Vous êtes sur la page 1sur 7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

Services
Howtocitethispaper

An.1Congr.Intern.PedagogiaSocialMar.2006

Educaonoformalnapedagogiasocial

MariadaGlriaGohn1

RESUMO
OtrabalhoobjetivarefletirsobreaeducaonoformaleseupapeleducativonosmarcosdaPedagogiaSocial.
Consideraseaeducaonoformalcomoumcampodeconhecimentoemconstruo.Analisasecomoocorre
amediaodesteprocessoeducativocomaescolapormeiodaparticipaodasociedadecivilorganizadaem
estruturascolegiadasdeinteraoentreasescolaseoterritrioqueacircunda.Buscaseasaprendizagensque
acontecemdasinteraesgeradaspeloprocessoparticipativo
Otrabalhosedivideemduaspartes:aprimeiradecartertericodiscuteacategoriaeducaonoformal
emsi,seucampo,atributoserelaocomaPedagogiaSocial.Pormeiodaanlisecomparativa,buscase
diferenciaraeducaoformal,dainformaledanoformal.Asegundautilizaospressupostosdaeducaono
formalparaobservlaemao:emcolegiadosescolares,nointeriordasescolaseemmovimentossociais
queatuamnocampodaPedagogiaSocial.
Palavraschave:Pedagogiasocialeducaonoformalmovimentossociaisredessolidrias

1Parte
Educaonoformal:abuscaparaaconstruodeumconceito
Estetextopartedeumapesquisamaisamplaquetemcomoobjetivoanalisaroprotagonismodasociedade
civilemaescoordenadasporONGs,movimentoseredessolidriasnareadaeducaoemgeral.Umadas
questesdestapesquisainvestigarasformaseducativasexistentesnouniversodaquelasaesbuscando
qualificarocarterdaeducaogerada.
Paratalrecorremosaumacategoriaquedesenvolvemosempesquisaanteriorqueadaeducaonoformal
(GOHN,1999).Naquelapesquisa,nosocupamosemdefiniracategoria,delimitarseucampoeapontarlacunas
enecessidadesparaaampliaodeseuentendimentoecampodeestudo.
Napesquisaatual,aoinvestigarmossobreaquestodosentidoesignificadodaeducaoproduzidanasaes
coletivasprotagonizadaspelasredesassociativasdasociedadecivil,retomamosacategoriadaeducaono
formal,nomaiscomoconstruoterica/abstratamascomoferramentaoperacionaldeanlise.Masa
passagemdecategoriaabstrataparacategoriaoperacionaltevequepassarpelamediaodenovasreflexese
elaboraespoissentimosanecessidadedeaprofundaroestudosobreaslacunasantesapontadas,
principalmenteasdeordemmetodolgica.
Comesteobjetivo,nasceuaprimeirapartedestetextoelefoielaboradoparaserumaprofundamentoda
categoria"educaonoformal"objetivandosuaoperacionalizao,tantonapesquisamencionadaacima,como
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

1/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

emoutraspesquisasquevenhamaserrealizadasnocampodeumaPedagogiaSocial.
Asegundapartedotextofazutilizaacategoriaeducaonoformalparaumasntesedapesquisamencionada
acima,destacandooscolegiadosescolares.Parans,aeducaonoformalacategoriacentraldetrabalho
deumeducadorsocial,numapedagogiasocial.
1.DistinesentreEducaoNoFormal,FormaleInformal
Aeducaonoformaldesignaumprocessocomvriasdimensestaiscomo:aaprendizagempolticados
direitosdosindivduosenquantocidadosacapacitaodosindivduosparaotrabalho,pormeioda
aprendizagemdehabilidadese/oudesenvolvimentodepotencialidadesaaprendizagemeexercciodeprticas
quecapacitamosindivduosaseorganizaremcomobjetivoscomunitrios,voltadasparaasoluode
problemascoletivoscotidianosaaprendizagemdecontedosquepossibilitemaosindivduosfazeremuma
leituradomundodopontodevistadecompreensodoquesepassaaoseuredoraeducaodesenvolvidana
mdiaepelamdia,emespecialaeletrnicaetc.Emsuma,consideramosaeducaonoformalcomoumdos
ncleosbsicosdeumaPedagogiaSocial.
Quandotratamosdaeducaonoformal,acomparaocomaeducaoformalquasequeautomtica.O
termonoformaltambmusadoporalgunsinvestigadorescomosinnimodeinformal.Consideramosque
necessriodistinguiredemarcarasdiferenasentreestesconceitos.Aprincpiopodemosdemarcarseus
camposdedesenvolvimento:aeducaoformalaqueladesenvolvidanasescolas,comcontedospreviamente
demarcadosainformalcomoaquelaqueosindivduosaprendemduranteseuprocessodesocializaona
famlia,bairro,clube,amigosetc.,carregadadevaloreseculturasprprias,depertencimentoesentimentos
herdados:eaeducaonoformalaquelaqueseaprende"nomundodavida",viaosprocessosde
compartilhamentodeexperincias,principalmenteemespaoseaescoletivoscotidianas.Vamostentar
demarcarmelhoressasdiferenaspormeioumasriedequestes,quesoaparentementeextremamente
simples,masnemporissosimplificadorasdarealidade,asaber:
Quemoeducadoremcadacampodeeducaoqueestamostratando?Emcadacampo,quemeducaouo
agentedoprocessodeconstruodosaber?Naeducaoformalsabemosquesoosprofessores.Nano
formal,ograndeeducadorooutro,aquelecomqueminteragimosounosintegramos.Naeducaoinformal,
osagenteseducadoressoospais,afamliaemgeral,osamigos,osvizinhos,colegasdeescola,aigreja
paroquial,osmeiosdecomunicaodemassaetc.
Ondeseeduca?Qualoespaofsicoterritorialondetranscorremosatoseosprocessoseducativos?Na
educaoformalestesespaossoosdoterritriodasescolas,soinstituiesregulamentadasporlei,
certificadoras,organizadassegundodiretrizesnacionais.Naeducaonoformal,osespaoseducativos
localizamseemterritriosqueacompanhamastrajetriasdevidadosgruposeindivduos,foradasescolas,
emlocaisinformais,locaisondehprocessosinterativosintencionais(aquestodaintencionalidadeum
elementoimportantedediferenciao).Jaeducaoinformaltemseusespaoseducativosdemarcadospor
refernciasdenacionalidade,localidade,idade,sexo,religio,etniaetc.Acasaondesemora,arua,obairro,
ocondomnio,oclubequesefreqenta,aigrejaouolocaldecultoaquesevinculasuacrenareligiosa,o
localondesenasceuetc.
Comoseeduca?Emquesituao,emqualcontexto?Aeducaoformalpressupeambientesnormatizados,
comregrasepadrescomportamentaisdefinidospreviamente.Anoformalocorreemambientesesituaes
interativosconstrudoscoletivamente,segundodiretrizesdedadosgrupos,usualmenteaparticipaodos
indivduosoptativa,maselatambmpoderocorrerporforasdecertascircunstanciasdavivnciahistrica
decadaum.Hnaeducaonoformalumaintencionalidadenaao,noatodeparticipar,deaprenderede
transmitiroutrocarsaberes.Porisso,aeducaonoformalsituasenocampodaPedagogiaSocialaquela
quetrabalhacomcoletivosesepreocupacomosprocessosdeconstruodeaprendizagensesaberes
coletivos..Ainformaloperaemambientesespontneos,ondeasrelaessociaissedesenvolvemsegundo
gostos,preferncias,oupertencimentosherdados.
Qualafinalidadeouobjetivosdecadaumdoscamposdeeducaoassinaladas?Naeducaoformal,entre
outrosobjetivosdestacamseosrelativosaoensinoeaprendizagemdecontedoshistoricamente
sistematizados,normalizadosporleis,dentreosquaisdestacamseodeformaroindivduocomoumcidado
ativo,desenvolverhabilidadesecompetnciasvrias,desenvolveracriatividade,percepo,motricidadeetc.A
educaoinformalsocializaosindivduos,desenvolvehbitos,atitudes,comportamentos,modosdepensarede
seexpressarnousodalinguagem,segundovaloresecrenasdegruposquesefreqentaouquepertencepor
herana,desdeonascimentoTratasedoprocessodesocializaodosindivduos.Aeducaonoformal
capacitaosindivduosasetornaremcidadosdomundo,nomundo.Suafinalidadeabrirjanelasde
conhecimentosobreomundoquecircundaosindivduosesuasrelaessociais.Seusobjetivosnosodadosa
priori,elesseconstroemnoprocessointerativo,gerandoumprocessoeducativo.Ummododeeducarsurge
comoresultadodoprocessovoltadoparaosinteresseseasnecessidadesquedeleparticipa.Aconstruode
relaessociaisbaseadasemprincpiosdeigualdadeejustiasocial,quandopresentesnumdadogruposocial,
fortaleceoexercciodacidadania.Atransmissodeinformaoeformaopolticaescioculturalumameta
naeducaonoformal.Elaprepararoscidados,educaoserhumanoparaacivilidade,emoposio
barbrie,aoegosmo,individualismoetc.
Quaissoosprincipaisatributosdecadaumadasmodalidadeseducativasqueestamosdiferenciando?A
educaoformalrequertempo,localespecfico,pessoalespecializado.Organizaodevriostipos(inclusivea
curricular),sistematizaoseqencialdasatividades,disciplinamento,regulamentoseleis,rgossuperiores
etc.Elatemcartermetdicoe,usualmente,divideseporidade/classedeconhecimento.Aeducaoinformal
noorganizada,osconhecimentosnososistematizadosesorepassadosapartirdasprticase
experinciaanteriores,usualmenteopassadoorientandoopresente.Elaatuanocampodasemoese
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

2/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

sentimentos.umprocessopermanenteenoorganizado.Aeducaonoformaltemoutrosatributos:ela
no,organizadaporsries/idade/contedosatuasobreaspectossubjetivosdogrupotrabalhaeformaa
culturapolticadeumgrupo.Desenvolvelaosdepertencimento.Ajudanaconstruodaidentidadecoletivado
grupo(esteumdosgrandesdestaquesdaeducaonoformalnaatualidade)elapodecolaborarparao
desenvolvimentodaautoestimaedoempowermentdogrupo,criandooquealgunsanalistasdenominam,o
capitalsocialdeumgrupo.Fundamentasenocritriodasolidariedadeeidentificaodeinteressescomunse
partedoprocessodeconstruodacidadaniacoletivaepblicadogrupo.
Quaissoosresultadosesperadosemcadacampoassinalado?
Naeducaoformalesperase,almdaaprendizagemefetiva(que,infelizmentenemsempreocorre),ha
certificaoetitulaoquecapacitamosindivduosaseguirparagrausmaisavanados.Naeducaoinformal
osresultadosnosoesperados,elessimplesmenteacontecemapartirdodesenvolvimentodosensocomum
nosindivduos,sensoestequeorientasuasformasdepensareagirespontaneamente.Aeducaonoformal
poderdesenvolver,comoresultados,umasriedeprocessostaiscomo:
conscinciaeorganizaodecomoagiremgruposcoletivos
aconstruoereconstruodeconcepo(s)demundoesobreomundo,
acontribuioparaumsentimentodeidentidadecomumadadacomunidade
formaoindivduoparaavidaesuasadversidades(enoapenascapacitaoparaentrarnomercadode
trabalho)
quandopresenteemprogramascomcrianasoujovensadolescentesaeducaonoformalresgatao
sentimentodevalorizaodesiprprio(oqueamdiaeosmanuaisdeautoajudadenominam,
simplificadamente,comoaautoestima)ousejadcondiesaosindivduosparadesenvolverem
sentimentosdeautovalorizao,derejeiodospreconceitosquelhessodirigidos,odesejodelutarem
paradeserreconhecidoscomoiguais(enquantosereshumanos),dentrodesuasdiferenas(raciais,
tnicas,religiosas,culturaisetc.)
osindivduosadquiremconhecimentodesuaprpriaprtica,osindivduosaprendemalereinterpretaro
mundoqueoscerca.
2AlgumasCaractersticasdaEducaoNoFormal:Metas,LacunaseMetodologias
Aseguirlistamosalgumascaractersticasqueaeducaonoformalpodeatingiremtermosdemetas.
ConsideramosestasmetascomoumcampoaserdesenvolvidopelaPedagogiaSocial:
Aprendizadoquantoadiferenasaprendeseaconvivercomdemais.Socializaseorespeitomtuo
Adaptaodogrupoadiferentesculturas,eoindivduoaooutro,trabalhao"estranhamento"
Construodaidentidadecoletivadeumgrupo
Balizamentoderegrasticasrelativasscondutasaceitveissocialmente.
Oquefaltanaeducaonoformal:
Formaoespecficaaeducadoresapartirdadefiniodeseupapeleatividadesarealizar
Definiodefuneseobjetivosdeeducaonoformal
Sistematizaodasmetodologiasutilizadasnotrabalhocotidiano
Construodeinstrumentosmetodolgicosdeavaliaoeanlisedotrabalhorealizado
Construodemetodologiasquepossibilitemoacompanhamentodotrabalhorealizado
Construodemetodologiasquepossibilitemoacompanhamentodotrabalhodeegressosque
participaramdeprogramasdeeducaonoformal
Criaodemetodologiaseindicadoresparaestudoeanlisedetrabalhosdaeducaonoformalem
camposnosistematizados.Aprendizadogeradospelavontadedoreceptor
Mapeamentodasformasdeeducaonoformalnaautoaprendizagemdoscidados(principalmente
jovensnocampodaautoaprendizagemmusical)
Metodologias
Aquestodametodologiamereceumdestaqueporqueumdospontosmaisfracosnaeducaonoformale
acomparaocomasoutrasmodalidadeseducativasqueutilizamosnoitemanteriornonosajudamuito.De
todaforma,naeducaoformalasmetodologiasso,usualmente,planificadapreviamentesegundocontedos
prescritosnasleis.Asmetodologiasdedesenvolvimentodoprocessoensino/aprendizagemsocompostaspor
umlequegrandedemodalidades,temaseproblemasenovamosadentrarnestedebateporquenonossa
readeconhecimento.Aeducaoinformaltemcomomtodobsicovivnciaeareproduodoconhecido,a
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

3/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

reproduodaexperinciasegundoosmodoseasformascomoforamapreendidasecodificadas.Naeducao
noformal,asmetodologiasoperadasnoprocessodeaprendizagempartedaculturadosindivduosedos
grupos.Omtodonasceapartirdeproblematizaodavidacotidianaoscontedosemergemapartirdos
temasquesecolocamcomonecessidades,carncias,desafios,obstculosouaesempreendedorasaserem
realizadasoscontedosnosodadosapriori.Soconstrudosnoprocesso.Omtodopassapela
sistematizaodosmodosdeagiredepensaromundoquecircundaaspessoas.Penetraseportantonocampo
dosimblico,dasorientaeserepresentaesqueconferemsentidoesignificadosaeshumanas.Supea
existnciadamotivaodaspessoasqueparticipam.Elanosesubordinasestruturasburocrticas.
dinmica.Visaaformaointegraldosindivduos.Nestesentidotemumcarterhumanista.Ambienteno
formalemensagensveiculadas"falamoufazemchamamentos"spessoasecoletivos,easmotivam.Mas
comohintencionalidadesnosprocessoseespaosdaeducaonoformal,hcaminhos,percursos,metas,
objetivosestratgicosquepodemsealterarconstantemente.Hmetodologias,emsuma,queprecisamser
desenvolvidas,codificadas,aindaquecomaltograudeprovisoriedadepoisodinamismo,amudana,o
movimentodarealidadesegundoodesenrolardosacontecimentos,soasmarcasquesingularizamaeducao
noformal.
Qualquerquesejaocaminhometodolgicoconstrudooureconstrudo,desumaimportnciaatentarparao
papeldosagentesmediadoresnoprocesso:oseducadores,osmediadores,assessores,facilitadores,
monitores,referncias,apoiosouqualqueroutradenominaoquesedparaosindivduosquetrabalhamcom
gruposorganizadosouno.Elessofundamentaisnamarcaodereferenciaisnoatodeaprendizagem,eles
carregamvisesdemundo,projetossocietrios,ideologias,propostas,conhecimentosacumuladosetc.Elesse
confrontarocomosoutrosparticipantesdoprocessoeducativo,estabelecerodilogos,conflitos,aes
solidriasetc.Elessedestacamnoconjuntoepormeiodelespodemosconheceroprojetoscioeducativodo
grupo,avisodemundoqueestoconstruindo,osvaloresdefendidoseosquesorejeitados.Qualoprojeto
polticoculturaldogrupoemsuma.
Parafinalizaraprimeirapartedestetextodestacamosquediferenciamosaeducaonoformaldeoutras
propostaseducativas,quetambmseapresentamcomoeducaosocial,masquetemumcarterconservador.
Amaioriadessaspropostassevoltamparaosgrupossociaisdosexcludosobjetivando,namaiorpartedas
vezesapenasinserilosnomercadodetrabalho,comprticasassistencialistasapoiadasporpolticassociais
compensatrias.Entendemosaeducaonoformalcomoaquelavoltadaparaoserhumanocomoumtodo,
cidadodomundo,homensemulheres,numaperspectivadaemancipao,numapedagogialibertadoraeno
integradoraaumadadaordemsocialdesigual.EmhipteseNENHUMAaeducaonoformalsubstituiou
competecomaEducaoFormal,comaeducaoescolar.Poderajudarnacomplementaodessaltima,via
programaesespecficas,articulandoaescolaeacomunidadeeducativalocalizadanoterritriodeentornoda
escola.Aeducaonoformaltemalgunsdeseusobjetivosprximosdaeducaoformal,comoaformao
deumcidadopleno,maselatemtambmapossibilidadededesenvolveralgunsobjetivosquelhesso
especficos,viaaformaeosespaosondesedesenvolvemsuasprticas,aexemplodeumconselhooua
participaoemumalutasocial,contraasdiscriminaes,porexemplo,afavordasdiferenasculturaisetc.
Resumidamentepodemosenumerarosobjetivosdaeducaonoformalcomosendo:umaeducaopara
cidadania.Estaeducaoabrangeosseguinteseixos:
a)Educaoparajustiasocial
b)Educaoparadireitos(humanos,sociais,polticos,culturaisetc.)
c)Educaoparaliberdade
d)Educaoparaigualdade
e)Educaoparademocracia
f)Educaocontradiscriminao
g)Educaopeloexercciodacultura,eparaamanifestaodasdiferenasculturais.

2Parte
AEducaoNoFormalemAo
ConselhoseColegiadosnaEscola:EspaosdeEducaoNoFormal
Observasequeinmerasinovaesnocampodemocrticoadvmdasprticasgeradaspelasociedadecivilque
alteramarelaoestadosociedadeaolongodotempoeconstroemnovasformaspolticasdeagir,
especialmentenaesferapblicanoestatal.Defato,soinmerasasnovasprticassociaisexpressasem
novosformatosinstitucionaisdaparticipao,taiscomoosconselhos,osfruns,asassembliaspopulareseas
parcerias.Emtodaselasaeducaonoformalestpresente,comoprocessodeaprendizagemdesaberesaos
eentreseusparticipantes.
Aoanalisarmosaspossibilidadesdeparticipaodacomunidadeeducativaemumaescola,articulandoaaos
processosdeaprendizagemnoformalqueosmtodosdegestoparticipativadesenvolvem,nopodemos
deixardeteceralgumasconsideraessobreasestruturasdeparticipaoquejexistemnointeriordas
escolas,aexemplodosdistintosediferenciadoscolegiadoseconselhos.Nosconselhosseentrecruzam
necessidadesadvindasdaprticadaeducaoformal/escolar,comaeducaonoformal,principalmenteno
queserefereparticipaodospaiseoutrosmembrosdacomunidadeeducativanassuasreunies.
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

4/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

Observasequeoprocessobrasileirodedescentralizaodaeducaonodescentralizou,defato,opoderno
interiordasescolas.Usualmente,essepodercontinuanasmosdadiretoraougestora,queomonopoliza,faza
pautadasreuniesdosconselhosecolegiadosescolares,noadivulgacomantecednciaetc.Acomunidade
externaeospaisnodispemdetempoe,muitasvezes,nemavaliamarelevnciadeparticiparoude
estarempresentesnasreunies.Almdisso,usualmente,essespaisnoestopreparadosparaentenderas
questesdocotidianodasreunies,comoasoramentrias.Sexercemumaparticipaoativanoscolegiados
aquelespaiscomexperinciaparticipativaanterior,extraescolar,revelandoaimportnciadaparticipaodos
cidados(s)emaescoletivasnasociedadecivil.Ocartereducativoqueessaparticipaoadquire,quando
elaocorreemmovimentossociaiscomunitrios,organizadosemfunodecausaspblicas,preparaos
indivduosparaatuaremcomorepresentantesdasociedadecivilorganizada.Eoscolegiadosescolaressouma
dessasinstncias.
Muitosfuncionriosdasescolassomembrosdosconselhosedoscolegiadosescolaresmas,usualmente,
exercitamumpactodosilncio,noparticipandodefatoeservindode"modelopassivo"paraoutrossetoresda
comunidadeeducativaquecompemumcolegiado.Porqueelessecomportamassim?Porque,namaioriados
casos,estopresentesparareferendardemandascorporativas,ouparafortalecerdiretoriascentralizadoras.
Comoelomaisfracodopoder,elesparticipampara"compor",paradarnmeroequorumnecessriosaos
colegiados,contribuindocomessecomportamentoparanoconstruirnadaenadamudar.
Porqueissoocorre?Porque,emboraoscolegiadossejamumespaolegtimoededireito,eumaconquista
paraoexercciodacidadania,atporseremprevistosemlei,essacidadaniatemqueserqualificadae
construdanaprtica.Osprojetospolticosdosrepresentantesdosdiferentessegmentosegrupos,seusvalores,
visesdemundoetc.interferemnadinmicadessesprocessosparticipativos.Parateremcomometaprojetos
emancipatrios,elesdevemtercomolastrodesuasaesosprincpiosdaigualdadeedauniversalidade.Os
colegiadosdevemconstruiroudesenvolveressasensibilidadepormeiodeumconjuntodevaloresquevenham
aserrefletidosemsuasprticas.Semisso,temosumainclusoexcludente:aumentodonmerodealunosnas
escolaseestruturasdescentralizadasquenoampliamdefatoaintervenodacomunidadenaescola.Temos
setoresquepretensamenteestorepresentandoointeressepblico,masquenarealidadedefendemo
interessedegruposecorporaes,ouamanutenodopodertradicional,cujopapelexercerocontrole,a
vigilnciaemrazodeumafalsaparticipaoordeiraevoltadaparaaresponsabilizaodacomunidade(pais,
meseoutrosmais)nasaesemqueoEstadoseomite(videSILVA,2003).
Nosedeveperderdevistaque,porintermdiodosConselhos,asociedadecivilexercitaodireitodeparticipar
dagestodediferentespolticaspblicas,tendoapossibilidadedeexercermaiorfiscalizaoecontrolesobreo
Estado,emsuaspolticaspblicas.Osfrunssofrutosdasredestecidasnosanos70/80quepossibilitaramaos
gruposorganizadosolharparaalmdadimensodolocaltmabrangncianacionalesofontesdereferncia
ecomparaoparaosprpriosparticipantes.Asassembliaseplenriastmganhadoformatosvariadosque
vodeencontrosregulareseperidicosentreespecialistas,interessadosegestorespblicos,comonocasoda
sade,aobservatriosegrupossemiinstitucionalizadosdooramentoparticipativo.Asnovasprticas
constituem,assim,umnovotecidosocialdensoediversificado,tencionamasvelhasformasdefazerpolticae
criamnovaspossibilidadesconcretasparaofuturo,emtermosdeopesdemocrticas.Asnovasprticasde
interaoescola/representantesdasociedadecivilorganizadadevemserexaminadasluzdosprocessosda
educaonoformalcaracterizadosnaprimeirapartedestetexto.Soaprendizagensqueestogerando
saberes.Processosdifceis,tensionadosmaseducativosparatodos,peloquetrazemdenovo,pelaresistncia
oupelareiteraoobstinadadovelho,quenoquercederpressodasnovasforas
Conclusesedesafios
Articularaeducao,emseusentidomaisamplo,comosprocessosdeformaodosindivduoscomocidados,
ouarticularaescolacomacomunidadeeducativadeumterritrio,umsonho,umautopia,mastambmuma
urgnciaeumademandadasociedadeatualeumanecessidadenaPedagogiaSocial.Porissotrabalhamoscom
umconceitoamplodeeducaoqueenvolvecamposdiferenciados,daeducaoformal,informalenoformal.
Acreditamosquepropostassefazemcomidiasefundamentosporisso,dedicamosaprimeirapartedotexto
aqualificaoediferenciaodeumconceitoquetemcentralidadenotemaqueestamosdiscutido,qualseja:a
importnciadaeducaonoformal.ConceituamosaeducaonoformalnocampodaPedagogiaSocial
aquelaquetrabalhacomcoletivosesepreocupacomosprocessosdeconstruodeaprendizagensesaberes
coletivos.
Reiteramosnestetextoaperspectivaqueabordaaeducaocomopromotorademecanismosdeincluso
social.Entendeseporinclusoasformasquepromovemoacessoaosdireitosdecidadania,queresgatam
algunsideaisjesquecidospelahumanidade,comoodecivilidade,tolernciaerespeitoaooutrocontestamse
concepesrelativassformasquebuscam,simplesmente,integrarindivduosatomizadose
desterritorializados,emprogramassociaiscompensatrios.
Agestocompartilhadaemsuasdiferentesformasdeconselhos,colegiadosetc.precisadesenvolveruma
culturaparticipativanova,quealtereasmentalidades,osvalores,aformadeconceberagestopblicaem
nomedosdireitosdamaioriaenodegruposlobista.Issoimplicaacriaodecoletivosquedesenvolvam
saberesnoapenasnormativoslegislaes,formatosdeaplicaodeverbasetc.,emboraessesitens
tambmsejamimportantes,dadoopapeldosfundospblicosnocampodedisputapolticaemtornodasverbas
pblicas.precisodesenvolversaberesqueorientemasprticassociais,queconstruamnovosvalores,aqui
entendidoscomoaparticipaodecoletivosdepessoasdiferentes,commetasiguais.Istotudoestnocampo
daeducaonoformaledaPedagogiaSocial.Operfildoeducadorsocialseconstrieestsendoreinventado
nesteprocesso.
Entretanto,senohouversentidonasformasdeparticipaonareadaeducao,comprojetosde
emancipaodoscidadosqueobjetivemmudanassubstantivasenoinstrumentais,correseoriscodeseter
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

5/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

espaosmaisautoritriosdoquejeramquandocentralizados.Comodemocratizaressesespaos?Como
ressignificlosparaqueasobraseserviosrealizadosnumaescola,porexemplo,nosejamvistoscomo
ddivasdeumadiretora,oudealgumpolticoouadministradorpblico,esimcomodireitodapopulao?Como
resgatarodireitoeducaoenquantopolticaeducacionalaonveldasinstnciaslocais,semesquecerque
elassopartedeumtodoqueextrapolaasfronteirasnacionais?Comogerarnovaspolticasnagestodos
fundospblicos?
Sodesafiosetarefasgigantescas.Nodparacontarapenascomherosmosdealgunsgestorespblicosbem
intencionadosoudepoucaslideranasdasociedadecivil,poisconstruirsentidoesignificadosnovosnagesto
daescolaumaprticaquetemquesepautarporumoutroolharemrelaoaopapeldaescolanumdado
territrio.Nomaispossvelpermanecernoconformismodiantedeespaosdominadosporantigosmtodos
clientelistas,pelaordemtradicional.precisocriatividadeeousadiaporqueasnovidadessganhamfora
quandopassamaterhegemoniaemcertoscoletivosorganizadosmaisamplos.Porisso,precisovoltaros
olhosparaaorganizaodasociedadecivil,paraosprocessosdeeducaonoformalquenelase
desenvolvem,eparaopapelqueaescolapodetercomocampodeformaodeumnovomodelocivilizatrio.
Precisamosdeumanovaeducaoqueformeocidadoparaatuarnosdiasdehoje,etransformeculturas
polticasarcaicas,arraigadas,emculturaspolticastransformadoraseemancipatrias.Issonosefazapenas
emaulasecursosdeformaotradicionais,formuladosnogabinetedealgumburocrata,oudeseminriosde
capacitaousualmentestcnicaistosefazsimapartirdaprticadagestocompartilhada
escola/comunidadeeducativa,noexercciodastarefasdeumadadaescola,numadeterminadacomunidade
territorial.Participardosconselhosecolegiadosdasescolasumaurgnciaeumanecessidadeimperiosa,mas
exigeumapreparaocontnua,umaprendizadopermanente,umaatividadedeaoereflexo.Nobastaum
programa,umplano,oumaisumconselho.precisoreconheceraexistnciaeaimportnciadaeducaono
formalnoprocessodeconstruodeumasociedadeseminjustias,democrtica.precisosistematizardados,
gerareextrairsaberes,eproduzirconhecimentosnocampodaPedagogiaSocial.
Construircidadosticos,ativos,participativos,comresponsabilidadediantedooutroepreocupadoscomo
universalenocomparticularismos,retomarasutopiasepriorizaramobilizaoeaparticipaoda
comunidadeeducativanaconstruodenovasagendas.Essasagendasdevemcontemplarprojetos
emancipatriosquetenhamcomoprioridadeamudanasocial,qualifiqueseusentidoesignificado,pense
alternativasparaumnovomodeloeconmiconoexcludentequecontemplevaloresdeumasociedadeemque
oserhumanocentrodasatenesenoolucro,omercado,ostatuspolticoesocial,opoderemsuma.A
educaonoformalumcampovaliosonaconstruodaquelasagendas,eparadarsentidoesignificadoas
prpriaslutasnocampodaeducaovisandotransformaodarealidadesocial.
Conclumosestetextocomumapropostadecartersociopoltico:adetransformarasescolasemcentrode
refernciascivilizatriasnosbairrosondeselocalizam.Paraissopropomosaarticulaodosprocessosde
participaodasociedadecivilorganizadacomasescolas.Propomos,emsuma,aarticulaodaeducao
formalcomanoformalparadarvidaeviabilizarmudanassignificativasnaeducaoenasociedadecomo
umtodo.Comisso,aPedagogiaSocialselegitimarcomoreafundamentalnocampodaproduode
conhecimento.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
COLL,C.Educao,escolaecomunidade:nabuscadeumcompromisso.In:Comunidadeeescola:aintegrao
necessria.Ptio.RevistaPedaggica.PortoAlegre,ArtesMdicas,ano3,n.10,1999,p.812.
BAUMAN,Z.Community.Cambridge:Polity,2001.
FREIRE,P.Pedagogiadooprimido.RiodeJaneiro:PazeTerra,1980.
GOHN,M.G.MovimentoselutassociaisnaHistriadoBrasil.SoPaulo:Loyola,1995.
______.Teoriadosmovimentossociais.SoPaulo:Loyola,2004.4aed..
__________Educaonoformaleculturapoltica.SoPaulo:Cortez,1999.(2005,3.ed.).
______.Conselhosgestoreseparticipaosociopoltica.SoPaulo:Cortez,2003,2aed..
______.Movimentossociaiseeducao.SoPaulo.Cortez,2003,5aed..
________________Aeducaonoformalearelaoescolacomunidade.RevistaECCOS,no2,vol.6,Dez
2004,p.3965.
_________.OAtoinvestigativonaproduodoconhecimento:QuestesMetodolgicas.SoPaulo,UNINOVE,
2006.
HONNETH,A.Lutaporreconhecimento.Agramticamoraldosconflitossociais.SoPaulo:34,2003.
PUTNAM,R.D.Bowlingalone.NewYork:Simon&Schuster,2000.
SANTOS,B.S..Acrticadarazoindolente.Contraodesperdciodaexperincia.SoPaulo:Cortez,2000.
______.(Org).Democratizarademocracia.Oscaminhosdademocraciaparticipativa.RiodeJaneiro,
CivilizaoBrasileira,2002.
http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

6/7

11/07/2015

CongressoInternacionaldePedagogiaSocialEducaonoformalnapedagogiasocial

SENNET,R.Acorrosodocarter:conseqnciaspessoaisdotrabalhononovocapitalismo.RiodeJaneiro:
Record,1999.
SILVA,Pedro.Escolafamlia,umarelaoarmadilhada.Interculturalidadeerelaesdepoder.Porto,
Afrontamento,2003.

1DocenteatuantenaUnicamp,UNINOVEeCNPq.Email:mgohn@uol.com.br

2015UniversidadedeSoPaulo

http://www.proceedings.scielo.br/scielo.php?pid=MSC0000000092006000100034&script=sci_arttext

7/7

Vous aimerez peut-être aussi