Vous êtes sur la page 1sur 39

MINISTRIA E KULTURS

INSTITUTI I MONUMENTEVE T KULTURS


GANI STRAZIMIRI
TIRAN

Monumentet

52/ 2011 - 2014

Redaksia
Prof. Dr.
Pirro THOMO Kryeredaktor
Arta DOLLANI Antar
Edlira AUSHI Antar
Marsela PLYKU Antar
Elio HOBDARI Antar
Ass. Prof.
Florian NEPRAVISHTA Antar
Mimoza ZERECI Antar
Anduela ARBANA Sekretare
Copyright: Instituti i Monumenteve t Kulturs
Botim i Institutit t Monumenteve t Kulturs
Tiran, 2014


N kopertin: David Selenicasi, figura strategsh, kisha e Shn Nikolls, Voskopoj

TABLE OF CONTENT
ARTICLES
Page
Emin RIZA
Albanian vernacular architecture, achievements and its future ...........................................24
Nikolla CIVICI
Edlira AUSHI
Ilaria CAROCCI
Stefano RIDOLFI
Report of the diagnostic examination of the mural paintings of the Saint Marys
church in Vllaherna, in the citadel of Berat, with the help of non-destructive and
portable techniques...............................................................................................................34
Klodjana GJATA
Marsela DEMAJ (PLYKU)
Ronela UKU
Architecture, identity and phases of construction of the byzantine church of
St. Mary Vllaherna Berat...................................................................................................52
Maksim MITROJORGJI
Joli MITROJORGJI
Elbasan - the lost identity of a city .......................................................................................84
Agron ISLAMI
Michele RICCIARDONE
MSc. Klejdi ZGURO
Conservative interventions on the basilica of St. Jean, Delvina
(Floor in Stone Tiles and Opus Sectile)................................................................................96
Andi REMBECI
The codex of the metropolis of Kora and Selasphorus (17th - 19th centuries):
Information about the culture in Kora area ......................................................................125
Kreshnik MERXHANI
Elena MAMANI
Construction materials used in the historic monuments Gjirokastr ..............................138

Ahilino PALUSHI
The fresco in the narthex of the holy church of Kukuzeli, in the monastery of
Great Lawra, Mount Athos (1715) .....................................................................................145
Blerina TOI
Considerations about the octagonal doric order in Apolonia..............................................158
Federica POMPEJANO
The timber roof structure of Skndulate house, Gjirokastra................................................171

PASQYRA E LND
ARTIKUJ
Faqe
Emin RIZA
Banesa popullore shqiptare, arritjet dhe e ardhmja ..............................................................11
Nikolla CIVICI
Edlira AUSHI
Ilaria CAROCCI
Stefano RIDOLFI
Ekzaminimi diagnostikues me teknika jo-shkatrruese dhe portative n pikturat murale
t kishs s Shn Mris Vllaherna n kala, Berat ...............................................................25
Klodjana GJATA
Marsela DEMAJ (PLYKU)
Ronela UKU
Arkitektura, identiteti dhe fazat e ndrtimit t kishs bizantine Shn Mri Vllaherna,
Berat .....................................................................................................................................35
Maksim MITROJORGJI
Joli MITROJORGJI
Elbasani - identiteti i humbur i nj qyteti .............................................................................53
Agron ISLAMI
Michele RICCIARDONE
MSc. Klejdi ZGURO
Ndrhyrjet konservuese n bazilikn e Shn Janit, Delvin
(Dyshemeja me pllaka guri dhe mozaik opus sectile)...........................................................87
Andi REMBECI
Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (shek. xvii-xix): T dhna pr kulturn n
zonn e Kors......................................................................................................................97
Kreshnik MERXHANI
Elena MAMANI
Materialet ndrtimore n monumentet historike - Gjirokastr............................................127

Ahilino PALUSHI
Afresku n narteksin e kishs e Trshenjta e Kukuzelit n manastirin e Laurs s Madhe
n Malin Athos (1715) .......................................................................................................139
Blerina TOI
Mendime mbi prdorimin e ordrit dorik tetkndsh n Apoloni ......................................147
Federica POMPEJANO
Struktura e atis s drunjt t baness s Skndulajve, Gjirokastr..................................159
Kronik e punimeve restauruese.........................................................................................173

monumentet
52/2011 - 2014
Andi REMBECI*

KODIKU I MITROPOLIS S KORS DHE SELASFORIT (SHEK. XVII-XIX):


T DHNA PR KULTURN N ZONN E KORS

. Veprimtaria ndrtimore dhe kulturore


Gjat Perandoris Osmane, komunitetet vendore t
krishtera t hapsirs shqiptare dhe jo vetm u detyruan
t organizohen pr t prballuar detyrimet taksore1, pr
t zgjidhur problemet vendore dhe pr t realizuar veprat
e nevojshme fetare dhe veprat me karakter social2. Fal
ktij organizimi, komunitetet fituan me koh nj jet t
brendshme politike pak a shum t ndrlikuar, me zgjedhje
t parsis vendore dhe krijimin e grupeve t tyre t
interesit, t cilat, n disa raste, evoluonin n forma politike
vendore t mirkonsoliduara ose jo. Nga zonat rurale, me
komunitete m t vogla dhe me forma t thjeshta organizimi,
deri tek qytetet, me numr t madh banorsh, mozaik fetar,
Pedagog n Departamentin e Historis t Universitetit t Tirans.
Pr praktikat fiskale t Kishs Ortodokse shih Kabrda J., Le systme fiscal
de lEglise Orthodoxe dans lEmpire Ottoman: (dapres les documents
turcs), Brno : Universita J. E. Purkyne, 1969.
2
Mbi funksionet sociale shih S. Petmezas, Recherches sur les structures
conomiques et sociales de Plion (1700-1830), thse de doctorat,
E.H.E.S.S., Paris 1989, pjesa 3. G. . Dertilis, Rseaux de crdit et
stratgies du capital, n G. Dertilis (ed.), Banquiers, Usuriers et Paysans.
Rseaux de crdit et stratgies du capital en Grce (1780-1930), Paris
1988, f. 3380; , ., ,

, 13 (1991), f. 5776. Pr kundrvniet
ndrmjet elementve kozmik dhe kishtar shih . Pantazopoulos, Church
and law in the Balkan Peninsula during the Ottoman Rule,
1967, f. 107112.
*
1

me specialitete dhe larushi profesionale, me funksionim t


esnafeve dhe t sistemeve tregtare, sht e qart se roli i faktorit
dhe udhheqjes fetare sht mjaft i fort, si n formsimin e
mpasshm, ashtu edhe n administrimin e komuniteteve t
krishtera ortodokse brenda Perandoris Osmane3.
Jeta sociale, ekonomike, kulturore dhe shpirtrore
e elementit t krishter n Kor manifestohej n
institucionet e krishtera t qytetit, domethn kishat,
manastiret dhe shkollat. Objektet e kultit t krishter gjat
periudhs s pushtimit osman nuk prbnin vetm vatrn
e shprehjes fetare, por edhe qendrn e jets komunitare,
si vend mbledhjeje pr bashksin, gjithashtu ishin vend i
manifestimeve artistike t kohs4. Ksisoj, prania aktive e
.,
, , vll. 2, fash. 3, 1985, f. 4576.
4
Pr sistemin komunitar dhe institucionet islame q prcaktonin jetn
e t krishterve gjat periudhs s Perandoris Osmane, shih Amantos,
C., La reconnaissance par les Mahomtans des droits politiques
et religieux des Chrtiens et le dcret de Sinan pacha (in Greek),
Chroniques pirotes 5 (1930), f. 197210. Amantos C., The charters of
Islam in favor of the Christians, Hellenica 9 (1936), f. 156157. . .
, , , vll. XII,
bot. , 1975, f. 134143. Papastathis C., Terms of Submission
The Privileges, Epirus. 4000 Years of Greek History and Civilization,
Athens: Ekdotike Athenon 1997, f. 242244. Papastathis C., Community
Life Justice and Customary Law, Epirus. 4000 Years of Greek History
and Civilization, Athens: Ekdotike Athenon 1997, f. 252257. Skendi
S. The Millet System and its Contribution to the Blurring of Orthodox
National Identity in Albania, n: Christians and Jews in the Ottoman
Empire. The Functioning of a Plural Society, ed. Braude B. - Lewis B.,
3

98

Andi REMBECI

faktorit kishtar n jetn e bashksis s Kors, por edhe n


at t zonave q ndodheshin nn administrimin kishtar t
Mitropolis s Kors, ndr t tjera bhet e dukshme edhe
nga zhvillimi i ndjeshm i ndrtimit dhe nga veprimtaria
artistike n sektorin kishtar, si jan ndrtimi dhe stolisja
e kishave t reja, rindrtimi i kishave t vjetra, themelimi i
manastireve, ndrtimi i komplekseve kishtare, etj..
Me fillimin e pushtimin osman, zhvillimi kulturor u
ngadalsua: largimi i intelektualve, mbyllja e shkollave,
rrnimi ekonomik, kaosi i krijuar prej nnshtrimit, ishin
faktor q ndrpren do lloj krijimi shpirtror. Megjithat,
shek. XVI dhe XVII, ndonse sillnin jehonat e pushtimit
osman, karakterizoheshin nga nj lvizje elementare
shpirtrore dhe veprimtari ndrtimore kishtare n zonn e
Kors. Q prej fillimit t shek. XVII, me stabilizimin e
kushteve t jetess n hapsirn e Perandoris Osmane, u
krijuan kushte t favorshme pr veprimtarit ekonomike5.
Shembull i njohur i ksaj periudhe sht kisha pasbizantine
e Metamorfozs s Shptimtarit n Tremisht t Prmetit,
q u ndrtua m 15606, kisha e Kryeengjllit Mhill n
fshatin Shals n Kolonj, ndrtuar n shek. XVII7. Po
ashtu, kisha e Shn Joan Pararendsit n Voskopoj, q u
ndrtua m 1632, sht e tipit n form kryqi, me kupol
dhe konke ansore8, dhe karakterizohet nga pikturat
murale mbreslnse n interiorin saj9. Po ashtu, gjat
vol. 1, London-New York 1982, f. 243257. N lidhje me kanonizmat
administrative t komuniteteve t krishtera shih Papastathis C.,

, vll. I, bot. ,
1984. Pr organizimin e komunitetit t krishter t qytetit
t Kors shih Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora
and Selasphorus: Edition and Historical Documentation (17th 19th
centuries) (in Greek), Ionian University 2009, f. 97-113.
5
., , , vll. 10 (1974), f. 16. Patrinelis C. G.,
Hellenism during the Early Period of the Tourkokratia (1453-1600). A Historical Survey with Particular References to the development of Post-Byzantine Art, Deltion of the Christian Archaeological Society 16 (1991-1992),
Series 4. In memory of Andr Grabar (1896-1990), f. 3338.
6
Thomo, P., Kishat pasbizantine n Shqiprin e Jugut, bot. KOASh, Tiran 1998, f. 38, 8889.
7
Shkupi, F., Dshmi t zbukurimores, f. 97. Thomo, P., Kishat pasbizantine, f. 38.
8
Thomo, P., Stratobrdha G., Restaurimi i monumenteve t Kishs Orthodhokse n Shqipri, bot. KOASh, Tiran 2005, f. 250.
9
Adhami S., Nj monument me vler i shek. XVII n Voskopoj, Monumentet 10 (1975), f. 6370.

Fig. 1. AQSh. f. 488. Kodiku i Kors nr. 99


(Kodiku i Mitropolis s Kors dhe Selasforit).
Pamje e veshjes s kodikut.
m pak se nj njqindvjetshi, mes viteve 1650-1740, n
Voskopoj u ndrtuan 24 kisha10.
Fusha t shumta t hulumtimit shkencor shpalosen nga
prezantimi dhe studimi i t dhnave q burojn nga arkivat
kishtar. Nj prej tyre sht edhe Kodiku i Mitropolis s
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/10. Shi, po ashtu, .,
, 10 ( 1998), f. 219 e n vijim.
Thomo, P., Kishat pasbizantine n Shqiprin e jugut, bot. KOASh,
Tiran 1998, f. 5779. Adhami S., Nj monument me vler n Voskopoj,
f. 6364. ., . ,
12 (1934), f. 153.
10

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Kors dhe Selasforit11 (Fig. 1), i pasur me informacione t


rndsishme lidhur me veprimtarin ndrtimore kishtare,
si dhe me zhvillimin e artit kishtar n shek. XVIII-XIX.
Fillimet i ka n periudhn kur n fron ishte Kryepeshkopi i
Ohrit dhe Primati i Kors, Partheni (1670-1676). Ka qen
ruajtur n arkivin e Mitropolis s Hirshme t Kors dhe
sot ruhet n Arkivin Qendror Shtetror n Tiran, bashk
me arkiva t tjera q kan prmbajtje t natyrs kishtare. N
AQSh, dorshkrimi sht renditur mes 100 dorshkrimeve
m t rndsishm t Shqipris, n Fondin Kodikt e
Shqipris, Dosja 99.
Njoftimet n Kodikun e Kors nr. 99 jan shkruar n
kohra t ndryshme, brenda periudhs kohore nga viti 1676
deri n fillim t shek. XX. Ato jan prdorur, n nj pjes t
madhe apo t kufizuar, si burime historike nga studiues t
ndryshm, vendas dhe t huaj, gjat fundit t shek. XIX dhe
shek. XX12. Pr sa i takon prmbajtjes, n flett e shptuara
t kodikut gjendet nj numr i madh regjistrimesh apo
shnimesh kronikale (170 akte/regjistrime), q lidhen me
aspekte t ndryshme t jets s banorve jo vetm t qytetit t
Kors, por edhe t zonave prreth. Nj pesh t veant zn
shnimet kronikale dhe regjistrimet q lidhen me veprimtarin
ndrtimore t Mitropolis s Kors, e cila, si rezulton
edhe nga dokumentet, ishte intensive dhe ecte paralelisht me
zhvillimin shoqror dhe kulturor t vendit13. Duke u mbshtetur
Pr nj analiz shteruese kodikologjike dhe paleografike t Kodikut t
Kors nr. 99 shih A. Rembeci, The Codex of the Holy Metropolis of Korca, ku paraqitet edhe e gjith bibliografia studimore e deriathershme mbi
kt kodik. Po ashtu, shih edhe Sinani Sh., Nj nga kodikt e Kors, n
Kodikt kronografik t Shqipris, bot. Naimi, Tiran, 2014, f. 383410.
12
N pamundsi pr t paraqitur bibliografin shteruese mbi kodikun e
Kors nr. 99, pr shkak t hapsirs s kufizuar dhe t karakterit t ktij
artikulli, po prmendim vetm emrat e studiuesve kryesor: Thimi Mitko,
Nui Nai, Joakim Martinianos-i mitropolit i Ksanthit, Anthim Aleksudhi
mitropolit i Beratit, Harallamb Karmici, Heinrich Gelzer, Ilo Mitko Qafzezi, Petraq Pepo, Pirro Thomo, Kosta Nai, Shaban Sinani, Andi Rembeci, Sokol unga etj. Pr referenca t plota bibliografike deri m 2009,
shih Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora: bibliografi.
Pr studime t kryera pas vitit 2009, shih paraqitjen bibliografike te Sinani
Sh., Nj nga kodikt e Kors, f. 383410.
13
Pr zhvillimin ekonomiko-shoqror dhe demografik t Kors gjat
shek. XVIII-XIX shih: Petraq P., Kontribut mbi historin e tregut t
Kors e t Voskopojs gjat zhvillimit osman, Kora e re 5 (1964), f.
162182; Petraq P., Materiale dokumentare mbi veprimtarin e zanatinjve t Kors e t Voskopojs n shek. XVIII-XIX, Studime Historike 1
(1967), f. 165181; Rembeci, A.,
11

99

n informacionet q mbledhim kryesisht nga kodiku i Kors


nr. 9914, por edhe nga kodik t tjer administrativ t kishave
apo manastireve t Mitropolis s Kors dhe duke i krahasuar
ato me burime t tjera t botuara sot, do t paraqesim nj pamje
t veprimtaris kulturore dhe artistike si dhe do t japim nj
informacion mbi pasurin monumentale t kultit t krishter
n qytetin dhe zonn e Kors.
Gjat periudhs nn shqyrtim, n qytetin e Kors
funksiononte kisha e Shn Maris ose e varrezave, kisha e
Mitropolis e Burimit Jetdhns, kisha e Shn Gjergjit dhe
dy kapelat, e Shn Thanasit dhe e Profetit Ilia, q kishin t
ndrtuara n dy kodra ndan qytetit15.
a) Kisha e Shn Maris kishte n ann e djatht
t saj kishzn (paraklisin) e Shn e Premtes (ose Shn
Parashqevis) dhe ndodhej n Varosh t Poshtm, n nj
vend t mnjanuar, jo fort larg Varoshit16. Kisha ishte
ndrtuar atje ku m hert ka qen ndodhur manastiri i Fjetjes
s Hyjlindses, manastir, i cili, n koh t ndryshme, sht
djegur tri her17. Kisha e Shn Maris pati t njjtin fat, duke
iu nnshtruar dy a tri her, edhe ajo, pasojave t zjarrit, por
(15 -19 ), n: ,
. , 2008, f. 117136; Rembeci, A., The Codex of
the Holy Metropolis of Kora, 75-96; Thomo, P., Kora: urbanistika dhe
arkitektura, bot. Akademia e Shkencave, Tiran 22012, f.3241.
14
Edhe pse njoftimi pr ekzistencn e kodikut t Kors nr. 99 dhe realizimi i
studimeve t mbshtetura n regjistrimet e tij nisin q n shek. XIX, i pari q
ndrmori botimin n shqip t regjistrimeve t tij n form shaptilografike, pr
nevoja t brendshme burimologjike t Institutit t Historis, sht Petraq Pepo
(Materiale dokumentare pr Shqiprin Juglindore t shekullit XVIII-fillimi
i shekullit XX (Kodiku i Kors dhe i Selasforit), vll. I-II, bot. Akademia e
Shkencave Instituti i Historis, Tiran 1981). Pr shkak se n botimin shqip
t regjistrimeve t kodikut u konstatuan probleme, sikundr edhe vet autori
prmend N prkthime tekstesh t ktij lloji, t metat nuk jan t rralla, por
lexuesi ka mundsi ti kontrolloj, pasi ne kemi dhn dhe materialet origjinale t kodikut dhe, duke qen se materialet n origjinal t kodikut nuk
jan dhn, sikundr deklarohet prej autorit, pr shmangien e gabimeve t
mundshme, kemi dhn transkriptimin paleografik t origjinalit (marr nga
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, pj. II, f. 200366)
dhe prkthimin gjegjs n shqip, kryer prej nesh.
15
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/4.
16
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 161/1: . Ranskriptimi paleografik dhe prkthimi yni. Shih, po aty, edhe
regjistrimin nr. 160/4.
17
Pr Manastirin e Fjetjes s Hyjlindses, shih m posht, tek f. 11.

Andi REMBECI

100

arriti t mbijetonte n saj t meremetimeve dhe ndrhyrjes


s menjhershme t komunitetit. N nefin e djatht t kishs,
n ann jugore, ka ekzistuar ky mbishkrim18:

b) Kisha Mitropolitane e Burimit Jetdhns (Fig.


2-4) ishte kish kushtuar tri shenjtorve21. Nderonte Burimin
Jetdhns (q qendr), Shn Harallambin (n ann veriore)
Kjo kish e shenjt dhe e hirshme e s Prmbishenjts
Hyjlindse, si u dogj pr her t dyt, u rindrtua
pr t tretn her n vitin 1844, n kohn kur ishte
kujdestar dhe epitrop zoti Kristo Godi dhe n kohn e
kryepriftris s t trhirshmit z. Kiril nga Veria. N
vitin 1846, n kohn e kryepriftris s t trhirshmit
Mitropolit t Kors, z. Neofit nga Gjirokastra, dhe
t kujdestaris s t siprprmendurit, z. K. Godi,
u pikturuan n kish sa vijojn: t gjitha ikonat
dhespotike, 4 kupolat, platitera, proskomidhia dhe
Fjetja, [t cilat u punuan] nga papa Zikoja nga Selca
dhe i biri, Dhimitri, m 20 korrik 1847.


,
1844 , . .
.
. 1846,
.
. .
, :
, 4 , ,

1847 20

Gjithashtu, me dhuratat e Dhimitr Joan Kirks dhe


me lejen e prefektit t Selanikut Aqif Pasha, q inspektonte
ato zona, u ndrtua m 1868 kambanorja e kishs s
Shn Maris19. Nuk mungonin, ndrkaq, dhe dhuratat e
herpashershme t t krishterve dhe t kontribuuesve t
kishs, t cilat shnohen jo me ndonj rend t caktuar dhe
jo me rend kronologjik n kodikun e Kors. Si shembull
sjellim prpjekjen e Kryepeshkopit t Ohrit, Zosimait dhe
komunitetit s Kors pr blerjen e nj ifligu, i cili iu
dhurua kishs s Shn Maris. ifligu kushtoi 49.000 aspra
dhe t ardhurat e tij shrbenin pr mirmbajtjen e kishs s
Shn Maris dhe m pas, pr kishn e Burimit Jetdhns,
ndrsa tepricat shkonin n arkn e Llasos pr mbshtetjen e
arsimit n qytet20.
Mbishkrimi sht botuar pr her t par te .,
, 1888, f. 1819. N
vijim, sht botuar vetm prkthimi i tij n shqip te N.D.N., Kora e
atrat per qark, Sofje 1901, f.15 dhe N.D.N. Kora dhe katundet e
qarkut, Kor 1923, f. 3233, duke mos i qndruar besnik origjinalit. S
fundmi sht botuar, m 1998, nga Popa, Th., Mbishkrime t kishave n
Shqipri, f. 202, nr. 440. Ktu, prkthimi n shqip yni.
19
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 131.
20
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/4.
18

dhe Shn Visarionin (n ann jugore)22. Kisha ndodhej brenda


zons s shkollave dhe mbante emrin e Hyjlindses23. Si
dihet, gjat pushtimit osman ndalohej ngritja e kishave t reja,
ndrsa pr rindrtimin e kishave ekzistuese duhej t lshohej
leje ndrtimi nga autoritetet osmane24 (si, p.sh., rasti i lejes s
Pr tipologjin e kishave kushtuar tre shenjtorve shih: .,
(1453-1850), n: (Prg.
. ), vll. 2, bot. ,
Athin 1982, f. 1320.
22
N.D.N, Kora e atrat, f. 13-14. Shih dhe .,
. , 12 (1934), f. 153.
23
., , f. 16 , shn. 1.
24
Pr kt shtje shih: ., ,
vll. 2, f. 198-199, ku referohet se pr rindrtimin apo ndrtimin e nj
kishe lypej leje e veant, pr t ciln ktitort paguanin shuma t mdha
t hollash. Shih, po ashtu: Puzanova, V.,Shnime mbi artin shqiptar, f. 49;
Runciman St., The Great Church in Captivity: A Study of the Patriarchate of Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek
War of Independence, vol. II (in Greek), Athens 2000, f. 375. Faroqhi, S.,
Subjects of the Sultan: Culture and Daily Life in the Ottoman Empire, (in
Greek), Athens 2000, f. 8586. Pr kuadrin ligjor dhe lejet e ndrtimit
t kishave n Perandorin Osmane gjat shek. XVIII dhe n shek. XIX
shih, gjithashtu: Tsitimaki, M. K., Traditional church building in Lesbos
(18th - 19th c.), National Technical University of Athens (NTUA), Athens
2006, f. 100127. Pr kt shtje n trsi shih:. Kiel M.,Art and society
21

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

101

Fig. 2. Kisha e vjetr katedrale Burimi Jetdhns n Kor.


lshuar nga prefekti i Selanikut pr ndrtimin e kambanores s
kishs s t Trshenjts). Me nj vshtrim t par kjo procedur
juridike paraqitet si faktor frenues, por n realitet kishte funksion
of Bulgaria in the Turkish period: a sketch of economic, juridical and
artistic preconditions of Bulgarian post-Byzantine Art and its place in
the development of the art of the Christian Balkans,1360/701700: a new
interpretation. xxii, 400 f. Assen-Maastricht: Van Gorcum, 1985.

diametralisht t kundrt, duke krijuar realisht nj shprthim n


ndrtimin e kishave. Kshtu, kishat rikonstruktohen, duke i dhn
ktij termi nj kuptim t veant me shtrirje t gjer: q nga punimet
e thjeshta t mirmbajtjes e deri ndrtim nga fillimi t kishave n
vendet ku ekzistonin rrnoja apo kish ekzistuese. Rast krejt
karakteristik prbn mnyra me t ciln bashksia e Kors
siguroi lejen pr ndrtimin e kishs s Mitropolis s Kors:

102

Andi REMBECI

T friksuar nga rrethanat e athershme, pasi


ndrtimi i ktyre ndrtesave t shenjta nuk
lejohej, tre vet nga paria, Marko Vasiliu, Siamo
dhe Haxhi Koi arritn q fshehurazi t hidhnin
nj pal themele dhe, si i mbuluan, hapn fjaln
se n at vend pat ekzistuar dikur nj paraklis,
fjal t ciln e vrtetoi edhe Mitropolia, duke
krkuar leje pr ndrtimin e kishs, q u mor me
shum mund e lodhje.... N fund u arrit q shpejt
t ndrtohej kisha, duke punuar t mdhenj e t
vegjl pr t.

,

,
,
, ,

,
,
,
,
25

Pr nder t ksaj vepre t guximshme, ikonat e tre


ndrtuesve veshur me veshje tradicionale ishin pikturuar
brenda n kish, n ann jugore.25
Brenda kishs, n nefin e majt (verior), mbi hyrje,
ndodhej ky mbishkrim ktitorik26
Lidhur me ndrtimin dhe pikturimin e kishs qarkullojn

informacioneve vjen data e ndrtimit t kishs, q referohet


n nj paraqitje t shkurtr t hartuar nga mitropoliti i
Kors, Dhorothe Kristidhi, e shkruar n kodikun e Kors.
Sipas ktij shnimi, ndrtimi i kishs daton rreth vitit 174928
Dhorotheu ngutet ta argumentoj kt fakt, duke shtuar se
kisha n fjal sht ndrtuar para rreth 130 vitesh, ka
Kjo kish e Burimit Jetdhns u themelua n
vitin shptimtar 1707, n kohn e kryepriftris
t t trhirshmit Mitropolit t Kors dhe t
Selasforit, Joasafit, kur kujdestar ishin ktitort
e saj, Maku, Haxhi Koi dhe Shamo. E pikturuan
Konstandin dhe Athanas Zografi m 1720.


1707,
,
,
.
1720

informacione q kundrshtojn njra-tjetrn. Pr sa i prket


ndrtimit, referenca e par kohore jepet n mbishkrimin e
msiprm ktitorik, pra se punimet e ndrtimit filluan m
1707 dhe puna prfundoi, me gjith pikturimin, m 1720. T
njjtn periudh kohore na jep edhe nj dokument i njjt
me origjinalin nga kodiku i Kors, q thot: N vitin nj
mij e shtatqind e njzet e pes u ndrtua kjo kish e Burimit
Jetdhns t Kors [...] E pikturuan vllezrit Zografi,
Konstandini dhe Athanasi, nga Kora27. Prkundr ktyre
Rembeci A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
160/4. Transkriptimi paleografik dhe prthimi yni.
26
Mbishkrimi sht botuar n greqisht nga .,
, f. 1617; n shqip nga N.D.N, Kora e atrat, f. 14 dhe
N.D.N. Kora dhe katundet, f. 30; Popa, Th., Mbishkrime t kishave n
Shqipri, f. 165166, nr. 329. Ktu, prkthimi yni.
27
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. tek Shtojca:
[]
,
. Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
25

vrtetohet edhe nga testamenti i ktitorit t par t saj, Maku


Vasiliu, q daton m 175629. Informacionet e tij mund t
krahasohen dhe me ato t Aravantinos-it, i cili e cakton
kohn e ndrtimit t kishs m 1750 dhe referon, pr m
tepr, se ktitori i siprprmendur, Maku Vasiliu, ndrroi
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr. 160/4:
130

1756. Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
29
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
160/4:
, 130,


(Kisha e Mitropolis
e nderuar me emrin e Burimit Jetdhns... Para njqind e tridhjet viteve,
nr. 130, banort ortodoks t Kors, t shtyr nga zelli i shprestaris, patn
dshirn shprestare q t ndrtojn kt kish n nj vend jasht qendrs,
pran mitropolis). Duke marr parasysh se kjo shkres u hartua m
1879, arrijm n prfundimin se data e ndrtimit t kishs sht 1749.
Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
28

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

103

Fig. 3. Pamje e brendshme e kishs s vjetr katedrale Burimi Jetdhns, Kor.


jet me nj vdekje t papritur tri dit pasi u betuan q t
tre ktitort se shtjen e themeleve t kishs do ta mbajn
krejtsisht t fsheht30.
Pr sa i prket dats s pikturimit t kishs, referenca e
par kohore mbshtetet n mbishkrimin e msiprm ktitorik,
i cili e saktson pikturimin m 1720. Dat t prafrt (1725)
jep edhe dokumenti i njjt me origjinalin. Por, studiuesit
e veprimtaris artistike t Athanas dhe Konstandin Zografit
nuk jan dakord me datn e mbishkrimit. Theofan Popa, duke
kufizuar fillimin e veprimtaris s tyre artistike jo m hert se viti
1741, i konsideron t gabuara informacionet e mbishkrimit31.
., , (me hyrjen e
. . , dhe red. e E. I. ), bot. ..., 1984,
vll. 1, f. 115 dhe shn. 1.
31
Th. Popa i qndron ides se, e para, veprimtaria 63 vjeare e vllezrve
Zografi, pra, q nga viti 1720, q referohet n mbishkrim, deri m 1783, q
shnohet n fund t veprimtaris s tyre, sht nj hapsir kohore mjaft e
gjat. E dyta, q tu jepej Zografve detyra e pikturimit t nj monumenti kaq
30

Gjithashtu, edhe vet Karmici, q ka botuar mbishkrimin,


trthorazi kishte shprehur dyshime pr mbishkrimin, duke
pranuar se duhet t jet shkruar pas pikturimit t kishs dhe
jo nga duart e Zografve32. Pr m tepr, kt kndvshtrim e
prforcon edhe fakti se vllezrit Zografi pothuaj gjithmon i
nnshkruanin punt e tyre me formn:
t rndsishm, do t thot se n at koh ata ishin piktor t mirnjohur dhe,
si rrjedhoj, n nj mosh t pjekur. N mbshtjetje t ktij kndvshtrimi,
Popa sjell dhe dshmin gojore t banorve t Kors n vitet 60, sipas s
cils kryesia e qytetit shpalli nj konkurs pr pikturimin e kishs, t cilin e
fitoi Konstandini, si piktori m i talentuar. E treta, nga viti 1720, deri m 1744,
kur daton vepra e par e firmosur prej tyre, nuk kemi asnj pun tjetr. Popa,
Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi dhe freskat e tyre n
skenat e Apokalipsit, Buletin i Universitetit Shtettor t Tirans, ser. Shkencat Shoqrore 1959, 1, f. 2526; shih gjithashtu: Popa, Th., Shkolla e Kors
dhe tradita e saj n pikturn murale, Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike, Tiran 1969, f. 5. Krahaso edhe me .,
, 1960.
32
., , f. 17.

104

Andi REMBECI

Fig. 4. Kisha e re katedrale Burimi Jetdhns n Kor.


(Me dorn
e vllezrve Konstandin dhe Athanas nga qyteti i Kors)33. Dhe,
n fund, ekziston nj mbishkrim i piktorit Athanas Zografi n
ikonn e madhe t Krishtit n ikonostasin e Burimit Jetdhns,
q thot: +
1752 (Lutje e Athanas Zografit, pikturuar me dorn
e tij m 1752)34. Si prfundim, pra, mbshtetur n t dhnat e
msiprme, priremi t mendojm se kisha filloi t ndrtohej nga
viti 1707 dhe pikturimi i saj duhet t jet prfunduar pak vite pas
33
34

Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 98, 173174, 176177, 181.


Po aty, f. 178.

prfundimit t ikonave t ikonostasit35 (rreth viteve 1752-55).


N oborrin e kishs s Burimit Jetdhns u ndrtuan m
pas selia e Mitropolis dhe shkollat e para t komunitetit36.
Vijoi, n periudha t ndryshme, dekorimi i interierit t kishs
sht e ditur se n at koh, zakonisht, pikturimi i kishs bhej pasi
prfundonin s punuari ikonat e ikonostasit. Shih: Tourta A.,, The churches of Agios Nikolaos at Vitsa and Agios Minas at Monodendri. A study
of the Linotopi Painters, Athens 1991 (in Greek with summary in English), f. 3738 dhe . .,
,
1516 (1993-1994), f. 311.
36
Pr shkollat q funksiononin n Kors shih: Rembeci, A., The Codex of the
Holy Metropolis of Kora, f. 151162, ku gjendet edhe bibliografia prkatse.
35

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

dhe ndrtimi i ikonostasit nga drugdhendsi Dhimitr37, me


kontributet jo vetm t qytetit t Kors, por edhe t komuniteteve
fqinje, t cilat shnohen n kodik pa saktsi kohore38. Ikonostasi
i mrekullueshm prfaqsonte nj mjeshtri t lart artistike
dhe ishte punuar n dru arre me motive zoomorfe dhe floreale.
Ikonat e ikonostasit i kan pikturuar vllezrit Konstandin dhe
Athanas Zografi39. Pas pothuaj nj shekulli, komuniteti arriti me
miratimin e Aqif Pashs, q prmendm m sipr, t ndrtoj
kambanoren e kishs m 187640.
c) Kisha madhshtore e Shn Gjergjit (Fig. 5-6)
ndodhet n Lagjen e Re (Jenimahalla), n t djatht t hyrjes
s pazarit, ndan udhs me kalldrm, q mbante t njjtin
emr, ndrtuar nga esnafi i lkurregjsve41. Kisha u ndrtua
mbi rrnojat e nj kishze m t vjetr, s cils nuk ia dim
datimin. Nga t dhnat e kodikut t Kors msojm se t
krishtert e Kors mendonin t ndrtonin nj kish m t
madhe, pr t prmbushur nevojat e komunitetit dhe, m 1874,
filluan punimet pr ndrtimin e saj42. N vitin 1881, banort
e Kors, me lejen e autoriteteve osmane, shembn kishn
e vjetr dhe filluan punimet, t cilat u ndrpren dy her.
Hern e par u ndrpren pr shkak t pafuqis ekonomike
37
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
7137: () 0.5. ( ) (Fort i ndershmi
zoti Dhimitr, gdhends i ktij ikonostasi, kushtoi pr shndet 0,5 asllan.
I prjetshm kujtimi). Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
38
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimet
nr. 9, 29, 30, 67, 68, 69, 70, 102, 129, 130, 134, 135, 159.
39
Popa, Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 25.
40
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/4.
41
Lidhur me mnyrn e funksionimit t esnafeve n Kor dhe kontributin e
tyre n zhvillimin ekonomiko-shorror t qytetit shih: Petraq Pepo, Materiale dokumentare mbi veprimtarin e zanatinjve t Kors e t Voskopojs
n shek. XVIII dhe XIX, Studime Historike 1 (1967), f. 165181. Rembeci,
A., A Greek Post-Byzantine Manuscript: The Codex of the Diocese of Kora. Information about the Guilds of Kora during the 18th-19th Centuries,
Albanohellenica 5 (2013), f. 259268. Gjithashtu pr enafet n pgjithsi n
Shqipri shih Shkodra,Z.Esnafet shqiptare, Tiran 1973.
42
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
160/4: ,

,
(Paraklisi tjetr, ai i Shn Gjergjit [gjendet] brenda n qytet, t cilin t
krishtert mendojn ta rindrtojn n kish m t madhe, mjaft t nevojshme pr qytetin dhe, pr kt qllim rrethuan prpara pes vitesh (1874)
oborrin e tij). Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.

105

t komunitetit, t cilit i erdhi n ndihm me kontributin e


tij t bollshm bamirsi i Kors, Anastas Lake43. Hern
e dyt, dshmit e rreme t dhna tek autoritetet osmane
se komuniteti ka qllime t dyshimta, duke ndrtuar nj
ndrtes q ngjan m shum me kshtjell, se me kish,
solln ndrprerjen e punimeve deri n nj urdhr t dyt. Pas
kontrollit q bn autoritetet osmane, u dha leje pr vijimin
e punimeve, t cilat prfunduan m 188544. Pr ndrtimin
e kishs s Shn Gjergjit u shpenzuan rreth 50.000 lira45,
ka dshmon se korart e pasur dhe bujar bn prpjekje
serioze pr zhvillimin e vendit am. Pas vdekjes s Anastas
Lakes n Bukuresht, komuniteti i Kors e solli trupin e tij
n Kor, ku u varros me shum nderime n kishn pr t
ciln ndihmoi t ndrtohej46.
d) Pr dy kishat e tjera, t Profetit Ilia (Fig. 7) dhe Shn
Athanasit (Fig. 8) nuk ekzistojn t dhna historike mbi
mnyrn si u ndrtuan. N kodikun e Kors, n regjistrimin
me dt. 12 mars 1878 prmendet: Prve ktyre dy kishave,
ekzistojn edhe tre paraklise, dy prej t cilave ndodhen mbi
dy kodrat pran qytetit, ajo e Shn Athanasit dhe e Profetit
Ilia...47. Kishat jan t ndrtuara n kodrat q mbajn t
njjtt emra dhe m par shrbenin edhe si kisha varrezash.

N.D.N, Kora e atrat, f. 1415; shih gjithashtu: .,


, f. 1718. Karmici, gabimisht, referon si
bamirs dhe kontribues n ndrtimin e kishs s Shn Gjergjit, Gjergj
Dukn, themeluesin e Shkolls s Vashave. Kjo pr shkakun se t dy ishin
investitor t arsimit dhe se q t dy prmenden n t njjtin vend n
veprn e Karmicit. Besojm se bhet fjal pr ndonj lajthitje t autorit.
Pr biografin e Anastas Lakes, shih: ., ,
, vll.
, bot. ,
1982, f. 265, ku jepet dhe bibliografia prkatse.
44
N.D.N. Kora dhe katundet, f. 3031.
45
., , , , 1850-1905,
M X A-Institute for Balkan Studies,
1997, f. 23. Shih, gjithashtu, , , , viti 1909, , f. 284.
46
N.D.N. Kora dhe katundet, f. 31.
47
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
160/4: ,
.... Transkriptimi paleografik dhe
prkthimi yni.
43

106

Andi REMBECI

Fig. 5. Pamje nga kisha e Shn Gjergjit, Kor.

Fig. 6. Pamje e brendshme e


kishs s Shn Gjergjit, Kor.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Fig. 7. Kisha e Profetit Ilia, Kor.

Fig. 8. Kisha e Shn Thanasit, Kor (v. 1906).

107

108

Andi REMBECI

II. Manastiret e zons s Mitropolis s Kors


Manastiret ortodokse n Shqipris jan t shquara
si mjedise institucionale t kultit t krishter, t kulturs
bizantine gjat dhe pas Bizantit, duke luajtur, veanrisht
gjat periudhs osmane, nj rol t rndsishm ndrkulturor
dhe arsimor. N zonn e Kors, ekzistenca e shum
manastireve dhe pr m tepr, n nj periudh islamizimesh,
agresioni, shfrytzimi dhe abuzimesh q zgjatn m shum
se gjysm shekulli, sht tregues i muar pr t kuptuar m
thell jo vetm aspektin e drejtprdrejt fetar t shtjes,
,




.

por m tepr dimensionin e shumanshm q shpaloset nga


ndrthurja e kultit, me monumentin e kultit, me historin
e krijuar apo t regjistruar prej tij dhe me kontributin e
larmishm t ofruar n komunitetet prreth apo m gjer.
Sigurisht, shum manastire, koh pas kohe, u shkatrruan
apo u shkretuan, dhe n vendin e disa prej tyre, m von, u
ndrtuan kisha, nn kujdesin e zonave rreth tyre. Kjo list
e par e 19 manastireve, q u themeluan ose u rindrtuan
n zonn e administrimit kishtar t Mitropolis s Kors
dhe pr t cilat do t japim m posht informacione t
prmbledhura, sht bazuar kryesisht nga t dhnat q
burojn prej kodikut t Kors dhe kodikve e burimeve t
tjera t botuara48.
Shih Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrime
nr. 160/4, 160/10, 161/1, 163/3, 163/7. Shih, po ashtu, .,
.
(1630-1875), bot. , 1939 f. 2728, 3339; ., , bot.
, 1975, f. 13,
17, 3032, 61; Thomo, P., Kishat pasbizantine, f. 5051, 7073, 7779;
., , vll. 1, f. 118; .,
, 1919, f. 109 dhe .,
48

1. Manastiri i Fjetjes s Hyjlindses n Kors, i cili,


sipas Aravantinos-it, u ndrtua m 122549, n vendin e t cilit,
si u tha m sipr, u ndrtua m 1844 kisha e s t Trshenjts
n varreza. Manastiri ka qen djegur tre her n kohra t
ndryshme. Nga grmimet q ishin br n at koh n zon,
si na informon kodiku i Kors: u gjetn shenjat e nj
kishe trihipostazike, pjes ndrtese n form qelish, trar, ka
dftejn lashtsin e saj50. Po ashtu, pr ekzistencn e ktij
manastiri dshmon dhe nj akt i shkruar von n kodikun e
Kors, lidhur me nj dhurat q bn Kryepeshkopi i Ohrit dhe
primati i Mitropolis s Kors, Joasafi51:
Fortlumturia e Tij, fort i dituri dhe i
perndizgjedhuri patriark i Justinians s Par
t Ohrit dhe gjith Bullgaris, primati i Kors
dhe Selasforit, zoti Joasaf, i kushtoi manastirit
t shenjt dhe t nderuar t s Trshenjts
Hyjlindse ndrtimin e banesave dhe gjith
hapsirs prreth...

2. Manastiri i Ungjillzimit n Kor, pr rrnojat e t


cilit Aravantinos thot: [manastir] i Ungjillzimit, n nj
vend t veuar, pamja e t cilit ruhet e pikturuar n ball t
kishs ekzistuese52.
3. Manastiri i Shn Joan Teologut ndodhet n
Voskopoj, mes Akademis s Re dhe shtypshkronjs
s qytetit. Ishte cenobi53 m i madh i grave n Voskopoj
, vll. 3, f. 170; , , , bot.
, 1993, f. 235; Popa, Th., Mbishkrime t kishave
n Shqipri, f. 147217; ., ,
184 (1992), f. 312; G. Tsigaras, The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 1029.
49
., , vll. 1, f. 111, 115.
50
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/4: ,
, , . Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
51
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
160/4; shih, po aty, edhe regjistrimin nr. 161/1. Transkriptimi paleografik
dhe prkthimi yni.
52
., , vll. 1, f. 118.
53
Cenobi (gr. ) sht form e organizimit t jets murgjrore,
sipas s cils murgjit jetojn s bashku, n komunitet, han n t njjtn

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

dhe, sipas Mitropolitit t Ksanthit, Joakim Martinianos-it:


N kishn e Mitropolis duket se, q hert e deri n vitet e
fundit (1820) shrbejn disa murgesha, t cilave do dit
q festohet e Diela e Orthodhoksis, Pashka, Krishtlindjet,
Shn Vasili, u jepen dhurata nga kisha, veshje ose dhe
ushqime [...]. T njjtn gj bjn edhe kishat e tjera [...]
t Shn Joan Teologut, ku ndodhen dhe qelit e tyre, pran
ndrtess me kupol t shtypshkronjs, dhe n katin e siprm
m 1725 banonin jo pak murgesha, bashksia e t cilave
emrtohej si cenob i Shn Joanit54. M shum informacione
pr funksionimin dhe veprimtarin e manastirit t Shn Joan
Teologut na jep msuesi voskopojar, Theofrast Gjeorgjiadhi:
Pran kambanores ndodhen shum qeli dhe salla, ku
banojn familje t varfra q i shrbejn kishs. N kto qeli
banonte edhe hieromonaku i ditur Grigor Konstandinidhi
dhe nn atin e tyre punonte pr t shkruar veprat e tij. Po
ashtu, shrbejn edhe si vend mbledhjeje pr burrat e urt
dhe t ditur, si pr profesort e Akademis dhe pr drejtorin
e shtypshkronjs, Grigor Konstandinidhin.... Kisha, ndonse
e vogl, ka qen e pasur me relike. Ikonostasi ka qen i
pasur; ... dallonte ikona mrekullibrse e Shenjtit, dy flamuj
fetar, dhjet kryqe t stolisur me gur t muar dhe libra t
shtypshkronjs s Voskopojs stolisin kt kish55.
4. Manastiri i Varrit t Shenjt ishte, sipas Martininosit, metoq56 i Vendeve t Shenjta n Voskopoj para vitit 1650,
deri t paktn n vitin 1798, pra edhe pas shkatrrimit t
Voskopojs, q ndodhi m 176957. N kt metoq, q ndodhej
pikrisht prpara ports s kishs s Mitropolis, banonte nj
tryez, nuk disponojn pasuri vetjake dhe jan nn udhheqjen shirtrore
t nj igumeni (kryemurgu).
54
., , f. 27. Prkthimi
yni. Pr t dhnat pragmatologjike dhe referencat bibliografike t kodikut t
manastirit t Shn Prodhromit t Voskopojs shih monografin Xhufi P., Shekulli
i Voskopojs (1669-1769), bot. Akademia e Shkencave e Shqipris, Tiran
2010, ku pr her t par botohet e plot prmbajtja e tij n shqip, e zhveshur
prgjithsisht nga shtesat shpjeguese t Joakim Martinianos-it. Pr kt arsye,
kur na sht dashur tu referohemi ktyre t fundit ose kur kemi konstatuar
pasaktsi n prkthim, kemi prdorur prkthimin ton.
55
., , f. 26.
56
Metoqi (gr. ) sht pron manastiri q gjendet jasht zons s
tij. dministrohet nga nj prfaqsues i manastirit, ka murgjr si ndihms
apo kultivues, ka kish, qeli dhe mjedise mikpritjeje.
57
., , f. 6667.
Xhufi P., Shekulli i Voskopojs, f. 411412 dhe, posarisht pr vitin 1769,
f. 196224.

109

prfaqsues i Varrit t Trshenjt, protosingjeli Sofron i


cili nnshkruante si Protosingjel i Varrit t Shenjt 58. Para
se t vdiste, Sofroni i dhuroi vendi t Voskopojs nj kryq me
Drurin e Nderuar nga kryqi i Krishtit, q ruhej n nj kuti t
muar t prodhuar n Vjen, me kontributet e t krishterve.
Kjo gj dshmohej edhe nga kodiku i Taksiarkve, n
t cilin ishte regjistruar kjo e dhn: 1720: [emri] i t
ndjerit Sofron, protosingjel i Varrit t Shenjt u shnua n
proskomidhi, pr hir t drurit t nderuar dhe jetdhns, t
cilin ia dhuroi vendit ton pr mbrojtje dhe ndihm 59.
5. Manastiri i Shn Joan Pararendsit (Prodhromit) (Fig.
9-12) n Voskopoj ndodhet n shpinn e nj kodre t pyllzuar
n veri t Voskopojs, 30 minuta larg qytetit. Sipas mbishkrimit
ktitorik t kishs qendrore60, manastiri sht ndrtuar m 1632.
Si ktitor prmenden arkondt Gjergj Guco dhe Mihal Meligjeri,
dhe hieromonaku, m pas igumeni i manastirit, Andoni nga
Shipska. Dy t fundit ndrtuan narteksin e kishs qendrore
., , f. 66.
Xhufi P., Shekulli i Voskopojs, f. 412.
59
Kodiku i Taksiarkve sikundr edhe ai i kishs s Fjetjes s Hyjlindses
humbn me shkatrrimin e Voskopojs m 1916. Disa pjes t tyre kan
shptuar prmes kopjimeve apo botimeve. Shih .,
, f. 67, shn. 19.
60
Sipr hyrjes s kishs, nga brenda, ndodhet mbishkrimi ktitorik, ku
shkruhet: U ndrtua ky tempull hyjnor dhe i gjithnderuar me kontributin dhe shpenzimet e t shumnderuarit dhe shum fisnikut arkondit,
zotit, zotit Gjergji Guo, n vitin 7140 (=1632). U pikturua ky tempull
hyjnor dhe i gjithnderuar i shenjtit t lavdruar profet, pararendsit dhe
pagzor Joanit, me igumen zotin Andon jeromonak, dhe me shpenzimet
e t shumnderuarit dhe t shumfisnikut arkond, zotit Mihal, biri i t
ndjerit Kost, pr shpirtin e tij dhe t bashkshortes, dhe t fmijve t tij,
n kohn e peshkopatit t shumlumturit kryepeshkop t shumshenjts
Justinians s par, t Ohrit, zotit, zotit Egnati, n vitin 1659. Mbishkrimi sht botuar nga Theofan Popa, bazuar n nj faksimile t nj fotografie nga mbishkrimi, n botimin Mbishkrime t kishave n Shqipri,
f. 158159. Mbishkrimi sht botuar, gjithashtu, nga Martinianos tek
, f. 38 shn. 7, duke ndrequr
gabimet drejtshkrimore, por jep t gabuar datn e pikturimit t kishs
(1649). Po ashtu, mbishkrimin e ka botuar edhe nga Evllogj Kurilla tek:
, , 12 (1934),
f. 157, i cili nuk ndrhyn n prmbajtje dhe elementt e mbishkrimit.
Ndrkaq, sipas katalogut t kryepeshkopve t Justinians s Par, q ka
paraqitur E. Konstantinou (Tegou-Stergiadou),
. , Thessaloniki
2001 (unpublished doctoral disertation in greek), f. 130138, periudha
e kryepriftris s Ignait (1659) prputhet me at q referon mbishkrimi.
58

110

Andi REMBECI

Fig. 9-10. Manastiri i Shn Joan Prodhromit, Voskopoj.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Fig. 11. Manastiri i Shn Joan Prodhromit, Voskopoj.


Gravur e Teodor Gruntovi (1767).

111

Fig. 12. Voskopoja dhe manastiri i Shn Joan Prodhromit.


Gravur e Hristofor efarovi (1742)

Fig. 13. Manastiri i Shn Naumit dhe zona e Kors. Gravur e janarit t vitit 1849.
1. Mali i Galicics 2. Kora ose Peshkpia 3. Livanisht 4. Rruga nga Bitolia drejt manastirit t Shn Naumit 5. Ohri
6. Manastiri i Shn Naumit 7. Starova 8. Pogradeci 9. Voskopoja 10. Manastiri i Shn Joan Prodhromit, Voskopoj.

112

Andi REMBECI

dhe kontribuuan pr pikturimin e gjith kishs m 1659. Sipas


kodikut t manastirit, t cilin e botoi m 1939 Mitropoliti i
Ksanthit, Joakim Martinianos-i, themelimi i kishs qendrore t
Manastirit t Pararendsit u b m 18 korrik 163461. Manastiri
ishte stavropigjiak62 dhe e fitoi kt status gradualisht, pjes pas
pjese, q m hert, para periudhs s tre Kryepeshkopve Rafael,
Filothe dhe Josif, si referohet n Letrt Sinodike q ndodhet mes
dokumenteve t Kryepeshkopats s Ohrit63:

,
,
,
,

,
, .

Letra Sinodike sht nnshkruar m ,


. (m 1679, n muajin gusht, indiktioni
VII) nga Kryepeshkopi i Ohrit, Ignati, [Mitropoliti] i Kastorias,
Dionisi, [Mitropoliti] i Kors, Danieli, [Mitropoliti] i Beratit,
Nektari, [Mitropoliti] i Gors dhe Mokrs, Arseni.
Kisha sht e tipit bizantin, n form kryqi me kupol
dhe konke ansore64. Igumenin e par t manastirit t
Pararendsit, hieromonakun Andon Shipska (1649-1660),
Shih: ., ,
f. 123: (=1634)

,
. , :
(N vitin 1634 u themelua kisha e t ndershmit, t
lavdruarit, profetit, pararendsit dhe Pagzorit Joan, m 19 t muajit korrik,
ditn e premte, dhe ktitor dhe kathigumen i par i tij ishte zoti Andon
hieromonaku. E ndihmuan si ktitor: i pari Gucoja dhe Meligjeri).
62
Stavropigjiak (gr. ) karakterizohet nj manastir, i cili
varet jo nga juridiksioni kishtar i peshkopit lokal, por nga kreu i Kishs,
kryesisht Patriarku.
63
, ,
,

, , ,
1564 1863, ,
vll. 3, 1905, f. 809810. Dokumenti gjendet, gjithashtu, i
botuar n shqip te: Xhufi P., Shekulli i Voskopojs, f. 403404.
64
Thomo, P., Kishat pasbizantine, f. 38, 5760.
61

e pasoi Haxhi Gabrieli (1660-1662), i cili, sipas nj


dokumenti t njjt me origjinalin q sht kopjuar nga
kodiku i Manastirit t Pararendsit n kodikun e Kors,
shkoi si igumen n Manastirin e Oshnar Naumit t Ohrit
(Fig. 13), duke ln n vend t tij Theodhosin65. Haxhi
Gabrieli, si na informon kodiku i Kors, pasi shkoi n
manastirin e Oshnarit Naum, ... e zbukuroi manastirin,
ndrtoi narteksin, skevofilakun, dhe gjith qelit rreth e
... ndan qytetit t Voskopojs ndodhet nj
manastir, nderuar me emrin e Profetit, Pararendsit
dhe Pagzorit Joan, q edhe pse mban emrin
stavropigjiak, q iu dha qmoti para kohs s tre
Patriarkve, i mungonte kodicili q vrtetonte se
nuk sht nn pushtetin e asnjrit prej Mitropolitve,
por sht krejt i lir, ashtu si edhe manastiret e tjer
Stavropigjiak...
qark manastirit, lart dhe posht, policn, zapanan si dhe
odat nga krahu i liqenit, kuzhinn, hambart, odat nga
ana e vreshtit, bashk me ahurin me qemere, ndrkoh q
kishte gjetur atje vetm furrn e vjetr dhe kuzhinn, dhe
asgj tjetr ... 66. Manastiri i Pararendsit ishte mjaft i
pasur, zotronte pasuri t madhe n prona t patundshme,
si dhe kishte shum kushtime apo dhurata nga t krishter
t ndryshm. Gjithashtu, duhet shnuar dhe kontributi dhe
ndihma q ofronte manastiri n dobi t komuniteteve t
tjera. N kodikun e Kors prmenden, n nj akt m vete,
dhuratat bujare dhe shum t rndsishme t manastirit t
Pararendsit dhe gjith qytetit t Voskopojs pr ndrtimin e
kishs s Burimit Jetdhns n Kor, si dhe pr realizimin
e ikonostasit t saj67.
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 115.
66
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 115: ... , , , ,
, , ,
, , ,
,
.... Transkriptimi paleografik yni. Shih, po ashtu, Pepo P., Materiale
dokumentare, II, f. 16.
67
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 68.
65

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

6. Manastiri i Shn Konstandinit dhe Helens u


themelua, sipas Martinianos-it, gjat sundimit t shtpis s
Muzakajve (shek. XIV-XV), n nj pyll t dendur n veriperndim t Voskopojs, n nj distanc 3 or me kmb nga
qyteti68. Manastiri bizantin kishte dhe nj metoq [ndrtes]
me kupola n qendr t Voskopojs, n qelit e t cilit u
strehua, m von, dhe funksionoi deri m 1840, Shkolla69.
Pas vitit 1750 u ndrtua n kopshtin e metoqit kisha kushtuar
t barabartve me apostujt, Konstandinit dhe Helens, kish
q m von funksionoi si famulli. Manastiri filloi t humbiste
shklqimin e tij q prej shek. XVII, po m shum gjat shek.
XVIII (1760), koh kur ndodhi islamizimi masiv i fshatrave
t zons, me prjashtim Voskopojn70.
7. Manastiri i Taksiarkve gjendet n pjesn
jugperndimore t Voskopojs. Kisha e manastirit, q
., , f. 25,
shn. 2: (), ,
, ,
,
(Ndodhet atje dhe
nj (manastir) m i vjetr, i t barabartve me apostujt, Konstandinit dhe
Helens, themeluar para shum kohsh, tre or larg qytetit n drejtim veriperndimor, n mes t nj pylli t dendur me t njjtin emr, themelimi i
t cilit daton para pushtimit turk, ndoshta n kohn e sundimit feudal t
shtpis s Muzakajve...). Prkthimi yni.
69
., , f. 2526,
shn. 2.
70
Sipas Mihalopulit: Po at vit (1760) val e re islamizimesh shprtheu
nga zonat prreth. Tridhjet e gjasht fshatra t Pogonit, t shtypur nga
taksat dhe prndjekjet, vendosn t ndryshojn besim... Po at koh
(1760) nj zon e madhe e Maqedonis Veriore, ndrroi fen, bashk me
dhespotin, ditn e Ngjalljes!! Islamizimi prparonte me nj shpejtsi t
pabesueshme dhe tragjike. Fshatrat rreth lumit Devoll pothuaj t gjitha
kan ndrruar besim, dhe fari i vetm i krishterimit kishte mbetur Voskopoja e bukur dhe martire. ., .
, f. 40. N lidhje me humbjen e shklqimit t manatirit t
Taksiarkve si shkak i islamizimit t fshatrave prreth shih,
., , f. 2527 shn. 2. Gjat
shek. XVIII vrehen islamizime edhe n zona t tjera t krishtera, si n
zonn e Delvins, t Paramithis, t Margaritit etj. Paralelisht dallohen
zona q i bjn rezistenc islamizimit gjat shek. XVIII, si jan zonat
e Zagoris (nn t ciln varet Koncka dhe Sheperi), e Rizs (nn t ciln
varej Hormova dhe Prmeti) dhe ajo e Lunxhris. Shih Galvinas A.A.,
The Church in Epirus under the Turkish domination, Epirus. 4000
Years of Greek History and Civilization, Athens: Ekdotike Athenon 1997,
f. 314317. ., , vll. II,
1993, f. 62; ., , vll. I, 1856, f.
251252, shn. 2, 369370.
68

113

mban t njjtin emr, ishte nj ndr m t mdhat dhe


m madhshtoret e qytetit. Sipas kodikut t manastirit t
Shn Joan Prodhromit zoti Vreto Bezuka vuri themelin e
kishs s Kryeengjjve Mhill m 1720, n muajin gusht, me
shpenzimet e tij71. Sipas mbishkrimit ktitorik, kisha sht
pikturuar n vitin 172272. N kodikun e manastirit t Shn
Joan Theologut ekzistonte dikur nj katalog, n t cilin ishin
shnuar emrat e t gjith kontribuuesve dhe dhuruesve t
ksaj kishe. Ndrmjet tyre ishte regjistruar edhe aktdhurimi i
nj punishteje, q gjendej n aushin e madh t Kors, nga
Mihal Papathanasi, pr kishn e Shn Mhillit73. Pran kishs
s Taksiarkve ishin ndrtuar edhe dy kishza (paraklise):
ajo e Shn Spiridhonit dhe ajo e Shn Naumit, t cilat u
shkatrruan s bashku me qelit ekzistuese t manastirit74.
8. Manastiri i Profetit Ilia n Voskopoj paraqitet
n nj gravur t vitit 1742 (Fig. 14). Msuesi voskopojar
Theofrast Gjeorgjiadhi, kur prshkruan gravurn, thot:
Mbi to [kishave t Shn e Premtes dhe t Shn Donatit]
dallohet manastiri i Pararendsit me kishn dhe germn
kapitale , domethn (Pararendsi). Posht
ksaj lagjeje dallohet rruga, e cila kalon pas lagjeve t Shn
Thanasit, Apostujve t Shenjt dhe Profetit Ilia dhe ndan
zonn e par, ku gjenden edhe shtpit e ktyre lagjeve.
Kjo rrug shrbente si arterie tregtare q lidhte me lagjet e
siprme. Germa kapitale A tregon kishn e Shn (A)Thanasit,
numri 11 kishn e Apostujve t Shenjt (shnohet edhe me
kryq), germa kapitale kishn e Profetit Ilia, e cila sht
shum madhshtore dhe shquhet mbi t tjerat. Pran saj
dallojm nj port t madhe, t ngjashme me at t Pararendsit
[Prodhromit]. Brenda oborrit t [kishs s] Profetit Ilia dikur
ekzistonte nj manastir i ndritshm dhe fammadh75. Mbi
ekzistencn e manastirit t Profetit Ilia dshmon edhe nj raport
i prmbledhur
(N prgjithsi mbi Voskopojn ose Moskopojn), q sht
., , f. 30-32:
1720
. Prkthimi yni.
72
Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 167168.
73
Teksti i plot i aktdhurimit u shptua i botuar nga ., , f. 31.
74
., , f. 2728,
shn. 2.
75
., , f. 17. Prkthimi yni.
71

114

Andi REMBECI

Fig. 14. Voskopoja 1742. Gravur e Hristofor efarovi.


shkruar n flett e kodikut t Kors76. Sipas Mitropolitit t
Ksanthit, Joakim Martinianos-it, manastiri i Pararendsit
ishte manastir grash: ku banojn 2-3 murgesha, t cilat
shrbenin dhe murgjronin deri m 1840 77.
9. Manastiri i Profetit Ilia n Shipsk (Fig. 15)
referohet se ka ekzistuar m 1649-1670, kur i vetmi
igumen i njohur deri m sot i atij manastiri ishte Andon
Shipska, bashkthemelues dhe igumeni i par i manastirit
t Pararendsit n Voskopoj78. Pr manastirin e Profetit
Ilia n Shipsk na flet kodiku i Shn Prodhromit, n t
cilin lexojm: Gjat vitit 1649, u shfaq nj hieromonak
[me emrin] Andon nga Shipska, i cili ishte murg n kishn
e Profetit Ilia, n mhalln me diell 79. Informacione
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/10.
77
., , f. 27,
shn. 2. Prkthimi yni.
78
., , f. 3338.
Xhufi P., Shekulli i Voskopojs, f. 396398.
79
., , f. 3338:
(1649) , 76

Fig. 15. Shipska. Gravur e


shek. XVIII.

shtes na jep mitropoliti i Ksanthit, Joakim Martinianosit, sipas t cilit: N t majt, duke ardhur nga posht drejt
qytezs, gjendet nj barak, nj kishz e skamur, e ngritur
mbi rrnojat e Manastirit t dikurshm t Profetit Ilia, ku
fillimisht jetonte si murg dhe m pas u rikthye dhe jetoi deri
sa vdiq n mrzitje hieromonaku n fjal Andoni80. Sipas
ksaj t dhne rezulton se manastiri n vitin 1939, koh
kur Martinianos-i botoi librin e tij mbi manastirin e Shn
Prodhromit t Voskopojs, ishte shkatrruar dhe n vendin e
tij ishte ngritur nj kishz e thjesht.
10. Manastiri i Profetit Ilia n Mborje ndodhej, sipas
Aravantinos-it, n malin e Kors, prkarshi majs s malit
, . ,
. Prkthimi yni. Shih, po ashtu, Xhufi P., Shekulli i Voskopojs,
f. 396-397.
80
., , f. 34,
shn. 6: , , , , ,
, ,
, ,
, . Prkthimi yni.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Qytet81. Pr themelimin e manastirit Aravantinos-i prmend


si vijon: Ky manastir i takon komunitetit t Mborjes dhe
u ndrtua, sipas tradits, nga nj hegjemon i Qytetit pr
prdorim vetjak dhe pr kt qllim ndrtoi nj ur druri
q bashkonte majat e dy kodrave t prmendura82. Pr sa
i takon toponimit Qytet, gjeografi i shek. XIX, Kosma
Thesprotos-i, na jep kt shpjegim: N lindje t Kors,
n nj distanc prej rreth nj ore, ekzistojn nj radh
malesh t vegjl... t quajtur Morava nga vendasit. N
majn e njrit prej ktyre maleve, gjendet nj kshtjell e
vjetr e shkatrruar, e cila dallohet nga Kora me sy t lir;
kt e quajn Qytet83. Sipas studimeve, prmasat e vogla
t kshtjells s Mborjes dshmojn se ajo ka qen seli e
fortifikuar e nj feudali vendas84. Gjithashtu, edhe kisha
e vogl bizantine e Metamorfozs s Shptimtarit apo e
Ristozit n Mborje, e ndrtuar m 1389 n rrz t kodrs,
shfaq karakteristikat e nj kishe familjare t ndrtuar nga
sundimtar lokal85. Bazuar nga sa m sipr dhe nga t
dhnat e dy mbishkrimeve ktitorike86 t kishs s Ristozit
n Mborje, ka shum gjasa q hegjemoni i prmendur
nga Aravantinos-i t prputhet me personin e Amiralit,
q prmendet n mbishkrimin e pikturuar mbi hyrjen
., , v. 1, f. 118, shn. 2.
., , v. 1, f. 118, shn. 2.
83
. . - ., .
, bot. ...,
1964, f. 14. Krhs. Anonim, , ,
fashik. 235 (1859), vll. 10, f. 447448 (botuar n shqip tek Mitko, Th.,
pa titull, Vepra, Akademia e Shkencave-Instituti i Kulturs Popullore,
Tiran 1981, f. 552, ku sqarohet edhe anonimati i abonentit, q shkruan
tek revista Pandora, q, sipas studiuesve, sht Thimi Mitko).
84
Karaiskaj, Gj., 5000 vjet fortifikime n Shqipri, f. 170172.
85
Karaiskaj, Gj., 5000 vjet fortifikime n Shqipri, f. 170172,
193194. Veanrisht pr kishn e Ristozit n Mborje shih Thomo, P.,
LArchitecture de lglise du Saint-Sauveur a Mborje de Kore, Studime historike, 1967, 2, f. 151159. Meksi. A., T dhna mbi ndrtimin e kupols s kishs s Ristozit n Mborje, Monumentet ,1972, 4,
f. 199204; Meksi, A., Arkitektura e kishave t Shqipris (shekujt VIIXV), bot.. Eugen, Tiran, 2004, f. 211213.
86
Lidhur me mbishkrimet e kishs s Ristozit n Mborje shih Miljukov
P.N., Hristianskie drevnosti Zapadnoj Makedonii, Izvestija Russkogo
arheologieskogo instituta v Konstantinopole IV-1 (1899), f. 7476,
21151; Popa, Th., Disa mbishkrime t kishave t Shn Mris n Maligrad dhe t Ristozit n Mborje, Buletin i Universitetit Shtettor t Tirans, ser. Shkencat Shoqrore, (1959, 2, 257258; Idem, Mbishkrime t
kishave n Shqipri, Tiran 1998, f. 151153, nr. 290292.
81
82

115

perndimore, brenda kishs s Ristozit, n Mborje. Sipas


nj tjetr mbishkrimi87, q gjendet n kishn e Shn Maris
n Maligrad t Presps, hegjemoni Amiral duket se sht
djali i Qesar Novakut, i cili administronte zonn e Presps
dhe Kors deri m 1390, vit kur trashgohet nga i biri i
tij, Amirali88. Duke u mbshtetur n t dhnat e msiprme
mund t themi, sigurisht me rezerva89, se Manastiri i Profetit
Ilia duhet t jet ndrtuar prpara pushtimit osman t zons
(1395), me shum gjasa n t njjtn periudh me kishn e
Ristozit n Mborje dhe ndoshta nga i njjti hegjemon, Qesar
Novaku ose i biri i tij, Amirali.
Sipas informacioneve q na jep Aravantinos-i, manastiri
i Profetit Ilia kishte n zotrim edhe nj kodik mjaft t vjetr
dhe me shum vlera, me prmbajtje ungjillore, t cilin, s
bashku edhe me nj cop dru nga druri i Kryqit t Shenjt,
ia kishte dhuruar manastirit nj tregtar i madh voskopojar90.
11. Manastiri i Kamenics ndodhej n fshatin me t
njjtin emr, n nj largsi prej 2 orsh nga qyteti i Kors91.
Sipas Evangjelidhit, manastiri i sht kushtuar Shn
Nikolls92. Sipas Th. Mitkos, manastirin edhe myslimant
vendas e nderojn, dhe pr ndrtimin e tij, kur u shkatrrua
n kohs e fundit nga nj zjarr i rastit, ata ndihmuan m
shum sesa t krishtert93.
12. Manastiri i Profetit Ilia n Hoisht u ndrtua,
sipas Evangjelidhit, m 1817: N Hoisht, manastiri
i Profetit Ilia, u ndrtua m 181794, n nj vend mjaft t
Bhet fjal pr mbishkrimin e kishs s Shn Maris n ishullin e Maligradit t Presps, q shoqron portretet e personave t pikturuar n fasadn e kishs. Shih . Miljukov P.N., Hristianskie drevnosti Zapadnoj
Makedonii, f. 6473; Popa, Th., Disa mbishkrime t kishave, f. 259261;
Idem, Mbishkrime t kishave n Shqipri, Tiran 1998, f. 151, nr. 289.
88
Popa, Th., Disa mbishkrime t kishave, f. 260.
89
Si nj ndrtim i mvonshm prmendet pa argumente n: K...,
, , viti 4 (1911), f. 4648.
90
., , vll. 3, f. 174.
91
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/1.
92
., , f. 109. Shih, po ashtu,
., .
, bot. , 21990, f. 157.
93
Anonim, , , vll. 18: fashik.
424 (1867), f. 318 (botuar n shqip tek Mitko Th., pa titull, Vepra, f. 552).
94
., , f. 109.
87

116

Andi REMBECI

mrekullueshm dhe q dominonte n t gjith zonn95.


Nga kodiku i Kors informohemi se m 1868 igumen
i manastirit ishte Meleti, i cili njkohsisht kryente dhe
detyrn e epitropit t Mitropolitit t Kors: ... n ditt e
epitropit t t shenjtit t Kors, Meletit, igumen i Profetit
Ilia t Hoishtit96.

veriut, posht Malit t That, n rrugn drejt Bitolis101


ekzistojn, sipas Aravantinos-it, rrnoja t (manastirit t)
Shn Gjergjit, pran mullirit t Zvezds 102.
17. Manastiri i Shn Nikolls ndodhet n fshatin
Boboshtic (Fig. 16) dhe u themelua, sipas Arvantinos-

13. Manastiri i Devollit sipas Aravantinos-it ndodhet


n fshatin me t njjtin emr dhe i kushtohet Ngjitjes n
Qiell t Krishtit: [manastiri] i Ngjitjes n Qiell [ndodhet]
prkarshi, pothuaj 1 or larg qytezs s Devollit 97.
14. Manastiri i Shn Gjergjit gjendej n Maguln e
afrme (), n fshatin Dvoran, posht Boboshtics.
Sipas Aravantinos-it n kt fshat ka pasur rrnoja t
manastirit t Shn Gjergjit, i cili u dogj m 1637, duke
shptuar vetm ikona e tij, e cila ndodhej n manastirin e
Shn Nikolls n Boboshtic: Po ashtu, dallohen n vende
t ndryshme rrnoja t tjera, t cilat i prkasin Shn Gjergjit
t fshatit Magula, ikona e t cilit ruhet n manastirin e
siprprmendur t Shn Nikolls 98, n kohn kur igumen i
tij ishte Makar Nikolicioti99.
15. Manastiri i Shn Nikolls, sipas informacioneve q
na jep Aravantinos-i, ndodhej mes fshatrave Dishnic dhe Ku
t Kors: (manastiri) i Shn Nikolls, mes fshatrave Dishnic
dhe Ku, mban nj or e gjysm larg nga Kora 100.
16. Manastiri i Shn Gjergjit t Zvezds. N fshatin
e Zvezds, q gjendet 2 or e gjysm larg Kors, drejt
, , f. 288. Shih edhe Anonim,
, , vll. 18: fashik. 424 (1867), f. 319
(botuar n shqip tek Mitko, Th., pa titull, Vepra, f. 552), ku prmendet se
manastiri sht ndrtuar prej t ndjerit Moisi nga Prizreni i Shqipris s
Eprme, me kontributin e Ismail pah Plass.
96
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 131: ,
. Transkriptimi paleografik
dhe prkthimi yni.
97
., , vll. 1, f. 118.
98
Po aty, f. 118, shn. 3.
99
Shih edhe Anonim, , , vll.
18: fashik. 424 (1867), f. 319 (botuar n shqip tek Mitko Th., pa titull,
Vepra, f. 553).
100
Po aty, f. 118, shn. 3.
95

Fig. 16. Manastiri i vjetr i Shn Nikolls, Boboshtic-Kor.


it, m 1450: (manastiri) i Shn Nikolls atje n
Boboshtic u ndrtua m 1450103. Por n pjesn e tret
t punimit t tij Prshkrim i Epirit, Aravantinos-i thot
se manastiri i Shn Nikolls n Boboshtic sht ndrtuar
n shek. XIV: manastiri i Shn Nikolls u ndrtua n
shek. XIV104. Ndrkaq, msuesi voskopojar Theofrast
101
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 160/1.
102
., , vll. 1, f. 118, shn. 3.
103
Po aty, f. 118. T njjtin informacion jep edhe Th. Mitko tek: Anonim,
, , vll. 18: fashik. 424 (1867),
f. 318 (botuar n shqip tek Mitko Th., pa titull, Vepra, f. 552).
104
Po aty, f. 170.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Gjeorgjiadhi referon se n manastir ekzistonte nj kodik,


ku ishte shnuar105:

n vitin nga krijimi i bots u ndrtua


ky manastir dhe kisha e tij nga zoti Petro
Hartofilaku, nga i biri, zoti Tusha, dhe e shoqja,
zonja Komna, pr kujtim t tyre, n kohn e
kryepriftit Hariton.

160

,

Si kaluan 160 vite, Joan Kapumare nga


Voskopoja ndrtoi kulln dhe tre odat tutje,
n kohn e igumenit Rafael dhe kryepriftit
Konstandin.

18. Manastiri i Fjetjes s Hyjlindses n Boboshtic,


ekzistencn e t cilit thjesht e prmend vetm Aravantinos-i106.
19. Manastiri i Apostujve t Shenjt107 (Fig. 17-18)
ndodhet n nj kodr n ann veri-lindore t fshatit t sotm
Vithkuq. Manastiri u ndrtua gradualisht dhe ndodhej nn
administrimin kishtar t Mitropolis s Kosturit108. Sipas
., , f. 13.
., , vll. 3, f. 170.
107
Lidhur me Manastirin e Apostujve t Shenjt shih: Thomo, P., Kishat pasbizantine, f. 50-51; shih, gjithashtu: Popa, Th., Piktort Korar Kostandin
dhe Athanas Zografi, f. 2526 Papakozma, A., Manastiri i shn Pjetrit dhe
Pavlit n Vithkuq, datimi, urbanistika, arkitektura, mjeshtrit e ndrtimit,
Monumentet 1 (1983), f. 7785, ku jepet dhe bibliografia prkatse. Shih,
pr m tepr: . ,
,
,
, 1935, f. 252253; .,
,
,
24 (1900), f. 318319; Tsigaras G., The painters
Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 15.
108
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
105
106

kodikut t manastirit t Apostujve t Shenjt109, manastiri filloi


t ndrtohej m 1709, pas lshimit t fermanit sulltanor110, dhe

Si jan gjasat, data , e barabart me 211, nuk


sht lexuar mir. Kshtu, duhet t hamendsojm se bhet
fjal pr =6011, ose =7011 nga ndrtimi i bots,
q jan vitet 503 ose, si ka m shum t ngjar, 1513 nga
lindja e Krishtit. Gjithashtu, duke pasur parasysh faktin se
kryeprifti Konstandin, q prmend kodiku, ishte Mitropolit i
Kors n vitet 1790-1798, arrijm n prfundimin se, sipas
kodikut, data e themelimit t manastirit duhet t jet ose
1630-1638 (160 vite para 1790-1798), ose viti 1513.

117

m 1710 u b inaugurimi i tij nga Mitropoliti i Kastorias me


prejardhje nga Voskopoja, Dionisi, dhe peshkopi i Presps,
Joasafi111. Bashkngjisim, n vijim, nj pjes nga ky kodik i
botuar, prkthyer n shqip112:
I pruluri Mitropoliti i Kastorias, Krisanthi, vrteton.
I. Kodik i Manastirit t hirshm t Shn Apostujve n
Vithkuq, i kushtuar nga i pruluri Mitropolit i Kastorias,
zoti Krisanth, n motin nj mij e shtatqind e tridhjet e
nnt nga ekonomia e mishrimit t Zotit dhe Perndis dhe
Shptimtarit ton Jezu Krisht.
II. Fort i ndershmi prijs Haxhi Athanas Bimaraj,
nga mhalla Borishe, teksa kthehej nga qyteti i shenjt
Jerusalem, pati mendimin, pr lavdi t Perndis, t
nr. 163/7.
109
Kodiku i Manastirit t Apostujve t Shenjt u botua nga Mitropoliti i Kastorias Fillaret Vafidhi: ,
, , vll. 20
(1900), f. 316320. Fragmente t kodikut q u referohen fazave t ndrtimit i ka botuar edhe Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 1517.
110
Pr kt shtje referoju shnimit 26.
111
Ky hierark i shquar, me prejardhje nga Voskopoja, u zgjodh m 1706 peshkop i Presps, m 4 qershor 1709 mitropolit i Kors dhe m 5 korrik 1718
kryepeshkop i Ohrit. Nga viti 1718, deri sa vdiq, m 22 tetor 1745, kryesonte
njkohisht edhe Mitropolin e Kors. Lidhur me kt shih: Tsigaras G., The
painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 10, ku jepet dhe bibliografia prkatse , , 1706 , 4 1709 5 1718 .
1718
22 1745. Lidhur me kt shih: ., , f. 10, ku jepet dhe bibliografia prkatse.
112
Shih shnimin 111.

118

Andi REMBECI

Fig. 17. Manastiri i Apostujve t Shenjt, Vithkuq: kisha qendrore.


ndrtoj manastir n fshatin e quajtur Vithkuq, ndaj
drgoi krkes n Konstandinopoj dhe i solln fermanin
e manastirit, n vitin nj mij e shtatqind e nnt nga
lindja e Krishtit, hodhn themelet, pr lavdi t Perndis,
n kt manastir t Apostujve t shenjt, t nderuar dhe t
lavdruar, dhe t korifenjve Pjetr dhe Pavl, n po kt vit
mbaruan vetm muret dhe ndenjset, dhe n vitin nj mij
e shtatqind e dhjet nga lindja e Krishtit e inauguruan n
kohn e kryepriftris son, t trshenjtit dhe gjithditurit
Mitropolit t Mitropolis fort t shenjt t Kastorias, t
ndershmit dhe ekzarkut dhe t parit n fron t s shenjts
Mitropoli t Justinians s Ohrit, zotit Dionis, dhe t shenjtit
t Presps, shprestarit dhe t gjithditurit, zotit Joasaf.
Kta t dy e inauguruan manastirin n kt vit, pikturuan
dhe muret, deri n vitin q sht shkruar n kish brenda.
N po at vit mbaroi dhe ikonostasi. Kryemjeshtri q ndrtoi
manastirin ishte mjeshtri Thana Lenas nga mhalla Borishe.
Ata q kishin nn kujdes ndrtimin e manastirit dhe q solln
fermanin pr ndrtimin e tij, ata q hodhn themelet dhe
e inauguruan, ata q e pikturuan, ata q bn ikonostasin,

bashk me fort t ndershmin zotin Haxhi Athanasi, i cili u


mundua pr t, bashk me gjith t krishtert q deshn dhe
ndihmuan qoft me fjaln e mir, qoft me dhurata, apo me
do mnyr tjetr. do i krishter i bekuar, kudo q ndodhet,
t kndoj tri her i prjetshm kujtimi pr ta.
M 1736 vazhdoi ndrtimi i kishs s Shn Anargjendve
Kozma dhe Damian (Fig. 19-20). Sipas mbishkrimit
ktitorik113, kisha u ndrtua n kohn e kryepriftsis s
mitropolitit t Kastorias, Krisanthit (1719-1761)114, kur
igumen i manastirit ishte Metodi. Pr ndrtimin ndihmoi
murgu i po atij manastiri, Anthimi, ndrsa kontribuues
Mbishkrimi sht botuar nga Popa, Th., tek Mbishkrime t kishave n
Shqipri, f. 176177.
114
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 85. Pchayre P. A., Larchevch dOchrida de 1394 a 1767, A propos
dune ouvrage rcent, chos dOrient 35 (1936), f. 183-323. Gelzer .,
Der Patriarchat von Achrida. Geschichte und Urkunden, n: Abhandlungen der Philologisch-Historischen Klasse der Kniglich-Schsischen
Gesellschaft der Wissenschaften, vll. 20, nr. 5. Leipzig Teubner 1902, f.
94, 9798, 102103, 106, 108111, 143.
113

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

Fig. 19. Manastiri i Apostujve t Shenjt, Vithkuq:


kisha e Anargjendve.
ishte prifti-ikonom Joani nga Ajdhonohori pran Seresit.
Sipas mbishkrimit, kisha u pikturua m 1750 nga piktort
korar Konstandin dhe Athanas Zografi, kurse shpenzimet
e pikturimit i morn prsipr arkondi Siropulos nga
Ajdhonohori dhe Panajot Desina nga Vithkuqi.
Kisha e Apostujve Pjetr dhe Pavl u ndrtua m 1759
nga igumeni i manastirit, Niko Tarasio115. Kisha u pikturua
m 1763-1764 nga vllezrit Athanas dhe Konstandin Zografi
dhe kushtoi 700 grosh116. Kurse m 1761 u punua ikonostasi
i kishs. Pr ndrtimin e kishs u shpenzuan 500.000 aspra,
t cilat i siguroi igumeni i siprprmendur n nj udhtim
n Magjar (Hungari), kurse pr pikturimin e ikonostasit u
shpenzuan 600 grosh, q u mbuluan nga parat e mbledhura
prej voskopojarve t Lehis (Polonis). Sjellim n shqip
fragmentin gjegjs nga kodiku i Manastirit117:
Igumeni Taras referohet n kodikun e Kors si dhurues i ikons s
Apostujve t Shenjt pr kishn e Burimit Jetdhns n Kor:

(Shpirtrori Taras kushtoi ikonn e Apostujve t Shenjt). Rembeci, A.,
The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr. 310, 977, .127.
116
., , f. 155. Pikturimi i kishs filloi, sipas kodikut t Manastirit, m 1763, dhe prfundoi, sipas mbishkrimit, m 1764.
Lidhur me mbishkrimin ktitorik, shih: Thomo, P., Kishat pasbizantine,
f. 181. Rousseva, R., Iconographie Characteristics of the Churches in
Moschopolis and Vithkuqi (Albania), 35 (2006), 163191.
117
Shih shnimin 111.

119

V. N vitin 1759 nga lindja e Krishtit, i shtyr nga


zelli hyjnor dhe nga dashuria pr Krijuesin, i nxitur
nga shprestaria e denj, i ndershmi gjithoshnar dhe
kathigumen i shenjt i ktij Manastiri t hirshm dhe t
respektuar, papa Tarasi, i biri i Gjika Buks nga mhalla
Qirso e vendit t Vithkuqit, rikonstruktoi nga themelet dhe
ndrtoi kt kish t respektuar dhe t shquar q mban
emrin e dymbdhjet Apostujve t shenjt, t lavdruar dhe
t nderuar, si dhe t shtatdhjet dhe gjith Apostujve t
tjer. Ndrtoi narteksin me gjith hijeshin q i takon, ashtu
si duket sot, duke shpenzuar pesqind mij aspra, t cilat
i solli t gjitha nga udhtimi n Magjari i siprprmenduri,
i shenjti gjithoshnar kathigumen papa Tarasi. Tri her i
prjetshm kujtimi.
VI. N vitin 1761 u ndrtua dhe u skalit ikonastasi
me shpenzimet e voskopojarve q bjn tregti me Lehin,
shuma e t cilve sht gjashtqind grosh. Tri her i
prjetshm kujtimi i tyre.
VII. N vitin shptimtar 1763 u pikturua e gjith kisha
me duart e vllezrve Zografi, zotit Konstandin dhe zotit
Athanas nga Kora, shprblyer me shumn e shtatqind
groshve, t cilat i solli nga Hungaria i gjithoshnari
kathigumen papa Tarasi, tri her i prjetshm kujtimi i tij.
Sipas kodikut t Kors, n at koh Vithkuqi kishte
pothuaj tet mij banor. Kjo provohet edhe nga dhjet kishat
dhe dy manastiret e vjetra q ekzistojn118. Gjithashtu, n
kodikun e Kors referohet se Manastiri i Apostujve, bashk
me Manastirin e Shn Minait zotronin: n Kor [...] nga
pasurit e dhuruara, punishte, t cilat sillnin fitime deri
dhjet mij, t cilat prdoreshin pr qllime t shenjta119.
Pr m tepr, manastiri i Apostujve zotronte nj metoq n
qytetin e Kors, ndrtimi i t cilit ishte kryer n vitin 1746
dhe kishte kushtuar 1200 asllan dhe nj metoq tjetr n

115

Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi


nr. 163/75-7: .
.
Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
119
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 163/716-19: []
,
. Transkriptimi
paleografik dhe prkthimi yni.
118

Andi REMBECI

120

Voskopoj, t ndrtuar n vitin 1754120. Gjithashtu, lidhur


me Manastirin e Apostujve, Aravantinos-i thot: N emr
dhe n t drejtn e ktij manastiri, nj klerik mshirbrs q
banonte n Venecia, bleu prjetsisht taksn mbi peshat (
), n mnyr q t ardhurat e prvitshme t ksaj takse
ti kalonin igumenit, n dobi t manastirit, gj q vijonte deri
sa dha shpirt shteti Venedikas m 1797 121.
III. Fryma artistike n zon punishtja
e piktorve t Kors
Gjat shek. XVIII dhe gjysms s par t shek. XIX,
Kora, e ndodhur n kryqzimin e rrjeteve t rndsishme
rrugore q e lidhin me zonat e tjera n lindje, veri dhe jug,
u kthye n nj nga qendrat m t rndsishme ekonomike,
kulturore dhe politike t Shqipris juglindore. Me zhvillimin
ekonomik t saj shnoi nj rritje mbreslnse edhe ndrtimi i
kishave t reja. Shnojm, si shembull, se vetm n Voskopoj,
n vitet 1712-1759, ishin ndrtuar t paktn 7 kisha (t cilat
ruhen deri sot), ve manastireve dhe riparimeve t kishave t
tjera ekzistuese. Brenda ksaj klime zhvillimi, nj punishte
aktive artistike shtrin me dinamizm veprimtarin n zonn
e Kors. Bhet fjal pr punishten e piktorve t Kors, q
prfaqsohet nga piktor vendas, kryesisht korar.
Piktori m i shquar i shek. XVIII n zonn e Kors
ishte artisti David Selenica, sipas disa studiuesve, nga
fshati Selenic i Kolonjs 122, ndrsa pr studiues t
tjer nga Selenica e Vlors123. Ishte ndr prfaqsuesit
kryesor t rryms lokale artistike agjiorite, q lvizte drejt
kthimit tek modelet e shek. XIV, ashtu sikundr ato ishin
shprehur nga piktori i Protatos-it, n Karies t Malit Athos,
120
., , f. 252253. Papakozma
A., Manastiri i shn Pjetrit dhe Pavlit n Vithkuq, f. 80. Pr marrdhniet
ekonomike midis Vithkuqit dhe Voskopojs shih Adhami S., Marrdhnie
ekonomike, shoqrore dhe kulturore midis Vithkuqit dhe Voskopojs n
shekullin e lulzimit t tyre, Monumente 17 (1979), f. 7181.
121
., , vll. 1, f. 118, shn. 1. Shih,
po ashtu, Anonim, , , vll. 18:
fashik. 424 (1867), f. 318319 (botuar n shqip tek Mitko Th., pa titull,
Vepra, f. 552).
122
Puzanova, V., Prap mbi artin shqiptar t shek XVIII, Buletin i Universitetit Shtettor t Tirans, ser. Shkencat Shoqrore, 1958, 2, f. 182;
shih edhe Popa, Th., Shkolla e Kors, f. 9495.
123
Shih shn. 129.

Manuel Panselinos124. Nga bashkpuntort e afrt t tij


njohim vetm Konstandinin dhe Kriston. M pas vijuan
veprimtarin e tyre piktor t tjer t shquar, si Konstandin
Shpataraku, Kostandin Hieromonaku, vllezrit Konstandin
dhe Athanas Zografi, si dhe djemt e ktyre dy t fundit,
Terpo dhe Efthim Zografi125. Shumica e piktorve nuk
ishin vetm nxns t kryemjeshtrve, por dhe pasardhs
t tyre, duke ushtruar veprimtarin e tyre krah msuesve,
fillimisht si nxns n pun teknike t rndsis dytsore
dhe, n vijim, si bashkpuntor n sektor t ndryshm,
n varsi t prirjeve vetjake. Tek punishtja e Kors, pra,
hasim nj grup artistsh q nuk veprojn t shprndar dhe
pa lidhje mes tyre. Prkundrazi, konstatojm ekzistencn
e nj procesi t zhvillimit t artit q, si paraqitet dhe nga
kodiku i Kors, transmetohet nga kryemjeshtri te nxnsi,
nga babai tek i biri: Kt der hijeroreje e kushtoi papa
Efthimi, i biri i Athanas Zografit, i cili e pikturoi126, dhe nga
burri, te bashkshortja: E shoqja e Athanas Zografit pikturoi
kryqin e ikonostasit127, duke ruajtur veorit teknike dhe
karakteristikat themelore dhe duke imituar krijimtarin e
tyre m prfaqsuese128.
124
Chatzidakis, ., Postbyzantine Art, 14301830 (in Greek), n:
Sakellariou, M.B. (ed). Macedonia: 4000 Years of Greek History and
Civilization (Greek Lands in History), Published by Ekdotike Athenon
S.A., Athens 1982, f. 423. . .,
18
, , 1430-1912, vll. ,
1994, f. 321. Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from
Korytsa, f. 309-310. Thomo, P., Veprimtaria e Piktorve Pasbizantin n
viset e Ballkanit: Shqipri-Greqi, kumtes e pabotuar, mbajtur n International Symposium Culture and Space in the Balkans (17th-20th centuries), (21, 22 November 2014).
125
Popa, Th., Shkolla e Kors, f. 92. Rembeci, A., The Codex of the Holy
Metropolis of Kora, regjistrimi nr. 331, 45. Shih, po ashtu, Popa, Th., Piktor Kostandini prej Shpati, Buletin i Universitetit Shtettor t Tirans,
ser. Shkencat Shoqrore 4 (1955); Popa, Th., Piktort Korar Kostandin
dhe Athanas Zografi, Tiran 1959 Popa, Th., Piktort Grabovar Cetiri
nga familja Katro, Buletin i Universitetit Shtettor t Tirans, ser. Shkencat Shoqrore 3 (1960).
126
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 231-2: () ()
. Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
127
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 331, 45:
. Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
128
Popa, Th., Shkolla e Kors, f. 93.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

121

Fig. 21-22. Kisha e Shn Nikolls, Voskopoj.


Prodhimtaria artistike e David Selenics fillon n Malin
Athos n vitin 1715. Nj mbishkrim i zhdukur q ndodhej
pran pikturave murale t mrekullueshme n kishzn
(paraklisin) e Shn Maris Kukuzelisa n Manastirin
e Lavrs shnonte se piktori quhej David, se e kishte
prejardhjen nga Vlora, dhe jepte datn 1715. Sipas mendimit
t Haxidhakis-it, bhet fjal pr David Selenicasin129. N
vijim, Davidi punon n Voskopoj, ku realizon pikturn
murale t baziliks s madhe t Shn Nikolls n Voskopoj
(1722-1726) (Fig. 21, 23-24): tani pr tani u pikturua [n
mnyr] madhshtore prshtatshmrisht rreth e prqark
naosit, prgjithsisht me dorn e t shumditurit dhe me
furn e holl t gjithoshnarit z. David Selenicasi dhe me
shoqrimin e Kostandinit e t Kristos...130. Nj vit m von
ai pikturon kishn e Joan Prodhromit n Apozari t Kosturit
dhe kishn Nea Panagia t Selanikut. Ndrkaq, t njjtit
autor i atribuohet edhe piktura murale e Eksonarteksit t
Manastirit t Dohiariut n Malin Athos131. Kostantini, i cili
Chatzidakis, M., Spiritual Life and Culture (in Greek), Istoria tou
Ellinikou Ethnous, vol. XI, f. 245246 e n vijim. Shih edhe Chryssochoidis K., Aspekte t marrdhnieve mes Malit Athos dhe trevave shqiptare n periudhn pasbizantine, n: 2000 vjet art dhe kultur kishtare
n Shqipri, Tiran 2003, f. 63; .,
, vll. 1, 1997, f.
234. Shuteriqi Dh, Mbi piktorin David Selenica dhe mbi Voskopojn,
Gazeta Drita, 29 janar, 1984.
130
Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 166167, nr. 331.
131
Thomo, P., Veprimtaria e Piktorve Pasbizantin n viset e Ballka129

prmendet s bashku me Kriston n mbishkrimin e kishs


s Shn Nikolls n Voskopoj si bashkpuntor i piktorit
t njohur David Selenics, sht identifikuar si Kostantin
Hieromonaku132. Kostandin hieromonaku, q zakonisht
nnshkruan (dora e
Konstandin hieromonakut], duket se sht marr kryesisht
me pikturimin e ikonave, m shum se 50 prej t cilave jan
gjetur n Shqipri (Elbasan, Pogradec, Voskopoj, Vithkuq),
Greqi (Kostur, Veria, Malin Athos) dhe Kryepeshkopatn e
Ohrit, dhe i prkasin periudhs mes viteve 1693 dhe 1726133.
nit: Shqipri-Greqi, November 2014. Chatzidakis M., Drakopoulou
E., [Greek painters after the Fall of
Constantinople], Vol. II, Athens 1997, f. 229236, 458. .
., ,
18 : , 4 (2001), f. 143190 (147151).
132
Shih Kallamata, K, Constantin Ieromonachou, an Icon Painter in Moschopolis (1693-1726), n: [International Colloquim Moschopolis], Thessaloniki 1999, f. 69; Krhs. Drakopoulou E., The study of
the Icons from the Collection of the National Museum of Medieval Art,
Kor, n: Icons from the Orthodox Communisties of Albania, katalog
ekspozite, Thessaloniki 2006, ikona, no. 40, f. 120122. Drakopoulou,
E.,The Itineraries of the Orthodox Painters in the Eighteenth Century:
The Common Aesthetics in South-East Europe, The Historical Review/
La Revue Historique 5(2008), f. 2139.
133
Popa, Th., Mbishkrimi dhe piktura n katedralen Fjetja e Shn Maris
n Voskopoj, Buletin I Universitetit Shtetror t Tirans. Seria Shkencat
Shoqrore, 1962, 3, f. 76106; Kallamata K, Constantin Ieromonachou, f.
6570; Popovska-Korobar V.., A Contribution Towards the Artistic Relations Between the Fresco-paintings of the Monastery Dracha and the

122

Andi REMBECI

Veprimtaria artistike e Konstandin Shpatarakut shtrihet


nga viti 1726 deri m 1767. Ve prodhimtaris t pasur
ikonografike, sot nga ky piktor ruhen vetm ikonat e kishs
qendrore t Manastirit t Shn Marins, si dhe disa fragmente
pikture murale n kishat e fshatit Llng134.
Veprimtaria artistike e vllezrve Konstandin dhe
Athanas Zografi z vend kryesor mes gjith piktorve t
punishtes s Kors dhe zhvillohet mes viteve 1741 deri
1783135. Vllezrit Zografi e kishin prejardhjen nga fshati
Potkozhan i zons s Mokrs dhe mbiemrin e kishin Vako136.
Duket se familja e tyre zbriti n Kor, e cila n shek.
XVIII ishte nj qendr urbane mjaft aktive, me tregti t
zhvilluar dhe gjallri ekonomike. Sipas informacioneve
q marrim prej kodikut t Kors137, piktort Konstandin
dhe Athanas merrnin pjes aktivisht n jetn e bashksis
s qytetit. Shpesh emrat e tyre i hasim n dokumente apo
llogari t kodikut, kur her dhurojn 11.000 aspra138 pr
kishn katedrale t Kors, her 50 asllan139 dhe her 100
grosh140. Ve shumave n t holla, n kodikun e Kors jan
regjistruar edhe dhuratat n ikona q u kan br vllezrit
Zografi kishave t qytetit. Kshtu, Konstandini ka dhuruar
Painting in Macedonia in the First Half of the 18th Century, Zbornik,
Muzej na Makedonija 1 (1993), f. 149-156. Drakopoulou E.,The Itineraries of the Orthodox Painters in the Eighteenth Century: The Common
Aesthetics in South-East Europe, The Historical Review/La Revue Historique 5(2008), f. 2526.
134
Popa, Th., Shkolla e Kors, f. 93 dhe Popa, Th., Piktor Kostandini prej
Shpati, nr. 4, Tiran 1955. Shih, po ashtu, Nalibani H., Rreth krijimtaris
s piktorit David Selenicasit, Monumentet 1971, 1, f. 119126.
135
Popa, Th., Shkolla e Kors, f. 94. Krhs. Tsigaras G. C., The Painters Constantine and Athanasios from Kor and their Work on Mount
Athos, n: 2000 Years Church Art and Culture in Albania, Papers of the
International Symposium, Tirana, 16-18 November 2000, Tirana, 2005, f.
307322; Zheku, K., Konsandin dhe Athanas Zografi. Piktort mesjetar
korar n Malin e Shenjt, Athos, 1750-1783, Tiran, 2004.
136
Popa, Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 2324
dh N.D.N, Kora e atrat, f. 14.
137
Prmendja e par e kontributit t tyre social me referenc n kodikun e
Kors u b prej Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios
from Korytsa, f. 297-298.
138
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 987, 130.
139
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 266.
140
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 315, 17, 33.

ikonn e madhe t s Trshenjts141 (t ciln, sipas t


gjitha gjasave, e ka pikturuar vet ai) pr fronin dhespotik
t katedrales s Burimit Jetdhns n Kor, bashk me t
shoqen, e cila ka dhuruar 100 grosh pr kishn142. Po ashtu,
edhe Athanasi sht regjistruar n kodik si dhuruesi i ikons
s madhe t Krishtit 143, kurse e shoqja e tij, Maria, ka br
dhurat kryqin e ikonostasit 144.
Sipas mbishkrimeve br me dorn e tyre, rrezja e
veprimtaris s vllezrve Zografi shtrihej, prvese
n zonat ortodokse t Shqipris jugore, edhe n Malin
Athos, edhe n Thesali. Dim se vllezrit Zografi kan
pikturuar kishn qendrore t Lindjes s Hyjlindses n
Manastirin e Ardenics (1744)145, kishn e Shn Athanasit
n Voskopoj (28 tetor 1744)146 dhe, m von, edhe hajatin
e saj (28 qershor 1745)147 (Fig. 25), kishn e Anargjendve
t Shenjt Kozma dhe Damian n Manastirin e Apostujve
Pjetr dhe Pavl n Vithkuq (18 maj 1750)148 (Fig. 1920), hajatin e kishs s Shn Nikolls n Voskopoj (23
141
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 994: . Transkriptimi paleografik dhe
prkthimi yni.
142
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr. 333.
143
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 996: . Transkriptimi paleografik dhe
prkthimi yni. Shih, po aty, edhe regjistrimin nr. 58, tek Shtojca.
144
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
331: . Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
145
Mbishkrimi n pjesn e siprme t ports perndimore t kishsh
shkruan:
(Me dorn e vllezrve Konstandin dhe Athanas nga
qyteti i Kors). Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 98; Popa,
Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 24; Mihalcka S.,
T dhna mbi disa vepra t artit kishtar n vendin ton, n: 2000 vjet art
dhe kultur kishtare n Shqipri, Tiran 2003 f. 247; Tsigaras G., The painters
Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 8-9; .,
1821, 1982, f. 122125.
146
Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 173174; shih edhe
Popa, Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 24.
147
17(45)
()
28 (U pikturua kjo streh m 17(45),
n kohn e kujdestaris s zotit Vrusho Sofroni, me dorn e vllezrve
Konstandin dhe Athanas, n muajin qershor, 28); Popa, Th., Mbishkrime
t kishave n Shqipri, f. 174; .,
, 1928, f. 126.
148
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f.
1112; Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 176-177; shi edhe
Popa, Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 2425.

Kodiku i mitropolis s Kors dhe Selasforit (Shek. XVII-XIX): T dhna pr kulturn n zonn e Kors

123

shembur, n Klinovo t Thesalis (1780)156. Konstandini,


pa t vllain, Athanasin, ka pikturuar, bashk me t
birin, Terpon157, ikonostasin e kishs s Shn Nikolls
n fshatin Vanaj n Myzeqe (19 gusht 1781)158, kishn e
Shn Gjergjit n Libofsh, Myzeqe (6 mars 1782)159, dhe,
po ashtu, n Malin Athos, kan pikturuar (Kostandini,
Athanasi dhe Naumi) kishn qendrore t Manastirit t
Ksiropotamit (1783)160. Gjithashtu vllezrve Zografi u
sht atribuuar edhe pikturimi i kishs s Shn Maris s
Purpurt n Presp (1741), i kishs s Shn Gjermanoit n
Prespn e Vogl (1743), i kishs s Apostujve t Shenjt, sot
e shembur, n Voskopoj (1752), e kishs s Skits Fjetja
e Hyjlindses (q quhet edhe Bogorodica) n Malin Athos
(1757)161, si dhe kishn e Anargjendve n Voskopoj,
kish e cila sht shembur162.
Fig. 25. Kisha e Shn Thanasit, Voskopoj.
gusht 1750)149 (Fig. 22) si edhe kishn e Mitropolis,
Burimi Jetdhns,n Kor (1752-55) dhe ikonostasin
e saj (1752)150, si e tham edhe m sipr. Gjithashtu,
kan pikturuar kishn qendrore t Manastirit t Filotheit
n Malin Athos (7 tetor 1752)151 dhe Skitin e Shn Ans
t Lavrs n Malin Athos (1757)152, kishn qendrore
t Manastirit t Apostujve t Shenjt Pjetr dhe Pavl
n Vithkuq (1764)153 (Fig. 17-18), narteksin e kishs
qendrore t Manastirit t Filotheit n Malin Athos (15
shtator 1765)154, kishn e Skitit s Ksenofondit n Malin
Athos (20 shtator 1766)155, ndrsa Athanasi me t birin e
tij, Naumin, kan pikturuar kishn e Shn Maris, sot t
Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 176; Tsigaras G., The
painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 11.
150
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr.
n shtojc. Pr mbishkrimin, shih m lart; shih, gjithashtu Tsigaras G.,
The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 2425; Popa,
Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 24.
151
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa,
f. 1213 ku jepet edhe bibliografia prkatse.
152
Chryssochoidis K., Aspekte t marrdhnieve mes Malit Athos, f. 63;
pr veprimtarin e vllezrve Zografi n Malin e Shenjt shih: Tsigaras
G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 13-15.
153
Popa, Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 181; Tsigaras G., The
painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 1517.
154
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa,
f. 17, ku jepet edhe bibliografia prkatse.
155
Po aty, f. 17, ku jepet edhe bibliografia prkatse.
149

156
Po aty, f. 18, ku jepet edhe bibliografia prkatse. Krhs. Thomo, P.,
Veprimtaria e Piktorve Pasbizantin n viset e Ballkanit: ShqipriGreqi, kumtes e pabotuar, mbajtur n International Symposium Culture
and Space in the Balkans (17th-20th centuries), (21, 22 November 2014).
157
Piktort korar ndoqn nj tradit mjaft t prhapur n kohn e pushtimit osman, sipas s cils, kur ndihmsit kishin prparuar n mjeshtrin
dhe kontributi i tyre gjat pikturimit t monumenteve ishte m i madh,
shnoheshin emrat e tyre n mbishkrimet ktitorike. Pr kt shih: Tourta
A., The churches, f. 227229; Eugenidou D. Les peintres Kolakiotes au
19eme sicle, 22 (1982), f. 180204
158
Ikona e Kryeengjjve, q ndodhet e vendosur n ikonostasin e kishs, ka
mbishkrimin:
1781 19 (Me dorn e vllezrve Konstandin dhe
Athanas nga Kora, n vitin 1781, 19 gusht.) Gjithashtu, t gjitha ikonat
e tjera t ikonostasit identifikohen si t t njjtit piktor. Pr kt shih Popa,
Th., Mbishkrime t kishave n Shqipri, f. 107108.
159
Kisha u ndrtua m 1776 dhe sht bazilik trinefshe me nartekst n
nivel t ngritur. Mbishkrimi ktitorik, ku prmenden si piktor Konstandini
dhe Terpoja, thot: () . 1782
6. (+U pikturua kjo kish me dorn e Konstandinit dhe t birit t tij,
Terpos, nga qyteti i Kors, 1782, 6 mars). Popa, Th., Mbishkrime t
kishave n Shqipri, f. 109110. Shih gjithshtu Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 19; Thomo, P., Kishat
pasbizantine, f. 209214.
160
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f.
1920; ., , 1988, f. 546.
161
., , f. 29. Kurilla, bazuar n informacionet
q merr nga Porfir Uspenski, sht i mendimit se piktort Konstandin dhe
Athanas kan pikturuar sketn e Fjetjes s Hyjlindses m 1757, mendim
q e pranon edhe Th. Popa. Pr problemet q ngre ky qndrim, shih:
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa, f. 28.
162
Popa, Th., Piktort Korar Kostandin dhe Athanas Zografi, f. 2425.
Popa, i mbshtetur n dshmin gojore t Antigons, s bijs s Pandeli

124

Andi REMBECI

Veprimtaria artistike e t birit t Konstandinit,


Terpos, dhe t birit t Athanasit, Efthimit, zhvillohet
n periudhn 1792-1819. I pari u mor paralelisht edhe
me pikturat murale n kisha, edhe me ikonografin. M
1782 pikturoi, bashk me t atin, si tham m sipr,
kishn e Shn Gjergjit n libofsh t Myzeqes dhe ka
ln identitetin e tij n mbishkrimin e kishs. N vijim
punoi i vetm, duke shtrir veprimtarin e tij n Berat163,
n Prmet164, n Drenov dhe n Manastirin e Oshnarit
Naum165. Pr veprimtarin artistike t Efthimit ekzistojn fare
K. Zografit, pasardhs i piktorve korar, ua atribuon Konstandinit dhe
Terpos, t birit, pikturat murale t kishs. Sidoqoft, mtimi se kjo kish
ka qen pikturuar nga kta piktor sht i pamundur t verifikohet, pasi ky
monument sot sht i shembur.
163
M 1805 ka pikturuar nj kish n Vodic, pran Beratit. Pr kt shih
Puzanova V., Prap mbi artin shqiptar, f. 156.
164
Nga kodiku i Kors informohemi se ka pikturuar kishn e Shn
Parashqevis: 1808

[ ]
(N vitin 1808,
n kohn e kryepriftris s Joasafit, kur ishte famullitar saqellari papa
Pano dhe kujdestar Dhimitr Stefani, u pikturua [kisha e Shn Parashqevis] nga korare Terpo Konstandin Zografi). Rembeci, A., The Codex
of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi nr. 163/312-16. Traskriptimi
paleografik dhe prkthimi yni.
165
Puzanova V., Prap mbi artin shqiptar t shek. XVIII, f. 156;

pak informacione. Nga kodiku i Kors msojm se sht


ikonograf dhe dhurues i ikonave t dyerve t ikonostasit n
kishn katedrale t Kors: ...papa Efthimi, i biri i Athanas
Zografit, pikturoi dyert e ikonostasit166. Dim, po ashtu, se u
mor m shum me pikturimin e ikonave dhe se ka pikturuar
ikonostasin e kishs s fshatit Rmbec, pran Kors167.
Manolis Haxidhakis-i na informon se Efthimi ka punuar
n Voskopoj dhe n zonn e Oparit n Kor168.
Piktort Konstandin dhe Athanas zhvillonin n Kor,
pr pothuaj 40 vjet, nj punishte t organizuar n baz
familjare. Gjat ktyre viteve, vllezrit Zografi morn
fam t madhe, gj q provohet nga fakti se brenda ksaj
periudhe kohore arritn t prfundojn trembdhjet porosi
pr pikturimin e monumenteve t rndsishme t kohs s
tyre169.

., , f. 42, shn 9.
166
Rembeci, A., The Codex of the Holy Metropolis of Kora, regjistrimi
nr. 231: ... () ()
. Transkriptimi paleografik dhe prkthimi yni.
167
Puzanova V., Prap mbi artin shqiptar t shek. XVIII, f. 156.
168
Chatzidakis M., Spiritual Life and Culture, f. 286.
169
Tsigaras G., The painters Konstantinos and Athanasios from Korytsa,
f. 304-305.

Andi REMBECI

THE CODEX OF THE METROPOLIS OF KORA AND SELASPHORUS (17th - 19th CENTURIES):
INFORMATION ABOUT THE CULTURE IN KORA AREA
The social, economical, cultural and spiritual life of the
Christian community in Kora was manifested through the
Christian institutions of the city, which were the churches,
the monasteries and the schools. The institutions of the
Christian Orthodox religion during the Ottoman conquest
constituted the center of the community and were, at the
same time, the venue of the artistic manifestations of the
time. The development of the masonry and of the artistic
activity in the city of Kora, as well as in the areas that were
under the jurisdiction of the Metropolis of Kora, is evident
also from the data offered by the church archives. One of
these sources is the Codex of the Metropolis of Kora and
Selasphorous, rich with important information concerning
the masonry and the development of religious art during the
18th-19th centuries.
Based on the data that come mainly from this source,
but also from other regesta of churches or monasteries of the
Metropolis of Kora, this paper aims to make a presentation of

the cultural and artistic activity, through the critic presentation


of the historic data regarding the monumental heritage of
the Orthodox Christians in the city of Kora. The paper is
separated in three units. In the first unit are presented the
five church monuments that are built in the city of Kora. In
succession we have presented a list of 19 monasteries, based
on information from the Codex of Kora and other codices,
giving also short information about the sources. On the last
unit we have made a presentation of the artistic trends about the
area in question, which are represented by the workshop of the
Kora painters, starting with David Selenica, later mentioning
other prominent painters, Konstandin Shpataraku, Konstandin
the hieromonach, the brothers Konstandin and Athanasios
Zografi, and also their sons, Terpo and Efthimios Zografi.
The up to now research data are linked with new data that
derive from the aforementioned sources, thus completing
or reconsidering nowadays hypotheses about the artistic
activity of these painters.

Fig. 18. Manastiri i Apostujve t Shenjt, Vithkuq: fragment nga piktura murale e kishs
qendrore. Piktort Kostandin dhe Athanas Zografi.

Fig. 20. Manastiri i Apostujve t Shenjt, Vithkuq: fragment nga piktura murale
e kishs s Anargjendve. Piktort Kostandin dhe Athanas Zografi.

Fig. 23-24. Kisha e Shn Nikolls, Voskopoj. Fragmente nga piktura murale. Piktori David Selenica.

Vous aimerez peut-être aussi