1

DL LKLER
Ve
KAVRAM TERCMELER ZERNE BR DEERLENDRME

Prof. Dr. Ahmet BURAN

Dil likileri
nsan, yaad varlk alan ve boyutu itibariyle zaman ve mekn kavramlaryla
snrlandrlmtr.1 Dolaysyla insann her trl faaliyeti, onu elik bir zrh gibi kuatan bu iki temel
kavrama bal olarak gereklemektedir. nsann ayrt edici bir zellii olan dil de, gerek oluum ve
geliimi, gerekse kullanm sreci bakmndan zaman ve mekn kavramlarna sk skya baldr.
Yani, her olgu ve durum gibi dilin de bir tarihi ve corafyas vardr.
Tarih ve corafya, baka bir deyile, zaman ve mekn, insan ile ilgili ve insan tarafndan yaplan
her trl yaratmn temel belirleyicisidir. Her insan ve topluluk dierinden farkl zaman ve mekn
ilgisiyle hayatn devam ettirmektedir. Bu zaman ve mekn farkll, bilgi, tecrbe ve sosyo-kltrel
farkllklar da beraberinde getirmektedir. Sosyal bir varlk olarak insan, baka zaman ve meknlarda
oluturulmu bilgileri renmek, kendi bilgi ve tecrbelerini de bakalarna retmek isteindedir. te
diller arasndaki al-veri de aslnda kiiler ve topluluklar arasndaki bu renme ve retme
srelerinin bir sonucudur.
renme ve retme sreleri eitli ekillerde gereklemektedir. Vahiy, rya, telepati gibi
insan aklnn ve ada bilimin tam olarak izah edemedii bildiriim ve bilgi aktarm ekilleri bir yana
braklrsa, iletiimin insanlk tarihi iinde, zaman ve mekn kavramlarna bal bir olgu olarak
gerekletii grlr. Dolaysyla insanlk tarihinin balangcnda ayn zamanda yaayan ve ayn mekn
paylaan insanlar arasnda bilgi al verii ve dil etkilemesi mmkn olmutur.
nsan, yaratl gerei, karlat nesne, kavram ve durumlar adlandrarak onlara hakim olma
isteinde olan bir varlktr. Adlandrma, ayn zamanda bir anlamlandrmadr. Bu adlandrma ve
anlamlandrma srecinin bir sonucu olarak dili yaratan insan, ayn zamanda, bir tarih ve gelenek de
oluturmaya balamtr. Balangta szl bir gelenek halinde yaatlmaya allan bu adlar ve
anlamlar dnyas, yaznn icadyla birlikte zaman ve mekn tesi bir karakter kazanmtr. Dnyann
her hangi bir yerinde ve her hangi bir zamanda retilen bir bilgi, ok uzak bir yerde ve ok farkl bir
zamanda da renilmeye balanmtr. Ancak yine de bu bilginin farkl zaman ve meknlara tanmas,
yakndan uzaa doru ve olduka yava olmutur. Ticari ilikiler, gler, savalar, eitli amalarla
gerekleen seyahatler, dinler... bu bilgi al veriinin en nemli arac olmutur.
Gnmzde iletiim teknolojilerinde meydana gelen gelimeler, adeta zaman ve mekn
kavramlarn ortadan kaldrmtr. Otomobil, gemi, uak gibi ulam ve radyo, telefon, televizyon,
internet gibi iletiim aralar sayesinde insanlar her meknda ve zamanda retilen bilgiye ayn anda
sahip olabilmektedir. Dnya, hatta uzay kk bir elektronik cihazn iine sacak kadar klmtr.
Dolaysyla insan, toplum ve dil ilikilerinin bugnn ve geleceini bu yeni durumu dikkate alarak
deerlendirmek gerekir.
Her trl dini, ahlaki ve insani dzenlemeye ramen, gl ve ilevsel olan yaatan, gsz ve
ilevsiz olan yok eden doa kanunu, gnmzde de, hayatn her alannda btn acmaszl ile
ilemektedir. Nitekim gl devletler zayf devletleri u ya da bu ekilde igal etmekte, gl
ekonomiler zayf ekonomileri kendine bal hale getirmekte, sosyal ilevi yksek diller zayf dilleri
1

Zaman ve mekan kavramlarnn dna kma tayy-i mekan, tayy-i zaman terimleriyle edebiyatmzda ve
tasavvufta yer almtr. Peygamberlerin baz mucizeleri, Hz. Muhammedin Miraca kmas gibi baz olaylar,
normal insanlarn deil, peygamberlerin bir zelliidir.

2
yok edip onlarn yerini almaktadr2. Gnmz dnyasnda sregelen kreselleme abalar da, aslnda
siyasi, askeri ve ekonomik bakmdan gl olanlarn kendi kltr, inan, dil ve kltrlerini zayf
olanlara benimsetme srecinden baka bir ey deildir. Planl ya da plansz, bilinli ya da bilinsiz,
amal ya da amasz... her trl insan ilikisinde bir etkileme olmaktadr. Sosyal ilikimizin birinci
arac olan dil ise bu ilikilerden en ok etkilenendir. nk dil kiisel ve toplumsal hayatn bir
negatifidir. Hayatmzda, zihnimizde ve dnyamzda ne varsa dilimizde de o vardr.
Dil ilikilerinde her dil bir dierinden eitli unsurlar alr ve ya verir. Bu al veriin ileyi
biimini, niteliini ve ynn belirleyen baz esaslar vardr. Diller aras al verite ve etkilemede, dil
d eler daha ok belirleyicidir. Yani dili daha eski, kkl ve gl olan deil, siyasi, askeri ve
ekonomik bakmdan daha gl olanlarn dili etkileyen, verici dil durumuna gelir. Toplumlarn,
devletlerin dil d etkinlikleri ve ilikileri, dillerin alc ya da verici dil olmasn salar. Verici diller
genellikle ynetenlerin, retenlerin; merkezi, ehri, st kltr temsil edenlerin dilidir. Bu diller,
genellikle ekonomik, siyasi ve sosyo-psikolojik sebeplerle ne kar ve bir cazibe merkezi haline
gelirler. Bilgi ve teknoloji gibi yeniliklerin ve yeni kavramlarn da kayna hep bu toplumlardr.
Dolaysyla bilimde, teknikte ve iktisadi hayatta olduu gibi dnce ve kavram dnyasnda da bu
toplumlar ve onlarn dili kaynak haline gelir. Dncelerimizi, kavram ve deerler dnyamz bu
dillerin belirledii erevede alglar ve anlatrz.
ok ynl sosyal ilikiler a iinde olan ancak, retmeyen, gelimeyen toplumlar tketici
olurlar. Tketiciler, reticilerin sunduklarn olduu gibi almak ve tketmek durumundadrlar. Bu,
sadece ticari ya da iktisadi alanda deil, dil, dnce ve kavram dnyas bakmndan da byledir.
Merkezi, ynetimi, ehri, yneten ve reten st kltr temsil etmeyen toplumun dili, tarann,
sokan ve gnlk konumalarn dili haline gelir. Bilim, din, edebiyat ve devlet dili olma
zelliklerinde gerilemeler balar ve zaman iinde bu alanlarn bir blmnden ya da btnnden
ekilmek zorunda kalr. levsellii zayflayan diller, nce psikolojik daha sonra da sosyal ve
ekonomik sebeplerle terk edilmeye balanrlar. Kullanm alanlar daralan, kullanm sklklar gittike
azalan, deer ve ilevsellikleri kalmayan diller, doa kanunu gerei hayattan ekilip giderler.
Dil bildiriim ihtiyacndan domutur. Dil ile ilgili her olguyu ve durumu bu ihtiya kavram
erevesinde deerlendirmek gerekir. Ancak bazen sosyo-psikolojik sebeplerle, diller aras ilikide
moda ve zenti ye dayal al veriler de olmaktadr. Bu esaslar erevesinde diller aras al
verileri ihtiya/bilgi alntlar ve moda/zenti alntlar biiminde ele almak mmkndr.
Bir dil dier dillerden ihtiyac dolaysyla "bilgi alntlar" yapabilir. Bilgi alntlar alc dile
yeni bir kavram getirirler. Bu yzden de genellikle kalc olurlar ve girdikleri dilin sz varl iinde
uzun sre yaayabilirler. Moda ve zenti alntlar ise, bir ihtiyatan kaynaklanmayan ve alc dilin
kavram dnyasna fazla bir ey katmayan alntlardr. Bu tr alntlar uzun mrl olmazlar, genellikle
ksa bir sre iinde kullanmdan der ve unutulurlar (Karaaa 2002: 97-100).
Diller aras ilikide alntnn yn, genellikle, st kltrden alt kltre, ynetenden ynetilene,
merkezden taraya, retenden tketene dorudur. Bu esaslar iinde alntlar kaynaklar bakmndan
blme ayrmak mmkndr.
dn Kelimeler: Daha ok ayn dil ailesi ya da ayn dilin eitli katmanlar arasndaki i
alntlardr. Bu tr alntlarda alnan kelimeler ses, ekil ve anlam ynnden hibir deiiklie
uramazlar. Dillerin beslendii bu kaynaklar "dillerin hayat damarlar" olarak deerlendirilir.
Melez Kelimeler: Bunlara d alntlar diyoruz. Alntlarn en yaygn biimidir. Bu tr
alntlarda, alnan kelimelerin ses ve anlam yaplarnda deiiklikler olur; genellikle alc dil onu kendi
yapsna uydurur: narduban > merdiven, skala > iskele gibi.

.. Danel Nettle, Suzanne Romane, tarafndan hazrlananKaybolan Sesler-Dnya Dillerinin Yok Olu Sreci
(ev. Harun zgr Turgan), Olak Bilimsel Kitaplar, stanbul 2002. adl kitapta son 250 yl iinde dnyann
baz blgelerinde bulunan dillerin %80inin yok olduu belirtilmektedir. UNESKO tarafndan da desteklenen
Tehlikedeki Diller Projesi nin nclerinden olan.David Crystal da her on be gnde bir dilin yok olduunu
belirtmektedir.

3
Anlam Aktarmas: Alntlardaki yerletirmenin "en u noktasn oluturan bu tr alntlarda,
kelimenin anlam yaps alc dilin kendi unsurlaryla karlanr. Cold war = souk sava, le mur du
son = ses duvar, prendre du soup = orba almak (Karaaa 2002: 103-106).

Kavram Tercmeleri
Dil ilikilerine bal olarak yukarda balklarn verdiimiz hususlarda bir dil dierinden ses,
szck, ek ve anlamlar alabilir. Ancak biz burada daha ok anlam ya da kavram aktarmalar
/tercmeleri ad verilen alntlar zerinde durmak itiyoruz.
nsanolunun dile sahip olmas onun bir ayrcaldr. Dil sayesinde insanlar art zamanl
ilikiler kurabilmekte; eski bilgi-yeni bilgi ilgisi ile bir gelenek ve tarih oluturmaktadrlar. Art
zamanl ilikilerle tarih ve gelenek oluurken e zamanl ilikilerle de bu bilgi ve gelenek
geniletilmekte ve ada dillerin kavram ve sz dnyalar ile de ilgiler kurulmaktadr.
Her toplum kendi corafyas ve tarihi iinde farkl bir tecrbeden geerek gelmektedir.
Dolaysyla her birinin kendine zg bilgi ve deneyimleri vardr. Toplumlar bu bilgi ve deneyimleri iki
ekilde kendilerine mal edebilirler. Birincisi ayn deneyimi tekrar yaamaktr. Ancak bu, zaman alacak
bir itir ve her toplum mutlaka ayn deneyimleri yaamayabilir. kincisi ise yaanm ve dil dnyasnda
anlatmn bulmu deneyimlerin kavram tercmesi yoluyla alnmasdr. kinci yol insann dili kullanma
pratiine daha uygun olduu iin ve diller genellikle bunu yaparlar. Baka toplumlarn hayatnda ve
dilinde var olan baz kavramlar dil yoluyla aktarrlar. Bu aktarmada kavram kaynak dilden sz/ses
karl ise alc dilden olur. Dillerin anlam dnyas ve toplumlarn kavram dnyas bylece daha
pratik ve kolayca zenginlemi; bilgiler de paylalm olur.
Btn bu paylamn olumlu katklarnn yannda dillerin kendilerine zg baz karakteristik
zelliklerinin bu yolla tahrip edilmesi de sz konusudur. Bu tr aktarmlar dillerin en u ve en
grnmez alntlar olduklar iin fark edilemezler. Dili ieriden ekillendiren ve adeta onun ruhunu
deitiren bir zellik tarlar. Aslnda diller arasndaki ilikinin belki de en nemli ama en az bilinen
ve en az incelenen blmn de bu kavram aktarmalar oluturur.
Trk dilini bu adan ele aldmzda, Trk milletinin tarihsel macerasna paralel ve onunla e
zamanl olarak, eitli dillerden ok farkl kavramlar tercme ettiini grrz. Gebelikten yerleik
hayata, hayvanclktan ziraata geme srecinde ya da Gktanr inancndan, Budizme, Manihaizme,
Hristiyanla ve slama geerken toplum hayatnda, anlaynda ve yaaynda byk deiiklikler
meydana gelmitir. Deien yaay ve davrann dourduu yeni ve farkl anlaylarn dilde ifadesini
bulmas kanlmazdr. Bu kavramlarn nemli bir ksm, baka dillerden aktarlan tercme kavramlar
olarak dilimize girmitir. Uygur dnemi yazl metinlerinde ve ilk islami eserlerimizde bu tr
kavramlarn rnekleri olduka oktur. Daha sonraki dnemlerde gidilen corafyalarda karlalan yeni
ve farkl kavramlar da yine tercme yoluyla dilimize ve kavram dnyamza kazandrlmtr.
Kavram aktarmasn teknik bir ifadeyle yle anlatmak mmkndr. Dil gstergelerinin iki
yan vardr. Bunlardan biri gsteren dieri ise gsterilendir. Gsteren daha ok ses ya da yaz ile temsil
edilir. Gsterilen ise gsterenin karlad, temsil ettii eydir. Kavram tercmelerinde biz sadece
gsterileni kaynak dilden alyoruz, gstereni ise kendi dilimizin unsurlaryla karlyoruz. Bu tr
aktarmlardaki yabanclk dardan fark edilemedii iin, adeta bedeni bizden ruhu bakasndan karma
bir yap ortaya kmaktadr.
Diller arasndaki kavram aktarmalar kanlmazdr. Bu insan olmann ve insan ilikilerinin
doal bir sonucudur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, kavramn alc dilin ruhuna uygun bir
mantk rgs iinde aktarlmasdr. Dillerin gerek kimlikleri, bu soyut tasarmda, mantkta, ruhta
sakl olduu iin, verici dilin mantn alc dilin ses gstergelerinin iine yerletirmek dilin ruhunu,
mantn, dolaysyla zgnln ortadan kaldrmaktadr..
Bu balamda Trkiye Trkesinin bat dillerinden, Krgzcann da Rusadan yapt anlam
aktarmalarndan baz rnekler vererek konuyu aklamak istiyorum.
Trkiye Trkesinin zellikle Franszcadan yapt kavram tercmelerinin bir blm
Trkenin ruhuna, mantna aykrdr. rnein: orba almak, ay almak, du almak gibi ifadelerde

4
szler Trke ancak kavramn kuruluu Franszcadr. Trkede almak fiilinin, Franszcadaki gibi,
yemek imek anlam yoktur. Anlalyor ki bu kavram Franszca prendre fiilinin anlamnn
tercmesiyle oluturulmutur. Nitekim Franszlar, Prenez-vouz du th? Prenez-vouz du soup? Derler.
Bu ifadenin tam karl ay alr msnz, orba alr msnzdr. Oysa Trkede bu kavram doru
biimiyle, ay imek, orba imek ya da orba yemek biimindedir. Du almak, durak yapmak
ifadeleri de ayn ekildedir. Durak yapmak, Trkede, durulacak bir yer yapmak anlamna gelir.
Trkede bu kavramn eitli biimlerde anlatlmas mmkndr: Durmak, duraklamak, durdurmak;
elemek, elenmek ve baka fiillerle gayet iyi, doru ve zengin bir anlatmla karlanabilir.
Kavram tercmelerinin ok eitli rnekleri vardr. rnein, ngilizceden tercme edilen
souk sava (Cold war), Franszcadan tercme edilen ses duvar (Le mur du son ) ifadeleri de
byle rneklerdendir. Bunlar, bir Trkn kavramlar ve anlamlar dnyasnda hibir arm olmayan
ifadelerdir. Bu kavramlar eitim ve deneyim yoluyla renmemi olan bir Trke souk sava nedir
diye sorulsa, Trke olan souk ve sava szlerinin armyla belki yaad zorlu k artlaryla
verdii mcadeleyi dnecek, belki de Sarkam yiitlerinin hazin sonunu hatrlayacak. Trke olan
iki szn kurduu sradan bir tamlamay bir Trk anlamlandramyorsa, burada nemli bir sorun var
demektir
slamiyetle birlikte zellikle Arapa ve Farsadan, Bat dilleriyle ilikiler kurulunca da Bat
dillerinden nemli kavram tercmeleri yaplmtr. Trkiye Trkesi nceleri Franszcadan, imdilerde
ise ngilizceden bu tercmeleri yapmaya devam etmektedir. Dier Trk dilleri de kendi
corafyasndaki hakim dillerden benzer tercmeler yapmaktadr. rnein belli bir dnem ynetimi,
merkezi ve st kltr temsil eden Rusa, sosyo psikolojik ve siyasal nedenlerle Sovyet
corafyasndaki dillere ok sayda sz ve nemli lde kavram tercmeleri vermitir. Dier bir
ifadeyle bu corafyada yaayan diller Rusadan nemli lde kavram tercmeleri yapmtr. rnein
Krgzcada kullanlan: Tuulgan knnz menen, mayramnz menen(kuttuuktaym), can clnz
menen biimindeki ifadeler tamamen Rusadaki: Ya pazdravlyayu s prazdnkom, s dinyom
rojdeniya, s novm godom ifadelerinin birebir tercmesidir. Trkede doum gnnz ile
biimindeki bir ifade, zihinsel tasavvurumuzda havada kalmakta, alglamada ve anlamlandrmada bir
boluk brakmaktadr. Ayn ekilde kanadan turat? ( s kolko stoit?), gitar oynoysunbu?(t
igraye no gitare?), atnz kim?, (kak vas zavut?), krkn, (do vstrei), siz kim bolup
iteysiz?, (kem v rabotayete?), seni kantip arat, seni kim dep arat? (kak tebya zavut?=
sana ne diyorlar, seni ne diye aryorlar?), marutkaya oturmak (cest na marrutku), maga cagat
(mne iravitsiya), manas atndag k (ulitsa imeni manas), Krgzstanga 15 cl (15 let Krgztanu)
gibi ok sayda rnekte Rusann ruhunu gryoruz.
Bu rnekleri oaltmak ve her dilden rnekler vermek mmkndr. Ancak burada asl dikkat
ekmek istediimiz husus rnekler deil, grnmeyen ve ou zaman da pek fark edilmeyen kavram
tercmelerinin dilleri nasl etkilediidir.
Trk dilinin ilk yazl metinlerinden balayarak, art zamanl bir incelemeyle, kavram
tercmeleri tespit edilmelidir. Bylece hangi ifade biiminin Trke hangilerinin baka dillerden
geldii ve Trkenin zgn anlatm biiminin nasl olduu daha ak bir biimde grlecektir.