POLTICA LINGSTICA

O tramado de relacins entre as linguas e as sociedades , como dixemos,

extraordinariamente intricado, e iso fai moi difcil desentraar en profundidade a sa
sofisticada sutileza e a sa desafiante complexidade, e moito mis anda actuar de
xeito eficaz sobre el. que, cando se estudan desde o punto de vista das sas
condicins de existencia histrica, descbrese que as linguas (os seus mltiples usos,
as valoracins que se lles atriben) son fenmenos entrefebrados de moitos xeitos
distintos, uns mediatos e outros inmediatos (e polo mesmo, uns evidentes, outros non
tanto), cunha ampla variedade de aspectos da vida social. E pensando xa
especificamente nos casos de bilingismo social, decatmonos de que as dinmicas da
producin e reproducin das linguas en contacto poden verse afectadas por unha
grande variedade de procesos sociais, tales como transformacins econmicas,
migracins populacionais, implosins ou explosins demogrficas, catstrofes
ecolxicas, innovacins tecnolxicas (sobre todo no eido das tecnoloxas da
comunicacin), conflitos blicos ou confrontacins entre grupos tnicos ou sociais e
outras moitas, inclundo, ntese ben, decisins ou actividades non especificamente
lingsticas de autoridades polticas, relixiosas ou outras.
A idea bsica que subxace poltica lingstica que, abandonada ao xogo das
dinmicas sociais resultantes dos procesos do tipo dos que acabamos de mencionar, e
como efecto colateral dalgunha delas (ou dunha combinacin de varias delas), unha
determinada situacin sociolingstica pode evolucionar nun sentido non desexado.
Mis particularmente, as polticas de defensa e promocin dun idioma ameazado (que
aqu denominamos de Reversin da Substitucin Lingstica) parten da constatacin de
que, abandonado ao acaso das dinmicas sociopolticas que nun momento dado o
arrastraron sa marxinacin e posteriormente o apuxan sa desaparicin, ese
idioma, efectivamente, desaparecer. Esas polticas apianse, pois, na vontade dos
grupos sociais que achan inxustificbel a subordinacin e indesexbel a desaparicin
de tales idiomas, e teen como obxectivo corrixir ou mitigar os efectos prexudiciais de
dinmicas sociais de distinto tipo, coma as antes amentadas, que estn afectando ou
poden afectar negativamente a unha lingua ou ao grupo lingstico correspondente
(Ricento 2006).
Desde esta perspectiva, a poltica lingstica que ten como obxectivo a Reversin da
Substitucin Lingstica constite un elemento de accin das comunidades
concernidas para remediar situacins que se xulgan indesexables, e presupn un certo
grao de autorregulacin de tales comunidades. A poltica lingstica responde, pois,
arela das sociedades democrticas contemporneas de controlaren os seus destinos
colectivos, velando pola preservacin de bens comns valiosos, no canto de
abandonalos sa sorte, ao incerto xogo de forzas e poderes sociais situados fra do
alcance do escrutinio da cidadana. En definitiva, desde un punto de vista democrtico,

a poltica lingstica un elemento de autorregulacin, que visa garantir a igualdade e

liberdade dos falantes e dos grupos lingsticos, preservando o pluralismo e a
diversidade e facilitando o desenvolvemento pleno e realizacin dos individuos e das
distintas comunidades lingstico-culturais (Subiela 2008).
Dependendo da perspectiva, a situacin concreta e mesmo o momento histrico en
que nos situemos, a poltica lingstica pode ser definida de distintas maneiras. Nunha
primeira aproximacin, podemos definila como a accin dos axentes polticos
(partidos, movementos sociais ou outros) e dos poderes pblicos (tipicamente,
parlamentos e gobernos) sobre a forma, usos ou valoracin social das linguas, ou o que
o mesmo, sobre as competencias, prcticas e actitudes dos falantes. Nunha
perspectiva mis ampla, atinxe a accin poltica en relacin coas linguas, quer dicir, as
intervencins sobre as linguas e os seus falantes considerada como parte das loitas
pola obtencin, o mantemento, a lexitimacin do poder. Segundo isto, os estudosos da
poltica lingstica adoitan referirse a dous tipos de obxectivos da Poltica Lingstica:
os patentes, que son os mis visibles e que adoitan cinxirse s accins sobre as linguas
e os falantes; e os latentes, que relacionan estas accins coas confrontacins arredor
do poder, que son menos visibles pero teen unha importancia crucial (Cooper 1989).
A poltica lingstica existe, probablemente, desde que existe o poder social; endebn,
ata tempos relativamente recentes foi case sempre unha actividade de tipo informal,
pragmtica e ad hoc. Como xa sinalamos, adoito as dinmicas sociolingsticas resultan
ser efectos colaterais ou derivados doutro tipo de evolucins econmicas, polticas,
demogrficas, culturais, etc. Cando unha determinada poltica lingstica se orienta a
reforzar as tendencias sociolingsticas que xa estn en marcha e que favorecen unha
lingua dominante, isto , cando unha poltica lingstica ten como obxectivo reforzar
unha situacin de facto, habitualmente non pasa de ser esa actividade escasa ou
nulamente formalizada. Por exemplo, se por causa da explotacin abusiva dos recursos
dun territorio determinado, estn a disgregarse e desaparecer as comunidades tnicas
que o habitan, e como consecuencia as linguas faladas por estas van camio da
extincin, a ausencia de calquera medida explcita a favor de tales linguas constituir
en por si unha poltica lingstica (e moi eficaz, por certo) orientada destrucin das
mesmas.
Pola contra, como atrs expuxemos, aqu intersannos as polticas lingsticas que
teen como obxectivo corrixir situacins de subordinacin de linguas minorizadas.
Tamn nestes casos poden aducirse exemplos histricos de procesos de promocin de
linguas subordinadas e mesmo de reversin de procesos de minorizacin que non
foron resultado da aplicacin de polticas lingsticas planificadas e sistemticas.
Nestes supostos a Reversin da Substitucin Lingstica habitualmente se asociou a
procesos histricos mis amplos de emerxencia histrica dunha etnia, en particular
procesos de construcin nacional, dos que a normalizacin da lingua propia foi en

moitas ocasins un obxectivo central deliberadamente procurado, e noutros unha

mera consecuencia derivada do conxunto do proceso de nacionalizacin (Joan i Mar
1996). A nocin de poltica lingstica comeza a callar ao fo destes procesos, en
particular no centro, leste e norte de Europa desde o sculo XIX.

1. Posibilidades e lmites da poltica lingstica

Ao longo da historia, os estados, gobernos, tribunais distintos poderes, en fin teen
intervido de moitas maneiras (directas ou colaterais, consistentes ou azarosas,
deliberadas ou improvisadas) mediante decisins que alteraron significativamente as
condicins de existencia histrico-social dos idiomas. Como acabamos de afirmar, o
que si relativamente recente a poltica lingstica entendida como actividade
especfica, exercida de xeito sostido e consistente e formulada de xeito explcito,
suxeita a debate e escrutinio pblicos e plasmada en normas legais. O carcter
relativamente novidoso deste estilo de poltica lingstica tampouco resulta en
absoluto exclusivo da poltica lingstica: a accin poltica, e particularmente a
intervencin gobernamental sobre moitas outras esferas da actividade humana, desde
a educacin ou a sanidade ata a cultura, o urbanismo ou o medio ambiente, pasou por
transformacins histricas similares.
En efecto, teoricamente posbel concordar en que determinados procesos de
substitucin lingstica non son desexados nin desexables, e ao mesmo tempo soster
que os poderes pblicos non deben intervir neles, ben porque se entende que tal
intervencin sera ilextima (por tanto, estes non deben intervir), ou ben porque
carecera de efectividade, ou mesmo podera ser contraproducente (por tanto, a
intervencin sera lextima, pero ineficaz). as que a poltica lingstica ten que
confrontar obxeccins atinxentes ora sa lexitimidade, ora sa efectividade. Isto
tampouco non novidade. Cmpre lembrar que obxeccins semellantes foron opostas
aos progresivos avances das polticas pblicas nos diversos terreos: lmbrese por caso
que o Ministerio de Educacin existe en Espaa s desde comezos do sculo XX, e o de
Cultura ten escasas dcadas de existencia. No seu momento, a formulacin de polticas
pblicas nestes dous terreos, a educacin e a cultura, foron obxecto de
cuestionamento e debate (de feito, seguen a selo en moitos aspectos). E o mesmo se
poda dicir, mutatis mutandis, por aducir mis exemplos, de mbitos tan heteroxneos
como a sanidade, a igualdade racial, a discriminacin de xnero ou a preservacin do
medio ambiente.
En case todos os casos devanditos, e mis que se puideran citar, a necesidade e a
lexitimidade da intervencin pblica foi e obxecto de esgrevios debates, non menos
c conveniencia, lmites e modalidades que esta pode adoptar. Neses debates, xorden
case invariablemente as obxeccins por parte dos defensores dun determinado status

quo que por conviccins ou intereses materiais se desexa manter inalterado, e os

argumentos adoitan ser de corte liberal. No seu momento, argumentouse (e
argumntase): Por que o Estado a intervir no terreo da educacin, se xa a igrexa e os
particulares tomaran conta del? Con que dereito os organismos internacionais deciden
pr a cada pas lmites s emisins de CO2 atmosfera? Teo a experiencia como
profesor de discutir cada curso cos estudantes a lexitimidade das polticas de
discriminacin positiva aplicadas s mulleres e aos grupos tnicos marxinados, o que
me permite comprobar ata que punto estn arraigados no common sense os axiomas
pseudoliberais.
Pola contra, a defensa da intervencin pblica en cada un deses campos e noutros
semellantes correu case sempre a cargo dos sectores que consideraban inaceptbel o
status quo, e argumentaban que os poderes pblicos non s estaban lexitimados para
actuar, senn que se lexitimaban ao facelo, sempre, claro est, que a sa intervencin
respectase os procedementos e os lmites que impn o marco democrtico. Aqu
aquece introducir unha observacin, que parecer obvia, pero que resulta da maior
importancia para o noso asunto: os rximes ditatoriais responden a esixencias moito
mis laxas canto lexitimacin, lmites e procedementos de actuacin ca os rximes
democrticos. Isto pode facilitar grandemente as accins dos gobernos autoritarios,
pero, contra o que poida parecer, non necesariamente garante unha maior
efectividade. En todo caso, a nosa lia argumental para as polticas lingsticas
presupor sempre un marco democrtico.
Unha resposta ao interrogante sobre a necesidade e lexitimidade das polticas
lingsticas est en certa maneira dada atrs, cando nos referimos aos resultados
indesexados da accin colectiva non concertada. Sinalamos al que o nico xeito de
tentar evitar estes precisamente mediante a concertacin das vontades. Cuestins
diferentes son as que colocan as interrogacins sobre os lmites e as posibilidades das
ditas polticas. Canto aos lmites, semella obvio que estas teen que centrarse nos usos
institucionais, pblicos, das linguas, e deben coidarse de invadir os mbitos privados.
Canto s posibilidades, dependen moito da situacin de partida, dos factores en xogo e
dos esforzos aplicados a modificar a situacin concreta no senso desexado. A primeira
vista, estando a transmisin lingstica interxeracional no cerne dos procesos de
substitucin lingstica, e situndose este fenmeno no mbito privado dos usos
lingsticos dentro da familia, parecera que topamos co paradoxo de que o obxectivo
principal da poltica de Reversin da Substitucin Lingstica cae fra dos lmites
lextimos da sa accin. Ese paradoxo s aparente, des que, como sinalamos, a
decisin sobre reter ou abandonar a lingua propia cos descendentes est fortemente
influda por factores que constiten obxectivos privilexiados, e lextimos, das polticas
lingsticas, coma tal, o rxime lingstico do sistema educativo, a utilidade dos
idiomas para o progreso social, o prestixio, etc.

Canto s posibilidades da poltica lingstica, lembramos que o proceso de substitucin

avanza gradualmente e os esforzos para revertela poden aparecer en calquera dos
seus varios estadios de progresin. Nos estadios iniciais, cando a infiltracin da lingua
ameazante (A) recente e a sa implantacin na comunidade falante da lingua
ameazada (B) superficial, resultar mis doado conseguir a reversin. Nos estadios
avanzados, cando a infiltracin da lingua A xa antiga e esta se atopa solidamente
implantada na comunidade B, os esforzos para conseguila atoparn maiores
dificultades. Outros factores poden engadir facilidades ou dificultades ao proceso: o
estatus relativo de cada unha das linguas, por exemplo, ou a distancia entre as linguas
en contacto. Non o mesmo que o idioma A sexa unha lingua de grande tamao
demogrfico e ampla difusin internacional, ca que sexa unha lingua de tamao medio
e difusin rexional. Igualmente, non o mesmo que a lingua B sexa un idioma de
demografa reducida e puramente local, ca que posa unha base demogrfica extensa
e goce de normal desenvolvemento fra das fronteiras do pas en que se produce o
contacto coa lingua A.
As e todo, convn subliar que o tamao e extensin das linguas non
necesariamente un factor relevante ou o factor mis relevante. Tampouco o a
semellanza entre as linguas en contacto: certo que a maior proximidade facilitar a
intercomprensin mutua (o que tecnicamente se denomina bilingismo inherente), a
aprendizaxe das das linguas e por tanto a convivencia bilinge, mentres que a maior
distancia implicar mis dificultades en todos eses aspectos. Mais, por outra banda, a
semellanza facilita a dialectalizacin da lingua subordinada, mentres que a disimilitude
sublia o rol identificador desta. Xa que logo, ambos os factores (tamao e extensin
relativa das linguas en contacto e distancia interlingstica) poden resultar mis ou
menos favorecedores ou decisivos dependendo das circunstancias concretas e das
estratexias adoptadas en cada caso.
O que si procede subliar que os procesos de Reversin da Substitucin Lingstica
adoito deben afrontar problemas extremadamente difciles. Isto coloca un par de
cuestins mis, que non se deben esquivar: dunha banda, os custos da poltica
lingstica, non tanto econmicos, canto en recursos de todo tipo (desde o tempo ata
os esforzos persoais investidos); doutra, os procedementos e estratexias. que, para
teren suceso, as polticas de Reversin da Substitucin Lingstica requiren unha rexa
determinacin e unha incansbel tenacidade isto , unha robusta vontade poltica,
aln da aplicacin de grandes enerxas sociais, de non escasos recursos econmicos,
institucionais e humanos, e de elevadas doses de intelixencia tctica. obvio que neste
caso non ten sentido realizar o clculo custos / beneficios en termos materiais, senn
en termos de bens intanxibles, bens aos que xa nos temos referido: basicamente,
trtase do incremento da autoconfianza, da cohesin social e da visibilidade a travs
do fortalecemento da identidade colectiva. Nese senso, a planificacin lingstica

aparece como un procedemento de optimizacin de recursos, pois ofrece maiores

probabilidades de atinxir os obxectivos e a menos custo.
Canto estratexia, impense das consideracins decisivas, complementarias entre
si: cmpre unha orientacin clara do conxunto do proceso, e un desenvolvemento
gradual do mesmo. A clareza de obxectivos fundamental porque establece o
horizonte que se pretende alcanzar, que, obviamente, debe ser compartido de xeito
amplamente maioritario pola sociedade atinxida. Por caso, en Galicia parece existir un
desencontro de fondo entre posicins irredutibles: dunha banda, hai sectores que
defenden a Reversin da Substitucin Lingstica co obxectivo de atinxir o
monolingismo social en galego; da banda contraria, hai sectores que non contemplan
a necesidade da Reversin da Substitucin Lingstica e, ou ben consideran
erroneamente que a situacin actual do galego sustentbel, ou ben entenden que a
mellor poltica lingstica a non-poltica lingstica (isto : que resulta preferbel
deixar que a propia lxica dos acontecementos aboque substitucin do galego nun
prazo mis ou menos longo). imperativo (re)establecer un consenso fundamental,
amplamente maioritario na cidadana e entre as forzas polticas e sociais, a favor do
fomento de polticas de Reversin da Substitucin Lingstica do galego co obxectivo
da situar o noso idioma propio en p de plena igualdade, formal e real, co casteln.
Como dixemos, a clareza canto aos obxectivos debe ser compatbel cunha
imprescindbel flexibilidade tctica, e incluso coa capacidade de rectificar sobre a
marcha. A adaptacin aos distintos contextos condicin para avanzar. O
secuenciamento dos procesos, desde obxectivos mis modestos, relevantes e
inmediatos a outros mis ambiciosos, colaterais ou remotos, fundamental para ir
conseguindo pequenos sucesos que permitan avanzar sobre terreo seguro. O
encadeamento de xitos modestos d confianza para seguir avanzando no longo
camio, mentres que o empeo en conquistar grandes obxectivos imposibles de atinxir
no curto e o medio prazo ofrece a va mis segura para o fracaso, de onde derivar a
sensacin de frustracin e o desnimo.

2. Polticas lingsticas de facto e de iure

O establecemento dos tipos de polticas lingsticas pode ser abordado desde
diferentes perspectivas. Para comezar, e retomando consideracins que acabamos de
tecer, segundo se atopen ou non formuladas en corpos normativos explcitos, poden
distinguirse dous grandes tipos de poltica lingstica: a poltica lingstica de facto, isto
, mis ben implcita e pragmtica, e a poltica lingstica de iure, isto , maiormente
explcita, plasmada en normas legais. Por outra banda, nos contextos de contacto
lingstico, segundo os seus obxectivos, existen polticas lingsticas uniformistas, que
favorecen a difusin dunha lingua dominante sobre outra(s) e polticas pluralistas, que

favorecen o mantemento da diversidade lingstica e, cando procede, a revitalizacin,

restitucin ou normalizacin de linguas minorizadas.
Existen moitas combinacins posibles entre estes tipos, mis anda se temos en conta
os distintos contextos polticos en que poden darse: democrticos ou autoritarios,
autonomistas ou centralistas. Arestora intersanos salientar que, tipicamente, as
polticas lingsticas pluralistas, de reforzo ou restitucin de idiomas ameazados,
adoitan desenvolverse en contextos democrticos de estados descentralizados (con
autonoma das comunidades territoriais), e ser polticas de iure. Pola contra, as
polticas lingsticas uniformistas, orientadas imposicin dun idioma dominante,
danse tipicamente en contextos autoritarios (ou ditatoriais) de estados centralizados, e
adoitan ser polticas de facto.
As, o rxime franquista aplicou unha poltica lingstica autoritaria, uniformista e en
boa medida de facto, isto , implcita. A coercin sobre os falantes do galego e as
outras linguas nacionais da periferia exerceuse fundamentalmente a travs dunha
represin difusa, quer dicir, a creacin dun ambiente opresivo xeral sostido mis ben
mediante censuras puntuais, golpes indirectos e ataques colaterais, ca non por medio
de punicins especficas, pblicas e notorias. Con certeza, estas producronse para
restablecer ou manter o nivel de coercin procurado cando ou por se acaso este
decaa, e as asegurar a eficacia do mecanismo de represin difusa. A supremaca do
casteln e a derrogacin das outras linguas operaba mis a travs de hbitos
adquiridos, rutinas interiorizadas, costumes consagrados pola prctica, cdigos tcitos
que a maior parte do tempo se aplicaban de xeito automtico, inconsciente ou
semiconsciente, que non mediante regulacins explcitas e instrucins precisamente
formuladas.
Ao contrario do que aconteceu durante a ditadura coa sa poltica lingstica
uniformista de facto, ao final do franquismo, nun contexto democrtico e autonmico,
comezaron a formularse polticas lingsticas de iure orientadas a manter o pluralismo
e a restitur as linguas ameazadas da periferia, polticas que constituron unha
autntica novidade. Esas polticas formulronse en termos de normalizacin
lingstica, e precisamente por producrense en contexto democrtico e formulrense
explicitamente, foron e son obxecto de constante escrutinio e deliberacin pblica. Xa
que logo, os debates sobre a normalizacin lingstica son esperables e, en principio,
constiten un signo de vigor da democracia; por iso mesmo, resultan especialmente
rexeitables, e mesmo repulsivas, as comparanzas que se establecen entre as polticas
de normalizacin lingstica e a poltica lingstica opresiva da ditadura. A seguir imos
considerar a significacin, implicacin e debates arredor da normalizacin lingstica.

3. Normalizacin lingstica. Presupostos e implicacins

Ao longo da nosa historia contempornea a reivindicacin do galego foi formulada en

termos de nacionalizacin, isto , de modernizacin do noso pas (Monteagudo 1999).
Por va da regra, como aconteceu en toda Europa, os promotores desa reivindicacin
presentrona como unha restauracin, unha volta s orixes, fosen estas entendidas
como races populares ou ben como raigaas histricas (ou ambas). Despois de
dcadas de estudo sobre os nacionalismos, temos a certeza de que, por paradoxal que
isto pareza, a retrica da restauracin da nacionalidade e da volta autenticidade da
cultura tradicional acompaou os procesos de modernizacin social, nomeadamente a
urbanizacin, inseparables da creacin das nacins modernas. O mesmo pode dicirse
dos procesos de normalizacin de linguas previamente subordinadas, moitas delas
carentes de tradicin literaria ou incluso grafas: a promocin desas linguas
xustificouse en termos de recuperacin do idioma autntico e propio, ao tempo que
abocou sa modernizacin (Fishman 1972).
Sexa como for, en Espaa pugnaron entre si dous modelos de nacionalizacin e
modernizacin rivais: o modelo centralista, de nacionalizacin monocntrica no molde
casteln, que implicaba a marxinalizacin das linguas e culturas perifricas, e o
modelo pluralista, de nacionalizacin policntrica, co recoecemento da diversidade
lingstica e nacional dos pobos, sen negar o papel do casteln como lingua franca ou
xeral (Nez Seixas 1999). Como ben sabido, na nosa historia contempornea o
modelo predominante foi o centralista, que se pretendeu impor mediante polticas
autoritarias, e mesmo ditatoriais. Por iso, no contexto espaol, centralismo e restricin
ou falla de liberdades van estreitamente da man; e polo mesmo a estas alturas da
historia espaola resultan tan pouco cribles as propostas de centralismo xacobino, por
moito que se envolva nun discurso liberal. Ao recoecer e garantir no seu artigo 2 o
dereito autonoma das nacionalidades e rexins, a Constitucin de 1978 abriu a
posibilidade de ensaiar a aplicacin dun certo modelo de nacionalizacin policntrica,
anda que fose con fortes cautelas e notables limitacins.
Como consecuencia, constituronse comunidades autnomas, algunhas das cales se
definiron como nacionalidade histrica nos seus estatutos (caso do Estatuto de
Autonoma de Galicia, art. 1: Galicia, nacionalidade histrica, constitese en
Comunidade Autnoma para acceder ao seu autogoberno). En varias comunidades
autnomas con lingua propia, entre elas Galicia, estn vixentes leis que se titulan de
normalizacin lingstica, nas que esta aparece enunciada como obxectivo fulcral das
polticas lingsticas desas comunidades. O uso deste termo ten, por tanto, carcter
oficial. Tanto as, que para definilo en termos xurdicos podemos acudir ao propio
Tribunal Constitucional, que na sa recente sentenza sobre o Estatuto de Autonoma
de Catalua sinala o alcance da normalizacin lingstica ao confirmar
a procedencia de que o lexislador poida adoptar as axeitadas e proporcionadas medidas de poltica
lingstica tendentes a corrixir, de existiren, situacins histricas de desequilibrio dunha das linguas

oficiais respecto da outra, reparando as a posicin secundaria ou de postergacin que algunha delas
puidera ter (STC, EAC, FJ 14a; a traducin nosa).

Pero, obviamente, isto refrese aos obxectivos patentes da poltica lingstica, isto ,
os que antes mencionamos como relativos ao coecemento, uso e valoracin social
das linguas. Pero, non menos obviamente, este un obxectivo que non se esgota en si
mesmo, senn que forma parte dun proxecto de maior alcance, que o que o dota de
sentido. Quer dicir, a normalizacin lingstica por unha banda un obxectivo en si
mesma, pero por outra parte contribe a unha meta, non explcita, de maior alcance.
Esa non outra que a da construcin de Galicia como pas (nacionalidade, segundo o
Estatuto de Autonoma vixente) a travs do autogoberno, un autogoberno alicerzado
nunha visin colectiva dos nosos intereses compartidos e privativos, visin que
precisamente a base dunha cultura de noso. A normalizacin lingstica un propsito
inseparbel da autonoma poltica de Galicia, que pola sa vez constite un
instrumento para o noso autogoberno e a afirmacin da nosa personalidade nacional.
Se Galicia non posuse unha lingua e cultura propias non constituira unha
nacionalidade, por empregar a terminoloxa constitucional; e s no contexto do seu
recoecemento como tal nacionalidade ten sentido o obxectivo da normalizacin
lingstica.
O devandito est expresado con rotunda clareza no prembulo Lei de Normalizacin
Lingstica aprobada no Parlamento de Galicia en 1983, co voto favorbel de Alianza
Popular (no goberno naquel momento), a Unin do Centro Democrtico, o Partido dos
Socialistas de Galicia / PSOE, Esquerda Galega e Partido Comunista de Galicia, isto , de
todo o arco parlamentario presente no hemiciclo. Paga a pena citar ese prembulo:
O proceso histrico centralista acentuado no decorrer dos sculos, tivo para Galicia das consecuencias
profundamente negativas: anular a posibilidade de constitur institucins propias e impedir o
desenvolvemento da nosa cultura xenuna [] Sometido a esa despersonalizacin poltica e a esa
marxinacin cultural, o pobo galego padeceu unha progresiva depauperacin interna [] que foi
constantemente combatida por tdolos galegos conscientes da necesidade de evitar a desintegracin da
nosa personalidade.
A Constitucin de 1978, ao recoecer os nosos dereitos autonmicos como nacionalidade histrica, fixo
posible a posta en marcha dun esforzo construtivo encamiado plena recuperacin da nosa
personalidade colectiva e da sa potencialidade creadora. Un dos factores fundamentais desa
recuperacin a lingua, por ser o ncleo vital da nosa identidade. A lingua a maior e mis orixinal
creacin colectiva dos galegos, a verdadeira forza espiritual que lle d unidade interna nosa
comunidade. []
A presente Lei, de acordo co establecido no artigo 3 da Constitucin e no 5 do Estatuto de Autonoma,
garante a igualdade do galego e o casteln como linguas oficiais de Galicia e asegura a normalizacin do
galego como lingua propia do noso pobo [o salientado noso].

A tese que defendemos no presente discurso que a normalizacin do galego s ser

vibel no contexto dun proceso mis amplo de afirmacin de Galicia como
comunidade de seu, isto , dunha aposta decidida da nosa sociedade polo
autogoberno, apoiado na vontade explcita de constiturmos unha nacionalidade. En
poucas palabras, non haber normalizacin do galego sen nacionalizacin de Galicia.

Adicionalmente, sostemos que estes son obxectivos non s compatibles co marco

poltico-legal vixente (cousa distinta que se puidesen realizar de xeito mis
satisfactorio noutros marcos), senn en certa maneira implcitos nel. Na Constitucin
est inscrito o recoecemento de Galicia como nacionalidade e, consecuentemente, o
Estatuto de Autonoma de Galicia define o noso pas como nacionalidade histrica no
seu artigo 1; este mesmo Estatuto, ao postular o galego como lingua propia de Galicia
(artigo 5,1), apunta ao seu carcter de lingua nacional.
A contrario, un corolario da tese que propoemos que a normalizacin do galego
impensbel nun contexto dun proceso de desnacionalizacin de Galicia, isto , de
hexemona dun proxecto centralista e uniformista, que indubidablemente favorecer a
asimilacin lingstica e por tanto a substitucin do galego. Por tanto, un programa de
desnacionalizacin de Galicia incompatbel coa normalizacin do galego, e o seu
triunfo conducira aniquilacin da nosa lingua.
As devanditas afirmacins esixen unha serie de esclarecementos, sen os cales corren o
risco de ser mal interpretadas. En primeiro lugar, desde o noso punto de vista, soster
que a normalizacin do galego concibbel unicamente no marco da construcin
nacional de Galicia non significa necesariamente subscribir teses especficas do
nacionalismo galego. En particular, non implica asociar a defensa da lingua coa
ideoloxa ou os partidos especificamente nacionalistas, nin soster que a fortuna ou
infortunio daquela depender do suceso ou fracaso destes. Mis ben ao contrario: con
aquela afirmacin qurese subliar que a normalizacin do galego interesa a toda a
cidadana galega, e non nin pode ser asunto reservado aos nacionalistas; e en
consecuencia, e polo mesmo, estes deben evitar toda tentacin de monopolio,
exclusividade ou preferencia sobre a cultura e o idioma galegos.
Neste punto ser pertinente introducir unha distincin entre galeguismo e
nacionalismo. Por galeguismo entendemos unha corrente transversal, que se
fundamenta na adhesin identidade galega e na lealdade cara nosa comunidade,
puramente sentimental e inconsciente nalgns, racional e autoconsciente noutros.
Anda que ten dimensins polticas, o galeguismo non asunto puramente poltico; e,
malia ter races culturais ou tnicas no sentido amplo, tampouco non asunto
puramente cultural. Secomas, parece obvio que o sentimento galeguista atopa a sa
plasmacin poltica na defensa do autogoberno de Galicia e a sa traducin cultural na
afirmacin da lingua e a cultura galegas. Nin mis nin menos. Se imos aln dese punto,
entramos no terreo especfico do nacionalismo; e se quedamos aqun, situmonos no
terreo do centralismo. Por suposto, independentemente da opinin que a cadaqun
merezan, tanto a unha coma a outra son posicins respectables, as que non son de
ningn xeito respectables son as pretensins de apropiarse en exclusiva do
galeguismo, identificndoo de xeito exclunte co nacionalismo, nin tampouco as de
facer pasar por galeguismo o que non o .

Apresurmonos agora a engadir outros tres esclarecementos que consideramos

fundamentais para entender rectamente aquela tese nosa sobre o vencello necesario
entre normalizacin do galego e construcin nacional de Galicia: a) desde o noso punto
de vista, a nacin non equivale necesariamente ao estado, por tanto, o
(auto)recoecemento de Galicia como nacionalidade non implica necesariamente
unha opcin a favor da sa independencia; b) a normalizacin lingstica non
sinnimo ou eufemismo do monolingismo social, por tanto, o recoecemento do
galego como lingua nacional compatbel cun estatuto de bilingismo equitativo, sen
mingua ningunha dos dereitos dos galegos castelanfalantes; c) na nosa opinin,
constite un anacronismo arborar un proxecto nacional na Europa do sculo XXI nos
moldes da nacin decimonnica.
vista do devandito, soster, como ns facemos, que a normalizacin do galego e a
construcin nacional de Galicia son procesos solidarios, non implica, como podera
argumentarse desde un punto de vista estritamente nacionalista (decimonnico), que
o galego s ser normal cando se atope establecido nun estado galego independente e
monolinge. De feito, adiantamos agora e argumentaremos de contado o noso
desacordo con esta posicin: en primeiro lugar, porque ese non nos parece un
proxecto vibel para Galicia, e en segundo lugar porque, como ensina a experiencia
histrica (vxase o caso tantas veces citado de Irlanda, ao que se poden engadir moitas
excolonias arredor do planeta), a consecucin dun estado independente non garante a
recuperacin, nin sequera a supervivencia, da lingua propia.
En que sentido a normalizacin lingstica contribe ao proceso de construcin
nacional? Unha primeira resposta, obvia, que a posesin dunha lingua propia
constite un signo visbel da identidade colectiva. O papel central da lingua explcase,
porque, como di Paolo Valesio, unha estrutura que est presuposta na maior parte
das outras estruturas da cultura sen estar presuposta por estas. Por razns ben
estudadas e que non cmpre reiterar aqu, o idioma foi considerado un dos principais
sinais distintivos da identidade galega. Pero se imos aln dunha visin inmanentista e
esencialista da identidade, daremos coa segunda resposta, menos obvia pero non
menos importante c anterior: a normalizacin da lingua constite unha tarefa
colectiva, un reto para toda a sociedade galega. Afrontando solidariamente ese reto
construmonos como pas. Pero isto implica que temos que confrontalo cunha
perspectiva integradora, non exclunte: a tarefa da normalizacin debe ser
contemplada como un elemento cohesionador, non divisivo, da nosa sociedade.
Finalmente, afirmamos atrs que a pretensin de erguer un proxecto de construcin
nacional na Europa do sculo XXI a partir dos presupostos decimonnicos resultara un
anacronismo: un estado independente que crea o marco para un mercado propio,
cunha moeda e exrcito de seu, e con identidade monoltica garantida por un aparello
de aculturacin nacional en mans do estado (nomeadamente, o sistema educativo).

Vivimos nos tempos do auxe das organizacins internacionais, das asociacins

interestatais e de toda unha serie de mecanismos de gobernanza mundial. De
extensin do principio de soberana compartida, das lealdades mltiples, das
identidades diversificadas, inclusivas e solapadas. Por outra banda, os instrumentos de
nacionalizacin da sociedade que deteen os estados perderon moita da sa
capacidade de aculturacin, pois teen que competir con axentes non estatais que,
pola contra, gozan dunha influencia crecente (nomeadamente, os medios de
comunicacin). Por moito que a construcin europea se atope en crise e en moitos
aspectos sexa cuestionada con bos argumentos, non parece razobel discutir sobre a
desexabilidade e quizais inevitabilidade do horizonte dunha unidade poltica de Europa
cunha frmula federalizante. E por moito que o modelo de Estado Espaol unitario
presente aspectos francamente mellorables no mesmo sentido federal, a alternativa
da disociacin total de Galicia con respecto a Espaa parece irrealizbel (e para a
maiora claramente indesexbel), ao menos no prazo que podemos anticipar.
vista do devandito, o proxecto de construcin nacional de Galicia, para ser factbel,
dunha banda debe incorporar necesariamente unha visin global, o horizonte europeo
e o marco espaol, e doutra asumir a diversidade interna da nosa sociedade en termos
culturais, lingsticos e identitarios e mais o renovado protagonismo dunha sociedade
civil dotada de iniciativa, de autonoma, de impulso propios. O modelo de
nacionalizacin monocntrica, controlada e dirixida verticalmente, de arriba a abaixo,
desde o estado cara ao pobo, da elaboracin por conta dunha elite restrinxida dun
repertorio cultural rxido, esttico e pechado, destinado a ser imposto como un cors
totalidade do corpo social, debe ceder ante un modelo de nacionalizacin
pluricntrica, tecida colaborativamente en redes horizontais, arborada en repertorios
identitarios flexibles, dinmicos e abertos. En definitiva, a construcin nacional non
pode ser entendida como un obxectivo con perfs claramente predeterminados por un
grupo gua visionario, senn como un proceso en marcha, participativo e integrador.

4. A normalizacin lingstica: escenario de conflito e proceso de aprendizaxe

Nos apartados anteriores empregamos nun senso xenrico a expresin normalizacin
lingstica, consagrada tanto na lexislacin canto no uso corrente, sen deternos a unha
anlise detallada do seu contido. Porn, xulgamos que merecente dunha discusin,
na que nos imos deter nos seguintes pargrafos. Na bibliografa especializada circulan
diferentes termos para se referir aos procesos de promocin das linguas minorizadas:
por exemplo, en ingls language revitalization ou en francs amnagement
linguistique. Pero o que finalmente acabou por imporse foi o termo ingls language
planning, ao que corresponde aproximadamente o devandito termo francs (referido a
un tipo similar de actividades noutro mbito, en francs flase de amnagement du
territoire, por exemplo, que ns traducimos por ordenacin do territorio). Non a

nosa intencin emprender neste lugar unha discusin terminolxica que doadamente
podera caer no bizantinismo. Concordamos en que o hbito non fai ao monxe, pero
non menos certo que, como pon de vulto a anlise do discurso, as palabras non son
inocentes.
Xestin, ordenacin, planificacin lingstica son termos cunha aparencia de
neutralidade tcnica, e nese sentido poden parecer axeitados para un uso acadmico.
Por parte, o seu significado moi amplo, de maneira que poden cubrir tipos de
actividades moi diversas. Pero esta ltima caracterstica fainos especialmente
insatisfactorios para o seu uso acadmico en referencia a actividades destinadas
defensa e promocin de idiomas minorizados e/ou ameazados. Aln disto, aqueles
termos evocan accins programadas, actuacins de tipo burocrtico e dinmicas
descendentes, isto , procesos ben organizados segundo protocolos rigorosos e
iniciativas emprendidas e dirixidas desde o alto, desde instancias gobernamentais ou
institucionais, xerarquicamente executadas a travs dun aparello institucional.
Pola contra, o que nos mostra a realidade que os procesos de reivindicacin de
idiomas ameazados arrincan adoito de movementos sociais de base, teen (ao menos
nos inicios) un carcter espontneo e informal, son expresivos duns valores partillados
e responden a obxectivos difusos dos axentes sociais (plurais e heteroxneos) que os
promoven. mis, a experiencia histrica mostra que, mesmo cando eses procesos
atinxen unha fase institucional por caso e por sinal, cando se consegue a
oficializacin dun idioma, o activismo social de base segue a xogar un papel crucial
para o avance. por esta razn que nos segue parecendo preferbel falar de
normalizacin lingstica, reservando planificacin para un uso mis restrinxido: o
primeiro termo ten unha amplitude semntica maior ca o segundo, pois dentro daquel
atopa acomodo mis acado o elemento social que coidamos procedente non
esquecer; mentres que planificacin ten un sabor claramente institucional ou
gobernamental.
Por outra banda, a normalizacin lingstica pode ser entendida de dous xeitos: como
un proceso ou como unha meta, un ideal. Canto normalizacin como proceso, parece
que non existen problemas: en xeral, acolle iniciativas de todo tipo (poltico, social,
cultural) e de distinto alcance, orientadas directa ou indirectamente defensa,
dignificacin e empoderamento dunha lingua ameazada, da comunidade que a fala e
da cultura que se lle asocia, e que, derradeira, contriban Reversin da
Substitucin Lingstica. Mis problemtica se presenta a definicin da normalizacin
lingstica como meta ou ideal. Cando pedimos xente (xente comprometida co
galego, entndese) que defina o obxectivo da normalizacin lingstica, a resposta
mis frecuente que obtemos a esperbel: conseguir que unha lingua no noso caso,
o galego, sexa normal. Porn, contra o que poida parecer a primeira vista, esta
resposta non tan obvia; de feito, a pouco que escaravellemos nela decatarmonos de

que tal afirmacin pode entenderse de maneiras distintas. Estas distintas concepcins
dependen do contido que se outorgue nocin de normalidade dun idioma.
Basicamente, existen das maneiras de entender espontaneamente, por senso
comn, a normalidade lingstica: unha delas adopta a perspectiva do falante
individual, outra a da sociedade no seu conxunto.
Na primeira perspectiva, un idioma normal cando as persoas que o falan poden
utilizalo nos distintos mbitos da sa vida diaria (familia, traballo, lecer, relacins
sociais) sen atrancos nin limitacins. Na segunda perspectiva, un idioma normal
cando cobre a totalidade de funcins socio-comunicativas bsicas dun pas.
Obviamente, as das perspectivas non son contrapostas senn complementarias, pero,
quizais non tan obviamente, cada unha destas visins pode descansar en concepcins
distintas, e incluso contrapostas, da normalidade lingstica.
Se limitamos a idea de normalidade lingstica primeira acepcin, isto , a que un
individuo poida usar libremente o seu idioma, situmonos no terreo das concepcins
estritamente individualistas, liberais, da normalidade (e por tanto, da normalizacin)
lingstica. Se a ampliamos no sentido da segunda acepcin, subliaremos a
complementariedade das das perspectivas, individual e social: o falante individual
dificilmente poder disfrutar da normalidade da sa lingua, se esta non asenta nunha
normalidade social.
As limitacins da concepcin individualista da normalidade lingstica saltan vista
unha vez que un se fai unha pregunta tan elemental coma esta: cando se fala de que
cada individuo pode utilizar a sa lingua sen limitacins, isto refrese s a el como
falante activo (emisor) ou tamn como receptor? A normalidade do galego para min,
canto falante individual, significa soamente que eu podo utilizalo sen atrancos? Ou
significa mis ben que as actividades bsicas en que eu participo habitualmente se
desenvolven no meu idioma? Coma tal: realizar o meu traballo, dispor dos servizos
pblicos esenciais, recibir a educacin regrada, acceder a produtos informativos, ler
distinto tipo de textos, asistir a unha diversidade de espectculos ou participar en
actividades de lecer. Entendida desta segunda maneira, a normalidade da lingua non
s implica que eu me poida desenvolver en galego, senn que esixe que outros
interlocutores e emisores (persoas ou instancias) me comuniquen na mesma lingua.
Esta segunda maneira de entender a normalidade lingstica pon de relevo a
imbricacin inseparbel que, cando falamos de linguas, existe entre o individual e o
social. Tornaremos sobre isto.
Vaiamos daquela nocin de normalidade social dun idioma. A primeira resposta que
se obtn cando nos situamos nesta perspectiva que unha lingua normal aquela que
utilizada por unha sociedade no seu conxunto, sen diferenzas apreciables entre
distintos grupos sociais nin os territorios e na totalidade dos mbitos
sociocomunicativos desa sociedade (ou ao menos nos mis relevantes). Isto , a nocin

banal de normalidade social dun idioma responde ao principio do monolingismo

social: os dominios de vixencia do idioma deben ser co-extensivos cos lmites
territoriais da comunidade, e estes coas fronteiras do estado ou entidade poltica
territorial de que se trate (independente, ou como mnimo, confederada). Este
principio s admite a excepcin dos idiomas de extensin internacional, falados en
mis dun estado, e dos estados confederais. En definitiva, o presuposto que un
idioma normal debe ser utilizado unanimamente por unha comunidade, ter carcter
plenifuncional e posur un teito estatal propio e exclusivo (ao menos un, anda que
poden ser varios). Esta nocin de monolingismo social constite un axioma do
nacionalismo lingstico moderno.
Cal a orixe desta concepcin? Historicamente, esta nocin plsmase no modelo
napolenico, que consagra a idea de que o estado debe ser coextensivo cunha nacin
nica, lingstica e culturalmente homoxnea, e por tanto, monolinge (a bibliografa
sobre o tema abundantsima: abonde con citar Gellner 1983, Anderson 1991,
Hobsbawn 1991 e Zabalza 2006). Por tanto, a un estado corresponde necesariamente
unha nacin e s unha, e a unha nacin corresponden obrigatoriamente unha lingua e
s unha. Endebn, a exitosa difusin do modelo napolenico na Europa durante os
sculos XIX e XX tivo un efecto paradoxal. Moitas comunidades etnolingsticas
subordinadas, adoito de pequeno tamao, carentes de teito estatal propio, posuidoras
de linguas propias carentes tanto de uso en funcins altas canto de cultivo literario,
adoptaron ese principio, pero invertendo a orde dos factores: posumos unha lingua
propia, ergo somos unha nacin diferenciada, xa que logo temos dereito a construr un
estado de noso. As naceu o nacionalismo de base etnolingstica, que aqu
denominaremos, fuxindo de calquera polmica terminolxica, comunitarista.
A Europa contempornea foi en boa medida moldeada a partir da difusin do modelo
napolenico, fose na sa versin orixinal ou estatista (isto , estato-nacionalista), que
tendeu a converter vellos estados multitnicos e multilinges (por tanto, virtualmente
multinacionais) en novos estados nacionais homoxneos (o paradigma Francia), fose
no seu reverso comunitarista, que tendeu a erguer novos estados nacionais, tamn
lingstica e culturalmente homoxneos, a partir de vellas comunidades
etnolingsticas, primitivamente fragmentadas e/ou satelizadas dentro de antigos
imperios, estados ou outro tipo de organizacins polticas. Por unha va ou por outra, e
mediando innmeras sublevacins, guerras e distinto tipo de conflitos, e non
raramente tamn procesos de depuracin tnica de minoras e desprazamento masivo
de poboacins, o principio de coextensin entre fronteiras estatais, nacionais e
lingsticas foise impondo por toda Europa (Baggioni 1997).
Entre os dous modelos nacionalistas puros, o estatalista e o comunitarista, foi
abrndose paso unha corrente que deixaba un espazo para o pluralismo. As, xurdiu
unha versin do nacional-estatalismo que relativiza os principios do mononacionalismo

e monolingismo (ao que sempre se asocia a homoxeneidade cultural da nacin), en

nome de principios liberais individualistas. Esta versin a que, con matices, se
implantou no mundo anglosaxn, nomeadamente o Reino Unido e os Estados Unidos.
Non por casualidade, no primeiro non discutido o carcter nacional do Pas de Gales
e Escocia, mentres que o sistema poltico do segundo descansa no recoecemento
dunha nacin pero articulada nun conxunto de estados federais: no contexto
estadouniense, as nocins de nacin e estado aparecen nunha relacin
practicamente inversa que circula nos nosos pagos, cando falamos dun estado (o
espaol), que contn varias nacins. En todo caso, as limitacins que presenta ese
modelo para o mantemento sustentbel da diversidade lingstica cultural saltan
vista: na Grande Bretaa o ingls varreu as linguas nacionais da periferia (s resiste o
gals), nos Estados Unidos imponse canda vez con mis forza o lema English Only.
Por outra banda, tamn xurdiron versins do nacionalismo comunitarista que
desenvolveron concepcins pluralistas da normalizacin, isto , que relativizaron o
axioma unha lingua > unha nacin > un estado. Habitualmente, estas versins apelan a
modelos de estado de corte federal, que fan compatbel o autogoberno das distintas
comunidades nacionais e a normalizacin das sas respectivas linguas, coa unidade de
estados extensos e plurinacionais, estados que fan compatbel a sa unidade co
recoecemento da sa pluralidade interna. De feito, o punto de encontro entre as
distintas correntes pluralistas adoita atoparse nalgunha das diversas versins do
federalismo, que implica o estatuto de autonoma territorial das comunidades
etnolingsticas menores (deixando de banda o caso especial das comunidades
dispersas, para as que se deseou o recoecemento do principio persoal). Non este
lugar para estendrmonos na historia das distintas frmulas que adoptou o
federalismo na Europa contempornea, en relacin cos distintos ensaios de
acomodacin do pluralismo lingstico. Abondar con evocar, unicamente citndoas,
as experiencias do Imperio austro-hngaro e da Unin Sovitica, e a unha escala mis
reducida e mis exitosa, da Confederacin Helvtica. Fra da Europa, ademais do
Canad, o exemplo mis importante no mundo actual ofrceo a xigantesca Repblica
India.
Volvendo ao rego e retomando o fo do noso argumento, o interesante salientar que
a nocin da nacin monolinge, que vai asociada a de monolingismo social,
historicamente moi recente, e, lonxe de ter validez universal, responde s condicins
especficas e concretas da Europa dos sculos XIX e XX, onde historicamente cristalizou
e desde onde foi exportada ao resto do planeta, no mesmo paquete que outras
nocins tipicamente europeas, coma a de estado nacional.
Daquela, posbel concibir unha normalidade lingstica que non estea fundada no
principio do monolingismo social no marco do estado-nacin, sexa este de tipo
estato-nacional (un vello estado pluri-tnico con pretensins homoxeneizadoras) ou de

tipo etno-nacional (un novo estado mono-tnico con pretensins similares)? Na nosa
opinin, tal hiptese non s concibbel, senn altamente desexbel, e
probablemente a nica vibel para idiomas na situacin do galego. E as condicins de
posibilidade de tal opcin veen dadas precisamente polas novidades histricas
emerxentes nestes tempos, que apuntan a unha profunda reconfiguracin do
escenario planetario. O modelo tradicional de estado-nacin est a experimentar
unhas transformacins moi profundas, que proveen tanto dos distintos fenmenos
relacionados co que se deu en denominar globalizacin ou mundializacin, coma coa
crecente forza e importancia das entidades subestatais, sexan estas nacins, estados
federados, rexins, cidades ou outro tipo de unidades de base territorial mis reducida
ca os vellos estados.

5. Ultraliberalismo lingstico e neonacionalismo espaol

Ultimamente, ao proxecto da normalizacin lingstica vuselle contrapor o discurso
da liberdade de lingua. Isto as non porque a normalizacin lingstica sexa
intrinsecamente incompatbel coa liberdade de lingua ou viceversa, mais ben ao
contrario: a normalizacin lingstica ben entendida ten como obxectivo flucral
establecer as condicins imprescindibles para o pleno exercicio da liberdade dos e das
falantes, do mesmo xeito que a democracia requisito incontornbel para a
normalizacin lingstica. Non por casualidade que na ditadura franquista a poltica
de imposicin coercitiva do casteln non poda ser obxecto de debate, nin ningun
poda contraporlle argumentos fundados na liberdade dos falantes; mentres que na
actualidade as polticas lingsticas son libremente debatidas e democraticamente
acordadas. Acontece que, servindo intereses moi concretos (que nada teen que ver
cos intereses xerais do pas) a nocin de liberdade lingstica, tal como se elaborou e
se puxo a circular no debate pblico nos ltimos anos, funciona como nocin
directamente contraposta normalizacin. A incompatibilidade entre as das nocins,
por tanto, non inherente a cada unha delas, mais un efecto de discurso, isto ,
dimana nos presupostos en que se apoia e na cadea de asociacins que dispara cada
unha das das, en definitiva, remite ao universo de valores vencellados aos proxectos
glotopolticos confrontados a que hoxe por hoxe cada unha delas d expresin.
O feito que a idea de liberdade lingstica vn sendo elaborada para servir de marco
de inteleccin contrario de normalizacin do galego. Isto xustifica que nos
deteamos con especial atencin a analizala. Comezaremos por observar que tal como
os seus propagandistas a presentan, a nocin de liberdade lingstica responde a
unha aplicacin forzada ao dominio da linguaxe de concepcins ideolxicas
neoliberais, que propugan un individualismo a ultranza, pregoan as bondades do libre
mercado e pretenden a mercantilizacin de todas as ordes da vida. Tales concepcins
abstraen os individuos das condicins sociais da sa existencia, como entes isolados

que se realizan como seres plenamente libres ao actuaren no marco dun mercado
desregulado. Aplicada s linguas, esa visin propn como ideal o individuo que escolle,
ou debe poder escoller, a lingua que fala, no marco dun mercado lingstico aberto,
no que naturalmente, por efecto do xogo da libre concorrencia, se impor o idioma
mis competitivo, o que mis vantaxes comparativas ofrece. A uniformizacin
lingstica seguirase da natural expansin da lingua mis valiosa no mercado. O vello
darwinismo social (a mecnica da seleccin natural: a loita pola supervivencia, na que
se impn o individuo mis apto) lido cos lentes do novo capitalismo global. Vela, en
sntese, o cerne da doutrina do neoliberalismo lingstico.
Un tanto sorprendentemente, o neoliberalismo lingstico veu constitur o cemento
oportuno para refundir das correntes tradicionais do nacionalismo lingstico
espaol: dunha banda, o desacreditado nacional-catolicismo franquista ferozmente
anti-liberal e ferreamente centralista (unha ideoloxa ata hai pouco hibernada en
estado latente pero non por iso depurada da cultura cvica espaola; ao contrario,
cada da rexorde e se manifesta con maior insolencia); doutra banda, o vellouqueiro
nacionalismo liberal-progresista espaol de raizame decimonnica, que contemplaba
o reforzamento do Estado centralizado, a difusin da cultura espaola e a
uniformizacin lingstica a prol do casteln como factores imprescindibles para
conseguir a modernizacin do pas e avanzar con paso decidido na senda marcada pola
lei inexorbel do progreso. O resultado da alianza entre estas das resesas tradicins
e o flamante neoliberalismo lingstico unha constelacin de argumentos dabondo
heterclitos, que precisamente por iso teen a vantaxe de ancoraren na cultura
poltica uniformista fondamente arraizada na Espaa central e de simultaneamente
permitiren interpelar un amplo rango de audiencias mediticas e de mercados
electorais.
Destarte, anda que isto poida soar paradoxal na Espaa dos nosos das, o vello
discurso nacionalista-centralista espaol, xustificadamente desprestixiado pola sa
asociacin ao rxime franquista, atopou na sa adaptacin ao molde do
neoliberalismo unha va de aggiornamento. A idea bsica moi sinxela: a democracia
en Espaa s posbel, vibel e imaxinbel na medida en que se mantea asociada ao
nacionalismo centralista espaol e no marco dun Estado centrpeto, sendo as
autonomas, cando non radicalmente cuestionadas, todo o mis entendidas como
frmula de descentralizacin administrativa. Ese nacionalismo propugna a hexemona
dunha cultura nacional que se debe expresar na lingua comn, isto , o casteln.
Desde a perspectiva do nacionalismo centralista sexa na sa vertente reaccionaria
posfranquista, sexa na nova versin neoliberal, sexa na sedicentemente progresista,
tanto o federalismo pluralista, coma (con mis razn) os nacionalismos perifricos son
esencialmente iliberais e antidemocrticos, igual que os respectivos proxectos de
construcin nacional, as correspondentes culturas e, por suposto, as aspiracins de
normalizacin de cadanseu idioma (vxase por caso Pericay 2007).

Sobre as devanditas premisas, distnguese entre as linguas tnicas (vencelladas s

identidades impositivas de comunidades pechadas e regresivas) e a lingua cvica
(asociada participacin na libre cidadana nunha sociedade aberta e progresiva), e
sostense que a problemtica das linguas remite exclusivamente aos dereitos dos
individuos, ao tempo que se rexeita o recoecemento da existencia de dereitos
lingsticos colectivos. O primeiro argumento evoca os prexuzos do
veteroprogresismo decimonnico, mentres que o segundo descansa nas novidades da
mercadotecnia neoliberal.
Pois ben, esas discutibles dicotomas que contrapoen dunha banda o individual co
colectivo e doutra o tnico co cvico estn especialmente fra de lugar cando tratamos
de linguas. Cada lingua ao tempo e inseparabelmente un fenmeno persoal e grupal.
Por tanto, expresa in simul a identidade dos grupos sociais (non s das nacins, tamn
outras identidades: de xnero, de idade, de clase social, de profesin, de procedencia
xeogrfica, etc.) e a de cada un dos individuos. A nica maneira de aprender e utilizar
unha lingua viva mediante a interaccin social, e por iso carece de sentido a nocin
dun idioma que fose lingua de un s individuo illado. A lingua un fenmeno
inherentemente interpersoal. Calquera lingua socialmente normalizada posibilita
mis anda, condicin indispensbel para a participacin de todos e cada un, a
travs da comunicacin e do dilogo, na conformacin da opinin pblica e na
construcin colaborativa dunha cidadana partillada.
Igualmente, a nocin de que os individuos escollen libremente a lingua que falan ,
salvo casos excepcionais, sinxelamente quimrica, pois, en principio, cada persoa
aprende a falar, por inmersin no medio social en que se desenvolve, na lingua (ou no
seu caso, linguas) coa que est en contacto nos primeiros anos da sa vida, e s en
casos especiais ten a posibilidade de optar mis tarde por falar outra ou outras linguas.
Dixemos optar por, pero mesmo cando se d esta segunda posibilidade, como xa
mostramos anteriormente, non acostuma ofrecerse como unha opcin que o individuo
libre de escoller ou non; mis ben, sern as condicins ambientais (e
particularmente, as redes sociais en que un participa, o mercado de traballo ou as
oportunidades de integracin e promocin social) as que lle aconsellarn ou o
apuxarn a usar esoutra lingua. Por outra banda, en condicins normais unha persoa
non abandonar a sa primeira lingua, aquela en que aprendeu a falar, a favor doutro
idioma; isto farao s se se sente obrigada a facelo (por exemplo nos casos de
emigracin), e moi raramente por decisin voluntaria e espontnea.
Xa sospeitosamente significativo que as mis apaixonadas defensas da liberdade
lingstica procedan de mbitos monolinges, e mis precisamente, no noso caso, da
Espaa central. De feito, nas sociedades monolinges a cuestin da liberdade
lingstica simplemente carece de sentido, non ten lugar, por ausencia do que
Althusser denominou condicins de posibilidade. S nas sociedades plurilinges se

dan as condicins de posibilidade para que xurda tal nocin. Cal a marxe de
liberdade de opcin lingstica dunha persoa nada e criada en Sevilla, Madrid,
Santander ou Teruel? Por que a esixencia de coecemento do casteln (por mis que
sexa implcita) para acceder a determinados postos de traballo en calquera desas
cidades non constite ningunha caste de imposicin lingstica, e en troques a
esixencia de coecemento do galego para eses mesmos postos de traballo en Lugo,
Pontevedra ou Betanzos si que resulta unha imposicin inaceptbel? obvio que o
discurso da liberdade lingstica resulta indefendbel en termos universais e constite
unha simple estrataxema ad hoc.
Do mesmo xeito, a idea segundo a cal tanto as dinmicas de relacin entre as linguas
canto as opcins lingsticas dos individuos estaran reguladas por un mercado
lingstico libre constite unha falacia simplificadora, contraria a toda a evidencia e
todo o saber acumulado pola sociolingstica, pois ignora os complexos aspectos
culturais, sociais, polticos que poen en relacin unhas linguas ou comunidades
lingsticas con outras e os factores que poden levar os individuos e comunidades a
abandonar a sa lingua orixinal para adoptar unha distinta. As diferenzas entre as
linguas remiten ao final a desigualdades de todo tipo (social, econmico, poltico,
cultural) das sas comunidades de falantes. Finalmente, o punto de vista economicista
impn un reducionismo inaceptbel sobre a complexa realidade multidimensional das
linguas, coas sas compoentes psicolxicas, sociais e culturais: os idiomas son moito
mis ca produtos mercants, do mesmo xeito que as persoas somos moito mis ca
simples actores econmicos, consumidores ou forza de traballo.
O discurso histrico que acompaa o neonacionalismo lingstico espaol, segundo o
cal o casteln se difundiu a custa das outras linguas de Espaa simplemente porque os
e as falantes das segundas lle deron voluntaria preferencia primeira (vxase por
exemplo Lodares 2000), constite unha torpe falsificacin, que ignora as relacins de
forza entre os grupos sociais e nacionais, unhas relacins que condicionaron as
polticas lingsticas dos poderes pblicos e dos non tan pblicos (non s o Estado,
senn as grandes compaas, as empresas de comunicacin, os bancos, etc.). A
barbaridade chega negacin das polticas de imposicin do casteln promovidas polo
Estado, que durante longas e recentes etapas da nosa historia adoptaron modalidades
brutalmente represivas: pnsese s nas ditaduras de Primo de Rivera (1923-31) e de
Franco. Os galegos e galegas, nin como individuos nin colectivamente, tiveron nunca a
opcin de escoller libre e voluntariamente o casteln e abandonar o galego. Mis ben,
o abandono do galego consecuencia directa dunha poltica de marxinacin de
efectos devastadores sobre a sociedade galega, e en particular sobre as clases
populares de Galicia. O propio prembulo da Lei de Normalizacin Lingstica, que
antes citamos, o explicita con toda clareza.

Finalmente, os partidarios da suposta liberdade lingstica insisten nos dereitos dos

falantes, contrapondoos aos dereitos das linguas (isto , das comunidades de
falantes). Pero eles non reivindican nin poderan reivindicar os seus dereitos
(presuntamente vulnerados pola lexislacin favorbel ao galego) como
castelanfalantes en Galicia en canto individuos isolados nun mercado libre.
Reivindcanos como grupo social e en nome dunha Constitucin que declara o casteln
lingua oficial do Estado (e que, por certo, proclama o deber dos cidadns dese estado
de coecer esa lingua: a previsin mis impositiva en materia de lingua de todo o
tramado xurdico-legal espaol). Se esa reclamacin se fixese a ttulo puramente
individual, teriamos tamn que recoecer os dereitos dos falantes do rabe, do ingls,
do romans, do brber e de todas as linguas dos inmigrantes, turistas e visitantes.
Pero todos nos decatamos de que unha cousa o dereito que ten todo individuo a
falar, aprender e usar libremente calquera lingua, un dereito humano bsico que debe
ser respectado en calquera parte do mundo e en calquera situacin, e outra cousa moi
distinta a realidade inescapbel de que dependendo do lugar ou ocasin en que un
se atope, determinada lingua ou non til (ou mis til ou vantaxosa ca outra) para
a comunicacin e a integracin sociais. Anda mis, todos nos decatamos, porque
puramente evidente, de que unha cousa son os dereitos individuais que ten todo
falante de calquera lingua e outra distinta son os servizos que as administracins
pblicas e as empresas estn obrigadas a prestar aos cidadns, usuarios ou
consumidores en tal ou tal outra lingua, cousa esta dependente do arraigo social das
linguas e/ou da regulacin oficial do uso de tal e tal outra lingua nunha serie de
mbitos sociais (administracin, xustiza, sistema educativo, etc.). Por iso, a nocin de
mercado lingstico libre s pode ser tomada como unha metfora mis ou menos
enxeosa, pero nunca coma unha clave explicativa dos mecanismos e das dinmicas
sociais de relacionamento entre as linguas ou entre os falantes.
En definitiva, como se aprende de xeito natural a lingua ou linguas do contexto social
en que o individuo nace e se desenvolve, e como o uso da lingua esixe necesariamente
interlocutores aos que dirixirse e redes sociais a travs das cales comunicarse, cando
se trata de idiomas carece de sentido a dicotoma que opn o individual e o colectivo.
E tanto pola inevitbel asociacin das linguas con tradicins culturais e identidades de
grupo, como polas esixencias da organizacin da comunicacin social, o
recoecemento e o uso pblico das linguas vn necesariamente establecido e regulado
(de xeito mis ou menos explcito e mis ou menos rigoroso) por diferentes poderes
sociais, e nomeadamente o estado. Existen dereitos lingsticos universais, pero a
regulacin destes e dos deberes pblicos con respecto aos falantes necesariamente se
realiza en marcos poltico-territoriais definidos: os escolares teen o dereito universal
a recibir o ensino na sa lingua, pero iso non intitula a ningn individuo particular para
reclamar que a sa filla sexan escolarizada en casteln, galego ou francs en Helsinki,
Tokio ou Kuala Lumpur.

De a a falacia da nocin de imposicin do galego: se o galego plenamente oficial en

Galicia, e se a nosa lexislacin, democraticamente debatida e aprobada, sinala como
un obxectivo a normalizacin do seu uso social, simplemente carece de sentido falar
de imposicin da nosa lingua no territorio galego. O que en realidade acontece que
hai persoas e estamentos sociais privilexiados que aspiran a vivir, traballar e
desenvolverse en Galicia ignorando a existencia do galego. Como nun momento dado
comezaron a ter a sensacin de que a competencia bilinge que se negan a acceder
poda supor unha certa avantaxe en relacin co monolingismo en casteln ao que se
aferran, botronse a falar de imposicin. Se o comn dos cidadns e cidads de
Galicia, pola forza das cousas, ten que saber e usar o casteln independentemente do
seu gusto ou preferencia, disque iso non imposicin; seica iso liberdade grazas
ao mercado lingstico. Se se tenta compensar esa situacin de feito mediante a
promocin do galego, de maneira que o coecemento deste reporte vantaxes
comparativas nalgn aspecto da vida social, iso si que imposicin, contraria
liberdade lingstica.
Por tanto, nas condicins concretas de Galicia, o lxico, o sensato e o que recolle o
noso marco xurdico-legal que hai das linguas plenamente oficiais, galego e
casteln, e que os seus falantes deben ser iguais en dereitos e en deberes. Para tanto,
e dado que esa igualdade recoecida nas leis un obxectivo de futuro e non unha
realidade efectiva no presente, e na sa condicin de lingua propia de Galicia, o galego
debe ser obxecto de especial respecto, apoio e promocin. Os cidadns e cidads de
Galicia deben saber manexar de xeito competente e efectivo as das linguas, para
poderen comunicarse e interaccionar normalmente nas das (sobre todo no medio
laboral e nos mbitos pblicos); o cal, dadas as circunstancias de posicin social e de
circulacin privilexiada do casteln nos grupos de estatus, nos medios de
comunicacin e na vida pblica, e a escasa presenza do galego en certos mbitos
(como os principais ncleos urbanos), esixe unha presenza preferente do galego no
sistema educativo non universitario. A partir de a, as das linguas son plenamente
oficiais e, segundo as nosas leis, os cidadns teen dereito a empregar a da sa
preferencia, exclundose explcita e taxativamente calquera discriminacin por razn
do uso dunha ou a outra.
Pero o argumento concreto mis demoledor contra este falseado discurso da liberdade
lingstica xa o mostramos antes: cos datos na man, puxemos negro sobre branco que
a decisin persoal a principal razn para o cambio lingstico dos castelanfalantes
cara ao galego, mentres que o cambio dos galegofalantes cara ao casteln na maior
parte dos casos non constite unha opcin libre senn que vn forzado polas
circunstancias. O que confirma o que de feito toda persoa deste pas sabe a pouca
capacidade de observacin que tea, cando non por propia experiencia: galego e
casteln son, dependendo da traxectoria de cadaqun, ora lingua de liberdade ora
lingua de necesidade; pero se unha expresa mellor c outra o movemento histrico

emancipador do noso pobo, as ansias de futuro do noso pas, libre e dono do seu
destino, e moi especificamente o compromiso individual con aquela tradicin
emancipadora e esta arela de liberdade, esa o galego, sen ningn xnero de dbida.
E isto vai dito con total honestidade e sen asomo de menosprezo polo casteln, que
tamn lingua nosa, e desde logo tamn lingua mia. En definitiva, e para conclur: en
Galicia non existir xenuna liberdade de lingua en canto o galego non sexa un idioma
plenamente normalizado.

6. Normalizacin lingstica, un camio aberto

Como dixemos, calquera proceso de restitucin dunha lingua ameazada supn un
desafo extremadamente difcil, precisamente porque as complexas e moitas veces
inextricables conexins que as dinmicas sociolingsticas gardan con outras dinmicas
sociais de amplo rango son de moi difcil manexo. A recuperacin do galego , en todo
caso e sen ningunha dbida, un reto enormemente esixente. Por tanto, trtase dunha
tarefa que ten que comprometer a sociedade no seu conxunto, unha empresa en que
Galicia ten que forxarse e fortalecerse como pas, un desafo que forma parte esencial
do noso propio proceso de construcin colectiva. Se o galego se perdese, o mis grave
non sera que Galicia perdera un atributo que a intitula para ser recoecida como
unha nacionalidade de seu. O mis terrbel sera que esa perda constituira, moi
probablemente, a proba definitiva da incapacidade de Galicia para artellarse como tal.
Pola contra, se consegusemos normalizar o galego, asegurar o seu futuro en
condicins dignas, a significacin do feito non estara en que as conservaramos un
elemento bsico para reivindicar a condicin nacional de Galicia. A significacin da
proeza consistira en que demostrariamos (primeiramente a ns mesmos) que
posumos a competencia dunha sociedade madura, a competencia dunha nacin feita
e dereita (isto , de feito e de dereito).
Ora, se a empresa de restitucin do idioma un proxecto de alcance nacional, a
primeira conclusin que temos que superar a perspectiva limitadamente partidista.
Non estamos suxerindo que haxa que colocar a poltica lingstica a resgardo do
debate poltico, o que sera unha pretensin incongruente coa democracia e
inalcanzbel na prctica. Trtase de conseguir o clima social imprescindbel para que as
trabes mestras desa poltica non estean suxeitas s tirapuxas tcticas da loita
partidista. Sera iluso pensar que iso se vai conseguir mediante un pacto de boa
vontade entre os partidos polticos. Ter que ser a propia sociedade a que interiorice
esa perspectiva de longo prazo e impida as manipulacins politiqueiras de curto
alcance. A nica maneira prctica de impedir tales manobras disuadindo as
tentativas nese sentido, infundido nos dirixentes polticos o xusto temor censura
pblica e ao castigo electoral. Se o electorado valida ese tipo de manexos, ser
imposbel prlles couto: a nica posibilidade de desincentivalos facer pagar un prezo

a quen os comete. Claro est que esta perspectiva nos sita ante a esgrevia cuestin
da relacin entre a poltica (e mis concretamente os partidos polticos) e a cidadana,
un dos ns da gravsima crise que est a atravesar a democracia representativa, que
obviamente non procede tocar aqu. Pero si procede afirmar con voz alta a clara que a
manipulacin partidista do idioma non s prexudica ao propio galego, senn que
redunda nun desprestixio anda maior da clase poltica e constite un elemento mis,
de non pequena importancia, de desmoralizacin cvica, unha desmoralizacin que
est danando seriamente a nosa democracia.
Do devandito dedcese que o principal campo de batalla da loita pola recuperacin do
galego a sociedade, antes c poltica. Do mesmo xeito que o avance no autogoberno
de Galicia s posbel na medida en que a sociedade galega se fortalece e se capacita,
se empodera, para autorregularse, de igual maneira que a cultura galega como sistema
autnomo s ser vibel na medida en que consiga obter o apoio de pblicos o
suficientemente amplos e diversificados, desa mesma maneira, a lingua galega s ter
futuro se a comunidade afronta o desafo de restitula como algo propio e toma a
iniciativa para afrontar ese desafo.

En definitiva, se algo queda claro ao final deste repaso polos retortos vieiros da
normalizacin lingstica nas ltimas dcadas, que este un camio aberto. O
proceso de normalizacin lingstica constite, de certo, un campo de confrontacin
de intereses, de valores e de visins do mundo. Dunha banda, o mercantilismo
asilvestrado, o nihilismo consumista, o despotismo do mis forte, a pulsin de
dominacin e o afn uniformizador; doutra banda, o humanismo, a procura do
sentido, a vontade de liberacin, a solidariedade cos pequenos e o respecto pola
diversidade. Pero, ademais de campo de confrontacin, a loita pola normalizacin
lingstica constite tamn unha experiencia de aprendizaxe colectiva
extremadamente complexa, a travs da cal un pas tamn afonda no seu
auto(re)coemento e pon a proba a sa capacidade de autorregulacin, ao tempo que
madurece e se vai arborando como tal. A reivindicacin, promocin e final
normalizacin dun idioma son, adoito, distintas fases que corresponden coas distintas
etapas doutro proceso, simbitico con respecto a aquel, de construcin dunha
identidade colectiva, en definitiva, da forxa dunha nacionalidade.
Se concibimos a normalizacin lingstica como un proceso de aprendizaxe colectiva,
debemos recoecer que ningun pose de antemn as solucins aos numerosos e
dificilsimos dilemas que estn involucrados nela e cos que imos batendo ao longo do
camio. Pois iso, fundamental abordala con afn construtivo, con esprito aberto,
con mentalidade crtica e con disposicin ao dilogo. Porque a verdade social, sempre
parcial e provisoria, non se atopa preconstituda, senn que se constre a travs da
deliberacin pblica, a condicin de que esta se produza en liberdade e igualdade, e

guiada polo afn honesto da sa procura. Abordar o proceso de normalizacin desde

esta perspectiva esixe renunciar a todo dogmatismo e pr constantemente a proba a
capacidade para revisar criticamente, en contraste coa realidade e co resto dos
axentes sociais atinxidos, os puntos de vista de cadaqun e as frmulas mis acadas
para cada situacin. Para que un debate sexa arrequentador, os participantes nel
teen que asumir como propio o principio colaborativo, fundado na procura do ben
comn: procurar presentar os puntos de vista, as informacins e os argumentos como
achegas positivas, ao tempo que se est dispostos a valorar os dos demais do mesmo
xeito. Nun debate deste tipo non se entra tanto para ensinar como para aprender.
Reverter o proceso de decadencia dun idioma constite unha especie de ordala para
un pas. Non s porque, como acontece no noso caso, adoito implica confrontar
poderes e intereses solidamente establecidos, senn porque os problemas que
presenta o asunto en si mesmo resultan intricadsimos. Por iso, debemos abordar esa
tarefa con moita humildade, pero coa maior determinacin. Gaar ese desafo
significara superar unha proba que nos habilita para a maiora de idade como nacin.
Perdelo condenaranos irreversibelmente tutela e subordinacin. Para
construrmos un porvir de noso, no canto de padecer un futuro imposto, teremos que
aplicar moita vontade, moito enxeo, moita habelencia. Debemos manter a
capacidade de seguirmos aprendendo en dilogo aberto, apegados ao pas real, na
procura dun camio para sar do labirinto. E se a sada final non existise, o caso irmos
facendo, paso a paso, devagar, un bo camio.

OBRAS CITADAS
Anderson, Benedict (1991): Imagined Communities. Reflections on the Origin and
Spread of Nationalism. London / New York: Verso.
Baggioni, Daniel (1997): Langues et nations en Europe. Paris: Payot & Rivages.
Bourdieu, Pierre (1982): Ce que parler veut dire. Lconomie des changes
linguistiques. S. l.: Fayard.
Bouzada, Xan / Monteagudo, Henrique (2002): O proceso de normalizacin do idioma
galego (1980-2000). Volume I. Poltica lingstica: anlise e perspectivas. Santiago:
Consello da Cultura Galega.
Cooper, Robert L. (1989): Language Planning and Social Change. Cambridge:
Cambridge University Press.
Fernndez Rodrguez, Mauro / Rodrguez Neira, Modesto (1994): Lingua inicial e
competencia lingstica en Galicia. S. l. [A Corua]: Real Academia Galega.
Fernndez Rodrguez, Mauro / Rodrguez Neira, Modesto (1994): Usos Lingsticos en
Galicia. Compendio do volume II do Mapa Sociolingstico de Galicia. S. l. [A Corua]:
Real Academia Galega.
Fishman, Joshua (1972): Language and Nationalism. Rowley (Mass.): Newbury House.
Fishman, Joshua A. (1991): Reversing Language Shift. Theoretical and Empirical
Foundations of Assistance to Threatened Languages. Clevedon: Multilingual Matters.
Gonzlez Gonzlez, Manuel (dir.) (2003): O galego segundo a mocidade. Unha achega
s actitudes e discursos sociais baseada en tcnicas experimentais e cualitativas. S. l. [A
Corua]: Real Academia Galega.
Hobsbawn, Eric J. (1991): Naciones y nacionalismo desde 1780. Barcelona: Crtica.
Iglesias lvarez, Ana (2002): Falar galego. No veo por qu. Aproximacin cualitativa
situacin sociolingstica de Galicia. Vigo: Xerais.
Jardn, Manuel (1993): La normalizacin lingstica, una anormalidad democrtica. El
caso gallego. Madrid: Siglo XXI.
Joan i Mar, Bernat (1996): Les normalitzacions reeixides. Aproximacin a lestudi de la
construcci de llenges nacionals a lEuropa del segle XX. Barcelona: Oikos-Tau.
LePage, Robert B. / Tabouret-Keller, Andre (1985): Acts of Identity. Creole-based
approaches to language and ethnicity. Cambridge: Cambridge University Press.

Lodares, Ramn (2000): El paraso polglota. Historias de lenguas en la Espaa

moderna contadas sin prejuicios. Madrid: Taurus.
Lorenzo, Anxo / Monteagudo, Henrique (dirs.) (2005): A sociedade galega e o idioma. A
evolucin sociolingstica de Galicia 1992-2005. Santiago: Consello da Cultura Galega.
Lorenzo, Anxo (2008): A situacin sociolingstica do galego: unha lectura, Grial 179,
19-31.
Mezo, Josu (1997): Polticas de recuperacin lingstica: unha tipoloxa baseada na
teora de xogos, Grial 136, 559-81.
Mezo, Josu (2008): El palo y la zanahoria. Poltica lingstica y educacin en Irlanda
(1922-1939) y el Pas Vasco (1980-1998). Madrid: Centro de Estudios Polticos y
Constitucionales.
Milroy, Lesley (1980): Language and Social Networks. Oxford: Basil Blackwell.
Montaegudo, Henrique (1999): Historia social da lingua galega. Vigo: Galaxia.
Monteagudo, Henrique (2009): As razns do galego. Apelo cidadana. Vigo: Galaxia.
Monteagudo, Henrique (2010a): A ofensiva da dereita contra o galego. Discursos,
estratexias e programas poltico-lingsticos, en Fundacin 10 de Marzo (Comisins
Obreiras), http://www.f10m.org/index/artcls.php?id=138.
Monteagudo, Henrique (2010b): Lingua, sociedade e poltica. Presente e porvir do
galego, Grial 186, 82-89.
Monteagudo, Henrique (2010c): Por un proxecto de futuro para o idioma galego.
Unha reflexin estratxica, Grial 188, 64-69. [Consulta en rede na pxina do Instituto
Galego de Estudos Autonmicos e Europeos: http://www.igea.eu.com/].
Nez Seixas, Xos M. (1999): Los nacionalismos en la Espaa contempornea (siglos
XIX y XX). Barcelona: Hiptesi.
Observatorio da Cultura Galega (no prelo (a)): A sociedade Galega e o idioma II. A
evolucin sociolingstica de Galicia (1992 - 2008). Santiago de Compostela: Consello
da Cultura Galega.
Observatorio da Cultura Galega (no prelo (b)): Enquisa sobre as actitudes lingsticas
da poboacin galega. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
Pericay, Xavier (coord.) (2007): Libertad o coaccin? Polticas lingsticas y
nacionalismos en Espaa. S. l.: Fundacin para el Anlisis y los Estudios Sociales.

Plan xeral de normalizacin da lingua galega. S.l. [Santiago de Compostela]: Xunta de

Galicia, 2005.
Ricento, Thomas (2006): An Introduction to Language Policy. Theory and Method.
Oxford: Blackwell.
Subiela, Xaime (2008): As razns da lingua galega, Grial 179, 32-47.
Subiela, Xaime (2010): O idioma galego, cautelas e esperanzas en L. lvarez Pousa
(dir.) / X. Subiela (coord.), Informe Galicia 2010. Santiago: Atlntica de Informacin e
Comunicacin, 247-70.
Weinrich, Uriel (1974): Lenguas en contacto. Descubrimientos y problemas. S. l.:
Ediciones de la Biblioteca (Universidad Central de Venezuela).
Zabalza, Xabier (2006): Una historia de las lenguas y los nacionalismos. Barcelona:
Gedisa.