Zarysteoriiprzekaduustnego

Przezdugiczasnaukaoprzekadziebyajedynieodbiciemjegopraktyki,anielicznepracepublikowanewtym
zakresieznajdowaysiwcieniulubnamarginesieinnych,powaniejszychibardziejsamodzielnychdziedzinnauk
humanistycznych.Tumaczeniebyotraktowanejakorzemiosolubsztukaijakotakieniezasugiwao
naopracowaniateoretyczne.Dopieroostatniedziesicioleciaobserwujznacznywzrostzainteresowaniateori
przekadu.Niestety,jakwkadymprzypadkunaukijeszczenieugruntowanej,obserwujemyczstochonie
zawszedodurozbienointerpretacjizjawiskorazsilnproliferacjpoj.

Przekadoznawstwo
Pierwszekopotydotyczjusamejnazwydziedziny.Pozapowyszymterminemmamyjeszczeinne,np.:
traduktologia,translatologia,translatoryka(Pusa2007,s.1617).Jakdotejporyuywanesonewymiennie.
Monajejednakrozgraniczy,dzielcprzekadoznawstwo(traduktologi)natranslatoryk,badajcwykonania
konkretnychtumacze,realizowanychwcaocimateriihicetnunc,oraztranslatologi,abstrahujcodwykona
konkretnychikoncentrujcsinaprocesachprzekadurealizowanychsemperetomnis,opisywanychwpostaci
abstrakcyjniemodelowanychczynnociprzekadowych.Podziaten[1]jestwpewnejmierzezbienyzpodziaem
naprzekadoznawstwoczysteskoncentrowanenadeskrypcjiistosowaneznastawieniemnaaplikacjprzyczym
jednoidrugiesodsiebiecilewspzalene.Przekadoznawstwojestwicnaukdotyczcteoretycznych
ipraktycznychaspektwtechniktumaczeniarnegorodzajutekstw.Celembadaprzekadoznawstwaczystego,
czyliteoretycznego,jestopisanieiwyjanienieukadutranslatorycznego,atakezachodzcychwnimprocesw.
Celembadaprzekadoznawstwastosowanegojestpodanie,conaleyzrobi,abyzmieni,tzn.ulepszy,
funkcjonowanieukadutranslatorycznegoitranslatorajakogwnegoogniwategoukadu(op.cit,s.21).
Teoretycznypunktwidzeniatranslatologiipocigazasobprzyjciepewnychzaoe(Wojtasiewicz2007,s.12).
Popierwsze:pominiciezagadnieartystycznychwsensiedosubiektywnychocenestetycznych(choniektre
znichmuszbyuwzgldnionewpostacinormobowizujcychdanspoecznojzykow,chobynamocy
konwencjijzyka).Podrugie:pominiciebdwwpracyprzekadowej,wynikajcychzidiosynkratycznych
brakwwkompetencjitumacza.Przyjcietakiegozaoeniajestuzasadnione,gdychodzi[...]oobiektywne
problemypracyprzekadowej,asubiektywnanieumiejtnotumaczaniepodwaapoprawnociteoretycznych
rozwizatychproblemw,podobniejakifakt,estrzelecnazawodachchybi,bomusircetrzsyze
zdenerwowania,niepodwaateoretycznychsformuowabalistyki(ibid.).
Dow/wpodziawdodajeszczenaleyprzekadoznawstwooglneiszczegowe.Gwnezadaniepierwszego
sprowadzasidoudzieleniaodpowiedzinapytanie,naczympolegajoperacjeiprocesytranslatoryczne,niezalenie
odjzykaoryginauiprzekadu,odcharakterutekstu,itp.Drugieopisujenatomiastprzekadprzyjegowybranych
zmiennychstdpodzianatranslatoryktekstwpisanychiustnych,tekstwliterackichitechnicznych,nanauk
otumaczeniukonferencyjnymirodowiskowym,otumaczeniunajzykobcylubrodzimy,itp.Proponowany
podziaodnosisidomoliwociobjciawsplnymmianownikiemrnegorodzajutumacze,dlategotemona
mwinp.otumaczeniuustnymjakoprzekadoznawstwieoglnym,zuwaginafakt,eobejmujeonoswym
zakresemprocesywsplnedlarnychtypwtumaczeniaustnego.
Towaniewramytakpojtychnaukoprzekadzieustnymwpisujesininiejszapraca.Zaznaczyprzytym
naley,ewieloskadowychtegoprocesuczynizteoriiprzekadusownegonaukinterdyscyplinarn,odnoszc
sidornychskadowychprocesutumaczeniawszerokopojtejkompetencjitumaczaustnego.

Przekad
Mwicnajprociej,operacjatumaczeniatekstuasformuowanegowjzykuA,najzykB,polega
nasformuowaniutekstubwjzykuB,ktrytotekstbwywoabyujegoodbiorcwskojarzeniatakiesamelub
bardzozblionedotych,ktreuodbiorcwwywoateksta(Wojtasiewicz1957,za:Micewicz1971,s.38).
Operacjatumaczeniapolega[wic]nasformuowaniuwpewnymjzykuodpowiednikawypowiedzenia
sformuowanegouprzedniowinnymjzyku.Naciskjestpooonyna[...]czynnotumaczenia.[...]Otrzymany
wynik[...]odpowiadatemu,copotocznienazywasi[...]przekademwsensierezultatuczynnoci.(Wojtasiewicz
2007,s.18)

Wkadymtumaczeniuistniejekilkaniezmiennychskadowych,ktreopisujesizapomocrnegorodzaju
modeli.Wmodelukomunikacyjnym(zob.TomaszkiewicziPisarska1996,s.21)podstawowymikomponentami
snadawcaiodbiorca,kanalubrodekprzekazuinformacji(mowalubpismo),kodtre,wiadomo,zakcenia,
intencjanadawcy,reakcjaodbiorcy.Wkomunikacjibezprzekadunadawcaiodbiorcaposugujsitymsamym
kodem.Wtumaczeniu,tumaczsprawujefunkcjmediatoramidzynadawciodbiorczamieniaonkodnadawcy
nakododbiorcy,przyczymzakadasi,ezawartoinformacyjnaprzekazuzostajeniezmieniona(tzw.inwariant).
Kade(1968)opisujetenprocesjakotrzyfazowy:

Tumaczjestwicprymarnymodbiorcteksturdowegoisekundarnymnadawc,ktryprzygotowujeteksttak,
abymggoodkodowawformietekstudocelowegoodbiorcasekundarny,czyliwaciwyadresattekstu
docelowego.
Praktyczniewszystkiemodeleprzekaduprzyjmujtenschemat.Niektreznichoperujjednakniecoinn
terminologi,innezadodajdoniegoelementydodatkowe.Tumaczbywanaprzykadnazywanyodbiorc
wtrnym,zazaodbiorcprymarnegoprzyjmujesiadresatawaciwego.Dodajesijednoczeniepojciatekstu
wyjciowegoidocelowegoorazuwzgldniasirelacjezachodzcemidzyjzykami,wktrychtekstytezostay
sformuowane.Naprzykad(Micewicz1971,s.10i51):

Odbiorcwtrnymjestwtymprocesietumacz,gdytekstoryginaupisanybyniedlaniego,jeston
rwnoczeniewtrnymnadawc,gdyniejestautoremoryginau,ajedyniewtrnegokomunikatu(op.cit.,s.10).
Dolnyprostoktilustrujeprocesprzekadowy,wktrymdwaodrbnesystemyjzykowe,majcewasnyukad
skadniizalenocijednostekfunkcjonalnych,wchodzzesobwkontakt,byprzekazatretekstuoryginau
wtekcieprzekadu(op.cit.,s.51).
Jeszczeinnterminologizawieratzw.ukadtranslacyjny(Grucza1981,1985),ktryjestjednym
znajpopularniejszychmodeliprzekaduwpolskiejliteraturzeprzedmiotu.Dzielisionnatzw.ukadwaciwy,
obejmujcytekstA(wyjciowy),translatorajakoodbiorcporedniego(Os)inadawcporedniego(Ns)oraz
tekstB(docelowy),oraztzw.ukadrozszerzony,ktryprzedstawiasiwsposbnastpujcy(Grucza1981,s.11):

gdzie:Npnadawcaprymarny,Osodbiorcaporedni,Nsnadawcaporedni,Otodbiorcaterminalny,tekstA
tekstrdowy,tekstBtekstdocelowy(przekad).
Zpozorumoesiwydawa,echodzitutajoczystrozbienoterminologiczn,ajejuspjnieniejestkwesti
czasu.Ajednakodmiennenazywanietychsamychskadowychpocigazasobichrnewartociowanie.Na
przykad,wzalenociodtego,czytumaczabdziemynazywaodbiorcpierwotnymczywtrnym,bdziemyjego
rolwporedniczeniuwprzekaziebdtoakcentowaodbiorcaterminalnyobcujezpractumacza,bdte

pomniejszaodbiorcaterminalnyobcujezautoremteksuwyjciowego,atumaczmabycakowicie
przeroczysty.Zdrugiejstrony,uzupenianietychschematwonoweelementypozwalazwrciuwag
nawielojegoskadowych.Natumaczeniemonaspojrzeraztojakonaproces,eksponujcwnimfazy,etapy,
procedury,raztojakonawynik,zwracajcuwagnazalenoci,jakiemajmiejscemidzytekstemwyjciowym
adocelowym,wtym,naprzykad,nakwestiekwiwalencji,wiernociczytesamejprzekadalnoci.

Przekadalno
Kwestiaprzekadalnocijestjednymzcentralnychzainteresowazarwnoteoretykwjakipraktykw
translatoryki.Sporywokniejtoczsioddawnaitoczysibdzpewnocijeszczedugo.Dlazrozumienia
istotysporu,naleyskorelowazesobkilkapoj,ktrepozwoldoprecyzowapytanieoprzekadalno.Zaczn
odpojekwiwalencji,tj.rwnowanociorazrwnoznacznoci(synonimii).Dlaichwyjanieniaposusi
powszechnieznanymtrjktemsemantycznym(OgdeniRichards1923),opisujcympodstawoweskadoweznaku
jzykowegoorazrelacje,jakiemidzynimizachodz:

Signifianttocigdwikwlubliter(formawyraenia).Signiftomentalnyiwyidealizowanyobrazwyraenia,
zawierajcypodstawowecechycharakterystycznepasujcenajlepiejdojegowszystkichdesygnatw.Desygnat
towybrany(e)obiekt(y)zrzeczywistocipozajzykowej,doktregoodnosisidanewyraenie.Relacjemidzy
signifiantisignifiorazmidzysignifiantidesygnatemnazywamyrelacjamiodniesienia:
.
Relacjwicsignifiantzsignifinazywamyznaczeniem
,arelacjmidzysignifiant
adesygnatemoznaczaniem:
.Zarwnowaneuznajemytakiernobrzmicesignifiants,tj.sowa
(np.:1i2),ktreoznaczajtensamdesygnat(12),zazarwnoznacznesowa,ktreznacztosamo
signifi(1=2).Graficznie:

Powyszepojmowanieznaczeniaioznaczaniaodnosisidowynikuobutychczynnoci(sowomaznaczeniei/
luboznaczanie).Relacjetemogtebypojmowanejakoprocesy(sowoznaczyi/luboznacza).Napotrzeby
prezentowanejtuuproszczonejteoriiprzekaduprzyjmujscholastycznkoncepcjznaczenia(Ullmann1957),ktra
zakada,esowooznaczadanydesygnatzaporednictwemswojegoznaczenia.ebyodbiorcaznaku(signifiant)
mgorzecdojakiegoprzedmiotu(desygnatu)sionodnosi,musinajpierwzrozumiejegotre(signifi)aby
wiedzie,conazwaoznacza,musinajpierwzrozumie,coonaznaczy.Itak,jeliwnajbliszymotoczeniuodbiorcy
znajdsitakieprzedmiotyjak:

ipoprosimygo:Podajmiowek,towjegoumylewytworzysiobrazmentalny,ktrybdziedopasowywado
wszystkichprzedmiotw,poto,byzgodniezwyobraeniemowkawumylepodaprzedmiotwaciwy.
Zwrmyuwag,eabytenprzedmiotodrniodpozostaychmonateuywyraetypu:pisak,kredka,codo
pisania.Chokadeznichmaodmienneznaczenie,tooznaczajone,wtymkonkretnymkontekcie,tensam
przedmiot.Takwic,choniesrwnoznaczne,srwnowane.

Jeliterazzawyraenieowekpodstawimywyraeniefrancuskiecrayon,aprobprzetumaczymyna:Tume
passeslecrayon?Silteplat,towyraeniaowekcrayonbdziemymusieliuznazarwnowane,za
tumaczeniezaadekwatne(udane),bowiemreakcjaodbiorcyfrancuskiegobdzietakasamajakodbiorcypolskiego.
Jelijednaktosamozdanieodniesiemydotrzechinnychprzedmiotw,takichjak:

tooilereakcjodbiorcypolskiegobdzienadalpodaniepierwszegoznich,otyleodbiorcafrancuskimoezapyta:
Lequel?(Ktry?).Okazujesiwic,eobrazmentalnywyraeniacrayonwywoanywumyleFrancuza
odpowiadawszystkimtrzempowyszymprzedmiotom,coskanianasdotwierdzenia,ewyraeniacrayoniowek
niesrwnoznaczne(crayonowek),zatosamotumaczeniemoebyuznanewzalenociodkontekstu,
wktrymsipojawia,raztozaudane(adekwatne),raztozachybione(nieadekwatne).Wtymkonkretnym
przypadku,abytumaczeniewywoaopodanyskutekwinnimyuysowacrayonpapier,odrniajctym
samymprzedmiot

odprzedmiotw

Opisanetutajzalenocipozwalajzrozumiedwiepodstawowerelacjemidzytekstemwyjciowym
sformuowanymwjzykuJ1atekstemdocelowymsformuowanymwjzykuJ2.Najwierniejszymrodzajem
tumaczeniabdziezastpowaniestrukturjzykawyjciowegostrukturamirwnoznacznymijzykadocelowego,
gdyzgodniezlogikprezentowanejtuteoriiznaczenia,dwasowarwnoznaczne,awicposiadajcetakisam
zbiridentycznychskadnikwtreci(tzw.trecharakterystyczn),muszsirzeczyoznaczatakisamzbir
desygnatw(tzw.zakressowa),awicbywkadymkontekcierwnowane.Wpraktyceprzekaduztakimi
sytuacjamispotykamysijednakbardzorzadko(tymrzadziej,imbardziejodlegesodsiebiejzykiJ1iJ2),
inajczstszymzadaniemtumaczajestdobieradotekstuwyjciowegostrukturyjedynierwnowane.
Poszukiwanietakichstrukturdotyczywszystkichpodsystemwiaspektwjzyka.Dzielcjzyknaleksyk
igramatyk,rwnowanoleksykalnzobrazowaemprzedchwilnierwnoznacznymiwyraeniamicrayon
iowek.Dlazobrazowaniarwnowanocigramatycznejwystarczyodwoasidosystemupolskichifrancuskich
czaswprzeszych,wktrychpodziaefektwznaczeniowychmidzyfrancuskimpasscomposiimparfaitniejest
wadnejmierzerwnoznacznyzpodziaemnaaspektdokonanyiniedokonanyczasuprzeszegowjzykupolskim.
ItaknaprzykadzdanieIlafrapplaportependantunbonquartdheurenaleyprzetumaczyjakoStukado
drzwiprzezdobrykwadrans,anie*Zastukadodrzwiprzezdobrykwadrans(Bogacki2002,s.15).Morfemy
gramatyczneczasupasscomposiaspektuniedokonanegoszpewnocinierwnoznaczne,ajednakwtej
konkretnejsytuacjinaleyjeuznazarwnowanechoprzyznanaleyrwnie,eodbirtreciwypowiedzi
francuskiejipolskiejrnisibdziezpewnociwsferzeznaczeniajakotakiego.
Przywoanetutajrozrnieniapozwalajlepiejzrozumiesproprzekadalnojzykw.Opowiadajcsiza
nieprzekadalnoci,zwracasiuwagnafakt,ewwieluwypadkachniedasiwjzykuBsformuowatekstub,
ktrywywoywabyuodbiorcwtakiesameskojarzeniajaktekstawjzykuA.Przeszkodywoddaniutychsamych
skojarzeszarwnonaturyleksykalnejjakigramatycznej(Wojtasiewicz2007,s.30).Doskonailustracjbrakw
leksykalnychjzykapolskiegowzgldemnaprzykadjzykajaposkiegojesttenotoopisznaczeniaswgimuigiri
(za:Lebiedziski1981,s.122):

Oba s objaniane w sownikach jako obowizek, zobowizanie moralne, powinno. Zdaje si jednak, e aden
jzykindoeuropejskinieznadostatecznieprecyzyjnychodpowiednikw,ktreoddawaabysubtelnrnicmidzy
obu pojciami. Na przykad wobec rodzicw mamy giri konkretne zobowizania [...] opieki w razie choroby,
alimentacji w razie zniedonienia itp. Ale Japoczycy maj wobec rodzicw jeszcze i gimu [...] moralny
obowizek czuoci, powicania rodzicom czci wasnego czasu, zapewniania rozrywki. Wobec pastwa
obowizujegiri,chobywpostaciprzestrzeganiaprawczypaceniapodatkw,lecztakegimu:koniecznotakiego
myleniaowasnychsprawach,abyustpowayonezawszenadrugiplanwobecnadrzdnegointeresupastwaczy
zbiorowoci.

Innymargumentemnanieprzetumaczalnoszapoyczenianazwzjzykwnajczciej(choniezawsze)
mocnoodsiebieoddalonychdlaoznaczeniaelementwrzeczywistocinieznanychprzedichwprowadzeniem
(Wojtasiewicz2007,s.62inast.).Dotyczonenaprzykadnazwoznaczajcychzwierztairoliny:okapi,gawjal,
zebu,araukariamiary:chiskiemou,libudowle:ziggurat,teokalli,minaretczypojciareligijnofilozoficzne:
budda,mahayana,nirwana,tao,jin,jang.
Wskrajnejwersjinieprzekadalnocileksykalnejprzekadalnonaleaobyograniczydonajprostszychzjawisk
przyrody,doznafizjologicznychiczynnoci.Wystarczysizastanowi,jakmayzakreswsplnychpojmaj

np.Eskimosi,IndianiezpuszczynadgrnAmazonk,wyspiarzezPacyfiku,Tybetaczycy,Tuaregowie:rne
rodowiskageograficznezrnicamiklimatu,floryifaunywkonsekwencjicakowicieodmiennytrybycia
iodmiennakulturamaterialna,odmienneobyczaje,wierzeniajakouwarunkowaneprzeztrybycia.Wszystko
toznajdujeodbiciewjzyku(op.cit.,s.6970).
Jeszczesilniejszychargumentwprzemawiajcychzanieprzekadalnocidostarczajrozbienoci
wpaszczyniegramatycznej(tj.pozaleksykalnej).Jejprzykadymonamnoypraktyczniewnieskoczono.
Zacznodprzywoywanychjututajrozbienocimidzyczasowocifrancuskaaspektualnocipolsk.
Ekwiwalentneformypyta:Oestcequetuast?(ang.Wherehaveyoubeen?)Gdzietyby?zadawane
przezfrancuskipolskmamuboconemusynowi,stojcemuwdrzwiachdomu,wywoujdoodmienneefekty
znaczeniowe,iniedasioddawartocimorfemwfrancuskichzapomocprostychirwnoznacznychmorfemw
polskich.Aniodwrotnie:zdanieNaprawiaem,alenienaprawiemoddamypofrancuskujakoJaitentdele
rparer,maisjenysuispasarrivktretozdanieniedo,enieposiadamorfologicznejprostotyaspektualnych
formjzykapolskiego(ekwiwalent Jerparais,maisjenaipasrparjestcakowiciechybiony,
tj.nieadekwatny),tojeszczedodajenowetreci,ktrewjzykupolskimnieskomunikowane.Innychprzykadw
rozbienocitegotypudostarczaPresentContinuous,rozbudowanesystemyuprzedniociczasowej,hiszpaskie
czasownikiseriestaritp.
Pozostajcwkontekcieakcjiwerbalnejmonatezwrciuwagnaproblemyzprzekadalnoci
rozbudowanegosystemuderywacjiodczasownikowej(inietylko)jzykwsowiaskich(op.cit.,s.39inast.,
Florczak2010,s.175inast.).ZdanieOnajadawtejkawiarnimonaoddapofrancuskujakoellemange
souvent/detempsentemps/occasionnellementdanscecaf.Uycierodkwzastpczychzmuszadointerpretacji
oryginauwtymsensie,ekaeeksplicytniesformuowatreci,ktreswnimjedyniedomniemaneiktre
niekonieczniemuszsipokrywazintencj.Zmuszenidodokonaniakonkretnegowyboru,nadajemyzdaniu
wikszprecyzj,comoebysprzecznezintencjamiautora,ktregozamierzeniemmogobywanie
sformuowaniebardziejoglnikowe.
Czstocytowanymprzykademnieprzekadalnocijestrodzajniknietumaczonynajzykibezrodzajnikowe.Jeden
przykadwystarczy(Sobolew1952,s.78,za:Wojtasiewicz2007,s.37):jakprzetumaczyaforyzmtrehomme
nestrien.treunhomme,cestquelquechose.trelhomme,cesttout?TumaczeniewstyluBypoprostu
czowiekiemnieznaczynic.Bykim,tojuco.Bynaprawdczowiekiemznaczywszystkozblianaswprawdzie
dotrecioryginau,alestajesionozkoniecznocibardziejjegokomentarzemiwgruncierzeczynieoddaje
efektwznaczeniowychuytychtutajrodzajnikw.
Najpowaniejszychargumentwnanieprzekadalnojzykwdostarczajednakchybanajbardziejznany
przykad,podanyprzezSapiraiWhorfa,brakukategoriiczasuwjzykuIndianHopimieszkajcychwpnocnej
Arizonie.GontezSapiraWhorfamonarozumiedwojako.Popierwsze:wduchudeterminizmujzykowego,
gdzieprzyjmujesisubiektywizmpoznaniarzeczywistociuwarunkowanyjzykiemmwicegomwicwprost,
uwaasi,etojzykksztatujeobrazwiata,anieodwrotnie.Podrugie:wduchurelatywizmujzykowego,gdzie
przyjmujesi,eodmiennepercepcjewiatarnychspoecznocijzykowychutrudniaj,aczasemwrcz
uniemoliwiajkomunikacjjzykow.Itak,naprzykad,IndianieHopiwidzzasprawswojegojzykawiatnie
przezkategoriecontinuumczasowegoiprzestrzennegojaktojestwjzykachindoeuropejskichinieswstanie
rozmawiaogeometriinieeklisedowej.Zbliszychnamczasw,tezadeterminizmuirelatywizmujzykowego
wydajesibypotwierdzonabadaniamiD.L.Everetta(za:LewandowskaTomaszczyk2008),ktrynietylko
zauway,ewjzykuplemieniaPirahwAmazoniiniemaliczebnikw,aleiniebywstanienauczynawet
najprostszegosposobuliczeniastarszychczonkwtegoplemienia.Nietrudnosidomyli,eprzyjcieteorii
SapiraWhorfaprzeczymoliwociprzekadalnocitekstwnajzykirnekulturowo,poniewawiatyjzyka,
myli(kulturyipoznania)sniejakohermetyczne.
Zwolennicyprzekadalnociodrzucajpowyszetezynawszystkichprzywoanychpaszczyznach.
Wpaszczyniefilozofiijzykaimyli,zjednejstrony,przyjmujzaoeniarealizmupoznawczego,zgodnie
zktrymwiatistniejeobiektywnie,ajzykjestjegomniejlubbardziejwiernymodwzorowaniem(por.:To,e
Eskimosiwidz30gatunkwniegu[...]dowodzi,eEskimosznazdowiadczenia30gatunkwniegualetonie
jzykmupodsuwaistnienietychgatunkw,leczodwrotnie.,Micewicz1971,s.100),azdrugiejstrony,powouj
sinaistnienietzw.jzykamyli(np.Fodor),ktrymwswejprzedwerbalnejformiemaposugiwasikadyznas
iktryjestwsplnywszystkimspoecznociomjzykowym.Tezonieprzekadalnocipodwaajrwniepraktyk
tumaczeniadotyczcwszystkichpodsystemwipaszczyznjzyka.Niestetytak,jaksporyfilozoficzneniemog
by,zistotyrzeczy,rozwizanewsposbjednoznaczny,takidostarczanedowodynaprzekadalnomonauzna
zapodwaalne.

Wpaszczynieleksykalnejpodwaasidowdnieprzetumaczalnocizapoyczetypu:puma,gazela,baobab,
stwierdzajc,esamfakt,es[one]uywanewjzykupolskimizrozumiaedlaprzecitnegoPolaka,przeczyich
nieprzetumaczalnoci(Lebiedziski1981,s.15).Jednaklogikatakiegorozumowaniajestabsurdalnawtym
sensie,ekadydowolnyjzykstajesiprzekadalnynawszystkiepozostaenadrodzezaanektowaniajego
sownika,czynictymsamymzjzykazapoyczajcegotaknaprawdjzykobcy.Wpodobnymduchubronisi
przekadalnociinnychpoj,jaknazwytacw,czcidawnychubra,zwyczajwregionalnych,ktreprzenoszone
wpostacidosownejproponujesiobjaninaprzykadwprzypisachtumacza(Micewicz1971,s.111).Idctym
tropem,monazaproponowatakiesameobjanieniadlaobcychstrukturgramatycznych(por.cytowaneprzed
chwil:trehommenestrien...).Monaby...tylko,eprzekadstabysibardziejobjanianiemjzykaoryginau
niformobcowaniazprzekazemskonwencjonalizowanymwjzykutumaczenia.
Wpaszczyniegramatycznejoprzetumaczalnocimawiadczyfakt,etesamestrukturygbokiemogbyde
factowyraanenarnesposoby,przezrnestrukturypowierzchniowe,awicinnymirodkamiformalnymi
iinnymuszeregowaniemizgrupowaniemleksemwisemantemw(op.cit,s.104).Kwestibrakurodzajnikajzyk
polskirozwizujenaprzykadkolejnociswwzdaniu,gdziewyraeniaznajdujcesinajegokocu,
tj.wpozycjirematycznej,odpowiadajwyraeniompoprzedzonymrodzajnikiemnieokrelonym,awyraenia
znajdujcesinajegopocztku,tj.wtemaciezdaniasowompoprzedzonymrodzajnikiemokrelonym(np.:
Catford1965,Wilczyska1989,Lyons1989,Huszcza1990,BogackiiKarolak1992,Karolak2001).Std:

{Chopiec}Temat{wszeddorodka}Remat.

vs

{Wszed}Temat/pauza/{chopiec}Remat.

Legaronestentr

vs

Ungaronestentr.

pyt.diagn.:Cozrobichopiec?

vs

pyt.diagn.:Ktowszed?

Przykadtenrzeczywiciepokazuje,ejzykibezrodzajnikwmogkompensowaichbrakinnymirodkami
(zob.Florczak2010,s.272inast.).Wadnymwypadkuniemonajednaktwierdzi,erematyzowanie
itematyzowanieswzapomocszykuzdaniawywoujeefektyznaczeniowetosameztymi,jakiewywoujeuycie
rodzajnikwnieokrelonegoiokrelonego.Jedneidrugiewyraajwzgldemsiebiecowicejicomniej.
Klasycznyprzykadnaodmiennorodkwformalnychwyraajcychtesametrecipochodzizeskadni.
Wwielupracachpodajesiprzykadyprzeksztacesyntaktycznychjakodowdnamoliwowielorakiego
sposobuwyraaniategosamegoprzekazu.S.arevi(1997,s.162)podajeprzykadrnychtumaczejednego
krtkiegoprzepisuprawnegoMinisterwydalicencjwnioskodawcy,ktryzdaegzaminiuiciopat,cytujcgoza
Driedgerem(1976):

TheMinistershallgrantalicencetoanapplicantwhohaspassedthetestandpaidthefee.
TheMinistershallgrantalicence,ifanapplicanthaspassedthetestandpaidthefee.
TheMinistershallgrantalicence,toanapplicantwhopaysthefee,ifhehaspassedthetest.
TheMinistershallgrantalicencetoanapplicantwhohaspassedthetest,ifhepaysthefee.
Whereanapplicanthaspassedthetest,ifhepaysthefee,theMinistershallgranthimalicence.
Whereanapplicantpaysthefee,ifhepassedthetest,theMinistershallgranthimalicence.
Whereanapplicanthaspassedthetestandpaidthefee,theMinistershallgranthimalicence.
Whereanapplicantwhohaspassedthetestpaysthefee,theMinistershallgranthimalicence.
Whereanapplicantwhohaspaidthefeehaspassedthetest,theMinistershallgranthimalicence.

WedugDriedgerazdanietomogobybywyraonejeszczeconajmniejna54innesposoby,[...]jednak
wszystkiewyraajtsammyl.Kadaztychwersji[...]mogabybykadorazowouznanazapoprawne
tumaczeniepodstawowegoznaczeniategozdania(Kierzkowska2008,s.83).Takieprzekonanieotosamoci
znaczeniowejrnychformzdaniowychpanowaowjzykoznawstwiedodugo.Abyjepodway,wystarczy
jednakpowoasinaprzykadpoprzedni:ChopiecwszedvsWszedchopiec,wktrymszykzdaniawpywa
nawartocitematycznorematycznejegosw.Dziprzyznajesijupowszechnie,ernestruktury
powierzchniowemajswojerneznaczenia:ichrneelementysrnieprofilowane,apewnestrukturysmniej
lubbardziejskonwencjonalizowaneodinnych.
Wkocute,zwolennicyprzekadalnociwypominajordownikomtezySapiraWhorfapewienparadoks:jeli
kadyjzyktworzyswjwasnywiat,ktryjestpoznawczoniedostpnydlapozostaych,toprzeciewszelkaprba

opisutrecitegojzyka,obcychjzykowibadacza,musikoczysiniepowodzeniemjelizaudamusijejako
opisa,toprzeczytotezie,ewiattegojzykajestniepoznawalny.Toprawda.TezSapiraWhorfamonajednak
przedtymparadoksemobroni.Popierwsze,odmiennowiatajzykaobcegojestszczeglniewidocznawtedy,
gdydostrzegamy,eniemawnimcech,ktrekonstytuujnaszjzykrodzimy(gdykoczysiniepowodzeniem
naprzykadprbaodnalezieniamorfemwczasowocijzykaangielskiegownieczasowymjzykuhopi,czyte
morfemwaspektualnocijzykapolskiegownieaspektualnymjzykufrancuskim).Zdrugiejstrony,opisywanie
wiataobcegokategoriamijzykarodzimegojestconajwyejjegoaproksymacj,nieporadnprbprzyblienia
innejwizjirzeczywistoci,aotym,ewiattenjestnamtrudnodostpny,wiadczywanienieporadnojego
opiswwkategoriachjzyka,zapomocktregoopisasigodokocanieda(por.znajomojzykaobcego
wdwujzycznocipodporzdkowanej,ktrajestzawszegorszaiwktrejbrakujepenegowyczucia,jakiemamy
wjzykurodzimym).
Wszystkiepowyszeargumentydowodz,esporuoprzekadalnoniejestatworozstrzygn.Przedstawiane
stanowiskamonajednakprbowapogodzi,wprowadzajcopisywanejurozrnieniemidzyrwnoznacznoci
arwnowanoci:jeliwarunkiemtumaczeniajestoddanietrafnych(adekwatnych)ekwiwalencji,towikszo
tekstwjestprzekadalnych,jelizaoddaniecakowitychrwnoznacznoci,tonie.Stdte,ordownicy
nieprzetumaczalnocipodkrelajfaktdodawaniai/lubodejmowaniapewnychskadnikwznaczeniawJD
wzgldemJW,zaobrocyprzekadalnocipodkrelaj,ewikszostrukturJWjestprzekadalnanastrukturyJD
namocyrelacjioznaczaniajaknajbardziejzblionychwartoci.MonabytymsamymzwolennikiemtezySapira
Whorfaibronipojciaprzekadalnocijakoekwiwalencjimaksymalnieadekwatnej(Micewicz1971).Centralnym
pojciemtranslatorykistajesiwicpojecieekwiwalencji,apodstawowymzadaniemtumaczajestdeniedo
osigniciamaksymalnegostopniajejadekwatnoci.
Sprawaniejestjednaktakprosta.Zjednejstrony,okreleniewaciwegodesygnatu(wrelacjioznaczania)wTW
zapomocrodkw,doktrychuyciajestemyzmuszeniwTDjestczstoniemoliwe,np.:neveutobratanekczy
siostrzeniec?Zdrugiejstrony,tumaczeniewymagaczstooddaniatreciwrelacjiznaczenia.Portugalskiesaudade
monaprzetumaczyjakosmutek,nostalgia,jednakadenztychterminwnieoddajewszystkiegocosaudade
zawiera.Dotykamytutajkwestiidenotacjiikonotacjiwyraenia.Wprzypadkutejdrugiej,oddajcsowootejsamej
denotacji,zdarzasiczsto,eprzekazujemyinnyzbirkonotacjiwystarczypodaprzykadytumaczeniabajekze
zwierztami,gdziewrnychjzykachtesamemisie,mije,konieprzywoujrneskojarzenia(francuskisojest
pamitliwy,oczymwiekadyFrancuz,podczasgdysopolskimapamisab,oczymwiedzjedynieci,ktrym
skojarzymygozesoniemTrbalskim).Przykademtrudnocizoddaniemdenotacjiniechbdwyrazymonkey
iape.WfilmiePlanetamap,kiedyjednzpostacifilmuczowieknazywamonkey,tazoburzeniemodpowiada:
Iamanape.Jzykpolskidysponujewycznieokreleniemmapadlaobutychkategorii,arozrnienieobutych
klasdesygnatw(idenotatw)jestdlafilmukluczowe.
Natymtlerozwaarodzisiwielepropozycjiokrelajcychrnerodzajeekwiwalencji,ktresilustrowane
rnymiprzykadamiskadnikwtreciiktrychoddaniewprocesietumaczeniamoesprawiarnegorodzaju
trudnoci.
Skadnikitreci
Trejestpojciembardzoszerokim,stdteklasyfikacjejejskadnikwswielorakie.Poniejprzytoczich
wybraneprzykady,wskazujcprzytymnatrudnocizwizaneztumaczeniemwyrae,ktrejezawieraj.
Najbardziejrozpowszechnionyjestpodzianaskadnikidenotacjiikonotacji.Denotacjwyraeniaustalamy
napodstawiejegozakresu,tj.zbioruwszystkichdesygnatwprzezeoznaczanych.Wtensposbokrelamyjego
trecharakterystyczn,tj.zbircech,koniecznychiwystarczajcych,przynalenychkademuznich.Naprzykad
piestozwierzdomowezrodzinyotejsamejnazwie.Konotacjnazwyokrelamyzatecechy,ktrenienale
dojejdenotacji,alektresztnazw,bdzjejdesygnatami,mniejlubbardziejpowszechniekojarzonedlapsa
bdtonaprzykad:/wierno/,/przyjacielczowieka/itp.Dwawyraeniaotejsamejdenotacjimogsirni
konotacj.Naprzykadpienidzeiforsadenotujtsamklasdesygnatw,alepierwszejestneutralne,drugieza
nacechowanestylistycznoemocjonalnie.Konotacjamoesiodnosizarwnodoewaluacjidesygnatuprzez
uczestnikarozmowy,np.poetavspoecina,jakidosamychjegocech,np.:upartyjakosio,szybkijakstrzaa.
Wtumaczeniuidealnymdysidoprzeoeniacechdenotacjiikonotacji.Najczstsztrudnociwprzekazie
denotacjislukileksykalne:naprzykadjzykfrancuskiniemahiperonimusodyczeijeliwtekcieniewiadomo
czychodziocukierki,czyciastka,tokadetumaczeniehiponimicznebdziezawadenotatnazwy.Mona
oczywiciepodajegotumaczenieopisowe,bdteukunapotrzebchwiliterminnowyadneztychrozwiza
niebdziejednakzgodnezkonwencjjzykafrancuskiegoiodbieranebdziejakosztuczne.Jeszczeczstsze

problemydotyczkonotacji.Rzadkiesbowiemprzypadkigdziedenotatyikonotatynazwsipokrywaj,jak
w:pienidzeargent,forsafric.Duoczciejbdtobrakujeekwiwalentu,ktrymiabytaksamkonotacj
(np.pitoboire,aledlachlapicolerjuniepasuje),bdtekoniecznowywoaniazblionejkonotacjiwymaga
zamianydenotatu(np.wpolskimzwinneskoty,podczasgdywefrancuskimmapy).Oczywiciewtumaczeniu
monazostawidlazwinnyjakkotagilecommeunchat,bdzietojednakniezgodnezkonwencjjzyka
francuskiegoimoetymsamymwywoajakieszczeglneskojarzenia,ktrewcaleniebyyintencjnadawcy
tekstuwyjciowego.
Powyszerozwaaniaprowadznasdopodziauskadnikwtrecinasymbolizowaneisugerowane(MacIver
1936),pokrywajcegosiczciowozpodziaemnatrecidosowneiprzenone,komunikowaneexplicite
iimpliciteitd.Wkadymznichpodkrelasirnicemidzytym,cowypowiadamyatym,codajemydo
zrozumienia.Peenmodeltumaczeniawinienprzewidzieprzekadoburodzajwtreci.Oilebowiemkonieczno
przekadutrecisymbolizowanychjestoczywista,otylepamitatenaley,etrecisugerowanemogmierne
stopnieskonwencjonalizowania.Jeliwicjednesekwencjeodczytujemyjednoznaczniemimo,eichtreci
dosownenatoniewskazuj(MaPanzegarek?|Ktragodzina?|),innemogniebytakskonwencjonalizowane
ibyodczytaneodmiennieodsugestii,ktrechcielimyzawrze(Vousavezunemontre?|MaPanzegarek?|).
Tumaczeniepolegawwczasnaadekwatnymsugerowaniuskonwencjonalizowanychforminterpretacji,atym
samymstopniskonwencjonalizowaniatrecikomunikowanychniedosownie(MaPanzegarek?Vousavez
lheure?).
Wkadymzpowyszychprzypadkwmamydoczynieniazwynikaniemtrecizwypowiedzi.Zjawisko
tookrelasimianeminferencjiipodajesinajczciejjejtrzyrodzaje:implikacja,presupozycjaidomniemanie.
Dwapierwszewisiodpowiedniozpojciamiznaczeniaorazzaoenia,odnoszcjedozalenocimidzytym,
cositwierdzi,atym,cosizakada.Trzecirodzajinferencjidotyczytego,codajesidozrozumienia(Lerat1983).
Naprzykad:

(p)datum

Spotkaemtwojegossiada.

Inferencje:

(q)implikacja

Spotkaemjakosob.

Niespotkaemtwojegossiada,alespotkaemjakosob.

(q)presupozycja

Maszssiada.

Niespotkaemtwojegossiada,toznaczy,emaszssiada.

(q)domniemanie

Znamtwojegossiada.

Spotkaemtwojegossiada,aleniewiedziaem,etotwjssiad.

Implikacjadotyczytrecihiperonimicznychdefiniujcychtrecharakterystycznwyraenia(ssiadtozawsze
kto).Presupozycjetowarunki,ktremuszbyspenione,abydanezdaniemogozostawypowiedzianelubaby
jegowypowiedzenieuznazasensowne(trudno,ebymspotkatwojegossiada,jeligoniemasz).Domniemanie
jestnatomiastjedynieuprawdopodobniajce(np.Jedziesamochd|Nieprzechodprzezjezdni|),przyczymnie
naleyzapomina,eojegocharakterzedecydujestopieskonwencjonalizowaniaieniektreznich,mimo
odmiennocitworzcychjeznaczedosownych,odczytywaneswsposbjednoznaczny(MaPanzegarek?
|CzywiePan,ktragodzina?|).Widawic,jakwanajestumiejtnoodczytywaniawszystkichtychinferencjidla
procesutumaczenia.Implikacjarozpatrywanajestwzgldemprawdziwocilubpoprawnoci,presupozycja
wzgldemstosownocilubskutecznoci,zadomyswzgldemintencjonalnoci.Takietesprawakierujce
przekademwyrae,ktrejezawieraj.Gdyowekzostanieprzetumaczonyjakocrayon,dlaodrnienia

od

i
,powiemy,etumaczeniejestniepoprawne.GdyktoprzetumaczyDanaganJankowijakoIl
arprimandJanek,choJanekbyprzytymnieobecny,powiemy,euysowaniestosownie.Gdykto
przetumaczyzgrabndziewczynjakofillebienbtie,powiemy,eniejesttozgodnezintencjaminadawcy.
Cholistrodzajwskadnikwtrecimonajeszczewyduy,tojuterazwida,epropozycjijestwiele,
akadaznichzwracauwagnarneelementyszerokorozumianegopojciaznaczenia.Tobfitopoj
proponujzastpiterminologiujednolicon,wktrejskadnikitreciwyrniamzgodniezponiszymschematem
(Rastier1987,Florczak2010):

Treciinherentnetoskadnikidenotacjiwyraenia,podczasgdytreciaferentnetowszystkieskadniki
wykraczajcepozatdenotacj.Skadnikiponadjednostkowesprzynalenekademulubprawiekademu
desygnatowiwyraenia,podczasgdyskadnikijednostkowesprzynalenejedyniewybranymdesygnatom.Zgodnie
zpowyszympodziaemwyrniamtrzyrodzajeskadnikw.[2]Znaczeniesystemowetozwyczajowotre
dosownaleksemu.Mwimytuotreciachwynikajcychexessentiazistotyrzeczy.Wtakimsystemiekot
tozwierzdomowezrodzinykotowatych.Treciuzualnedotyczpewnychponadindywidualnychiutrwalonych
skojarzejzykowychwykraczajcychpozacechyczystosystemowe.Mwimytuotreciachwynikajcychex
naturaznaturyrzeczy.Naprzykadkotuwjzykupolskimprzypisanescechy/zwinno/(Skradasijak
kot),/przymilno/(asisijakkot),/apaniemyszy/(Kiedykotaniema,myszyharcuj),/czarnykotprzynosi
pecha/.Skadnikijednostkowe,dorane,tworzznaczeniatekstowe(sensy).Mwimytuotreciach
przypadkowychwynikajcychexaccidentiz(konkretnego)przypadkurzeczyipojawiajcychsiwycznie
wdyskursie,bdcymmiejscemjednostkowychaktualizacjiznaczeleksemw.Znaczeniatekstoweaktualizuj
wictreciokazjonalne,ktremogsirnidiametralnieodtreciwaciwychsystemowilubuzusowi.
Przykademniechbdziececha/potrawa/dlakotaaktualizowanawzdaniu:WChinachkotyuwaanesza
przysmak.Zalenocimidzytymikompetencjami,rodzajamiskadnikwtreciorazpaszczyznami,naktrychsi
onepojawiajmonaprzedstawizapomocnastpujcegoschematu:

Porazkolejny,tumaczenieidealnieadekwatnezakadanietylkowaciweodczytaniewszystkichrodzajw
skadnikwtreci,alejeszczeichprzeoenienajzykdocelowy.Atoniezawszejestwykonalne.ebyuzmysowi
najczstszetrudnoci,proponujprzyjtrzykryteriastosownocitumaczenia:konceptualizacje,konwencje
iprofile(Florczak2010).Pierwszedotyczyrnychskadnikwtreciwyraenia,tworzcychjegoszeroko
rozumianeznaczenie.Drugiepojmowanejestilociowo:formbardziejskonwencjonalizowanjestformaowyszej
frekwencjiuyciaijakociowo:formyprzyjtezaskonwencjonalizowanewjednymkontekcie(sytuacji,rejestrze
itp.)mogniebyskonwencjonalizowanewkontekcieinnym.Pojcieprofilowanianajatwiejjestzrozumie
naprzykadachwyraeotakichsamychzakresachitreciachcharakterystycznych,askonstruowanychtak,e
kadeznichzwracawsobieuwagnacoinnego,jaknaprzykadpetwonurek,profilujcypetwyinurkowanie
orazhommegrenouille,profilujcyczowiekaiab.Rozbienocimidzyrnymijzykamiwtymwzgldzie
soczywiste.Pozarnicamiwsposobachkonceptualizacjizjawiska(np.:bezwzgldunawiekvsquilssoient
jeunesougs),moebytetak,eto,cojedenjzykprofiluje,drugipomijaiprofilujecoinnego(Alemasakra.
Mwici!vsQuellecatastrophe.Jetedispas!),askonwencjonalizowaneformywyraaniajednegojzyka
wdrugimmogbyprzyjtejakoformywyraajceto,czegojzykniezwykwyraa(np.:ImreadingvsJestem
wtrakcieczytania)ichomogbyuznanezadopuszczalne,toodbieranebdjakodziwne(np.: bezwzgldu
nawiekvs sansgardlge).Przekadmaksymalnieadekwatnywinienumiejtnieczyzesobtewszystkie
trzywymogi,tj.oddaniekonceptu,konwencjiorazprofilowaniajednoczenie.Atutajpojawiajsipytania,naktre
odpowiedziudzielasizawszedlakonkretnychwyraewkonkretnymmiejscutekstu.Rzadkosibowiemzdarza,
abytumaczmiadodyspozycjitosamewdwchjzykachstrukturyKKP.Czasemmusiprzeprofilowa(Ale
masakraQuellecatastrophe),aczasemwrczzrekonceptualizowa(MwiciJetedispas)wyraenietekstu
oryginauzgodniezwymogamikonwencjijzykaprzekadu,tracctymsamymmoliwooddaniawszystkich
skadnikwkonceptwiprofilitekstuwyjciowego,gdyzachowaniewprzekadziekonwencjijzykaoryginau

wywoaobyuodbiorcwprzekaduwraenieczegoniewaciwego(Wojtasiewicz2007,s.52).Czasemjednak
moesizdecydowanazachowaniekonceptwiprofilijzykardowegokosztemkonwencjijzykatumaczenia,
waniepoto,bytswojskojzykaobcegoprzekaza.
Takotodocieramydokolejnegokluczowegopojciateoriiipraktykitumaczenia,amianowiciedopojcia
wiernoci.Najednymzekstremwznajdujesiprzekonanie,ewtumaczeniunaleypozostawiernym
wstosunkudojzykaoryginauizachowamaksimumcechteksturdowego,abyczytelnikodczuwatinno
iwiedziawczasielektury,echodziotumaczenienacechowanewaciwociamioryginau(np.Benjamin1971,
OrtegayGasset1976za:TomaszkiewicziPisarska1996,s.200).Wwietleproponowanejwyejterminologii
powiemy,ezachowujemykonceptyiprofilewaciwedlajzykaoryginau,nawetjeliichtumaczenieniebdzie
zgodnezkonwencjjzykaprzekadu.Drugapostawanazywanaczstobellesinfidles(Mounin1955),
szczeglnierozpowszechnionawXVIIw.sprowadzasidoeliminowaniawprzekadziewszystkiego,conie
odpowiada[...]gustomdanejepokiikulturzedocelowej.[...]Charakteryzujesionawiernoci(?)wstosunkudo
jzyka[tekstutumaczenia](TomaszkiewicziPisarska1996,s.200),gdziekonwencjajzykaprzekadustajesi
nadrzdnawzgldemkonceptwprofilowanychwtekcieoryginau.
Postulatwiernocimoebywicrozumianydwojako:jakowiernowzgldemtekstuoryginau,tj.relacji
nadawcatekstorazjakowiernowzgldemrelacjitekstodbiorca,poprzezdeniedotego,abytumaczenie
wywoywaotakisamefektnaodbiorcytekstutumaczenia,jaknaodbiorcytekstuoryginau.Wpierwszymujciu,
niedo,ekocowyodbiorcaprocesutumaczeniadosownegomawraenieobcowaniazczym...obcym,
ktregotowraenianiemaprzecieodbiorcaoryginau,tojeszczedotegospenieniewarunkutosamocipoprzez
rwnoznacznojestbardzoczstoniemoliwe.Rwnieidaniecakowitegospenieniadrugiegowarunkubyoby
absurdalne,poniewazakadaobyprzeistaczaniesiczowiekazjednejmentalnociwdrug(Lebiedziski1981,
s.90).Deniedoadekwatnegoprzekadujestwicwynikiemnieustannegobalansowaniamidzyrnymi
potrzebamiwiernoci,czyteadekwatnoci,nadrodzenieustannegodokonywaniawyborwtego,cowtumaczeniu
mazostawyprofilowanezgodnielubniezgodniezkonwencjjzykatumaczenia,celemoddaniatychsamychlub
zblionychkonceptworazcelemwywoaniazbienychefektwznaczeniowychwprzewidywanychreakcjach
odbiorcytekstutumaczenia,nawetjeliwymagatozafaszowaniaprofilikonceptualizowanychwjzyku
oryginau.Takototumaczeniestajesinieustannkoniecznociwyborumidzyrnymirodzajamiekwiwalencji.
Rodzajeekwiwalencji
Pojciewiernocitumaczeniajestdlateoriiprzekadoznawczychnieostreizastpujesijezawszepojciem
ekwiwalencji.Towaniedeniedouzyskaniaekwiwalencjimaksymalnieadekwatnej(Micewicz1981,s.50)jest
celemnadrzdnymkadegotumacza.Dwateksty[muszby]zesobwrelacjitranspozycjiekwiwalentnej,[bez
ktrej]niemoebymowyotumaczeniu,atylkooparafrazie,czykompilacji.[...]Wrelacji[ekwiwalencji]
adekwatnoobutekstwniejestnigdypena,leczproporcjonalnaizmierzajcadomaksymalnej,osigalnejdla
tekstudanegourywka(op.cit.,s.6i5051).Tymlepszyjestprzekad,imwyszyjeststopieadekwatnocitej
ekwiwalencjiwobecoryginau.
Pojawiasipytanie:adekwatnociwzgldemczego?Napytanietoudzielajczciowoodpowiedzitypologie
ekwiwalencji,ktresomawianewpraktyczniekadejpracyzzakresuprzekadoznawstwa.Propozycjijestwiele,
arnicemidzynimiczasemdoznaczne.Wtymkrtkimwstpiezdecydowaemsijezebrawjedncao
(napodstawieoglnychopracowatakichjak:TomaszkiewicziPisarska1996,Wojtasiewicz2007,Lebiedziski
1981,Kierzkowska2008)oczywiciekosztemlicznychuproszcze.
Napierwszymmiejscurozrniasinaogekwiwalencjformalnidynamiczn,in.funkcjonaln,gdzie
pierwszajestwpewnymsensietumaczeniemdosownym,zadrugawymagastosownejadaptacjijest,mwic
wduymuproszczeniu,tumaczeniemwolnym.TwrcategorozrnieniaE.Nida(1964,s.159inast.)wskazywa
nakoniecznostosowaniatejdrugiejgwniewtumaczeniuBiblii(wktrejtodziedziniebywybitnym
specjalist).TowaniedlategowtumaczeniunajzykeskimoskimodlitwyOjczenaszzwrotchlebanaszego
powszedniegotumaczymynazwrotrybynaszejpowszedniej,bojzykeskimoskichlebaniezna,
anajpospolitszymipodstawowymrodzajempoywieniadlaEskimoswjestwanieryba(Wojtasiewicz2007,
s.26).InnymczstocytowanymprzykademjesttumaczeniewypowiedziLechaWasyNasilewicowcysjak
rzodkiewki,czerwonitylkonazewntrznajzykjaposkijakoNasilewicowcysjakkrewetki,ktremu
torzodkiewkiswgruncierzeczybardzoobce.
M.Ballard(1992)wyrniatrzyinnetypyekwiwalencji.Ekwiwalencjabezporedniadotyczytumaczenia
dosownego,gdzieformatumaczeniajestidentycznalubprawieidentycznaztekstemoryginau.Wekwiwalencji
niebezporedniejformysjedynieporwnywalnejednewzgldemdrugichzostaypoddanenaprzykad

transpozycjilubmodulacjitoznaczy,eistniejmidzynimijasneanalogiemimornicmorfologiczno
skadniowych.Wkocuteekwiwalencjaidiomatycznaodnosisidostrukturskostniaych,klisz,idiomw,
przyswtumaczeniadokonujesicaociowo.
W.Koller(1979,s.215inast.)uwaa,eabymwioekwiwalentnocitumaczenia(tj.adekwatnocitekstu
przekadu),trzebawzipoduwagpikategorii.Ekwiwalencjadenotacjidotyczyrzeczywistocipozajzykowej
ioznaczazasadodnoszeniatekstutumaczeniadopozajzykowychdenotatw(idesygnatw).Ekwiwalencja
konotacjioznaczazasadodnoszeniapojteksturdowegodokonotacjikojarzonychprzezodbiorctumaczenia
dotyczyskojarzezwyraeniemlubzdesygnatem,wartociujcegostosunkudodesygnatu,zastosowania
odpowiedniegorejestru,argonu.Ekwiwalencjatekstowonormatywnaodnosisidostosowanianormjzykowych
waciwychdladanejspoecznocijzykowejinormtekstowychwaciwychdladanegotekstu(normyredakcyjne
tekstuliterackiego,naukowego,technicznego,epistolarnego).Ekwiwalencjapragmatycznamazaspokoipotrzeby
odbiorcytumaczeniatekstwinienbyzrozumiayiwywieraskutkiconajmniejzblionedooczekiwanych
wtekcieoryginau.Ekwiwalencjaformalnoestetycznamazapewniatesameefektyestetyczne.
Spenieniewymoguwszystkichpowyszychekwiwalencjijednoczeniejestnajczciejniemoliwe,stdte,
porazkolejny,zadaniemtumaczajestdokonatakiegoprzekadutekstu,abywybraznichte,ktredladanej
sytuacjiuwaazanajistotniejsze.Idetakiegotumaczenia(oddacokosztemczego)opisujesibardzoczsto
wkategoriachteoriiskoposu.Zasadaskoposuzakada,eczynnotumaczeniajestzdeterminowanacelem
(gr.skopos),ktrydeterminujewybrokrelonychrodkw(ReissiVermeer1984).C.Nordwyjania
funkcjonowanietejzasadywprocesieprzekaduwsposbnastpujcy(1997,s.29):

Wikszo dziaa translacyjnych dopuszcza wiele rozmaitych skoposw, ktre mog pozostawa wobec siebie
w stosunku hierarchicznym. Tumacz powinien umie uzasadni wybr danego skoposu w konkretnej sytuacji
translacyjnej. Zasada ta ma rozwiza odwieczny dylemat tumaczenia wiernego i wolnego, ekwiwalencji
dynamicznej i formalnej, tumaczy dobrych i niewolnikw itd. Oznacza to, e skopos dla okrelonego zadania
translacyjnegomoewymagaalbowolnegoalbowiernegotumaczenia,albotejakiegokolwiekinnegomidzy
tymidwomaekstremami,wzalenociodcelu,jakiemutumaczeniemasuy.Nieoznaczatojednaktego,edobre
tumaczenie ipso facto ma odpowiada lub by dostosowane do zachowa lub oczekiwa typowych dla kultury
jzykadocelowego,chociapojcietoczstojesttakbdnierozumiane(tum.za:Kierzkowska2008,s.54).

Itakototumaczjestczstozmuszonydowyborupoprostumniejszegozawzgldemcelw,jakiedlaprzekadu
danegofragmentutekstusobiezaoy.Decyzjetewymuszonesrnymiczynnikami(por.wyej)idokonywane
srwnolegledowyborurodkwformalnosemantycznych,jakieoferujemujzykprzekadu.
Procedurytumaczeniowe
Opisywanetutajprocedurybywajbardzornienazywanewliteraturzeprzedmiotu.Rnicedotyczzarwno
przymiotnika:tumaczeniowejestzastpowaneprzezprzekadowe,translatorskieiin.,jakirzeczownikazamiast
proceduruywasiwyraeniametody,techniki,operacjeiin.Dajetomoliwobardzowielukombinacjiicho
uyciekadejznichmaswojemerytoryczneuzasadnienie,tokwestiiznimizwizanychniebdtutajomawia.
Proceduryteswpewnymsensierewersemomawianychrodzajwekwiwalencji.Ztegopunktuwidzenia,
klasycznymjupytaniem,jakieprzekadoznawstwostawiaprzedtumaczem,jestpytanieonastawieniejego
przekadu:czymaoniwkierunkukultury,wktrejkomunikatpowsta,czytewkierunkukulturyodbiorcw
tumaczenia.Jesttooczywiciepytanieorodzajpreferowanejekwiwalencji,odpowiednio:formalnejidynamicznej
(por.Kielar1973),aodpowiednaniedzieliapraktykwiteoretykwprzekaduoddawiendawna.Juwczasach
odlegych,podczasgdyCyceronkazatumaczyverbumeverbum(sowowsowo),toHieronim(patrontumaczy)
ukumaksym:nonverbumeverbosedsensumexprimeredesensu(nietumaczysowowsowo,alewydobywa
senszsensu).ZczaswnambliszychSchleiermacher(1813)rozrniatedwiekategorietumaczenia,nazywajcje
tumaczeniemwiernymiwolnym.Jednoznacznejodpowiedzinapytanie,ktretumaczeniejestlepszeoczywicie
niema.Monajedyniezwrciuwagnafakt,estodwakracowebiegunyzada,przedktrymistoitumacz
imidzyktrymiistniejewielestopniporednich(Kierzkowska2008,s.44).Deniedorealizacjikadegoznich
powinnomieswojegranice.Dopuszczajcweskimoskiejmodlitwiezamianchlebanaszegopowszedniego
narybnaszpowszedni,nienaleyrwnoczeniezamieniabiblijnychwielbdwnasamochodyterenowe
(op.cit.,s.46).Cowicej,zpozoruprymitywnametodaekwiwalentnociformalnejwcaletakaniejest.Podane
wyejprzykadyilustrujcekorzyci,czynawetkoniecznostosowaniametodyekwiwalencjidynamicznej,
sprzykadamiskrajnymi[...].Natomiastimbardziejzbliamysidorealiwiokreleszczegowych,wtym

szerszymznaczeniudochodzidogosumetodaekwiwalentnociformalnej.Obserwujemytowjzykupotocznym,
atakewdziedziniezjawisk(inauk)technicznychiprzyrodniczych(Kielar1973,s.16).
Oileopisanewyejzadaniadotyczoglnychorientacjitumaczenia,otyletytuoweprocedurytumaczeniowe
(technikitranslatorskie)kojarzysinajczciejzkonkretnymiproceduramiprzekadowymi,opisywanymibd
tojakowynikobserwacjizalenocistrukturalnychmidzyporwnywanymijzykami,bdtejakowynik
porwnakonkretnychiprzetumaczonychjutekstw.Najpowszechniejcytowanestutajdwietypologie.
PierwszatotechnikiprzekadowezaproponowaneprzezJ.P.VinayiJ.Darbelnet(1977).Wynikajonezestylistyki
porwnawczejjzykaangielskiegoifrancuskiegonatrzechpoziomach:leksykalnym,skadniowym
iwypowiedzenia.NakadymztychpoziomwVinayiDarbelnetzestawiajekwiwalentne,wedugnich,jednostki
jzykoweistarajsiopisa,jakaoperacjalingwistycznazostaazastosowanawczasietegotransferu.Teoperacje
spodzielonenadwiegrupy.Tumaczeniebezporednie,awnimtakietechnikijak:zapoyczenie,kalka
itumaczeniedosowneoraztumaczenieniebezporednie(niedosowne)wyraajcesipoprzeztakieoperacjejak:
transpozycja,modulacja,ekwiwalencjaiadaptacja.Otokilkaprzykadw(przytaczamza:TomaszkiewicziPisarska
1996,s.119inast.wrazzdodatkowymiprzykadami):
transpozycja:trshonorwielkitozaszczyt,
modulacja:leksykalna:wagonlitwagonsypialnyskadniowa:Nequittezpasproszzaczeka,
ekwiwalencja:Quiseressemble,sassembleCignieswjdoswego,
adaptacja:lectionsmunicipaleswyborydowadzgminnych,graduationmatura,
rozwiniciedefinicyjne:RandomHousewydawnictwoRandomHouse,
definicja:jusquaupieddelaTourEDFdowieyzakadwenergetycznych,
przypistumacza,
konwersja:terminologiczna:JeudeloieChiczyk,funkcjonalna:ricekrispiescookiesmacaronsmaison
domoweciasteczka,kontekstowa:collegestudia,highschoolliceum,TeatrWielkilOpradeVarsovie,
braktumaczenia:zapoyczenia,kalki,opuszczenia,np.Student,ktrybdziemiawszystkiepodpisywindeksie,
moeprzystpidoegzaminwLtudiantquiauralavalidationdetouteslesmatirespeutseprsenteraux
examens,kompensacja:to,czegotumaczniemgoddawodpowiednisposbwjednymmiejscu,musi
zrekompensowawinnym.[3]

TaksampopularnocicieszysizbirreguprzekadowychproponowanychprzezP.Newmarka(1988,
przytaczamza:op.cit.,s.36):
transfer:przeniesieniesowazjzykardowegodokontekstujzykadocelowego:lebaccalauratthe
baccalaurat,
ekwiwalentkulturowy:zastpienieformyzjzykardowegoterminemzjzykadocelowego:lebaccalaurat
Alevelmatura,
tumaczeniewprost:dosownyprzekadnajczstszychkolokacji:laCommunautEuropennetheEuropean
Community,
przekaddosowny:tumaczenieelementuzjzykardowegozapomocelementuzjzykadocelowego:faire
undiscourseineRedehaltentomakeaspeechwygosiprzemwienie,
ekwiwalentfunkcjonalny:uyciekulturowoneutralnegoterminujzykadocelowegodlazdefiniowaniaterminu
specyficznegodlakulturyrdowej:lebaccalaurattheFrenchsecondaryschoolleavingexamination
matura,egzaminpofrancuskiejszkoleredniej,
ekwiwalentopisowy:wyjanienieelementuspecyficznegodlakulturyjzykardowego:lebaccalaurat
egzaminnazakoczeniefrancuskiejszkoyredniej,wczasiektregokandydatzdaje810przedmiotwiktry
jestwarunkiemdostaniasinawyszestudia,
translationcouplet:strategiaczcadwiepoprzednieprocedury:lebaccalauratthebaccalaurategzamin
zdawanypoukoczeniuszkoyredniejweFrancji.

Oczywiciepodziaytegotypumonauznazaniekompletne.Nicniestoinaprzeszkodzie,ebyzaproponowa
dodatkowetypologie,dokonywaneweduginnychkryteriw.Naprzykad,zuwaginapodsystemyjzyka,mona
mwiotechnikachekwiwalencjifonetycznej(jelijakapostawtumaczonejksiceseplenipofrancusku,tojej
odpowiednikpolskibdzieseplenipopolsku),morfosyntaktycznejlubstylistycznej(naprzykadinwersyjnystyl
wypowiedzimistrzaYodyzGwiezdnychwojenoddajemybymoejeszczeliczniejszymiinwersjamiumistrza

Yodypolskiego),semantycznejlubleksykalnej(taniewymagakomentarza),czywkocupragmatycznej
(naprzykadtekstoryginauprzepenionywulgaryzmami,odktrychdostajerumiecwjegoodbiorcarodzimy,
winientaksamorumieniodbiorctumaczeniajakeczstonarzekajczytelnicyprzekadwSzekspiranato,e
tumaczezwymogutejekwiwalencjisiniewywizali).Zuwaginacechystrukturalnejzykaoryginauwzgldem
jzykatumaczeniamonazaproponowazkoleitypologiprocedurspotykanychdlatychjzykwnajczciej
(zob.zadaniatranslatoryki)dlatumaczepolskifrancuskibdtonaprzykadprocedury:syntetyczny
analityczny(por.wyej:jadamangersouvent),generycznyspecyficzny(objechacaPolskfairetoute
laPologne),fleksyjnynierodzajnikowyrodzajnikowypozycyjny(por.wyej:WyszedchopiecUngaronest
sortivsChopiecwyszedLegaronestsorti)itp.
Cel(e)przekadu
Dobrympodsumowaniemprzedstawionychrozwaamoebymetaforatarczytumacza,ktrzapoyczamod
D.Kierzkowskiej(2008autorkaposugujesiokreleniemtarczadyskursu).Nakadymzokrgwtarczy
zapisanesrnegrupyproblemw,zjakimispotykasitumaczwprocesieprzekaduprzyczymaniliczba
okrgw(grupproblemw)niejestzgryustalona,aniteliczbaproblemwnadanymokrguniemusiby
zamknita.Cowicej,monasobiewyobrazi,ekadyokrgmaswojewasnepodokrgizjednymwybranym
rozwizaniemzastosowanymwprocesietumaczenia.Dlailustracjitejtarczyodniosnajejposzczeglneokrgi
wikszozomawianychpowyejproblemw:

Prezentowanyrysunekpokazujewsposbdynamicznyczynnikiwywierajcewpywnaprzebiegiwynik
translacji.[...]Poszczeglne[okrgi]tarczyoznaczaj[...]zadania,jakietumaczpowinienwypeni,dokonujc
wyborujednej[lubkilku]zopcjiwymienionejnadan[ymokrgu]tarczy(Kierzkowska2008,s.7374).Opisuj
oneproblemy,ktretumaczwdanymmomenciemusiwzipoduwaglubrozwiza.Proceswyznaczaniacelu
idoborurozwizaniamonasobiewyobrazijakoobracanieposzczeglnymiokrgamiwtakisposb,aby
wskazwkacelw(skoposu)pokryaterozwizania,ktredladanychpotrzebprzekadusnajbardziejwaciwe
przyczymwybrjednegorozwizaniazdanegookrguniemusieliminowarozwizapozostaych(tumaczenie
moebynaprzykadwiernejednoczenieodbiorcyoryginauiodbiorcyprzekadupor.wyejruchome
podokrgi).
Prezentowanametaforadoskonaleilustrujzasadskoposu(ReissiVermeer,1984).Umieszczonanatarczy
wskazwkapokazujekierunekpostpowaniaobranyprzeztumacza,ktrykierujcsicelemtumaczenia,
tj.przeznaczeniemjegoproduktu,dokonujewyboruistotnychdladanegotumaczeniaproceduritechnik.Teza
szkoleiuzalenioneodbardzowieluczynnikw.Zaleonenietylkoodcelwpodporzdkowaniatreci
tumaczeniawymogomhierarchiiskadnikw,ktremuszzostaprzetumaczone(skoposnastawionynadenotacj
lubkonotacj,natrecisymbolizowanelubsugerowane,naprofilejzykaprzekadulubkonwencjjzyka

tumaczeniaitd.),aleirwnieodrodkwstrukturalnych,jakimidysponujejzyktumaczeniaiktremog
natumaczuwymuszarnerozwizania.Sonewkocuzaleneodsamegorodzajuwykonywanegoprzekadu.

Przekaditumaczenie
Najczciejwyrniasidwapodstawowerodzajetumaczenia:tumaczeniepisemneiustne.Rnisione
wsposboczywistytym,ewprzypadkupierwszego,tekstwyjciowyidocelowyspodanewformiepisemnej,
podczasgdywprzypadkudrugiegowformieustnej.Tradycjaprzekadoznawczanadajetymzjawiskomodrbne
terminy,tj.odpowiednio:ang.translationinterpretation,fr.traductioninterprtariat,niem.bersetzen
Dolmetschen.Pojawiaysirwniepropozycjerozgraniczeniatychterminwwjzykupolskimprzekaddla
tumaczepisemnychoraztumaczeniedlatumaczeustnych,jednakniezostayoneprzyjte(tumaczeniem
miabysizajmowatumacz,aprzekadem...przekadowiec?).Wjzykupolskimobutychterminwuywasi
wicwymiennie,dodajcdonichodpowiednieprzydawki.Dotychdwchrodzajwtumaczedodajesijeszcze
tumaczeniemaszynowe(automatyczne)orazrneformymieszanenp.tumaczeniewzrokowe(avista),
tumaczeniefilmwwformiepodpisw,dubbing,adaptacjatekstwitp.(TomaszkiewicziPisarska1996,s.63).
Typologiatumaczewcalesitutajniekoczy.Naprzykadwprzypadkutumaczeustnych,tumaczenia
symultanicznemoemypodzielinakabinoweiszeptane,akonsekutywnenakonferencyjneirodowiskowedo
czegomonadodajeszczeinnewarianty,np.tumaczeniecigeiprzerywane.Innzmienntumaczeniajest
rodzajtumaczonegotekstu(rozmowy).Ichklasyfikacjimonadokonawedugrnychkryteriw.Zpunktu
widzeniatekstwtypowychmamyopis,narracj,argumentacj,instrukcj.Zpunktuwidzeniafunkcjitekstw
mamytekstyinformacyjne,ekspresywne,poetyckie,konatywne.Zpunktuwidzeniateoriiaktwmowy:asertywne,
rytualne,poetyckie.Azewzgldunaprzynalenododziedziny:naukowe,techniczne,administracyjne,polityczne,
prawnicze,literackie(op.cit.,s.181182).
Innklasyfikacjmonazaproponowa,zapoyczajckryteriasocjolingwistyczne(Labov1976,Gadet2004).
Wzgldemwariacjidiastratycznychmwibdziemyornychsocjolektach(oficjalne,rodowiskowemedyczne,
prawne),wzgldemwariacjidiatopicznychogeograficznychodmianachjzyka,wzgldemwariacjidiafazycznych
ornychstylach(np.stylliteracki,techniczny),wzgldemwariacjidiachronicznychostylachzrnychepok,
wariacjediamezycznepozwolzkoleiwyrnijzyksowapisanegoiywego.Inntypologitekstwpodsuwa
nampodziarejestrwjzykanapodstawietrzechnastpujcychkryteriw(Halliday1968):obszarutematycznego
wypowiedzi(np.dyskurspolityczny,naukowy,giersportowych),formywypowiedziwicejsizuyciem
wybranegokanaukomunikacji(np.jzykrozmwtelefonicznych,jzykemailowy,jzyktelewizyjny)orazstylu
wypowiedziwicegosizrelacjamispoecznymizachodzcymimidzyuczestnikamiaktukomunikacji(np.jzyk
urzdowy,uprzejmy,poufay).
Wszystkiepodanerodzajetumaczeczzjednejstronycechywsplne,zdrugiejza,dzielcechyrnicujce.
Pierwszedotyczgwnieoperacjitumaczeniajakotakiej,drugiewynikajzarwnozkryteriummaterialnejstrony
tekstu,jakizpewnychumiejtnociczypredyspozycjiosobowociowychipsycholingwistycznychwymaganychod
tumacza(TomaszkiewicziPisarska1996,s.64).Granicemidzytymikryteriamisrozmyte.Oznaczato,erodzaj
tumaczenianiepozostajebezwpywunaoperacjeprzekadowe.Opisowitychostatnichpowiciempoprzednie
rozdziay.Terazzestawigwnernicemidzytumaczeniempisemnymiustnym(formorazpodstawowetreci
zestawieniazapoyczamodTryuk2007,s.48inast.orazTomaszkiewicziPisarska1996,s.179inast.):

Przekadpisemny:

Przekadustny:

Funkcjerozumieniaiprodukcjisrozdzielone.

Funkcjetenakadajsinasiebie(tum.symult.).

Brakpresjiczasowej.
Pierwszawersjatumaczenianiemusibyostatni.

Parametryczasowoprzestrzenneprodukcjitekstuijego
tumaczeniapokrywajsi.

TWmonawielokrotnieczyta,wracadodanejczci,
odkada,wracaponownie.

TWjestulotny,tumaczmusigozapamita.
Procespodejmowaniadecyzjijestduoszybszy.

Tumaczjestzazwyczajodseparowanyodautoraiodbiorcw.

Tensamkontekstsytuacyjnydlamwcy,tumacza
iodbiorcw.

Brakkontaktuzautoremuniemoliwiawielokrotnie
dorozumieniejegointencji.

Moliworozwianianamiejscupewnychniejasnoci,
dwuznacznoci(tum.konsek.).

Reakcjaodbiorcwniewpywanaostatecznyksztat
tumaczenia.

Reakcjaodbiorcwmoewpynnaprodukowanprzez
tumaczawypowied.

Moliwespniejszepoprawkitekstu.

Napoprawkinaogniemaczasu.

Moliwokorzystaniazlicznychzewntrznychrdewiedzy Niemonoskorzystanianamiejscuzerdeinformacji,
wdowolnymmiejscuiczasie.
np.dokumentacjiczysownikw.
Kompetencjaprzedmiotowamoebynabywanaprzez
tumaczapodczastumaczenia.

Kompetencjaprzedmiotowapowinnabyopanowanaprzed
tumaczeniem.

Chosabapamiitrudnociwkojarzeniutrecimogprac
znaczniewyduy,tonieuniemoliwiajjejwykonania.

Dobrapami,umiejtnonotowaniawtum.
konsekutywnym,podzielnouwagiwtumaczeniu
symultanicznym.

Pracmonazorganizowawzaciszudomowym,niktnie
ocenianaszegowarsztatupracywtrakciejejwykonywania.

Odpornonapresjpsychologicznwynikajczulotnego
charakterukomunikatuiobecnocimwcwiodbiorcw.

Znakomitewadaniepirem(stylpisany).

Znakomitewadaniemow:np.dykcja.

czcrnerodzajetumaczewdwiekategorie,dokonuj,sirzeczy,licznychuproszcze,gdymidzy
poszczeglnymitypamitumaczeistniejczasembardzoduernice.Wniniejszejpracypodajprzedewszystkim
te,ktrewystpujmidzyrnymirodzajamitumaczeniaustnego.

Tumaczenieustne
Nienaledopierwszychosb,ktreubolewajnadniewielkilocipracpowiconychprzekadowiustnemu
wPolsce(Tryuk2006i2007,Wittlin2006,Gillies2004).Wporwnaniuzpracamipowiconymitumaczeniu
pisemnemu,wtymliterackiemu[...],badanianadtumaczeniemustnymwcistanowirzadkowPolsce[4],
zwaszczaempiryczne.Powodemtegostanurzeczyjestniedostpnomateriaujzykowego,nadktrymmona
prowadziobserwacje[...](Tryuk2006,s.15).Wynikato[midzyinnymi]zfaktu,etumaczeniemustnym
zajmujesiwieleosb,ktretumaczamizostayprzezprzypadek[...]iktrychnieinteresujepracanaukowa
(Tryuk2007,s.165).
Rodzajeicharakterystykatumacze
Aprzeciemateriabadajestzpewnociciekawy(procesypsychomotoryczne),praktyczny(dydaktyka
przekaduustnegopolepszeniejakocipracy)iobfity.Otejostatniejceszestanowimnogorodzajwtumaczenia
ustnego.Podstawowyipowszechnieznanypodziadzielijenatumaczeniekonsekutywneisymultaniczne.Pierwsze
mamiejscewtedy,gdyprzekadnastpujetupowypowiedzeniuposzczeglnychpartiitekstuoryginau.Cechuje
sionotym,etumaczwysuchujewypowiadanegoprzezmwcoryginautekstuornejdugoci(odkilku
minutdogodziny,nawetdoptorejgodziny)przyjednoczesnymnotowaniu(niejesttoelementkonieczny
tumaczeniakonsekutywnego,alepodany,gdyodciapamitumacza),anastpnieodtwarzatekstoryginau
wjzykudocelowym(op.cit.,s.23).Tumaczeniesymultanicznenatomiastmamiejscewtedy,gdyprzekadtekstu
mwionegonastpujeprawierwnoczeniezwypowiadaniemgoprzeznadawc.Inaczejmwictumacztworzy
tekstprzekadu,suchajcjednoczenietekstuoryginalnego.[...]Tumaczrozpoczynaswjprzekadzpewnym
opnieniemwstosunkudotekstuoryginalnego(fr.dcalage),ktrymoetrwanawetparsekund(optymalnie3
6)(ibid.).
Wkadejztychodmiantumaczeniamonawyrnikilkadodatkowychwariantw.Zewzgldunasposb
wykonywaniaprzekadu,tumaczeniekonsekutywnemonapodzielina(Kopczyski1997):caociowe(bez
skrtwtumaczprzekazujecatreoryginau),skrcone(tekstoryginaustreszczasidofragmentw
najbardziejistotnych,bezpowtrzeelementwredundantnych),przerywane(zdaniepozdaniu,akapitpoakapicie:
najlepiej,gdyosobatumaczonasamazawieszagospokrtkichfragmentachswojejwypowiedzi,czasemzbyt
dugwypowiedtumaczmusiprzerwa),nieprzerywane(tumaczniemaprawaprzerwawypowiedzi,czekaa
osobatumaczonazawiesigoswtrakciewypowiedzijelifragmentywypowiedzisdugie,tumaczsporzdza
notatki).Zuwaginamiejsce(charakter)tumaczenia,tumaczeniekonsekutywnemonapodzielinakonferencyjne
irodowiskowe.Pierwszemamiejscepodczasrnegorodzajuzjazdw,sympozjw,zgromadzeoficjalnychitp.
Najczciejjesttotumaczeniecaocioweinieprzerywane(awicznotowaniem).Definicjtumaczenia
rodowiskowegoprzytaczamzaU.DmbskProkop(2000,s.261):jesttotumaczeniebilateralne,zdanie
pozdaniu,beznotatek,np.nazebraniachwsytuacjiwielojzycznoci,wnegocjacjach,gdytumacznietylko
przekazujetrewypowiedzi,aletakemoewtwypowiedinterweniowa(wypowiadawasnezdanie,czy

stosowamodyfikacje,np.skrtylubzmianyrejestru).Maonomiejscerwniewdyplomacji,turystyce,
nauytekimigrantw(Tryuk2007,s.175).
Tumaczeniesymultanicznemonapodzielinakilkawariantwzuwaginamoliwocitechniczne,jakimi
dysponujetumacz,coprzekadasinasposbjegowykonywania(por.np.Herbert1952).Tumaczeniekabinowe
odbywasiwzamknitejiodseparowanejodtumaczonegoisuchaczykabiniewyposaonejwspecjalnaparatur.
Wkabinietejznajdujesinajczciejdwchtumaczy.Tumaczenieszeptane(fr.chuchotage)odbywasibez
adnejaparatury.Tumaczsiedzibliskoosoby(osb:ichliczbaniepowinnaprzekraczatrzech),dlaktrejtumaczy
wypowiedziosbzsali(nawetimocnooddalonych),szepczcjedouchaklienta.Napograniczutychdwch
rodzajwtumaczeniaznajdujesitumaczenie,ktrenazywamsuchawkowym.Tumaczjestwyposaony
wmikrofonoraz(niezawsze)wsuchawkiisiedziniewkabinie,anaotwartejprzestrzeni(jakpubliczno).Do
tumaczeniasymultanicznegomonatezaliczytumaczenieavista:tumaczczytatekstpisanyitumaczygo
jednoczeniewformieustnej.Jestwkocutzw.relay,specyficznaodmianatumaczeniakabinowego,ktr
wykonujesiwprzypadkukonferencjiwielojzycznych.Naprzykad,konferencjaodbywasiwPolsce,anasali
siedzPolacy,Anglicy,NiemcyiFrancuzi,przyczymadnaztychgrupnieznaadnegojzykaobcego.Strzy
kabinytumaczy:angielska,niemieckaifrancuska,przyczymjzykiemrodzimymwszystkichtumaczyjestjzyk
polskiiadnazkabinnieznainnegojzykaobcegopozaswoimwaciwym(angielskaznapolskiiangielski,
niemieckaznapolskiiniemieckiitd.).Gwnymwcawypowiadasiwjzykuangielskim.Kabinaangielska
tumaczygonajzykpolski.TumaczenietoodbierajzarwnosiedzcynasaliPolacy,jakipozostaekabiny,ktre
tumaczzkoleizpolskiegonakolejnywaciwyjzyk.Tymsamym,kabinniemieckodbierajsiedzcynasali
Niemcy,akabinfrancuskFrancuzi.Graficznie:

Typologitychtumaczemonakontynuowazewzgldunarnesposobyustnegoprzekazywaniatekstw(za:
Tryuk2007,s.100napodst.:Kopczyski1982,KopczyskiiMarkiewicz1997,Niedzielski1988).Mamywic
tekstymwione,tj.monologlubdialoguprzednionieprzygotowany(toast,swobodnadyskusja)lubprzygotowany
(przemwienieoficjalne)oraztekstypisane,tj.zawszeuprzednioprzygotowaneibdtoodczytane,bdte
odtworzone(wyrecytowane)zpamici.Mamytetypyporednie:gdynapisanytekstjestodtwarzanyzpamici
jedynieczciowo,czyteprzypadek,gdytekstspisanyjestjedyniewformienotatek,awicjedynieczciowo
przygotowany.
Podziatumaczeustnychmonakontynuowazuwaginaichimplikacjenaturypsycholingwistycznejlub
psychomotorycznej.Dlatypologizacjitychtumaczemonaposugiwasirnymikryteriami(Alexieva1997,za:
Tryuk2006,s.28):
bliskovsdystansmidzyuczestnikamikomunikacji,cecharnicujcatumaczenierodowiskowe
(konsekutywne)odkonferencyjnego(symultanicznego),
kontekstformalnyvsnieformalnyspotkania,
rwnovsnierwnomidzymwcamistatusmwcw,przewagajednegozuczestnikw,pozycjasiy,

obiektywnovsnieobiektywnozawartawtumaczonychwypowiedziach,
strategianegocjacjibezporedniejvsporedniej,
wsplneinteresymidzyrozmwcamivskonfliktintereswmidzynimi.
Innymkryteriumklasyfikacyjnymmoebymonologowevsdialogowepodejciedoprocesukomunikacji
(op.cit.,s.7778).Wpodejciumonologowym,komunikacjamidzyjejuczestnikamirozumianajestjakotworzenie
tekstu(ang.talkastext).Mwcatworzyswjtekstwswoimjzyku,ajegoznaczeniestajesidlatumacza
priorytetemnadrzdnym.Drugiuczestnikrozmowy,podobniejaktumacz,jestjedyniebiernymodbiorcinformacji
zawartychwtekciewyjciowym.Wtakimpodejciunadrzdnymcelemtumaczeniajestzasadaekwiwalencji
midzytekstemwyjciowymadocelowym.Wpodejciudialogowym,tekstjestwynikiemwsplnegodziaania,
anawetsamymdziaaniemuczestnikwrozmowy(ang.talkasactivity).Jestontraktowanyjakorodzajinterakcji
komunikacyjnej,wktrejtumaczuczestniczybezporednio(anietylkoporednio,jakmiaotomiejscewpodejciu
monologowym)maonwpywnarnedziaaniazwizanezbudowaniemtekstu.Tedwapodejciarnicujprzede
wszystkimtumaczeniekonferencyjneirodowiskoweiwpywajnasposbpojmowaniarltumaczaoraznorm
wtumaczeniu.
Pozatypologiamikryterialnymimonatedokonywazestawianiasamychtumaczenadrodzeopisuichcech
rnicujcych.Napierwszemiejscewysuwasirnicamidzytumaczeniemkonferencyjnymarodowiskowym
(za:op.cit.,s.27,3132):

Przekadustnykonferencyjny

Przekadustnyrodowiskowy

Kontekstanonimowy,otwarty,publiczny.

Kontekstosobisty,zamknity,poufny.

Rwnystatusuczestnikwspotkania.

Nierwnystatusuczestnikwspotkania.

Najczciejtumaczeniejednokierunkowe.

Zawszetumaczeniedwukierunkowe.

Odlegofizycznatumaczaiklienta.

Bliskofizycznatumaczaiklienta.

Tumaczonewielominutowe,caewypowiedzi.

Tumaczonezdanialubfragmentyzda.

Typtumaczonychtekstw:monolog.

Typtumaczonychtekstw:dialog.

Tumaczniewidoczny,nieuczestniczywrozmowie.

Tumaczobecnyiuczestniczcywrozmowie.

Tumaczzawodowy,wysokowykwalifikowany.

Tumaczzawodowylubnaturalny.

Jzyki:literackaodmiananacjolektu.

Jzyki:dialekty,rejestry,gwary.

Chopodziatenzbiegasiczciowozpodziaemnatumaczeniekonsekutywneisymultaniczne,toniejeston
znimcakowiciezbieny,amidzytymitumaczeniamirnicebywajdiametralne(wymieniamtylkote,ktrenie
sobjtewczeniejszymzestawieniem):

Tumaczeniekonsekutywne

Tumaczeniesymultaniczne

Fazaprodukcjimamiejscepofazierozumienia.

Fazaprodukcjiirozumienianakadajsi.

Dostosowanieszybkocimowydomwcy.

Tempowypowiedzitumacza.

Moliwoprzerwaniawypowiedzi.

Brakmoliwociprzerwaniawypowiedzi.[5]

Moliwosprawdzeniareakcji.

Brakmoliwocisprawdzeniareakcji.

Wtumaczeniumoepomcnadawcaiodbiorca.

Wtumaczeniumoepomctylkokolegazkabiny.

Dugiewypowiedziwymagajdobrejpamici.

Tumaczeniewymagapodzielnociuwagi.

Specjalnysystemsporzdzanianotatek.

Wniektrychsytuacjachjesttowrczzakazane.

Doomawianychtutajrnicmonadodajeszczeinne,bardziejspecyficzne.Naprzykadtumaczenieszeptane
wymaga,wzgldemtumaczeniakabinowego,nietylkopodzielnociuwagi,aleiumiejtnociodciciasiod
czasemnaderirytujcegoszumunasali(podobniejaktumaczeniesuchawkowe).Tumaczeniewsystemierelay
wymagaszybszegoniwzwykymtumaczeniukabinowymrefleksuwoperowaniuaparaturzainstalowan
wkabinie(przeczaniezjzykanajzyk).Ornicachtychmonabymwijeszczedugo.Juterazjednak
wida,jakodmiennebywajrodzajetumaczeijakpojemnymoebyportfelkompetencjitumacza
wszechstronnego.Pojawiasioczywiciepytanie,czytakwszechstronnymtumaczemmonawogleby.Na

pytanietoniepotrafiudzieliodpowiedzi.Wiemnatomiasttyle,eopisaniespecyfikikadejztychkombinacji
wymagaobyodrbnejpracy,zazebranieichwszystkichwjedncaoskoczyobysipublikacjzoonzkilku
tomw.
Etapyimodeletumaczenia
Nieoznaczatooczywicie,ewybranychrodzajwtumaczeniemonapoczyelementamiwsplnymi.Wrcz
przeciwnie.Niektrzyuwaajnawet,erozrnieniateniezawszeskonieczniezpunktuwidzeniaoperacji
przekadaniajakotakiej(PisarskaiTomaszkiewicz1996,s.64).Wychodzcztakiegotowaniezaoenia,
proponujesirnemodeletumaczenia,celemopisaniajunietylkojegoelementwskadowych(por.modele
wczeniejsze),aleprzedewszystkimposzczeglnychfazbdetapwprzekadu.
Wmodelachtegotypuprzyjmujesi,otwarcielubmilczco,ejedynymiwartociamipoddajcymisi
obserwacjombezporednimskracowewartociprocesutumaczenia,czylitekstwyjciowyidocelowy,podczas
gdysamprocestumaczeniapozostajewduejmierzeczarnskrzynk,nawzrtej,ktrejistnieniepostulujteorie
cybernetyczne,wtymcybernetycznateoriakomunikacji.Uwzgldniajcuprzednioopisywanemodeletumaczenia
(por.waciwyirozszerzonyukadtranslacyjnyorazprocesprzekadowy)caoprocesutumaczenia(ustnego)
przedstawimonazapomoctrzechodrbnychskrzynek:

Jednak,chozachodzcewtejczarnejskrzynceprocesyniesdostpnebezporedniejobserwacji,tomonasi
ichdomyla,chobynapodstawiepraktykitranslatorskiej.Kadypraktykujcytumaczczujemniejwicej,co
dziejesiwjegogowiepodczasprocesutumaczenia,dlategotemodeleprzekaduustnegoproponowane
swaciwiezawszeprzeztumaczy,kiedylubnadalpraktykujcych.Jakopierwszyprzedstawitzw.model
komunikacyjny(Kopczyski1980):

Modeltenopisujeprocestumaczeniaustnegowpostacipiciuskadowych.Procestranskodowania(Trans)jest
procesemporedniczcymmidzyprocesemanalizy(Anzrozumienia)tekstunajzykuwyjciowym(JW)
aprocesemsyntezy(Synprodukcji)tekstuwjzykudocelowym(JD).Modeltenrnicujetumaczaidealnego
irzeczywistego,ktrystajesiobserwatoremstdjesttomodelinterakcyjny(Tryuk2007,s.65).
Zpewnocinajpowszechniejznanymicytowanymjestmodelopracowanynagruncieinterpretacyjnejteorii
tumaczenia.Jestonczytelny,prostyiograniczasidotego,codlaniniejszejpracyjestszczeglnieinteresujce,

tj.doprocesw,ktremajmiejscewumyletumaczawmomencietransferuTWnaTD(zob.wyejczarna
skrzynka).Dlatumaczyustnychjestondodatkowointeresujcywtymsensie,ezostazaproponowanyprzez
znakomittumaczksowaywego,zaoycielktzw.SzkoyParyskiej,DanicSeleskovitch(np.1984).Modelten
przewidujetrzyfazyprzekadu:suchaniairozumienia,dewerbalizacjiorazreekspresji,ktrychrealizacjmona
przedstawizapomocnastpujcegoschematu:

Osicentralnkadejoperacjiprzekadaniajestosobatumaczaiwszystkieoperacjemylowe,ktrychon
dokonuje.Teoperacjemylowekoncentrujsiwokdwchpodstawowychzada(TomaszkiewicziPisarska
1996,s.65):1)zrozumienieteksturda,podczasktregostrukturapowierzchniowa(signifiant)tekstu
wyjciowego(SP1)zostajeodczytana(zinterpretowana)zapomocreguiogranicze(RiO)tegojzyka
nastrukturgbok(SG),tj.sens(signifi)wypowiedzi,oraz2)reekspresja,tj.wyraeniezrozumianegosensu
(SG)wstrukturzepowierzchniowejtekstudocelowego(SP2)zapomocreguiograniczejzykatumaczenia.
Pomidzytymidwomaoperacjamiistniejefazaporednia,nazwanafazdewerbalizacji,kiedytumaczwyapuje
senstekstuwyjciowego,abstrahujcodformyjzykowej,wjakiejzostaonprzekazany(ibid.).Takwic,

woptyceteoriitumaczeniainterpretacyjnegooperacjezachodzcewumyletumaczapodczasprocesuprzekadania
przebiegaj w trzech podstawowych fazach: zrozumienia, w ktrej tumacz mobilizuje ca swoj wiedz
lingwistyczn i pozalingwistyczn do interpretacji dwikw [, ktre syszy] dewerbalizacji, kiedy postrzega sens,
abstrahujc od formy lingwistycznej, w ktrej zosta przedstawiony reekspresji, to znaczy przekazania tego
zrozumianego sensu za pomoc rodkw jzykowych, ktre jzyk docelowy zostawia do jego dyspozycji (op.cit.,
s.66).

Kadejfazieodpowiadajokrelonestrategiebdcewynikiemmistrzowskiegoopanowaniazespow
kompetencji(Pusa2007,s.1718):fazierozumieniastrategierozumieniazkompetencjjzykow,
encyklopedyczn,komunikacyjn,logiczn,retorycznopragmatyczn,spoecznokulturoworazumiejtnoci
uchwyceniaefektwznaczeniowychfaziedewerbalizacjistrategieuchwyceniasensu,tj.wyodrbnieniatreci,
zkompetencjsytuacyjn,umiejtnocioddaniaintencji,wartocikonotacjijzykowych,wiadomoci
niedosownych,presupozycjiidomniema,syntezytreciiformyfaziereekspresjistrategiekonstrukcjitekstu
pokrywajcesizestrategiamifazyrozumienia.Naleyoczywiciezaznaczy,ewsytuacjitumaczenia
symultanicznegowikszoparametrwkontekstowychprodukcjitekstuiodbiorutumaczeniawwskimznaczeniu
tegopojciamoepokrywasi(TomaszkiewicziPisarska1996,s.67).Ponadto,dotychtrzechetapwmodelu
interpretacyjnegododajesiniekiedyetapczwarty,weryfikacjitumaczenia,traktujcgonarwnizetapami
rozumienia,dewerbalizacjiireekspresji.Sirzeczyweryfikacjadotyczypierwszejwersjitumaczeniaidlategote
wtumaczeniuustnymjestonabdtowogleniemoliwa,bdtemoliwatylkoczciowo.Etaptenniejest
wicelementemstaymtumaczeniaustnego.Wtumaczeniuustnymtafazajestzredukowanadominimumima
raczejcharakterniewiadomy(op.cit.,s.154).
Zpewnocinajbardziejcharakterystyczncechtegomodelujestzwrcenieuwaginaetapdewerbalizacji.Dla
jejlepszegozrozumieniaposusitymotowyjanieniem:

Podczas fazy dewerbalizacji wypowied sformuowana w jzyku wyjciowym zostaje podzielona na jednostki
znaczenia [...]. Dewerbalizacja oznacza ogarnicie i zapamitanie sensu tekstu lub jego fragmentw. Etap ten ma
suy oderwaniu si od faktw jzykowych jzyka wyjciowego, zapomnieniu o nich i skoncentrowaniu si
na sensie przekazu, ktry nastpnie ma by odtworzony w jzyku docelowym. Dewerbalizacja powinna m.in.
zapobiec dosownoci i uwolni tumacza od interferencji. Dopiero po tych dwch etapach, tj. rozumieniu znacze
faktw jzykowych i ogarniciu sensu wypowiedzi, nastpuje etap trzeci, to jest reekspresja, ktra jest ponownym
wyraeniemsensuwjzykudocelowym[...](Tryuk2007,s.6870).

ebyzilustrowaprocesdewerbalizacjikonkretnymprzykadem,posusicytatemzaczerpnitymzpracy,
ktrejautorkideklarujsijakoreprezentant[ki]interpretacyjnejteoriiprzekadu(TomaszkiewicziPisarska
1996,s.179):

Naprzykadwtrakciesuchanialubczytanianiniejszegofragmentutekstu:

Potoki ulewnego deszczu cigle spyway po brudnych szybach opustoszaego warsztatu. Niewyranie, w oddali
zamajaczyaciemnasylwetkajakiegoczowieka.[6]

tumacznajpierwpostrzegaposzczeglneelementyleksykalnewszykuiformach,wjakichonewystpuj.Nabazie
zwizkwskadniowych,ktreczelementyleksykalne,odczytujepewninformacj,ktrawpierwszejfaziemoe
byprzechowanawpamicidosownie,zapomocrodkwjzykowych,wktrychzostaawyraona.Niemniejju
po przekroczeniu pewnej liczby dwikw (ta liczba moe by bardzo indywidualnie mierzona), sw, czy caych
struktur,tocozostajewpamicitoniedokadnaformajzykowa,alepewnepojcia,obrazy,nastrj.Wnaszym
przykadzie pozostaje wraenie deszczu, jakiego ponurego warsztatu, proces patrzenia przez okno, widok
zbliajcego si czowieka. T wanie faz, kiedy myli i idee trac sw wyjciow form jzykow nazywamy
dewerbalizacj(op.cit.,s.6566).

Interpretacyjnymodeltumaczeniajesttraktowanypraktyczniewcaymrodowiskuteoretykwprzekadujako
kanoniczny.Ajednakzawieraondwapunktysporne,ktremonapoddaconajmniejczciowejkrytyce.Po
pierwsze,zakadaon,eobydwajzykiznacztsamstrukturgbok(por.schematwyej)imoeprowadzido
chciwyraaniaprzezJ2tego,cowyraaJ1.Aprzeciewiemyju(por.rozdz.Przekadalno),e
wekwiwalentnymakciemownymkonceptualizowanei/lubprofilowanemogbyodmiennezjawiska.KadeSP
maswojeSGitego,cowyraajzykrdowy,jzykiemdocelowymwyrazimoesipoprostunieda,aco
takiegoschemattenmoesugerowa.
Drugakwestiaspornadotyczypojciadewerbalizacji.Zaoenieistnieniatejfazykaemilczcoprzyjrealizacj
pewnychprzesanek,ktrewcaleniestakoczywiste:esignifidasioderwaodsignifiant,eistniejemyl
awerbalna(moemymylepozasowami),iwkocunajbardziejparadoksalne:emoemypamitatre,ktr
mamyprzetumaczy,niepamitajcsw,ktrejzbudoway,czywrczcojestszczeglnieistotnedlaprocesu
tumaczeniaeabydobrzecoprzetumaczy,musimyzapomnie,jaktocozostaopowiedziane,pamitajc
jednoczenie,cozostaopowiedziane.
Kadaztychprzesanekbudzioczywistekontrowersje.Naproblemrelacjimidzyjzykiemimylmona
przeciespojrzezdwchperspektyw,udzielajcychprzeciwstawnychodpowiedzinapytanie,czyistniejejedno
bezdrugiegoi,wkonsekwencji,ktrejestdeterminantemktrego.Wskrajnychpostawach,jedniwidzdwa
odrbneprocesywporozumiewaniusiludzkim,tj.najpierwmylenie,apotemwerbalizacjamyli,inniutrzymuj,
ejesttojedenproces(Micewicz1981,s.96).Pierwsipowoujsinaprzywoywanjuideprzedwerbalnego
(iwsplnegonamwszystkim)jzykamyli,wktrymsensjestniewerbalny[...]przedewszystkimdlatego,enie
jestpowizanyzadnymjzykiem[7](Seleskovitch1978/2002,s.336,za:Tryuk2007,s.87),drudzybronitez
determinizmu(irelatywizmu)jzykowego[8].Dlapierwszychjzykjestwgruncierzeczyograniczeniemmyli,
drudzyzwracajuwagnafakt,etodzikiniemumoemymylechociabyotym,oczymprzedchwil
powiedzielipierwsi.Ponadto,

dowody opowiadajce si za istnieniem myli awerbalnej s natury subiektywnej i wynikaj z niedoskonaoci

introspekcjikadyczowiekmylcynadjakimzagadnieniemwie,eczynitowskrtachmylowych,niestosujc
skomplikowanychformsyntaktycznych.Zjawiskouproszczeniaczyteczciowejelizjistrukturgramatycznychjest
jednakmoliwetylkodlatego,emamyzautomatyzowanyizmagazynowanycaysystemzalenocisyntaktycznych
orazpokanyskarbiecleksykalny.Dokonujemyskrtwmylowychnazasadzieposugiwania si jzykiem, a nie
pomijania go. Luki i braki w gramatycznym myleniu s wic argumentem za powizaniem jzyka i myli, a nie
stanowikontrargumentu(Micewicz1981,s.97).

Sprwoktychkwestiidzielipsychologw,lingwistw,traduktologwoddawna,atodlatego,eempirycznych
odpowiedzinatopytaniejestcigletrudnodostarczy.Jakimdowiadczeniempozajzykowymmonasprawdzi,
czymylimyawerbalnie,skoromusimypoprosiwerbalnie,ebybadanyobiekt,oczympomyla?Icho
niektrzytwierdz,eprzystanachpatologicznychuszkodzeniamowyisuchu(afazja,alalia),jestrzecz
stwierdzon,enienastpujerozwjumysowy(ibid.),toprzecieniemonajednoznaczniestwierdzi,emyl
bezjzykanieistnieje,bobymoewanieosobyzafazjizalalimylbezjzyka,tylkoemyniemoemytego

pozawerbalniezbada(badanianeurologicznemzguniesjeszczenatyleugruntowane,byniemonaichbyo
podway).
Pozostajcwiczkoniecznociwparadygmacierozwaaracjonalnoteoretycznych,monajednakpokusisi
owprowadzeniepodstawowychzmiennychempirycznych,ktrymibd,znwzkoniecznoci,jednostkimowy.
Ciekawymrozwizaniemsporuproponowanymnatymgrunciejestkonceptmyleniadlamwienia(Thinkingfor
Speaking,Slobinnp.2003).Zgodnieznim,jednoznacznejodpowiedzinapostawionewyejpytanieniema,bd
te,mwicprzewrotnie,jestonagdzieporodku.Monanatomiaststwierdzi,eimbardziejmylautora
przybieraksztatskoczonyimasistakomunikatywna,tymbardziejprzybierawykoczonpostasown
(Micewicz1981,s.98).Nawetjelimylprzedwerbalnamapostaamorficzn,toniezaprzeczalnympozostaje,e
przekazajmoemytylkowpostacikonkretnegoiustrukturyzowanegociguwyrae.Zkoleiregularna
powtarzalnotegotypuwzorcwwypowiedzi,zapewniajcaichwaciwyodbir(nawetmimoewentualnych
zakcewkomunikacji)iatworozumienia(zuwaginawielokrotniejuprzewiczonysposbichinterpretacji,
zob.dalejkompetencjaechoiczna),musiwpywa,czywrczksztatowawaniemyleniedlamwienia.Azczym
innymobcujetumacz,jelinieztakwaniemowmyli?Iczyrzeczywiciewinienontakuporczywiedydo
tego,byzdewerbalizowatakpowiedziandlamwieniamyl?Czytakadewerbalizacjajestwiczawsze
iwszdziewskazana...iczyjestonawoglemoliwa?
Oileteoretycznerozwaanianatymgruncieniesjeszczewadnejmierzedlanikogoszkodliwe,otyle
praktyczneimplikacjewprowadzeniapojciadewerbalizacjiwydajsijudlatych,ktrzyzteoriichcuczyni
uytek,doparadoksalne.Zjednejstrony,dewerbalizacjpojmujesijakorozczytaniestruktury
powierzchniowejnastrukturgbokitakiejejrozumieniejestzpewnociwaciwe.Dzikisigniciudo
strukturygbimoemynaprzykadujednoznaczniwypowiedzidwuznaczne(zaproszeniepisarzapisarz
zapraszalubjestzaproszony).Zdrugiejstrony,dewerbalizacjpojmujesijakojakbyzapomnienieoformie
oryginau,abyzachowawpamicijegotre,ktrnaleyprzetumaczy(TomaszkiewicziPisarska1996,
s.199).Podczastejfazytumaczeniawpamicitumaczaniepozostajeadenkonkretnycigdwikwczy
znakwgraficznych,naktreskadajsijednostkiwyszegorzdu,leksemy,syntagmy,zdania,paragrafy,teksty
(Tryuk2007,s.58).Takierozumieniedewerbalizacjimaistotnekonsekwencjedlapraktykitumaczenia:skoro
dewerbalizacjajestzapominaniemsw,amyli(przynajmniejtejdlamwienia)bezswniema,toparadoksalnie,
interpretacyjnateoriatumaczenianawoujedozapominaniatego,comamyprzetumaczy.Itakoto,zjednejstrony
uczymyinterpretacyjnejteoriitumaczenia,tumaczc,efazadewerbalizacjipoleganaoderwaniusiodstruktury
powierzchniowejJWizachowaniuwpamicii/lubumylejedyniestrukturygbokiej,zdrugiejza,kaemy
przyszymtumaczomuczysinapamimniejlubbardziejdugichtekstw,ktrtopowinnoweryfikujemy,
kacimjeodtwarza.Czybymywicuczyliichtegoniepotrzebnie?Oczywicie,enie!Bojakinaczej
sprawdzi,czyzapamitali(nawetjelizapamitaliniewerbalnie)to,czegokazalimysiimnauczy.
Postulowaniefazydewerbalizacjibudziwicwtpliwociitozarwnozpunktuwidzeniaracjonalnego,jak
iempirycznego.Sprawdzanie,czytewiczeniepamicitumaczapolegaobynawymylaniutakichwicze,ktre
przyczyniabysimiaydoksztatowaniajegopamiciniewerbalnej.Alewwczasjaktpamisprawdzi?Jeli
poprosimy,ebyuczenauczysitekstuIdziePanizduymbrzuchemizmaymdzieckiemdoszkoyigdy
poprosimygo,bypowiedzia,cozapamita,tomoeonodpowiedzie,wduchupojciadewerbalizacji:Ja
todoskonalepamitam,tylkoniepotrafitegopowtrzysowami.Anactakapamitumaczowi?Zwolennicy
teoriidewerbalizacjipowiedz:Aleprzeciewanieotochodzi,bypodczastumaczenianiezamiecasobie
gowykonkretnymisowami,tylkooglnymimylami,ktrepniejmoemywyraanarnesynonimiczne
sposoby.Cjednakpoczzsytuacj,wktrejksztaceniepamicizdewerbalizowanejdoprowadzidotakiej
reinterpretacjiTW,ejegotumaczenieznajdziesinagranicyakceptowalnoci?ZdaniePoszagrubaPanido
szkoyzniskimdzieckiemjestzpewnocitumaczeniemnieakceptowalnymzpunktuwidzeniamaksymalnie
adekwatnejekwiwalencjitreciTDzTW.Pamizdewerbalizowanajestwiczracjonalnegopunktuwidzenia
maoprzydatnawpracytumacza.Nieoznaczatooczywicie,epaminiewerbalnanieistnieje.Oczywicie,e
istnieje(por.zjawiskoMamnakocujzyka).Pytanie,jakiesijawijesttylkotakie,czyjestona,czywrcz:czy
powinnaonabyudziaemprocesutumaczeniaszczeglnieinteresujcegonastutajtumaczeniaustnego.
Odpowiadajcnapowyszepytanie,wkraczamyjunagruntczystejpraktykiprocesutumaczenia.Zaczn
przewrotnieodtumaczeniarozumianegoniejakotranslacja,leczjakoeksplikacja.Wyobramysobie,e
obejrzelimyporywajcsztukwteatrzeizarazpojejzakoczeniupoddajemyjinterpretacji.Jestoczywistym,e
bdziesionaopierawduejmierzenapamiciniewerbalnejwnaszymumyleznajdujsirnefragmenty
sztukizokrelonymitreciami,ktrepotrafimyprzytoczyjedynieniedosownie.Przeniemytoteraznaproces
tumaczenia15minutowegotekstu(oczywiciezmoliwocisporzdzanianotatek).Rwnieitutajpracowa

bdziepaminiewerbalnauruchamianaonajednakbdziepoprzezzapiskikonkretnychpoj,awicisw
zapisanych,czytobezporedniowumyle(pamici),czytetylkownotesie.Cowicej,wiernotumaczenia
bdzienakazywa,abyjaknajwicejztegotumaczeniazapamita,ebyzamcto,cozapamitaneodtworzy
(przetumaczy),bdziemymusieliodwoasidokonkretnychpojzasyszanychorazzapamitanychbd
toprzezumysbdteprzeznotesawicczystowerbalnie.Imbardziejpozwolimypofolgowanaszejpamici
niewerbalnej,awicskojarzeniom,jelinielunym,toconajmniejjedyniesynonimicznym,tymwikszebdzie
ryzyko,ezbytniooddalimysiodtego,comamyprzetumaczy.
Udziapamiciwerbalnejjestchybanajmocniejwidocznywprocesietumaczeniasymultanicznegooraz
konsekutywnego(szczeglniezdaniepozdaniu).Otym,jaktrudnomyldosownieprzedchwilzasyszan
poddadewerbalizacji,wiekadytumaczkabinowy,ktrydopucisinieraz,niedwamimowolniernych
kalk,czyinterferencjimidzyjzykowych.Nobojakwuamkachsekundmamzapomniesowa,ktresdomnie
wanieterazwypowiadane.Zresztnawetinietumaczc,lecztylkorozmawiajc,syszysiwustachtumacza
formyinterferencyjnecorwniedowodzi,enawetijegomyleniesamowsobiejestwerbalnebowiem
skaonewerbalizmemjzykarodzimego.Zdrugiejstrony,nawetgdybymonabyomylzdewerbalizowa,toczy
jesttorzeczywiciewtumaczeniuustnym(szczeglniekabinowym)przydatne?Odpowiempytaniem:Jakmoe
byprzydatnedlatumaczaco,cokaemuzapomnieotym,jak,awicicozostaowyraone?Proces
dewerbalizacjimazpewnocimiejsce,anawetjestkoniecznywprocesietumaczenia.Oderwaniesiodformy
(skadniowej,morfologicznejlubinnej)oryginaujestkonieczne,jelichcemy,byformatekstuTDbyazgodna
zkonwencjjzykaJD.Procestenjestszczeglniedobrzewidocznyprzykorektachswoichwasnychtumacze
pisemnychdokonywanychzawszepopierwszymtumaczeniubrudnopisowym.(Choinawetpodczastejkorekty
zmuszenijestemyzajrzedotekstuoryginau,byprzejrzemylzapomocsw,ktrewnimzostayuyte.)Im
bliejjednakjestemysowaywego,imszybszymusibyczasreakcjiwwiernymodtwarzaniutego,cozostao
powiedzianedoprzetumaczenia,tymbardziejdewerbalizacjastajesikonceptemnierealizowalnym.[9]
Teoretycyipraktycyprzekaduzdajsobiedobrzesprawztychniedogodnociiczstoagodzrozumienie
konceptudewerbalizacji,czywrczstwierdzaj,ebymoeniejestondokocasuszny.

Nawet jeeli zaoymy, za interpretacyjn teori przekadu (por. M. Lederer, 1994, s. 50), e czsto mamy do
czynieniaztzw.ekwiwalencjglobalnieniedasiwtedypowiedzie,czytaitajednostkatekstuodpowiadainnej
jednostcetekstudocelowego,boprzekazujemypewneobrazy,odczucia,czstointuicyjnie,niezastanawiajcsinad
odpowiednioci form, to jednak w jakim momencie tumacz musi dzieli tekst na jednostki mniejsze, ktre
ssukcesywniepoddawaneoperacjomprzekadowym.Imoebytak,edlapewnychfragmentwtekstuznajduje
poprostuodpowiedniki,np.dlapewnychleksemw,wyraeterminologii,nawetformskadniowych.[...Takwic
koncept dewerbalizacji jest uproszczeniem, bo przecie] idee s zawarte w formach i si rzeczy tumacz ma
tendencj do szukania czy tworzenia ekwiwalencji midzy jednostkami tekstu (Tomaszkiewicz i Pisarska 1996,
s.168169).

[Powstaj]noweparyjzykowe(np.chiskiangielski)[,ktre]oznaczajnoweproblemynietylkowdydaktyce
ipraktyce,leczprzedewszystkimwteoriiprzekadukonferencyjnego.Rnicemorfologiczne,strukturalnemidzy
tymijzykami,zwaszczarnicekulturowe,oznaczaj,estosowanieinterpretacyjnejteoriiznaczeniaSeleskovitch
juniewystarcza(Tryuk2007,s.199).

Zpowyszychrozwaawypywajdwabardzoistotnewnioskijedendlateorii,drugidladydaktykiprzekadu.
Zperspektywytejpierwszej,zalecabymostronowuywaniupojciadewerbalizacji.Jegonagminneuywanie
moeprowadziteoretykwprzekadudostwierdzenia,eabydobrzetumaczy,musimyrwniedobrze
zapomina,jak,awicicozostaopowiedziane.Duolepiejbyobywtakimprzypadkuposugiwasiterminem
semantyzacji,semiotyzacji,odczytaniaznaczenia,czyjakepowszechnym,alejakenamiejscu,prostymterminem
zrozumienia.Naleaobywicmoepowrcidodawniejszychteoriiprzekadu.Naprzykadwjednejznich
(Andronikof1962,za:op.cit.,s.58)procestumaczeniaustnegoprzedstawiawpostacisekwencjinastpujcych
operacjimentalnych:usyszeniezrozumienieanalizazapamitanietransferwypowiedzenie.Pozwala
tozwrciuwagnafakt,edewerbalizacjajestczstonietyledewerbalizacj,ilewychwytywaniemwerbalnego
sensu.
Wpowyszejpolemiceniechodziodyskusjnaturyakademickiejnatematwartociuytychsw,aleoistotne
wyprostowanieniezrcznegokonceptu,ktrykonsekwentniepowtarzanyiomawianydoprowadzadosytuacji
paradoksalnej:pokazujc(przyszym)tumaczomtenklasycznymodeltumaczenia,kaesiimwierzy,edobry
tumacztotumacz,ktryzapomina,jakzostaopowiedzianeto,comaprzetumaczy.Taknaprawd,niechodzi

tutajodewerbalizacj.Toniedewerbalizacjadecydujeojakocitumaczaitumaczenia,aleprosteleczadekwatne
zrozumienietego,coijakzostaopowiedzianeorazprzeoenietegonaodpowiedniestrukturyjzykadocelowego,
mimoestrukturyjzykawyjciowegokaotym,cowtymjzykuzostaopowiedzianemyleniecoinaczej.
Czyprzywoanatutajpolemikamawicnaceluodrzucikoncepcjdewerbalizacji?Nie!Wrczprzeciwnie:jako
praktykujcytumaczpotwierdzamjejistnienie.Szczeglniepofaziereekspresjitumaczeniapisemnego.Czytanie
pierwszejwersjibrudnopisutumaczeniawydajesipotwierdzawszystkiecechydewerbalizacjirzeczywicienie
pamitamju,jakprzetumaczoneprzezemnietreciwjzykudocelowymzostayuprzedniowyraonewjzyku
rdowym.Rzeczywiciemojamyljestoderwanaodtekstuoryginauikryjedyniewokjzykatumaczenia.
Toprzeniesieniezjawiskadewerbalizacjinafazpostreekspresjipozwalapoczyniciekaweobserwacjecodojej
obecnociwrnychtypachtumaczenia.Jestonabowiemtymbardziejobecna,imbardziejjestoddalonywczasie
procesobcowaniaztekstemprzekaduodprocesuobcowaniaztekstemrdowym.Iodwrotnie:immniej
teprocesysodsiebieoddalone,tymmniejjesttejdewerbalizacji.Proponujwicprzyj,edewerbalizacjanie
jestzjawiskiemalboobecnymalbonieobecnym,ajedynieprocesemornychstopniachobecnociwzalenociod
charakterutumaczenia,wymuszajcegobliskolubpozwalajcegonaoddaleniefazypostreekspresjiodfazy
postrecepcji(interpretacjioryginau).Jestwicjejwicejwtumaczeniupisemnymicorazmniejkolejno
wtumaczeniukonsekutywnymisymultanicznym.Graficznie:

Teztpotwierdzajobserwacjeempiryczne.Bdwinterferencyjnych,tj.takich,ktrewiadczotransferze
myleniadlamwieniazjednegojzykanadrugi,jestpoprostumniejwtumaczeniachpisemnychniustnych.
Awtymwietlemonatezwrciuwagnapewienparadoks.Pojciedewerbalizacjizostaobowiemstworzone
ipropagowaneprzezDanicSeleskovitch,wielkiegopraktykaprzekaduustnego,wtymsymultanicznego,
atowaniewtymostatnimrodzajuprzekaduwidztejdewerbalizacjinajmniej.Oczywiciezdolnodo
dewerbalizacji(atwojejprzeprowadzania)zaleyrwnieoddowiadczenia(chotejtezyniebybymju
skonnybronitakmocnojakpoprzedniej),awicipraktykiwzawodzie,comonabyzilustrowawykresem
analogicznymdopowyszego(sabedowiadczeniemaodewerbalizacji,wysokiedowiadczenieduo
dewerbalizacji).Przyjmujcwic,eautorkapojciadewerbalizacjirzeczywicie(nawetiwkabinie)jej
dowiadczaa(aniemapowodw,bywtowtpi),pozostajetylkozaakceptowafakt,ebyaosobwielce
uzdolnion,copotwierdzajzresztliczneosoby,ktremiayprzyjemnoznipracowa(jakoklienci
ikonkabini).Byawsprzdniedwujzyczna(ojciecSerb,matkaFrancuzka,studiawJugosawiiiFrancji),
abogatedowiadczenietumaczeniowepozwalaojejbezproblemwnietylkoporuszasiwrnychjzykach
(dodatkowo:niemieckiiangielski),aleizolbrzymilekkociprzeczasimidzynimi(por.codeswitching).
Mwicjednakdoprzewrotnie,naleaachybadowyjtkwpotwierdzajcychregu(takichwyjtkowych
tumaczybyoijestoczywiciewicejcelowoniepodajichnazwisk,ebyadnegoniepominzob.Sylwetki
wielkichtumaczyTryuk2007).Wikszotumaczyosigajednakjedyniewysokistopiedwujzycznoci
podporzdkowanejiwpraktycewykonywaniazawodu,walczoniprzezcayczaszmniejlubbardziejwyranym
wpywemjzykarodzimegonaobcy,czasemnawettracclekkoporuszaniasiwktrymkolwiekznich.To
waniedonichkierujtkonkurencyjnwobecmodeluinterpretacyjnegopropozycj.Modeldewerbalizacjistaej
zinterpretacyjnejteoriitumaczeniauzupeniammodelemdewerbalizacjizmiennej,przypisujcgoteorii
tumaczeniajzykoznawczokognitywnej[10].Obatemodelemonatraktowajakozbiene:obydwaprzewiduj
fazdewerbalizacji.Monajetetraktowajakorozbiene:wpierwszymdewerbalizacjamaswojestaemiejsce,

wdrugimmoejejwoglenieby.Wtymdrugimujciu,modelkognitywnojzykoznawczypodkrelazmienno
proceswtranslatorskichwzgldemmaterialnychwarunkwtumaczenia:inaczejtumaczysiwkabinieteksty
czasembardzoszybkomwione,inaczejwzaciszudomowymtekstyspisaneiskrupulatnieprzedich
przetumaczenieminterpretowane.Iwtymtowanieaspekciemodelkognitywnojzykoznawczyrnisiod
modeluinterpretacyjnego.
Zpunktuwidzeniametodologicznegonienaleyponadtozapomina,ekadymodelrzeczywistoci,aju
szczeglniemodeljzyka(por.np.Bobrowski2006,migrodzki2006),macharakterjedynieprojektujcy.Model
niemoe,ipsofacto,odwzorowywaczyteodzwierciedlarzeczywistoci,onjjedyniemodeluje,interpretuje,
czywrczpostuluje.Cikojesttewnimbronitezniefalsyfikowalnych:takjakniemonaobronitwierdzenia,
edewerbalizacjiniema,takteryzykownejestpostulowanie,ejest.Niechodzijednakwycznieosprosowa
ipojciateoretyczne.Propozycjemodelukognitywnojzykoznawczegowynikajzobserwacjifaktw,zjakimi
miaemdoczynieniawpraktycetumaczaidydaktyka,widzcjaktumaczezarwnoprzyszli,jakipraktykujcy,
wtymoczywiciejasam,majnieustanneproblemyzttakszerokopostulowandewerbalizacj.Zczasem
przestaemwinisiebiezato,ejejniemogdokona(szczeglniewkabinie,copodkrelam)izaczemtak
reorganizowaprocesksztacenia,abymimojejnieobecnocizarwnocorazlepiejtumaczy,jakinauczajzyka
itumaczeniatych,ktrzywjednymidrugimchcsiporuszacorazsprawniej.Wartokadegomodelumierzy
sinietylkojegomoceksplanacyjn,aleijegoprzydatnoci,moliwocizastosowaniawpraktyce
proponowanychwnimrozwiza,celempolepszeniajakocimodelowanychprzezedziaa.Atutajmodel
kognitywnojzykoznawczywykazujeprzydatnonaderszerok,aiwysokskutecznorozwizastosowanych
wksztaceniuprzyszychtumaczyustnych.Postulowanenajegogruncieprocesyprzekadupozwalajstworzy
efektywnenarzdziadonaukiprzekaduustnegoisprzydatnedlaoptymalizacjiproceswtranslatorskich.
ProponowanenajegobaziewiczeniawczciIIdotyczproceswpsychotranslatorskichiwyrabiajmidzy
innymipami,uczczapamitywasowa,jakipodzielnouwagi,uczcpodwjnegomyleniadlamwienia.
wiczeniaczciIIIsnatomiastjegokonsekwencjnaturypsycholingwistycznej,gdziezgodniezzaoeniami
modelu,nienakaniamdopracyzabstrakcyjniezdewerbalizowanymistrukturamigbokimi,alewrczprzeciwnie,
zamiastnakaniadodewerbalizacjimyli,posugujsiwiadomiemylwyraniewypowiadan.

Tumaczsowaywego
Twypieranztradycjitranslatorskiejnazwposuyemsipoto,ebypodkreli,ichodzimiotakirodzaj
tumacza,ktryprzekadawypowiedustnprodukowantuiteraznainnwypowiedustnprodukowan
wchwilpotem(sekundywprzypadkutumaczeniasymultanicznego,bywajibardzodugieminutywprzypadku
tumaczeniakonsekutywnego).Pozwolimitowykluczyzdziaalnocitakiegotumaczatakietumaczeniajak:
tumaczenieavista,tumaczenienapiswwfilmachiin.
Kompetencje
Podziaywymaganychodtumaczakompetencjisdozbiene.NaprzykadMoserMercer(1994,za:Tryuk
2007,s.149150)dzielijenatrzygrupy:1)wiedz,wktrejznajdujsiumiejtnocijzykoweiwiedzaoglna2)
umiejtnoci,tj.zdolnoanalizyisyntezy(wtymzdolnoprzekraczaniabarieryswiszybkocensytuacji
komunikacyjnej),szybkozrozumieniaiprodukcjitekstu,pami,zdolnojednoczesnegosuchaniaimwienia,
gosorazdykcja3)cechyosobowociowe:odpornonastres,elastycznoistrategieuczeniasi.Podobne
skadowewymieniaGile(2001,za:op.cit.,s.150151).Wydzielaon:1)komponentwiedzy,ktryobejmuje
doskonaleniejzykowe,przedewszystkimleksykalne,szczeglniewzakresiejzykwspecjalistycznych,oraz
doskonalenietematyczneobejmujcezagadnienia,ktrychdotycznajczciejtumaczoneteksty2)komponent
knowhow,tj.umiejtnotumaczeniakonferencyjnego,ktryobejmuje:a)subkomponentmetodologiczno
strategiczny(znajomonorm,sposobyrozwizywaniakonkretnychproblemwzwizanychztumaczeniem
ustnym,technikiprzygotowaniasidokonferencji,technikinotowania),b)subkomponentkognitywny
(gospodarowaniewysikiem,odpowiedniejegorozoenienasuchanie,analizowanie,zapamitywanieiprodukcj),
c)subkomponentjzykowy(cilezwizanyzprocesemtumaczeniaiobejmujcyzdolnounikaniainterferencji,
budowaniapoprawnychzdawsytuacjipodzielnociuwagiizdolnostosowaniastrategiirozwizywania
problemwjzykowych).M.Tryuk(op.cit.,s.143)proponujenastpujceskadowe:1)kompetencjawobu
jzykach,2)kompetencjaprzedmiotowa,3)kompetencjatumaczeniowawtumaczeniukonferencyjnymchodzi
gwnieopodzielnouwagi(jednoczesnemwienieisuchaniewtumaczeniusymultanicznymlubmwienie
inotowaniewtumaczeniukonsekutywnym),pamikrtkotrwa,zdolnorozumieniazesuchutekstu
oryginalnegoiodtwarzaniatekstuwjzykudocelowym,komunikatywnoorazczynnikipsychologiczne,

naprzykadodpornonastreslubzmczenie.PodobnklasyfikacjproponujePusa(2007,s.23),zktrej
przytaczamtrzytosamezklasyfikacjpoprzedniskadowe:Odspecjalistywdziedzinietranslacjiwymagasi,
eby:wypowiadasibardzodobrzewjzykuobcymiojczystym,znaterminologizzakresukilkuspecjalnoci,
[...]posiadapewnepredyspozycjepsychiczne,tj.odpowiedniecechyosobowociowe.
Towaniezdwiemaostatnimipropozycjamizbiegasiklasyfikacjakompetencji,ktrproponujprzyj
napotrzebyniniejszejpracy.Oglnierozumiankompetencjtumacza(sowaywego)dzielnatrzykompetencje
skadowe:
kompetencjadwujzyczna,ktrajestpojmowanazarwnojakoelitarnaznajomoJ1iJ2(dwiekompetencje
jednojzyczne),jakidoskonaaznajomowystpujcychmidzynimirelacji(natymwaniepolega
kompetencjadwujzyczna),
kompetencjatumaczeniowa,ktrajestnietylkoumiejtnociprzekadaniajednegojzykanadrugi,ale
izbioremsprawnocipsychomotorycznych,ktrepredysponujdanosobdosamejczynnociprzekadu(tutaj
konsekutywnegoisymultanicznego),
kompetencjaspecjalistycznadotyczcaznajomocidziedzinytumaczeniachodzituzarwnoopaszczyzn
terminologiczn,jakiorozeznaniewsamejproblematyce.
Kadaztychkompetencjimoebyomwionawsposbbardziejszczegowyistanowiprzedmiotodrbnych
dyscyplinbadawczych.Wzakreskompetencjidwujzycznej(KDJ)wchodzizdolnomyleniawkategoriach
porwnywaniastrukturformalnosemantycznychobujzykw.Umiejtnotajestwrczwarunkiemkoniecznym
napotrzebykompetencjitumacza.Umiejtnocitumaczeniowenies[bowiem]rwnoznacznezkompetencjami
bilingwalnymi.[...]Bezwtpieniaosobybilingwalnemogbytumaczami,leczniesnimiprzezsamfakt
posiadaniaumiejtnocidwujzycznych(op.cit.,s.2627).Bilingwizmjesttylkowarunkiemwstpnymdo
opanowaniaumiejtnocitumaczenia(Kielar1981,s.56).Warunkiemkoniecznymjestjeszczewaciwewyczucie
relacjimidzyJ1iJ2.Tumaczwiniennietylkoperfekcyjnieopanowaodpowiednie(sub)jzykiJ1iJ2,aleimie
nawykprzeczaniasizJ1naJ2wceluprzekodowaniakomunikatuzjednegojzykanadrugi.Wbadaniuoraz
wrozwojutejkompetencjipomagazarwnojzykoznawstwoporwnawczejakitranslatoryczne.Pierwszekadzie
nacisknaopisrelacjizachodzcychmidzyJ1iJ2zpunktuwidzeniawszystkichpodsystemwjzyka
(fonetycznego,morfosyntaktycznego,semantycznego,pragmatycznego)izpunktuwidzeniasygnalizowanejju
perspektywyporwnywaniakonwencji,konceptworazprofili,drugiekadzienacisknaprocesyprzekadowe,ktre
opisywanesnaprzykadwpostaciprocedurtumaczeniowych.
Kompetencjaspecjalistyczna(KS)dotyczyznajomociprzedmiotutumaczenia.Tooczywiste,eabydobrzeco
przetumaczy,musimytowaciwierozumie.Dotyczyonatesprawnegoporuszaniasiwterminologiidziedziny
wobujzykach(szukanieekwiwalentworwnymstopniuskonwencjonalizowaniawprzypadkunauktakichjak
fizyka,chemiaitp.,bdteznajomorozbienociwterminachnierwnowanychwnaukachtakichjakprawo,
administracjaitp.).Jejnazwasugerujerozeznaniewdziedzinachtechnicznych,alewistocierzeczychodzitutaj
oznajomokadegoprzedmiotutumaczenia(por.wyej:kompetencjaprzedmiotowa).Kompetencjatajest
przedmiotemzainteresowaszerokopojtejdydaktykijzykaspecjalistycznego(najlepiejwperspektywie
porwnawczej).
Kompetencjatumaczeniowa(KT)dotyczyzkoleisprawnocipsychomotorycznychtumacza,waciwych
danemutypowitumaczenia.Wprzypadkutumaczeniasowaywegobdtonaprzykadtakiecechyjak
umiejtnozapamitywaniafragmentwwypowiedzi,sprawnenotowanieiodczytywanienotatekzwypowiedzi
duszych,podzielnouwagipozwalajcanatumaczenieteksturdowegoijegojednoczesneodsuchiwanieze
zrozumieniem,radzeniesobiezestresem,pynnowymowyiwieleinnych.Kompetencjtumaczeniowinteresuj
sizkoleiteoriaidydaktykatumaczenia,ktretowmylzasadyinterdyscyplinarnocimogczerpaztakich
dyscyplinjakpsycholingwistyka,neurolingwistyka,kognitywistyka,audiologiaifonologiaiwieluinnych.
Warunkiemdobregotumaczeniajestposiadaniewszystkichw/wkompetencjijednoczenie.Otym,enawet
perfekcyjnaznajomojzykaobcegojestniewystarczajca,przekonasiniejedentumaczmierzcysiporaz
pierwszyzmateritumaczeniakabinowego(awicbezkompetencjitumaczeniowej).Otym,jakkoniecznajest
znajomoproblematyki,wiekady,ktozostapoproszonyotumaczeniekonferencjinp.medycznejbez
uprzedniegoprzygotowania(awicbezkompetencjispecjalistycznej).
Wszystkiewyejwymienioneskadowekompetencjitumacza(ustnego)szesobnierozerwalniepoczone
iznajdujsiwrelacjiintersekcji:

Oprocesietumaczenianiedasimwibezjednoczesnejznajomocirelacjimidzyjzykami.Tazkoleiwinna
przekadasinaumiejtnoszybkiegoprzeczaniasizJ1naJ2woparciuosprawnocipozwalajcejak
najszybciejaktualizowaznajomotychrelacjiwpostaciprocesurozkodowaniaJ1iprzekodowaniagonaJ2.Na
przeciciukompetencjidwujzycznejitumaczeniowejznajdujesiwicumiejtnoswobodnegoprzeczania
kodwprzywiadomocizalenocimidzyJWiJD(awicewentualnychnadwyekistratformalno
semantycznych).Zkompetencjjzykowpokrywasiponadtokompetencjaspecjalistyczna.Procesprzekadu
wymaganietylkoznajomocichobypodstawproblematyki,ktrejprzekaddotyczy,aleirwniewiadomoci
relacjimidzystylamiiterminologiamisamychjzykwspecjalistycznych(por.analizaKKP).
Prezentowanytutajschematskadowychkompetencjitumaczapozwalaterzuciwicejwiatanaprzedmiot
zainteresowaprzekadoznawstwa.Zakresjegobadawzrastawmiaroddalaniasiodcentralnegopunktu
schematu.Jeliprzedmiotemjegozainteresowajestwycznieczwsplnatrzechskadowychkompetencji
tumacza,wynikajcazrelacjimnoenia:KDJKSKT,mwibdziemyoprzekadoznawstwiesensustricto.
Oprzekadoznawstwiesensulargomwibdziemynatomiastwtedy,gdyprzedmiotemjegozainteresowabd
wszystkieskadowekompetencjipoczonerelacjdodawania:KDJKSKT.
(,)
Zdolnoc(i)
Tymniekonwencjonalnymzapisemchciaemoddatrekryjcsizafrancuskimwyraeniemcapacit(s).
Chodzitutajnietyleozdolnocipojmowanewsensietalentu,tudziepredyspozycji,ileraczejopsychiczn
ifizycznwydajno,tj.zdolnotumaczasowaywegodowykonywaniaswojegozawodu.Nawetiponabyciu
wszystkichopisanychwyejkompetencjiokazasimoe,etumacznieradzisobiewpenizkonkretnym
przypadkiemtumaczenia.Dobrewykonanieprzekaduustnegozaleybowiemodumiejtnegopogodzeniawielu
rodzajwzada,ktreprzednimstoj.OmawiantutajkwestiprzedstawiawczytelnysposbD.Gile(1985),
ktregoopiszadawykonywanychprzeztumaczawtrakcieprzekaduustnegoprzytaczampraktyczniewcaociza
Tryuk2007(s.7072):

Zdaniem[Gilea],podczasprzekadutumaczmusiwygospodarowaodpowiedniezasobykognitywnenasuchanie,
zapamitywanie, produkcj i koordynacj tych wszystkich dziaa. Jeeli suma wymaganych zasobw, zwanych
wysikami, przekracza sum dostpnych zasobw, to dochodzi do rnego typu zakce procesu tumaczenia.
Podstawow umiejtnoci tumacza jest wic odpowiednie zarzdzanie zasobami oraz szybka ich realokacja
w sytuacji problemowej, np. w wypadku szybkiego tempa przedstawiania komunikatu oryginalnego, podczas
czytania,duegoadunkuinformacyjnego,wystpowanianazwwasnych,liczb,terminwtechnicznych,pogorszenia
si czynnikw zewntrznych, np. jakoci syszanego dwiku. Akcent regionalny, czy mwca sabo mwicy
wjzykurdowymmogrwniestanowirdoproblemw.

WedugGilea(1985),wszystkiewymienionetuelementywymagajszczeglnegowysikuzestronytumacza.Na
model wysikw zaproponowany przez Gilea (1985, s. 4448 1995, s. 93100) skadaj si 3 wysiki
tumaczeniowe:wysieksuchaniaianalizy,wysiekbudowaniawypowiedziorazwysiekpamici.Wysieksuchania
i analizy obejmuje wszystkie operacje umysowe, ktre zachodz od momentu rozpoczcia postrzegania dwiku

wypowiedzi przez narzdy suchu do chwili, kiedy tumacz nadaje znaczenie (lub kilka moliwych znacze)
usyszanemusegmentowiwypowiedzilubzdecydujeopominiciudanejinformacji.Wysiekbudowaniawypowiedzi
obejmujewszystkieoperacjeumysowezachodzcemidzydecyzjoprzekazaniuinformacjilubmyliadwikow
produkcj wypowiedzi, ktr tumacz zbudowa w tym celu. Wysiek pamici krtkotrwaej odpowiada wszystkim
operacjomzwizanymzprzechowywaniemwpamicilubdecyzjtumaczaonieodtworzeniupewnychinformacji.

Najprawdopodobniej tumacze s wiadomi ju od dawna, e poszczeglne wysiki konkuruj ze sob. Jednake

przed Gilem (1985, s. 4448) nikt nie przedstawi podobnego modelu wysikw: E + M + P + C = T, gdzie: E
oznacza zapotrzebowanie w zakresie wysiku suchania i analizowania, M oznacza zapotrzebowanie w zakresie
wysikupamicikrtkotrwaej,Poznaczazapotrzebowaniewzakresiewysikubudowaniawypowiedziwjzyku
docelowym,Coznaczazapotrzebowaniewzakresieskoordynowaniatrzechwysikw,Toznaczasumpotrzeb.
[...]
[...] W celu waciwego odzwierciedlenia rzeczywistoci, zdaniem samego autora, model ten naleaoby opisa za
pomocnastpujcejnierwnoci:E+M+P+C=T<D,gdzieDtocznemoliwociprzetwarzania,zmienne
w czasie. Moliwoci te s skoczone, jednak nie utrzymuj si cay czas na tym maksymalnym poziomie.
Przedstawiona nierwno wskazuje warunek niezbdny dla osignicia dobrego tumaczenia: aby tumacz mg
prawidowo wykona swoje zadanie, czna suma potrzeb musi by mniejsza (lub rwna) cznym moliwociom
przetwarzaniaD.

Opisujcwymaganezmiennekompetencjitumaczeniowej,modeltenokrelajednoczeniezadania,jakiejawi
siprzeddydaktykprzekaduustnegowzakresiejejksztatowania.Uczy(si)tumaczeniaustnegotowprawia
(si)wumiejtnociwaciwegorozkadanialicznych(rodzajw)wysikw,takabyotrzymato,czegowdanej
chwilipotrzebakosztemoptymalnym.ItakijestwaniecelwiczeprezentowanychwCzciII.
Cechy
Wszelkielistycechtumaczasowaywegoswistocierzeczynaturalnkonsekwencjwymaganychodniego
kompetencjiorazzdolnociprzyczymadnaztakichlistniemoebyuwaanazazamknit.Sytuacjiprzekadu
jestbowiemtyle,ilemoliwocioferujekomunikacjamidzyludzka,atooznacza,ezawszemoesipojawi
koniecznoposiadaniacechynieprzewidzianejwklasycznychwzor(c)achtumaczaidealnego.Tawielosytuacji
sprawiate,eniejednokrotnieopisywanecechytumaczanawzajemsiwykluczaj.Niemoetojednakdziwi.
Pozastaymtrzonemcechtumaczaprofesjonalnego,listacechdodatkowych(ijeszczewartobybyo,eby...)
jestpraktycznienieskoczona,atodlatego,etumaczjestprzedewszystkimczowiekiemizinnymiludmi
pracuje.
Ajednakkadytumaczszczeglnieprzyszychciabymiechociawyobraenieotym,czegomogodniego
wymagaklienciijakiecechypozwolmusiwtymzawodziesprawnieporusza.Najprostszymrozwizaniemjest
podaichlistzkrtkimiobjanieniami.Decydujcsinatakierozwizanie,czynitoprzypenejwiadomoci
zastrzee,ktresformuowaemwpoprzednimparagrafie.
Tumaczsowaywegoma:
miekompetencjdwujzycznwprzytoczonymwyejrozumieniu:bezniejniedasiwogletumaczy,
miekompetencjspecjalistycznwprzytoczonymwyejrozumieniu:zanimprzystpiszdotumaczenia
konferencjimedycznej,zapoznajsizjejprzedmiotem,
miekompetencjtumaczeniowwprzytoczonymwyejrozumieniu:niektrezwymaganychdlaniejcech
somwioneponiej,
umiepanowanadstresem:wyobramysobietumaczenienabardzowysokimszczebluadministracyjnymdla
kilkusetosbniewiadomoju,czybardziejstresujcejesttumaczeniewkabinie,czynaotwartejprzestrzeni,
stojcnaprzeciwpublicznoci,
mieumiejtnokoncentracjiiwyciszenia:naprzykadprzytumaczeniuszeptanym,gdyszumnasalistajesi
corazbardziejnieznony,
mieznakomitpami,wtymkrtkoidugotrwa:dobrzejestwyrobisobiepamikrtkotrwadlasiedmiu
zda(plusminusdwa)jzykamwionegoorazdugotrwa,naprzykaddlanazwisk,dat,anawetliczb(oraz
dlaoglnychmyliwyraanychnaprzykadnakilkudniowejkonferencji).Czstomwisi,etumaczustny
tymrnisiodtumaczapisemnego,emadoskonapami,cokolwiekbytoznaczyo(Tryuk2007,s.89),
mieopanowanyskutecznysystemsporzdzaniairozczytywanianotatek(szczeglniedlatumaczy
konsekutywnych):stumaczenia,podczasktrychniemonaprzerywaprzemwieniaiktremogtrwaod

kilkunastudokilkudziesiciuminut,
mieumiejtnosyntezyianalizytumaczonychwypowiedzijestonaprzydatna,gdynietylkomusimy
zrozumiewypowied,alejjeszczeprzedstawiwformieskrconej,
miepodzielnouwagi(szczeglniedlatumaczysymultanicznych):jusuchaimwijesttrudnoaco
dopieromwi,suchaimylenawetnieotym,comamydopowiedzenia,tylkootym,jakpowiedzieto,
cosyszymy,wtrakcie,kiedyjednoczeniemwimy,
miepynnomwienia:tj.umiejtnowyraaniamylibez[...]przesadnegopoprawianiasi,gdywydaje
siwwczas,etumaczmylinagos.[...K]ryteriumpynnegomwieniajestznakiemprofesjonalizmu,
wysokiejjakocipracytumaczakonferencyjnego,cechodrniajcprofesjonalistodadeptategozawodu
(op.cit.,s.112114),
miezdolnoklarownegowyraaniamyli:niedopuszczalnyjestjakikolwiekbekottypu:Odkrkapgrn,
adolncignijatrament(przykadza:TomaszkiewicziPisarska1996,s.153),
miezdolnoszybkiegoreagowanianazmiennewarunkitumaczenia:przykademniechbdziezdolno
szybkiegowprowadzaniawszelkichkoniecznychpoprawekdotumaczenia(Kopczyski1981),
bykrasomwc(tozdanieHerberta1952):niektrzytumaczewypowiadajsinawetadniejniosobyprzez
nichtumaczone...czytodobrze?,
miedobrysuch(wtymtzw.suchfonematyczny):trudnowyobrazisobietumacza,ktryregularnie
niedosyszy,cojestwypowiadaneijelitooczywiciemoliwecigleprosiopowtrzeniezdania,
miedoskonawymow,dykcj:trudnosobiewyobrazi,bykto,ktoyjezmwienia,mwiwsposb
niezrozumiay,
miefonogenicznygos(przyjemnydlaucha):ilupolitykwcierpinato,eichpodstawowenarzdziepracy
bywaprzezludziodbieranejakonaprzykadmieszne,
miezdolnoszybkiegomwienia(szczeglniedlatumaczysymultanicznych):niektrzymwcynaprawdnie
zdajsobiesprawyztego,estumaczeni,ainawetprzytych,ktrzymwiwolniej,zdolnotasi
przydaje,gdynaprzykadmusimydogonito,coniezostaouprzednioprzetumaczone,
mierozlegwiedzogln(encyklopedyczn),elokwencj:jakebardzojestonaprzydatnawtumaczeniach
artw,aluzji,metaforirozmwzpozorutylkolunych,
miewysokkulturosobist:przejawiasionanietylkowsposobiemwienia,aleiwsposobiebycia
(por.savoirvivre,dresscode,jzykciaaitp.),
mieumiejtnoprzystosowaniasidorzeczywistoci:inaczejtumaczysiwzakadziekarnym,inaczej
naseansieterapeutycznym,ajeszczeinaczejdlawysokopostawionychurzdnikw,
mieumiejtnowykazywaniaempatiiwobecmwcy(Kopczyski1981):imjejwicej,tymbardziejosoba
tumaczonabdziezadowolonaztumaczenia,nawetjelinieznajzyka,naktryjtumaczymy,
mieobyciezaparaturtechniczn:niechodzitutylkooto,bywiedzie,ktryguzikdoczegowkabiniesuy,
aleioto,byumienaprzykadmwidomikrofonuniedopuszczalnesdwikinieartykuowane:stkanie,
chrzkanie,cmokanieitp.,
miedobrkondycjfizyczn(VanHoof1962):cechatabywawysoceprzydatna,gdytumaczymynaprzykad
wkabinieczwartgodzinzrzdu,
bydobrymaktorem(TomaszkiewicziPisarska1996,s.180):tak,tak...zdolnocitebywajczasamiwrcz
niezbdne.
Wyksztaceniuniektrychzomawianychtutajcechpodanychorazwyeliminowaniuniektrychzomawianych
tutajcechniepodanychmajwaniesuywiczeniaproponowanewCzciII.

Takdladydaktykitumaczeniaustnego
Ztrzechskadowychszerokopojtejdziedzinytumaczenia:nauka(badaniateoretyczne)praktyka
(wykonywaniezawodu)dydaktyka(nauczanieprzekadu),najbardziejzaniedbanjestzpewnocitaostatnia.
Biorczkoleipoduwag,enajbardziejrozwinitajesttarodkowa,wycigntrzebaprostywniosek:wikszo
tumaczytosamoucy.
Wsamejdydaktyceprzekadumamyponadtotrzyinnepowszechnieznaneskadowe:tumaczenietekstw
literackich,tekstwspecjalistycznychoraztumaczenieustne.Atutajzkoleidwapierwszedominujwyranienad
ostatnim.Sowem,dydaktykaprzekaduustnegojestzaniedbywana.Nielicznepraceopisujceprzekadustny,ktre
powstaywostatnimdziesicioleciu,dotyczyybardziejaspektwteoretycznych,czymodelitumaczeniani
samegoaktutumaczenia(Tryuk2006,s.15).Dydaktycznywymiarpracjestczstojedyniesugerowany,
anielicznekonkretnewskazwkidotyczcetego,jaktumaczenianaucza,sformuowanesbardziejwformie
poradnikonkretnychwicze.SzczeglniewPolsce.
Przyczyntegostanurzeczyjestkilka.Jednznichjestprzekonanie,etumaczenietoraczejtalentdarmodany,
anieliumiejtnozdobywanawpocieczoainazasadzieprzyswojeniasobietechnikitumaczenia(Micewicz
1971,s.147).WcijestpowtarzanesynnezdanieHerberta,[...]zgodniezktrymtumaczemnaleysiurodzi,
niemonagowyksztaci(Tryuk2007,s.148).Zdrugiejstrony,uwaasi,etumaczenietosztukalubrzemioso,
zwykyzawdlubdziaalnonaladowcza(pogldJ.M.Valverdego,profesoraUniwersytetuwBalceronie,ktry
owiadczywrcz,eniewierzywteorietumaczenioweza:Pusa2007,s.20).Umiejtnocitychnienabywasi
wmurachinstytucji,alezdobywazczasem,wprocesiesamegowykonywaniazawodu.Jelidotegododamyopini,
etumaczustnystajesiekspertemwswoimzawodziepoprzepracowaniu3000[sic!]godzinwkabinie(wedug
B.MoserMercer,za:Tryuk2007,s.153),tomoemyzniechci(si)junietylkodosamejnauki,alenawetido
zawodu.Steprzyczynynaturypozamerytorycznej.Dobrzejeopisujeponiszyfragmentartykuu,ktregotytu
Pourunepdagogiedelatraductionzapoyczyemdonazwyniniejszegorozdziau(Mounin1984,s.29):

Dydaktyka tumaczenia nie istniaa bardzo dugo. Z jednej strony, wydziay filologiczne ksztaciy bardzo mao
tumaczy i stosoway wycznie bardzo archaiczne metody pracy nad tumaczeniem literackim z jzyka obcego
na rodzimy. Z drugiej strony, szkoy tumaczy do hermetycznie strzegy tajemnic wiedzy i nie publikoway
praktycznienicnatematswoichdowiadcze.Wkocutesamitumaczeuwaali,eichzawdjestraczejsztuk
lubrzemioseminiewypowiadalisinatematmetodycznychmoliwocijegonauczania.Byosizdolnymlubnie
jelitak,totumaczeniauczyosisamemu,niecopoomacku,wchwilijegowykonywania(tum.JF).

Inakoniecpoglddotyczcyzoonociproceswzachodzcychpodczastumaczeniasymultanicznego.Jego
skomplikowanycharaktermoezniechcadojegonauczaniawsposbustrukturyzowany.Niektrzy
psychologowiezlat50tychubiegegostuleciastaralisiwrczudowodni,eniejestmoliwejednoczesne
suchanieiwykonywanieinnychczynnociwerbalnych.Broadbent(cyt.przezPchhackera2004,s.115)stwierdzi
wrcz,eniemonategoabsolutnieoczekiwaodtumaczy(Tryuk2007,s.82).Jeliwicniemonaoczekiwa,
byktotumaczysymultanicznie,tojaktymbardziejoczekiwa,emonategonauczy,awicinaucza.

Nauczanie
Kadztychopiniimonajednakpodway.Toprawda,etumaczenieustne,szczeglniesymultaniczne,jest
bardzotrudneiprocesualnieskomplikowane.Cowicej,prawdjestte,epierwszeprbyjegowprowadzenia
budziyolbrzymiekontrowersje,waniezobawyprzedtrudnociami,jakiemoesprawia(obszerneopisy
dotyczcetumaczeniasymultanicznegopodczasprocesuwNorymberdzeznajdujsiwTryuk2007).Ajednak
dzisiaj,jestonopowszechniestosowane,awicimoliwe.Czymoejewicwykonywakady,ktosidotego
przysposobi?Raczejnie.Dotegotrzebamierzeczywicieniecowrodzonychzdolnoci.Aleprzecietaksamo
trzebamiemuzykalneucho,bybymuzykiem.[Ajednak]takwjednym,jakiwdrugimwypadku,trzeba
powicilatapracy,byprzyswoisobietechniktejumiejtnoci,ktrejkolejneetapymonaprzeledziiichsi
nauczy(Micewicz1971,s.147).Posiadanietalentuniejestsamowsobiegwarancjsukcesu.Zanimwyjdziesi
naestradzagrapierwszsolwknagitarze,trzebaspdzigodzinynanaucewpierwpodstaw,apniej
wirtuozerii.Czymonasitegonauczysamemu?Nie!Nawetniechodzcdoszkoymuzycznej,pierwszych
akordwuczymysizksiki,odkolegi,szukamyporadwwieciewirtualnymitp.Aci,ktrzymajtalent

szczeglny?Wskazwki,jakichsiimudzielinapewnoimniezaszkodz,abymoesprawi,eswojerzemioso
lubsztukbdwykonywajeszczelepiej.Zaciztalentemmniejszym,jelizporadnieskorzystaj,tomog
nabrazychnawykw,ktrenietylkomogimprzeszkadzawrozwoju,alestansizczasemtrudnedo
wyplenienia.
Dydaktykatumaczenianietylkowicmoe,aleipowinnaistnie.Przekadunaleysinauczy[...].Specyfika
akwizycjiniezwykleskomplikowanychumiejtnociprzekadowychwymagazorganizowanegoszkoleniaitreningu,
prowadzonegoprzezwyspecjalizowaneorodkiakademickiezudziaemwysokiejklasyprofesjonalistw(Pusa
2007,s.19).Znamiennezresztjestto,eJeanHerbert,tensam,ktrytwierdzi,etumaczemtrzebasiurodzi,
opracowaManueldelinterprte(1952),pierwszypodrcznikdotumaczeniaustnego.Przecienieadresowago
dotych,ktrzyzuwaginawrodzonytalentgoniepotrzebowali.ZkoleiPeterNewmark,ordowniktezy,e
tumaczaksztatujewyczniepraktykapracywzawodzieietrudnotegozawodunauczy,twierdzirwnie,e
monajednaktumaczowidadobrewskazwki,czasnawiczenieipraktykimniejwicejpokaza,jaktosi
robi(TomaszkiewicziPisarska1996,s.36).
Nadziedzisiejszy,dydaktykaprzekaduustnegostajesiprzedmiotempowszechnieakceptowanym,oczym
wiadczymoechobyliczbaotwieranychorodkwprzekadowych,doktrychcorokuzapisujsinowi
studenci.Ksztacenietumaczykonferencyjnychjestwanymelementemwuznaniuzawodutumaczaustnego.
Stworzeniepierwszychkurswiszkdlatumaczypotwierdziofakt,edowykonywaniategozawodunie
wystarczyznajomodwchjzykw(ojczystegoijednegojzykaobcego).Wymagarwniespecjalnych
umiejtnoci,nabywanychwtokuszkolenia(Tryuk2007,s.148).Programynauczaniatychszkoscylujmniej
wicejwokpodobnychgrupprzedmiotwiprzyjmona,ewwikszociprogramwksztaceniatumaczy
wystpujtakieskadnikijak(Arjona,za:op.cit.,s.150):podstawynaukiojzykuikomunikacji,doskonalenie
jzyka(wtymterminologiaspecjalistyczna),zajciatematycznedotyczcernychobszarwwiedzy(prawo,
ekonomia,technikaitd.),szkolenieumiejtnocitumaczeniakonsekutywnegoorazsymultanicznego,etyka
zawodowa.(ObszernesprawozdaniezprogramworodkwprzekadowychznajdujesiwPusa2007.)
Przedstawionatutematykazajjestzbienazprezentowanymniecowyejintersekcyjnymmodelemkompetencji
tumacza.Itak,mwicwduymuproszczeniu,zajciazjzykoznawstwaporwnawczegooraztranslatoryki
jzykoznawczejpomagajwksztatowaniukompetencjidwujzycznej,zajciaprzedmiotowe(np.prawo,ekonomia,
medycyna)orazdydaktykajzykaspecjalistycznego(leksykologiaporwnawczajzykaspecjalistycznego)
rozwijajkompetencjspecjalistyczn,wkocucelemwiczenaturypsycholingwistycznejipsychomotorycznej,
konstruowanychnaspecjalnepotrzebydanegorodzajutumaczenia(tu:tumaczeniakonsekutywnego
isymultanicznego)jestksztatowaniekompetencjitumaczeniowej.Analogiczniedoprezentowanychwyej
podziawnaprzekadoznawstwosensulargoisensustricto,moemymwiotakimsamympodzialedydaktyki
tumaczenia,wtymtumaczeniaustnego.Wpierwszymwypadkuprzedmiotemjejzainteresowabdprzedmioty
nauczaniaksztatujcewszystkieskadowekompetencjipoczonerelacjdodawania,tj.cayzakreswszystkich
zbiorw:KDJKSKT,wdrugimprzypadkuteprzedmiotynauczania,ktreodnoszsidoksztatowania
czciwsplnejrnychskadowychtejkompetencji,tj.intersekcjazbiorw:KDJKSKT.
Patrzcnarozwjtakpojmowanejdydaktykiprzekaduustnego,wydajesi,enadziedzisiejszy,naciskkadzie
sinarozwjtychskadowychkompetencjitumacza,ktrenieznajdujsiwrelacjiintersekcji.Snaprzykad
zajciazjzykoznawstwaporwnawczego.Stezajciazprocedurlubtechniktumaczeniowych.Stezajcia
zprawafrancuskiegoiksigowocipolskiej.Przyszytumaczzdobywawicwtymzakresiewiedzdeklaratywn.
Nieznaczytooczywicie,eniemawicze,ktreksztatowaybyumiejtnoci,tj.wiedzproceduraln.Oglny
obrazdydaktykiprzekaduustnegojestjednaktaki,emamystaprzewagzajksztatujcychteskadowe
kompetencji,ktresoddaloneodczciwsplnejschematunadzajciamiksztatujcymito,coznajdujesi
wrodkutegoschematu.Wydajesitorzecznaturaln.Wyrabianiewszystkichcechiskadowychkompetencji
czniebyobytosamezpraktykkonkretnegotumaczenia,tj.zwykonywaniemsamychzlece.Nieoznacza
tojednak,enauczanietumaczeniamabytylkonaukjegopojedynczychiwzajemnieodsiebieodseparowanych
skadowych.Ostatecznymcelemzajztumaczeniaustnegojestprzeciewaniedotegopierwszego(drugiego,
trzeciego,...)zleceniaprzygotowa.

Tumaczenie
Najrozsdniejszawtymceluwydajesimetodanauczaniapoprzezpraktyk(learningbydoing,Newmark,za:
TomaszkiewiczPisarska1996,s.37).Nieulegaadnejwtpliwoci,epraktykaczynimistrza.Stdtenajlepsz
drogdonabyciaodpowiedniejkompetencjijestpoprostutumaczy.Taskdindoczywistamylniedo,e

zawieraparadoksnauczaniaprzezprac,ktretoniewymagaprzecienauczania,tojeszczeniesieolbrzymie
ryzyko.Totakjakbymychcielinauczykogopywa,wrzucajcgoodrazunagbokwod.Bymoeniektrzy
ztymsobiejakoinstynktownieporadz.Olbrzymiawikszozaczniejednakodrazuwoaopomocidopywania
najprawdopodobniejsizrazi.Niewspominajcjuotym,eniektrzymogsiutopi.Aprzeciewieluztych,
ktrzydopywaniasizniechcili,mogobyzostadobrymipywakami.
Rzeczsimadokadnietaksamoztumaczeniami.Przedrozpoczciemzawodutumaczasowaywego
iprzyjciempierwszychzlece,trzebasidotegopoprostuprzygotowa.Dlategotezamiastmwioksztaceniu
przezwykonywaniesamegozawodu,wprowadzasipraktyktreningusymulacyjnego.Dlaksztaceniatumaczy
zawodowych[...]poytecznejestzapoznaniekandydatwnatumaczyzichprzyszymzawodemprzez
umieszczenieichwsytuacjachsymulujcychwarunkiwiczeniowezawodu(Durieux2005,s.42,za:Pusa2007,
s.10).Uwzgldniasizasad,edlaprzyzwyczajeniaprzyszychtumaczydotego,cobdmoglispotkawyciu
zawodowym,symulujesisytuacjnaturaln.[...]Symulacjamogabysiodbywa,cojestpreferowane,wkilku
seansach,wtrakciektrychstudencinabywajcorazwicejdowiadczenia(Eckstein1998,s.3335,tum.za:
ibid.).
Aletreningsymulacyjnyjakotakiwymagaporazkolejnywykonaniatumaczenia,nawetjelijego
niezaprzeczalnkorzycijestfakt,eniektrejegoelementyniewystpujztakimnasileniemjakwprzypadku
tumaczeniaprawdziwego(aniesymulowanego):brakpresjizwizanejzwykonywaniemzawodu,brakryzyka,e
zalewykonanpraczostanskrytykowany,czywrcznieotrzymamwynagrodzenia,sowemduomniejszystres
oglny.
Wzwizkuzpowyszym,zanimwykonamytreningsymulacyjny,naleygopodzielinaczcimniejsze.Icho
kadetumaczeniewymagawspdziaaniarnychczynnikw,tj.stawieniaczoarnymtrudnociom
jednoczenie,toniedasiwszystkiegonauczynaraz.Tenmayfragmentopisywanejwczeniejczarnejskrzynki
naleyrozoynaczciskadoweinadkadznichpopracowazosobna,zczasemdopieroczcjewcoraz
wikszecaocipoto,bydojostateczniedoogarniciawszystkichelementwcaegoprocesutumaczenia.
Todlategonietylkotskrzynkdziel,aleikoncentrujsiponadtowycznienajednymzelementw,
tj.kompetencjitumaczeniowej,czyniczniejgwnyprzedmiotksztaceniawtejpracy.Interesujemniewicsam
rdzetumaczenia,bezktregoprocesprzekadupoprostubysirozpad.Ichoniejestondostpnybezporedniej
obserwacji,toitenfragmentkompetencjitumaczarozkadamnakolejneczci.Jusamapraktykaprzekadu
pozwalasidomylicech,ktrewprocesietumaczeniasowaywegoodgrywajrolszczegln.Jestwrdnich
umiejtnokoncentracji,wyciszenia(oczymdobrzewiedztumaczezarwnokonsekutywni,jak
isymultaniczni),pamiwerbalna(np.wtumaczeniukonsekutywnymdugichprzemwie),umiejtnosuchania
selektywnego(bezktrejniedasisuchaijednoczeniemwi...orazmyle!),umiejtnoradzeniasobieze
stresem(czegonietrzebatumaczynikomu,ktochorazwykonatumaczeniewkabiniedla250osbnasali),czy
tezwyczajnazimnakrew(oczymdobrzewiedzci,ktrzypogubilisiwreferaciewygaszanymprzezAnglika
niezrozumiaymfrancuskim).
Towaniewoparciuodowiadczeniazawodoweproponowanetebyyprogramynauczaniatejkompetencji.
Procesopanowywaniaumiejtnocitumaczeniakonsekutywnegodzielisinaprzykadnatrzyfazy,rozoone
naszczegoweskadowe(DjeanLeFal1984,s.7684,za:op.cit,s.40):1)suchanie:percepcja,rozumienie,
suchanieaktywne,2)memoryzacjatrecikognitywnych:reprezentacjamentalna,opracowanieplanurozumowania,
rekapitulacja,sporzdzanienotatek,3)reekspresja:gosisamokontrola.Wrdumiejtnoci,jakienaley
wyksztacidlatumaczeniasymultanicznegowymieniasizkolei(Lederer1984,s.5354,za:za:op.cit,s.39):1)
jednoczesnesuchanieimwienie,2)wychwytywaniejednostekznaczeniowychodsuchiwanejwypowiedzi,przy
jednoczesnymwerbalizowaniuznaczejednostekodsuchanychchwilwczeniej,3)transkodowanie
wodpowiedniejdlategochwili,4)wychwytywanieczynnikwsytuacyjnych,towarzyszcychzawszewszelkim
wypowiedziomprodukowanymwrzeczywistociiktrychuwzgldnienieuatwiazrozumienieorazwyraenie
przekazywanejtreci.
Czynnikwtychjestoczywicieduowicej.Naprzykadpsycholingwicizwracajuwagnafakt,e
tumaczenieustnejestformzoonegoprocesuprzetwarzaniainformacjiprzezczowieka,naktryskadasi
percepcja,magazynowanie,odtwarzanie,przetwarzanieiprzekazywanieinformacjiwerbalnej.[...]Najwaniejsze
zatemsstrukturykognitywneioperacjeprzetwarzania,takiejakpamikrtkotrwaaiwykorzystaniewiedzy
(Gerver1975,za:Tryuk2007,s.56).Niejestjednakmoimzadaniemwszystkieteczynnikiopisywa,gdycelem
tejksikijestdapraktycznenarzdzia,ktrenateorazwieleinnychelementwpozwolsiprzygotowa.

wiczenie

Wartozdasobiewicspraw,euytecznesnietylkowiczeniapolegajcenatumaczeniu,[a]kad
zumiejtnoci,jakieskadajsinatumaczenie,monawiczyoddzielnie(Gillies2004,s.99).Jakimsposobem
toczyni?Uwaam,eceluwicarodkiiwszystko,comoetylkosuyrozwiniciu(wyksztatowaniu?)danej
umiejtnocipowinnobybranepoduwag.Wgranicachzdrowegorozsdku,inneaspekty(nawettre
wypowiedzi)majwartodrugorzdn,kiedywiczymywybranyelementtechnikiprzekadu(op.cit,s.101).
Celemopisaniawybranychcechksztaconychproponowanymiwiczeniami,odwoamsidowczeniejszego
schematukompetencjiskadowychtumaczaustnego,zktregoprzenioswycznieokrgdotyczcykompetencji
tumaczeniowej:

Wzakreskompetencjitumaczeniowejwchodznamocyrelacjiintersekcjielementydwchpozostaych
skadowych.Ztychczterechplkoncentrujsinapolupierwszym(KT),abstrahujcniejakoodplpozostaych.
Jesttozabiegsztuczny,aledydaktycznieuzasadniony.Chodzioprzygotowaniedosamejpsychomotoryki
wymaganejprzytumaczeniukonsekutywnymi/lubsymultanicznym.Znajdsitutajwiczenianapami,
nasuchaniewybirczeirwnolege,nastres,nahaas,proceduryawaryjneiinne.Wykonywanietylkotakich
wiczenieprzygotowujejednakwpenidozawodutumacza,nawetjeliograniczamysidoksztatowania
wyczniekompetencjitumaczeniowej.Wjejzakreswchodzprzeciepoczcielementypozostaych
kompetencji.Stdtewiczenianalecedozbioru2(KTiKDJ)kojarzzproceduramitumaczeniowymitakimi
jakprzeksztacenia,kompensacjeitp.wiczeniazgrupy3(KTiKS)odwoywasibdnietyledoumiejtnoci
szukaniaswspecjalistycznych,ileuruchamiabdtechnikiopisu,ominicia,wprzypadku,gdysowanieznamy,
czytetechnikiszukaniawpamicigbokiejsowa,ktregowdanejchwiliniepamitamy.Wkocupozostaje
zbir4(KTiKDJiKS).Ijemubdziepowiconapewnagrupawicze(np.Historieitumaczenia),cho
zakadam,etaknaprawdwszystkiewymienionewyejsprawnocibudujwgruncierzeczywszystkie
proponowanewtejpracywiczenia.
Oilekady,ktonauczaprzekaduzgodzisiztym,ejednymzzada,jakiemadowykonania,jestwprawianie
wrozwizywaniurnychproblemwtumaczeniowych,otylesamadydaktykaprzekaduodziedziczya
najprawdopodobniejpodydaktycejzykwobcychproblemyznazewnictwemtechnik,strategii,metod,sowem
czynnocistosowanychpodczassamegoprocesuprzekadu.Czasemtechnikamamiejscewtedy,gdynaprzykad
tumaczmwizaszybko,gdytekstjestgstyinformacyjnie.Czasemstrategietosposobystosowaneprzeztumacza
dlaspenienianormtumaczenia.Strategieprzekaduustnegoodnoszsidotychelementw,ktrejeodrniajod
przekadupisemnego.Naprzykadantycypacja(gwniewtumaczeniusymultanicznym),dzikiktrejmoliwe
jestjednoczesnemwienieisuchanie,czynotowanie(wtumaczeniukonsekutywnym),ktrepozwala
naodcieniepamicikrtkotrwaej,lubkondensacja(kompresja,redukcja)wobutypachtumacze,dzikiktrej
moliwejestwykonywanietumaczeniawwarunkachpresjiczasowej.Czasemstrategiemieszajsiztechnikami,
naprzykadstrategie/technikiszczegoweczekanienaczasownikwjzykuniemieckim,strategie/techniki
oglnerozwizanieproblemuspecyficznegodlatumaczeniaustnego(Tryuk2007,s.122inast.).

Praktycznenastawienieniniejszejpracyzwalniamniezobowizkurozwizywaniaproblemu,jakimterminem
naleyokreliksztaconewdanymwiczeniuzachowanie,sprawnoczyumiejtno.Zoglnegopunktu
widzenia,celemwiczejestprzystosowaniedosamegoprocesuprzekadu,niezadotejczcitegoprocesu,ktra
jestodpowiedzialnazatransferzjednegojzykanadrugiwoparciuozautomatyzowanesprawnociprzekadania
relacjiJ1J2.Jednymzpowodwtrudnociwnabyciutejsprawnocijestto,itumaczenieustnewymaga
wykonaniaszeregurnychzadawtymsamymczasie.Niektreznichsdoproste,inneduobardziej
skomplikowane.Kadezzadatraktowaneosobnoniesprawiaproblemu,jednakeprbawykonaniaichwszystkich
jednoczeniejestnieskoczenietrudniejsza.Opanowaniesymultanicznegowykonywaniatychlicznychzada
wymagapraktyki(Gillies2004,s.8687).Towaniedlategorozbijamtsprawnooglnnaposzczeglne
skadoweiproponujwyrabiateostatniezapomockonkretnychwicze.
Takjakwksztaceniucaejkompetencjitumaczeniowejistotnejestjejrozbicienaelementyprostsze,takte
ksztaceniewybranychumiejtnocizakadaobecnopewnychwyrobionychjunawykwlubsprawnoci.Na
przykadowiczeniupamicimoemymwidopieropoomwieniuaktywnegosuchania/analizy,poniewa,aby
tumaczmgcozapamita,musiczegonajpierwuwaniewysucha.Jeliniesuchamyiniestaramysi
zrozumie(kognitywnieorazlingwistycznie),wwczasniemoemyteniczegozapamita.Wykonywanieinnych
czynnoci,np.robienienotatek,przeszkadzanamwuwanymsuchaniu(op.cit.,s.114).Zkoleiaktywne
suchanieianalizapocigajzasobkoniecznosuchaniacaociprzemwienia,bezominicianawetjednego
sowa(op.cit.,s.109).Podobniejestzwiczeniaminapodzielnouwagi.Jednoczesnemwienieisuchanienie
jesttaktrudne,jaksimoewydawa[...].Jednakjednoczesnemylenieisuchanieniejestczymnaturalnym
poniewaniejestemyprzyzwyczajenidorwnoczesnegowykonywaniatychczynnoci,zaniedbujemyjednznich,
np.zaczynamymwibezsensu(op.cit.,s.122).Dlategotewiczeniempoprzedzajcympodzielnouwagi
bdziewiczenienawyrobienienawykujednoczesnegosuchaniaimylenia.Przykadytepodajpoto,by
podkreli,ewcaymcykludydaktycznymwinna,chociazgrubsza,zostazachowanakolejnowprowadzania
poszczeglnychwicze.
Wproponowanychwiczeniachniemonaszukazotegorodkananabyciepenejkompetencjitumaczeniowej,
bdwyjanieniawszystkichsztuczek,jakimiposugujsitumaczekonsekutywniisymultaniczni.Wniniejszej
pracystawiamsprawniecoodwrotnie:towaniekoniecznowykonaniawiczeniamazmusidosprawdzenia
optymalnegosposobufunkcjonowaniaumysudlawykonaniadanegozadania.Tosamwiczcymadojdotego,
jakiezasobymauruchomi,jakimioperacjamimentalnymimasiposuy,bywykonawiczenienajlepiej.To
waniedlategoniepodajnaprzykadsztuczekmnemotechnicznych(skojarzeniowametodazapamitywania[11],
pierwszeliterysw,skrtymyloweitp.).Sztuczkitegotypussprawindywidualn,azapoznasiznimimona
naamachlicznychpublikacji(chobywInternecie).
Penewyksztaceniekompetencjitumaczeniowejzakadarozwijanietakwieluumiejtnoci,eproponowanedla
nichwiczeniamonabymnoywnieskoczonotakjakwnieskoczonomonamnoyliczbumiejtnoci
przydatnychpodczastumaczeniasowaywego.Proponowanewiczeniaksztatujchybawikszozmiennych
niezbdnychlubprzydatnychdlatumaczykonsekutywnych(rodowiskowychikonferencyjnych)
isymultanicznych(kabinowychiszeptanych).Niedotyczonejednakwszystkichrodzajwumiejtnociani
wszystkichrodzajwprzekaduustnegoprogramowozrezygnowaemnaprzykadzwiczenatumaczenieavista,
czyzprezentacjitechniknotowania.
Wrdksztatowanychcechznajdsizpewnocitakiejak:pamiwerbalnaipojciowa,pamikrtka
irednia,koncentracjaiopanowanie,panowanienadstresem,podzielnouwagi,umiejtnowyciszenia,
suchaniewybirczeirwnolege,suchanieimwienie,mwienieimylenie,kompetencjaechoiczna
(dorozumiewanieniedosysza(l)nychjednostekznaczeniowych),improwizacjadowolnaisterowana,pynno
iszybkomwienia,umiejtneprzeczaniekodw(tzw.codeswitching),wsppracazpartneremwkabinie,
technikimaskujceiawaryjne(przeciwdziaaniepanicetumaczeniowej,np.bekotlubfalstarty),wyrabianie
wprocedurachprzekadowychtypu:ekwiwalencja,kompensacja,adaptacja.Wymienionetutajcechymona
przeksztacinacechyniepodaneistwierdzi,ecelemwiczejesticheliminowanie.Totutajznajdsi
wiczeniamajcenaceluuporaniesiztakimiproblemamijakplae(dziurywtumaczeniach),przydwiki
(niechcianeodgosy,zesynnymstkaniemnaczele),czysowotok(ktrykoczysinajczciejtumaczeniem
oboktekstu).
Niestozpewnociwszystkieumiejtnoci,wktrychksztatowaniumajpomcproponowanewiczenia.
Ojednychniewspominamcelowo,zinnychbymoeniezdajsobiesprawy.Juterazjednakwidapodwjnycel
dydaktykiprzekaduustnegoorazwiczetranslatorskich,doktrychtorozwojuiwymianynamawiam.Pierwszy
celstarasiksztatowacechyi/lubnawykiwtumaczeniukonsekutywnymisymultanicznympodaneoraz

przeciwdziaacechom(nawykom)niepodanym.Realizacjadrugiegocelupozwalasprawdzioglne
predyspozycjekandydatanatumaczaustnego.Trudnocizrealizacjpierwszychwiczenieoznaczajjednak
wcale,etychpredyspozycjinambrak.Dopieroczaspozwolioceni,nailesprawniesiporuszamywtych
wiczeniach.Inawetjelipierwszetrudnocimogsiwydawaniedoprzezwycienia,tozczasemmoesi
okaza,eregularnewykonywaniewiczesprawianamcorazwikszatwo.Towtedywanienastpuje
przyrostsprawnoci,dzikiktrymzezwykegoadeptatumaczeniastajemysicorazlepiejprzygotowanido
tumaczeniawpeniprofesjonalnego.

Zapraszamydozakupupenejwersjiksiki