Tehnika pomo Ministarstvu Ekonomije i EPCG

Projekat finansiran od strane EU pod

Evropskom Agencijom za Rekonstrukciju
Draft Inicijalnog Izvjetaja o
Strategiji Energetske Efikasnosti

IPA Energy
Consulting

IDOM

Carl Bro

04 Jun 2004

Planet Ernst &

Young

CONTENTS
1.

Uvod
1.1

Struktura Dokumenta

2.

Potreba za energetskom efikasnou

3.

Energetski sektor crne gore

4.

3.1

Energetske Karakteristike

3.2

Zakonski okviri

Definisanje strategije
4.1

Porijeklo

4.2

Ciljevi

4.2.1

Nacionalni Cilj

4.2.2

Nacionalni Stavovi

4.3

Pristup

4.4

Sredstva za Realizaciju Strategije

4.4.1

Administrativni aspekti

4.4.2

Finansijski aspekti

4.5

5.

6.

Beneficije i Rizik vezan za procjenu Strategije

4.5.1

Oekivane beneficije

4.5.2

Analize Rizika

Akcioni Plan
5.1

Program za Snadbijevanje Elektrinom Energijom

5.2

Graevine i Program Ureaja

5.3

Industrija

Sledei koraci
6.1

Odobrenje Strategije

6.2

Osnivanje Crnogorske Jedinice za Energetsku Efikasnost - CJEE

ii

7.

6.3

Regrutovanje i Obuka osoblja u MEEU-u

6.4

Implementacija Akcionog Plana

6.5

Objavljivanje Informacija i Edukativna Kampanja

Aneks

iii

1. UVOD
Ovaj nacrt Strategije Energetske Efikasnosti (EE) za Crnu Goru je proizvod aktivnosti vezanih
za energetsku efikasnost voenih projektom pruanja Tehnike Pomoi Ministarstvu Ekonomije
i EPCG. Ova Strategija EE, pripremljena od strane IPA tima, predlae potencijalne ciljeve
vezane ze energetsku efikasnost u Crnoj Gori i sredstva i dejstva koja vode do njihovog
ostvarenja. Specifino, ova EE Strategija nastoji da povea sistem i krajnju upotrebu energetske
efikasnosti putem sprovoenja niza specifinih praktinih mjera 1. Ova Strategija predstavlja
okvirne inicijative potrebne za promovisanje energetske efikasnosti u svim veim sektorima
potronje elektrine energije u Crnoj Gori2. Ova Strategija takoe ukljuuje i tednju koju
definie kao glavni cilj kako bi se mjerilo poboljanje energetske efikasnosti tokom vremena.
Razvoj ove strategije se zasniva na procjeni sadanjih karakteristika crnogorskog energetskog
sistema, kao i na reference regionalnog (Atinski Proces) i buduih obaveza (Direktive EU) na
energetskom polju. Podaci o Energetskom Sektoru Crne Gore su dobijeni od EPCG, Centra za
Elektro-energetski Sistem na Univerzitetu u Podgorici, kao i od Gospodina Milorada Burzana
(Ministarstvo Ekonomije), osoblja Regulatorne Agencije za Energetiku i ininjera/menadera
irom Crne Gore. Inicijalne analize energetskog sektora su date u prethodnim izvjetajima koje
je pripremila IPA i navedeni su u Anexu.
Ovu Strategiju, koja se fokusira na promociji sistema i efikasnosti prilikom krajnje potronje,
trebalo bi smatrati neophodni instrumentom za dostizanje nedavno usvojeni Zakon o Energetici
u Crnoj Gori i aktivnosti koje se tiu rekonstrukcije domaeg energetskog sektora, koji je do
sada bio uglavnom fokusiran na poveanje snadbijevanja.
Meu svim ovim restruktuirajuim aktivnostima, reforma tarifnog sistema, koji e prikazivati
realne trokove, e oigledno dati najveu podrku primjeni inicijativa za krajnju energetsku
efikasnost, dok e poveana naplata rauna i primjena zakona takoe pomoi. U skladu sa
analizama trokova EPCG-a i postojee tarifne strukture, smatramo da bi tarife domae energije
trebalo najmanje duplirati u odnosu na sadanju cijenu od 0,049 /kWh. Ovakav potez bi
podstakao veu utedu elektrine energije, posebno u investicionim oblastima sa niskim
trokovima, kao to su osvjetljenje i izolacije. Zapravo, bazirano na istraivanju sprovedenom u
domainstvima, procjenjuje se da je cjenovna elastinost za struju u Srbiji i Crnoj Gori reda
veliine 0,253, to ukazuje da bi svako poveanje od 10%, dovelo do smanjenja potronje od
oko 2,5%.
ak i odsustvu tarifnih reformi, kakogod, inicijative EE mogu biti promovisane od strane Vlade
kako bi se pomoglo ublaavanje neizbjenih cjenovnih okova, s obzirom da se zemlja kree ka
prikljuenju jedinom tritu elektrine energije na Balkanu u bliskoj budunosti (2009) i
naknadnom prikljuenju EU. Odreene inicijative EE mogu racionalizovati krajnju potronju,
tako to bi u sluaju poveanja prosjenih tarifa na okolnim tritima, dolo do blaeg
cjenovnog uticaja na domae potroae.
Glavni ciljevi Strategije Energetske Efikasnosti, dati su u tri grupe:

Pogledaje Poglavlje 5 za detljan opis djelovanja.

Ne ukljuujui transportni sektor.
Sektor Dostupnosti Elektrine Energije u Sjevero-istonoj Evropi, Finalni Izvjeptaj EBRD Novembar 2003

2
3

Racionalizacija potronje elektrine energije u veim energetskim sektorima u Crnoj

Gori (snadbijevanje, stambene zgrade i kue, i industriju) u cilju obustave sadanje
prakse neefikasne potronje;
Smanjiti zavisnost od uvoza elektrine energije (trenutno 1/3 ukupne potronje) i
simultano promovisati postojee obnovljive izvore elektrine energije u Crnoj Gori
kako bi se podstakao razvoj istih;
Dati doprinos u pripremi Energetskog Sektora u Crnoj Gori i krajnjih potroaa kako bi
racionalizovali potronju elektrine energije prije cjenovnih okova povezanih sa
ulaskom Crne Gore na Balkansko Trite Elektrine Energije, i krajnji ulazak na Trite
EU.

1.1 Struktura Dokumenta

Nakon Uvoda, Poglavlje broj 2 navodi argumente koji podravaju potrebu za EE u Crnoj Gori.
Poglavlje broj 3 daje pregled Energetskog Sektora Crne Gore kao i odgovarajue pravne
regulative. Nacionalni cilj vezan za utedu, dat je u Poglavlju broj 4 kao i strategija koja vodi do
njegovog ostvarenja. Detaljan akcioni plan je izloen u Poglavlju broj 5. Vremenska tabela
implementacije ove strategije je ukljuena u Poglavlje br.6.

2. POTREBA ZA ENERGETSKOM EFIKASNOU

Efektivna Strategija Energetske Efikasnosti je opravdana sama po sebi i komplementarna je sa
aktivnostima vezanim za poveano snadbijevanje u Crnoj Gori. Posjete i analize poloaja
ukazuju da postoji znaajan potencijal utede elektrine energije 4 u Crnoj Gori i postizanje takve
tednje bi dovelo do smanjenja uvoza, niih trokova, poboljanja stabilnosti domaeg
snadbijevanja, korisnosti za okolno okruenje, kao i do mnogih drugih faktora. Implementacija
zahtijevanih sporednih aktivnosti se takoe uklapa sa restruktuirajuim aktivnostima na polju
industrije za snadbijevanje elektrinom energijom, koje su usmjerene na stvaranje
funkcionalnog internog trita elektrine energije, koje e na efikasniji nain vriti alokaciju
ekonomskih i prirodnih resursa. Zapravo, Strategija EE bi predstavljala glavno polazite za
ukupnu Strategiju vezanu za Energetiku u Crnoj Gori, koja jo uvijek nije zvanino nastala.
Glavni argumenti za promovisanje Strategije Energetske Efikasnosti u Crnoj Gori, su sledei:

Postoji potencijalno trite za invetiranje u energetsku efikasnost, koje je jo uvijek

neiskoriteno iz prvobitnih ekonomskih razloga (prosjena tarifa elektrine energije ne
odraava ukupne trokove u Crnoj Gori). Dok god tarife ostaju niske, bie jako malo
prirodnog podsticaja za potroae da sprovode racionalne odluke o potronji ili odranju
elektrine energije. Kako god, sprovoenje novog Zakona o Energetici od strane
Regulatorne Agencije za Energetiku, ogranienje vladinog budeta, i participacija na
regionalnim tritima elektrine energije5, zajedno e podstai reforme tarifa.

Inicijativa energetske efikasnosti moe biti iskoritena od strane Vlade Republike Crne
Gore kao sredstvo za laganiju tranziciju na tarife potpunih trokova. Racionalizacija
potronje elektrine energije sada, dovee do manjih okova kasnije kada bude dolo
do potpune reforme tarifnog sistema.

Investicioni trokovi za dodatne proizvodne objekte prevazilaze trokove mnogih

investicija vezanih za utedu elektrine energije (pogledajte primjer). Osim toga,
zaostatak prouzrokovan duinom potrebnog vremena za izgradnju dodatnih kapaciteta
(znaajan za velike hidro-energetske planove, na primjer) ima tendenciju da bude dui
od uticaja dobro organizovanih i ciljnih mjera za energetsku efikasnost.
Primjer
Troak popravke prozora i izolacionih traka na istim na zgradi u Podgorici koja ima 100 m 2
prozora (tipino za zgradu sa 10 stanova od po 78m2 sa 27 osoba) procijenjen je na:
+
=

Materijali
Radna snaga
Ukupno

460
160
620

Dobijena uteda elektrine energije je 7.800 kWh godinje

Troak jednog uteenog kWh je 1,03 cent.
EPCG prijavljuje da je troak proizvodnje 1 kWh u hidro centrali Piva 1,13 cent, dok je troak
uvezene energije 3,79 cent/kWh.

Struja je dominantna forma energije koja se koristi u Crnoj Gori sa 85% ukupne potronje. Unoenje raznolikosti u snadbijevanje
energijom je jasan srednje do dugoroan cilj, ali bi trebao biti voen optijom Energetskom Politikom i Strategijom.
5
Procjenjujemo da bi tarifu za domae potroae trebalo poveati za 200% u periodu od 2004-2009 godine, kako bi se prilagodili
Zakonu o Energetici i ulasku na regionalna trita.

Smanjenje ili racionalizacija neefikasne potronje poveava stabilnost domaeg

snadbijevanja elektrine energije i poboljava bilans plaanja u Crnoj Gori. Skoro 48
miliona Eura je utroeno na uvoz tokom 2001.godine ili otprilike 4% Bruto Drutvenog
Proizvoda. Ovo predstavlja velik odliv sredstava sa ve ogranienog gotovinskog
rauna EPCG.

Poetak koritenja nekih izvora energije koji se mogu koristiti u industriji, moe dovesti
do odreenih beneficija vezanih za okolnu sredinu (pogledajte primjer). Ovakvo
iskoritenje, iako ne mora obavezno biti efikasnije od konvencionalne energije,
obino je odrivije. Na taj nain bi se mogao i predstavljati imid Crne Gore kao
Ekoloke drave u turistike svrhe kao i izvui mogue beneficije od uea u
emama CDM-a ili u Kyoto protokolu.
Primjer
KAP koristi 90.000 tona mazuta godinje, radi dobijanja pare. Supstitucija ovog goriva sa odgovarajuom
koliinom drveta, na primjer, mogla bi da sprijei emisiju CO2 u okolnu sredinu za 27.000 tona.

Osim toga, uprkos iskrivljenim ekonomskim prilikama u energetskom sektoru koji spreavaju
prirodno ponaanje u cilju odranja energije, ipak ostaje nekoliko razloga za motivisanost
prihvaanja Strategije Energetske Efikasnosti u Crnoj Gori.

3. ENERGETSKI SEKTOR CRNE GORE

3.1 Energetske Karakteristike
Fiziki, energetski sektor u Crnoj Gori je okarakterisan sledeim kljunim takama:
vrsto oslanjanje na elektrinu energiju kao glavni izvor (85%) energije u zemlji.

2/3 proizvodnje elektrine energije potie iz dvije velike hidro-centrale,dok se preostala

1/3 proizvodi u termoelektrani.

Otprilike 45% nacionalne potronje elektrine energije je iskoriteno od strane KAP-a,

industrijskog kompleksa za proizvodnju aluminijuma.

Niska, prosjena tarifa ne pokriva potpune trokove. Na primjer, prosjena tarifa za

domainsku potronju je 0,049 po kWh, dok mi procjenjujemo da bi fer cijena
iznosila barem dva put toliko.

Brzo rastui trend potronje elektrine energije u domainstvima (poveanje od preko

210% od 1981.godine), veinom izazvan koritenjem ureaja za zagrijavanje prostora,
klimama i ostalim elektronskim ureajima.

Postojee i nove kune instalacije koje nisu konstruisane u duhu energetske efikasnosti.

Znaajni potencijali za razvoj produene energije (uglavnom solarne i bio mase).

Domet moguih mjera EE u okviru strategije koja odgovara Crnoj Gori, uslovljen je ovim
fundamentalnim karakteristikama. Vie statistikih detalja je dato u izvjetajima koji su
navedeni u Aneksu.

3.2 Zakonski okviri

S obzirom na multi-disciplinarnu prirodu energetske efikasnosti, nekoliko pravnih tekstova u
Crnoj Gori dotaklo se ove teme, a najrelevantniji meu njima je usvojeni Zakon o Energetici.
Ostali tekstovi ukljuuju Zakon o Okolnoj Sredini i Urbanistiki zakon.
Zakon o Energetici
Novi Zakon o Energetici je u Crnoj Gori usvojen u Parlamentu 8.jula 2003.godine. Zakon, koji
je odvojen od sagledavanje ekonomskih aspekata energetske efikasnosti i konservacije, ipak je
nedvosmislen u vezi zatite ivotne sredine kao integralnog dijela ekonomske efikasnosti.
Dijelovi ovog Zakona koji se direktno tiu energetske efikasnosti i zatite okolne sredine, nalaze
se u lanovima 1 i 3. lan 3, naroito, uspostavlja Jedinicu za Energetsku Efikasnost u Crnoj
Gori (MEEU) koja bi obezbjeivala postizanje energetske efikasnost i politiku odranja
energetske efikasnosti, kao i promovisala koritenje resursa obnovljive energije. Takoe,
lanovi 4, 6 i 27 tiu se koritenja obnovljive energije.

Zakon takoe specificira uspostavljanje Regulatorne Agencije za Energetiku kojoj su povjerene

brojne vane funkcije i odgovornosti. Agencija e sprovoditi i primjenjivati energetsku politiku i
strategiju Vlade Republike Crne Gore ukljuujui izmeu ostalog i uspostavljanje tarifa
elektrine energije i licenciranje koje e direktno ili indirektno predstavljati vaan mehanizam u
ostvarivanju ciljeva vezanih za energetsku efikasnost.
Zakon o ivotnoj Sredini
Crnogorski Parlament je 1991.godine proglasio Crnu Goru Ekolokom Dravom. Ova
zvanine izjava je kasnije postala dio Konstitucije i predstavlja obavezu najvieg vrha Vlade u
ouvanju ivotne sredine. To se i sprovodi pod Ministarstvom za Zatitu ivotne Sredine i
Urbanistiko Planiranje. Energetska efikasnost automatski zahtijeva zatitu ivotne sredine, tako
da crnogorski zakon o ivotnoj Sredini implicitno promovie energetsku efikasnost, ali bez
posebnih klauzula koje bi se odnosile na ovu temu.
Zakon o izgradnji
Ovaj zakon je usvojen 2001.godine. Njegove odredbe se uglavnom fokusiraju na dozvole i
administrativne mjere.

4. DEFINISANJE STRATEGIJE
4.1 Porijeklo
U Crnoj Gori, trenutno ne postoji zvanian papir ili dokument koji definie Energetsku
Politiku Crne Gore, ili u tom smislu Energetsku Strategiju koja bi dovela do ostvarivanja
specifinih ciljeva u raznim oblastima energetskog sektora. Jedini postojei dokument koji
definie iroke ciljeve Energetskog Sektora u Crnoj Gori je Zakon o Energetici koji je usvojen
2003.godine. Do danas, neki elementi zakona su bili primjenjivani, kao to je recimo
Regulatorna Agencija za Energetiku (ERA) koja je nedavno osnovana i poela je sa vrenjem
svojih funkcija u regulaciji sektora. Ostali elementi jo uvijek nisu primjenjivani, kao ni lanovi
koji se odnose na energetsku efikasnost.
U praksi, do danas su u Crnoj Gori primjenjivani samo ogranieni napori vezani za energetsku
efikasnost. Isti su bili izvravani od strane EPCG-a i odrazili su se na ininjerski pristup
energetskoj konverziji koja se fokusira na velike organizacione cjeline, koje se bave
transformacijom, transmisijom i distribucijom. Ovo je tipian pristup energetskoj efikasnosti
koji je primjenjivan u ostalim zemljama sa centralno planiranim porijeklom.
Kako Crna Gora tei globalnijem pristupu energetskim problemima koji ne obuhvataju samo
fizike, ininjerske stavove, ali i ekonomske i ekoloke aspekte i regionalne/internacionalne
ugovore i veze, morae doi do razvoja potpune Energetske Politike i Strategije.
Mi striktno definiemo Strategiju EE koja se zasniva na relevantnim lanovima Zakona o
Energetici i poziva se na regionalne i evropske kriterijume. Svrha ove Strategije o EE je da
plasira uputstvo i sredstva za implementaciju EE i da obezbijedi usmjeravanje ka zadovoljenju
postavljenih ciljeva. Jednom odobrena, u poetku moe biti usamljena strategija koja e se
kasnije uklopiti u globalnu vladinu strategiju za ovaj sektor.

4.2 Ciljevi
Cilj Strategije o EE je da postavi i odrdi prioritetna sredstva za dostizanje nacionalnih ciljeva
vezanih za energetsku efikasnost. Kako trenutno nema zvanine politike o energetici, osnova za
ciljeve energetske efiasnosti u Crnoj Gori, moe biti izvedena iz Zakona o Energetici. Osim
ovoga, reference provizija Atinskog Procesa i Direktiva EU, usmjeravaju ciljeve vezane za
energetsku efikasnost u Crnoj Gori.

4.2.1

Nacionalni Cilj

Glavni cilj je poboljanje intenziteta elektrine energije u Crnoj Gori (koji je mjeren GJ po
jedinici BDP-a) kako bi ekonomski resursi bili to bolje iskoriteni. U Juno-istonoj Evropi,
ukupan ekonomski potencijal iz utede elektrine energije, procjenjuje se na preko 30% 6.
Bazirajui se na analize sadanjih karakteristika elektrine energije u Crnoj Gori, poloaju i
evaluaciji potencijalne utede, mi smatramo da je prvi, razuman nacionalni EE cilj za Crnu
Goru da dostigne godinju kumulativnu utedu od 1% na domaoj potronji elektrine
energije godinje u roku od pet godina 2005 2009 7. Trebalo bi naglasiti da ovaj cilj ne
6

Internacionalna Agencija za Energetiku, Energetska Efikasnost u Ekonomijama u Tranziciji, 09/2003

Predloene Direktive EU vezane za Efikasnost krajnje potronje elektrine energije preporuuju ciljnu vrijednost od 1% normalne
utede (iskljuujui teku industriju) i 1,5% za javne objekte drava lanica. Predloena uteda od 1% je konzervativna za Crnu
7

10

ukljuuje individualnu utedu elektrine energije postignutu od strane KAP-a (ili eljezare), koji
imaju relativno veliku teinu za ekonomiju i prouzrokovali bi disproporcionalan uticaj na
nacionalnu potronju elektrine energije.

4.2.2

Nacionalni Stavovi

Bazirajui se na analizama karakteristika energetskog sektora u Crnoj Gori, preporuujemo

sledee stavove neophodne za dostizanje energetske efikasnosti:

Racionalizacija potronje elektrine energije u veim energetskim sektorima u Crnoj

Gori (snadbijevanje, stambene zgrade i kue, i industriju) u cilju obustave sadanje
prakse neefikasne potronje;
Smanjiti zavisnost od uvoza elektrine energije (trenutno 1/3 ukupne potronje) i
simultano promovisati postojee obnovljive izvore elektrine energije u Crnoj Gori
kako bi se podstakao razvoj istih;
Dati doprinos u pripremi Energetskog Sektora u Crnoj Gori i krajnjih potroaa kako bi
racionalizovali potronju elektrine energije prije cjenovnih okova povezanih sa
ulaskom Crne Gore na Balkansko Trite Elektrine Energije, i krajnji ulazak na Trite
EU.

4.3 Pristup
Pristup Strategiji EE je iskren i ukljuuje sprovoenje dogovorenih ciljeva u operativan akcioni
plan. Osnovni koraci strategije energetske efikasnosti su:
1. Dogovor izmeu Vlade RCG i akcionara o nacionalnim ciljevima i stavovima
vezanim za energetsku efikasnost.
2. Formiranje CJEE.
3. Dati elemente Akcionog Plana po prioritetima.
4. Implementacija Akcionog Plana.

Dogovor o nacionalnim ciljvima i stavovima EE. Dati ciljevi i stavovi vezani za

energetsku efikasnost moraju odraavati stavove Vlade RCG i ostalih akcionara.
Strategija EE e cirkulisati i biti dogovorena sa akcionarima ukljuujui Vladu
RCG, ERA, Nevladina Udruenja i Meunarodne Donatore kao i ostale lanove
drutva, kako bi se trailo njihovo uee u razvoju strategije.

Formiranje CJEE. CJEE, imenovana od strane Zakona o Energetici, mora biti

formirana od strane Vlade RCG, i bie arite za sprovoenje Strategije EE.
Direktor i osoblje su odgovorni za nadgledanje raznih aktivnosti i sprovoenje
monitoringa i evaluacije, kao i za angaovanje u razvoju javnih kampanja, izmeu
ostalog.

Prioriteti Akcionog Plana. Detaljan Akcioni Plan je dat u Poglavlju broj 5. On

predlae aktivnosti u tri sektora (snadbijevanje, stambene zgrade i kue, i
komercijala/industrija) koji predstavljaju najvee potencijale za utedu elektrine

Goru jer postoje znatno vei potencijali za utedu nego u zemljama EU.

11

energije, i zasniva se na analizama Energetskog sektora u Crnoj Gori. CJEE e

odrediti prioritete akcija ili budetiranjem, laganim izvoenjem ili stratekom
vanou, u zavisnosti od interno odabranih kriterijuma koji e biti definisani od
strane Vlade RCG i akcionara.

Implementacija Akcionog Plana. Uz dato osoblje i finansijska sredstva (opisana u

sledeoj sekciji), CJEE e nadgledati implementaciju opisanih mjera neophodnih za
energetsku efikasnost. Predloeni vremenski raspored je dat u Poglavlju 6.

4.4 Sredstva za Realizaciju Strategije

Strategija EE je definisana kao vodi za primjenu vladine politike na polju energetike. Glavni
akcenat Strategije EE je formiranje resursa (ljudskih i finansijskih) kako bi se realizovali
postavljeni ciljevi. Meju uslovima koji pruaju podrku primjeni ove strategije su: dobro
upravljano trite elektrine energije, trite koje se zasniva na ekonomskim principima i
odgovarajua poreska i subvenciona struktura koja je odreena provizijama iz Zakona o
Energetici.

4.4.1

Administrativni aspekti

Implementacija Strategije EE zahtijeva administrativnu strukturu za sprovoenje razliitih

aktivnosti vezanih za promovisanje energetske efikasnosti. Ovakva struktura, Crnogorska
Jedinica za Energetsku Efikasnost (CJEE) je detaljno definisana zajedno sa operativnim
budetom u prethodnom IPA izvjetaju i direktno se odnosi na lan 3 Zakona o Energetici.
CJEE ima mandat za prikupljanje podataka i vrednovanje progresa u dijelu monitoringa
energetskog sektora. Osim toga, njena bliska saradnja sa Regulatornom Agencijom za
Energetiku je takoe od vitalnog znaaja za primjenu Strategije EE.
Kao dio Strategije EE, dvije cjeline CJEE i Agencija treba da rade kao tandem. Indikativne
odgovornosti su odreene od strane Regulatorne Agencije i CJEE.
Na strani snadbijevanja strategija ukljuuje:

Regulative EPCG koje bi podstakle energetsku efikasnost, bilo dobrovoljno, propisanim

obavezama ili finansijskim podstrekom. Regulacija EPCG bie dio uslova za
privatizaciju (ERA).

Na potranoj strani strategija ukljuuje:

Dostizanje tarifne strukture koja bi odraavala pune ekonomske trokove koritenja

elektrine energije (ERA).
Norme i standardi za efikasno koritenje elektronskih ureaja. Ureaji u industriji,
kancelarijama, komercijalnom sektoru, javnom sektoru, i privatnom sektori treba da se
zasnivaju na standardima EU (ERA CJEE)
Energetska revizija industrijskih proizvodnih kapaciteta (CJEE)
Energetska revizija graevina javnih i privatnih kao i kancelarijskih prostora,
stambenih zgrada i kua (CJEE).
Energetski kodovi u Graevinskim Regulativama. U prvom primjeru kodovi se
primjenjuju na graevine koje e biti konstruisane (CJEE)

12

Do danas (Maj 2004.godine), CJEE nije osnovana. Dok su neke od gore navedenih stavova
strategije o EE izvrene od strane ERA, veina praktnih operavija (revizija, tehnika
evaluacija) nee biti sprovedene dok ne bude postojala takva specijalizovana jedinica.

13

4.4.2

Finansijski aspekti

Finansirane strategije EE ukljucuje rad CJEE i individualne investicije u EE. Ove dvije
aktivnosti su blie opisane:
CJEE
Kanjenja u formiranju CJEE djelimicno se nalae u nespremnosti Vlade CG da zapoljava
dodatno osoblje u kontekstu opteg smanjenja radnih mjesta. Zakon o Energetici kae da CJEE
treba da se osnuje u okviru Ministarstva Ekonomije, ali ne ukazuje na naine rada. Ako uzmemo
u obzir neprihvatanje Vlade o novim zapoljavanjima, pretpostavlja se da sa CJEE nee brzo
formirati pod trenutnim okolnistima.

Jedna od opcija za izlazak iz finansijskog orsokaka u kreiranju CJEE je osnivanje

jedinice van Ministarstva Ekonomije kao Agencija. Preliminarne diskusije sa
regulatornom agencijom za energetiku sugeriu da bi CJEE vjerovatno mogla biti
osnovana kao njen povezani dio i finansirana kroz naplate od licenci snadbijevanja.
Alternativa bi bila da se CJEE finansira kroz specijalno nametanje energetskih tarija,
iako su predstavnici Regulatorne Agencije za Energetiku vrlo vrsto bili protiv ovoga.

Obezbijeivanje finansiranja CJEE je od kritinog znaaja za njeno funkcionisanje. Ako

uzmemo u obzir ulogu CJEE u implementiranju Radnog plana EE, njene akcije moraju biti
odrzive sa ekonomskog stanovita. Osnovne ekonomske analize su predstavljene u poglavlju
4.5.1.
Investiranje u Energetsku Efikasnost
Paralelno sa uspostavljanjem CJEE sa administrativnog aspekta strategije EE, investicije u EE
mogu biti obezbijeenje iz raznih multilateralnih i javnih izvora finansiranja:

Fond Energetske Efikasnosti. Slijedei odluku Evropske Unije da prekine finansiranje

mikro'kreditnih planova, elementi fonda EE u Crnoj Gori koji su razvijeni od strane IPA
e biti preusmjerena na fond koji se trenutno pregovara izmeu u KfW i EAR. Fokus
KfW je na malim i srednjim preduzeima, dok je potencijal u EE u javnim graevinama
i domainstvima. Gdje je mogue KfWfond (3 miliona ) e biti iskoriten u
finansiranju mjera propisanih u Radnom planu EE.

Demonstracioni projekti. Identifikovali smo odreeni broj demonstracionih projekata

EE u Crnoj Gori. Kao to dio strategije EE ukljuuje graevinu, na primjer, naglasak bi
trebao biti na implementiranju nekoliko ovih demonstracionih projekata, naroito
ukljuujui javne ustanove, kao to je solarna topla voda i projekti grijanja napravljeni
za vrti u Podgorici (65.000 ). EAR je odvojila otprilike oko 200.000 za ove
aktivnosti.

Ostalo finansiranje. Ako uzmemo u obzir Crnogorske relativno naputene izvore

obnovljive energije, budui potencijal postoji u aktiviranju finansijskih mehanizama kao
to je Mehanizam Razvoja istoe, u kontekstu odreenih definisanih investicija.
Preliminarna ispitivanja, kakobilo, otkrivaju da SCG nije potpisnik Kyoto protokola i da
nema okvir za implementiranje takvih mehanizama u datom trenutku. Alternativni
izvori finansiranja ukljuuju EBRD, Svjetsku banku, UNDP (GEF) i ostale donatore.

14

4.5 Beneficije i Rizik vezan za procjenu Strategije

4.5.1

Oekivane beneficije

Procijenjujui dobitke u u ostvarivanju ciljeva nacionalne energetske efikasnosti nasuprot izvora

ljudskih, kapitalnih) pruie nam procijenu relativnih vrijednosti strategije EE nasuprot status
quo scenarija. Bazirano na oznaenom nacionalnom cilju od 1% godinje kumulativne energije
(elektrine) utede kroz period od 5 godina za slabi napon (domainstva) potronje, ukazuje se
procijena na preko 10 miliona sa godinjom potronjom u porastu za 2 % po godini 8 (podledaj
tablu).

Domestic Consumption (kWh)

2004 (est.)
2005
2006
1 750 000 000 1 785 000 000 1 820 700 000
0,99
0,98

2007
1 857 114 000
0,97

2008
2009
1 894 256 280 1 932 141 406
0,96
0,95

1 750 000 000

Savings (kWh)

1 767 150 000

1 784 286 000

1 801 400 580

1 818 486 029

1 835 534 335

17 850 000

36 414 000

55 713 420

75 770 251

96 607 070

Cummulative Savings (kWh)

282 354 741

Import /kWh
Savings

0,037
10 447 125

Uporeujui ove cifre sa izvorima korienim u postizanju (osoblje CJEE, kapital), ipak se
postie pozitivan impakt na cjelokupnu ekonomiju9:
Est.Costs
MEEU startup & operation
EAR Demo Projects
KfW EE Fund
Other Investments
Total Costs
Savings
Net Benefits
NPV @ 10%

2005

2006

2007

2008

2009

200 000
200 000
600 000
60 000

100 000

100 000

100 000

100 000

600 000
60 000

600 000
60 000

600 000
60 000

600 000
60 000

1 060 000

760 000

760 000

760 000

760 000

660 450

1 347 318

2 061 397

2 803 499

3 574 462

-399 550

587 318

1 301 397

2 043 499

2 814 462

4 243 215

Beneficije se uglavnom ostvaruju kod domaih potroaa gdje se utedi oko 40 po

domainstvu (iz od oko ukupno 250,000 pretplatnika).

Nedavna procjena rasta domae potronje u Crnoj Gori iznosi preko 2,5% godinje. Iznos porasta koji je koriten (2%) reflektuje
mogunost stvarne primjene reformi tarifa i stvarnu pojavu smanjenja potronje.
9
Radi pojednostavljenja, ove procjene iskljuuju line investicije za dostizanje energetske efikasnosti.

15

4.5.2

Analize Rizika

Uspijeno implementiranje strategije EE nije bez ozbiljnih rizika i prepreka. Slijedee je

lpregled rizika u strategiji EE:
Rizik
CJEE nije osnovana.
Vlada CG
usporava kreiranje CJEE za jednu godinu i
suoava se sa problemima osoblja. U
sadanjem okruenju kanjena e se
nastaviti da se sprijei njeno osnivanjei
doprinos u strategiji EE.
Nedostatak predanosti/vlasnitva od
strane vlade.
Do danas, energetska
efikasnost nije bila velika briga Vlade.
Nedostatak predanosti moe voditi u
kanjenja i usporavanja u implementaciji
strategije EE.
Nedostatak kadrova. Crna gora ima
manjak kvalifikovanih ininjera/ stratega
sposobnih da formuliu i implementiraju
vladine strategije. Lobiranje za strategiju
unutar Vlade i u drutvu uopte i onda
implementiranje
iste
uspijeno
e
zahtijevati niz sposobnosti koje moe biti
teko pronai.
Nedostatak
EAR
grantova
za
demonstracione projekte. U skladu sa
promijenom prioriteta, EAR moe
preraspodijeliti
sredstva
dalje
od
demonstracionih projekata energetske
efikasnosti.

Olakavajua Strategija
Poetni fondovi su obezbijeeni iz
bilateralnih i multilateralnih izvora za
odreeni period. (ili)
CJEE se osniva van ME i finansira kroz
naplatu od licenci ili specijalnim
nadoknadama na raunima za struju.
Dobijanje zvanine podrske programu
EE od Vlade ili EPCG.
Buduca
bilateralna/multilateralna
podrska u cilju progresa u ovoj oblasti.

Dodaci na plate za osoblje CJEE moraju

biti priblini stopama na lokalnom
tritu.
Dugoroni programi obuke za u okviru
tehnike pomoi.

Finansiranje od strane EAR je

obezbijeeno za 1 ili 2 projekta za 2004.

Dodatna sredstva za demonstracione

projekte (javni/ privatni donatori).

Sredstva KfW nijesu raspodijeljena.

EAR pregovara o uspostavljanju obrtnog
fonda energetske efikasnosti u Crnoj Gori.

EAR pregovara o ukljuenju sektora

nasuprot striktno SMP.
Obuka
za
bankare
u
identifikaciji/pripremi projekata EE.
Razvoj mehanizama za javne projekte
(kole, bolnice, itd).

16

Rizik
Elektrine tarife su neprilagoene. Zbog
uglavnom socijalnih i politikih problema,
Vlada CG nije podigla domae elektrine
tarife do njenih trokovno opravdanih
nivoa. Energetska efikasnost u CG e ostati
po strani dok ova situacija bude prisutna.

Olakavajua Strategija
Aktivnosti CJEE se nastavljaju bez
obzira.
Informisanje javnosti i edukativne
kampanje nastavljaju da pogaaju
energetsku efikasnost, prestrukturiranje
energetskog sektora, i regionalne /EU
obaveze.

Napredak
ostaje
slab.
Nekoliko
predloenih akcija ukljuuju angaobanje
Vlade CG. Ovo se kree od smanjenja
gubitaka (krae) i poboljanje naplate do
unapreenja pravila gradnje u okolini gdje
se uglavnom gradilo bez dozvole.
Nastavak slabog napretka e uticati na na
ove mjere koje se oslanjaju na Vladine
propise.

Osoblje EPCg je ponovo zapoljeno da

participira u mjerenjima i otkrivanju
gubitaka.
Nagrade/smanjenja ponuena za sklad sa
pravilima gradnje.
Inspektori
u
Energetici
moraju
zadovoljiti kvote

17

5. AKCIONI PLAN
U analizama crnogorskog energetskog sektora identifikovali smo tri prioritetne oblasti bazirano
na njihovim kontribucijama u ukupnoj potronji za programe energetske efikasnosti u kratkom
roku:

Snadbijevanje energijom
Potronja u domainstvima
Industrijska/komercijalna potronja

Kategorije potroaa predstavljene u prioritetnim oblastima korespondiraju do 88% u ukupnoj

potronji elektrine energije u Crnoj Gori. Odabir kriterijuma kljunih mjera u akcionom planu
ukljuuje odreivanje najizvodljivijih i jeftinijih aktivnosti u poetnom periodu. tednje
postignute od implementacije ovih programa mogu pomoi u finansiranju pomonih aktivnosti
koje zahtijevaju dodatne investicije.
Startegija EE nije statian dokument. Monitoringom efekata implementacije, devijacije od
ciljeva se mogu korigovati i mogu se dodati nove aktivnosti i programi koji se pokau
neophodnim za ostvarenje ciljeva.
Opcije koje su odgovarajue za implementiranje strategije EE spadaju u 6 osnovnih kategorija:

Ekonomski instrumenti
Finansijski podsticaji
Informacione aktivnosti
Propisi i standardi
Dobrovoljni sporazumi
Ispitivanja, razvoj i demonstracije

Trenutno postoje samo ogranieni fondovi na raspolaganju u Crnogorskom budetu za

energetsku efikasnost i to limitira izbor opcija na dobrovoljne sporazume i pravila i standarde.
Kao to je objanjeno u poglavlju Implementacija, pretpostavlja se da e odobrenje Strategije
EE takoe rezultirati alokacijom sredstava neophodnih za primjenu ovih programa.
U sledeem predloenom akcionom planu i programima, dat je kratak pregled tri prioritetne
oblasti. Dato je i rangiranje razliitih mjera po lakoi primjene ( ) kao I trokovna efikasnost
(). Lakoa primjene: 1 simbol oznaava relativne potekoe, dok 4 ukazuju na lakou;
trokovna efikasnost: 1 simbol oznaava nisku novanu vrijednost, dok 4 simbola ukazuju na
relativno visok povraaj investiranih sredstava.

18

5.1 Program za Snadbijevanje Elektrinom Energijom

Ciljevi
Smanjiti zavisnost i trokove uvoza energije unapreenjem cjelokupne efikasnosti u
snadbijevanju energetskog sistema, uporedo sa promocijom zamjene goriva i poveanim
snadbijevanjem obnovljivim izvorima energije.
Kljune injenice

Potronja elektrine energije u crnoj Gori se poveala za 10% od 2000 do 2002 i

pretpostavlja se da e rasti za 2.5% godinje u periodu 2002 - 2005 10. Gubici dostiu do
12% i EPCG izvjetava o znaajnim nelegalnim prikljuenjima.
Crnogorski uvoz elektrine energije bio 30 % od sopstvene proizvodnje u 2002
Crna Gora ima veliki potencijal za solarno grijanje. Po Evropskim standardima
korienje solarnog grijanja je mala i uglavnom se svodi na proizvodnju tople vode u
hotelima na obali.
Postoji veliki potencijal za proizvodnju biomas energije
Ne postoje znaajnije vjetrenjae u Crnoj Gori

Strateki pristup
Nedavno je Vlada CG slijedeci Zakon o energetici inicirala puni pristup Atenskom procesu. Ovo
e vremenom prekinuti dosadanji monopol EPCG-a u snadbijevanju elektrinom energijom u
Crnoj Gori. Regulatorna Agencija e imati znaajnu ulogu u osiguranju povoljnog ishoda
otvaranja trita, zahtijevajui efikasno snadbijevanje elektrinom energijom i potronju u Crnoj
Gori. Kako god, jednako su vani smanjenje trokova prenosa i snadbijevanja u EPCG kao i
optimizacija ilegalnih prikljuaka.
Poboljanje efikasnosti sistema snadbijevanja predstavlja prioritet, zbog velikih tehnolokih i
komercijalnih gubitaka evidentnih u EPCG. Mogue je podstai internu kampanju u okviru
EPCG, zajedno sa podstrekom iz Regulatorne Agencije. Agencija bi mogla nametnuti obavezu
dobavljaima kako bi smanjili potronju do nieg procenta od rasta bruto drutvenog proizvoda.
Na kraju, Agencija bi kroz ovlatenja na polju odreivanja tarifa, mogla uticati i na potronju
domainstava putem mehanizama kao to je recimo blokiranje tarifnosg sistema, kao to je
raeno u Srbiji.
Osim iniciranja energetske efikasnosti, obnovljiva energija bi se mogla koristiti kako bi se
postigla postojanost snadbijevanja elektrine energije u Crnoj Gori, meutim, sadanja
inicijativa je ograniena. Iz tih razloga, strateki fokus u sektoru bi trebao biti razvoj
konzistentnih pravila i podstreka koji bi podravali dugoronu odrivost.
Strateki prioriteti su bolje razumijevanje i obrazovanje uesnika o izvorima obnovljive energije
i efikasnosti energetsikih sektora. Radni plan se fokusira na prikupljanju informacija,
istraivanjima i izgradnji novih veza. U skladu sa finalnim odlukama vezanim za obnovljivu
energiju, glavni cilj je strateko iniciranje razvoja industrijske baze obnovljive energije u Crnoj
Gori.
10

UNECE Environmental Performance Review of the Federal Republic of Yugoslavia, 2003

19

Polje Akivnosti

SNADBIJEVANJE ELEKTINOM ENERGIJOM

Kljune mjere

Sektor Elektrine Energije

Poboljani institucionalni ugovori u okviru
EPCG mogu unaprijediti efikasnost ukupnog
sistema i osigurati snadbijevanje elektrine
energije.
Cijene elektrine energije moraju prikazivati
realne trokove.

Izvori Obnovljive Energije i supstitucija

upotrebe goriva
Promocija i upotreba sistema sa obnovljivom
energijom predstavljaju sr stratekog prioriteta
u Crnoj Gori. Inicijative bi trebalo fokusirati na
informacije i mjerenja kako bi se osigurao
bazini nivo novog razvoja.

EPCG bi trebalo da intenzivira mjere kako

bi smanjila gubitke i ilegalna prikljuenja.
EPCG i odabrane industrije e analizirati
mogunosti za podjelu proizvodnje.
Odgovarajui planovi ija bi primjena
regulisala prekide i ometanje dostizanja
efikasnosti EPCG.
Prilagoditi cijenu struje u Crnoj Gori
realnim trokovima. Ukoliko su
neophodne subvencije, davati ih direktno
potroaima.
Viespratne zgrade sa centralnim
grijanjem na struju bi trebalo da se
prevedu na biomasu LPG/LNG ili teno
gorivo.
Razviti i procijeniti odgovarajue mjere
za poveanje uea energije iz
obnovljivih izvora.
Crnogorski sektor umarstva promovie
upotrebu drveta kao goriva.
Podrka NVO pri promociji obnovljivih
izvora energije.
Finansijski podstrek za promjenu tipa
energije.

Lakoa
primjene

TrokoviEfektivnost

20

Polje Akivnosti
Razvoj proizvodnje obnovljive energije
Razvoj dinaminih proizvoaa obnovljive
energije koji e biti sposobni da zadovolje
potrebe trita i osvoje povjerenje potroaa.

Istraivanje i razvoj
Obezbijediti neophodna sredstva za istraivanje
i razvoj na polju energetike.
Uee u programima finansiranim od strane
EU sa relevantnim partnerima iz oblasti EU

Kljune mjere
Podrati asocijacije proizvoaa
obnovljive energije.
Razviti akcionu agendu o mogunostima
razvoja proizvoaa obnovljive energije.
Istaiti moguu podrku proivodnje i
instalacije solarnih sistema za grijanje.
Statistika i informacije o koritenju
elektrine energije u Crnoj Gori moraju se
aurirati kako bi se bilo sigurno da se
monitoring i razvoj programa zasnivaju na
stvarnim podacima.
Regionalne studije o resursima obnovljive
energije.
Napraviti atlas vjetrova u Crnoj Gori.
Istraiti potencijalnu energiju iz
spaljivanja otpada.

Lakoa
primjene

TrokoviEfektivnost

21

5.2 Graevine i Program Ureaja

Kljune injenice

Elektrina energija potroena u domainstvima, predstavlja 68% ukupne potronje

(iskljuujui gubitke transmisije i distribucije i potronju KAP-a).
Potronja elektrine energije u domainstvima je porasla za 25% u periodu od1990 1999
80% struje koja se koristi u zgradama, troi se za zagrijavanje/hlaenje

Ciljevi
Poboljati graevinsku performansu struje u postojeim zgradama uz trokovno efikasne mjere
energetske efikasnosti.
Odrediti specifikacije performanse, kodova i standarda za sve nove zgrade i graevinske
materijale.
Poboljati energetsku efikasnost kunih ureaja.
Strateki Pristup
Populacija u Crnoj Gori je prilino neupuena u energetsku efikasnost i postojanje veze izmeu
proizvodnje elektrine energije i ekolokih pitanja. Informisanje i svjesnost o ovim temama
predstavljaju kljune elemente u pristupu energetsko efikasnom drutvu i odnose se na primjenu
Akcionog Plana.
Strateki Program se zasniva na postojeim kodovima i standardima, ali se pokuava auriranje
istih putem fokusiranja na ciljeve energetske efikasnosti. Program Strategije mora biti mjeavina
dobrovoljnih i regulatornih mjera, trino orjentisanih inicijativa, i informacione i tehnike
pomoi.
Neophodno osnovno znanje i tehnologija ve postoje, tako da se mogu izbjei odlaganja i
znaajni trokovi koji bi nastali usled neophodnog istraivanja i razvoja.
Poboljanje standarda za nove graevine je neophodno za postizanje dugorone odrivosti,
meutim, gledano na kratak rok, najvaniji rezultati energetske efikasnosti mogu biti dobijeni na
postojeim instalacijama putem manjih i veih investicionih programa koji su razraeni u
sledeem dijelu.

22

Polje Akivnosti
Kodovi i Standardi
Obavezni standardi za ostarivanje minimalne
performanse i ciljnih praksi za dizajn i
rukovanje

Graevine i kuni ureaji

Kljune mjere
Komponente i dizajn
Razviti i primijeniti nove graevinske
kodove, dizajnirati standarde i zahtjeve za
energetsku performansu u graevinama
(Model: EU Direktive o Izgradnji)
Razviti kod za komisiju i operativnost
graevinskih sistema
Oznaavanje energetskih karakteristika
komponenti i kunih aparata
Izgradnja
Razviti i primijeniti emu za Rangiranje
Graevinske Energije, posebno za tri zone
u Crnoj Gori
Razviti programe za prikupljanje i irenje
informacija o energetskoj efikasnosti i
obnovljivosti

Lakoa
primjene on

TrokoviEfektivnost

23

Polje Akivnosti
Informisanje i edukacija
Sve grupe (zakupci, vlasnici, preduzetnici i
dizajneri) treba da imaju odgovarajue
informacije kako bi mogli donositi bolje odluke.

Primjena
Veina zgrada je izgraeno bez instalacije u
zidovima i na krovovima. Prozori su veinom
dupli, ali u veoma loem stanju.

Kljune mjere
Primjena demonstracionih projekata kako
bi se pokazali trokovi/ koristi
(npr.solarno grijanje u vrtiu)
Pripremiti i distribuirati broure sa
tehnikama za utedu elektrine energije
(sponzorisanu od strane dobavljaa?).
Promovisanje pumpi za grijanje i hlaenje
Kampanja o upotrebi nisko-energetskih
sijalica.
Obuiti Crnogorske Revizore za
Energetiku kako bi mogli usmjeravati
vlasnike graevina prilikom odabira mjera
za postizanje energetske efikasnosti.
Ukljuiti u kolski program Svjesnost o
Energetici kao novi predmet.
Razviti web sajt CJEE radi lake i
odgovarajue komunikacije sa javnou.
Omoguiti finansijski podsticaj za
izgradnju stambenih zgrada.
Odrediti budet za renoviranje 3
(najmanje) javne zgrade u Podgorici,
Nikiu i Budvi.
Omoguiti pristup odgovarajuim
proizvodima na Crnogorskom tritu,
potrebnim za energetsku efikasnost u
novim i ve postojeim zgradama (u
radnjama tima uradi sam).

Lakoa
primjene

TrokoviEfektivnost

24

Polje Akivnosti

Kljune mjere

Lakoa
primjene

TrokoviEfektivnost

Istraivanje i Razvoj
Obezbijediti neophodna sredstva za istraivanje
i razvoj predmet iz energetike

Tehnologija za ugrijavanje vode,

ukljuujui i solarno grijanje.

25

5.3 Industrija
Kljune injenice

Potronja Kombinata Aluminijuma Podgorica ini otprilike 45% ukupne potronje

elektrine energije u Crnoj Gori.
Industrija predstavlja oko 30% ukupne potronje u Crnoj Gori (iskljuujui gubitke
transmisije i distribucije i potronju KAP-a).
Potronja elektrine energije u industriji se poveala za 8,4% u periodu 2001-2002.

Ciljevi
Progresivno poboljanje energetske efikasnosti kako bi se dostigle internacionalne najbolje
prakse u istim branama.
Maksimizirati trokovnu efikasnost koritenja obnovljive energije.
Strateki Pristup
Bolji menadment bi trebalo da sprovodi strateke mjere u cilju primjene najboljih praksi na
polju energetike u poslovanju.
Dobrovoljni programi e biti upotpunjeni ostalim mjerama ukljuujui i razvoj odgovarajuih
standarda, obuke, informisanja i istraivanja.
Veliina poreske kontrole i repera e igrati vanu ulogu u ovoj Strategiji.

26

26

Polje Akivnosti
Dobrovoljno angovanje.
Ekspertiza i volja neophodna za poboljanje
energetske efikasnosti mora doi iz same
industrije.
Dobrovoljno angaovanje pokuava da izmami
ove izvore.

Finansijska pomo.
Finansijski podstrek e pomoi da se obezbijedi
bitno investiranje u privatni sektor, neopodan za
postizanje dugorone efikasnosti, koje se
izvrava u kratkom roku

Industrija
Kljune mjere

Pregovarati sa KAP-m kako bi se smanjila

potronja specifine elektrine energije za
10% tokom perioda od pet godina, od
2005-200911.
Postii slian dogovor sa eljezarom
Boris Kidri u Nikiu, u sluaju
privatizacije ili obnove glavne
proizvodnje.
Olakati eksploataciju dogovora o
staklenikoj energiji (CDM) za vee
energetsko-intenzivne industrije.
Istraiti i razviti programe za pruanje
potencijalne investicione pomoi putem
koncesije poreza ili putem nekih drugih
mehanizama.
Ostvariti fond za EE iz finansiranja KfW
pod povoljnim uslovima
Pomo EBIR moe biti iskoritena na
veim projektima (KAP).Pomo CDM-a
pod Kyoto protokolom bi mogla biti
iskoritena za srednje/ dugorone ciljeve,

Lakoa
primjene

TrokoviEfektivnost

11

10% ove cifre je dobijeno iz posebne potronje KAP-a: 16 MWh/ toni u odnosu na sline fabrike u Evropi: 14,3 MWh/ton ukazuje na razliku od 12% u specifinoj potronji. Osim toga, turbine na
paru koje su namijenjene proizvodnji struje trenutno nisu u funkciji, i ukoliko se poprave mogle bi smanjiti eksternu potronju elektrine energije.

27

naravno nakon potpisivanja protokola i

poetka njegove primjene u Srbiji i Crnoj
Gori.
Standardi i promocija proizvodnih
tehnologija.
Odgovarajui standardi su neophodni kako bi se
kupovali generiki proizvodi sa odgovarajim
vijekom trajanja i izbjeglo bacanje proizvoda
koji ne zadovoljavaju standarde.

Informacije i istraivanje.
Dobro razumijevanje trendova i potencijalne
efikasnosti od strane sektora, pruie
informacije neophodne za dobrovoljno
angaovanje prilikom pregovora i monitoringa.

Podrka industriji u vidu obuke.

Upravljanje energetikom i instrumentacija su
oblasti sa nedostatkom vjetina

Razviti i primjenjivati Minimalne

Energetske Standarde o performansi
elektro-motora, u skladu sa Standardima
EU.
Procijeniti i razviti programe za
promovisanje korisnosti duine ivotnog
vijeka i primjene najbolje opreme.
Standardi, oznake i promovisanje kao to
se primjenjuje na ostale proizvode
Sektorske studije, poinjui od
prioritetnih sektora.
Internacionalno repovanje, kako bi se
odredila najbolja svjetska praksa i oznaka
visine performanse svakog sektora.
Istraiti specifine tehnike i ekonomske
karakteristike sakupljanja i koritenja
drvene biomase u industriji.
Ponovo iskoristiti izgubljenu (otpadnu)
energiju iz procesa..
Istraiti i razviti program odgovarajue
obuke menadera u industriji energetike
Edukovati revizore industrijske energetike
i predstaviti njihove obaveze.

28

29

6. SLEDEI KORACI
6.1 Odobrenje Strategije
Postojei dokument, pripremljen od strane IPA Energy Consulting-a, trebalo bi da poslui kao
prvi korak na putu realizacije strategije EE u Crnoj Gori. Predlae se da sledei koraci budu
vezani za organizaciju sastanaka sa uesnicima iz Vlade RCG i odabranih akcionara, kako bi se
prezentirali elementi i oblasti na koje e uticati ovakva strategija. Svrha sastanka bi bio dogovor
o predloenoj strategiji i bilo kojim predloenim amandmanima ili dodacima. Prilikom obrade
predloenog programa, pokuali smo da obratimo panju na aktivnosti i mjere koje e dovesti
do najkorisnijih rezultata u prvom naletu. Rezultirajua uteda elektrine energije e olakati
dalji progres.

6.2 Osnivanje Crnogorske Jedinice za Energetsku Efikasnost - CJEE

Istovremeno se preporuuje da CJEE prima neophodnu podrku resornog ministarstva i EAR.
Kvalifikovano osoblje mora biti odabrano i organizovano. Lociranje ove jedinice van prostora
ministarstva bi se smatralo prednou. Ovo bi olakalo kontktiranje sa ostalim ministarstvima i
organizacijama i omoguilo direktniji kontakt sa javnou.
CJEE e odigrati znaajnu ulogu u detaljnoj implementaciji Strategije EE. Odigrae kljunu
ulogu u organizaciji, odabiru i delegiranju individualnih stratekih programa relevantnim
timovima iz ministarstava, agencija, institucija i preduzea. Osim toga, neki programi i
informativne aktivnosti bi bile sprovoenje od strane CJEE pod njihovim vlastitim reimom. Od
velikog je znaaja da se dobro definie odgovornost vezana za implementaciju individualnih
programa i da alocirani resursi budu dovoljni za sigurnu primjenu.
Kako bi verifikovala zadovoljenje ciljeva predloanih u okviru Strategije i Akcionog plana,
CJEE mora vriti monitornig, mjeriti i uporeivati razvoj u dijelu potronje elektrine energije.
Da bi ovo postigla, CJEE mora uraditi sledee:
1) Izraunati prosjenu ukupnu potronju krajnjih potroaa, bazirajui se na zvaninim
statistikim podacima iz poslednjih 5 godina prije implementacije predloene Strategije.
2) Izraunati 1% od gore izraunate ukupne potronje, i taj iznos tretirati kao koliinu
elektrine energije koju treba utedjeti tokom svake godine, u periodu od 5 godina, na
osnovu sprovoenja mjera efikasnosti.
3) Kvantifikovati i verifikovati uticaj preuzetih mjera ili onih koje tek treba preduzeti.

6.3 Regrutovanje i Obuka osoblja u MEEU-u

Kada se zvanino oformi, CJEE e morati dobiti odreenu podrku. Slijede aktivnosti koje bi u
korist CJEE mogle biti sprovedene od strane projekta tehnike pomoi EAR.

Asistencija prilikom biranja osoblja. Razviti opise radnih mjesta i uestvovati u

intervjuisanju i odabiru.
Razviti programe obuke za tehnike institucionalne subjekte koji su vani za Crnu
Goru. Tehniki programi bi trebalo da ukljue obilaske i pristup odreenim
tehnologijama za Crnu Goru (na primjer, efikasne pei na drva ili solarni paneli) i
uee prilikom demonstriranja pripreme projekta. Institucionalni subjekti bi mogli da

30

30

dobiju kurseve vezane za razliite operativne instrumente, kao to su zakonodavne

predloge za ukidanje, dopunu ili kreiranje (na primjer, Kod Izgradnje).
Instrukcije za revizorske eme, inicijacija najboljih praktinih primjera, i propratne
mjere (monitoring, vrednovanje, informativne i obrazovne kampanje, obuka
profesionalaca).

6.4 Implementacija Akcionog Plana

Definisani akcioni plan u okviru strategije EE sadri specifine mjere koje se moraju preduzeti
u skladu sa datim karakteristikama Energetskog Sektora u Crnoj Gori. Primjena ovih aktivnosti
e dovesti do postavljenih ciljeva na nacionalnom nivou.
Ove aktinosti moraju biti dalje razraenje kako bi se mogle primjenjivati na projekte u svim
krajevima Crne Gore i mora se razviti procjena trokova. Vano je da se ove inicijative moraju
rangirati i dati se odreeni prioritet bilo po trokovima, potencijalima za utedu elektrine
energije, strateki znaaj, ili po nekom drugom kriterijumu odreenom od strane Ministarstva
Ekonomije.

6.5 Objavljivanje Informacija i Edukativna Kampanja

Objavljivanje informacija i edukacija e biti osnovni dio strategije EE. Reklamna kampanja je
ve razvijena pod programom pruanja tehnike pomoi EAR tokom, ali MEEU e morati
razviti svoje vlastite kapacitete za periodino informisanje i poveano osvjeivanje javnosti u
odnosu na energetsku efikasnost. Odabrane aktivnosti bi trebalo da sadre:

Distribucija pamfleta (sa raunima za struju) koji bi predstavljali proste mjere za utedu
elektrine energije u domainstvima (izolacija, koritenje osvijetljenja, itd.).
kolski programi. Specijalno razvijeni kursevi i organizovani kao energetika/dan u
okolnoj sredini koji bi se prezentirali acima u koli, zadovoljili bi ovaj segment.
Spotovi na radiju i televiziji. Treba definisati sadraj reklama, ali bi isti mogao sadrati
informacije o integraciji regionalnog trita elektrine energije, promjeni obaveza
EPCG-a, obnovljivoj energiji, itd.
Demonstracija programa. Za demonstraciju novih, ili bar novih za Crnu Goru,
tehnologija energetske efikasnosti.

31

31

7. ANEKS
Lista dokumenata pomenutih u ovom izvjetaju:

Program mjera za racionalizaciju, substituciju i utedu elektrine energije u Crnoj Gori,

Septembar 2000. Univerzitet u Podgorici.

Uspostavljanje Jedinice za Energetsku Efikasnost u Crnoj Gori, finalna verzija Jun

2003, IPA

Plan Projekta, Energetska Efikasnost, Novembar 2003, pripremljen od strane Carlbro

Experts.

32

32