vilayet Komitesi Sekreteri bugnk Yaar Nabi Yac (takma ad Haydar Kutlu idi. y.n.) Genlik Komitesi eliyle yapm ve bu komite daha sonra (1977 ylnda) Merkez Komitesine bal Merkezi Genlik Komitesi niteliini kazanmtr.
Bu komitenin grevi: GD' nin faaliyetlerini genel olarak glendirmek
ve genlik iindeki parti faaliyetlerimin genel esaslarn izmek olarak
tespit edilritir"40 .Bilen bu konferansa sunduu raporda GD' nin
TKP Merkez Komitesi "Merkezi Genlik Komitesi"ne ballna deinmeden yle diyordu: "Yoldalar, partimiz geni genlik, renci
ynlarn, ii, kyl, aydn genliini rgtleme iine ayr bir nem
veriyor ... Partinin yeni atlm dnemiyle bu alanda atlan admlar, geliimiyle, meyvelerini vermeye balad (genlik rgt). Genlik hareketi (GD' nin varl ve eylemleri y.n.) partimizin aktif yedek gcdr.
Partimiz bu gc (GD' yi y.n.) btn olanaklaryla gelitirecektir. rgtlenmesine, gelimesine, Leninci kadrolar yetitirmesine, devrimci,
atlgan gen kuaklar yetitirmesine ayr bir nem verecektir ... "41.
TKP Konferansnda onaylanan "Platform Tezleri"nde42 yer alan
IGD ile ilgili maddede; "TKP, ilerici yurtsever genlik ve renci hareketlerini destekler, ii snfmzn, halkmzn kurtulu savam (mcadelesi) ile rer. i, emeki, kyl genliin rgtlenmesine nem
verir. Bu rgtlerin ilerici enternasyonal genlik kurulularyla balan
masn destekler. .. "
TKP'nin yan rgtlerinden bir baka Cephe rgt de "lerici Kadnlar Dernei" (KD) idi. Bu rgtte, TKP' nin, . Bilen dneminde yeniden illegal olarak Trkiye' de kurulduu gnlerde ortaya kt (1974).
TKP' nin nl "Konya Konferans" diye anlan toplantsndaki belgemulard. Uluslararas

Trkiye'de Sol Hareketler

1621

lerde KD ak olarak yer almaktadr. Szgelimi, ad geen konferansta

onaylanan platform tezlerinin bir maddesi yledir: "TKP gelimekte
olan ilerici kadn hareketinin daha da gelimesi, rgtlenmesi yolundaki abalar destekler; ilerici kadn hareketinin de uluslararas demokratik kadn rgtleriyle balanmasn savunur ... "43. "Konya Konferans" diye anlan toplantda . Bilen, TKP' nin kadn hareketini, okuduu Merkez Komitesi Raporu'nda genel deyimlerle yle geitirir:
"Kadn hareketi de yeni bir atlm iindedir. (TKP' nin yeniden illegal
olarak Trkiye'de kuruluu yeni atlm olarak anlmaktadr. Partinin
kurulu tarihi de yurt dndaki TKP Merkez Komitesi organ "Atlm"
dergisinin kt tarihtir, y.n.) Partimiz bu hareketi her ynyle desteklemekle grevlidir, sorumludur. lerici kadnlarmz (KD, y.n.) byk bir savama atlyor ... Toplumun yars kadn. Ezici ounluu
korkun ezgiler altndadr ... Somut durum kadnn eitsiz durumda olduunu ortaya koyuyor ... Partimize, atlgan, aktif, bilinli kadn yoldalar, komnistler yetitirelim ... "44 Ad geen konferansta konuan
delegelerden A. Yolda; "Kadn Hareketi vs Trkiye Komnist Partisi
stne" balkl konferansnda, . Bilen'in kadn konusundaki genellemesini u ifadelerle somutlatrr: "Trkiye kadn hareketi iinde yer
alan birok kadn rgt arasnda KD (lerici Kadnlar Dernei), CHP
Kadn Kollar, legal sosyalist partilerin tabanlarndaki kadn yeler
arasndaki srekli bir eylem birlii beliriyor ... "45.

Yaar

. Bilen'in 1983'te lm;

Nabi Yac (Haydar Kutlu)46 Dnemi

10 Ocak 1986 ylnda Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreterinin

Gorboov'un iktidara
Danimarka' da yapt bir basn toplantsn "TKP'nin Sesi Radyosu" geliiyle smail Bilen'in
lm e zamanlyd.
yaynlad. Bu k onumann kk bir k sn ayn tarihte "Gne" gazeBundansonrososyalizmve
devrim kavramlar anlam
tesin d e yaym1an d .
koymasna urayarak
Yaar Nabi Yagv c (Haydar Kutlu), Danimarka' da, TKP yurt d
kresel kapitalizmin hakim
olmasnn ad olacaktr
parti rgtlerini bir konferans iin toplam ve konferansn
_
bitiminde basn toplants yapmt. TKP Merkez Komitesi
Genel Sekreteri, sorulara verdii cevaplarda, TKP'nin kuruluunun 65. yldnmnde Federal Almanya'da, 1985 yln
da Bonn'da da gazetecilerle konutuunu, Trkiye'deki bugnk rejime saldrlarda bulunduklarn aklamt. Haydar Kutlu'ya gre bugn muhalefet partilerinden geni sola
kadar btn evreler 12 Eyll rejimine karydlar. Krt halk zerinde bask olduunu sylyordu. "Partimiz" diyordu
"bu basklara kar kt iin blclkle sulanyor" Kuzey Kbrs ve Trk-Yunan ilikileri konusunda sorulan bir
soruya da, Sovyetlerin grleri dorultusunda u cevab ve-

6221 Aclan Saylgan

riyordu: "Kbrs'n Trk askerleri tarafndan igal edildiini syledik.
Ama bunu sylerken, elbette ki Kbrsn Kuzeyinde yaayan Trklerin
karlarna gzlerimizi kapamadk. Her iki toplumun karlar, Kb
rsn bamsz, toprak btnlne sahip, egemen bir devlet olmas
dr ... Biz zm olarak her iki toplumun karlkl grmeler ve konunun uluslararas platformda ele alnmasn ngryoruz ... "
Haydar Kutlu'nun, Trkiye - Yunanistan arasndaki diyalog yerine, konunun uluslararas platformda grlmesini istemesinin sebebi
SSCB ile peyklerini de konunun iine katp, sz sahibi olmalar ve Sovyetlerin Ortadou bunalmnda bir adm daha ileri gitmesiydi.
Haydar Kutlu, Almanya ve dier Avrupadaki gmen Trk iile
ri meselelerine de bir soru zerine deinmi, A vrupadaki "Tm demokratik kurulu ve partileri", gmen iilerin oy hakk sahibi olmalar
n istemede dayanmaya ardn belirtmitir. Bundan da ama, bir
sre sonra lkelerine dnecek olan iilerimizi, TKP' ye sempatizan
hale getirmek, Avrupa' da, iilerimizin misafir bulunduklar Batl lkelerin asayi dzenini bozacak hareketlerde bulunmalarn salaya
rak, hem Bat ile aramz amak, hem de Trkiye'yi, Bat' dan koparmakt. Yunanistan'daki Lavrion Kamp'nda bulunan, Trkiye' den kam Krtlerin durumlar zerime sorulan bir soruya, Yunanistan'
sulayc hi bir cevap vermeyii, bu kaaklarn Trkiye' ye dnmelerini istediklerini ifadesi, TKP' nin Yunan Megalo deaclar ile ibirlii
halinde oluunun ispatdr. Haydar Kutlu, TKP hakknda bilgi isteyen
Danimarka radyosu muhabirine, partisinin altm be yldr illegalde
olduunu, ye saysnn ve merkezinin bulunduu yeri aklayamaya
can sylemi ama nemli sayda Krt yemiz olduunu syleyebilirim" demitir. Demek oluyor ki, TKP, Trkiye Komnist Partisi hviyetini yitirmi ve baz devletlerin maas olduklar hasmlarnca akla
nan Trkiye'nin yzde doksan sekiz nfusunun Trk olduunu bir yana itmi, Gneydou snrlarndan szan ekyalarn, Krtlerin partisi haline gelmitir. nk Moskova bunu byle tensip etmitir. Zira Filistin kamplarnda George Habba, Nayif Havatme ve Ebu Nidal, Suriye Komnist Partisi Genel Sekreteri Halit Bekta, Sovyet Rusyann finanse ettii, Trkiye'ye mteveccih ekyalar eiten gruplarn balar
dr. Ama, Trkiye'yi gten drmek, paralamaktr. Bu da tampon
komnist bir Krt Devletinin Gneydou' da aaca bir koridorla Sovyetlerin bir zamanlar Vietnam'a inmesi gibi, Ortadou'ya inmesini
salayacaktr. Danimarka radyosunun "Sizi ka kii destekliyor" sorusuna verdii cevap, bu aratrmann konusu ile ilgili olduu iin, aynen
/1

alyoruz:

"Partimiz darbeden nce Trkiye' de hemen hemen yar legal duO artlarda, tek ilerici sendika federasyonu iinde partimiz,

rumdayd.

Trkiye' de Sol Hareketler 1623

en fazla arl olan politik gt ve partimizin sempatizan

krk bini akn yeli bir genlik rgt, ayn ekilde ynsal
bir kadn rgt vard"47.
Danimarka Radyosu: - Sendikann ismi nedir?
Haydar Kutlu: - DSK. Dierleri de lerici Genler Dernei (GD) ve lerici Kadnlar Dernei.
Haydar Kutlu'nun bundan sonraki sorulara verdii cevaplar; Bizim Radyo", Trkiye'nin Sesi Radyosu"nun yayn yapt yerlerini aklamayp48 propaganda yapmakla,
Trkiye'ye gizli olarak gittiini aklayarak meydan okumaktan ibaretti ...
DSK, GD ve KD' ye braktmz yerden devam edebiliriz artk;
11

11

i Sendikalar (DSK)
DSK bilindii gibi, Trkiye i Partisinin TBMM'ne ye soktuu

(13 ubat 1967) gnlerde, TRK-'ten ayrlan marksist-Leninist fraksiyonun oluturduu anarko-sendikalist,49 ihtilalci bir rgttr. 12 Eyll
1980 Askeri harekatndan sonra DSK kapatlp, mahkemeye verildi.
Marksist, Trkiye i Partisinin kurucu yesinden be kiinin
drd DSK kurucular arasnda yer almt. DSK' in eitim seminerlerinden anlaldna gre, eitimin hedefleri noktada toplanyordu.
Bunlar, temel dzey (A); orta dzey (6); yksek dzey (C). (A) Temel
dzey gn sreliydi. Konular: (1) Sendikal eitimin gereklilii, 2)
Kapitalist retim ve smr, 3) Tarih boyunca snflar, 4) Dnyada
sendikalarn douu ve geliimi, 5) Trkiye' de sendikalarn douu ve
geliimi, 6) Trkiye' de i hukuku, 7) Trkiye' de toplu szleme dzeni, B) Orta dzey on gn sreliydi, otuz gn sreli (C) Tipi yksek seminerlerin ortak programlar, Sovyet Rusyadaki, Dou Avrupa peyklerindeki ve Bat Avrupa Komnist partilerindeki Parti Okullar
programyd. Marx ve Lenin'in karmaas olan konular (B) ve (C) dzeyi seminerlerinde militan yetitirmeye ynelikti. 1) retim-retim
Aralar, 2) retim Biimleri (ilikileri), 3) Ekonomi-Politik, 4) Kapitalist Sermayenin Bileimi ve Biimleri, 5) Emperyalizm, 6) Tekelci Devlet Kapitalizmi, Nedenleri, Oluumu, 7) Uluslararas Ekonomik liki
ler, 8) i Snf, 9) Egemen Snf ve Tabakalar, 10) Sendikal mcadele,
sendikalar, 11) Snf Sendikacl, 12) Uzlamac Sendikaclk, 13)Uluslararas Sendikal Hareket ve Dayanma, 14) Sosyalist lkelerde Sendikalar, 15) Grev, Genel Grev, 16) Dou Almanya, 17) Bulgaristan, 18)
Macaristan, 19)SSCB.
Bu militan yeler, Dou Almanya, Bulgaristan, Macaristan ve
SSCB'ne giderek grg ve bilgilerini arttracaklar, dnlerinde iiler
11

/1

DSK genel bakan olan

Kemal Trkler, yapt
kkrtc konuma ve
klamalarla sosyal
rtamn gerilmesine yol
Jyordu. Darbeci
generaller iin bu frsat,
onun bir suikasta
uramasyla zirveye
trmanacakt

624 \Aclan

Saylgan

arasnda, seminerlerde, konferanslarda yeler iinden, blge eitim ve

rgtlenme kadrolar bu eilimlerle yetitirilecekti. Nitekim Yaar Nabi Yac (Haydar Kutlu), bu seminerlerde yetiti ve TKP Genel Sekreterliine kadar ykseldi.
DSK ve st dzey yneticileri, hr demokratik dzeni, MarksistLeninist bir dzen kurmak amacyla devireceklerdi. Sendikann karar
ve eylemleri, cret ihtilaflarnda diyalog deil, uyumazl derinletir
mek, atmaya kadar vardrmakt. Legal grnm sendika idi, ama
illegalitede Marksist- Leninist bir ihtilal rgt idi, DSK. htilal yoluyla"Proleter Diktatrln Kurmak" amacndayd. Ve bylelikle, Sosyalizme gemeyi amalyorlard. Szgelimi 6. Genel Kurul Toplantsn
da "Tm ulusal ilerici, demokrat, yurtsever rgt ve glerin anti-faist, anti-emperyalist ve anti-tekel cephede savam birliinin kurulmas; NATO gibi askeri rgtlerden klmas; ikili anlamalarn iptal
edilmesi, yabanc s ve tesislerin kapatlmas; AET, IMF, OEDC gibi
ekonomik rgtlerden klmas; yabanc sermayenin milliletirilme
si,"50 karar altna alnmt. 7. Genel Kurul toplantsnda ise alnan karar, 6. Genel Kurulda alnan karardan bir adm daha ileridir: "DSK'in
sosyalist bir dzen iin savatn, ban ii snfmzn ektii sosyalizm mcadelesinde halk glerimizin ortak siyasi iktidar cephesinin
yaratlmasn zorunlu gren DSK Genel Kurulu, btn anti-faist, anti-emperyalist, anti-tekel ve anti-ovenist siyasal ve demokratik glerin birliini savunmay, ii snfmzn ileri sendikal rgt olarak bu
cephedeki yerini almay karar altna alr ... " DSK'in bu kararlar,
TKP'nin Ulusal Demokratik Cephe (UDC) programndan ve hayata geirilmesinden baka bir anlam tamyordu. UDC, bilindii gibi d Komnist partisinin karsnda Yunanistan' da olduu gibi i Komnist
partisi kurmak isteyen Mihri Belli'nin, Milli Demokratik Devrim stratejisinin birbirinden farkl olmamakla beraber, fraksiyon stratejisinin
ad idi. Komnizmde bir kelime, bir kavram, parti ii savalarnn fraksiyonlarn aklamaya yeterliydi. TKP. M.K. Genel Sekreteri 1. Bilen'in
Merkez Komitesi plenumunda okuduu Politik Bro raporunda belirttiine gre, UDC (Ulusal Demokratik Cephe)'yi yle deerlendiriyor
du: "Programmzda yer alan Ulusal Demokratik Cephenin gerekle
mesi bir sre iinde oluacaktr. Bu mesele bata TKP' nin glenmesine sk skya baldr. i snfnn Birliinin olumas (DSK bunu
salyordu. y.n), bu srecin en nemli bir halkasdr. Ulusal Demokratik Cephenin temeli ii-kyl balakldr (ittifakdr). Bu badak
lk kurulmadan, Ulusal Demokratik Cephe kurulmu saylamaz"51.
Ayn raporda TP, CHP gibi politik partilerle birleerek Ulusal Demokratik Cepheyi oluturmak neriliyordu52. Platform, anti-faist, anti-emperyalist olmalyd, . Bilen'e gre, DSK'in 7. Genel Kurulunda

Trkiye' de Sol Hareketler 1 62 'i

ise bu husus karara balanm, TKP' nin istedii olmutu.

DSK iin UDC, srekli ve kalcyd. Yn eylemleri ile oluacak ve yaayacakt. UDC' de, nc snf ii snf idi; ortaklar da halk kitlelerinin birlii... DSK' in UDC iindeki amac,
sonunda demokratik, ilerici bir iktidarn kurulmas, bunun
iin bir savunma cephesi deil, savam cephesi, sosyalizme
alan ileri demokratik dzen iin bir basamak olduuydu.
DSK'in oluturduu UDC, pek tabii bnyesine terr rgtlerini de alm, onlara yataklk etmiti. TKP' nin buyruklar
na uyarak UDC' nin ardndan DSK 6 ve 7. Genel Kurul kararlar kapsam iinde, "Demokratik Platform" oluturdu.
"Demokratik Platform"u DSK yle aklyordu, "i snf
ve dier emeki kesimlerin istemleri dorultusunda, bu istemleri bamszlk, demokrasi ve sosyalizm mcadelesi iinde deerlendirerek
daha ileri admlar atmak, tm demokratik kurulularla srdrlen ortak almalar programa, sistemli ve srekli alan bir yapya kavu
turmak iin Demokratik Platform oluturulmutur". DEV-YOL, DEVSOL gibi terr rgtleri de, bu Demokratik Platformda yer aldlar. Bu
platform, Cephe teekklnn daha geniletilmi bir ekli idi. Geni
Cephenin bir baka ad olan Demokratik Platform ile devlete ynelik
ykc eylemler balad. Ve 12 Eyll 1980 ncesinin kaosu bylelikle yaratlm oldu. DSK'in hayata geirdii "Demokratik Platform" iinde
yrylerle lerici Kadnlar Dernei "Yaasn ileri Demokratik Halk
Devrimi" sloganlarn atyor, ayn nitelikli pankartlar tayor, "Komnist Partisine zgrlk" flamalar tanyor; GD'liler "Genliin Yolu
i Snfnn Politik Yoludur" flamalarn yrylerde tayor, "Sosyalizm in Mcadele" sloganlar, intikam duygularn krkleyen
haykrlarla, tarafsz vatandalar terrize ediliyordu. GD'liler bu yrylerde TKP'nin 59. yan doldurduunu pankartlara yazyorlar,
TKP marn sylyorlard. DSK mitinglerinde "TKP'ye zgrlk" istemleri doal bir hareket haline gelmiti. Marx, Engels, Lenin, Mustafa
Suphi, Nazm Hikmet'in, Bilen'in resimlerini ellerinde tayorlard.
"Ulusal Demokratik Devrim in leri" sloganlar da DSK mitinglerinin ssyd."Sosyalizme Alan Yol leri Demokratik Dzen Devrimci Yoldan Kurulur" slogan ve flamas DSK mitinglerinin asl taktii
idi. Demokratik yol kapanmt DSK iin. Hemde sebepsiz yere. Mitingleri, 1 Mays kanl nmayilerini, zmir Tari iplik fabrikasndaki
devlet glerine kar silahl direni eylemleri izlemiti.
TKP tevkifat (1981), DSK'in maskesini drmtr. 77'si ii ve
ayn zamanda blge-semt-iyeri birimlerinde, 95'i profesyonel sendikac olarak l, Blge, Semt ve iyerlerindeki parti birimlerinde grev aldklar meydana kmtr. Dier taraftan DSK' in A ve B tipi seminer-

Yaar Nabi Yac'nn

TKP'nin palitbro yeliine
katlmasyla T~P, btn
kadrolaryla DISK'in
eylemlerine destek verme

karar alacakt

6261 Aclan

Saylgan
lerine katlan iilerden, (A) tipine katlanlarn% 64,S'i; (B) tipine katlanlarn % 93.33'nn parti yesi olduklar anlal
mtr.

DSK'in 25 Haziran - 2 Temmuz 1980 arasndaki 7. Kongresine katlan parti ve delegeleri, Ulusal Demokratik Cephe'nin ortaklarn sergiliyordu. TP Genel Bakan Behice Bo-

Trkiye'nin en byk
.. retmenler deme~
(TOBDER) Genel Baka
Gltekin Gaziolu,
Trkiye' deki
cephelemenin nde gele
isimlerinden biri olarak
tannacak!,

ran yapt konumada yle diyordu: "Faizme kar kalc

ve rgtl bir birliin oluturulmas (yani bir Cephenin olu
turulmas) meselesi, hi kukusuz ii snfnn politik birlii
ni ve sendikal birliini de kapsamaktadr"53. Trkiye Sosyalist i Partisi'nin Bakan Ahmet Kamaz'a gre de "Bugn
Trkiye iin geerli olan bir tek yol vardr; bilimsel sosyalistlerin proletarya enternasyonalizmini sonuna kadar benimsemi, ii s
nfnn ideolojisini sonuna kadar benimsemi, bilimsel sosyalistlerin
tek bir at altnda toplanmalar ve ii snfnn kyllerle, emekilerle
ittifakn salayp iktidara yryen hareketini glendirmeleridir. Bu
nedenle ayr ayr kurulan sosyalist partiler amacn gereklemesini,
salayamaz. Bilimsel sosyalizmin temel ilkesi tek bir ii snf partisidir"54.
Daha sonra Trkiye Birlik Partisi lideri Mustafa Timisi konumu,
sonra ardndan, Sosyalist Vatan Partisi bakan Mehmet zler ise y
le demitir: "Bugn DSK iinde tereddt cephesi ile direni cephesi
uzlaamaz, ancak Direni Cephesi, kararszlklar kaldrmak iin onlar safna ekmek iin alr,"55 TB-DER Genel Bakan Gltekin Gaziolu ise konumasn yle sonulandrmt: "Tm emeki halk glerimizin gz bugn balayan DSK'in 7. Kongresi zerindedir. i
Hareketinin birliini salama yolunda Kongrenin kazanaca baarlar
byk moral destekler getirecektir"56. Trkiye Tabipler Odas Bakan,
Dr. Erdal Atabek ise: "Toplumun dinamik kesimi, reten kesimi, ii
snf, emeki katmanlar btn glerini faizme kar, emperyalizme
kar, ovenizme kar birletirerek kar kacaklar"57 diyordu. KyKoop. Bakan CHP Adana Milletvekili Nedim Tarhan'n konumasn
dan sonra, DSK'e bal sendika bakanlar, UDC dorultusunda konumalar yapmlard.

DSK Kongresinin ald kararlar srasyla; "Sosyalist Hareketin

Birlii", "Cephe Hangi Mihrak Etrafnda rlr", "Burjuvazinin Sald
rlar",

"Demokratik Merkeziyetilik", "Sendikal Eylem Birlii", "Ulus-

lararas Dayanma", "l Mays", "Genlik rgtleriyle ilikiler" balk

larnda zetleniyordu. Cephe kuruluunda DSK'in bir manivela rol

oynayacak, grevi yapacak nitel ve nicel gc vard. Bu grev, faizme,

emperyalizme ve ovenizme kar g ve eylem birliini rgtlemekti58. "Sosyalist Hareketin Birlii", "Siyasi ktidar Cephesi"; "Demokra-

Trkiye'de Sol Hareketler J 627

tik Platform Cephe" (UDC), "Halk Cephesi", DSK'in alnan

kararlar arasnda yer alyordu59. DSK'in temel mcadele ilkesi "i Snfnn Birlii in Mcadele" idi. i snfnn
devrimci niteliine eriip bilinlenmesine olgunlua kavu
turulmasna yardmc olacakt60. Ulusal Demokratik Cephenin amac, hedefi ve ilkeleri Milliyeti Cepheye kar en etkin
ve en kitlesel savam organize etmekti61. MC hkmeti grevinden uzaklatrlmal ve UDC'nin ikinci hedefi olan ulusal bamszla kavuulmalyd. Son hedef olarak da demokratik ilerici bir iktidarn kurulmas iin, bir Sava Cephesi
kurulmalyd. UDC'nin ilkeleri Maden- sendikas adna,
gazetesinin eki olarak 1977'de Kemal Trkler tarafndan bir
brorde formle edilmiti. Ksacas, DSK, yurtdndaki TKP'nin bu
ykc programn uygulayan bir aratan baka bir ey deildi. UDC,
Ky-Koop ve eitli kooperatifleri, Ziraat Odalarnda eitli demokratik kyl derneklerini, TM-DER; TM PERSONKON gibi memur
derneklerini; TB-DER'i, Mimar ve Mhendis Odalarn (TMMOB),
TTED derneklerini, Trkiye Tabipler Birliine bal TS-DER'i, Barolar ve ada Hukukular Derneini, KD, GD, DEV-GEN, (DEVYOL, DEV-SOL), Sanatlar ve Karikatrcler derneklerini, Halkevlerini, TP, TSP gibi siyasi partileri kapsyordu.
TKP'nin yakn amac, UDC bylece tahakkuk etmiti. DSK'in nclnde TKP, Konya Konferans belgelerinde yle deniliyordu:
"Programda ngrld gibi, TKP'nin yakn amac, devrim srecinin
ileri demokratik aamasna; her dzeyde "i Snf nclnde" ky
emekilerinin, geni orta katmanlarnn devrimci aydn ve genliin
sava ve eylem birlii ile ulalacaktr"62.

lerici Genlik Dernei (GD)

6 Mays 1978'de, o gnn Babakan Blent Ecevit, KD ve
GD'nin komnist kurulular olduunu aklamt. Hem de bu gr

lerinin, illegal TKP'nin yan-resmi organ legal "Politika" gazetesine beyanat olarak vermiti. 5 Kasm 1978' de KD ve GD, TKP'nin yan rgt olarak, Almanya' da kurulmu olan Devrimci Genler Birlii (DGB)
salonlarndaki, bir baka TKP kuruluu, "Avrupa Trk Kadnlar Federasyonu"nun olaan genel kongresine ballk, dayanma ve baar
telgraflar ekmi; 4 Ocak 1978' den itibaren de TKP, Durum bltenlerini GD'den baka, KD, Bar Derneine, Maden- sendikasna gndermiti. Bu bltenlerden birinde, TKP'nin yle bir destei yer alyor
du: "DSK ve dier demokratik kurulularn ortak toplants, ulusal demokratik glerin Cephe ve g birliini salama ynnde atlan
nemli bir admdr. TKP, bunlar var gcyle destekliyor ... " Btn

l.erici Genler Dernei

(IGD) liselerden itibaren

giritii rgtlenmelerle
TKP'nin en gl genlik
tekilat alarak varln 12
Eylle kadar srdrecektir

628 / Aclan

Saylgan

bunlarn dnda GD'nin 15-17 Mays 1978 tarihleri arasnda yaplan

1. Genel Kongresine, TKP kutlama mesaj gndermitir. GD'nin 20 Ni-

san 1980 tarihinde kapatlmas, 18 yesinin tutuklanmas zerine TKP

Federal Almanya'nn Bonn ehrinde bir protesto gsterisine neden olmutur. Kbrs Trk kesimindeki, Moskova yanls komnistlerin, Trkiye' deki GD militanlarna, Rus yapm silahlar gnderdii gazete stunlarnda yer almtr63. 1978 Haziran'nda GD,
SSCB'nden Student Councl renci rgtnden ald bir davetle,
VIII. Uluslararas Yaz Okuluna 25.7.1979 tarihleri ile 6.8.1979 aras davet edilmi; btn masraflarn Student Councl tarafndan denecei
kendilerine bildirilmitir.
tarafndan

lerici Kadnlar Dernei (KD)

lerici Kadnlar Dernei

(IKD) dier sol rgtler

gibi, yurtd faaliyetleri ve
uluslararas evrelerle
ibirlii halinde TKP'nin
nemli destekilerindendi

TKP'nin Cephe kurulularndan olan KD, Devrimci i Sendikalar ve lerici Genler Dernei gibi, yurt d rgtlerle olduu gibi
uluslararas merkezlerle de iliki halindeydiler. Szgelimi, 8 Ekim 1976
ta,ihinde gerekletirdikleri 1. Olaan Genel Kurul toplantsnn raporunu Bat !3r-;,,'rle TKP'nin bir kuruluu olan "Bat Berlin Trkiye Kadnlar Birliine" (b.<...B) gnderdiler. Bat Berlin'den, Dou Berlin'e
geip TKP ile dorudan temas, g bir i deildi.
12 Eyll ncesinde, Anayasa ve kanunlarn inenmesinin adet
haline getirildii gnlerde, 8Mart1978 tarihinde "Dnya Kadnlar Gn" dolays ile KD, stanbul Harbiye ehir Tiyatrosunda bir toplant
yapt. O gnlerde TRT dahi, bu Sovyet rgt mensuplarna, TV ekranlarn amt. Bir programda, "Vakf " film dizisini seslendirmesi dolays ile ne kavumu, ehir Tiyatrosu oyuncularndan Meral Taygun,
spikerin dankl bir sorusuna "lerici Kadnlar Dernei yesiyim" diyor ve bu Sovyet rgtnn bedava reklamn yapyor, rgt yirmi
milyon TV seyircisine duyurabiliyordu.
KD, 28-29 Mays 1978'de, stanbul'da dzenledikleri il. Olaan
Genel Kurul Toplantsna, Trk milletinin can dman, Bulgaristan' daki aznlklara zulmeden, adlarn deitiren, direnenleri ldren, Trk mezarlklarn tarumar eden despot
devletin bir temsilcisi, "Bulgaristan Kadnlar Birlii" yesi
uanka Petrova'y davet etti. Bu Bulgar Komnist de "ma
hit delege" olarak genel kurul toplantsnda bulundu. Yine 1
Temmuz 1978'de, TKP'nin yurt d rgt "Atlm" dergileri kampanya at. Castro'nun, Havana'snda bir festival yap
lacakt. GD hemen almalara balad, KD ile ortak bir e
kilde HAFEST (Havana Festivali) adl bir komisyon olutur
du. Bir veya daha fazla KD'li ya da TKP'li kadn yurt dn
dan ya da iinden Havana'ya utular. KD'nin, TKP'rin Cep-

Trkiye' de Sol Hareketler 1629

he rgtlerinden FDEF'nun 1979 Mart'nda yaplan III. olaan toplantsna dayanma mesaj gndermesi olaan hale
gelmiti. Bu dnem iin TKP'nin Merkez Komitesi Genel
Sekreteri smail Bilen, yapt plenum konumalarnda "partimiz yar legal alyor" demekten ekinmeyecekti. 1979
Temmuz'unda, Federal Almanya'da, F. Alman Komnist
Partisinin tertip ettii bir genlik festivaline KD' de katld.
Bu festivalde, forumlar tertip edildi. KD temsilcilerine de
sz verildi, nutuklar ekildi. KD'nin sloganlar da TKP'nin
sloganlarndan farkszd. Mitinglerde, forumlarda, "KD Kapatlamaz", "TKP'ye zgrlk", "Skynetime Hayr",
"NATO' ya Hayr", "Krt ve Trk Genleri i Snfnn Yolunda Birleelim", "Yaasn Enternasyonal Dayanma" diye haykrp
sol yumruklarn havaya kaldryorlard. Dikkati eken bir husus, bu
sloganlarda "Krt" sz, daima "Trk" ten nce geliyordu. Bu Sovyetler Birlii denetimindeki TKP'nin bnyesinde, Krt gruplar parti
haline getirmesinin ispatyd. Sloganlarda "Skynetim Kaldrlsn!"
lklar atanlar, anarinin en youn olduu gnlerde, skynetimin
kaldrlmasn istemekle, devlet otoritesini ykarak anarik olaylar bir
i savaa dntrmek amacna ynelmiyor muydu?
1978, yurt dndan ynetilen TKP'nin ve dier Sovyet subversif
faaliyetlerinin en youn olduu gnlerdi. Gnde yirmi kiinin ldrld bir ortamda, KD' de elinden gelen kkrtmalar yapmaktan
ekinmiyordu. 1978 Mart'nda KD'nin Suriye hududuna yakn, Antakya ubesinin tertip ettii gecede yle bir karar alnmasndan da ekinilmedi: "Dzeni ykmak iin tm kadn erkek, ii, talebe (renci),
memurun birlikte eyleme gemesi gerekmektedir. Filistin'de, Kamboya' da, Kba' da, Vietnam' da devrimci kadnlar kadar, en az biz de sosyalist dzen getirecek devrim iin mcadele etmeliyiz". Ad geen lkelerin hibirinde stabilize bir rejim yoktu. Bu lkeler ok farkl konjonktre! sebeplerle, i sava bata iine dmlerdi. Trkiye'yi de
ayn duruma drmek istiyorlar ve kkrtmalarda bulunuyorlard.
Kamboya, Vietnam, eitli lkelerin igali altnda kalmlard uzun
zaman iinde. artlar bakayd. Filistin meselesi, Ortadou petrollerine
hakim olmak iin uluslararas sper glerin bir mcadele arenasyd.
Kba, Batista rejimine kar duyulan muhalefetin ve zorbaln tepkisi
olarak Castro'nun eline dmt. Oysa Trkiye, Mustafa Kemal'in
kurduu, demokratik ve stabilize bir devlet idi. Bar iinde yaayan,
ekonomik kalknma alannda hamleler yapyordu. Ksacas ne zorba
bir kliin elindeydi ne de, anti-demokratik bir lkeydi. Parlamento serbest seimlerle kuruluyor ve devlet gemisi doru bir rotada ilerliyordu. Demokrasilerde parlamento oylar ile bir partinin iktidar der,

Solun popler
edebiyotlorndan Aziz
Nesin yapt ekzantirik
aklamalar, yaynlad

bildirilerle daha ok siyasi

krtln gelimesine ve
inan ayrlklarnn
derinlemesini salayacakt

630 1 Aclan

Saylgan

bir baka parti ya da koalisyon hkmetleri kurulurdu. Szgelimi, Milliyeti Cephe hkmetinin dp yerine CHP'nin iktidar olmas, Ecevit'in Babakanla gelmesi sanki normal bir parlamenter olay deil de
komnistlerin mcadelelerinin sonucuydu: "Emperyalizmin yerli i
birlikilerinin gerici faist MC'si, kadn, erkek, emeki halkmzn savam ile tutunamad, dt. Geni emeki ynlarca oy verip, destekledii CHP arlnda yeni bir hkmet ibana geldi..."64. Oysa bilindii gibi AP' den onbir ye transfer edilerek, AP+ MHP iktidar yklm
ve iktidar olunmutur. lerici Kadnlar Dernei Haber Ajans, komnistlerin inene inene sakz haline getirilmi taleplerini usanmadan
tekrarlamaktan ekinmiyordu: Ceza Kanunundaki 141ve142. maddeler kaldrlmal, tm cretliler sendika kurmal, genel grev kabul edilmeli, lokavt su saylmal, toprak reformu olmal, smrye son verilmeli, sanayi devlet eliyle kurulmal, NATO' dan klmal, AET ile ili
kiler kesilmeli ... vd ... 65.
KD, UDC (Ulusal Demokratik Cephe) dorultusundan bir milim
ayrlmayan TKP'nin uydusu bir rgtt. yle diyordu:"KD en geni
emeki kadn ynlarnn acil ve ertelenemez istemler dorultusunda
rgtleyip, savama (mcadeleye) sokmay, bu istemler dorultusun
da Ulusal Demokratik Gler arasnda eylem ve Cephe birliini sala
mak iin aba gstermeyi bu yndeki almalarn younlatrmay
iinde bulunduumuz dnemin vazgeilmez gerei grmektedir ... "66.
Tabi, bu vazgeilmez "gerek", 198l'de TKP tevkifat ile suya dt.
Pek ok KD, GD yesi genlerin, DSK'li iilerin illegal TKP militanlar olduu anlald.
Kemal Trkler' den sonra
DSK Genel Bakanl'no
getirilen Abdullah Batrk,
anarko sendikolizmin
btn kkrtc unsurlarn
sonuna kadar
kullanmaktan
ekinmeyecektir

Haydar Kutlu'nun "Sol Birlik" Cephesi

1984'te 1383 imzal "Aydnlar Dilekesi"nin TBMM'nin "Dileke
Komisyonu"na verilmesini, 1986 Eyll'nde "Ekmek ve Hak Bildirgesi" olaylarn; "Alk Grevi", "lm Orucu", "Siyah elenk"
brakma gibi eylemleri; 15 ubat 1985'te, Mehmet ner adl
birinin Ankara-zmir aras protesto yryn67 hep yurt
dndaki TKP'nin tevkifat d kalm kalntlar ynlendiriyordu. Geri "Aydnlar Dilekesi" ile "Ekmek ve Hak Bildirgesi" Aziz Nesin' in nclnde hazrlanmt ama TKP'nin
"Bizim Radyo" ve "Trkiye Komnist Partisi'nin Sesi" korsan radyolarnda btn bu eylemlerin kendilerince hazrlan
d ifade ediliyordu. Mehmet ner, tutuklandnda polise
verdii ifadede, "yry meselesini, kendisinin Ankara' da
bulunduunu TKP'lilere duyurmak iin yaptn" sylemi
ti. Mehmet ner, 1984'ten beri Ankara Gazi niversitesi -

Trkiye' de Sol

Hareket~er \ 631

rencisi idi. "Yry"n basnda yer almasndan sonra, TKP'den Hasan kod adl birisi, Mehmet ner'i buldu. Mula Festivaline TKP ad
na katldlar. Krmz karanfiller satarak 70.000.- TL. kazandlar. Bu para, parti mutemedi Hasan' a verildi. Mehmet ner, YK' protesto mitingine katld. YK nne siyah elenk koydu. Gazi niversitesi Dernei iinde, TKP'nin genlik rgtlenmesini salamay amalamt.68
Mehmet ner'in bu giriimi, TKP'nin Trkiye rgt kertildikten
sonra, yeniden toparlanmak iin genlik arasnda derneklemeleri sa
lamakt. Bu her zaman byle olmutu. Demokrasiye geildii gnlerde, stanbul niversitesinde kurulan "stanbul Yksek Tahsil Dernei"; Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesinde, "TAN" gazetesinin tahribi ile ilgili 108 imzal protesto bildirgesinden sonra kurulan Denizciler Caddesinde slenen "Trkiye Genler Dernei", 1951 tevkifatnda
meydana kan parti hcrelerinin kurulmasna nayak olmutu.
Yurt d TKP, 1983'te 5. Kongresini akdetmiti. smail Bilen yal
ve hafza kargaas iinde "Parti Bakan" sfat ile yarm yamalak bir
konuma yaptktan sonra, zaten hasta hasta geldii kongreyi brakarak
hastaneye dnmt.
TKP, 5. Kongresinde, parti program arln cephelemeler zerinde younlatrmt. yle deniyordu programda: "Tek Cephe TKP,
bar ve Ulusal Demokrasi iin btn ulusal demokratik glerin Tek
Cephesini kurmak iin alacaktr. Sol glerin ibirlii, btn ulusal
demokratik glerin Tek Cephesini gerekletirmede byk bir rol oynayabilir. Komnistler balaklklaryla (mttefikleriyle) eit hakllk
temelinde ibirlii yapyor, hi bir ayrcalk talep etmiyorlar. TKP' ye
gre Ulusal Demokratik Glerin Tek Cephesini salamann temel yolu, milyonlarca emekinin tabanda gnlk savalar iinde eylem birliini gerekletirmektir ... "69
Bu paragrafta "Bar" gibi herkes iin cazip bir kelimenin kullanl
mas, aslnda bu kelimenin "gnlk savalara" hazrlk iin ele alnd
n meydana karyordu.
Komnizmin jargonunda Sovyet ideolojisinde nemli bir kavram
olan "Demokratik Birlik" ilkesi, TKP'nin 5. Kongresinden sonra yeniden tanzim edilen parti programnda, birbirine yaklak kavramlarla
yle yer alyordu: "Ulusal demokrasi, ii snfnn, kyllerin, esnaf
ve zanaatlarn, yurtsevererlerin, astsubay ve subaylarn, aydnlarn ve
genliin, kk ve orta iletme sahiplerinin, Krt halknn, diktatrle kar kan ve ortak bir program erevesinde birleen btn glerin ibirlii ile ii snfnn nclndeki ynlarn bamsz aktif savam "Ulusal Demokrasidir" 70 TKP iin ama, 12 Eyll Harekat ile
sindirilen, btn anari ve cinayet odaklarnn yeniden serbest hale gelmesi, gvenlik rgtlerinin pasifize edilmesi, 1982 Anayasasnn iptali,

6321 Aclan

Saylgan

genel politik af, sermayeye kar sava, toprak ve tarm reformu taleplerinin toplam "Ulusal Demokrasi"dir71 . TKP' ye gre, btn bu taleplerin salanmasnda, muhalefetin ve dier ortaklarn "Ulusal Demokrasi" mcadelesinde kendileri ile birlik olmalcr, kendilerinin"karna
dr"72. Burada gizli kapakl bir tehdittin yatt belirgindir. Demek isteniyor ki, eer bizimle ibirlii yapmazsanz, sosyalist sistemi kurduu
muzda sizden de hesap sorarz. Komnizmin deimez taktiklerinden
biri de antajdr. antaj, yalnz Lenin-Stalin ikilisinin deil, arlk dnemi Rusyasnn da taktiidir. Rus komnizmi, bu ilkeyi, emperyalizmi
olduu gibi antaj da arlk dneminden miras alm, derece derece
kendisine bal dnya komnist partilerine de bulatrmtr
"Bar inde Birlikte Yaama" sanld gibi, btn insanln zledii bir bar deildir. TKP' ye gre: "Bar inde Birlikte Yaama,
ekonomik, politik ve ideolojik alanda sregelen snf savamnn bir
biimidir"73. Ve "Hibir zaman ideolojik savan durdurulduu anlamna gelmez". Yani, snf mcadelesinde kar taraf pasifize eden bir
forml. Grnte, Komnist partisinin iktidara gemek iin asl ortakl ii-kyl ittifak iinde olmaldr74. Oysa kyl, aslnda komnizmin en byk ayak badr.
"Sol Birlik"in nasl bir ittifak olduunu anlamak iin, TKP'nin 12
Eyll 1980 Askeri harekatn nasl deerlendirdiini renmekte yarar
vardr. 12 Eyll 1980'nin nlenememesinin nedeni" ... adna ne denirse
densin, btn ulusal demokratik glerin Tek Cephesi yoktu. O dnemde CHP tarafndan atlan "Cephelemeye Hayr!" slogannn oynad olumsuz rol biliniyor. Ne yazk ki btn ulusal demokratik gler tek bir cephede toplanamadlar ... " ysa daha nce de grld gibi, DSK'nin 7. Kongresinde, Ulusal Demokratik Cephe, (UDC), sol
parti, dernek, CHP, Mustafa Timisi'nin "Birlik Partisi" ile ve btn
normlar ile teekkl etmi; hatta DEV-GEN ve fraksiyonlarn da iine aldktan sonra, artan anarik ldrme olaylarnn yan sra, TAR
Olaylar'nda olduu gibi devlet glerine kar silahl direnie bile geilmi, grevler, fabrika igalleri UDC'nin tek merkezden gelen buyruklarla, ihtilal program balatlmt bile. Haydar Kutlu (Yaar Nabi Ya
c) yle devam ediyordu. " .. O dnemde sendikal hareket blnm
t. i snf, Trk- ve DSK saflarnda ayr rgtlenmi bulunuyordu"75. Bu yetmiyormu gibi DSK iersinde snf sendikacln dla
maa alan giriim de ifadesini bulan blnme ortaya kmt...
CHP'nin yaratt d krklnn ve terrizmin etkisiyle orta katmanlardaki kaytr... Burjuva parlamentosunun ypranmas... Ordunun
politik yaamda artan gerici roldr .. "76
Terrizmin kkrtcs dn olduu gibi bugn de hep TKP olmu
tur. imdi de terrizmin etkisi ile "orta katmanlardaki kaytan" sz

Trkiye' de Sol Hareketler 1633

ediyor ve 27 Mays 1960, Trk Silahl Kuvvetlerinin ilerici olduunu

syleyen TKP, yedii ar darbeden sonra, Ordu'nun "artan gerici rol" forml ile 12 Eyll 1980 harekatnn, baar ile sonulandna inanyordu. Oysa 22 ubat, 21 Mays ordu hiyerarisi d hareketlerinin
akbetini Haydar Kutlu unutmu grnyordu. 12 Eyll 1980 harekatnn baars, memleketi kurtarmak iin giriilen harekat oluu ve tam
bir hiyerarik disiplin iinde yaplyd.

"Sol Birlik" e

Doru

TKP, artk 12 Eyll harekatndan sonra btn abalarn "Sol Birlik"in kurulmasna harcayacak ve Lenin'in kar kt Goizme (ar
sola) ynelecekti. Ama "Sol Birlik" salandktan sonrada, ift standart
uygulanacakt. Birincisi: Silahl Krtlerle sk bir ittifak kurup, masum halk emelleri iin kullanarak, Gneydou Anadoludaki terr
olaylarna lojistik ve ideolojik destek salamakt. Haydar Kutlu'nun,
Danimarka' da yapt basn toplantsnda sorulan bir soruya verdii
cevap, bu grmz dorulamaktayd77.
Danimarka radyosu muhabiri-Krt Komnist Partisi yok mu?
Haydar Kutlu - Aka bu isimle yok. Ama biz Krt ve Trk ii
lerin partisiyiz ... " kincisi; "Sol Birlik" kurulduktan sonra7s, "TKP faist
diktatrl ykmak iin kim olursa olsun herkesle ibirliine hazr
dr" diyecekti.
Burada "faist diktatrlk" 12 Eyll'den sonra, Trkiye'nin gene
demokratik dneme geiini salayan kadrolar ve iinde yaadmz
ok partili demokrasi ynetimidir.
"Sol Birlik"e ulamak iin, TKP, nce bir "Ulusal Direni"in hazr
lanmas yolunda aba harcyordu79. "TKP'nin btn yurtii ve yurtd
rgtleri, olumsuz artlar amak, Cuntann seim oyununu bozmak
iin imkanlar sonuna kadar kullanmak, ynlar Cuntaya kar seimlerde geersiz oy vermeye yneltmek iin elden geleni yapacaktr. Biz,
Kongremizin (5. Kongre, y.n) krssnden bir kez daha btn sol gleri artk daha ok zaman yitirmeden ortak bir savam rgtlemek
iin harekete geirmee alyoruz. Btn sol parti ve rgtler, u ya
da bu komite, rgt oluturma ve yurttalar seimlerde geersiz oy
kullanmaa arma karar alrlarsa, TKP, bu komitede yer almaa hazrdr..."SO.

TKP, bu
rine

ktan

sonra, btn gcn,

PKK'c

Krt eteler ze-

younlatryordu:

" ... partimizin ne koyduu ulusal direnii hazrlama grevi nedir? Her eyden nce bu grev ynlarn arasna sabrl almalara ynelmektir .. "
"Sol Birlik"in kurulmasnda, btn iliki ve destei salayan, Fe-

'

634 I Aclan Saylgan

deral Alman Komnist Partisi Bakan Herbert Meis idi. 1985 ylnda
Almanya' da kutlanan TKP'nin 65. Kurulu yl trenlerine eref misafiri olarak katlmt. lk sz He:bert Meis'e verilmiti. Bat Alman Komnist Partisinin kurduu "Sol Birlik Cephesi"ni yle deerlendiri
yordu: " ... Sol partinin birliinin oluturulmas eylem birlii asndan
ok byk ve nemli bir baardr. Bu birlik lkenizde demokrat ve
yurtsever gleri toparlama asndan ileriye atlm ok nemli bir
admdr. Trkiye ve Trkiye Krdistan' "Sol Birlik"in daha da sa
lamlamas ve gelimesi almalarnzda sizlere (TKP' ye) ve dier
partilere baarlar dileriz ... "81.
Herbert Meis'ten sonra konuan TKP M.K. Gn. Sekreteri Haydar
Kutlu (Yaar Nabi Yac), toplanty yalnz TKP'nin 65. Kurulu yld
nm, kabul etmiyor yle diyordu82 "Bu Toplanty yalnz TKP'nin
toplants olarak grmyoruz .. Ksaca toplantmz Birlik, Dostluk, Dayanma toplantsdr ... "83
Toplantya, SSCB Komnist Partisi84, Alman Sosyalist Birlik Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreteri Erich Honecker, Bulgar Komnist
Partisi, Macaristan Sosyalist i Partisi Merkez Komitesi, ekoslovak
Komnist Partisi Merkez Komitesi, Kba Komnist Partisi, Afganistan
Demokratik Halk Partisi, Kore Emek Partisi; Bar ve Sosyalizm Sorunlar Dergisi Ba Redaktr Yuri Sklyarov, Yunanistan Komnist Partisi,
AKEL Kbrs Partisi Genel Sekreteri Erakias Papaioannou, ran Tudeh
Partisi, ran Halknn Fedaileri (ounluk) rgt Merkez Komitesi Birinci Sekreteri Farok Negahdar, Msr, Portekiz, Norve, Belika, Gney Afrika, Avustralya Sosyalist Partisi, Kanada, Hindistan, Brezilya,
Venezella, ngiltere, spanya, Sri lanka, Komnist Partilerinin dn
da,85 TP adna Behice Boran; TSP adna Ahmet Kamaz; Trkiye Komnist Emek Partisi adna Teslim Tre, Trkiye Krdistan Sosyalist
Partisi adna Kemal Burkay, PPK Krdistan nc i Partisi adna Serhad Dicle ve bireysel olarak Strasbourg'da yaayan Prof. Server Tanilli, TKP'nin 65. kurulu yldnmn telgraflarla kutlamlar, "Sol Birlik"e bal alt parti, bu Birlik adna grlerini ksaca bildirmilerdir.

TKP Cephe Kurulular ve Afganistan'n

Sovyetlerce galine Baklar
Afganistan'n

Sovyet Kzl Ordusu tarafndan igali, Moskova' nn

byk bir dert amt. Ama Sovyetler igal eylemine girdiklerinde, Afganistan'n ABD iin Vietnam neyse, kendileri iin de ona
benzer, hatta btn Orta Asya mazlum halklarna etkide bulunacak ve
onlarn Sovyet hegemonyasndan kurtulmak iin bakaldrmalarna
rnek olacak bir yanl olduunu hesap edememilerdi. Gorbaov bir

bana

Trkiye' de Sol Hareketler\ 635

mddet sonra, Afganistan' dan ekilmenin yollarn aramaya balam

tr. Gerekten Moskova'nn banda en byk skntdr mslman Afgan halknn Sovyetlere kar direnii. nsanlar tkenmemekte, bir yanyla Pakistan' a bir yanyla in Halk Cumhuriyetine snr olan Afganistan, btn mslman dnyasnn sempatisini kazanmakta, maddi
ve manevi yardmlarn sonu gelmemektedir.
Afganistan, Davud Han'n yapt darbeden nceki devlet bakan
tarafndan yaplan bir hatann cezasn ekiyordu. Afganistan, Trkiye
Cumhuriyetinin en yakn dostlarndan biriydi. Atatrk, nn ve Bayar
iktidarlar zamannda, Afgan ordusunun gen subaylar, Trk Harp
Okullarnda ve Harp Akademilerinde yetiirlerdi. Sonra birden ne olduysa oldu, Emanullah Zakir Han gelenei brakld ve 1960 yllarndan
itibaren, Afgan subaylar eitim grmek iin Sovyetlere gnderildiler.
Davud Han bunun nne geebilmek iin yapt darbede bir sre baa
rl olduysa da Moskova'da eitilmi subaylar grevlerini(!) yaparak iktidara el koydular. Halkn direnci karsnda da, Macaristan, ekoslovakya misallerinde olduu gibi "Doktrin" gerei Sovyet Kzl Ordusu
Afganistan' igal etti ve her ey o zamandan balad.
Mslman bir lke olan, Afganistan'n urad igal facias btn hr dnyann dikkatlerini zerine ekti. Sovyetler Birlii dnya
kamuoyunda "mtecaviz" bir lke olarak tannd ve byk bir prestij
kaybna urad.
Afganistan'n igali politik evreler tarafndan nefretle karland.
Ancak, o sralar henz tutuklanmam TKP'nin Trkiye' de illegal kadrosunun legal yan kurulularnda cephe rgtlerinde, Sovyet igalini
bir devrim kabul eden lklar atld. Bunlar, Genlik Cepheleri, Kadn
Cepheleri, Bar Cepheleri ve bir ksm sendikalard.
6 Ocak 1980 gn, GD (lerici Genler Dernei Cephesi) Ankara' da baz toplantlar yapt86 ve "Afganistan Devrimi" ile "dayan
ma" halinde olduklarn haykrdlar. Sokaklara, binlerce "Yaasn Af.
ganistan Devrimi-Yaasn Sovyet
Afgan Halklarnn Dayanmas"
yazl pullar attlar. Olaylarnn yaratclar, 12 Eyll 1980 ncesinin
mark anarist komnistlerinden
ibaretti ve Moskova'nn ajanlar,
provokatrleriydi ve saylar yz
gemiyordu87. Yz kadar GD'li aldatlm gen, Ulus ve Kzlay'a
GD imzal pankartlar astlar. Bu
pankartlarda "Yaasn Afganistan
Devrimi, Yaasn Sovyetler Birlii"

l979'da Afganistan'a
Sovyet mdahalesinin
nitelii tam olarak
onlajlmadan Trk sol
rgtleri topyekn olarak
Sovyet Kzlordusuno
destek vereceklerdi

636 j Aclan

Saylgan
yazlyordu.

Yani,

aldatlm

GD'liler de bir zamanlarn efik

Berlin'den ayrldktan
sonra AB desteiyle
Trkiye'ye gelip baarsz
TBKP deneyiminin
ardndan keye ekilen
Nabi Yac, iek Yac,
Yldz ve Nihat Sargn

Hsn Demer'i gibi, Trkiye'yi

Sovyetlerin bir paras yapmak iin
Kzl Ordudan yardm yani, onlarn igalini bekliyorlard. Dr. efik
Hsn Demer, lmnden nce
Manisa Devlet Hastanesindeki doktoruna, smet nn'nn hatas
nn kinci Dnya Savana girmemesi olduunu ifadesi ilginti. e
fik Hsn'ye gre eer savaa girilseydi, Trkiye Kzlordu tarafndan igal edilecek, Bulgaristan ve dier Dou Blou Devletleri gibi kolay yoldan komnist bir lke oluverecekti.
GD cephesinin balatt bu hareket, DSK'in Ynetim Kurulu ve
Bakanlar Konseyi toplantsna da yansdss. DSK Bakan Abdullah
Batrk, sanki Afganistan Sovyetler deil de, ABD tarafndan igal
edilmi gibi Amerika'y sulad. Batrk, ABD'nin Ortadou' da Afganistan Devrimine (!) Sovyetler Birliinin salad (!) asker! destei bahane ederek sava kkrtclna hz veren saldr politikasn (!) konumasnda mahkum (!) etti. Abdullah Batrk, "Afganistan olaylar,
emperyalizmin detant/yumuamay yok edici, halklar birbirine kr
drc, sava kkrtcs politikasdr" diyordu. Ve ekliyordu, "ite bunlara son vermek iin Sovyet Ordular Afganistan'a girmilerdir." Ama
diye ekliyordu iki tarafl keskin kl gibi Abdullah Batrk; "Ancak
Afganistandaki Sovyet askerlerinin temel nedeni bu olmasna ramen,
sonular bakmndan bu olay dnya apnda bar olumsuz ynde etkilemitir". DSK Genel Bakan bu kadar bir eletiriden sonra, dnyann her tarafndaki kaynamalar Amerikan emperyalizmine yklyor
ve Sovyetleri stle ykanm olarak ortaya sryordu. DSK Ynetim
Kurulu ve Bakanlar Konseyi toplantsnda Abdullah Batrk, masum
Trk isini, uluslararas bir emperyalist gcn Sovyetlerin goygoycusu haline sokarken, soyadnn tad onuru bile amura atyordu.
Trkiye Sosyalist i Partisi ile nl Bar Dernei de, Afganistan' igal eden Sovyetleri kamufle etmek iin, ABD'ne saldryorlar
d89. TSP ve Bar Dernei, ABD'ni ve in Halk Cumhuriyetlerini gericilikle suluyor, Sovyetleri karalama yarna girdiklerini aklyor
du. Afganistan direniileri, TSP ve Bar Derneine gre "kardev
rimci" idiler. Oysa Afganistan devrimi, proletarya enternasyonalizmi
ilkelerine uyarlanarak Sovyetler Birliince salanm, ABD bunu bahane ederek, Ortadou' da yeni sava kkrtclna girmitir. TSP' ten

Trkiye' de Sol Hareketler 1637

aatay

Anadol, zet olarak yle diyordu90. "imdi,

ABD'nin ve onun gdmndekilerin en akl almaz ikiyzllkle Afganistan' a Sovyet yardmna veryansn etmelerinin
nedeni, sosyalizmden, ulusal Kurtulu savalarndan lmne korkmalarndandr. Dnyada lkesine ihanet etmi sosyalist yoktur .. ". aatay Anadol'un ihanet konusundaki anlay, Sovyetlere ihanet etmemek anlamna geliyordu kuku
suz. Bar Dernei de orkestraya bir bildiri ile katlmt. Bu
bildiri de91 dorudan Afganistan sorununa deinilmiyordu,
ama ABD'nin Trk hkmeti zerinde basklarnn artt
ifade edilerek, Afganistan' Sovyetlerin desteklemesini zm
nen hakl gsteriyordu.
Dier taraftan, Koroya, plik-, Birleik Maden-, Besin- sendikalar ile Emeki Kadnlar Birlii' de katldlar92. Afganistan halk ve
Sovyetler birlii'nin enternasyonalist dayanmasnn yannda olduklarn akladlar.

Stalin oktan lmt, ama Stalinist emperyalizm, hala Sovyetlerin deimez stratejisi idi. Bilindii gibi, komntern dneminde Stalin,
Enternasyonalizmi, Sovyet vatanna ballkla snrlamt. O gnlerde
tutuklanmadklar iin illegal eylem iinde olan TKP'nin yan kurulu
lar, Cepheleri, adeta Stalin'in enternasyonalizm tanmn yeniden hayata geiriyorlard, 1980 yl Ocak aynda.

Sonu
Grld

gibi Marx'tan sonra, zellikle III. Enternasyonalin kugnden (1919) bu yana, dnya Komnist partileri ve Trkiye
Komnist Partisi, Cephe taktikleri ile varlklarn srdrmlerdir.
zellikle, 1943 yllarndan sonra TKP'nin bu yoldaki giriimleri giderek hzlanm, gnmzde Krt Marksist-Leninist etelerin giriim
lerini desteklemekte noktalanmtr. Bir ksm Trk basnnn, TKP'nin,
zellikle Cephe taktik ve stratejilerini hayata geirmek ve Trkiye'yi 12
Eyll 1980'nin gerisine getirmek isteyileri, her halde, saduyu sahibi
kiilerin dikkatlerinden kamamtr. Bu konuda bir iki gnlk gazete,
baz dergiler, kimi zaman hem nalna, hem mhna giderek kkrtma
larna devam etmektedir. Tarih ibret alnmamsa hi yaanmam demektir. TKP'nin Sovyetlerden kaynaklanan istekleri, sloganlar ne kadar "masum" grntl olursa olsun, bu masumiyet sadece bir maske
ve maskenin altndaki ehre ister ask ehreli ister gler yzl Rus emperyalizmidir.
Bugn Ortadou'da, bir sava vardr. Dvenler kandrlm masumlardr, ama arkalarndaki kkrtclar, Bat ve Sovyet emperyalistleridir.
rulduu

Garbaav'la birlikte bir

devrin kapandn anlayan
Haydar Kutlu, 80 yllk TKP
tezlerini bir yana
brakarak, liberal Avrupa
Birliinin sylemlerini
kullanmakta herhangi bir
saknca grmeyecekti

638 1 Aclan

Saylgan

TBKP'nin Program Tasla zerine

n Dnceler
TBKP Program

Taslann Eletirisi

Mihail Gorbaov, "Glasnost" taktiini aklad gnlerde,

TKP'nin yurtd rgtleri hala 1983 ylndaki Trkiye Komnist Partisi 5.Kongre belgeleri ve bu belgeler nda hazrlanm olan TKP program dorultusunda Brejnevci taktikleri hayata geirmek iin yeni
Cephe birlii konusunda tertipler peindeydi. Anlalan Gorbaov'un
muhafazakar komnistler tarafndan alt edilecei inancn tayorlard.
Szgelimi, Komntern dneminden beri zaman zaman ortaya kan
"Sol Birlik" cephesi taktiini uygulamaya kalkmlard. Ama 1987'lerde Moskova' dan bir zlgt yemi olacaklar ki, bu Cephe politikasnda
nemli revizyonlara giritiler. sterseniz bu konuyu yeniden tekrarlayalm ve sonra SBKP MK 27. Kongre Siyasal Raporu'nun yaynlanma
sndan sonra bu rapor dorultusunda alelacele TKP ile birleen Trkiye i Partisi'nin ortak program tasarsnn analizine geelim.
TKP, 5. Kongresi'nde, parti program arln Cephe taktikleri
zerinde younlatrmt. yle deniyordu programda: "Tek Cephe,
TKP, bar ve ulusal demokrasi iin btn ulusal demokratik glerin
Tek Cephesini gerekletirmede byk bir rol oynayabilir. Komnistler balaklklaryla (mttefikleriyle) eit hakllk temelindr ibirlii
yapyor, hi bir ayrcalk talep etmiyorlar. TKP' ye gre Ulusal Demokratik glerin Tek Cephesini salamann temel yolu, milyonlarca
emekinin tabanda gnlk savalar iinde eylem birliini gerekletir
mektir" (TKP 5. Kongre Belgeleri (il), 1983, s.20),
Cepheleme konusunda "Bar" gibi herkese cazip gelen bir kelimenin kullanlmas aslnda bu kelimenin gnlk savalara hazrlk iin
ele alndn meydana karyordu. Ayrca Tek Cephenin gelimesin
de TKP'nin ayrcalksz; "eit haklarla" davranacann belirtilmesi de
Macaristan' da, 1945'te Kzlordu ile iktidara gelen Komnist Partisinin
Genel Sekreteri Matyas Rakosi'nin "Salam Taktii"ni uygulama hazr
lndan baka bir ey deildi. Yani komnist olmayan partileri, komnist partisi iine alp, salam gibi dorayarak yok etme taktii93.
Sovyet ideolojisinde nemli bir kavram olan "Demokratik Birlik"
ilkesi kimi zaman "Sol Birlik" taktiinin ncesi, kimi zaman da sonrasdr. "Demokratik Birlik", taktik bir ilkedir. Her lkenin kendi artla
rna gre akraba szcklerle ifadesini bulur. Szgelimi, TKP'nin 5.
Kongresi'nden sonra yeniden tanzim edilen parti programnda birbirine yaklak kavramlarla "Demokratik Birlik" yle yer alyordu: "Ulusal Demokrasi, ii snfnn, kyllerin, esnaf ve zenaatlarm, yurtse-

Trkiye' de Sol Hareketler 1 61LJ

ver erlerin, astsubay ve subaylarn, aydnlarn ve genliin

kk ve orta iletme sahiplerinin, Krt halknn, 12 Eyll' den sonraki diktatrle kar kan ve ortak bir program
erevesinde birleen tm glerin ibirliiyle ii snfnn
nclndeki ynlarn bamsz aktif savam Ulusal Demokrasidir."
TKP iin, buradaki ama, 12 Eyll harekatyla sindirilen,
btn anari ve cinayet odaklarnn yeniden serbest hale gelmesi, Parlamentonun kargaa iine dmesi, gvenlik rgtlerinin pasifize edilmesi94, 1982 Anayasasnn iptali (bunun
somut rnekleri 1984'te TBMM'nin Dileke Komisyonuna
verilen 1383 imzal Aydnlar Dilekesi", "Ekmek ve Hak
Bildirgesi", alk grevleri, lm orucu, siyah elenk brakma eylemleridir. Genel politik af, sermayeye kar sava, toprak ve tarm reformlarnn toplam, "Ulusal Demokrasi"dir (TKP 5. Kongre Belgeleri). TKP,
btn bu taleplerin salanmasnda yasal muhalefetin ve dier ortaklarnn Ulusal Demokrasi mcadelesinde kendileriyle birlik olmalar
kendilerinin de karnadr tehdidiyle bir zorlamay salamak istemektedir. Yani, demek isteniyor ki, eer bizimle ibirlii yapmazsanz, sosyalist sistemi kurduumuzda sizden hesap sorarz.
"Bar inde Birlikte Yaama", bilindii gibi gerek anlamda, sra
dan insanlarn zlemini duyduu bir bar deildi. TKP programna
gre "Bar inde Birlikte Yaama, ekonomik, politik ve ideolojik alanda sregelen snf savamnn bir biimidir. Ve "hi bir zaman ideolojik savan durdurulduu anlamna gelmez" (TKP 5. Kongre Belgeleri
(II), .8.15) Bar inde Birlikte Yaama, bu programa gre, Trkiye Komnist Partisinin iktidara gemesi iin ii-kyl ittifak iinde olmal
dr (TKP 5.Kongre Belgeleri, s.25).
Tabii ki, TKP diyelim iktidar ald, Lenin'in "son kapitalist kyldr" ilkesinden hareket ederek bu mttefikini, yani kyly, salam gibi dorayp atacak, gerek anlamdaki iinin ayaklarna zincir takarak
kk bir ynetici kadroyu "proletarya" diye niteleyerek diktatoryas
n kuracaktr. Bu diktatoryann iinde elbette ki reel anlamda bir fabrika iisini aramak bounadr.
TKP Belgelerinde "Sol Birlik" cephelemesinin anlam 12 Eyll
1980 Trk Silahl Kuvvetlerinin harekatnn alm olduu mesafeleri
nlemek, 12 Eyll harekatnn ncesindeki terr eylemlerinin iinde
TKP'nin fonksiyonunu yapamamas ve " ... adna ne denirse densin, btn ulusal. demokratik glerin tek cephesi olmadn, o dnemde
CHP tarafndan atlan Cephelemeye Hayr! belgisinin (yani slogan
nn y.n) oynad olumsuz roldr. Ne yazk ki btn ulusal demokratik gler tek bir Cephede toplanamadlar ... Oysa, DSK'in 7. Kongre/1

AB' ye kar olmak solun

biline gelen en nemli
sylemlerindendi. Sovyetler
Birlii'nin dalmosndan

sonra AB ile btnlemek

ise eski solun en nemli
iddialarndan biri haline
gelecektir

640 1 Aclan

Saylgan

sinde Trkiye Komnist Partisi'nin, Mihri Belli'nin, Mili Demokratik

Devrim tezi geni taktik tezlerine kar, Ulusal Demokratik Cephesi,
Sol parti, dernek, CHP, Birlik Partisiyle btn normlaryla teekkl etmi hatta DEV-GEN ve fraksiyonlarn da iine aldktan sonra, artan
anarik ldrme olaylarnn yansra, TAR olaylarnda olduu gibi
devlet glerine kar silahl direnie bile geilmi, grevler, fabrika i
galleri Ulusal Demokratik Cephe ilkeleri iinde, tek merkezden,
TKP' den gelen buyruklarla ihtilal programnn ilk adm atlmt bile
(Adm, Franszcada Etape, Komnist terminolojisinde, zellikle snf
savam alann kapsayarak bir toplumsal formasyonun somut dnemlere ayrlmasdr). Yani o gnlerde TKP direktifleriyle badaan her eit eylemler 1 Mays olaylarndan demonstrasyonlara kadar ne varsa
Adm, tanm iinde yer alrlar). Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac), eylem programlarnda " ... o dnemde diyordu, hareket blnmt. i
snf95 sendikal hareketler ve DSK saflarnda ayr rgtlenmi bulunuyordu" eklinde konumutu. Aslnda bu, yenilginin bir ifadesiydi.
DSK iindeki blnmelere de deinen Haydar Kutlu "CHP'nin yaratt d krklnn ve terrizmin etkisiyle orta katmanlardaki sapmalar burjuva parlamentosunun ypranmas", ordunun politik hayatta
"artan gerici gcn" glendirmiti. TKP, ift standartl politikasnda
bir taraftan terrizmle dirsek temasnda olduu halde, Trk Silahl
Kuvvetleri'ni harekete geiren sebebi grmezlikten gelerek 27 Mays
1960'ta Trk Silahl Kuvvetleri'nin "ilerici" olduunu sylediini unutarak, "orta katmanlardaki kaytan" sz ediyor. 12 Eyll'de yedii
ar darbeden sonra Ordunun "artan gerici rol" forml ile 12 Eyll
1980 hareketinin baaryla sonulandna inanyordu.
TKP, 12 Eyll harekatndan sonra btn abalarn "Sol Birlik"
cephe kuruluuna yneltmi ve Lenin'in kar kt "Goizm'e, yani
ar sola ynelmiti. Ama yurtdnda "Sol Birlik" salandktan sonra
ift standartl bir taktik uygulam, Londra grubu komnistlerinin yani Yrkolu fraksiyonunun lklarn pasifize etmek iin silahl
Krtler de dahil dier Krtlerin btn kurulularyla da ittifak
kurup, Gneydou Anadolu'daki terr olaylarna ideolojik destek sa
lamaya girimiti. Haydar Kutlu, Danimarka radyosu muhabirine,
"Krt komnist partisi aka bu isimle yok. Ama biz Krt ve Trk i
ilerinin partisiyiz." demi, Sol Birlik kurulduktan sonra "TKP faist
diktatrl ykmak iin kim olursa olsun herkesle ibirliine hazr"
olduunu ifade etmiti. Bunun reel sonular Trkiye' de halen grlmekte, baz devlet kurumlarnda kk, geni cephe birlikleri ad konmadan hayata geirilmi izlenimini brakmaktadr. Haydar Kutlu ve
Nihat Sargn'n Trkiye'ye gelilerinde rol olduu sylentilerinin yaygn bulunduu o gnlerde (1980'li yllarn sonlar) A.Kahveci ve baz

Trkiye' de Sol Hareketler J M 1

devlet glerinin bu kiilerin, Trkiye Birleik Komnist Partisini kurmaya kar kt rivayetleri Adnan Kahveci'nin
gazetelerde yaymlanan "TBKP bizi mazur grsn" ifadesi,
sanki bu rivayetlere gereklik kazandrr gibidir96.
"Sol Birlik"e ulamak iin TKP nce bir "ulusal direniin
hazrlanmas yolunda aba harcad. TKP'nin tm yurtii ve
yurtd rgtleri olumsuz artlar amak, cuntann seim
oyununu bozmak, blmek iin imkanlarn sonuna kadar
kullanmak, ynlar Cuntaya kar seimlerde geersiz oy
vermeye yneltmek iin elden geleni yapacaktr. Biz Kongremizin (5. Kongre) bir kez daha btn sol gleri artk daha
uzun zaman yitirmeden ortak bir savam rgtlemek iin
harekete geirmee alyoruz. Tm sol parti ve rgtler, u ya da bu
komite, rgt oluturma ve yurttalar seimlerde geersiz oy kullanmaa arma karar alrlarsa, TKP bu komitede yer almaya hazrdr ...
diyen Haydar Kutlu, bu kndan sonra TKP btn gcn Krt
eteler zerinde younlatrd. yle diyordu Haydar Kutlu; " ... Partimizin ne koyduu ulusal direnii (yani Krt sorununu y.n) hazrlama
grevi nedir? Her eyden nce bu grev ynlarn arasnda sabrl almalara ynelmektir ... ". "Yn' kelimesi komnistlerin holandklar
bir szckt. Eski deyimi ile "kitle", Amerikan Komnist Partisinin bile yayn organnn ad olmutu: New Masses. 1946'da da "Yn" adl
dergiyi, TKP Genel Sekreteri Dr. efik Hsn, stanbul' da "Trkiye
Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"nin organ olarak yaymlanmt Oysa yn, insann nesnelemesi, eyalamas, sr konumunun ifadesi idi. Haydar Kutlu'nun, ynlar arasnda sabrl alma d
nn amac, Krt ayrlklarnn davasn, Trk halkna da cazip ve
hakl gstermekten baka bir ey deildi. Zaten daha nceki satrlarda
da grdmz gibi Haydar Kutlu, Danimarka radyosu muhabirine,
Krt szcn asli unsur kabul edip, ne alarak,"biz Krt ve Trk
ilerinin Partisiyiz" dememi miydi? Haydar Kutlu'nun Kongredeki
kkrtmalarnn amac, Trkiye'yi bir Afganistan durumuna dn
trmekti.
Sovyetler TKP, 12 Eyll'de madur duruma dm, CHP, MSP,
AP gibi rgtleri "Ulusal Direnie" armadan da edemiyordu (TKP 5.
Kongre Belgeleri, s, 50) TKP ayn belgelerde, bir ksm Trk Genliini
de mttefik addetmekten ekinmiyordu.
"Sol Birlik" giriimlerinin, elbette maddi ve manevi destekisi olmalyd. Direkt destek Federal Almanya Birleik i Partisi Bakam
Herbert Mes idi. TKP' ye gelen maddi-manevi destein aracs (Moskova ile) Heonnecefin, Alman Birleik i Partisi idi. Herbert Meisin
partisi, zaten Dou Almanyann, Federal Almanyaya uzanm bir kolu

Yllarca NATO'ya kar olan

TKP ve uzantlar,
Sovyetlerin daha
dalmasn beklemeden
seksek yllk siyasetini bir
yana brakarak NATO
ahil, uluslararas

burjuvazinin btn kurum

e kurulularla diyaloa

girecektir

64 2 I Aclan

Sovyetler Birlii'nin
mdahaleci tavr, Avrupa
sol siyaset iinde geni
yank yaratm, bunun en
arpc rnei FKP (Fransz
Komnist Partisi) iinde
Maurice Thorez evresinde
gelimiti

Saylgan

idi. Herbert Meis, 1985 ylnda Federal Almanya' da kutlanan TKP'nin

65. Kurulu trenlerine "eref misafiri" olarak katlmt. Aslnda Herbert Meis, Moskova' da birinci patron, Parti Merkez Komitesi Polit Bro yesi ve KGB'nin Trkiye masas efi Ponemarovun numaral,
patron klndaki kuklas idi. kinci kukla patron ise Hoennecer idi
Dou Almanya'da. Herbert Meis kuklas "Sol Birlik" Cephe'si konusunda yle diyordu: "Alt Sol Parti birliinin kurulmas,97 eylem birlii asndan ok byk ve nemli bir baardr. Bu birlik lkenizde demokrat ve yurtsever gleri toparlama asndan ileriye atlm ok
nemli bir admdr. Trkiye ve Trkiye Krdistan "Sol Birlik'in daha
da salamlamas ve gelimesi almalarnzda sizlere (TKP' ye) baa
rlar dileriz. "98
Grld gibi gnn artlarnda "Sol Birlik" btn goist grntsne ramen, gzettii ama, Trkiye Krdistann da yanna alarak
g toplamak ve Gney Dou olaylarna destek salayarak, daha sonraki bir etapeta da Abdullah calanm PKK'sn da bu "Sol Birlik" iine
alarak, krsal gerilla ekiyalarn, Gney Douda ve Douda
bir i savaa dntrmekti. Gney Dou, Suriye, ran ile ve
Dou Anadolu Trkiye ve Sovyetlere huduttu. Tasarlanan i
savan yrtlmesinde, lojistik yardmn dnda, Kzl Orduyu da yardma armak muhtemeldi. Gelgelelim, TKP 5.Kongresinin goist ifadeleri, yerini salamlatran Gorbaovun houna gitmedi. TKP yedii zlgtla, nce bu kararlar yeniden
revizyondan geirdi, sonra da szde TP ile birleerek, Trkiye Birleik Komnist Partisi halinde, TP lideri ile birlikte Ankara havaalanna indiler ve tutuklanp gvenlik mahkemelerine sevk edildiler ANAP, TBKP'nin kurulmasn yzde ka
orannda istiyordu, bu bilgimiz dndadr ... 99

Gorbaov'un Glasnostu
Gne

gazetesinde TKP Genel Sekreteri Haydar Kutlu (Yaar Nabi Yac) ile gn sren ksa bir rportaj yaymlanmt. TKP, Trkiyenin Ortak Pazara girmesini beklediklerini, bu sayede legaliteye ka
bileceklerini umduklarn aklamt. yle diyordu, Haydar Kutlu;
"Trkiyenin AET'ye girii srasnda Trkiye' de yasal bir parti olmas",
TKP'nin 5.Kongre kararlarnn revizyondan geirilmesi sonucu ortaya
kan "Yeni Politikas" gerei idi. Tabii ki bu grn yanstlmasnda,
Trkiye iinse kamuoyu oluturmak gibi sonular vard. imdiye kadar yurt iindeki yasa d rgtn liderleri olsun, yurt dndaki mlteci partinin yneticileri olsun, Parti Genel Sekreteri ve sorumlularnn
hi biri Trk gazetelerine, TKP grlerini yanstan aklamalarda bulunmamlar, "Yeni a" dergisi ile TKP Merkez Komitesi yurtd ya-

Trkiye'de Sol Hareketler 1643

yn organ "Atlm"

dergisinde, "Bizim Radyo" ve ''Trkiye Komnist

Partisinin sesi Radyosu"nun emisyonlarnda, yaymladklar bror
lerde, illegal yollardan ve d destekli davranlardan yarar umarak
(L'Humanite gibi), grlerini, Trk ve dnya kamuoyuna duyurmak
istemilerdi.

Haydar Kutlunun bu konuda gerekesi, bugne kadar TKP sorumlularndan hi birinin grlerini yanstmak iin, Trk gazetelerine beyanat vermemelerinin nedeni, Trk gazetelerinin konumalarn
saptrdklar(!) idi1DD. Haydar Kutluya gre "Yeni Politikalarnn ilkesi
(!) aklk" (Glasnost) idi. Peki ne olmutu da TKP, Gne gazetesine,
Haydar Kutlu aracl ile kabak iei" gibi alm, tam drt yl sonra, 5. Genel Kongrelerinde savunduklar grlerin zddn aklam
lard? 5. Kongre taktik ve kararlar, Stalin'den bu yana deimemi
olan Sovyet ideolojisinin terminolojik karmaasndan baka bir ey deildi. Gorbaov liderliindeki Rusya da, eskisinden farkl saylmazd.
Yaldzl laflarn altnda hep ayn yaylma amac srtyordu. Ama XXI.
yy'n eiinde sarslan Sovyet btnl/mozaii, Lenin'in NEP, yani
Novaya Ekonomieskaya Politika (Yeni Ekonomik Politika) dnemindeki taktiine uygun olarak, dizginlerin gevetilmesi gibi, deien art
lar iinde, Kremlinin d politikasnda, yeni normlar oluturulmas gereini duyuruyordu. Lenin, bu politikay mozaii salamlatrmak iin
uygulam ne varki olan, mslman Trk halklarna olmu, ynla insan ldrlm, Gorbaov ise yerinden oynamaa yz tutmu mozaii yeniden dengeye getirmek iin Glasnost ve Perestroykay uygulama
alanna sokmutu. Daha ilk gnlerde Kazakistan' da Trklere kar terr ba gstermi, Krm Trklerinin yurtlarna dnmeleri hasralt
edilmi, zbekistan' da parti kademesinde deimeler olmu, Trkmenistan' da mslmanlara saldrlmt.
Gorbaov'un Glasnost" (Aklk), Perestroyka" (Yenilenme) taktik programlar, uluslararas platformda, devrimin artk "Aadan ve
Yukardan"101 ayn anda yaplmas hedefine ynelmiti. Ne ki, Gorbaovun kiisel zellikleri, entellektel yaps bugne kadarki Sovyet liderlerinden farkllk gsteriyordu. Parti ablonlarn, komnist Rusyann dogmalarn istedii gibi eip bkebiliyordu. imdi kalkm,
kendi paralar ile yurt dnda besledikleri TKP adndaki gdk bir rgt, Trk-Sovyet, Amerikan-Sovyet ilikilerinin dzeltilmesi gnlerinde, pimi aa su katarak havay bozmak istiyordu. Gorbaov gerekli
uyary TKP liderlerine, Belika' da ikamet eden Sovyet istasyon efi"
bir Trk aracl ile yapm, TKP sorumlular Gne gazetesi ile bir rportaj teklifini memnunlukla karlamlar, Paris'te, Fransz Komnist
Partisinin aracl ile Haydar Kutlu konumutu. Sanki Haydar Kutlu,
kin, nefret kusan ykc ve ayrlk deil de, Sosyal Demokrat Halk
11

11

11

11

11

6441 Aclan

Saylgan

Partiden ve Doru Yol Partisinden ok daha sevimli ve yumuak bir

parti bakam idi. Alabildiine sempatik grnt iinde ve esnek konuuyordu. Haydar Kutluya gre, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti
AET'ye girmek iin bavuruda bulunmu, Babakan zal da, bu ba
vurudan olumlu sonu alabilmek iin geni kapsaml bir beyanatta bulunarak, Trkiye'de demokrasinin btn normlar ile gelimekte olduunu, AET yesi olmamas iin neden kalmadn aklarken; "Dinci
partilerle, Komnist partisinin de kurulabileceini"102 ima eden szler
sarf etmiti 103
Sovyetler Birlii, Trkiye'nin AET ilikilerini, Trkiyenin istek ve
tepkilerini yakndan izliyordu. Ayrca, Ankara, oulcu demokrasiye
hzla gemekteydi. Trkiyenin i politikasnda Haydar Kutlu Moskovann sesi, gz olabilirdi, eer, legal bir TKP kurulabilirse. Haydar
Kutlu, Paris'te 5 Nisan 1987 gn, Gne gazetesi muhabirine yle di.yordu: "Biz (TKP) ilke olarak Trkiye AETye girmesin demiyoruz. Ama
diyoruz ki bugnk ekonomik durumda bu bizim karmza olmayacaktr. Ancak Trkiyenin ekonomik problemleri zlebilir, rekabet durumuna varrsa o artlarda AET yeliinin Trkiyeye yararl olup olmad anlalacaktr". Haydar Kutlunun bu lastikli beyanatna uygun
szlerini legal muhalefet partileri esasen bol bol sylemi, TSAD'n
kendi i bnyesinde yaymlad "AET Nedir?" adl brorle, rakamlar
gstererek, bir kapitalist olarak, grlerini aklamlard. Gne gazetesine, TKP Genel Sekreterinin bu szleri yeni geliyordu. Hatal sayl
mazlard. Bugne kadar, "TKP'nin Sesi" ve "Bizim Radyo" da NATO ile
AET birlikte kfrlere muhatap olmutu. Bu nedenle gazete "TKP, Ortak Pazara girmemizi bekliyor" manetini ekmiti. Bu basn toplants
nn yapld gnde bir baka Trk gazetesi104 yle bir haber veriyordu: "Yasa d Trkiye Komnist Partisinin Genel Sekreteri Haydar
Kutlu, Paris'te dzenledii basn toplantsnda Trkiyenin Ortak Pazara girmesini nlemek iin Bat Avrupadaki tm hkmet bakanlarna
bavurduklarn syledi." Kukusuz bu ifte standartl taktik, Moskovann iareti zerine uygulanyordu. Haydar Kutlu, bu oyunlar oynarken, ablonlarla dolu TKP programnda, Gorbaov Rusyasnn buyruklarna uyarak deiiklikleri yapmt. TKP MK VII. Plenumunda "dei
ikliklerin" hangi anlama geldiklerini doru olarak deerlendirirsek,
Uur Mumcunun'yarglarna varmakta glk ekmeyiz.
Uur Mumcu gazetesinde yle yazyordu: "TKP Genel Sekreteri
Haydar Kutlu, Gne gazetesinden Turhan Aytul ile grmesinde
TKP'nin Gorbaovun izgisinde olduunu aklam. Kutlu'dan baka
trl aklama beklenir miydi? Hayr. Dri, TKP Brejnev izgisindeydi,
nceki gn Kruevin, daha nce de Stalinin. TKP, Gorbaovdan nce
Brejnevin izledii siyaseti alklyordu; bugn ise Gorbaovu. Oysa

Trkiye'de Sol Hareketler j 545

Brejnev, szgelii, rejim kartlarn cezaevlerine kapatyordu; Gorbaov ise cezaevi kaplarn ayor ... Dn TKP' den ses ykselmiyordu; bugn Brejnevin yaptklarn tek tek ortadan kaldrmaa alan Gorbaov, ayn TKP tarafndan alklanyor. Bu yzden Haydar Kutlu adyla
bilinen Nabi Yacnn aklamalar bir bamsz siyaset deil, tersine yine o eski "baml siyaseti" yanstyor. Bu bakmdan TKP' de hi bir yenilik yok. Byle bir yenilik olmaz; olmaz da ... Olamaz, nk TKP, Sovyetler Birlii Komnist Partisine baml bir rgttr"l05. Sayn Mumcuya hak veriyoruz; ama unuttuu bir hususu da kendisine hatrlat
makta yarar gryoruz. Marksist olmak bakadr,"Marksist-Leninist"
olmak baka. lki, Avrupa sosyal demokratlarnn hareket noktasdr;
dieri ise Sovyet uydular olan bir ksm komnist partilerinin ...
TKP'nin VII. Plenumunda, Tez tartmalarndan biri "Ba D
man"n kim olduu meselesiydi. Daha nce (5. Kongre kararlarnda ve
tezlerinde) "ba dman"; burjuvazinin, emperyalizmin en gerici en
saldrgan kesimleri ve "ibirlikileri" idi. "En gerici en saldrgan" deyimleri konuyla ilgilenenler iin yeni tabirler deildi. 1935 ylnda Komnternin VII. Kongresinde (ayn zamanda sonuncu), XIII. Plenumunda, Komntern Genel Sekreteri Georgi Dimitrov faizmi tanmlarken,
burjuvazinin "en gerici en saldrgan" kesimi olduunu sylemiti. Trkiye Komnist Partisinin 5.Kongresindeki tezlerde ise ayn deyimlerle
"ba dman", burjuvazinin olduu ilan edilmiti. Dimitrov ise tan
mn Hitler Almanyasna gre yapmt."Burjuvazi" dememiti de,
onun yerine"Mali Sermaye/Finans Kapital" demiti. Finans kapitalle
burjuvazi ayn kapya kard, eit terminolojilerdi. Bir farkla ki, Almanya' da, finans kapital devletin gdmnde bir ka kartel ve trstn
elindeydi. Demokratik lkelerde ise kartelleme ve trstleme aleyhine
yasalar kartlmt; szgelimi, ABD'nde.106
"birliki" deyimi ise, bilindii gibi kinci Dnya savanda, Nazi
Almanyasnn igalcileri ile ibirlii yapan evrelerdi. Bugn, TKP de,
iinde olmak artyla, Dou Avrupa lkelerinin dram Sovyet ibirlik

ilerinin elinde

olmasdr.

Naziler konusunda

"ibirlikiler"

deyimi de

Sovyetler Birliinin buluu deil, sava srasnda ngiliz ve Amerikan

demokratlarnn buluu idi. SCCB, ise 1939 Eyll'nden 21 Haziran
1944'e kadar Nazi ibirlikilerinin orta idi. Onlara gre Nazi askerleri Gottvvald deyimi ile "niformal Proleterler" idi107. Nazi ibirlikisi
Sovyetler Birlii Dileri Bakan Molotova gre "Bugn Almanya savan en ksa zamanda sona ermesi ve yeniden bar kurulmas iin abalayan bir devlet durumundadr ... Eski Polonyann kurulmas herkesin kavrayabilecei gibi (Bu herkes, Polonyay paylaan Stalin ile Hitler' den bakas deildi), hibir biimde sz konusu olamaz ... Hitlerizmi ortadan kaldrmak iin yaplan sava gibi, demokrasi iin mcade-

646 j Aclan

Saylgan

rtnen bir sava gibi savalar srdrmek,

zamanda canicedir de ... Dnya egemenliklerini kaybedeceklerinden korktuklar iin, ngiltere ve Fransa'nn ynetici evreleri Almanyaya kar savan gelitirilmesi politikasn gdyorlar ... vs.,ve ... " 1940 ylnda Komntem belgelerinde de grlecei
gibi "Ba Dman" ngiltere idi. Ocak aynda km bulunan Komnist Enternasyonal dergisinde aklanmtos.
TKP'nin de 5. Kongre tezlerinde "ibirliki" deyimi, Komnternin
VII. son Kongresindeki (1935) Nazi Almanyas olmadna gre, tabii
bu deyimin yerini ABD, Federal Almanya ve dier NATO lkeleri almt. 1939 Stalin-Hitler ibirlii atlanarak.
TKP merkez Komitesi VII. Plenumunda tartlan konulardan "Ba
Dman", Gorbaov Rusyasna gre ve onlarn buyruuna uyularak
revizyona tabi tutulmu, "emperyalizm" ve "ibirliki" terminolojilerinden kartlan eski tez, arndrlmt. Haydar Kutlu, Gne gazetesine verdii rportajda "imdi biz, diyordu, bizim dmzdaki btn
sol parti ve gruplarla yakn iliki kurmak istiyoruz, sadece sol deil
Trkiyedeki muhalefet evreleri ile de iliki kurmak istiyoruz." Oysa
yakn zamana kadar, "Bizim Radyo" ve "Trkiye Komnist Partisinin
Sesi Radyosu" tarafndan Trkiye iin de, yalnz sol deil sol olmayan
muhalefet partilere ve dinsel evrelere "Emperyalizmin uaklar", "i
birlikiler" dendiini bilenler, Sovyet ifte standart oyunlarn kavrayanlar iin yeni bir ey deildi. Deiiklik eskiden kfrettiklerine,
TKP'nin bugn kucak amas, ok geni platformda gelimekte olan
demokrasiyi kertmek iin yeni bir "Geni Cephe" giriimlerine do
ru atlm olan bir admn aklanmasyd. Savatan sonra, Dou Blou
lkelerinde, Kzlordu destei ile iktidara gelen komnist partileri de,
burjuva partileri ve Sosyal Demokratlarla bir Cephede birleilmi, ardndan daha nce de belirttiimiz gibi "Salam Taktii" ile birletikleri
partileri kanl bir ekilde tasfiye etmilerdi. Oyun ayn oyundu. TKP de
ayn yolun yolcusu idi.
TKP Merkez Komitesi VII. Plenumunda, Partinin 5.Kongre tezlerinde yer alan "Ulusal Demokrasi'', dar ereveli, agresif slupta ak
lanmt; Bunun zerinde de plenum kararlarnda rtular yapld;
"Ulusal Demokrasi" yerini, 5. Kongre kararlarnn zddna "ok Geni
Cephe"ye brakmt. Aynen, 1936'da Fransa'da, Fransz Komnist
Partisi Genel Sekreteri Maurice Thorez'in (Takma ad: Ivanov) ilan ettii "Halk Cephesi" gibi bir oyundu "Ulusal Demokrasi"ye yeni katk
lar. 1936'da bu oyun, spanya' da karde kavgasna sebep olmu, Fransa ise byle bir i savatan yakasn zor kurtarmt. TKP VII. Plenum
kararna gre, "Ulusal Demokrasi Programnn hayata gemesi, btn
ulusal snf ve katmanlarn, iinin, kylnn, esnaf ve sanatkarlarn,
lenin sahte

bayraklaryla

srf anlamsz deil, ayn

Trkiye'de Sol Hareketler\ 64 7

memur ve aydnlarn, genlerin ve kadnlarn, ekonomik kalknmaya katks olan sanayici ve i adamlarnn, geleceini
bu topraklara balam herkesin karnn korunmas demektir". Buna benzer taktik cepheler 1946 yllarnda Stalin
dneminde de TKP Genel Sekreteri Dr. efik Hsn Demer
tarafndan ortaya atlm ve "Ba Dman" CHP diktas aln
mt. Plenum kararlarnda, "Ulusal Demokrasi iinde sava,
faizm, terrizm yanls, ulusal ve dinsel nefret ve dmanlk
yanls faaliyetler yasaktr". Aynen 1947 ylnda "Trkiye
Genler Dernei"nin programndaki u madde Moskova taktiklerinin hi bir ekilde, deimediinin ifadesiydi: "Turanc tannanlar dernee giremezler".
TKP bir eliyle verdiini iki eliyle almaya hazrd. V. Kongre tezlerini geniletir grnts verirken, hedefleri daraltyordu. VII. Plenumunda, TKP iin "12 Eyll, Trkiyenin gelime erisinde kkl bir dnt. Bu Trkiyenin en karanlk dnemidir". Tabii istedikleri, 12 Eyll ncesinin anarisinden baka bir ey deildi. Bu nedenle "Ba d
man", "ok Geni Cephe" kuruluunda Trk Silahl Kuvvetleri idi.
5.Kongre tezlerinde de "Ordu ve btn devlet aygtnn, faistlerden,
gericilerden ve Amerikan ajanlarndan" olutuu noktas vurgulanm, bunlarn temizlenmesi kararlatrlmt. Bu ifadeler ve amalar,
VII. Plenumda biraz yumuatlmt; "Ordu ve btn devlet aygt faistlerden, Amerikan ajanlarndan, demokrasi dmanlarndan temizlenmelidir" Bu deitirmeden "gericilerin temizlenmesi" deyimi atl
m, dini gruplarla yaknlamann ilk admlar atlmt. 5. Kongre TKP
kararlarndaki "Nkleer sava tehlikesi ABD emperyalizminden kaynaklanyor" ifadesi, VII. Plenumda "yumuatlm "Ronald Reagan ve
Gorbaov ilikilerine zarar gelmesin diye, ABD'i devreden kartlm
ve VII. Plenumda yle formle edilmiti: "Nkleer tehlikesi emperyalizmin en gerici ve saldrgan kesimlerinden kaynaklanyor". Mademki,
Gorbaov-Reagan zirvesi yaplacaktr, VII. Plenum, elbette ABD'ne

Parti tezlerinde
kkrtmas,

olduu

gibi

ar

sulamalarda bulunamazd. Nkleer

soyutlanacak, "emperyalizmin en gerici ve saldrgan" kesimleri olarak nitelenecekti.

NATO konusunda da ayn ekilde, TKP zigzaglar iindeydi. Haydar Kutlu, 4 Nisan 1987 gn Gnaydn gazetesine verdii rportajdaki "Biz Trkiyenin NATO'dan kmasn istemiyoruz? Ama NATO
iersinde bar ve ulusal karlarmza uygun bir politika izlemesinden yanayz" eklindeki ifadeleri; 5.Kongre tezlerinde yer alan,
"TKP'nin, Trkiyenin NATO' dan karlmasn savunduunu, burada
belirtmek gerekir" grlerinin tam zdd bir tezi benimser grnmesi,
Eurocommunismin, Gorbaovcu bir ifadesinden baka bir ey deildi.

12 Eyll darbesini gereke

yapan TBKP, Avrupa Birliki
glerin dayattklar hemen
her eyi ognlerde
programlarna alacaklar ve
sivil toplum rgtleriyle
birlikte kresellemenin
yolunu aacaklard

648 / Aclan

Saylgan

VII. Plenum, Sovyetlerden gelen yeni direktiflere gre, ebetteki "5.

Kongre kararlarn deitirebiliriz" diyemezdi. Bunun yerine Sovyetlerin 7-8 yllk bir taktik tezi olan "NATO ve VAROVA Paktlarnn karlkl kaldrlmas" tezi ile szde "yumuar" grnmek istemiti.
Ekonomi konusunda da, nl VII. Plenum kararlar ile tamamen
denecek ekilde, her yana ekilebilir bir esneklie gre ayarlanmt.
Szgelimi, TKP'nin ekonomik tezlerinde Kemalist tezlerden biri yer
alyor,"Demokratik Devletilik" adyla zel bankalarn hisselerinin
%51'nin Devlete"kamulatrlmas" ileri srlyor, 5. Kongredeki
"Yabanc Bankalara yer verilmemesi" tezi, VII. Plenum kararlarnda
"yumuatlarak", :'Yabanc Bankalar kontrol altna alnmal, lke ekonomisine zarar verici faaliyetlerine izin verilmemelidir" eklinde bir
ifadeye sokuluyordu.
TKP'nin 5. Kongre tezlerinde, sosyalizmin kurulmas, Gorbaovun
Perestroykasndao9 yer alan u szlerden mlhemdir: "(Sosyalizm) Perestroyka, yalnz demokrasi yoluyla gerekleebilir". 5. Kongre tezlerinde
de TKP'nin ilkesi (!) "Sosyalizm ancak demokrasi yoluyla kurulabilir"
eklinde ifadesini buluyordu. Sovyetler, bu denli kopyacl uygun grmemi olacaklar ki, Vll. Plenumda yle deitirilmesini buyurmulard:
"Sosyalizm ancak demokrasi mcadelesini ykselterek ve demokrasi yolundan kurulabilir." Buradaki "mcadele" sz, "bar iin mcadele" szne ok benziyordu. Mcadele, marksist terminolojide hareket anlamna
gelen aksiyon "eylem" deil, yeni solun ululatrd praxis idi. Kavga idi,
ajitasyon, provokasyon ve propaganda, grevler, sokak yryleri, polisle atmalar, kar gruplarla sokak kavgalar ve nihayetinde devlet bolu
unu yaratacak anari idi.
TKP'nin parti politikasda 5. Kongrede alnan kararlarn revizyonunu gerektiriyordu Kremlin iin. Szgelimi 5. Kongredeki "tez"e gre, "TKP'nin politikas, ii snfnn birlik iinde mcadele politikas
dr" idi. Vll. Plenum toplantsnda bu tez yle revizyondan geirildi
ve ifadesini buldu; "TKP'nin politikas, bar ve demokrasi iin birlik
ve mcadele politikasdr." Tabii bu ifade "Ulusal Demokrasi", "ok
Geni Cephe"sinin doal sonucu idi. Bunun getirecei formlasyon
da"Trkiye Birleik Komnist Partisi" olacak, Haydar Kutlu ve Dr. Nihat Sargn' Ankara Esenboa Havaalanna indirecekti.

TBKP'nin Program Tasla zerine Dnceler

TKP gibi Moskovaya bal benzeri Bat Avrupa komnist partileri ile "reel Sosyalist" lkeler komnist iktidarlar, yani Churchillin deyimi ile Sovyet peykleri olan "Demir Perde" gerisi lkeler, SBKP-MK
27. Kongre siyasal raporunun okunmasn beklemeden, Glasnost
(Aklk) ve Prestroika (Yenileme) taktik tezleri konusunda fikir be-

Trkiye'de Sol Hareketler 1649

yan etmekten kandlar. Bunun iki nedeni vard. Birincisi, Lenin' den
bu yana, parti jargonlarnn dar kalplarndan kurtulabilmenin imkanszl; ikincisi, Mihail Gorbaovun, kendine zg "liberal " taktiklerinin uyandraca tepki ile tutucu diye adlandrlan parti brokrasisi tarafndan alaa edilecei ihtimaline ak kap brakmak idi. Bu iki sebeb, birdenbire bir taktik deiikliine dnmenin kaplarn kapatyor,
Dou Almanya, Bulgaristan gibi lkeler, susmakla yetinmeyip, kar
durum alc bir kavramn ifadesi haline gelecek, esnek grler ileri sryorlard. Ama gerek Honecker, gerekse Todor Jivkov, belki Gorbaovun deil de Kremlinin buyruklarna yeri geldiinde kolaylkla ayak
uydurmulard. Szgelimi, Honecker ilk kez Federal Almanyay ziyaret etmi; sonra ine ve Fransaya gitmiti. Todor Jivkov ise, Sovyet Rus
emperyalizminin 11 D Slavlatrma asimilasyonuna girimi, Bulgaristan' da Trk olmadn, mslman aznln da din yoluyla, Osmanl
Devleti dneminde, zorla asimile edilmilii iddias ile Bulgaristan' da
yaayan Trklerin adlarn deitirmeye kalkmt. Anlalan Kremlinin yneticileri Bulgaristan kobay gibi kullanyor, kendileri iin artk
ba ars olmaa balayan Asya mslman halklarn (Trkistan'),
Kazaklar, Azerileri gelecekteki giriimleri iin, zora bavurarak slavlatrma hareketlerinde dnya kamuoyunun tepkisini lyorlard.
SBKP-MK 27. Kongresinde, Siyasal Rapor, Mihail Gorbaov tarafndan tasvip grnce, genellikle Dou Avrupa "reel sosyalist" ynetimlerinde111 bu taktik deiikliine hemen uyuldu, Bat Avrupa komnist partilerinin, bir ksm da ayn yola girdiler. Bat Avrupa komnist partilerinin, birden Sovyetlerin deiik taktiklerine gre soldan saa, sadan sola ark ettikleri, szgelimi, 1939'da imzalanan "AlmanSovyet Saldrmazlk ve Dostluk Anlamas"nn imzalanmasndan nce
Sovyet Rusya ve denetimindeki III. Enternasyonal (Komntern) faiz
me kar siyasal mcadeleyi almalarnn en nne almlard. Komntern ile Nazi Almanyasnn anti-Komnterni kucaklaabilirlerdi.
Demokrasiye kar Sovyet Rusya ideolojik, Nazi Almanyas silahl mcadeleyi balatabilirlerdi. Komnterne gre, Nazi (faist) Almanyas,
savan en ksa zamanda sona ermesi ve bar iin abalayan bir devletti; ngiltere ve Fransa dnya egemenliklerini srdrmek iin Almanyaya sava am saldrgan devletlerdi; Sovyetler "zaten" her zaman
"srekli bir bar iin" gl bir Almanyann zlemi iindeydi112. Ba
dman Almanya deil (ba dosttu O), ngiltere idi; ngiliz emperyalistleri, gazeteleriyle, sendikalaryla, parlamentolaryla "dilenci mzisyenler korosu" meydana getiriyor, yanlarna Fransz demokratik sosyalistlerinin dk nderlerini de alarak113, sava kkrtcl yapyor
lard. Tabii, o gnlerde, Yugoslav ve Arnavut Komnist Partileri ile
in Komnist Partilerinin dnda kalan komnist partileri, bu soldan

650 1 Aclan
saa

Saylgan

ark edie tamamen uymulard.

Trkiye Komnist Partisi de, Mihail Gorbaov n plana knca
SBKP MK 27. Kongre siyasal raporu dorultusunda,"En geni cephelemenin" ilk adm olarak, Trkiye i Partisi'nin kaak liderleri ile
birletiler. Tabii bu kaak liderler, Mehmet Ali Aybar', bu demokratik
sosyalist lideri alt eden, Moskova'ya bal TP iindeki "Cunta"dan
bakas deildi. Bu birlemeden "Trkiye Birleik Komnist Partisi"
dodu. Ve bylece, Moskova uydular Trkiye'de yeni servenlere
atldlar. Ne ki, TKP'nin (TBKP) sosyalizmi korumak iin ilk artn "demokratikleme" olduuna inananlar, inanlarnda samimi grnseler
bile, evrelerinde oluan DEV-YOL, DEV-SOL, TKKO, TKP-ML, PKK
ve hatta Maocu eski grubun adamlar gibi mantarlar, bu demokratikleme taktiine nasl katldklarn hemen ortaya dktler. TBKP'nin
yan rgtleri olan bir ksm renci derneklerini niversitelerde polise
kar kkrttlar, 28 Nisan ve 1 Mays gsterilerinde bu gerek ortaya
kt. Kendileriyse, stanbul' da bomba olaylar, Gney Dou' da katliamlar ile zaten terr grevlerini yerine getirmiler, hapishanelerden
kamlar (tnel kazarak), alk grevleri ile ajitasyonlarn srdrm
lerdi. Haydar Kutlu (Nabi Yac) ve Dr. Nihat Sargn'n Trkiye'ye gelii ve tutuklanmalaryla, sokak eylemleri ksa srede balamt. Kendi yayn organlar saldr dozlarn arttrdlar. Ayn gnlerde Kocaelinde terrist rgtler bir askeri karakolu bastlar, Trkiye' de ortam zaten enflasyondan bunalm halkn aknln bsbtn artrd. Trkiye Birleik Komnist Partisi ve yanndaki zehirli "mantarlar" elbirlii
ile Trk demokrasi dengesinde bir sarsnt yaratt.
Trkiye Birleik Komnist Partisinin program, kanavie olarak
Gorbaovun 27.Kongrede 25 ubat 1986'da okuduu raporun hemen
aynsyd, tam bir kopyasyd. Szgelimi, Gorbaov'un konumasn
daki szler, TBKP'nin Program Tasla metninde de yer alyordu. Her
iki belgedeki ara balklarda, biri Rusyann dieri Trkiyenin artlar
na gre ufak tefek deiiklikler gsteriyor, fakat ierik olduu gibi kalyordu. Sovyet Rus imparatorluu, ift standartl taktiklerini yalnz
"reel sosyalizm" lkelerinin partilerine bulatrmakla kalmam, ab
lonlar biiminde en ufak komnist partilerine kadar bulatrmt. Reel sosyalist lkelerin ve dnya komnist partilerinin ift standartl temas hep aynyd ve zetlenirse yleydi; Programlar, tzkler, anayasal ve yasalarla ilgili olan hususlar; uygulamayla meydana kan
komnizmin "yazl olmayan" yasalar (stratejileri); iktidar biimlerinin stratejileri, komnist partilerinin toptan amalarn oluturuyor
du. Ve hepsi de, Moskova'dan kaynaklanyordu. Bu nedenle Gorbaovun "byk yalan", Glasnost ile Prestroikas, 27. Kongreye yans
yan aldatc grleri, TKP'nin program tasla iinde yer alyordu114.

Trkiye'de Sol Hareketler 1651

TBKP Program
Giri;

Taslann

Ara

Balklar

2. Gnmz Dnyas-Sava ve Bar Sorunu-amz ve

Dnyada Durum-Blgede Durum; 3. Trkiye'nin Dzeni ve DurumuTrkiye'nin Dnyadaki yeri-Kapitalizmin Gelimesi ve zellikleriEkonomik ve Politik ktidar-Devlet, Rejim ve Oligarinin Politikas; 4.
Bar ve demokratik yenileme stratejisi ve gleri-Stratejik izgimizBar ve yenilemenin toplumsal gleri-Bar ve yenilemenin politik
gleri; TBKP'nin bugnk aamadaki amac; Bar ve Demokratik Yenilenme-Demokratik bir rejim iin- Parlamento politik sistemin en st
organ olmaldr- nsan haklar eksiksiz salanmal, halk ynlar zgrce sesini duyurabilmek, politik sisteme katlabilmelidir-Askeri darbe (12 Eyll) sonras anti-demokratik uygulamalar btn sonular ile
kaldrlmaldr Bar, egemen bir d politika iin Trkiye dnya barnn korunmasna katkda bulunmaldr- Kendi irademiz dnda bir
savaa srklenmenin tehlikesinden kurtulabilmek iin lkemizdeki
Amerikan askeri varlna son verilmelidir- Trkiye d politikas id
dete ve iddet tehdidine bavurmadan, yalnzca bar yollardan zmeyi ilke edinmelidir- Trkiye btn lkelerle, zellikle komularyla
ilikilerini, bar, iyi komuluk ve karlkl yarar salayan eit hakl i
lerlii, anlay temelinde ok ynl gelitirilmelidir. Ulusal egemenlik
ve bar ancak halk ynlarnn aktif rol ile korunabilir- Ulusal ekonominin korunabilmesi: Kalknma ve modernleme yoluna koyulabilmek iin, emekilerin hayat artlarnn iyiletirilmesi iin, demokratik
bir kltr politikas iin, Krt ulusal sorununa adil, demokratik ve bar zm iin, Genel insanlk sorunlarnn zmne katkda bulunabilmek iin; 5. Basn ve yenilenme iin diyalog ve ibirlii politikas;s. 6. Temel ama: Sosyalizm-Sosyalist Trkiye-Kapitalizmden Sosyalizme gei yolu; 7. Komnist Partisi.
Program tasla ile, Gorbaovun Siyasal Raporunu karlatrr
sak, her iki belgenin "Giri" blmnde paralellikler hemen dikkati
ekmektedir. Farkl artlarn ve yerel zelliklerin gerekleri, farkl szckler kullanlmasna ramen program taslann 27. Kongre siyasal
raporunun ayn anlamda bir taklidi olduunu anlamakta glk ekilmektedir. Szgelimi, TBKP'nin "Giri" blmndeki u satrlar aa
ya alacamz Gorbaovun siyasal raporunun "Giri" ksmndakinin
Trkiye artlarna uyarlanmasndan baka bir anlama gelmemektedir:
"TBKP, TKP ve TP'nin devrimci geleneklerinin mcadele deneyiminin komnist kltrnn gnmzdeki taycsdr( ... ) i snfnn
bar, ulusal bamszlk, demokrasi ve sosyalizm mcadelesinin, her
iki partinin Marksizm-Leninizm ve proletarya enternasyonalizmi temelinde, legal ve illegal artlarda, parlamento ii ve d mcadeleyi
birletirerek, gericiliin her trl terrne ve ideolojik saldrsna bo1.

6521 Aclan

Saylgan

yun emeden emekilerin hayati karlar iin yrtt etin mcadelenin mirassdr( ... ).
27. Kongre siyasal raporunda Gorbaovun u ifadeleri, Sovyet Komnist Partisinin yeni konumuna alan ilk kapdr; Trkiye iin bu kapda, TBKP, yani TKP+ TP bilekesi domutur: "Grevimiz, diyor
Gorbaov, Leninist biimde, iinde yaadmz zamana ilikin, geni
bir anlay gelitirmek ve amalarmzn grkemlilii ile gerek imkanlarmza partinin planlaryla her bireyin umutlarn ve beklentilerini
organik bir biimde kaynatracak( ... ) 27. Kongre kararlan yllarca ve
on yllarca ncesinden, hareketimizin, yani Sovyet Sosyalist toplumunun nitelike yeni bir durum dorultusunda hareketin hem karakterini, hem de uyumlu gelimesini getirecekti( ... )"
Trkiye Birleik Komnist Partisi de, TKP'nin Gorbaov liderliindeki Moskovaya yeni bir uyduluk ilkesi ve tezleri yaratmak iin,
TP ile birlemi ve bu birlemeyi yle bir gerekeye balamtr: "TP,
TKP'nin birlemesi, Trkiye komnist hareketi iinde zgn artlar sonucu doan politik artlarn yeni rgtlenmelere yol amasyla ayrl
a son vermesi ve komnist hareketin birliini salamas asndan tarihsel nemde bir olaydr( ... .)". 27. Kongre siyasal raporunun giriinde
ki u satrlarda, TBKP'nin Program taslann grlerine uymaktadr:
"lkenin alm olduu yol, onun ekonomik, sosyal ve kltrel kazanmlar, Marksist-Leninist teorinin hayatiyetini, sosyalizmin barndr
d ve Sovyet toplumunun ilerleyiinde maddileen byk potansiyeli gz kamatracak biimde dorulamtr". TBKP program taslanda
ise, 27. Kongre siyasal raporundaki grn yansmas u szlerle ifadesini buluyor: "TBKP, TKP ve TP'in devrimci geleneklerinin mcadele deneyiminin, komnist kltrnn gnmzdeki taycsdr .... "
27. Kongre siyasal raporunun giriindeki, gemie ynelik deer
lendirmede Gorbaov, siyasal ve pratik hayattaki ihmallerden, sosyal,
ekonomik, politik ve manevi alandaki olumsuz eilimlerden sz eder
ve bunlarn halka anlatlmasndan yarar umduunu ifade eder. TBKP
ise sekter" bir davrantan, tarihinin hi bir dneminde kopamad
iin (bu sekreterlikte Sovyetlere yzde yz kulluktan douyor) zorlama bir itirafta bulunarak grevini yerine getirmee almtr: "te
yandan TBKP'nin ortak mcadele tarihi dorularn yannda yanlla
rn da yer ald bir tarihtir ... Gorbaov, SBKP' nin baarlm olanlarn
tam deerlendirmesini yapmaktan yanadr. TBKP ise, aynen buna uyma yolunda grlerini yle ifade eder; Bu ortak tarihin zengin dene:
yiminden yararlanmak mmkndr".
27. Kongre, siyasal kongre raporundaki u satrlar: "Uzun vadeli ve
temel grevleri formle eden Merkez Komitesi gerekten bilimsel teorisi olan Marksizm, Leninizmi tutarl bir biimde klavuz edinmitir". Bu
/1

Trkiye' de Sol Hareketler 1653

Sovyet gr, TBKP'nin giri ksmna yle yansr: "Trkiye Birleik

Komnist Partisinin programnn, politikasnn temeli, Marx, Engels ve
Lenin teorisidir. Parti bu fikirleri(?) yarahclkla Trkiyeye uygular".
Hemen sormal deil miyiz, Marx, Engels ve Leninizm fikir midir,
yoksa taktik, stratejik doktrin midir diye. Ama onlarn, Moskovann buyruklar karsnda itirazda bulunmak, soru sormak hakk yoktur. Bu
uyduluu perinlemek iin u sahrlar ifade etmekten ekinmezler:
"Trkiye Birleik Komnist Partisi, bir yandan Trk ve Krt halknn
ulusal karlarn savunurken te yandan enternasyonalist dayanma
nn grevlerini yerine getirmee ynelir". Bu ifadenin aklanmasnda
yarar vardr. nk Gorbaov raporunda Rus olmayan halklar iin byle bir kucak ama yoktur. Aksine, Parti siyasal raporunda halklarn genel ekonomik durumlarnn dzeltilmesinden, retimin arttrlmasn
dan, gemi gnlerdeki brokratik ihmallerin yaplmasndan baka ifadeler yer alnaz. Raporda, ayr uluslar halk tek'e, Sovyet halkna indirilirken, Trkiye' de TBKP tarafndan Trk ve Krt diye blnmekte, sanki Krtler tarih boyunca Trklerle birlik olnam gibi davranlarak, onlarn "Ulusal karlarn savunmaktan kanmaz, elli milyonluk, Orta
Asya ve Sovyetlerdeki btn mslman halklarn, Afgan Halknn
"Ulusal karlarndan" sz edilemez. Sovyetler, nc Enternasyonal
/ Komntern zamanndan beri "enternasyonal dayanma"y Stalinin
tanmndan baka bir ekilde anlamamlardr. Stalin, enternasyonalizm
tanmlamas ile de Leninin sylemek isteyip de sylemeye zaman bulamad bir ii yerine getirir. 1928 Komntern VI. Kongresinden beri bu
tanm bir deiiklie uram deildir. VI. Komntern Kongresinin yeni
programnda SSCB'nin Proletarya Enternasyonalizminin nderlii y
le ifade ediliyordu: " ... Uluslararas proletaryann grevleri, SSCB'ndeki
sosyalist inann ilerlemesini hzlandrmak ve SSCB'ni gcnn yettii
btn aralarla kapitalist glerin saldrlarna kar korumak biiminde
formle etmektir". Stali'in deyimiyle "en iyi entemasyonalist, Sovyetler
Birliine en iyi hizmet eden, ona balln her vesile ile kantlayan kimsedir" Gorbaov dneminde de bundan farkl deildi; TBKP bu bam
ll program ile bir kez daha ispatlam oluyordu.
Daha 1931 ylnda, Almanya' da Dr. efik Hsn tarafndan kar
tlan "nklap Yolu" dergisinin, 3-4. saylarnda yer alan programn 1.
maddesinde de bu ballk aka u szlerle ifade ediliyordu: " ... ancak
byle bir inklap, burjuva idaresinden, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii ile mttefikan, dorudan doruya sosyalizm kuruluuna geii
temin ve tesir (hzlandrlabilir) edebilir"116. Bu madde ise Kzlorduyu
lkeye daveti programlamaktan baka bir ey deildi.
27. Kongrede, Gorbaov yle diyordu: "Byk Ekim Devrimi ile
balam olan kurtulu devrimleri 20. yy'n ehresini belirlemektedir.

6541 Aclan

Saylgan

amzdaki ilerleyi, hakl

olarak sosyalizm ile zdelemitir. Dnya

sosyalizmi gl bir uluslararas varlktr; olduka gelimi bir ekonomiye, salam bir bilimsel temele, gvenilir bir siyasal ve askeri potansiyele dayanmaktadr ... " Tabii, Gorbaov, davulun sesinin ABD' ne ho
geleceini dnerek, Dou Bedin, Macaristan 1956 ayaklanmasn,
ekoslovakyann 1968 Baharn, Polonyadaki olaylar, Kzlordunun
askeri igaline kar, Afgan halknn direnii karsnda skmediini
gzden uzak tutmaktadr. Ama Sovyetlerin ABD'ne Zirve toplants
arifesinde yapt bu sahtekarl, TBKP program taslanda grmezlikten gelerek, hemen hemen ayn anlama gelen terminolojilerle, ifade
etmekten zevk (!) alm ve Kremline dalkavukluunu bir kez daha gstermitir: "Dnya tarihinde bir dnm noktas oluturan byk Sosyalist Ekim Devriminin at a ... Ulusal kurtulu devrimleri, smrgeciliin k toplumsal ana itici glerin -dnya sosyalizminin, i
ve Komnist hareketinin, kurtulmu devletler halklarnn ve demokratik yn hareketlerinin- emperyalizme onun saldrganlk ve bask politikasna kar bar, demokrasi ve toplumsal ilerleme iin mcadele
adr ... Sovyetler Birlii ve sosyalist lkelerin bar politikasnn etkisi... Emperyalizmin saldrganlk politikasn geriletmeyi mmkn
klmaktadr ... "
Gorbaova gre, kapitalizm, dnyay iki bloa blmtr; iki dnyay blen her elimeyi kuvvet yoluyla zmek istemektedir. Emperyalizmin iinde barndrd grnmez gler ve onun sosyo ekonomik z, onu iki sistem arasndaki rekabeti askeri cephelemeye dntrmeye srklemektedir ... Bu abalar, zellikle, ABD emperyalizminin bir niteliidir. Tabii TBKP, bu nemli anti-Amerikan ifadeyi,
efendisinden daha ar szcklerle kullanmakta kusur etmeyecektir:
"Gnmzde saldrganlk ve militarizm politikasnn ekseninde yer
alan ABD emperyalizmi, egemen lkelerin iilerine karmakta, ka
rna aykr grd demokratikleme srelerini, zorbaca durdurmaya
almakta, askeri mdahalelerde bulunmaktadr. Uluslararas gericiliin kalesi ABD emperyalizmidir"
Bu program taslann Sovyet uydusu kullarna ksaca, Polonya' daki darbe hkmeti, Afganistann Kzlordu tarafndan mdahalesini sormakta yarar vardr ama Nabi Yac, Dr. Sargn hapiste olmasalar da bu soruya cevap vermezler. Program taslandaki, ABD emperyalizmi, gnmzde blge devletlerini anti Sovyet bir mutabakat temelinde, saldrgan politikas dorultusunda, ynlendirmeyi birinci
ama bilmektedir ifadesi, Gorbaov'un 27. Kongre siyasal raporunun
ak bir kopyasdr. Gorbaov yle diyor: "Bugn yaylmakta olan
Sovyet ya da komnist tehdidi efsanesi, silahlanma yarn ve emperyalist lkelerin saldrganln hakl gstermek anlamna geliyor".

Trkiye' de Sol Hareketler 1655

Daha ilerde de Gorbaov, bu grlerine aklk getirirken yle diyor:

Ayrca kapitalizmin bunalm, antikomnizm ve anti-Sovyetizm ...
Dnyann sosyalist olmayan kesiminde yaayan, mcadele veren btn nc ve idareci unsurlar zerinde, bir bask aracdr". Tabi ki bu
szler de bir yanltma, alicengiz oyunundan ibarettir. Anti-Sovyetizm
deyimi ise, Komntern gnlerinden, Nazi ve Faist Almanya'nn117
Hitler'in kurduu Anti-Komnternden kalma, bir kavramdr. Sovyetler Birlii bunu imdi ABD'ne uygulama kklnde bulunmakta,
zirve toplantsnn hazrlk gnlerinde piyasaya yeniden srerek,
ABD'ni, TBKP'nin igzarlar gibi ima yoluyla," gericilik sulamasn
da bulunmaktadr. Amerika ilericidir, gericidir. Bu bizim meselemiz
olmad gibi, TBKP'nin eer bu Parti gerekten zerkse, bamszsa,
Moskovann gdmnde deilse, onlarn da programlarnda yer alacak bir mesele deildir. Diyelim, Bat ve Dou tam bir anlama iinde,
samimi olarak bir bar blounda birleecekler, o zaman TBKP'nin bu
programn, sanrz p sepetleri bile kabul etmeyecektir.
11

/1

TBKP'ninPerestroykas

Perestroyka (yenilenme), TBKP'nin yeni stratejisidir. Program taslanda, bu strateji u bal tayor: "Bar ve Demokratik Yenilenme
Stratejisi ve Gleri -Stratejik izgimiz"
Trkiye'ye bar melei gibi gelen TBKP'nin iki liderinin, ceplerindeki program tasla, asl aranrsa dnyann konjoktrel yapsnn bara ynelme abalarn ksteklemek ve Trkiye kesitinde bir i sava
kkrtcl yaparak yangna krkle gitmek amacna yneliktir.
"Devlet, Rejim ve Oligari'nin Politikas" blmnde, Perestroykalar
nn giriine hazrlk niteliinde fikir krpntlar vardr. Trkiye' de burjuva demokratik bir rejimin, btn kurum ve kurallaryla srekli varolmay nedeni, TBKP program taslana gre, Pentagon'a ve NATO
merkezine balanan (!) Trk Silahl Kuvvetleridir. Program taslan
hazrlayan redaktrler, bunun byle olduuna inanr grnrlerken,
Kruev dneminde, Macaristann altn stne getiren Sovyet Kzl
Ordusunun kanl mdahalesini, Polonya' da kendine bal Silahl Kuvvetlere darbe yaptrarak komnizmi militarist bir sistem haline sokuu, Brejnev Doktrini118 gereince, ekoslovakya'dan zerklik giriim
lerini Varova Pakt yelerinin karma ordusu ile igal ederek, reformcular tasfiye etmesi, Gorbaov'un ABD ziyaretinden dn gnlerinde Varova Pakt yelerini toplayarak uydularna yeni taktikler ieren
talimatlar veriini, Moskova'y ziyaret eden Dou Avrupa lkeleri liderlermin, sadece yeni talimatlar almak iin Kremlindeki efendilerinin
nnde elpene divan durarak ba stne deyilerini ve Trk-Amerikan ve Trkiye-NATO ilikilerinde Trk devletinin kiiliinden bir ey

6561 Aclan

Saylgan

kaybetmeden Pakt yelerine ve ABD'ne kimi zaman nasl sert ktkla

rn ise grmezlikten ve bilmezlikten gelmektedirler.
Moskova'nn gz ve kula olan dnya Komnist Partilerinden biri olan Trkiye Birleik Komnist Partisi, ie dnk terrn sorumlusu
olarak da gene Trk Silahl Kuvvetlerini grmektedir. bu noktaya gelince, TBKP, d mihraklarn yol gstericisi rol oynamaktan baka bir
ey yapmyor. Perestroykalarnn salanmasnda gler arasnda, en
nemli yeri, ad genellemelerle aklanan PKK ve dier Krt fraksiyonlar almaktadr. nk TBKP'ne gre "Krt sorunu zlmeden Trkiye' de demokratik yenilenme (Perestroyka) gereklemi olmayacaktr"119. Bu ifadenin bir baka yorumu da, sanki Trkiye' de demokrasinin
Perestroykaya ihtiyac varm gibi bir hava yaratarak, Suriye'nin tae
ronluunu yapt PKK terrn, Sovyetler Birliinin istedii yne kanalize etmesidir. Ve TBKP, asl tahrik gcn Krtlk meselesine yneltmek iin de liderleri ile Trkiye'ye gelmitir. Program taslanda,
Krtlerin mcadelesine arlk vererek yle demektedir: " ... Bugn says milyonlar bulan Krt halk Trkeden tamamen ayr bir dile, tarihsel olarak olumu farkl bir ulusal kltre sahiptir. Gelien bir ortak
Krt ulusal bilinci sz konusudur. Krt halk yzyl akn bir sredir
kendi topraklarnda zgrce yaamak iin mcadele ediyor. Krt ulusunun ulusal haklarna ve zgrlne kavuma mcadelesi hakl ve me
ru bir mcadeledir" 120. Program taslandaki bu ifadelerle, legal bir parti haline gelmek isteyen TBKP Trk devletinin yasalarnn "rk" esasna
dayanan partilerin kurulmasna izin vermediini sanki hi hesaba katmamaktadrlar. Bu nedenle olacak, TCK'nin 141, 142, 146, 163. maddelerinin kaldrlmasn istemektedir ler21.
Program taslann 36. sayfasnda, yalnz ulusal hareketi, btn
yasakl politik rgtlenmeler yasallamal, serbeste faaliyet gsterebilmeli, 141, 142, 163. maddeler kaldrlmaldr. Burada, TBKP Program
Tasla, Komnist Partisinin Krt terristlerle ortak bir hareket iinde
olduklarn ifade ederek, maskesini hemen drveriyor. Sanyoruz,
TBKP gibi bir programla kan marksist bir partiye dnyann en demokrat bilinen lkelerinde de yer verilmez. Burada yle bir sual sorulabilir: Trkiye Birleik Komnist Partisinin program taslanda
PKK'dan bahsedilmiyor. nk TBKP, alerji yaratmamak iin PKK'y
u formlasyon iine oturtuyor: "Krt Ulusal Demokrat akm iindeki etkili gler ... "122 Bu etkili g, PKK'dan Trkiye Komnist Partisi
nceki yllarda Krt meselesi konusunda temkinli davranrd. Hatta
Zeki Batmar, lmnden az nceki aylarda Prag'da yaplan teorik
toplantda, ek ve Slovak ayrln bahane ederek, konumasnda
Trkiye i Partisi iindeki yoldalarna yle bir mesaj gndermiti:
"TKP, Milli meselede milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin

Trkiye' de Sol Hareketler\ 657

etmesi prensibini klavuz edinmitir. Ama bu prensip bizce de milletlerin birbirinden mutlaka ayrlmalarn kabul ve propaganda edilmesi
zorunluluunu komaz. Kendi kaderini tayin etme prensibi, halklara
kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi hakknn ve bu arada ayrl
ma yahut bu veya u milletlerle devlet balarn muhafaza hakknn tannmasn gerektirir". Tabii ki, Haydar Kutlu Avrupa'da bulunduu
gnlerde, Nihat Akseymen'in (R. Yrkolu) Londra' da baslm "Emperyalizmin Zayf Halkas: Trkiye" adl ajitasyon ve propaganda kitab ktktan, Zeki Batmar gibi "Milli snrlar iinde" sosyalizm ilkesini benimsemi lider de ldkten sonra, R. Yrkolu'nun Krtleri
ile birlemitir. Zaten, Ankara' da karara balanan, iki yz ksur kiilik
illegal TKP davas sanklar, Londra grubu R. Yrkolu hizbi ile s
mail Bilen'in Dou Berlin hizbinden olumutu.
TBKP Program Tasla'na gre,123 Perestroykalarn uygulamak
iin "Yenilenme Stratejisinin Gleri", btn Krt rgtleri ve etkin
olan Krtler, "Yeni Sol" diye anlan terrist gruplar ve bildiimiz
btn sol fraksiyonlard. Aslnda "Yeni Sol", Krtler ve btn blc fraksiyonlar, terristler Sovyetlerin subversif faaliyetlerinin Trkiye' deki odaklarndan bir ksm deil miydi? Ama Gorbao~'un, samimi ya da gayri samimi itiraflarna ve (Glasnost-Aklk) ilkesine gre,
subversif faaliyetler, sosyalizmi, uluslararas kalknma aamasnda geri kalmasna neden olmutur. Afganistan'n igali olay ise, ayn baa
rszln uluslararas boyutlardaki bir uygulamas idi. Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin XIX. Konferansnda, bu hususlar zellikle dile
getirilmi, bir daha byle hatalar yaplmamas nerilmiti. Gorbaov'un bu konudaki eletirel klar "ki Adm leri Bir Adm Geri."
Leninist ilkesinin taktiinden baka bir anlama gelmiyordu. Gorbaov'un asl niyetlerini., galiba TBKP program tasla deifre ediyordu.
Trk Silahl Kuvvetlerine atfedilmekle birlikte, aslnda Trk Silahl
Kuvvetlerine mensup baz ilkesiz asker grubunun oluturduu 27 Mays 1960 hkmet darbesi, ksa srede yoldan km, amalarndan
uzaklamt. elikilerle dolu bir hareket idi. Bir taraftan Demokrat Partilileri "Anayasay hlal ettiler" diye darbe yapmlar, te yandan, Atatrk 1924 Anayasasn kendileri kaldrarak 1961 Anayasasn getirmi
lerdi. Farknda olmadan solun kucana den baz 27 Mays taraftarlar, ilkesiz hrriyet ortamndan yararlanan Komnist partisinin giriim
leri ile uluslararas platformda Bit, yani Louse olarak nitelenen .ehir ve
krsal terrizmin tohumlarn ektiler. 12 Eyll hareketi, hiyerarik bir giriimdi ve hedefleri terr ve terr odaklarn kaldrmakt. Ama asl yarar, 27 Mays gibi anariye gebe hareketler ortamn yok etmiti. TKP ve
yandalarnn ise bekledikleri "yeni 27 Mayslar" idi. TBKP, bu nedenle,
bilinli 12 Eyll hareketini ykacak, Trk Silahl Kuvvetlerine dman

6581 Aclan

Saylgan

olacak ve onu paralamak isteyecekti. Program Taslandaki u istekler

neyin ifadesi olabilirdi;124 "Subay ve erlerde btn yurttalar gibi
temel hak ve zgrlklere sahip olmal, emir-komuta zinciri ordu mensuplarnn lkenin durumu ve gelecei konusunda zgrce gr geli
tirebilmesine engel olmamal, subaylarn deiik dzeylerde kendi hr
iradeleri ile politik hayata katlmasnn imkanlar yaratlmaldr ... 1980
ncesi bilinli olarak yaratlan terr ortamnn ve buna dayanlarak gerekletirilen askeri darbenin sorumlularndan hesap sorulmaldr ... Btn politik tutuklular ieren bir genel politik af karlmal, politik haklar ellerinden alnm yurttalarn bu haklar geri verilmeli ... Demokrasiye ynelen zorbac bir saldr olan 12 Eyll 1980 askeri darbesinin ve
sonraki anti demokratik uygulamalarn btn sonularn ortadan kaldrmak... Milli Gvenlik Kurulu kaldrlmaldr ... Milli stihbarat Teki
lat ve polis rgt, btn devlet kurum ve organlar ve devlet iletme
leri parlamentonun ak denetimine tabi olmal ... Silahl kuvvetlerin ve
polis rgtnn demokratik halk hareketlerinde kar kullanlmasna
yol aan yasal dzenlemeler kaldrlmal ... ".
12 Eyll sonras, TBKP'nin iki lideri Avrupal yoldalarnn himayesinde Trkiye'ye gelip tutuklanmasndan sonra da, Trkiye'deki
yandalar yurt iinde odaklar bulmaa alm ve nisbi baarlar sa
lamt. Baz bakanlklarn kurumlarnda, TBKP'nin legalize olmasn
dan (Avrupa Topluluuna girebilmek iin) yarar uman acemi politikaclar, sol-sa-dinci gruplarn birlik olmasna gz yummular, hatta baz kltr kurumlarnda bunun tevikisi grnmler ve fakat kurumlar iinden klmaz bir hale getirmilerdir. 12 Eyll' de, askerlerce veto edilen bir liberal (!) bu konuda salt kendisinin veto edilmesinden
/1
muber olduu iin ba ekmi, Askeriyenin son enkazn temizliyoruz" slogan ile 12 Eyll'n mstear ve genel mdrlerini tasfiye ederek, kendi adamlarn tayin ettirmi; TBKP'nin Trkiyeye geldiklerinde tutuklanacaklar anlalnca da, bu gruplarca gazetelerde yer alan,
TBKP' den zrler dikkatten kamamtr.
TBKP liderleri, Trkiyeye gelince tutuklanm olmalarna ramen,
kargaa iinde bir Trkiye yaratma abalarndan biran geri durmam
lardr. Trk Silahl Kuvvetlerine kar dmanl younlatrmaa alma gayretlerine, yeni program taslanda zaten daha Trkiye'ye gelmeden yer vermilerdir. Tutuklama olaylarn'dan sonra devlet kurumlarndan bazlarnda, TKP'liler, solcular, TSP'liler sac gruplarla "Sivil
Toplum" formlasyonu iinde askerlere kar cephe oluturma faaliyetlerine girimekten geri kalmamlardr. PKK ve dier Krt faaliyetlere, terr odaklarna, daha ilerde de greceimiz gibi, kaderlerini tayin
hakk ilkesi tezleriyle arka kmlar ve TBKP Program taslann asl
amacn aklamlardr. u satrlar bu grlerin nda baka nasl
baka

Trkiye' de Sol Hareketler\ 559

yorumlanabilir:2s "Devletin bask aygt, ordu, polis, MT, yarg mekanizmasn

hem sayca hem de nitelike glendirmi, yzlerce politik

tutuklu, faist terr arknn dilileri arasndan geirilmitir". Krt halkna srekli askeri operasyonlar126 dzenlenmi amansz bir terr uygulanmtr". TBKP'nde yer alan bu satrlar, PKK cinayet rgtnn
Suriye'nin szdrd eitilmi etelerle, Gneydou Trk halkn katliama tabi tutmas, oluk ocuk, kadn, yal, erkek demeden ldrmesi,
asker ve polis timlerine pusu kurarak kahpece vurmalarn, d kaynakl ak terr grmezlikten gelerek, devlet glerine ve gneydounun
yurtsever halkn "faist terrn ark" olarak nitelemesi, TBKP ihanetinin "Program Tasla" ile belgelenmesinden baka bir ey deildir.
Program tasla, ykcl ve blcl, 1980 ncesinde olduu
gibi imdi de yurt dndaki ve yurtiindeki terr rgtlerini desteklemesi, Trkiye' de bunalm "trmandrma" amac ile kaleme alnmtr.
Eer bu kiiler, Moskoval Ruslar olsaydlar, kukusuz Ligaev gibi
Glasnost ve Perestroyka yanllar tarafndan grevlerinden oktan al
nrlard. Ama Trkiye' de terrizm oklar Moskova'nn iine geldii
gibi baz zamanlarda ABD'nin de iine geliyordu. Szgelimi, Cumhurbakan Kenan Evren'in son Washington gezisinden nce PKK ile ortaklk kuran ok tarafl ajan Celal Talabani'ye Amerikan Dilerinin
kucak amas, bunun ispat saylyordu ve yle sanyoruz ki ABD'nin
d kaynakl bu Krt maceralara el atmasnn bir sebebi de, Sovyetlerle yaplan gizli konumalarda kararlatrlm olabilirdi. Azeriler ve
Ermeniler arasndaki olaylar, ABD'nin Ermeni sempatizan baz mihraklarn rktmt. Azerbaycan btn Trk dnyasnn Batya a
lan bir kapsyd ve orada milliyeti duygular, bamszlk idealleri btn canll ile yaamaktayd; gl ve Moskova'ya haklln kabul
ettiren bir Azerbaycan' ne Amerika Ermeni ve Yunan lobisi ister ne de
Azerbaycan' a daha uzun sre Moskova tahamml edebilirdi. O halde,
Azerbaycan'la Ermenistan ve Trkiye arasnda bir Krtlk heylas
yaratmak, en azndan bu konuda propaganda yapmak, Trkiye'yi meseleler iinde bunaltmak Amerika lobilerininde Sovyet Ruslarnn da
iine gelebilirdi. Bylelikle bu ii Trkiye' de aka Krtlere "kaderlerini tayin hakk" tanmak ilkesini, Trkiye Birleik Komnist Partisi ortaya atabilirdi. TBKP, yalnz Moskova'nn kuklas deil, Moskova'nn
gsterdii taktikle Amerikan lobilerinin de kucana oturmaktan ekinmemiti. Program taslanda belirtilen u grler herhalde baka
anlama yorumlanamazda127 "Tarihsel kklere sahip olan Krt Ulusal
Hareketi iinde bugn deiik izgilerle rgtlenmi devrimci ve demokratik gler etkilidir. Bu glerle Trk demokrat evrelerin daha
yakn bir diyalog kurmalar, daha gereki politik konumlara ynelmeleri hem bar koruma ve dem9krasiyi kazanma mcadelesini hem de

660 1 Aclan

Saylgan

mcadeleye katlan btn hareket ve akmlar glendirecektir" Bir

baka yerde de yle denmektedir1 2s "Trkiye Birleik Komnist Partisi, Krt sorununun tam demokratik bir zmnn ancak Krt ulusunun kendi kaderini tayin hakknn, ayrlma hakknn tannmasyla gerekleebilecei grndedir. Krt ulusunun zgrl iin bu hakkn tannmas zorunludur. Krtlerin ayrlma hakknn tannmas Trk
ve Krt halknn Trkiye devletinin snrlar iinde birlikte yaayabil
meleri iin zorunludur. .. " Bir zamanlar, Krtle soyunan brahim
Kaypakkaya'nn TKP-ML ve TKKO rgtleri de ayn eyi sylyorlar
ve bu nedenle aba harcyorlard..
Trkiye'de terr okundan, Sovyetlerin olduu gibi, baz ittifak
halinde olduumuz lkelerin de faydalar ummalar, zellikle Krt meselesine kucak amalar, yaadmz gnlerin ana kronik olaylarndan
biridir. Terr'n, Lenin tarafndan.ululatrldn biliyoruz. Lenin'in
bu konudaki grleri akt. Daha 190l'lerde skra'da (Say: 4, Mays)
yle yazyordu:"Biz ilke olarak hi bir zaman terr reddetmedik ve
edemeyiz de. Terr, savan belli bir annda, birliklerin belli bir durumunda ve belli artlarda son derece uygun ve hatta zorunlu olabilecek
askeri eylem biimlerinden biridir". Trkiye Birleik Komnist Partisi
de Marx, Engels ve Lenin de Gneydouda ak terrn canilik grevini stlenmi PKK ile de ibirlii yapacak, genelleme iinde bu ilke
programda u satrlarda yer alacaktr: Trkiye Birleik Komnist Partisi, aydnlar, emeki kyllk ve Krt halklar saflarnda rgtlenmeye zel bir nem veriyor" (Program Tasla, s, 64). te bundan ak bir
itiraf, ifte standartl bir rgtn bnyesinden baka trl kamazd.
Ve TBKP liderlerinin muhakeme edildii gnlerde de Milliyet gazetesinde Mehmet Ali Birand'n APO ile rportaj yapmas ve onu sempatik gstermesi giriimlerinin, "gazetecilik" esprisine mi, yoksa Sovyetler - ABD ortak grlerinin de ifadesi olan TBKP Program taslana
m hizmet ettiini okuyucunun takdirine brakyoruz"129
TBKP'nin "Perestroyka"snn (Yenilenmenin) stratejisi ve bu stratejiyi salayacak gleri, eski terminoloji ve slogan biimlerinden ba
ka bir ey deildir. "Bar ve Yenilenme" ad altnda, TBKP'nin Program Tasla, bize, Eski hamamda yeni tellaklarn grev yaptn hatrlatt. Szgelimi, Program Taslana gre, "egemen burjuvazinin bugnk politikas 1 30 ve rejimiyle nfusun ezici ounluu arasndaki
"eliki" gnmzde zellikle zlmesi gerekli politik elikidir. Yani egemen burjuvazi ile halk arasnda; emek ile sermaye arasndaki elikidir. Grld gibi eer demokratik reformlar yaplmazsa, sosyalizm lecek diye SSCB son parti konferansnda Gorbaov istedii kadar
feryat etsin; yerli Perestroykaclarmz hala krk yl ncesinin terminolojilerini gevelemekten baka bir ey yapmamaktadrlar. Komnizm

Trkiye'de Sol Hareketler 1661

artk, Fransz

"Point" dergisinin de belirttii gibi slogan sarholar ile

cahillerin ideolojisi haline gelmitir. TBKP'nin iki lideri bunun somut
bir rnei olsa gerektir. TBKP liderlerinin Marx ve Engels'ten ve hatta
Lenin' den neler okuduklarn merak ediyoruz. Program taslanda sz
konusu ettikleri eliki kavram, ta, 1945 yllarnn Stalinci parti hcrelerinde okunan, "Ekonomi Politik" notlarnn, diyalektik ve tarihsel
materyalist metodolojisidir.

TBKP'nin Stratejik Bir Baka

Amac

Alternatif Olmak!

Trkiye' de, ANAP'n alternatifsiz olduu szleri, biraz abartlm

olmakla birlikte, gerekte ne Baykal-nn ikilisinin ne Demirel
DYP'nin, ne MP' nin ne de RP'nin alternatiftik bir konumlar yoktur.
Alternatif bir partinin yokluu grnts, gelecek gnlerde kurulmas muhtemel bir partide halkn gvenini kazanm baz isimlerin ortaya kmas ile yok olabilir. TBKP bunun farknda olduu iin, politikasn alternatif olduklar noktasnda younlatrm, Program taslan
da olduu gibi, Parti Genel Sekreteri, Devlet Gvenlik Mahkemesindeki ilk savunmasnda bu amac vurgulamtr. Program taslanda ise
u satrlar aydnlatcdr: "TBKP, toplumsal ilerlemenin nnn Bar
ve Demokratik yenilenme (Perestroyka) iin mcadeleye, demokrat bir
rejimin kurulmas ve alternatif bir demokratik politikann hayata gemesiyle alabileceine inanyor. Bar ve Demokratik yenilenme (Perestroyka) iin mcadele, bugnk aamada Komnist Partisinin stratejik izgisidir". Biz Perestroykann (yenilenmenin) Sovyetler Birlii'nin lideri Mihail Gorbaov'un, sosyalizmin kntden kurtarlabil
mesi iin uygulad yeni bir stratejik izgi olduuna inanyorduk. Meer TBKP'nin stratejisi imi bu. Kendileri bunu Program Taslanda
yle aklyorlar; "Marksizm - Leninizm teorisini srekli renmek,
klavuz edinmek, bu teoriyi yaratclkla gelitirmek ve retmek, yaymak her komnist partisinin grevidir. TBKP, gerek zerinde hi bir
partinin tekeli olmad grnden yola karken, en zengin deneyime sahip olan Sovyetler Birlii Komnist Partisinin deneyim ve bilimsel abalarnn zel bir nem tadn dikkate alyor" (s, 66).
TBKP'nin programndaki bu ibare, asl aranrsa, TBKP'nin Stalin
dneminden bu yana bir adm ileri atamad ve Stalinci jargonlfirla
yurt dnda ve iinde, maal faaliyetini srdrddr. Stalin dnemi
komnistleri "Parti yanlmaz" ilkesine balydlar. Szgelimi Trkiye' de bu ilke sz konusu olduu sralarda, anlam Trkiye Komnist
Partisi yanlmaz deil, Sovyetler Birlii Komnist Partisi ve onun nderi Stalin yanlmazd. Bu nedenle, dn olduu gibi bugn de dnya komnist partilerinin btn hcrelerinde "Parti Tarihi" seminerlerinde, o

6621 Aclan

Saylgan

lkelerin komnist parti Tarihleri deil, Sovyetler Birlii Komnist Partisi tarihi okutulur. Mahalli komnist partilerinin tarihleri resmi olarak
yazlamaz. Nitekim Trkiyeli baz komnistler, parti tarihinin yazla
mayacan aka ifadeden ekinmemektedirler. Daha gerilere gidersek, komnist partilerinin Bolevikletirilmesi, Komntemde karar alt
na alnd zaman, uygulama, bir tek Komnist Partisini, Sovyetler Birlii Komnist Partisini tantyor, Avrupa ve dnyann her yerindeki
mahalli komnist partileri, Sovyet Komnist Partileri "Seksiyonu", yani, "Blm" adn alyordu. Szgelimi, Fransz Komnist Partisi, Fransz Komnist Seksiyonu, Trkiye Komnist Seksiyonu ... vs.

Dnya Komnist Partilerinin Uyduluu

Gorbaov ne kadar rpnrsa rpnsn, dnya komnist partilerini,
hatta bugn iin hakim olduu grnd Sovyetler Birlii Komnist
Partisini Leninist, Trokist, Stalinist kalntlarn younluunu bertaraf
edemeyecektir. nk 1917'den bu yana dnya komnist partilerinin
sregelen yaplar, terminolojiler ve sloganlarla sarholuun zirvesinde
ve izofren bir yabanclamann yok edici etkisindedir. Bugn artk Bat
Avrupa' da, Amerika' da ve dier lkelerde, komnist partileri yzde elliyi aan bir kayba uramlardr. Komnist partileri, sokak nmayii
lerinin elinde anarik birer ara haline gelmitir. Gorbaov'un bu gerei grmediini syleyemeyiz. Lenin'in "ki Adm leri Bir Adm Geri"
taktiine uyarak, Glasnost ve Perestroyka ile dizginleri gevetmi, zaman kazanmak istemitir. flas, yalnz politik alanlarda deil, ekonomide, sanayilemede ve teknolojidedir. Bu nedenle, kendilerince perestroykac TBKP, Program Taslanda bambaka amala "geni ve toplumsal glere" sahip olma grne arlk veriyordu. i snf, kent yoksullar, aydnlar, geleneksel orta katmanlar, ulusal ekonomiye katkda
bulunan i adamlar gibi sosyal gler, snfsal olarak trde olmayan
genlik, kadnlar gibi sol gruplar, Krt halk gibi ulusal bir g peinde
dir TBKP. Bunun bir ad da ok geni cephede birlemekten baka bir
ey deildir. TBKP taslak programna gre "Btn bu glerin zgl dinamizmlerini, (zgl: trle ilgili, nevi anlamndadr. Buradaki ifadede,
program tasla redaktrlerinin Trk Dil Kurumunun szlne bile
bakmadklar anlalyor. Bu da zgl kelimesini orijinal anlamnda kullan..111alarndan belli) Hareket potansiyellerini Bar ve Demokratik Yenilenme stratejisi dorultusunda birletirmeleri mmkn ve zorunludur".
Yani, TBKP Program taslanda, Gorbaov'un perestroykasn, Geni
Cephe formlasyonu olarak sunmaktan baka bir ey yapmamaktadr
lar. Sovyet Rusya' da Gorbaov iin zorunlu grlen perestroyka, Trkiye' de en geni cephede birlemek oluyor. Grld gibi kafa ayn kafa, 1920'den bu yana deien hibir ey yok.

Trkiye' de Sol Hareketler 1663

TBKP Program Taslanda i Snf

TBKP'ne gre, Trkiye i Snf Trkiye'nin en ilerici ve devrimci gc imi. Byle bir topya ile 68 yldr oyalanan Trkiye Komnist
Partisi, en gl olduunu sand 27 Mays 1960 hkmet darbesinden sonra, iilerin, emekilerin, fakir fukara halkn oylarn Trkiye
i Partisi' ne deil, Adalet Partisi'ne verdiklerinin bile farknda deil
dir. Hatta, Devrimci i Sendikalar gibi anarko-Sendikalistlerin ynetiminde olan bu rgte bal sendikalarn yeleri dahi, oylarn, Trkiye i Partisi'ne deil, AP'ye, MSP'ye, MHP ve GP'ye bir oranda da
Ecevit'in "Ortann Solu" CHP'sine verdiklerini de hatrlatalm. Yani
DSK iileri dahi ar sa partilerde younlamlard. Trkiye i
Partisi'nin oy potansiyeli, bir ksm kendi lkesine ve kltrne yabanclam, uyur-gezer hayallerle oyalanan aydnlard. Sokak nmayile
ri, 16 Haziran olaylar, TAR'teki kargaalar birka provokatr DEVYOL, DEV-SOL militan zerlerine alsalar dahi, gerek zellikle, 16
Haziran olaylarnn kkrtlan iilerin Sendika Kanunundaki baz
maddelerine kart olularndan meydana geldiini spontane hareket
olduunu ortaya koyuyordu. Ayn gnlerde, Kemal Trklerin, stan
bul Vilayet Kapsnda basna verdii beyanatta, 16 Haziran olaylarn
bastrmak iin nasl yalvar yakar konumalar yapt gazete koleksiyonlarnda mevcuttur. TAR olaylarnn tahrikileri ise, gecekondu
yamaclarnn Krt kesimi idi. u husus fazla bilinmemekle birlikte, Osmanl dneminden beri Krtlk ve Ermenililikle hibir ilgisi olmayan zmir, Avrupa' dan ithal edilen Krt ve Ermeni terrizminin bugne kadar hinterland olmutu.

Sonu
Trkiye Birleik Komnist Partisi'nin Program tasla, Trkiye
gereklerine karlk arayan bir istekler dizisi deil, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetleri' nin Trkiye' deki emellerinin aklanmasdr. Eer
Sovyetler Birlii bunu Dileri Bakan ya da Parti Genel Sekreteri Mihail Gorbaov aracl ile duyursayd, kukusuz bu kinci Dnya Sava sonunda galibiyetin verdii sarholukla mark ve kaba StalinMolotof ikilisinin, stanbul ve anakkale Boazlarnda s istemelerine
benzeyen; Dou hudutlarmzdaki illerden bazlarnn Sovyet Cumhuriyetine katlmas gerektiini ileri sren duruma dm olurlard. Yakn tarih hatrlardadr. Truman Doktrinini, Marshall yardmn ve NATO'ya girmeyi Trkiye o zaman kabul etmi, hatta bunu salamak iin
Kore'ye 5000 kiilik bir tugay gndermi, savan sonunda uzak Kore
dalarnda 3000 Anadolu ocuunun mezarlarn brakmt.
Bat Dnyas ile Dou Blou arasnda konjonktr hesaplar, baz
fzelerin kaldrlmas antlamasna ramen, 1946'dan farkl deildir. O

6641 Aclan

Saylgan

zaman legale kmay baaran Trkiye Komnist Partisi, bugnkler

kadar hain olmadklar iin, Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi
Programnda, tam bir demokrasi istemiler; tek dereceli seimi savunmular, sendikal haklarn iilere tannmasn talep etmilerdi. Buna
ramen gnn basiretsiz hkmeti, Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisini, 16 Aralk 1946'da kapatp, mensuplarn tevkif etmeseydi, yle sanyoruz ki, Trkiye Komnist Partisi, Trkiyenin hayati meseleleri
iinde pasifsize hale gelirdi. Kukusuz, ak toplumlarda, her lkenin
eitli partileri, batda-douda gvenlikleri iin mttefikler arayabilirler. Diyelim Trkiye Komnist Partisi 1946'da Trk-Sovyet Dostluuna
ve ilikilerine nem verilmesini istiyordu, o gnn CHP'si de Amerikan yanlsyd. Bu yanlln nedeni de, Stalin-Molotof ikilisinin mark
isteklerine tepkiden baka bir ey deildi. nk Trkiye hepimizin
bildii gibi kinci Dnya savanda tarafsz kalm, Naziler; Balkanlara,
Kafkaslara, Yunan adalarna inmelerine ramen bize dokunmaa cesaret edememiler ve Trkiye'nin tarafszlnn, bir tarafl tarafszlk politikas olduunun farkna varmlard. Trkiye gnde Wermacht'n
Yunanistan' igal ettii gibi igal edilecek bir lke deildi. Sovyetler
de, savan balarnda, Naziler de 1939 Eyll'nde karlkl yardm ve
Dostluk antlamas yapnca, Trkiye zerindeki politikalarn Trkiye'nin savaa girmemesi zerinde younlatrmlar, ama 21 Haziran
1941 sabah Naziler, Sovyetlere saldrnca Ruslar, Trkiye'nin savaa
katlmas propagandalarna younluk vermilerdir. 1939'dan sonra, illegal TKP' yi organize edenlerin, Nazi yetkilileri olduu konusunda,
devrin Cumhurbakan smet nn'ye gvenlik sorumlularmzn bu
hususu bir raporla bildirdikleri konusuda baz iddialar vard131. Gvenlik sorumlular bu raporu verdii gnlerde, Reat Fuat Baraner'in, Merkez cra Komitesi olarak kurduu partinin tutuklamalar ve ilk sorgulamalar devam ediyordu. Ve gariptir ki, Faist talya'nn Grc Kilisesi
papazlarndan oluan casusluk ebekesi ile TKP arasnda irtibat bulunmu ve bu irtibat o gnlerin niversite rencisi K.T. ile tutuklandk
tan sonra intihar eden Hasan Basri Alp' in salad anlalmt132. Grc Kilisesi, Faist casus ebekesi de, TKP ile paralel bir ekilde adalete
tevdi edilmiti (TKP nin nl 1944 tevkifat).
Nazi ajanlar, baz Trk genlerine komnizmi alamlar deniliyordu raporda. Amalarnn da, Trkiye'yi Sovyetler Birlii'nde Trk
dmanlnn artmasna yol aacak sert tedbirler almasn salamak
olduu ifade ediliyordu. Bugnk Trkiye Birleik Komnist Partisi
de, Kremlin' den gelen emirlere gre, Krt sorununa eiliyor. A.B.D. de
ok tarafl ajan Celal Talabani ile PKK Krt cinayet ebekesinin birlemesi olayndan sonra, ok tarafl ajan Dileri Bakanlnda kabul
ediyor ve kendisine brifingler verdiriyordu. Amerika Birleik Devletle-

Trkiye' de Sol Hareketler\ 665

rinin, Sevr Muahedesi gnlerinden sonra nl Wilson Prensiplerinde,
Krdistan diye bir sorun yaratlmak istendiini unutmayalm. Yani,
kinci Dnya Sava gnlerinde, Faist Grc Kilisesi casuslar ile temas kuran TKP, Nazilerden grd ve Sovyetlerin onaylad yardmla kurulan TKP; bugn Gorbaov-Reagan yumuamasndan sonra,
Amerika Birleik Devletleri' ne gz krpyor ve Sovyet grn yans
trken, Krt meselesine arlk vererek, Amerikan petrol monopolleri
ile kucaklayordu. Demokrat Parti aday Dukakis'in yardmcs,
zal'a mesaj gnderirken, "deien bir ey olmayacak ama insan haklar konusuna dikkat" diyordu. Yani, eer Dukakis seilirse, Wilson
Prensiplerine dayanarak, Krt meselesine de arln koyacak demektir bu uyarnn anlam. Trkiye Birleik Komnist Partisi de zaten
Program taslanda ayn konuya arlk veriyor. ayet Dukakis seilirse konuyu ondan nce gndeme getirerek, Trkiye' de perestroykann
baars iin Krtlere kendi kaderlerini tayin hakknn tanmas, bu yaplmad takdirde perestroykann Trkiye' de baar salayamayaca
n ifade ediyordu. Perestroyka sanki Trkiye'nin meselesiymi gibi.
Trkiye Komnist Partisi ile Trkiye i Partisi'nin birlemesi, zaten ayr olmayan iki grubun "ayr" grntden kurtarlmas anlamna
gelir. Trkiye i Partisi'nin IV. Kongresinde, Behice Boran ve Krtler birletikten sonra, Trkiye i Partisi artk Trkiye Komnist Partisi'nden baka bir ey deildi. nk Behice Boranlar, Dr. Nihat Sargnlar, Prof. Sadun Aren'ler ve daha bir avu szde TP'li, TP iinde
TKP'nin Truva at idiler. Bu birlemenin amac, Amerika Birleik Devletlerine kar, TKP'nin Rus uydusu olmadn, Trkiye' de legal on yl
siyasi hayatn iinde faaliyet gstermi Trkiye i Partisi ile birlee
bildiini ispatlamakt. Bir ksm safdil Avrupal politikac, bir ksm
safdil Amerikal, Gorbaov'un deiik bir lider olduuna inanmlard
ya, TBKP onlarn gzlerini boyayarak, partinin legale kmas iin onlarn destek alacaklarn ummulard, te yandan, Sovyetler Perestroyka ve Glasnost gerei, -kukusuz muvakkaten- "Bizim Radyo" ve
"Trkiye Komnist Partisi Radyosunun" emisyonlarna son vermiler
di. 1958' den beri Dou Almanya' da bu yaynlarda Rusya'nn borazan
n ttren TKP, Radyodaki grevlerine son verilince, Moskova'dan,
"Yurdunuza Dnn" emrini alm ve yurda dnmlerdi. TBKP iin
Avrupa Topluluuna bal yelerden baz komnistlerin yaygaralar
na TBKP'ne zgrlk sloganlarna kar, Sovyetler Birliinin souk
kanllkla, "bu Trkiye'nin i sorunudur" demesi olduka ilgi ekicidir.
Amerikal baz saf dillere yaranmak isteyen TBKP, eer bu safdil demokratlar biraz Trkiye ile ilgilenmilerse, kendi vicdanlarna, "Trkiye
i Partisi iinden neden Mehmet Ali Aybar, Dr. Yahya Kanbolat, Kenan Somer gibi demokrat sosyalistler yer almadlar da, meydan Krt-

6661 Aclan

Saylgan

lerle

birleen

Behice Boran ile Dr. Nihat

Sargn'a kald"

sorusunu

kukusuz sormulardr.

TBKP'nin program tasla, 1920 ylndan gnmze TKP'nin Sovyetlere en uydu olan programdr. Parti Program Taslann redaktrleri, Moskova fetiine daha bir ballkla, aydnlar platformunda kaybolmu itibarlarn daha bir kaybetmi, ukurun iine gmmlerdi.
Yani, son olarak, Trkiye Komnist Partisi, ad ne olursa olsun, eer
kurulacak olursa, Krt tahriklere devam edecek, daha nce olduu
gibi terre arka kacak, belki legal platformdan yararlanarak Trkiye'nin batmas iin, Trkiye Cumhuriyeti'nin kkne dinamit koymak
iin elinden gelen her eyi yapacaktr. Yeter ki bir iktidar boluu yaratlsn ve bu boluu Trkiye Komnist Partisi doldursun.

Trkiye' de Sol Hareketler J 667

Yedinci Blm Dipnotlar

1- V. I. Lenin, "Sol" Komnizm- Bir ocukluk Hastal, s, 28-29, Ankara, 1970.
2- V. I. Lenin, age, s, 30.
3- Marx-Engels, Birinci Enternasyonalde rgtlenme Meselesi, s, 96, Ankara,
1975,
4- General Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hahralar, s, 40 -41, stanbul, 1955.
5c K. Marx-F. Engels, Komnist Manifesto, s. 17, Ankara, 1970
6- Marx - Engels, a.g.e., s, 59.
7- Marx - Engels, Politika ve Felsefe, C. I., s, 268, stanbul, 1971,
8- Marx-Engels, Birinci Enternasyonalde rgtlenme Meselesi s. 74, Ankara,
1975,
9- Birinci Enternasyonalde, iilere para verildiini de yazan, Paris Komnne
katln Trklerden Nuri Bey' dir.. Namk Kemal'in kartt (1872) tarihli b
ret gazetesinde, Paris Komnclerini savunan makalesindeki u satrlar ilgi
ekicidir:"Avrupa'nn hemen her tarafnda amele snf yrekler dayanmayacak bir haldedir. Ameleden bini cretin klletinden (azlndan) dolay bir
fabrikay terk ettii takdirde baka fabrikaya kabul olunmamas iin fabrikaclarn ittifak var. Ya amele niin yle bir ittifak etmiyorlar. Evet, ite Enternasyonal Cemiyeti o ittifak tavsiye ediyor. Ve hin-i vukuunda (gereinde)
icap eden muavenet-i nakdiyede (para yardmnda) de asla kusur etmiyor .. "
bret gazetesi, s, 28-29, 12 Haziran 1872,
10- Bilindii gibi anarizmi simgeleyen bayran rengi "siyah"tr. Marksistlerin ki ise"Kzl"
11- Bknz. James Joll, The Second International, 1889-1914, London, 1969
12- Bknz. Herman Weber, Die Kommunistische nternationale-Eline Dokumentation, Verlag J.H.W. Dietz, Hannover, 1966. (Trke Basks: III. Enternasyonal-Belgeler-1919-1943, s, 14, stanbul, 1979.
13- Herman Weber, a.g.e., s, 15.
14- Lenin, Sosyal Demokrat Dergisi, 1Mays1915, say: 41. Btn Eserleri, C. I,
s, 188-192.
15- Lenin, Proletarya htilali ve Dnek Kautsky, s, 169, Ankara, 1969.
16- Georges Cogniot, Komnist Enternasyonal, s, 43, Ankara, 1975,
17- V. I. Lenin, 'Sol' Komnizm, Bir ocukluk Hastal, s, 107-9, Ankara, 1970.
18- Georges Cogniot, a.g.e., s, 56.
19- SSCB Komnist Bolevik Partisi Tarihi, s, 270, Moskova, 1940
20- Burada, Komntern kararlarnn, dnya Komnist partilerine yansmasna,
eylemlerine ve uluslararas d politikadaki gelimelere, konuyu datma
maK'iin deinmiyoruz. Bu konuda geni bilgi iin Bkz. "Belgelerle Trk Tarihi Dergisi", S. 16-17-19-20
21- Internationale Presse-Korrespondenz, 1926, S, 146, s, 2567
22- Internationale Presse-Korrespondenz, 1926, S, 152, s, 2719-2721
23- Alexander Sobolev, nc Enternasyonalin Ksa Tarihi, s, 266, stanbul,
1979.
24- Molotov'un 31 Ekim 1939 tarihli, Moskova Yksek Sovyetinin V. Toplant
snda yapt konuma.

6681 Aclan

Saylgan

25- kinci Dnya savandan sonra, eski Nazilerin, Dou Alman Cumhuriyeti
kadrolarnda, komnistlerle hemen ibirliine girimeleri ne bir srpriz, ne
de emrivaki idi. Bu eyann doasna uygun bir davramh. Zagreb (Yugoslavya) niversitesinin doentlerinden Mihaylovi'in Sovyet Rusya dn
yazlarnda,"Hitler, "Toplama" kamplarn Ruslardan rnek alarak kurdu"
demesi bouna deildi. Moskova' dan btn kopmuluuna ramen, Mareal Tito, Mihaylovi'i hem iinden kovmu, hem de hapis cezasna arptr
mt (1963)
Bu dnemde SSCB, Hitler Almanyasna stratejik deerdeki ham maddeleri
bol bol satt. Ve bu ham maddelerden imal edilen mermiler, sonra Sovyet insanlarn ldrd.
26- Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, s, 335-336, Ankara, 1938.
27- Bu durum, 1980 sonras yurt dndaki TKP ile slami Milli Grler arasndaki ibirlii bu konuda olduka manidardr.
28- evki Mutlugil, imizdeki Dman, s, 13-14.
29- Komnist Enternasyonal Dergisi, 25 Ekim 1926, S. 6 (15) s, 269-273.
30- Milli Demokratik Devrim ile Ulusal Demokratik devrim arasndaki fark,
Ali Hoca ya da Hoca Ali arasndaki farktan baka bir ey deildir. MDD' nin
teorisyeni Mihri Belli, yurt dnda Zeki Batmar Genel sekreterliindeki d
Komnist Partiye kar, i Komnist Parti oluturmak iin (Yunanistan'da
olduu gibi) uygulad taktiin sanki farkl bir teze dayandn vurgulamak iin MDD adn kullanmt.
31- YN, 11 Ocak 1976, Nr. 198, s, 6. evket Sreyya burada, srekli devrim
(Trokinin tezleri) ile Stalinin tek lkede sosyalizm tezlerine telmihte bulunarak, efik Hsnc kanad Troki taraftarl ile suluyordu (1927'1erde)
32- Baytar Ali Cevdet, Dr. efik Hsnnn eski arkada idi. KGB o zamanki
ad ile NKVD elemanlar tarafndan hasta yatandan alnd, kamplara gnderildi. Baytar Salih Hacolu, Altaylarda bir kampta ld. Ali Cevdet ise,
kamplara sevk edilirken yolda can verdi. Burada Stalin ikili oynam, nce
evket Sreyya grubunu desteklemi ve bu grubun CHP gibi Atatrk bir
parti iinde eridiini grnce, ykseksen derecelik bir dnle, Dr. efik
Hsn kanadn tutarak dabeyi likidatrlere indirmiti. Eer likidatrlerin
CHP iinde parti kiiliklerine tank olabilseydi, kukusuz darbe Dr. efik
Hsn kanadna inecekti.
33- Kemal Tahir partili deildi. 1960'lardan sonra; "ama snr amtm. Devlet tabii ki tedbirini alacakt" demiti yaknlarna.
34- Bknz., Nejdet Sancar, Gizli Komnist Belgeleri, Ankara, 1966
35- 1960 yl i komnist Partiyi oluturmak isteyen Mihri Belli, ad geen belgenin, Dr. efik Hsnnn kendi zel notlar olduunu iddia ehnektedir.
Ama "Onu da ayrca mektupla gnderiyorum" ifadesi Mihrinin iddialarn
rhnektedir. Dr. efik Hsn, bu raporunu Danski takma ad ile Moskova' da Georgi Dimitrov'a gndermiti.
36- Bknz, Tan gazetesi, 4 Ekim 1942.
37- Yaln Kk, Trkiye zerine Tezler, C. III., s, 270, stanbul, 1986.
38- 1980 Year Book of International Cummunist Affairs, Hoover Institutin
Press. s, 439.

Trkiye' de Sol Hareketler j 669

39- Aslnda bu Konferans svire' de yaplm ve Tr kiyeye kar bir kuvvet
gsterisi olarak TKP tarafndan Konya' da yapld ileri srlmtr.
40- Yeni a' da, ubat 1977, Say: 2, yer alan bu satrlar, Trkiye'de"Temel Yaynlar" tarafndan baslm, "TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978'de,
GD' nin Parti ile balants bili~esin diye, . Bilen'in raporunda hi anlma
maktadr.

41- "TKP Konferans (Belgeler), s, 75, Ankara, 1978"

42- Yeni a, Nisan 1977, Say: 4. ayrca Bknz, "TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978
43- Yeni a, ubat 1977, Say: 2. ve "TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978
44- Yeni a, ubat 1977, Say: 2. ve "TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978
45- Yeni a, Temmuz 1977, S. 7, s, 644-672 ve"TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978"
46- Asl ad Yaar Nabi Yac olan, Trkiye Komnist Partisinin bilinen bein
ci Genel Sekreteri (Daha ncekiler srasyla: Mustafa Suphi, Dr. efik Hsn
Demer, Zeki Batmar (Yakup Demir), !. Bilen (Laz smail Marat). Haydar
Kutlu, 1944 ylnda Tokat'ta dodu, stanbul Hukukta okudu. Basn- Sendikasnda yneticilik yapt. TKP Merkez Komitesi Polit-Bro yesi olmadan
nce, partinin "Kitle propagandisti" olarak grev yapmt. Bu grev, partinin en alt birimiydi. 1970'in ikinci yarsndan 1981 ylna kadar ayn zamanda yurt dndaki TKP'nin Trkiye sorumlusu idi. 1981 ylnda meydana
kartlan TKP' nin illegal kadrolarnn ttuklanmasnda yurt dna -H. Erdal
(Aydn Meri)in yardm ile- kat. 1983 ylnda ok yaland iin, parti ba
kan unvann alan smail Bilen dneminde Yaar Nabi Yac, Haydar Kutlu
takma adyla TKP Genel Sekreteri oldu.
47- 12 Eyll 1980 Trk Silahl Kuvvetler mdahalesi kastedilmektedir.
48- "Bizim Radyo" 15 Mart 1958 gn deneme yaynlarna balad. Bu korsan
Radyo, 19 Mart 1958 tarihinde Hrriyet gazetesi tarafndan duyuruldu."Bizim Radyo"nun yayn yeri Dou Almanya'nn Leipzig ehriydi. Radyonun
asl patronu SSCB'dir. Bu Radyonun banda o gnlerde . Bilen bulunuyordu. Sonra, Nazm Hikmet, Zeki Batmar, . Bilen ve Haydar Kutlu yer alm
lardr.

"Bizim Radyo"nun perde gerisindeki yneticisi ve yayn efi, kinci Dnya

Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesi profesrlerinden Nazi Ajan
Prof. Henbert Melzig idi. Melzig, 1977 ylnda, nce Trkiyeye iltica etti, sonra Amerikaya gitti. Kukusuz Melzig, bir taraftan Nazilere hizmet ederken,
dier taraftan Nazi Almanyas Bykeliliine ve dier taraftan da SSCB'ne
hizmet ediyordu. Ksacas profesyonel bir ajand. "Trkiye Komnist Partisinin Sesi Radyosu"nun yeri de Leipzig'dir. Dalga numaralar farkldr.
49- Anarko - Sendikalist: Anarist Sendika
50- T. C. Skynetim Komutanl Askeri Savcl, stanbul. ddianame, DSK.
DSK'e Bal Sendikalar Soruturmas, ; 25.6,1981. s, 194-195.
51- TKP MK Gend Sekreteri . Bilen Yoldan Merkez Komitesi Plenumunda
okuduu Polit Bro Raporu, s, 32, stanbul, 1978.
52- a.g.e. s, 34.
savanda

6701 Aclan

Saylgan

53- ddianame, 218.

54- ddianame, 218.
55- a.g.e. s, 221.
56- a.g.e. s, 222.
57- a.g.e. s, 223.
58- a.g.e. s, 255.
59- a.g.e. s, 267.
60- a.g.e. s, 294-95.
61- a.g.e. s, 448-449.
62-TKP Konferans (Belgeler), Ankara, 1978.
63- Aydnlk gazetesi, 21.2.1979.
64- KD Haber Ajans, 13.1.1978; Sahibi Beria Onger; Adres: Mete Cad. 25/2,
Taksim - stanbul.
65- a.g. Ajans Blteni.
66- a.g. Ajans Blteni.
67- Yeni Asr Gazetesi, zmir, 30 Kasm 1986.
68- a.g. gazete.
69- Trkiye Komnist Partisi program. TKP 5. Kongre Belgeleri (II)-TKP Yaynlar, Kasm. 1983 (Yurt D Yayn)
70- a.g.e., s, 32
71- a.g.e., s, 33-41
72- a.g.e., s, 23
73- a.g.e., s, 15
74- a.g.e., s, 25
75- Trk-. 1950'lerde kurulmutu. DSK ise, Trk-'ten ayrlan Marksist-Leninistler tarafndan 13 ubat 1967'de kuruldu.
76- Buradaki ifadede DSK iinde TKP'ye cephe alan CHP'nin Ecevit kliinin
fraksiyon mcadelesine telmihte bulunulmaktadr.
77- "Trkiye Komnist Partisinin Sesi" Radyosu, 10.12.1986.
78- TKP 5. Kongre Belgeleri (1), s, 49.
79- a.g.e., s, 44
80- a.g.e., s, 44
81-TKP 65. Kurulu Yldnm Toplants, TKP Yaynlar, 2 Henausgeber Ermis Verlag, postfach 101016, 4300 Essen s, 6.
82- a.g.e., s, 15
83- a.g.e., s, 15
84- SSCB, Politik nedenler ve Trkiyeyle ilikileri nedeniyle yaymlad mesajda "Sol Birlik"e hi deinmemektedir.
85- Yabanc partilerin hi biri "Sol Birlik" konusunda sz etmiyor .. Sadece
TKP'nin 65. Kurulu yln kutluyor. talyan, Fransz, in ve Arnavutluk
Komnist partilerinin bu kutlamalara katlmamas ilgi ekicidir.
86- Politika gazetesi, 7 Ocak 1980
87- bid, ayn yer
88- Politika, 12 Ocak 1980
89- Politika, 12 Ocak 1080

Trkiye'de Sol Hareketler 1 671

90- bid, ayn yer
91- bid, ayn yer
92- Politika, 13 Ocak 1980
93- Bkz. Wolfgang Leonhard, Bugnk Sovyet deolojisi, s, 87, CM, stanbul
1980,
94- MT konusunda son provokasyonlar ve ajitasyonlar hahrlatalm.
95- i Snf, sanayi devriminin ilk balarnda I. Enternasyonal Partileri tarafndan ortaya atlm, suni bir kavramn ifadesiydi. Hele "bilinli ii snf"
bu sunilie daha bir sunilik katyordu. Lenin bu bilincin, iilere, burjuva aydnlar tarafndan zerk edileceini aka yazmt. Yani iiler vard ama komnistlerin bloke ettikleri "ii snf bilinci" XIX. yy'da yoktu; XX. yy'da ise
btn aydnlar hareketi, ii snfna maledilmek istenmiti. Gnmzde artk burjuvalam iiler vardr ve yeni liberal ekonomik devrimde yani burjuvalarla feodal kalntlarnn birlemesi sonucunda bu ii snf deyimi hepten silindi."Yeni Muhafazakarlk" denen akm, in'den Sovyetler Birliine
kadar btn komnist lkeleri etkiledi. Komnizm topyasn sildi gtrd
Komnizm ld. Dnyamz, karlkl bloklarda yeni gelimelere gebedir.
96- Adnan Kahvecinin 6 Kasm seimlerinde ANAP listesinden 12 Eyll yneticileri tarafndan, karhlmas konusu zerinde dnmek yararl olacaktr.
97- Sol Birlik iindeki partiler: TKP, TP, TSP, Trkiye Krdistan Sosyalist
Partisi, Krdistan nc i Partisi (PPKK), Trkiye Komnist Emek Partisi
idi. Liderleri, srasyla u kiilerdi: Haydar Kutlu(Yaar Nabi Yac), Behice
Boran (sonradan Nihat Sargn), Ahmet Kamaz, Kemal Burkay, Serhat Dicle, Teslim Tre.
98- TKP 65.Kurulu Toplants, TKP Yaynlar, 2 Herausgeber Ermis Verlag
Postfach 101016, 4300 Essen, s.6
99- ANAP'n bnyesi kurulduu ilk gnlerde karmakt. Bugn de yledir;
orada esen rzgarlarn neler olduunu bilmiyoruz. TBKP'nin kurulmasn
eer ANAP istemise, bunu Avrupa Birliine girmek iin istemi olabilir.
ANAP felsefesinde Avrupa Birlii "sivillemek" ve Trk Silahl Kuvvetlerinin politika zerindeki etkinliini zayflatmakt.
100- Gne Gazetesi, 6 Nisan 1987
101 - Perestroika, s, 56.
102- Hrriyet gazetesi, 15 Nisan 1987
103- Sayn zal bir politikac idi. AET'na girmee hazrlanyordu Trkiye,
imal konuabilirde. Trkiyenin bavurusundan kukusuz Komnist Partisi
Genel Sekreteri Mihail Gorbaovun da haberi vard.
104- Gnaydn Gazetesi, 5 Nisan 1987
~
105- Cumhuriyet Gazetesi, 7 Nisan 1987
106- unu zlerek belirtmekten ekinmeyeceiz: Liberal sisteme giren Trkiye' de, trst ve karteller aleyhine hibir hareket yoktur. Holdinglf!r, birbirlerine bamldrlar. Bu da liberalizmin temel garantisi olan rekabeti ortadan
kaldrmaktadr.

107- Bknz., Birikim Dergisi, ek Komnist Partisi eski Merkez Komite yesi Jiri Pelikan'n akladna gre, Austos 1988, Say: 42-43-44."ekoslovak-

612 \ Aclan

Saylgan

ya' da Sosyalizm in Mcadele (1938-1972)" Jiri Pelikan ile grme. Gr

meyi yapanlar; Ouintin Hoare-Robin Blackborn.
108- Die Kommunistische nternationale-Eine Dokumentation, Verlag J.H.W.
Dietz, 1966, Hannover.
109- Mihail Gorbaov, Perestroyka, s, 31, Gne yay., stanbul, 1988,
110- Federal Almanya'nn Mnih kentinde, ABD'nin kurduu "Sovyetler Birlii Aratrma Enstits"nn "Sovyetler Birliinde Genlik" sempozyumuna A. adnda bir gen, mahit delege olarak gitmi bir tebli hazrlamt.
Enstitnn idare mdr, A.'nn tebliindeki "Sovyet Rus emperyalizmi"
ibaresine taklm, Sovyet komnist emperyalizmi eklinde dzeltilmesini
istemiti. A. kendisine bu haberi getiren Mustafa Edie Krmal'a bunun sebebini sorunca, u cevab ald: "dare mdrmz, drt yanda iken Bol
evik devrimi1den sonra Rusya' dan kamtr. Dede'.eri ar ordusunda generaldi. Byk Rusyann yk masn istemezler. Bugn Amerikan ordusunda,
pilotlarn yzde otuzbei Rus asll Amerikallardr" demitir.
111- Reel sosyalizm terminolojisi, Dou Avrupa komnizminde iflas eden Leninizmi kurtarmak amac ile "uygulanabilir ekliyle" anlamna gelen, Ruslarn icat ettikleri bir kavramdr.
112- Molotov'un 31 Eki 1939 Moskova yksek beinci toplantsnda yapt
konumadan.

113- Komnist Enternasyon;.'. Dergisi, 1940 Austos saysnda yaz kurulu imzal yazya gre.
114- SSCB iin bu ama, Rusyann dnya hegemonyasn salamasdr. te
yandan, Sovyet Federal cumhuriyetlerinde zlmeye balayan farkl uluslar mozaiini, Slav ideolojisi iinde eritmek gibi hazrlklar da gze arpmaktadr. Bulgarlarn Trkleri Bulgarlatrmas; ekoslovakya'da, "ek", "Slovak" ayrmn da, ek Almanlarnn soyutlanmas; Polonya' da, iktidarla,
Dayanma Sendikas ve kiliseler arasndaki mcadeledeki hedefler Slavla
maya ve Ortodokslamaya yneliktir. Polonya bilindii gibi Slavlardan ve
Almanlardan olumakta ve dinleri asndan Roma'ya bal Katolikliin youn etkisi altndadrlar.
115- Alexander Sobolev, nc Enternasyonallin Ksa Tarihi, s, 345, stanbul,
1979,
116- lvar Spector, The Soviet Union and the Muslim World, s.114, 1917-1958,
University of Washington Press, Seattle, 1959.
117- Dou Almanya' da kukla bir komnist devlet Kzlordu tarafndan kurulduktan sonra, hem kendi lkesinde hem de uydu lkelerde eski faist dnemin Almanyasna "Hitler Nazizmi" demektedirler. Bu disipline TBKP'de
uymaktadr.

118- Brejnev Doktrini: Bir sosyalist lkede, i veya d kuvvetler sosyalizm iin
tehlike olmaya balarsa, yalnz o lkenin i ii olmaktan kan bir durum
meydana gelir. Byle hallerde btn sosyalist lkeleri ilgilendiren bir sorun
ortaya kar. Ve karde lkeye askeri yardm gerektirir.
119- TBKP Program Tasla, s, 48
120- bid, s, 47

Trkiye'de Sol Hareketler 1673

121- Hatrlardadr, Nihal Atsz, Krgz Trklerini Gneydou Anadolu blgesine iskan edelim diye teklifte bulunduu iin, rklk yapt iddias ile
TCK'nunun 141, 142. maddesine gre iki yla hkm giymi ve hapse atl
mt. etin Altanla birlikte hapis yatmlar ve tanmlard. Bu konuyu etin Altan da ok iyi biliyor olmal.
12:?- TBKP Program Tasla, s, 32
123- 16 Temmuz 1972, Bizim Radyo Blteni.
124- TBKP Program Tasla, s, 37, 38, 39
125- TBKP Program Tasla, s, 25
126- ABD'nin Mnihteki (eski) "Sovyetler Birliini Aratrma Enstits"nn
"dari ler mdr kukusuz CIA temsilcisi- Rus asll Albay Leon Barat'n,
baz Krt liderlerini nasl angaje ettii bilinmektedir. O sralar, Molla Mustafa Barzani, Irak'ta isyan halindeydi ve ABD'nin sa kolu idi. imdi de Amerikan ajanl grevine Celal Talabani talip olmu, Washington'dan hsn
kabul grmtr.
127- TBKP Program Tasla, s, 33
128- TBKP Program Tasla, s, 48
129- Bu rportaj, DGM Savcl tarafndan engellendi. Yalnz bir gnlk tefrika okuyuculara uzand. ki gn sonra Babakan zal'a suikast yaplmasay
d, basn zgrl bahanesi ile Milliyet gazetesinin balatt ajitasyon,
TKP'nin kar hanesini younlatracakt.
130- Trkiye' de eer burjuvazi olsayd, lke bugn sanayilemi olurdu. Trkiyeli Perestroykaclarmz zenginlerle, yatrmc burjuvaziyi bizde birbirine
kartrmaktadrlar.

131- Bknz. Edvvard Weisband, 2.Dnya Savanda nn'nn D Politikas,

stanbul, 1974,
132- K.T. de, Hasan Basri Alp de Grc asllydlar

Blm

TKP' de Milli Komnizm

Mazlum Milletlerin Kurtulu Savalar

SSCB ve Sultan Galiyev

Karsnda

Stalin tarafndan kuruna dizilmi olan, Grcistan Milliyeti Komnist lideri ertvadze unlar yazmt!: "Marx'n btn dnya proletaryasn birletirmek istedii muhakkakt. Ama, Marx, btn Ruslarn Tiflis'te toplanp birlemesini ne istemi ne de dnmt,"
SSCB'nin son yllarda Ortadou'ya yerleme ve yaknlama politikas dnya tarihinde ciddi ve kritik bir andr. O Sovyetler ki, srail'in
kuruluu iin ngilizlerle el ele almlar, fakat sonradan, mslman
-Arap dnyasna ho grnmek iin srail ile mnasebetlerini kesecek
kadar ileri gitmilerdir. Bilindii gibi Stalin'in Yahudi doktorlarnn
tasfiyesi iin giritii operasyon, srail-Sovyet gerginliinin balangc
olmutur. srail ile mnasebetlerini kesen Sovyet Rusya, sanki
Kur' ann emrini yerine getirmek istermiesine, anti-semitik temizlik
hareketlerine, eitli isimler altnda 1964 ylna kadar devam etmitir.
Yevtuenko'nun "Babiyar" iirinin uyandrd tepki, 1964 ubatnda
Yahudi asll sanatlarn muhakeme edilerek, kamplarna srlmesi bunun ak delilleridir. Btn bunlardan gdlen maksat, biri panslavist politikann icabn yerine getirmek, yani Rus rklnn prensipleri arasnda yer alan anti-semitizmi tatbik etmek ; dieri de Arap
dnyasn ele geirmek iin tasarlanan plan yrrle koymakt.
1960'nn son aylarnda Sovyetler, mslman Araplarn hamisi rolndedir. Her yl Hacca yzlerce mslman gndererek, Arap lkelerine kar bir "bar taarruzu" politikasn yrtmektedir.
Sovyetler ayn politikay Trkiye'ye de kaydrmak emelindeydiler. Asya devletleri ile Vietnam' dan Afrika'ya, Gney Amerika'ya kadar el atmad lke yok gibiydi. Kuzey ve tropikal Afrika lkelerindeki Komnist Partilerin ve smrgecilie kar savaan milliyeti teki-

6761 Aclan

Saylgan

latlarn

nderi olmak hevesindedir. Moskova'da 1960 ylnda alm

olan "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi" nde geri kalm mazlum
milletlere ihtilalci imal etmekle meguldr. Cezayir, Morako, Tunus,
Lesotha Komnist Partileri ile; Kongo' da "Parti National de la Convention du Peuple", Malagais ve Maritius Komnist Partisinin hamisi ve
yol gstericisidir. Kuzey ve Gney Vietnam Komnist Partilerini in
Halk Cumhuriyetinin nfuzundan kurtarmak abalar iindedir. Endonezya Komnist Partisinin kaybedilmi davasna sahip karak, bu
Partiyi in nfuzundan koparmak yolundadr. Kore'de, Japonya'da
bundan baka bir ey yapmamakladr. Arap lkeleri ve Trkiye' de de
ayni taktik tatbik edilmektedir.
Grlyor ki, krk yl bekledikten sonra SSCB, sosyalizmi, koloni ve
yar koloni dnyas ile az gelimi lkelere yaymaa karar vermitir.
Vietnam savalar dolays ile faaliyetlerinin arln douya kaydrma
a balamhr. Varova Paktnn 1966 Temmuzunda akdettii Konferansta alnan kararlar, Vietnam'a aiddi. Netice itibar ile souk harbin sonrasnda, SSCB, koloni, yar koloni, az gelimi ve geri kalm lkelerle mnasebetlerini bir hayli gelitirmi bulunmaktadr. Akla u soru geliyor:
- Acaba Sovyetler bu yeni gelimelere hazr mdr?
Bildiimiz udur: SSCB'nin baz avantajlar vardr. Mslmanlar
birletirme iradesi ve otuz milyon ran ve Kafkas Trkleri SSCB politikasndaki mspet faktrlerdir. Bu faktrler insan mnasebetleri kuracak ve gelitirebilecek mahiyettedir. Ama Sovyetler, bu faktrleri iler
hale getirebilir mi?
Komnizmin nde gelen teorisyenleri, bat dnyasnn menfaatleri ve meseleleri ile o kadar meguller ki, bugne kadar koloni ve milli
aznlklar zerinde belirli bir doktrini gelitirmeyi dnmemilerdir.
Ancak in Halk Cumhuriyetlerinin bir g olarak ortaya kndan
sonra, 1919-1927 yllar arasnda bir hayli gelimeler gstermi olan
"Koloni htilalleri" fikri yeniden geerli hale sokulmu; bu fikir Trkiye' deki sosyalist ve komnist grl kimselerle, legal-illegal parti
aparatlar arasnda ciddi blnmelerin meydana gelmesine sebep olmutur.

Marx ve Engels Avrupalydlar. Onlar iin ehemmiyetli olan smrgelerden gelen servetlerle gelime gstermi Avrupa kapitalizminin yaratt yeni bir g, yeni bir itimai snf yani prolelerya idi.
Marx'n kehanetleri bu snfn gelecekteki inklap kabiliyetlerine dayanyordu. Endstrinin gelimesi ile burjuva ehirlerinin burnu dibinde yepyeni bir snf domutu. Bunlar btn deerlerin yaratcsyd
lar. Bu bakmdan Marx ve Engels iin milli meseleler, hatta smrgelerin kurtarlmas yolunda yaplm, yaplmakta olan ve yaplacak ihtilaller, milli kurtulu savalar, nc derecede ne-n tayordu. Marx

Trkiye' de Sol Hareketler

1677

ve Engels iki kk ayrntyla-Polonyallarn ve rlandalla

rn milliyeti hareketlerini mspet karlamalar buna kar
lk, genel olarak milliyetilie, aznlk milliyetiliine bir Ortaa olay, gz ile bakyorlard. Aznlk milliyetilii ve
milliyetilik onlara gre i snf uurunun gelimesine engel bir unsurdu. Komnizmin zaferi ile btn farkllklar,
milliyetilik gibi dar blgeci direniler ortadan kalkacakt.
Marx, doktrininin endstrilemi lkeler 1:indaki yank
sn hi dnmemiti. Marks'n nde gelen mritlerinden Rosa, Luxemburg ise, milli meselelerle birlikle, dar blgeci milliyetiliin, kapitalist rejim altnda hal yoluna giremeyecei; ancak sosyalizmin kuruluu ile btn, bu meselelerin zlecei; bu arada milliyeti aznlnn desteklenmesinin baz ahvalde burjuva milliyetiliini kuvvetlendirecei, fikrine inanyordu. Bu arada daha
baka sosyalistler, mesela Avusturyal sosyalistlerden R. Bauer sosyalizm yolundaki ilerlemenin milliyetilik meselesini tasfiye edecek yerde
krkleyecei fikrinde idiler. Bu fikir, profesyonel ihtilalcileri korkutu
yordu. Bununla birlikte profesyonel ihtilaclar kltr ve toprak otonomisinin savunucusu oldular. Bilindii gibi 1917 ihtilalinden nce de Lenin'in tutumu, Rusyadaki aznlk lkelerinin geleceini karara balyor;
onlara bamsz devletler kurma hakkn tanyordu. Ama bu karar, sonradan bu karara inanarak 1917 Bolevik htilaline yardmc olan milliyetilerin umutlarn suya drd ve karmakark, iinden klmaz bir
hal ald. arlk Rusyas, mesela zbeklerin uyanna engel olmak iin,
zbek inklaplarna kar gerici muhafazakar dini liderleri destekliyordu. Onlar da ar efendilerine hizmette kusur etmiyor, ilerici milliyetileri, bunlar kafir deyip, Ortodoks arlarn cellatlarna teslim ediyorlard. 1917'den sora ise Bolevik Ruslarn ayn smrge politikasn tatbik
ettikleri grld. Balangta Rus Boleviklerine inand iin ihtilalde
nc rol oynam olan Mnevver Kari gibi milliyetiler 1932'de eski
yol arkadalar Bolevikler tarafndan "milliyeti" olduklar iin kuru
na dizildiler veya idam edildiler2.
Aslnda Marx gibi Lenin de milliyetilii orta adan kalma bir fikir kabul ediyordu. Milliyetilie, milliyeti kltre; burjuvaziye ve
gericilie duyduu nefretin aynn duyuyordu. Lenin gerek inan ile
eitlik tanyan federalizmin ve desantralizasyonun her eklinde kararl ve uurlu bir ekilde kar idi3. nk, kapitalizmin kuvvetlenirken,
onun yannda, sosyalizmin gelimesi ve bir antitez olarak glenmesi
iin devletlerin mmkn olduu kadar gl bir merkeziyetilik (Santralizm) etrafnda birlemesini tarihin ihtilal lehine hzlandrlmasna
yarayan bir art olarak gryordu. Lenin burada basknn uyandraca
- sonular- hesaplayacak kadar akll davranmt. Bunun yan sra

Sovyet devriminin
gerekletirmenin

yolunun

Rusya Trkve
mslmonloryla ittifaktan
ge~iini bilen Lenin, btn
arlk zulmne urayan
'olklora tam bamszlk
e hrriyet voadedecektir

6 78 1 Aclan

Saylgan

milliyeti hareketleri Marx'tan farkl olarak taktik deerlerine gre ky

metlendiriyor, otonomiyi red ile "milli farkllklar" kabul ediyordu4 .
Bundist Kossovsky'nin 1913'te yazd, bir milletin diledii gibi
yaamas, kendi mukadderatna kendinin tayin etmesi (self determination) forml belirli bir devletten ayrlmayan veya ayrlamayan milletlerin birbirleri ile olan mnasebetleri ve bu mnasebetlerin ayniyetinde bir sreklilik olamayaca gr5, Lenin'in olduka girift tezine
k tutmaktan uzaktr.
Sovyet gcnn artmas ile, milliyetler ve milliyetilik meseleleri
yeni bir safhaya girdi. Rusya da yaayan bir ksmn halk-Polonya, Baltklar, Finler arlk idaresinin kmesinden yararlanarak yeni ve milliyeti mstakil devletler kurdular. Dierleri; Grcler, Ermeniler, Azeriler, bunlar taklit etmek istediler. Daha bakalar. Balarlar, Kazaklar
ve Orta Asya mslmanlar, burjuva hkmetler kurma yoluyla tam
bir istiklal olmasa bile, federasyon ereve si iinde bir eit otonomi elde etmek yolunu tuthlar. arlk idaresindeki Rusya parampara oluyordu! te bu yzden Stalin kendini, milletler meselesine vererek,
Rusya evresindeki milletlerin kaderini, doktriner kaidelere gre deil,
ekonomik ve askeri yollarla halletmeye kalkt. Yani hrriyet ve istiklallerinin hemen banda olan bu mazlum lkeleri istila etti.
1917'den sonra, Bolevik liderleri, bata Stalin olmak zere, milli
aznlklarn menfaatlerini bir kenara ittiler. Rusyann menfaatlerini ne
alarak yeni bir dzen kurmaya giritiler. Bylelikle koloni ihtilallerini,
Avrupa' daki endstrilemi lkelerin sosyalist ihtilallere bal kldlar.
Grnte bu liderler ve Stalin hibir zaman koloni ihtilallerinden vazgetikleri ak olarak belirtmediler. Onlar iin koloni ihtilalleri bir gaye
deil, taktik bir meseleydi; kapitalist dnyay kk drecek bir
arat. Bu yzdendir ki 1919-1934 yllar arasnda Sovyet d politikas,
Mustafa Kemal Paa'nn nderliindeki "Milll Kurtulu Sava"na arka kar grnd. Hatta Mustafa Suphi ve arkadalarnn Trabzon' da
ldrlmesine, Trkiye Komnist Partisinin D Brosunun sert protestolar ramen, hemen ksa bir sre sonra Mustafa Kemal hkmetiyle "Trk Sovyet Paktn" imzalad6.
Objektif olarak dnrsek, koloni ihtilalleri konusunda Bolevik
liderlerin ve Stalin'in davranlar; 1917'den nce hibir Rus ve komnist teoricisinin, koloniler evresinde sosyalizmin gelimesi iin gerekli artlarn tarifini yapmadklar gerekesine balanabilir.
Bir ehir ocuu olan,burjuva kapitali~t sistem iinde i snfnn
inklap gcn uyandrmaya ve tekilatlanmaya alan Marx dahi,
eserlerinde bu konuyu" Asya Tipi retim" terkibi ile mulak bir ekil
de geitirmekten te bir ey yapmamtr. 'Koloni htilalleri meselesi,
bize yle geliyor ki, in Halk Cumhuriyetlerinin ortaya kndan

Trkiye' de Sol Hareketler 1679

sonra doktrine olmaya balamtr. in Halk Cumhuriyetinin

ve dnya komnist hareketlerinin ncln in'e
kaptrmak korkusu ile, Sovyetler bu meseleye alel acele et atmlardr. Son yllara kadar, Rus Boleviklerinin kendilerine
gsterdikleri alaka yannda kolonilere kar oportonist kayt
szlklar, Avrupa lkelerindeki marxistlerin ideolojik ksr
lklarna eittir. Baz istisnalar ile koloni ihtilallerinin Asya
teoricileri, Sovyet ideologlar arasnda yoktu. Bununda birok sebebi vardr. Bir defa ihtilalciler, bir merhale olarak burjuva ihtilalleri ve milliyeti kurtulu savalar teorilerinden
te bir gre, gelenee ve bilgilere sahip deillerdi. Sosyal
ihtilal fikri batl marxistlerin, kendilerine has bir imtiyaz
olarak kalmt. Batl teorisyenler ancak dou ile, kendilerini alakalandran meseleler ortaya kt zaman ilgileniyorlar, formel bir takm
grmelerle derine inemiyorlard. Zira terminolojiler zerinde biraz
oynamak, onlar zorlamaya almak, dalalete sapm olmak eklinde
sulanmalarna kafi idi. 1919-1921 aras, muhakkak nazar ile baktkla
r Alman modeli, sosyal ayaklanma endstrilemi bir cemiyette olaca fikrine sk skya balyd7.
Koloni ihtilalleri konusunda, dou dncesinin boluu iinde
gl bir isimle karlayoruz: Mir Said Sultan Aliolu. Ruslarn ifadesince ve tannan ismiyle: Sultan Galiyevs.
Sultan Galiyev, Kazanl bir mslman Tatar Trkyd. Kazanl
Galiyev, Koloni ihtilalinin ilk teorisyenidir. deallerini btn smrge
dnyasna tatbik etmek istiyordu. Bu uurda hayatn kaybetti.
1937'de idam edildii tarihe kadar Turanc grlerinden asla ayrlma
d. Fakat onu bir zamanlar sulayan, korkun inhiraflarn, dalaletlerini ileri srenlere ramen, lmnden yirmi dokuz yl sonra, onun grleri Sovyet smrgecilii altnda inleyen mazlum milletlere, smrgelikten kurtulmak isteyen ve smrgecilie kar savaan halklara

bask

k tutmaktr.

Sultan Galiyev, 1917 htilalini ve sosyalizmi btn Asya toplulukyaymak iin alt. Asya' da baarlacak sosyalist ihtilali ayn zamanda bir kurtulu sava olacakt. Ve muhtemel bir zafer Asya'daki
Rus stnlne ldrc bir darbe indirecekti.
Sultan Galiyev'in ad 1923'te hkm giyip 1937'de idamndan bu
yana Sovyetler birliinde, Stalin'in lanetlenmesine ramen, vatan haini, emperyalist ajan kelimeleri ile birdir. Galiyev teorileri bugn tamamiyle unutulmu veya unutturulmaya allmtr. rettii hususlar
birka sarih usule irca edilebilir. Bunlar, kendisinin mslman vatandalarna kar , sosyalistlere kar ya da dorudan doruya reforculara kar; ayn zamanda Rus Boleviklerine ve bilhassa Staline kar
larna

Sovyet de'lrimi iindeki

konumu kadar, Dou
halklar iin ngrd
"Smrgeler
Enternasyonali" teziyle
nder bir isim Kazan
Trklerinden Sultan
Goliyev'di

680 1 Aclan

Saylgan

uzun ve inat mcadelesi srasnda yorularak olgunlamtr. Teorileri kark, elimeli ve ou hallerde kavranmas gtr. Buna ra
men koloni dnyasnda, ihtilal prosesini tarife yeltenen tek teorisyen
ve uygulamac ahsiyet Sultan Galiyev'dir.
Sultan Galiyev'in doktrininin tmam, marxist bir fikir olan, mazlumlarn ezenlere kar alma ilkesinden domutur. Koloni (smrge) halknn, bat proletaryasndan mazlum sfatna daha ok hakk vardr. nk smrge halk iki ezilmilerdir. Sultan Galiyev bu gereklerden iki esasl sonuca varmaktadr:
1. Koloni (smrge) halknn hepsi proletaryadr. Bu lkelerde endstri proletaryas az sayda da olsa, koloni halklarnn proletarya oluuna tesir edemez;
2. Mill1 Kurtulu hareketleri hangi itima snf tarafndan idare
edilirse edilsin sosyalisttir ve bu sebepten ilerici bir harekettir9.
Sultan Galiyev'in lkda Hanefi Muzaffer, bu sonular u ekil
de ifadelendirmitir:
"Mslman halk (Trkler) yani koloni halk, Rus smrgecilii altnda proletaryadr. nk gerekten ezilen bir halktr (Ruslar tarafn
dan). Mslman Trkler, ngiliz ve Fransz proletaryasndan daha gerek proletaryadr. Bundan dolay mslman Trk lkelerindeki milliyeti hareketler gerek sosyal ihtilal hareketleri karakterini tamakta
dr"10

Bundan baka diyor Hanefi Muzaffer, mslman Trk halknn

btn sosyal snflar yabanc smrgecilerin (yani Ruslarn) kurban
dr. Bu bakmdan onlar toptan proletaryadr. "Proletarya" deyimi bylece btn milliyeti kuvvetleri kapsayan bir mana tamaktadr. Varacamz sonu, koloni dnyasnda snf mcadelesinin ikinci derecede
bir ehemmiyeti oluudurll. Mill1 Kurtulu savalarnda birka tane deimez prensibin bask altna alnmas ve kymetlendirilmesi kafidir.
Bu ekilde ve dier ekillerde Sultan Galiyev, mazlum milletlerde
snf mcadelesini smrc devletten kopmas ve istiklalini elde etmesi yannda ikinci dereceye itiyor.
Galiyev'in en orjinal yan ise, bat endstrisine kar meydana gelmi Marxist teoriden balayarak, onu deiiklie uratmas, dana ba
ka bir ifade ile Asyallatrmas ve Asya'nn ihtiyalarna, bilhassa ziraatla uraan bir cemiyete gre dzenleyerek tatbike kalkmasdr. Komnizmin sadece 1920'lilerin Alman modeline dayanarak aklanma
s, Galiyev' e gre sosyalizmin tehlikeye girmesi manasna gelmektedir.
Galiyev ayn zamanda diyalektik materyalizmin tefsirinin Rus Bol
eviklerinin tekeline brakmayaca kanaatinde idi. nk Rusya endstrileince, Alman modeli komnizmin proto tipi de Ruslara mal
olacak, bunun sonucunda daha korkun bir Rus ovenizmi doacakt.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 681

Avrupa ve Rus Komnist htilal kavramna kar Galiyev Asya ve mslman Trk kltrnn temel fikirleri zerinde sosyalizmin kurulmas tezini ileri srd. Mslman
Trklerin Asyann kendine has ilerici gelenekleri ile all
masn savundu. Daha sonra Mao-Tse-Tung'un yapt gibi
ilerici bir tutumla, sosyalizmin, gelenekleri ykmadan yeni
bir topluma tatbikini istedi. Sonunda siteminin mihrak, byk endstri ehirleri karsnda Mazlum Milletlerin Birlii
nin yaratlmas olacakt. nk Galiyev burjuva koloni geleneklerini tevars etmi bat proletaryasnn mazlum milletler
halkna kar burjuvazinin tekil ettii tehlike kadar bir tehlike tekil edecei kanaatinde idi.Bu maksatla Galiyev, III. Enternasyonalden ayr bir Kolonial .enternasyonal, bazlarnn ifadesine
gre iV. Enternasyonal kurdu. Bat proletaryasna olan gvensizliini
de ngiliz ve Fransz ii snfnn mstemlekeci tutumlarndan rnekLr gstererek dorulad. 1922'de Sultan Galiyev yle diyordu:
"Avrupa cemiyetinde bir snfn, burjuvazinin diktatoryas yerine
konulacak bir proletarya idaresi mazlum milletlerin durumunda hibir
deiiklik yapmayacaktr. Byle bir deiiklik olduu takdirde, bu,
mazlum milletler halk iin iktidara yeni bir efendinin gemesinden
baka bir mana ifade etmeyecektir"12
Sultan Galiyev'in bat proletaryasna olduu gibi Rus komnistlerine de hi gveni yoktu. Tatar milliyeti hareketlerinin Ruslar tarafn
dan vahi bir ekilde bastrlmas, endielerin ne kadar yerinde olduunu ispata kafi geldi. Rus komnistlerinin smrgeci tutumlarn yerdi. Ve onlarn sosyalist ihtilale ihanet ettiklerini, devlet kapitalizmini
kurup brokratik bir rejimi yerletirdiklerini syleyerek sulad. Byle
bir rejimin, mslman lkelerde hibir eklide ideolojik salahiyeti olamazd. Bu sebepten Galiyev:
"Snf mcadelesinin mstemleke durumuna tatbiki mahduttur"
demiti ve btn milli kuvvetlerin, mahalli bir sosyalist-i Partisi himayesi altnda toplanmasn tavsiye etmiti. 1 3
"Kolonici enternasyonal, iilerin ve kyllerin, kk burjuvann
ilerici unsurlar ile ibirliine dayanmaldr"
Galiyev'in bu konudaki grleri olduka vazhtr:
"Koloni halknn btn snflar arasndaki birleme , istiklal mcadelesi iin gereklidir14.
Galiyev'in tutumundaki, endstrilemi lkelere kar gvensizlik
Rus komnistlerinin ihtilal zamanndaki davranlar ile tamamen
dorulanm ve Galiyev'in ne kadar hakl olduu ortaya kmtrs.
nk mslman Trk lkelerindeki snf mcadelesi Ruslar tarafn
dan parti ve idare pozisyonlarnn gasp edilmesi iin bir bahane olarak

Enver Paa, Bat saldrlar

karsnda balangta
Bolevik devrimi

konusunda epe. mitvar

olmu ama, devrim bir Rus
devrimi olduunu
anladnda, Trkistan'a
geerek Trkistan istiklal
hareketini balatacaktr

6821 Aclan

Saylgan

kabul edilmi ve smrlmt. Bakan Kolosev, Trkistan Sovyetlerinin III. Mntka Kongresinde aka syle demiti.
"Mslmanlarn (Trklerin) ihtilal mercilerinin en yksek organlarna girmelerine izin verilmez. Mslman halkn (yerli halkn) Sovyetlerin iktidarna kar pheli davranlar ve bir proletarya tekilatna
sahip bulunmaylar da, onlarn hkmette vazife almalarna engeldir.
Ve biz buna msaade edemeyiz"16
Kolosev'in gerekeleri, gerekle badamyordu. Zira ilerici Trkler, Boleviklerin kendilerine asgari otonom, azami bamszlk vereceklerine inanarak, ihtilale tekilatl olarak katlmlard. Yalnz mslman Trklerin siyasi partiler deil, ilerici din adamlar, retmenler,
iftiler, kyller 1917 ihtilaline fiilen katlmlard. Yagoda ile yargla
np kuruna dizilen Feyzullah Hoca ile Akmal kram; zbek Mnevver Kari, Sultan Galiyev, Hanefi Muzaffer, Neriman Nerimanov, Molla Nur Vahitov, hatta Resulzade Emin, Zeki Velidi (Togan) gibi benzeri milliyetiler, bakan Kolosev'in daha 1917'lerdeki iddialarn rtecek ve Rus smrgeciliinin yzndeki perdeyi indirecek, tarihe mal
olmu ahsiyetlerdir.

Kolosev'in iddialarndan be yl sonra, bir Kazak komnist lideri

olan G. Todjanov unlar yazyordu:
"Kazak stepleri, mstemlekeciler, mcrimler ve zorbalar yuvas
olmutur. Kazak komnistleri btn lkc inanlarn kaybetmiler
dir. Durmadan partiden ayrlyorlar. Bugnk durum devam ederse,
Kazak ihtilalci genliinin byk bir ksm mcadeleden vazgeip, o
halde Rus smrgecileri gelsinler kaderimizi tayin etsinler' diyeceklerdir."17
Sultan Galiyev ve lkdalar iin mstemleke lkelerinde snf
mcadelesi ister istemez burjuvaziden gasp edilen mevkilerin Rus komnistleri tarafndan igaline yol ayordu. Bu sebepten mahalli Ortodoks komnistler, burjuva reformizminin klasik prensiplerini desteklemeye baladlar.
Kazak Komnist liderlerinden Smagul Sadvokasov, 20 Nisan
1926'da u beyanda bulundu:
"Kazakistan' da bir sosyal ihtilal olmas sylentileri beni dehete
dryor. Bizler iin sosyalizm, en sade en basit ekli ile bir demagoji olur. Snf mcadelesi yerine Kazak prensiplerine uygun sosyal bar!"lS

Sultan Galiyev'in gznde Rus smrgecileri iin N.E.P. (yeni

ekonomik politika -Novaya Ekonomieskaya Politika) mslman lkelerden Trklerden ve dier Rus olmayan aznlklardan bir alma
vastas ve byk byk ehirlerin zlm idi.Ve Ruslar bu zulm sonuna kadar tatbik ettiler. Nitekim Rus Komnist Partisi Merkez Komi-

Trkiye' de Sol Hareketler\ 683

tesi 1921 ylnda parti iinde de bir temizlik iini organize etti. 170 bine yakn parti yesi, yani btn ye toplamnn%
25'i partiden karld9. Sultan Galiyev'in, N.E.P'in mslman lkelerden almaya vasta klnmas iddias ve bunun
sonuna kadar tatbiki, Enver Paann da grlerini de tasdik
etmi oldu.
Aksiyon adam olan Enver Paa, aksiyon adam ve teorici Sultan Galiyev gibi, nceleri Rusya'nn himayesi altnda
bir mstemleke ihtilalinin imkanlarna inanmt. 1920 Eyll'nde Baku' da toplanan "ark Milletleri Kongresi"nde Enver Paa unlar sylemiti:
"III. Enternasyonalde yanmzda gvenilir ve sadk bir
mttefik bulmaktan mes'uduz. i d bir olmayan Avrupa politikac
larna kar, emperyalizme kar, smrgecilie kar birlemi bulunuyoruz."
Bu tarihten iki yl sonra Enver Paa Takent'e Kzl Ordu ile Basmaclar'n arasn bulmak iin gnderildi20. Dier bir grevi de Ta
kent'te tekilatlanp Hindistan' Sovyetler hesabna istila etmekti. Fakat hayal krklna urayan Enver Paa bu hayal krkln u szlerle ifade etmitir.
"imdi daha iyi anlyorum ki, idealimi gerekletirmek iin, emperyalizmin boyunduruu altnda ezilen halklarn kurtuluu iin, nce
bu halklar zerindeki Rus emperyalizmine son vermeliyiz"2
Enver Paann Komnist Partisinden ayrlmasna karlk, Sultan
Galiyev Parti iinde kalp mcadelesini devam ettirdi. Ruslarn sosyalist ihtilali tekelleri altna alma ve yalnz kendi smrgeci menfaatlerini kullanma abalarna mani olmaya alt. Ve bu maksatla, doudaki
kurtulu sa,,vann ve sosyalist ihtilalin mutlak ncelii zerinde devaml surette ve srarla durdu. 1919 yllarnda unlar yazmt:
"Komnizm, Bat Avrupa ihtilal hareketine ncelik vermekle ciddi bir strateji hatas ilemi bulunmaktadr. nk kapitalist dnyann
zayf noktasnn Avrupa deil Asya olduu unutulmutur. Komnist
ihtilalin dardaki baarszl, Sovyet tarafndan dou lkeleri ile alakal gayretlerinin yetersiz oluuna balanabilir."22
Sultan Galiyev bundan sonra doudaki ihtilalin harekat plann
izdi. yle diyordu:
"Douyu emperyalizmin elinden kurtarmak, yani burjuva dnyaya ldrc darbeyi indirmek iin"23 ihtilal artt.
Grnte, mazlum milletler halknn, yani smrge halknn mil11 kurtuluu fikri Stalin ve Zinoviev gibi Rus Boleviklerin genellikle
vermi olduklar beyanlarna aykr deildi. Sultan Galiyev'in onlardan ayrld nokta, bu fikri her yerde, bilhassa ve zellikle Sovyet ida-

Sultan Galiyev'in n
grd "Asya Turan
Sosyalist Devleti" tasarsna
kar kanlarn handa dar
blge milliyetiliine skp
kalan Zeki Velidi Tagan ve
Mehmet Emin Resulzade
geliyordu

6841 Aclan

ar zulmnden

kurtulmann yolunu

Sovyetlerle ibirlii
yapmaktan geeceine
inanarak devrime katlan
Trkistanl aydnlardan
Turar Rskulov, devrim
gerekletikten sonra ilk

idam edilen isimlerden

olocoktr

lu

Saylgan

resi altndaki lkelerde tatbik etmek isteyii idi. Sosyalizmi

(Komnizmi) Asya'ya bir kurtulu lks olarak yaymak
iin bu lkelerin mslman halklarna (Trklere) gveniyordu. Ona gre slamiyet'in sosyal adaletle atan bir taraf yoktu. Sosyalizme ve onun getirecei kurtulua slamiyet mani
deil, yardmc idi. Sultan Galiyev'in fikirlerinin teoricisi Hanefi Muzaffer yle yazyordu:
"Her ey sosyalizmle (Komnizmle) birlemeye hazrla
mtr. nk slam grnden, dar bir milliyetilik asla
tecviz edilemez. slamiyet milletleraras bir dindir, evrenseldir. slamiyet, islam sanca altnda toplanan btn insanlarn kardeliini ilan ve kabul eder"24
Sultan Galiyev'in plan bir ka safhadan ibaretti:
- lk defa Volga'da bir mslman sosyalist devleti kurulacakt;
- Bu devlete btn Trkler ve btn Rus mslmanlar alnacakt;
- Sosyal ihtilalin douya yaylmasn, ve koloni lkelerinin kurtusavalarnn patlamasn mslman Trk devleti (Turan) salaya

cakt;

- Nihayet Asyaya dnk bir "Asyal Enternasyonal-Komntern"

kurmak; bylece endstri metropollarnn karsnda yar smrge lkelerinin siyasi' hakimiyetini salamak, Galiyev'in tasarlad plann
esaslar arasnda idi.
Sultan Galiyev, yalnz doktrinci olmay red ediyor, ayni zamanda
teorilerini de bizzat tatbik etmek istiyordu. Bu cephesi ile tipik bir marxist idi. Teori ile pratiin bir arada yrmedikten sonra, ne yalnz teorinin ne de yalnz pratiin bir mana ifade etmediini biliyordu.
Daha 1917 Nisan'nda Mslman Trk hareketinin sol kanad ile
alyordu. Bunun yan sra htilalci Sosyalistlerle de balar vard.
Mslman Sosyalist komitesinin de bir yesi idi. Aslnda bu komite
mahiyeti bakmndan menevik temayll idi. Sosyalizmi mslman
Trkler ve btn islamlar arasnda yaymak iin hemehrisi Molla Nur
Vahitov tarafndan kurulmutu. 1917 ylnn sonbaharnda Galiyev,
kesin olarak meneviklerden ayrld, Boleviklerle birleti. Kazan hkumetinde Maarif ve Milliyetler meselesi ile alakal Halk Komiseri oldu. Siyasi hayattaki kariyeri de bu sralarda balad. 10 Ocak 1918'de
III. Rus Komnist Partisi Kongresinde, dil-Ural blgesinde bir TatarBakr Cumhuriyetinin kurulmas fikrini ortaya atarak savundu. Bu,
Rusya' da bir Trk slam (Turan) devletinin kurulmasna doru ilk
admd. Volga-Ural mntkasnn da seimi isabetli olmutu. nk bu
blge Kazan ve Ufa gibi Rusya mslman Trklerinin gerek kltr
merkezlerini iine alyordu25,
5 ubat 1918'de Sultan Galiyev, Stalinin bakarJk ettii Milliyet-

Trkiye'de Sol Hareketler 1685

ler Halk Komiserler tekilatna girdi. Bu tarihten sonra Stalinin mesai arkada oldu. ki ay sonra da Molla Nur Vahitov
ile Milliyetler Halk Komiserliinde tekrar karlat. Birlikte,
bir sosyalist (Komnist) Trk-Mslman tekilatnn temelini att. Bu tekilatn ube ve daireleri (MUSBURO) Avrupa
Rusyasndaki btn islam ehirlerinde ald ve tara komiteleri (GUBMUSKOM) Ufa' da, Orenburg, Kazan ve
Astahan' da kuruldu. Bu tekilatlar sosyalizmin Rusya' ya
bal islam lkelerinde ve ehirlerinde yaylmasna yarayacakt. Tekilata bal yeler ve delegeler gelecekteki TrkMslman devletinin btn Asya ve smrge dnyasnda
oynayaca ihtilalci roln zerinde srarla duruyorlard26.
Pravda yle yazyordu:
"dil-Ural Cumhuriyetinin bir ihtilal nvesini tekil edip buradan
kacak olan ayaklanma kvlcmnn btn douya yaylacana inan
yoruz"27
Sultan Galiyev'in Pan-slam (Trk), hatta Pan-Asya komnizmi
ryas grnyordu. Sadece, bir siyasi tekilata ihtiyac vard, ki, bu
tekilat otonomiyi salamaya yetecektir.
1918 Haziran'nda Molla Nur Vahitov, Moskova'da slam Meseleleri Komiserliinin blgeler kongresini toplantya ard. Bylece
Mslman-Trk sosyalist ve Boleviklerinden mteekkil btn Rusyaya amil bir parti kuruldu. Bu yeni tekilatn Merkez komitesinde
Sultan Galiyev de vard. Galiyev ayn zamanda, btn Rusya' daki
Trk retmenlerin Moskovada topladklar Kongrenin de bakan
idi. Bu kongrenin toplantsnda, bir Trk-slam niversitesinin kurulmas da kararlatrld. Ama bu andan itibaren de glkler
balad. Galiyev' e kar Stalin harekete geti.
6 Austos 1918'de Kazan, Beyaz Rus Ordular tarafn
dan igal edildi. Molla Nur Vahitov igalden on-bir gn sonra kuruna dizildi2S. Bu srada Galiyev, istilann dnda kalan Rus-slam topraklarna dnmt. Artk kesin olarak anlamt ki, Sovyetleme politikas, mahalli kltrlerin Rusla,
masna (Slavlamasna) ve imhasna yol ayordu. Bunun
iin ilk i olarak Zeki Velidi (Togan) gibi Trk milliyetileri
ile anlama yollarm aramaya balad. Zeki Velidi (Togan) o
sralar Bakr Hkumetinin bakam idi.
1918 Kasm'nda, Kazan Beyaz ek Ordularndan geri
alnd. Rusyadaki mslman Trk komnistleri Moskova' da bir kongre daha aktettiler. Bu Kongrede Stalin ile Galiyev ilk defa karlatlar.
Ve iki lider arasndaki atmalar balam oldu. Stalin, mslman
Trk Komnist Partisinin, Rus Komnist Partisine iltihak etmesini tek-

Sovyet devrimine mit

balamakla birlikte, daima
bir Turanl olarak kalan
Kazanl Trk aydnlarndan
Galiyev'in en yakn
fikirdalarndan Molla Nur
Vahidov devrimin ilk
kurbanlarndan birisi
olacaktr

Stalin tarafndan devrim

sonras balatlan iyasi

temizlik hareketi, ikinci

Dnya sava balarna
kadar toplu bir katliama
dnm, Rusya, deta
byk bir kye
dnecektir

6861 Aclan

Saylgan

lif etti. Fakat mslman Trk Komnist Partisinin lideri Sultan Galiyev
(Molla Nur Vahitov'dan sonra onun yerine gemiti) Stalinin karsna
yeni ve baka bir proje ile kt: Federatif esaslar dahilinde Rus Komnist Partisi ile ayr ve bamsz mslman Trk Komnist Partisinin
birlemesi Trkistan, Kafkasya, ksmen Krm ve Volga delegelerinin
destekledii bu teklif, kongrede kabul edilmedi. Bu kongrede mnakaa edilen nemli meselelerden biri nitarizm-Federalizm meselesiydi.
Bakrtl temsil eden Zeki Velidi de nitarizm taraftar idi. Tartma
larn sonunda her iki proje de tadil edilerek, Rus Komnist Partisi iinde ayr bir mslman blmnn, yani ubelerinin kurulmas eklin
de karar alnd, mslman Trk Komnist Partisi Merkez Komitesi,
mslman tekilatlar Merkez brosu halinde geldi ve Rus Komnist
Partisinin Merkez Komitesine baland. nitarizm galebe almt.
Merkez Komite, Stalinin Bakanl altnda idi. Sultan Galiyev ise, Parti liderliinden haliyle alnm, alelade bir Merkez Komitesi yesi oluvermiti. Stalin bundan sonra Galiyevle arasndaki ekimeyi yumuatmak iin, mslman-Trk komnistlerinin dou ile bat arasnda
bir kpr kurmaya muktedir olduklarn beyan etti. Bylece Rus Komnist Partisi Merkez Komitesi, hakimiyetini btn mslman Trk
tekilatlar zerinde kurdu. Ve MUSBURO ile GUBMUSKOM'un mahalli organlarn kontrol altna ald, Mslman Trk komnizmi artk
kendi bana bir varlk deildi. Uralsktaki i sava, Sultan Galiyev'in
planlarna yeni bir darbe indirdi. 1919 ubatnda Sovyet hkmeti Zeki Velidi'nin (Togan) bakanlndaki milliyeti Bakr hkmeti ile bir
anlama imzalad29. Bakr A.S.S.R'snn kurulmas zerine dil-Ural
Devletinin projesi suya dt. Ayn yln Mart aynda Mslma~ te
kilatlar Merkez Brosu, Rusya ve Dou Milletleri Komnist Tekilat
Merkez Brosu olarak deitirildi. Buna Bakr, Tatar, Trkmen, Azerbaycan ve dier blgeler dahil edildi. Bylece mslman Trk Birlii
projesi de datlm oldu.
Ksa bir sre sonra slam meseleleri Komiserliinin selahiyetleri
daha da snrland ve bir Tatar-Bakr Komiserlii ile deitirildi. Bylece 1919'dan itibaren Sovyet Hkmeti, otonom kazanmak isteyen
Mslman tekilat kurma teebbslerini baarl bir ekilde lavetti.
Mslman Trkleri sk bir kontrol altna ald, Sultan Galiyev'in abalar, artk ideolojik problemlere mnhasr kalmt. te bu sralarda kolonilerde ve bilhassa douda (Asyada) htilal hakkndaki makalesini bastrd3o.
Bu makalelerinde Sultan Galiyev, Proleteryann ncl roln
pheli karlyordu.

Moskova'da toplanan II. Pan-Rus Dou Milletleri Komnist Teki

kongresinde Stalin, doulu komnistlerin yetkilerini biraz daha

latlar

Trkiye' de Sol Hareketler 1687

kst.

Sultan Galiyev'in Komntern iinde bir Mslman Trk Komnist Partisi kurma dilei kongrede inatla red edildi. Galiyev dil - Ural Cumhuriyeti teklifini tekrar ileri srdyse de, bu da gene kabul edilmedi.
Stalinden gelen oklara ramen Sultan Galiyev 1920 y
lnda hala komnist hiyerarisinde mslman Trklerin lideri idi. Milliyetler Halk komiserliinin organ olan Jizn'Natsional'nostej gazetesinin editr, Milliyetler Halk Komiserliinin de yesinden biriydi.
Mays aynda Galiyev, tekrar Komnist Partisi Merkez
Komitesine dil-Ural Cumhuriyetinin kurulmas iin teklifte
bulundu. Fakat bu sefer Stalinden kesin red cevabn ald.
Bunun zerine Galiyev de muhalefete geti. Ksa bir sre sonra ister
komnist olsun, ister olmasn, btn mslman ileri gelenleri; Sultan
Galiyev, Zeki Velidi (Togan), Tursun Hocayev3, Baytursunov ve daha
bakalar Moskova' da gizli olarak bir toplant aktettiler ve gizli (illegal)
bir tekilat kurdular. "ttihad ve Terakki" ismini alan bu gizli cemiyetin balca gayesi vard:
Trkleri \ Sovyetleri daresinde kprba mevkilere getirmek;
Trklerin maarif tekilatlarnda belli bir yer igal etmelerine al
mak;
Basmaclar gibi anti-sovyet ve anti-komnist milliyeti tekilatlar
la gizli ibirlii kurmak.
Bu sonuncu iddia, Galiyev'in dmanlar tarafndan ileri srld.
Sultan Galiyev mazlum milletlerin kurtulu savalarn Asyaya
yaymak isterken, Sovvet hkmetinin kanunlar, kendisini her vesileyle snrlandryordu.
1920 Mays'nda SOVNARKOM'un bir kararnamesi ile Tataristanda bir ASSR Cumhuriyeti kuruldu. Bylelikle Galiyev'in dil-Ural Devletleri jurma ryas bir kere daha darbe yemi oldu. Tam bu sralarda
Moskova. Bakr isyann bastrd. Azerbaycandaki Gence ssyann kana bodu. Eyll 1920' de "ark Milletleri Kongresi" Baku' da toplanarak
Galiyev'in son mitlerini de datt. Bu kongre mstemlekelerde bir
genel ayaklanma iin bir cihad beyannamesi karmt ama, bunun deeri Zinoviev'in, bilerek veya bilmeyerek-ileri kartrmas ile ntralize oldu. nk Zinoviev, mstemleke topraklarnda snf mcadelesi
tezini ortaya atarak, Mustafa Kemal Paann nderliindeki Anadolu
Milli Kurtulu sava rejimine hcum etmi, bu arada kongreye katl
m olan ve Env~r Paa gibi komnist olmayan delegeleri fkelendirmiti.

O yl mahalli milliyetiliin bask altna alnmasnn balangc oldu. Mslman ve Trk aleyhtar tutum, Rus Komnist Partisinin bir

Komntern iinde
mslman Trk Komnist
Partisi'ni kurmak Sultan
Galiyev izgisinde Trk
aydnlarnn en byk
hedefiydi. Ahmet
Baytursunov da bu
rgtlenme iinde bulunan
aydnlardand

6881 Aclan

Saylgan

sonraki X. Kongresinde resmileti. Sultan Galiyev, Safarov'un destei

ile Rusyadaki Trkler iin bir defa daha milli kltrel otonomi talep etti. Stalin bunun bir kar ihtilal icad olup, insanlar arasnda nefreti tahrik edeceini syledi32.
Bu kongreden sonra Ruslarla, Asyal doulu lkeler arasndaki
boluk geniledi. Enver Paa 192l'de Basmaclar hareketine dnd ve
birka ay sonra da ehid oldu. Sultan Galiyev, Rus ovenizminin tekil
ettii tehlikenin farknda idi. Bunu nlemek gayesi ile mitsiz bir ekil
de, endstri ehirlerinin karsnda bir muvazene tekil etmek iin
mazlum milletlerden . mteekkil bir kolonyal Komntern kurulmas
n teklif etti. Sosyalizmin Rus topraklarndan dar mslman lkelere yaylmasn srarla istedi. Krm Cumhuriyeti, bu dnyaya, herey
den nce Trkiye'ye alan bir ihtilal penceresi olacakt33.
Bu grler, Krmdaki SOVNARKOM Bakan Veli brahimov'un
1927'de idam zerine lanetlendi.
1921 Aralk aynda Sultan Galiyev Jizn'Natsional'-nostej gazetesinde, Ruslarn slam Trk lkelerindeki zalim politikasn yerdi. "Svari hcumlar" ile adam ldrme taktii yerine, daha insani ve daha
elastiki metodlarn uygulanmasn istedi. slamn "lerici" elemanlar
nn beslenmesi, gerektiini ileri srd. steklerinin ve fikirlerinin sa
lamln, komiserlikteki arkadalarnn Tataristanda bir 'eriat' komisyonu kurduklarn gstererek ispat etti.
Bu ksmi baarlar Sultan Galiyev'in sratle gzden dmesine
mani olamad. 1923 Nisan'nda, Moskova'da Komnist Partisinin XII.
Kongresi topland.
Bu Kongrede Stalin, Grcistan milliyetileri ile arpt. Sonu:
mahalli milliyetiliin Rus ovenizmi ile birlikte lanetlenmesi oldu.
Bundan bir ay sonra da (1923, Mays) Sultan Galiyev tevkif edildi. Komnist Partisi Merkez Komitesinin IV, Konferansnda kesin olarak
Partiden kovuldu ve hkm giydi.
Gerek bu konferansta, gerekse Kirov tarafndan hazrlanan "Sultan Galiyev Davas" ile alakal rapor, gizli polise yarar en saf edebiyatlarla doludur.
Rapor, Galiyev'i Komnist Partisinin koynunda besledii bir kar ihtilalci, milliyetilik ve dier milliyeti tekilatlarla bu arada Basmaclarla i birlii yapmakla; hepsinden nemlisi, Rusya dnda da ayni
ekilde tekilatlar kurdurup "mazlum milletlerin emperyalizmin boyunduruundan kurtarlmasna engel olmakla" suluyordu.
O Sultan Galiyev ki, hayatn mazlum milletlerin, bilhassa Asya
Trklnn, kurtuluu davasna adamt.

Bundan sonra artk Sultan Galiyev karanla kart.

1923 Haziran'nda Mslman-Trk milliyetilerinin tasfiyesine

Trkiye' de Sol Hareketler\ 689

balad.

1937-1938 yllarnn kanl ve komik mahkemelerine kadar bu

tasfiye, zalimce yapld.
Sultan Galiyev'in 1927'de bir ara serbest brakldn biliyoruz.34
1928'de tekrar tevklif edildi. 1929'da tekrar muhakemesi yapld
ve bilinmeyen bir tarihte Moskova'ya gnderildi. Ve orada "Halk D
man" ilan edilerek 1937'de idam edildi.

Ek Bilgiler
Ayn yllarda, 1927 tevkifatndan sonra Sovyetlerin stanbul Konsolosluundan vize alarak Moskova'ya giden Baytar Salih Haciolu' da
1930 yllarnda bir kolhozda ldrld. Baytar Salih'le birlikte 1. Cihan
Harbinden sonra Rusya'ya yerlemi olan Trkiyeli komnistlerden
1000 kadar da tasfiye edildi srld, kuruna dizildi. Gvenilir bir
azdan iittiimize gre Nazm Hikmet, Varova'da bir Fransz gazetecisine verdii beyanatta, 1930'larda Rusya'da bulunsa idi Trkiyeli
komnistlerin akbetini paylaarak ldrleceini sylemitir.
"Yn" yaynlar arasnda kan "Asya'da Marksizm ve Milliyetilik
adl eserin yazarlar H. C.d'Encause ile Stuart Schram; Sultan Galiyev hakknda verdikleri bilgilerde zetle yle demektedirler: "Baku Kongresinden hemen sonra, orada alnan kararlar, Rusya' da uygulanarak Milli Komnist Hkmetler engellenmeye ve milliyeti kadrolar tasfiye edilmeye
baland. Krizin en yksek safhasna 1923'te milliyeti sapmalarn ve hemen btn yerlilerin mahalli grevlerinden uzaklahrlarak yerlerine
"Proleter unsurlarn" getirilmesi giriilecekti.
Bu temizlik hareketinin en gze arpan kurban Sultan Galiyev adl bir Tatar komnistti. Ekim htilalinden hemen sonra Milliyetler Komiserliinde Stalin'in yardmcln yapan bu kii arkasnda maalesef
pek az yaz brakmtr. Galiyev, 1923'ten itibaren, hcuma urayp
Komnist Partisinden kovulduktan sonra, ancak rakiplerinin zikrettikleri metinlerde bulunan ve eskisine nazaran ok daha radikal fikirleri
ile tannmaktadr. O, dou ve bat lkeleri arasndaki temel fark ve bunun badamazln belirterek mslman dounun tabiatn yle ortaya koymaktadr: "Mslman halklar, proleter uluslardr. ngiliz,
Fransz, proleterleri ile Fas ve Efganistan proleterlerinin ekonomik durumlar arasnda byk fark vardr. Mslman lkelerin milliyeti hareketlerinin sosyalist bir ihtilal hareketine sahip olduklar iddia edilebilir.' Sultan Galiyev III. Enternasyonalden bamsz ve ileri lkelere
kar proleter milletlerin karlarn savunan kolonial bir komnist enternasyonalinin kurulmasn ngryordu" ...

***
Mnih'+e yaymlanan Trke "Dergi"de
Tekiner, Galiyev hakknda unlar yazyor:

Trkiyat

B. Sleyman

690 1 Aclan

Saylgan

" .. Bolevik istilas devrinin en ileri gelen cedidci lideri Mir Seyit
Sultan Galiyev idi. Kendisinin, mslmanlarn Kzl Rusya le ibirlii
etmelerini ngren malum tezi u ana prensipleri ihtiva ediyordu;
1- Gerek Ruslar, gerekse Mslmanlar iin mutlak bir siyasi ve
kltrel eitlik;
2- slamiyetin bir din olarak deil de, genellikle (mslman hayat
tarz ve kltr vahidi) olarak muhafazas;
3- htilal ncesi cedidizmin "mterakki' hatla, ihtilalci nitelikte olduu hususunun kab11;
4- Sovyetler Birliine bal btn mslman halklarn, milli ve
idari ynden byk bir Trk-Mslman TURAN cumhuriyetinde birletirilmesi;

5- Ekim htilali kuvvetinin Bat Avrupa yerine Asya ktasna tevcihi. Bu hareket Komnist Enternasyonali ile mttefik, fakat esas itibar
ile bamsz bir (Smrge Beynelmileli)nde birlemek amac ile, tekmil
tabi ve yar tabi halklarn Bat Emperyalizminin hakimiyetinden kurtarlmasna matuf bulunmaktadr (... )Sultan Galiyev ve arkadalar bu
gnahlarnn cezasn hayatlar ile dediler ... "DERG, Mnih, 1964, Nr.
35/36, s. 64 - 65, "Bugnk Tataristan - olaylarn tenkid gz ile icmali - balkl yazsnda Prof. V. Dubrovskiy, "Tataristan Muhtar Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti Tarihi" Kazan, 1960, kitab vesilesi ile Sultan
Galiyev' den yle bahsetmektedir:
"1923'te yaplan Sultan Galiyev muhakemesi, Komnist Partisi ve
Sovyet cihaz evresinde Trklerle Ruslar arasnda ok iddetli bir ihtilafn yer bulmu olduunu gstermekte idi. Rusya Komnist Bol
evik) Partisi Merkez Komitesi, Milletler Komiserliinin en sorumlu
adam olan Sultan Galiyev'i 4 Mays 1923'te Partiden ihra etmi, GPU
(Sovyet Siyasi Polis Tekilat) da onu derhal tevkif etmiti. Sultan
Galiyev ortadan kayboldu. Sultan Galiyev'i mahkum eden resmi mahkeme, ancak alt yl sonra ortaya km ve 1929'un Kasm aynda Tataristan Komnist Partisinde yaplan kanl temizlemeden sonra, Sultan
Galiyev kuruna dizilmiti. Tataristan'n Enbayev, Muhtarov ve dier
leri gibi sorumlu idarecileri Sultan Galiyev tevkif edilince, ortak birdileke ile onun derhal serbest braklmasn istemilerdi. Tataristan' da
ve Sovyetler Birliine dahil dier Trk cumhuriyetlerinde Sultan
Galiyevler gruplar bulunduu iin, Rusya K. (Bolevik) P. Merkez Komitesi, Haziran 1923'te Moskova'da Milli Cumhuriyet ve eyalet sorumlularn zel bir toplantsn yapmt. Bu toplantda Kuybiev, Sultan Galiyev'in cinayetleri hakknda bir rapor okumu ve milliyetilere
ok sert ihtarlarda bulunmutu. Kitap mellifleri (yani 1960 ylnda
Kazan' da baslan Tataristan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Tarihi yazarlar, A. S.) Sultan Galiyev'in ilemi olduu cinayetleri teferruat ile

Trkiye' de Sol Hareketler\ 691

sayp dkmektedirler. Ne var ki btn bu cinayetler undan -ibarettir:
ne o, ne de ideal arkadalar Rus olmak istememi ve Moskova'nn hakimiyeti altnda yaamay kabul etmemilerdi. Sultan Gallev' e atfedilen-gya Tataristan yabanc burjuva devletlerinin bir peyki yapmakya
almak gibi su, ok manaszdr ve hi bir esasa dayanmamaktadr.
nk Tataristan'n yabanc bir devletle ortakl bir snr yoktur.
Bilindii gibi Sultan Galiyev'den sonra, Sovyetler Birliinin eitli
cumhuriyetlerine mensup dier bir ok Trkler de GPU zindanlarn
boylamlard. Trkler zerinde yaplan bu siyasi bask, bir oklarnn
gzn am ve Moskova kolonyal sosyalizminin mahiyet ve iyzn grmelerine yaramt. Kitap melliflerinin fikrine gre 1928- 1929
yllarnda Sultan Galiyevciler, Buhara, Krm, Azerbaycan, Bakrdis
tan milliyetileriyle hedef ve gayece balanm ve Sovyetler Birlii
(Bolevik) Komnist Partisine ve Komnteme kar koymak iin kendi
partilerini kurmaya teebbs etmilerdir. Onlarn ana meselesi, milli
cumhuriyetlerdeki Sovyet hkmetini devirmek ve Sovyetler Birlii
nin Trk lkelerinden yeni mstakil bir TURAN Devleti vcuda getirmekti. Tataristan Eyalet Komnist Partisi Merkez Komitesi plenyumu,
Kasm 1929'da bu meseleyi alm ve zerinde durmutur. Trklerle
Moskova arasndaki bu ihtilaf bilahare Tataristan messeselerinde yaplan temizleme ile neticelenmiti. Moskova, Sultan Galiyevciliin kkn kurutmak iin, 1932'de Tataristan Komnist Partisinde ikinci bir
kanl temizleme iine giriti. Ne var ki bunda da bir ey elde edilemedi. Zira milliyetilik fikri hapse tklamazd"

***
Ayn

konuda, Zeki Velidi Togan "Bugnk Trkili (Trkistan) ve

yakn Tarihi" eserinde u satrlar da ayn karineyi dorulamaktadr:
"Yukarda ad geen Baku Kongresinin Eyll'de Baku'da akdine
msaade edilip, o mnasebetle biz de gizlice Baku'ye geldik. Burada
Mustafa Suphi siyaseti altnda bulunan Trk Komnist Frkasnn i
daireleri ve daha dier bir resmi hkmet dairesi, bize Trkistan'n
gizli milli tekilat meselelerini ve bu kongrede bahis mevzuu olan meseleleri mzakere iin merkez oldu. pheden ari olan bu dairelerde
mzakerelerimizi yaptk. Kongrede Zinoviev ve Radekler, arkllarla
bir koyun srs nazar ile bakp, herkesin arkasndan birka hafiye
tayin edip takip ettiklerinden ve celselerden barp ardklarndan
bu itima birok arkl sovyet dostlarnn fikirlerini deitirdi..."
Zeki Velidi Togan, nmze cevap bekleyen baz sorular seriyor,
yle ki:
1. Mustafa Suphi, ark Milletleri komiserliinde Sultan Galiyev'in
muavinidir. Ruslar ilkin ondan kurtulmak iin, kendisini Ankarayla uzlamaya zorladlar. Kars'a Mdivani yoldala kalabalk bir hey'etle gelen

6921 Aclan

Saylgan

Mustafa Suphi, Erzurumdaki tepkiden sonra 14 veya 11 kii kalarak Trabzon' a, Rusya'ya dnmek iin geldi. Orada Mustafa Suphi'nin amansz
dmanlar ttihatlardan Yahya Kahya ve Kk Talat (Mukara), Milli
Kurtulu Savann bana geirmek ve Mustafa Kemali tasfiye amac ile
Enver Paa'y bekliyorlard. Karlarna Mustafa Suphi knca, onu ve arkadalarn yok etmeye karar verdiler. Mustafa Suphi ve arkadalarn 28
- 29 Kanunisani 1921'de Karadeniz'de ldrp cesedlerini sulara attlar.
Ankara gl bir ihtilalci bolevikten kurtulduu iin tabi ki olay zerine almad. Ruslar ise Mustafa Suphi' den kurtulduklar iin memnundular. nk len, 1923'ten daha Lenin'in salnda bolevik komnist partisinden kovulan ve 1929'da ldrlen Sultan Galiyev ise bata Ruslara
kar olmak zere Dou halklarn kolonyalizme isyana tevik eden stratejinin nderi, teoricisi ve eylemcisi idi. Turan Devleti kuracak ve emperyalizme kar mazlum milletlerin liderliini bu Trk devleti tekil edecekti. Galiyev hareketinin dier bir manas ise eski Altnordu devletinin
yeniden Turan ismi ile ihdas idi.
2. Sultan Galiyev ve Mustafa Suphi, Rusya'da Zeki Velidi Togan
ile mutlak ibirlii yapmlardr. Zeki Velidi, "Hatralar, stanbul,
1969" eserinin 288 ve 289. sayfalarnda bunu kesin olarak teyid eder.
Zeki Velidi'nin 289. sayfada: "Sultan Galiyev'in bizden dier bir fark;
Komnizme bizim gibi bir zaruret icab deil, bizzat buna inanarak intisap etmi ve samimi olarak din aleyhtar kesilmi idi" demesi doru
deildir. Sultan Galiyev gibi belki Mustafa Suphi de bolevik partisine
Turanc grlerini tahakkuk ettirebilmek iin Zeki Velidi gibi "bir zaruret icab" intisap etmilerdi. Sultan Galiyev'in, o zamanlar Kazan' da
kmakta olan "Kuya (Gne)" gazetesine yazd mektuptaki u
cmle Zeki Velidi'nin iddias ile uyumaktadr:
"Mazlum milletime duyduum byk sevginin yreimde yatan
arl sebebiyle (milletimin hatr iin) boleviklie girdim." Sultan
Galiyev, din aleyhtar da deildi. slamiyeti Rus emperyalizmine kar
kurtulu savann temel unsuru kabul ediyordu. O, ar ve Sovyet emperyalistleri ile daima ibirlii yapm din smrc yobazlara kar
idi. Galiyev'in lkdalarndan Hanefi Muzaffer'in u satrlar (Znamya Revulyutsii) de 1918 ylnda kmtr:
"Mslman halk (Trkler) yani koloni halk, rus smrgecilii, altnda proleteryadr. nk Ruslar tarafndan gerekten ezilen bir halktr. Bundan dolay mslman Trk lkelerindeki milliyeti hareketler
gerek sosyal ihtilal hareketleri niteliini tamaktadr."
Sultan Galiyev'in "Mslmanlar Arasnda Din Aleyhtar Propaganda Metodlar" yazlar "Jizn Natzionalnostey"in 14 ve 23 Aralk 1921 tarihli nshalarnda kmtr. Bu yazlar, Zeki Velidi'nin sand gibi
onun din aleyhtarlna yorumlanamaz. Aksine, Galiyev bu yazlarnda,

Trkiye'de Sol Hareketler\ 593

mslman Trklerin inanlarna hcum eden bolevikleri sert bir ekil

de eletirir. Galiyev'e gre, Asya Trkleri arasnda mslmanlk birle
tirici bir unsurdur. Cehalet nedeniyle Asyal Trklerin her bir kabilesi
kendini ayr bir millet saymaktadr. Bu da Rus emperyalizminin iine
yaramaktadr. Galiyev, bu yazlarnda islamiyeti Rus kolonyalizmine
kar, sosyal bir ihtilal nitelii olan potansiyel g olarak kabul etmitir.
Ad geen makalelerinin ilkinde, Galiyev, Zeki Velidi'nin iddias
n cerheden u satrlar yazar:
" ... slamiyetin durumunu tayin ve tasrih eden esas unsur, bunun
son bir hak dini olmasdr. Dnyann (Byk) dinleri arasnda en genci islam dinidir. Bu bakmdan islamiyet en salam ve icra ettii nfuz
bakmndan en gl olan bir dindir. slam dini sosyal ve politik unsurlar en iyi bir ekilde muhafaza etmitir. Halbuki dier dinler, safsataya geni ekilde yer vermektedir. Mslman hukuku (eriat) bir
kanun ve asli hkmleri kapsayan bir dsturdur. Bu kanun mminlerin btn dnyevi tezahrlerini idare eder. Bu dsturun iinde, nasl
dua edilecei, nasl allaca, toplumda, aile iinde, gnlk hayatta
nasl hareket edilecei en kk teferruatna kadar tarif edilmektedir.
Bu hkmlerin byk bir ksm tamamen msbet bir karaktere haizdir. Eitimin mecburi olduunu hatrlatan Hz. Muhammed'in Hadisini hatrlatmak kafidir. Bu Hadiste yle denilmektedir: (Ultibul ilma Min-Al Mahdi ilal Lahdi-Beikten mezara kadar ilim tahsil ediniz.)
Ticaret ve alma mecburiyetini, byynceye kadar ocuklarna ei
tim verme hususunda ebeveyne terettp eden mecburiyet, medeni evlenme messesesi; topran, suyun ve ormanlarn hususi mlkiyet altna konmamas, hurafeye inanmann tel'in edilmesi, bycln yasak olmas, kumar oyunlarnn men'i, lksn, israfn yaplmamas, altn ziynetin taklmamas, ipek elbiselerin giyilmemesi, alkoll ikilerin
iilmemesi, iddet ve yamyamlk yaplmamas (bu son nokta Kuzey
Afrika iin ok nemli idi) ayni veya altn veya gm para ile (zekat,
r) vergileri deme hususunda detayl ve ilerici bir sistemin mevcut
olduunu tebarz ettirmek kafi gelir.
slamn aile ve verasete ait hukukunda da msbet prensipleri
mevcuttur. nk, daha kaleme alnd vakit, hatta daha sonralar bi-
le putperest Araplarn durumunu tanzim ediyordu. Nitekim, mesela,
Hz. Muhammed'in teaddd Zevcat hakkndaki Hadisini, slam dini
ile megul olan bilginler, Hz. Peygamber'in poligamiyi tahdit etme hususundaki arzusunun bir ifadesi olduu eklinde telakki etmektedirler. ctimai ve siyasi amilleri ihtiva etmesi hasebiyle din olarak slam
dini dier dinlerden daha abuk mminlerinin ruhuna nufuz etmektedir. slam din adamlarnn ahsi durumu dier dinlerin ruhban snf
na nazaran daha salam oluu, bunun en iyi delili olarak gsterilebilir.

694 j Aclan

Saylgan

Misal olarak, bizden Rusyadaki mslman ulema snfn ele alalm. Ruslarda bir papazn ruhani dairesinde 10-1200 kii bulunurken
mslmanlarda bir cami bana 700-1000 kii gelmekte ve her camide
ruhani daireye mensup ye, yani molla, bunun muavini mezzin
hizmet grmektedir.
Mslman ulema snfnn kuveti bu zmrenin mslman sekeneye nisbeten itimai ve siyasi durumu ile de izah edilebilir. Molla, ayn
zamanda hem hoca (dini ayinleri icra etmekle grevli) hem de ret
mendir. (Her Mollann cami yannda bir din okulu-mektebi veya medresesi vardr). Molla, evlenme ilerinden, talaktan ve verasetten anlad
iin, hem hakim, hem de bazen doktor vazifesini grr. Bundan ba
ka, mslman ulema snf seimle tayin edilebilen trdendir ki, bu da
onun durumunu mesela, Rus ruhban snfna nazaran daha da salam
latrmaktadr. st makamlar tarafndan tayin edilmi olan Rus papaznn mridleri nezdindeki otoritesi, phesiz Tatar mollalar ile zbek ulemalarnn kendi mahallelerindeki itibarlarndan daha azdr. Bu
sonuncular, halkn hizmetkar gibi telakki ediliyor ve bundan dolay,
bunlarn arzularna daha byk bir ilgi gsteriyorlard. Molla ve ulemalar hem daha demokrat, hem de halka daha yakn idiler; bu itibarla
daha byk bir prestije yani itibara sahip bulunuyor ve halkn zerindeki tesiri papazn Rus mjik zerindeki nufuzundan daha byktr"
Resmi Sovyet gr, destalinizasyon hareketine ramen, Ekmel
kram', Feyzullah Hoca'y, Bucharinci bolevik Trk liderlerini temize
karrken, Sultan Galiyev'i hala burjuva ajan, hain ilan etmesi dikkat
ekmektedir.
3. Mustafa Suphi, Zeki Velidi'nin de ifadesinden anlaldna gre Bak kongresi srasnda Asya mslman Trk milliyetilerine yardm etmi, onlar Zinoviev ve Radek'in EKA (Rus Gizli Polisi) snn
takibinden korumutur. Mustafa Suphi bu grevi elbette Sultan
Galiyev'le planlamt. Zeki Velidi'nin "Hatralar"nda (S. 289) u satr
lar bu iddialarmz dorulamaktadr:
"Mir Seyid Sultanaliyev 1929'da ve onun yakn arkadalar 1937
de idam edilirken, Pravda ve zvestiya gazetelerinde Sultan Galiyev'e
(d memleketlerde olup emperyalistlere ajanlk eden Zeki Validov ile
temasta bulunmak sular isnad olundu) diye yazmlard.
Hakikatte ise Sultanaliyev ile benim aramda ben Rusya' dan ayrl
dktan sonra hibir temas olmamtr. Fakat ayn Sovyet gazetelerinin
Sultan Galiyev ile Validov'u birlikte bir (milli ideoloji ve program) kurdular mealindeki ithamlar ise dorudur ve bu ideoloji birlii Kalinin
Komisyonunda Tatar ve Bakurtlarla Kazakistan' Yayk nehri boyunca
Hazar denizine kadar uzanan iki Rus vilayeti ile fiilen ve nihai olarak
ayrmak siyasetinin kabul olunmas dolaysyla husule gelmiti ... "

Trkiye' de Sol Hareketler\ 695

Elbette bu Milli ideoloji ve programnn hazrlanmasnda Milliyetler komiserliinde Sultan Galiyev'in muavini olan Mustafa Suphi'nin
de katks byk olmu; belki de "Milli" birliin salanmasnda baro
l oynamt. Benningsen'e gre; "ttihat ve Terakki" ismini tayan bu
tekilata Galiyev, Mustafa Suphi ve Zeki Velidi Togan, Tursun Hocayev, Baytursunov gibi kimseler dahildi ve anti-Rus ve anti-boleviklik
u program etrafndan birlemilerdi:
a. Trkleri Sovyetler idaresinde kprba mevkiine getirmek;
b. Trklerin maarif tekilatlarnda belli bir yer igal etmelerine almak;

c.

Basmaclar

ibirlii

gibi anti-Sovyet ve anti-Komnist

gerillaclarla

gizli

yapmak.

Sreyya Aydemir'in 1968 yaznda Sovyetler Birligezide, bize anlattna gre Moskovadaki Trkoloji Enstits'nde Enver Paa'nn hatra notlar arasnda Sultan Galiyev'in Enver Paa'y ziyaret ettii hususunu Enver Paa'nn el yazs ile grm
tr. Biz Sultan Galiyev - Enver Paa arasndaki gizli mlakatn Mustafa Suphi tarafndan dzenlendiine kuvvetle inanyoruz. Elbetteki bu,
o zamanki Rus gizli polisinin gznden kamamt. Ve Mustafa Suphi'nin temizlenmesine karar verilmiti. Mustafa Suphi'nin ldrlnden iki yl sonra - Sultan Galiyev'in tasfiye edilmesi ve 1937 yln
da da ldrlen Galiyevciler arasnda - 1000 kadar Trkiyeli ve Mustafa Suphi ekolne bal komnistin ldrlmesi zerine de ciddiyetle durulmaldr.
5. Btn bu zetlediimiz hususlardan kan sonu udur ki, Mustafa Suphi'yi Ruslar ldrtmtr ve 192l'lerde o sralar skk olan
Ankara hkmetinin zaafiyetinden istifade etmilerdir.
6. Bugn Trk komnistlerin her 28-29 Ocak' ta Mustafa Suphi'yi
anmalar bir sahtekarlktan baka birey deildir. nk llerin dili
yoktur ve ller konuamaz.
7. Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmesine tekaddm eden
gnlerde Sovyet sefiri Aralov Yolda, Anadolu' daki Mustafa Suphi kolunu M. Kemale ihbar etmitir.
Alexandre Benningsen, Sir Olaf Careo, Prof. Zeki Velidi Togan,
Chantal Lemercie Quelquejay, Serge A. Zenkousky, Richard Pipes,
Ivar Spector, Abdurakhman Aytorkhanov, Dr. Baymirza Hayit, E. H.
Carr, Geoffrey Wheeler, Gothardt Jaschke gibi nl Sovyet ve pantrkizm uzmanlarnn bu konuda - yazacaklar ve bizi teyid edecekleri
pek ok dkmana sahip olduklar muhakkaktr.
4.

Sayn evket

ine yapt

6961 Aclan

Saylgan

Sekizinci Blm

1- Report on the Soviet Union, Alexander Tsamaia, New York, 1966,

2- Konu hakknda daha teferruatl malmat iin, Bknz., Dr. Baymirza Hayit,
Trkistan' da Basmaclk Hareketi, 1999, Ankara; A. Recep Baysun, Trkistan
stiklal Hareketleri ve Enver Paa, 2006, stanbul
3- "Critical Notes on National Questions", V. !.Lenin, Paris, 1952
4- A.y.e S, 87
5- "Hasha Rabochaia Gazeta", Nr. 3.
6- "Rote Spuren im Orient", Gnther Nollau-Hans Jrgen Wiehe, Kln, 1963,
s, 95-111.
7- evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam adl hatratnda, bu konuya
kendine has ironik slubu ile temas eder.
8- Bu konuda esas aldmz kaynak; "The Middle East in Transition", Frederlc
A. Preager Inc. U.S.A., 1958. Bknz. A. Benningsen'nin "Sultan Galiyev: USSR
and the Colonial Revelotion" s, 398 - 414; Ayrca daha teferruatl malmat
iin son yllarda yaplm alma iin Bknz., Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve
Smrgeler Enternasyonali, 1994, stanbul
9- Sultan Galiyev'in bu grlerini "Yn" dergisi etrafnda toplanm sosyalistlerin benimsedikleri anlalyor.
10- "Znamya Revolyutsii", Nr. 44, 8 Mart 1918.
11- Burada "Milll Kurtulu Savalarnda snf iarlara yer yoktur" diyen
"Yn" dergisi ile "Kadro" hareketinin beyni evket Sreyya Aydemir'f hatr
lamamak elde deil. evket Sreyya Aydemir'in 1927'de Komnist Partisinden 'niin karlm olduu da burada anlalmaktadr.
12- Arsharuni ile Gabidullin'nin: "Oerki Panislamizma i Pan Trkizma v Rossii", s, 78-79, Moskova, 1931
13- "deologia Sultan Galiyev Shching, Anti-Religiosnik", "1930, Nr. 5, s. 21,
Arsharuni. Bu grn gnmzdeki temsilcilerinin "Yn" Dergisi evresinde toplanm sosyalistler olduu muhakkaktr. Bknz. "Yn" dergisi, Nr.
39, Doan Avcolu'nun "Sosyalist Gerekilik" makalesi. Ayrca bu gurup
sosyalistin organize ettii "Milli Kurhlu Cephesi" hareketine niin
CHP'nin ve dier burjuva partilerinin gerici kesimlerinin alnmasnda srar
edildii daha iyi anlalmaktadr.
14- A.y.e., s, 28
15- Gnmzde Cezayir milliyetilerinin Fransz smrgeciliine kar yrttkleri milli kurtulu savanda Fransz Komnist Partisinin ve ii snfnn
aliikaszl; hele Cezayirli milliyetilerin Frans~ Sosyalist Partisi liderlerinden Jules Moch'un ileri Bakanl zamannda genoside tabi tutulmas, Sultan Galiyev'in grlerinde ki doruluu spatlayc niteliktedir.
16- "Maa Gazeta", Takent, 28 Kasm 1917
17- "Enbeki Kazakt" No. 15, Mart 1922
18- "z storii Partiinova Stroitel'stva v Kazakhstane" Lekerov, Almaata, 1936,
s. 177179.
19- SSCB Komnist Bolevik Partisi Tarihi, Moskova, 1940, s. 270. (Trke basm).

Trkiye' de Sol Hareketler J 697

20- "Trk Kltr" Dergisi, Eyll 1964, Nr. 23, s, 42- 43, Prof. Dr. brahim Yarkn'n "Muhtar Trkistan ve Ala Orda Hkmetleri ile Basmaclk Hareketi hakknda" u tesbitlerde bulunmaktadr: "Son olarak ksaca, Trkistan' da
milli muhtar hkmetin Sovyetler tarafndan datlndan sonra Rus istilasna kar balayan genel halk ayaklanmas 'Basmaclk hareketi' zerinde
durmak lazmdr. Basmaclk hareketi, Trkistanda istiklal mcadeleleri tarihinde ok nemli bir yer igal eder. Bu harekete bir halk ayaklanmas olarak deil, Sovyet Rusya istilasna kar siliihl milli mcadele olarak deer
vermek gerekir (.... ) Trkistan ilerini iyi bilen bir Sovyet idarecisi olan Georgi Safarov unlar yazar: "Basmaclk hareketi bir taraftan Kokand- muhtariyetinin ortadan kaldrlmas ve geni smrgecilik karklklar sonucunda meydana gelen milli egemenlik mcadelesi eklinde ve te yandan, iktisadi kriz ve alk dolaysiyle gelimitir. ( ,.. ) O devirlerde Trkistan Cephesi Kumandan bulunan Frunze'nin yazdna gre, Basmaclarn iarlar:
"Sovyet tahakkmnden kurtulma ve Mstakil Mslman Devleti Kurma
ekillerinde idi (... ) Basmaclk hareketinin btn lkeye yaylan ok geni
halk ayaklanmas olma devri 1918 - 1923 yllar arasndadr"
21- "Pod Znamenem slama", Novyi Vostok, Ur. 4, 1922 s, 95; Daha teferruatl
malmat iin Bknz., Okay Kurt, Bakomutan Enver Paa, 2007, stanbul
22- "The Socialist Revolution in the Orient" Jizn 'National' nostei, 10- 12 Ekim,
2 Kasm 1919.
23- Ayn kaynaklar, 2 Kasm 1919.
24- "National And Religious Problems", Hanefi Muzaffer'in risalesi baslma
mtr. Bu konudaki bilgiler Arsharuni ile Gabidullin'in aktarmalarna
dayanmaktadr.

25- A. Battal Taymas, "Kazan Trkleri", s, 207. Sultan Galiyev hakknda diyor
ki: "Bu lkede Sovyetlerle anlap, onlarn ekici vaidlerinden millf gayeler
uruna faydalanmak hlyasna kaplan Seyidgaliav, Muhtarov gibi "Milli
Komnistler; i bandan uzaklatrlp, hapse atlmlar, srgne gnderil
iniler, yok edilmilerdir". Yazarn ayn konuda kanaatleri iin Bknz., Rus
htilalinden Hatralar, 1998, stanbul
26- Molla Nur Vahitov ile Sultan Galiyev'in tekil ettikleri Komnist Sosyalist
Mslman Trk Tekilat, tertip ettii konferansta gelecekteki MslmanTrk Devletinin (Turann) ine baz isliim olmayan mstemlekelerin
alnmasn kararlatrmlard - Mariler ve uvalar gibi.
27- Pravda, 1,5, 11, 18 Mays 1918.
28- Troki, Molla Nur Vahidov'un kuruna dizilmesinde bizzat parma olduuna ve Kazan'a bilerek yardm gndermediinden szetnektedir. Konu
hakknda Bknz., L. D. Troitski, Stalin, 1953, Faris
29- Jizn 'Natsionai' nostei, 24 Kasm 1918.
30- Ayni Eser, 2, 2 Ekim ve 2 Kasm 1919.
31- Pravda Vostoka, 18 Aralk 1934: Tursun Hocayev Davas ile ilgili makale.
Ayn konuda daha teferruatl malmat iin Bknz., Erol Cihangir, (Tere.) Arif
Hocaolu; Sultan Galiyev Davas, 2008, stanbul
32- "Revolyutsiya i National'nostei" Nr, 11, 1933.

6981 Aclan

Saylgan

33- T.K.P. Merkez Komitesi yelerinin te biri o yllarda (1921 - 1922) Tatarlardan mteekkildi. 1925 T. K. P. tevkifatnda Nazm Hikmet, Sadrettin Celal (Antel), Hasan Ali (Ediz) Krm yolu ile Rusya'ya kandan da
Galiyev'in mslman tekilatlar zerindeki nfuzu kendiliinden ortaya
kmaktadr.

34- Bu serbest brakln stanbul'da 1927 ylnda yaplan T.K.P. tevkifat ile
alakas var mdr, bilmiyoruz. Bilindii gibi o tevkifatta Trkiye' de
Galiyev'in yolunda yryen bir ksm komnistler T.K.P.'den ayrlmlard.
Ve sosyalizm Trkiye' de bugne kadar uzayacak olan yeni bir hareketin ei
inde idi.

Blm

Sovyetlerde Komntern Okullar

ve Trk renciler

Komntern, btn dnya lkelerinde, komnizmin yaylmasn

da, komnist partilerinin kurulmasnda, gelimelerinde baarl bir rol
oynamtr. Ama Stalin'in iktidar zamannda Rus Bolevik partisinin
ve Sovyet hkmetlerinin bir vastas haline gelmesiyle de iflas
etmitir. flas ve 1943 Mays'mda feshedilmesi dahi, Sovyetlere byk
faydalar salad. Bununla birlikte, her iki durumda da komnist partisi kadrolarna eleman yetitirmesi bakmndan Komntern Okullar,
dnya komnist faaliyetlerinde nemli yer igal ettiler. Kurulu tarihinden sonra, onbe yl iinde, bu ihtilal okullarnda okuyan renci
ler, yalnz belli bir ideolojiye ballk deil, eitli teorik ve pratik fikirlerle donatldlar. Gnlk politik aksiyonlarda rol oynadlar, ihtilalci
partilere nderlik ettiler, milli teekkllere szdlar. Teorik ve pratik fikirlerin yannda, ihtilalciliin btn metodlar kendilerine retildi.
Komnternin gizli, ak ajanlar, bu okullarda yetitiler; Komnternin
O.M.S. (Otdyel Mejdunarodniy Svyazi) tekilat tarafndan finanse
edildiler. Komntern okullarn Sovyetler Birlii adna idare eden bu
okullar Sovyet maliyesi tarafndan denen paralarla finanse eden
O.M.S. tekilat idi. Bu tekilatn banda Ossip Piatnitski bulunuyordu. Bu tekilat, ayn zamanda Komnternin irtibat brosu idi. Beynelmilel alanda faaliyet gsteriyordu. zel gizli ajanlar kullanrd. Komnternin Avrupa faaliyetleri iin balca grevlisi Jacob Mirov Abramov 1921 den 1930 ylma kadar Sovyetlerin, Berlin Sefarethanesinde
matbuat efliini yapmtr. Oysa bu onun zahiri grevi idi. Asl grevi Komntern kararlarn Almanya' da ve Avrupa' da yaymakt. 1937
ylnda byk temizlik srasnda ldrldl.

Lenin'in Teorisi
Lenin (What to do?) Ne yapmab? eserini 1902'de yaymlamt.
Daha o sralar Komnist okullarnn kurulmas fikrini savundu. Lenin'e
gre, burjuva okullar, memurlar, politikaclar, hekimler yetitiriyordu.

700 1 Aclan

Saylgan

htilalci partiler de, profesyonel ihtilalciler yetitiren okullar amalyd.

1911 ylnda Lenin, Paris'in 20 km. yaknnda olan Longjumeau'da ilk

defa ihtilalci yetitiren bir okulu tekilatlandrd. Bu okulun ok az
rencisi vard. 1917 ihtilalinden sekiz ay sonra, 1918 Haziran'nda alt
haftalk Agit Prop kurslar faaliyete geti. (Agit Prop, Ajitasyon ve propaganda) . Bolevik Komnist Partisinin, VIII. Kongresinde ise, Merkez
Komitesinin kontrolnde Yksek Parti okullarnn almasna karar verildi (Mart 1919). Ve ilk defa bir Komnist niversitesi kuruldu. Bu niversitenin ismi Sverdlov idi. Sverdlov, ihtilalin akabinde Agit Prop
kurslarn organize eden bir ihtilalci idi. 1919 da bu okulun ilk direktr V. Nevski idi. Lenin de bu okulda baz konferanslar verdi2.

Komnternin Dou niversitesi

KUTV-KUNMZ VE SUN YAT- SEN niversiteleri
Komnist enternasyonaline nc kadrolar tekil edecek elemanlar yetitirilmesi, Rus komnistlerinin dncesi idi. Partinin, IX. X. XI.
Kongrelerinde, komnist niversiteleri kurulmas fikri gelitirildi3.
Plan, dnya ihtilaline ncler yetitirilmesine gre hazrlanmt. Muhtelif lkelerden gelecek olan komnistlere, Lenin'in deyimine uygun
olarak "htilal sanat" retilecekti. Bu gaye ile 21Nisan192l'de ilk defa, beynelmilel mahiyetteki "ark Komnist ileri niversitesi" faaliyete geti. Rusa ismi Komunisticski Universitet Troujenika Vostoka
olarak anlan bu teekkl, ksaca KUTV olarak bilinmektedir. niversite, Bolevik Komnist Partisi Merkez Komitesi ile Rus Komnist Partisinin Merkez Komitesinin ald karar zerine :Moskova' da kuruldu.
Sovyet Cumhuriyetlerinin, iilerinin, komnlerinin, milli aznlklarn,
Doulu iilerin, devam edecekleri bu okul, Halk Komiserliinin idaresi altnda idi ve Sverdlov niversitesinin ders programn uygulacakt4.

KUTV'un 1921 ylndaki renci says 715 kii idi. Krk lkenin ve
Kafkas halklarnn ocuklar okula kaydolundular. Daha sonraki yllar
da bu rakam ykseldi. 1923'te 62 lkeden 1015 renci geldi. renci
ler, bamsz ve koloni lkelerinin, Orta ve Yakndounun komnistleri idi. Yunanistan komnistleri ilk defa KUTV'a 1923'te geldiler. N.
Zachariades bunlarn arasnda idi. Bu ahs, Yunan Komnist Partisi'nin yirmi be yl sre ile Genel Sekreterliini yapt. kinci Dnya Savandan sonra patlak veren Markos liderliindeki komnist ihtilalinde ba rol oynad. Son yllara kadar menkub bir kimse olarak Moskova' da yaad. Nerde olduu bilinmemekle birlikte, muhtemelen "destalinizasyon" hareketi srasnda tasfiye edilmitir. 1923'te Trkiye Gizli Komnist Partisi de bu okula birok renci kard5.
KUTV'un iki ayr seksiyonu vard: Sovyetler Birliinden gelen -

Trkiye'de Sol Hareketler 101

renciler;

lkelerden gelen

renciler.

Stalin kltnn yava yava yaratlmaya balad yllarda, KUTV' dan gelen
teklifle niversiteye Stalin'in ismi de verildi6.
1925 ylnda KUTV'a elli lkeden renci geldi. niversitenin resmi grevlilerinden Hindli Komnist M. N. Roy istisna edilirse, Bolevik zaferinden sonra Lenin hkmetinde
Stalin'in "Milliyetler Komiserliindeki" grevinden beri
onun ajan olan Gregoire Isakovitsch Broido, Y. Raiter, onu
takiben Boris Zacharovitseh Choumaiteski, niversiteyi Sovyetler Birliinin kaytsz artsz bir organ olarak idare ettiler.
KUTV'un Komntem ile ilikisi, Sovyetler Birliinin menfaatlerine gre ayarland. Bunun dndaki davranlar,
1923'ten 1937 - 38 yllarna gelene kadar kanl bir ekilde tasfiye edildi. Hatta 1936 ylnda niversite, retmen ve rencilerinin tasfiyesi
sonunda atl bir hale geldii iin kapand. Boris Z. Choumiateski, Sovyetlerin Tahran Bykeliliini yapmtr.

KUTV' daki Trk Komnistleri

Bugne kadar Sovyetler Birliinde okumu veya okumak maksadyla Trkiye Komnist Partisi veya Sovyet Eliliklerinin gayretleri
ile Rusya'ya eitli yollarla gitmi veya karlm renciler, 1936 yl
na kadar KUTV'da 1960'tan sonrada "Lumumba niversitesi"nde okumulardr. Rusya'ya gnderilmi, karlm olanlar kategori iinde
mtalaa etmek gerekir. Birinci gruba dahil olanlar, Rusya'ya tahsil kasdi ile gitmemilerdir. Bazlar II. Merutiyetin, o kark gnlerinde politikaya kartktan sonra eitli vesilelerle Rusya'ya kamlar, bazlar
da I. Dnya Savanda Rusya ile yaplan savalarda esir dmlerdir.
1913'ten sonra Rusya' ya kaan ilk kafilede, kandan be yl sonra (1918), Moskova'da, Trk harp esirlerinden, Trkiye Komnist Partisinin nvesini tekil edecek olan yani "Trk Sol Sosyalistleri" gurubunu kuran Mustafa Suphi de bulunuyordu.
Mustafa Suphi'nin, marksist fikirlerle daha Fransa' da tahsilde bulunduu yllarda ilgilendii, 1917 Bolevik htilali Rusya'da patlad
zaman, ihtilalci fikirlere, teoride ve pratikte yabanc olmad iin, ihtilale kolaylkla intibak ettii anlalmaktadr.
Mustafa Suphi, 1883'te Giresun' da domutur. Babas devrin valilerinden Arnavut Ali Rza Bey, annesi Samsun Belediye Reislerinden
Halil Hilmi Beyin kz Memnune hanmd. dadi tahsilini Erzurum' da
yaptktan sonra, stanbul' da Galatasaray Lisesi'nde okudu. stanbul
Hukuk Fakltesini bitirdi. 1904 - 1905 yllarnda tahsiline devam iin
Paris'e gitti. "Ecole des Sciences Politiques"e devam ederek, oradan
mezun oldu. Mezuniyet tezi, "Trkiye' de tibari Zirai Tekilatn Hal ve

Sovyet dj politikas
iopolitik gerekler zerine
kuruluydu. Bu gereklere
ulajmann en nemli
uygun yolu yabanc
rencilere ynelik
komnist militan yetijtiren
niversitelerdi

702 j Aclan

Saylgan

stikbali" ismini tayordu. Tez, Fransz ekonomik evrelerinde ilgi

toplad. 1911'de Fransa' da "Gney tibari Zirai Kongresi" ne katld. Bu

1

tez sonradan Roma Milletleraras Enstits toplantsnda da okunarak

yaymlanmtr. Fransa'da bulunduu yllar Jean Jaures'nin etkisi altnda kald. Sosyoloji ile ilgilendi. Fransz sosyologu Bougle'un derslerini takip etti. Paris'te bulunduu yllar "Tanin" gazetesinin muhabirliini yapyordu. stanbul'a dndkten sonra "Tanin", "Serveti Fnun", "Hak" gazete ve mecmualarnda alt. Bu arada "Bougle"un
"lmi timai Nedir?" eserini tercme etti. "Vazife-i Temeddn" adyla
telif bir eser yaymlad. Siyasi grleri "ttihad ve Terakki Frkas"nn
karsnda idi. "Hrriyet ve tilaf Frkas"n tuttu. "fham" gazetesinin
mdrln yapt. 1912 yllarnda "Yksek Ticaret Mektebi"nde
"Mah'.imat Hukukiye" dersleri veriyor, "Yksek Muallim Mektebi'nde
ve "Mektebi Sultani"de ktisad ilmi hocal yapyordu. Sadrazam
Mahmut evket Paa'nn suikastte ldrlmesi ile birlikte dier "Hrriyet ve tilaf Frkas" mensuplar ile birlikte Sinop'a srgn edildi. Ve
oradan bir "milli mason tekilat" kurmak gayesi ile 7-8 arkada ile
birlikte Rusya'ya kat. Ve Bolevik ihtilalinin iinde nemli roller oynayarak, 1918'de, Moskova'da Trkiye.Komnist Partisinin ilk ekirdeini tekil etti.
Mustafa Suphi ve onunla birlikte Bolevik ihtilaline karm Trkiyeli komnistler iin - Ethem Nejat, Kayserili smail Hakk, Niyazi
Zekeriya, Hilmiolu Hakk, Mehmet Emin, Nazmi, Ltf Necdet, Kazm Ali, efik, Ahrriet Cevad v.s - ayrca bir komnist eitimi sz konusu deildi. Bu grubun himayesinde bir takm genler, o sralarda
Trkiye' den Moskova'ya geldiler (1919). Ve bunlar ilk olarak komnist
ihtilalinin pratik ve teorik meselelerini renmek iin zel bir eitim
den geirildiler. Nazm Hikmet, Vala Nureddin, Laz smail (Mara),
Hasan Ali (Ediz), evket Sreyya (Aydemir), smail Hsrev (Tkin) gibi genler Sovyet Rusya' da ihtilalcilik eitimi gren ilk Trk komnistleri kabul edilebilir. Nitekim bu guruptan Nazm Hikmet sonuna kadar bir Sovyet aparat olarak kald. Hasan Ali (Ediz) ve evket Sreyya (Aydemir) Trkiye dndklerinde bir sre Trkiye Komnist Partisinin illegal tekilatlarnda grev aldlar. Merkez Komitesi yeleri
olarak altlar. evket Sreyya 1927'de Komnist Partisinden ayrld.
Bu gurup Trkler KUTV'un ilk mezunlar idiler.
Sovyetler Birliinde eitim gren genlere genellikle, iktisat, sosyal ilimler tedris edildikten baka, komnist ihtilalciliinin btn incelikleri retilmitir. 1923'ten sonra, Moskova'da bu gen komnistler,
komntern stratejisine uygun bir eitim grmlerdir. Gerek eldeki
Trkiye Komnist Partisinin programna gre (193l'de Berlin'de yaymlanan "nklap Yolu" dergisinin 3. - 4. saylarnda kmtr. Bu

Trkiye' de Sol Hareketler 1703

dergi Dr. efik Hsn (Demer) tarafndan ynetilen T.K.P,

nin illegal organ idi),7 gerekse 1919-1920 yllan arasnda teekkl eden III Enternasyonal statsnn 2. maddesine gre,
mahalli komnist partileri, Merkezi Moskova' da bulunan
Komnist Enternasyonalinin seksiyonlardrs. Nitekim
1931'de "nklap Yolu"nda yaymlanm olan T.K.P. faaliyet
programnn 1. maddesinde yle yazlmakta idi:
Madde: 1 - Trkiye Komnist Paftisi, Komnist Enternasyonalinin bir ubesi sfat ile m..:adelelerini - Trkiye'nin
hususi artlar iinde - Sovyetler 0irlii cihan proletarya ink
lab ve komnizm lehinde bulunur. Sovyet Sosyalist Birlii
ile mttefikam, dorudan doruya sosyalist kurtulua geii
temin ve tesri edebilir ...
Bundan da anlalaca gibi, bilhassa Moskova' dan dnen ren
cilerin de katld T.K.P. nin Merkez Komitesi kademesi, bu tzkle
balanm, Komnternin bir seksiyonu olarak almtr. Bylelikle
Moskova' da eitim gren Trk komnistleri, Parti tznn de msaade ettii vehile, Komntern aparatl grevini yerine getiriyorlard. Hem de "Dou"nun mazlum ocuklar olarak T.K.P. iindeki 1927
ayrlnn, bir baka adan deerlendirilmesi yle olabilir kanaatindeyiz: Bir ksm Merkez Komitesi Jieleri Sovyet Komntern aparat
kalmak isterken, bir ksm da milli vasflar kazanmak iin direndiler.
Nitekim 1923 - 1927 yllar T.K.P.'nin Komnternle mcadele yllar oldu. O zaman T.K.P.'nin Dr, efik Hsn (Demer) yerine vekaleten
sekreteri olan Vedat Nedim (Tr) yakn zamanlarda, bu konuya dei
nerek unlar sylemitir:
"Keke Komnterni dinleyip Partiyi batrsaydm. Yar:l emirler
yznden atmalar oldu. Tramvay iilerini ayaklandrmamz istiyorlard. Dinleseydim heder olurduk"9.
evket Sreyya Aydemir' de bu konuda yle dem~ktedir:
"Komntern bize fena halde mdahalelerde bulunmaktayd. Bu
zararl, idraksiz, milli hareketi, aydnlarn tarihi grevini anlamayan
bir mdahale idi"lO.
T.K.P. 1923 yllarndan sonra, KUTV'a renci karmak faaliyetine hz vermitir. Bu yllarda KUTV'a giden, karlan rencileri ikinci
kategoriye dahil ediyoruz. Bu sre iinde T.K.P. Merkez Komitesi, Sovyetlere renci gnderme ve karma iinde faal rol oynad11. Parti te
kilat efi ve Merkez Komite yeleri mnhasran bu ile uratlar.
Moskova'ya gnderilen veya Karadeniz' den Laz smail (Mara) in
takalar ile karlan rencilerin bir ksmna gidecekleri yerin.Moskova
olduu sylenmiyor, Almanya'ya teknisyen olarak gnderilecekleri bildiriliy0ordul2. 1924 ylnda eitli yollarla KUTV'a gnderllen, karlan

Nazm H).kmet, Dou

Halklar Universitesi olarak
bilinen KUTV'de okuyan ilk
Trk rencilerden biriydi

704 J Aclan

Saylgan

renci saysnn (Trk rencileri) 30 - 40 kii kadar olduunu tahmin

edilmektedir. Enstitnn renci says hsan Tadelen'e gre 4000 kii
civarnda bulunuyordu13. Yine . Tadelen'in ilgili eserinde bildirdiine
gre o sralarda rektr G. I. Broido idi. KUTV'da o yllarda okuyan veya
bulunan Trk rencileri arasnda u isimleri biliyoruz: hsan (Tade
len), Tesviyeci Selim, stanbul Tp Fakltesinden Sadk, Faruk, Dimitri,
Mesrure, Server, Tornac Hamit, Hayat, Ziya, Ekrem, stanbullu Niyazi,
Akif, Aziz, akir, Krd Mehmet, Tekin, Faik. .. 14
Bu guruptaki rencilerin pek ou aralarna baka lkelerin
rencilerini de alarak, yirmidrt kiilik bir fraksiyon tekil edip dersleri
boykot ettilers. Bunlardan hsan (Tadelen) 1939 ylna kadar temerkz kamplarnda ve hapishanelerde tam 11 yl kaldktan sonra Trk
hkmetinin teebbsleri ile Trkiye'ye dnd16. Selim, kendisini Neva nehrine atarak intihar etti. Keza, Faruk Krm' da, Niyazi, Baku' de
intihar ettiler. Server, kuruna dizildi. Akif, Malkof'ta snr geerken
yakaland ve Ruslar tarafndan ldrld. Hayatta snr aarak Trkiye'ye dnebildi17. Enstitnn eitim faaliyetinde Komnternin Trkiye temsilcileri olarak Hasan Ali (Ediz), Halim Yolda takma ad ile Vala Nureddin (VAN), Nazm Hikmet (Ran Verzanski), Laz smail (Mara) derslerde tercmanlk yapyorlar ve genlere komnist ihtilalinin
teorik ve pratik meselelerini retiyorlard. Trkiye dna kt zaman da T.K.P'nin Genel Sekreteri Dr. efik Hsn (Demer), Ferdi
Yolda takma ad ile Trk rencilerinin moral durumunu kontrol ediyordu. Komnternin Trkiye seksiyonu propaganda efi Abid Alimov
Yolda; Eitim ubesi Bakan da Siyasi Komiser Saamanyan Yolda
isimli bir Ermeni idilS.
renciler teorik bilgilerin yannda, U delniya' daki Kzl ihtilal
kampna gnderiliyorlar ve orada, Kzl Ordu subaylarnn nezaretinde ihtilal, sabotaj, sokak nmayileri konusunda talim gryorlard19.
Zeki Batmar'n Trkiye' de bulunduu srada (1946) bir dostuna anlatt u noktada nemlidir: "rencilere alkanlk peydahlamalar
iin burjuva polisinin yapmas muhtemel ikencelerin hepsi de tatbik
ediliyordu."
Grld gibi, 1923-1924 yllarnda T.K.P. nin KUTV'a salad
renciler, normal bir meslek eitimi deil, Lenin'in deyimi ile "ihtilal
sanatn" renmi ve bu konuda teorik ve pratik dersler kurslar gr. mlerdir. Ancak bu dnemdeki rencilerin pek ounun TKP' nin militan kadrolar iin yetitirilmesi mmkn olamam, rencilerin bir
ksmnn mukavemetleri intiharlarna, lmlerine, hapishanelerde, tecrit kamplarnda srnm~lerine, kayplara karmalarna sebep olmu
tur. Pek az da komnizmden vazgeerek Trkiye'ye dnmlerdir.
TKP iin, Moskovadaki eitim gayretlerinin en verimlisi, yle g-

Trkiye' de Sol Hareketler\ 705

rlyor ki, 1926 - 1930 yllar arasnda Rusya'ya karlan, gizlice kaan
renciler olmutur. nc kategori iine sokacamz bu isimlerin
en nemlileri Zeki Batmar, Mehmet Bozk, Emin Bilecen, Ahmet F
rnc, Nail Vahdeti akrhan, Emin Sekn, David Nea v.s.
Emin Bilecen, Hasan Ali (Ediz) den sonra, uzun sre T.K.P'nin
Komsomol tekilatnn banda bulunmu; Mehmet Bozk, Ahmet F
rnc 1952 tevkifatna kadar T.K.P. Merkez Komitesi yelii yapmlar
dr. Zeki Batmar ise, Prag'da yaamaya balamtr, Yakub Demir ismi ile T.K.P. nin Dr. efik Hsn Demer'den sonra I. Sekreterliini
stlenmitir. Bu dnem rencilerinin hemen hepsi, gnmze kadar
T.K.P'nin gizli kadrolarnda idareci rollerini oynamlardr2 0.
nc kategoride akladmz veya bilinmeyen isimler endstrilemi lkelerde komnist ftilallerini ngren Komntern kararlar
na gre eitilmiler, Komnternin ve Komnformun fesf yllar da
dahil, 1952 ylna kadar T.K.P'ni Komnist Enternasyonalinin bir seksiyonu olarak, Moskova'ya yzde yz bal kalarak idare etmilerdir.
Bunun son belgesi, 1951 - 1952 tevkifatnda ele geen ve redaksiyonu
Zeki Batmar tarafndan yaplan "T.K.P. Tekilat Prensipleri" ismi altndaki T.K.P. tz ve faaliyet programdr21.
1936 ylnda, Avrupa'ya dnk komnist ihtilalleri iin, Dou'nun, smrgelerin, az gelimi ve geri kalm lkelerin genlerinden, Batl ihtilalcileri ve Sovyetler Birlii iin aparatlar yetitiren
KUTV, Stalin'in tasfiye programndan kurtulamam, renci ve ret
menlerinden pek ou kuruna dizildikleri, temerkz kamplarna tkl
dklar iin kapatlmtr.
1936'dan 1944'e kadar geen yllar, Sovyetler Birliinin gerek i,
gerekse d politikas bakmndan en mkl yllardr.
1938'e kadar sren tasfiyeler srasnda, milyonlarca insann ldrlmesi ile topraklar kyllerden msadere edilerek Devlet iftlikleri
haline sokulmu ve Sovyet Komnist Partisi, Dnya komnist hareketinin mutlak liderliini ele geirmitir.
te yandan, Avrupa' da beklenilen sol ihtilaller yerine, sa ftilaller baar kazanm, 1933 ylnda Almanya' da Hitler ve daha nce de
talya'da Mussolini, 1936'dan sonra da spanya'da Franko iktidar ele
geirerek, geni bir komnist tasfiyesine girimilerdir. sve ve ngil
tere'nin dnda btn Avrupa' da faistler ya iktidarlara gemiler ya
da iktidarlar zerinde etkili rol oynamlardr. Bu srede Sovyetler,
Komnist partilerinin yardm ile 1935 ylnda Komntern'in VII. Kongresinde alnan kararlarla, btn dnyada Nazizme ve Faizme kar
mttefikleri de kapsayacak Halk Cepheleri tekiline girimilerdir.
Ama, 1939 ylnda keskin bir dnle Nazi Almanyas ile ittifak yapma
frsatn bulunca bundan faydalanamamazlk edememilerdir. Ksaca-

7061 Aclan

Saylgan
s, byk

Komntern okullor Sovyet

devrimi sonras Lenin
tarafndan zel olarak
kurulmu, temel eitimini
Marksist klasiklerin
okutulmos yannda Sovyet
sempatizan renciler
yetitirilmesini hedefliyordu

temizlik hareketlerinden sonra Komnist Enternasyonali (Komntern) dnya ihtilalinin bir organ deil, Sovyet
d politikasnn bir yardmcs haline sokulmutur.
1936'dan 1960'a gelene kadar, Moskova'da ak bir ihtilal okulunun varl bilinmiyordu. Bu kark yllarda, Sovyetler Birlii ak bir ihtilal okulu amak yerine, zel ve gizli metodlarla, ihtilalci yetitirme iine devam etmilerdir.
1936'dan sonraki yllarda Trkiye'den Moskova'ya gitmi
rencilerin olup olmad da bilinmiyordu. Moskova,
1945'den sonra genlik meseleleri ile ilgilenmi, baz Trk
rencileri, Paris, Dou Berlin yolu ile Rusya'ya geebilmi
ler ve bunlarn pek ou da, Dou Blokunun propaganda organlarnda yer almlardr. Mesea, radyolarn Trke yaynlarn ynetmiler, propaganda, bror ve dergilerini tertip ve tanzim etmiler
dir. kinci Dnya Harbinden sonra Demirperde gerisine giren, kaan
Trk renciler uzun yllar ayni ilerde kullanlmlardr. Bunlarn
maddi durumlar iyi deildir. Mesela, bir Hariciye memurunun bize,
Budapete radyolarnda alan Gn Togay ve Necil Togay ifti hakknda syledikleri yrekler acsdr. Kar, koca ancak karnlarn doyurabilmekte ve bir odada yaamaya mahkum edilmilerdir. Necil Togay'n ayaklar hastadr. Btn bunlar dnlrse, Budapete'nin bu
iki talihsiz Trk'e cennet deil, cehennem hayat yaatt kendiliin
den meydana kar. 1950'lerde Edirne hududundan Bulgaristan'a kaan bir ka Trk, Fahri Erdin, Turul Deliorman, Ziya Yama' da ayni ilerde altrlm, son olarak Fahri Erdin "Bizim Radyo" da al
mak zere Dou Berlin'e gnderilmitir.
Onlardan bir sre nce Bulgaristan' a gemi olan iki
Trk rencisinden biri, Halis Okan, Sofya niversitesinde
okumu ve orada "Ekonomi Politik" dersleri vermee bala
mtr. 1965'lerde isminin "World Marxist Review" de Yakup Demir'in yannda grlmesi, Trkiye Komnist Partisinin D Bro II. Sekreterliinin uhdesinde bulunduu intibam uyandrmaktadr. Bununla birlikte, Halis Okan 1962 yl
na gelinceye kadar, Bulgaristan' da itimatsz bir hava iinde
ve ikinci kars ile bir gz odada yaamakta idi. Halis
Okan'la birlikte Bulgaristan'a kam olan Rauf Osman Alper' de Sofya radyosunun Trke servislerinde grev alm
tr. Bulgaristan'dan Trkiye'ye kam binlerce kiiye ra
men 1948'den beri Trkiye' den Bulgaristan'a kaanlarn says onbei
gememektedir.

Trkiye' de Sol Hareketler 107

Lenin okulu
Sovyet komnistleri yle dnyorlard; kendi ihtilalleri baarl olduuna gre, Bolevik prensiplerinin kabul
edilmesi takdirinde, Komntern seksiyonlar artk baarl
operasyonlara giriebilecek duruma gelebilirlerdi22. Bu dncelerin de tesirleri altnda Beinci Dnya Kongresi (1924),
Komntern seksiyonlarn Bolevikletirmeyi kararlatrm
t. Bolevikletirmenin messir bir yolu da, fonksiyonerleri
Sovyet anlayna gre yetitirmekti. Bu sebepledir ki,
1924'den itibaren btn memleketlerden seilen komnistler, siyasi bakmdan i harp taktii veya haberleme sahalarnda yetitirilmee balanmlardr. Komntern sahas iinde giriilen bu hareketi, OMS koordine ediyordu23. Emrinde, Moskova
civarnda bulunan ve Lenin'in adn tayan bir okul vard. Kendi partileri ierisinde temayz eden fonksiyonerler, burada retim gryor,
yetitiriliyordu. Okulun banda bir "Direktr" bulunuyor, temizlik
hareketine kadar Bayan Kirsanowa, ondan sonra Bulgar Komnisti
Vulka Torvonkoff. Direktr yannda parti mercii olarak "Parti komitesi" ve kadro blm, vard. Lenin Okulunun bir Franszca, bir ngi
lizce, bir Almanca ve bir de Rusa blm mevcuttu. rencilerin bu
sektrlere ayrlmasnda nemli olan milliyetleri deil, sektrn re
tim dilinde gsterdikleri istidat ve baar idi. Bylece, Wallon olan Belikal renciler Franszca blmne, Flaman Belikallarla, Hollandal komnistler Almanca blmne devam ediyorlard. ngilizce bilen
Norveliler ngilizce, Almanca konuanlar ise Almanca blmne giriyorlard. Rus blmnn rencileri Ruslar deil, Rusa anlayan Polonyallar, ekler ve S;rplard. Her sektrn banda, okul idaresi tarafndan tayin olunan bir ef vard. Blmler, gerektii zaman, dairelere
blnyordu. Mesela, Almanca blm, 1933'den sonra bir ok Alman
komnistinin Moskova' da bulunmas yznden, ikisi parti, biri de
genlik olmak zere daireye blnmt .. 1935 ylnda bu okulda
500 civarnda renci vard. Bunlar halktan tamamen tecrid edilmi
olup, baka adlar kullanmak zorunda idiler. Kadro blm gizlilik kaidelerinin yerine getirilmesinden sorumlu bulunuyordu.
Okulun bir, iki ve yllk kurslar vard. Bolevik liderlerden bazlar, mesela Stalin ve Buharin gibi ahsiyetler konferanslar, dersler
veriyordu24. Alman hocalarn en marufu Fred Oelssner'de dersler vermiti. Komnist ideolojisi, kitle tahrikat, grevlerin sevk ve idareleri ve
i harp taktii okul programlarnn balca konular idi25. renciler
yaz kamplarnda, silah talimleri yapyorlar, arazi ve harita bilgisi al
yorlar ve sokak muharebesi taktiinin tatbikatn gryorlard. Fakat
asl dersleri politik mevzu ve me~eleler tekil ediyordu.

192l'de Sovyet Holk

Komiserlii'nin zel bir
karar ile kurula.~ (KUNMZ)
Milli Komnist Universitesi
Sovyetler Birlii'nin yerli
aznlklarn hedefliyordu

7081 Aclan

Saylgan

Lenin Okulu'nda, Bah memleketleri komnistlerinden yzlerce

insan okudu. Bunlarn ou, kendi memleketlerinin, parti hayatnda
mhim roller oynad; mesela Walter Ulbricht, Anton Ackermann ve
Karl Schirdovvan Almanya' da, Axel Larsen Danimarka' da. Bu okulun
birok Alman mezunu, Hitler zamannda Almanya' da yeralt faaliyetlerinden tr yakaland ve idam edildi, Wilhelm Knchel gibi. Mezunlarn hretlileri arasnda, Yugoslav Dileri Bakan Eduard Kardelj ile Kanadadaki espiyonluk vakasnda Gussenko adyla ortaya
kan Sam Garr vard26. Komnternin btn kadrolar gibi, Lenin Okulunun hoca kadrosu da temizlik hareketlerinde byk kayplara ura
mtr. Lenin Okulu 1938 Austos'unda lav olundu.
kinci Cihan Sava iinde Komnternin de geici merkezi olan
Ufa' da, Lenin Okulunun bir benzeri bulunuyordu. Fakat bunun ren
cileri partilerde temayz etmi komnistler deil, ekserisi Rusya' da
bym, yetimi ocuklar olup, bunlar gelecein nesli olarak d
nlyordu. Bu okulda yalnz Sovyetlerle hali harpte bulunan memleket ocuklar okuyordu. Bu maksatla bu memleketlere gre blmler
tekil edilmiti. Herkes kendi memleketinin blmne devam ediyordu. renciler olsun, retmenler olsun hepsi takma ad kullanrlard.
Talebeler ok sk bir "proleter disiplinine" uymak zorunda idiler. Hocalar arasnda mehurlardan, Polonyal, Jakop Bernhard Koenen ve
Paul Wandel bulunuyordu. Bu okulun mezunlarndan bazlar souk
sava yllarnda nemli mevkiler tekil etmilerdir. Dou Almanya
"Milli Halk Ordusu" generali Heinz Hoffmann, SED'nin merkez komitesine bal Sosyal limler Enstits Mdiresi, Lene Berg, ve Sovyet i
gal blgesi Almanyas, Devlet Emniyet Bakanlnda mhim bir vazifede bulunan Mischa Wolf gibiler bunlardan bazlardr27.

KUNMZ
"Kommunistichesky Universitet Natsionalnikh Mentchistv Zapada" kelimelerinin ba harflerinden oluan bu niversite, 28 Kasm
192l'de Halk Komiserliinin (Sovnarkom) zel bir karar ile milli azn
lklar ve mnhasran Sovyetler Birlii rencileri iin kuruldu. dil Ural
(Volga), Fin, Beyaz Rusya, Polonya ve Rusya Yahudileri v.s. bu okulun
rencileri idi.
KUNMZ, 1920'lerde Polonya ve Alman ihtilalcileri ile birlikte arpm olan bir Polonyal J. Marchlewski Karski tarafndan idare ediliyordu. Karski'nin 1925'te lm zerine, 1920'den beri Komntern
Merkez Komitesi aparatlarndan ve Spartakist hareketin militantlarn
dan olan Maria Froumkina, KUNMZ' a rektr oldu. Maria Froumkina,
Komntern kinci Kongresinin de delegelerinden idi. 1929 - 1930 ylla
rndan sonra bu niversiteye Sovyet rencilerinden baka Avrupa ko-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 709

mnist partileri yeleri de renci olarak alnmaya baland.
Polonya, Alman, talyan, Baltk, Skandinav, Balkan komnistleri de KUNMZ' da eitim grdler.
Balang yllarnda pek nemli olmayan bu okulun nemi, Almanya' da Hitler'in iktidara gemesi ile (1933) artt.
KUNMZ'un normal kurslar yllkt. Siyasi konular yann
da matematik, edebiyat gibi kltr dersleri de okutulurdu.
1933'ten sonra Alman komnistleri iin on drt aylk zel
kurslar ald. Ders programnn belli bal konular: Marxism Leninizm, Parti Tarihi (SSCB Bolevik Komnist Partisi
Tarihi), Diyalektik Materyalizm idi. KUNMZ'da 1936 yln
da, byk temizlik hareketi srasnda retmensiz ve ren
cisiz kald iin kapanmak zorunda kald.

Sovyet yaylmaclnn bir

dier boyutunu ise Kzl in
oluturuyordu.

Komnternin Dier

Okullar

Komnternin dier bir eitim kurumu da Leningrad' da ki St. Petersburg retim kurslar idi28. Bu okulun ismi "Komnist niversitesinin Enternasyonal Blm" idi29. Buradaki retim de, komnizmin
teorisi ve pratii, gelecein komnist ihtilalleri ve proleterya diktatoryas konular ile megul olmaktayd. Otta Kuusinen, Ossip Piatnitski,
Heinz Neumann ve Arthur Ewert gibi komnistler ki, her biri komnternin nemli simalar idi, burada ders veriyorlard.
Bundan baka, dier bir Komntern okulu da "Wilson Okulu" ismini tayordu. OMS'un 1930 ylndan sonra kurduu telsiz cihazlar
nn uzmanlar burada yetitiriliyordu3o. Bilindii gibi Komntern te
kilat, baz merkezler arasnda gizli muhaberat salamak iin bat Avrupada telsiz istasyonlar tekil etmi idi. Bu okula bilhassa, Amerika
Birleik Devletlerinden ve baz Avrupa devletlerinden mahdut miktarda renci (Komnist) devam etmiti.

in Komnistlerini Eitmek iin Kurulmu

Bir niversite: SUN YAT SEN niversitesi
Bu niversite nce "in niversitesi" ismiyle 1925 sonbaharnda
kurulmutu. Sun Yat Sen'in lmnden sonra "Sun Yat Sen niversitesi" ismini ald. 192l'lerde KUTV rencilerinden olan ve daha sonra
in Reisicumhuru olan Liou Chao Chi; 1923 1927 yllan arasnda in
Komnist Partisinin Genel Sekreterliini yapm olan Prof. Tchen Tou
Siou'nun olu bu okuldan mezun oldular. in niversitesine "Sun Yat
Sen" isminin verilii ile yakn yllarda (1960) kurulmu olan "Halklarn
Dostluu niversitesi"ne Lumumba'nn ldrlnden sonra "Lumumba niversitesi" isminin verilii arasndaki propaganda benzedi-

Sovyetlerden alnan rnek

in' de Sun Yat Sen adna
kurulan niversitede in
taraftar renci
yetitirmeyi hedefliyordu

7101 Aclan Saylgan

ine

dikkati ekeriz. in Komnist Partisinin Kuomntang'la ibirlii

bu okula gerek Kuomintang gerekse K.P. renci
gnderiyorlard. 1927' de an Kay ek, . K P. ile ortakla son verince, in Komnist Partisi bu okulda yalnz brakld. "Sun Yat Sen niversitesi"nin rektr, 1928'lerde Sibirya'ya srgn edilinceye kadar
Karl Radek idi. Onun yerini Pavel Mif ald.
yapt yllarda,

Komntern niversiteleri Hakknda

Tamamlayc Bilgiler
30 Mays 1923 ylnda Boris Souvarine, Komntern Merkez Komitesinin toplantsnda, Fransz komnistlerine, Komntern okullarna yalnz yirmi renci gnderdikleri iin sert bir ekilde kt, tarizlerde bulundu. Moskova' da, o yllarda bulunan yirmi komnist rencisinin
arasnda M. Thorez' de vard. Ama u da bilinen bir gerektir ki Thorez,
Komnternin, Lenin Okulu'nda hi bir zaman renci olmamt,
1924 yaznda Komnternin V. Kongresi topland zaman, Bela
Kun, Kriebick, Otto Kuusinen, Lenin Okulu'nda marksist ve ihtilalci
eitim gren Alman, ngiliz, Amerikan, ekoslovak, talyan, Fransz
rencilerinden; Orta ve Yakndou militanlarndan bahsettiler. Hatipler, bir hayli geni aklamalarda bulunduktan sonra bu okullarn gayesinin komnist ihtilalinin teorik ve pratik meselelerini retmek ve
ihtilalci liderler yetitirmek olduunu da resmen teyid ettiler.
Bela Kun, 1925 Mart'nda Komntern Plenumunda, Avrupal elli
ila yetmi rencinin bu okullardan basit bir eitimden gemediini,
bunlarn ihtilalci liderler olarak yetitiini, illegal organizasyonlarn teorik ve pratik meselelerini renen yoldalar olduunu ifade etti.
Lenin Okulu, Lenin' in lmnden sonra, yava yava Stalin'in hakimiyeti altna girdi. Troki, Zinoviev ve Bucharin'in tasfiyelerinden
sonra gerek Lenin Okulu, gerekse dier Komntern okullar Stalinin
krsleri haline geldi.
Fransz Komnist Partisi'nin Komntern yelerinden Hemi Barbe, Komntern okullar hakknda u aklamay yapyor:
"Enternasyonal Leninist okullarn, Komntern deil, Sovyet Komnist Partisi idare ediyordu. Okulun idaresinden Rus yoldalardan
Kirsanova sorumluydu. Okulun dier btn idarecileri, profesrleri
hep Rustu. Ruslar ve Sovyet Komnist Partisinin yeleri, yabanc profesr ve sorumlular ntralize etmilerdi"31.
Okullarn Sovyetlerce finanse edilii tabi kabul edilebilir. Boris
Souvarine'in belirttii gibi btn masraf ve tehizatnn Sovyetlerce
karlanmas sonucu, bu okuldan mezun olanlarn dnya ihtilaline deil, Sovyet Rus menfaatlerine altrlaca aikar idi.
Sun Yat Sen niversitesi rencilerine, iae asraflarnn dnda

Trkiye' de Sol Hareketler 1 711

cep

harl

olarak ayda 10 dolar veriliyordu32.

komnistlere denen cep harl ise, bekarlara ayda 20, evli ve ocuklu olanlara 25 dolard33.
Bu okullarda ders verenler saat bana bir hayli dolgun
cretler alyorlard. Mesela Tito, bu niversitelerde 1935 1936 yllar arasnda dersler vermi ve saat bana 20 Ruble
(aa yukar 21 Dolar) cret almt.
Lenin Okulu, 1926'dan 1939'a kadar; KUNMZ ise,
1921'den 1936'ya kadar faaliyet gsterdi. Lenin Okulunda,
1926 - 1927 aras 70 - 84 renci, 1935'te Yugoslavlardan 30
renci, 1939 da spanyadan 150 renci34 bulunuyordu. Bu
okulda, kinci Dnya savana yakn gnlerde 12 milli guruptan 15 - 20 aras rencinin bulunduunu Wolfgang Leonhard bildirmektedir.
Komntem okullarnda onbe yl sre iinde binlerce komnist ihtilalcisi yetiti ve dnyann drt bucana dald. Lenin Okulunda, 1934
- 1936 yllar arasnda ders vermi olan sveli profesr Arvo Tuominen35 ile Alfred Burmeister36 1933 -1936 yllar arasnda 600 rencinin
okuduunu bildiriyorlar. "Sun Yat Sen niversitesi"nde 1928'de 600
renci vard. KUTV' da ise yabanc rencinin says binleri ayordu.
Amerika Birleik Devletlerinden, 1927'de Lenin Okuluna, Amerikan Komnist Partisinin delaletiyle yedi renci gnderildi. KUTV'a
ise on zenci komnist gnderilecekti. Fakat gnderilen renci says
, drt zenciden ibaret kald. 1927 -1929 yllar arasnda ise oniki beyaz, drt zenci Komntern okullarnda okuyorlard37. Hemi Barbe'nin
bildirdiine gre, Fransz Komnist Partisi 1927 -1933 yllar arasnda
Komntern okullarna 5 - 6 gurup halinde yz kadar renci gnderdi. Aralarnda, Waldeck Rochet'nin de bulunduu yirmidrt renci
kafilesi iinde be kii Komnist partisinde kalm, 19 kii Partiyi terketmitir. Waldeck Rochet, Thorez'den sonra Fransz Komnist Partisi
Genel Sekreteri olmutur.
Amerikal

Sovyet Rusya

Dndaki

Komntern Parti

Okullar

1926 yl Komntern Blteninde, Fransz Komnist Partisi'nin

1924 de Bobingy'de okul at, Amerikan Komnist Partisi'nin okulunda 1500 kiiye snf mcadelesi, parti tekilat konusunda teorik ve
pratik bilgiler verildii yazlmaktadr3s. Ayrca in' de, iiler ve parti
yeleri iin kurslar tekil edildii de ma1Umdur39. Komnternin 1928
ylnda akdedilen VI. Kongresinde ngiliz, ekoslovak, Amerikan komnist partilerinden ve onlarn idaresi altndaki okullardan sz edilmitir4D. Ayrca, Yugoslav Komnist Partisi de Zagrep'te 1940 yl ile
Eyll 1941 arasnda otuz lideri eiten bir kurs amtr.

Komnist okullarnda
okuyanlar arasnda
Yugoslavya'y uzun yllar
demir yumruk altnda idare
eden Mareal Tita' da yer
alyordu

112 I Aclan

Saylgan

Komntem

Okullar Hakknda Dier

Bilgiler

1922 ylnda KUTV'un tahsil sresi yl idi. KUNMZ'da bu sre

1929 ylnda drt yla ykseltildi. Alman komnistleri, Hitler'in iktidar alndan sonra kitleler halinde Sovyetlere iltica ettiler ve tahsil anda olanlar KUNMZ' da eitildi.
J. T. Murphy'e gre, KUNMZ'da renciler iki kategoriye ayrl
yorlard. Birinci kategorideki renciler yl, ikinci kategorideki
renciler ise bir yl sreli kurs gryorlard.
Hemi Barbe 1928 - 1930 yllar arasnda rencilerin iki yllk
kurslardan sonra memleketlerine gnderildiini, 12-14 ay kapsayan
devrelere ayrlm kurslardan sz ediyor (KUTV, KUNMZ, Lenin Okulunda).
1929 ylnda ise, onbe kiilik bir grup Alman Komnistinin, alt
aylk ksa kursa tabi tutulduktan sonra memleketlerine gnderildikleri, Yugoslav komnistlerinden Bozidar Maslaritch tarafndan bildirilmektedir41. A. Losovski ise, 1930'da rencilere yapt bir konumada
kurslarn 9 aylk ve 2 yllk olduunu sylemitir42. Alfred Vassart da,
1934 1935 yllarnda ayrca 1926, 1932, yllar iinde kurslarn sresi asgari alt ay, azami onbe ay olduunu ifade ediyor ve bu kurslardan
1520 Franszn eitim grdn ve Fransaya iade edildiini bildiriyor. Yugoslav komnisti, V. Dedijer ise bu kurslar:
a) 1 yl sreli
b) 2 yl sreli
c) 3 yl sreli
olarak e ayryor43. A. Touminen'de 1934, 1935, 1936 yllarnda
Lenin okulunda ihtilal eitimi yapldn, Fizik dersleri okutulduunu
ve dier entellektel almalarda bulunulduunu yazmaktadr.
Komntern okullarnda Sovyet partisine hakim olan zihniyet a
lanrd. renciler bu okullarda kazandklar bilgilerle, Komnternin
ve seksiyonlarnn gizli tekilatlarnda almak ehliyetini kazanyor
lard. rencilere Sovyet Partisini (dolays ile Sovyetler Birliini) baha
biilmez bir kymet olarak tantacak telkinler yaplyordu. te bu gr ve anlay iinde onlar memleketlerine dnyorlard. Komntern
okul ve niversitelerinin talebeleri Sovyet Komnist Partisinin btn
komnist partilerini kendine balad zincirin birer halkalardr. Bunlar ayni zamanda Sovyet istihbaratnn emrinde yedek insan malzemeleri demekti44. Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin Sovyetler birlii
dalana kadar Rusya' da yabanc komnistler iin "Merkez Okullar"n idame ettirmesinde herhalde bu saydmz sebeplerin tesirleri az
olmasa gerektir. Ayrca bu "Merkez Okullar"ndan sonra, 1960'da Lumumba niversitesi'nin tekili, Sovyetlerin yedek insan malzemesine
ne kadar nem verdiklerinin de bir delilidir.

Trkiye'de Sol Hareketler

l n3

Komntern okullarnn ders programlar balca kategoriye ayrlyordu:

A) Politika,
B) Ekonomi,
C) i Snf tarihi.
A- Smrge meselelerinin snf asndan grn, taktik meseleler, prensipler, stratejik davranlar, ajitasyon ve
propaganda teknii, komnist partilerin alma teknii, komnist hareketlerde askeri teknik, legal almalarn ilkeleri,
illegal almalarn tahlili gibi hususlar birinci kategori iindedir.
B- En bata Marx'n Das Kapitali okutulur, dier marksist eserler etd edilir; Lenin, Buharin gibi Sovyet marxistlerinin eserleri zerinde almalar yaplr; Leninist doktrin, Parti Tarihi okutulur,
1917 Oktobr htilali de dersler arasnda yer alrd. te yandan, marxist
ekonomiye byk yer verilirdi.
C- i snfnn tarihi, bilhassa SSCB tarihine balanacak ekilde
retilirdi. Sovyetler Birliinin kuruluu, tekilat, Rus dili derslerin
balcalaryd. te yandan, dnya ii snf hareketine yan bilgiler olarak ve Sovyet gr ile el alnrd. arist hareket zerinde durulur,
sosyalizmin eitleri eletirilir, topik sosyalizmden, Faris Komnnden ve Komntern faaliyetlerinden sz alr, seminerler yaplrd.
Komntern okullarndan mezun olmu komnist mehurlar:
Yugoslavya
Yoran Malichitch Martinovitch (1923) Djuro Djakovitch Petrarski
Brozovitch (Zagrep)
A. Mavrak Gorkitch
B. Tito
Blagoye Rarovitch
R. Tcholakovitch
E. Kardelj
Yunanistan
Zachariades (1929) Leninist Okulda iki yl tahsil. Yirmibe yl sre
ile Yunan Komnist Partisinin Genel Sekreterliini yapt.
C. Theos, Yunan Komnist Partisi, i blm lideri.
Christa Hadji Vassilov, Yunan Komnist Partisi Kadn Hareketleri politik sekreteri.
Apostolos Grozos, Zachariyades'ten sonraki II. Sekreter.
Finlandiya
Arvo Tuominen (1939'a kadar Komntern liderlerinden)
Tuure Lehen
Akseli Antilla

Trkiye' den Sovyet

niversitelerine gayri-resmi
olarak gidecek olanlar
~ovyetler Birlii'nin

lstanbul Konsolosluu'nda
Kltr Ataesi
Kalanikov'un sorgusundan
geiyordu

7141 Aclan Saylgan

nkeri Lehtinen
Vaino Tattari
Aima Aaltonen
Ville Pessi

spanya

Hernandez(1933)
in
LiLiSan
Peng TehHuai
WanMine
PoKu
Lo Fu (Tchang Wen Tsien)
Liou Chau Chi (in Reisicumhuru)
Wou Wang Chia Hsiang
Hisiou Chuan
Bulgaristan
Vulko Tchervenkov Anton Yongov
Georges Ivanov Tchankov
Boyan Bolgaranov
Rayko Damianov
Tsola Dragoitcheva
P. Pantchevski
Ivan Mikhailov (. Mikhailov Sovyet Askeri Okulundan mezun olmutur).

Trkiye
Zeki Batmar (Yakup Demir)
Nazm Hikmet (Ran Verzanski )
evket Sreyya Aydemir (1927'de TKP'den ayrlmtr)
Vala Nureddin (VAN)
Hasan Ali Ediz (Mtercim)
smail Hsrev (Tkin)
T.K.P. iinde daha pek ok kimse vardr ki KUTV'un ksa veya
uzun sreli kurslarndan gemilerdir. Fakat bunlar, ne parti aksiyonu
iinde, ne de kamuoyunda daha baka kabiliyetleri ile n yapm kii
ler deildir. Malumat kabilinden,
Hsamettin zdou
Boz Mehmet (Mehmet Bozk)
Ahmet Frnc
Laz smail (Mara)
Emin Bilecen
David Nea
Emin Sekn

Trkiye'de Sol Hareketler 1 715

Zileli Halil
Sreyya Yalnkaya
Dede Ramazan
Mmtaz
Nail Vahdeti akrhan gibi isimleri de burada anmak isteriz.

Patrice Lumumba4s Dostluk niversitesi

Smrgelere Dnk htilal Teorisi
Sovyetler Birliinin smrgelere dnk ihtilalci stratejisinin ba
lang tarihini Stalin'in lm olarak alabiliriz. Stalin'in yrtt
"souk harp" ve "Komnform" almalar, endstrilemi lkelere
dnk ihtilal stratejisinin sonu olmutur. Kruov'un Avrupa'nn komnist olmayan Sosyalist ve Sosyal Demokrat i partilerine gnderdii "mtareke" mektubundan sonra (1957), Sovyetler Birlii politik
stratejisini, smrge lkelerine, geri kalm, az gelimi lkelere, Orta
ve yakn douda, Asyaya, Afrikaya ve Gney Amerikaya gre ayarlamaa balamtr. Ne varki iler Komntern zamannda olduu gibi disiplin altna alnamam; komnist blokta, in Halk Cumhuriyetinin
smrgelere ynelik ihtilal teorisini daha radikal terminolojiler iinde
yorumlamas, liderlik konusunda in ile Sovyetler Birliini iki amansz dman olarak kar karya getirmitir. 1960 ylnda Moskova' da
toplanan seksenbir komnist partisinin yaymlad mehur "Bildiri",
her ne kadar in - Sovyet tezadn gizlemee muvaffak olmu ise de,
1962'de bu ihtilaf, kesin hatlar ile ortaya km ve dnya komnist
partileri iinde fraksiyonlar yaratmtr.
1960 "Bildiri" si, Komnternin 1935 ylndaki VII. Kongresinde al
nan kararlar, yaadmz gnn artlarna ve bilhassa smrge halklarna, geri kalm, az gelimi lkelere tatbik ediyor, komnist partilerinin nclnde "Birleik Cepheler" kurulmasn ngryordu.
Bu karardan sonra, 17 Kasm 1960 tarihinde Moskova'da "nsanla
rn Dostluu niversitesi" faaliyete geti. Kongolu lider, Patrice Lumumba'nn ldrlnden sonra da "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi" ismini ald. Nitekim 1925'te Sun Yat Sen'in lmnden sonra, Moskovadaki Komntern Okulu "in niversitesi"ne de "Sun Yat
Sen niversitesi" ismi verilmiti.

nsanlarn Dostluu niversitesinden,

Patrke Lumumba Dostluk niversitesine

i960 ubat aynda, "Sovyet ve Asya Afrika lkeleri Dayanma
Komitesi" sekreteri A. Sofronov, Kruov'un arzusu zerine, Afrika,
Asya ve Latin Amerika lkelerinden gelen rencilerin faydalanmas

7161 Aclan Saylgan

iin "Halk Dostluk niversitesi" ismiyle yeni bir niversitenin kurulacan ilan etti. Bu niversite, Rusya' da bulunan birok yabanc ren
ciyi bnyesinde toplayacak, dardan da renciler celbedecekti. Bundan baka, isteyen yabanc renciler de Sovyet niversitelerinden birine devam etmekte serbesttirler. "Dostluk niversitesi" bilhassa kalknmakta olan lkelerin ocuklar iin kurulduundan, propaganda
hedefi bilhassa bu lkelere yneltilmiti. Bu sebeple pek ok Afrikal
renci Moskovaya gelmiti. 1960 Nisan'nda kan "Sovyet Eitimi"
dergisindeki bir yazya gre, Sovyet Rusya' da, Gana dahil, elli lkeden
gelmi birok renci bulunmaktayd Bu rencilerin bazlar kendi
hesaplarna okuyorlard. Dierleri ise karlkl mbadele esaslarna
gre gelen ve Sovyetler hesabna okuyan rencilerdi. Mesela, Birleik
Arap Cumhuriyeti ile yaplan bir kltr anlamas sonunda yz M
srl renci Rusyaya gelmi ve bunun karlnda on Sovyet renci
si de Birleik Arap Cumhuriyetleri fakltelerine gnderilmiti.
"Halk Dostluk niversitesi"nin tad nem, haberin o zamanki
Sovyetler Birlii Babakan Kruov tarafndan bizzat verilmesinden
kolaylkla anlalmaktadr. Nitekim Kruov, 1960 ylnda Endonezya'ya yapt seyahatinde "Cakarta' daki Milli Endonezya niversitesi"nde bir konuma srasnda, Sovyetler Birlii halklarnn, Afrika, Asya, Latin Amerikadaki kardelerine yardm arzusunun, bu niversitenin kuruluundaki balca gayeyi tekil ettiini bildirmitir. Yeni niversitenin planlar, 28 ubat 1960 tarihli "Pravda" gazetesinde kan
bir yaz ile, yukarda ifade ettiimiz ekilde Sofronov tarafndan ak
land. Sofronov, yazsnda yeni niversitenin u teekkllerin yardm
ile kurulacan aklamt: Sovyetler Birlii Asya Afrika Devletleri
Dayanma Komitesi, Yabanc lkelerle Dostluk ve Kltrel Mnasebetler Birlii, i Sendikalar Birlii Merkez Konseyi. Sofronov, bu te
kilatlarn seiliinin sebebinin kalknmakta olan lkelerle yakn iliki
lere sahip olmalarndan ileri geldiini yazyordu. Sofronov'un makalesi, Dostluk niversitesi rencilerine cretsiz olarak renim, shhi bakm ve ev temin edileceini, burs verileceini belirtmekteydi. Eer
renciler yeterli temel bilgilere sahip deillerse, bir ila yl arasnda
deien bir hazrlk snfna devam edebileceklerdi. Bu ekilde renci
lerin demokratik gr geniletilecek ve kapitalist lkelerde yksek
retim imkanna sahip bulunmayanlara bu imkan salanm olacakt.
rencilerin otuz be yandan ufak olmalar art idi. Genel bir orta retim grm olanlar birinci snflara, gerekli vasflara sahip bu-
lunmayanlarn orta retimlerini bitirmeleri iin niversitelerin hazr
lk blmne alnmas kararlatrld. Rusa bilmeyen renciler de dil
renimi iin hazrlk snflarna alnacakt. Lagos'ta 5 Mays 1960 tarihli "Nigeria Daily Times" gazetesinde "Gana Delegasyonu Lenin-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 717

grad' Ziyaret Ediyor" bal altnda bir yaz neredildi. Burada delegasyonun 11000 rencisi bulunan, Sovyetler Birliinin kendi janrnda en byk politeknik enstitsn ziyaretinden bahsediliyordu. "TASS" ajansnn yorumuna gre,
D leri Bakan bu ziyaret esnasnda Gana'mn baz renci
lerini bu messeseye gndermeyi mit ettiini ifade ettii
bildiriliyordu. 24 Agustos 1960 tarihinde ayn gazete, Kuzey
Nijerya Salk Bakanl, Salk Enstits Blmnden Dr.
R. A. Dikko'nun Nigeria hkmeti tarafndan Ruslarn tropiklerde ocuk Salndaki bulularm incelemek zere
Rusya'ya gnderileceini bildirmekteydi. Yaz, Dr. Dikko'nun Rusyay ziyaret eden ilk Kuzey Nijeryal olacan
zellikle belirtmekteydi. Afrika basnnda yer alan btn bu yazlar,
Afrikallarn, Sovyet eitim imkanlarndan yakndan ilgilendiini ve
bu ilginin de gittike artacan gstermekteydi.
1960 Austos'unda Lagos, Nigeria Daily Times, TASS ajansnn
bildirdiklerine gre Gana ve Sovyet Rusya arasnda bir kltr anla
mas imzalanmt. Bu anlama ilim adam, renci ve kitap mbadelesini kapsyordu. Bir ay sonra TASS Ajans (Eyll' de) yzelli Kongolu
rencinin Sovyet yksek retim kurumlarnda okumak zere Moskova ya geleceini bildirdi. Haberde ayrca, anlamann, Kongo, Leopoldvil resmi makamlar ile birlikte Sovyetlerin "Yabanc lkelerle
Kltrel Mnasebetler Komitesi" Bakam Georgi Zhukov arasnda imzaland bildirilmekte idi. Bu haber Londra'nn ciddi ve muhafazakar
gazetelerinden "Times" de de yaymland. Zhukov, Leopoldvil' den
sonra Habeistan' a giderek oradan da bursiyer renci salad.
Lumumba'nn ldrlmesinden sonra bilhassa Afrika, Gney
Amerika ve Asya iin kurulan "nsanlarn Dostluu niversitesi" "Patrica Lumumba Dostluk niversitesi" ismini ald.
niversite "Voroildv Asker! Akademisi"nin iinde yer alyordu.
Askeri Akademi, yer deitirerek yerini "Patrice Lumumba Dostluk
niversitesi"ne brakmtr.
Sovyetler Birliinin dnyay kontrol etme plannn uygulanmasn
da, partizan, sabotr, ihtilalci, hatta casus imal eden pedagojileri busefer, ounluu smrge, geri kalm, az gelimi lkelerden gelen
rencilere dnmt. lerdeki sayfalarda da grlecei gibi "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi" rencilerinin yzde seksenine yakn
olan smrge, geri kalm ve az gelimi lkelerden gelmitir. 1966
Ekim'inin ilk haftasnda Mos1mva'dan gelmive niversitede yl
dan fazla okumu olan Anadolu Altu'un beyanndan anlaldna
gre, niversitede 1962 - 1966 yllar arasnda drt Trk genci tahsile
balam, fakat ilerde aklanacak sebepler yznden bu rencilerin

Afrika souk sava

yllarnda Sovyetler
Birlii'nin Amerika'ya kar
geni cephe oluturma
abalarnda birinci

dereceden hedefleri
arasnda yer alyordu. Bu
abalora Sovyetlerle
birlikte Kzl in'de
katlyordu

7181 Aclan Saylgan

hi biri niversiteyi bitirememi, Gltekin Altu (Anadolu Altu'un
kz kardei), Necil Kuntaf, Yksel tgen stanbul'a dnmler; bra
him Derman' da Bat Almanya' ya gitmi, orada Yugoslav Trklerinden
bir tccar ldrdkten sonra, mevkuf bulunduu Mnih cezaevinde,
bir iddiaya gre de eyalarn almak iin polis nezaretinde urad
evinde esrarengiz bir ekilde intihar etmitir.
Yine Anadolu Altu'un beyanndan anlyoruz ki, Lumumba niversitesinde okuyan drt Trk rencisinden baka Moskova' da iki
konservatuvar rencisi ile Devlet niversitesince okuyan iki renci
daha vardr ki, bunlardan sonuncusu Gner Durmayn' da Trkiye'ye
dndn "Hrriyet" gazetesinden reniyoruz. Konservatuvarda
okuyan Lale Tamboy ile Arm Karamrsel tahsillerini tamamlamadan
Trkiye'ye dnmlerdir. Moskova Devlet niversitesine devam
eden, Yksel tgen bir ara Leningrad'a nakledilmise de, Kosigin'in
Trkiye'ye geleceine yakn gnlerde Trk Sovyet ilikilerinde yumuama meydana geldiinden, Trkiye' ye dnebilmitir. Moskova' dan,
in Halk Cumhuriyetlerine giden Gner Durmay'da niversitenin ilk
hazrlk devresi olan iki yln pekiyi derece ile bitirmi olmasna ra
men, in' den Polonya; ekoslovakya, oradan da Trkiye'ye (stanbul)
gelebilmitir.

Stalin'in lmnden sonra, Sovyet stratejisindeki deiiklik ve gednya olaylar, Afrika ve Ortadouda balayan istiklal hareketleri, milliyetilik ve bamszlk harek;etleri, 1960 ylnda gnn artlar
na uygun yeni bir niversitenin Moskova' da almasna sebep oldu.
Sovyetler endstrilemi lkelerle "Bar iinde yaama" politikas yrtrken ihtilal prosesini, smrge ve az gelimi, geri kalm lkeler
zerine teksif etti ve byk bir strateji deimesi meydana geldi.
Patrice Lumumba niversitesinin zellii, salt ihtilalci yetitirme
e mahsus olmay, ihtilalci, sabotr ve Sovyet aparatlarnn daha itinal bir seimle bu niversitedeki renciler arasndan seilmesine dikkat sarf edilmesidir.
yle zannediliyor ki, Sovyetlerin pedagojik grlerinde baz inkiaflar olmu, "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"ne enternasyonal bir legalite vermileridir. Seksen iki lkeye mensup 4000 ren
ciye yksek tahsil imkanlarn salam grnmektedirler.
niversitede eitli meslek blmleri vardr. lerde de grlecektir
ki, makine ve 'inaattan, hukuka kadar dokuz faklteyi iine alan bir te
kilata sahiptir. Seksen iki az gelimi, geri kalm ve smrge lkelerinden 4000 kadar renci bu niversitede okumaktadr. Dikkati eken husus, endstrilemi lke rencileri bu okula eskiden olduu gibi aln
mamaktadr. niversitede seksen iki lkeden % 30 Latin Amerika, % 20
Afrika,% 15 Arap,% 10 Endonezya;% 10 - 30 aras Sovyetlere bal devlien

Trkiye'de Sol Hareketler 1 719

letlerden alnm renciler bulunmaktadr. Bu niversite, 1966 ylna

kadar Trkiye iin 16 kiilik bir burs kontenjan ayrmtr. Bu gne kadar Bat Avrupa yoluyla bu niversiteye gitmi renci saysnn drt olduunu yazmtk. brahim Derman'n Bat Almanyada intihar bir yana, gerek Lumumba niversitesindeki renciler, gerekse Moskova
Devlet niversitesinde okumakta olan renciler yurda dnmlerdir.
niversitenin banda rektr yardmcs sfat ile bir Sovyet istihbarat subay bulunmaktadr. Bu yardmc ilkin Albay Pavel Dimitriyevi Yerzin
idi46. ili'ye tayin edildi. Sonra onun yerini Galubov ald.
Pavel Yerzin, Trkiyede 1953 - 1957 yllar arasnda Sovyetler Birliinin Bykelilik mstearln yapmtr. Ve bir Sovyet istihbarat
subaydr.

niversiteyi idare eden, Rus stihbarat Tekilat (K. G.B. ve

G.R.U.), rencileri guruba ayrmaktadr:
1) Sovyet "aparat", casus olmaya elverili renciler,
2) Komnist Parti militanlar,
3) Ne parti militan, ne de aparat olnaya elverili olmayp sadece
Sovyet sempatizan kalp, lkelerine dndklerinde kprbalarn tutacak elemanlar.
nc guruba girenler, eer say bakmndan ok olan lkelerin
rencileri iseler, sk kontrol altna alnmakla birlikte, fazla tazyik grmezler. Tahsillerini tamamlamalarna gz yumulur. Eer say olarak
az iseler, eitli bahanelerle niversiteden uzaklatrlrlar. Ksacas
Sovyetler, burs olarak verdikleri her kuruun karln almaktadrlar.
Grlyor ki, "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nde btn
normal grnne ramen, nceki "Mazlum Dou Haklar Enstits"nden farkl bir gaye gzetmemekte, 4000 renci says, eitli faklteler, aparat, militan, parti idarecisi gibi, ihtilalci kadrolarn yetiti
rilmesini kamufle etmekten baka bir ie yaramamaktadr.

Komnist Blokta renim Yapmak zere

renci Toplanmas
Komnist blok niversitelerinde okumak zere renci toplama
usulleri eitlidir ve daima deiir. Resmi hkmetler aras kltr anlamalaryla, Blok tecrbe edinmi ve temaslar kurmutur. Bu bilgi, gelimekte olan lkelerin farknda olmadklar gayr resmi programlarda
uygulanr. En beenilen gayri resmi tutum, komnist tekilatlar veya
ho gren veya ibirlii yapan kurullar araclyla renciler seip onlara burslar teklif etmektir.
Uluslararas renci Birlii (IUS) ve Dnya Demokratik Genlik
Federasyonu (WFDY) gibi gizli milletleraras komnist tekilatlar, tarafsz gzkmekle beraber, gerekte sk Sovyet kontrol altndadrlar.

720 1 Aclan

Saylgan

zellikle CPSU ve genlik kolu KOMSOMOL bunlar kontrol eder ve

her iki tekilata da Sovyet hkmetinden fon temin eder. ki tekilat da
gelimekte olan lkelerdeki genlerle ok ilgilenmektedir. Milli ubele
rinden yarsndan ou gelimekte olan lkelerde bulunan IUS' nin
Konakr'de siyah Afrika iin, Badat'ta Arab dnyas iin ve Cakarta'da Gney Dou Asya iin bir blge brosu vardr. Burs program
her yl yetmiten fazla gelimekte olan lkeye 250 burs verir. Birok
Dou Blou devleti burs program idaresinin bir ksmn IUS'e brak
mlardr.
Gelimekte

olan lkeden bir rencinin politik veya mesleki uylmek iin ilk frsat, Dnya Genlik Festivali, veya Dnya
Genlik Forumunda ortaya kabilir. Bu gibi toplantlar gizli uluslararas komnist tekilatlar veya Blok genlik veya renci tekilatlar tarafndan tertiplenir ve gelimekte olan lkelerden buraya katlanlar
olur.
renciler kendi yurtlarnda veya Batda okurken, eitli uluslararas ve milli renci tekilatlar tarafndan teklifler alrlar. ngiltere' de
ve Bat ve Orta Afrika' da, Bat Afrika renci Birlii (WASU) IUS ve
Blok burslar datr. Franszca konuulan Bat Afrika' da, Bat Afrika
rencileri Genel Birlii (UGEAO) ve Fransa' daki, Siyah Afrikal
renciler Federasyonu (FEANF) Sovyet Blok tarafndan arac olarak kullanlr. Blokun devlet genlik tekilatlar da gelimekte olan lke
rencilerine burs verirler.
Gelimekte olan lke rencileriyle temas kurma yollar sade
genlik ve renci tekilatlarna mnhasr deildir. zellikle gen sendikaclara, gizli komnist olan Dnya Sendikaclar Federasyonu
(WFTU) ve Bloktaki sendikalar araclyla yaklalr.
Gelimekte olan blgelerdeki komnist, Sovyet taraftar ve ilerici
partiler, yardm isteyen rencilere, gelecekte ye olabilirler midiyle,
Sovyet blok okullarna gitmek artyla yardm yaparlar. Komnist
blokla gelimekte olan dnya arasndaki dostluk ve kltr balarnn
ilerlemesiyle ilgilenen tekilatlar bazen araclk eder. (Mesela, Sovyetlerin yabanc lkelerle dostluk ve kltr balar kurma dernekleri,
Sovyetlerin Asya ve Afrika lkeleriyle birlik kurma komitesi, Asya Avrupa Halk Birlik Tekilat). Bazen Sovyet blokundan gazeteciler
gizli tekilatlarla renciler arasnda resmi balara dnen temaslar kurarlar. Komnist blok elilikleri mensuplar kltrel anlama dna
karak, dorudan doruya ilgilendikleri- blge veya komu blgeler
rencilerine burs verirler. Hatta gazetelerle, brorler veya risalelerle
ak propaganda yaplarak crenci Blok veya gizli bir komnist teki
latla temas kurmaya kkrtlr.
renci toplamada milli gruplarn kullanlmasna zellike nem
gunluunu

Trkiye'de Sol Hareketler\ 721

verilir. Gittike daha gvenilir, faal komnist hizmetlileri

olarak yeler, memleketlerindeki arkadalarna burs kabul
etmee tevik edici mektup yazmaya zorlanr. Tatilde memleketlerine dnen yeler genellikle serbeste seyahat ederek
yeni temaslar kurar, eskilerini tazelerler. Komnist Blokta
okumakta olmalar yznden oraya gitmee hevesli renci
lerle kolaylkla anlarlar. lkelerindeki politik ve sosyal durumu amalarna nasl yaknlalabileceini bilmeleri, burs
verilerek rencileri semekte ie yarar..

Komnist Blok niversitelerinde Okuyan

Yabanc rencilerin Endoktrinasyonu
Sovyet Blounda okumaya davet edilen her renciye gelecein
Sovyet hizmetlisi gzyle baklr. Orada okurken, sistemli politik re
nim ve endoktrinasyona tabi tutulur. rencileri faal militan olmaya
kandrmak iin eitli yollar hep birden veya teker teker uygulanr. Gelimekte olan lkeden gelme hizmetli "yetiince", "milli grup" da lider
durumuna gemesi beklenir. Bundan sonra endoktrinasyon, komnistletirme grevini "milli grup"lar zerine alr.
Komnizm teorisi rencinin dersleri arasndadr. 1960'da sosyo politik konularn zorunlu olmasna itiraz edildiinden beri, ders seimlidir; fakat yine de renci dersi almaya zorlanr. Eer alrsa, baz
maddi imkanlar vadedilir eer almazsa, aka rencilik durumunu
kaybetmekle tehdit edilir. Bazlar bu dersi almamay veya ertelemei
baarr ama ounluk az veya ok bu konuda alr. Zaten bu devrede
kimse politik endoktrinasyondan tam kaamaz, nk rencinin akademik hayatnn her ynne karmtr. Ders kitaplar ve dil dersleri
politik eilimlidir. Ele aldklar konula, S::vyet Komnist Partisinin tarihesi, dine ve Bat'ya kart fikirler, teorik;: !'v:.c.rxsim - Leninizme bir
giri niteliindedir.

rencinin serbest zaman da politik endoktrina.sy,,ra (oludur.

Birok gelimekte olan lkenin sosyal hayatna alk oi, ~renci,

grup faaliyetlerini yadrgamaz. Sosyalizm modellerini (mc 'd fabrik:
lar) grmee gider, mehur politikaclarla konuur ,,:o
J<Un kalabalk resmi geitlerini seyreder. Komnist bL~:
. tekilatlarnn
toplantlarna ve Halk Dostluk gecelerine davet olunur (yabanc ren
ciler yerli ark ve dans gsterileri yaparlar ve politik iirler okurlar
v.s.) Burs iin para toplama kampanyalarna katlr, zamann dnya
problemleri konusunda imza toplamakla grevlendirilir (mesela, Gney Vietnam), sonunda nmayi ve resmi geitlere katlmas beklenir.
Endoktrinasyonun bu safhasnda renci, kolonyalizm ve emperyalizm aleyhinde sloganlar, dolu insani fikirler tayan propagandaya

Yabanc renciler iin

Sovyet niversitelerinin
eitim, renci alm ve
gelecee ynelik
anlamalar zamann

Sovyet Babakan
A. Kosigin yrtyordu

122 J Aclan

Saylgan

maruz braklr. Politik duygular uyandrlr. Yava yava, renci pasif rolden, aktif role geer ve bu arada "Bar ve lerleme iin Sava Birlii" ne alnr.
Mavirler, rencinin, evrenin her ynne almasn ve zellikle faal politik katkda bulunma grevini nasl karladn kontrol
ederler. Ekseriya bir mavir 3 - 6 yabanc renciden mes'uldur.
(Moskova'daki, Patrice Lumumba Dostluk niversitesinde okuyan
500 Rus, danman vazifesi grr). Yeni bir renci gelince, danman
akademik ve kiisel problemlerini zmee yardm eder. renci ile
sk sk konuup gvenini kazanmaya alr. Bu konumalarn konusu,
ders d politik eitime eittir. lk yerleme devresinden sonra devaml," itina ve doyurma" bazen phe yaratr. Mavirin haklarnda rapor
yazdn renmeleri biroklarn soutur. Mavirler, raporlarna

rencilerin mektuplarm sansr ederek ve kaplar dinliyerek bilgi eklemekle sulandrlmlardr. Zamanla mavir hi ikna edemiyecei
bir renciye rastlayabilir. Dorudan doruya tehdit veya baka yolla
mdahale kar tepki yaratabileceinden tedbirli davranmak arttr.
Ayn srar bir memleketlisinden gelirse, tabii ki renci bunu daha kolay kabul eder, Bunun iin, blokun amac "milli grup" iinden bir yerli rehber danman sistemi kurmaktr.
Bir komnist bloku niversitesinde "milli' grup" kurulduunda,
genellikle komnist balantl deildir. Bazen yerli komnistler hemen
yetkiyi ellerine alrlar. ounlukla tekilata yava yava nfuz edilir
ve sonunda komnist hizmetlileri durumuna gelmi yabanc renci
ler yetkiyi ellerine alrlar. Bu renciler temel prensipleri, belli belirsiz
karara balarlar, yeni ye alnmasna ve i blmne karrlar. Daha
sonraki safhada etki bakmndan nemli grevleri ellerinde tutmakla
yetinirler. Daha sonraki safhada kesif politik yetitirme, hevessiz yelerin ikna edilmesi ve genellikle komnistlik kampanyas vardr. Tenkit etmek ve kar koymakta srar edenler gruptan atlr veya memleketlerine yollanr. Ayn zamanda da nemli grevler iin seim yaplr
ve seimler "Demokratik merkeziyet" prensibine dayanr. Yetki komnistlere geince, milli grup yabanc renci toplama ve yetitirme grevine tam olarak yklenir. Eldeki bilgilere gre, Dou Bloundaki birok niversitelerde gelime imdiden o kadar ilerlemitir ki, yabanc
renci mavirlii gibi grevlerin birounu tamamen veya ksmen
bu milli gruplara devrolmutur.
Komnist Blokun "milli grup" sistemiyle yapt tecrbeler en ok
aadaki hallerde baar salamtr:
1 - Sistem, btn nemli milletlere mensup rencilerin byle bir
tekilata katlmak zorunda olduklar Sovyetler Birliinde en gelimi
durumdadr. yelik bazen istee baldr ama, gerekte herkes yedir.

Trkiye' de Sol Hareketler\ 723

Sistemi bytp, iine daha fazla yabanc renci almas daha az karl
olmutur. (mesela, Dou Almanya'nn Afrikal renciler ve iler
Birlii ve Arap renci Birlii). Byle kark tekilatlar daha zor kontrol ve idare edilir. Hem de bunlar Pan Afrika faaliyetlerinin nemini
ayr ve bamsz bir politik kuvvet olarak arttrrlar. Komnistlerin sz
mas engellenir ve eitli milli gruplar birbirine drmek daha zorlar. Konunun alt ay tartlmas sonunda ubat 1963'de Sofya nmayileri olunca Bulgar hkmeti bir "Btn Afrika Birlii" kurulmasna
izin vermemitir.
.
2- Komnist blok "milli grup" zerindeki yetkisini aadaki e
killerde muhafaza eder:
a) Tekilata szacak yabanc hizmetlileri seip yetitirir. ounluk
la bu kiiler uzun sredir Dou blokunda bulunmaktadrlar ve denenip gvenilir olduklar anlalmtr veya rvet verilir veya bask yaplr. Bunlarn "milli gruba" sokulmalar her zaman gzden kamaz.
Endonezya hkmeti, Moskova Dostluk niversitesi'ndeki Endonezya milli grubunda liderlii ele geirip komnist etkisine kar koymak
zere, akademik ve politik bakmdan iyi yetimi bir grup renci yollamtr.

b) Gruplar bir merkezden idare olunur. Komnist blok hkmet

fonlar, Moskova, Dou Berlin ve Prag' daki brolardan datlyor gibi gzkmektedir. Sovyetler Birliinde milli gruplar Moskovadaki
"Milli Gruplar Konseyi"nden idare edilmektedirler. (Karargah: Dnya
Halklaryla Dostluk Evi) Burada grnrde ufak grevlerde bulunan
Sovyet memurlar gelimekte olan lkelerden gelen rencilere yardm ederler. Dier Dou Bloku lkelerinde, bu eit kontrol yaygn deildir ama orada da ayn temayl grlmektedir.
c) "Milli Grup"la kendi diplomatik temsilcisi arasnda ilikiler iyi
karlanmamaktadr. Komnist hizmetliler tekilatn idaresini tam ellerine geirdikten sonra, rencilerin sefaretleri ile temaslar hi istenmez. Baz yerlerde gruplar ilikilerini muhafaza etmilerdir. Sofya'daki, Gana Elilii ile oradaki Afrikal renciler arasndaki iliki, bilhassa 1963 ubat'nda ie yarad. Resmi mdahaleye imkan veren bu ili
kiler o,lmasayd, Bulgar basksna kar koymak baarsz kalacakt.
Hem de bu olaylar, komnist hizmetliler Bulgaristandaki milli gruplarn idaresini ellerine almak zereyken cereyan etti.
Bulgaristan' daki olaylar srasnda rencilerin tutuklanmas, politik endoktrinasyonu eitim yoluyla kabul etmeyenlere zor kullanld
n ispat etmektedir. Eitim metoduna devaml kontrol sistemi eklenmitir, fakat renci bu sisteme kar duracak olursa, tehdit ve baskya
bavurulur. Eliliklere yaplan ziyaretler kontrol edilir. Posta (mektuplar ve gazeteler) sansrden geer. renciye snfta kalma ihtimalin-

724 j Aclan

Saylgan

den bahsedilir. Komnist sistemle ilikilerinin aklanaca sylenir.

Bu durumda memleketine dnmesi hemen hemen imkansz gibidir
(mesela, renci kendi hkmetini yeren yaz yazmaya veya radyo konumas yapmaya tevik edilebilir). Daha nce de yazdmz gibi
aka kar koyma tutuklanp hapse atlmayla sonulanabilir. Eer
rencinin kar koymas ve politik bakmdan bamsz tutumu ile baa
klamazsa, burs kesilip renci snr d edilir. Bu are ancak ok acil
olaylarda uygulanr.
Normal olarak, her trl politik kar durma tutumu politik eiti
min daha ilk safhalarnda yok edilir. Baz renciler zellikle yksek
renim iin baka hi imkan olmayanlar, ilk endoktrinasyon safhalarn atlatmay gerekten komnizmi kabul etmeden durumu idare ederek becerirler. Bir ksm cesur kar, isyan eder ve bunlarn bir ksm sonunda kap Bat' da okuyabilir. Fakat bir ksm renciyle elde edilen
baar bile Sovyetlerin hizmetli ihtiyacn karlar

rencilerin Ktle Halinde Komnist Bloktan

Batya Kamalar

Son zamanlarda edinilen bilgilere gre, gelimekte olan lke

rencilerinden bir ksm Dou Bloku niversitelerinde okumay braka
rak, Bat Almanya'ya gelmilerdir. 1963'de ok sayda renci (312)
Sovyet niversitelerini brakt. Seksenalt say ile Ganallar en kalabalk milli grubu tekil ediyordu. Dier kalabalk gruplar, 38 renci ile
Kenyallar, 25 renci ile, Nijeryallar 28 renci ile Somalilerdi. 1962
de byle 115 renci Dou Bloundan ayrld. O ylda da gene 30
renciyle en kalabalk grup Ganal rencilerdi. 196l'de, 113 renci ayrld.Bunlarn 28'i Iraklyd. 1964 Ocak ubat aylarna ait saylar Batya
kan deY'am ettiini gstermektedir.
Bu sebeple Bat Almanya niversitelerinde, renimlerine Dou
blou niversitelerinde balam 597 renci vardr. ounluk Afrikaldr (458). Gelenlerden bazlar Bat Almanya'da kalmamlardr, 123
renci bilinmeyen yerlere gitmiler, 69'u da tekrar Dou Blouna
dnmlerdir. Bat Almanya'ya gelen Afrikallardan% 95'i orada kalmtr. (Bu rakamlar yalnz Bat Almanya'da tahsile devam eden
rencileri iine aldna gre, dnenlerin yekt1nunun daha kabark olmas muhtemeldir.)
Kap gelenlerden bir ksm B.atda, Sovyetlerde karlatklar
problemlere benzer problemlerle karlamaktadrlar.
1- Birou akademik zorlua uram ve tam baarszla ura
madan ayrlmlardr. Bunlarn bazlar ya iyi hazrlanmamt veya
yeteneksizdi. ou zaman zaten Batdan burs istekleri reddedilmiti.
Bunun zerine Sovyetler yardm teklif edip, bu rencilerin Batya du-

Trkiye'de Sol Hareketler J

yduklar

husumetten istifade etmek istemilerdi. Esas amalar eskiden

de imdi de politik hizmetliler yetitirmekti ama liderlik yeteneinin
batnn reddettii rencilerde bulunmayacan renmi bulunmaktadrlar.

2- Bazlar anti sosyaldir ve artlara almakta glk ekerler. Dierleri, sadece Dou Bat anlamazlndan yararlanp daha fazla burs
veya daha yksek hayat standard elde etmek isteyen frsatlardr. Genellikle bu eit "geri dnen" tipinin tecrbeyle Batda' da zorlukla karlatklarn renince, saylar gelecekte azalacaktr. Bir de gelecekte,
hazrlksz fakat mit vadeden renci nce komnist bloktaki zel liselere alnacaktr. Bu deiik dzenin tatbikine balanmtr. Giri standartlar ykseltilip, adaylar daha sk bir semeye tabi tutulursa, niversitelere daha az istenmeyen renci girecektir.
Geri dnenlerin ounun baz ikayetleri vardr
1- Mesleki gelecekleri iin endielidirler. Dou Bloundan alnan
diplomalar ou zaman memleketlerinde tannmaz. Resmen tannsa
bile, Dou ve Bat ilikileri konusunda dikkatli davranmak isteyen lkelerde resmi memur olabilmek iin bir engel tekil edebilir.
2- Politik evre onlar skar. Devaml politik endoktrinasyona zaman kayb gzyle bakmaktadrlar. Bazlar sonunda Blok taleplerine
boyun eerek sonunda komnist olmaktan korkmaktadrlar. Bu memleketten uzaklamak demektir. Biroklar rk ayrmndan ve ahsi, politik ve dini hrriyetlerinin tehdit edilmesinden ikayetidir.
3- Batda okurken kandrlp, marxizme dnenlerde hayal krkl
bilhassa oktur. Sosyalizmin gereklen beklediklerini vermemitir ve
binlerce yl beklemee sabrlar yoktur.
Ayrlmaya karar veren renci birok engellerle karlar. Geli
mekte olan lkelerden gelen renci saflarnda honutsuzluk Dou
blou tarafndan kolayca kabul edilmez ve gitmeleri engellenir. nce
ikna yolu denenir. Dou hlounda renim yapan renciye tannan
maddi karlar zerinde durulur. kinci olarak, Batda burs bulamayacaklar hatrlatlr. Dou blounda okuduklarnn saylmayaca ve politik zorluklar kaca, Batda tutuklanacaklar sylenir. Direnmeye
devam eden renciler memlekete dn parasn veya bursu demeye zorlanmakla tehdit edilir. rencinin caymayaca anlalnca, ilgililer bu olayn dier renciler zerinde yapabilecei kt tesire mani
olm:aa alrlar. Oyunbozanlk edenler herkesin nnd_e yerilir (mesela, casus damgasn yerler). Faal direnme tutuklanma ile sonulanr.
Sessizce ayrlmak isteyen renciler snrda engellerle karlar.
Daha nceki renim belgeleri Dou blounda kalr. Bunlar geri almak
iin mraaat etmek phe uyandrr. Bir rencinin gitmee hazrlan
. ~d_ anlalr~~' ilgiliier ona baarsz damgasn vurup hemen memleke-

ns

7261 Aclan Saylgan

Komntern okullarndan
en mehuru Belika
smrgecilerinden Kongolu
zenci liderin adn tayan
Patricia Lumumba ansna
yaplan ayn adl

niversiteydi

tine yollarlar. te yandan eer baz gerekli eitimi tamamlad

na dair belge almadan giderse, Batda bir niversitede uygun bir snfa yerlemesi zor olur. Kurum rencinin pasaportuna da el koyabilir. k vizeleri kolay alnamaz. Biletler, Bat parasyla satn alnmaldr. Snrlardaki sk kontrolde
renci gze batp, red edilebilir. Baz hallerde renci kymetli
~yalarn arkada rehin olarak brakmaya raz olursa, kanuni
yoldan Batya yolculuk etmesi salanabilir.
Bylece renci tek bana ve kanunsuz olarak kmaa
yeltenir, ou zaman batda kendisinin neyi beklediini bilmeden. Birok hallerde renciler kendi eliliklerinden de
yardm isteyemezler. Buna sebep, Sovyetlere kanunsuz yolla
girmeleridir. ou zaman gelimekte olan bir lke Sovyetlerden yardm almas dolaysyla, rencilerin Blok niversitelerinden ayrlmala
rn tevik etmez.

Eitim Konusunda Sovyet ddialar Karsnda

Gerekler47
1960 yl Kasm ay banda Prof. Sergey Rumyantsev tarafndan bir
trenle al yaplan "nsanlarn Dostluu niversitesi"ndeki reni
me, gene bir trenle ve Kruev'in emriyle, 17 Kasm 1960 gn resmen
balanmt. Her iki trende de niversitenin amalar zerinde durulmu ve bu ama "Bamszlklarn yeni kazanm olan milletlere, ynetici snf yetitirmelerinde yardmc olmak" eklinde nitelenmiti.
Moskova niversitesinde uzun bir sre kalm olup da ayn tarihlerde memleketlerine dnen Somaliya'l bir grup renci, Babakanla
rn ziyaret ederek ilerini dkmeyi bir grev saymlard. renciler
bu yaknmalarnda, SSCB' deki Somaliyal ve dier Afrikal rencile
rin perian durumlarna ve iinde bulunduklar zor artlara deinerek,
hala Moskova' da renim yapmakta olanlarn bir an nce geri dnmelerinin salanmasn ve bununla da yetinmeyip, konunun Birlemi
Milletlere gtrlmesini, Babakandan istemilerdi.
Daha nceden de eitli Afrika lkelerinden (Togo, Tanganika,
Msr, Nijerya ... gibi) Moskova'ya giden renciler ayn basklar grm ve ayn ikayetleri memleketlerine dndklerinde tekrarlamlar
d. Bu szlanmalar ve knamalar sonradan da tekrar edildi. 1960'da saylar 150 kadar olan rencilerin de ayn yola girmi olduklarndan
phe edilmemelidir.
Sovyet propagandas on ana fikir zerine kurulmutur. Her seferinde ya Sovyet Babakannn ya da niversite rektrnn ele alp ile
dikleri bu fikirlerin karsna; M. N. Muhammed, A. M. Hasan, A. H.
M. Baki, M.G. Barre, A. N. Husein, A. K. Adem ve A. M. Alas'n Soma-

Trkiye' de Sol Hareketler

li

Babakanna

ilettikleri

1727

grlerin bazlar unlardr.

1. rencilie Alnma
Komnistlere gre Dostluk niversitesi "kapitalist lkelerdeki btn
benzeri tesislerden farkldr. nk renim iin bu niversiteye yoksullarn ocuklar gelirler".
Kruov'un 17 Kasm 1960 tarihli a konumasndan
"niversiteye aday seilirken gz nnde tutulan ilk kriter rencinin
genel kltr seviyesidir".
(Rektr Prof. Sergey Rumyantsev'in 1 Kasm 1960 konumasndan)

Gerek budur;
genlerin SSCB' de niversite ve dier yksek renim
kurulularna kabul iin seiminde eitli kstaslar gzetilir. Her ey
den nce, az ok Sovyet eilimli olduu bilinen kimselerin akraba ve
ocuklar kayrlmaktadr. Bunun iki sebebi vardr. Byle ailelerin
ocuklar siyasi adan daha ok gven telkin etmektedirler. Ayrca
Rusya'da bulunmalar ailelerine moral bakmndan antaj yapabilme
imkann da vermektedir.
Bunun yan sra, daha nceden kendilerini komnist propagandasna yatkn olarak gstermi veya komnist ya da komnist taraftan
tekilatlarda almakta olan kimseler seilmektedir.
renim burslarnn, Afrika lkelerinin komnist tekilatlar ile
SSCB arasnda dorudan doruya ve "Kardelik Birlii" rtsne
brnerek datld da bir gerektir.
Dou Blou niversiteleri iin renci kaydnda, kendi memleketlerinden baka yerlerde, zellikle Kahire, Roma, Paris, Bonn, Londra
ve A.B.D. de okumakta olan rencilere, zel hazrlk ve ihtimam gsterilerek bunlarn kendilerine gelme almalar yaplmaktadr. Bu husus, Sovyet liderleri iin byk siyasi nem tar ve bu politikann baar ile yrtlebilmesi iin her trl kandrma oyunlarndan ve vaadYabanc

lerinden kanlmaz.
Bizlerin

Bat

2. Hayat

artlar

lkelerine

renimimize baladktan

sonra, Sovyet
propagandas ile aldatlarak Moskova niversitesine geiimiz ve trajik tecrbelerimizden sonra gerei btn plakl ile sylemee karar vermi bulunmamz, bu aldatma metotlarnn ve parlak vaatlerin
kastl yalanlar olduu ve bizim kiisel veya milli karlarmza kesin
olarak hizmet etmemi bulunduunun en ak bir ispatdr.
Komnistlere Gre; "Gen rencilere parasz olarak kitap, barnak,
konferans salonlar, okul aralar ve iyi bir renciye lzumlu olabilecek her

7281 Aclan

Saylgan

ey verilmektedir. Ayrca, yemek ve zel masraflarna

ayda 90 Ruble (resmi kurdan 99 Dolar) denir"

karlk

kendilerine

Dostluk niversitesi yaynlarndan

Oysa gerek neydi? Hemen anlamtk ki hayata seviyemiz hayvanlardan bile daha dk olacakt. rencilere verilen hcre byklnde kck odalarda sekizer kii yaamaktayd. stelik deiik
din ve milletlere mensup olan bu kiilerin farkl adetleri vard ve yalnz kendi dillerini konuabilmekteydiler .. Ellerine geen para en byk fedakarlklar ierisinde bile kesin olarak yeterli deildi. Yalnz yiyecek iin bir renci gnde ila drt Ruble harcamak zorundayd.
Bir ift ayakkab 3132 Rubleydi. Sert iklimin bizlere art kld bir palto 110-120 rubleydi o da ikinci kalite bir mal olmak artyla. Elimizden
geldii kadar medeni bir ekilde yaayabilmek iin elbiselerimizi ve
Roma' dan birlikte getirdiimiz baz ahsi eyalarmz satmak zorunda
kalmtk. Bu eyalar Ruslar iin bilhassa lks addediliyor ve iyi fiyatlara satlabiliyordu.
imizden birisi hastalandnda, ok kt bir hastaneye kaldrl
yor ve onlarn nazarnda bir" "NEGRO" olduu iinde hi baklmadan
koridor kelerine atlyordu. Bir arkadamz apandisit ameliyat iin
hastaneye yatm ve o kadar kt bir tedavi grmt ki, normal olarak on gnde tamamlanacak olan rahatszl tam iki ay srmt.
3. Irk Ayrm
Komnistlere gre; "Burada hi bir rk ve milliyet fark gzetmeksizin,
hepimiz kardeiz. Irk ayrmn kapitalizm ve Bat emperyalizmi dourmu
tur. Komnizm, insanln en yksek doktrini olarak, kiiyi rengine gre
ayrmaz. Ayrca, bu niversite, SSCB'nin Asya Afrika milletlerine duyduu
saygnn bir ispatdr".
Dostluk niversitesi yaynlarndan

Oysa gerek; Ruslar bizi aa bir rk kabul ederler. Bize kar tutumlar da buna greydi. SSCB' de kaldmz srece bize sk sk "Kara
maymunlar" denildiine ahit olduk. ou zaman "Siz insan deilsi
niz, maymunsunuz; niversitede okumay brakn da gerisin geriye,
aalarnza, dnn" szleri ile karlatk.
Her gittiimiz yerde bize, sadece merakla deil, ayrca kastl bir
ifadeyle ve drtklercesine bakyorlard. Bazlarmzn evresini gen
Ruslar saryor ve bizim kara, onlarn beyaz, bizim dudaklarmzn kaln,
onlarnkinin ince olduu gibi szlerle barrcasna alay ediyorlard.
Genlik kulplerinde ve umumi yerlerde grnmemiz zor durumlar yaratyordu. Birok ,Rus, sanki bulac bir hastalmz varm
gibi bizi grnce kayordu.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 729

Bize yaknlk gsteren bir kimseye arkadalar ve polis hemen

nazarlarla bakyordu. Aramzdan biriyle dans etmeyi gze
alan bir kz, o anda ve herkesin nnde "orospu" olarak ilan ediliyor
ve kendi arkadalar tarafndan aralarndan karlyordu. Bu davran
n tek istisnasn, tutumumuzu ve neler yaptmz kontrol etmek
amacyla yanmza verilen KOMSOMOL ve K.G.B. (Sovyet Emniyet
Tekilat)nn ajanlaryla olan ilikilerimiz tekil ediyordu.
Bu olaylar, medeni olmayan, aptal kimselerin anlayn deil,
Sovyet makamlarnca ilenmi olan derin inanlarn bir sonucunu yanstyordu. Ayn makamlar, yabanclarn Ruslarla temasna engel olmak
iin ellerinden gelen her eyi yapyorlar ve bylece rasgele kiilerin
(yabanc ve Rus) birbirlerini tanyp anlamasn nlyorlard.
Bizimle olduka iyi geinen bir Rus arkada, ani ekilde ortalktan
kaybolmu ve bir daha hi grnmemiti. Ne olduunu soruturduu
muzda, bakir topraklarda almak zere Sibirya'ya gnderilmi bulunduunu rendik. Aslnda o, bu talihsizlie urayan ilk kimse deildi ve sonuncusu da olmayacakt.
Rusya'ya gitmeden nce talya' da aylarca kalm, memleketi ba
tan aaya gezebilmi, ok deiik evrelere girebilmi ve eitli art
lar altnda yaayan her trl sosyal snftan kimselerle grebilmitik.
Orada hi kimse, renginizin farkl olduundan bir rahatszlk duyduunu belli etmemiti. Bir tek defa olsun rk ayrmna rastlamamtk.
Ayn tutum Avusturya' da ve Moskova'ya giderken iinden getiimiz
Dou Almanya' da da gzmzden kamamt.
Irk ayrm ile karlamak iin sosyalizm ve komnizmin yuvas
olan SSCB'ye gelmek gerekiyormu.
Bu tecrbelerimiz bizimle birlikte Moskova'da bulunan dier Afrikal rencilerin elde ettiklerinin aynsyd.
pheli

4. Milliyet Duygularn nkar

Komnistlere gre; "amzn belirli zellii koloniyal sistemin ykl
Her gn yeni bamsz devletler domaktadr. Asya'ya, Afrika'ya,
Kba'ya bakn. Popler ihtilal zaferleri, halk tarafndan yrtlen milli
kurtulu mcadelelerinin parlak rnekleridir. Bu lkeler milli kadroya sahip olmadan gerek bamszln olamayacan anlam bulunmaktadr"
masdr.

Kruev'in

17 Kasm 1960 konumasndan

Oysa gerek; niversite, Somalili rencilerin bir grup halinde yaizin vermemektedir. Polis ve akademik makamlar da buna
benzer ekilde bir Afrikal milli grubu herhangi bir ortak faaliyette bulunmaktan vazgeirmeye almaktadrlar.
Ruslar bize sk sk "Habe" diye hitap ettiler. Bunun sebebi, ks
men Somalili ve Etiyopyal grn arasndaki farklar kabul etmemeamalarna

730 1 Aclan

Saylgan

leri idi. Ama asl sebep siyasiydi; Sovyetler Birlii, Etiyopya'nn Somali topraklarndaki iddialarn desteklemektedir. Dolaysyla bizimkendimize Somalili demememizi ve bamszlmz hazmedememektedirler.
Ayrca, eitli Afrika milletlerinin problemlerine ve kark Afrika
duygularna kar gayet kaba davranlarn da ekleyebiliriz. Sovyet
makamlar, ayn ktadan gelen bizlerin, aramzda i birliini gelitir
mek amacyla kurduumuz "Btn Afrikal renciler Dernei"ni tanmay bile red etmilerdir. Bu davranlarn hakl ve yerinde gsterebilmek iin de, birlemi bir Afrikal renciler derneinin olamayacan, nk Afrika' da siyasi birliin henz mevcut bulunmadn ileri
srmlerdi.

Bylece bir yandan milli bamszlktan yana olduklarn ileri srerken, ayn zamanda bu kendi karlar ile atnca, (Etiyopya'nn Somali'ye ile olan anlamazlnda olduu gibi) derhal milli hkmranlk haklarn grmemezlikten gelebiliyorlard.
Kendilerinin enternasyonalist olduunu iddia ve evrensel karde
likten bahsederler. zellikle uyumakta olan Afrika uurundan sz
aar, ama Afrika Birliinin tekilatlanmasna engel olmak iin de ellerinden gelen her eyi yaparlar.
Buna sebep de, emperyalizmin ebedi kanunlarn izleyerek ve bizim blnmemizden yararlanarak kendi nfuz ve stnlklerini empoze etmek arzular ve ayrlklarmz el altnda daha da kesinletirme
yi ve derinletirmeyi ama edinmi olmalardr.
5. Dini Eziyetler
Komnistlere gre; "Marxist Leninist tarihi materyalizm doktrini zerine kurulmu olan komnizm, tabiat itibariyle dinsiz olup, kapitalistler tarafndan proleterya zerindeki kudretlerini devam ettirmek iin icad edilmi bulunan dini safsatalardan insanlar kurtarmaya alr. Ama bu niversitede kiilerin manevi hrriyetlerini snrlamak iin hi bir ey yaplmaya
caktr. Herkes kendi dininin icaplarn yerine getirebilecektir. Ayrca, Sovyet Anayasas en geni ve en gerek din hrriyetini garanti eder."
Dostluk niversitesi yaynlarndan

Oysa gerek; niversitede dininin icaplarn yerine yetirmek isteyen

bir kimse iin herhangi bir cami, mabed, kilise veya benzeri yer yoktur.
Sovyet bakenti Moskova' da bir tek cami ile bir tek Katolik kilise
ve bir Musevi sinagogu vardr. Bu caminin grevi ise hem bir mze gibi, hem de ziyaretiler iin Hipokrat bir vitrin olarak kullanlmasdr.
Mslman bir lider Moskova'ya gelince, mslmanlarn SSCB' de ne
kadar hrmet grdklerini ve ne derece hr bulunduklarnn ispat
olarak, ilkin bu camiye gtrlr. Gerek udur ki, ayn ziyaretiler ca-

Trkiye'de Sol Hareketler

l n

miye polis refakatinde gitmelidirler. Aksi halde "dini hurefeye" ei

limli olanlara kar ok iddetli bir kin besleyen militan Konsomoletskiler tarafndan fena halde taciz olunurlar.
Ruslar, bizlere niversitede sk sk dinimiz hakknda sorular sormular ve her seferinde de alay ederek, inanlarmz ve dini icaplar
mz hakknda aalatc szler sarfetmilerdi. Aramzdan biri islam dini hakknda umumi bir yerde konuurken, Komsomoletskiler tarafn
dan hcuma uramt. Oysa sadece kendisine sorulanlar cevapland
ryordu.

Mtecaviz Komsomoletskiler, yaptklar bu iren davran do

rularken, "Sovyet devletinin cmert misafirperverliinden yararlanarak, Bat kapitalizmi adna yaplmakta olan irkin ve kirli bir din propagandasna kar tepkide" bulunduklarn ileri srmlerdi.
Gelenek ve greneklerimizi bildikleri halde, bize sk sk domuz eti
sunuyorlard. Baka bir yemeinde de olmamas ki bu aikar bir k
krtmayd bizimle alay etmek ve bizi kltmek iindi.
6. Polis Eziyeti
Komnistlere gre; "Buras Sovyet misafirperverlii ve kardelii ile
ynetilen byk bir ailedir. Sovyet Devleti ve halk sizlerle ilgilenerek
Dnya'nn btn insanlarna ve zellikle canla bala mcadele ederek kendilerini kapitalizm ve koloniyalizmin boyunduruundan kurtarm olan insanlara kar sevgisinin belirli bir ispatn gstermeyi arzulamaktadr"

Rektr Rumyantsev'in 1

Kasm

1960

konumasndan

Oysa gerek; niversitenin misafirleri olarak Moskova' da bulunsre iinde, polisin bizi kollamasndan ve ezasndan elbette
ki haberdarlk. Bunu hissediyorduk. Yaptmz her hareket gzetleniyor, her teebbsmz hakknda casusluk faaliyetinde bulunuluyor,
dolaysyla sk sk sorguya ekiliyor, aranmalara maruz kalyor ve eitli sebeplerle bin bir trl rahatszlklara uruyorduk.
talya' da iken, o lkede istediimiz gibi gezmekte serbesttik. Ama
SSCB'de, Moskova'y terk etmemiz veya belirtilen yollardan ayrlma
mz kesin olarak yasaklanmt. Aramzdan bir arkada baka blgelere ve zellikle zorunlu alma ile binlerce gencin gnderildii bakir
topraklara gitmeye msaade istedi. Kesin bir red cevab ald. Bu, tamamen aptalca bahanelere ve sebeplere dayanyordu. Yok almalarm
za devam etmeliymiiz (oysa geziler tatillerde yaplacakt), yok sou
a dayanamazmz vs. vs ...
Devlet polisi, bizi durmadan gzaltnda bulundurdu ve SSCB'nin
btn uyruklarna uygulad zdrap verici, bktrc kurallar bize de
tatbik etti. Buna ek olarak, Komsomoln faal yeleri (SSCB'nin en a
r militan genleri) de bizi devaml olarak ve hatta daha byk bir inat
duumuz

7321 Aclan

Saylgan

ve kt niyetle gzetledi. Eer iimizden herhangi biri, istedikleri. her

zaman kendini kaptrmasna onlarn fikirlerine katlmazsa, Ruslar
kendisine bir casus ve emperyalist ajan gz ile bakyorlard. Evimize
dnmemize araclk etmeleri iin, Batl bir sefarete bavurduumuz
zaman, izlenerek fotoraflarmz ekiliyor, engeller karlyor, sorgu
suale, utandrc ve kk drc muamelelere uratlyorduk. Bizim bu yerlere Allah bilir hangi ihanette (SSCB'ne kar) bulunmaya
gittiimizi syletmek iin direnmekteydiler.

En haince tahriklere bavuruyorlard. Bir gen erkek veya kz bize

yaklar ve bir konuda mnakaaya giriecek olursa, hemencecik Komsomoletskiler ve hatta polisler yerden bitercesine evremizi sarar ve bizi SSCB aleyhinde propaganda yapmakla sulandrrlard. Son zamanlarda iimizden birisi byle bir olayda o kadar feci bir ekilde dvlmt ki bilahare Aftaraya Gradiskaya hastanesine kaldrlmas ve bu
hastanede hafta kadar tedavi edilmesi gerekmiti.
Bir ylba gecesini hi unutamayacaz. Bu geceyi beraber kutlamak iin Rus arkadalarmza davetliydik. Odalarna daha henz girmitik ki binann idarecisi (bu kimseler Devlet memuru olup, zellikle
yabanclarn ikamet ettii binalarda alanlar ayrca K.G.B. yesidirler) polis memuru ile ka geldi. yice bir aramadan sonra, hepimizi
polis karakoluna gtrdler ve eitli kaynaklardan ev sahibi arkadamz ve bizler hakknda yeterli bilgi gelinceye kadar tutukladlar. Neden sonra serbest brakldmzda, bizi evine aranlar, yalvararak
kendileriyle tanm olduumuzu bile unutmamz istediler. Ayrca,
ertesi gn resmi makamlarca hakkmzda alilm olan tehditler savuruldu. renimimize son verecekler ve bizi ormanlarda alktan lmek
zere gerisin geriye gndereceklerdi ...
7. renciler Arasndan Casus Seimi ve Yetitirilmesi
Komnistlere gre; "Eer sizler de asrmzn salgn hastal olan komnizme tutulacak olursanz, bizi bundan tr sulamayn. nemli olan
ey, sizlerin namuslu insanlar olmanz ve bu niversiteden sonra anavatanlarnza dndnzde vatandalarnzn karlar iin almanzdr"
17 Kasm 1960 gn Kruov'un

a konumasndan

Oysa Gerek; Gizli polis ve Komsomolun Afrikal renciler zerindeki bask ve tehdit ve antajlarnn iki ynl amac vardr:
Sovyetler Birliinde bulunduklar srece bu kimseleri kontrol altnda bulundurmak ve Sovyet propagandasnn kendilerine ulamas
n temin etmek; ilerinde en yatkn olarak belirenleri seerek, nce
Moskova' da kendi vatandalar arasnda, sonra da gene kendi lkelerinde casusluk ve siyasi propaganda yapmalarm salamak. Bu iki
ynl politikalar iin ok eitli yol ve aletler kullanmaktadrlar.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 733

Gelen ve giden mektuplarmz Sovyet makamlarnca sansre tabi

tutularak ajan ve muhbir olarak en uygun kimselerin seilmesine al
lyordu. Somaliya'ya dndmzde arkada ve ailelerimize yazd
mz mektuplarn ounun hi bir zaman adreslerine ulamadn
anladk. eitli sistemlerle, polis ezasndan, kastl olarak lkelerimizden tecrit edilmemize kadar, yorulmaz, bkmaz ve ok geni apl ideolojik propagandalarla komnizmin avantajlarn belirterek, Sovyet liderleri bizlerden yok pahasna kendileri iin ajan salamaya alyor
lard. Bu metotlara ek olarak, hediyeler, yksek para vaatleri, zel imtiyazlarla Afrikal rencilerin bazlarn ayartp ayr renci gruplar
kurmaya muvaffak olmulard. Bu yolla "Somaliya renci Dernei"
kurulmutu ama Somaliyal rencilerin ou bunun Sovyetler tarafn
dan ve kendi karlar iin hazrlanm bir dzen olduunu bildiklerinden bu dernee katlmay red etmilerdi.
Aramzda uyank olanlar, Sovyetlerin Afrikal rencileri, ayartma ve tehditlerle siyasi ajan ve kendi z vatanda ve arkadalar aleyhinde casus olarak kullanmak istediklerini biliyorduk. Bu sebeple, eitli Afrikal renci gruplar arasndaki ilikiler engellenmiti. Oysa,
Sovyetlerin kendi karlarna, vatandalarna ihanet etmek isteyenlerle
teki grup rencilerin temaslar tevik ediliyordu.
Sovyet makamlar bu zavall genler hakknda gerekli bilgileri ahsiyetleri, aileleri, sosyal evreleri, gemileri i imkanlar ve saire
hakknda - topladktan sonra bkmaz, usanmaz bir azimle bu kimseler
zerinde alyorlard. Taa bu renciler lkelerine dndklerinde
Sovyet emperyalizminin ajan olarak alacak kvama gelene kadar.
8. Komnizm Telkini
Komnistlere gre; "Herkes Dostluk niversitesi'nin ok derin bir insani' ve adil amac olduunu bilir. Bu niversiteyi amakla gen devletlere kalifiye kadrolar yetitirmeleri iin yardm etmek istiyoruz. nallah, daima artan
sayda genler Asya, Afrika ve Latin Amerika' dan Moskova'ya gelir, karlk
l sayg snrlar iinde renim yapar ve kendilerini yetitirirler. Bu renci
lere kendi siyasi inanlarmz ve ideolojilerimizi empoze etmeyeceimiz ai
kardr."

17 Kasm 1960 gn Kruov'un

a konumasndan

Oysa gerekte; renciler btn zamanlarn almalarna ve teknik bilgilerini artrmaya verecek yerde ounlukla siyasi toplantlara
ve gsterilere katlmaya, propaganda telkini tayan konumalar dinlemeye mecbur braklmaktadrlar.
Yabanc renciler, zellikle Afrikallar, durmadan sistemi vmeye; sisteme, liderlerine, Sovyet yaay ekline ve Sovyetlerin insanlarn hrriyetlerinin savunulmas yolundaki tutumlarna olan hayranlk-

7341 Aclan

Saylgan

larn

belirten bildiriler yaynlamaya tevik edilmektedirler. Propaganda konferanslarna katlan ve gsterilerde bulunan rencilerin foto
raflar, sk sk Sovyet basn ve propaganda aralar tarafndan, Sovyet
siyasi amalar urunda ve rencilerin haberi bile olmadan kullanl
maktadr.

Bu korkun propagandann dnda kalmak imkanszdr. Grmemize izin verdikleri gazete, kitap ve dergiler sadece komnizmden ve
bunun zaferlerinden bahsedenlerdi. Radyo dnyann dier ksmlarn
dan gelen haberleri ya tamamen bilinemezlikten gelir ya da btn ile
deitirerek sadece Sovyetlerle ilgili konulan methederdi.
Serbest tartmalara, fikir teatilerine, iyi ile kt, hakknda dier
ideolojilerde mmkn olan samimi ve dostane seminerlere Sovyetler
Birliinde rastlamak mmkn deildi.
Bu geni propagandaya - duyduklarna ve grdklerine sadk kalarak ve hrriyetini muhafaza ederek - kendini kaptrmayan, Sovyetlerle i birlii yapmay kabul etmeyen, kendi kafasn kullanarak karar
verenler bir hain olarak vasflandrlr, arkadalarndan tecrit edilir ve
kendi lkesine dndnde bile iftira ve sulamalara uratlr.
Ugandal renci Okulla gibi bir Afrikal, Moskova' dan Sovyetler
Birlii dna kmaya muvaffak olur ve darda Ruslar aleni tenkid
ederse, Sovyetler hemen baka yabanc rencilerin kar bildiriler yaynlamalar iin harekete geerler. Okulla olaynda iki Somaliyal
renci Omar Muhammed ve Muhammed Abdi, Okullo'nun szlerini
yermeleri artyla, Londra'ya bedava seyahat ve baka tekliflerle ayartlmlard.

Komnistler, bizim Sovyetler Birliinde ektiklerimizi ve grdklerimiz hakkndaki szlerimizi duyar duymaz, propaganda mekanizmalarn derhal seferber ederek, szlerimizi tekzibe kalkmlard. Somaliya' da brorler datarak, bizleri Amerika' ya satlm uaklar, tahrik ajanlar olarak ilan ettiler. Ayrca Somaliyal rencilerin bulunduu Roma' da, talyan Komnist Partisi gazetesi ve yukarda ad geen
iki Somaliyal renci bizleri tembellik ve sarholukla itham etmekten

geri kalmadlar.
9. niversitenin Randman
Komnistlere gre; "Tarihte ilk defa, ok gelimi bir endstri, kltr
ve teknik kadroya sahip bir devlet, son zamanlara kadar smrge idare ve
hala da bask altnda bulunan insanlara kollarm aarak en temel yardm
olan bilimi sunmaktadr"

17 Kasm 1960 tarihli Pravda'nn ilgili yazsndan

Oysa gerek; Dostluk niversitesindeki derslere devam ederek iyi
bir mhendis, doktor, idareci veya teknisyen olabileceini dnen

Trkiye' de Sol Hareketler

l n:

herkes byk bir hayal krklna hazrlanmaldr. Akademik program o ekilde dzenlenmitir ki, renci marksist endoktrinasyon haricinde Rsann temel bilgilerinden baka hi bir ey renmeye vakit
bulamaz. retmenlerin ou da, eitli milliyet ve kltrel yapya sahip olan rencilere retmek gibi gayet nazik ve zor bir grevi baa
racak nitelikte deillerdir. Tam anlam ile donatlm laboratuarlar ya
hi yoktu ya da olanlar yetmemekteydi. Bunun sonucu olarak Afrikal renciler setikleri konularda sadece teorik bir renim grmekte
ve tatbikat iin hi frsat bulamamaktaydlar. Seilen derslerde re
nim ikinci yla braklmt. ki yl Rusa ve siyasi indoktrinasyon iin
ayrlmt. Bu branlarda Sovyet asndan yeteri kadar baar gsteremeyenler renimlerine devam edememektedirler.
10. niversite'nin Gerek Amalar
Komiinistlere gre; "Dostluk niversitemiz bu gn 59 lkenin temsilcilerini barna basmaktadr. nallah, bu niversite gelierek kendi geleneklerini yaratacak ve insanlar aras dostluu kuvvetlendirecektir"

17 Kasm 1960 gn

Kruov'un a konumasndan

"Bu niversite az gelimi lkelere teknik ve bilimsel kadrolar yeti

tirerek, onlarn istikballerini pekletirmelerine yardm etmek iin kurulmutur"

Rektr S. Rumyantsev'in 1 Kasm 1960 konumasndan

Oysa gerek; Kahire ve Roma' da niversitelerde sakin sakin re
nimimize devam ederken, bizlerle temasa geen komnist ajanlar,
Moskova' da gerek ahslarmzn gerekse vatanlarmzn ilerlemesi
iin ok lzumlu olan zel bir renim grebileceimizi sylemiler
dir. Talihsiz tecrbelerimizin altnda kesinlikle syleyebiliriz ki bu
kimseler bizi tam manasyla aldatmlardr. Bilimsel ve mesleki alanlarda yararl hi bir ey renemediimiz gibi, gerek vaktimizi gerekse enerjimizi yok yere harcadk. Sadece, gen arkadalarmzn (bizden
sonrakilerin) bu propagandaya inanmalar engellenmezse lkelerimize
ne gibi zararlar geleceini renmi olduk.
Dostluk niversitesinin, Moskova niversitesindeki yabanclar
iin zel kurslarn ve dier eitli komnist lkelerindeki Afrika Enstitlerinin sadece tek bir amac vardr: Her lkeyi Sovyet emperyalizminin idaresine sokacak bir ynetici snf yetitirmek.
Afrika lkelerindeki en verimli genleri kendi okullarna celbetmek suretiyle Sovyet liderleri, Afrikal rencilerle, Afrika'nn - Bat'nn artk kaybolmakta olan koloniyalizminden ok daha etrafl - toplumsal, kltrel ve manevi bir koloniyalizasyonunu salamay hedef
tutmaktadrlar.

7361 Aclan

Saylgan

Maalesef, bu gerek amac ancak komnist propagandasnn vaat

ettii eylerin tam aksine, ac bir tecrbe sonunda renmek mmkndr bizler gibi.
Yabanc lkelerde renim yapan btn Somaliyal rencilerden,
sadece bizler, Sovyet emperyalizminin Afrikadaki ajanlar olmay kabul etmediimiz iin, fena muamele grm ve yurdumuzda bu ac
tecrbeleri edinerek dnm bulunuyoruz.
Afrikallarn, bamszlklarn isteyen gerek dostlarn hangi tarafta bulunduklar hakknda rahatlkla karar verebilmeleri iin btn
Somaliyal ve Afrikal genlerin bu hakikatleri bilmelerini hararetle arzuluyoruz.

Komnist lkelerde Eitim ve Kltr4s

Komnistlerin eitim sahasnda at imkanlar, teknisyen ve yetimi idareci kadrosu pek mahdut bulunan ve yksek tahsil vermek
iin kendi imkanlar kafi gelmeyen Afrika hkmetlerine son derece
cazip gelmektedir.
Bat dnyas, Afrikallarn eitimine yllardan beri yardm etmektedir. Bu gn sadece ngiltere' de deniz ar lkelerden gelmi 60.000 den
fazla talebe -btn komnist memleketlerde ders gren yabanc talebelerin saysnn iki katndan fazla -vardr?.
Komnist memleketler bu sahada kinci Dnya Harbinin sonuna
kadar nemli bir aba sarf etmediler. 1965'den ncesine kadar da Afrikallara ancak bir ka tane komnist bursu verilmitir.
Umumiyetle, komnistler bu eitim imkanlarn ya diplomatik
misyonlar yahut da Dnya Demokratik Genlik Tekilat (WFDY) ve
Milletleraras Talebe Birlii (IUS) gibi tekilatlar vastasyla dorudan
doruya fertlere salamaktadrlar.
Birok hkmetler burs verilen namzetlerin akademik kabiliyetlerine gre deil de, komnizmi benimsemeye yatknlk derecesine gre
seildiini fark ettii iin bu metod honutsuzluk uyandrmaktadr.
imdi birok Afrika hkmetleri, namzetlerin seiminde kendilerine
danlmasn istemektedirler.
imdi komnist memleketlerde 23.000 den fazla Afrikal talebe
(sadece ngiltere, Fransa, Bat Almanya ve Amerikadaki 188.000 Afrikalya mukabil) bulunuyor. Bunlar bilhassa ilmi teknik mevzularda
tahsil grmektedirler. ekoslovakyada, Dou Almanyada ve Sovyetler
Birliinde byk talebe gruplar vardr, fakat komnist in ve Afrika' dan talebe ekmeyi yahut da onlar kaytl tutmay zor bulmaktadr.
Komnist lkelerdeki Afrikallarn pek ou, kendileri iin mesela
Moskovadaki Patrice Lumumba niversitesi gibi hususi eitim merkezleri alm olmakla beraber, milli niversitelerde ve kolejlerde oku-

Trkiye'de Sol Hareketler

maktadrlar. Aldklar

1737

derecelerin veya diplomalarn akademik kyme

ti phelidir, nk bunlar baka lkelerde nadiren kabul edilmektedir.
Afrikal talebeler yerli talebelerin karlat ayn kt muamelelere ve tehditlere maruz kalyorlar ve birou huzursuz oluyor. 1963
ubatnda Bulgaristan' dan byk bir Afrikal talebe g oldu. Aralk
1963'te yzlerce Afrikal talebe bir Ganal talebenin esrarengiz ekilde
lmesi zerine, Moskovadaki Kzl Meydanda ei grlmedik bir n~
mayi; Nisan 1965'de de Bak'.i'de Afrikal talebelerin boykot yapmas
zerine Sovyet resmi' makamlar 29 Kenyal talebeyi memleketlerine
iade etti.
Bulgar resmi makamlar" Afrikal Talebeler Birliini" kapatt zaman Sofya' da bir huzursuzluk kt. Dersten, Teknik Kolejindeki Dou
Alman Komnist Partisi organizatrlerinden biri 11ubat1957 de bu
trl talebe teekklleri hakkndaki gr yle ifade etmitir. "Kendi talebelerimizin menfaati iin, bamsz bir talebe teekklnn iimize karmasna imkan vermeyeceiz."
Birok talebeler Sovyet Rusyadaki rk ayrmn protesto ettiler.
Moskova "Lumumba niversitesi"ndeki bir talebe kendilerinin Sovyet
talebelerinden ve dier talebelerden ayrt edildiklerini syleyerek ika
yette bulundu. Bak gibi daha uzak blgelerde bu ayrmn daha id
detli olmas ok muhtemeldir. in'e giden bir ka talebe bu rk ayr
mndan ve inlilerin stnlk tavrlarndan ikayetiydiler.
Yabanc lisan bunlar iin byk bir problem tekil etmektedir. Gayet kark Rus, Dou Avrupa ve hatta in dillerini renmek zorunda kalan talebeler, ders kitaplarnn doktrin alama gayesi ile yazld
ndan da ikayet etmilerdir.
Komnist niversitelerde tatmin olmayarak ayrlan Afrikal talebelerin sylediklerinden anlaldna gre, hakiki bir eitim komnistler iin ikinci derecede nemlidir.
Birok Afrika hkmetleri, yabanc memleketlerde okuyacak talebeleri o memleketin deil, kendilerinin semesi gerektiini srarla syledikleri halde, hadiseler gsteriyor ki komnist lkeler onlar daima
hayal krklna uratmakta ve mtemadiyen komnist doktrinini en
iyi benimseyebilecek talebelere vize ve msaade vermektedirler.
Baku' dan yurtlarna gnderilen Kenyal talebelerin bu doktrin a
lama metodu hakkndaki ikayetleri dehet vericidir: "almalarm
zn byk bir ksm beyin ykama ile bozuldu. Oras niversiteden ok
bir doktrin talimgah idi."
Komnist niversitelerinde alanma miktar talebenin karakterine,
ald derslere ve burs temin etme yoluna baldr. Eer kendi hkmetinin bilgisi dnda ve pasaportsuz olarak -ki bazlar hala yle yapyor
gitmise, kesif bir doktrin alama talimine msaittir. Kendi hkmeti-

7381 Aclan

Saylgan

nin himayesinde gitmise, daha itinal bir muamele grr. Komnizme

ilgi gsterenler -veya komnizmi renmesi gerektii sylenince msait
davrananlar- hususi snflarda ders grmekte yahut da normal ders saatleri dnda toplanan gruplar iinde yetitirilmektedirler.
Batnn "smrgeciliine" hcum etmeye ve komnist kamp Afrikann hakiki dostu olarak gstermeye ok gayret sarf edilmektedir.
Komnistler arkadalk ve dayanma toplantlar tertib ederek Afrikal talebelerin bu toplantlarda, bir minnettarlk nianesi olmak zere,
batya yaplan hcumlar ve komnizme yaplan vgleri desteklemeleri bekleniyor. Komnizmin stnln, gstermek zere sanayi, ziraat blgelerine ve sosyal muhitlere geziler tertip ediliyor, fakat bunun
dnda komnist sistemin gerekleri ile karlamamalar iin Afrikal
talebelerin hareketleri iddetle snrlandrlyor.
Komnist cemiyetin kapal tabiat, ok gelimi gvenlik ve muhbirlik ebekeleri, bu guruba gvenilir komnistlerin -yabanc talebe
gruplarna da- sokulmas, birok talebeleri istenen davranlara zorlamakta ve pheler bastrlarak resmi grler kabul edilmektedir. Bu
riayet tavr balangta iradi bir davran olmakla beraber, zamanla bir
alkanlk ve nihayet bir insiyak haline gelmektedir. Maamafih yine de
yzlerce Afrikal talebe komnistlerin bu bozucu propagandasn fark
ettikten sonra tahsillerini terk etmilerdir.
Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa memleketlerinin byle zahiri bir
akademik tahsil zerinde ehemmiyetle durmalarna ramen, inliler,
dikkatleri bilhassa in ve Afrikadaki askeri kamplarda gerilla harbi talimine teksif etmilerdir. inliler, Afrika' da bu kadar geni apta temsilciliklere sahip olmadan nce, Pierre Mulele gibi asi liderler in' de yetitirilmi ve bakalarn da yetitirerek isyan karmalar iin yurtlar
na gnderilmilerdir. Kongo isyan devam ettii mddete inliler,
Kongo (Brazzaville) ve Burundideki elilikleri vastasyla talimgahlar
kuruyorlard. Bulgar, Kba ve Cezayirli gerilla mtehassslar da Kongolu ve Portekiz tebal Afrikallarn yetitirilmesine yardm etmilerdir.
Ruslarn ve Dou Almanya komnistlerinin verdii "Komsomol"
terbiyesi de -genlik liderlerinin tatbiki eitimi maskesi altnda- bu kadar tehlikeli, fakat daha az gze arpan bir yetitirme metodudur. Bu
eitim hakikatte bir siyasi doktrin alamas ve tahrik tekniklerinin, siyasi tekilatlara ve kitle hareketlerine nfuz etme metodlarnn, yeralt faaliyetlerinin retilmesi mahiyetini tar. Acemiler komnizme yatkn
lk derecelerine gre buralarda toplanarak yetitirilir ve huzursuzluklar, mahalli husumetleri istismar etmek zere memleketlerine gnderilir.
Komnist lkeler Afrikada her eit bilgiye kar duyulan al
gittike daha ok istismar etmektedirler.
Afrika' da muhtemelen en kuvvetli propaganda vastas radyodur.

Trkiye' de Sol Hareketler 1739

Afrika dilinde -Swahili- ilk komnist radyo yayn 1960 ubat'nda

Moskova tarafndan balatld. 1961 Temmuz'una kadar Varova,
Prag, Dou Berlin, Bkre ve Sofya radyolar da yayna balamlar ve
komnist radyo yaynlar haftada 205 saati bulmutur. 1965 Haziran'
na kadar bu miktar haftada 384 saata kt. Moskova, ngilizce, Fransz
ca, Swahili, Amharic, Portekiz, talyan, Hausa ve Somali dillerinde
yapt yaynlarla bu 384 saatin 126 saatini dolduruyor. Pekin radyosunun baz yaknlar Zanzibar, Madagaskar, Mauritius ve Reunion adasndaki inli komnistlere hitap etmektedir.
Komnist radyolar Bat smrgeciliine hcum ediyorlar, komnistlerin Afrika davalarn desteklediini ve Afrika memleketlerine yapt yardmlar yayyorlar, komnist sistemini ve onun sulh iin, silahszlanma iin yapt mcadeleleri vyorlar. Afrika olaylar hakknda
haber ve yorumlar gayet geni bir ekilde veriliyor. Bu malzemenin byk bir ksm Afrikann muhtelif blgelerindeki komnist haber ajans
temsilcileri tarafndan toplanmaktadr. Siyasi yorumlarda, Tom Mboya
gibi mutedil liderler tenkid edilmekde, buna mukabil Oginga Odinga gibi alarn grleri vlmekte ve bunlara geni bir yer verilmektedir.
1961'de Moskova radyosu "Sovyet - Afrika Asya Dayanma Komitesinin Sesi" adl bir neriyata ve bunun yannda (dinleyicilerin
"Sosyalist Devletler" hakkndaki sorularna cevap veren yeni bir programa baland. Prag radyosunun da bat Afrika' da bir ok "dinleyici"
klpleri, ve bilhassa Afrika iin neredllen "Dayanma" adl bir dergisi bulunmaktadr.
Komnistlerin hkmet kontrol altndaki haber ajanslar ikili bir
rol oynamaktadrlar. Bunlar, haberleri parti politikasna uyacak ekil
de tahrif ve adapte ederek, komnistlerin ihtiyalarn karladklar gibi, siyasi nfuz ve fesada hizmet ediyorlar. Yeni in Haberler Ajans
nn (NCNA) Darsselah'daki sabk muhabiri (imdi Brazzavillededir)
Kao Liang Burundideki in eliliinin kurulmasna zemin hazrlam
ve Aralk 1963'de Ruvan'da baskn yapmak iin Watutsi'H srgn lider Mwami Kigeri ile devaml temas halinde bulunmutu. Memleketleri dnda haber kaynaklarn kullanmak ve seyahat hrriyetine sahip
olan komnist ajans gazetecileri, gizli istihbarat ileri iin dier komnist memurlarndan ok daha msaittirler.
Yeni in Haberler Ajans'mn Kahire' de, Rabat' da, Akra' da, Konakri' de Tunus' da, Adisababa' da, Darusselam' da Bamako' da, Cezayir' de Mogadishu'da, Nairobi'de ve Brazaville'de temsilcilikleri vardr. Bu ajansn muhabirleri henz bamszla kavumam blgelerin
srgn politikaclaryla onlarn "milli kurtulu" mcadeleleri hakkn
da mlakat yapmak iin ihtisas kazanyorlar.
1965 Temmuzunda Nairobi'deki, NCNA muhabiri Wang Tek-

740 1 Aclan

Saylgan

Ming snr d edildi. Onun mevcudiyeti "milli gverlik iin tehlikeli"

grlmtr. Wang Tek-Ming'in iktidardaki "Kenya Afrika Milli Birlii Partisi'nin sol kanat elemanlar da dahil olmak zere baz hiziplerle
temaslar tespit edilmiti.
TASS resmi Sovyet haberler ajansdr. Bu ajansn muhabirleri de
hep Sovyet vatandalar olup, ekseriyetle propaganda tahrik veya istihbarat ilerinde ihtisaslar vardr. Onyedi Afrika lkesinde (baz hallerde tek bir muhabir bir ka devlete birden bakmakla beraber) TASS
temsilcisi bulunuyor. 1961'de zahiren gayri resmi bir ajans olarak kurulan Novosti Basn Ajans' da Sovyet propagandasnn bir baka organdr. ek ajans (CTK) ve Dou Alman Ajans (ADN) da Afrika' da faaliyet gstermektedir.
Byk komnist devletleri propaganda neriyatnn takviye etmek zere gelien lkelere yayn iin teknik yardm yapyorlar ve bu
memleketlerin komnist davalarna bylece sempati gstereceklerini
umuyorlar.
Bu yardmn yarya yakn miktar Afrika'ya -bilhassa Gana, Gine
ve Mali'ye- gitmitir. Sovyetler Birlii, Gine' de ve Somali Cumhuriyetinde radyo istasyonlar kurmak gibi ina projeleri ile uramaktadr.
Bir radyo istasyonu da Kenya' da kurulmu bulunuyor. Dou Almanya,
Mali ve Tanzania'ya matbaalar verdi; TASS, ADN ve CTK' da birok Afrika bakentlerinde ajans haberleri almak zere tehizat kurdular.
kiyz kadar Afrikal talebe, byk ksm Sovyetler Birliine ve
ekoslovakya'ya olmak zere, gazetecilik ve radyoculuk tahsili iin
komnist lkelere gittiler. ki Rus uzman da, Gana Radyo Kurumunda devaml olarak almaktadrlar. in, Kenya'ya ve Zanzibar'a matbaa makineleri; Kongolu asilere de 75 kilovatlk bir verici cihaz gnderdi. Tanzania'da da iki tane kuvvetli radyo vericisi kurulacaktr.
Komnistlerin malumat szdrma kampanyalarn planlamakta
gsterdikleri kabiliyet ve dikkat, onlarn kitleye hitab eden vastalara
verdikleri ehemmiyeti aka belirtiyor. Mali'deki durum, baka yerlerde yaplabilecek teebbsler iin bir rnek saylabilir.
Mali' de komnistler yksek devlet memurlarn kullanarak ala
bilmektedirler. Milletleraras Gazetecilik Tekilat (IOJ) bakan vekili
ve bu tekilata bal Mali Milli Gazeteciler Birlii (UNJM) bakan olan
Turizm ve Haber Alma Bakan, Mamadou Gologo yoluyla bir ok temaslar kurmu bulunuyorlar. Pan - Afrikan Gazeteciler Birlii'nin sabk Genel Sekreteri ve Mali Cumhurbakan Modibo Ke-ita'nn enformasyon maviri Doudou Gueye ise IOJ'nin eski bakan vekilidir ve
halen bu tekilatla mnasebetleri devam etmektedir.
Enformasyon malzemesi Mali'ye, esas itibariyle, hkmet kontrol
altnda olan ve hepsinin de Mali' de istasyonlar bulunan haber ajanslar

Trkiye'de Sol Hareketler 1741

(TASS, CTK, ADN ve TANYUG) vastasile girmektedir. Mali ve ek Hkmeti arasnda 1961'de yaplan bir anlama zerine CTK 1963'de Mali
haberler ajansn kurmu ve Mali gazetecileri yetitirmek zere ekoslovakya'ya gitmilerdir. Mali Hkmeti ekoslovakya' dan radyo vericisi
ve fotoraf makineleri gibi cihazlar ve ADN'den de komple bir fotoraf
laboratuvan almtr. Mali gazetecilerine verilen daktilo makineleri, motosikletler, teypler ve bir ofset bask makinesi de komnistlerin, Mali enformasyon servislerine gsterdii alakann bir iaretidir.
Bununla beraber, IOJ'nin Santiago' da yaplan son toplantlarndan
birinde Mamadou Gologo, "sosyalist" lkelerin Basn ve Haber Ajanslarn ok "kat" bulduu iin iddetle tenkid etti. Mali enformasyon
servislerine Sovyetler Birlii, Polonya, Yugoslavya, ekoslovakya, Dou Almanya ve Kba'nn yardmlardan bahsetti, fakat komnist gazetecilerin komnist olmayan lkelerin gereklerine intibak etmediklerini syledi. Bunlar, Afrika lkelerinin kaydettii ilerlemelerden ziyade
onlarn folkloruyla ilgileniyorlard. Bir Afrika lkesinin politikas ve
iktisadi durumu ile ilgilendikler zaman da sadece kendi memleketlerinin verdii yardm zerinde duruyorlard. Gologo,"Sosyalist" basnn,
gerek Mali hakkndaki gerekse, Mali'yi ilgilendiren haberler bakmn
dan Bat basnndan aka aa olduunu da ilave etti, yalnz
NCNA'y bir tenkitten istisna etti. inliler uzun bir zaman Afrikal gazeteciler iin en tesirli haberleme vastas olacak grme - iitme tekniklerini gelitirmenin zaruretine inanmlard.
Byk apta basl propaganda mdlzemesi -birok Afrika devletlerinin komnist neriyata koyduu yasaktan kurtulmak iin bilhassa
Bat Avrupa ve Hong-Kong yoluyla-Afrikaya gnderilmektedir. Misafir heyetler, diplomatik ve ticari misyonlar ve mahalli kitap maazala
r vastasyla da propaganda neriyat dalyor. Bunlarn ou gayet
pahalya mal olan ssl magazinlerdir. Moskova'dan Sovyetler Birlii,
Sovyet filmi, Sovyet Kadn, Yeni Zamanlar, Kltr ve Hayat dergileri;
Komnist in' den de Peking Review, Chinese Pctorial, ve China Reconstructs dergileri.
Cezayir' deki "Afrika nklab" gazetesinin kard in taraftar
aylk "Revolution" dergisi imdi Afrikada olduu kadar, Asya ve Latin Amerikada' da datlmaktadr. ok geni sahaya yaylan bir baka
in gazetesi "Eveggreen" ise, 1964 ubat'nda Nijerya hkmeti tarafndan yasak edilmitir. Bu dergiler maliyet ve datma Hatlarnn ok
altnda bir para ile satlyordu. inliler kitaplarn cazibesini arttrmak
iin, onlarla birlikte resim ve takvimler de vermektedirler. in propaganda taaruzu Afrika gazetelerinde paral ilan ve reklamlarla desteklenmektedir.
Ayrca, komnist tekilatlar Dnya Genlik (Dnya Demokratik

74 2 I Aclan

Saylgan

Genlik Federasyonu Organ), Dnya Talebe Haberleri (Milletler Aras Talebe Birlii Organ), ve Btn Dnya Kadnlar' da kendi neriyat
larn gndermektedirler,
1964 Eyll'nde lene kadar profesr Potekhin tarafndan ynetilmi olan "Sovyet Afrika Enstits", Afrika hakknda marksist - Leninist gr asndan yazlm pek ok tarihi ve kltrel kitaplar nere
diyor. Potekhin, 1959'da Moskova'da verdii bir konferansta, Rus Afrika uzmanlarnn en nemli vazifesinin "Afrika halklarna ait tarihi
hakikatleri ortaya karmak" olduunu sylemitir. (Yani Afrika tarihini marxist - Leninist adan yazmak.)
Bu neriyatn kasden tek tarafl olmas, ayni Enstitnn mdr
yardmcs, rina Yastrebova'nn 1963'de yazd u satrlardan anla
lyor. "Biz ii snf ve kyl hareketlerinin hususi vehelerini tetkik
etmeye alyoruz. Gelime mcadelesinde ii snfnn rol ile ve
milli demokrasinin bir temeli olmak zere ii snf ve kyl snf arasndaki ittifakn kuruluu ile ilgileniyoruz."
"Sovyet Afrika Enstits", yeni mdr iktisat V. G. Solodovnikov'un idaresi altnda, Afrika meselelerine kar daha pratik bir tavr
taknabilir. 1965 ubat'nda ''Sovyet lim Akademisi" prezidyumu, Afrika Enstitsnn aratrma hedeflerini ve bu almann nasl daha tesirli klnabilecei meselesini ele ald. Belli ki bu mevzuda gr ayr. lklar belirmiti, Prezidyum, Enstitnn Afrikadaki iktisadi ve sosyal
- politik gelimelerle kafi derecede ilgilenmediine, bnyesinin sakat
olduuna, Sovyet Afrika uzmanlar arasnda yeterli bir koordinasyon
bulunmadna kanaat getirdi. Fakat Enstit, yine de srf bir akademik
messese olmaktan ziyade, Sovyet politikasnn bir organ olarak al
maktadr.

Enstitnn planlanlar, Afrikada ii snf hareketi hakknda monografileri, "ada Afrika Tarihi" zerine yaplm denemeleri, "Smrgeciliin Yeni ekilleri", "Afrika ve Asya'nn Milll Meseleleri" ne
dair almalar ve bir "Afrika" ansiklopedisini ihtiva ediyor.
1962 Aralk aynda Akra'da toplanan ilk" Afrikanistler Kongresine" Sovyetler Birlii, Polonya, ekoslovakya, Macaristan ve in' den
delegeler ve misafirler gelmiti. Bu kongrede, Afrika tetkiklerini geli
tirecek devaml bir tekilat kurulmas istendi. Tekilatn tz ks
men Potekhin tarafndan hazrlanan taslaklara dayanacakt.
Komnist propagandasn yaymak zere filmler, sergiler ve kltrel mbadelelerden de istifade edilmektedir. Sovyet Dkmanter Filmleri Merkez Brosu, Afrika lkeleri hakknda pek ok propaganda filimleri yapmtr. Bunlar arasnda "Mcadele inde Kongo" ve "Afrika Zincirlerden Kurtuluyor" gibi balklar tayan filmler bulunuyor.
Somali' de, Gine' de ve Mali' de sk sk gsterilen in filmlerinin ek-

Trkiye'de Sol Hareketler

1743

seriyeti, Afrika dillerinde dublajlar vardr. Ekim 1963'de inliler Somali'ye filmler ve sinema cihazlar hediye ettiler. (1962 Aralnda da
Ruslar byle hediyeler vermilerdi) inliler ayni zamanda Kongo hadiseleri zerine iki tiyatro ve bir bale eseri yazdlar.
Afrika devletleri ile sosyalist devletleri arasnda yzden fazla kltrel yardm ve ibirlii anlamas imzalanm bulunuyor. Bunlar arasnda edebi eserler, radyo ve basn malzemesi, filim, sanatkar ve atlet
ekipleri mbadelesi de vardr.
Afrika ve sosyalist memleketleri biribirine balayan dostluk dernekleri de bu faaliyete yardm etmektedirler. Sovyet - Afrika Dostluk
Dernei'nin Uganda'da, Mali'de, Gine'de, Togo'da, Madagaskar'da,
Yukar Volta'da, Nijerya' da, Sierra Leone'de, Gana'da, Somali'de, Sudan'da ve Tunus' da ubeleri vardr. Dernein ilk alt - komitesi kadn
lara ait ilerler, Afrika edebiyat ve sanatlaryla urar. Dernek, Moskova'dan Swahili dilinde neriyat yapar, radyoda toplantlar tertip
eder, edebiyat ve mzik konserleri verir. Afrika milli gnlerini tesid
eder. Sovyet turistleri bu dernein himayesi altnda Afrikay ziyaret
ederler. Birok dou Avrupa lkelerinin ve in'in de Afrikada dostluk
cemiyetleri vardr.

Gnmzde
Somaliyal

Dier

Sosyalist Okullaf49

genlerin tercmesini sunduumuz grleri bir iki yl

nce yaynlanm ve Afrika genliine datlmt. Bu sre iinde, Afrika' da siyasi gelimeler daha da sratli gelierek bu kta 1966 ylnda
dnyann en ok ilgi eken bir blgesi haline geldi. Ardsra Afrika' da
askeri darbeler birbirini kovalam, kah saa, kah sola eilmeler sonucu hem Afrika Birlii engellenmi, hem de teker teker Afrika lkelerinin ekonomik durumlarnda belirli bir ekilde gerileme gze arpmaya
balamtr. (Bu durumdan gerek Afrika lkeleri, halk gerekse, Afrikada yatrm yapm bulunan kapitalist lkeler zarar grmektedirler.)
Hereyden nce, Afrika' da bir huzursuzluk, Afrikallar arasnda bir
anlamazlk gittike artmaktadr.
Bu durumda, gen Afrikallarn Sovyet Blokundaki renimleri ve
bu alanda kaydedilen son gelimeler zerinde ok dikkatle durulmay
gerektirmektedir.
Dou Avrupal (Sovyet peyki) lkeler de, Sovyetler Birliinin izinde yryerek, Afrika devletleri ile kltrel mbadele maskesi altnda,
geni ve art dncelere dayanan anlamalar imzalamlar adeta, ideolojik harb ve zellikle gen nesillerin etkilenmesi konularnda Sovyetler Birlii ile yara kalkmlardr. yle ki, bir yandan Moskovadaki
Lumumba niversitesi geliirken, te yandan Dou Avrupa' da da bugn 3.000 kadar Afrikal yksek renci bulunmaktadr. (Bir o kadar

441 Aclan Saylgan

Afrikal

gen de Sovyetler Birliinde renim yapmaktadr.)

Avrupa' daki 3.000 renciden 1.00' Dou Almanya' da
800' ekoslovakya'da, 300' Polonya'da, 300-350'si Bulgaristan'da,
350'si Macaristan' da ve 100 kadar da Romanya' dadr. Afrikal ren
ciler, ncelikli Dou Almanya'y semektedirler. Buna sebep, phesiz
ki, ileride Bat dnyasnda da kullanabilecekleri bir dile sahip olmak
Dou

arzulardr.

ekoslovakya'da da Lumumba niversitesine benzer, Afrika ve

Asyal renciler iin bir "17 Kasm niversitesi" kurulmutur. Bu lke-

nin "kltrel, siyasi ve ekonomik bamszlklar iin mcadelelerinde

yardmc olmak amacyla" kurulan bu niversitede, marxist ekonomik
ve marxist pedagoji zerinde durulmakta, ilim adam ve teknisyen yerine, ilerinin komnist liderlerinin yetitirilmelerine nem verilmektedir.
1966 yl Ocak aynda Havana' da (Kba) yaplan Asya Afrika Latin Amerika Birlii Konferansnda akland zere, komnist inde,
Afrikal "Hrriyet mcadelecilerinin yetimesi iin" gerilla eitimi vermek amacyla zel merkezler kurulmaktadr. (Hatrlanacak olursa
1964 yl banda Zanzibar'da patlak veren kanl ihtilalin liderleri
in' de yetimi kimselerdi).
in delegesinin bu aklamasna kar, Dou Avrupallar, Dou
Avrupa' da ayn tip eitimin aada gsterilen yerlerde yrtlmekte
olduunu beyan etmilerdir:
Sovyetler Birlii: Merkezi Komsomol Okulu, Moskova
ekoslovakya: Ekonomik almalar Enstits, Prag, Afrika Ei
tim Merkezi Houtka, Prag yakn
Dou Almanya: Afrikallar iin Yksek OkJl Bernau, Leipzig.
Karl Marx Okulu, Dou Berlin
Macaristan: Beynelmilel Birlik Okulu - Bautzen, Afrika i Sendikas Okulu Budapete Polonya: Afrikal rencilerin Eitim Merkezi,Varova

Bu merkezlerde gsterilen szm ona renimleri ve gelimeleri,

gerek Sovyetler Birlii'nden gerekse Dou Almanya lkelerinden,
renimlerini yanda brakp kaan Afrikal rencilerin yaptklar akla
malar glgelemektedir. 6 Aralk 1965 tarihinde Bulgaristandan 12 Kenyal renci ile bir Ugandal renci iki yl nce kamlardr. Bunlarn ilerinden drd (Ugandal Abongo Mugala dahil) daha nce Dou Almanyadan kovulmulard. Abango Mugala balarndan geenleri yle zetlemitir: "Bir ii sendikas toplantsn protesto mahiyetin~
de terk ettiimiz iin Dou Almanyadan karldk. Bu hareketimizle o
lkedeki gayri insan ve vahi muameleleri protesto etmek istemitik".
Mugala, Enstitnn komnist kurallarna kar gsteride bulunmalar zerine dvldklerini, a brakldklarn, hapse atldklarn

Trkiye' de Sol Hareketler\ 745

ve soukta kendilerine eziyet edildiini szlerine eklemitir. ki k

arasnda tercih yapmalar sylenilmiti. Ya bir ay hcre hapsine raz
olacaklar, ya da yaptklar hareketin byk bir hata olduuna dair
aka beyanda bulunacaklard. Bunun zerine drt renci, Dou Alman makamlarna meydan okumu: "Ya buyrun bizi kuruna dizin,
ya da brakn vatanmza dnelim" diye cevap vermiler ve beynelmilel bir skandaldan ekinen Dou Almanlar ise, kendilerinin (Almanya' dan) ihra edilmelerinde karar klmt. Mugala, gayet ak bir dille,
komnist lkelere gidecek Afrikal rencilere ok dikkatli olmalarn
ve acele bir karar vermemelerini tavsiye etmi, ayrca Dou Afrika hkmetlerini de bu konuyla ilgili olarak ikaz etmitir.
Abongo Mugala'nn kimlii bir gerein aklanmasna yardm etmekte ve ilerisi iin ne derecede uyank bulunmamz gerektiini ispat
etmektedir: Mugala, Uganda i Federasyonu'nun Genel sekreteri idi.
Kendisine Dou Almanya'ya yksek renim iin teklif edilen burs,
herhangi bir Uganda resmi makam araclyla deil, dorudan do
ruya yaplmt. Aslnda, Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa'da okumakta olan binlerce renciye verilen burslar hep el altndan datl
makta ve bu i iin Afrikada ii sendikalar kullanlmaktadr.
Son olarak Sudan hkmeti (ki baz gelimelerin sonucu bu devlet yakn gemite ortann ok soluna kaymtr.) Bulgaristan Bykelisine bir ikazda bulunarak, Bulgarlarn Sudanl rencilere vermi olduklar 31 kiilik bursdan, Sudan hkmetinin haberdar edilmemi
bulunmasn kesin bir dille protesto etmi ve bu davrann Sudan'n i
ilerine mdahale olarak karlanacan belirtmitir. Protestoya, burslarn dorudan doruya rencilere deil, Eitim Bakanl kanal ile
sunulmas gerektii ve bylece Bakanln, en uygun renci adaylar
n seebilecei eklenmitir.

Oysa uygulanmakta olan usul, rencilere (Mugala ve dierlerine olgibi) burs tekliflerinin yalandrlp ballandrlaraf- anlatlmas ve
akllarnn elinmesi eklidir. Tabii ki seim de ehliyete veya hi deilse tesadfe braklmamakta, gizli aratrmalara gre Sovyet propagandasna
en yatkn olanlarn bulunmasna zellikle nem verilmektedir.
duu

rk"n Bana Gelenlerso

Bulgaristan'a binbir mitle gelip, daha sonra karlat hayal krk
ln anlatan zenci renci iin "Bulgaristan" ne anlama gelmektedir?
Hepsi Bulgaristan' da tahsilde bulunan ve namsait artlar yznden almalarna ara vererek, tahsillerine devam etmek iin yeni
memleketler aramak zorunda kalan yirmi Ganal renciden mteek
kil bir grubun gayri resmi bakanl vazifesi maalesef bana kald.
Gerek bizim ve gerekse dier btn Afrikal renciler iin bu ac

Bulgaristanda "Siyah

461 Aclan Saylgan

fakat daimi bir rk ayrmna tabi tutulmamz ve hayatm
tehdit altnda bulunmas karsnda almalarmza devam etmemizin mmkn olamayaca belli olmutu.
Hepimiz balangta ak bir zihinle ve mit dolu olarak gelmitik,
ancak ok gemeden glklerle karlamaya baladk.
Burslarmz ayda sadece 24 ngiliz Lirasyd ve bunun 18 ngiliz
Liras yiyecee sarf olunuyordu. Elbise almamz iin para verilmediinden ve hepimiz scak iklim elbiseleriyle geldiimizden, Bulgaristan
knda kendimizi souktan muhafaza edebilmek bal bana bir meseleydi.

bir

karard,

zn

Karanlk

Bulgaristan

Daha balangta Bulgarlarn, modern Afrika hakkndaki umumi cehaleti zerimizde byk bir tesir yapmt. Talebelerden profesrlere kadar herkes ktamza ait meselelerde tam bir karanlk ierisindeydi. Btn
bildikleri, lkenin ok scak olduu, sokaklarda hala ylanlarn bulunduu
ve halkn plak gezdii idi. Onlara elbiselerimizin Gana' da imal edilmi
olduunu sylediimiz vakit armlard.
Afrikal renciler gittike artan bir ekilde Bulgar halknn ve baz talebelerin hcumlarna hedef olmaya balamlard. Sokaklarda dolat
mz vakit her trl kfr ve harekete muhatap oluyor ve "siyah maymunlar", "orman halk" gibi adlarla arlyorduk. Otobs ve trenlerden erkek
rencilerin yzlerine tkrld ve pencerelerin altnda geerken zerlerine su dkld oluyordu. Bundan baka, hepimizin zhrevi hastalk
lara yakalanm olduumuza dair de korkun bir dedikodu ortala yayl
maya balamt. Nihayet byle bir iddiann yalan olduunu ispat etmek
iin shhi muayeneden geirilmemizi talep etmek mecburiyetinde dahi
kaldk.

Bulgaristan' da sk sk iddetli ekillerde tezahr ediyordu.

Bulgarlar tarafndan dvlrken polis ya baka bir yerde grevli olduundan bahisle hi bir ey yapamayacan izah ediyor veya dayak devam ederken sadece kalabal datmakla yetiniyordu.
1962 Austos aynda bilhassa irkin bir olay vuku buldu. Ganal bir
renci gazinoda bir Bulgar kzndan kendisiyle dans etmesini istemiti.
Dans ederlerken bir asker kza, "Siyah bir maymunla dans etmem ayp deil mi?" diye sordu. Mesele kartmak istemeyen Ganal masasna dnd.
Tam oturacakt ki dier bir Bulgar altndan iskemlesini ekti. Ganal yere
dnce, bir nc Bulgar kafasna iskemleyle vurarak delikanly baylt
t. Bundan sonra gazinoda bulunan dzinelerle insan ve sokaklardan gelen bir sr Bulgarla bir avu Ganal arasnda bir meydan kavgas balad.
Bu srada gazinodaki polisler derhal oray terketmilerdi. Ancak Ganalla
rn ayak diredikleri anlalnca, polisler geri dnerek kavgay ayrdlar.
Kavgaya sebep olan Bulgarlar bulmak iin bir gayret gstermedikten baIrk

ayrm

Afrikal renciler

Trkiye'de Sol Hareketler

1747

ka, drd kavga esnasnda yaralanm olan Ganal renciyi de tevkif ettiler. Ertesi gn, yaralanan drt kii serbest braklm ve Gana hkmetinin talebi zerine uakla Accra'ya yollanmlard. Ancak, yaral olmayan
dier iki renci, davalar mahkeme huzuruna kncaya kadar bir ay hapiste kaldlar ve mahkeme sonunda rencilerden bir tanesi bir sene, die
ri de sene hapse mahkum edildiler. Gana hkmeti'nin tazyiki neticesinde bunlar da serbest braklarak memleketlerine yollandlar.
1962 Aralk aynda, "Btn Afrika rencileri Birliini" kurmak iin
ilk admlar athmzda, bir takm gayelerimiz vard. Polis himayesinin
yokluunda biz Afrikal talebelerin haklarn korumalar iin imkanlar ve
yeterli olmayan hayat artlarnda deiiklikler istiyorduk.
Bir tzk hazrladk ve felsefe talebesi olan Ganal Tetteh Tawiah ba
kanlnda yedi yeden mteekkil bir komite setik. ok gemeden Eitim
Bakan, Tawiah' artarak ona, Bulgaristan'n prensiplerine aykr olduu
iin Birlii dahnak mecburiyetinde olduunu bildirdi.

Tard Emri
6 ubat'ta Tawiah'a, niversiteden tard olduu tebli edildi. Bir imtihana girmedii ve derslere olan devamszl da buna sebep olarak gsterilmiti.

9 ubat'ta Tawiah'a Bulgaristan' 12 saat iersinde terk ehnesi emredildi. Bu emir haberi yaylnca 150 kadar Afrikal renci, yurdun nnde
toplanarak Lenin Soka boyunca Babakanla c!oru yrmee baladk.
Tawiah hakkndaki kararn geri alnmasn ve "Btn Afrika rencileri
Birlii"nin (A.A.S.U.) Afrikal talebeleri temsil eden bir organ olarak tann
masn talep ehnek niyetindeydik.
Mamafi, Babakanla vardmzda Babakan grmenin imkansz
olduunu, fakat ertesi hafta bizim temsilcilerimizi kabul edeceini ren
dik. Hafta sonunda davamz Babakana sunacak yedi talebe setik. Pazartesi gn Babakanlk dairesinde tam be saat beklediimiz halde hi bir
cevap alamadk.
O gn leden sonra Sofya polis komiseri yurda gelerek, bizim yaphmz ekilde gsterilerin Bulgaristan' da kanun d olduunu bildirdi,
(halbuki biz gayriresmi bir tarzda, hi bir yaz tamadan ve her hangi bir
ey sylemeden birarada birka kilometre yry yapmhk). Biz de komisere, bunu sadece Babakanla bir mlakat elde ehnek iin yaphmz
syledik. Bunun zerine polis komseri bize byle bir mlakat hazrlayaca
n vaadetti.
Ayn gece saat 3'de yahnakta olduumuz yurt yz kadar polis tarafndan abluka altna alnd. Bir talih eseri olarak Bulgar talebelerinden olan
dostlarmz polisin liderlerimizi tevkif ehnesi ihtimalinden bahsehnilerdi.
Bu yzden icra komitesi yelerinden bei deiik odalarda yatyorlard ve
Tawiah' da emniyet saikiyle benim odamda saklanmaktayd.
Ancak, Birliin cra Komitesi yelerinden olan Togo'lu Mr. Matthews

7481 Aclan Saylgan

benimkine bitiik olan odasn deitirmemiti. Gece yars polis, odasnn
kilitli olan kapsn krmaya balaynca, duvarn yumruklanmas ve Matthews'un yardm isteyen lklaryla uyandm. Silahlar ekildi
Kapy ahmda, dardaki polis tabancasyla beni tekrar odama girmem iin zorlad. Derhal dnp pencereye kotumsa da, polisin baheye
yayldn grdm. Matthews'a yardm iin her hangi bir teebbste bulunursam veya dierlerine haber verirsem Tawiah'n emniyetini ve hatta
hayatn tehlikeye atacam fark ettim.
Polis Matthews'a hi kimseyle konumamasn ve eyalarn toplamasn syledi, fakat onu zorla gtrrlerken "Tevkif edildim ve gidiyorum,
ama siz Afrika Birlii iin dayannz" diye haykrd. Bu onu son defa dinleyiimiz oldu.
Onun feryad dier Afrikallar da uyandrmt. O kadar ok kimse
odasndan dar frlamt ki, polis Matthews'u ve kendi odasnda yatmak
talihsizliinde bulunan dier icra komitesi yesi Nijeryal Daniel Orfah'
tevkif etmi olmay kafi grd.
Ertesi sabah saat 8'de, Bulgaristan' terk etme kararmzn bir sembol olarak her birimiz birer torbaya eyalarmz doldurup yanmza alarak,
Eitim Bakanlna yry yapma hususunda anlahk.
Orada, eer iki kardeimiz derhal ve kaytsz artsz olarak serbest b
raklmazsa bize k vizesiyle Bulgaristan' dan tamamyla ayrlmamz iin
uak biletlerinin verilmesini talep edecektik. Saat 7.45 de iki yz kadar
mz, Lenin Soka boyunca yrye baladk. buuk kilometrelik yolu
hemen hemen tamamen kat etmitik ki altm cip dolusu silahl polis arkamzdan yetiti.

Sivillerin de itirakiyle polisler rastgele zerimize saldrmaya balad

lar. Erkekler arasnda kz rencilerde dvlyorlard. Peace adndaki Togolu bir kzn azndan ve burnundan kan geliyordu; dier birok talebeler de ar ekilde yaralanmlard. Polis bizi tevkif etmee balad; bu s
rada sivil casuslarn icra komitesinin dier yelerini bulup iaret etmeleri
zerine onlar da beklemekte olan polis arabalarna doldurdular.
Bir sivil Bulgar'n, Tawiah' iaret etmesine ramen birok Afrikal
renciler onu korumak iin etrafn evirdiler. Polis, ancak bu insan duvar
n zorla yardktan sonra onu alp gtrebildi.
Tevkif edilen talebelerden krk elli tanesi hcrelere konulmutu, fakat
sonradan bir evvelki gece yurda yaplan basknda tevkiften kendilerini kurtarm olan be icra komitesi yesinden gayri dierleri serbest braklmt.
k

Vizeleri

Bundan sonra renciler mevkuf bulunanlarn serbest braklmalarn

salamak ve Bulgaristan' daki btn Afrikal talebelerin k vizeleriyle
biletlerini temin etmek iin geici bir icra organ tekil ettiler. (Bu Afrikal
renciler iersinde memleketlerinden siyasi mlteci olarak burada bulunan Sudanllar dahil deildi).

Trkiye'de Sol Hareketler j 749

Hkmet, btn Afrikal rencilere gnlk k vizesi vermeyi
kabul etmi ancak, rencilerin burs artlarndan olan ve oradan ayrlmak
istedikleri takdirde verilmesi icap eden biletleri temin etmeyi reddetmiti.
Ertesi gn, 14 ubat'ta, bir grup Afrikal renci, bilet istemek iin
tekrar Eitim Bakanlna gitti. Hkmet buna cevaben, Bulgar profesr
ve rencilerden mteekkil bir hey' eti bize gndererek memleketlerinde
kalmamz talep etmi ve artlarn deiecei vaadinde bulunmutu. Ama
artk biz byle vaadlere almtk. Biletler elimize verilinceye kadar yurtta kalp derslere girmemeye karar verdik. Resmi makamlar nihayet bu talebimize, eer gitmek istiyorsak kendi hesabmza geri dnebileceimizi
sylemekle cevap vermilerdi.

Bilet Meselesi
Hibirimizin ferden satn almasna imkan olmad iin, bu i bir elle
alp br elle deme meselesi oldu. lk nce Habeler ayrldlar. Onlar,
Bulgaristan sefirimiz Mr. Sarppong'un refakatinde biz Ganallar takip ettik. Bizim arkamzdan da Nijerya, Mali ve Gine rencileri memleketi terk
etti. Sudanllar hari, eer Bulgaristan' da kalan Afrikal renciler varsa,
bunun yegane sebebi onlarn memleketi terketmek iin bilet cretini deyecek paralarnn olmaydr.
imdi yksek tahlisilimizi tamamlamak iin yeni yerler ve yeni imkanlar aramak problemiyle kar karya kalm bulunuyoruz.
Bulgaristan' dan ayrldmzdan beri kendilerine dair hi bir sarih haber alamadmz yedi liderimizin mukadderat da bizi endielendiren
balca meselelerden biridir. Btn renci teekklleri ve renci haklar
n savunma birlikleri, yegane sular, Afrika birliine almak olan bu talebelerin derhal ve cezaya arptrlmadan memleketten kmalarna msaade etmelerini Bulgar resmi makamlarndan talep etme hususunda birle
melidirler.

Genel

Dnceler

Afrika niversiteleri
Sovyetler

Birliinin

ve Demirperde lkelerinin

Afrikal rencile

ri Sosyalist Blok ve Sovyet niversitelerinde eitime getirtmeleri, Sovtatminkar olmamtr. Bu

fark gzetilmesinden,
ayr muamele grmekten (renklerinden dolay) yetersiz besin ve giyim
yeteneklerinden ikayetidirler. Buna karlk, Sovyetler Birliinde
grdkleri eitimden ikayet edene hemen hemen hi rastlanmamaktadr. Bu sebepten Sovyet niversitelerinde eitime talip olan renci
says azalmamakta tersine, gn getike artmaktadr.
Burada u hususa bilhassa iaret edelim; yabanc rencilerin bulunduklar memlekette hayatlarndan genel olarak memnun olduklar
yetlerin noktai

nazarndan

tam

manasyla

rencilerin ou dier rencilerle aralarnda

750 1 Aclan

Saylgan

nadiren grlr. ABD de okuyan pek ok renci gayr memnun ve

hayal krklna uram olarak memleketlerine dnerler. klim, tre,
yiyecek ve rk ayrm problemleri ister gerek, ister rencinin tasavvurunda olsun yalnzlk duygusu ve kendi memleketlerinde deiik ve
ok kere yetersiz bir eitim grm olmalar bu rencilerin kendilerini bulunduklar toplumun dnda hissetmelerine sebep olmaktadr.
Andrew Richard Amar gibi Sovyetler Birliine gitmeden yksek
renim grm Afrikal renciler vardr. Fakat SSCB'deki Afrikal
rencilerin ou, evvelce yksek renim yapmamlardr. Genellikle bu renciler ok ey beklemekte, bu sebepten SSCB' de grdkleri
muameleden o nispette hayal krklna uramaktadrlar. Sabrlar tkenerek, kendi sahalarnda derslere balatlmadan evvel, ilerde kendi
memleketlerinde hi bir ie yaramayacak bir dili renmee mecbur
tutulmaktan ikayeti olan renciler ite bunlardr. Ayrca Dou ile
Batnn Afrikal rencileri niversitelerine almak iin yarmalar da
bir problem tekil etmektedir. Bu ekilde kaplan baz renciler bekledikleri artlar bulamadklar zaman, dier tarafa geme tehdidini silah olarak kullanabilirler.
Afrikallar, ister Sovyet, ister ngiliz, ister Afrika niversitelerinde
okusunlar, Afrika kltrn ele alan dersler bulmakta ok kere glk
ekiyorlar. Kendilerini memleketlerinde hocalk etmee yahut alma
a hazrlayarak mkemmel fen dersleri bulabiliyorlar fakat, bu lkelerin fen adamlarna olduu kadar, tahsilli diplomatlara, siyasi liderlere
ve memurlara da iddetle ihtiyalar vardr.
Afrikalnn, kendi rknn kark siyasi ve sosyal bnyesi hakkn
da hi birey renmeden bakalorya almas olaandr. Nijerya kysn
daki Kede kabilesinin ilgin ve kompleks tekilat ebekesi bir adamn
sahip olduu kayk saysna gre gelir vergisi hesaplar. Tallensi kabilesindeki topraa sayg, kendilerini otokrasiye kar koruyan kontrol
ve denge unsurlar, iyi bir hkm et idaresini temine yardm eder. Yoruba ticaretinin ekonomik kurallar; bo kabilesinin mlkiyet ve veraset kanunlar, Bemba kabilesinin vakur ve yksek seviyeli adalet usulleri, Mende kabilesinde uygulanan teferruatl ve mulak eitim sistemi
btn bunlar sadece ilgi ekici malumat olmakla kalmayp, bir gn
memur yahut retmen olacak Afrikal aydn iin kazanlmas elzem
bilgi dallardr. nk bu kiiler halk eski Afrika' dan yeni Afrika'ya
gtrmenin ar ve nemli sorumluluunu tamaktadrlar.
Afrika niversiteleri bu konular ileyecek bilgiyle mcehhez deil
dir. Afrikallar kendi memleketlerindeki niversiteleri gelitirmei tercih etmektedirler. mkan olduu takdirde rencinin gerek eitim, gerekse tatmin olmas bakmndan kendi memleketindeki niversitelerde
okumas iin burs verilmesinin daha olumlu sonular verdii kabul edil-

Trkiye'de Sol Hareketler 1751

mektedir. Uzun vadeli. dnldnde, bu yolda harcanan parann Afrika milletleri iin ok daha yararl olduu kabul edilmektedir.
Afrika niversiteleri sayldr. Bir cetvele gre Afrika ktasndaki
niversite says 1960 ylnda 46 idi. Bu sayya, niversite seviyesinde
ders veren muhaberat okullar da dahildir. Gney Afrikadaki 15 niversiteden 7'si, 1959'dan beri yalnzca Avrupal renci kabul etmektedir.
Be tanesi de yalnzca Avrupal olmayan rencileri kabul etmektedir.
Afrika lkelerinden ancak 20 tanesinin niversitesi vardr ve bunlarn
ou sadece birer niversiteye sahiptir. Bu niversitelerin birok eski ve
seviyelidir. Fas'daki Qaraouine niversitesi 1859'da, Msrdaki al-Azhar
niversitesi 1970'de, Cezayir niversitesi 1879'da, Kahire niversitesi
1908'de, Kahire Amerikan niversitesi 1919'da, Cape Town niversitesi 1918'de, Natal niversitesi 1909'da, Stellenboseh niversitesi 1916'da
almtr. Buna karlk 46 niversitenin en azndan 29 tanesi Yksek
okul statsne 1950'de ve daha sonra erimilerdir.
Ayrca, 18 Ocak 1963'de neredilen bir rapora gre, Afrika niversiteleri halihazr renci mevcudunu, 1980 ylndan evvel, 31.000 den
274.000 e karmak umudundadrlar. Bu rapor, Eyll 1962 tarihinde
Malagasy Cumhuriyetinde, Tanarine' de UNESCO tarafndan yksek
renim konusunda tertiplenen Afrika Konferans mzakerelerine dayanlarak hazrlanmtr. Konferansta mevcut Afrika niversitelerini
fen adam ve teknisyen yetitirecek ve Afrika kltrn gelitirecek e
kilde geniletmek lzumu zerinde srarla durulmutur. Bu konferansta 41 Afrika lkesinin temsilcisi katlmtr. Bunlardan 19'u Afrika
niversitele.rinin bandaki kiilerdi. UNESCO'nun Genel Mdr Yardmcs Dr. Malcolm Adiseshiah, konferansn en nemli amacnn
22-24 ya grubundaki renci kaydnn yzde 1.5 orannda arttrlma
s olduunu belirtmitir. Bu yzde dnyann dier lkelerine kyasla
ok dktr.
Dr. Adiseshiah, Afrika niversitelerindeki retmenlerin ancak
yzde onunun Afrikal olduunu sylemitir. nmzdeki yirmi yl
da 14000 Afrikal mezunun retmen olmas zarureti vardr. Dr. Adiseshiah'n tahmine gre bu a kapatmak iin, nmzdeki on ylda
yabanc memleketlerden 7000 retmen getirtilnesi gerekecektir. Dr.
Adiseshiah, Konferansn nem tayan bir kararnn da Afrikada yksek renim messeselerinin saysn 32 olarak snrlandrmak ve eldeki btn mali ve eitim imkanlaryla bu messeselerin zerine eilmek
olduunu da ilave etmitir. Halihazr 12 tp ve 8 veteriner faklteleri
zerinde bilhassa durulacaktr ...
Bu genileme ile dahi Afrikallar darda renim bursu aramak
zorunda kalacaklardr. Yetikin renci says, Afrika niversitesinin
alabilecei renci saysnn zerindedir ve bu alanda gerekletirme-

7521 Aclan

Saylgan

i umud ettikleri devrim yetikin renci saysn eldeki mevcut re

nim imkanlarnn ok zerine karacaktr.
27Mart1964'de New York Times u haberi yaynlamtr: "Sovyet
Hkmeti bir gn evvel "Sovyet Konukseverlii'ni istismar edecek yabanc rencileri snr d edeceini ve Sovyet kanunlarn ineyen
rencileri dava edeceini ikaz mahiyetinde aklamtr" Bu ihtar,
Sovyet Yksek Eitim Bakan Vyacheslev Yelutin tarafndan neredi
len bir kararnamede grlmektedir. Bu kararname, btn niversite
makamlarna SSCB' deki btn yabanc rencilere, vazedilen kanun
karsnda snr d edilme ya da mahkemeye verilme durumunda olduklarnn bildirilmesi hususunda talimat vermekteydi. Bundan, Sovyetler Birliinin yabanc renci programn daraltma niyetinde olduu anlam karlabilir. Muhakkak olan SSCB'nin bundan byle yabanc rencileri sk bir nezaret altnda bulunduracadr. Ne var ki, d
memleketlerde artlar ne olursa olsun, Afrikal renciler yksek re
nimin verdii muhtelif avantajlara sahip olmak istediklerinden gerek
Dou, gerekse Bat niversitelerine bavurmaa devam edeceklerdir.
Buraya kadar olan ksmlardan anlaldna gre, Sovyetlerin pedogojilerinde belli bir deime gze arpmaktadr. KUTV, KUNMZ,
Sun Yat Sen ve Lenin okullarnda olduu gibi, artk yalnz militan, sabotr, hatta casus yetitirmekten vazgeilmitir. Militanlar, sabotr ve
casuslar ustalkla normal retim branlarndan seilmektedir.
Lumumba niversitesinin amacnn Afrika, Gney Amerika, Asya, Orta Dou lkeleri olduu anlalmaktadr. Trkiye'ye, son zamanlara kadar 16 kiilik bir kontenjan tannmas, bu nisbet dolaysyla Trkiye'nin yksek renim meselesini bir hal yoluna koyduuna delildir.
Ayrca Sovyetlerin sosyalizm konusunda Trk aydnlarna rete
cei fazla bir ey de kalmamtr. Trkiye iin 1923 - 1938 dnemleri
Sovyetlere gre kapanm, 1944'ten gnmze yeni bir dnem bala
mtr. Bu noktai nazar bir dereceye kadar hakldr. Nitekim be, alt
renciye Sovyetlerin Moskova' da itibar etmeyip onlar casusluk ynnde analize etmek istemeleri bu yeni noktai nazarla aklanabilir.
O halde Anadolu Altu'un bize anlattklarna geebiliriz.

Trkiye'de Sol Hareketler\ 753

EKLER
Patrice Lumumba niversitesinde Drt Yl Okuduktan Sonra
Trkiye'ye Dnen Anadol Altu ile ki Mlakat

Birinci Mlakat (20

Kasm

1966)

"1939 ylnda Diyarbakr'da dodum. lkokulu Diyarbakr "Ziya Gkalp" okulunda, Orta birinci snf da Diyarbakr lisesinde okudum. 1952
ylnda da stanbul'a g ettik. Bu yllarda okuma hevesim balad. Akranlarm gibi, resimli romanlar yahut da i bayltan ak romanlar, klasikleri,
romantikleri yani ciddi yazarlarn eserlerini okuyordum. Ortaokul nc
snfna geldiim zaman, sosyal meselelerle ilgilenmee baladm. Bu arada muntazaman Moskova, Budapete, Sofya radyolarnn Trke yaynla
rn dikkatle ilgiyle izliyordum. Bu radyolar, yeni kurulmu bulunan sosyalist toplumlarda snf farklarnn kalktn, her insann emeinin kar
ln aldn, XX. yzyln btn imkanlarndan herkesin yararlandn
sylyor, kendi lkelerinin iileri ile yaptklar radyo rportajlarnda da,
sylediklerinin doruluunu ispat ediyorlard. Radyolar dinlemee ba
ladm sralar, stanbul'a "Fstk Aac Orta Okulu"nda okuyordum. Radyolar ben de, sosyalist lkeleri grmek, sosyalizmin uygulan eklini bizzat mahade etmek ihtirasn uyandrd "Haydarpaa Lisesi"nin birinci
snfnda iken, devaml bir "Akis" dergisi okuyucusu idim. Bu sralarda
kendi kendime Trkiye' de i snfnn problemleri ile ilgilenmee ve
bunlar incelemee baladm. Toplumsal hayatmzdaki snf farklarn tetkike baladm. Umutsuzlua kapldm, fakat, bunun kapitalist sistemin tabii bir sonucu olduu fikrinde karar kldm. Bu farklarn giderilmesi kapitalist sistemin yklmasna balyd. Bu da bir halk hareketinin salayaca
sosyalist bir devrimle mmkn olacakt. Ve bu sonucu kanlmaz gryor, onun iin sosyalist devrimlerini yapm lkelerde, sosyalizmin nasl
uygulandn renmek istiyordum. Sovyetler Birlii bu bakmdan benim
iin idealdi. Oralara gidip, sosyalist doktrini renmeli ve sosyalizmin nasl uyguland konusunda bir fikre sahip olmalydm.
Ailece Haydarpaa'dan, Aksaray'a tandk. Ben de okulumu dei
tirdim ve Pertevniyal Lisesine kaydolundum. Artk lise ikinci snfa gemitim. 27 Mays Devriminden sonra geni bir hrriyetler sistemi uygulanmaya balam, Trk hkmetinin Sovyetlerle mnasebetleri dzelme
yoluna girmiti. Sovyetlerin, stanbul Konsolosluunun kapsndaki vitrinleri alaka ile seyrediyordum. O sralar, Konsoloslukta filmler de gsteriliyordu. Film gsterileri ayda bir veya iki defa idi. lk olarak 1961 yln
da, Sovyetlerin stanbul Konsolosluuna film seyretmee gittim. Hemen
hemen ayni tarihlerde de, Moskova radyosunun yaymlarndan Trke yaymlarndan "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nin aldn duy-

7541 Aclan

Saylgan

dum. Konsoloslukla mnasebetlerim yalnz film seyretmekten ibaret deildi. Kendisi ile yaknlk kurduum Konsolosluun, stanbul Kltr Ateesi, Yusuf Alimbeg'ten okumak iin kitaplar alyor ve okuduktan sonra
iade ediyordum. Yusuf Alimbeg, bir Azeri Trk idi, krk yalarnda vard. Kr salyd. Kars ise Ermeni idi. Lise son snfa getiim sralarda Yusuf Alimbeg'e "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nde okuyup okuyamayacam sordum. Alimbeg bana, bundan Trk hkmetinin haberi
olmamas lazm geldiini, zira arada bir anlama bulunmadn syledi.
Ben, pasaport alarak, herhangi bir Avrupa memleketine gidebilir, oradaki
Sovyet Sefaretine mracaatla, Moskova'ya gnderilebilirdim. Hemen teebbse geebilirdim. Alimbeg ile Konsolosluktaki zel bir odada bana
gsterdii belgeleri doldurdum. Bu belgelere "anket" ismi vermilerdi. Tasarladmz plana gre ilk nce Mnih'e gidecektim. Kendi paramla
360- TL vererek tren bileti aldm. Gene kendi paramla 800 DM karl
dviz paras deyerek, 80 mark ile 720 DM'lk traveller eki elde ettim. Kz
kardeim Gltekin Altu'da ayn ekilde hareket etmiti. Yani bizler yol
paramz ve k dvizlerimizin bedelini kendimiz demitik. Halbuki
sonradan rendik ki, dier rencilere bu paralar Ruslar temin ediyorlarm. ok tedbirli idim. dealim Moskova'ya gitmek ve "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nde okuma.kt. Bu sebepten hi bir solcu teekkl
le polise tespit edilmemek iin temas kurmamtm.
1962 ylnda Mnih'e hareket ettim. Mnih'ten Frankfurt'a getim.
Frankfurt Sovyet Konsolosluundan verilen talimata gre Bonn Bykeliliinden vize almak lazmd. Bonn'daki Sovyet Byk Eliliine urayarak
mracaatm yaptm. Sefarette, Trke bilen olmad iin lisede rendiim
az buuk ngilizcemle konutum. Elimde, Lumumba niversitesinden bir
davetiye olmad iin bana vize vermediler. Kzkardeimin davetiyesi gelmiti. Bunun zerine kz kardeimle birlikte ilkin Bat Berlin'e oradan da
Dou Berlin' e, getik. Sovyet sefaretinden aldm cevap, Bonn sefaretinden
aldm cevaptan farkl deildi. Kz kardeimi Dou Berlin'den Moskova'ya
yolcu ettim, ben de Bat Berlin'e dndm. Bir hayli armtm. Param da
tkenmek zere idi. Aklma, tarafsz bir memleket olan Avusturya'ya gemek ve Viyana' da Sovyet Konsolosluuna mracaat etmek geldi. Viyana'ya
dndm. Mracaatm yaptm. Sefaret, Lumumba niversitesine telgraf
ekti. On gn bekledim, bir cevap gelmedi. kinci bir telgraf ektiler. niversite verdii cevapta, hakkmda bilgi sahibi olmadn ve benim orada okumam iin herhangi bir mracaatn ve teklifin bulunmadn bildirdi. Artk
durum belirmiti. Aklma son gelen fikir, sosyalist lkelerden birine gemek, mracaatm oradan yapmakt. Bulgaristan'a dndm ve Sofya'da
trenden iner inmez polise bavurarak durumumu anlattm. Bana bir otel
gsterdiler. Ertesi gn beni ziyarete, gzel Trke konuan bir milis geldi.
Ona da durumumu ve isteimi bir kere daha tekrar ettim. "Peki, olur" cevabn verdi. Bir dileke vermemi ve Sofya' da zorla deil kendi isteimle kaldm bildirmemi istedi. Dediini yaptm, istedii belgeyi milise verdim.

Trkiye' de Sol Hareketler j 755

Otel, Sofya istasyonunun yannda idi. Tam karsnda da bir
karakol vard. Otel mterileri arasnda birok Bulgaristan
Trk' bulunuyordu. Tam krkdrt gn Bulgar polisi tarafndan
gz hapsine alndm. Bulgar milis baz sorular sormaya balad.
Mesela bunlardan biri, Bulgaristan' da bir tandm olup olmad
na dairdi. Hayr, cevabn verdim. Milis hergn benim yiyeceimi getiriyordu. Milis, bir gn gene ziyaretime geldi ve oteldeki
Bulgaristan Trklerinin odama ziyaretime geldiklerini syledi.
Geldiler, konutuk dedim. Polis, Bulgaristan Trklerine benim
zorla alkonduumu yaymt. Bense onlara, zorla deil, burada
kendi isteimle kaldm cevabn verdiimi milise anlattm.
Milis son geliinde bana 50 leva verdi (300 TL kadar bir para). Bir ka gnlne Sofya'dan ayrlacan ve tekrar dneceini bildirdi. Yemee restorana gitmiyordum. stasyona giderek, karnm doyuruyordum. Aradan drt be gn geti milis grnmedi. Otel param da bana
verilen Levalardan demee baladm. Cebimde 7 Leva kalmh. Bir gn
a kaldm. Anladm uydu ki, Bulgar polisi beni parasz brakarak her
hangi bir kimseyle temasm tespit etmek istiyordu. Param suyunu ekmi
ti. Otelci, oteli terketmemi syledi. Otelden khm. Yolda bir Bulgar Trkn buldum. Bulgaristan'da Trkleri klklarndaki sefaletten tanmak
kolaylkla mmkndr. Bulgar Trkne beni milis merkezine gtrmesini rica ettim. Soydam beni milis merkezine gtrd. Tanmadm yeni
bir milisle karlahm. Durumunu tekrar ettikten sonra, otelden karld
m syledim. Tekrar otele gitmemi ve benimle temas eden milisin beni
gelip greceini syledi. Otele geldim. Nitekim ksa bir sre sonra, benimle ilgilenen milis geldi, bana yiyecek getirdi. Memnundu. Zira benim, p
he ekecek bir temasm tespit edememilerdir. Milis, ertesi gn gelecei
ni bildirerek gitti ve giderken Bulgaristan' da kalp kalamayacam hususunda bana cevap getireceini bildirdi. Ertesi gn geldi, Bulgaristan' da
kalabilecektim.
44 Leva bursla, Bulgarca renmek iin Sofya niversitesine kabul
edildim. Alh ay kadar Sofya'da kaldm ve Bulgarcay rendim. Ve bu arada pek ok Bulgar Trk ile temas ettim. lk mahadelerim uydu: Bulgaristanda gze batan snf farklarnn yannda Trklere daima ikinci snf insan muamelesi yapyorlard. Bariz politikalar, Trkleri asimile etmek,
Bulgarlatrmakt. Bu arada Sofya niversitesinde "Ekonomi Politik" dersleri veren Halis Okan ile de tantm. Trkiyeden onbe yl nce katn
sylyordu. -Ka tarihi 1947 yllarna tesadf ediyor. Halis Okan Erzincanl idi. Liseyi Trkiye' de bitirmiti. Orta boyluydu, salar dklmt.
Bir kz ocuu vard ve tek odal bir evde oturuyordu. Halis Okan, 1962
sonlar ile 1963 balarnda Trkiye Komnist Partisine alnmas iin mracaat etmiti. Bu arada Halis Okan'n kendisi gibi Erzincanl olan arkada
Rauf Osman Alper'le de tanhm. Rauf Osman Alper, Sofya Radyosunda
Trke spikerlii yapmaktayd, Halis Okan'n dier onbir arkada ve bun-

Diyarbakr doumlu

Anadol Altu Sofyo

zerinden Lumumba
niversitesi1ne gidip,
pekok skntdan sonro
Trkiye'ye dnecek ve
pimonlklarn dile
getirecek rencilerden
biriydi

7561 Aclan

Saylgan

larn yannda Turul Deliorman'

da tandm. Rauf Osman Alper, 35 ya

kadar vard. Turul Deliormann maddi durumu iyi idi ve bir
apartman katnda oturuyordu. Benim, Bulgaristan'da grdklerimle,
ideallerim bir hayli sarslmt. Derin hayal krklna uramtm.
Bu sralarda Sofya' da bir olay cereyan etti. Halis Okan ve dier siyasi
mlteciler bir gazete karmaa karar verdiler. Turul Deliorman bu gazetenin editrln zerine alacakt. Ama aralarnda anlamazlk bags
terdi. Zaten her toplantlarnda birbirlerini yiyorlar, birbirlerini itham ile
Bulgar polisine jurnal etmekte yar ediyorlard. Halis Okan, 1962 sonlarnda Bulgar vatandalna gemee alyor ve Moskova'ya tahsile gitmek istiyordu. Benim Moskova'da bulunduum srece Halis Okan, Moskova'ya gelemedi. Gazete karma konusundaki tartmalar, kan gazetenin, Dou Almanya' dan, Batya geirilmesi meselesinden koptu. Hibiri rizikoyu gze alamyor, daha dorusu tehlikeli ilere girmek istemiyorlard.
Halis Okan'n Bulgaristan' da "Trkiye' de Emperyalizm" isimli kk
bir bror baslmt. Halis Okan, benim Moskova'ya Lumumba niversitesine gideceimi renince, orada kendisine yardmm dokunur umudu
ile bana yanat. Bir gn beni evine de davet etti. Ve kendisine Moskova'ya
gidersem yardmm dokunup dokunamayacan sordu.
Daha Bulgaristan' da ideallerimin ykldn, hayal krklna urad
m sylemitim. Grdm baz aksaklklar dile getirdiim zaman ald
m cevap u oluyordu:
- Bulgaristan' da sosyalizm henz 17 yllktr. Elbette baz aksaklklar
olacaktr. Sosyalizmin kurulduu asl cennet Sovyetlerdir!
Beni olduka dndren ve ideallerimi sarsan bir baka olaydan burada bahsetmek isterim:
Bulgaristan'da fiyatlar artm, ii yevmiyeleri, memur cretleri ise
sabit kalmt. Bulgar gazeteleri ve Sofya radyosu fiyat ykselmelerini halka "Haklarn iyilemesi, iktisadi durumun dzelmesi" eklinde takdim
ediyordu. Birgn, Sofya radyosunun Trke spikeri Rauf Osman'a yle
bir sual sordum:
- Trkiyede fiatlar ykselirse, bunun ad ktye gidi ve zam olur.
Oysa burada ayni olayn ad "Fiatlarn iyilemesi, iktisadi durumun dzelmesi" oluyor. Bu nasl itir?
Rauf Osman Alper, bana, kendisinin eline verilen metni okumakla grevlendirildiini sylemekte yetindi.
Sofya radyolarnn yaymlarn dinlerseniz, insanlar arasndaki "Milliyet" farklarnn kapitalizmin sonucu olduunu, sosyalizmde bunun kendiliinden kalkacan renirsiniz. Halbuki tatbikat bunun tam tersidir.
Trklere her vesile ile kt muamele edilmekte, onlara "ingene" denmektedir.
Bulgar halk da mustariptir. Gvensizdirler. Daima ihbar edilmek
korkusu altnda yaamaktadrlar. Bir Bulgarla ilk konumanzda size papaan gibi, retilenleri sylerler. Ama biraz samimi olursanz ve zerlelarnda

Trkiye'de Sol Hareketler 1757

rinde itimat uyandrrsanz, hemen dert yanmaa balarlar.
Trk okullar peyderpey kapatlmaktadr. Kltr hareketleri kitaplar ve dergiler tarafndan idare edilmektedir. Trk
okullarin kapatl gerekesi, Trklerin Bulgarcay daha iyi konutuklar iddiasdr. Ama Romenler, Bulgarca tedrisat yapan
bir okul atklar zaman, Bulgarlar tarafndan hararetle tebrik
edilmilerdir. Bilindii gibi Romanya' da Bulgarca deil, Romen
dili konuulur ve halkn hi biri Bulgarca konumay bilmedii
gibi, Bulgarca konumay da arzu etmez. Bulgarlatrma, "Bulgar Komnist Partisinin" balca programdr. Sureta Trke
olarak yaymlanan "Yeni Ik" gazetesinde, gerek makaleler
iinde, gerekse derginin gnn, ayn gsteren yazlar Bulgarcadr. Mesela, makale yazan diye yazmanlar da: "Pisatil" diye yazarlar.
Birgn niversitede Trke yayn ii ile uraan bir arkadama sordum:
- Niye "Yazar" kelimesi yerine "Pisatil" yazyorsunuz?
Bana gvendii iin ak ak yle dedi:
-"Pisatil" kelimesi yerine "Yazan" demek, hrriyetim yoktur. Emir
yle verildi. Eer bu emri dinlemez de, kendiliimden "Yazan" eklinde
yazarsam, toplama kamplarna gnderilirim.
Halis Okan' dan birka kelimeyle daha bahsetmek isterim. Kendisi
"Bulgar Komnist Partisinin" kuklasdr. Onlardan ald direktiflere gre
hareket eder, aramza sokulur, konuur. Sonra sonular partiye ve siyasi
polise rapor eder. Seimler srasnda, Bulgar Komnist Partisi adna seyahate kar, harcrah alr ve Trkler arasnda komnist propagandas yapar.
Bulgaristan' da ok geerli olan ve Bulgaristann bir Sovyet uydusu olduunu belirten bir fkray anlatmak isterim.
"Hruov bir gn rya grr. Sabah kalkar kalkmaz, yardmclarna
bir uak hazrlamasn, peyklerinin zerinden uacan syler. Fkra bu
ya, yanna Molotov'u da alr. Havalanrlar. Bir yerden geerlerken, aa
dan mthi uultular gelir, Molotov;
- Dar bak da nerede olduumuzu anlayalm, der.
Hruov, uaktan ban uzatarak bakar, kafasna bir ta gelir ve anlar
ki;
- Buras Polonyadr!
Bir sre daha uarlar. Molotov;
- Bak bakalm neredeyiz? der.
Hruov kafasn uaktan uzatr. Bu sefer bana bir sopa gelir,
- Buras Macaristandr, der.
Yollarna devam ederler. Bir yere gelirler ki, aadan:
- Yaa! Hurraaaa! Sesleri duyulur.
- Neredeyiz, bak bakalm? diye sorar.
Hruovun cevab udur:

- Bakmaya lzum yok, buras Bulgaristan' dr!"

Yksek tgen de izinsiz

olarak Moskova'ya giden
rencilerden biriydi.
Kendisine yaplan casusluk
teklifinin ardndan
maceral bir yolculuktan
sonra Trkiye'ye dnecektir

7ss 1 Aclan Saylgan

Moskova'ya

Gidi

Kz kardeim Moskova'dayd.

Sofya'dan kendisine mektup yazdm.

Dostluk niversitesine dileke gnderdim. Mays 1962 sonunda davetiye
geldi. Sofya'daki Sovyet Eliliine mracaat ettim. Sefaret, Austosun 6's
iin uak bileti temin etti. Bu tarihi gayet iyi biliyorum, nk 5 Austos
gecesi bir restoranda Afrikal renciler bir Bulgar feci ekilde dvmler
ve yaralamlard.
7 Austos akam Moskova'ya indim. Telgraf ekmediim iin karla
yanm olmad. Elimde zaten adres vard. Taksi ile Lumumba niversitesine gittim. Oradan Sovyet talebesi ve vatanda bir Trk'n refakatinde
renci yurduna geldim. Bir oda verdiler. Burada drt kii kalyorduk. Geliimin ikinci gn niversiteden, Arapa, ngilizce, Franszca, Rusa, Trke ve Ermenice bildiini sonradan rendiim Aram Bayramyan isminde
biri ziyaretime geldi. Birlikte niversiteye gittik, kaydm yapld ve kimya,
fizik, matematikten imtihana girdim. mtihanda tercmeyi Trkeden,
Rusaya olmak _zere Aram Bayramyan yaph. Daha sonra salk muayenesinden geirildim. 1 Eyll' de derslerfu balanaca sylendi. Rusa ren
mek iin alt kiilik bir gurupla kurslara devama baladk. Kursta benden
baka, brahim Derman, Lbnanl bir kz, Tunuslu erkek ve Afrikal Nigerial bir erkek bulunuyordu. Rusa retmenimiz bir kadnd. Azeri lehesi ile Trke konuabiliyordu. Rus dilini, Lenin'in eserlerinden, SSCB
Parti tarihinden renmeye baladk. Konverzasyon saatlerinde Sovyetlerde durum, Sovyet sisteminin iyi taraflar, Sovyetlerin bugnk ileri duruma gelmesinin nelere borlu olduunu mzakere ediyorduk. Bu derslerin
bir amac da rencilerin eilimlerinin kontrol idi. Ben bu saatlerde, genellikle materyallerin ihtiyac karlamamasn tenkid ediyordum. Moskova'daki kuyruklar soruyordum. Kendi diyalektikleri iinde cevaplar veriyordu retmen. Biz diyorlard ar sanayiye nem veriyoruz. Aksaklkla
rn ounu Stalin'e yklemek moda idi. Tabii sonra da Kruov iktidardan
dnce, aksaklklarn sorumluluunu Stalin ile paylamaya balad.
Fikri durumumuz, Rusa retmeni tarafndan tespit ediliyor ve niversite makamlarna rapor ediliyordu. Kdemli hocalarn tertip ettii seminerler de durumumuzu tespit etmee yarayan yollardan biri idi. te yandan Komsomol Genlik tekilat yelerinin de sk kontrol altnda idik.
Sk sk kompozisyon grevleri verirlerdi Rusa derslerinde.
Hakkmzda verilen raporlar niversitenin rektr yardmcsnda toplanyordu. lkleri bu yardmc Albay Yerzin idi. Sonra onun yerine Galubey geldi. Bunlar GRU veya KGB tekilatlar mensuplar idi.
Ailem bana Trkiye' den "Cumhuriyet" gazetesini gnderiyordu.
Yksel tgen'e de "Akam" gazetesi ile "Yn" dergisi gnderiyorlard. O
sralar "Cumhuriyet"te yaymlanmakta olan "Oleg Pankovsky"nin hahralarndan da niversite idaresinin GRU tekilat ynetiminde olduunu
renerek kanaatlerimizi teyit ettik.

Trkiye' de Sol Hareketler 1759

Yabanc talebelerin nisbi bir hrriyeti vard. Onlara memleketlerinden
gazete gelmesine msaade ediyorlard. niversite idaresi rencileri
gruba ayryordu:
1- Casus yetitirmek iin setikleri renciler. Bunlarn imtiyazlar bizimkinden fazla idi. Kendileri mstakil oda veriyorlar, burslar arhyordu.
Kz arkada konusunda sknhlar yoktu. Ruslarla serbeste arkadalk yapyorlard. Derslere girmeseler bile, normal sre iinde niversiteyi bitirmi saylyorlard.

2- Komnist militan olarak seilen renciler. Bunlarn da imtiyazlabirinci kategoride olanlara yaknd.
3- Ne parti militan ne de, casus olmak istemeyen, sadece retim
yapmak isteyen renciler.
kinci guruba dahil renciler, delege olarak toplant ve mitinglere seiliyorlar, beynelmilel renci faaliyetlerine katlyorlard. Bu gurup da
uzun sre imtihanlara girmeyebilirlerdi. Burslar teknik sebeplerle kesilecek olsa bile hemen iade ediliyordu.
yle zannediyorum ki, o sralarda Moskova'da bulunan Trk ren
cilerden brahim Derman ile "x" casusluk kategorisi iine alndlar.
Beni de bu guruba dahil etmek iin ok uratlar. Aram Bayramyan,
1963-1964 yllarnda benden mtemadiyen arkadalarm iin rapor istiyordu. Her seferinde red ettim, vaktim olmadn syledim. Tabii ki Rus istihbaratna benim hakkmda iyi raporlar gitmiyordu.
11 Mart 1966 Cuma gn, Moskova radyosunun Trke spikeri olan
Mustafa hsan (Mustafayev) Yksel tgeni ziyarete geldi. Trke-Rusa
lgat yazmak istediini syleyerek bir takm kartoteksler vermi kendisine. Konuma arasnda Yksel'e baz Trk talebelerinin geldiini iittiini
sylemi. Sonra birlikte bir restorana gitmiler, iki imiler. Mustafa h
san, tberklozmu. Yksel, benden gayri baka bir Trk' n Lumumba'da
olduunu bilmiyor. nk gerek kz kardeim, gerekse Necil Kuntaf Trkiye'ye dnmler, brahim Derman' da Trkiye' ye dnmek zere Moskova' dan ayrlm, Bat Almanya' ya gemiti. Mustafa hsan beni bilmedii
ni ve tanmadn sylemise de, biraz sonra hakkmda iyi dnlmedi
ini ihsas etmi. Yksel tgen ise leyhimde konumu. Bunun zerine
Mustafa hsan tatmin olunmu grnerek, Yksel'e bana kendisi ile temasndan bahsedebileceini sylemi. Ayrca ihtiyalarmz kendisine bildirmemizi istemi. te yandan Mustafa hsan, Baytar Salih Hacolundan bir
vakitler Anadolu Trkesini rendiini de Yksel'e anlatmt. Yksel,
bana btn bunlar hikaye etti. gn sonra Mustafa tekrar gelerek, bir
restorana davet etti. Ve yolda ona artk kendisine ayr, mstakil bir oda verilmesi lazm geldiini ifade etmi. Gene bir restorana gidip imiler. Bu
ikinci temastan sonra Mustafa hsan bir daha gelmedi. Onun yerine Boris
Yainka isimli bir Rus gelerek, ilkin Yksel ile sonra benimle temasa geti.
Mustafa hsan, ev adresi ve telefon numarasn Yksel'e verdii halde bir
daha hi grnmedi. Szde lgat hazrlamamz iin verilmi kartoteksler
r

7601 Aclan

Saylgan

de elimizde kald. Boris Yainka'da kendi ifadesine gre Moskova radyosunda alyor ve derdini anlatacak kadar Trke biliyordu. O'da, bize
ayr oda verilmesi lazm geldiini, kendilerine sadakatle bal olursak, Lumumba' dan sonra, Londra'da doktora yapabileceimizi bildiriyordu. Bizim, Boris Yainka ile temasa gememizden sonra,
Moskova Devlet niversitesinde okuyan Gner Durmaya mstakil bir oda verildi. Yainka'nn bana oda bulma tekliflerini
okula uzaklk gerekesi ile red ediyordum.
Yainka ile konumalarnda sosyalist ihtilallerden falan
bahsederken, bilahare beni satn almak, ajan yapmak iin tekliflere balad, diyordu Gner Durmay. Genellikle Ruslar ajan olarak grevlendirilenleri, sureta burslarn kesip okuldan kovuyorlard. Sonra sefaretle (Trk Sefareti ile) temaslarn sklatr
yorlar ve oradan haber szdryorlard. Bilahare de, grevle
Moskova'dan dar karyorlard. brahim Derman'n Bat Almanya'ya gnderilmesinde olduu gibi.
Lumumba niversitesi'ne
alnacak Trk renciler
iin casus avcs ve
Kosigin'in T.rkiye
danman Mustafa Ihsan
ilgileniyordu

brahim Derman
1962-1963 ders ylnn 26 Austos'unda Moskova'ya geldi. stanbul
Hukuk Fakltesi birinci snfndan ayrlmh. Sovyetlerin stanbul Konsolosluunun kendisine verdii 2800 Trk lirasn alarak turist olarak yurt
dna kt. Ve Viyana zerinden Moskova'ya geldi.
brahim Derman daha ilk konumalarnda ikayete balamt;
- Beni aldattlar diyordu. Devlet niversitesinin fotorafn bana "Lumumba Dostluk niversitesi" diye gsterdiler.
brahim Derman geliinden bir sre sonra, Moskova'daki Krtlerle temasa balad. Annesi Trk olan, Mzgin Abdlkerim isimli Krt ile tanp, ilgi kurdu. Mzginin babas da Krt imi ve apka Devrimi sra
snda ailece Suriye'ye gemiler. Derman ve teki Krt arkada Trke
bilmiyordu. Kendisini Krtlkle itham ettiim iin bana da kzyor, orda burada aleyhimde konuuyordu. Hatta o kadarki, hakkmda Rus polisine bir rapor tanzim ettiini, Mustafa hsan'n Yksel tgen ile temas s
rasnda, Mustafa hsan'n "onun hakknda arkadalar iyi eyler sylemiyorlar" deyiinden kartmtm.
brahim Derman sadece bir anta ile gelmiti. Bir sre bursunun gelmeyiinden ikayet etti. Hatta Trkiye'ye dneceini bile syledi. Bir gn
ona, uzun boylu, gzlkl bir ahs geldi. Bu zat Sovyet Komnist Partisi
yesi olduunu ve btn ihtiyalarnn giderileceini bildirdi. Ve birdileke yazmasn istedi. O da, en ufak ihtiyacna kadar ne varsa hepsini istedi. Uzun boylu gzlkl ahs devaml olarak Derman ile temas halinde
idi. Bir defasnda beni de bir restorana davet ettiler fakat ben gitmedim.
brahim Derman bu adamn vastas ile bir de Marina isimli Rus kz buldu. Bununla evlenmek istiyordu. Ama Rus kanunlarna gre bir Rus kz
ile evlenecek insan, kendi sefaretinden izin almalyd. Bu evlenme vesile-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 761

si ile Derman sk sk Trk sefaretine girip kmaa balad. Ruslarsa, Derman'n talep ettii eyleri vermekte gecikiyorlard. Derman lser hastas
olduu iin poliklinikte yatyordu. Geldiinin nc ay, bir gn dersten
kdemli hocalar kendisini aldlar iki saat sonra geri dnd. Kendisine 24
saat iinde Moskova'y terk etmesini tebli etmiler. Sebebi de 99 saat
derslere girmeyii, dilekede ihtiyalarn yazarken en ufak teferruatlardan bahsetmesi..
Gitmek istemiyordu. Zorla okulun kabul brosunda biletini kendisine verdiler. Sabah saat 7.30 da Aram Bayramyan geldi. ntihar ederim,
Moskova' dan ayrlmam diye direniyordu .. Ben de kendisini ikna edenler
arasnda idim. Nihayet yolcu ettik. Viyana'dan Trkiye'ye gelecekti.
rendik ki, Viyana' da biletini deitirmi, Mnih'e gitmi. Ben de tahsilime
devam ediyordum. Haziran aynda 30 gn iin Romanya hududundaki
"Maldavya Kriminuk" kolhozuna geldim. Oradan da Soi'nin yanndaki
Tuabsi dinlenme evine.
brahim Derman, Mnih'e gittikten iki ay sonra bana bir mektup att.
Ayda 1000 DM kazandn yazyordu. 1964 ylnda brahim Derman'n
Cumhuriyet gazetesinden bir Trk Yugoslav gmenini parasna tamahen
ldrdn ve sonra da hapishanede intihar ettiini okudum. Hayret ettim. brahim Derman paraya tamah edip herhangi birini ldrecek insan
deildi. Hele intihar dnmezdi bile. Hayat ok seviyordu.
Tahminime gre, Ruslarn bir ajan idi. Moskova' dan karl ekli bir
kamuflajd. Ona Mnih'te bir grev verdiler, o da grevini yerine getirdikten sonra, Ruslar tarafndan Alman polisine ifaat yapar korkusu ile ldrld.
brahim Derman, Moskova' dan karldktan sonra, Sovyetlerin arkasndan yapt propaganda onun bir Trk ajan olduu eklinde idi.

***
Lumumba niversitesinde Trk talebelerinin kontenjan 16 - 20 arasnda olmakla birlikte, 1962-1966 arasnda u ahslar bulunmu, fakat hi
biri mezun olmadan ayrlmtr:
Gltekin Altu: 1962 ylnda ksa bir sre kald, sonra Trkiye'ye dnd.
Ben (Anadol Altu): 1962'de gittim 1966'da tahsilimi tamamlamadan
dndm.
Necil Kuntaf: (stanbul'da Kanlca'da oturur) 1962-1964. Yurda dnd.
Konservatuarda okuyupta tahsillerini bitiremeyenler:
Lale Tamboy: (Halen stanbul' da), 1966'da dnd. Arm Karamrsel
(Halen stanbul' da) 1966 da dnd. Moskova Devlet niversitesinde okuyanlar: Gner Durmay, 1965'te Moskova'dan ayrld. Halen Budapete'de.
Yksel tgen: (Halen Leningrad niversitesinde) brahim Derman'da bildiiniz gibi Mnih'e kt orada da ld.

7621 Aclan

Saylgan

Anadol Altu ile kinci Mlakat

(Ertesi Gn) Sovyetlerde Umduklarm
lk ilgim Moskova radyosunun Trke neriyahn dinlemekle balad, dn sylemitim ... Bu radyolarn programlarn
da beni bilhassa "soru - cevap" seanslar ilgilendiriyordu. Sovyet iisinin yaay, eitim sistemleri, iilerin mali durumlar,
emeinin karln alp almad gibi hususlara bilhassa ilgi
::iuydum. Bu sorularda radyolarda verilen cevaplara inandm.
iinin ald paralarla yazlk ve klk ev sahibi olduunu, nor:nal tatil yaphklarna, doktorlarn hastalara parasz baktklarna,
ocuklarnn krelerde efkatle i saatlerinde eitim grdklerine, yiyeceklerinin, ieceklerinin devlet tarafndan dendiine
Sovyetl:,~Birli~i'negiden kanaat getirdim. Radyo programlar bunlar vazh bir ekilde aklyordu.
TurkogrenclernSofya
S
l . .k. d" d
vl d I.k.
zerinden Moskova ovyet ern hsa urumu sag an .
hsa d" d urumu sagvl an u'"lke1erd e
balantsn
Bulgaristan
d'kt
t''
l
'"k
1
.
d
S
tl
d
b'
d
istihbarat odno.alan

a or u o maz . ovye er e r emok ras. var d , b'r d'kt

a t'"orlu'"k o1aFohr Erdn, Env~r lbrahm rnazd..Kapitalist dnya snf ynetimini diktatrlk olarak gsteriyordu.
ve Sabr Toto soglyorlard
Radyonun btn sylediklerine kr krne inanr olmutum. Sofya rad- yosu neriyatnda, Trkiye' den gnderildii iddia edilen mektuplar gerek sanyordum. Ayn eyleri Moskova radyosuda yapyordu. Sonradan
Sofya'da, Raif Osman Alper'e bu mektuplar sormutum:
- Yok, canm dedi, ounu biz uyduruyoruz. Dierleri de Bulgaristan
Trklerinden geliyor.
SSCB'ne bal btn milletler eitti. Herkes kendi diliyle tedrisat yapyordu. Her Cumhuriyet istedii anda SSCB' den ayrlabilirdi.
Oysa sosyalist lkelerde neler bulmutum. lk hayal krklm dn de
ifade ettiim gibi Sofya'da balamh. Trkiye ve Trkler aleyhine neriyat
radyolardan, gazetelerden, okuma kitaplarna kadar girmiti. Trkler, Bulgarlarn propaganda edebiyahnda, gaddar insanlard.
Sosyalist lkelerde sosyal adalet diye bir ey grmedim. i ald parayla zar zor karnn doyuruyordu. Mesela, Bulgaristan' da bir ii ayda 30
Leva alyor. Bunu altyla arpnz, 180 TL. eder. Oysa bir Partizann ald
maa 300-400 Leva civarndadr, Trk paras olarak eline geen; 1800-2400
liradr. Ayrca Partizanlarn pek ounun hususi arabalar vard. Btn
bunlara ramen bizler Sofya'da iken sosyalizmin eitlik ve refah getirdii
ni sylemek zorundaydk. Aksini ifade, temizlie veya temerkz kamplarnda srnmeye sebep olur. Nitekim ben ilk ihtar Rauf Osman Alper' den
aldm. Halis Okan bana, Bat Almanya ile Bulgaristan arasndaki fark sormutu. Kendisine Almanya'da ilk duyduum kelimenin "Danke n"
(Teekkr ederim), Bulgaristcn ise "Nema" (Yok) olduunu syledim.
Rauf Osman, bunun zerine bana bir ihtarda bulundu. Dn, hepsinin birbirini itham ettiklerini (Bulgaristandaki Trk mltecilerinin) sylemitim.
tham, ihbar balca silahlar idi. Nitekim Bulgaristandaki mlteci Trkler,
Stalin'i tel'in toplantsnda da Stalin'i deil, hep birbirlerini itham ettiler.

Trkiye' de Sol Hareketler 1763

Toplantda

ben dahil, 15 kii idik. Sonunda kavga kt. Hepsi de TKP' ye

giremeyi sebebinin suunu birbirlerinde buluyordu. Btn bunlar bendeki hayal krklnn balangc olmutur. .
Moskova'ya geldiim zaman bu haleti ruhiye iinde idim. Moskova' daki sosyal yap ile, Sofyadaki sosyal yap arasnda fark yoktu. Yalnz
Sovyetler Birliinde ve bilhassa niversitede, kaba ekilde Trk aleyhtarl
na rastlamadm. Aleyhtarlkta bir genelleme yaplmt. Btn kapitalistler, bata Amerika, Bat Almanya, ngiltere Ruslarn dman idi.
Gerekte Sovyetlerde, bir i snf ynetimi yerine bir zmre ve ahs
hakimiyeti vard. Bunun da ad, en adi manas ile diktatrlk idi.
Kruev'in dnde bilhassa zirai politikas rol oynamt. Sovyetlerin d lkelere bol keseden yapt yardm vaatleri de tenkit ediliyordu.
Mesela, Kruov "Msr unu" ekmei politikas takip etmiti. Msr unundan yaplan pastalara "Kruov pastalar" deniyordu. Kruov'un zamannda fiyatlarda ykselmiti. Bunlar da tenkit edildi, fakat tabii btn tenkitler, Kruov'un dnden sonra yaplmaa baland,
Sovyet halk "Lumumba Dostluk niversitesi"nin almasn kabullenemiyor ve ok kzyordu. Lumumba' daki rencilere Rus halk "Kru
ov'un ocuklar" diyorlard. Kruov dtkten sonra:
- Babanz gitti, bakalm imdi ne yapacaksnz eklinde tarizlere maruz kaldk.
Pravda, Kruov'un, drldn yazd. Kruov ise o sralarda
Yalta'da bir dinlenme evinde idi. Telefonla Moskova'ya arlm. lk iki
gn niversitede hi bir ses kmad. Pravda, Kruov'u tenkide baladktan
sonra, bizim hocalarda boalan zemberek gibi atlar azlarn, yumdular
gzlerini. Kruov'u iddetli bir dille tenkide baladlar.
Kruov zamannda kantinde ekmek paraszd. Kruov'un drl
mesinden sonra bir dilim ekmek 1 kopek' e satlmaa balad (1 kopek 10
kurutur).

Kruov'un kendini putlatrmas, seyahatlere akrabalarn gtrmesi

ve masraflarn devlete detmesi, tenkid edilen hususlar arasnda idi.
Pravda, tenkitlere baladktan sonra, Kruov'un btn resimleri kaldrl
d. Yerlerine Brejnev, Kosigin, Podgorni'nin resimleri asld. Damat Acubey, Pravda' dan kovuldu. Lumumba niversitesinde ise, Kruov'u tutan-
lar ekseriyette idi. Kruov, d lkelerle Rusya arasnda bir kap aralam
t. Polis basks.nispet dahilinde azalmt. Ama orta yallar ve sradan halkn da Stalin'i vdklerini duymuumdur. Stalin devrinde 1 Ruble ile 1 kilo ekmek, 1 kilo ya aldklarn, halbuki ondan sonraki devirde Kruov
zamannda 1 Ruble ile 1 kilo ekmek, 1 kilo patatesi zor aldklarm ifade
ediyorlard.

Sovyetlerde suistimal ve karaborsa alp yrmt. Restoranlar, devlet mal olduu iin, orann mdrleri eksik gramajla yemek vererek suistimal yapmaktayd. Bilhassa bu gibi messeselerdeki suistimallerin gerekesi, Daa'da bir yazlk daire sahibi olmak iindi. Keza, Rus halk 6000-7000

7641 Aclan

Saylgan

Ruble arasnda satlan Volga marka arabalardan edinmek hrs ile her trl
suistimali yapmaktan ekinmiyordu. Araba iin sraya giriliyordu. Fakat
partide torpilli olanlar, hemen arabadan bir tane ediniyorlard. Mal mlk
edinme ihtiras, devlet memcrlar arasnda suistimali krklemekteydi.
Kapitalistlerin hayat artlarm salamak ve yaratmak istiyorlard kendilerine. Mesela bir Ermeni arkadam anlatt. Erivan'da bir otobs biletisi, bilet
kesmeden paray alp antaya atyormu, arada bir bilet kesiyormu. te
bir suistimal ekli daha.
Genellikle maazalarda hi bir ey bulunmaz. Bilhassa giyime mteallik olanlar bulmak gtr. Mesela bir magazaya girdiniz yn kazak istediniz. Yok diyorlar. Israrla isterseniz, iki saat sonra ura diyorlar. Uru
yorsunuz. Sizden normal fiatn bir misli fazlas para alarak istediinizi elinize tututuruyorlar.
Lumumba niversitesi, talebe yurdu mdr bir defasnda battaniyeleri satt iin iinden atld. Yemekhane mdrnn suistimali yakaland. Fakat onun Komnist Partisinde nfuzlu dostlar olduu iin, iin
den atlmad, yer deitirildi.
Yemekler olduka kt idi. ikayet kutularna sekiz on renci yemekleri beenmediklerini yazdlar. Bu sefer mdrn adamlar elli mektupla yemekleri beendiklerini bildiren teekkr mektuplarm kutulara attlar. Halbuki yemekleri beenenlerin ou bir defa bile bizim lokantada
yemek yemi insanlar deillerdi.
Karaborsa, devlet maazalarnda tezgahtar kzlar tarafndan yapl
maktadr. Diyelim maazaya 1000 ift yn orp geliyor. Tezgahtar 1000
ifti sattm diyor, normal fiatla 500'n satyor. Dier 500'nn parasn
da dyor. Geri kalanlar karaborsaya sryor. Normal fiatlarn iki
misline satyor. Bunun genellikle kontrolne imkan yoktur. Zira devlet
iin nemli olan 1000 ift orabn satlm olmasdr.
1000 Ruble deyerek, Moskova' da ikamet izni almak mmkndr.
Bir Azeri Trk' tanrdm. kamet iznini almak iin 500 ruble demiti. z
ni alnca geri kalan 500 Rubleyi demeyeceini syledi. der mi, demez
mi orasn bilmiyorum tabii.
Rusya'da, suistimaller, hzszlklar, karaborsa, rvet gibi olaylar gazetelere aksetmez. Gerekeleri de, eer bu gibi haberleri yazarlarsa halk
heyecanlamrm.

Rusyada da, Bulgaristan' da olduu gibi sistemli Ruslatrma vardr.

Rusadan gayri dillerde kan gazetelerde, bir sr Rusa kelime var
ve btn dillerdeki gazeteler Rus hurufat ile kar.
Baku' da bir maazada Ermeni, Grc, Rus alyor. Azeri bunlarla
Rusa konumak zorundadr.
Moskovada Rusa bilmeyen bir Azeri alamaz. Halk kendi dilini
unutup, Rusaya balanyor.
Orduda yksek rtbelere Rusdan gayrisi gelemez, bilhassa Trkler.
Bulgaristanda Trkler Havac olamazlar.

Trkiye' de Sol Hareketler 1765

Bulgaristan Trkleri askere alnnca bir azap balar. Kendilerine bkh

kadar, bir harp karsa bizden mi olursun, yoksa Trklerden mi diye sorarlar.
- imdiye kadar Lumumba niversitesinden mezun olan Trk yoktur.
- Yksel tgen (Halen Leningrad'da) karakteri salam ve namuslu
bir ocuktur. O da benim gibi Sovyet sisteminden ve komnizmden nefret
etmektedir51.
- niversiteye gelende uyandrlan ilk duygu, itimatszlk havasdr.
Trkler, ranllar, Irakllar iin, yani kendi hkmetlerinden izinsiz Moskova'ya gelenler iin bilhassa bu byle olur. Yani bu renciler, itimatsz
bir havaya sokulur. Yksel'e bir ka defa "Trk Milli Emniyeti Anan baban sorguya ekmi" diyerek zerinde tedhi yapmak istediler.
- Yusuf Alimbeg'e, Lumumba niversitesinde okumak istediimi bildirdikten iki ay sonra bana ilk konumamzda anlathm tavsiyesini yapmt. Bir dileke verdim. Bunda Lumumba niversitesinde okumak istediimi yazyordum. ki resim istemiti Alimbeg; onu da saladm. Ayrca
tahsil durumumu, hangi fakltede okumak istediimi, doum yerimi ve
tarihini yazdm. Sorulardan biri de Rusya'da tandklarmn, akrabalar
mn olup olmad idi.
rncaya

Lumumba niversitesinde u faklteler vardr:

- Makina naah Fakltesi (Maina Strayeniye)
- ten Yanc Motorlar Fakltesi (Dvikatilye Vnutrinni Vazgarenye)
- Petrol Fakltesi (Neftyannik)
- Rus Filolojisi (Filologia)
- Tp Fakltesi (Medisinya)
- Hukuk Fakltesi (Yuridiiski Faklte)
- Ekonomi Fakltesi (Ekonomi Prava)
- Jeoloji (Geologya)
- Ziraat Fakltesi (Selskahazaisva)
Fakltede genel talebe yek1nu: 4000 kadardr.
82 lkeden:
% 30 Latin Amerika
% 20 Afrika
% 15 Arap
% 10 Endonezya
% 1030 aras Sovyet rencileri fakltelerde yer alr.
1966 ylna kadar Trkiye iin ayrlan kontenjan 16 idi. Bu kontenjandan ancak biz drt kii vardk53, 19.621.966 aras bu rakam deimedi.
mtihanlar, be ayda bir yaplr. Bir kurs, iki smestreye tekabl eder;
yani, be ayda bir smestre demektir bu.
Kitaplar okulun ktphanelerinden alnr. i bittikten sonra iade etli-

7661 Aclan

Saylgan

lir. Kendiniz de kitap alabilirsiniz. Bunun iin de 2-3 Ruble aras para demeniz gerekir. Kitaplar genellikle ucuzdur.
Btn lke rencilerinin talebe teekklleri vardr. rdn, Suriye,
ran, Irak, Uganda, Somali, Kamboya, btn Latin Amerika lkeleri ve
Afrikallarn talebe tekilatlarn bu arada zikredebiliriz. Bu tekilatlar Komnist Partisi tarafndan ynetilir. Benim bulunduum drt yl iinde
Trk talebe tekilatlar yoktu. Sovyetler bu tekilatlarn bana kendilerine
bal olanlar getiriyorlar.

Anadol Altu le nc Mlakat

21 Ocak 1967 sabah Anadol Altu ile nc mlakat yaptk ve aa
daki sorular sorarak iliikteki cevaplar aldk.
SORU - Size, Moskova' da veya baka ehirde, Rus istihbaratna al
manz iin, teklif ne zaman, kim tarafndan yapld?
CEVAP - 11 Mart 1966 gn hsan Mustafayev, Yksel tgen'i kald talebe yurduna ziyaret iin gelmiti. lk teklif ona yapld. Mustafayef'in de istei zerine, temaslarnn bana bildirilmesi ikisi tarafndan kararlatrld. Ben Mustafayev'i hi grmedim. Yalnz onun, Yksel'e verdii ve cevaplamasn istedii sorular "Hrriyet" gazetesinde akladm5 3 .
Bana yaplan teklif dolayldr. Ben yalnz bir defa Boris Yainka ile temas
ettim. O da, 17 -18 Temmuzda kesilen bursumun bana yeniden verilmesi
iin yardmda bulunmutu. Kendisine sadece teekkr ettim. Mustafayev
ve Yainka'nn sorduklar sorulara, Yksek tgen ile birlikte cevaplar
verdik. Verdiimiz cevaplar uydurmayd54.
SORU - Size Moskova'da yaplan tekliflere kaamak cevaplar verdii
niz zaman ne gibi basklara maruz kaldnz?
CEVAP - Bu basklar drt ksmda dnmek gerekir. Mesela, birinci bask metodu burs kesmektir. kincisi, Moskova dndaki ehirlerin niversitelerine nakletmektir. Mesela, beni Odesa'ya, Yksek tgen'i de Leningrad'da gnderdiler. Ben Odesa'ya gitmedim. Fakat Yksel Leningrad'a giderek bir mddet kald ve sonra bildiiniz gibi Trkiye'ye dnd55. nc tip bask, imtihanlara sokmazlar. Zaten bir defa snfta kalr
sanz bursunuzu keserler. Tabii imtihana da girmezseniz gene bursunuzu
keserler. Burs olarak verdikleri 90 Rublenin her kuruunun karln almak isterler. Okula ilk gittiiniz zaman, size 2000-3000 Rublelik giyim e
yas verirler ama sonra fitil fitil burnunuzdan getirirler. Drdnc bask
ekli udur: Polis sizi hissedilir ekilde ve bilhassa takip edildiinizi de hissettirerek takip eder.
SORU - Tekliflerini red ettikten sonra mnasebetleriniz hangi yola dkld?56
CEVAP - Yukarda akladm bask yollarna saptlar, fakat teklif sahipleri ortadan kayboldular.
SORU - Gelecee ait herhangi bir cazip vaadde bulundular m?

Trkiye'de Sol Hareketler 1767

CEVAP - Evet, mesela 3 - 4 yl Moskova' da okumak bu vaatlerin ilkidir. Kendilerine tam sadakatle hizmet edeceklere, Bah Avrupa ehirlerin
de (Londra, Paris, Viyana, gibi) doktora bursu vereceklerini sylyorlard.
Ayrca bol para, kadn, rahat bir ikametgah, hastalannca her trl yardm
vaatleri dikkati ekiyordu.
renciler iinde bilhassa ajan satn almak iin baskya maruz kalanlar, hkmetlerinden habersiz Rusya'ya okumaya gelenlerdir. Bunun iin
biz bu kadar basklara maruz kaldk. nku Trk hkmetinin msaadesi dnda Moskova'ya gelmitik, korku ve kompleksler iindeydik.
SORU- Ders haricindeki seminerlerin hangisine katlmak mecburiyeti vardr?
CEVAP - "Bugnk dnya politikas" isimli seminerlere kahlmak
mecburi idi. Burada ilenen tema Bat'nn emperyalist, Rusyann da antiemperyalist olduu idi.
SORU - Hangi milletlerin marxsizm dersi almalar mecburidir? Mesela Msrl renciler marksizm derslerine girmiyorlar.
CEVAP - Msr, Lumumba niversitesine renci gndermiyor. M
srl renciler Moskova Devlet niversitesinde okuyorlar.
Yalnz Makine Mhendislik kolunda okuyanlara Marxsim okumak
mecburiyeti yok. Dier branlar iin mecburidir. lk defa bizim branta da
mecburiyet vard, sonra serbest brakld. Ama btn bu serbestlie ra
men bizi de rahat brakmyorlar, sk sk taciz ederek "seminerlere niin
gelmiyorsunuz?" diyerek, adeta seminerlere gnll olarak gitmemizi istiyorlard.

Rus talebeleri iin seminerler mecburi idi.

Latin Amerikal rencilerin yzde 60'ndan fazlas seminerlere devam ediyordu. Afrikal rencilerin tamam seminerlere gidiyordu.
Keza Arap lkeleri rencileri de bu seminerlerin mdavimleri arasndayd.

SORU - Hangi milletten daha ok renci var?

CEVAP - yle sralayabiliriz:
Latin Amerika
Arap lkeleri
Afrika
Endonezya
Kamboya (Vietnam yok)
Kbrsl Rumlar (30 - 40 kii kadar)
SORU- Rusyal Trklerden hi arkadanz var myd?
CEVAP - Ben ekingendim. Rusya Trklerinden arkadalarm yoktu.
Soyadlarn hatrlayamadm Roin, Saa, Saloviev gibi Rus arkadalar
ma da fazla itimat etmezdim. nk onlar, btn konutuklarmz ihbar
ederlerdi. Gner Durmay, beni bir defasnda Metro Kuduzovsky semtindeki Panorama'nn karsnda oturan eski Trk komnistlerinden Baytar
Salih Hacolu'nun kars Sabiha Smbl'e gtrd. (ubat 1965). Sabiha

7681 Aclan

Saylgan

Smbl, 1930'da nasl tevkif edildiklerini, Altaylarda bir i kampna gnderildiklerini (15 yla mahkum olarak), kocasnn orada inme (fel) gelerek
ldn, bir kzlarnn korku hastalna tutularak Azerbaycan' da vefat
ettiini, Stalinizmin tasfiyesinden sonra, Nazm Hikmet' e mracaat ederek
yardm talebinde bulunduunu, Nazm Hikmet'in delaleti ile de kendisine 80 Ruble maa balandn anlatt.
SORU - Talebelerin umumi ikayetleri nelerdir?
CEVAP - Derslerde siyasi bask, ideolojik bask, direnenlere yaplan
komplolar ve daimi ikayet konusu da giyim ve yiyecek zerinedir.
SORU- Sovyet rencileri hakknda bilgi verir misiniz?
CEVAP - Kendileri ile tarhma yaplamaz. Robot gibi dnrler.
Resmi grlerin dnda herhangi bir fikir serdetmekten korkarlar. Beyinleri bir eit ykanmhr. Tartma yaplacak ekilde yetitirilmemilerdir.
Siyasi polise birbirlerini gammazlarlar.
SORU - Kba, Siniyavisky, Kbrs meselesi hakknda neler duydunuz
Moskova'da?
CEVAP - Siniyavisky ile Daniel'in yakalanmas telefonlarnn dinlenmesi ile olmutur. Kbrs olaylar srasnda, seminerlerde Trkiye ve Trk
aleyhtarl ilendi. Duvarlara Trkiye aleyhinde pankartlar asld. Ruslar
alenen Rumlar tutuyorlard.
Son olarak unu syleyeyim, Ruslar kendi adamlarnn kaaklk
yapmalarna gz yumuyorlar. Mesela ranl Mehdi Bayram 700 Ruble ele
geirerek Japonyaya gitti ve kaak eyalar getirdi, satt. Hi bir ey yapl
mad. Gene ayni Mehdi Bayram bizim odadan pardes ald, kendisine
hi bir ey yaplmad. ikayetlerimizin tesiri olmad. Halbuki bir sveter
satan ngiliz renci derhal Moskova'dan karld.

Yksel tgen'in Trkiye'ye Gelii

(27 Aralk 1966, Hrriyet, Nr. 6705)
Sovyet Rusya' da Trk hkmetinden izinsiz olarak okuyan talebelerden sonuncusu olarak bilinen Yksel :tgen, dn sabah trenle yurda dnmtr.

Rusya' da 1yl3 ay kalan Yksel tgen, Moskova'da 6 ay sren lisan

eitiminden sonra, Moskova niversitesi, ktisat Fakltesine devam etmeye balam, sonra da Moskova'dan uzaklatrlarak Leningrad niversitesinde okumaya mecbur edilmiti.
Yksel tgen, Leningrad'dan Trkiye'ye heyecanl ve yorucu bir
yolculuktan sonra gelebilmitir. tgen, stanbula geldikten sonra;
- Trkiye'ye dnebileceimden midimi kesmitim. Son zamanlarda
hayatmdan bile endie ediyordum demitir.
Yksel'in ifadesine gre Moskova'ya gitmesinden drt ay sonra kendisine devaml olarak casusluk yapmas tekliflerinde bulunulmu ve Trkiye' deki eitli kurulular hakknda rapor vermesi srarla talep edilmitir.
Yksel tgen'den en ok istenilenler, Trk sefareti ile sk temas ku-

Trkiye'de Sol Hareketler\ 759

rup rapor yazmas, Trkiye' de mitinglerin nasl tertiplendiinin
anlahlmas, Trk talebe kurulularndaki almalarn ne ekil
de olduudur.
Bunlara kar Yksel tgen'e byk vaatlerde bulunulmutur. Vaat edilenler arasnda Moskova'daki tahsilin tamamlanmasndan sonra ngiltere' de doktora bursu salanmas, kadn, para ve akla gelebilen her ey bulunmaktadr.
Yksel'e bu teklifleri yapanlar, Boris Yaisenko ve Mustafa h
san, Mehmet Emmovi'tir. Bunlardan sonuncusu Sovyet Babaka
n Kosigin ile birlikte Trkiye'ye gelmi ve Kosigin'in tercmanl
n yapmhr. Her ikisi de Moskova radyosunda grevlidirler.
Yksel tgen'in ifade ettiine gre, Sovyet istihbaratla
rnn bu akl almaz tekliflerini reddetmi, ya da oyalayc cevaplar vermi
tir. rnek olarak, "Mitingler srasnda, miting idarecileri, mutlaka yol zerindeki bir camiye urar ve hocann elini per, hayr dua alrlar" eklinde
ifadeler kullanmtr. Gerek bunlarn etkisi, gerek dier taleplerin srarla
reddedilmesi sonucu, Sovyet makamlar, Yksel zerindeki basklarn
arttrmlardr. Bunun sonucu olarak, Yksel'e st kapal kazaya kurban
kiiler, kaybolanlar ya da hastalanp lenler konusunda uzun konferanslar
ekilmitir. Nihayet Eyll aynn ortalarnda da Yksel tgen, Leningrad
niversitesine gitmeye mecbur edilmitir. Burada bsbtn yalnz kalan
ve hayahndan durmadan endie eden Yksel, Rusya'dan kabilmek iin
srarla "k vizesi" taleplerinde bulunmaya balam, fakat bir sonu alamamhr. Nihayet bir gn Leningrad'dan, Mart ay ortalarnda byk zorluklarla Moskova' daki Trk Bykeliliine telefon etmeyi baarm ve
drt gn sonra da k vizesini alabilmitir.
Leningrad'dan Moskova'ya gelen ve oradan kendi paras ile Sofya'ya
kadar glklerle bilet alabilen Yksel, Rus hududunu trenle terk ederken
gmrk memurlar ve hudut makamlar tarafndan adamakll arandn
sylemitir.

Yksel, Sofya' da Trk Elilii mensuplar tarafndan karlanm ve

hemen stanbul' a hareket eden trene bindirilmitir.
Yksel tgen, 1964 ylnda, stanbul Belediyesi'nde verilen bir kokteyl srasnda stanbul' daki Sovyet Kltr Ataesi, Konstantin Kalanikof
ile tanmtr. Bundan bir yl kadar sonra da Kltr Ataesinin aracl ile
salanan bursla Moskova'ya gitmitir. Yksek tgen, Moskova'ya giderken iki yl sreli bir turist pasaportu ile yurt dna kmtr.
27 yanda olan Yksel tgen, stanbulludur. Deniz Lisesini bitirdikten sonra, Deniz Harp Okulunda iken ordudan ayrlm ve askerliini yedek subay olarak yapmhr. Bundan sonra Hukuk Fakltesine girmi ve
iki yl devam etmitir. Sonra da, Sovyetlerin saladklar bursla ve verdikleri msaadeyle Moskova Devlet niversitesine gitmitir.
Sovyet Rusya' da skntl bir yl ay geiren Yksel tgen, bu gnlerini yle ifade etmektedir:

Sovyetler Birlii'ne byk

mitlerle okumaya gidip
hayal krklklaryla geri
dnenlerden birisi de
Gney Durmay'd

770 1 Aclan

Saylgan

- "Sovyetler Birlii, kalkan marksizm olan korkun bir Rus derebeyliBu derebeylik, ikiyzl bir canavardr! Hakiki yzn, ustalkla gizleyerek, darya ve hatta kendi milletine barsever, insan hak ve hrriyetlerinin koruyucu melei pozunda grlmeyi baarmtr.
nsanlk tarihine bylesine iren, darya kar aldatc bir sistem kurulmamtr. Neron devri Roma mparatorluu bile bu Rus derebeyliinin
yannda zemzemle ykanm kadar saf kalr.
Tehlike, melek yz ile btn insanl kandrabilecek gtedir. Eer
bu kiilerin darya syledikleri ile dndklerinin binde bir ihtimalle
dahi ayn ey olacana inanabilse idim, bilhassa Kosign'in Trkiye' de bulunduu gnlerde, bu szleri sylemezdim. Trkiye'ye gelen Bakan Kosigin, yannda tad tercmann bir subay, bir gizli ajan, Rusya'daki
Trk rencilerinin casus yetitirilmesi ile grevli bir kii olduunu bilmiyor mu?
Sadece bu bile, Ruslarn samimiyetsizliklerini gsteren yeterli bir rnektir. Ciddi fikirler tayan bir devlet by, yanna byle bir kiiyi alamaz! Bari, 3oris Yastsenkoyu da getirse idi de, "Trkiye iin casus yetitir
me rgt" bu ziyareti frsat bilip almalarna Trkiye'de devam etseydi."
idir.

Gner Durnay'n Trkiye'ye

Dn

(6 Ocak 1967, Hrriyet, Nr. 6715)

Moskova Devlet niversitesi, ktisat Fakltesinde ikibuuk yl okuduktan sonra Kzl in'e giden ve Pekin'de bir yl kalan Gner Durmay
adndaki Trk genci nceki gn Trkiye'ye dnmtr.
Gner Durmay, 1963 ylnn Austos aynda bir turist pasaportu ile
yurt dna kmtr.
Gner Durmay'n Sovyetler Birlii'nde tahsil yapabilmesi iin gerekli bursu ve msadeyi, Sovyetlerin stanbul'daki Kltr Ateesi Konstantin
Klanikov salamtr.

Gner Durmay, Moskova'da Devlet niversitesinin, ktisat Fakltesine kaydolunmu ve iki yllk hazrlk snfn baar ile bitirerek "pekiyi"
derece ile diploma almtr.
ktisat Fakltesindeki derslerine devam ettii srada Durmay, kendisine gre "Bilmedii bir sebepten" okuldan ve Sovyetler Birliinden kar
tlmtr. Ruslar, Gner'in bir gece, kalmakta olduu talebe yurduna kadn
aldn iddia etmiler ve bu yzden nce niversiteden, sonra da Sovyetler Birliinden uzaklatrlmasna karar vermilerdir. Bu kartlma olay,
Bavekil rgpl'nn (Suad Hayri) Sovyetler Birliine yapt resmi ziyaretten hemen sonra olmutur.

Rusya' daki Durumu

Gner Durmay, bu olay yle anlatmaktadr:
"Sovyet Rusya' dan tahsilimi tamamlamadan karlmn sebebini
henz zememi bulunmaktaym. Fakat bunda, bana Trkiye'ye mte-

Trkiye' de Sol Hareketler\ 771

veccihen yayn yapan Baku Radyosu mdr Aydn Alihanof'un teklifini
reddetmi olmamn rol oynad kanaatindeyim. Aydn, Trkiye iin eit
li siyas ve iktisadi konular zerinde konumalar hazrlamam, ayda 400
ruble, bir ev ve Baku niversitesini bitirmem karln vaat etti. Sovyet
radyolar, D yaynlarnn hedef tuttuu memleketlere mteveccih ykc
propaganda yaynlar olduunu bildiim iin, Moskova'ya gittiimin ikinci senesi yaplan ve zerinde srar edilen mezkf teklifi reddettim. kamet
tezkeresi almak iin Sovyet polisi ile olan temaslarmda da ikamet tezkeresini ok daha rahat alabileceim fakat Sovyetleri daha fazla sevmem, onlarla almam fikri ilenmee uralmtr. Bu hususlar katiyetle reddetmem zerine de gece saat 11.00 den sonra yurt odamda kz bulundurduum gerekesiyle Rusya'dan hudut d edildim. Kz (ismini imdi dahi
kati olarak bilmiyorum) gece saat 10.45 sralarnda yurt odamn kapsn
alm ve ieri girerek benimle konumak istediini sylemitir. Bu srada
darda bulunan telefondan arandm, yurt personelinin ifadesi zerine
de telefona gitmitim. Ve sadece ismimi syleyen, ne istedii anlalmayan
birisi ile telefonda be dakika kadar anlaabilmee almtm. Konua
maynca odama giderken, koluma birka kii girmi ve beni odama gtrdkleri zaman hayretle kzn rlplak olduunu, yatakta yattn grmtm. Bunlarn hazrlanm bir davran olduu da aikardr. Byle
mevzularda sadece tekdir verilmesi adet olduu, Afrikal birka talebenin
zorla Rus kzlarn yurt ierisinde odalarna ekerek tecavzde bulunduklar, kzlarn yaralandklar hallerde dahi, talebelerin ancak baka bir niversiteye nakli grld halde ben, gn ierisinde Rusya' dan dar
karldm. Hudutta da imal ekilde Sovyetlere yaknlk gstermem teklif
edildi. Sonrasndan ekinerek ve Trk olduumu bir an bile unutmayarak
tahsilimi yarda brakmay, Rusya' dan ayrlmay tercih ettim."

Hakiki Rusya

Deil

Rusya' da bulunduum gnlerde Trkiye' den gelen birok hrete tercmanlk yaptm. Bunlar arasnda Aziz Nesin, Yaar Kemal, Melih Cevdet
Anday, Nevzat stn, Leyla Gencer gibi tannm kimseler bulunmaktadr.
Bunlara sadece Rusya'nn iyi ve gsterilmesi istenilen taraflar gsterilmi
tir. Hakiki hayat seviyesi, alma artlar, bu ahslarn grdklerinden ok
bakadr. Hakiki Rusya, yabanclarn grdkleri Rusya deildir.

Ver Elini

Kzl

in

Gner Durmay, Sovyetler Birliinden kartldktan sonra, geici bir

pasaportla Romanya'ya girmi ve oradanda uakla Pekin'e gemitir. nceleri Kzl in bakentinde yarda brakt iktisat tahsilini tamamlamay
dnen Durmay, ince renmenin zorluu ve uzun zaman almasnda
ki mecburiyetler yznden, tahsiline devam etmek yerine, inlilere Trke dersler vermek yolunu semitir. Komnist in makamlar, Gner'e bu
iine karlk ayda 200 dolar para vermilerdir. Bu meblan yars dviz

7721 Aclan Saylgan

da in paras olarak denmitir. Gner Durmay'n
inli talebeler arasnda yedi kz bulunmaktadr ve bunlarn yalar 19 ila 25 tir.
Geen yaz balarnda in' de, Kzl Muhafzlar denilen genlerin hareketi balamtr. nlerine kan gemie ait herey yakp ykan bu genlerin ktle hareketinden Pekin'deki yabanclar da zarar grm ve bunlardan pek ou hayatlarndan endie ederek, Kzl in' den ayrlmak istemi
lerdir. Gner de in'den ayrlmak istemi, fakat pasaportu olmad gerekesiyle kendisine uzun sre msaade edilmemitir. Nihayet uzun mcadeleden sonra Gner, in'deki Fransz Eliliinden bir defaya mahsus
bir "Gei kad" temin etmi ve bununla Polonya'ya gelebilmitir. Yola
karken de tekrar geriye geleceini sylemi ve eyalarn dahi yanma alamamtr. Polonya'dan, Prag'a geen Durmay, orada bir sre kaldktan
sonra nihayet nceki gn yurda dnebilmitir.
Kzl in' deki hayat ve yaad gnleri bir cehennem azab olarak
niteledii haber verilen Durmay, "Kzl in lideri Mao'nun fikirlerinin aksine hi kimsenin bir ey dnmee dahi yetkisi yoktur" demektedir. Gner'in ifadesine gre "Kzl Muhafzlar" hareketi, Kzl in'in gemile ve
kapitalist dnyas ile btn irtibatlarn kesmesi iin, Mao tarafndan planlanm bir byk katliamdr.
Kzl muhafzlar, eski in kltrne, sanatna, Bat medeniyetine ait
ne varsa yakp ykmak yolundadr. Buna kar gelenler ise insafszca ldrlmektedir.
olarak,
Trke

dier yars

rettii

lgi ekici Bir Mtalaa

"Moskova'ya Niye Gidiyorlar?s7

Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki buzlarn zlmesi ve bugnk politik lisanda, "iyi komuluk mnasebetleri" olarak nitelendirilen hareket, henz be yllktr ve aktif bir maziye de sahip deildir.
1962 ylnda, o zamann Dileri Bakan, Feridun Cemal Erkin'in
Moskova'ya yapt resmi ziyarette ilk nemli adm, Trk - Sovyet Kltr anlamasnn imzalanmas konusunda atlmtr. Sovyetler, gr
meler srasnda kltr anlamas erevesinde, talebe mbadelesini de
teklif etmilerdir. Bu arzu daha sonra da karlkl ziyaretler srasnda,
Sovyetler tarafndan srarla mzakere masasna getirilmitir.
Sovyetlerin "iyi komuluk mnasebetleri" erevesi ierisinde talebe mbadelesi teklifinde bulunduklar tarih 1962 yldr. Fakat bu tarihten ok ncelerinden beri, Moskova' da ve Sovyetler Birliinin baz
ehirlerinde gizli okuyan ok sayda Trk talebesi vard.
Bugn de Sovyetler Birliinin eitli ehirlerinde yksek eitim,
doktora yapan ve saylar bir trl kesin olarak aklanmayan Trk talebeleri bulunmaktadr.

Trkiye' de Sol Hareketler j 773

Sovyetler Birliinde, Bolevik ihtilalinden bu yana, eitli uluslagren talebeleri her zaman olmutur. Byk devlet olmann
zelliklerinden saylan "ideoloji, kltr ve inanlar yayma" yarnda
Sovyet Rusya'nn da yeri vardr.
zellikle, durmadan bamszlk kazanan okumam ve imkandan yoksun yeni uluslar kendi tarafna ekmek, hi deilse byk
devlet propagandasn yapabilmek iin, en tesirli yol olarak kabul edilen talebe yetitirmek konusunda, Sovyetler byk para ve gayret sarf
etmektedirler. Bunun sonucu olarak, "Patris Lumumba Dostluk niversitesi" 1960 ylnda kurulmutur. Bugn Lumumba niversitesinde
82 lkeden 3000 talebe okumaktadr.
Lumumba niversitesinin almas ile Sovyetlerin daha nceden
beri baar ile yrttkleri "Yabanc rencilere Eitim" propagandasnn iddeti arttrlmtr. Yayn organlarnn -zellikle Moskova Radyosu- yan sra, Sovyetlerin d temsilcilikleri de geni apta alma
yapmlardr. Sosyalist bloa dahil lkelerin hemen hepsinden, daha
ok sayda talebe Moskova'ya yollanmaya balanmtr. Bat blou lkelerden gelecek rencilere de ok iyi eitim artlar, ihtiyaca bol bol
yetecek burs, vaatlerinde bulunulmu ve renim anda olan genlere u ya da bu ekilde "artlarnz ne olursa olsun, Moskova Dostluk
niversitesi sizi bekliyor. Sosyalizmin yeryzndeki en byk merkezinde tahsil imkanlarn karmaynz" denilmitir. Bunun yan sra, bir
"Sosyalist cennet" tarifi yaplm ve btn imkanlar ardna kadar Moskova'ya tahsile gelecek Batl renciler iin seferber edilmitir.
Sonu olarak da, Sovyetler Birliinde kendi vatandalarnn okumasna izin vermeyen lkelerden bile, ok sayda talebe Moskova' da
toplanmtr. rnek olarak, Sovyetlerle talebe mbadelesi konusunda
Trkiye gibi anlamam durumda olan, rdnl ve Bolivyal talebeler de Lumumba niversitesine ya da baka yksek retim okullar
na alnmlardr. ylesine ki, bu talebelerden pasaportsuz olanlarn ya
da pasaport sresi bitmi olanlarn durumuna gz yumulmu ve bunlara Sovyetler Birliinde okuma ve tahsil yapma msaadesi verilmitir.
Sovyetler Birliinde, "Lumumba Dostluk niversitesi" dndaki
dier niversite ve yksek okullarda tahsil gren onbin civarnda yabanc talebe vardr. Bunlarn byk ounluu yeni Afrika Devletleri
ile L~tin Amerika, Asya ve Orta Dou lkelerinden gelmi talebelerdir.
Moskova' da ve Sovyetler Birliinde okuyan Trk talebelerinin kesin says henz bilinmemektedir. Ancak bunlar arasnda gerek tahsilleri srasnda, gerekse sonradan yaplan bir soruturma, Trk talebelerinin Moskova'da okumak fikrine genellikle Moskova radyosunun yaynlarndan sonra karar verdikleri ortaya kmtr. Temas edilebilen
ve konuulan talebelerden onda dokuzunun ifadeleri Moskova' da
rn eitim

77 4 J Aclan

Saylgan

okumak iin gerekli olan bursu, Sovyetler Birliinin Trkiyedeki Kltr Ataeleri kanal ile saladklar gereini su yzne kartmtr.
Yine bu arada, renildiine gre, Sovyetler Birliinde burs salayan
Trk talebelerinden sadece birisine, Moskova Konservatuarnda piyano tahsili yapacak olan bir gen kza Trk hkmeti gerekli msaadeyi vermi, dier btn talebeler, hkmetin arzusu hilafna Moskova
yoluna kmlardr.
Sovyetler Birlii, planl merkeziyet sistemi ile idare edilen bir lkedir. Bu, kat bir merkeziyetiliktir. Sovyetlerde en ufak bir eyin,
Kremlin'in haberi olmadan yaplabileceini bile dnmek hayaldir.
Sovyet Rusya' da eitim ve kltr konusu da, planl ve merkeziyetidir. Buna bal olarak, hangi lkelerden talebe gelecei, kaar adet olacaklar, bunlarn ne ekilde kontrol edilecekleri ve eitilecekleri hep
nceden hazrlanan planl konulardr.
Elde resmi rakamlar olmamakla beraber, inanlr kaynaklara gre,
Trk talebelere ayrlm olan kontenjan on altdr. Bunun daha ak ifadesi, Sovyetler her yl onalt Trk talebesine burs verilmesini planlamlardr.
Bunun yannda ok iyi bilinen bir durum vardr: Sovyetler, plan
gerekletirmek konusunda byk titizlik gsterirler ve hi bir fedakarlktan kanmazlar. Bylece Moskova'da ve Sovyetler Birliinde
tahsil yapabilecek Trk talebelerinin says hakknda genel bir fikir edinilebilir. Fakat tekrarlamak lzumludur ki, Sovyetler hi bir zaman
resmi olarak Trk talebelerinin saysn aklamamlardr ve akla
mayacaklardr.

Sosyalist ya da Dou blouna dahil lkelerden Sovyetler Birliine

tahsile gitmek, o lke talebeleri iin bir ereftir. Bir Dou Alman, Bir
Kuzey Vietnam, ya da bir ekoslovak talebenin bu ansa sahip olmas
iin iyi talebe, iyi Sosyali-.:t olarak baz zelliklere sahip olmas, ya da
"G~n Komnist" tekilatnda bulunmas lazmdr. Bu talebeler, ekseriya o lkenin hkmetleri ve Komnist partileri tarafndan seilir.
Tahsil masraflar da partiler ve hkmetler tarafndan denir. Zaten
bu lkelerin, Sovyetlerle kltr anlamalar, talebe mbadele programlar vardr.

Sovyetler Birliinde talebe okutmak istemeyen lkelerin renci

leri, buraya genellikle iki yolla gitmektedirler.
Yollardan birincisi, Sovyet d temsilcilikleri kanal ile olandr.
Trkiye' den Sovyetlere ok sayda talebe, Kltr Ataeleri kanal ile
gitmitir. Bu almann younlat devre 1960' dan sonraki yllardr.
O zamanlar, Sovyetlerin Trkiyedeki Kltr Ataeleri arasnda
bulunan Alibeg Yusuf, hayli sayda Trk talebesinin burs temin etmesini salamtr. Alibeg Yusuf'tan sonra yine stanbul'a Kltr Ataesi
olarak tayin edilen Konstantin Kalanikof'da, Trk talebelerinin Sov-

Trkiye'de Sol Hareketler J 775

yetler Birlii'ne gitmelerinde geni lde yardmlarda bulunmutur.

Bu iki Kltr ataesi, bir yandan kendi asl grevlerini yerine getirirken - ki bu Sovyet eitim plannn iindedir - te yandan da Trk hkmetinin hassasiyetini ve itirazlarn ok iyi bildiklerinden, burs sa
ladklar talebelerin hemen hepsine:
" - Rusya'ya niversite retimi yapmaya gidiyorum diye pasaport almaya kalkarsanz, Trkiye'den dar adm atamazsnz. Turist
pasaportu ile trene binin ve Edirne' den dar kn. Sonra nereden isterseniz orada, Sovyet Byk Eliliklerine bavurun. Biz sizin evrak
nz ve Moskova'ya kadar gidi biletlerinizi yollayacaz" diye tembihatta bulunmulardr.
Ad geen bu iki Kltr ataesinin Moskova'ya yolladklar talebelerin hemen hepsi, sol eilimli genler arasndan seilmitir.
Sovyet Rusya' da tahsil yapabilmenin ve burs salayabilmenin
ikinci yolu da gizli faaliyet gsteren ve merkezi Prag' da bulunan Trkiye Komnist Partisi araclndan istifade etmektir. Trkiye' de ka.nun d kurulu olan, fakat Dou Blou lkeleri tarafndan her zaman
izaz ve ikramla karlanan, hatta finanse edilen Trkiye Komnist Partisi de Sovyet Rusya'ya bir hayli renci yollamtr. Bat Almanya, s
yire, Fransa ve Avusturya' daki talebeler arasnda geni bir propaganda almas yapan, TKP (Trkiye Komnist Partisi) ad geen lkelerde baar salayamam, sol eilimli genler zerinde srarla durmu
ve bunlardan bazlarn kandrmaya muvaffak olabilmitir.
Sovyetler Birliinde, niversite ve dier yksek eitim yaplan
okullar, sistemin btn dier kollar gibi, Sovyet topluluunun sosyal,
ekonomik, ideolojik ve politik ihtiyalarn karlayacak ekilde organize edilmitir. Yksek tahsilin program ve organizasyonu, bir kanunla
belirtilmitir. "Sovyetler Birliinde Yksek Tahsil" isimli bu kanun,
1961 ylnda Bakanlar Kurulu tarafndan onaylanmtr. Kanunda, Sovyet Yksek Tahsil kurulularnn (niversite, kolej, yksek okullar ve
enstitler) gayeleri yle sralanmtr:
1 - Marksist-Leninist ruh ve grle, iyi kaliteli ilim ve teknolojinin gelimelerine ayak uydurabilecek, yurt iinde ve dnda alabi
lecek kapasitede yksek kalitede eleman yetitirmek.
2 - Komnizmin yaratlmas konusunda karlalacak glkleri
halledecek almalar yapmak.
3 - Yksek standarda erimek iin almalar yapmak ve kitaplar
hazrlamak.

4 - retmenler ve aratrmaclar yetitirmek.

Maddeler bundan sonra sra ile devam etmektedir. Bundan kan
sonu ortadadr. Sovyetler Birliinin yksek eitim yaplan btn
okullarnda, kanunu bu maddeleri tatbik edilecektir.

7761 Aclan Saylgan

Daha ak ifade ile renciler Marksist-Leninist ruh ve grte yegelen ikinci madde gereince de, yksek
tahsil yaplan bu okullar ve niversitelerde retim yeleri komnizmin gelitirilmesi konusunda aratrma ve tedbirleri dnecekler, hazrlayacaklardr. Bu arada yine kanun maddesi olan nemli bir konu
da, bu retim messeselerinde yetitirilecek talebelerin, lmi ve politik bilgilerini de halka yaymasdr. Bundan gdlen ve dnlen gaye ortadadr. Marksist - Leninist ruhla, ilmi deeri yksek talebeler yetitirilecek ve bunlar da rendiklerini, rejimin politik idelerini, Sovyet
Rusya iinde ve dnda yaymaa alacaklardr. Sovyet toplumunun
gelimesi iin lzumlu olan hareketler Rusya iinde ve dnda Komnist Partisinin verdii direktiflerle, halklara duyurulacak ve anlatla
titirileceklerdir. Arkasndan

caktr.

Btn bu kanun maddeleri ve hkmler, Sovyetler Birliinde

okuyan Trk talebeler iin de yrrlktedir.
Lumumba Dostluk niversitesi'nde uzun sre talebe olarak bulunmu olan bir Trk, Moskova'ya gelen btn yabanca talebelerin
drt ksma ayrldn ileri srmtr. ddiaya gre, snflandrma u
ekilde yaplmaktadr.

1- Sovyet istihbaratnda kullanlmak zere yetitirilecek talebeler.

2- yi birer komnist olarak yetitirilecek talebeler,

3- Sadece tahsil yapacak olanlar,

4- Hi bir ie yaramayanlar,
lk iki gruba dahil olanlar, ekseriya gizli olarak Sovyetler Birliine
gidenler arasndan seilmektedir. Bunlar hakknda geni bir sorutur
ma yaplmakta, sonra Rusa renmeye baladklar ilk gnden itibaren devaml kontrol altnda tutulmaktadrlar.
Bu kontroller, ekseriya yabanc talebenin snf arkada olan Rus
renciler tarafndan yaplmaktadr. artlara uygun grlenler ise
daha yksek kademedeki grevliler tarafndan incelemeye tabi tutulmakta, sonra da lzumlu olan bilgiler kendilerine verilmektedir. kin
ci grupta olanlar da aa yukar ayni ekilde muameleye tabi tutulmaktadrlar.

Bu aklamay yapan Trk talebe, Lumumba niversitesinde yzdE. otuz orannda Rus talebe bulunduunu, bunlarn hepsinin askerliklerini yapm komsomollar (gen komnist) arasndan seildiini ve
dier okullarda okuyan Rus talebelerden daha fa~la burs aldklarn
sylemitir.
Lumumba niversitesinde okuyan yabanc talebelere verilen burs
miktar ayda 90 rubledir. Rus talebelerin aldklar miktar ise 45 Rubledir. ok baarl Sovyet talebeleri 60 Ruble alabilmektedirler.
Moskova'ya, giden yabanc talebeler, nce be ay sreli bir lisan

Trkiye' de Sol Hareketler j 777

eitimine tabi tutulmaktadrlar. Burada Rusa tekstler arasnda okutulan konular; Komnist Partisi tarihinden blmler, Dnya i Hareketleri, Bolevik ihtilali, Komnizmin ilerlemesi prensipleri ve Lenin'dir. Bylelikle rencilerin; asl eitime baladklar zaman birok
konulara yabanc kalmamalar salanmaktadr. Bu lisan eitimi gnlerinde, deiik fikirlerdeki talebelerin eilimleri, dnceleri ve reaksiyonlar ortaya kmaktadr.
Moskova'da hayat, byk mitlerle gelmi yabanc talebeler iin
skcdr. lk gnlerin deiik havas kaybolduktan sonra, eitli lkelerden bir araya toplanm genler, gereklerle yz yze gelirler,
Normal talebelik hayatlarnda birok kaytlamalar vardr. Okuduklar
ehirden otuz kilometre fazla uzaklamalar iin "gerekli makamlardan" izin almalar lazmdr. Hareketleri kontrol altndadr ve kendilerine devaml telkinler yaplmaktadr. Sadece okumak iin gelmi olan
talebeler zerinde bu kontrol ve bask bazen geriye tepen silah gibi etki yapar. Bir defa da memnuniyetsizlik baladktan sonra artk ne yaplrsa yaplsn, bu talebeyi ne okuduu yere, ne muhite, ne de rejime
sndrmann imkan yoktur! Bunun saysz misalleri vardr. Afrika'nn
yeni lkelerinden Asya uluslarnda, Latin Amerika' dan ok sayda talebe, aradklarn bulamamann yaratt byk hayal krklklar ile
Sovyetler Birliinden ayrlmlardr. Memnuniyetsizlik konusunda,
Batnn yapt byk propagandann da etkili bulunduunu kabul etmek lazmdr. Afrika'nn yeni uluslarndan bir renci, Moskova'daki
kaplarn suratna kapandn hissettii an, daha iyi artlarla Amerika' da tahsil yapabileceini her zaman bilmektedir.
eitli lkelerden gelmi, eitli ve alabildiine deiik artlar altnda yetimi gen, heyecanl ve ateli insanlarn ne yapabileceklerini
kestirmek her zaman kolay bir i deildir. Ve Sovyetler bu konuda henz bir tecrbe devresindedirler. Lumumba Dostluk niversitesi'nin
u ana kadarki almasnn byk baar olduunu sylemek iin ok
iyimser olmak lazmdr.
Moskova'da ve dier Sovyet ehirlerinde okuyan talebelerin yerli
halkla bugnk mnasebetinin de pek normal olduu sylenemez.
Mesela Moskova' da, Afrika' dan gelmi siyahi bir rencinin, bir Rus
kz ile caddede dolamas dnlemez bile. Ayn ey, Asya ile Latin
Amerikal renciler iin de sylenebilir. Yabanc talebeler iin, Moskova'nn kulak gazetesinde, mutlaka her gn anlatlan yeni bir hikaye
vardr. Bir sre nce, gerekten olmu, fakat sadece kulaktan kulaa f
sldanan hikayelerden birisi, Lumumba niversitesinden bir ranl
rencinin, srtnda niforma tayan sekiz Rus' dan yedii mthi dayaktr. Bir kz arkada ile kahvede oturan ranlya niformal kiiler
satamlar, delikanlnn hviyetini gstererek:

7781 Aclan Saylgan

- Ben Dostluk niversitesindenim, demesi zerine de bayltncaya
kadar dvmlerdir. Her eyi brakp memleketine dnmek isteyen bu
ranl talebeye byk tavizler verilerek, Moskova' da kalmas salana
bilmitir.

Yabanc talebelere balangta Sovyet halknn gsterdii sempati

ve gler yz bugn artk mevcut deildir.
Fakat btn bunlara ramen sabrl ve baarl plan uygulaycs
olduklar bilinen Sovyet idarecilerinin, Lumumba niversitesi konusunda hatalar giderici tedbirler almalar, aksaklklar gidermeleri zor
bir hareket olmayacaktr.

Trklerin Yalnzl
Sovyetlerde okuyan talebeler iersinde yalnzl en ok hissedenlerin banda Trk talebeleri gelir. Byk ounluu gizli yollarla Sovyetler Birliine gitmi olan bu talebelerin "talebe olduklarn" hi bir
Trk makam kabul etmez. Moskovadaki Trk Sefaretinin konsolosluk
ksmna herhangi bir durum iin bavuranlara "Senin burada ne iin
var? Pln prtn topla hemen geri dn" szleri sylenir.
Ve ayet talebe, Trk olduunu unutmayp, askerlik yoklamasn
yaptrmak, vatandalk ilmhaberi almak isterse alaca cevap yine ayndr.

- Sen talebe deilsin fikri, talebenin kafasna yerletirilmeye allr.

Kural olarak, Trk Milli Eitim Bakanl ve Sovyetler Birliinde
ki yksek eitim kurulularnn uluslararas kurulularn kabul etmezler. Bu propaganda gayesiyle kurulmu olan Lumumba niversitesi iin belki doru bir karardr. Fakat UNESCO'nun, niversiteler listesinde ba sralarda bulunan Moskova Devlet niversitesinin' de ayn
kategoriye sokulmas, anlalr bir tutum deildir.
Sovyetler Birliinde okuyan Trk talebelerinin byk ounluu,
gizli yollarla ve Trk hkmetinin msaadesi olmadan Sovyetler Birliine gitmilerdir. Aslnda liseyi bitirmi bir gencin, herhangi bir lkede istedii renim yapmasnda kanuni hibir kstlama yoktur. Trk
hkmetinin ve makamlarnn da bu talebelerin kanun d hareketlerini tespit etmeden herhangi bir ilem yapmas zordur.
imdiki durumda Trk makamlarnn yapabildikleri tek ey bu talebelerin Sovyet Rusya' da tahsil artlarn zorlatrmaktan ileriye gidememektedir. Trk talebelerinden Rusya' da bulunanlara, yeni pasaport
verilmemekte, askerlik yoklamalar yaplmamakta ve her frsatta Trkiye'ye dnmeleri ya da Sovyetler Birliinden baka lkede renim
yapmalar tavsiye edilmektedir.
Sovyetler Birliine gizlke tahsile gitmi olan bir talebenin sol ei
limli olduunu peinen kabul etmek gerekir. Ya propaganda ya da

Trkiye' de Sol Hareketler j 779

inand fikirler yznden tahsilini Sovyet Rusya'nn herhangi bir eh
rinde yapan Trk talebelerine kar bu tutum, ekseriya talebeleri Trk
makamlar ve dier lkelerden uzaklatrmaktadr. Bunlar, kacak
glkleri nceden bildiklerinden, hibir ekilde Trk ilgilileri ile temas etmemekte ve gizli kalmay tercih etmektedirler!.
Bunun yannda, anlalmaz bir tutum olarak, Trk hkmetinin
msaadesi ile Sovyetler Birliinde tahsilde bulunanlar da vardr.
zinli talebelerin de burslar Sovyet hkmeti tarafndan denir.
Fakat bunlara Trk makamlar glk kartmazlar ve yabanc bir lkede okuyan vatandaa gsterilen kolayln hepsini gsterirler.
Bu kart durumlar, son aylarda Moskova'da okuyan talebeler iin
hayli zor durumlar ortaya karmtr. simleri ve okuduklar yerler
Trk hkmeti tarafndan tespit edilebilen talebelere eitli yollarla
telkinler yaplm ve yurda dnmeleri istenmitir. Sovyet ilgilileri de,
Trk ilgililerinin bu konudaki byk hassasiyetini grdkten sonra,
gznnde olan talebeleri, ya Moskova' dan baka ehirlere yollamlar
ya da burslarn kesmilerdir. Bunda gdlen gaye ortadadr.
Sonu olarak; Sovyetler Birliinde, planl ve birok durumlarla kaliteli bir yksek retim yapld gerektir. Sovyetler, eitim meselelerini kendi sistem ve ihtiyalarna gre halletmilerdir. Propagandalar v e"byk devlet" olmann verdii zellikler yznden de devaml
olarak yabanc talebeleri kendi lkelerinde okutmaya ve eitmeye almaktadrlar. Sovyetlerdeki yksek eitimde, bran ne olursa olsun,
her talebe mutlaka marksist-Leninist grle yetitirilmektedir. Ve
mutlaka her yksek retim yapan kuruluta, asl brann yannda
"Ekonomi Politik" okutulmaktadr. Bu dersler arasnda sosyalist dzenin baarlar, Komnist Partisi tarihi, diyalektik materyalizm, Dnya
ii hareketleri vardr.
Bunlarn bir Trk talebesi tarafndan renilip renilmemesinin
faydal ya da faydasz olduu konusunda, uzun tartmalar yaplabilir.
Ancak ortada bir gerek vardr, o da Trk makamlar ister kabul etsin,
isterse etmesin, Sovyetler, Trk talebelere burs vermeye devam edeceklerdir. Bu bir pein hkm ya da afaki bir sz olmad srece, al
nacak en iyi tedbir, her yl belirli sayda talebeyi Sovyetler Birliine
gndermektir. Bunlarn talebelik durumlarn kontrol, dier lkelerde
olduu gibi, talebe mfettilikleri, konsolosluklar kanal ile byk rahatlkla yaplabilir.

Sovyet Rusyada Amerikan, ngiliz, Fransz ve daha birok lkelerin talebeleri tahsil yaparlarken, Trkiye' den Rusya' ya talebe gitmesini yasaklamak, gerekleri grmemektir58.

780 1 Aclan

Saylgan

Dokuzuncu Blm Dipnotlar

1- Walter Krivitzki, "Stalin Agent" (Ben Stalinin Ajanym), s, 64., 2. basm, s
tanbul, 1948
2- Bknz. Jacques Freymand,"The Comntem's Constributions of History", Geneva, 1965.
3- Unabridget Soviet Encyclopedia, C., 22, s, 257 258. Moskova, 1953
4- zvestia, 1921, Nr. 31, s, 12.
5- Bknz. hsan Ta~delen, Trkiye Gizli Komnist Partisi ve Cinayetleri, stan
bul, 1966.
6- Unabridget Soviet Encyclopedia, Moskova, 1937.
7- var Spector, The Soviet Union And the Msli;n World, 1917, 1958, s, 114
127, A.B.D., 1959
8- Leittstze Und Statten der Komnistichen Intemationale, s. 5, Hamburg,
1920,
9- Yn, 11 Ocak 1967, Nr. 198, s. 6.
10- bid.
11-Trkiye Gizli Komnist Partisi ve Cinayetleri, s. 10
12- bid.
13- bid.
14- bid. s. 17 -19. Ekrem, Hasan Ali'nin (Ediz) kardei olup, o zamanlar onbir
yanda bir ocuktu. Ve bir de stanbul'un Kathane kynden Ziya isimli
bir ocuk vard ki, onun yanda on, onbir civarlarndayd. Bu niversitede
okumu eski komnistlerden bir zat bize Hasan Ali (Ediz) nin kardei olmadn ve hsan Tadelen'i de karmadn, tanmadn ifade etmitir.
15- bid. s, 15
16- bid. S, 40
17- bid. s, 40
18- bid. s, 14
19- bid. s, 21
20- Yakub Demir ismi ile Prag'da T.K.P'nin D Brosu I. Sekreteri gzken Zeki Bahmar, 1905 ylnda Srmene' de domutur. Trabzon Muallim Mektebinin ikinci snfnda iken 1926 ylnda Moskova'ya kam veya karlm,
1930 ylna kadar orada kalarak KUTV'dan mezun olmutur. Trkiye'ye gizlice dnm T.K.P. nin illegal faaliyetlerinde srekli olarak grev almhr.
1951-52 tevkifat sanklarndan-Bar Pirhasan (Edebiyat retmeni, Kuleli
As. Lisesi, st Temen) yapt aklamada, ayn okuldaki Edebiyat ret
meni Yzb. Abdlkadir Demirkan'a verdii bir haberi iki gn Moskova radyosunun haberleri arasnda dinlediini sylemitir. Haber, zmit'te, Kore
harbine gitmemek iin daa kan Osman isimli birine aitti. Abdlkadir Demirkan ise dorudan doruya Zeki Batmar'a bal alyordu. Bundan da
anlaldna gre Zeki Bahmar bir taraftan T.K.P. cra Komitesi Sekreteri
iken, dier taraftan Sovyetlerle temas halinde olan bir ajan idi. Zeki Bahmar
1963 ylnda Trkiye' den kamtr.
21- Bknz., Trkiye' de Komnist Teknii, Emniyet Genel Mdrl nemli

Trkiye'de Sol Hareketler 1781

ler Mdrl. Yaynlar, s, 47-61, Nr. 4, 1966, Ankara.
22- Gnter Nollau, Die Internationale, Wurzel'n und Erscheinungsformen desproleterischen Internationalismus, Kln, 1959.
23- Krivitzki. a. g. e. (ngilizce nsha) s, 74.
24- Tito, V. Dedijer, s, 74.
25- Erich Woilenberg'in Der Aparat, Bonn 1952, s, 12'de bahsedilen (M) Komnist okulu ile Lenin Okulunu kartrmamak liizmdr. (M) Okulu, Almanya' da Kzllarn urad 1923 malubiyetinden sonra ksa bir sre sonra kurulmutu. Srekli eitimi yoktu. Tasarya gre, Almanya'nn mstakbel K
zlordusu buradan yetiecekti. Nitekim bu okuldan mezun olmu, Alman
komnistlerinden HansKippenberger, Wilhelm Zaisser, Arthur llner
(Stahlmann), Albert Freiner, Alman Komnist Partisi Kzlordusunun istihbarat ubelerinde almlard. Bu (M) Okullar daha ziyade zel olarak casus yetitiriyordu. 1932 - 1933 yllar arasnda Moskova'ya yakn Bakow civarnda kurulan (M) Okullarnda, Alman komnistleri bu maksatla ve i
harp taktii ile uramak iin yetitirilmilerdi.
26- Report of the Royal CommissiQn, s, 104,0ttowa, 1946
27- Castro Delgado, J'ai Perdu la foi a moscau, s, 320
28- Dissolution and Aftermath of the Comintern Experiences and observations
1937 1947, Alfred Burmeister, Newyork City, 1955
29- Jan Valtin, Tagebuch der Holle, s, 112.
30- Leon Troki, Mein Leben, s, 441.
31- Memories ofa Communist Militant and Leader, manskrip, s, 199.
32- X. J. Eudin R. North,Soviyet Russia and the East 1920 -1927, a docurnantery Survey, s ,86, Stanford niversity press, 1957
33- B. Gitlow, The Whole of Their, s, 243, Newyork London, 1948,.
34- Castro Delgado, s, 35.
35- Arvo Tuominen, The Chimes of the Kremlin,.
36- Bknz., Dipnot. 28, s, 6
37- Theodore Draper, American Communism and Soviyet Russia, Newyork,
1960, s, 196 ve 471.
38- International Correspondence, 29 Eyll 1926, s, 1176.
39- Martin Wilbur Julle, Documents on Communism, Nationalism and Soviet
Advisers in China, 1918-1927, s, 130 -134, LienYing How, Newyork, 1936
40- The Activities of the Comrnunist International beetwen the fifth and Sixth
Congresses, Paris, s, 58.
41- Moscow Madrid Moscow, s, 18, Zagrep, 1952
42- A. Losovski, Strike is a Battle!, s, 63, Paris, 1931
43- Tito, V. Dedijer, s, 237.
44- Bknz. Dipnot, 22.
45- Patrice Lumumba, Kasai ve Kivu eyaletlerinin ortasndaki Sankuru'nun Katako Kombe kynde 1925 ylnda dodu. Fakir bir ailenin ocuu idi. lk zamanlar katolik misyonerlerinin at bir okula gitti. Birgn Papazn, Allah'n
beyaz olduunu sylemesi zerine, Patrice Lumumba aksini savunmu ve
"Allah zencidir (siyahtr)" demi, okuldan kovulmutu. Bunun zerine, Lu-

7821 Aclan

Saylgan

mumba ailesinin arzusu hilafna Protestanlarn yannda almaa balad.

Yarm kalan tahsiline ramen, kendi kendine okumaa balad. Genlik ylla
rnda baz anormal davranlar gsterdi. Yannda alt protestan misyonerin parasn ve saatini alarak Stanville'.e gitti. Stanville, Kasai eyaletinin genleri iin ideal bir ehirdi. Buraya yerleen Lumumba, parasn ve saatini ald
misyonerden "iyi hal" kad istedi. Misyoner geni hogrs olan bir insan olacak ki, istedii kad Stanviile'e gnderdi. Lumumba bu referansla,
Postaneye memur oldu. e balad zaman 19 yandayd. Ayni yllarda kendi kynden Paulin isimli bir kzla evlendi. 1960'ta ldrld zaman Paulin' den 4 ocuu vard. 1956 ylnda geliri ile, yaay arasnda farklar grld. Bir otomobil sahibi olmutu; bir postahane memurundan daha yksek bir
hayat yayordu. Bu durum, Belikal idarecilerin dikkatini ekti. Hesaplara el
kondu. 2500 dolar a kt. Ve iki yl hapse mahkum oldu. Lumumba'nn taraftarlar, bu parann Kongolu mcahitlere yardm iin zimmetine geirdiini
iddia eder. Nizamlara uygun bir hayat yaad iin, Jatodville hapishanesinden bir yl sonra serbest brakld. Bu sefer Leopoldville'e geldi. Polar biralar
nn satcs oldu. ok alt. Ve derhal temayz etti, sonunda sat irketinin
mdr oldu. Belikallarn kurduu kltr merkezlerinde hitabeti ile n sald. Bu merkezler sekin Afrikal genler iin kurulmutu. Lumumba gerek bu
merkezlerdeki faaliyeti, gerekse elence yerlerindeki davranlar ile ksa zamanda herkese tannd. Balca rakibi Kasavubu idi. Kasavubu ve arkadala
r ayr bir Bakongo Krall kurmak istiyorlard. Lumumba, 1961 ylnda ombe'nin adamlar tarafndan ldrld.
46- Ankarada bir Sovyet Ajan: Oleg Pankovsky, Kiisel Kitaplar, Nr. 5, s, 240,
Ankara, 1966, Pankovski, Alb. Yerzin hakknda unlar yazar: "Yerzin yakn
larda Tugeneral rtbesine terfi ve Patrice Lumumba Dostluk niversitesi
Rektr yardmclna tayin edildi. Bu niversitenin btn retim kadrosu
KGB ajanlarndan kuruludur; yatakhane amirlerine kadar! Yerzin, bana niversitede iki ayr grevi olduunu syledi: KGB ajanlarnn bakanl ve
rektr yardmcl. niversite, eskiden Genel Kurmaya bal Varoilov Askeri Akademisinin bulunduu binann iindedir. Bu niversitenin birinci grevi Afrika Asya memleketleri iin bir beinci kol hazrlamaktr. rencile
rin ou daha imdiden ele geirilmi ve Sovyet istihbarat tekilat hesabna
almaya balam bulunmaktadrlar. Bunlara Marksizm Leninizm retil
mekte ve gelecein Afrika liderleri olacak ekilde siyasi eitim verilmektedir. Kendilerine, memleketlerine dndklerinde ilk olarak grevler, gsteriler
ve hkmet darbeleri tertip etmeleri talimat verilmektedir KGB ile ibirlii
yapanlar iyi beslenmekte giydirilmekte ve para almaktadrlar. Hayatlar vasat Sovyet rencisinden daha iyidir her trl ihtiyalar karlanmaktadr."
Albay Pavel Dmitriyevi Yerzin, uzun bir sre KGB'nin Trkiye'deki gizli
ajanlarnn efliini yapmtr.

47- Bknz, Komnizm ve Afrika, s, 44 - 54.

48- Bu tr eitim faaliyetleri gemite olduu gibi, gnmzde de srmekte,
hatta bugn daha ak bir ajan yetitirmek zere zellikle ABD ve batl lkeler muazzam mali kaynaklarla yerli ajan programlar dzenlemektedir.

Trkiye'de Sol Hareketler 1 783

49- Mehmet A. Demirer, Yeni Emperyalizm, s, 39 - 42, 1966.
50- Robert Kotey, Biz Afrikallar Neden Vazgetik", 1963 Ankara, s, 1 - 8.
Robert Kotey: Bulgaristandaki Ganal renciler Cemiyetinin bakan idi.
Bulgaristan' da kendilerine ve dier Afrikallara yaplan haysiyet krc muameleleri protesto etmek maksad ile Bulgaristan' dan ayrlan Ganal renci
ler cemiyeti bakan, zenci bir renci iin Demir perde gerisindeki hayatn
iyzn aklamaktadr.
51- O sralar Yksel tgen' de Trkiye' de deildi.
52- Sovyet idarecilerinin iliine baknz ki, bir yandan Trk hkmeti ile yakn ilikiler kurmak iin can atarken, te yandan zaten 3-5 kiiden ibaret olan
Trk rencilerine ajanlk, casusluk, teklif ediyorlard.
53- Bknz., Hrriyet Gazt., 6, 7, 8, 9, 10 Kasm 1966
54- Bknz., Hrriyet Gazt., 6, 7, 8, 9, 10 Kasm 1966
55- Son mlakatmzda Gner Durmay ve Yksek tgen Trkiyeye dnm
lerdi.
56- Anadolu Altu' un 6, 7, 8, 9, 10 Kasm 1966 gnl "Hrriyet"te kan ak
lamalarnda dikkate deer aklamalar;
"Zaten Lumumba niversitesinde, her lkeden gelen talebelerle grup grup
megul olan grevliler vard. Bunlar, talebelerin her eyi ile ilgileniyor, soruturma yapyor ve frsat bulduka da Sovyetler Birliinin ve komnizmin
iyiliklerini, faydalarn anlatyorlard.
Beni birka gn sonra Rusa derslerinin yapld snfa verdiler. Bir de imtihana soktular. Sonra Rusa renip, lise imtihanlarn vereceksin, dediler.
Ve Moskova'da gnler birbirini kovalamaya balad.
niversite iinde ve dndaki her hareketimin kontrol altnda olduunu bir
sre sonra hissetmeye baladm. Lumumba niversitesinde ou Afrika, Latin Amerika ve Gney - dou Asya lkelerinden gelmi talebeler yannda
ok sayda da erkek Rus renci vard. Rusa kurslarna devam ettiim gnlerde, bunlarn sadece Lumumba'da okuyan yabanclar kontrolle grevli
"Gen Komnist" tekilatna mensup talebeler olduklarn rendim. Bir
gn oda arkadam Fernand:
- Rus talebelerin yannda konuurken dikkatli ol, her eyi haber verirler, dedi.
Bu szlere pek nem vermedim. Fakat bir sre sonra, yaptm btn hareketlerin ve gittiim yerlerin, Aram Bayramyan tarafndan bilindiini rendim.

Bu sre ierisinde yeni

arkadalar edinmitim. Kz kardeimi aa yukar

her gn gryordum. Bir gn yeni bir Trk talebesinin daha geldiini haber
verdiler. Bu brahim Derman isimli bir ocuktu. Daha sonra da, Trkiye' de
Robert Kolej' de okumu Necil isimli bir baka talebe geldi. Artk Moskovadaki Trk talebelerinin says bir hayli artmt. Ben, kz kardeim, bra
him, Necil ve daha birka arkada.
Bir gn Aram bana geldi. Konumak istiyormu. Havadan sudan birka szden sonra benden Moskovadaki Trk arkadalarm hakknda "rapa;-" verip
veremeyeceimi sordu.
Rapordan ne kastettiini anlamadm, sordum.
- Arkadalarn ne yapar, kimlerle konuurlar, beraberken neden bahsedersi-

784/ Aclan

Saylgan

niz, gibi nemsiz eyler dedi.. Karlnda bana daha iyi bir oda ve daha iyi
burs artlar va'dejiyordu ..
Gldm ve bahane olarak ok ders almam gerektiini syledim. Aram'n
arkadalarm hakkndaki "ispiyonluk" tekliflerinden birincisini bylece atlatmhm. Fakat az bir zaman sonra, aramzdaki Trklerden bazlarna zel
muamele yaplmaya baland. Bunlardan benim hissettiim ilki, brahim
Derman'n hareketlerindeki ve hayat tarzndaki deiiklikti. brahim, Trkler arasnda en ok kardeimle arkadalk ederdi. Aslnda bu ocuun garip
ve esrarl bir hikayesi oldu. Sonunda da bilinmez bir sebeple ld. Ya da ldrld.
Ad daha Trkiye'de iken Krtlk cereyanlarna karm olan brahim,
Moskova'ya Almanya' dan gelmiti. Hepimizden ayr muamele gryordu.
Buna ramen ald parann yetimediini sylyordu, Moskova'da ancak
be ay kald. Sonra tekrar Almanya'ya dnd.
brahim, Aram ve dier baz Ruslarla da ok samimi' idi. Gelii de bana ok
esrarengiz geldi. brahim, Almanya'ya dndkten sonra bilinmeyen bir sebepten Hfz Zaman isimli bir Trk tccarn ldrdn duyduk. Arkasndan da yine anlalmayan sebepten brahim Derman'n kendisini Mnih
hapishanesinde ashn rendik. Bu haberler, Moskova' da okuyan talebeleri hem akna evirdi, hem de derin derin dndrd. Bu iki lmn arkasnda baka sebeplerin olduunu hepimiz hissetmitik.
Bizi kontrolle grevli olan kiiler, Yksel'i kendilerine daha yakn buldular.
Ondan ve dolaysyla benden srarl olarak baz konularda "Raporlar" istemeye baladlar. Bu raporlar isteyenler, Mustafa hsan ve Boris Yainka
idi. Mustafa hsan, Trkeyi ok iyi konuur. Sanyorum ki, Trkiye' de ok
kii bu adamn sesini gayet iyi bilir. Mustafa, Moskova radyosunun Trke
neriyatndaki ba spikerdir. Bir Sovyet devlet adamnn Trkiye'ye iki yl
nce yapt ziyarete tercman olarak katlmtr, Trkiye' den Rusya'ya yaplan bir resmi ziyarette de tercmanlk grevini bu adam yapmtr. Boris
Yainka ise, galiba iki yl nce zmir Fuarna gelen Sovyet heyetinde bulunmutur.

Bizden hazrlamamz istedikleri unlard:

1- Trkiye' de talebe kurulular nasldr, mitingler nasl tertip edilir. Bu kurulular ierisindeki polisler kimlerdir?
2- Rusya'ya sempati duyan subaylar kimlerdir?
3- Trkiye'de halk zerinde etkili olabilen gazeteciler kimlerdi, bunlardan
hangileri Rusya'y sever?
Bu konulardan, Rusya'ya sempati duyan subaylar ve ordu mensuplar hari,
dierlerine uydurma cevapla,. verildi. Yksel'le oturup uzun dndk. Birdenbire, "stediklerinizi vermemize imkan yok" desek daha zor durumda
kalacamz hissediyorduk. Anlalyordu ki Ruslar bize dedikleri bursun
karln talep ediyorlard. Ve bu raporlarn hepsinden tede, bizim Moskova'daki Trk sefareti ile ilgi kurmamz istiyorlard.
Sk sk sefarete gidin, yaknlk kurun ve orada konuulanlar gelip bize haber verin .. " szlerine Moskovada okuyan btn talebeler muhatap oldular.
11

Trkiye' de Sol Hareketler 1785

Bu taleplerde bulunanlar gayet iyi biliyorlard ki hepimiz Moskova'ya, Trk
hkmetinden habersiz ve izinsiz gelmitik. Sefaret bizim talebelik artlar
mz tanmyor, bize pasaport vermiyor ve yurda dnmemizi istiyordu. Buna ramen, bizi Moskova'ya u veya bu ekilde kandrlarak getirmi olan
kiiler, Moskova' daki Trk sefareti ile yakn iliki kurmamz talebinden vazgemiyorlard.

Ruslar, taleplerinin birounun istedikleri gibi yerine getirilmediini grnce, bizi Moskova'dan uzaklatrmak yolunu setiler. Yksel tgen, Moskova'da 21 Mays ve 22 ubat Harbiye talebelerinden olduunu sylemi veya bu yolda imada bulunmutur. Ancak, kendisinin ordu ile ilgisinin kesilmesi 21 Mays olaylarndan ok ncedir. Yksel tgen, bir askeri' lisede
okumu, fakat 10. snfta iki yl st ste snfta kald iin okuldan atlm
tr. Bundan sonra sivil bir okulda lise imtihanlarn vermi ve ktisat Fakltesine girerek okumaya balamtr. Burada da iki yl imtihanlarn verememi ve stanbuldaki Sovyet Konsolosluunun Kltr Ataesi kanal ile Moskova niversitesinde ktisat okumak zere burs temin etmitir. Yksel tgen, stanbul niversitesinde okurken baz talebe kurulularnn idareciliklerinde bulunmutur. Yksel'in asker! lisede arkada olan temen 21 Mays olaylarndan sonra ordudan kartl!!11tr.
57- Bknz. Yeni Gazete, 14, 15, 16, 17, 18 Kasm 1966, Nr. 689, 690, 691, 692, 693.
58- Bu kymetli grleri kaleme alan yazarn son mtalaas zerinde tartla
bilir. Trkiye'den Rusya'ya renci gndermenin acaba ne gibi yarar olacaktr? Sovyetler, Trk rencilerine gerekten ilim retseler, bu mtalaaya
eklenecek bir szmz yok. 1923'ten gnmze tecrbeler unu retmitir
ki Sovyetler de okumu btn renciler, yurda dndklerinde gizli T.K.P.
saflarnda yer almlardr. Sovyet Rusya' dan bu gne kadar bir tek renci
olsun meslek sahibi olarak vatanna dnmemitir. Rusya' da okumu ne bir
doktor, ne bir mhendis gsteremezsiniz. Hemen hemen hepsi sosyal ilimler okumulardr. Bu sosyal ilimler kamuflajdr. Asl rendikleri ihtilal teori ve pratiidir.