Antropologia kultury, historia

i Kubu Puchatek
Ludwik Stomma

,, P r o s z p a s t w a , oto m i . M i jest bardzo grzeczny

d z i . " W r o k u 1967 obroniona z o s t a a na Uniwersytecie
W r o c a w s k i m praca magisterska p o d t y t u e m : Analiza kultu
niedwiedzia w wietle wierze i obrzdw w Polsce z uwzgld
nieniem genezy tego kultu u ludw totemicznych. Uniwersytet
A d a m a Mickiewicza w Poznaniu by znacznie skromniejszy
i z a d o w o l i si Niedwiedziem
w wierzeniach i obrzdach ludu
polskiego na tle wierze i zwyczajw
w rodkowej
Europie
(1967). P n i e j w pracach p s y c h o a n a l i t y k w ze szkoy
Lacana c z y t a m o g l i m y wielokrotnie o k o m p l e k s i e nie
d w i e d z i a " , w r o d z o n y m p o c i g u dziecka d o niedwiedziej
m i k k o c i etc. M i naszych dziecinnych d o z n a w t a r g n
w naukowe horyzonty i z u n i w e r s a l i z o w a si chytre
zwierz.
Tymczasem rzecz jest akurat prosta i udokumentowana.
Pewnego dnia 1902 r o k u , prezydent Teodor Roosevelt, k t r y
by zapalonym m y l i w y m o d m w i strzelania do m o d e g o
n i e d w i a d k a . Scena staa si legendarna i j u w p a r t y g o d n i
p n i e j zalay rynek a m e r y k a s k i m a e , pluszowe n i e d w i a
d k i zwane do dzisiaj w Stanach Zjednoczonych T e d d y
bear". N o w a maskotka d o szybko p r z e n i o s a si do
Europy, co szczegln jest z a s u g a r m i i a m e r y k a s k i e j
interweniujcej p o d koniec I wojny w i a t o w e j . Ostateczny
t r i u m f z a p e w n i misiowi w latach dwudziestych A l a n Alexa
nder M i l n e swoim Winnie-the-Pooh, czyli, j a k genialnie
p r z e t u m a c z y a poetycko Irena T u w i m o w a Puchatkiem
(w samych latach 19261936 dziewitnacie masowych
w y d a anglojzycznych).
M u s i m y spojrze prawdzie w oczy: przed r o k i e m 1902 by
mi pluszowy i s t o t n i e z n a n i nie b a w i y si n i m dzieci.
J a k e m a o trzeba b y o czasu, by przypadek p r z e m i e n i
w z a s a d , nabyte - we wrodzone i jeszcze znale genez tego
wszystkiego u l u d w totemicznych", k t r e g o to pojcia
m i m o najlepszej w o l i r o z s z y f r o w a nie jestem w stanie. Jedno
jest pewne: bez Misia Puchatka nie b y o b y m a j a c z e o k u l
tach niedwiedzia w r e d n i m paleolicie.
P r z y k a d to prostacki wrcz, j a k rudymentarna z g o a
egzegeza historyczna u n i e w a n i m o e synchroniczne sofizmaty.
Lecz n i e p r a w d jest, e ze szcztem zapomnieli etnologo
wie o historii. P r z y k a d e m historycznych c i g o t , czy m o e
i m p e r a t y w w , s j a k e czste o d w o a n i a etymologiczne
szukanie odlegych z n a c z e sw, k t r e r o z s z e r z a o b y
pole semiotyczne poj i symboli. A l e dlaczego t y l k o sw?
C z y b y p o d w i a d o m y strukturalizm? Czemu nie sign
po dzieje p r z e d m i o t w , struktur specznych, i d i o m w ; dzieje
najzupeniej materialne i fizyczne?
y c i e " . W marksistowskiej i j a k e j u przy literze "
cenzurowanej Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN ma
m y p o d h a s e m y c i e " aspekta filozoficzne, teologiczne
i genetyczne wreszcie. Gdzie miejsce dla aspektu socjo-fizycznego? Tymczasem r e d n i a d u g o ycia ludzkiego
(bez u w z g l d n i e n i a miertelnoci n i e m o w l t ) w y n o s i a
w V w . o k . 27 lat, w X V w. 33 lata, w 1850 36,4 lat; w 1900
48,9; w 1950 66,2. K r z y w a d u g o w i e c z n o c i we Francji
przy wszystkich z r o z u m i a y c h wahaniach (rewolucja, wojny

n a p o l e o s k i e ) p o k r y w a si z n o r m o g l n o e u r o p e j s k . Po
wolny, ach, j a k e p o w o l n y p o s t p przez wieki i n a g y b o o m
o k o o 1880 r o k u . W cigu d w c h tysicleci p r z y b y o n a m
nadziei na trwanie lat osiem wszystkiego, i nagle w p r z e c i g u
jednego, g u p i e g o w i e k u lat czterdzieci prawie (Francja
1985: 77,45 lat). C z y nie jest to rewolucja s p o e c z n a
i pojciowa?
M a j c p e r s p e k t y w r e d n i o trzydziestoletniego ycia nie
ma si czasu na d z i e c i s t w o . W wieku o m i u lat pisze
V a n D e n Berg Goethe pisa po niemiecku, francusku,
grecku i acinie; m i m o c h o d e m n a u c z y si w o s k i e g o , k t r e g o
ojciec uczy jego s i e d m i o l e t n i siostr. Czteroletni T u r n vater" Jahn u m i a p i s a i c z y t a . Przyszy ojciec Jzef, b d c
w t y m samym wieku, w d r a p y w a si na stolik i r e c y t o w a
przed g o m i ojca dramat G o l g o t y . ' V a u b a n holenderski',
M e n n o van Coehoorn, m i a szesnacie lat, kiedy j a k o
komendant k o m p a n i i piechoty w y s a n y z o s t a z wojskiem
z Fryzji do garnizonu w Maastricht. I tak dalej nieprze
r w a n y cig dzieci p r z e d w c z e n i e d o j r z a y c h (jak to dzi
nazywamy), przed k t r y m i stawiano d o r o s e o b o w i z k i
i k t r e najwyraniej doskonale w y w i z y w a y si ze swoich
z a d a . D o t y c z y to zreszt r w n i e dziewczt: jeli decydowa
no si d a i m wyksztacenie, nauka z a c z y n a a si z chwil,
gdy u k o c z y y d w a lub trzy lata. N i e k t r e w wieku piciu lat
m i a y j u za s o b l e k t u r caej B i b l i i , a skoro w t y m w i e k u
czytay K s i g wit, to c z e m u by nie d a i m o d czasu do
czasu historyjki z Dekamerona ( m i m o dezaprobaty M o n t a i g ne'a)." V a n D e n Berg opowiada o w i e k u X V I I I . C
m w i o czasach wczeniejszych.
Przypomnijmy synny dramat na z a m k u w C h i n o n 6 mar
ca 1429, kiedy to rozpozna Joanna d ' A r c przebranego
Delfina. K t gra w n i m g w n e role? K t o decyduje
0 losach Francji? K a r o l V I I lat 26, Joanna lat 17,
m a r s z a e k Gilles de Rais 25, ksi Jan d ' A l e n c o n 19
1 jego siostra Charlotte 16, k a n o n i k Thomas Basin - 17...
A przecie, n i k o g o to nie dziwi.
W bitwie p o d Maupertuis ( 1 9 I X 1 3 5 6 ) w y r n i si szcze
glnie czternastoletni syn Jana I I Dobrego F i l i p , ksi
Burgundii. N i e ma w jego w i e k u niczego w y j t k o w e g o .
Pasowanie na rycerza w wieku c z t e r n a s t u - p i t n a s t u lat b y o
w X I V / X V w. rzecz zupenie n o r m a l n , p r z y d a r z a o si z a
r w n i e i d w u n a s t o l a t k o m . Jakby to nie r a n i o czuych
naszych serc, u z n a musimy, e tak p o d A z i n c o u r t , j a k i na
p r z y k a d p o d G r u n w a l d e m , stary si ze s o b armie z o o n e
w p o k a n e j czci z n a s t o l a t k w .
Jeszcze ksi Piotr Aleksiejewicz K r o p o t k i n (urodzony
1842) s k a r y si we Wspomnieniach, e nie m i a w dziecist
wie zabawek. Nie t y l k o o n . P r z e c h a d z a j c si po muzeach
o g l d a m y stroje m i n i o n y c h . Serie takich samych o d z i e
w c a y m bogactwie w y m i a r w : dla trzylatka, dwudziestolat
ka, j a k i dla pidziesicioletniego starca. Dziecko jest t u
m i n i a t u r o w y m d o r o s y m . N i c dziwnego, e nie ma specyficz
nie m u n a l e n y c h p r z e d m i o t w . Wystarczy w y p o s a e n i e
d o r o s y c h w zmniejszonej ewentualnie skali.
Lecz oto koniec X I X w. ycie zaczyna si w y d u a tak
namacalnie, e rodzi si te wiara w procesu tego t r w a o .

123

M a m y czas i b d z i e m y go mie coraz wicej. S z e r o k o

w i d m a zaczyna b y w y s t a r c z a j c a , by dzieli je i klasyfiko
w a . I tak rodzi si d z i e c i s t w o . D z i e c k o nie zawsze b y o
dzieckiem s t a o si n i m " pisze V a n D e n Berg. D o d a j m y , e
s t a o si n i m " w stosunkowo k r t k i m i a t w y m do chronologizacji okresie.
C t o jednak znaczy: k l a s y f i k o w a " ? Znaczy: z b u d o w a
o p o z y c j . Dziecko d o t d nie r n i c e si od d o r o s e g o , musi
z a c z si r n i o d niego i to r n i si radykalnie.
Rozpoczyna si wic teatralizacja dziecistwa. Odmienny
s t r j , odmienny wiat o b i e k t w (zabawki). W 1860 nie b y o
w P a r y u ani jednego sklepu z zabawkami dla dzieci. W 1900
jest ich j u 26. A l e nie to m o e najbardziej szokuje. Jean de
Greve, przedstawiciel starszawego j u w 1990 r o k u pokole
nia, gorszy si w Dzienniku, i nie d o , e w s p c z e s n e m a t k i
o p o w i a d a j l u b czytaj progeniturze teksty najwyszego
infantylizmu, to o g u p i a j je jeszcze d o d a t k o w o p r z e k s z t a
ceniami sw i p o y k a n i e m l u b z m i k c z a n i e m zgosek. Ale
tak. D o lat o k o o 1850-tych m w i o n o do dzieci j z y k i e m
n o r m a l n y m , codziennym, niczym do partnera. C y dzidziu ce z r o b i k u p k ? Dlacego j z y c e k wysuwa? A m o
e w o l i mlecka cacany... s to zdobycze ostatnich
stukilkudziesiciu lat.
N a p r z e o m i e X I X i X X wieku u p o w s z e c h n i y si we
Francji pisze M i c h e l Wlassikoff k o n k u r s y na najpik
niejsze dziecko, k t r e t o w a r z y s z y y wszystkim waniejszym
targom i jubileuszom. K o n k u r s y te m i a y pretensje nauko
we. Dzieci byy podczas nich w a o n e , mierzone i szczego
w o badane przez wyspecjalizowanych lekarzy. W y g r a m a
dziecko d o s k o n a e p o d k a d y m w z g l d e m dziecko uoso
bienie zdrowego dziecistwa. P a t r z c na zdjcia widzimy
cay p r o g r a m ideowy tych imprez: nagie dziecko na o k r y t y m
draperiami stole i zakutane po szyj j u r y d o r o s y c h . " N a g o
o z n a c z a m a t u n i e w i n n o i b e z b r o n n o . Czy nie jest
jednak tak n a p r a w d projekcj tylko obsesji r o d z i c w ?
Opozycja raz stworzona, zaakceptowana i w d r o o n a
spoecznie przynosi n i e u b a g a n e skutki. Dzisiejsi pionierzy
n a u k i oddajmy raz jeszcze gos V a n D e n Bergowi nie
ujawnili w m o d y c h latach znamion pniejszego geniuszu,
przeciwnie, s o n i raczej p r z y k a d e m dojrzaoci o p n i o n e j .
A co do naszych w a s n y c h dzieci, to dziecko p o w t a r z a j c e
p i e r w s z klas, p o n i e w a intelektualnie nie o s i g n o jeszcze
wieku szkolnego, jest w mniejszym stopniu przedmiotem
rodzicielskiej troski ni dziecko, k t r e przerasta swoich
r w i e n i k w i siedzi zagrzebane w k s i k a c h , w czasie, kiedy
tamci k p i si, bij l u b d o k u c z a j d o r o s y m . " I nic dziw
nego to dziecko zaczytane zaciera w s z a k e w y r a z i s t o
klasyfikacyjnej opozycji b a c h o r y : d o r o l i , wchodzi w niebez
pieczny teren tego, co s t r u k t u r a l i c i n a z y w a j m e d i a c j " ,
czyli p o j c i o w e g o obojnactwa.
M o d a o d z i e o w a dla dzieci. W y k r e l o n a r w n i e arbitral
nie, j a k ta dla d o r o s y c h , t y m si jednak oznacza, e nigdy nie
jest taka sama. G d y dla d o r o s y c h zalecane s k o l o r y
jaskrawe, dziecko odnajdziemy popielate; kiedy d o r o l i
n o s i si m a j obcise, dzieciom na pewno poleci si l u n e
i swobodne...
Bajka. Jeszcze bracia G r i m m , a nawet Andersen nic nie
pojli. I c h bajki ociekaj p r a w d . Jest w nich miejsce dla
cierpienia, zdrady, sprzeniewierzenia... Z u d z e n i e , e wystar
czy przenie w odrealnione, by z a s p o k o i z a s a d opozycji.
D o p i e r o Disney z r o z u m i a . Przemoc jest u niego przym r e n i e m oka pies Pluto si spaszcza, ale zaraz o t r z s a
i ypie lewym okiem; winki trzy triumfuj nad w i l k i e m . . . N i e
wystarczy dzieci o d r n i . Trzeba i m s t w o r z y i c h w i a t " .
A c h ten wiat dziecicy, czy te n a s z e g o d z i e c i s t w a " . K t
by omieli si go wyrzec?
Lecz j a k e u b o g i w istocie i p r y m i t y w n y to wiat. Przypisu

124

je si dzieciom p o e t y k n a i w n o c i , n i e s k r p o w a n i e wyobra
ni. Cienia tego nawet nie znajdziemy w n a j w i k s z y m p o n o
w Europie sklepie z zabawkami przy bulwarze Sewastopolu
w P a r y u . P e n y asortyment uzbrojenia, tyle e w rzeczywis
toci przeciwnika nie r a c y ; m i l i o n y s a m o c h o d z i k w (nie
raz wysoce elektronicznie skomplikowanych), sucych nie
do transportu; k l o c k i L e g o " i i m podobne, z k t r y c h
s k o n s t r u o w a m o n a niemieszkalne budowle... Prosty za
bieg odebrania funkcji p r z e n o s i m a obiekt ze w i a t a doros
ych w d z i e c i s t w o . Zamiast n i e s k r p o w a n e j w y o b r a n i "
prosta opozycja funkcjonalne : dysfunkcyjne. Zaiste, sklep
z zabawkami nic n a m nie m w i o dzieciach (o ile takowe
istniej); w s p a n i a y m jest za to miejscem obserwacji obsesji,
m a r z e i t r w g d o r o s y c h naszych spoeczestw. r e d n i o
wiecze d a w a o m a l u c h o m miecze proporcjonalne do m o
liwoci fizycznych, metalowe w s z a k e i prawdziwie ostre.
W i e k X X proponuje gumowe i plastikowe miecze na niby.
J a ustayj staryj k o w n , j a b o d u miecziom k a r t o n n y m "
piewa W e r t y s k i w tym Aniele. K l o w n e m , pajacem
jest p o s u g u j c y si niefunkcjonalnym. D o d a t k o w a to rola
s p o e c z n a sprowadzonych do r o l i m i l u s i s k i c h . I c h miesz
n o gwarantuje n a s z p o w a g .
Przed r o k i e m 1902 nie b y o pluszowych m i s i w m w i
historyk. Jeszcze w X V I I I wieku nie b y o dzieci m w i
historyk. Szampan wynaleziony z o s t a dopiero za c z a s w
L u d w i k a X V , przedtem nie b y o szampana m w i his
toryk... A bajeczna historia kartofli?... I j a , stary strukturalista, widz nagle cay b d mojej wiary. O, nie polega
ona nawet na p o w o y w a n i u b y t w " , czy sprowadzaniu
wszystkiego do f o r m u y dziesiciu zakl, o co o s k a r a n o nas
najczciej. C h o d z i o p y c h s y n c h r o n i i " , k t r a tak napraw
d uniwersalny m i a a m i e w y m i a r . Ile w s y n c h r o n i c z
n y c h " naszych analizach o d w o a do R z y m i a n , G r e k w ,
redniowiecza, symboliki, s k d by ona nie bya... Bo przecie
nasze T a b l i c e Mendelejewa" - g r a : d , j a s n o : ciem
n o , d z i e c i s t w o : wiek dojrzay, m i a y b y ponadczasowym
do prawdy wytrychem. A t u , ot, nie m a dziecistwa. I nie
p o m o e Levi-Straussa w y k r t o l u d a c h bez h i s t o r i i " . K a j
many dopiero p o d koniec X V I I I wieku pojawiy si w O r i n o k o . J u to wystarczy: jest historia.
Nie znaczy t o , by w y c o f a si m i a a etnologia z p o d
stawowej swojej tezy relatywizmu k u l t u r o w e g o . W r c z prze
ciwnie: w i n n a mocniej a k c e n t o w a jego p o d w j n y pozio
my i pionowy wymiar.
Jest we F r a n c j i gra w t o m a t e " ( p o m i d o r ) , m a j c a d o k a d
ny odpowiednik w polskim p o m i d o r z e " , a w z m i a n k o w a n a
j u w X V I I I w i e k u . Opowiada si k o m u mieszne rzeczy,
a o n m a z p o w a g o d p o w i a d a : tomate. Jak bdzie tak
r o z m i e s z o n y , e nie z d o a warzywa w y m w i przegra.
P o m i d o r y s p r o w a d z i do Francji Franciszek I . C o przedtem
mieszyo gawied? A m o e gry nie byo? W k a d y m razie
trzy przynajmniej w i e k i g u p a w e g o powtarzania t o m a t e " ,
to cigo i m p o n u j c a . M a ona jednak swj p o c z t e k
i w kadej c h w i l i m o e m i e i koniec. O t , zadekretuje geniusz
spoeczny, e zabawniejsza jest k a p u s t a " . T a k , o t y m
w a n i e z a p o m n i a a j a k b y etnologia, e k u l t u r w znacznej
mierze si dekretuje. D o w o d e m dziecko. A k t o by jeszcze nie
wierzy, niech przyjedzie na pokazy m o d y do P a r y a . M o d y
na przyszy (sic!) sezon.
Etnologia jest n a u k p o r w n a w c z . S t d jej imanentne
zainteresowanie e g z o t y k z a m o r s k l u b s p o e c z n . Zada
niem etnologa jest przecie dziwienie si. N i c z a nie jest
dziwne samo w sobie, lecz zawsze w stosunku do c z e g o .
Etnologia w s p c z e s n o c i s a m j u n a z w akcentuje swj
nieuchronny p u n k t odniesienia. G d y z a s a d jest t e r a z " ,
w s p o s b naturalny p o r w n a n i e m staje si k i e d y indziej".
Wtedy z a j a d c w teren p u k a m y do d r z w i historyka.