>.

KZ

HTZ

^-

MtJSE DE VHfWH.155

MARJA LESZCZYSKA

WLADySAW OZISKI

YCIE

POLSKIE

w DAWNYCH WIEKACH
241

RyCIN PO CZCI BARWNyCH,

24 NA OSOBNyCH TABLICACH

Z TyCH

PREEJRZA.,

WyOANIE
W DZIALE

ORAZ

CZ^!C^ARTE
ILLUSTRACyjNyM

UZUPENI

MIECZySAW TRETER

H.

ALTENBERG -GUBRyNOWICZ
LWW MCMXXI

-aDSyN

// WSZELKIE PRAWA ZASTRZEONE //

COPyRIGHT 1920 By H. ALTENBERG, LWW
KSIGAKNI H. ALTENBEROA

WASNO

WE LWOWIE

851722

ODBITO CZCIONKAMI DRUKARNI NARODOWEJ

RySUNEK OKADKI

PAPIERU

PRZEDOKLADKOWEGO

WYKONAA

KRAKOWIE. WOLSKA
P.

A.

.5

HARLAND ZAJCZKOWSKA

OD WYDAWCY
,A to miej na pilnej piecza, aSy czytaf iiedy moesz, 60 widzisz, ii fademu zwyczaj stoi za drugie
przerodzenie. Bo jaHo to ze zwyczaju wypadnie, jui
potym ksiki
wiedz,
warczay na' cif, a trudno
Mikofaj Rej
sif zwyczajowi odj...'

Bd

hre maj to do sieBie, i wedfe pysznego

wyraenia Jm Pana Reja z Nagfowic warcz" na czytefni^w swoicS. Kto
raz ta^ ^si^ przeczyta, chtnie do niej myf powraca, czsto do r^
wemie i z trudem oprze si pokusie czstszego jej odczytywania.
Do tego rodzaju ksiek nafe te dziefa fiistorycznO''oByczajowe . p.
Wfadysfawa oziskiego.
I tej wfanie o^oficznoci zawdziczaj szersze sfery pofs^ich czytefnikw,
opowiadania . p. oziskiego o dawnycB zamkacB, pafacacB, o dworacB
i dwor^acB staropofskicB, o uBioracB i spfendoracB jakie zdoBify Pofaka wie=
kw uBiegfycB, o sposoBie toreszcie ycia szfacBty pofskiej u sieBie w domu i na
szeroftim wiecie w czwartem ju ukazuj si wydaniu. *J
Tekst sam niniejszego wydania nie ufegf, rzecz prosta, adnym zasadniczym
ztiuanoin. Zmienifa si jednak gruntownie forma zeivntrzua tej ksiki. Podczas gdy Boiviem wydanie trzecie Civ 1C12 r.J Byfo raczej produktem sztuki
introfigatorskiej, aniefi drukarskiej tekst drukowany Byf in extenso, ryciny
za na papierze kredowym tvydanie czwarte jest ju utworem czysto graficznym, na czem niewtpfiwie zyskafa sama ksika.
Staraniem wydawcy Byf taki ukad kfisz, aBy reprodukcje nie odrywafy
uwagi czytefnika od tekstu, fecz przeciwnie. By ife monoci w cisfym zwizku
z tekstem oBjaiiiafy tok opowiadania. WoBec wie/kie/' i/oci kfisz w duych
rozmiaracB, woBec trudnoci .'izyBkiego porozumiewania si w dzisiejszych cza'
sacB na odfegfo, ksik drukowano w Krakowie woBec cafego szeregu
wreszcie najrozmaitszycB trudnoci technicznych i koniecznoci oszczdzania
szczupfego zapasu papieru zasada ta nie dafa si przeprowadzi tak konsekwentnie, jak tego yczyf sohie wydawca.

Bywaj

nieraz ksikij

Pozatem dziaf iffustracyjny ksiki ufegf gruntownej rewizji, oraz uzupefniony zostaf oBficie nowemi zupefnie reprodukcjami, nawet m. i. Barw nemi. Bez
wzgfdu na ogromne, pofczone z tem koszta.
.ycie PofsSie" uiazafo si te iv przeSfadzie niemieckim p. t: W. oziiisRi .Potpergangenen Zeiten', UBertragen von A. v. Guttry, mit 67 BifdBeigaBen (PofniscBe
BegrUntfet u. Berausg. uon^Dr. A. v. Gutti^, W. v. Kociefski. I. ABt., 1. Band. MuncBen,

*J Pozatem
niscfies

LeBen

in

BiBftotek.
Georg MUfferJ.

Bei

VI

w ten spsB

Zycie Pofs^ie" ukazuje si w nowej poniekd i Bogatszej,

nifi poprzednia, szacie, stajc siq dziki zeBranemu w tej ksice materjafowi
iffustracyjnemu sui generis Ksig Rzeczy PofsicB".

W miejsce

indeksu osB i miejscoipoci,

hory

IJ stron druRu,
a w tego rodzaju dziefe, jaB niniejsze, maio Byfprzydatny, daf wydatoca BrtBi
i przejrzysty sBorowidz rzeczowy rycin, co niewtpfiwie w podrcznem tej
BsiBi uyciu oBae si Borzystniejszem.
Ziudne wraenia olniewajcego zBytBu i przepycBu wspaniafego ycia
w dawnej Pofsce, rozwiewa sam Autor w trzecim rozdziafe BsiBi, tfmaczc,
Byfa to w gruncie rzeczy Bogata ndza", czemu wiadectwo daje zreszt
Wacfaw PotocBi. Rozmifowanie sijednaB w Bujnej zewntrznejformie, a Bodaj
w jej pozoracB, powszecBn stanowifo cecB szfacBty wczesnej i odpowiadafo
zaBieraf

cBaraBterowi pfastycznemu natury pofsBiej, pefnej fantazji

Gromiono przepycB

i zByteB

.A wszako

w dawnej Pofsce opfat specjafnycB od

czymi to i Rej taBe, afe tene sam Imc

tfomaczyf:
szfacfjcicowi

a niepotzeBn pyc/jg
nie wadzi, Rtra

temperamentu.

cBod

artyBufw zBytBu jeszcze nie Byfo

Pan Rej z Nagiowic

ma

pociwemu, hory Bdzie umiaf

soBie nic

ushomi szar

mu nadoBna wspaniafoc"pomiernie

ozdoBiona

By jah krzysztaf przeroczysta, nic do sieBte ani wstecz-

nego ani nieuczciwego nieprzypuszczajc, hora

si zawdy w powanej

i roz-=

myfi cignie jah pihy piomie

Ru grze...
tropnej
,A wszaRo te widamy ow zapadf a nikczemn myf, i si te ni nacz
doBrego nie przygodzi, gdy cBfop siedzi jako kozie z zawieszon Brod,
a ni o czem doBrem nie myli, jedno tyiko jako kozie o kapucie, a tyfko tycB
iekkicB rzeczy, a tycB jedno, co przed soB widzi, a ktre si oczom podoBaj,
musi, ju ponuro midzy fudmi
pifnuje, i te ju tern kada wspaniafoc
ozdoBnemi cBodzi musi. A nacudniejszy ko, gdy go szpetn a zdrapan guni
zakryj, tedy i oszpetnieje i nie tak doBrej myfi Bdzie. Take te myf wspi
niafa czfowieka pociwego, gdy Bdzie Brudn ponuroci a tpoci pokryta,
take te zeszpeinie i znikczemnie musi..."

upa

Nie wesofe Budz te sfowa refieBsje.

Smutny to prognostyk dfa nas, potomBw, dfa
Btre z Boniecznoci i z musu,

coraz wiBszej

yjc

dzisiejszego poBofenia,

aBnegacji,

ju

wfaciwie

czym doBrym nie myfi, jedno tyfBojaBo Bgzie o Bapucie..."

Wic Bodaj rozpamitywaniem minionej przeszfoci wspomagajmy fantazj
krzepmy si na ducBuf

ni o

Lww, 29 padziernika lC2o.

Mieczysfaw Treter

PRZEDMOWA AUTORA
DO Wy.DANIA PIERWSZEGO

kach,
ale

sil

Rzecz

niniejsza

wrd

jakich

wychodzi na wiat

nie

na

pojawi si miaa. Niedostatki

tern
jej

DRUGIEGO,

miejscu

nie

w takich

warun=

maj tedy nie tylko wewntrzn

zewntrzn przyczyn.
Pierwsza, jako idca wycznie na

karb autora, t. j. na karb niedostatku jego

wiedzy, usuwa si z pod jego uwag,- drug, zewntrzn, ju mielej podnie

moe, bo przyczyni si do jego usprawiedhwienia.

Oto miaa ta praca wej w skad wielkiego zbiorowego wydawnictwa
miaa z gry podyktowane nietylko rozmiary ale cay sposb ujcia wykadu.
i

Takie podwjne ograniczenie tumaczy przynajmniej te braki, ktre przy pozostaw

wieniu autorowi zupenej swobody, wypeniby si byy day.

Wydawnictwo,
czasu, jakiego

tylko jego potrzeby

znalaz

si^

jakkolwiek wcale nie zaniechane,

wymaga

warunki, ale

tedy wobec

doznao zwoki, a z biegiem

si^ mog'nie=
naukowe wymagania samego tematu autor
albo skaza swoj przedwczenie gotow prac

bdzie jego ostateczna organizacja, zmieni

wyboru

w tece, albo ogosi j drukiem, dopki odpowiada jeszcze

czesnemu zasobowi historyczno* obyczajowych rde.
na pogrzebanie

Za wyborem
nie mylne),
i

drugiej alternatywy

tej

obyczajow przeszo polsk odda

moe

ciekawym

przeszoci czytelnikom pewne usugi.

Zaopatrzenie tekstu

aawnictwa, chocia
i

przemawiao przypuszczenie <oby tylko

przy braku nowszych prac na tem zaniedbanem u nas polu, nawet

tak przelotny rzut oka na

tej

wsp-

byo programem wspomnianego wy*,

to przecie wyjtkowo tylko
Std poszo, e w obecnem wydaniu tej

cytaty

cakowicie wykluczone,

nie

najkonieczniejszej mierze dozwolone.

pracy aparatu not

cytatw niema

wniosek, jakoby nie stara

ogoszonych,

Stara

si^

ale

si^

krzywdziby przecie autora oparty na tem

by pozna uwzgldni

wszystkich rde, nietylko

rkopimiennych, o

jakich

zreszt autor, jak to czytelnik z

rda ju w samym

noty

wiedzia

jakie

mu byy

dostpne.

atwoci zauway, zaznaczy

liczne

w osobnym

wi-

tekcie. Zestawienie wszystkich

spisie, nie

waciwemi ustpami tekstu, nie byoby ani kontrol autora

ani pomoc czytelnikowi, a ju
dlatego nie zdao si^ rzeczwaciw, e rozmiar
takiego dokadnego zestawienia byby dysproporcj wobec zwizoci samej pracy,
zbyt czsto bowiem ju sam peny tytu jakiego rda wymagaby by wicej
miejsca, ni go zabiera w ksice szczeg ze zaczerpany.
si^

bezporednio

We

Lwowie, 1907

r.

Autor

PRZEDMOWA AUTORA
DO WyOANIA TRZECIEGO
Zaoenie

ksiki, podyktowane specjalnemi warunkami,

tej

powstaa, ]_nie pozwolio autorowi na znaczniejsze rozszerzenie

mem

na spacenie dugu wdzicznoci,

sukces jego pracy, pojawiajcej si obecnie

jaki

na niego

trzeciem

jej

wkada

ju

wrd

ktrych

treci a temsa*-

niespodziewany

wydaniu.

ramy kompozycji, w ktre chyba tylko mechanicznie

a wic ze szkod organicznego ukadu rzeczy zmieciby si dao takie rozsze^
renie treci, aby nie tylko objo ale wyczerpao wszystkie strony ycia oby
czaju w dawnej Polsce, Straciby na tern czytelnik, bo straciaby ksika, ktrej
gwn jedyn moe zalet jest wanie zwize ujcie najwydatniejszych, najbardziej charakterystycznych rysw fizjognomji przeszoci. Autor poprzesta tedy
w tern trzeciem wydaniu na ponownem troskliwem przejrzeniu tekstu na dorzu
ceniu nowych szczegw rysw, ktre przyczyni si mog do tern wyrazistszego oddania najwaniejszych spoecznych obyczajowych znamion czasu.
Nie pozwalay na

to

Natomiast

ksika

wane

branie rycin

ile

stycznych, nie

monoci

podane czytelnikom uzupenienie znalaza

je wyposaya ofiarno nakadcy. Ze

niewtpliwie

licznych illustracjach,

ktre

wspczesnych, oryginalnych

byo atwem

zadaniem, jeeli si

zway,

dostatecznie charaktery*

e graficzne

rda

tego

czsto niedostpne, a co najgorsza, brak

rodzaju bardzo
u nas rozprszone
systematycznych
im odpowiedniej inwentaryzacji, nie mwic ju o dokadnych
i

Niech to usprawiedliwi

katalogach.

braki,

jakie czytelnik

dostrzee

nagroma*

dzonym w ksice materjale illustracyjnym.

Autor spenia obowizek, wyraajc wdziczno swemu wydawcy, szefowi
zasuonej gonej ju w Polsce firmy, p. Alfredowi Altenbergowi, nie tylko za
nieszczdzenie kosztw, ale
za chtn a skuteczn pomoc w wyszukiwaniu
i

wyborze rycin

konay

graficzne

We

za staranie o ich artystyczn reprodukcj, ktrej przewanie do=

zakady krajowe.

Lwowie,

listopadzie ign

r.

Autor

ROZDZIA PIERWSZy

ZAMKI

PALCE

I.

rzystowiow tradycj, e Kazimierz W. zasta Polsk

drewnian a zostawi murowan, odnie mona
tylko do obwarowania kilkudziesiciu grodw do
zmurowania kilkudziesiciu zamkw krlewskich.
i

rzeczywistoci Polska

a do najpniejszych czasw.

pozostaa ni

wiekiem

bya zawsze drewniana

XVI murowa tylko

grodotwrczy osadnik

niemiecki, pierwszy organizator, fortyfikator

gwnych

mielnik miast

w XV

ale jeszcze

Przed

rze*

na polskiej ziemi. Nietylko

w XVI XVII
i

wieku buduj

si

z drzewa nawet wielkopaskie rezydencje, nawet obronne zamki. Mikoaj Grka

wznosi w r. 1426 w Kurniku zamek okazay bardzo ozdobny modo pufcBri
i

ktrego

twrc

jest ciela,-

zamek

Ostrzu, siedziba

bardzo obronny, pitrzcy si piciu

potnemi

cay by

drzewa,-

dbowego

monego

basztami,

rodu Gasztodw,

zbudowany ju

r.

1538,

samo drewniana bya wietna

w ukowie,- tak samo paac
Zygmunta III w Ujazdowie
tego krla zamek w Nieporencie, podziwiany
przez Laboureura dla wspaniaej ciesielskiej budowy: magnifigue cBarpenterie.
Jaworw, rezydencja krla Jana III, strojna wewntrz we wszystko, co sta=
nowio wczesny komfort mieszkalny, by rwnie dworem drewnianym, a nawet
jeszcze w r. 174.4 buduje ksi Micha Czartoryski w Woczynie paac mo=
drzewiowy o 36 pokojach. Kosztownoci
ozdobnoci takich drewnianych pa.=
acw, ktre najczciej niedugo po zbudowaniu paday pastw pomieni, dziwowali si bardzo cudzoziemcy, zwaszcza Wosi; nuncjusz Malaspina, przy=
i

sosnowego

bogata siedziba

tak

Krzysztofa Szydowieckiego
i

p^j^^g

^,3,3

drewniana

ZAMKI

Zamek Herburtw

wyky

do ciosw

marmurw

niaej a drewnianej
nie

Polsce taki

lat

caoci

dom

przewag, albo

wniczy
'^

J^

r.

1698.

bdc gocin w

niej

dowcipnie,

wspa-

takiej

nigdy

yciu

A dlatego te rzadko si trafi

Modrzewski ktryby przez trzydzieci

zawsze tylko ciel,-

architekt

za w

nazw murator

fapicida,

jakby

wygorywaj

za znowu

je

architektury drewnianej

zapiskw,

buduj.

Polsce

ktrym architectus oznacza

dzisiejszem znaczeniu tego sowa nosi

wyrana wskazwka, e budowniczym
polskim nar exceffence by ciela. Polska zacza si gciej murowa dopiero
W XVI W., ktrego ostatnie dziesiciolecie wraz z pierwsz poow XVII w.
jest por najbardziej oywionego budowniczego ruchu. Nawet gwne miasta

albo

ozdabiaj si dopiero
.

t wyczno

oddaje dobrze sownik starych aktw

Ruch budo-

si%

wszystkie

raczej

stosu paliwa.

powiada Frycz
nie

Dobromilu

swej ojczyzny,

uoonego

mao

trwa,-

wyrazi

rezydencji,

widzia tak piknie

1'AaCE

wieckiej

architektury,

chowane dotd

tym

okresie

a wszystkie

caoci

czasu wspanialszemi
niemal

lub ruinie, siedziby

gone

mniej

dzieami

gone

monowadczych

kocielnej

zamki, do-

rodw, powstay

w XVI

lub XVII w. Z tej to pory datuj si zamki jak Brzeany, Grzymaw

Mikulice Sieniawskich, Baranw
Gouchw Leszczyskich, Brody Pod=
Szydowiec
horce Koniecpolskich, Buczacz
Paniowce Potockich, Chmielw
Szydowieckich, Dobromil
Midzyb Herburtw, Dubno Ostrogskich, Dzia
i

oszyn Mciskich, Dankw Warszyckich, Jazowiec Jazowieckich, Janowiec

Lubartw Firlejw, Kruszyna Denhofw, Krupe Zborowskich, Krzytopor
i

Ossolin Ossoliskich, Krzepice Wolskich,

Laszki Mniszchw,

acut

Winicz

Krasiczyn

Dubiecko Krasickich,

Lubomirskich, Mir, Biaa,

Oyka, Bire

Niewie Radziwiw, Olesko Daniowiczw, Pomorzany Siemieskich, Przecaw Ligzw, Pieskowa Skaa Szafraskich, Piczw, Xi Mirw Myszi

ZAMKI

PAACE

Widok podwrza zamku

Ronw

Baranowie.

Ranka Pacw, Szamotuy Grkw, Starem

Ogrodzieniec
Zasaw Zasawskicli, Sidorw Kalinowskici, Smole
sioo
Zbara
Tczyskicii,
Zamo
Zamojskici,
Cetnerw,
Tczyn
Bonerw, Swierz
kowskich,

Tarnowskich,

Zaoice Winiowieckich, kiew kiewskich wiele innych,- w tej

samej rwnie porze powstay najznaczniejse paace miejskie, jak np. w Kra*
kowie paacowe domy, zamieszkiwane przez Lubomirskich, Myszkowskich,
Kmitw, Tarnowskich, Zamoyskich, Maciejowskich, Kazanowskich, Radziwiw
Ostrogskich/ w Warszawie pyszne paace Adama Kazano wskiego, hetmana
Stan. Koniecpolskiego, kanclerza Jerzego Ossoliskiego, okazae dwory Sobied.
skich, Denhofw, Dziay skich, Sapiehw
t.
w pierwszej poowie
Wszystkie zamki budowane w cigu KYI^' go
XVII w. byy obronne, a podzieli si dadz na dwa typy, t. na zamki cile
Zbaraskich,

j.

zawarte,

ktrych

miao

znaczenie

cele

byy

obronno bya gwnym

drugorzdne,

na zamki,

celem a pomieszkanie jako takie

ktre

czyy

rwnorzdnie oba

te

nietylko silnemi warowniami,

suy

ale zarazem stanowiy wielkopaskie

pene komnat
sal reprezentacyjnych. Jako wzr pierwszego typu
nam moe zamek Herburtw pod Dobromilem, ktry przeznaczony by

prawie

wycznie na

rezydencje,

pomieszczenie zaogi

czasie niebezpieczestwa, podczas

gdy sam jego waciciel mia osobn rezydencj w znacznej odlegoci,- jako
wzr drugiego typu uwaa mona Krasiczyn Krasickich, Baranw Leszczyn-

''^

Jypy

ZAMKI

PAACE

Odrzwia na ganku zamku

skich

lub

ubogie
terjau,

Mniszchw. Zamki

Laszki

byway pod wzgldem

z

wewntrz

Baranowie.

zameczki

pierwszego typu zazwyczaj

Zbudowane z skromnego mamiay najczciej ani zewntrz ani

architektonicznym.

cegy
coby wymagao
dzikiego

kamienia,

nic,

nie

talentu architekta

doni

artysty,-

zamki drugiego

byy wspaniaemi dzieami nietylko fortyfikacyjnej ale architektonicznej

sztuki. Obwarowane wedug najlepszych wzorw wczesnych mistrzw fortecznej
inynierji, byy zarazem wietnemi paacami, bogatemi w cios, marmur, alabaster,
typu

dekoracyjne
larskie,

np.

rzeby, a niekiedy

jakich

lady zachoway si

Krasiczynie

woskich, a

cech

polichromiczne lub sgraffitowe ozdoby ma*

niektrych

do naszych czasw,

jak

Krzytoporze.

Takie zamki powstaway

Arkady.

ich

konieczn

prawie

wycznie wedug planw

byy due

dziedzice,

t.

architektw

zw. pfaces d' armes

-^ju iaK\

o
"I
a.
-o

C
3
(O
>>

&
n

ZAMKI

Widok zamku w

lub
np.

Dziedzice,

cours

d' fjottneur,

otoczone

PAACE

Krasiczynie <Zdjccie fotograficzne).

za

Baranowie, Brodaci, Dubnie,

woskim wzorem dokoa

Brzeanach, gdzie Ulryk

arkadami,

Werdum

jak

(l/o)

zachwyca s\^ galerj aurow z misternemi kolumnami z kamienia, obiegajc

naok cay dziedziniec zamkowy,- gdzie za arkadowa nie byo, tam we=
wntrzne fasady czworoboku strojne byway w rzeb
bogat plastyk form
architektonicznych. Dziedzice zamkowe musiay by obszerne, od ich te prze-strzeni, ujtej dokoa w mury, zaleay rozmiary
kosztowno zamkw.
niektrych zamkach zajmowa dziedziniec obszar bardzo znaczny,- z ruin
dotd zachowanych zamku w Ogrodziecu domylaby si mona kilkumor^^
gowej przestrzeni wewntrznego, gwnego dziedzica. Suy taki dziedziniec
i

za majdan
Ganki
i

loggie,

czyli

punkt zborny zaogi, a przy uroczystych sposobnociach za

widowni obchodw,

festynw,

t.

zw. tryumfw, zjazdw

igrzysk rycerskich,

ktrym z osobnej foggii przypatryway si damy. Taka foggia, bogato ozdobna

rzeby figuralne ornamentacyjne, zachowaa si dotd w zamku krasiczy=

wiemy z opowieci Daleyrac'a, e take w zamku brodzkim Stanisawa
Koniecpolskiego ku bardzo obszernemu dziedzicowi znajdowa si wspaniay
balkon na kolumnach kamiennych, z ktrego mona si byo przypatrywa
temu, co si dziao na dole bya to wic foggia tego samego co w Kra=
siczynie rodzaju. Zbytek posuwa si niekiedy tak daleko, e pokrywano baszty
zamkowe miedzi w ogniu zocon,- wiemy np. z opisu Francuza (anonima

skim, a

ZAMKI

Portal

Z roku i88,

de P.>

iemy

PAACE

kaplicy zamkowej

wszystkie

Krasiczynie.

cztery baszty

zamku kiewskiego miay

z^. krlewska miaa kopu

zamku krasiczyskim baszta t.

z zoconej miedzi, paac Janusza Radziwia w Wilnie ozdobiony by siedmiu
posiada perystyl z kolumn marmurowych, rwnie zozoconemi kopuami
zociste,

po zdobyciu Wilna, wywiezione zostay jako up

wojenny do Moskwy,- zamek biskupa krakowskiego Zadzika wystrzela czterma
wieami, dach jego ozdabiay zocone banie miedziane z zoconemi rwnie
cistyci,

ktre

r.

1655,

wietrznikami o herbach biskupich

cztery olbrzymie

posgi kamienne.

budowie takich zamkw zamiar szed niemal zawsze ponad s&y

zdaje si, jak gdyby kady z tych monowadcw, co chcia stworzy dumny

Rozmiary

^no.

ZAMKI

lO

PAACE

Odrzwia na ganku zamku

Baranowie.

monument dostojnoci swego rodu

swe:go spoecznego stanowiska, szed za
wskazwkami Sebastjana Petrycego, ktry w swojej Ekonomice pisze, e po*
tnym tego wiata przystoi zamki stawia mocne dla obrony z podziwie^
niem ludzkiem w wielkoci, w wysokoci, z drogiej materji, jako z ciosanego
kamienia, marmuru, alabastru, aby swoj wielmono wszystkim pokaza, kt=
raby wzbudzaa przeciwko nim cze
boja. Dla wielmonoci maj z ko=
i

sztownej

areny,

materji

budowa,

wielkie

supy stawia,

ganki

szerokie

sklepia*

Wysilano si te istotnie na ogromne przestrzenie objtego murami terenu, na

^^^rym mieciy svi^ niekiedy osobne amfiteatra dla widowisk
areny gonitw
do piercienia, jak np. w zamku laszeckim Mniszchw,- przesadzano si w g\s
gantycznych gruboci murach magistralne mury zamku w Mirze miay sze
okci gruboci w olbrzymiej wielkoci sal, ktrych w Niewieu byo 12,
i

o
6

i
^1

13

12

ZAMKI

PAACE

o
a.

o
c

u
JS
o.

bo

ZAMKI

Patac

psuje,

byy
Zastj.

O insz

w obzowie

nie

PAACE

wedtug miedziorytu Yischera de Jonghe

trudno . Zamki

Olesku,

pocztku XVII w.

Przemylu, iu

w XVII

wieku

ruinami.

Klski publiczne
dugi okres

lat

katastrofy wojenne, ktre od

poowy XVII

wieku przez

nieprzerwanym szeregiem nawiedzay Polsk, robic z

niej

nie=

wstrzymay ruch budowniczy,- nastay czasy,

ich wiadek a sam budowniczy, e tak rzadkie stay si ju
i komin z gruntu murowany tak wielkiej jest wagi, jak ^ofossus

jako jedno wielkie pobojowisko,

o ktrych pisze

mury

w
lat

Polsce,

Rzymie albo pyram/s egipska

X\H

wieku

<r.

zaczyna si Polska

1659).

Dopiero

murowa

Brama wjazdowa

dalej,

^3^'^iniczu.

w
ale

ostatnich
teraz

ju

dziesitkach

nadziei

-S

CC

ZAMKI

Paac Kazanowskich

Rezydencje
otwarte,

PAACH

Warszawie

r.

1656.

rysunku Eryka Dahiberga.

czasw zamiast warownych zamkw powstaj paace wspaniae

otwarte rezydencje. Prym co do czasu
wietnoci bierze paac zbudowany
spokojntejszych

przez krla Jana

III

Willanowie.

wielkopaskie tego nowego

Niedugo pniej powstaj liczne rezydencje

wyobraano sobie

Polsce typu, gdzie dotd^nie

siedziby magnackiej bez baszt, strzelnic, fos

Fasada zamku Ujazdu pod Iwaniskami

waw, najeonych

Sandomierskiem.

dziaami.

AMki

paace

17

Widok zamku Krzytopor.

paace na wzr

to

arciitektury,
gancji
i

niebem

lat

rezydencje,

wrd

wysze

wszystkie kosztowne warunki komfortu, ele-

Ponura groza warownych murw ustpuje miejsca lekkoci

architektonicznej

sielskie

cfiateauK francuskici, najczciej dziea

hojnie

od ostatnich

porze

wietne

woskich

wyposaone

zbytku.

wdzikowi

will

linji,

powaga mas

XVII wieku
ktre

wygldaj

form dekoracyjnych.

do ostatnich XVIII powstaj

na

dworkw

mizernego otoczenia

kokieterji

polskiej

ziemi,

pod

szlacheckich krytych

jej

te

szarem

som

le=

gdyby je magiczna rdka przeniosa powietrzem ju

gotowe wprost z ojczyzny dukw woskich markizw francuskich powstaj
rozkoszne wille paace, jak Arkadja
Nieborw Radziwiw, Biaystok Cho=
roszcz Branickich, Jabonna
Korsu Poniatowskich, Klemensw Zamoyskich,
Krlikarni Tomatisa, Lachowce Jabonowskich,
Stempkowskich, Poryck
Czackich, Puawy
Woczyn Czartoryskich, Rydzyna Sukowskich, Sonini
Siedlce Ogiskich, Tynna Oozdzkich, fulczyn
Zofjwka Potockich, Werki
Massalskich, Winiowiec Winiowieckich
t.
d. Rwnoczenie za
si
take paace krlewskie magnackie w stolicach,- w Warszawie powstaj paace
Krasiskich, Zamoyskich, paac Saski Bkitny, azienkowski, Briihlowski, Bie*
liskich, Branickich
t. d.,w Wilnie Paco w, Suszkw, Sapiehw. Nie wszystkie
pianek

chopskich,

jak

^'"^

abu

mno

one rwne sobie rozmiarami

stopniem wykwintnoci,

stycznym wyrazem swego czasu,

ale

s charaktery*

wszystkie

wymown

cech wspczesnych usposobie,

figur nowych potrzeb, nowych drg kultury
nowego smaku. Jak wszystkie
wspanialsze zamkf obronne tak
wille stworzya
cudzoziemca:
te paace
i

Locci,

Belotti,

SchliJtter,

Polakw

Solari,

Pppelmann

zasyn

Chiaveri,

oto

do

Fontana, Louis, Folino, Quarenghi, Merlini,

imiona

gwnych

architektw ostatniej pory

nieco tylko jeden Gucewicz, autor

paacu

Werkach.

Paace
miejskie.

AMkI

10
Urzdzenie

wewn

Zamki

rzn.

^^^^^^^

Pierwotna

PAACE

XVII wieku miay urzdzenie wewntrzne

pyg^ne, jak wyniose

wszake,

XVI

polskie

dumne byy

ich fasady,

baszty

rwnie

wiee. Zbytek

si roztacza w ich salach

komnatach, by jeszcze niedawny
si dopiero na schyku XVI, a wybuja do niezwykych roz-

jaki

Polsce, zrodzi

miarw

domw

szlacheckich, senatorskich^ a

XVII

byo skromne

XVIII. Bardzo

powane

przedtem urzdzenie

nawet czasowych pozastoecznych

siedzib

Jake od tego przepychu magnackich zamkw, o ktrym poniej

bdzie mowa, odbija ulubiony przez krla Zygmunta Augusta dworzec kny*
krlewskich.

szyski,

ktrym wedug inwentarza

z roku 1564 nie

masz

ani

marmuru

ani

jedwabiu, wszystkie kominy prostej murarskiej roboty, wszystkie okna z pospo=

litych

bon

zwyke

szklanych,

drzwi

to na

awy
w komnacie, w
sprzt to

zbytek, jeeli

zbudowany

tej

uy

mona,

tu

Najokazalsz

ogrodzie.

maj

azienki zato

nazwy

kowalskich

zamykane na takie wrzecidze, zaczepki

skoble. Cay
stoy dugie a wzkie. Nawet
gole, obiegajce dokoa ciany,
ktrej krl Jm sypia raczy, nie masz nic wicej, a jedyny

elaznych,

wieszach

^chodniczek

to

idzie z

zawody,- niektre zamki widocznie

ochdony,

z tarcic

500 koni krlewskich.

kominy gliniane.
blachy

stajnia dla

jest

kocie z

tylko piecyk polewany,

Dopiero pniej bogatsza szlachta

podwojw

zamiast

magnatami,

magnaci z monarchami

wzoruj si na zamku wawelskim,

a ich

naladownictwem komnat monarszych. Fantazja

ornamen=
artysty
bogactwo materjau skadaj si^ na to architektoniczne
pokojw. Marmur, zoto, cyprys, heban, rane drzewo,
tacyjne ustrojenie sal
szpalerowe tkaniny flamandzkie
a znacznie pniej maho, zotogw, jedwab
sufity, czyli jak je zwano
woskie
za materja dekoracyjny. Przepyszne
malarsk przypodniebienia, ktre kasetami, rycami, dekoracj rzebiarsk
gniataj najwysze nawet sale. Na zamku brzeaskim Sieniawskich, jeden sufit
ozdobiony by olbrzymim obrazem bitwy pod Zurawnem, drugi obrazem wi^.
suto zocony, czwarty malowany w rne
ktorji wiedeskiej, trzeci kasetowany

wewntrzna

dekoracja

jest

su

pity rzebiony dawa

wyobraenie niebieskiego stropu, bo

obsiany by zocistemi planetami, a porodku zwieszaa si ze na d piramida
z osobami*, szsty w dziesiciu ka.setach ujmowa sceny z wojny chocimskiej,
osoby ,

sidmy wypeniony

by

portretami

niejako

sawnych

mw

historji

t.

d.,-

Ossolinie

obok sufitw, ozdobionych figuralnemi malowaniami, jest sufit o trzynastu belkach

po obu kocach kadego belka zwieszaj si rzebione
z balasami, a porodku
zocone bukiety kwiatw, lici owocw, w kasetach za belkowania mieszcz
i

widoki miast portw morskich,- w Gusi naprzemian zociste sztukaterje

chowie nad wielk sal by sufit przepysznie rzebiony, ktrego dekoracja
skadaa si z 2.500 r mniejszych lub wikszych, za ktrych wykonanie zapacono snycerzowi okoo 12.000 z., suma na one czasy (przed r. i6oo>, rwnai

jca si pokaniejszej szlacheckiej fortunie,- w Krasiczynie jeden z sufitw

naladowa synn powa z gowami wawelskiego zamku, w Podhorcach Niderlandczyk Jan de Baan ozdobi sufity malowidami swego pdzla,-

Kielcach

Zamek Leszczyskich w Goucliowie.

AMKI

PAACE

lii
Szczeg

puapy

misternie rzebione

zamku krystynopolskiego.

zocone

suyy

za obramienie wielkim malowidom,

jak np. scenom z wojen pruskich, zburzeniu Troi

Z
t.

takiego bogatego

korona z grubo

zw.

p.

puapu zwiesza si zazwyczaj potny pajk

zoconej

miedzi,

najczciej

wrocawskiej,

roboty

czyli

lub

szka weneckiego,- niekiedy za miejsce takiej korony zajmowaa

^^ Meluzyna (zapoyczona od Niemcw LeucHterweificBen), wyobraajca
albo popiersie fantastycznej postaci niewieciej, zakoczonej olbrzymiemi rogami
jelenia
trzymajcej w obu wycignitych doniach wieczniki, lub te skom*
z barwistego

Meluzyna.

j.

Pawiment,

ponowana na temat Judyty z ^o^di^^ Holofernesa lub Amora z ukiem, jak

np. w zamku dubieckim Krasickich lub we dworze zotko wickim Korniaktw.
Pawiment czyli podoga, jeeli nie miay jej stale pokrywa kobierce, zrobiony
by z dbowych, misternie wizanych desek, a celowali w ich wyrobie ukadaniu
kieleccy, albo te z pyt marmurowych dwoistego koloru.
stolarze dzikowscy
Olbrzymi komin by niezbdny w kadej sali. Wysilao si na niekiedy duto
znakomitego rzebiarza, a za materja suy marmur lub poledniejszy a obfity
w Polsce alabaster. Szcztki takich wspaniaych marmurowych kominw oglda
byo mona do niedawna w spalonej czci zamku krasiczyskiego, byo ich
kilka w zamku kiewskim, syn z nich paac wojewody Krasiskiego w War*
szawie, gdzie kominy otoczone byy posgami,- miay one wysok warto
artystyczn w zamku brzeaskim Sieniawskich, bo wyszy z pod duta znakomitego Pfistera, twrcy grobowych pomnikw Sieniawskich pomnika Ostrg*
sentencje,
skich w Tarnowie, Bardzo czsto kominy opatrzone byy w dewizy
a suya im za temat symbolika ognia, jak np. w Gouchowie, gdzie nad jednym
i

Kominy.

kominem czytamy: Jgnem gfadio ne

Jocus

et

Sed non

focfias,

a nad drugim:

focus pfacent,
nimis urat utergue.

ZAMKI

i. ,1

PALCE

'i

Brama wjazdowa zamku

Do

bogatej

21

dekoracji sali

Krystynopolu.

marmurze, zocie, malowaniu

straja si oczywicie musiay ciany a do cian sprzty.

droszemi materjami

zw.

t.

szpalerami.

Uywano

ciany

rzebie do
Obicia

obijano naj

do obicia zotogowia, jak

szpalery

aksamitu, skry gdaskiej

paacu Adama Kazano wskiego/ adamaszku
perskicli
altembasw
na zotem tle wzorzy^
toczonej, zoconej, jak w kwi,stycti, jak w Brzeanach,- olbrzymich kobiercw wschodnich, t. zw. dywaskich,
stref. Szpalery byy to opony
jak w Krasiczynie, a wkocu take szpalerw
np.

z kosztownej jedwabnej materji lub mniej

dunych pionowych brytw

czerwony

ty, czerwony

kosztownego brokatelu,

granatowy, czerwony

zoone

z po^^

Wybierano zazwyczaj kolory

odmiennego koloru.

niebieski.

Materjc na

opony zamawiano umylnie we Woszech, gdzie bryty adamaszkowe wyrabiano ju z herbami zamawiajcego, jak np. dla Krasickich do Krasiczyna,
d. Obijano pokoje take pciennemi kotry^
t.
dla Matczyskich do
takie

Wara

nami, malowanemi rcznie

leaa od wykonania,

drzewa, kwiaty

ktre nie zawsze

warto ich za=

artystyczne,- uywano

zwierzta,

miewao

zalety

ale

tedy kotryn tylko do poledniejszych pokojw. Ale rzadkoci,

kosztownoci

wysokim artystycznym walorem groway nad wszystkiemi przytoczonemi

zw. dzi niewaciwie gobeliny, to jest tkane wedug kartonw
t.
wykonanych doni prawdziwego artysty-malarza flamandzkie arrasy. Nazy^
wano je u nas najczciej take szpalerami, bo to bya zbiorowa nazwa opon
ciennych, a nie brako ich w adnej wielkopaskiej rezydencji. Byway midzy
artystycznej doskonaoci. Podziw
niemi okazy pierwszorzdnej technicznej
i

rodzajami opon

Francuzw, obeznanych przecie dobrze

wywoyway
figur

ktrych

nic innego

na

ktrych

inwentarzach

utworami artystycznego tkactwa,

paacu warszawskim Kazanowskiego, byy one pene

tkanych jedwabiem na

lewski.
z

gobeliny

z temi

tle

zotem, a jeden z nich

Janusza

wypywa,
moe si ukrywa pod

niedokadnego nawet opisu

bowiem

nie

wojska wyrobione*,

wyobraa

bankiet kr*

Radziwia spotykamy wielk ilo opon,

skrzynia,

byy

to

pozycjami,

ktrej

przednie
jak np.

obicia

arrasy,

szpalery,

holenderskiego

Arrasy

ZAMKI

22

Dawne

ruiny

PAACE

paacu Barbary RadziwittY^ny

sztuk 22, obicia holenderskiego sztuk 5

byy

t.

Wilnie

d.,-

(rys.

N. Orda).

ciany zamku niewieskiego

wyobraajcemi pamitne wypadki z historji rodziny

Radziwiw, bya te midzy niemi wielka sztuka szpalerowej roboty manu

opite

arrasami,

faktury krajowej,

wodz

ktra

przedstawiaa

Zabudowem pod

przegld wojsk pod

hetmana Mikoaja Radziwia. ciany zamku krasiczyskiego obok opon

w waciwem

sowa znaczeniu, z ktrych 150 brytw atasowych ada

bkitnego koloru zdobiy jedn sal, podczas gdy druga
maszkowych tego
obita bya strefami kitajkowemi o barwach czerwonej
zielonej obwieszone
gobelinami
z
herbem
gospodarza,w opisie rezydencji Wielopolskich
byy take
tego

Tropi spotykamy szpalery z scenami z

Firlejw opony z herbownemi kwartami,

w kwi

bogato udekorowane
Tak wietnie
byo jednak przepenienia,-

Sprzty.

odpowiedni. Nie

przestrzeniach, poprzestajc na
sal

cile

historji

sale

Herkulesa,

Ogrodziecu

szpalery przetykane zotem.

musiay posiada take sprzt

przeciwnie lubowano si

potrzebnej iloci sprztw.

wolnych

Dokoa duych

biegy awy, pokryte zazwyczaj wschodniemi kobiercami, ktrych

brako nawet

zreszt,

skromnych dworkach szlacheckich,- po

zobaczymy, nie
stoy marmurowe, hebanowe, a niekiedy cae srebrn blach powleczone,
jak np. w zamku kiewskim,- zamczyste rzebione almarje, sepety
skrzynie
sadzone, woskie lub niemieckie, stanowiy umeblowanie stosownie do uytkojak to

tne

wego przeznaczenia kadej

by

sali

lub

komnaty.

wielce zbytkowny, tem kosztowniejszy,

magnackich dworach sprzt

e sprowadza go

gwnie z Gdaska, ktry dostarcza wytwornych

mebli

musiano z daleka,

rzebionych

intar*

N
c

CQ

ZAMKI

24

PAACE

Pawilon w^ogrodzie paacu

sjowanych, przedewszystkiem

za

jednak meble, zwaszcza lejsze

ziemskich.

szaf

Krystynopolu.

krzesei obijanych

skr. Sprowadzano

take
z najdalszych stron cudzo=
Podskarbi koronny Daniowicz w swoim warszawskim domu, ktry
mniejsze,

wynios kopu cay gin w kolumnach jakby w lesie

jakim , wedug sw wspczesnych, mia meble galanterje woskie, francuskie,
a nawet hiszpaskie.
paacu Adama Kazanowskiego, urzdzonego offa moda
e piu commodo, jak si wyraa w roku 1643 Jarzemski w swoim opisie War^
szawy,
gdzie byo piknie jak w raju, Laboureur, wiadom dobrze zbytkw
paryskich, olniony by bogactwem
bezprzykadn wietnoci urzdzenia/
zdawao mu si, e przeniesiono go we nie do jakiego zaczarowanego przy
bytku. Szafy w tym paacu byy rzebione
w caoci wyzacane, stoki zo=
mia

cztery pitra,

ZbytkoW''

sprztw,

cist skr pokryte,- wszdzie zoto,

marmur, kosztowne

galanterje.

Ra=

dziwiowskim Niewieu, ktrego skarbiec mia mieci w sobie owych legen

darnych dwunastu apostow, lanych z szczerego zota, a wysokich na dwie
stopy, jedna z sal cay niemal sprzt miaa ze srebra na)pikniejszej staroytnej
roboty , duy st, ogromny pajk u puapu, wysokie gierydony, ramy zwier^
ciadlane, wilki
ekrany kominowe byy z lanego lub kutego misternie srebra.
brzeaskim zamku byy krzesa zotem srebrem przetykane lub te misternie
soniow koci sadzone, inwentarz Ogrodzieca Firlejw wymienia krzesa
i

aksamitne z srebrnemi ozdobami

szczodrze zotem

ka
byy

rzezane,- meble krasiczyskie

ozdobione

byy

miay tam wieki, kaptury gaki srebrne,

Podwoje w salach reprezentacyjnych komnatach robione
z rzadkiego drzewa
zdobne intarsjami,- obramienia z rzebionego mar*
porcze

srebrem, krzesa

srebrne.

ZAMKI

20

Przekrj

Nadproa.

paacu

PAACE

Krystynopolu.

muru wieiiczyy t. zw. nadproa czyli sopraporty rwnie rzebione, a w nie=

zamkach artystycznie malowane, jak np. w brzeaskim, gdzie nad
kadym kominem nad kademi drzwiami umieszczone byy obrazy sopraporty
ktrych

dobrego pdzla, jak np. sopraport z portretem monarchy, sopraport

tym przez brytany odycem, sopraport z kogutami

t.
przesadza, kiedy mwi w swojej Rozkoszy wiatowej:
i

Srebra, zota

pere}

p.

opadnic=

Poeta Morsztyn nie

kamieni drogicii.

Jedwabiu rozlicznego, Idejnotw chdogicli

Peno wszdy,

orszak sug, pieszczone bawaty,

Drogotkane szpalery, rumiane szkaraty,

Wezgowia
Materac

teletowe,

z altembasu,

kodry iaftowane.
zotem opasane

pokj obity, w nim z srebra litego

Wszystko, czego si jedno tkniesz...

oe,-

Sala

stoowa.

sala

Najwaniejsz, a zarazem te najprzestronniejsz sal w zamku bywaa

jadalna czyli stoowa, bo jak si wyraa autor Krtkiej Nauki Budowa

wesoa krotochwila, dobra kompania,

zabawa z przyjacioy, w niej zgol zaywanie najwiksze dobrego imienia oka=
do
zaej magnificencji mieszka a tak susznie ma by wesoa
ozdobna
okazania pompy sposobna*. Bya to widownia hucznych tumnych bankietw.
wic te najdostojniejszym w niej sprztem bya suba, czyli po dzisiejszemu
serwis lub kredens. Taka suba miewaa olbrzymie rozmiary, skadaa si
nictwa z

r.

1659,

niej

(jospitafitas,

Suba

czyli

kredens,

z licznych
Srebra,

przegrd

pod ciarem

sreber,

otwartych

zamykanych, pitrzya si pkami

najczciej augsburskiej

norymberskiej roboty.
\

uginaa

Nie

do

Zamek

Podhorcach. (Rysunek Jana Matejki)

ZAMKI

28

bowiem,

PAACE

na magnackich stoach jadano

wego serwisu gromadzono

uytkom

szczerego srebra,- oprcz

stoowe) cae skarbce przepysznych sreber

sali

dekoracyjnych: mis, prawd, puharw, rostruchanw, dzbanw, nalewek,

wie.=

wspaniaych naczy naj*

przedniejszej roboty, przybierao w dawnej Polsce cechy prawdziwej namitnoci.
Kiedy Stefan Potocki, starosta Feliski, zi hospodara Mohiy, wybiera si na
swoj awanturnicz wypraw do Wooszczyzny, skada swoje srebra dla bez=
pieczestwa w podziemiach podhajeckiego zamku, a z ich spisu dowiadujemy
cznikw

e w

si,

roboty,
i

p.

t.

Zamiowanie

tym byo

srebrach, gromadzenie

skrzy srebrnego serwisu najkosztowniejszej

puzder srebrnych \yiek, 40 duych konwi, okoo 200 puharw

depozycie

lo

rostruchanw

30.000 z., daje

t.

d.

iz

Hieronim

Sieniawski,

zastaw srebra stoowe, a

lwowski,

starosta

jeli

si zway,

cz

poyczajc

zastaw musia

przewysza wartoci swoj przynajmniej o ca trzeci

sum poyczon,
pewn
zbdn
czci kredensu e w owych
e zastawione srebra byy tylko
czasach za tak kwot mona byo kupi znaczne ju dobra ziemskie, bdziemy
mie wyobraenie o rozmiarach tego zbytku. Kasztelan lwowski Rafa Gro^
chowski, pod koniec ywota ju niemal zrujnowany majtkowo szlachcic ziemi
biaego sto
przemyskiej, pozostawia okoo dziesiciu cetnarw zocistego
owego srebra. Po podkomorzym przemyskim Wojciechu Boboli <i63i> pozostaje
sto mis szczerosrebrnych, mnstwo dzbanw, nalewek, puharw, midzy niemi
i

take szczerozote
ksicia

r.

Konstantego

1616,

z grnego krysztau. Inwentarz sreber

Wasyla

wojewody

Ostrogskiego,

zamku dubieskim
spisany

kijowskiego,

obejmuje przeszo 600 sztuk srebra, przewanie duej wagi

misterne,

roboty zotniczej, bo kutych au repousse, figuralnie rzebionych, pstrozocistych

strona.

tam stoy, wanny

baryy, cae z szczerego srebra. Trzeba

si w wielkich domach polskich z pewnym
Szlachetniejszym, bo estetycznym niejako instynktem, z pobienych bowiem nawet
i

rytowanych.

Artystyczna atoli

przyzna,

zbytek ten

czy

podaj inwentarze, wnosi mona,

densowe miay nietylko warto kruszcu, ale
opisw, jakie

artystyczn.

Midzy

srebrami wspomnianego

e te kosztowne naczynia kre=

wysz moe od niej warto

wyej

kasztelana

Grochowskiego

spotykamy dwanacie tac pozocistych augsburskich cum figuris poeticis, jedn

srebrn statu, wann wielk, na ktrej gryf skrzydlaty stoi, a na jego grzbiecie
barya srebrna, na ktrej wierzchu siedzi Bachus, w jednej rce grono zociste
wina, w drugiej zocist czar majc/ w inwentarzu Urszuli Sieniawskiej znaj*
dujemy nalewki
puhary z jeleniem, kielichy z Fortun, z lewkami, z orem,
trzymajcym herb litewski, z Salwatorem, z Samarytank, z Kurcjuszem, z We
ner, z satyrem, ktry ora trzyma, z gowami mskiemi biaogowskiemi t. p.,
i

czenie tak wysoce

rozwinitej

byy to arcydziea sztuki

Niemczech.
we Woszech

blizkiem jest tedy przypuszczenie,

paacu Kazanowskiego znajdowaa si barya

wina, przepasana zocistemi obrczami, na ktrej

rego srebra, a nadto

bya w

tej

sali

zotniczej,

sali

wsp*

stoowej

obejmujca 40 garncy
siedzia Bachus rwnie z szcze-

srebrna,

srebrna fontanna, z ktrej podczas biesiad

AMKl
si na

wzbija

w gr

20

Szka

winotrysk. Niekiedy

take

weneckie z

farfury.

wrd

barwiste, o fan=

formach

szka

Mu rano

chio

tastycznych

PAACfi

okci

kilka

ustawiano na subie
sreber

Mu ran ia ma krysztay*,
w

mvMi

jednym

wierszu

swoim Wespazjan Kochw^

ski
i

chiskie

porcelany

fajansy woskie,

w Polsce dla

wwczas

rzadkoci

tru^'

dnoci dalekiego transportu

moe droc

rwnie drogie, a
sze od sreber,

vasa

zapewne owe

porceffana

indica,

wysya
Zygmun=

ktre ks. Baranowski

z

Rzymu

towi

krlowi

znajdujemy

III/

je

te

po zamkach po znaczniej^
szych dworach, jak np.
i

w Niewieu,

Tropi,

Ogrodziecu,

naczy

obok

gdzie

z grnego krysztau,

oprawnych w zoto,
ko=
kubkw z ko*
kosw , t.
kosowego orzecha, na kre^
densach stay farfury szka
i

j.

tak drogocenne,

najdroszemi

przed

wraz

klejnotami

w
Co nas w

zakopywano

zamkw

je

szwedzkim

najazdem

ziemi.

urzdzeniu

uderza, to fakt,

podczas gdy pod

tonicznym

wycznie

wzgldem
lub

wnie sprzty,

e
Plan

architekt"

ogrodu

Krystynopolu.

maj

przewanie pitno woskie,

srebra

paacu

galanterje

to dekoracja ich

wewntrzna, a g=>

pochodzenia niemieckiego lub

flamandz-

Ossoliscy posuguj si niemieckim malarzem Justem Ammanem, zamek

Sieniawskich w Brzeanach dekoruje stukaturami
rzebami Wrocawianin
Pfister, podhoreckie sale
komnaty ozdabia pdzlem Jan de Baan, a w war
szawskim paacu Kazanowskich zastaje Jarzemski ^holendrowe malarze w sze=

kiego.

Dekoracja
malarska.

ZAMKI

PAACE

Rzut poziomy pafacu

rokich

pludrach

jak

maluj obrazy.

Krystynopolu.

Gdask by

midzy

porednikiem

pol=

rkodzie artystycznych,- Wro

stolic utrzymya
miay zawsze bardzo wydatne pole zbytu w Polsce. Mimo

skimi amatorami zbytku a utworami niemieckich

caw, Norymberga

wao cige

Augsburg, z ktremi kupiectwo naszych

relacje,

dwch Francuzek na tronie polskim w XVII wieku nie traci u nas przewagi
artystyczny przemys niemiecki, dopiero z kocem XVIII wieku wypiera go
artystyczna produkcja Francji.
z paacw zwycisko smak
zamku, powicona
kadym wikszym zamku bya kaplica, a jeli
wietnoci
codziennemu yciu
czysto wieckim celom, uderzaa bogactwem
i

Kaplica.

cz

sprztu
dlitwy

dekoracji,

ile

bardziej

spoeczestwie tak pobonem.

nych nam kaplicach, dochowanych jednak tylko

najwikszej
a to

kosztu

czci

bogatej

zamku Krasickich

oono

na

ich

drzewie,- kaplica

szkielecie

pozbawionym po

niegdy dekoracyi w obrazach, sprztach

w zamku Sieniawskich, widzimy dzi
i

artystyczne urzdzenie. Kaplica

do dzi dnia imponuje bogactwem rzeb

wspaniao

przybytkom modwch dochowanych dotd a zna-

godzia si

zamkowa

ornamentacyj,

aparatach,
jeszcze,

ile

Krasiczynie

mianowicie

intarsji

Brzeanach, przeznaczona zarazem na mauzoleum rodziny

Pajk staroytny

czyli

t.

zw. korona z

Grabowa

Prusiech Zachodnich.

Zamki

Sieniawskich,

sw

pokryta

bujno okazao

jest

paace

yi

rzebami wietnego duta Jana

Pfistera,

ca

ktre

kopule dekoracji prawego skrzyda,

kwiatw
owocw,- kaplica w zamku
obsypujc je rozetami puttami, festonami
oleskim, ktry ju w r. 1664 by na poy ruin, miaa bogat marmurow po*
sadzk, sklepienie z rzezaniem bardzo piknem, z wierzchu zocistem, jak si
wyraaj lustratorowie, otarz misternie rzebiony, awki wykonane subtelnie

przedewszystkiem

snycersk robot
kach

magnackich

pozacane cae dokoa. Nietylkc

znajdoway si

takie

bogate

pierwszorzdnych zam=

kaplice,

spotykamy

je

take

domach zamoniejszej szlachty. We dworze Wielopolskich w Tropi bya

kaplica maa, ale po amatorsku wypieszczona, klejnocik modrzewiowej siedziby.
Jak wiemy z inwentarza, spisanego r. 1637, kapliczka ta miaa strop kasetowany
suto rzebiony,- kaset byo 16 a kad wypenia obraz religijnej treci. Otarz
ozdobiony by posgami z alabastru, na
uderza bogat snycersk robot
cianach wisiao przeszo sto miniatur pargaminowych, awki czyli t. zw. formy
byy rzebione zocone ornaty, mszay, kielichy prawdziwie przednie ko=

szfowne.

T. zw. Meluzyna.

ZAMKI

PAf.ACH

II.

O
i

wspaniao

ile

wyszym

instynkcie kultury,

bya szczer

ile

twrcz

potrzeb potniejszych indywi*

dualnoci, pragncych stwierdz^
dostojnoci swego rodu
nia siy
i

stanu, a nie

zamkw wiadczya o zmyle monumentalnoci

wielkich

wypywaa

z po=^

naladownictwa
lub
prnoci, o tyle bya dodat
nim objawem spoecznym w da*

spolite^o
z

nym

czasie

danej warstwie

kwestja wszake, czyli z

wntrzn wietnoci,

ze^^

tym
materjalnym zbytkiem szed take
w parze wzgld na wysze, idealne
strony

ycia,

nie

zawsze

nie

cakiem da si rozstrzygn na
korzy czasu ludzi. Dopiero

Bibljoteki.

na szarym

kocu

inwentarzy tych

id bibljoteki,
nazwa mona pewn

wielkich rezydencyj
jeeli tak

ilo

przygodnie zebranych ksi^

ek. Czytamy wprawdzie,

na

Baszta zamku rzeszowskiego.

ZAMKI

34

Widok

PAACE

idealny zameczka drewnianego polskiego

(Odtworzyli

zamku brzeaskim bya

rysowali Kazimierz

Tadeusz Moklowscy).

adornowana, ale nie wiemy, czy

Kazanowski mia w swym paacu war*szawskim bibijotek w rnych jzykacti, e w Ogrodziecu Firlejw, wedug
sw wojewodziny smoleskiej Petroneli Firlejowej, byo niemao ksig rozmai^
drog opraw, kupionych za nieboszczykowskie pienidze w cudzych
tych

byy

niej

bibIjoteka portretami

ksiki,- wiemy,

Adam

to

ich,

wojewoda wileski, Janusz Tyszkiewicz, -pozo*

bya bibljoteka wielka, z ktrej Szwedzi

niemao pobrali*,- e w Dbrowicy byy rkopisy wybornem pisaniem ko=
sztownie oprawne,- wiemy z aktw procesowych midzy brami Winiowie^'

krajach

ckimi z

r.

ojczynie*,

1658,

stawi ksigi rne

wielkiej

wagi

szacowan* ale s to
wiadczyy, e zakadano

30.000 z.
ktreby

dziad

wielkiego szacunku

niemal wyjtki,
bibljoteki

czsto

nie

bibljotek najmniej na

mamy te

zamiowaniem,

wskazwek,

systematycznie

wiadomoci o lekkomylnem
np. pisze z Parya do matki, aby

z celem,- przeciwnie spotykamy

marnowaniu ju istniejcych. Nestor Sapieha
kazaa sprzeda na wag stare szpargay* rodzinne) bibljoteki, bo on sobie
now formuje w Paryu*. We wspaniaym zamku, zbudowanym przez wojewod Marcina Krasickiego, ktry, jak si wyraao jego epitafjum: Krasiczynum mundo admirandum fecit, bibljoteczka bardzo szczupa jest w niej za
ledwie sto dzie przygodnie zgromadzonych, kilku klasykw staroytnych kilku
historykw polskich, dowiadujemy si za to, e niektre ksigi oprawne
i

si^^

,-

ca

ZAMKI

Ruiny zamku

sztuki.

PAACE

Radziwiw w Mirze na

Litwie. <R^s.

N, Orda).

take srebrem okutej,- w Biaymstoku,

sawnej rezydencji hetmana Jana Klemensa Branickiego, jest na stajni 200 koni
a w bibljotece tylko 170 tomw.
fQ samo da si take powiedzie o dzieach sztuki. Mamy wprawdzie
takie przykady szczerego zamiowania w dzieach wielkiej idealnie pojtej sztuki,
jak np. e Paris Bordone wysya do Polski jedno z swoich pcien {cosa Bef=
fissima, jak si wyraa Vasari>, e Spytek Jordan utrzymuje stosunki z wo=
skimi mistrzami, nabywa u Giovan Francesca Carota obraz religijny zamawia
synnego swego czasu Bartomieja Ridolfiego do Polski ale nie brak daleko

Dziea

ks.

srebro

spoczywaj

w skrzyni

aksamitnej

liczniejszych

wskazwek,

na materjalnej,
sztuki

byy w

ale

dziea doni

na czysto

idealnej

ktrych znaczenie polega

ludzkiej,

wartoci,

utwory sztuki jako

nie

czystej

uderzajcej mniejszoci wobec tego nieprzebranego mnstwa zota,

srebra, klejnotw

tarza, spisanego

midzy tymi

bajecznie
r.

i6i,

skarbami

kosztownych sprztw.

Wiemy wprawdzie

midzy owym przepysznym

zocie, srebrze

z inwen-

rozlicznym statkiem,

bogatych tkaninach, ktre na 150

wo

zamku Lubomirskich w Winiczu,

znajdoway si
znakomite dziea sztuki, rzeby obrazy, a midzy niemi dziea
takich mistrzw, jak Rafael, Tycjan, Yeronese, Ribera, Bassano
t. p., ale tene
inwentarz, o ile go z streszczenia tylko znamy, wiadczy przecie, e stanowiy
one mniejsz
zdobyczy. Hetman Krzysztof Radziwi ma rodzaj domowego
muzeum, a syn jego Janusz w listach swych prosi krewnych, aby obesali
^unszt^amer ojca specjaem jakim*,- w zamku niewieskim jest galerja obrazw.
zach

r.

1655 wywieli
i

upiecy Szwedzi

cz

-=

3S

ZAMKI

Paac Sulkowskich

PAACE

Rydzynie

N. Orda).

<rys.

muzeum, zbir wspaniaych zbroi, gabinet przyrodniczy t. d., inwen=

tarz zamku brzeaskiego mwi o obrazach woskich,- w paacu Kazanowskiego
byy posgi marmurowe liczne ptna,- paac Jerzego Ossoliskiego mieci
w sobie ca kollekcj bronzw artystycznych, posgi krlw, spiowe statuy,
sprowadzone z Rzymu, mozaiki figuralne, popiersia marmurowe Cezarw rzym=
skich, a w kaplicy przechodzi wszystko obraz rzadkiej piknoci, w ktrym
mistrz pokaza ca sw sztukc, jak zapewnia Jarzemski, niewymieniajc ma=
larza, w ktrym domyla si naley ktrego z najsynniejszych mistrzw
woskich. Bogaty by w ptna zamek kiewski, a musiay to by przewanie
rzeczywiste dziea sztuki, skoro autor inwentarza, sam malarz Siemiginowski,
ktry zwyk przy kadym lichszym obrazie wyranie zaznacza, e rzecz nic
nie warta, tak krytyczn uwag tylko przy nieznacznej stosunkowo czci
caego zbioru wypowiada. Obok pewnej iloci szmelcowanych, a wic ema.
bibijoteka,

Ijowanych,
widoki,

moe

limuzyskich wizerunkw,

natur morte

bardzo

byy w kwi portrety, batalje,

midzy temi ptnami growa

wielkiej iloci, a

Arcydziea, jeden Depositionis CBristi, ktry

musia

skoro autor inwentarza dodaje przy nim

wyj
uwag:

pod pierwszorzdnego pdzla,

obraz na desce,

orygina

a by moe owem zaginionem dzieem Rafaela, ktre dzi

znamy tylko ze sztychu Marc Antonia. Midzy obrazami spotykamy tam take
scen myliwsk woskiego mistrza Bassano. Mikoaj Wolski, marszaek w. kor.,
posiada liczny zbir pcien woskich w zamku swoim krzepickim, a e wiele
byo na nich kobiecych nagoci, kaza je wkrtce przed mierci swoj popali,

najg wniejszy*,

ZAMKI

PAACE

aby ac/ fiBidinem

do grzechu nie pobudzay*, na ciennych za malowaniach
w )c.go komnacie sypialnej jaki domorosy artysta mia nymfom sukienki wymalowa inBonestates pokry*. Wojewodzina smoleska Firlejowa zapisuje
i

swoim inwentarzyku nastpujc pozycj: obrazw nieboszczykowskich

przodkw
rozmaitych sztuk gwat, drogich
kosztownych, starodawnych
obrazw niemao w Ogrodziecu
Dbrowicy*, ale czy pod tym gwatem
i

domyla

obrazw

mona

si

domorosych mate dzie wyszej wartoci, to kwestja otwarta. Rys to

charakterystyczny w kadym razie, e nuncjusz Marescotti, wybierajc si do
Polski, a idc za rad znawcw jej spoeczestwa, wiezie z sob jako upo=
minki dla panw
pa polskich takie tylko rzeczy, jak cacka galanteryjne
konterfektw ubogiego pdzla

larzy dworskich, czy

z krysztau, rkawiczki, perfumy,

Wochw,
gnatw,

osiadych

Polsce a

mydeka bonoskie, race

wpywowych

dziea sztuki, jak np. dla

ma=

Masoniego obraz

krlewskiego

sekretarza

Agnuski, a dla

na dworze krlewskim

Carracci'ego.

Jako wszystko, coby si dao przytoczy z dzie sztuki, zdobicych zamki

a do schyku XVII wieku, niknie wobec niesychanego bogactwa
przedmiotw grubego zbytku, obliczonych na materjalny, nagy efekt, na chwy=
tajc za naiwne oczy pomp, na egzotyczn osobliwo, na sztuczk nie-=
i

Galanterie
i

cacka,

paace

spodziank.

zabawki

to

same staroytne dzi

dla nas

cacka, niekiedy bardzo dowcipne

galanterje

misterne,

bibeloty, figielki,

zawsze bardzo kosztowne,

cae stulecie bliszy tym czasom Jezierski nazwie -sposobami

faszywej wyniosoci, drewienkami, szkiekami ozdobnemi pstrociznami*. Jako
trudno sobie wyobrazi bogatszej pstrocizny nad to, co nam wylicza wielce
ciekawy inwentarzyk zamku w Ogrodziecu z r. 1663. Spotykamy tam obfito
takich rzeczy, jak zwierciado, w ktrem z jednej strony widzi si wielka rzecz
kada nad podobiestwo, z drugiej take nad podobiestwo maa, perspektywa
ktre o przeszo

pcha jako rak widzi*, dziaeczka nad zamiar

malekie kosztown robot*, mysz rozmyln robot, ktra jako ywa biegaa,
kukuka", ktra jako ywa kukua*, szkatua oprawna w srebro, ktra sama
d.,
a to wszystko wrd caej
graa*, soniowa kolebka z dziecitkiem*
t.
zotolitych makat, kobierszat,
Golkondy klejnotw, pere, zota, najdroszych
cw t. p.
paacu Kazanowskiego le rozsypane po wszystkich stoach
z

soniowej koci,

ktrej sv^

czary zote
niami/ z
lanteryj,

krysztaowe,

potnych

kinday

szaf oszklonych

osobny skarbiec peen

noe
bije

jest sreber,

wschodnie, nabijane drogimi kamie

blask

precjozw

najdroszych ga

rzdw sadzonych

rubinami

ocie

tam zegar, ktry co minuta wyrzuca gak zot,

klawicymbay, pozytywy, lutnie, wiole,
jest
ptaszarnia pokojowa,
harfy w najkosztowniejszem wykonaniu, a to wszystko odbija s\% zewszd
najupartszemu nawet
w olbrzymich weneckich zwierciadach. Trudno byo

zotem
wspaniaa

kajcej

broni,-

jest

chwalcy przeszoci zatai przed sob,

materjalnej

gwnie natury

nie

cay

ten

zbytek,

caa

ta

zbogacia kulturalnego mienia narodu,

wietno
nie

posza

ZAMKI

42

ko,

fotel, stolik

obozowy

PAACE

biurko dziecinne Jana

III

'

Zamku w

Bezpodno na rachunck cywilizacyjnego dorobku,- rujnoway si na

zbytku,

cajg

szkuty

byskotk,

zotej

polskiej

dzi

tak, jak

pszenicy

niej

bra Niemiec gdaski za jedn osobliw

od murzyna
soniow

ko

Polonia.

zwany

istnia specjalny

Wochw

roBa per Pofonia, obliczony na

atwowierno ubogich.
na ciemnot
Dopiero w dobrych sto lat pniej odsoni si oczom grujcej warstwy na
rodu szerzej
janiej wieczyste cele kultury, rozpocznie si cywilizacyjna re
waloryzacja walorw, dopiero w dobrych sto lat pniej stworzy ks. Zauski
swoj niezrwnan bibljotek, kupi dziedzic tulczyski za lo.ooo dukatw Ma<
rodzaj

Roba per

olbrzymie fortuny,-

jeszcze Europejczyk bierze

za szklane paciorki, a nic charakterystyczniejszego nad fakt,

towarw,

Podhorcach.

prno

przez

lekkomylno

klas bogatych,

donn

Rafaela,

na bibljotek

wyoy

gabinet przyrodniczy,

litewski Wielhorski,

ryu, powstan
Jak
Rezydencje
wiejs

ju

Dominik Radziwi 60.000 czerwonych zotych

kanclerz

sprzeda swoje brylanty kuchmistrz wielki

aby mdz kupi ksigozbir po uczonym Mairanie w Pa^

Nieborw, przyjd na wiat Dziayscy Ossoliscy.

Puawy

nadmienilimy,

do

drugiej

poowy XVII

j^jg

\,y\Q

stych, a

wielkich
te,

niemal

byy zamkami warownemi, czyli jak mwiono zawartemi,wspaniaych rezydencji

dworw nieobronnych, otworzyktre ju w XVI
w pierwszej poowie XVII wieku istniay, byy

siedziby wielkopaskic

le.

w. wszystkie

ZAMKI

Sala vc"zamku

wyjtkami.

Do

takich

obzw

PAACE

wyjtkw naleay

43

Podhorcach.

podmiejskie paace albo

raczej wille,

wedug wiadectwa sekretarza

z uroczym ogrodem,- jak woska willa
kardynaa Gaetaniego bardzo wietny
Bonerw w Balicach, opus inter miracula reponendum, jak Wola Justowska

jak np.

krlewski,

jeszcze

r.

1596

Decyusza, casteffum efegantissimum.

tych

epitetw

aciskich,

pierwszy pochodzi od Sarnickiego, drugi od Starowolskiego,

z ktrych

wnosi mona,

jak

wydaway wietne wspaniae wspczesnym jak dalece uwaano je za

rzadko osobliwo godn admiracji. Ranka Pacw, o ktrej s\?^ wyraa
w swoim epigramacie Royzyusz: Pacius Sas coefo suBfimes extufit aecfes, bya
take wicej paacem woskim anieli zamkiem. Z czasem kiedy zaczy powstawa

si

zamiast

zamkw obronnych wspaniae

wiejskie,

poczy si

ktrych im duszno

rozbraja
i

ciasno

ju

zrzucay

stare zamki,- jakby

byo

czyskach obszerne ogrody,- opasay

baszty. Istniay

wesoe paace

a zarazem

przez dugie
s\?^

zielonym

rezydencje

z siebie pancerze,

Zakadano tedy przy zam=

wiecem drzew krzeww grone

lata.

XVII

nemi ogrodami, jak np. paac

w. rezydencje z wielkiemi
t.

zw. Kazimierzowski

parkiem woskiego stylu, z drzewami

po amatorsku urzdzoe

Wadysawa

jakby baszty skIepionemi,

kwiatw, fontannami, posgami Neptuna, Herkulesa

t.

p.,

IV, otoczony
z parterami

z delfinami,

wyrzuca*

jcemi z paszcz wodotryski t. d., jak Kruszyna Denhofw, gdzie w r. 1646 wit
marszakowej de Guebriant uderzy pikny ogrd, ozdobiony parterami, szpa=
i

lerami

Parki

pawilonami, jak Radziejowice Radziejowskich z bardzo obszernym

ko^"
6*

ogrody.

ZAMKI

44

PAACE

zaoonym

sztownie

penym

kiem,

cienistycli alei,

szyb wodnycli,
teras

t.

par=

kwiecistych

Podhorce

jak

p.,

w ktrych
Owicim ju

Koniecpolskici,

Stanisaw

przed rokiem 150 podziwia

groty

fon tany,

kaskady

na wszystk Polsk sawne

nam
swoim pamita

Jaworw, gdzie jak

jak

w
niku Jan Wadysaw Poczo=

opowiada
but,

by

maniery

ogrd

dziwnej

woskiej,

bardzo

ozdobny,

majcy rne

ziemski,

tanny,

jedyny

jako

altany,

sale

raj

fon=
ulice,

take chodniki kunsztowne

kupidynw

bogi

wymienite,
trudno

<z

dziea

I.

ks.

lega si
i

jeszcze

Ogrd

miay

Laszkach

rodkw

parki
i

caemi

ze szka,

okolic,

po

osobliwoci

liczne partery

oficera

artylerji

kobierce kwiatowe, ktrych

gstych gajach
to

wszake

ktrym powsta

ktrego

Kleina

rysunek

r.

nie

konfiguracj

Ogrd

1734.

ustpowa

rozkad
ten

mia

najlepszym

wodotryski, labirynty, groty, tajemnicze ustronia, eremitae

tne

z ktrej roz=

Byy

by

1688

F.

ogrd

z pocztku XVIII wieku,

kompozycjom z koca XVII
czasw synnego Le Notre, posiada wielk fontann, trzy basenie,

tego rodzaju francuskim

z

jelenie.

Polsce, inauguracje okresu,

wielkie rozmiary,

Laszkach Mniszchowskich,

przechowa nam rysunek

wic

<ks.

bogat inwencj dekoracyjnych

prawdziwie artystyczn kompozycj planu. Tak inauguracj by
ogrody na

park wspaniay

r.

wie,

park

olbrzymi

bujay sarny

ktrych

nadto

trzypitrow

gdzie

bezimiennego

francuskiego turysty

Czartoryskiej).

ca

rozlegych trawnikach,

rzadkie

.*'

z pawilonami,

widok na

kiew,

opisu

de P.> z

zamkowy

drzewa

wyliczy

ktre

jak

,-

wedug

sSposb umieszczenia kamienia na wyrycie takiego napisu"

ywe

kwatery, statuy jak

t.

p.

Dugie, po=

tworzyy zasadnicz artykulacj tego przepysznego parku, oplataa

go misternie skombinowana sie chodnikw, ktre miay ujcia w rondach p
d.,- oranerje, pawilon
krezach, ozdobionych wityniami, ukami, posgami
bilardowy, amfiteatr, dwie krgielnie
obszerna arena, urzdzona na gonitwy
aleje

t.

do piercienia, urozmaicay cao,- po monumentalnych schodach, ozdobionych

ZAMKI

46

posgiem Neptuna, schodzio

ca

szeroko

Kreacje

do

si%

najwietniejszego rozwoju

ogrodnictwa, por, z ktrej

wyszej

za

szczytem

w.,

przez

balustrad.

ozdobnego pejzaowego

sztuki

datuj najsynniejsze

si%

XVIII

ostatnie dziesitki lat

Strwia, ktry przepywa

rzeki

by w kamienn

ogrodu, a ujty

por

Ale

parkw.

PAACE

tego

kreacje

zbytku

rodzaju,

wielkopaskiej fantazji

Zofjwka Szczsnego Potockiego, stworzona podobno kosztem pitnastu

miljonw, opiewana przez Trembeckiego
Delilla, sawiona jeszcze w pierwszej
poowie XIX wieku jako Ya merueiffe de f Ukrain owoc pospnej raczej

jest

wyobrani, tragiczna

melancholji anieli poetycznej

eony na grb wasnych

poowy XVIII
amatorstwa.

to

wieku,

sielanka,

smutny kwiat, rzu=

paace z drugiej

wszystkie rozkoszne parki

ju przez nas po=

Sonim, Jabonw, Woczyn, Puawy tyle innych,

wszystkie

te

Biaystok, abu,
..,.,,.
juz swiat cakiem nowy,

Nieszczero przednio

Te

illuzyj.

rezydencje

wyliczone

>

swiat prawie

caikiem obcy,

improwizowany, oa=

city od przeszoci, odcity od spoeczestwa, odcity nawet od domowych

Ju

tradycyj tych ludzi, ktrzy go stworzyli.

te

wspaniae zamki magnackie,

powstay w ostatnich latach XVI

w pierwszej poowie XVII wieku,
wyrastay z siy, z kulturalnego gruntu spoeczestwa, nie wizay si orga^
nicznie z swoim wiatem, ale przecie o tyle byy mu blisze
o tyle pov
teczne, o ile byy zarazem obronne, o ile miay dwie racje bytu: praktyczn
potrzeby
etyczn suby. Zbytkiem byy owe bogate, zotem
srebrem nas
bijane zbroje szlachty polskiej, bo
na
elazie,
ale w tych
byo
samem
zbrojach bito si przecie zwyciano,- zbytkiem bya wspaniao zamkw ma=
gnackich, bo
im byo" na samych basztach
waach, ale te zamki' stawiy
ktre

nie

do

do

przecie
dzibach
nie

opr

najedcom

XVIII w.

byo

wytrzymyway oblenia. O wielkopaskich siemona. Byy niejako celem same sobie,-

tego powiedzie nie

najczciej

midzy

niemi

szczerze odczuwanej estetycznej czy

ukontentowania.

Gdyby

ten zbytek,

kwiatem z swojskiego, nad miar

finowanej

ycia, jak np.

sztuki

ich

te

relacji

cywilizacyjnej potrzeby

niekiedy

yznego

panami wewntrznej
tak

smaku,

prawdziwego

lekkomylny
gorszcy, by
gdyby wypywa z wyra*
i

gruntu,

wspczesnej

Francji,

szczerego,

gbo*

gdyby ta elegancja zewntrzna czya si bya z elegancj

umysw, lub gdyby bya nareszcie schykowym patologicznym objawem, tak
bardzo bogatych rodkw,
zrozumiaym w narodach bardzo starej kultury
ale ju przeytych
przekwitych miaoby to wszystko pewne uzasadnienie
pewn logik spoeczn. Ale w narodzie modym, ubogim, surowym jeszcze
mao owieconym, by to tylko kontrast szyderczy, a dlatego bolesny, e
zbiega si z najtragiczniejsz dob naszych dziejw.
kiego amatorstwa,

Przewaga
francuskiego

Przepyszne

te

rezydencje,

pene najkosztowniejszych mebli

fraszek, prze

{adowane tem wszystkiem, na co tylko zdoby si mogy zbytek paryski zoto

polskie, pene pasoytw
zanadto
przelicznej gawiedzi dworskiej, znane
i

dobrze z pamitnikw, opisw,

odsyamy

czytelnika,

a nawet

obszernych

monografij

do

poprzestajc na kilku najgwniejszych rysach. Jak

nich

te

w XVI

CaiWfoaucuiz^paurMrUComt^cUh.

Kanapa wykonana

w Paryu

,,

dla Marszalka

urand Jl

W.

"' dc.

La,

Cmironnc dc Folojw.

CfV

lyjj

Kor. Bieliskiego (wedug rysunku Meissonier'a>.

48

ZAMKI

l>AACfi

XVII wieku Wochy,

pniej przez cay okres czasu Niemcy,
tak teraz gwnie, a nawet wycznie Francja
pierwszych latach

jak

wyciska swoje pitno na zbytku wielkopa^'

skim. Pary staje si Mekk polskiej elegancji,
Boule

Josephe dostarczaj mebli, manufak=

tury Gobelinw

zdobi ciany kre=

Falconet modeluj

Sevres

densy, Riesener, Caffieri

kandelabry, zegary

te

zocone bronzy, ktre

wypeniaj paace, Lebrun

daje kartony

do

Boucher maluje sopra=

porty, Meissonier komponuje wntrza szczesufitw

"dekoracji,

gy

urzdzenia, jak np. dla marszaka Bieli=

Le Notre jest wyroczni w sztuce

zakadania ogrodw, Rousseau Delille ucz
pojmowania pikna przyrody. Przesadzanie
skiego,

si
z

tworzeniu parkw

Nie masz

wnego

parku:

Puawy

gabinetu archeologicznego uniwersytetu

Krakowie.

ogrodw

jest

jedn

gwnych cech wielkopaskiego gustu w tych

czasach.
Kafel z pieca <w. XVI>.

t.

d.

rezydencji bez

koszto-

Woczyn, Biaystok, Powzki,

przewodz temu amatorstwu,

stosunkowo krtkim czasie przecho^

dzi rozmaite fazy smaku, od natury prze
citych
gwaconej w dworsk dekoracj, od strzyonych cian szpalerowych
w sztuczne formy drzew Wersalu do szerokich planw, do dalekich perspektyw,
ktre

do swobodnych grup drzew

wedug

rozlegych paszczyzn zielonych

nowator.=

ogrody tego czasu, przede wszyst-

skich projektw Anglika Kenta. Najsynniejsze

kiem francuskie, jak Beloeil ksicia de Ligne, jak Montreuil pani de Polignac, Rincy
Kopje
i

ksicia Orleaskiego, Le

parodje
i

swoje parodje

petit

Polsce, tylko

dziecinne igraszki, jak

w Powzkach

ks.

wa miaa

sielankowy,

allegorjach

sielankach a la Watteau,

do

synnej Arkadji, jak

gipsie

jeszcze

koszto.-

najkomiczniejszej sen-

moraf

et

emBfematigue

na grotach z muszli, na pustelniach, na

i

takie

malowanem
fantazje,

w Krlikarni kuchnia w formie monumentu

w Powzkach owe lepianki o somianych strzechach,

jak np.

wybryki, prawdziwie

w owym penym

najniedorzeczniejszych konceptw jardin

wojewody bezkiego Borcha. Nie

tkliwych Symbolach

podkomorzego Poniatowskiego na Solcu, ktra

200.000 dukatw, jak nareszcie

tymentalnoci
Sentymen-

dziwactwa

Czartoryskich, jak

p.,

t.

tych drugich znacznie

temi bajecznie niekiedy kosztownemi ogrodami

owej mapiej kolohji

maj swoje kopje

wicej. Bywaj midzy

Trianon krlowej francuskiej

drzewie, na barankach

sztuczki
Metelli

niespodzianki,

CCapo

di 6ove),

naladowane z Chantilly
ksicia de Conde, ktrych wntrza olniewaj bogatym a nieprzeczuwanym
zbytkiem wierzch podobny do chaty, wntrze do wityni mwi o nich
;

ZAMKI

PAACE

poeta dworak. Krasicki dowcipnie wyszydza

49
sentymentalno-sielankow

mod

sowami Modnej Zony:

Niech

bd

cyprysw

gaiki.

Mruczce po kamykach gdzieniegdzie strumyki,Tu kiosk, tu meczccik, holenderskie wanny.

Tu domek pustelnika, tam koci Dyanny,
Wszystko

od niechcenia, jakby od

jak

Belwedcrek maleki, klateczki na

tu

ptaszki.

sowik mionie szczebiocze do ucha.

Synogarlica

igraszki,

ja sobie

jczy a gobek grucha,

rozmylam pomidzy cyprysy

Nad nieszczciem

Pameli albo Heloisy...

Mod t

wielkopask naladuje take szlachta mierne) fortuny, a wtedy

Powzki, istna parodja swoich wzorw, wy=
powstaj tuzinkowe Arkadje
miewana nawet przez ssiadw. Jerzy Dzieduszycki, koniuszy koronny, stwarza
sobie w Cucuowcach hesperyjski ogrd, poIski Wersal,- s tam perspe*
i

ktywy, fontanny, eremitae,

i

Szybko te poszed
gipsu nie marmuru*,

gipsu.

biny, z

Nowych

amfiteatr,

a nawet posgi, ale wszystko z drzewa

rozsypk ten polski Wersal z jedliny nie z d^

jak si o nim wyraa ks. Chmielowski w swoich

AtenacB.

Amatorstwo ogrodw, jakkolwiek zbytkiem odbiegao od prawdziwej mi*

oci przyrody, byo mimo wszystko rysem dodatnim w yciu wielkopaskiem
XVIII w., dodatniejszym jeszcze by moment artystyczny, ozdabianie paacw
prnoci
dzieami sztuki
zbiorami, chocia
tu niekiedy wicej byo mody
ni szczerego pokochania. Rezydencje XVIII w. gruj pod tym wzgldem nad
zamkami XVII w. Puawom zawdziczamy jedno z najbogatszych muzew
i

polskich,

bo one

to

byy

podnym

jego

zawizkiem,- ptna Rafaela, Giorgiona,

maej sztuki,
ktre dzi podziwiamy w muzeum ks. Czartoryskich,
kulturalnem wzbogaceniem Polski. Tulczyn Potockich by take bogaty w rzeby
obrazy,- bya
tam Madonna z w. Janem Chrzcicielem Rafaela, byy ptna Giulia Romano,
Tycjana, Rubensa, Van Dyka, Teniersa
t.
d., byy staroytne rzeby rzym=
Domenichina, Holbeina

bogata kolekcja innych arcydzie

wielkiej

skie,

by bogaty gabinet
Niewieu podziwia

numizmatyczny,

nie

brako

bibljoteki

o 10.000 tomach.

wspczeni ca galerj pierwszorzdnych dzie

midzy ktremi mia si znajdowa Chrystus Leonarda da Vinci,- pod^

sztuki,

mogli

Tyzenhaus posiada bogaty zbir pcien z pod znakomitego

pdzla, Wincenty Potocki wielk kolekcj sztychw
oryginalnych rysunkw,
skarbi

litewski

sam Rubens reprezentowany mia by

przeszo 3500 okazami. Braniccy zatrudniaj na swoim dworze w Biaymstoku

midzy

ktremi, jak zapewnia Bernouilli,

niepospolitego malarza Mirysa.

Ponad cae
take

to otoczenie,

ktrem obok potrzeby zbytku budzi si teraz

dostojniejsza potrzeba pikna, gruje przecie krl.

Monaby

powiedzie,
7

Zbiory

aukowe.

ZAMKI

50

PAACF

e Stanisaw August
wrd wysokich
warstw polskich by
jedynym

szczerym

mionikiem
bez

sztuki,

prnoci

ma=>

piarstwa, a przynaj;=
mnie) jedynym, o kt-

rym

pewnoci

to z

Smakiem

wiemy.

sta

IJ^yksztaccniem

na

wyynie wsp=

czcsnej sobie kultury

co wic=

europejskiej,
cej,

wyprzedza

nie;=

swoich

kiedy

za=

mistrzw.

chodnich
M

Podrnik angielski
Coxe zdumiony by

o w

znajomoci

"

zumieniem

<

zro-

gcnjuszu

Szekspira, jakie zna^^

laz u Stanisawa Au-

gusta

Polsce

XVIII wieku u czoi

wieka, wychowanego

po francusku, szcze-

g zaprawd

ude=

zwaszcza

rzajcy,

si zway,

jeli

Niemcom

dopiero

Lessing

odkry

Szekspira, a Francuzi

dopiero

i~82 za=

r.

syszeli o nim z prze*

kadu

Lctourneura.

Ktokolwiek

szych krlowi

jed

za granic, musi

prawie nie

wya

pamita
pisze z

o jego amatorstwie

Parya do

piknego malowania lub antyku*.

dla krla,

nie

wy

mi oczy

sztuki,

szukam
zamawia

posiada si z radoci, kiedy

zdobywa

matki

Nestor Sapieha

Krl przepada za dzieami

obrazy q Bouchera, Viena, Yanloo,-

bli*

ZAMKI

PAACE

dwa pikne Van Huysum'y

proteguje Kucharskiego, cie-

si

szy

ktrego obiecuj

brandtem,

mu

Rem-

jak dziecko

z Wiednia, stara

si mie

jak rzeb

koniecznie

Pis

galle'a.

Nie da si

to

wiedzie o wielu

mu

snych
skich,

magnatach poU

u ktrych nawet dziea

sztuki

musiay zbyt

suy

celom jakiej

wielkiej

czsto

dekoracyjnej

fikcji

giny

powodzi

caej

galanterji

samo po=
wspcze^

cacek,

osobliwostek,

senty*

pstrej mieszaninie

mentalnych pamitek, lub

co gorsza,

otoczeniu ta

kich szczeglnych zabytkw,

Zawieszenie

ich

no,

Puapu.

naiwn wiar

zbieranych z

warto

autentycz*

Xymeny, trawka z pola Fingala, gazka

sanday Montezumy, szczypta popiou Abelarda
Heloizy, grzebie Bianki Capelli, pantofle pani Maintenon
tym podobnych
muzealjw, ktre sprawiaj, e niektre ustpy katalogu Gotyckiego Domku
w Puawach czyta si(^ jakby utwr humorystyczny jakiego dowcipnisia, ktry
jak np.

kamie

grobu

Cyda

gdzie staa Troja,

z miejsca,
i

wymia manj

chcia

antykwarsk.
Arkadja Nieborowska, kreacja wojewodziny wileskiej Heleny z Przezdziec
Radziwiowej, podziwiana
sawiona przez wspczesnych jako
cu=

kich

downa, zaklta
jem

Sybilli

ze

wielkiej

t.

p.,

daje

nam doskonay

na ckliwostki, osobliwostki,

powiemy, amatorstwa, ktre

tak

jeden

rzeczywisto, nazywana pieni Arjosta

czaru

pretensjonalnego,

ba

rodkw
maej

maskarady.

sztuki,

miaa

Miaa

zbir

obrazie, kra

typ takiego zmanierowanego,

efekciki

prawdziwej

allegoryjki rozsypanego,

nawet

sztuki

robio tylko

cay skarbiec dzie

waz etruskich, rzeb

przecie ta Arkadja

staroytnych kamei,

drogocennych, miaa bogate lapidarjum autentycznych kolumn, fryzw,

i

skulptur greckich, przywiezionych z Morei, ale

szcztkw

klasycznej helleskiej sztuki

Ktre tracki Mars

Bdna w dom

z,

ukadano tam

wyzu

kapiteli

tych przedziwnej piknoci

sztuczne ruiny!

z ojczystej posady,

swj Helena przyja Arkady...

ZAMKI

52

PAACE

Synny swego
Porra,

synna

niemniej

Guillaume

czasu

nimi

nasz

Tslorblin,

zoyo

swego

dzieami

Arkadji

si(;

wysp

te

tkliwych

uczu

itd.,

ktre

te

woci Nieborowa.
Dalszym modnym

Teatra

naJworne

dworne

smak
te otarze mio=
wspomnie, t
ale

de sentiiuents),

boka Pana
naleay do gwnych osobli=

asyle melanchol)i,

itd.

(isfe

midzy

na ozdobienie

talentu,

wspczesny przenosi nad nie

ci, nadziei, wdzicznoci

la

Vigee=Lebrun

pani

wicie innych znakomitych artystw,

de

teatra,

opery

ustronia

byy na=Utrzymywa

zbytkiem
balety.

nadworny wojewoda ks. Adam

Czartoryski w Puawach, hetman Ogiski

taki

teatr

Sonimie, kanclerz litewski Sapieha

ance

Dereczynie, hetman Branicki

w R=
w Bia

miecia w sobie
do oo widzw
gdzie obok dwch trup
scenicznych, polskiej
francuskiej, utrzymy=
wany by take liczny balet. Grywano prze^

ymstoku, gdzie

sala teatru
i

wanie
Piec z

zamku

Podhorcach.

rzeczy

francuskie/

Biaymstoku,

Wersalu podlaskim*, take woskie.

Po tem wszystkiem, co wiemy o rezy^

magnackich ubiegych wiekw, atwo sobie wyobrazi, co kosztowao
wymaganej wietnoci reprezentacji. Fortuny
ich utrzymanie w caym ruchu,
magnackie byway wprawdzie olbrzymie ks. Karol Radziwi <Panie kochanku)

Dworzanie dencjach

obok

16

miast posiada

58-?

wsi

w samych krlewszczyznach,

a oprcz

ogromny majtek osobisty, rodzinny,- Szczsny Potocki wraz z krlewn

szczyzn trzy miljony morgw ziemi, a w nich jeden miljon ornej, uprawnej
intrat roczn hetmana Branickiego szacowano na ptora miljona zotych, a prze=
cie nie wystarczay dochody uciekano si do zacigania dugw.
przyto=
tego

Do

czy

szczeg,

ptora miljona
pewnie czterem
Czartoryski
z

w Puawach wydano w 1793 okoo

z., co, majc na wzgldzie wczesn warto pienidzy, rwna
miljonom dzisiejszym,- nie dziw te, e jak utrzymywano, ks. Adam
na utrzymanie rezydencji

%\?^

paci mia okoo

autorw cudzoziemskich,

XVin

r.

miljonw procentw swoim wierzycielom. Jeden

opisujcych stosunki polskie

ostatnich

latach

opowiada,
zna jednego magnata litewskiego,
jednym roku 7.000 korcy yta, 4.600 korcy pszenicy,
15.000 sztuk drobiu, 3.600 garncy masa
60 wow, nie dziw te,
z ma
jtku jego w przecigu dwch lat poszo^ w zastaw wsi dwanacie. Najzna=
w., ex=jezuita Yautrin,

ktrego

dwr zjad

czniejsz

cz

olbrzymich wydatkw, jakich

wymagao

utrzymanie

rezydencji

'/':

wm

S.
m^-^
isV*^^^

m-<^^

Zamki

54

suba. Ju sama wielko

magnackiej, pochaniaa

gay

suby

licznej

podwajay

zajazdy

tatarskie,

miarw,

zbrojnej,-

zbytek

nawet potrajay

lub

niebezpieczestwa

stopnie hierarchiczne a dzielia

Suba

si na szlacheck

dostarczaa zazwyczaj kontyngensu zbrojnej czeladzi

mann

Suga rkodajny
Rkodajni.

rki

lubowa

to niejako

twce

tak

czyli

zwane

myto, kwartalnie

witek

nem, powiernikiem
zalety

umysowe

suby

by

ktry

to

powsta

termin

okresach suchedniowych,

t.

j.

rkodajnej.

podaniem

ugody subowej,-

pozywany

rozmaitych in natura, pobiera

suchednie,

szlachta

w.

okoo

w razie
pac w

by
jego

go

po*
zwykle mawiano
z utartego

Lucji, Popielca,

w. Krzya.

Nie atwo byo zosta starszym dworzanitowarzyszem samego pana. Trzeba byo posiada ku temu
fizyczne, a nawet rodowe. Kromer w swoim opisie Polski

zw.

e subie wypacano naleyto, czyli jak

wszechnie zwyczaju,

Zielonych

swojej

Obok wiadcze

t.

Uboga

std bra swoj nazw,

dotrzymanie warunkw
terminu
suga za kontraktem, mg pozywa

niedotrzymania.
Suchednie.

stipufatus

do roz

wielkopaska miaa swoje

nieszlacheck.

trwogi

publiczne,

monowadcw doprowadzay j

mona, nieprawdopodobnych.

rzec

obronno zamku wyma=

zamiowanie wietnoci reprezentacyjnej

liczb,

prywatne wojny

paace

wymienia cztery konieczne warunki takiej kandydatury: statura, forma, efegantia

et genus.

Starszemi

znakomitego imienia
z

stopniami

suby

u wielkiego pana nie gardzia

senatorskiego nawet rodu,- traktowa

szlachta

j te subodawca

wyjtkowemi wzgldami. Marszakiem dworu ksicia Hieronima Florjana Ra

by

dziwia, w.

chorego

bitowski

1786), u Salezego Potockiego

<r.

litewskiego,

Wodzimierz Czetwertyski,

starosta

przecie kasztelan nowogrodzki Nieza=

sprawowa

utajkowski,

funkcje

marszaka

sekretarzem

by

ksi

starosta

Sierakowski. Kanclerz Albrecht Radziwi zostawi nam wiadomo

wspaniaych
weselach, jakie wyprawi swoim sugom, a mianowicie
o dwch
drugiemu
rkodajnemu Zawiszy, ktry poj pann suebn kanclerzyny,
Czarliskiemu, ktry rwnie polubi pann z jej fraucymeru Ronwn,- oba
senato*
te wesela trway przez dwa dni, a w godach wzili udzia nuncjusz
rowie,
nawet dwr krlewski zaszczyci je swoj obecnoci. Midzy star=
szymi sugami Krzysztofa Zawiszy, wojewody miskiego, spotykamy nazwiska
najlepszej szlachty litewskiej, nawet personatw z powiatowymi tytuami, jak
np. sdzia miski Trojan Mickiewicz, podstoli miski Dominik Woodkowicz,

zawidecki

obony mcisawski Krzysztof Suryn.

Szuka protekcji wielkiego pana-monowadcy, odda na jego usugi gos,
sumienie, gardowa za jego przekonaniem, choby si miao wasne
szabl
antypatje, okazywa mu wszdzie
wprost przeciwne, podziela jego sympatje
zawsze sualcz czoobitno, a zato wyzyskiwa, ile si tylko da, jego
wpyw, jego piwnic jego worek nazywano otrzymaniem si klamki pa"
i

Klamka

paska.
skiej*.
tucji,

czasem klamka paska* staa si jakby rodzajem spoecznej instyalbo raczej jakby jakim staym uprawnionym zawodem, do ktrego si

przygotowa

o ktry stara si naley. Ale

ta klamka

paska*,

tak niestety

Polowa gobelinu
Przedstawia

(Wasno

z fabryki polskiej

Michaa V. Kazimierza
niegdy

J.

ks.

Koreliczach na Litwie,

zaoonej

r.

1711

przez

XX. Radziwiw.

Radziwia, umierzajcego bunt chopski w r. 1756 nad rzek

Saweczn w pcw. Mozyrskim.
Poniatowskiego, od r. 1872 Muzeum im. XX. Lubomirskich we Lwowie).
ks.

ZAMKI

56

PAACE

obca znaczeniu jakiej zacnej patrjarchalnoci

faszywa cho tradycyjna

ustroia

legenda,

braterskoci szlacheckiej,

bya wprawdzie rdem

ktrem

walnym

rodkiem krescytywy ale te

upodlenia zarazem,- co gorsza, sniao powiedzie
mona, bya jedn z kltw spoecznego
publicznego ycia dawnej Polski,
magnatw
szko korrupcji
szlachty, akademj krzykactwa, warcholstwa
serwilizmu zarazem, fabryk pasoytw prniakw, rdem najszkodliwszych
niekiedy fakcyj
ruin politycznego sumienia. Ona to te przyczynia si^ g=
wnie do megalomanji, ktra niejednego magnata polskiego zrobia tragikomiczn
postaci. Opowiada nam Matuszewicz w pamitnikach swoich, jakie dowody
adoracji skadaa szlachta wojewodzie wileskiemu Radziwiowi: W Niechno*
wieach wojewody bya codziennie msza wita
podczas niej piewalimy
godzinlii o Niepokalanem Poczciu Najwitszej Panny, tedy gdy w pieni
i

Zawitaj ranna jutrzenko*

rady,

tedymy wszyscy

przychodzio do tych sw: i)prawuj senatorskie

kaniali ksiciu wojewodzie.

Jake si dziwi,

e wrd

sualczego otoczenia wyrabiay si takie postacie, jak owi

ksi Panie Kochanku, jak Marcin Lu=
trzej Radziwiowie: krajczy, chory
wojewoda
nowogrodzki, ktry mapuje
w
bomirski, jak
Jzef Jabonowski,
w swych Lachowicach ceremonja monarszy, a sam uczony autor fundator
akademji, wychowuje syna na zruszczonego, schopiaego pijanic.
Wracajc po tej dygressji do wzajemnego stosunku pana sugi, przestrzedz
musimy czytelnika, e nie zawsze bywa on tak patrjarchalny na oboplnym
przywizaniu oparty, jakby to sobie wyobraa mona byo na
szacunku
podstawie poetyzujcych tradycyj zbyt czsto tyrastwo pana lub zdradziecka
niegodziwo sugi doprowadzaa do krwawych zatargw mamy bardzo liczne
przykady, e dobry pan pada ofiar sug zuchwaych chciwych. Despotyzm
okrutna samowola niektrych monowadcw, ktrzy uwaali si za udzieU
mierci swoich poddanych podwadnych, mu:=
nych ksit, za panw ycia
siay niekiedy wywoywa gwatown reakcj,- przybieray bowiem cechy istnej
na pocztku XVIII w. zdarzay si^
jeszcze ku kocowi XVII
cezaromanji
tak

pochlebnego,

Suga

pan.

wypadki,

sug,

jak

taki

np.

opowiada pod

ry

w.

lit.,

w
r.

na

szalony pan

niewymieniony po

1645

w swym

ktry, jak to

oficera swojej

skazywa na mier

nadwornej

rzeczywicie traci

magnatmorderca, o ktrym

nazwisku

pamitniku Albrecht Radziwi, lub jak

cho*

pamitnikw Matuszewicza, kaza straci

lotaryskiego szlachcica, za bardzo bahe prze^

wiemy

milicji,

Sprawiedliwo kae atoli przyzna, e byy to wyjtki, rzadsze

w Polsce ni np. na dworach ksitek niemieckich e w regule panowie
bywali lepsi ni sudzy. Wiemy z testamentw
z aktw sdowych, e pa=
nowie hojnie wynagradzali dugoletni, wiern sub, e opatrywali j na cae

winienie.

PatrjarchaU

stosunku,

ycie, zapisywali

jej

na

wasno

cae

wioski,

powierzali

opiek nad swojemi

Wspomniany wojewoda miski Zawisza prowadzc reswego domu, notuje koleje

dat mierci kadego sugi, z wdzicznoci

osieroconemi dziemi.
gestr

wspomina o cnotach zmarego, le szczere westchnienia do Boga za

ich

dusze.

Hajduk

(Podug sztychu

zbiorach

Muzeum

polski.

im.

XX. Lubomirskich we Lwowie).

ZAMKI

58
jakby za

czonkw wasnej

przedni czowiek, wielce dobry ,

Stawiski

go,-

spotykamy

rodziny,-

regestrze takie dopiski

Mickiewicz ekonom, mj przyjaciel

ycli, jak np.

ctiaem

PAACE

Pietraszkiewicz

dobry/

dowcipny

Byliski

o zmar^
lutnista,

artobliwy,- ko=

myliwiec, czowiek zabawny, mieszny

srodze

ar=

najwitszym spokoju. Anna Aloyza

Chodkiewiczowa, wojewodzina wileska, z domu ksiniczka Ostrogska, wdowa
po wielkim hetmanie Janie Karolu, w testamencie swoim z r. 1651 rozdaje
czterdzieci wsi sugom swoim w doywotnie posiadanie,- niektrzy z nich
otrzymuj po dwie wsi, jeden, nazwiskiem Milewski, nawet cztery. Nawzajem
liczne s wypadki,
e suga okrutnemu nawet panu, znienawidzonemu po*
tobliwy

spoczywaj wszyscy

niech

suy

rozczulajc wiernoci, jak np. w Zegart,

tyrana jak Stadnicki Djabe acucki.
suga takiego gwatownika
J^'^ licznym bywa w wieku XVII dwr wielkopaski, o tem da wyo^braenie kilka dorywczo wybranych przykadw. Hetman polny kor. Stanisaw
Lubomirski trzyma dwch marszakw, dwch kapelanw, czterech sekretarzy,
czterech krajczych, 60 sug starszych rkodajnych, 20 pokojowcw, 10 pie
wakw, midzy nimi nawet trzech trzebiecw dyszkantowych, okoo 20 mu=
zykantw,- a do tego ca rzesz dworzan znamienitszych, z ktrych kady mia
wszechnie,

do mierci

Rzesze
dworskie,

osobn swoj sub,i

t.

p.,

ca

poza tem

szlacheckich

dalej

suby

armi

aplikantw,

komornikw, rezydentw

kozakw, haj=

pospolitej, nieszlacheckiej:

znacznej fortuny Krzysztof Opaliski ma

baronw niemieckich,- samych pokojowcw
szlacheckich jest na jego dworze 24,- wojewoda lubelski Rafa Leszczyski, jak
si o tem dowiadujemy z listu posa francuskiego hr. d'Avaux <r. 1635), musia
po mierci ony sprawi 2.000 szat aobnych, aby w nie ubra swj dwr
cay,- w Bukaczowcach Jerzego
Kalinowskiego <t i636> byo 27 dworzan
szlachcicw, nadworna kapela, nadworny chirurg, malarz, pasztetnik, caa

dukw, dragonw

Sierakowie

t.

Nie

p.

midzy swoj

tak

sub

rzesza klucznikw, kredencerzy,

dukw pod

wodz

ogrodnikw,

osobnego pana kapitana

rzemielnikw, wielka liczba haj^

i

kompanja wgierskiej piechoty

wojewoda Zawisza poleca opiece i. szczodrobliwoci

swoich spadkobiercw 80 sug mskich,- wspomniana ju wojewodzina wileska,
Anna Aloyza Chodkiewiczowa, w testamencie swoim obdarza doywociami
eskich, wrd ktrych figuruj
legatami okoo 60 sug swoich mskich
take trzy Tatarki, dwie karliczki
dwa karliki,- wojewodzina trocka Tyszkie*
obdarza legatami 20 dworzan szla^
w:iczowa w testamencie swoim wylicza
z czterema szyposzami,-

'"

checkich,-

Zofja Kostczyna, starocina malborska, 20 szlachcicw

a przypuszcza

przecie

mona,

cz

Wiek XVIII, z biegiem

caej

czasu,

Radziwi ma

r.

suby.

zbytek
1792 na

Liczba

domownikw ostatni wol obda=

stanowi tylko
najbardziej zasuonych

liczba

rzonych obejmuje tylko najstarszych

pewn

20 szlachcianek,

dworskiej

suby

nie

umniejsza

koca XVIII wieku.

swoim dworze w Niewieu marszakw,

ten

kwitnie

koniuszych, szatnych, stanowniczych

do

si wcale
Ks. Karol
sekretarzy,

zastp cay, przemnog rzesz dworzan

Szpaler gobelinowy po Stefanie Koryciskim,

(Wasno

W.

Kanclerzu koronnym (f 1658)

prywatna).

6o

ZAMKI

Widok

wyszej

najwyszy stopie
letnicy,

<)est

ich

PAACH

Arkadji, podfug ryciny z Bibijoteki Pawlikowskich

szlachty, dalej

stw, rewizorw

dozorcw skarbu, regentw, kanclerzystw, archiwi^

piciu

hierarchii.

20>

lekarzy

orkiestra

si oprcz wymienionych ju

To

felczerw.

id
zoona

kolei

koniuszych

24 furmanw, 15 mulnikw

24 forysiw,

we Lwowie.

niejako

sztab

dworski,

baletmajstry, malarze, maszynici,

40 muzykantw.

trzej
i

t.

Stajni opiekuj

podkoniuszowie, 26 masztalarzy,
d.,

sub

podrzdniejsz spenia

6 kamerdynerw, 6 kamerlokajw, 18 lokajw, 14 hajdukw, 14 strzelcw

bez
i

koca

a trzeba wiedzie,
daje

stan ten

tylko

sab

e by to ju
miar

tego,

ba^

t.

d.

czas upadku dworu niewieskiego

czem

ten

dwr

by

czasw

za

Dwr
Szczsnego Potockiego w Tulczynie liczy 400 osb suby rozmaitej. Za cza.=
sw saskich
pod panowaniem Stanisawa Augusta zmniejsza sa% nieco suba

swojej wietnoci, przed klskami, ktre

podkopay fortun

jego pana.

Maskarada
liberyjna.

kontuszowa a zwiksza si za

barwa

to znacznie

nieszlacheckiej czeladzi dworskiej

bywaj nowe

rodzaje

suby

suba

liberyjna,-

kostjum czyli

t.

zw.

staj si prawdziw maskarad,- przy

nowe, przedtem niespotykane nazwy:

pajukw,

ktrych obowizki do

kamerdynerw
t.
p.,
do ostatniego guzika opisa nam
ks. Kitowicz, najobfitsze rdo w tym przedmiocie, ktre nam tutaj tylko
wskaza wystarczy. Lepiej jednak od niego, lepiej od wszystkich pamitnikw
lepiej nibymy to sami na ich podstawie uczyni mogli, odmalowa
tej pory
nam
biskup warrniski ten zbytkowny, do miesznoci posunity, w ostalaufrw,

paziw,

najdrobniejszych

szwajcarw,

szczegw, a ubiory

Obrazek

ksi

XVIII wieku ju dobrze ku istnej parodji chylcy si zwyczaj

utrzymywania licznego, na wzr wielkopaski, dworu:

satyryczny. j-,^,ch

latach

ZAMKI

Widok

zaniku

Kazimierzu

Bibijoteki

PAACE

<S.

Vogel

61

delin,

J.

Frey

sculps).

Pawlikowskich we Lwowie.

Janie wielmony tyran,

boek

okoliczny.

Dla wikszej wspaniaoci raczy mie dwr liczny.

Skd wysze urzdniki, nisze posugacze:
Pan koniuszy, co bije, masztalerz co pacze,Pan podskarbi, co kradnie, piwniczny, co zmyka.
Suga pieszy, dworzanin, co ma pacholika,
Pokojowiec przez zaszczyt wspaniaemu sercu,

dlatego,

szlachcic, bierze na kobiercu.

Pan architekt, co plany bez skutku wymyla.

Pan doktor, co zabija, sekretarz, co zmyla.
w liczbie, gumienny, co w mierze.
Pan rachmistrz, co
Plenipotent, co w sdzie,- komisarz, co bierze
Wicej jeszcze ni daje, a zodziejw mniejszych
Kradnc, sam jest uyty do usug waniejszych.
owczy, co je zwierzyn, a w polu nie bywa.

Stary szafarz, co panu wiecznie potakiwa.

Pan

kapitan,

co

ydw

drze, kiedy

Zolnieize, co potrawy na st

Kapral, co wicej jeszcze, kradnie

I

si prosz,
nosz.

gali

ni

dragoni,

dobosz, co pod okna capstrzyk tarabani,

kiedy do

Bije

kocioa

dziurawy

jedzie z

bben

gronem goci.

werbel jegomoci.

ZAMKI

62

PAACE

Ale olbrzymi koszt, oony na zby

teczn sub, niczem by wobec zwy^

Wojska
nadworne.

utrzymania

czaju

XVI

potrzeb

dworskich.

by

onierz prywatny

w.
nie

milicyj

zawsze publiczn, bo nie^

czsto fakcyjn osobist,z biegiem czasw staje si coraz bar*

dziej tylko parad. Pierwotnie wojska
prywatne skaday si gwnie z ubo^
giej szlachty zagonowej
z poddanych
chopw, ktrych wiczono ubierano
stety zbyt

na sposb niemiecki

Germani

vero

agrestes, BaBitu

pniej, zwaszcza

od czasu bezkrlewi po mierci Zy

gmunta Augusta
ryka Walezego

Officiers

des Janissaircs Polonais, rycina

Prince'a z 1771

J,

jemne.

r.

<Bibljoteka Pawlikowskich, Lww).

po

Kiedy

zgonie

wojewoda

watn wojn

wojewod

w.

robi

polscy

werbowa na
odactwo
na^
Wooszy

zw. zacigi,

Wgrzech

Le

w gb XVII

monowadcy

poczli
t.

po ucieczce Hen^

a
t.

j.

czasie

ostatniego

bezkrlewia

Jagielloczyka

sieradzki Laski toczy pry*-

krakowskim Zborowskim, sprowadza sobie wgierskich

hajdukw, przed elekcj Stefana Batorego gromadzi starosta

Myk w Stycy

Tych werbowanych na Wgrzech, a oso*

Sowacji najemnikw zwano pospolicie sabatami
bliwie w Siedmiogrodzie
odtd niema magnata, zwaszcza na Rusi, ktryby ich nie mia na swoim zamku.
Rq}^os2 Zebrzydowskiego, wyprawy Mniszchw do Moskwy, awanturnicze wojny,
staczane przez panw polskich, Mahiowych ziciw, o hospodarstwo wooskie,
prywatne wojny midzy Djabem Stadnickim a ukaszem Opaliskim, midzy
d. byy epok najwikszego
Herburtem Szczsnym a Stadnickimi z Leska
wzmoenia si tych band najemnych, tych bezkarnych, upieczych, na p
Sapiehowie, Stadniccy,
dzikich sabatw, trzymanych na odzie magnackim.
1.600 najemnego wgierskiego onierza.
i

Wojny

t.

Ligzowie, Krasiccy, Herburtowie, Potoccy, Jazowieccy utrzymywali

czasach cae korpusy takiego
Bandy
najemne,

Obok

Wgrw

odactwa,

swoj wasn

Sowakw spotykao si w

^^^hultajonych Lisowczykw, Tatarw,

zw.

tych

caych ziem ruin.

tych najemnych szeregach take
Czeremisw

czyli

lipkw litew

Niektrzy monowadcy miewali

Szkotw, Niemcw, nawet cyganw.
po kilka tysicy najemnego onierstwa,- stae kadry w spokojniejszych nawet
konnego onierza. Stanisaw Luboczasach wynosiy po kilkaset pieszego
skich,

400 Wgrw na swoim dworze.

XVIII w. kady prawie zamoniejszy szlachcic miewa po kilkunastu

mirski mia zawsze 200 dragonii niemieckiej

Jeszcze

Gobelin biskupa

Michaa Omerosza,

obecnie

posiadaniu hrabiego Brahe

Skokloster (Szwecja;.

04

,.,v,.^..,.x

Wpyw wielkich

dworw.

ZAMKI

;.

:;

'>;X"-*'.*-'4

'"''*

^\NKv^^' >.>^^^

,"1

ml

; <1
i"-

ii
f

PAACE

ROZDZIA DRUGI

DWORy DWORKI
I

Dwr

szlachecki

Jeewie, wiek XVII.

teki St.

^X'yspiaskiego.

I.

rycersko to gwne, niemal wyczne

ceciy ycia szlacieckiego w przeszoci.
Nad
ten spiowy posg w warszawskim paacu kan

ielsko

clerza Ossoliskiego,
staci

niewiasty

doni,

wyobraajcy Polsk

pugiem u stp a

mogo by

nie

trafniejszej

po='

mieczem

allegorji.

zwyczaj drobnej szlachty niektrych okolic kraju,

ktra przy

rozmierzaniu

jako jednostki
hetmanie,

mierniczej,

trudom,

trafnie

nawet

ziemiasko^rycerskiej cechy

wszystk barw yciu, obyczajom, wczasom

literaturze.
Jeden z uczonych naszych wykaza

Sielsko

historji

legenda o wielkim

by modziecem,
wyoran pugiem buaw, wrb

polskiego wiata.

owa

szabli

ktremu kiedy jeszcze

wrcza spotkany na polu chopek wanie co

godo przyszej dostojnoci chway to symbolika

uywaa

zagonu

daje

na krakowskim zjedzie Kochanowskiego, jak nasi pisarze

poeci wszystkie

wycznie obserwacji
chwale zdoa sowa te czar

swoje obrazy, przenonie, porwnania czerpali z

sielskiej

ktry gos twej

noleskiego poety
mog za dewiz yciu caej szlacheckiej Polski, a mn^stwo jej warjantw spotykamy nie tylko w drukowanej literaturze, ale w tych
wierszykach, ktre si przechoway po bezimien^
rkopimiennych wierszach

Wsi

spokojna, wsi wesoa,

suy

nych autorach.

ycia

Warto

dla

charakterystyki

przeszoci przytoczy tu

kilka

tej

dominujcej strony polskiego

zwrotek jednej z tych wierszowanych

Sielsko
P'ski-

DWORY

68

DWORKI
gloryfikacyj sielskie^

go, ziemiaskiego'by='

ktrym

tu,

Szajnocha

Karol

w swoich

DwcB fatacij nie

waha si przypisa
wagi

historycznych

dokumentw, stwier

dzajcych

chn

szlachty
jej

Dwr

polski

M^reczowszczyfnie. <Rys. K. Mokiowski).

powsze

1 1 i

ze

miaa

wstrzsn

podwalinami Rzeczypospolitej

pompy adne nie

spelna wiosk

stoj.

Majc

Z
To

swoje,

kmiotkiem sprawa, moja zabawa.

moje wszystkie klejnoty:

Dobra myl, tace,

zaloty.

Wieniec na gowie,- fraszka krlowie.

w pug

Zaprzgszy

Rad zasiadam

sforne

woy.

z przyjacioy.

Wszystkie tytuy: pene ampuy.

w piwnicy wgrzyna,
Cimiel wystay do komina
Niech przystawiaj, a w dudy graj.

Najdzie

kuchni

Sam

domowa

zwierzyna.

jele nie nowina,

Rybk mam wie,

Czasem te
Czasem z

chleb na st

dzie.

kramnym jadam,

ksity siadam.
Chobym tu przyda:
i

krlam wida.

Lamus peen wszelakiego

Jest

rynsztunku onierskiego.

Obrona

W
W

stajni

zdrowiu

jest

pogotowiu.

Turek ugaskany,

stadzie cekiel farbowany.

Jest

siedzenie

wietne na cienie.

szkod

politycznej
rycerskiej

w przededniu
burzy, co

zacj c

energji
wielkiej

poowie XVII w.

DWORY

69

DWORKI

Obora tusta, w stodole

Nie pustki, bo podne role,-

Za okny
Karczma we

pszczoa, dyeta zgoa.

pode dworem

wsi,

ania, browar nad

jeziorem.

Granica z lasem, drwa jak za pasem.

Myn

tracz na bystrej wodzie.

Jarzyny bujne

Cimielniki

Miasto

ogrodzie,

blizko, targ

tyle,

wejrze

mile

niegodny.

Koci we wsi, ssiad zgodny.

Chopw gromada c wsi

za

wada?

Wsi cnotliwa, bodaj tobie

Kwita sawa ku ozdobie!
Jam

twj,

ty

moja, mj skarb

ch

twoja!

ty

moja sowa te ostatniej zwrotki to jakby dewiza Gniazdowo

Nalea
cisej, prawie nierozerwalnej cznoci z gniazdow posiadoci.
szlachcic bardziej do swojej rodowej wsi, nieli ona do niego, bo kiedy jej ju
Jani twj,

mia, ona go jeszcze miaa,- straciwszy j, nadal do niej nalea, z niej si

pisa, cho ju po innej wzi nazwisko.
Posiado ziemska nazywaa si
nie

nie

miao si imienia bez

rodowo, pierwotno pochodzenia zachowywaa
przecie take imieniem

imienia.
si%

Ta gniazdowo,

nazwisku czonkw

samego rodu, rozbitych

rozprszonych po caym obszarze
Rzpitej mamy Herburtw dobromilskich, odnowskich, dziedziowskich
d.,
t.
ale wszyscy pisz si z Fulsztyna, tak jak wszyscy Ossoliscy z Tczyna*

jednego

tego

Rejowie z Nagowic,

Twardowscy

Znamienna

to rzecz,

Skrzypn, Wapowscy

Radochoniec

itd-

kobiety nie pisay si swojem zlokalizowanem nazwie

rodowem gniedzie, po imieniu*.

pisaa si z Fredrw Ossolisk,

skiem panieskiem, ale zawsze po pierwotnem

Fredrwna polubiona Ossoliskiemu nie

ale z Pleszowic Ossolisk, Jazowiecka zamna za Bezeckim nie z Jazo*
wieckich Bezeck, ale z Buczacza Bezeck
d. Zwyczaj ten utrudnia nie^t.
kiedy zorjentowanie si w rodowodach, bo kiedy chodzi o mniej znane, nie
historyczne osoby, nieatwo dociec, jakie nazwisko panieskie nosia czyja
i

maonka

nie bez

trudu

dochodzi

si,

Krulowa

Balowa,

to z

domu

Pienikwna, z Irzdza Orzechowska, to z domu Bolestraszycka.

Nie bez znaczenia dla tej nieprzerwalnej cznoci z rodowem gniazdem
by zwyczaj staropolski, e nie najstarszy ale najmodszy syn dziedziczy ro^
dowy majtek chodzio tu jakby o absolutn bezporednio kontynuacji rodu,

wanie najpniejsza, ostatnia latorol osiadaa konarem

dziedzicznym, aby wanie ostatnie ogniwo zaczepiao o dalszy acuch

chciano niejako, aby

na pniu

potomstwa.

Dawao te

prawo

mono

powrotu do straconego rodowego

Zwyczaj
^^^

''^'

DWORY

JO

DWORKI

gniazda,-

tytu

zw.

t.

bliszoci, W5 retractus,
ius propinguitatis, ufa^

ro^

odkupienie

twiat

majtku

dzinnego

nabywcy po

od

samej

tej

by sprze
Bya te pielesz

cenie, wjakiej

dany.

ojczysta podwjnie dro-

g,- obok realnej war

toci miaa urok ideaU

mitkowy:

Prawo
bliszoci.

Bic sacra.

Sic gens, Sic

mufta

Dworek we wsi Wrceniu nad Biedrz.

ceronem szlachcic starego gniazda.

Caa za

tradycja

pa

historyczny,

ny,

maiorum

vestigia,

powiedzie

niej

gniazda

mg
Cy
caa

rodu,

caa suma najywotniejszych najpoufniejszych warunkw czci

bytu rodzinnego miecia si w cianach tego szlacheckiego dworu, o ktrym
mwi wanie mamy.
Bywa zazwyczaj drewniany, bo w zgodzie z swoj ogln sielsk fizjo*
gnomi, po za nielicznemi zamkami
paacami, poza liczniejszemi od nich ko
{klasztorami, caa Polska, jak ju raz zaznaczy mielimy sposobno/
^^.j^jgi^j
bya drewniana. Wiemy, e nie mwic ju o zwykej szlachcie, senatorowie
mieszkali w drewnianych dworach: w podem drewnianem budowaniu majc
tnoci nasze chowamy*, powiada Grnicki. Ze stosunkowo wiele wiemy
ich wewntrznego urzdzenia, zawdziczamy wanie
o wietnoci zamkw
temu, e byo ich mao, e stanowiy wyjtkowy przedmiot admiracji dla
niejako- synteza,

Dwr

regule

rewniany.

swoich

swoich

sywane,
skich

wygo y
stwa.

punkt obserwacji

obcych tak czsto

wic

zamkw

polskich,
Warunki

wyjtkowy

stosunkowo tak obszernie

dlatego

wanie

byy wspominane

przez
i

opi;

sprawia to na nas zudne wraenie, jakoby ten splendor wielkopas

i

aby im

paacw

dostatecznie

nadawa jak

Jak wszdzie
vf'arunkami

dla obcych, a

zawsze,

domostwa,-

tylko

gsto

oglniejsz

szeroko roztacza si po ziemiach

cech wysokiej

materjalnej kultury.

byy
wymagania wygody byy w

wygoda

bezpieczestwo

najwaniejszemi
Polsce znacznie

wymagania bezpieczestwa znacznie wiksze ni gdzieindziej. Hartowniejsza odporno zdrowia

wiksza
fizycznego ycia redukoway
wygod do bardzo skromnej niekiedy miary, podczas gdy rozmaite rodzaje
nieznane nawet w przeszoci
niebezpieczestwa, nieznane czasom dzisiejszym
innym krajom, wymagay w Polsce odrbnych rodkw ostronoci. Byy cae
dzielnice Polski, ktre czy to z powodu swego pogranicznego pooenia, czy
to wskutek innych szczeglnych stosunkw lokalnych, wymagay po mieszkamniejsze, a

miao
i

Dwory

dworki

Dwr modrzewiowy w Czarnoyach. Wewntrz powaa

belkowana. <Wiek XVI.>

<Podug odtworzenia K. Mokowskiego).

cach

cigej ostronoci
cigego pogotowia do zbrojnego odporu Obronno
Kresowe pooenie, blizko paszczcki tatarskiej*
mao co bez;= ^'^'^'*'-

swoich

napaci.

ssiedztwo takich bezustannie zawichrzonych krajw,

pieczniejsze

szczyzna lub Siedmiogrd, a

w kocu

sposobniejszej ku temu chwili

jak

dziczejcych

Woo^-

miejscowa przewaga niesfornych,

kadej

ywiow

do otwartej anarchji

yo

spoecznych wszystko to sprawiao,

nawet w czasach spokoju
si
jakby na wojennych czatach. Da si to przedewszystkiem powiedzie o Ukrainie,
Podolu, Woyniu, o caem wojewdztwie ruskiem.
Std poszo,
w tych

stronach

Polski

kady

by

prawie nieco zamoniejszy dwr szlachecki

zameczkiem

tak mu te dawano nazw.

nazw

miejscach,

gdzie,

choby

znaczeniu

tego

spotykamy si cigle

wiemy, nigdy twierdzy

bo tak nazywano dwr

drewniane

najszerszem

skoro

szlachecki,

by

drewniany.

aktach publicznych

tylko

okopany

istotnie

ubezpieczony,

wypywa

nietylko z

XVII wieku

jak

sowa

dowodnie
nie

byo,

lub obwiedziony

chodzio tu o dwory

e wogle nazwa fortafitium oznaczaa zwyky dom,

nagej nocnej napaci

i

fortafitium

choby by zreszt cay

ostrokoem,

maej forteczce. Kady

obronnym do pewnego stopnia

mieszka jakby

ziemianin

nieco lepiej

opisw bliszych

od
ale

staego okrelenia fortafitium muratum tam, gdzie chodzio o siedzib mu*"

rowan, jak niemniej

nazywano arx.

Z
choway

inwentarzy

aktach

z faktu,

prawdziwie obronny zameczek dla odrnienia

XVI XVII wieku, jakie

nam
si powzi wyobraenie, jak wyglda

dbr szlacheckich

sdowych, da

s\?^

do*
taki

Zameczki.

DWORY

Lamus

Baszty i way.

w Czarnoyach

DWORKI

<poclt,

drzeworytu

iSo

r.)

drewniany szlachecki zameczek. Przedewszystkiem cech jego

czyli,

jak

niekiedy nazywano,

bojnica.

Nawet

gwn

bya

baszta

domach, ktre materjaem

wizaniem cian przypominay lepsze nieco chaty wo^

ciaskie, nawet tam, gdzie ciany te w znacznej swej czci sklecone byy
z chrustu
lepione glin, bywaa baszta, oczywicie take drewniana, jak to
wiemy np. z inwentarzy ziemi sanockiej z r. 1645 <Pisarowice>. Baszta taka
suya bardziej do stray ni do obrony, czuwali na niej zwykle poddani chopi,
i

bardzo dorywczem

piewa

ktrzy na znak czujnoci musieli

Strae nocne, sic

dochowa do naszych czasw

co najmniej

lub

dw

piszczaki, zwyczaj, ktry

u nocnych wart wiejskich.

Baszta miewaa

snie wysokoci, a szczyt je; opatrzony bywa w strzeU

lub omiu okienkach. Byway drewniane zameczki, ktre miay

cztery

niczk o szeciu
po kilka baszt,-

np. w Tustanowicach, majtku Stadnickich, dwr otoczony

dokoa wysokim waem, opatrzony by trzema drewnianemi basztami na pod
murowaniu,- w jednej z nich bya take kaplica, w drugiej wietliczka z komnatk,

wiksze pomieszkanie
obwarowanego obejcia strzega pitrowa brama

skad broni.
z izb strzeU
Wchodu do tak
nic o trzech wierzchach*. Dwr drewniany w Korzenicy pod Jarosawiem
wedug krtkiego opisu z r. 1670 otoczony by waem fos, a opasywa go
nadto dokoa parapet 2 silnych balw, przerywany drewnianemi basztami,- dwr
w Wielkich Oczach oprcz wau mia cztery baszty, ubijane z ziemi, dwr
a na

spodzie

schowanie,

trzeciej

Drozdowicach

przemyskiej ziemi

<r.

i66i>

mia

pi

baszt bardzo znacznej

DWORY

DWORKI

Dwr modrzewiowy w Czarnoyach

(Podug drzeworytu

wysokoci

bya

objtoci

krglakw,

trzy

dalsze

kadej baszcie bya izba

stronne, miay bowiem po 2,
baszteczk. Bardzo

kiem obronnym
fosa

byy

checkiej

Wiek XVI.

r.)

basztach

komrka

pod

tych

sekretna, a izby te

okop.

cztery okcie

zbudowana

ciosanego*,

byy

izb,-

wcale prze*

uwieczona bya drug

jeszcze

od baszty rod=

Taki okop skada si z fosy

szerokoci

jedna

wiodce do

sienie,

5 okien. Jedna z baszt

z nich

hybel

byy

wanym, waniejszym moe

na sze
posuy nam moe

za bywa

z 1860

materjau

ostrok

miewaa zazwyczaj

<pow. wieluski).

drzewa jodowego. Najobronniejsza

z pruska na glin robiona.

ma

73

trzy okcie

0''op-

wau,-

gbokoci,

wa

okci wysoki. Jako typ takiej obwarowanej siedziby szla

wojewodziny mcisawskiej Kiszczyny

jego podwrze obwiedzione byy wysokim

rezydencja

Oomli. Sam dwr drewniany

ostrogiem cjzyli czstokoem z silnych dbowych palw, ktre u gry zaciosane
byy jakby w groty dzidy,- u dou ostrok ten wzmocniony by podsypem ziemi
podgrodzony silnym potem, sigajcym po pas czowieka. To by pierwszy
okrg warowny. Za nim szo gospodarskie podwrze, otoczone dokoa t. zw.
tynem, to jest bardzo mocnem
wysokiem ogrodzeniem, ociernionem u gry,
a poza tem ogrodzeniem opasyway zamykay cay obszar siedziby wa wy^
soko usypany gboka fosa. Ale nawet po przesadzeniu okopu, po wyrbaniu
ostrogu, po przedarciu tynu, napastnik
najedca spotyka si z oporem
i

"

Ostrg,

Tyn.

Dwory

74

dworki

samego domostwa mieszkalnego.

Okna hywAy silnie elazem okrawchodowe grube,
dbowe, gsto okowane
mocno
towane,

drzwi

zamczyste strzegy wntrza, a sie

wstpna bywaa take

dzo obronna.

niekiedy

Kielnarowe),

przemyskiej, fortyfikacja

mowaa s\t wiodcy

i

w ziemi

dworu

do

niej

wchodowy. Oto co czytamy

wentarzu
7 -1

'^1

Zt

Zwd

spisanym

dbowych

grubych, dugiem
TTSHE

obej-

zwd

in

w roku i668:
aw na do

elaznemi

bar

gwo

wskro przenitowany, ktry

si na acuchach przez cian,
wciga klamrami elaznemi zaka^
dziami

.:*

da dla bezpieczestwa nocnych za^

jazdw.

Sit

obrona

ktrej

przestronna,

potna

dla na

mona si s a m o*
czwart stom czowieka O"

paci nocnych,

Dworek Opaliskich
<wedug szkicu Gastona Chiaveri>.

broni.

potne

wielka

teje

sieni

drzwi bar^

dworu dbowe, na zawiasach trzech

elaznych, wiekami szerokiemi na wskro przenitowane
gsto sadzone, tak
e je przestrzeli wyrba trudno. Kuny elazne dwie potne do zasuwy
poprzecznej, na drug stron przewiedzione
zawijane z dworu w supach
w ocapie nad drzwiami,- sztaby wgierskie, pod progiem wyburtowany kloc,
gdzie si drzewo na dole usuwa, a u gry w kun wchodzi, trzymajc potnie
poprzeczn zasuw. Kady taki zameczek posiada oczywicie swj arsena,
dzo

dwoiste,

z sieni lipowe, a z

czasem nawet bardzo zasobny

naboje

ju

dziaka,

modzierze,

w ow

hakownice,

muszkiety,

Nie zapominano te
o prowiancie, ktrego zapasy w kadym zreszt zamoniejszym domu szla
checkim byway bardzo obfite, a skaday si take z ywnoci, ktra przez
dugi czas konserwowa si daa, jak n. p. z solonego misa, suszonych ryb,
pstrgw, kasz rozmaitych
gwnie szczuk
t.
p. Bardzo czsto spotykamy
w spisach prowiantowych suchy chleb na wojn, t. suchary.
takie siedziby szlacheckie, ktre nie byy zameczkami w ro=
Ale nawet
dzaju opisanych powyej, ubezpieczone byy dostatecznie od nieproszonego
proch strzelniczy, gotowe

na

kule.

j.

napastliwego gocia, o ktrego nie

byo

trudno.

Przestrzegano

tego,

aby, jak

pierwej byo Otwrz, a dopiero potem Pomagaj Bg. Obejcie

opasywa wysoki pot, silnie grodzony, zamoniejsi zdobywali si na
zw. zamiot, po dzisiejszemu
odylowanie, pokryte gontowym daszkiem, lub na

mawiano

dworskie

t.

DWORY

DWORKI

75

zoony

parkan,

horyzontalnie

wpuszczonych
dbowe supy. Silna

z desek,

brama, pilnowana przez wrotnych, strze

ga podwrza,
dbiny,
t.

'].

drzwi

okowane,

wchodowe
elazne

z grubej

ostrowia,

kraty u okien, strzegy samego domu.

Brama gwna, wiodca na

waa

najczciej

t.

obejcie, mie

zw. samborze,

obu bokach bramy

nad

t. j.

po

Samborze,

ni byy pi^

przeznaczone na mieszkanie wrt*

strw,
nych
do ktrego schody prowadziy od wewntrznej strony podwrza.
terka,

Niekiedy samborza
np.

we dworze

byy w

takie

byy

Tropi

dwa dziaa
dzier, czsto te byway
bramie

uzbrojone

umieszczone
i

trzy

wan

mo
inte=^

graln czci obwarowania

czyy
si z baszt. Opis takiego bardzo oka*
tak pod architektonicznym jak
zaego
pod obronnym wzgldem bardzo roz
winitego samborza daje nam wizja drewnianego dworu w wspomnianych ju
Drozdowicach, tenucie starosty przemyskiego Madaliskiego. Samborze to
zamykao wjazd do okopu stanowio niejako pit baszt,- dwoje wrt wielkich
elaznemi wiekami nabijanych, na sporych elaznych czopach, miao potne
wrzecidze, ktre odsuwano tylko w razach wyjtkowej potrzeby, zwykle bowiem
wychodzono
wchodzono
furtk. Po obojej stronie tej bramy znajdoway
na
s\^ komory dla chowania sprztw lub broni, na samych za wrotach
przylegajcych komorach pooone byy dwigary, na ktrych wznosio si
pitro, t.
izba z drzewa jodowego pod hybel ciosanego, o piciu oknach,
kade okno na dwa okcie wysokie a na ptora okcia szerokie. Okna miay
i

Rys poziomy rozmieszczenia zameczka potskiego

drewnianego. (Odtworzenie Kazimierza
Ta=
deusza Mokowskich).
i

ma

j.

szyby ze szka weneckiego, rnitego

by

piec

gdaski

cegieki

w ow

oprawiane,-

izbie

komin murowany, obok

Dach dwoisty amany z bla='

szanym powietrznikiem pokrywa cao.
izby alkierzyk.

Mdrym zwyczajem staropolskim przes'

strzegano,

aby dwr

jedenast godzin, to
fasada

porze dnia,

jeszcze

jest,

frontowa

czyli
tej

by budowany

na

aby jego czoo

miaa pene soce

kiedy

samego poudnia.

wszystkie strony

Orjentacja

ono

nie

Tym

dobiega

sposobem

domu miay soce o pe

"^

wnej porze dnia, podczas gdy dwory z czo-

^'"''''

p""

'^

'

ostrotukowe utwierdzenie

zameczku polskim. {Odtworzenie Kazimierza

ladeusza Mokowskich).
i

DWORY

76

DWORKI

em

pou-

na pene

mogy

dnie nie

mie

go

tylnych,

ku czystej pnocy

zwrconych poko^-

Sam

jach.

Rozkad

rozkad

pokojw mieszkaU

domostwa.

nych

bywa rny,

a z lustracyj

wentarzy

nie

in=

da

si wywnioskowa
jaka staa norma
lub

zoy jaki typ

przecitny,- nie

go
Dwr

XVI

wieku

tyle

Szymbarku.

e nie

powiedzie,
mai powszechn regu by podzia domostwa na dwie rwne poowy,
Sie. dzielone

e bywa

wiemy,

Do sieni
sama za sie

wchodzio

obszern.

sieni bardzo

balasisty,

uchodzia prawie tak samo za pryncypaln

si^

ganku, o

rozmiarami swemi

cz

domu

jak sala

byo

te zapewne,"
wszake d^ si
prze=

ktrym

przeznaczeniem

Czem

stoowa.

zamkach zawartych by dziedziniec, sucy za punkt zborny, za majdan,

tern w dworze szlacheckim bya sie. Tu odbyway si ssiedzkie sejmiki, tu
gromadzia si czelad w razie alarmu, tu gotowaa si wyprawa owiecka lub

zajazdowa, tu wreszcie na sianie

pogrzebw. ciany

j zazwyczaj

sieni

suyy

spali

czasie wesel, festynw,

sieci

myliwskich, a ogrzewa

pokotem gocie

do wieszania broni

olbrzymi komin murowany.

prowadziy drzwi

sieni

trzech kie

gwnego do ogrodu, sadu czy te wirydarza, na

prawo na lewo do pokojw. Jedna ze stron czyli poowic domu bya pask,
druga w przewanej czci czeladni. Po stronie paskiej najobszerniejsz naj
runkach, naprzeciw wejcia
i

gwniejsz bya

sza wietlica, nazwana pniej bawialni,

czysto poufne znaczenie miay
a jeszcze pniej salonem,- podrzdniejsze ju
ile te rozmaite nazwy
komory.
komnaty,
przyboki,
salki, izby,
pokoje, alkierze,
izba

stoowa, po

niej

byy
Alkierz

dowolne, a o

ile

uzasadnione

odmiennoci rozmiarw, formy

lub przezna*

byy to mae
komorach wiemy,
zapasw
pod staem
ruchomoci
izdebki, przeznaczone na chowanie rozmaitych
zamkniciem nazwa ta w tern samem znaczeniu rzeczy dotd przechowaa si
u ludu alkierze nie zawsze znaczyy to samo, czemu dzi t nazw dawa zwyklimy. Nie byway to ani t. zw. dzi nisze ani alkowy bardzo czsto nazywano

menia, nie

atwo dzi oznaczy

stanowczo.

tak nawet
cje.

due

Alkierz

jasne pokoje, bo liczce 6

odpowiednio

bardzo dugo, bo

a w gb

do 8

okien, jak tego

([owodz

lustra

do swej nazwy, pochodzcej od niemieckiego Erker

XVII

w. oznacza izb

naron,

ktra

zamykaa

prze*.

DWORY

DWORKI

Strza pokojw, a ujta

bya cianami wy=

kuszu
tej

woglc

albo

czci domu, ktry

wysuwa si

czy to

rogach czy te
budowania
bokw
z
tworzy
naprzd

na

rodzaj wyskoku.

nazw wymie
nionyci miay pokoje
wikszego
kaidego
dworu jeszcze inne
prcz

nazwania,

specjalne

bd to od urzdz^
nia

lub

koloru

malatury,

Brama

obicia

zielone,

t.

j.

t.

rw.

Samborze w

Peplinie

pod Liwcem.

bd

od uytku, do jakiego suyy,-

eni,

czyli

gocinne,

pokoje

farfurowe

t.

byy wic

pokoje

pokoje przyjacielskie czyli

biaogowskie,

dalej

pokoje

z w.

t.

zo=

czerwone,

p.

w XVI

XVII wieku na
zewntrz, o tern brak wystarczajcych wskazwek. Nie mamy te ani dochowa^'
nych zabytkw architektonicznych ani rycin z owych czasw,- wszystkie te dre
wniane dwory pady ofiar poaru, czasu manji nowatorstwa, ktra w ostatnich
latach XVIII wieku opanowaa zamoniejsz szlacht. To, co dochowao si do
naszych czasw, siga zaledwie XVIII lub ostatnich lat XVII wieku. Architektura
dworw szlacheckich rozwija si musiaa jak wszdzie zawsze, najpierw pod
wpywem gwnego materjau, ktrym byo drzewo, dalej pod niemniej decydu^"
jcym wpywem klimatu, warunkw ycia, kultury bezpieczestwa, a te byy
cakiem odrbne w Polsce. Mg te powinien si by wyrobi styl rodowity poU
XVII wieku, jest to pytanie, na
ski, czy si jednak wyrobi, czy istnia w XVI
ktre nie mamy jasnej odpowiedzi. Doszukiwanie s\^ ladw tego stylu w zacho^Jak si przedstawiay

dwory zamonej

szlachty

Architektura

dworkw.

wawczych formach ludowego budownictwa,

dzisiejszych

autorw polegaj

raczej

na

restytucje

fantazji anieli

Styl

'o^o^^y-

architektoniczne hipotezy

na znajomoci

starego

wiata polskiego. Jedyny typ starych dochowanych dotd dworw, powtarzajcy

si stosunkowo
czsto we wszystkich niemal dzielnicach polskich, owe baro^
kowe dwory z amanemi dachami o dwch kondygnacjach z naronikami o stro^mych, jakby wieyczkowych lub basztowych kopukach czy hemach,
tylko
naladowaniem w drzewie paacw polskich z ostatnich lat XVII z XVIII w.,naladowa w nich may szlachcic wielkiego pana, domorosy ciela Mansarda
Lepautre^a. Zdaniem naszem pochodz one z bardzo ju pnych czasw, ju
dobrze z XVIII wieku, a prototypu ich szuka naley w paacach warszawskich

do

Typ
*^

^^

DWORY

78

Dworek

staropolski

nwOUKI

<podug

rys.

J.

Olszewskiego).

ju dzi paac marszaka w. kor. Bieliskiego, zbudos

rwnie ju tylko z rycin znany paac Lubieskich na

tego rodzaju, jak nieistniejcy

wany

przez Fontanc, lub

Mimo

Krlewskiej ulicy.

rw

dworkw

tak

byd

tego nieswojskiego pochodzenia architektura tych dwo/^

Polsce ulubiona, tak si czsto powtarza

artykulacj, tak zreszt pod siekier polskiego cieli

przeniesienia

form

ornamentacji z kamienia

jakiej swojskiej oryginalnoci,

wkocu

tak

pod

wpywem

ca swoj
naiwnego

muru na drzewo, przybraa cechy

dug ma za sob

tradycj,

e posiada

dzi prawie susznie uchodzi moe za wzr ozdobniejszego

budownictwa sielskiego. Atoli cile rzecz biorc, ten wanie typ budowniczy nie
zgadza si z najistotniejsz moe cech starodawnego dworu polskiego, a to dla*
dyktuje z gry form
tego,
jest niejako dorodkowo, zewntrznie pomylany,
Odrodkostale
zamknit
cao,
do
ktrej
nic
doda z ktrej nic
przestrze,
tworzy
wo
nie mona,
zatem daje za wiele albo za mao. Tymczasem dwr staropolski
budowy.
powstawa odrodkowo, rozwija si^ uzupenia od wntrza na zewntrz, a nie
dlatego ani z gry pomylanej architeprzeciwnie,- nie by nigdy od razu gotw
ktury, ani zamknitej, organicznej niejako artykulacji posiada nie mg. Stawa
si^ powoli, robi si, rs,
si sta urs w peni. Mia swoj biografj jak
czowiek, a historja jego ycia czytaa si w jego przystawkach, dobudwkach
Dobudwki
przebudwkach. Nie by prdzej skoczenie gotw, zanim nie mieci wrd
swoich cian trzech pokole. Mia sto lat wzrostu dojrzewania. Dziad go zacz,
wnuk dopiero ukoczy. Bez wszelkiej przesady mg o nim piewa Wespazjan
niejako indygenat

uj

Kochowski

DWOKY

DWORKI

79

^^
Dwr staroytny w

Tu

Jasionowie

Sieradzkiem.

krewnych gromady,
I
mali wnukowie
Dziecistwa doszli, tu w zgodzie roli
Przy swej starszej gowie.

by

ojciec z dziady,

Nie mia te dwr staropolski prawie nigdy architektonicznej jednoci, musia

do pewnego stopnia nieforemnym aglomeratem, ale improwizowanym ukadem

czonkw nabiera malowniczoci, a e by szczerym wyrazem ycia,

potrzeby, obyczaju, smaku kilku pokole, mia charakter.
regule dwr drewniany
nie miewa pitra, twierdzenie jednak, z jakiem si^ ostatniemi czasy spotykamy
w naszej fachowej literaturze, jakoby go nie mia nigdy, jest mylne. Bardzo czsto
spotykamy si w starych lustracjach inwentarzach z pokojem lub komnat grn
a o niektrych dworach wiemy stanowczo, e miay cay szereg pitrowych izb,
jak np. o dworze drewnianym Wielopolskich z XVII wieku w Tropi, gdzie na
pitrze bya sala, izba stoowa kaplica, a wic caa reprezentacyjna
domo*
stwa. Jeszcze wczeniejszy, bo z r. 1582, inwentarz Modlnicy Wielkiej pod Krako*
wem, wasnoci niegdy Salomonw, a pniej sekretarza krlewskiego Stanisawa
Fogelwedera, zapisuje dwr drewniany z pitrem, mieszczcem w sobie sal
swoich mas

cz

o szeciu,

alkierz

o czterech oknach, izdebk,

Dwr

drewniany, zbudowany

skiego

r.

kilka

komr, spiarni

aktach

ganeczek.

Madali*
grodzkich, nie mia

1660 przez starost przemyskiego

Drozdowicach, ktrego opis zachowa si

Pitra.

8o

I)U'orV

Dworek w Krupkach. Podug

litogr.

<Z

dworki

Bibljoteki

Pawlikowskich we Lwowie).

pitra mieszkalnego,- pitro jego stanowia kaplica, do ktrej

si%

wchodzio scio^

dwoma potnemi kominami. Kaplica ta, jako

pitrowy fronton, nadawa musiaa dworowi form okaza wielce malownicz,
ktra z szczegw opisu daaby si^ odtworzy z przypuszczaln wiernoci. Oto
darni z olbrzymiej sieni, ogrzewanej

gwnego wejcia do dworu by ganek podjazdowy, czyli jak j nazywa nasz

opis *wystawa, skadajca si z kilku dbowych supw obwiedziona dokoa
galerj z balasw, a na tych supach spoczywaa jakby foggia lub wykusz ka
u

plica, rwnie galerj z balasw otoczona. Mia wic ten fronton drozdowieckiego
dworu dwoist galerj, rodzaj pitrowej ciesielskiej kolumnady, ktra nadawaa
mu bogat a lekk jakby koronkow artykulacj, a jeli dodamy, do tego, e
kaplica uwieczona bya bardzo misternym
ozdobnym dachem, a waciwie he^
mem w troist bani z blaszanym powietrznikiem, jak to zapisuje lustracja, jeli
zwaymy take, e polska ciesielka, ta wspomniana ju przez nas magnifigue
cBarpeiitene, ktr podziwiali Francuzi w Polsce, celowaa w profilowaniu de
koracji swego niaterjau to bdziemy mie wyobraenie, jak malowniczo
ory='
ginalnie wyglda dwr drozdowiecki. Ale nie sama tylko * wystawa* z kaplic
stanowia jego architektoniczn oryginalno. Dowiadujemy si dalej z opisu, e
dwr ten mia okap suty wizany, bo czytamy, e ciar dachu nie na budynku,
ale na wizaniu dokoa budynku uczynionem ley, a przypuci miao
moemy, e to wizanie nastrczao cieli pole do pokazania caej swej sztuki.
i

DWORY

Dwr w Sosnowicy

DWORki

<pow. wtodawski) z 1723

r.,

spalony

r.

1915.

Ju Z tych kilku przykadw wnosi mona, e jakkolwiek domostwa szla

w regule obchodziy si bez architektonicznych ozdb na zewntrz po

checkie

przestaway cile na tem

rzadkie przecie

byy

tylko,

dwory,

co dyktowaa praktyczna potrzeba,

ktrych

fantazja

czny dziedzica szukay pola do popisu. UIryk

budowniczego

Werdum w

tak

zmys

estety^

podry

swojej

opisie

nie

latach 1670

Poczobut, budujc

wierzchami*,- autor znanego pamitnika

dom

Zarociu

ozdatna go malowan kopu

gakami z blachy,- niedokadny nawet
dworu w Modlnicy dostarcza nam niewtpliwych wskazwek, e bya to
budowa o bogatszej artykulacji e uderza musiaa malownicz sylwet, wynika
bowiem z podanych szczegw, e pitro byo mniejsze od parteru, co ju za
<r.

1685),

opis

znacz pewien zamiar

e dach

architektonicznego rytmu,

e pewn

cz

pitra obiega

misternoci skomponowany, bo mia pi szczytw

\>y\
wieyczek jakoby pi przegrd,
zatem dach ten nalea do rzdu owych
polskich dachw, wysokich, pitrzystych, jakie Grnicki w swoim DworzO'

ganek,
i

budowy.

czsto przytacza dwory szlacheckie drewniane, ktre

oryginalnoci lub ozdobnoci swoich form zwracay jego uwag, jak np. pikny
dwr o piciu szczytach pod Maw, dom dwuszczytowy w Mikoszycach, dwory
w Korzenicy pod Jarosawiem, w Wielkich Oczach, Pilaszkowicach itd. Spoty^
kamy te czsto w dawnych opisach lustracjach wzmianki o gwiazdach kar*
czochach*, zdobicych szczyty
przyczki domostwa, o dachach z czterema
Polsce

Ozdobno

pewn

Dach,

DWORY

Sz

DWORKI

Dworek

staropolski.

przenosi nad paskie dachy woskie, bo te nigdy

rtirtie

piknoci tego ksztatu

strome, wieyczkami lua

tej

poytku nie maj co dacliy swojskie. Fakt, e takie

kamami przerywane dacliy byy jedn z charakterystycznycli cecli ozdobniejszycti
dworw drewnianych XVII wieku, stwierdza si take na zamku Samborskim,
ktry by tylko wielkim drewnianym dworcem albo raczej grup dworw odoso^
bionych, opasan obronnym potem witym midzy dbowemi koami wysokim
parkanem z kilku rwnie drewnianemi basztami. Ot wedug lustracji z r. 1596
wszystkie dachy na tych dworach
bramach zamkowych byy ozdobione gan
i

Banie

po- (^gmi czyli galerjami,

i

powietrznikami.

dachach

skich

wieyczkami, baniami

Ksidz

Chnjielowski

zawijanych

swoich

poddartych

widzia jeszcze drewniane domy

banieczkami, zoconemi gakami

MowycB

Ze wyszy,

Idea wiej.

szom

szlacheckie, z fantazj

budowane, we dwa pitra,

dowodzi

przysionkami*.

by

poetyczniejszy urok piknej siedziby wiejskiej nie

ojczynie Reja

Kochanowskiego,

poU

Kitowicz na schyku XVIII wieku

przyozdobione zewntrz galerjami, wystawami, gankami

skiej siedziby,

AtettacB mwi o

takim na

wskro

obcy du*

sielskim narodzie,

zawsze pewien idea wiejskiego mieszkania

z wszystkiemi powabami natury, dostatku, wygody adu, do ktrego wszyscy
tego

nie potrzeba. Istnia

tsknili, wielu

dliska

dyo, cho mao

s\(i^

jego otoczenia przekaza

zbliyo. Taki wdziczny idea

nam

zachowanym

sielskiego

XVII wieku

sie^

rkopisie

Pontowski, ktry kreli nam jakby wypieszczony w ima

* Niech ma
ginacji liczny obrazek prawdziwie rozkosznej siedziby ziemiaskiej
szlachcic dwr swj, a gotowy, rzdnie rozmierzony, na moc zbudowany a och*
kasztelan brzeski Jakb

dony, na zdrowym

placu, na widoku, a

ksztatnie postawiony,

rnej miary, onie, dzieciom do wczasu sprawione, zimie ciepe,

Zoenie.

zawsze k'temu chdogie.

sprztom, mieszkanie

domu

a kuchenka

pewna,

ania pobok

Do

tego niechby

czeladzi.

W rodku

mieszkaniu.

Wic

byo zoenie

nim gmachy

lecie

chodne,

przyjacielowi, schowanie

podwrza woda, kuchnia rzdna przy

spiarnia sucha, piwnica chodna, lodownia

przy wodzie, stajnia na stronie, psiarnia najmniej

pmilu.

DWORY

DWORKI

83

DWORY

84

nWOUKI

zamony

bardzo
Ptaszarnie.

mianin.

Mia

Stanisaw

Lubomirski

zie^

Lacu^-

cie trzydziestu sokolni-

kw

raroinikw,

przed nim

mia

tym sa=

mym acucie

Stani=>

saw

zwany

Stadnicki,

Djabem, bardzo liczn

sawn swego czasu
i

spo=

ptaszarnic, ktra

a=

Dworek pod Sieradzem.

nca przy zdobyciu

cuckiego zamku przez
ukasza Opaliskiego,- szlachcic rednie) foituny miewa zapewne sokoa par
rarogw, ale najczciej jedyn ptaszarni jego by niewinny na podwrzu go^*
bieniec, chyba e wyjtkowo by takim amatorem
mistrzem w owiectwie,
jak np. Jan Chryzostom Pasek, ktry mia w Olszwce ptasi zwierzyniec,
i

kratami drutowemi nakryty, a

Zwierzyce.

nim ptactwo om///

ge/teris, ktre

tylko

mogo

Zwierzyce byway czstsze,skromnych rozmiarach spotykamy je przy wielu domach szlacheckich, jak np.
pierwszych latach XVII w. w Oomli
Wojutyczach w ziemi przemyskiej,

si znajdowa

Polsce, ale

insze cudzoziemskie*.

trzymano po 30 jeleni. Wielcy panowie utrzymywali zwierzyce, w ktrych

miecio ^\?^ po kilkaset sztuk zwierzyny, jak np. wojewoda poznaski Jan Ostro^
rg w Komarnie Wojnowie, Zamoyscy w Zamociu.
takich zwierzycach

gdzie

trzymano najrozmaitsze rodzaje zwierza, z wyjtkiem ubrw, turw

w jednym tylko zwierzycu zamojskim znajdyway si ubry.

To

Ogrody
i

sady

byo

samo, co o zwierzycach, da si powiedzie

takich

dworw

o ogrodach,-

szla=

checkich, przy ktrychby

utrzymywano
sb

je

na spo^-

wymagany przez Po=

ntowskiego.

Ma

on na

myli trojakie ogrody przy

dworze: ogrd spacero=

wy,

czyli

sad,

albo
t.

j.

t,

zw. dzi park,

owocowy

ogrd

ogrd

raczej

wirydarz.

czyli

kwiatowy
botaniczny,

Do

rzad-

koci niewtpliwie nalea

dwr, przy ktrymby
znajdoway si trzy takie

0^5, w;Czermnie

<pow. Koski).

dzikw,-

mao

zapewne

Dwr w

Dworek

Ubielu

<z.

miska), miejsce urodzenia

St.

Moniuszki (i8zo

DziewictniJ<z. wileska), miejsce urodzenia Ign.

Chodki

r.)

Podug

<i79; r)

rys

Podug

rys.

Ord>

N. Ordy.

DWORY

86

DWORKI

utrzymywane ogrody,-

odrbnie

bywa zwykle
Wiry darz.

tylko jeden,

skromn miar

na

rodzaje pod

darz,

ale

mamy te

wiadectwa,

uwaany by
r.ek

nazw

jedn

wiejskiej

spodarskiego

czcy

wszystkie trzy

wiry^

dostateczne

wirydarz

taki

za konieczny waru^

go
stawa si

przyjemnoci

poytku

czsto przedmiotem amatorstwa.

Z wielk luboci niemal entua
zjastycznie prawi nam Rej o wiry
i

Dwr w

Lipkowie (pow. warszawski)

z z-ej

poowy XVIII

w.

przeprowadza dobrane

darzach,

maestwo w
pan

nadobnych przechadzkach po sadkach, po ogrdkach*, gdzie

pani grzebi, ochdaaj, oprawuj, szczepi, zieczka sadz*, opiewa

rozkosz
i

wiosennej pory, kiedy to szlachcic

onk

ryczki sobie przesadzaj, ziek, rzodkiewek,

kw, ogreczkw,

majoranku,

szawijki,

czeladk wineczka

saatek, rzerzuszek,

wic woskich

melonecza

wysokich

grochw,

koprw, brzoskwiniowej, morelowej, maronkowej kosteczki* dogldaj.

Poza t sielank Reja widnieje w bardzo bliskiej perspektywie kuchnia,wicej tu apetytu ni sielanki,- wszystkie te specjay tak pieszczotliwie wyliczone
spodobaj mu si jeszcze lepiej na talerzu ni na grzdkach w kadym razie
jest w tern ju co z tej poezji jarzynnego ogrodu, ktra Mickiewiczowi podyk*
towaa przeliczny ustp w Panu Tadeuszu. Ale ten sam Rej ma na myli
i

Kwiaty,

rymy o *gaju zielonym,

wirydarz polski, kiedy na
obsadzonym, gdzie kierz biay, kierz czerwony nadobnie si mieni, gdzie rozma
piwonie w swoim rzdzie
ryny, majorany, szpikanardy, lewandy, izopy, lilije
lilium konwalium* z wielu
stay, a midzy niemi fioeczki, stokro pikna
innem miejscu skada

za

innych, nie o wiele pz*

'

niejszych

rde dowiadujemy

si take, e nie same tylko

jarzyny krloway w wiryda^rzach szlacheckich, nie same
tylko gruszki jabeczka doi

bre

smaone, dobre

dobre

pieczone,

nadziane,

dobre

kaszy, dobre suszone, ale

e inne, nawet cudzoziemskie

Roliny
egzotyczne.

drzewka*

krzewy, jak wino,

pomaracze w kwietniu
odkrywano lub z piwnic wy*
noszono do wirydarza, e by
j--^j^

Dwr w Koszutach <pow*

redzki)

1567

r.

DWORY

wao

DWORKI

87

tam wiele dla czy=

stego amatorstwa, dla oka

i

Gostomski po=

fantazji.

lec

swojej Ekoitomice

ogrdek

zasia

piknie

ry

pachncemi,

zioy

nasadzi, a nietylko ogro^dnych, ale

polnych

d*

brownych,kae pamita
wczenie o zioach won^
nych aptecznych, o dzi=
i

gielu,

biedrzecu, kadzidle,

macierzance, lazach, ko=

Dworek

pytniku, bugwiach, rumnie

inszych*.

Zioa

staropolski.

apteczne.

praktycz^

nych wskazwek zawartych w memorjale ekonomicznym Zawackiego <r. 161 6>

wiemy, e w marcu siano rut, sadzono uszlachetniano re, wywodzono bru^
i

natne fioki, z ktrych gospodynie sok, olejek, cukier,

swej apteczki czyni maj,

kwietniu zasiewano zioa

wdk,

ocet, konfekt

pachnce

lilje,

do

tak dla

wiecw itp. Supski w swoich rymowanych ZaBawacfi OraC"

kae ^umiejtnemu ogrodnikowi paskie zioa sadzi, w rozmierzone

wdek, jak dla

^ich <i6i8>

kwadraty wirydarzom radzi,

sadz

ktre

dowiadujemy

czyni

rozkoszne kwiaty tulipanu

si,

e w

kompasy

sztuki foremne,

od poetw naszych XVII wieku

wirydarzach takich oprcz ulubionych r, tych ogni

byway take

samorodnych, szkaratnych opon albo gwiazd ogrodnych*

kwiaty paskie, narcyzy, hiacenty,

dworom
lipy

cienistego

rozoyste,

musia

by

z bukszpanu,

wieca drzew

tu jawory,

tu

lilje

starych,

dby

kocu, e nie brako

dokoa domw *tu wyniose topole,

albaskie*, a

stay wiekuiste*.

by

kadym

zwany

koniecznie chodniczek, po dzisiejszemu altana,

pergo,- sklecony z drzewa, ocieniony

rozmaite

wirydarzu

woska take

dzikiem winem, bluszczem, a czasem

te

pospolit fasol. Nie*

tylko jednak

otoczeniu

na najbliszem

siedziby

poprze*

stawao zamiowanie przy*

rody
i

,-

jakkolwiek

znacznie

nasze

rzadsze

trzeiwiejsze,

dzisiejsze,

ni

wybiegao

przecie poza zielone obejcie

dworku obejmowao dalszy

take krajobraz. Spotykamy

SB?t5

r.

u
Dworek

w Oarowie

<pow. Wieluski),

rys.

Z. Kamiski.

niektrych

naszych zie*

mian*poetw z

XVI

wieku

Chtodniczek.

Dwory

88
Zmyst
rajo razu

rozwinity
.^^

yctu

ju zmys

fw WSI

za

(i^cj)

tak

moje oczy wejrzeniem

Ucieszy

nam

bory galziste

wesoem
koem

dugie Bieszczady,

szczepione sady.

wida .gaje jaworowe,

wesoe dbrowy drzewa bukowe,rzeka tu pod gr, na ktrej dwr ley.
Szum wdziczny po kamieniach czynic bystro
A po niej trafty pyn z zboem komiegi,
ciosane waczosy tu pod same brzegi.
I

u samej wsi

biey,

Myn

na

Suga,

niej

t.

stoi

zw. pajuk (podtug aitwareli

w Muzeum

im.

XX.

).

Luliomirskich

swo=

maluje widok z swojego okna;

kiedy zechc, ujrz: ano

Stoj Tatry wysokie

1

dwokKi

pejzau, jak np. u Andrzeja Zbylitowskiego, ktry

szfacScica
Jeli

Maszkowskiego

we Lwowie).

II.

Urzdzenie wewntrzne domu, to, co dzi nazywamy umeblowaniem, bywao

w bardzo zamonych nawet dworach przez dugi czas,
pod koniec XV]II w.,
wcale skromne
poprzestawao na najniezbdniejszych uytkowych sprztachPrawie nie znano t. zw. mebh' fantazyjnych,- sprzcikw wytwornych, na upodo
banie samego oka obliczonych. Sie izb stoow, te dwie gwne czci kadego
wiejskiego domostwa, obiegay dokoa cian awy, w innych komnatach byy
zydle. awki
stoy z goego, najczciej lipowego drzewa, co najwicej maloa
wane, a to najczciej na zielono. Mieszkiwa w drewnianym dworze wprawdzie
pan znacznej fortuny, a wtedy w komnatach jego spotka
niejeden take senator
si mona byo z podobnym zbytkiem, jaki ju znamy z zamkw paacw ma*

Sprzty,

gnackich, ale na tem miejscu

monoci

mwimy

tylko o mieszkaniach szlachty redniej za*

niewysokiego hierarchicznego stanowiska

takiej szlachty

rzadko

si^

ju uchodziy krzesa gdaskie, kara kordy;banowe

wogle meble wycielane
drosz materj lub skr obite. Tylko
niektre sprzty odznaczay si wysz sztuk stolarsk, a niekiedy byway nawet
znalaz sprzt zbytkowny, a za

taki

suba

bardzo kosztownej roboty, a mianowicie

po dzisiejszemu kredens,

czyli

Sepety

almarja czyli szafa, sepet czyli skrzynia, pniejszy

tarz,

sanctuarium pana,

ornamentyk

pokryte, a zawsze misternie

kich niekiedy

potnych rozmiarw

futra, srebra

nieco kantor czyli sekre*

apteczka, sinctuarium pani domu.

aowano kosztu,- byway one sztukwarkowe

sjami w rnokolorowem drzewie, rzezane czyli

garderob,

ju

silnie

sepetach

sadzone,

t.

j.

Na

te

rzebione, niekiedy

okute

chowano

sprzty

nie

ozdabiane intar*

malowan

mocno zamczyste.
najcenniejsze

ta*

ruchomoci,

byo wikszej objtoci a mniejszej ceny,

w bezporedniem pobliu domu zbudowany, dobrze

klejnoty, a

na to mia schowanie osobne

co

almarje.

Dwory

90

noc

ubezpieczony, a
ierze.

ony wierze,

t.

przez psy

dworki

wartownikw

mwic sowami

j.

strze^'

inwentarza

komora na podwrzu mocna, w obie

drzewo zbudowana, obwarowana na ksztat skar^
z

1630,

r.

wierze, ktry
murowanym budynkiem

bnicy.

take kleci

Z
czyli

moe
za
Puap,

by take

niekiedy

przy

dworze,

jedynym

nazywano

lamusem.

mosina

korona

pajk, a czasem te Meluzyna z rogami

jelenia,

puapu

wietlic zwieszaa

myliwsk samego

trofea

si

gospodarza,- niekiedy

bardzo skromny wiecznik drewniany o dwch

skrzyowanych listwach, na ktrych kocu tkwiy

woskowe czyli t. zw. jarzce wiece sam puap
nie bywa gadko wyprawiony, ale miewa belkowanie oparte na
ciesielskiej

ozdobniejszym od belek siestrzanie

wyciosa

roboty, na ktrym

czasem dat budowy, czasem

jak

majster

moraln

dewiz, czasem domorodny naiwny ornament

Okna byy

z herbem dziedzica.
ich

Bony.

niekiedy

po

wiedicy

bony,

tylko

przejrzyste lub

a w gb

albo

byy

ow.

biaego,

miay nazw
sprowadza

W opisanym
wieckim

bony

XVI[

w.,

suyy

okna

drzewo

moniejszych szybki okienne

czystego

weneckich, a
trzeba

je

gadkiego szka

kosztoway drogo

byo

z daleka.

Krzeso 2 XVI w., rzebione rnobarwnym kordybanem obite (podug rysunku

i

L.

ju przez nas dworze drozdom

byy wyjtkowo due, miay bowiem

epkowskiego).

cztery okcie szerokoci

wysokoci, a miay szyby ze szka weneckiego,

Podoga czyli
cfe Bouteiffe, ButzenscBeiBen).
nazw uywano, bywaa drewniana z prostych tarcic
sosnowych, w wykwintniejszych dworach z dbowych, bo jak si wyraa autor
Nau^i Budowniczej z r. 1659 naszym kowanym nogom najlepsza dbina*.
Dopiero w czasach saskiej dynastji spotykamy w lustracjach domw szlache*

banie rnite*,

ckich

posadzki

zw. fonds

<t.

to albo pawiment, bo

Drzwi.

te

nim zastpiy

albo

przy odpowiedniej zapewne

To.

ptno

j.

nawet tylko papier

nawej barwie, wpuszczane

t.

drobne szybki z krajowego szka o zieloa

je

stoowej

izbie

uboszych dworkach

rozpuszczony tuszczem,

dugo, bo

10

miay

zamiast szka

woskowane

8
ale

byo

liczne

tych

arkusze*

Drzwi byway

roboty,- drzwi

dwuskrzydowe

lub

tabulatury*,

wic

rodzaj

przewanej czci pomieszkania jedno^skrzydowe

czyli

podwoje,

jeli

nadto

byy

parkietw.
najprostszej

wytworniejszej.

DWORY

DWORKI
t.

91
nie

j.

drowane,

drzewa

dodatku jeszcze fla

t.

szlachetniejszego

j.

widocznych sojach,

miay

jeli

ale stolarskiej

ciesielskiej

roboty, a

klamki elazne pobielane,

w drze^
zawiasy elazne

zamki wewntrzne, to znaczy

wo wpuszczane,

czego inwentarze nigdy nie omiesz^"

kaj

dla

pewnej rzadkoci zazna-

cza wyranie osobno naleay

ju poniekd do rzeczy wyszego
i

komfortu

bardzo czsto

elegancji,

bowiem byy od siekiery obracay

si na drewnianych wieszach, a za^'
mykay si na wrzecidz rwnie
i

drewniany lub na

zasuw

Olbrzymie

kowalskiej roboty.
Lamus

czyli

wierze w Ponce.

miny

sieniach

piece

komnatach,

czaj

byy

murowane

tylko

z alabastru

nawet z gliny

albo

skie z

lepione,-

Komin.

zdarzay si jednak

kamienia, a piece z kafli polewanych

malowanych,

byy prawdziw ozdob osobliwoci mieszkania,

w wspomnianych ju kilkakrotnie Drozdowicach, gdzie byy piece gda='
kaflw piknych w ory rozmait farb malowanych*, piec w flader

najczciej gdaskich, a wtedy

jak np.

ko^-

stoowej,

izbie

miay take
wy twornoci,- zazwy*

swoje stopnie

czsto kominy

wiejskiej

Ale najdostojniejsze miejsce mia komin, sza^

nowne ognisko, symbol rodzinnego ycia, przyjaciel duszy szlacheckiej*, jak
by guchy niemy,- komin dawa
go Rej nazywa. Piec dawa tylko ciepo
ciepo wiato
gada do czowieka, a gdy si skojarzy z czasz, t rodzon

malowany, piec bkitny*

t.

d.

ciotk nasz

pogadank

poufnem

kole,

jakieme

by rdem

ziemskiej

szczliwoci
Myliby si% przecie, ktoby sobie wyobraa, e przy tak nielicznych stosun^
kowo
skromnych sprztach wntrze szlacheckiego dworu wygldao nago
i

ubogo. Przeciwnie, komnaty sprawiay wraenie bogactwa a do pewnego stopnia

nawet zbytku

nieprzebranej niekiedy obfitoci opon, szpalerw, makat, kobiercw

tej

uderza musiay gocia bardzo malownicz dekoracj, a

ktrych

si^

miowano, a ktrych

dworze szlacheckim. ciany

wskazwki,

nawet z
rze

wysz

niekiedy

nie

Szczsnego Herburta
i

w adnym

pryncypalnych

byy malowane w

kotryn.

dostatniejszym

byy

pokojach nigdy nie

kwiaty,

festony,

nieco

goe,

drzewa lub

drewnianym dwo=
Buniowicach, ktry wietlice swoje kaza ozdobi

pretensj kompozycji

malowanemi symbolami

brako

to dziki

figuralnej,

jak np.

allegorjami historyczno- moralnej treci.

Bya

to jednak

Szpalery
'

'<'t'"y"y-

DWOKY

92

DWORKI

wyjtkowa, nie
kademu domowi przystp

dekoracja

pna, dla braku malarzy nie=

atwa,- kto lubi tedy malo^waiie ciany, ten ucieka

do

zw. kotryn <z

t.

skiego

coftre,

byy

ktre

Byy

papierowe.

olejnie

menta, kwiaty,

w orna=

widoki,

Kupowano

nawet osoby.

ju

czem sq

ptna malowane

to

klejowo lub

je

wo=

coftrind),

tern,

tapety

dzisiaj

si

gotowe, a sprowa-

dzano pierwotnie z

Woch,

sama nazwa wiadczy,

pniej atoli przewanie

jak

Wrocawia

Gdaska,

Norymbergi. Najpikniej^

sze

najbardziej

cenione

w XVI XVII wieku byy

i

zawsze przecie kotryny

woskie, a zwaszcza nea^^
politaskie

bergamskie.

W inwentarzach
dworw

niektrych

wielkopolskich,

o=

goszonych przez Jzefa

ukaszewicza, znajdujemy
blisze opisy takich malo.=

wanych obi pciennych,-

w dworze w
wiecie

Rbinie

w po=

kociaskim

byy

np. obicia

Kominek

Branicach.

desenie

mory

kwiaty fioletOWe, obicia

d.
Obok
ad instar chiszczyzny w rne osoby ^malowane*
kotryn uywano do pokrycia cian take sukna zielonego lub czerwonego,
jak to wiemy z inwentarza dworu w Tropi, czciej za szpalerw albo stref,

na

ptnie

t.

o dwch rozmaitych kolorach, pionowo od puapu do pa

wimentu zawieszanych, niekiedy adamaszkowych, czciej atoli poledniejszych
t. ).

brytw

materji

taszych brokatelowych.
Ale kotryny
strefy byy sta dekoracj, musiay byc dostosowane do
wysokoci, przestrzeni
formy komnaty, co utrudniao ich uycie w razie

DWOKY

oe

dbowe,

gdaska

tzefbione, robota

DWORKI

93

XVII w. <Muzeum Przemysowe

Miejskie

zmiany miejsca zamieszkania, mniej te odpowiaday smakowi

checkiego ogu, ktrego siedziby
z improwizacji

obozowej

we Lwowie).

obyczajom szla=

wewntrznem urzdzeniu miay zawsze co

dorywczoci,

przenoszono

wic nad

makaty,

nie

atwo zawiesi atwo zdj si day. Makat kobier^

cw miewa najskromniejszy nawet dom szlachecki w obfitoci, w zamoniejszych liczba
rozmaito ich bywaa wprost zdumiewajca. Po mierci staro*
Sty trembowelskiego Piotra Ozgi <ij23>, ktry nie zalicza si wcale do magnatw, pL. zostao ich 288/ na zamku dubieskim wylicza inwentarz okoo 150
kobierce

kilimy, ktre

Makaty
kobierce.

wielce

kosztownych adziamskich,

t.

j.

perskich

kobiercw,

bardzo znacznej

czci jedwabnych
zotem przetykanych. Makaty pochodziy ze wschodu,
a tak byy ulubione
zwyczajne w Polsce, e mimo wybitnych cech swego,
pochodzenia dotd u nas
zagranic maj nazw staropolskich, tak samo jak
i

pewne rodzaje

wielce

dzi rzadkich

zocistem tem kobiercw, ktre

niezmiernie

e w Polsce

byo

kosztownych jed.vabnych

ich

najwicej

staway si do innych krajw Europy, zachoway dotd

std do

inwentarzach za=

Kobierce
zotolite.

94

DWORY

DWORKI

nazw

granicznych

kobiercw staropoU

chocia nie=
wtpliwie pochodziy
skich,

warsztatw

per^-

zakupywane
Ormian
byy
polskich gwnie

skich, a

przez

w Choros sanie
i

Kiedy

Stambule.

jeszcze

XVI

dwa

w.

kobierce
niu

poowie
takie

posiada=

francuskiego

marszaka de SaintAndre {deux tapis

vefus pers/ans

tout

estoient

gui

cCor,

pnx> byy

Bors de

niesychan w Va=
ryu osobliwoci

w wsp

znalazy

zapiskach

czesnych

osobne miejsce jako

okazy wyjtkowego

zbytku

Polsce

byo ju moe
domu,
zamonego

nie

w ktrymby nie znaj*

dowato si po

kilka

takich kobiercw. Jak

wiemy
nych

przechowa^
rkopisie in

wentarzy, pozostao
ich

po starocie kro

nieskim

Karolu

Fredrze

po woje^

2,

wodzinie bezkiejSta
dnickiej
halicki

?, kasztelan

Cetner obija

swych
komnat, a tak samo

nimi

ciany

DWORY

Szafa

gdaska

DWR lii

XVII. wieku. <Ze zbiorw

L.

95

Giedziskiego

Gdasku).

gona kasztelanowa kamiska Kossakowska, ktra w swoim paacu w Sta=

nisawowie miaa niemi obity cay jeden pokj, bardzo podziwiany przez cesarza
i

Jzefa

nych

byy

Najrozmaitsze

II.

Polsce,-

ju

terminologi, dzi

rodzaje

inwentarzach
dla nas

nazwy kobiercw wschodnich,

testamentach

zagadkow:

kobierce

z
i

XVII

w.

spotykamy

kilimy melikbaskie,

t.

e
i

poaw-

p.

Temi
niejedna

ca

dywaskie,

solchackie, turkmaskie, angurskie, supiaste, pardy, czatmany, wieleiice,

niki

uywa-

to

makatami

sztuka,

wyrabiano

kobiercami,

pochodzca

ju

w Niewieu

wrd

ktrych niewtpliwie znalaza si

z swojskiego kobierniczego warsztatu,

w XVII

w. makaty
Radziwiw, a take

kobierce

bo wiemy,

Brodach Koniecpolskiego

we Lwowie, ozdobione byy ciany

j^oi^jg^i
lernictwo

swojskie,

bWORY

bWORki

pookrywane

stofy

dworu,

checkiego

awy szla^

tym

ktry

sposobem nabiera ciepa, bar^

wy, mikkoci

dajmy

do

tego,

mwic sowami
wieku

nowy

Konterfekty.

chocia

poety

wisia

nie

Do-

wygody.

XVII

landszaft

cianach" Ru*

na tych

bensowy, konterfektw te
wiele

dziea Dolabelli, to

nie

przodkw,

konterfekty

byy,

kolwiek
a

nie

byy,

przecie

rozwieszone nad

izby stoowej,

jakie=

drzwiami

nadaway

jej

czcigodno, jaka si naley

staroytnym tradycjom domu

wszake

Daleko

rodziny.

wietniejsz anieli

te

portrety

antenatw z buawami, ktrych

nigdy nie

najczciej

rku,

dziea

miewali

domorosego

bo*
cian bya
bro niekiedy bardzo kosztow-

naiwnego pdzla,

daleko

gatsz dekoracj
na, ktrej

cay arsena bywa

zawsze po dworach szlache*

ckich.
Trofea

Byy

to zociste szable,

buzdygany, pzbrojki, kolczu^"

wojenne.

gi,

szyszaki

splendor

gospodarza

jego

Byway domy

synw.

e by

na serjo
ktrych

szlacheckie,

czsto o

szlachcica,

tyle dostojniejszy
Kobierzec polski. <Ze zbiorw drezdfskicli).

rycerski

tarcze,

cenniejszy,

wojenn

trofea

ciany

byy

mona byo

wojenn

pamitki

historj caego stulecia,- widzie na nich

caego szeregu wypraw, poczwszy od tureckiego buczuka
zocistej
srebrnego tatarskiego jarczaka, od bogatego bojarskiego bechtera
niemieckich bandoletw
moskiewskiej ikony
do szpady szwedzkiej
w skrzyniach rzeczy
a jeli gospodarz by np. kiedy Lisowczykiem, miewa
z Belgji,- bardzo te czsto
bogate z dalekiego nawet Zachodu, z nad Renu
niejako

zdobyczne

spotykamy w inwentarzach testamentach ustpy o zbiorach przez dugie lata

po cudzych ziemiach szabl nabytych , o bardzo kosztownych rzeczach w zocie
i

srebrze

irt

praefiis

grandiBus aS externis

fiostiBus strenue acguisttis.

Wy*

DWORY

Dwr

szlachecki

prawy wojenne prawie

tak

u nas

DWORKI

w Jeewie jego wntrze na pitrze

Z teki Stanisawa Wyspiaskiego.
i

(wiek XVII).

po sam wiek XIX, jak na

byy tern, czem s dzisiaj,- up

byy uznanym przywilejem onierza,-

nie

przyjacielskim

97

caym

zreszt wiecie

otwarta grabie

dla

wielu

kraju nie*

wojna

bywaa

rodkiem dorobku, niebezpiecznem ale obiecujcem przedsibiorstwem, a zdrowie

ycie byy kapitaem, od ktrego wymagano wysokiej lichwy.
szlachecki mia swj zbytek,- prno
naladownictwo atwo
I dwr
przekraczay jego progi. Urasta czsto ponad rodki,- dwr sroga machina,
wie skryby rozjazdem, jako drobn sikork pod bocianiem gniazdem, wyraa
si o tem jeden z starych poetw naszych. mieszne strony takiej faszywej
i

wystawnoci wyszydzili
nich,

bo z

ca t

ale dosadniej moe od

rachunkowego punktu widzenia odmalowa nam

do zbytku nasi satyrycy,

realniejszego, niejako

sprzeczno midzy prawd a pozorami

szlachcic=anonim

XVII

w.,

Zbytek
"^*^^*^'-

jeden z tych bystrych

listownym traktaciku jaki

i

rozumnych obserwatorw

swego czasu, ktrzy niestety pisywali nie do druku ale dla przyjaci, a zachowali si swemi utworami nie w literaturze, ale w rkopimiennych Coffecta^ Nieproporcje
neacf)
Misceffaneacfj Nie proporcja to mwi nasz bezimienny szlachcic
kiedy dwr wielki a chopw na wsi mao,- wic kiedy w wielkim dworze j^no
sam pan z wonic, a kiedy mu piwa kae nala, to nie usyszy. Mieszkanie
i

ma

by

szlacheckie

wedug

wsi

cukry, dobre to rzeczy, ale kto

basa, chrzan, rzodkiew
portki

inaksze.

wedug poddanych. Limonie, oliwki, salsesany,

nie ma icoo kp yta, dobry mu ogrek, kie*

rzerzucha.

Nie proporcja

chopiec bosy,- do aksamitnej

Nie prcporcja

to:

na gumnie

delji

pi

to aksamitna delja a karazjowe

trzeba kilku pacholarzy

ochdstwo

brogw yta a dziesiciu krciwsw

DWORY

98

DWRKi

wedug gumna tnaj by pacholarze, barwa

honor. Kiedy kto ma loOo kp yta, moe chowa
chopit dwoje. A ile set kp
trzech pachokw
owsa, tyle koni chowa/ na jeden folwark kareta
o jednej skrzyni, a na dwa folwarki niech bdzie

izbie,-

dwch skrzyniach, a na trzy folwarki niech

za kolebk wzek par koni idzie. Nie proporcja to

kolebka o

da amane

serwety na st a piwo zgnie,-

wino do amanych serwet.

to

nie

by
da
ma by
ma

proporcja

wino na st a muzyk dudy,- do wina

rega a dudy do piwa. Ale z tych wszystkich nie
proporcyj, wytknitych przez

bya

niewtpliwie

Rej powiada

ta

czelad
ty nie

wsatych chopw z lisiemi ko

stao, a iby ci czterzej rcznik
Poznalimy ju sub wielkopask
rnia si^ od niej nietylko liczb ja=
ro
take stosunkiem swoim z domem

dzieryli*.

szlachecka

koci,
Typy suby rkodajnej
ckiej

Radziwiw

dzin.

szlache-

XVHI

(Z gobelinu

I.

z fabryki

w.

tob

kilku
potrzeby

ale

bywaa

byo

najmniej,

trzeba dla

jak

dla

magnata,

zbytkiem, ruin

tam

byo

jej

plag. Gdzie

jeszcze

dla
jej

nad potrzeb.

poeta tych czasw.

wszake prnoci urs zwyczaj chowania

^ czystej

suba

pychy kilkadziesit chowa, gdzieby

mogo posugowa mwi

wygodnie
]\ffe

Tak przecie

szlachcica

Koreli-

czach).

zbytek.

krciwsw,

dbasz, kiloby kilku

nierzami przed

ju

o ktrej

szlachecka,

Czelad
szlachecka

zgraja

ta

najwiksz

anonima,

licznej

suby.

podry, brak drg mostw, ktry zniewala

ludzi do podnoszenia wywrconej karety lub do wydwignicia
mie pod
jej z przepacistego trzsawiska, brak bezpieczestwa w domu, dalekim od miasta,
Brak bezpieczestwa

gospd

rk

dalekim od

zym

pomocy

ssiadem

bardzo

licznej

t.

ludzkiej,

p.

suby

trwoga przed zajazdem, przed opryszkiem, przed

wszystko to

nawet

byo

powodem do trzymania

skromnych zreszt domach szlacheckich.

trzeby zrobi si zbytek, z rzeczywistego

Ju

pierwotnie

poytku

reprezentacja, ze

suby

po
wita.

chowano tych prniakw, ale dla cudzego oka. Ci dwaj

logoszowi hajducy, ktrych specjalnym obowizkiem byo z pocztku popy
chanie ugrzzej lub podnoszenie wywrconej karety, stali ju potem na tylnym
ogoszu sztywnie, nieruchomo, ubrani w dziwaczne kostjumy
trzymali si je*
dwabnych kutasw dachu, bez celu, dla czystej parady,- ci dwaj pachocy, co
nie

dla

siebie

noc ciemn z pochodniami towarzyszyli

jasny dzie,

skich eskortowali

Klasa

suebna.

cw,

potrjnej

powz po

poczwrnej
bezpiecznej

podrujcemu

liczbie,
i

gadkiej

kadym zamoniejszym domu musiao by

kilku hajdukw
pacholt, nie mwic ju o
i

panu,

ju potem

strojach kozackich lub

ua

po ulicach miasta.
par rkodajnych szlachcic

drodze

pospolitej roboczej czeladzi.

DWORY

DWORKI

Kotara po krlu Janie

99

III.

Rekrutowaa si ta suba najczciej z bardzo dwuznacznych ywiow, a gdy

nietylko aden magnat karmazyn, ale aden ctioby miernej fortuny szlaclicic
nie obciodzi si bez niestosunkowo licznej czeladzi, gdy adna cborgiew nie
obywaa si bez suebnych ciurw, aden towarzysz bez pacholikw b)'a
klas tak pokan, oplatywaa cay kraj od koca do koca tak gst sieci,
bya nareszcie takim znacznym czynnikiem w chronicznej swawoli polskiej, i
stanowia osobny stan Rzptej, jaki tiers etat pasoytniczy,
rzecby^mona,
awanturniczy, koczowniczy, stay odpyw przypyw tego wiata, ktry w za*
bawnej acinie aktw nosi nazw gofota et odarcfi. Znalaza te nawet w pierwszej poowie XVII w, swoje Gniazdo niecnoty, swego dziejopisarza, swego
Czarnego Plutarcha, a jest nim autor rkopisu LiBer Generationis czyli
niesusznie jako
LiSer CiJamorum. Jedyna ta w swoim rodzaju ksiga:,
i

Liber

do

paszkwil okrzyczana

wyjtkiem
galerja

dlatego

dotd

samemi postaciami z klasy suebnej,-

do mienia

podszywaj si

a z ktrych

stanowiska,

w kocu

kady ma

za

koleje,

sob

jest

maym

s\% z

to herbarz hultajski,

manowce

przez

infamji

hazardem garda dobijaj si krescytywy

pod szlacheckie tytuy

curricufum

vitae,

pod szanowne nazwiska,

jakby wyjte z

z niemieckiego ScBefmenromanu. Nie dziw te,

powieci lub
warstwy spoecznej rekrutowana

ryjskiej

drukiem nieogoszona, zajmuje

oczajduszw, ktrzy przez awanturnicze

docieraj
i

tylko

^morum.

suba

nietylko

ciarem

jakiej

pika*

z takiej

frasunkiem,

ale
3*

..

DWORY

lOO

DWORKI

w Muzeum

Lamenf rnych stanw*. <Wedfug drzeworytu kolorw,

XX. Lubomirskich we Lwowie).

subodawcy, ktry zda si musia niekiedy na

ich iask lub nieask trafnie te dawano sugom szlacheckim nazw domini
posuszn, bo szlachcic
dominorufti. Wielki pan mg mie sub karn
doczekiwa si te czsto staej
s|u2cy U magnata, mg si spodziewa
poprawy losu, wyforytowa go pan na urzdnika, na podstarociego w ekonomji
i

Panowie
panw.

im.

niebezpieczestwem

bya

dla

krlewskiej,

dalekiego

na wiceregenta

mao

herbowe,

tym sposobem powstao

bezcen w dzieraw, opatrzy
magnata mg nawet per Jas
sposobem wyj za
!

do

kiedy

to

byway

liczne

Sebastjan

Lubomirski,

zwyczaj

mieli,

to

oburzeniem

testamencie.

Co

kasztelan

adnego

szlacheckiej

wicej

ksi

duszy

da wiosk

nieszlachcic

ile

za

subie

ni pierwszym

subodawcy

na szlachcica,

pierwszych latach

Jerzy Zbarazki,

wojnicki

szlachcica

a to czciej drugim

protekcj swego

fortuny

intratne wjtostwo,

przykady, zwaszcza

potni magnaci

trzej

wyrobi mu

lub ne/as

mon

czego

ju byo drog do

kontrolowanego klucza, co

ich

Promocje

czopowego poborc, na gubernatora

grodzie, na

tylko

zapisuje

kasztelan

XVII

w.,

krakowski,

Mikoaj Ligza, starosta biecki,

chopy za sugi trzymali*, jak
autor

cytowanego co dopiero

CSamorum. Suga zwykego szlachcica nie mia takich widokw, nie

te dba o sub o pana. Std stosunek bez respektu, poufay, bardzo
familjarny, ktrego wiele przykadw spotykamy w literaturze satyrycznej
pamitnikowej. Chdoej pan sugi nosi ni samego siebie powiada pisarz
LiBer

bardzo

w
w

ostatnich latach
karty,

kostki,

czasem z nim

XVI

wieku

suba

do penej, do woza, do
za

eb

idzie,

mwic:

em

panem rwno do stou, do misy,

a upiwszy si panu naaje,

koni,

tak dobry jako

ty.

DWORY

Wedug

drzeworytu kolorowanego z

XVI

w.

DWORKI

lOl

w Muzeum

im.

XX. Lubomirskich we Lwowie.

Niezawsze przecie
nie wszdzie ta famiijarno miaa tak niemie po;= Familjarno.
skutki/ trzeba przyzna,
w wielu wypadkach bya wynikiem patrjar^z domem
chalnych tradycji, objawem zacnego obyczaju, ktry czelad
wzem niejako rodzinnym, czyni uczestniczk wsplnego ogniska. Najgorszy
i

wody

czy

nawet suga mia to sobie za obowizek osobistego honoru

obronie czci

stan

przed innymi

paskiej, najgorszy nawet pan zniewaenie swego sugi

uwaa

Kto si o psa
o chopca nie wemie, ten si%
nie wemie mwi stare przysowie polskie. By zwyczaj pozwa=
o
lania sugom szlacheckiej kondycji na tacowanie z pannami domu, traktowano
ich uprzejmie przy gociach u sithic, w gocinie u drugich. Znamy si doma,
za obraz wasnej

osoby.

on

znajmy

Wacaw

u ludzi*

przysowie to brano nieraz zanadto dosownie,- poeta

Potocki bardzo

si^

podawaa

zgorszy, kiedy pewna pani,

u niego

w Lu

najsmaczniejsze kski swojej subie, powtarzajc za

nej na

obiedzie,

kadym

razem to przysowie.

Suba domw

bdc

szlacheckich

bya wycznie

polska,

podczas gdy magnaci

wyjtek stanowi chopiec Wgrzynek,

a
ten najczciej nie bywa Wgier ale Sowak. Zdarza si przecie
tu
wyjtek, a to bardzo osobliwego rodzaju. Oto jak na cianach komnaty szautrzymywali licznych cudzoziemcw,-

checkiej

byo

wisiay trofea wojenne martwe, tak

niekiedy

zdobycz wojenn

yw.

Pojma

izbie czeladnej

szlachcic

znale mona

ywcem

Tatarzyna

Niewolnicy,

DWORY

102

DWORKI

w swoim dworze uaskawi jak

Lisowczyk miewa czasem Niemczyka, kt^rego uwiz z sob gdzie
z nad Renu, jak
chowajc go

wilka,-

np.

pan Baltazar Wesokowski

i kiedym na

zeznaje:

dwunast

tedy

lat,

miasty

inszemi

cesarskiej

ktry

suy

przed

midzy

pafatittatu RSeni

Frankenthal

z gruntu znieli,

1631),

<r.

wysieklimy

miasto

pie wszystkich

powycinah',-

jure Beffi wziem tego Fihpka Ao^

przywiozem go do Polski, tak z sob

z tego miasta

piciem

na jednym koniu .
Starosta lityski Gabrjel

mencie swoim

<r.

i664> poleca, aby dwaj

jako przez szabl wzici*

dwa

mierci suyli, a potem

wolno bya

Przy

Wojniowicz

niektrych dworach

inwentarze osobne tatarnie,

testa

chopcy

lata jeszcze

po jego

im dana.

zamkach wymieniaj
t.

j.

prze

budynki,

Tatarnie.

znaczone specjalnie na umieszczenie

skich.

Typy suby

na Rusi
r^kodajnej szlacheckiej

<Z gotelinu XVIII w.

dziwiw

Ra-

fabryki

Koreliczach).

przemyskiej Andrzej
dworw.

Skrelony

tu

tatar^

Bukaczowcach Jerzego Kalinowskiego

midzy czeladzi dworsk

r.

1613

II.

Tatarowie,

niewolnicy

niewolnice,

Greczynek,

Turczynek, mohilewski dyaczek, ktrego na woj

wzito.

nie

Samoistno

jecw

Fredro <w

r.

wielkiemu podziwieniu caej ziemi

trzyma sobie murzyna.

1599)

najgwniejszych

Ku

rysach

obraz szlacheckiego

byby zupeny, gdybymy pominli najbardziej znamienn

ow z natury czasw rzeczy wynikajc uniwersalno
i

dworu

jego cech,
i

nie

to jest

samoistno

jego

caego bytu. By on zamknitym w sobie

dla siebie organizmem, pastewkiem
po swojemu udzielnem, maym ciasnym, ale w caoci swej okrgym wiatkiem.
Aby w nim ycie byo znone, musia by ile monoci niezawisym od ze=
wntrznego wiata, wystarczajcym sam sobie. Miast wielkich byo bardzo
mao, miasteczka byy mizerne
nic w nich dosta nie byo mona, chyba
w czasie jarmarku, drogi opakane, w pewnych porach roku wprost nie do
przebycia. Wszystko robio si w domu.
kadym znaczniejszym dworze
musia by rzemielnik, posiadajcy przynajmniej najkonicczniejsze rudymenta
i

swej sztuki, rzemielnik od biedy lub samouczek: szewc, krawiec, kowal,

dziej,
Mielcuch.

nalewki,

kadym
w kadym by

ciela.

St zaopatrywa

s\^

dworze palono gorzak

t.

zw. mielcuch,

na miejscu,- czego

nie

koo

wyrabiano najrozmaitsze

ktrym warzono domowe piwo.

day

pole, ogrd, obora,

las,

po<=

domu robio si ptno, wyprawiaa si na

mki, wyleway si wiece, gotowao mydo,
sycio si miody, toczyo woski, suszyo si miso
ryby, sporzdzao si
dworze,

tego

surowo

skra,

si

nie

mey

jado.

si krupy

DworV

dworki

1C3

fabrykowao si atrament, a nawet proch strzelniczy.

le*
Apteczka domowa musiaa starczy za farmaceut

leki,

Apteczka.

karz, a skadaa

si%

prawie

wycznie

z zi swojskici,-

kosztownym na wag zota cenionym,

jedynym
egzotycznym kupnym lekiem bya owa synna drjakiew
CtBeriacum coefestisj, generalny medykament na wszystko
dla wszystkich, cudowne arcanum weneckie, w ktrego
skad wchodzi miao wedug powszechnej wiary 64 naj;=
najrzadszych ingredjencyj, a midzy niemi
droszych
z pod
czstki
z tego samego rodzaju, co ongi
ale wielce

Drjakiew.

wa

krzya

Zbawiciela.

Apteczka bya dum pani domu, ale nie mniejsz

chlub jej bya zapewne spiarnia, a przedewszystkiem tak

Podruna.

chodne obok piwnic,

zwana podruna, schowanie suche
w ktrej pitrzyy si, mwic sowami Reja, te wszystkie
nadobne pozy teczki, ktre dobra gospodyni bez wielkiej
pracy a na poy z krotofil moe uczyni kasze naj^^
rozmaitsze, o ktrych dzi ju wie zagina: manna,
i

tatarczana,

madrzyki przypiekane,
niany

ju

wnet

da mona

placki

owa

suche ryby, udce,

ytna,

ociana,

pszenna,

kilkora,

ochdone,

takie rzeczy, jak

autor 'Z.aBaw Orac^icS,

na niemao

somianych

winie

kpie,

suby

Typy

mwi wspom^-

szlacheckiej

nieuwarzonych

wiw w

dalej

jako grusze, orzechy woskie, brzoskwinie

potrawy wiatrem

jajeczna,-

osuszki,

ich

talerzy ,

"^

t.

p.

XVIII w.

rkodajnej

III.

<Z gobelinu

z fabryki

Radzi-

Koreliczach).

konfekty,

cukrze

miodzie, przerne

socem wdzone, liwy wgierskie w wizanych snopkach

w rwniankach na socu suszone, octy winne, miodowe,

jagody bzowe ustae, co

domowej,
bo tylko to Polsce przy
niemi mamazje farbu), wszystko roboty

piwne, agrestowe,- jabeczniki, gruszeczniki, winiaki,-

stao, co si

Polsce rodzi

ziemskie rzeczy z Lizbony,

albo

^X''enecji

sprowadza*.

mona
An torfu
i

tym

s\^

obej

Gdaska,

bez

ktry cudzo*

(Antwerpii) tak jak przedtem z

dziale

Genuy

gospodarstwa domowego odgrywaa

wan

rol staa figura kadego wiejskiego dworu, zwana pani Star

after ego pani, rodzaj marszaka w spo=
albo dwork, pierwsza pomocnica
bardzo

Pani
Stara.

szafarek.
staroytny prototyp pniejszych klucznic
To samo co o fizycznych, powiedzieby mona o moralnych

dnicy,

o spo^

Potrzeby

ecznych potrzebach. Gdzie nie byo kocioa, tam w znaczniejszych przynaj=^

mniej dworach bya kaplica z kapelanem,- gdzie nie byo kapelana, tam pan
albo pani domu speniali take funkcj duchown, przewodniczc codziennie
domownikw. Bya jurysdykcja wasna, by taras
zbiorowej modlitwie rodziny
do przymusowego
gsior dla zodziei, bya sia zbrojna do obrony domu
przeprowadzenia woli pana, bya, jeli si mieszkao nad spawn rzek, wasna
materja leny
flotylla: szkuty, tratwy, dubasy, komigi, spawiajce pszenic

moralne.

DWORY

104

DWORKI

do Gdaska,- bya poczta wasna, ktr spraswowal kozak konny, bywaa bibijoteczka niejako

do

w domu,
bowiem roz*
powszechnionym zwyczajem zamiast kupowa prze*
pisywano wiersze, oracje, broszurki ju druko*
samorodna, bo pisana

wane,

zdarzay si na odwrt po wikszych

ale

dworacli wiejskich miniaturowe drukareki, troch

dla zabawki,

troch

chtki naladowania mag=

natw, ktrzy jak np. Herburt

wuscy

Podhorcach,

w Paniowcach
mywali cae oficyny

toccy

miao

mie

nie

razy do roku

ze

wiatem.

wozio

Tuiczynie

odbyway si

<Z gobelinu XVIII w.

dziwiw

lewszczynie,
larz,
t.

j.

orny

z fabryki

najrozmaitsze,

z koniem,

wieczny yd,

poblizkich jarmarkw, ktre

byway

po najndzniejszych

bardzo ludne

nawet rzadkie

Pomaga take W

obfite

kosztowne

to*'

utrzymaniu stosunkw

rzemielnik, a to najczciej kunierz, zegarmistrz

jak

np.

Szkot z swojem

drobiazgw

rzdem, kobiercem

ze wszystkiem

sprzedania na polskim

wdrowny
handlarz,

Czego si nie
z wasnego
lub najwyej dwa

zewntrznym wiatem kwestarz zakonnik, onierz

przewony, co wybiera stacje w ssiedniej" kr

Koreliczach).

najprzerniejszych

Ormianin

wary.

Ra-

utrzy

d.

Niemca, Szkota, Ormianina

bardzo czsto

nawet miecinach, a

,...,.,.., w
lypystuzby rkodajne) szlacheckiej IV.

t.

jakiem wieikiem miecie, przy*

Gdaska w zamian za pszenic, naby

'J^

...

Sonimie, Po

drukarskie.

mogo w domu

wao si^ od Wocha,

yda na jednym z

*"'

Ogiscy

przemysu, to si kupowao raz

Stosunki

Dobromilu, Rze=

fraszek,
i

pudem

winiarz

t.

po wszystko, co

zw. materklasw,

wgierski

ofert mamazji, a

prbkami,

w kocu yd,

byo do

ma=

kupienia

nasz

lub

do

wiecie.

sprzeda
wogle zaatwi jaki interes nie byo atwo.
Ale
kupi
Wszystko byo utrudnione, wszystko wymagao mozou, a przedewszystkiem
czasu, duo czasu. Rzeczy, ktre si dzi ma za bezcen, byy bajecznie drogie,n.
przytoczy, e libra papieru kosztowaa w pierwszych jeszcze
p.
latach XVII w. okoo lo koron naszej dzisiejszej monety, sam tedy arkusz do
napisania listu kosztowa wicej ni dzisiaj kosztuje porto pocztowe na sam
miarach, wagach
koszt umylnego posaca.
koniec wiata, a gdzie trud
monetach by istny zamt
z trudnoci si tylko w nich orjentowano. Waono na skojce, oka, grzywny kamienie, aszty,- mierzono pola na laski, pertyki,
staje, morgi, any, wki
t. p., ale inny
by np. an chemiski a inny an kmiecy,
ktry znowu bywa inny, w kadej prowincji,- inny by aszt gdaski a inny
aszt lwowski, inny kamie warszawski a inny krakowski, lwowski, gdaski,i

do

DWORY

wietlica dworu

DWORKI

Chruszczynie Wielkiej.

pacono szelgami, groszami, zotymi,

twardemi

czasowej

ale

kontrowersji

Kiedy

cae

do

t.

p,,

grzywnami,

talarami

miewa swoje

ktrych obieg

a ktrych walor podlega cigej fluktuacji

byo midzy

t sum

tynfami,

to nietylko

a kiedy przyszo do wypacania wikszej sumy, ile to

lokalnej,

szlachcic

np.

przywozi

<Rysowa Kazimierz Mokowski).

orami,

lewkowemi, szkudami, dukatami

terytorjalne ograniczenia,

105

stronami,

Stanisaw

duej,

Zielonka

Lwowa w

to tylko dlatego nie

a ile

faktycznego

1670

r.

trudu przy

ma paci

liczeniu!

25.000

to

z.,

44 worach a liczenie odbywa si cztery dni

bya to moneta srebrna zota, bo kiedy

okoo tego czasu ma wypaci 2.500, a wic tylko dziesit

sumy powyszej, ale wypaca j w drobniejszej monecie, to przywozi
pienidze w dwch beczkach, a rachuje przez cae trzy dni.
Dwr szlachecki jego patrjarchalny homeryczny sposb ycia trwa naj-^K^^jg^wa-'
duej z nieprzeamanym konserwatyzmem opiera si% do najpniejszych cza* tyzm dworu,
sw reformie obyczajw, nowatorstwu modzie. Gwatowny przewrt poliJzef Stamirowski

cz

tycznych
i

spoecznych stosunkw

paace, jego modrzewiowe ciany

may

nie

obali

go tak atwo, jak obali zamki

duej ni mury magnackich

ow

siedzib

wytrzy-

niszczc fal, co zatapiaa star Polsk spukiwaa z niej orygi=

naln obyczajow barw. Tylko w pewnych okolicach, ssiadujcych z stolii

cami, objtych sfer ich bezporedniego

wpywu,

tylko

pewnej

czci

szla-

warstwy dokonaa si naglejsza przemiana. Byway

do koca
XVIII w. cae powiaty, w ktrych nie znalaze ani jednego murowanego
dworu. Ochocki w pamitnikach swoich opowiada, e w wojewdztwie kijowskiem pierwszy murowany dom szlachecki, ju paacem przezwany, powsta
checkiej

okoo 1750
rzyli

r.,

drugim z

starodawne dwory

kolei
i

na

by dom

Iliskich

ich miejscu stawiali

Romanowie.

paace

Pierwsi, co

bu- Nowi

ludzie,

""'^^^

*'"'^'

paacyki, pene pre14

DWORY

io6
.7-7-

Tensji

r w^^fpliwego rtiaku, byli fo nowi

historycznych

kosztem

wiat od samych

siebie,

ich

szcztkw

chcieli

DWORKI
ludzie,

co na gruzach wielkiti fortun

do bogactwa a zaczynajc
oderwanym od stare)
go mie nowiutekim
jeszcze splendor nie da si nawiza. Dwory
przyszli

do ktrej cakiem wiey

do samego koca XVIII stulecia,- jeszcze Kitowicz, Madworki zostay
tuszewicz, Krasicki, Niemcewicz i inni w pismach swych wiadcz o ich nie*
zmienionej w tych czasach fizjognomji zostay nawet duej, zostay tak
dugo, e starsi z dzisiejszego pokolenia powiedzie sobie mog, e jeszcze ich
tradycji,

dziadowie mieszkali

Krzeso

yli tak samo.

t.

zw. Kazimierza Wielkiego*. (Skarbiec Czstochowski).

ROZDZIA TRZECI

UBIORy

SPLENDORY

I.

zytajc o zbiorach

pamitnikach od

tyrach

odnosi

si%

strojach staropolskich

XVI

sa*

do XVIII wieku,

wraenie, jakoby cala Polska

bya

tylko

jedn sal redutow, widowni zmiennej co chwila,

pustej maskarady wraenie nietylko po wikszej

czci

mylne,

zarazem niejasne

ale

chaotyczne.

Pochodzi to nietylko z przesady kadoczesnej sa*

tyrycznej

moralistycznej literatury, ale take,

gwnie, std,

pozostaa nam

z tych

to

czasw

tylko dziwaczna a nader obfita nomenklatura stro*

jw, ktra zdaje

lamy si

mwi

si^

wiele,

tylko, nie widzimy,

mamy

rzeczy samej nie uczy niczego.

domylamy si wicej ni

naley,

Domy*

Dopiero ze

po krawiecku dokadne opisy, jak np. ks. Ki*

towicza, dopiero z tego czasu posiadamy obfitszy zasb rysunkowy. Z XVI
i
XVII wieku pozosta nam bardzo szczupy zapas takich rozstrzygajcych
dokumentw, jakimi
wspczesne ryciny,- nasze ilustrowane ksiki z tego
czasu posuguj si z maym wyjtkiem drzeworytami obcemi lub nie maj
realistycznej wartoci,- nie do kadej pory
zbyt m.^o posiadamy takich ma*
lowniczych rde, jak np. Codex Picturatus Baltazara Boeheima lub ponty*
rysownikw^, odtwarzajcych
fikat Erazma Cioka,- nie mielimy malarzy

schyku XVIII w.

takie

Brak rde.

ludzi
np.

rzeczy na

Niemcy miay

manie

tylu

podstawie

innych

bezporedniej

Diirerze,

obserwacji,

Holbeinach,

jedynym materjaem

ywcem,

irgrtiaierze,

z natury, jak

Schongauerze,

ai tenty c^nym

u nas

Am*

wsp*

ryciny

kostiumowe.

no

U61ORY

SPLENDORY

Stefano Della Bella: Husarz Polski.

czesne portrety, nie bardzo licznie zachowane

czstkowo

tylko

niedostatecznie znane, bo

reprodukcjach przystpne, pomniki grobowe, obrazy

treci z postaciami fundatorw

w kocu

skpe

bardzo

cych, jak np. Stefana delia Bella, ktrego sztychy,

Ossoliskiego do

Typ

zasa-

dniczy na-

rodowy.

Rzymu
XVII

religijnej

ryciny artystw ob

wyobraajce wjazd

nieoszacowanem

dotd

Jerzego

rdem

do historji kostjumw polskich

wieku. Atoli
z tych niedostatecznych nawet rde
wynika, e dawna Polska nie bya krajem jakiej wyjtkowej orgji kostjumowej.
e obok Wielkiej rozmaitoci zmiennoci ubiorw istnia zawsze pewien typ
gj-gjy^ zasadniczy,- e obok tego ustawicznego naladownictwa cudzoziemskiej
^

1633

r.

mody utrzymaa si pewna norma smaku

Gdyby uwierzy satyrykom

dowcipne powiedzenia Reja,

obyczaju, samoistna

narodowa.

moralistom naszym, gdyby dosownie

postronnych krajach, gdzie si

wzi

trafi

np.

kady

nard malowa, tedy Polaka nago maluj a z noycami, a postaw sukna przed
nim:

kraje sobie jako raczysz

limy narodowego

stroju,

nie

Europie,

gdzie

sam

tylko

lud,

spoeczne posiadaj tradycyjny, czasem

trzebaby przypuci,

a przecie Polska obok

Wgier

jest

wysze warstwy
zwyczajem uwicony kostjum naro-

jak gdzieindziej, ale

i

nigdy nie mie-

jedynym krajem

C3IRY

Medal Zygmunta

Il.,

wybity^na

<Muzeum

im.

SPLENt)OllY

pamitk

XX.

iii

zdobycia Smoleska

r.

1611.

Lubomirskich, Lww).

dowy. Straciy go pobratymcze nam narody sowiaskie, straciy

stracia
gdzie
i

tyle

take

np.

Czechy,

w niwelacyjnym rozwoju, cywilizacji Rosja,

zachowa w Polsce utrzyma si strj uroczysty

pniejsza od nas

tylko lud go

reprezentacyjny.

W
jtkiem

dziedzinie

wpywom

mody

jej

warunkom, co

gdzieindziej najpierw

zmienno smaku
stan dobrobytu

pooenie

czyli

kostjumowy obyczaj

jej

innych

krajach.

geograficzne, dalej

moda, potem

kultury.

stronno, fadzisto

skonno

Klimat polski

dugo

bya wyuleg tym samym

ekscentrycznych objaww Polska nie

kadoczesnej Europie, a

Dziaay

u nas tak samo jak

wrodzona wszystkim narodom

do naladownictwa, w kocu

wymaga

ubiorw ciepych, std prze*

kroju szat wierzchnich, jak

delje,

hazuki, kopie*

opocze, nasuwienie,- std take potrzeba, a w daU

szej
konsekwencji zamiowanie
zbytek w futrach najrozmaitszego rodzaju
pochodzenia, od barana do sobola. Pooenie geograficzne dao nam za ssiada

niaki czyli okopienie, burki,

Warunki
Przyrodzone,

UBIORY

112

Wzorzec kostjumw

polskich

pastwo ottomaskie

XVI

ca

SPLENDORY

w. Szereg portretw przeniesiony na jedno ptno. (Gouchw).

potg wojskow

bogactwem form
zewntrznych, przemawiajcych do imaginacji swoj malownicz wietnoci/
zrobio nadto z Polski poredniczk komunikacyjn
handlow midzy wschodem a niektremi krajami zachodu, std w silny
przemagajcy pierwiastek
wschodni w ubiorze
fakt, e
obyczaju polskim,- blizkie ssiedztwo Niemiec
wszystkie nasze wielkie miasta pierwotnie prawie na wskro, do pierwszych
za dziesitek lat XVI w. jeszcze przewanie byy niemieckie, zaznaczyy si
bardzo stanowczym, moe najprzewaniejszym nawet wpywem na polsk kuU
tur, a znowu niszo tej rodzinnej kultury bardziej sprzyjaa naladownictwu.
Dodajmy do tego wielk przyrodzon ju pochopno natury polskiej do na*
ladownictwa, jej wyjtkow atwo przyswajania sobie wszystkich zewntrzz

jego

z calem

downictwo.

bo

O
o.

Ifi

"^

-Sn

c o

ba
<^

>
U

tJfilORY

Dama

polska z

XVI

w.

Anna

SPLENDORY

Tczyna Szydowiecka. <Z

Liber Geneseos

lllustr.

Familiae Schidloviciae>.

nych form choby

bywa nadmiarem

ni

wraz z

najbardziej skomplikowanej cywilizacji

i

wybrykiem, dodajmy

lekkomylniejsze

tern,

co

naiwniejsze

niej

moe

wietnoci
zbytku, a zrozumiemy atwo, jak
wpyww ta naleciao cudzosi tworzya rnemi warstwami czasw
ziemska, na pozr tak gruba, e znika si pod ni zdawaa wszelka pierwotno rodowita, e w tak bogatym sowniku ubiorw splendorw polskich
w tej istnej powodzi nazw tureckich, niemieckich, woskich, wgierskich, nazwa
gdzieindziej

lubowanie si

UBIORY

Matrona polska

XVI

SPLENDORY

"5

w. Zofja z Pfeszowa Szydowiecka. <Z Liber Geneseos

Illustr.

Familiae Schidloviciae*>.

naley do rzadkoci. A przecie ta caa cudzoziemska powoka nie

zawsze zrasta si z polskim obyczajem organicznie, nie wyklucza jeszcze ca
kowicie pewnej niezawisoci, swojskiej oryginalnoci. Ten poliglottyzm w na
ta sama nazwa ozna=
zwach ubiorw nie zawsze odpowiada rzeczy. Jedna
czaa co innego w Turcji, na Wgrzech lub w Niemczech, a co innego w Polsce.
Strj czerkieski np., o ktrym tak czsto spotykamy wzmianki, nie mia

polska

5'

R^gj-z

a nazwa

UBIORY

II

sobie nic

zgoa

SPLENDORY

powsta

czerkieskiego,

on, jak

wiadczy

Pasek, z potrzeby

uywania wysokich butw jedzieckich,- kontusz

poiski by czem zupenie innem ni kontusz turecki lub tatarski,- dooman
polski rni si od doomana wgierskiego,- hazuka polska nie jest wcale iden=
tyczna z niemieck Hassiic^e lub z francusk casague, od ktrych zapoyczya
nazwy,- to samo da s\^ powiedzie o delji, o szubie, o bekieszy
p. Nazwa

o'

ubierania

''erskiej

si kuso

ta

sama, rzecz inna,

tak,

budzi si nieraz wraenie, jakoby nie

brano od obcych, ale nazw do rzeczy.

Zaznaczy warto, e w wpyw wschodni na kostjumy
si tak duo mwi, dopiero bardzo pno, mianowicie po

t.

rzecz

polskie,

sam

o ktrym

kampanjach krla

e wicej go byo z kocem XVII na pokiedykolwiek

przedtem.
XVI wieku strj polski ulega
ni
cztku XVIII w.
przewanie wzorom woskim. Przerzumy ryciny w dziele Cezarego Vecellio,
Jana

III.

objawi si wyraniej

a znajdziemy tam kostjumy, zwaszcza weneckie, ktre robi

udzce wraenie

To samo

da si powiedzie

naszych polskich senatorskich z epoki

jagielloskiej.

o kostjumach na obrazach synnych mistrzw XVI, a zwaszcza

na

ktrych

ubrane,

spotykamy postacie
chciaoby si wierzy,

tak

polska,

XVII

wieku,

nawet wprost po polsku

malarze Polakw wybrali sobie za modele.

miaem przypuszczenie,
tak byo istotnie. Kostjumy
si
bardzo
w Europie, malowniczoci
czasw
podobay
polsfae z najlepszych
swoj bogactwem, tern bardziej podobay si artystom. Velazquez, Rembrandt,
Rubens musieli widzie kostjumy polskie ubiera w nie swoje postacie, zwaszcza
fantastycznego przepychu. Odejtakie, ktrym chcieli nada cech egzotyzmu
na
portrecie
Velazqueza
w galerji drezdeskiej tylko
Mateos
mijmy Juanowi
krzy a bdziemy mieli wspaniaego magnata polskiego z XVII wieku. Na obrazie Rubensa Krfowa Tomira po ciciu Cyrusa owa posta umieszczona
Nie byoby te zbyt

obok opasego Turka, czy to nie Polak? Twarz wsata polska, szabla polska,
malowa nietylko naszych Lisow=
kopak na nim polski. Rembrandt widzia
czykw, jak tego mamy dowd na synnym obrazie niegdy w posiadaniu
i

hr.

Tarnowskich

polskich

ich

Dzikowie,

bogatym

stroju

ale

chyba widzia

narodowym.

Na

malowa take magnatw

obrazie jego

Dawid podaje

upanie wzorzy*
z kit,- odj mu tylko powczysty ogon, niesiony
przez pacholta,- albo druga posta na tem samem ptnie w czapce, z ukiem
sajdakiem, czy to" nie Lisowczyk? Jest w galerji Bergamo obraz Ghislandi 'ego,
ktry wedug katalogu ma przedstawia dwch Albaczykw,- ot ci Alba^
czycy to panicz polski z swoim hajdukiem. Nie jeden jeszcze podobny przykad

Saufowi gfowq Gofiata,

stym, w pasie, w kopaku

ten Saul to niemal istny Polak

daby si z atwoci przytoczy.

Kto robi mod w Polsce?
Dwr.

Krl, magnat, student

onierz. Dwr, jak

stroju, on te by
wszdzie
zawsze, by wzorem wykwintnego obyczaju
pierwszym rozsadnikiem cudzoziemczyzny w Polsce. Z dworem Bony weszy
w mod kostjumy woskie,- Rakuszanki polubione naszym krlom wprowadziy
i

>
X
o
o.

o
iii

>
o
N

>
X
o

a
M

UBIORY

11

SPLENDORY

bliszych dworowi warstwach szlacheckich protegowane na dworze wiede*

skim tradycyjne od czasw Karola V. stroje hiszpaskie

modzie szwedzkiej,
Sasi

dwy,

ju
onierz,

dali

pocztek

ubiorach

inauguruj

por

przewanie w francuskiej stylizacji.

Magnat nietylko modeluje s\?^ na kadoczesny wzr monarszego dworu, ale on
legacje do stolic
pierwszy odbywa podre
dworw europejskich wraca
ubrany po niemiecku, po wosku, po hiszpasku. Student polski wraca z Pa*

czci w

niemieckiej,

Student,

Wazowie

dwie Francuzki na tronie dostarczyy modeli paryskich,-

Stanisaw August zaznaczaj przewrt

polskiego rococo, po

Magnat.

co

po

ulicy chodzi

maj

troch

wyprawy
i

Rzymu

Bolonji,

przywozi z

gow

sob

nietylko

biret

tog doktorsk,

ale

kadego obozu z jak uderzajc nowoci

wszystkiej [modziey rzec mona, e caej
z

rednio zamonej onierz dyktuje mod.

i

po wosku, pocigajc przykadem swoim wszystkich.

do nauki sztuk wyzwolonych. onierz wraca z kadej

pretensji

wojennej,

przewraca

powd z junakw wojskowych,-

nie

stroju

szlachcie

strojw takowych, wszystka ansa

masz,

eby

z tego kraju, gdzie wojuje,

okoo 1640 r. Po
twierdza to
Starowolski, a Pasek, sam onierz, z wasnego dowiadczenia
mwi: Co ja ju pamitam odmiennej coraz mody w sukniach, czapkach,
w butach, szablach, w rzdzikach w kadym aparacie wojennym domowym,
witaniu, o Boe! nie spisaby
nawet w czuprynach, w giestach, w stpaniu
tego na dziesiciu skrach woowych!*
nietylko o stroju ale
o fryzurze decydowa najczciej
I rzeczywicie,
nowego

nie

wnis obyczaju

rymuje Andrzej Rysiski

onierz, zwaszcza jeli zasyn szeroko w swojem rzemiole. Gony z wale*

rozpasanej fantazji stranik koronny Samuel aszcz, kiedy wpad na
cznoci
jakby czubato, zaraz znalaz
koncept podstrzyenia sobie wosw wysoko
naladowcw w caej Polsce. Pierwszy strzyenia wysoko czupryny wyna
lazca mwi O nim w swoim herbarzu Niesiecki. aszcz nie by jednak
rozmiaru,- ju
wynalazc* sameje czupryny, tylko reformatorem jej ksztatu
dawno przed nim chadzali nietylko wojskowi Polacy czubato, a nuncjusz kardyna Yalenti <i6o4>, opisujc posta kanclerza Zamoyskiego wspomina o jego
i

Czupryna.

swojej
okazaej czuprynie Ccapeffi canuti cof zuffo affa PofaccaJ,- Decjusz
poeta Janicki utrzymuj,
historji czasw Zygmunta I, a za nim Stryjkowski
i

onierskim po wojnie z hospodarem wooskim Bogdanem,

a mianowicie po walnem zwycistwie nad Tatarami pod opuszn w r. 1512
dugie
Polacy strj swj radykalnie zmienili, zarzucajc dugie ciasne szaty
w kdziory zawijane lub w warkocze splecione wosy. Pniej zaczto podza przykadem

Podgolone
i-^'^y-

gala

dokoa, zwyczaj, ktry

^o^^?^

ju

za bytnoci Lippomana

w Polsce

<r.

1575)

by nienowy ale jeszcze nieustalony, skoro rymopis Stanisaw Witkowski uwaa

go jeszcze w r. 1605 za nowatorstwo, ganic by wygolone*, ktrych pradziady nie znay. Okoo poowy XVII wieku golone gowy z czubem byy
ju regu

fa tete rasee

et

out sous feur Bonnet fourre

petit toupet sur fe Baut
gu'un
ne cortseivant de cBeveux

szlachecko-polskiej

elegancji

ifs

n
t/5

UBIORY

il

(/e

fa

mwi o czonkach

tete,

SPLENDORY

polskiej

legacji

paryskim dworze

na

r.

1645

pani de Monteville.

Wojny

Wojny

mo

y.

za

Zygmunta

Starowolski powiada,

j^Q(jc polsk,-

dziesiciu

pano't"ania

rzdw

latach

tego

bardzo

wspczesn

na

za przykadem onierzy

pierwszych

zmienia si krj szlacheckich

razy

trzy

krla

wpyny

III

Zaznaczyy si pod tym wzgldem wybitnie wojny szwedzkie, dalekie

wyprawy Lisowczykw na zachd Europy, kampanje Czarnieckiego. Do wanej
roli,
jak odgrywa szlachciconierz w historji kostjumowej, przyczynia si
musiaa okoliczno, e po magnacie przez pewien czas on by jedynym pere
grynantem, jedynym bywalcem par exceffeice, a to nietylko pod wasn ale
chtnie zacigaa si
pod obc chorgwi, wiadomo bowiem, jak czsto
szlachta, zwaszcza ubosza, w sub cudzoziemsk, a to gwnie rakusk.
Fakt to zreszt stwierdzony, e jak stosunki pokojowe
handlowe, tak samo
wojny zbliaj do siebie narody
s dobrym przewodnikiem obustronnych
wpyww,- wiadczy u nas o tem wpyw wschodu na ubir obyczaj, ktry
w czasach pokoju podtrzymywany gwnie przez Ormian polskich, podsyca
ubiorw.

si kadoczesn

kamy

Ani
na
Terminologia
kostiumu,

wojn

czasach Jana
rzecz

sama

abymy

to,

Turcj,

jak tego najpniejszy

nie

wchodzili

miejsca, zbierajc

objaw spoty^

ostatni

III.

wymaga,

ani rozmiar niniejszej

szczegy

rozprawy

terminologji

tej

pozwala

nie

autorami podawali

za starszymi

tcfminologj staropolskich ubiorw. Zanadto

i

ca

powicano uwagi

skrztnie z literatury ubiegych wiekw, gwnie z saty

poytku, rzecz raczej zaciemniajc ni wyjaniajc. Z kilku ta*

drzeworytw
blic, na ktrych Matejko wedug starych portretw, pomnikw
zestawi nam grupy kostjumowe z wszystkich epok przeszoci polskiej, z szty
chw Della Belli, z nielicznych nawet pniejszych rysunkw polskich obcych
artystw wicej si nauczy mona, ni z caego tomu, ktry temu przedmioza przykadem tego autora,
towi powici zasuony zreszt Gobiowski.
znaczyoby topi rzecz w szczegach, zasania obraz drobiazgami. Cay ten
sownik kostjumu polskiego jest zreszt, jak ju nadmienilimy, przewanie zagadkowy,- aby wiedzie, skd jaka nazwa pochodzi
co oznacza, co wicej,
rycznej, a bez

aby

waciwie

dociec, jak

znawc

orjentalnych

wszystkie prawie
Zagadko- polskich.

wo

nazw.

Kt

roc^, polski
polsk'

wszystkich

nazwy materyj

np. Z

Wef

szustohor

Na

pierwotnie

atwoci
to
to

prawie

e polski

coiffe,

nie

wystarcza

by

jzykw, tak dalece

powykrzywiay si w ustach

europejskich

szat przemieniy

odgadnie,

francuska

poprawnie brzmiaa,

polska

nde

a k to niemiecki Uiiter-

ndza

francuski juste-au-corps, a

to weneckie

pandyspary

to

zendad,

point-

baamuctwa kilka niekiedy odmiennych nazw

oznacza rzecz jedn
t sam,- zda si te czasem, jakoby moda wpywaa
raczej na nazw ni na sam ksztat ubioru. Zda si co inszego, a te jest
po staremu powiada bezimienny autor broszury z r. 1650 (Co nowego)
mydl oczy. Co bowiem za naszych czatylko nazwiska nowe myl rzeczy

de-Paris?

domiar niejasnoci

>
o
N
>

>

o
a.

B
n

122

UBIORY

SW

hyia gunia, to teraz

SPLENDORY

bya

co

dzi karwasz, co kurta to doi'

man, co delijka to nasuwie i t. p. Poprzesta musimy tedy na uwagach
oglniejszej natury i na podniesieniu najgtwniejszych rysw i znamion.
Jednem z takich gwnych znamion czasw jest fakt,
w dawnej Polsce
Prno jak zreszt do pewnego stopnia w innych krajach
po koniec XVIII wieku,
kilim,

fata to

" tobilcel"^ kaprysy

kosztowno wzorzysto tkanin, malownicza

byskotliwo ozdb obfito klejnotw nie s

ekscentrycznoci mody,

ywo

kolorw,
rozmaito
kostjumow cech przywilejem samej tylko kobiety, ale w rwnej
nuj w strojach mskich. Nie ma pod tym wzgldem rnicy midzy
i

mierze pa-

mczyzn

a kobiet, odnosi si nawet wraenie z niejednego inwentarza garderoby mskiej

wieku, jakoby prno
zamiowanie
wiksze ni u kobiet, bo przybywa mczynie jeszcze
dalszy powd do zbytku, obcy kobiecie, a mianowicie bro, ktra, jak to zo
baczymy, przybiera cech czysto dekoracyjn: z ora staje si strojem. Czy*
tajc nadzwyczaj szczegowy opis przepysznych strojw legcji polskiej, przybywajcej do Parya po Marj Ludwik, odbiera si^ wraenie niepojtej nam

zwaszcza

poowy XVII

pierwszej

prnoci mskiej

dzisiaj

lowym sprawozdaniom

opis ten nie ustpuje

z toalet damskich,

conych elegancjom mody. Te same

same zote ozdoby

u

mczyzn byy

zbytku u

t sam

niczem dzisiejszym poba-

zamieszczanym

futra,

te

same jedwabie

zotogowia,

mczyzn

obfito klejnotw spotykamy u

j.Q{)y_
t.
i

Najcenniejsze

rodzaju ciemnych,

j.

paskie

dostojnoci

t.

j.

zasign

rady

Opaliski

pomknij

czyjej,

konierz

marmurkw,

by

symbo*

niejako

siedzi tu sobl*

powiada

li

to u

deliji,

swojej polemice z Barclayem

fjic

czy

delija

uywanie

u konierza*.

soboli

uwaa

za

fuxus inter maximos qui Pofoniam urgenO

Polsce, za

jej

porednictwem drogie

to

Gwny

szo do innych krajw Buropy.

wieku
bunty,

si^ lisie,

futer lisich, bobry, rysie

wytworne. Sobol

cz gard*

ukasz
gwny

powiada,

szata podbita tem futrem kosztuje przeszo 2000 talarw. Handel sobolami

kwitn te

co

doomanki biaogowskie, ferezje, kontusze,kopaki,- on to paradowa na tych darmoprzesadnie duych konierzach, co do ktrych Kochanowski pragnie

zbytek polski fest

Soroki

gronostajw

wpadajcych

niebieski kolor

Zdobi on delje mskie, delijki

robiy si z niego szy ki, kuczmy
Rej.

legach,

byy obok

najbardziej ulubione

sobole, te ostatnie najbardziej

lem bogactwa

te

kobiet.

Futra najrozmaitszych rodzajw stanowiy najkosztowniejsz

Futra.

powi*

urnalach

Lublinie

na

w. Szymon

w znacznej czci
odbywa si w XVI

to futro

targ na sobole

w.

Lucj. Hurtownie
jednym soroku miecio si 40,

Poznaniu na

sprzedawano 'je na^t. zw. soro^i lub bunty,- w

w buncie 15 skrek. Soboli z predylekcj uywano na upominki dla dostojnych
monarchw,- krlowa Bona kupujc soboosobistoci, dygnitarzy, posw
i

le

Cen

soboli

dla siebie

^'^ '^y'"

na

na upominki zapacia raz za

dukat liczy niespena

dukatw,

co

dwa

zote,

om sorokw
wic

3500

jedna skrka

z,, a

gdy

wypadaa

znaczyoby na dzisiejsz monet 250 do

300

cza-

niemal

frankw.

UBIORY

124

Sobole

upominku dwa soroki

soboli, Zygmunt III podarowa w r. 1596 kardynaowi Gaetani bunt soboli
wartoci 500 szkudw woskich. Z opisu Laboureura wiemy, jak wyglda
^.^j^j
upominkowy sorok soboli. Trzy tuziny sobolich skrek zwizane byy

gwkami

Taki

by okoo 700

upominku pani

talarw, a daleko cenniejsze

byy dwa

so*

posa Zawadzkiego ofiarowa w upominku

Cena szuby sobolowej wynosia niekiedy 2000 szkudw.

tene

krlowej angielskiej.

Nie istniay
uchwalano

Wadysawa IV w

przesany przez

bunt soboli,

roki soboli, ktre

tyll^o

przez worek

si^

gwki sobolowe u gry worka opieray si o dzwonek

za pocigniciem sznurka mona byo wsuwa
wysuwa

de Guebriant, wart

Brak ustaw

jedwabnego sznurka, ktry przesuwa

atasu,-

tak

srebrny,
skrki.

pomoc

za

z zielonego

przeciw

przesa ksiciu Mantuaskiemu

Batory

Krl Stefan

upomin owe.

SPLENDORY

krl przez

Polsce /e^es sumptuarias jak

wilkierze przeciw zbytkom.

Raz

innych krajach,-

tylko, a to

miastach

1590, kiedy

r.

oczach szlachty stano bardzo grone niebezpieczestwo nawanoci ture=

mylano o ukrceniu zbytkw. Rozprawiano o tern, aby zbytek wszelki

z Polski wygna, jedwabie wywoa, w prostem suknie chodzi,- safjan precz
bryz precz, biaogowskie stroje precz wszystko to tylko bya mowa, do

ckiej,

skutku nic

nie

szy byy do

zbytkiem
Zb

tek

materjach.

skutku,

mu w

zapobiegy

nie

Gdyby zreszt ustawy

zapobiegyby byy zbytkowi w Polsce,
powiada
gdzie

krajach,

strojach

szaty, raz dlatego,

i

przyszo

polskich
wielkie

istniay

by moe

musiano

ale

we Francji,
sprowadza z obcych

tak jak np.

siebie,

w trjnasb.

je

prawnej

zbytek

Materje na suknie mskie

materjach,

t.

zw.

morowe,

czyli,

dalekich

kobiece, jeli

take kamchami, atasy,

mawiano,

jak

ywo

t.

j.

Kolory tych materyj byy

zamaszysty

stylizowany,-

efektownie

a smak przesady

byway

oko

jednak pory,

by

ostatnich np.

Wschodzie,

chodzio o tkaniny jedwabne,

zotolite

zatem

tabiny,

t.

j.

za

przez dugi

najdrosze

ywe
nie

byy

materje jedwabne

mieniy si jakby falami

wietne, rysunek

bao si

jeszcze

ich

t.

p.

wzoru

jaskrawoci

ktrych za przykadem dworu za-

rzucano na pewien czas barwne kostjumy a ubierano si

latach

caym

na

trwaoci
nie wyra*

jedwabie przetykane srebrem

najczciej bardzo

krtkiej

krajw, co koszt podnosio

w wod, bo

strugi, brokaty, telety <;woskie tefetta),

uywanych na

wielce drogich tych tkanin

we Woszech

byy przewanie pochodzenia woskiego, lub wschodniego,

czas niemal wycznie wschodniego. Najwspanialsze, a
aksamity, adamaszki, zwane

tak jak nie

mocy. Najutratniejszym

sumy giny na materja bardzo

bardzo wzgldnej wartoci, powtre,

biano u

przy^

takie

Bielski.

ciemnym

panowania Zygmunta Augusta, kiedy

ubiera si czarno, midzy szlacht blisz dworowi

stolicy

aowa

kolorze.

ten krl

zwyk

czer

si

si wyraa Grnicki, ktry zdaje s\%

dawniejszej ma
lowniczej wietnoci ubiorw, ale jako czowiek dobrego smaku przestrzega
przed naduyciem wzorzystej barwistoci, bo nie zda mi si, aby dworzanin
mia si pstrzy zbytecznie*. Radziejowski zwraca jeszcze w Gdasku uwag
Francuzw, towarzyszcych Marji Ludwice, pomienist barw swego stroju

zagcia*,

jak

co

^^

UBIORY

120

SPLENDORY

drap de soie coufeur de feu a ffeurs d'or

czasem mityguj si na

ale z

kostjumach polskich kolory, przygasa papuzia jaskrawo, utrzymuje si wpra-

karmazyn,

Barwy miar- wdzie

kowane.

ju

ale

miarkowane,

kolory

coraz czciej spotykamy

brzoskwiniowy,

jak

artuje
rozmarynowy
t.
p.
grzbiecie korzenn szkatu*

Potocki

poeta

sobie

rubinkowy,

inwentarzach szatnych

barszczowy,

kaparowy,

szlachcica,

co mia na

mona

nim byo zaprawi ryby, mia bowiem

cynamonowe
portki, oliwkowy upan, czapk
na sobie pieprzowy kontusz,
ostatnich latach XVII wieku wchodzi znowu w mod kolor
gwodzikow*.
przez duszy czas przewaa w strojach szlacheckich. Wszyscy si
czarny
czerni jli, chodzi jak w aobie szlachta, mwi o tej modzie tene sam ry
i

mopis.

Altembasy

Zotogw.

tem przepychu

czyli
i

zotogowia utrzymyway si zawsze, a byy

niejako szczy

bogactwa,- szata z altembasu ociekaa czystem zotem, z pod

powoki przebija wzorzycie ton jaki kolorowy. Sprowa*

dzano zotogw z pocztku wycznie ze wschodu, pniej take z Woch
Lugdunu. Zupan mzki, suknia niewie;=
Francji, z Genuy, Lukki, Florencji
ktrego byszczcej

cia, uszyte z prawdziwego zotogowia, przestaway

byy

mody,- zbyt

kosztowne, aby ulegay

jej

by

zmiennemi artykuami

kaprysom,- wiemy,

e dziedziczyy

wnuczk. Taka suknia damska z zotogowia

babki na wnuka
si z dziada
kosztowaa w r. 1535 przeszo 100 dukatw, co najmniej zatem 500 do 600
dukatw dzisiejszych t.
przedwojennych. Nie wstydzono si te chadza
w sukniach upanach zotolitych, w ktrych ju chadza kto inny,- kupowano
smoleski Firlej, ktry kupuje
je nawet po nieboszczykach, jak np. wojewoda
Obfito upan po spokrewnionym sobie nieboszczyku sitarocie krzepickim. Jak s\?^ lubo=
i

j.

szat.

w
mnogo

wano

bogatych szatach, jaka

po

wielkich

zdumiewajca, nieprawdopodobna bya

ich

domach, tego nam daj przykady inwentarze garderb

magnackich, z ktrych wiele jeszcze czeka ogoszenia

nalecych do
Mohilanki
1000
Ozdoby.

<r.

2000

teletowych,

ctwo
i

futer

starosty

znajduje

i6i3>,

Stefana

Feliskiego

ry

ferezje

druku.
i

po 7000 talarw,-

jego
jest

spisie szat,

ony,
tam

12

domu

delij

po

zotogowowych, aksamitnych, tabinowych,

podbitych najprzedniejszemi sobolami
t.
p. bez koca. Ale bogamateryj, ktrych uywano do sukien, znika wobec ozdb ze zota
talarw,-

30

letnikw

drogich kamieni, ktremi suknie te

musiay

Potockiego

by

guzy, ferety, pontay

byway
t.

Przy kadej szacie

hojnie obsypane.

zw. sztuczki z brylantw, rubinw, sza-

Kady guz u delji podkomorzego Wojciecha Boboli <i63i> kosztuje 130

w kadej delji wspomnianego powyej Potockiego w kadym letniku
ony tkwi cay majtek w formie guzw feretw, z ktrych kady jest

firw.

dukatw,jego

upan wojewody smoleskiego

si na guzy z oprawzoto szafirw wielkoci jako poowa woskiego orzecha <r. i663>.
Nie obchodzio si
bez dziwactw, zwaszcza u osb, ktre albo szczer oryginalnoci fantazji albo tylko jej udawaniem zwracay na siebie uwag. Osawiony starosta kaniowski Mikoaj Potocki, kiedy za namow rodziny da si

klejnotem,-

nych

Firleja zapina

UfelORY

12?

SPLENDORY

Stefan Czarniecki.
<Portret

wybra do

wspczesny

trybunau, aby si

zbiorach Berliskich).

odrni od

innych,

kaza

sobie

zrobi dwa ku*

braki z prostego chopskiego sieraka, ale zato jeden z nich obszyty

oprawionemi

zoto

rubinami,

po bokach

na konierzu koralami,- drugi

za obrbiony by dokoa sznurami duych pere uryaskich mia guzy z du=

ych brylantw. Garderoba codzienna podrna bywaa weniana,- uywano
i

Szaty
polednie.

by dokoa

UBIORY

Stanisaw

niej

czamletw

waj
i

czeladniej

hr.

Potockich

129

krakowski.

Krzeszowicach).

rozmaitych sukien, z ktrych najdroszem

falendysz Cfeirt/Joffdndisc^) ; kir

do barwy

Splendory

Tczyski wojewodzie

<Ze zbiorw

do

by

niderlandzki

suyy

do ubiorw uboszej szlachty,

onierskiej,- z innych lepszych gatunkw wymieniane byi

karazja

sukna morawskie, wschowskie, brzeziskie,

zgorzelickie, bukowskie.

Ewolucja ubiorw da si wogle ledzi tylko

spoecznego uobyczajenia, dopty, dopki ubir

punktu fizycznej potrzeby

Ewolucja

odzie, skoro

kost)""""-

jest

tylko

17

UBIORY

130

SPLENDORY

^^^^j^^^^y^^^^:^
.

Zapina do

jednak odzie staje si strojem, wchodzi

ma

delji.

w gr

moda, a wtedy

ju bowiem

nie

ma ju mowy

nagemi
warstwy towarzyskiej
a nawet jednostki, ktrej wysokie stanowisko nadao znaczenie
powab wzoru.
Polsce, bardzo pochopnej do przejmowania cudzoziemskich rzeczy, skonnej
przytem do pewnej ekscentrycznoci smaku zwyczaju, historja kostjumu przed
stawia si jeszcze trudniej. Ale z niedokadnych nawet
czsto
do zagad=
kowoci niejasnych szczegw, jakie nam pozostay w literaturze przewanie
satyrycznej, a nawet z tych nie zawsze dostatecznie pouczajcych wskazwek,
jakich nam dostarczaj portrety, da si przecie wysun wniosek, e, jak to
powiedzielimy ju na wstpie tego rozdziau,
istnia strj polski
co
w samoistniejszem narodowem znaczeniu e ostatecznie da si, e tak po
Typ poredni w^jemy wyuszczy pewien rudymentalny typ ubioru mskiego w Polsce, typ
trway.
poredni
trway, mimo mniejszych lub wikszych zmian w gruncie stateczny,
przez wieki zachowany. Jak nie bralimy na serjo cytowanych sw Reja, tak
te nie moemy bra dosownie podobnej opinji Grnickiego, ktry ubolewa,
e my Polacy nie mamy swego wasnego ubioru, acz podobno musia by
pierwej, ale nam omierz, jakemy si nowinek chwycili*. Nie wie ju zatem
Grnicki, jaki to by strj wasny, nie wie nawet na pewno, czy istnia kiedykolwiek na prawd. Pniejszy od niego wierszopis Stanisaw Witkowski <i6o5>
o normalnym rozwoju kostjumu,
przeskokami,

s\^

do czynienia z

fantazj jakiej grujcej

kaprysem,

bd

bd

wymienia

wprawdzie jako

narodowy,

ochropie, upic, kopieniak, kaftan

po wiek XVIII, a std wniosek,

czesnych tak razi

strj

swojski,

e istniay

cudzoziemski, dowodzi,

musiao istnie pewne to

starodawny

swojskie, normalne,

ubir

Polakw:

rzeczy.

nazwy te istniay cigle

Ju sam fakt, e wsp-

by

szary giermak,

ale

nie

tak powszechny,

od ktrego odbija.

UBIORY

Dama

polska <Marja Potocka,

starocina Feliska

szustohorze

Od XVI do XVIII
w uywaniu nastpujce
<

wraz z czapk

SPLENDORY

?)

kostjumie

131

z pierwszej

poowy XVII w

zw.

t.

czepcu z bramk, <Ze zbiorw autora).

wieku powtarzaj
suknie:
<

szuba,
f

si

stale

spotykaj
sowniku
upan, ktre
'
i

delja, kontusz, ferezja

(

pasem skadaj si na typowy, normalny strj polski nie

wymieniamy spodni, bo te znikay pod dug wierzchni szat. Szuba bya tern,
czem
dzisiejsze nasze futra: bya duga, bardzo przestronna, miaa sute,
dou
u
ku doni
do przesady rozszerzone albo te przeciwnie zwone r*
tez

Suknie
statecznie

7*

polskie.

UBIORY

nz

SPLENDORY

XV

kawy, a krj jej w

I
wieku by cakiem za*
chodni

rni

nie

si^

prawie niczem od tego

w innych

rodzaju szaty

krajach. Delja, kontusz

i

byy

ferezja

rwnie

wierzchniemi szatami
i

wszystkie trzy p

bijane

Delja,

futrem.

ktr wspomniany Wit"

Z/bfa Wof"
ibogj pod od

kowski

Delja.

nos

r.

mienn

nieco

nazw

teleji

zalicza

do szat

oryginalnie polskich, nie

miaa

pierwotnie

rka*

ww, spinaa si ciasno

bya niepod szyj
i

paszczem,

jako

krywajcym

po

kostjum

pokojowy,- kontusza nie

Kcntusz

brano prawie nigdy pod

deljc,

samo

by on bowiem
jak

tak

szat
nie mia

delja

zwierzchni

wylotw

formy, ja*

tej

ka si ustalia dopiero
Stroje polskie

Wyloty.

XVII w.
im. XX.

Wedug

wspczesnego sztychu
Lubomirskicli we Lwowie.

<

w Muzeum

wi:XVIII wieku a do*

chowaa do dzisiaj. Nie

te wyloty kontu*

szowe ani wschodniego, jak mniemano, ani te specjalnie polskiego pochodzenia,

chocia jedynie w dzisiejszym narodowym stroju polskim utrwaliy si jako od*
wieczny zabytek powszechnej niegdy w Europie mody. Nietylko bowiem w Polsce,
ale
we Francji, Niemczech, Hiszpanji t. d.
do drugiej poowy XVn w.
przepruwano rkawy szaty wierzchniej
puszczano je lunie z ramion, aby tym
sposobem odsoni rkawy szaty spodniej, zwykle bogatszej barwniejszej. By*
wao take, e kontusze jak zreszt nieraz ferezje, miay ju same rkawy
i

z dwoistej materji/ a mianowicie albo na zgiciu

i

dalej

ku grze

ku doowi

samenterj spity, tak

materja

innego

e w

koloru,

rkaw

by
wyglda

wierzchni

tem miejscu

wewntrznem okcia
niejako rozpruty

drugi

rkaw

a czasem
tylko pa-

a raczej druga

zazwyczaj bogatsza od wierzchniej, albo te, co

byo

>

UBIORY

Ghislandi Yittore <455

<Obraz

pospolitsz

jeszcze

stalsz

samo grne rami, bya

tej

SPLENDORY

)743>;

2 galerji

mod,

Panicz polski

133

jego suga.

Bergamo).

tylko

samej materji,

cz

rkawa, ktra pokrywaa

co kontusz, caa za reszta z innej

ta

odmiennego koloru. Ferezja tem si rnia od szuby^

biona do stanu,-

dugoci swoj sigaa

do

poowy

e bya obcilejsza

zro

Ferezya.

golenia a niekiedy prawie

obramowana na zewntrz futrem, a zdobiy

do samych kostek, bya podbita
j, zwaszcza w pierwszej polowie XVII wieku, sute szamerowania, t. zw. po*
trzeby
ptlice. upan by sukni pokojow, pozostawa sam, gdy zdjto szub,
i

Bywa

upan.

duszy od szat zwierzchnich,

delj
z pod ktrych wzkim rbkiem wystawa,- jeeli nie by najkosztowniejszym, to
najywszym w kolorze, a uywano na materyj
zawsze najwietniejszym
lub

ferezj.

bardzo dugi, niekiedy

litych

jedwabnych, zotogowiu, tabinu, adamaszku, genueskiego

aksamitu.

Czapka bya zwyczajnem nakryciem gowy,- zawoje fantastyczne, birety

perami czepce mzkie, jakie widzimy
kapelusze, a zwaszcza tkane zotem
i

Czapka,

UBIORY

'34

SPLENDORY

na minjaturach krakowskiej ksigi cechowej

Baltazara Boeheima lub Pontyfikatu Erazma
Cioka, nie weszy w kostjumowy obyczaj
szlachecki

uywane byy

wyszych koach
latach

XVI

dworskich

w. Widzimy

je

tylko

naj*

pierwszych

na niektrych

wizerunkach Zygmunta Starego

lub. takich

dostojnych osobistoci, jak Krzysztof Szy^

dowiecki. Czapka polska przebywaa liczne

odmiany, od litewskiego

zwonego

nieco

u gry kopaka z nausznicami

jagielloskich
i

do

malowniczej, zbyt

prdko

czasw

Batorego

magierki

zarzuconej czua

kuczmy z pierwszej poowy XVII w.,

zawsze zachowaa pewien typ poredni
zawsze bya caa z futra lub z t. zw.

batej
ale
i

Spodnie.

opuszk

"-^'"j^

"^^I^MSBfc:

Z rysia, bobra, sobola,

gdy chodzio o
Dawny
J.

ubir polski. Rys/J.

Smuglewicza

<Bibl.

jak

ju

nej

roli

Gowacki podtug

Pawlikowskich, Lww).

strj

wieku, bo nie

wida

jedzieckich

tego

czasu,

wan czci moderunku

z
i

koniecznoci kusych,

mao si rniy

nosi tylko szlachcic pospolity

jeszcze

w XVII

albo

wa-

XVI

XVII

od

pod szat

ubiorach onierskich

portki

dzisiejszych.

wojskowy, do

byo

ich

Spodnie,

odgryway

kostjumie polskim

zawiesistych/ tylko

Obuwie,

uroczysty.

nadmienilimy, nie

zwaszcza,

stroju

nadragi

byy

Buty w XVI w.
paskiego suyy

wieku trzewiki lub pbutki z barwistego kordybanu. Zapisuje

e zasta Jana Zamoyskiego w butach po polsku podkuwanie, e go ten szczeg uderzy, dowodzi pewnej rzadkoci

wprawdzie Vanozzi,
tych,

ale

to

XVIII wieku pozna byo pana po

wysokie, ktre
baczmagi, owe kowane buty krzywe
cholewach. Skrnie
Skrnie.
Henryka
Walezego,
uywane bybudziy magriam admiratiottem Francuzw
way gwnie na koniu przy wjazdach kawalkadach, w podry na owach:
Zmiana nazw. miano si te w Polsce z Niemca, e cay w bucie chodzi*.
cigu XVIII
znacznym zmianom,- powstaj nowe nazwy
wieku polski strj ulega cigym
na stare rzeczy, a stare nazwy naodwrt oznaczaj rzeczy nowe,- delja przybiera nazw bekieszy
czuji, ferezja nazw kiereji, kontusz z zamknitemi rt sam sukni nosi si to dugo
kawami nazywa si czechmanem, jedn
do kostki, to kuso ledwie do kolan, to ze stanem to bez stanu, to buchasto

<w

r.

1596)

jako wogle

dopiero

to obcise,
i

t.

d.,

rdo

to

fadzisto

to

gadko,-

zmieniaj

s,\i^

kolory, bramowania, galony

o czem wszystkiem opowiada nam z dokadnoci krawca ks. Kitowicz,

tak powszechnie znane, e przytacza za niem szczegw nie widzimy

potrzeby.

UBIORY

Trudniejsza znacz^^

sprawa, kiedy chodzi

nie

SPLENDORY

135

j^^^^^^^^HemU^^^^^^^^^H^^^^^^^H

^^^^B^^^^^^^^^^^^^^^^l^^^^^^

o zestawienie jakiego
typu strojw

stalszego

niewiecich.

rde gra

mamy tu jesz
mniej, rde satyry*

ficznych

cze

cznych jeszcze wicej,

za

ostatnie

przyganiaj

samym

tylko

te

ekscentry*

cznociom eskiej toa*

lety,

tych nawet nie

gubic rzecz
w powodzi nazw dziwa*
opisuj,

cznych

oglnikw

rahzujcych, z

si

nie

da

zoy obrazu.

aden te

autorw,

narzekajcych na
cudzoziemskie

wiada

wie, jak

mo;=-

ktrych

stroje

po^

nie

si

zdaje

wyglda

kobiecy polski.

nie
strj

Tskni

czasem tylko do starego

sowa, nie przeczuwajc,

e oznaczao to samo,
co im si^ dzi nie po*
doba. Bielski np. chwali
te

bogosawione czasy,
nosiy

kiedy

to

panie

duszki,

bursztynowe

nasze

pacierze

(a/i.:<gi

zote

nie

acuszki,- na szyi

Ex libris Tomasza
Muzeum im XX.

pi*

<Ze zbiorw

hr.

Czapskiego.

Lubomirskich

we Lwowie).

kny czeche albo byo

goo, na gowie toczenic a choml na czoo ale ot ten czeche to gks
zeczko z kryz lub bryz, to koszulka obramiona takiemi koronkami, jakie
si Rejowi wydaj czystym zbytkiem,- toczenica to nic innego od tkanki czyli
siatki

Czeche,
c^"""'^' t"

ozdobnej perekami na gowie, a chomla to prawie zupenie to samo, co

bramka, przepasujca czoo, na ktrej gorszyy Bielskiego zapewne tylko zoto

pery, jakiemi je ozdabiay bogate panie. Zupenie jak dzisiaj, kiedy ta sama
i

materja, ten

zmieniona

sam

lub

jej

kolor,

niezmieniona

ta

sama

wcale,

eskiej lub mskiej,

si jako nowo, a nic

rzecz toalety

pojawia

mao

niei

Bramka,

UBIORY

,30

SPLENDORY

nowego prcz najmodniejszej

nazwy. Rzadko te da si uchwyci

niema

w literaturze jaki

szczeg waniejszy,

wyobraenia sobie
rzeczy. Takich kilka szczegw daje
nam Piotr Zbylitowski w swojej Przy'

pomagajcy

do

gani wyntyfnym

kajc,

strojom, bo narze

znalazszy si

adnej

ju

Polki

kole dam,

baczy*,

nie

ale

same Wenecjanki, Francuzki, Florena

tynki, poucza, jak si powinny ubiera
skromnie a po swojsku, przypuszcza

za mona,
z

wasnej

wzory

podaje

nie

inwencji, ale z rzeczywistego

obyczaju, ktrego si za jego czasw

trzymay

ziemczyzny

do

Daniel Chodowiecki.
Starosta Leduchowski

pani Podosk

wita

tych prze*

pisach swoich Zbylitowski jest zreszt

,l'^?i'*^,_^l

lafe^-"^-

zbytku.

liberalny

wolny od surowego

wic

purytanizmu, tem bardziej

'1777

cudzo

unikajce

kobiety,

budzi

r.>

zaufanie.

Ot wedug

Stroje

swojskie.

j^QJQry,

chodzi

jego

informacji

moda matka moe si ubiera, w ywe

moe nosi bia albo czerwon su*

jak dzicioek prawy,

kienk, ale nieco

chocia zawsze

starsza,

moda,

jeszcze

z czarnego aksamitu lub lekkiego atasu, nosi czepeczek

szyi

kryz, przy giezeczku

Rkawiska przy
bowiem

ci

jedwabiu

ale

koloru, na

tego
Wiece,

gwk

na

nie bierze

sukni nie

wen,

koloru.

przy widniejcej

j.

troje,

biretu z pirami,

to polski strj, ty

gowie

bez lokw,

t.

maj by
te

czepiec z

polska pani.

koronki czyli bryz.

jest

poza dom

tkan perami

Wdowa

szaty

rr^i

niech

bramkr^

redniego wieku

nie nosi

ma spodni sukni czarnego

rwnie czarn, a po wierzchu paszcz
gwk
przesto wosa, to jest chodzi z

a mianowicie czamlet

muchajer,

zawicie albo czapeczk

Moda

panienka

ma

opasan wianeczkiem
'

by
z

z rbicu flamskiego, a oprcz spdniczki

gorset, bez

ale

nadobny na gowie, na

bieliinie

a gdy pani

ubiera s\%

rkaww,

wic

go

albo fiokw, na szyi

ma nosi

z ramionami tylko

ksztaciczek,

rkawach

ma mie kryz
t.

koszuli

j.

stanik czyli
strj,

ktry

do niedawna by, a w niektrych okolicach Polski do dzi dnia jest typowym

staroytnych motyww
u dziewczt wiejskich, co jest jedn z licznych wskazwek,
kostjumowych paskich szlacheckich doszuka si dzi jeszcze mona w ludowych
strojach, na co zagranic folkloryci ju dawno zwrcili uwag. Taki gorsecik bez

rkaww,

z odkryciem

powszechnym

rkawkw sameje

koszulki,

musia

by

u nas bardzo

bardzo staym artykuem niewieciego stroju, skoro nawet za-

KATARZYNA OPALISKA (ONA KRLA

ST.

LESZCZYSKIEGC;

Ubiory

Stroje polskie

splendory

157

XVIII wieku, wedug rysunkw Norblina.

granic uchodzi za charakterystyczny typ kostjumowy

glonem swojem

maj

zimniejszej,

sofamente

fe

wynikao,

ptna

dziele

notuje,

Polki

Cesare Y^ecelho

polski.

kadej porze roku, nawet

ramiona okryte tylko rkawami koszuli fportano affa Braccia

sempfici manicJe deffa camiccia e

non

staway

zwyczaju tego

byway

z najcieszego

aftroj.

zwano: giezka,

takie koszulki czyli jak je

lub batystu, a nawet z jedwabiu,

s\%

mimo

pozornej swojej

prostoty artykuem wielkiego zbytku,

zotym

naj

haftem lub

bo u bogatych elegantek pokryte

ustrojone koronkami. Musiaa ich by take wielka

kadej wykwintniejszej garderobie, bo zmieniano

ktrego dostraja

s[%

musiay barw

ozdobami.

je

wraz

byy
liczba

z staniczkiem,

inwentarzu

do

szlachcianki

1660 spotykamy 35 takich giezek koszulek,midzy niemi

jedwabne, zotem i srebrem haftowane, kamlakowe, czarne, zawojowe, koloskie,

Morawskiej z

rbkowe

p.

t.

same nazwy,

nam

r.

jak

innych strojw niewiecich przytoczy

za

one

wyglday,

su za rdo, powiedzie

moemy

chyba tylko

tego z krtkich wzmianek inwentarzowych,

Spotykamy si z Szwedkami,
ormantlami (OBermanteO, alamodami, ktrych ju sama nazwa wiadczy, e
wniosa je do Polski moda zagraniczna, a o ktrych tyle tylko wiemy,
byway
atasowe, falendyszowe, kamlotowe, aksamitne, przewanie barwiste a niekiedy
nawet dwubarwne, bo spotykamy
takie, ktre miay rkawy innego koloru.
ktre

si

nie

da.

Byy

to suknie wierzchnie,

eskie sigay

zimowe, podbite sobolami, pupkami, gronostajami.

do samej szyi albo do

jak mawiano: pod gardo lub opade. Suknie opade
Suknie

albo

poowy
nie

piersi,

czyli

odsaniay jednak

Giezto.

UBIORY

138

kociele

szyi,-

gdzie

Daniel Chodowiecki:

goego
znane

gorsu, a

nam ju

w XVI
giezo,

w. nawet

ile

monoci

gargiele.

subtelnej

w Gdasku.

ju

nie

sigaa

suknia,

nieno-biaej

tam byo
hafto

tkaniny,

wane bogato, niekiedy naszywane perami, z zot tkaneczk, na konierzyku

rkawach. Na szyi nosiy damy
do poowy XVII wieku rozmaitego
ksztatu kryzy (Krause)
obojczyki zwane gargielami <z woskiego gorgiere).
artoj^^cj^gj zawoju Z lekkiej materji, podwika, ktra to nazwa w potocznej
bliwej mowie oznaczaa kobiet, przez dugi czas obok czepca suya za str;
gowy w domu, przybierajc najrozmaitsze formy. Z czasem podwik zastpi
wosw t.
kwef, ktra to nazwa z pocztku obejmowaa cay strj gowy
nakrycie
fryzur zarazem, nastpnie za oznaczaa tylko samo okrycie jedwabne, aksamitne, koronkowe, zotem lub perekami przetykane, w kocu za
ju pod koniec XVIII wieku, wyszedszy wicej sam nazw anieli rzecz
z mody
okrywszy si niejako patyn starowieck, uchodzia za okrelenie
powanego stroju gowy u wdw matron. Poza domem nakrycie gowy kobiet

Kryzy

SPLENDORY

Podwika.

Kwef.

j.

Birety.

Stanowiy tak samo

jak

mczyzn

czapki, birety,

kopaczki

t.

d.

,-

tak

byo

UBIORY

SPLENDORY

139

przewanie do koca XVI w.

iticfem ac mares tectae incedunt
powiada Kromer w swoim
poza wiek
opisie Polski. Ale

i-uJ-^^t^ti-:

XVI,

jeszcze

wglb XVII

noszono przewanie czapki

w.,

szas-

perony <z francuskiego cfjaperori},

o tem przekonywuj in^

jak nas

Byway

wentarze.

one aksamitne

wywijaniem,

te

byty u bogatych

lowe,- letnie

wywijania

czapki

dam sobo=
ma^

form

rniy si od zimowych,
spotykamy te w inwentarzach
terj

osobne

kobiecych

od

czapki

soca,

kitajk

strzyk

wyprawy lubnej panny

Hulewiczwnej z
nia

pi

r.

1660 wymie
wszystkie

czapeczek,

lub z barwistemi kwia

zociste

jedna

tami,

Rege

podszyte .

Daniel Chodowiecki.

Podoska

Pani

obogiem grono*

z p.

Du

Bouloir.

stajowym.

poowie XVII w. nastpuje radykalny

Dotd

gantek polskich.

woskie
Polski

ubiorw

stroju ele*

przewaay mody

Marj Ludwik toruje sobie do

nastpnie z Marj Kazimier Sobiesk

francuska, utrwala

si

cay wiek XVIII. Prawdziw rewolucj a za*

gwatownych satyrycznych wycieczek
razem powodem wielkiego zgorszenia
byo odsonicie szyi gorsu, przyjcie md paryskich z lat 16^4 1650, wnie*
sionych do Polski przez Marj Ludwik
jej fraucymer. Dotd,
jak ju nad*

Przewrt
a^y'^alny.

wraz z krlow

niemieckie, teraz

drog moda

niejako przewrt

obok oryginalnie polskich

utrzymuje si zwycisko przez

mienilimy, nawet przy wycitych czyli

kryy si pod

gargielem,

byy

kanakami

ale

poczto

opadych sukniach szyja

zw.

pod koronkami, giezeczkiem

pontaami, teraz nietylko szyja

zuboaa,

wspczesnych rymopisw;

pozostaa*,

t.

obnaa

biedna,

piersi

przedniczk, a strojne

bya obnaona

naga,

take gors

jak

ubolewa jeden

przy samych

nowatorstwo

perach Goty

Polsce przedtem

niesychane, zuchwae, skandaliczne, ktre na modnochodne panie sprowadzio

cay
tak

grad pociskw

satyrycznych

swawolny skdind poeta

Gdy

na

Ukazuj

jak

moralizatorskich.

Wacaw

pieisi

Gorszy si tem nawet

Potocki:

pont dzy wdowy

Mody
paryskie,

matki

nagie opatki.

i8'

gors.

140

UBIORY

^^''
meszki

rucho.

^^^^b
'S^i^

-^,

'^.'^^

p-^m^

SPLENDORY

Rwnoczenie wzbogaca si toa

'

(.

/.;

..,.

^
niewiecia czterema
rowniez sen*

zacyjnemi

starosarmackim

wiecie

nowociami: fryzur a fa Tontange,

pudrem, muszkami
ogonem czyli
i

Nowoci

zw. ruchem u sukni.

t.

te

miay z pocztku mao zwolenniczek,

nie wychodziy poza koa dworskie
najbardziej postpowych elegantek,
i

ale

czasem stay si udziaem

szerokich,

zstpiy midzy

sfer

szlachcianki,

wtargny do dworw wiejskich do

piero
wtenczas,
ju ku samemu
schykowi XViI wieku, wywoay
i

ow gwatown opozycj w literaturze

komiczn
przesad wystpi przeciw nim rymo*
satyrycznej. Najarliwiej

pis

ita^. A

Jakb Lcznowolski

Nowem

niebios kobietom, ktre

Kornety

obnaaj

piersi,

fontanae, zapowiada siark

czyli
^'

swojem

1662),

kt*

dokadne
remu te zawdziczamy
szczegy o tym przewrocie w mo*
dach niewiecich. Grozi on kltw

starocina Leduchowska.

Zwierciad/e

<r.

do

Daniel Chodovpiecl<i.

Stranik Czapski

wyzywa

smo

wdzicznej twarzy sprone muchy lepi

czowie pod Krosnem podczas procesji

pioruny na wysokie kornety

gorejcego pieka elegantkom, co na

i

widzi

tem palec

Boego Ciaa

Boy,

taki

e w Ha

kornet

jakiej

szlachcianki

uderzy z nagl piorun, zausznice skruszy.

Ogie kwef cay

Czego
cenie

piknego zwyczaju

chadzay

nety ifon^tanae,

strojenia

teraz tak

e w

przesadna obfito

wosw

nie

co si najbardziej

gowy
jak

czyli

t.

nie

podobao,

to zarzu-

wiecem. Dotd panienki

matki poczy nosi wysokie kor
dziewiczej

ka

komet,

nich z wiatrem nie poleci*.

wstg

ruszy.

zw. galantw

jeden, drugi, trzeci,-

Cech

ktre

we

tej

nowej

wstg

mody bya

Francji tylko z

ko-

uywanie, bo w r. 134 za inicjatyw Richelieu'ego kr

zotych, w Polsce za,
edykt zabroni zbytkownych galonw srebrnych

niecznoci
lewski

samo
bo moda nakazywaa

wiecach>

nawiesza, dziw,
Galanty.

aowano

najbardziej

spali, a

weszy

adna

gdzie nie istniaa

fex sumptuaria,

wiadczyy

ladownictwa. Lcznowolski tak nam opisuje

Wicej

e ywe

t mod

wstg ni u kramarki.
ciodz po wiecie jarmarki.

ujrzysz na drugiej

Rzekby,

tylko o naiwnej manji na-

UBIORY

Wstg

rkaw w

Wstga
Wstga
Wstga

zdobi

kilkoro koto

SPLENDORY

141

rki wzbiera,

kosztowne pery na szyi zawiera.

ty gowy,

bez wstgi ucho.

nie

trzyma zapite od spdnicy rucho.

chustkom
Kwiat ze wstg na ramionach,
i

wstg

trzeba,

Wstg

trzewikom...

Od
i

czasu do czasu,

ale

bardzo rzadko

na bardzo krtko, pojawiaa si nagle

dzy elegantkami polskiemi moda,

wzorw powzita,

granicznych

ale

nie z swojskiej rodzimej fantazji,

wiemy:

czysto

smaku zaczerpana.

nie

mic^-

za=

przeciw-

e tak po^

domorosego

lokalnego,

Ostatni taki zwrot do

form oryginalnie swojskich, pomelid nawet

do kostjumu

ludowego

pad na czasy Augusta

przy^

zblionych,
III

by

niejako

ostatnim przebyskiem rodzimej fantazji przed

J.

jej

zupen abdykacj

na rzecz

w wyszym

cuskiej,

wszechwadnej

gusta.

Opowiada nam

zayway damy
bitych <a

wic

mody

wiecie kobiecym

Norblin: Strj szlachcica.

epoce Stanisawa

ks.

Kitowicz,

e w

jupeczek bez

rkaww,

futrem

nieoceniony

bogate

P.

fran

jakby ludowych serdaczkw)

zway si

Au

wspomnianej porze

kosztownem

takie

jupeczki

pod*

koza*

inkami*. Rwnoczenie weszy take w mod kopaczki aksamitne z opuszk

sobolow, ktre miay dno szpiczaste, lejkowate, zakoczone zotym kutasikiem,
a musiay by tego koloru, co jupeczka. Szczliwym trafem przekaza nam
wanie t przelotn mod malarz niderlandzki M. Burmann w wielce charak*
terystycznej scenie rodzajowej, ktr czytelnik znajdzie midzy naszemi rycinami.
k

Ornament rolinny

z pasa polskiego.

'iiiiiii;iiiiii;i'ipfc(i:wi!il'ii ii'

'i!iiath'siid -'i

i^ilMUi

II.

wietnoci
Przechodzc do dalszych objaww zamiowania w bogactwie
wikszym jeszcze ni w zo*
strojw w dawnej Polsce, zaznaczy musimy,
w drogich katoglowach
bawatach bywa zbytek w klejnotach, w zocie
mieniach, bez ktrych nie mg si obej aden uroczysty kostjum, czy to
mski czy niewieci. Wikszym by ju dlatego,
tu prno czya si
i

Klejnoty.

amatorstwem, amatorstwo znowu z pewnym praktycznym celem, zoto bo*

wiem

byy po gotwce najbardziej ruchomem

atwo day si sprzeda lub zastawi.
kraju,
klejnoty

niem,-

brak monety obiegowej, a

ta,

ktra kursowaa,

najpynniejszem mie
gdzie

znacznej

bywa

zawsze

czci bya

licha

wartoci kruszcowej, naczynia srebrne, przedmioty zote i jubiler*

skie zastpoway nieraz gotwk. Ozdobami mskiego kostjumu byy acuchy,
pasy, guzy, zapony
szkofje o szabli
innej broni, ktra bya take nieo*
dzown a prawie zawsze najbogatsz czci stroju bdzie osobno mowa.
i

podejrzanej

acuchy

noszono na

zota

kiego

duym

spyway one a ku rodkowi

roboty, a koczyy si klejnotem

medalem, czasem

twarz krlewsk

dostojn odznak.

Wedug

nie

kroniki

zote {immensi poncferis), a

{signum

mifitare).

toalety

acuchy,

tylko

ju

Z
i

ktre

byy

z drogich

biegiem czasu

byy

zbytku,- kto chcia, nosi

one

byway ozdob mnych

dobrzy, chocia podego stanu, ale

godem

kamieni,

cikie acuchy,
powoania

nosili

rycerskiego

ludzi,

te

piersi

szanowne znami
stay ?^
bezkarnie. Modrzewski ubolewa,
to

je

ci*

jakim emblematem.

Galla dostojnicy polscy

straciy

mskie.

odwieczne czasy, a mia pier*

kademu wolno byo ozdabia szyj

acuchy
artykuem

lub religijnym

acuchw zotych siga w

wotnie znaczenie dystynkcji

piersi,

szyi,-

misternej

Zwyczaj noszenia

Klejnoty

teraz lada kto nosi, a nie*

rufianowie,

wykrtacze prawni

H4

iJBlORY

SPLENDOR^

Wiele

lifnicy.

jakoby

byli

nie

acuch

jest,

wieci na

nie

droszy ma,

ktrym

si

zda,

mu

szyi,

ktry

im kto

wicej razw okoo

albo te duej od szyi wisi,

albo

szyi obwinie,

si rozumie

tern

ich

poczciwymi, jeliby si im

si%

by

poczeniejszym, zac*

kadego urzdu dostojniejszym.

Ale ju w XVII wieku moda acuchw

niejszym

na portretach tego czasu spotykamy

ustaje,-

do

je

rzadko.

Jak

wiemy

u upana,

byy ozdoby

kosztowne

przytoczonych

powyej przykadw,lekcj

Zakoczenie pasa

jest

tam

100

guzw

Kita.

12

zbytkownych pdic

par

wielkich

ju

ca koU
i

guzw,-

okoo
rubinowych, liwkowa-

guzw

polskiego.

tych
Szkofja.

takich

delji

inwentarz spisany po

mierci Janusza Radziwia wylicza

Guzy.

pere

korali,

s guzy

szmelcowanych,

brylantowe,

agrafa,
zwana take zekierem, t.
w ktrej tkwia kita u kopaka, bywaa rwnie drogocennym klejnotem. Za
pikn szkofj z odpowiedni kit z pir rzadkich pacono w Polsce sumy

szmaragdowe,

turkusowe

Szkofja,

d.

t.

olbrzymie,- Starowolski powiada,

j.

przed rokoszem Zebrzydowskiego kita taka

kosztowaa 600 dukatw,- Jerzy Krasicki, starosta doliski

kit z czaplich pir
przy jakiem zajciu w Krakowie w r. 1604 traci zapon
czarnych wartoci 800 dukatw,- wojewoda
smoleski Firlej da za swoj ptora ty=
sica a o wartoci tej ozdoby niezawsze
stanowia kosztowna oprawa, wpywaa na
cen take egzotyczna osobliwo pir nai^
wna atwowierno kupujcych, jak np. gdy
woskiej

roboty

chodzio o kit z pirami bajecznego ptaka

Piro

egzotyczne
lub bajeczne.

ktre

feniksa,

cudownoci,
,

'-r

dnorozca.

tykamy
Pasy.

skich z

w
r,

takie

same miay znaczenie

jak rg niemniej bajecznego je

ak
i

<

<

kit z pior reniksowycn spo

dubieskim inwentarzu Ostrg*

1616.

byway

Niemniej bogate

pasy

czsto
szczerozotych ogniw zoone, drogimi ka
mieniami kameryzowane, a mao co tasze
zazwyczaj

kruszcowe,

byy take

z srebrnych,

pasy wschodnie

skie,

stambulskie,

tkane

zotem

perskie,

sakiewskie

t.

jedwabiem, ktre

j.

kaszmirchiskie,

XVIII w.

Zakoczenie pasa

polskiego.

*.,:.-3i.

rw

PASy POLSKIE - KONIEC WIEKU

XVIII
Zezbiorw Muzeum Przem. we Lwowie

UBIORY

Pas

wyrugowane zostay przez

koreckiej,

grodzieskiej,

zawsze jeszcze

drogie,

grodzieskiej roboty

nam

lepszy

z fabryki

lity

lite

Selimanda

Sp.

H5

tasze od

gdaskiej roboty,

kosztowa

r.

1778 trzydzieci dukatw

drogie kamienie, pery,

ferety, piercienie

zoto

emalja.

ale

lepszy pas

skoro opowiada

za pas pllity paci 18 dukatw, za

70 dukatw, a za bogaty sucki dosta

pontay,

oryginalnie perskich,

skoro wiemy z pamitnika Bernouillego,

Ozdobami kobiecych strojw byy korony,

szenia, manele,

Korcu.

pasy krajowej, suckiej, krakowskiej, kobyeckiej,

swoich pamitnikach Ochocki,

lity

SPLENDORY

t.

p.

pi

dzielnych koni.

bramki, kanaki, zausznice, no

a na to wszystko

skaday si

Korona bya rodzajem zotego djademu.

sadzonego kamieniami najdroszej ceny, jak to

wypywa

opisw inwentarza,
9

Klejnoty
"'^'"^

^'^

Korona,

UBIORY

146

<t.

pi

ma w

sobie koron <za

zotych szmelcowanych kaszczykw

nich

kadym

rubinami,- przy

rubinie

po cztery pery,

mniejszemi. Wojewodzina smoleska

swojem
Tarnowskich Firlejowa miaa na
weselu koron, o ktrej sama po

kaszczykw

wiada: zacni

wedug

taksy

rubinami

t koron

rozumni ludzie

korona a raczej
Bramki,

13^

opraw) siedm z wielkiemi

j.

tudzie
z

zw. kompartymentw)

t.

SPLENDORY

przytoczymy dla przykadu: Korona

Z ktrych jeden

pe^^ne

wojewodziny

mitra

Winiowieckiej kosztowa miaa

ruskiej

Bramka,

800.000 z.

jubilerskiej

na wicej ni ^0.000 z. szacowali*

tkanka,

toczenica, z

pewnemi

to samo,- byy to ozdoby gowy

zazwyczaj
odmianami znaczyy jedno
uywano do nich samych pere,- w XVII w. obok pere noszono w fryzurze
take kity czyli pira urobione z brylantw,- uywane te byy siatki czepce
suto perami natykane. Kanak <z woskiego canaccd} by po koronie najbogatsz
ozdob. By to pierwotnie ozdobny strj fryzury, ale e skada s\?^ przewanie
i

Kanaki,

sznurw pere

lub drogich kamieni,

zw. noszenia
Manele
1

c'

sam

opasywa

dzisiejszemu coffier, ktry

acucha,

nie

wic da
tylko

spada

menty, rubiny, szafiry,

oprawione misternie

dzisiejszych brasletach,

talizmany,

Kamienie

kamienie lekarskie, za jakie

lekarskie,

wpyw

rzekomo

Kademu
go

prawie

odpdza

uchodzce za

uwaano

kamieniowi

od

ametyst strzeg

nosi:

p.,

t.

szczcie,

na

szyj

tem

s\?^

zdrowie

mwi
i

lub

przynajmniej

humor

zw.

waciciela.

odwracay melancholj,

dawa

jeli

pokor,

mierci swego

broni cnoty niewieciej

szafir

Falimierz,
t.

t.

przypisywano magiczny wpyw na osob, ktra

opilstwa, karbunku jedna przyjaci, chryzolit

spada si,

panny, tedy si zamie

te

niektre szlachetne kamienie, posiadajce

topaz gniew umierza, abiniec strzeg od czarw, turkus przed

cer, o szmaragdzie

w nim djaw manelach,

rodzaj talizmanw, lub

granat rozwesela serca, achat wzrok ludzki naprawia, sardonix

tak

niekiedy sztuczki osiego

strachy nocne, kora! chroni od pioruna, pery

waciciela smutnia

naszyjnikowi,

rni od

%\<i^

iskrzyy

piersi,-

zoto, tak samo jak

ktrych nadto umieszczano

jednoroca, bezoaru

j-^g^^

na

nazw

pniej

dawa dobr

bdzie noszony przy zgwaceniu

d.

formy najrozmaitszej, niekiedy wielce arty^:styczne;, mae arcydzieka sztuki zotniczej, w ktrych robota miaa tyle lub
kamienie. Mieway one ksztat ora,
wicej wartoci, ni uyte do nich zoto
pelikana, feniksa, symbolicznych figurek w spisie klejnotw Urszuli Sieniaw-

Pontaami zwano lune

klejnoty

podczaszyny koronnej, zmarej okoo roku 1640, spotykamy pontay czyli

zawieszenia z osobami, w wze rycerski, z Imieniem Boem, z figur CBa-

skiej,

Zawieszenia,

ritas,

tay

a nawet z Zwiastowaniem ,- inne inwentarze przytaczaj noszenia, ponklejnoty z figur, ktr zowi Wiara, klejnot Herkules na Iwie z dja-

mentwi

rubinw, klejnot

Pontay figuruj take

zdarzyo nam s,\^ prawie spotka

Nomen Jesus Mariae

t.

pod^'nazw unoszenia*, noszeniczka, a nie

inwentarza rzeczy ruchomych cakiem skromnej nawet
nie

znale

chackiej

szlachcianki,

aby

nim

Be-

inwentarzyku np. niejakiej

zote z rubinami
Noszeniczko
czytamy midzy innemi:

takiego artystycznego klejnocika.

roku 1661

p.

Ul

ja
>J

9 o
N
N ^

-OJ

u O

"o

""

i:

i-

c
N
U
O.

Cu

9'

UBIORY

148

Kostjumy
<Z gobelinu wyrobu

SPLENDORY

szlacheckie
fabryki

XVIII wieku.

Radziwiw w

Koreliczach;.

we rodku osoba biaa na koniu, pod koniem jele pere

Nie koczyo si przecie na strojeniu klejnotami gowy, uszu,
suknie same byway bogato ozdabiane
ramion
palcw kobiety,- take

djamencikami cae,-

czternacie*.
szyi,
Ferety.

feretami

perami. Ferety

byy

to

mae

sztuczki zote, rozmaitego ksztatu, sa-

dzone drogiemi kamieniami, ktre przytwierdzano do sukni, mianowicie na pier(na

siacli

t.

zw. przedniczkach) na

rkawach

konierzach, a ktre przy

mno

goci pere naszywanych

przy drogoci sameje materji zmieniay sukni
niewieci w istn kollekcj klejnotw
kosztownoci, w aparat nad wyraz
i

bogaty, reprezentujcy

damie

mg ju bez
folwarki, wzia wraz
polskiej

miernej szlacheckiej fortuny.

przesady

tak wystrojonej

powiedzie Wespazjan Kochowski

chopy gumny na barki .

O tym zbytku W klejnotach daoby si przytoczy mnstwo przykadw.
Inwentarze klejnotw z XVII wieku robi niekiedy wraenie, jakby spisywane
byy na dworze jakiego indyjskiego Naboba. I tu mona szlachta sza nieza przykadem dworu. Nuncjusze Buongiotylko za wasn skonnoci, ale
Ruggieri przekazali nam szczegy o skarbach Zygmunta Augusta, o tych
vani
swoje

Przykady,

warto
z

szesnastu pudach, penych klejnotw bajecznej ceny, z ktrych jeden np, rubin

wart by 80.000, a jedna czapjka obsypana rubinami, djamenpo Karolu

szmaragdami 300.000 szkudw zotych, o tych 150 cetnarach pozocitami
i

PORTRET

DAMy

STROJU XVI WIEKU

(Miniatura emaijow. ze zbiorw .

we Lwowie)

p.

W. oziskiego

UBIORY

stego srebra, o

H9

SPLENDORY

tej cale)

Golkondzie, ktr Rug

taksuje na przeszo

gieri

wic

miljon dukatw, a

moe

40 do 60

nw

frcs.

monety
gmuncie

o krlu Zy=

opowiadaa

III

szlacita,

sobie

miljo=

dzisiejszej

na

swoich godach weseU

nych mia na sobie strj
na

szacowany

miljon

Martwe

tym prze=
dworu szed

zotych.

pychem

miijony.

w zawody zbytek wiel=

kopaski

znamy

inwentarzy,

wiele

ktre

bo^

gactwem swojem robi

wraenie skarbw mo=
narszych. Fantastycz^

nym

jest

inwen^

klejnotw

Marji

prawie

tarz

domu Mo=

Potockiej z

war=

hilanki,

ktrych

to ju

prawie do po='

owy

poniej pierwotnej

taksy

zmoderowan

oznaczy

buna

r.

lubelski

rwnajc si

Ubir myliwski

na

koca XVIII

w Muzeum

1615 try

im.

w. (Akwarela

Masrkowskiego

J.

z 1856

r.,

XX. Lubomirskich we Lwowie).

sum

szeciu miljonom dzisiejszym.

Byy

tam

acuchy

dugie

misze

si po ziemi wczyy, mnstwo kanakw, z ktrych kaidy dochodzi

wartoci 2000 do 3000 dukatw, niemniejsza ilo sznurw pere do opasy^^
ktre

wania, dwie korony osypane djamentami

rubinami, trzydzieci

rubinowych, 100 piercieni, z ktrych jeden oszacowany

a
i

dodatku

caa szkatua pena lunych,

innych drogich kamieni.

procesuj si okoo
guszkw,

r.

szmaragdw, szafirw, rubinw

byo

kwartami.

Oszacowano

si dzisiejszym 8 miljonom
dominikaski w Czarnobylu

to

frcs.
<r.

ni

rodziny

Ossoliskich,

mnstwo

pere, ktre

Sapieha,

ktrej

spadek

Daniowiczw, San

byo 5000

djamentw.

chybaby mierzy trzeba

sum, rwnajc
fundujc koci
klasztor

wszystko na 1,184.000

ukasz

agraf

nieoprawnych jeszcze djamentw

1640 spokrewnione z
i

duych

na 6000 dukatw,

Urszuli Sieniawskiej,

klejnotach

Zebrzydowskich, Opaliskich

by

z.,

1638), daje na to z swojego rodzinnego skarbca

Pery
""^'^"^ '^'

UBIORY

150
33

SPLENDORY

okci pere, a mia*

nowicie 25 sznurw o

urja
skich
8 sznurw pere
kaakuckich po wo)e=
pere

kietnych
i

Ma^

wodzinie bezkie)
rjannie z

Kalinowskich

pozostao

Stadnickiej

pere

na

kp

146!

Cliarakterystyczny

Sztuka
zotnicza.

opasanie

to objaw,
kich

e ze wszyst=>

rkodzie artysty =>

cznych najbardziej roz

winiet

byo

u nas

tnictwo/ sztuka ta

yzny
czaju

grunt
i

zo

miaa
oby-

zbytku polskim.

Lwowski

warsztat

handel drogich kamieni

Mikoaja

Siedmiradz-

Szable

by firm
europejskiej sawy
mia ten jubiler p

karabele ze zbioru Ordynacji hr. Krasiskich

Warszawie.

kiego <t 1630)

niemal

miljonowego obrotu,-

u samego

moskiews

skarbu

wspczeni Siedmiradzkiemu
krakowscy zotnicy Daniel Le Double
Jan Dukiet utrzymywali skady klej^^
jarmarki,
notw, objedali z swoim drogocennym towarem dwory magnackie
a obok krajowych negocjantw take zagraniczni kupcy z Amsterdamu, Augs
burga
Norymbergi nawozili do Polski biuterje. Jak wiemy z aktw grodzkich
skiego

miljona wierzytelnoci,i

Handel
klejnotami.

przemyskich,

na jednym jarmarku

Jarosawiu sprzeda amsterdamski kupiec

zbytek wielkich panw

Amatorstwo
szlachta wedug rodkw, a raczej grubo ponad
klejnociki
ubogich nawet pod innym wzgldem inwentarzach zoto

Dawid de Lima za 600.000 z.

naladowaa rednia nisza

klejnotw.

rodki.

figuruj

niestosunkowej

iloci,-

wrd

bardzo skromnej spucizny szlachcica-

szaraczka ziemi przemyskiej Prokopa Tysarowskiego znajdujemy np.

perowy,

ktrym pere

duych kp

74,

troje robiony, z

acuch

perfumami

zo-

tych klatkach*.

spotykamy odpowiedniego zbytku, co wicej nie spotykamy

czsto nawet susznego dostatku w tern, co nazywamy poufn czci
garderoby, w bielinie. Lubowano si wprawdzie w koronkach czytamy cigle
o koronkach weneckich, o forbotach
bryzach <niemieckie Prissen, Preysetf),
giezach z nadokami bogato
ktre \)y\y take rodzajem koronek, o koszulach
Natomiast

Bielizna.

nie

do

haftowanemi jedwabiem

barwistym, o

wpuszczkach neselkowanych

t.

p..

UBIORY

SPLE^DRY

151

pt-

o^batystach, o drogich

nach flamskich

dzia ten garderoby czsto

ale

odwitny,

tylko

jest

zewntrzny
i

nie stoi

gactwa
notw,

koleskich,

efekt obliczony,

w stosunku

do bo*

matery)

futer,

na

klej-

bywa

obfitszym

wyprawach spuciznach
krakowskich
i

mieszczek

lwowskich,
niach

anieli

szlacheckich,

niekiedy budzi

szat*

tak,

si podejrzenie,

jakoby troskliwo o fizy*

czn osob tam

gdzie

koczya,

si^

si zaczyna powinna,

Jeeli

de

pani

przyznajc,
stjumy

Motteville,

po nad ko*

legacji

polskiej

Marj Ludwik

pik*
widzie nie
nic

niejszego

byo mona,
si

po

dziwi,

wielce

e pod tym

bogatym

strojem

brak bielizny, lub je*

eli krlowa angiel*
ska,

maonka Ka*

rola

I,

niemniej

zdumiewa,

pre*

zentowany

jej

synek

polskiego posa,
Koncerz

karabele ze zbioru Ordynacji hr. Krasiskich

w zotogowiu

Warszawie.

watach,

to

szuli,

czasie

<w

bya

tern

latach 1636

przy

penym narodowym

cay
ba*

ma ko*

nie

zapewne nieznajomo polskiego obyczaju, ktry

1646> wymaga

si

tym

kostjumie goej

cakiem szyi ale podobne tylko mniej naiwne zdziwienie budzi si

w ba*
daczu obyczajw przeszoci wobec tej najsabszej strony staroytnej garderoby,
i

tak przesadnie bogatej, tak marnotrawnie zbytkownej

Nie

wypywa

niechlubny
czech,

brata

jednak z tego wcale,

innych

swych dziaach.

aby Polska stanowia pod tym wzgldem

Europie wyjtek. Historja obyczajw mwi nam to samo o Niem*

a nawet o Francji.

Wyprawa

Ludwika XIV, obejmuje

crki

elektora

Palatynatu, polubiajcej

tylko jeden jedyny tuzin koszul,

sze

dziennych

garderoby.

UBIORY

152

sze

mu

Mwic

3ro.

XVII

a poeta francuski

nocnych,

damach,

SPLENDORY

o ubiorach

Inna

Przepych
i

mwi o wspczesnych

staroytnej Polsce, niepodobna

cz

stanowia nieodzown a najdostojniejsz

czn

w. Scarron

tylko raz na miesic zmieniay bielizn.

towarzyszk

kochank

te bya bro do

karabel,

chadza wyrostek

potrzeba

uy

na

broni

do

bogactwo zbytku, ktry atoli nie

szabl, by

Nie dziw te,

serjo.

poprzesta na

te

j poda

bogat

gdyby zasza

zaraz,

szabla staa si przedmiotem

si take na

samej, ale przenis

niej

nieod

ozdabia jak kochank.

za panem, ktry przypasa

stroju,-

drug

broni, ktra

bya

kostjumu. Szabla

szlachcica, stroi

boju, inna

pomin

przybory rycerskie: na szyszak, pzbrojek, koncerz, sajdak

tarcz.

inne

Szlachta

lubowaa si w bogatej
ozdobnej broni, e czsto bro tracia ju
cech ora stawaa si rzecz fantazji teatralnej pompy. Krl Stefan Batory, przybywszy do Polski, gorszy si widokiem szlachty w szyszakach
pan
tak dalece

cerzach, na ktrych

byo wicej

non vero ad rem mifitarem

By

srebra

suo ornamento

tn

zota anieli elaza

fiaBent,

acf mascaras

wyrazi si mia do

objaw wrodzonego wczesnym Polakom zamiowania

zewntrznej wietnoci, podniecanego ustawicznie wpywem wschodu, tej ojczyzny

Jana Hlebowicza.
Przesada de=

broni

fantastycznie

zbytku
zbytek

to

w broni jak w
w dostojniejszym

te

Nigdzie

bogatej.

Polsce,

mamy

Europie

tu na

nie

spotykamy

myli zbytek

takiego

materjalny,

by na tem
koca XVIII

znaczeniu, zbytek artystyczny,

polu

bo

wspln
panowa

cech wszystkich narodw wysokiej kultury a do

w.,we Woszech, Francji Niemczech. Ale podczas gdy w krajach tych patnerz
miecznik zdobi bro rzeb, niellem, inkrustacj, a wic technikami prawdziwie
i

dominujce znaczenie, jakie

si im naley, w Polsce obok wszystkich powyszych sposobw ornamentacji
gownia w szabli,
uywano tyle zota, tyle drogich kamieni,
stal na zbroi,
elazu

artystycznej natury, pozostawiajc

stali

to

rzecz drugorzdn a sam ornament celem.

magnackich
Jak to zwykle bywa, przykad szed z gry, od krlewskich
dworw. Mielimy dwch przedewszystkiem krlw, zapalonych mionikw
artystycznie ozdobnej
bogatej broni, Zygmunta Augusta
Jana III. Pierwszy

staway

s\?^

rzdw

posiada trzydzieci czterozotych, drogimi kamieniami sadzonych

dziecia przepysznych,

wyjtkowo

woskich dekorowanych penych

siw podziwu pose wenecki

bogatych,

zbroi,

way si po niektrych muzeach

w malowniczej broni wschodniego
dewszystkiem fantastyczniejszej
i

szlacheckich

ciste,

na ktrych

1560,

r.

doni

od

spotykamy przybice

pierwszorzdnych mistrzw

pochwa

drugi

Jana Bezeckiego

bieskim

ksit

lubowa

si%

inwentarzach

byway

spotykamy siedm zocistych szyszakw,r.

magnackich

srebrne.

zociste, nabite drogiemi kamieniami,-

Ostrogskich z

przewanie

szyszaki z szczerego srebra, grubo

sadzone drogiemi kamieniami,- nawet pene zbroje

ham Herburt ma pancerze

moe znale

nie

zazwyczaj jeszcze bogatszej, a prze-

zachodniej.
i

1616

dwaa

a z ktrych tylko szcztki przecho*

europejskich,

typu,

zbroje z kamieniami

w
i

pozoAbra-

inwentarzu

inwentarzu du-

rami zotemi*.

*' y-

CZSC

ZBROI (NAGOLENNIK)

ZyOMUNTA AUGUSTA

<Ze zbiorw monachijskich)

UBIORY

SPLeHDOKY

153

karwasze zotem oprawne z rubU

nami

szmaragdami ,

trumn

za

hetmana Koniecpolskiego niesiono jego

dokoa djamentami
Takim samym przepyciem
uderzay tarcze, a zwaszcza t. zw.
szyszak

zocisty,

sadzony.

kakan,

bardzo

ulubiony

Tarcze.

Polsce,

tarcza pleciona z figowego prcia,

tj.

owinitego

barwisty

wzorzysty

rodek czyli
cyrku <rzym

jedwab, ktrej metalowy

t.

zw. uchwat, inaczej

kuty

skie untB),

tyle drogich kamieni

klejnotem,

dao si na

bya

raczej

ska=

ozdob. Taka tarcza

kosztownym sprztem de=

ozdob

te ciany,

kostjumu, konia

anieli

wiesza

ni,-

zota

jego

koracyjnym,
lub

z szczerego

bywa czsto prawdziwym

lub srebra,

nad

ochronn bro^

kiem tu pod

ryngrafem z wizerunkiem Bogarodzicy

szlachcic,

ni na okazowa-

jecha z

pod czapk z biaemi

pirami przed namiotem hetmaskim,
upinano u boku konia na wjazdach

wieszano

nie,

uroczystych.

Prawdziwem cackiem
reprezentacyjn

ozdob rycersk by

koczan, ktry

sajdak czyli

Sajdak.

a zarazem

pomimo

wikszego udoskonalenia broni

palnej nie wychodzi bardzo dugo
z uywania, jak wogle jeszcze po
coraz

.sam koniec
polskie,

XVII w. cae chorgwie

zwaszcza

uzbrojone

byy

ostatnich

ze

szlachty

t.

ukami.

zw.

wooskie,

Nawet

jeszcze

XVIII w. wielu
chadzao z sajdakami,

latach

ktre

prawie

gady

staropolskiego obyczaju zacho=

way

tradycyjne znaczenie rycerskiego

do ostatecznej

emblematu.

Sajdak

skry albo

bywa

albo

za^

Pzbrojek bogaty

polski.

ze

drzewa albo te z kruszcu.

bogaty haft z cignionego zota lub srebra

W pierwszym

wypadku zdobi go

drugim wypadku przybiera

nazw

UBIORY

154

Strj

hetmana

St.

by

maitszej techniki,-

Trbacz Chorgwi

zbiorach Bibijoteki Pawlikowskich

srebrn blach

SPLENDORY

Koniecpolskiego.

<Podug rycin
Jubia, a kryty

lub

aksamitem

trzecim nakoniec kruszec

pancernej za

Wadysawa

mia ornamentacj

bywa

IV.

we Lwowie)

szlachetny, a

najroz*

zoto

srebro

kameryzowano turkusami, almandynami a niekiedy

droszemi nad nie kamie*
niami, jak tego liczne przykady spotykamy w inwentarzach
testamentach.
Do najokazalszych
najkosztowniejszych przyborw reprezentacyjno=
kostjumowych naleay buawy
buzdygany, ktre z rzeczywistej ongi woi

Buawy
uz ygany.

broni obuchowej {masse de guerre, StreitkofBeti) stay ^\% ju tylko

odznakami wojskowej hierarchji,
w kocu u nas w Polsce to znaczenie

jennej

straciy, skoro

znajdoway

s.\%

kilku

nawet egzemplarzach

znakomitszym domu szlacheckim, mimo

ani regimentarza.

inwentarzy, portretw,

do naszych czasw, odnosi

s\i^

byo

np.

opisw przechowanych

podczas
i

rokoszu

Zebrzydowskiego,

do Wooszczyzny,

ten

nosi

te

odznaki,

Gdzie

tylko starszynie wojskowej.

bywaa improwizowana, tam oczywicie

wach do Moskwy

w niej
cisk

nim nigdy ani hetmana,

kto chcia,

wizowanych wodzw, regimentarzy, rotmistrzw.

wych, jak

niemal

z rycin,

wraenie,

cho si waciwie nalee byy powinny

jednak armja

nie

w kadym

nie

brako take impro*

czasie zamieszek

domo-

awanturniczych wypra

kadej dorywczej ruchawce, czy

chodzio o lokalny odpr Tatarom lub

egzekucj mota noBifitate, na zajazdach

to

opryszkom, czy te o staro*

i

wojnach prywatnych, kady,

zacignwszy kup lunego onierza lub zgraj

hetmana lub regimentarza, a ju przynajmniej za rot*

czy to pan czy szlachcic,

sabatw,
mistrza,

uwaa

si za

jedzi na

czele

swojej

czeladzi

buaw

lub

buzdyganem

rku,

UBIORY

Hem,

ci,

krlewski

list

SPLENDORY

^55

ryngrat muszkiet, koczan, procliownice

<Z Muzeum

a nawet

ktrzy

Ksit

Czartoryskich

lontowniczki.

Krakowie).

takiego nie mieli pretekstu, nawet

ci,

przypowiedni na sformowanie roty, nigdy

si malowa

ktrzy otrzymawszy

je)

nie przyprowadzili

odznakami wojskowego dostojestwa.

do obozu,

kazali

Buawa

ulegaa znaczniejszym zmianom co do formy, tylko gaka,

kulista,

lub

nie

strefach, to

jach ornamentyki.

tern,

temi

regule Formy buaw

przybieraa czasem ksztat owalny,- inne rnice polegay na spiralnych

podunych

z nich

Za

to

wypukych,

to

obionych

na odmiennych rodza

buzdygan mia wiele form rozmaitych, najbardziej

za

niejako zasadnicza bya

zw. pierzasta, ktra polegaa na
zw. pir.
gwka buzdygana skadaa si z szeciu lub siedmiu

typowa

t.

t.

'

'"^''ys^-

UBIORY

,56

SPLENDORY

wpuszczonych w trzonek,inne, take czsto uywane

formy nie miay pir przyc
i

pominay gruszk, szecio*

cienn

berekow

latarni,

gowic
kontury

p.

t.

Najrozmaitsze

sposb zawi=

pir,

nicia ich brzegw, np.

w esy, w

ora,

profil

w pa

trjkt,

obwd licia t. p. sta^

nowiy o formie buzdygana.
Uywana bya take forma
i

zachodnia,
s^S

gwki

lub z

towan

Regiment.

laskowata,

gwk

akcen^-

tego rodzaju bu

aw nazywano

regimentem.

Najskromniejsz

ale

artystycznem

czeniu

bez

zna^
naj=

szlachetniejsz ornamentacj

buaw

buzdyganw bya

inkrustacja czyli tzw. tausia,

zota lub srebrna,

za

elazne,

jeeli

technik nazywano
blachmal, jeli

lub pozociste.

way

%\?^

gich

kamieni,

w Polsce

byy

srebrne

elazne oby

zazwyczaj bez dro

co najwyej

byy

sadzone
srebrne

byy

nieffo czyli jak

turkusami,-

pozociste

oprcz

rzeby
rytowanych orna*
mentw obsypywano nie
i

Buawa

rzadko djamentami, rubinami

buzdygany.

t.

czsto,

cae

wiadcz

jak

zabytki

inwentarze,

z pszlachetnych kamieni, z achatu,

regestrze

zamku

leskiego

buawy

niekiedy

p.,

za

buzdygany robione

grnego krysztau,

wojewody woyskiego

to

byy

jaspisu, /ap/s fazufi.

Stadnickiego

r.

1699

zoto oprawny z aspisowemi pirami, z rkojeci

z krysztau przedniego kamiennego*, buzdygan w srebrze zocisty rubinami

spotykamy

Szabla.

np.

buzdygan

turkusami sadzony, z pirami

Nad
jednak

temi

szabla.

wszystkiemi

Szyszak,

nakocami aspisowemi*

kostjumoworycerskiemi

pancerz,

sajdak,

t.

d.

przyborami

buzdygan, tarcza,

suyy

growaa
tylko

na

an

Piotr Norblin de la Gourdaine.

Pan Regimentarz.

<2 wydawnictwa Nauka

.

Sztuka*,

tom'XIU: Batowski, Nprblin^.

UBIOKY

158

uroczystociach, przy ceremonjach

SPLKNDORY

bya co

obchodach publicznych,- szabla

niezbdn zawsze wszdzie: w kociele

dzienn towarzyszk, nieodstpn
w domu, w gocinie, w podry, na sejmiku, na targu, na weselu, pogrzebie,
ona przedewszystkiem staa si szczeglnym przed
bankiecie. Nie dziw te,
miotem zbytku, mody, amatorstwa. Przechodzia przez rozmaite zmiany roz*
si wyrobi pewien stay typ poU
maitemi czasy, ale to nie przeszkodzio,
wpywu obyczajw postronnych
zawisy
od
co
ostatecznie
mao
skiej szabli,
niemieckich, cho wpyw ten w pewnych porach bardzo
tureckich, wgierskich
i

by

widoczny.

Nawet kaprysy mody

przeobraay

nie

radykalnie najgwniej

rzeczy, poprzestaway na pewnych odmianach rkojeci, na rozmiarach, na

materjale tych acuchw, paskw,
pochwach
okuciu, na sposobie upicia
pendentw, ktre z t rozmaitoci nazwy przybieray take
rapci, sznurw
rozmaito formy, a czasem nawet osobne znaczenie, bo np. wiemy, e na
szej

znak akcesu do konfederacji wojskowej upinano

szabli,

odrbny sposb

na

szable

Wedug

pewnych odmian rozrniamy do dzi dnia szable Batorwki,

Zygmuntwki, Augustwki, nazwane tak od krlw, pod ktrych panowaniem
weszy W uywanie. Odmiany szabli albo raczej, e tak powiemy, jej style,
zaleay przewanie od krzywizny gwni od formy jelca czyli rkojeci,- ze

paskach.

Odmiany

stanowiska

za

broni

wic

siecznej,

niejako

rozrniano

technicznie,

trzy

szabl. Wszystkie inne nazwy byy tylko

paasz
synonimami albo zaznaczay pewne odmiany nieistotne,- kord multan np. ozna
Rozmaito cza to samo co paasz,- ordynka, szerpentyna, karabela itp. byy to szable
jej narw.
o(Jniiennej krzywizny. Koncerz, tak nazwany od tureckiego kandara czyli hanprzypomina form raczej miecz
czara, cho wcale do niego nie by podobny

gwne

rodzaje:

koncerz,

figurowa tylko na koniu, przytroczony do rzdu,- cech

bardziej obosieczna,- szabla bya zawsze
paasza bya gownia prosta, duga
tylko w trzeciej kocowej
krzywa, z turecka bardzo, z polska lekko krzywa,
jest broni czysto^kostjumow, szabla polska
ile bya
czci obosieczna.
bez

krzya u

jelca,

wyczn

nazwa ta bardzo mao zwy

wesza w powszechne uywanie
czajna jeszcze w XVII wieku, utara si
dopiero w cigu XVIII rzecz o tyle dziwna, e powstaa bardzo wczenie,
miaa bowiem wzi swj pocztek od niejakiego Karabela, ktry na dwr
strojn, po dzisiejszemu
krlewski jeszcze w r. 1496 wprowadzi bardzo lekk
prawdziwy simiam frameae, jak
mwic salonow szabl, mapujc
opiewa wzmianka o tem w korespondencji Erazma Cioka. Tymczasem w a*
dnym inwentarzu, a wic w adnem z najautentyczniejszych rde, a znamy
ich liczb niema obfitujcych w nomenklatur broni, nie zdarzyo nam si

nosi
Karabela,

nazw

dzi

prawie

karabeli,

ale

or

spotka

nazw

Na

karabeli

bodaj

czy

nie

pierwszy

Wacaw

Potocki

uywa

koncentrowa si wszystek zbytek,

jaki si roztacza na przyborach, o ktrych mwilimy powyej. Wszystkie
techniki artystycznej ornamentacji skaday si na je) wyposaenie: inkrustacja,
tego wyrazu.

rzeba, rytowanie,

kostjumowej

niello

szabli polskiej

kameryzacja drogiemi kamieniami na zocie

srebrze

Krl August

III.

polskim stroju.

Statuetka porcelanowa starosaska <ze zbiorw autora).

UblRY

i6o

SPLENDORY
miecznik

nie
i

Ceny

jubiler

wysila si na

ozdobienie-

szabel.

zotnik

ale

Do

jakiego

zdumiewajcego
dochodzi

jej

stopnia

ten zbytek, tego

mamy w rdach

bardzo

przykady,-

do

liczne

przytoczy kilka
dubie*
skim zamku Ostrogskich
bya szabla otaksowana
na ooo talarw,- szabl
nich

bez wyboru.

Ossoliskiego przy wjeis

Czekan krla Jana Kazimierza.

do Rzymu szaco*

dzie

wano na 20.000

z.,-

wojewoda smoleski

Firlej

paci Gabrjelowi Dobrogostowi,

zotnikowi lubelskiemu, dwanacieset z., a wic nawet przy wczenie bardzo

niskim kursie zotego przeszo 5000 frankw za_^sam robot od oprawy szabli,

kosztowa musia materja, uyty przy tej robocie, skoro czytamy

w jej opisaniu, e montowana w szczerem zocie, ozdobiona bya nietylko
djamentami, a z rubinw niektre miay wieU
emalj, ale osypana rubinami

dopiero

ko

migdaa.
Jak szabla tak

Czekan.

Nazw

czekana

towarzyszy zawsze szlachcicowi.

czekan

wywodz

niektrzy

wgierskiego,

mylnie

sam czekan tak jego nazwa przysza do Polski

wszake, bo
Wgier ze Wschodu, gdzie ta bro nazywaa si dukart. Na
jak

Zachodzie znana
fjammer, a

uywaa

Jako

zarazem.

bya pod nazw marteau

do opierania si lask
bezpieczn,

wion,

jazda,-

jej

czekan

tylu

Polsce

suya

za

bro

by

lask

wygodn

straszn broni przy zwadzie,

tak" nie

taki,
i

d'armes, fiorstnan"

noszono u nas,

jaki

krwawych

trzema konstytucjami z

miertelnych
lat

1578, 1601

wypadkw osa*
i

1620,

zakazano

pod win dwchset

mie j
grzywien. Czekan by lask najczciej bardzo ozdobn, drutem
srebrnym lub stalowym okrcon, ktrej rkoje stanowio elazo
z jednego koca w obuch czyli mot, z przeciwnego koca w dugi,
szpiczasty grot czyli t. zw. nadziak zakoczony, a cios
ostry
przy sobie na miejscach publicznych

Obuch
i

nadziak.

zadany jednym czy drugim kocem,

ciko
i

ich

bogactwa,

'\

ugodzi

w gow,

albo

rani albo na miejscu zabija. Przy uroczystych wjazdach

zotem nabijane czekany, po

tarcz, przy rzdach na koniach,- wita
rwno Z koncerzem
wielkopaska, jeeli miaa na sobie kolczugi, trzymaa je jak
szabl przy ramieniu elazem do gry. Byo zwyczajem, e
i

Rrdy

jeli

obchodach przytraczano bogato

i

Widok
tego czekana
""
z

y.

o
o.

"o

fi.

cc

<

je

I 2^
U
>^
H 2
c/2

o ^
I

o.
00

OS

O C

ha

o
a,

o
O
o.

UBIORY

SPLENDORY

Rzdy

161

polskie.

kadym uroczystym wjedzie, czy to powitalnym, koronacyjnym, pogrze*

bowym w Krakowie, czy to poselskim w ktrej z stolic zagranicznych, za
orszakiem jedcw prowadzono lune, z niesychanym przepychem ubrane

przy

konie z tarcz,

koncerzem, sajdakiem

natkane sztuczkami

ktrych nie
z

ogniwkami

wida byo

ze

zota

lub

dekoracyjn

kapy

okrycia

turkusami

kami,

tulejach

strzemionami

forgach

kitami

t.

p.

pir

na

strusich

koskich

reprezentoway,

pozocistego

srebra,

pod

blaskiem drogich kamieni, a wraz

broni,

czaprakami, czetmanami, dywdykami, kutanami

te

same-za rzdy,

rzdw,

czekanem u

olnieway

rzemienia,

wymienion powyej

zotym haftem
si jeszcze nazyway

ociekajcemi
i

jak

kameryzowanych rubinami
ogwkach, z szczerosrebrnemi

kady

z osobna,

ca

fortun. Jakby ustp z bajki arabskiej czyta si opis kawalkady

to

pokan

ukasza

An;=

Grkw na weselu Zygmunta Augusta z Katarzyn Austrjaczk,

w ktrej kady giermek jak Archanio olniewa srebrnemi skrzydami u zbroi
iskrzy si drogiemi kamieniami,- niektre rzdy
a kady ko ocieka zotem
na koniach przy synnym wjedzie Ossoliskiego do Rzymu ceniono na
10.000 dukatw, a rzd pod Rzewuskim, kiedy posowa do Danji, na miljon
drzeja

zotych

sumy bezwtpienia grubo

przesadne, ale niemniej przeto jako cyfrowe

ujcie olniewajcego wraenia, jakie odnosili widzowie, mniej moe oddalone

od prawdy, nieliby zdawa si mogo. Na domiar jaskrawego efektu farbo;

nadajc im macie nieznane w naturze,- pani de Motteville zapisuje,

e przy wjedzie legacji polskiej, ktra przybya do Parya po Marj Ludwik,
niektre konie pomalowane byy na czerwono, a polski uczestnik tego poselstwa
zapewnia, e dwadziecia koni tego bajecznie wspaniaego orszaku legacji poda
kutych byo srebrnemi podkowami,- ko za wojewody poznaskiego Opali^
skiego mia podkowy szczerozote, z ktrych jedn umylnie tak lunie przy*
twierdzono, aby si^ zgubia po drodze. Do tego bogatego aparatu zbroi, szabli

wano

konie,

Farbowanie
koni.

Srebrne

zote pod-

kowy.

UBIORY

102

Rzdy

SPLENDORY

polskie.

rzdu, ktry olniewa oczy cudzoziemcw malowniczoci

doda

w kocu take skry lwie, tygrysie lamparcie. Lubowano si w nich

jako w wysoce dekoracyjnem uzupenieniu rycerskiego kostjumu,- spite

naley

bardzo

przepysznemi agrafami ze zota

na

blaskiem,

zbroi,

ozdabiano

niemi

drogich kamieni, przewieszano

take

magnackich,- dubieski inwentarz

Bya

konie.

ksit

te spora ilo

ich

Ostrogskich z

r.

rami
domach

przez

je

1606 wylicza 108 skr

Ale o tym przepychu kostjumu

broni polskiej
powemie czytelnik wyobraenie z niezr*
wnanych sztychw Stefana Della Bella
jego ucznia Antoniego Tempesta, tej
tygrysich, lwich
lepsze

ni

lamparcich.

dugich nawet opisw

istnej

te
nie
si^

ulega

encyklopedji

splendorw magnackich

rycerskich,

ktrej

podajemy.

kilka kart

Wpyw

Wpyw
Turcji.

malowniczej

Turcji na

mu

nigdy,

bro

atwo zrozumie,

kostjum mski, bo eski, jak

utrzymywa si

statecznie

jednak bardzo znacznie za panowania ostatniego Jagielloczyka

Wazw, ustpujc

coraz wicej pola

wpywom

zmniejszy

pewnej mierze,

zachodnim,

za dynastji

niewtpliwie

byoby si nam pozostao tyle wybitnych jego ladw, gdyby

latach XVII wieku zwycistwa Jana III nie zasypay byy nagle

nie

ostatnich

caej

prawie

bogatym upem broni, rzdu, szat, sreber, kobiercw, naczy

sprztw tureckich, ktre ozdobiy nietylko zamki wielkopaskie, ale take
dwory
dworki szlacheckie
naday strojowi urzdzeniu mieszka uderzajce
pitno Wschodu. Bya to niejako naga orjentalizacja smaku polskiego zwy-

Polski niezmiernie
i

Orjentaliza-

ciona

upokorzona Turcja

wywara

przecigu

na fizjognomi obyczajow szlachty, anieli przez

kilku

setki lat

lat

wicej

wpywu

wywieraa grona

IMtJ

o
O

O.

>
C
o

-o

UBIORY

SPLHNDORY

.63

Siodo bogato dekorowane haftem. Wiek XVII. (Muzeum Przemysowe Miejskie we Lwowie).

zwyciska.

orjentalizacji,

rzec

mona,

Chocimem

Wiedniem dokonay tej zewntrznej

dzi na jutro. Zdobycz nasi wzili wielk pod
Chryzostom Pasek w swoich pamitnikach

Chocimem

Wiktorje pod
z

powiada Jan
srebrach, rzdach
namiotach bogatych,

borne, co

mgby

sepetach

za owe

specjay wyt*

co drugi sepet na sto tysicy rachowa,- one szable bogate,

one janczarki. Nasiao si tedy po wszystkiej Polsce rzeczy

haftowanych rzeczy licznych, koni piknych, ubiw bogatych

tureckich,
i

inszych

onych

rnych

specjaw*. Kiedy krl Jan III wjeda na koronacj swoj do Krakowa, ko

jego ma na sobie rzd Hussejna Baszy, zdobyty pod Chocimem, szczerozoty,
bajecznej ceny,

sadzony

dwoma tysicami rubinw

szmaragdw,

rzd

ten

sygnatur smaku polskiego z tej specjalnej pory, rozmiowanego

w grubym efekcie, biorcego bogactwo za pikno, przepych za sztuk. Jako
gdy krl pniej rzd ten baszyki podarowa Wielkiemu Ksiciu Toska.skiemu, zbyto go na dworze Medyceusza, w ojczynie Benvenuta Celliniego
pogardliwemi prawie sowy: cosa def BarBaro fusso.

jest niejako

UBIORY

104
Sarmackowsc o ni

Jan

by ju

III

ubiorze

'^"^

ostatnim reprezentantem

sarmackoswschodniego obyczaju

koca swego ycia miowa si w kostj umowy eh ozdo^

Trzyma na swoim dworze zotnikw Ormian Grekw, prze
i

aby nikomu innemu tylko jemu jedynemu

hafciarzy,

bogate sajdaki

robili

Vous mander
pisze do niepolubiona mu jeszcze
J'at
Marja Kazimiera gue fe Brodeur a gui Pous avez donn de fargent pour ne
pas Broder de sajdak a personne, en a Brod' un tout pareif au Chory Bra=
cawski. Kady pose do Turcji, kady wysannik, udajcy si do Krymu, musia

Amatorstwo

SPLENDORY

do

broni,-

bach orjentalnych.

paca

czapraki

przywie

zania

ou6fie de

pisze

mu

najforemniejsza tu

Krymie

d'un favoro perfetissimo,

jest

alt

swemu ormiaskiemu zotnikowi Bedrosowi. Nawet

rowie, takim sielskim

niepokanym,

trou nietylko

e go

Polsce, ale na

zaraz

da

wprawdzie

do przerobienia

swoim ustronnym ]awo

komedjopisarz Regnard

caym

srebro

Rzdzika tu
jed. Kiedy

czerkieskiego, bo tu wszystko w tureckich

przysano zamwion tam przez niego szabl, zby

komplementem,

rozka

kw

teraz.

widziaem

z Florencji

viffain

do niego rezydent przy chanie krymskim Lichowski

oprawny odsyam, jako moda

jeszcze nie

Wedug

Sobieskiemu jaki oryginalny okaz sztuki wschodniej.

wiecie, nawet

nazwa

fe

pfus

z szlachecka

tej

skromnej rezydencji ubiera si Sobieski z wschodnim przepychem,- cytowany

przez nas

wym
boku

Abbe

kontuszu
i

de P.

widywa ^o tam zawsze

czapce rwnie sobolowej, z

z niemniej bogato drogiemi kamieniami

upanie zotolitym,

sobolo^

osypan djamentami szabl

sadzonym czekanem

notw miewa na sobie zawsze na 200.000 talarw.

Ale ju historjograf, stronnik ulubieniec tego wanie
i

rku, a

krla, ktry

ju

przy
klej;

by osta;=

pompy rycerskiej wietnoci, ostatnim niejako

amatorem tej penej blasku barwy apparencji zewntrznej, ktra nas dzi
zdu
miewa gorszy, ale ju biskup kijowski Andrzej Zauski w gonych swych Epi'
tnim reprezentantem sarmackiej

gorycz

tylko
z bolenem oburzeniem mwi o tych szalonych zbyt
si posuwaa szlachta a ju najbardziej ta jej warstwa, ktra
wojskowo, zamiast dawa spoeczestwu przykad onierskiej prostoty, fizya
cznego hartu
obozowej surowoci ycia, imponowa chciaa tylko bogactwem
stroju
szumnoci bankietw.
jednym ze swych listw przypomina biskup,
jak to wojewoda sandomierski Piotr Firlej, kiedy ugaszcza raz przed wojn
szwedzk pukownikw, rotmistrzw towarzyszy, zwrci %v^ do swego kapelana
tak do niego przemwi: Widzisz Ojcze tych panw tak kosztownie wy*
twornie strojnych, jakby szli nie na wojn ale na lubny kobierzec, skd mylisz
maj na to rodki? Wiedz,
niejeden z nich ani jednej nie posiada wioski
e,
adnego z nich nie sta na te zbytki. Z ez krwi ubogiego chopka tak si postroili! Wierzaj mi
gdyby Anio Paski cisn w doni swej te lamparty so*
bole, te jedwabie
purpury, krew
\zy pokrzywdzonych strug by z nich

stofacB z

suc

kach, do jakich

Zudne wrazenie.

spyny!*
^3 wspaniao
nawet u mniejszej

szat

klejnotw

bardzo maej,

u znamienitej szlachty,

wywouje wraenie,

jak

ta ich

gdyby

ta

obfito

przeszo

A2
o
c/3

_)

a.
bo

O
c
o

<
O
w
I
o
H
(/i

i>

n
_

ii

i*
"

9.

^
o

ca

<

'

^^
os

*-

&
o

Frak szambelaski

czasw Stanisawa Augusta.

(Wasno

Muzeum Przemysowego M. we Lwowie).

UBIORY

166

SPLENDORY

nasuwa wniosek nie ju

wielkiego dobrobytu, ale wyjtkowego bogactwa. Wniosek taki byby jednak
na
mylny. Nie mwic ju o tern, e to, co si^ dzielio na kilka wiekw
w
przeszoci
na
ogromn
pokole,
co
si
niejako
rozpraszao
przecay szereg
miejsca, koncentruje si dzi w naszej wyobrani
w tej kon
strze czasu
sama
centracji wywouje wraenie po wikszej czci czysto fantazyjne, ale
rzecz przedstawi si nam inaczej, jeli zwaymy, e ta amatorska obfito dro=
gich kamieni, zota, klejnotw, nie staa w adnym rozumnym stosunku do
nie moe wcale
za dowd wielkiego dobrobyturzeczywistego majtku
przewanej czci byo to bogactwo okupione ubstwem, wietna fasada,
poza ktr daleko mniej byo, ni obiecywaa, poza ktr niekiedy ju nic wicej
nie byo. Wacaw Potocki nazywa to bogat ndz w jednym z swych
ncsatyrycznych wierszy, opisujc, jak go to olnia w rezydencji pewnej senator^
skiej paska aparencja, pociel zotem szyta, ciany cae w szpalerach, w axa
mitach stoki, sugi w koralu, srebrem okute pachoki*, paac czy te belweder,
mizerne gumno
zbyt wietno, zbyt szumno, za w oborze krw kilka
a sam pan oblony przez wierzycieli chowa si po ktach. Tene sam poeta
w dwch wierszach bardzo malowniczo oddaje t sab stron obyczajw
byia

jakim wiatem purpury, zota

brylantw,

suy

Bogata

'

dza.

szlacheckich

Przyjecha do mnie szlachcic, co po dworach

Chudych para szkap

Widzimy
Zbytek bez
dobrobytu,

mowe, bo

midzy
co

tak

suy

rzeczywistej

zbyt czsto

wozie, a hajduk

ktre
z inwentarzy,
'

nazywano u nas

wietnoci

ich

raca

we

ebrze.
s r e

wszystkie te splendory do^*

nam wyliczaj
'
sprzty, kosztown bron
klejnoty, ze

.,.,,..

szaty,

obfitoci a

tern,

co

jest

realnym dostatkiem domu,

atwoci bytu
ycia, zachodzia
Byl to aparat witeczny a wito nad
powszedniego. Wicej to bya wada czasw

wygodzie,

potrzebie,

dysproporcja.

e.

wszelk miar y\o kosztem dnia

ni narodowego charakteru, bo na caym wspczesnym wiecie dziao si podobnie, tylko e wrd daleko szczliwszych warunkw spoecznych
eko*
nomicznych
z wiksz szans wyrwnania kontrastw.
Nie brako te kontrastu zbytkowi wielkiej
monej szlachty byo nim
ju samo to spoeczne, w caoci swojej takie szare
ubogie, e gdybymy
mogli je widzie dzisiaj roztoczone przed sob, ujrzelibymy, jak ta wietno
gubia si w powej masie, jak ten zoty haft nie wystarcza, aby z ta zrobi
malowniczy kobierzec. Nie mwic ju o ludzie, ktry nie wchodzi w zakres
byo ciemnego ta w tej warstwie, ktra si take braci szlatej pracy,
cht* nazywaa, w mnogotysicznym tumie tej szlachty czstkowej, zaciani

Kontrasty.

do

kowej, okoIicznej, czynszowej, chodaczkowej, ktra

cho j

rzeczywisty przy-

wolnoci a fikcyjny rwnoci dzieli przepaci od ludu, przecie sposobem

swego ycia, stopniem owiaty
ubstwem tak bya bliska chopa, e j w naszym opisie obyczajw szlacheckich pomijamy, pozostawiajc j ludoznawstwu.
wilej

i68

Drobna
srlachta.

OBIORY

Ten drobny

szlachcic, najpoledniejszy

SPLENDORY

syn koronny*, ktry

ma

dzisiaj

wicej

da mu

miejsca w powieci poezji, nili go mia w historji

przecie Mickiewicz
iomeryck niemiertelno, przenoszc na Parnas polski zacianek dobrzyski
ten brat szlachcic mieszka tak samo w chaupie krytej som, niezawsze nie
i

wszdzie opatrzonej kominem tem tylko rnicej si od chopskiej lepianki,

nosi po szla^
nazywaa si dworkiem
musiaa koniecznie mie ganeczek
ptniank, a od wielkiego
checku zawiesiste wsy, ubiera si w siermig
wita w kontusz z karazji, przypasywa surowym rzemykiem szabl oprawn
i

gd

w
w

mg wotowa na krla, nazywa si

aktach szlachetnym, uywa sam tytuu pana, a ona jego jejmoci
oto cay splendor jego stanu. Klamk pask, sub wojskow a na Rusi du*
chown karjer, ihumestwem lub wadyctwem, dobija si niekiedy krescytywy
wotowa

trzask,

na sejmikach,

niejeden z

te
Szaracrki

mazowieckie,

t)lko

ciemnej rzeszy

tej

da pocztek

opisie szlacheckich

rodzinie

dzi ju utytuowanej

tyle

obycza^

^^^ powiedzie O nim moemy. Rozsiec

we

dlony gsto
nicach

wszystkich prawie

mao wykazywa

Polski,

prowincjonalnych pod
bytu, ubioru
z wielu

dziel--

rnic

wzgldem dobro-

wypywa
najuboszy by naj^

obyczaju, ale jak

wzmianek,

wicej dostarcza tematu do satyry na

Mazowszu,

gdzie

biskup Marescotti

jak twierdzi arcy=

r.

zaciankowa niedawno
wiedziaa, co to

jest

1670

jeszcze

w ubiorach

cych miech

temu

nie

zoto, srebro lub wino,

a popisywaa si na zjazdach
niach

szlachta

okazywa*

uzbrojeniu,

wywouj^-

szyderstwo widzw.

konwokacji warszawskiej

r.

Na

1587 ^pano^^

czytamy w wspcze*
okazowali si do ba
moe by nikczemniej mao

wie Mazurowie

snym zapisku

esko,
nie

nie

wszystko na kijach byo, okoo dwch

ubiu
wierzchu
wierkowego,
a
gsie
pira
na
ox
r
o
tysicy,- mieli niektrzy szyszaki z
'

dla

swojej wikszej

wanoci.

,.
^lowarzysz husarski
w/. ^
za Wadysa^fa IV.
w Bibl. Pawlikowskich we Lwowie)
,

<Podfug ryciny

ROZDZIA CZWARTy

DOM WIAT
I

2i

Zalubiny Maryny Mniszchwny <Muzeum Rumiancowskie, Moskwa).

I.

e Polska staa jednostkami. Rzecby raczej

e staa rodzin. W spoeczestwie tak nie

awiano,

mona,

dostatecznie

obwarowanem

pieczestwa publicznego,

instytucjami

adu

o ktrym

kraju,

Rodzina,

bez*
Rej

piszcy w porze, co w oczach wszystkich p

niejszych pokole uchodzia za zote czasy narodo
adna banda
wego bytu powiada z gorycz,

sn
sn

a
a

cygaska

jest

pastwo

nie

jest

takiej

lepszem opatrzeniu nili

niedbaoci,

sawne a zacne

cz

przewana
tych obowizkw, ktre spenia winny pastwo, wadze, ustawy, spadaa na rodzin.
Najsurowszy nawet sdzia przeszoci przyzna musi, e rodzina polska spe
to

niaa ten

wielki

obowizek,

bya

nasze

najsilniejszym

fundamentem obywatelskim

narodowym e w najgorszych nawet czasach by nim nie przestaa. Kiedy

wszystko poszo w gruzy, na niej budowao si nowe ycie, przechowaa
w sobie wiernie wszystko, co byo warunkiem rkojmi odrodzenia.
i

przeszoci, ktra nas tu zajmuje, speniaa misj wyrwnania, godzia

sprzecznoci publicznych
prywatnych interesw,- bya bodcem i hamulcem
i

bodcem swoj tradycj

ambicj, hamulcem swoj poczciwoci
karnoci. Mona powiedzie,
topnia w niej
miarkowa si% krnbrny
porywczy temperament narodowy, poskramia si wybujay
do niesfor-

zarazem:
i

j^j^jg

jej

spoeczna,

DOM

172
Etyczna sia
""^'

WIAT

noci fiiezawisy indywidualizm szlacheckiego charakteru. Rtyczna sia rodziny

dugo bya jedynym ratunkiem spraw publicznych,- rodzina bya te najwysz,
a moe nawet jedyn rozstrzygajc instancj opinji w spoeczestwie, ktrego
kltw bya bezkarno pobaliwo publiczna. Bardziej ni na wyroku tryi

bunalskim, bardziej

ni na

sejmikach

na

sejmie,

na zjazdach

na wyborach,

nawet banita

gruntowao si zdanie o ludziach na opinji rodzinnej

dugo mg wyzywa bezbronne spoeczestwo artowa

infamis

wyrokw publicznych, ale prg poczciwego domu wytyka kres jego zuchwalstwu a zwizek
z szanown rodzin stawa si dla niemoliwym, Czowiek wtpliwego charakteru atwiej mg odgrywa rol w publicznem yciu anieli znale poczesne
i

czyjego rodzinnego ogniska, atwiej

miejsce u

wiatowym, posem

Wpyw
jcie rodziny,

crki dobrego

znaczenie rodziny

byy

domu,

urzdnikiem po-

spowinowaci si

oeni w

zacn

nim syna.

tem potniejsze, im szerzej pojmowano

pojmowano ich tak szeroko, jak w Polsce. Swiadocznoci rodzinnej sigaa w najdalsze filjacje,- rodzina stawaa si wielk
^^esz, a wymowny to symbol jej moralnego obszaru, e ju sama wsplno
jej

Szerokie po-

mu byo zosta

lub deputatem na trybuna, anieli

rk

rodzin, otrzyma

granice, a nigdzie

nie

mo

jzyku szlacheckim nazw z znaczeniem powinowactwa, bo

nazw stryjcw herbownych. Znano ledzono u nas najdalsze powinowafiljacyj
ctwa
pokrewiestwa, przyznawano si do najodleglejszych kolligacyj
heroldji,
uznawano je chtnie nawzajem,- w kraju, w ktrym nigdy nie byo
Francji, wiadoma bya przecie dobrze historja
jaka istniaa np. w Anglji
rodw, a mimo skonnoci do bajecznych wywodw prozapji, ktrym w gruncie
rzeczy nikt nie wierzy nawet ci, dla ktrych splendoru je zmylano mimo
herbu stworzya

Kolligacje
'

^''''^''-

caej

miesznoci

polskiego pochodzenia

'^'^'

samej

wypywajcej

sobie,

manji

bo jakby z pogardy rodowicie

wywodzenia si od cudzoziemskich,

czsto nawet klasycznych, rzymskich protoplastw, w kocu mimo wstrtnie

pochlebnych panegirykw mimo wszystko i wszystko szlachta umiaa trzestaroytno dostojno kadej familji. Nigdzie moe
trafnie oceni
tylu CO W Polsce nie byo urodzonych genealogw, ktrzy z pamici umieli
kolligacje szlacheckich domw, sigajc w dalek
wyliczy wszystkie parentele

wo

Genealogo-

tak niegodnej

przeszo

dalekie stopnie, nigdzie

te

moe

nie

starczyo tak

mao

do ty-

powinowactwa. Krewny, jak erd po pocie, jak woda

tuu krewiestwa
po kisielu, jak cieka po zagumniu artowano sobie z tych wywodw,
ktre dochodzc do przesady, przybieray czsto cechy miesznoci, ale wypyway zawsze z szanownego szerokiego poczucia cznoci rodzinnej. Jego
baba
moja, byy to dwie babie, kochay si jednakie majc w herbie Grabie*
i

powiada

Wacaw

Potocki o takim ssiedzie-genealogu:

Przykrzy mi

si^,

suchajc

srogich jego plotek.

wujw, stryjw, ciotek.

domu, ktra bya za kim.
Prawi Ksigi Rodzaju dugim zodyakiem.
Regestru sistr

Kogo

ktry

braci,

wzi

KRLOWA MARJA KAZIMIERA

(Minjatura emaljowana ze zbiorw .

we Lwowie)

p.

W, oziskiego

DOM

Gdyby jedyn

rozstrzy^

gajc cech obyczajowej

byo

WIAT

'73

mmKmt^^^^^^

^'"'^''^'--^~''^^'^

glStKtHt}

Kobieta,

kultury

stanowisko kobiety, to sza-

naleaby si moe
tytuu prym midzy na=

checkiej Polsce

z tego

ony

rodami. Stanowisko

matki

byo w caem znaczeniu tego

sowa dostojne,- wpyw kobiety
czsto nawet przemony.

wielki,

Zona klejnot drogi, ona miy

wdziczny a tobie rwny to^-

ona ozdoba m=
owi, ona gowy korona

warzysz,
wszystkie

ustawicznie

naszych

starych

poczwszy od
Kochanowskiego, a sko=

poetw
Reja

nazwy, spotykane

te

pisarzy,

czywszy na najpniejszych,
nie byy czcze tylko sowa,
tyle

innych

naszej

szczerej literaturze,
,

inne,

jak

niezawsze

bya caa

to

prawda stwierdzaj

to

to wszystkie

najmniej podejrzane

rda

obyczajowe przeszoci akta s=

dowe, intercyzy, testamenty, listy
:

poufne,

nie

mwic ju

mitnikach. Jest to rys

charakterystyczny,

o pa

naprawd
onie da

wano zazwyczaj nazw przy

jaciela.

Nietylko szlachta, ale

ona-

wielcy panowie, ktrzy atwiej

wczeniej odbiegali

od staropolskiego sownika obyczaju, przyjacielem mianuj on. Janusz Radziwi,

proszc krla Wadysawa IV o pomoc do rki panny Potockiej, zaklina go,
aby nie odmwi, bo tu nie o urzd, nie o wakancj idzie, ale o wiecznego
i

przyjaciela*/

Jerzy

Ossoliski,

Daniowiczwn, wedug sw
najdroszy skarb
najwiksze po asce Boga

starajc si o

wasnych szuka przyjaciela jako

bogosawiestwo*/ Franciszek Sapieha, koniuszy w. litewski, w testamencie
swoim z r. 1683 egna ^najmilszego po Panu Bogu przyjaciela, maonk Ann
z Lubomirskich*/ ks, Albrecht Radziwi, zrzekajc si mimowoli rki wojewo=
i

swego synowca, powiada, e odstpuje mu od

Boga naznaczonego przyjaciela*/ wojewoda miski Krzysztof Zawisza mwi
w swoim pamitniku, e ^cokolwiek ma reputacji u wiata bogosawiestwa od
Pana Boga, ma to z osobliwej aski Opatrznoci, e mu da przyjaciela* Teres
dzianki sandomierskiej na rzecz

'przyjaciel.

'

174

^'^^

'

t nazw

WIAT

'

si wyraz emancypacji kobiety

w najpickniejszem znaczeniu tego sowa. Widzc w onie przyjaciela, dawano jej
pik*
niejako niezawiso od znikomych warunkw upodobania, od modoci
mstwa, nietylko serca ale
noci," wymagano od niej nietylko sentymentu ale
rozumu czynu.
I rzeczy wicie mufier fortis nie bya rzadkoci w ojczynie Anny Chrza*
mstwem,
nowskiej,- kobiety czsto dorwnyway mczyznom energj czynu
a w regule przewyszay ich ambicj. Frycz Modrzewski ubolewa nad tem, e
zachowa*.
niewiasty polskie zwyky si bardziej, ni przystoi, przeciwko
Nie szukajc innego przykadu, c to za wspaniaa w swoim rodzaju posta

Tyszkiewiczwn. Pod

przyjaciela kryje

Mulier

fortis.

mom

dziewczyny

polskiej, ta

cichym Samborze wychowana wojewodzianka sando*

niepokonan
Maryna, ktra z przedziwn energj
niczem si ambicji stawi czoo najgroniejszym przygodom swego awanturnic
czego losu, ktra ubrana w zbroj husarsk wpada do koa rozwichrzonego
sia towarzystwa na swoj stron
postaw
polskiego onierstwa
buntuje/ ktra uciekajcym z waw oblonego przez Moskw Dymitrowa
zabiega drog woajc: Co czynicie, li ludzie! Jam biaogowa, a serca nie
trac ! a starocie uwiackiemu Sapiee, kiedy j chce zatrzyma w drodze
do Kaugi, rzuca wyzywajce sowa: Mam pczwarta sta Docw. Gdyby
mi do tego przyszo, dam ci bitw!*
kobiet polskich przekracza czsto granice wiata domowego, w kt*
rym krloway, siga w ycie publiczne jego najwaniejsze nawet sprawy.
Obok licznych innych mamy tego najwymowniejsze moe wskazwki w rapor*
agentw cudzoziemskich, ktrzy obliczajc szanse swojej misji
tach posw
akcji, bior w rachub take opinje
sympatje dam polskich, maonek do
mierska, pniejsza caryca

Wpyw

ko-

biet.

mow

Wyw

po krlu Michale agenci w kombinacjach swoich przed^elekcyjnych rozwaaj pilnie, za ktrym kandydatem
owiadcz si kobiety. Prawie tyle, a niekiedy moe wicej chodzi im o to
stojnikw koronnych.

czasie np. bezkrlewia

Kondeuszem czy za Neuburgczykiem, za Piastem czy

^a ksicicm Lotaryskim? bdzie pani wojewodzina sandomierska Czartoryska,
pani kanclerzyna litewska Pacowa, pani wojewodzina lubelska Rejowa, pani
podskarbina kor. Morsztynowa, pani wojewodzina krakowska Lubomirska, pani
podkomorzyna kor. Denhofowa, pani stolnikowa Wielopolska anieli o to,
Jakie
jakie stanowisko wobec kandydatw zajmuj dam tych maonkowie.
stawasz zapytuje Jan
fakcje midzy damami? Przy ktrych
Sobieski w licie siostry swojej Radziwiowej, bawicej w Warszawie podczas
sejmu w r. 1666. Hetmanowa w. kor. Sieniawska, crka marszaka kor. Lubomirskiego, wielkiego geniuszu, rozumu
obrotu dama, uywana bya przez
do dyplomatycznych misyj, a Otwinowski nazywa j wielk rzdniczk
tak dobrego obrotu, e z ca Rurop miaa konferencje*. Kasztelanowa
czycka Towiaska, susznie polsk Montespan nazwana, o ktrej wyraa %\^
aby

Polityka kobiet.

dociec, za kim? za

WXMo

ma

biskup Zauski,

rwnie

chytrej

sprytnej

kobiety niepodobna

znale

ant

Bernardo Bellotto

ii

Canaletto: Elekcja krla Stanisawa Augusta.

(Fragment obrazu.

Muzeum

^X'^ielkopolskie

Poznaniu).

\j6

bOM

midzy ywemi

wszechwadnym kardynaem, prykuzynk, jest jego Hgerj demonem zara

midzy umaremi,

ani

WIAT

trzsie

masem Radziejowskim, ktrego

jest

zem, odgrywa rol polityczn

jako mistrzyni intrygi splata

doniach wszystkie

ydem,-

musi

kiedy

zastaw

wrd

tajemnych akcyj

nici

okupywa

ktry musi drogo

nie

klejnoty,

elekcji

przyja poparcie. Targuje si z krlem,

jej wypaci przyrzeczonej
sumy, da

jej

August

zamieszek po

swych
Augusta U,

rozplata

jak

moe

zadsan

jej

wspaniaym darem, soniem

przeprasza

zotym, obsypanym brylantami wartoci 30.000 talarw.

Nie

bywao

inaczej

pniej,-

bieg rzeczy publicznych

wpyway

czasie czteroletniego sejmu

znacznej mierze

damy

polskie

do

na

przytoczy

marszakowa Lubomirsk, ks. generaow Czartorysk, hetmanow Ogisk,

d.
kasztelanow Kossakowsk, siostr hetmana ks. Sapieyn
Jako typ

ks.

t.

ju

niesychanie charakterystyczny gruje nad niemi wszystkiemi Kossakowska,

bya na wskro Polk, urosa z gruntu czysto swojskiego^

najzupeniej nietknit wpywami zagranicy, ktrym tamte wszystkie ulegay.
miao o niej mona powiedzie, e bya to ostatnia szlachcianka midzy damami, ostatnia dama midzy szlachciankami. Podziwia trzeba obywatelskiego

dlatego samego,

ducha

tej

kraju.

kobiety,

szczery,

jej

publicznych, ze

nie

niej,

konneksje

nabraa

wpyw

tak dalece,
Kwoki.

posom

kobieca,

takiej

znajomoci interesw

kobiet,-

senatorom

krla,

siedzie bez

dla niej czas prze-

gony

tego czasu

jej

nie

znaa

tak wszystkie

aden mi*

sprosta

przymileniem

broszurek autor

ktni

posuwa si

kobiec*. Niemcewicz

a Kitowicz gorszy si niepomau,

ganku

sessjach przesiaduj na

izbie

sejmowej,

daj

znaki

si po-

lub marszczeniem czoa, co im

ust

podoba .
i

praktycznem,

procesowych a nawet

Stadnicka,

polskich,

konfederacj barsk nazywa

odgrywaj czsto rol

zwana Herod-Baba to
i

Pamitnikach swoich mwi

eby

jednej z tych ulotnych

yciu codziennem

akcjach

losach swojego

pamfletach wczesnych spotykamy ustawiczne skargi na po-

caych
nie

Wodzicki, ktry

wszystkie intrygi dworskie,

e ca

doba a co

Dzielno

moe

mwi o kwokach, otaczajcych

kobiety po

mierci by si rwna
ni niejeden

interesa doskonale, lepiej

przesadza

familijne,

nister stanu .

lityczny

sprawach

jednym ze swych listw powiada sama o sobie:

wiadomoci interesw
znaa te
pdzony '
statysta,

serdeczny udzia

energicznych

sprawach administracji

zajazdach
i

miaych

nierzadkie zjawisko

nieustraszonemi,

w
w

fortun

wojnach domowych kobiety

adwersarek lub

Polsce.

aliantek.

Tak

Dwie Anusie, Opaliska

namitnemi aliantkami swoich

mw

tej

krwawej wojnie prywatnej, ktra s\i^ toczya przez trzy lata w ziemi
przemyskiej, od roku 1607 do 1610. Zofja Zamiechowska, po ostatnim trzecim

pamitnej

mu

wojewodzina trocka Tyszkiewiczowa, nad podziw bystra, miaa, ener-

giczna, obrotna, przez 25 lat stacza

wojny

z Potockimi,

Radziwiami, Wolskimi,

sama sobie finansist, juryst, ekonomem komenBu*

dantem, wytrzymuje walecznie oblenia swych zamkw w Podhajcach
Buczackimi, Czuryami,

jest

bo

O
O
o
-o

c
tj

.Si

&

o
o

o
'S

n
a.

Dom

17B

czaczu, odpiera

prawem

cijask podniosoci
kociow szpitalw,

starociskie egzekucje, zaczepia

arsenaem, dekretem

rk

opaw obronn

najgortszych

zajazdy

zbrojne

lewem , trybunaem

wiat

koczy ywot swj

burzliwy z chrze=

duszy, jako czcigodna matrona, hojna fundatorka szk,

dobrodziejka krewnych, sug

przyjaci a przez ten
gucho o jej trzech maonkach, jak gdyby nigdy nie istnieli na
wiecie. Kt nie zapamita sobie z opowieci Paska tej pani podwojewodziny
Sukowskiej, ktra przyjedajcego w gocin do jej
krla Jana Kazimierza wita gradem inwektyw, na klczkach zanoszc modlitw do Boga, aby
i

cay

Herod-Baba.

si
wychodzi
broni

muszkietem,-

czas tak

ma

tego krla, wydzierc, szarpacza, krwi niewinnej rozlewc, pioruny strzaskay,

eby
jej

go ziemia

gb

ywego poara, eby

go pierwsza kula

nie

mina

zatyka, a ona tem bardziej mastykuje. Mniej zapewne

itd.

gwatown

ale

rezolutn bya inna szlachcianka, Kunicka, ktra naprocesowawszy

si z wojewod sieradzkim Feliksem Potockim o dwch chopw przez lat 25
uzyskawszy na nim nareszcie dekret banicj, a nie mogc wymdz na przt"
monym magnacie poddania si prawomocnemu wyrokowi, w r. 1672 jedzie do
niemniej

Warszawy

mu

jako

banicie

Radziwi
zny,
i

grozi

przerywa

jej

zwraca si do krla

kliw, jak si

wyraa

zadaje

senatorskiej.

szlachcianka

mow

izby podczas obrad senatu

mu miao

prawa do funkcji
wyprowadzeniem

nieustraszona

ale

wpada do

czasie sejmu,

tocki gios zabiera,

sali,

inactwitatem,

Ksi

Po
odmawia

kiedy

t.

j.

podkanclerzy litewski

bo teraz radzimy o obronie ojczy*

chwyta

s\^

obiema

rkami za

szranki-

wyprawn, rzeteln, krzy

sceny, woajc: Co mi po takiej
ord tatarsk! Nie take Wasza

nieporwnanie jako

naoczny wiadek

tej

obronie ojczyzny, kiedy wielki pan stanie za

Mo

nam ubogim sierotom czynienie sprawiedliwoci witej przy^

siga! Sowem, szlachcianka zahamowaa
czynno senatu, musiano na
skoczyo si na tem,
wojewoda z wielk
dwie godziny zawiesi obrady
swoj konfuzj musia wypaci Kunickiej na poczekaniu dwa tysice z. w go
Krlewska

ca

twce, bo kiedy nie majc przy sobie caej sumy, dawa jej oblig, nie chciaa
za grosz w Warszawie caego arkusza papieru do^
go przyj, mwic,
stanie*. Tak czste w Polsce porywania czyli tak zwane rapty panien maj

Rapty.

swe

rdo

bardziej

moe w

mczyzn,- najgoniejsze
rywanej

kochanki,

jak

Krzysi Strusiwnej przez

chwnej,

siostry

z klasztoru

np.

wodzenia.

panien

czasu

raptach

odwagi

ale
i

Przytoczylimy

po

w zuchwalstwie
miaoci *poa

starocianki

przeciwnie,
ich

Jordanem,-

halickiej

nie

odgrywaj bardzo czynn

bardziej

t.

p.,

bo

ofiarami zuchwalstwa ani

to stronie najczciej
kilka

wyamanie si

wyszogrodzkiej Szczawiskiej

panny nietylko

tylko

rapt

Kalinowskiego,- ucieczka wojewodzianki Mnisz*

carycy Maryny, z Hermolausem

tych

anieli

tylko determinacj

sawny swego

Adama

nawet biernemi figurami,

wielkiej

samych

udaj si

przemyskiego choranki

we wszystkich
dowody

energji

z nich

hazard

rol,

daj

zasuga po-

oryginalnych a mniej znanych

DOM

SWIaT

179

rysw przykadw,- rda rkopimienne XVn w., a zwaszcza

i

akta grodzkie
tych
ich

mogyby

polskich

dzielnic

dostarczy

ziemskie rozmai-

obfitoci.

Kobieta

w yciu

co przytoczylimy,

tego,

wypywaoby,

jak

tylu

sprawach domowych

pozado-

mowych,

tak

samo

towarzyskiem, a

wic

to-

warzyskiem.

yciu

na polu,

na ktrem wiek XVIII

w Polsce

take przyzna im bero panowania, kobiety zajmoway dominujce stanowisko. Zdaje si^ przecie,

e wniosek taki byby mylny.

Mamy

wprawdzie tylko

wiadomoci
skiem
to,

co

odnie

o yciu

skpe

towarzy-

wiekach minionych,

ale

wiemy, wystarcza, aby

uzasadnione wraenie,

towarzyska rola kobiety nie po-

zostawaa
sunku do

odpowiednim stozalet

jej

okazywanych

przymiotw,

praktycznem

domowem yciu. Byo

wodw tego objawu:

po-

kilka

najpierw
ywot ziemiaski dworski. <Ch. Eisen del., De Longucil
SieIanki Polskie*, Warszawa 1778. Egz. Bibl.
z ksiki:
do przesady pojmoOssoliskich we Lwowie).
wanie skromnoci
wstydliwoci
niewieciej, wynikajcy std ju
wychowaniem podyktowany brak towarzyskich stosunkw z pci
w pierwszej modoci,- a co zatem take
zwyko, brak dozwolonej nawet

surowe

sc.,-

msk

niewinnej zalotnoci,

o Polkach, a
dostatecznej

/b coguetterie n'y est

w kocu

owiaty,

braki

ju

point en usage, mwi Laboureur

samego wychowania,

ktre nie

dawao

kobiecie

Brak
^^'"'"o^'^''

zaniedbywao kultywowania tych stron

dusz konwersacji wykwintniejszego poycia
B"**'
z ludmi. Kobieta polska wiekw przeszych miaa duo wrodzonej inteligencji,
'*'^"'3^^^
ale bardzo mao umysowego wyksztacenia.
Spotykamy liczne przykady, e
szlachcianki z znaczniejszych nawet domw podpisa si nie umiay
zdradzaj
nam t niemi tajemnic akta sdowe,
domach wielkopaskich niewtpliwie
musiao by inaczej, ale w rednim wiecie szlacheckim kobieta z wyksztaceniem odpowiedniem swemu stanowisku fortunie naleaa do wyjtkw. Kiedy
si trafi szlachcic a bywa to zazwyczaj czowiek znajcy po trosze kraje

umysu

fantazji,

ktre

zupenie

,-

W
i

^3*

DOM

l8o

cudzoziemskie

komorzy

pragn zapewni

ktry

ahodowski

derpski

nastego roku dobrze czytaa

t. j.

Dwr

krlo-

wej jako aka-

go tonu.

dwunasty,

dzie rok

lutni,

wysz

<t 1653), to
i

edukacj

koczyo si

piknie pisaa, umiaa take

pod
do dwu*

crce, jak np.

na

tern,

eby

gra na

instrumencie*,

'poniewa dzieci dowcipu bystrego,- a skoro przeja

na dwr Krlowej Jejmoci. Ale kadoczesna

odda j

krlowa miaa ograniczony zawsze fraucymer, na dworach wielkopaskich take

byo

^'^ niewielu panienek

i

ogady

towarzyskiej

miejsce

tylko

masz konwersacji,
nie

tej

wic

ta jedyna

protekcj

akademia dobrego tonu

bya przystpna.

masz prawdziwej ogady obyczajw nie

duszy towarzyskiego ycia. Przed drug poow XVIII w.
o salonie. Prby wykazania tej strony kulturalnego ycia

mona te mwi
XVI XVII

Polsce

wyjtkow

za

^^2 czynnego udziau kobiety

Sztuka
konwersacji,

na klawicymbalci

WIAT

nie

wieku, podejmywane przez niektrych naszych autorw

wielk niekiedy erudycj ale zawsze z maym skutkiem, opieraj si tylko na

literackich szczegach z wzajemnych osobistych relacyj kilku humanistw polskich,
na oderwanych od realnego ycia ustpach z utworw poetw pisarzy wsp*
z

czesnych,

Nawet

za

maj raczej znaczenie dobrowolnej illuzji anieli obrazu obyczajw.

wpywem Francuzek na polskim tronie nie powstao nic, coby przypo*

minao choby z
z Marj Ludwik,

daleka

wysz

to warzy

sko wosk

lub

salon

francuski,-

sama bya zwolenniczk synnego hotelu Ram*

Simon wystawia takie chlubne wiadectwo, piszc o niej
w swych synnych pamitnikach,
bya aimee et admiree partout par son
esprit, ses tafertts et tous fes agre'ments possifes^, nawet z t krlow^r
precieuse nie zmieniy sa'!^ w duchu francuskiego salonu nawet obyczaje towa*
rzyskie dworu, na ktrym, jak to wiemy z dokadnych zapiskw Albrechta
Radziwia, najzwyczajniejsz rozrywk towarzysk bya tak zw. WirtSscSaft,
zabawa niemiecka, ktra polegaa na tem, e kady z jej uczestnikw wyciga
kartk z oznaczeniem roli
los, t.
kostjumu, w jakim ma wystpi. Na jebouillet,

a ktrej

ktra przecie

St.

Wirthschaft*.

j.

dnej np. z takich

rola Turczynki,

zabaw <w
kanclerzy nie

r.

l^i)

dostaa si krlowi

koronnej

rola

Maura, krlowej

(Ossoliskiej) Wenecjanki,

kanclerzowi

odwiernego, kasztelanowi krakowskiemu Koniecpolskiemu gospodarza, wojewodzie ruskiemu (Winiowieckiemu) kupca. Role gospodarza
kupca byy
i

bardzo kosztowne, ho gospodarz

a kupiec

obdarowa

je

musia

swoim towarem,

wyda
t.

j.

bankiet

cackami

caemu towarzystwu,
i

galanterjami

bardzo

znacznej niekiedy wartoci.

Grnickiego

Dworzanin

swojej

czci

prawdziwie

polskiej, to jest:

Tsztuki"^

ile

wprowadza w gr rzeczywicie polskie osobistoci z anegdotycznej strony, jest

wielce szanownym dokumentem obyczajowym, ale ostatecznie
co
w caoci wie si tylko mechanicznie z rodzimem yciem wspczesnem
bardziej je moe charakteryzuje tem, co opuszcza z swego woskiego orygi*
nau, anieli tem, co sobie z niego przyswaja. Wyklucza kobiet
sztuk.
Kobiet wyklucza, bo ani nai;ze Polki
tak uczone jako Woszki, ani dru*
^ich rzeczy, ktre wdzie s, cierpie by ich uszy nie mogy ,- wyklucza

bd

wiat

bd

DOM
bo

sztuk,

albowiem

u nas

jej

nie

ars

ktra

dysputacja,

WIAT

jest

mu si zbyteczn,
pafatum nieda*

zda

misterniejsza

Polakom,

znaj, a

181

deficatum

ktrzy

smak/ wyklucza komedj tra*

bo u nas tego sposobu okoo maszkar nie uywaj wyklucza te

wno mie
gedjc,

malowanie

poczcli,

szoby

nie

,-

niejedno z subtelniejszej dialektyki konwersacyjnej jako rzecz, ktra

zn adn miar wni

polszczy

/=

dowd wyej rozmoga*. Jako wany objaw

winitej towarzyskoci polskiej prbowano take przedstawi bardziej sawn
anieli zasuon Rzeczpospolit Babisk. Upatrywa w niej pierwsz w PoU
sce afFirmacj indywidualizmu*, uwaa j za jedyn z najciekawszych kreacyj
nie

ducha ziemiaskiego*, za salon obywatelski, najstarszy

wnej Polsce*

przesad albo

wydawca

jak to czyni

d.,

t.

ow

raczej

niektrzy badacze nasi,

patrjotyczn autosugestj,

co zakochani

jakiej

da^

grub

mimowolnie ulegaj

formach

dostojnych

wydaje si nam

aktw,

jej

najznaczniejszy

Rzeczpospo''taBabmska.

kultury zagrani*

tsknot szukaj jej w przeszoci wasnego kraju

znale koniecznie pragn. Przebole te nie mog, e Dante adnego Polaka
e aden Polak nie korespondowa z Piotrem Aretinem*).
nie osadzi w piekle
Rzeczpospolita Babiska ma swoje przedhistoryczne* czasy, a to a po
rok 1580, w ktrym umar jej zaoyciel Stanisaw Pszonka,- mwimy przeda
Achacego Kmity
historyczne*, bo oprcz skpych wzmianek Sarnickiego
cznej, a osobliwie woskiej, z
i

mao

bardzo wiemy o Babinie,

wiele

na jego korzy, pozwala

binem

takie

ale to,

co wiemy, pozwala si

domyla

bardzo

poczono

domyla

s\<i^

znakomite imiona jak

Reja,

tem wicej,

Kochanowskiego,

Paprockiego, a nawet Jana Zamojskiego. Ale od

ju

przed

sob

Babiskiej

akta

czenie towarzyskie

r.

1603

Rzeczypospolitej,

te

Spa

a do roku
akta

Ba*

Szarzyskiego,
1677

obniaj

mamy
zna*

jej

^ijta

babiskie,

humorystyczne do bardzo skromnej, nawet ubogiej miary.

prawdopodobnie na wzr ktrej z tych ju w XVI wieku bardzo

gstych parodystycznych akademij
kompanij woskich lub francuskich, zawi*

Zaoona

zywanych przewanie przez artystw, szkolarzy

Compagnia

jak np.

odkd j

jednak

ich

wesoych towarzyszw,

Pajuofo, Compagnia cfeffa Cazzuofa, Royaume de

Cornardorum
p., atwo by moe, e miaa w pierw--

cfef

fa BazocSe, Societas

szych latach swego

wyszy

istnienia

lepiej

znamy,

bya

t.

pierwiastek

towarzyski

satyryczny

akademj garstwa, o czem wiadczy

Nie przestawano te w Babinie na roz*

tylko

jej dewiza:
Omtiis Somo mendax.
dawaniu urzdw przyapanym na gorcym uczynku garzom, co kamali lub
przesadzali z naiwn albo te bezczeln pretensj do wiary suchaczy, ale dawano tytuy jako premj za kamstwo bez zamiaru okamania, za humor fan*

tazj w sztuce kamania, kierujc si niejako zdaniem Grnickiego,

zasic
gruby kam, rymownie zoony, ten te, jeli co, czowieka rozmieszy*. Ale

tych 413 zapiskach, ktre

humoru
>

fantazji

Midzy

nam przechoway

kamano po

osobami, ktre przysyay

Bona (Bertoni Carlo, Pitro Aretino,

str.

za Babinem

akta babiskie, bardzo

lepiej

synnemu paszkwilantowi

2Z4).

oryginalniej.

upominki,

figuruje

mao

jest

To, co sta*

jednake

krlowa

Humor
'*'

kamstwie,

DOM

iSz

WIAT

gwn warto takich konceptw,

przesdu w masce marchotowej,
rancji
nowi

t.

j.

zamiar satyryczny, krytyka igno-

wielk jest rzadkoci w aktach babiskich, a bujnoci imaginacji wcale nie gruj one nad tem, co nam zostao
mistrzach pseudologji, jak baron Miinchpo takich pniejszych oryginaach
i

Francuzi

pnocy.

hausen lub nasz Radziwi Panie Kochanku.

Polacy maj przyrodzony talent towarzyski,- ju w XVI w. porwny^ap,Q i(,}^ 2 tego powodu do Francuzw. Ma drugi w sobie bezpieczestwo

mwi Grnicki
ktrzy bywali we Francji, iemy my Polacy Francuzom
nam, bardzo podobni*. Spostrzeenie to zrobi take Francuz

jakie szczere a otworzyste, nie patrzc bardzo na ceremonje

powiadaj

tak,

tem, albo oni

Beauplan, sprowadzony do Polski

stwa midzy Francuzami

r.

1632,-

on znajdowa wiele podobie-

atwo

Polakami, ktrych towarzyska

swoboda^

un naturef franc et gai, ujmyway go sympatycznie na kadym kroku. Co

Grnicki nazywa szczerem a otworzystem bezpieczestwem, wolnem od cerprostota, unikajca pozy
monji, to nic innego jak swoboda, naturalno
afektacji, a to s wanie gwne warunki towarzyskiego poycia, a przedei,
-t
wszystkiem tego, co dzi nazywamy konwersacj. Aby si ten talent rozwmi
w peni, trzeba byo tylko szerszej wielostronnoci ycia, ktr daje dojrzaa
wikszej wraliwoci umysu, ktr daje wiczona intelligencja.
cywilizacja,
mniej rozumiao
Mniej si syszao, mniej si widziao, mniej si odczuwao
w starym wiecie polskim. Nie byo te konwersacji w dzisiejszem znaczeniu
pogadanka, a na wyszy stopie tych dwch
tego sowa,- bya tylko gawda
form, e tak powiemy: kominowych. Grnicki nie ma ju nazwy ani swojskiej
ani obcej
uywa okrelenia: gry rozmowne. Nie znaj te ani on, ani jego
wspczeni dowcipu W naszem utartem znaczeniu,- dowcip oznacza u nich
bystro umysu, intelligencj, a na oznaczenie 'tego, co my nazywamy dowcipem, suy im sowo: trefno. Przytyk, docinek, nazywa si w sowniku
Grnickiego sznupk, sowo art oznacza mistyfikacj, na ktr ma jednak
take niezgrabn nazw kunsztownej posugi*. Czowiek obdarzony towarzywesoy to czysty,
skiemi zaletami to czek biesiadny, towarzysz wietny
XVII wieku nie uywano
gjadki pachoek*. Sowa grzeczno w XVI
w naszem znaczeniu dzisiejszem,- grzeczno znaczya tyle co rozsdek, takt,
celowo sowa czynu, zachowanie si k^rzeczy, do rzeczy, cay za kodeks
grzecznoci dzisiejszej obejmowano nazw ludzko, o czem w dalszym cigu
Francubdzie jeszcze mowa. Grnicki w przytoczonej uwadze o Polakach
i

Warunki

AL-f

'

konwersacji,

Gry
rozmowne*,

Trefno.

Czek

biesiadny.

Ludzko,

uywa sowa

dobrem znaczeniu swobody, zazwyczaj

jednak tylko czowiek zbyt pewny siebie, nieostronie miay w sowie, obcesowo poufay, pozwalajcy sobie wicej ni przystao, by czowiekiem bezzach

nazwalibymy go wanie niebezpiecznym. Wykwintne

maniery, delikatno towarzyska, wystrzeganie si prostackich naogw, obejmowano wyrazem polityka. Kto obraa swojem zachowaniem si dobre

piecznym*

Polityka.

my

bezpieczestwo*

towarzystwo,

by

dzisiaj

czowiekiem niepolitycznym.

Dom

W
mamy

terminologjc

stopnia

take najoglniejsz charak

wczesnej

konwersacji.

Daremnie

szukamy

uzupenie

szczegw

.83

a do pewnego

terystyk

kiemu

wiat

zestawieniu

krtkiem

tem

spczesnej Grnic-

caej pniejszej

literaturze.

Obiecuje ona na pozr duo, daje

mao

przedewszystkiem

j bra

bardzo ostronie

aby

uwierzy,

pem

co

to,

humorem

za

trzeba

nieatwo

jest

dowci=
humani-

takich

stycznych

bezecestwach Krzyc*

w
Wacawa

takim Ogrodzie Traszek

kiego,

Swawolno,
ubaszno.

osnutych

Potockiego,

przewanie na temat najbrudniej^

budzcych

szych naturaliw,
fizycznego

wstrtu,

czytaniu chciaoby si

dobrym towarzyszom
cjach Kochanowskich,

wesoej konwersacji

przy

zamkn
k'woli,

Lewicki

szlacheckie).

<Bibl.

dworkoMej komnacie.

Pawlikowskich, Lww).

ich

oczy

zatka nos

uszy,-

takich wierszykach

apoftegmatach, epigramach, figlikach,

Kochowskich

sowo mwione

wersacji,-

J.

tyle

tylu innych

aby

to

face

byo jedyn sol

zawsze zuchwalsza bywa od kon^- Wstydliwo

^'''3
wstydliwsze od drukowanego. Mimo caej

Literatura

daleko jest

rubasznoci jaka cechowaa dobre myli staroszlacheckie, mimo grubego jeszcze

si przebija na weselach, ochotach, zjazdach tumniejszych, trzeba

one poczciwe arty,
przecie wierzy w te wdziczne rozmowy
wic, jak
ono powiadaj,
gba si dobrze nie skrzywi od miechu*, o ktrych wiemy od
Reja,- trzeba wierzy, e nie tak rzadk bywaa owa sztuka rozmowy, ktra
obyczaju,

jaki

wedug Grnickiego polegaa na tem, aby uczciwie z wdzicznoci podug

wiedzie, co z kim mwi.
czasu
miejsca zabawi kadego
Z wszystkiego jednak, co nam mwi obyczaj staropolski, badany na pod
i

rde, wynika, e w poyciu towarzyskiem, w roz.

mowach pogadankach, przewaa gwnie moment narracyjny, e opowie
a nie konwersacja bawia grona przyjacielskie skracaa wieczory przy kominie,
bo te wogle duo jest epiki w dawnem yciu szlacheckiem. Ci Polacy, ktrych
Grnicki w swoim Dworzaninie przytacza imiennie jako wzr talentw towaa
rzyskich, to przedewszystkiem ludzie, co dobrze opowiada umiej. Hetmana Tar
stawie rozmaitego rodzaju
i

nowskiego z sodkiej jego powieci

kademu mio sucha

byo,- Gabrjel

Gra

pokazywa cudze obyczaje*, umia naladowa zabawne

Niemca mwicego po polsku sztuka, ktra, tak samo jak talent

bowiecki doskonale
figury, np.

opowieci polega na dobrej

nych, tak wiele

obserwacji,-

Bojanowski opowieci prawdziwych,

by

Polsce nasia,

tego niemaa ksiga

tref

by moga, a do naj^

Moment
narracyjny,

Talent
epiczny.

DOM

184

WIAT

ktrym

milszych towarzyszy zalicza Grnicki ludzi,

umiej

to,

mnie to
Porednie
wskazwki.

co

albo

widzieli

przeoy,

to

bardzo przystoi,

si im samym przydao

syszeli, albo

e z ich sw zda si tym, co suchaj, jakoby

kiedy, tak fore*

sami na to teraz

wskazwek, wystarczyyby
Gdybymy bezporednich
...
../.<
/f.<
porednie, aby stwierdzi,
narracyjny przewysza
towa*
patrzyli.

nie mieli

inne

inne

ze talent

rzyskie

ojczynie niezrwnanego Paska

urywki, diarjusze,

karskie

to nietylko

si nam

jakich

listy,

<

zalety

jego czasach.

duo zachowao

Pamitni-

rkopisie

wiadcz

o tem niejednokrotnie,' jakkolwiek zawsze wicej budz ciekpodnieconych przez ni domysw, anieli da mog wyranych szczeg-

druku,

woci
w. I nie moe by inaczej, skoro nie mamy w literaturze XVI XVII wieku
dwch najwaniejszych do poznania konwersacji rde: komedyj powieci, osnuNiedosta- tych na tle wspczesnego wasnego ycia. Wszelkie za inne rda maj si tak
teczno rrzeczy, jak scenarjusz do komedji lub libretto do opery, ktre nie daj wyobrai

enia o djalogu
naniu, nie brak

nam

listach

prywatnych

miast penej towarzyskiej sceny

ktrej
Scenariusze
staropo -

si rozegraa.

Ossoliskiego

e ju pozostaniemy przy tem porw-

muzyce. Takich librettw,

t.

p.

daj nam one

W memorjale
Spotykamy

pamitnikowej,

literaturze

tylko temat, na ktry,

Albrechta Radziwia,

ale

za-

okazj, przy

autobiografji Jerzego

niejeden taki scenarjusz z towarzyskiego staro-

przytoczy

polskiego ycia, a warto

osobno jako prbki dwa wyborne

tu

ony

opowieci

listy,

si z krlem
Zygmuntem III w r. 1611 pod Toloczynem na Litwie, niezrwnany peen barwy
obrazek temperamentw obyczajw polskich,- drugi Janusza Radziwia z r. 1637
pisany do ojca z
dramatyczn opowieci jego zabiegw o rk panny
Katarzyny Potockiej zabawnej intrygi jego stryja Albrechta, ktry przyrzekszy
synowcowi pomoc w pozyskaniu panny, sam si o ni owiadcza, a przed zdumionym oburzonym tem si skada, em ja szczerze t spraw promowowa,
jeden

hetmana Chodkiewicza, pisany do

zjechania
i

yw

ale

nocy Najwitsza Panna kazaa mnie samemu t pann poj*.

licznych innych przykadw ten wanie godny przytoczenia, bo list ten ksicia
dzisiejszej

Janusza (ogoszony
lentu

opowiadania,

dworskiego
Salon polski.

Kotubaja)

jego biografji przez

ale

nietylko jest

dowodem

ta-

zarazem bardzo charakterystycznym obrazkiem ycia

magnackiego tych czasw.

^^^ mwi O Salonie polskim w XVI XVII wieku, tak jak np. mwi o nim
cytowany ju wydawca aktw Rzeczypospolitej Babiskiej, ktry w niej widzi
i

samem dla nas znaczeniem jak salony towarzyskie

z czasw odrodzenia we Woszech* mwi o salonie polskim w tej porze nie
mona. Dopiero na schyku XVIII wieku mamy salon, ale jest to salon w P o 1salon obywatelski z takiem

Saion

XVIII w.

sce, a

wie

nie salon

si

Zycie salonowe z czasw Stanisawa Augusta nie

wspczesnem polskiem, nie ma te znamion prawidowej-

polski.

yciem

ewolucji towarzyskiej. Bez przeszoci

penie oderwane od narodowego

obejmujce tylko
si^

bez jutra, koniec bez pocztku*, zu-

obyczaju,

najwysz warstw,

na ciasnej widowni, bo tylko

ujte

tylko

stolicy, jest

najcianiejsze

czciowo,

granice,

bo

a rozgrywajce

ono sztucznym kwiatem

woni

DOM

WIAT

185

perfumy.

paryskiej

Schykowa

imitacja

schykowego wiata,

Rococo
warszaw-

tego ancien regime

ktry

Francji,

sta pod

szafotem,

warszawa

rococo
skie,

skie.

ju

bo o polskiem

mwi si nie da, jest

samobjcz rezy
gnacj z polskoci.
Zycie warszawskie
tego czasu, znane

Postj pod
do przesytu z pa
mitnikw, opisw
opowieci, nie stworzyo salonu

<Podug ryciny

figur.

polskiego, przeciwnie:

bo wyparo

we Lwowie).

PawIikowsiich

Bibl.

zabio go

zawizku,

jzyk ojczysty.
By to poyczany szych ogady kultury, maska redutowa, pod ktr zgino
miao powtrzy mona za Krasickim, e by
obyczajowe oblicze polskie,
to zbytkowny polor
zrobio ^o niemoliwym na dugie czasy,

z niego

co si tylko czczym pozorem chlubi.

Okrasi nas powierzchnie, a

Mwic

o towarzyskich stosunkach

Miaa

regu grzecznoci.

wskro odrbny,

rzec

bardzo

cigle

yw

mao

mona,

e
z

ustrj

pares,

cudzoziemskiego

nie

znaa mody

pastwa, wprawdzie
bez

wadzy

mona pomin

nie

absolutnej,

udzielnoci niemal posunita

obyczaju.

ten

nie

cierpiaa

ta

wzia

nie

Tumaczy si

nowatorstwa.

dworem,

dwr

niezawiso

rozwinity indywidualizm, fikcyjna

obyczajowych

polskiego,

to

nic

naturaln

wa

tym

ten

krl

jego bez czoobitnej

jednostki

rwno

ale

co za

z tytuu

Republikaski

primus

inter

etykiety,

ni poszo:

do

szeroko

urodzenia a rzeczywista

wobec prawa, zupenie odmienna natura hierarchji urzdowej

spoecznej
wszystko to wpywao na formy towarzyskie
grzecznociowe. Ju to samo,
e grzeczno nie bya dyktowana obc impozycj, poczuciem stanowej pra*
wnej niszoci lub innemi zniewalajcemi wzgldami, jakich tyle byo za gra*
nic, ju to samo sprawiao,
nie potrzebowaa si liczy z tak wielkiemi
i

dystansami osb

Grzeczno

styl na

przy ktrym szlachta najkonserwatywniej

i

krlem
a

smaku

midzy kodeksem grzecznoci

relacj, jaka zachodzia

ktrym

dawnej Polsce

ze wszystkich stron

szczerego

nie spoecznym porzdkiem rzeczy,

trwaa,

istocie zgubi.

ona swoje cakiem rodzime formuki, swj

wnie wyrobia si oryginalnie

albo

stanowisk, jak np.

Niemczech,

cech szczerego obyczaju, dobrego wychowania

zachowa moga

atwiej

wrodzonej uprzejmoci serca.

24

jej

narodowy

charakter.

30M

l86

Byo te

e
Uroszcrenia

dynastw,

ta najlepsza

szcza

cz

cigu XVII

mniejsza przy wyka

nie

bya

czci

najlepszej

wieku, wielka

tradycja grzecznoci polskiego

za strony anarchiczne stosunki

wrd ktrych obudna pokora idzie

Mimo

stylu.

uroszczenia dynastw,

drugiej

zdziczenie obyczajw,

parze z grubem zuchwalstwem.

zwa^

biegiem czasu, a

przybiera

szlachta
z

wiata, tylko

szlacheckiego

niestety najliczniejsza.

do serwilizmu,-

wytwarzaj pewne

wrd

tak istotnie

WIAT

wszystko

to

nie ginie

przecie dobra

Uderza ona odrazu cudzoziemcw

po^-

drujcych po Polsce, ktrzy oddaj szczere pochway jej powadze godnoci.

podnosz jej Cakiem odrbn sarmack gracj*. Formuki tej grzecznoci
odtworzy sobie mona po czci przynajmniej z pamitnikw, z przygodnich
i

Sarmacka
gracja,

oracyj

listw,

ale giest

ruch, jaki

towarzyszy

polskiej polityce ,

bo

jak

ju

wiemy, tak nazywano maniery grzecznoci, caa ta malownicza mimika czystego, gadkiego pachoka, ktra przedewszystkiem w caej swojej harmonji
i

okrgoci

rozwijaa si

zgina nam
UW

tacu

ostatnich latach

powany
dzoziemcw malowniczy
np. Schulzowi, wydawa si on zbyt niski
i

olski

chwytanem kole*, w gonionym,

XVIII wieku uderza cu
ukon polski. Niektrym wprawdzie, jak

polskim,

bezpowrotnie. Jeszcze

czoobitny,

w ktrym
o

tern

sdziwoci

dla

dzieje

Kochowski.

wieku.

Syn zgina przed matk jedno

si sposobie,

Ukon

spostrzeenie to polega

modziey najgbsz

na nieznajomoci obyczaju, ktry nakazywa

dzicw

ale

polski

e na jedno

cze

kolano syn, crka na obie

by

rzeczywicie

niski,

a towarzyszy

dla ro^^

kolano, crka oboje

mwi

mu

giest

markujcy pochy^

niejako
lewa rka na sercu, prawa ku doowi
si ku kolanom, ale w kodeksie dobrego wychowania bya to tylko figura
grzecznoci, dalekiej od tego, co dzi nazywamy serwilizmem. To samo da si po*
wiedzie o formukach powitania, uywanych midzy szlacht, jak np. Czoem!
giesty uszanowania,
takie osobliwe formuy
albo Suba! Byway wszake
zwaszcza u dworzan wielkopaskich, ktre nas bliszych obyczajom wasnej

prawej rki
lenie

przeszoci tak samo by dzi zapewne zdziwiy, jak zdziwiy Vanozzi'ego, ktry
gdy wychodzi od Jana Zamoyskiego, znaczna liczba dworzan kan=
opowiada,
wszyscy mu si kaniali od gby,
clerskich tworzya szpaler po obu stronach

caujc si

w rk.

I ja

te

maniery,

powiada

Woch w
w rk.

caujc si
^'^ ^^^ ^y^ posiada polor umysowy,
cznie maniery polskiej grzecznoci, inaczej byo
mnie kaniaem si im od gby,

Polskie

swoim

trzeba

diarjuszu

byo posiada take

wzaje-

konie*

mawiano: po acinie
to nawet jeszcze
take wielcy panowie
si, jak

drym a po polsku baznem. Czuli to

w poowie XVII wieku,- modzi Sobiescy dla europejskiego poloru wyjedaj za
granic, ale jak si maj zachowa z starszymi znaczniejszymi, jak si maj kania tacowa, tego si ucz w Krakowie. Ojciec ich, wojewoda bezki Jakb,
szczegln do tego przywizuje wag, aby po polsku byli grzecznymi*. Maj si
posiada si nie
strzedz pychy, ale trzeba take, aby miejsce swoje wiedzieli
gospodzie swojej niech kademu, czy to paniciu czy szlacht
dawali nigdzie*.
cicowi, ktry ich nawiedza bdzie, praw rk pierwsze miejsce dadz, przei

&

DOM

l88

ciwko
Posiadanie.

kademu

do drzwi

wyprowadz*. Nie
z

lekcewaeniem

te uchybi

da

niechaj

wychodz kadego wic

i

si posiada znaczyo

da

do drzwi

traktowa

si^

sowa

honor

dzisiejszem

sowem, miecio si

naszem znaczeniu

uczciwem, a

byo

niechaj

gry

ale nie

da

godnoci, strzedz swego

osobistej

byo kardynalnym obowizkiem. Nie znano

tern

towarzyskich stosunkach, nie uchybia nikomu,

Strzedz poczucia wasnej

sobie.

nie

uczciwego,
jeszcze
Uczciwe.

WIAT

albo raczej nie

to,

uywano

co dzi obejmujemy

to uczucie bardzo tkliwe

piknie

magnatw polskich z poowy XVII wieku, podnoszc

z naciskiem, jako pieszczona rzecz jest uczciwe*. Szlachta polska, a zwa<
szcza jej wysza dostojniejsza warstwa, przywizywaa zawsze wielk wag do
swoich tradycyjnych form grzecznoci gorszya si bardzo ich brakiem za gra

wyraa

si o tem

jeden z

Wyszo

nic. Jerzy Ossoliski

grzecznoci Tjcrfada,

e W Czechach

diarjuszu swojej

podry do Ratysbony

tylko hrabiego Wierbna, tylko jego

samego

r.

1636 po-

mi

jednego

to znaczy, e midzy
wszystk szlacht czesk, z ktr si zetkn w czasie swojej podry, ten tylko
jeden odpowiada polskim wyobraeniom o towarzyskiej grzecznoci atwoci.
Ten sam Ossoliski zapisuje w dzienniku swoim z satysfakcj, e w Ratysbonie
z podziwieniem dworu tutecznego grube et uifjospitafes animos Niemcw coraz

dzy wszystkimi Czechami znalaz czowieka ludzkiego*,

Ludzko
jako termin

warzyskiej

przywid ludzkoci*. Wszystkie bowiem zalety towarzyskie: uprzej

mo, wesoo, nieusuwanie si od ochoty ssiedzkiej przyjacielskiej, a przede
wszystkiem gocinno, obejmowano w dawnej Polsce sowem ludzko*. Jak to
wszake czsto bywa,
jedno to samo sowo, ktre oznaczao pierwotnie cnot,
suy za nazw wadzie, jakby dla uwydatnienia pewnej wsplnoci rda jednej
do

lepszej

Ludzko

w
!!f,T!^!r
znaczeniu.

drugiej

Szlachcic Suchorabski,

wczenie, narzeka,
i

kopotw, a po czci

ycia swego*. Krasicki

i

rubaszno.

pniej za

posta

z drugiej

przyszed na
z nieszczsnej
jeszcze

uywa

nazw hulaszczoci wybrykom ycia.

poowy XVII wieku, umierajc przedi

ten kres miertelnej

choroby z wielu prac

ludzkoci

polskiej, z niepomiernego
sowa ludzko jako synonimu grzecznoci

gocinnoci.

Porywczo
i

suy

ludzko*

'

Jednego

wszake brako

kodeksie grzecznoci, a to

staroszlacheckiem.

nialnych form

rywczo, nage

Obok

tej

obyczaju

yciu towarzyskiem, cho go zapewne nie brako

panowania nad sob. Cnoty tej mao byo w yciu

caej ^ludzkoci*, obok hojnie rozwinitych ceremo*

jzyku towarzyskim, spotykamy niepohamowan po=

folgowanie

pierwszemu

uniesieniu,

grub rubaszno sowa.

Krtka droga od komplimentu do przymwki, jeszcze krtsza od przymwki do

maej szlachty, niewolna od niej wysza najszabli. Wada to nietylko redniej
Stadnicki, kasztelan kaliski, w obecnoci krla
w
1611
Adam
r.
wysza. Na sejmie
i

zawoa do Jerzego Mniszcha: By mi to

gb!* Na to Mniszech: esz! ja tobie
chodzi do bahej sprzeczki midzy dwoma
i

gdzieindziej powiedzia,

gb wytn!*

Na

sejmie

wycibym
r.

ci

1582 przy

karmazynami: Jaroszem Gostomskim

Mikoajem Tomickim, oto jakiemi si to koczy sowami

Lesz jak pies! woa Gostomski. Nie na maszkarach,
i

ani

we

DOM

Woszech,
dworzech

panw

swych

subach

onierskich

WIAT

189

na

ale

czasy

moje trawi !

ja

A Tomicki na to

*Mnie nigdy o

rzeczy sromotne nie

przymawiano, kar=
teluszw na mnie nie

wydawano
puBfice nie

ani

mi

zada^-

wano.U

Po tych sowach

Odpoczynek Husarzy. (Podug

ryc.

Bibijotece Pawlikowskich

we Lwowie).

przeciwnicy gotowi

ju

byli

rzuci si z szablami na

Znana

jest

korespondencja

siebie,

gdyby

nie

pojednawcza interwencja posw.

midzy wojewod podolskim Hieronimem Jazo^

wieckim a starost zygwulskim Stanisawem Stadnickim,

obrzucaj si gradem

obelg, a ktra

wojnie prywatnej, gdyby nie

niewtpliwie

s\^

naga mier jednego

charakterystyczny obrazek czasw

to

byaby
i

fudzi

ktrej obaj ci

skoczya na krwawej

z przeciwnikw.

jako przykad,

magnaci

malujcy

Przykad
akcji

o obelg.

Jako wielce
lepiej,

niby

uwagi oglnej treci uczyni mogy, jedn z ujemnych stron towarzyskiego

poycia, przytoczy

nie zawadzi zajcia midzy kniaziem Proskim a starost

wyszogrodzkim Starzechowskim z r. 1580, ktre nam opowiada w swoim diarjuszu kasztelan gnienieski Jan Zborowski. Zajcie to tem godniejsze uwagi,

czy

si

z niem medjacja obywatelska

wych. Starzechowski wyrazi

wicie

nazwa go

s{%

rodzaj procedury

we Lwowie

s\%

obaj rwnoczenie

sprawach honoro^*

niecudnie o Proskim, a miano-

zej matki synem przed jego

moskiewskiej znaleli

wasn sub.

Podczas kampanji

obozie pod Wieliem, z czego ko*

konwokacj na powinne swoje, t. zwoa

przyjaci, a mianowicie wszystkich panw litewskich obecnych
w wojsku. Uchwalono uda si zaraz gromadnie do Starzechowskiego zapyta
go, czyli s\% zna do tego, co mia na Proskiego powiedzie przed jego sub.
Dla uroczystszej formalnoci zapytanie napisane byo na karcie, a kasztelan miski
Chlebowicz odczyta je Starzechowskiemu, jak nastpuje
Panie Starzechowski! Powinny nasz knia Proski posa nas do ciebie,
abymy si imieniem jego pytali, jako pytamy, znaszli si do tych sw albo
jelie je twierdzisz, ktre mwi uszczypliwie przed wiel ludzi we Lwowie,
rzystajc knia Proski

krewnych

uczyni

zaraz

j.

a tak cd ciebie responsu czekamy .

Odpowiedzia Starzechowski
Nie wiem, co za sowa,- mianujcie mi
Odpowiedzia pan Miski

je.

Medjacja
obywatelska,

lQO

nOM

Kady
a zwaszcza

nie

ktre kiedy

mwiJ,

si dotykaj poczciwego czowieka*.

to Starzecliowski

bywa we Lwowie,

Nierazem

pamita

wszystkie!)

WIAT

ma pamita kade swe sowa,

poczciwy

uszczypliwe, ktre

Rzek na

moje

nie

mog,-

gdziem zawsze

gdy mi

lecz

sw
w ty sowa

swych

mawia,-

przypomniecie, tedy

je

pjd.

Przywoano wiadkw lwowskich,

ktrzy potwierdzili obelg. Zatem rzek

Starzechowski

odaiwaj. Proski, mam t

dobremu godzio, posa na
gardo moje pidziesit koni sze sug szlachcicw, potem zasi przed niekt^*
rymi mwi, e Starzechowskiego, owego otra, pijanic, niecnot, zgnoj w wiey,co ja wiedzc, ujrzawszy sugi jego we Lwowie, powiedziaem im Mam t spraw,
i wasz knia na mi sa, nie odpowiedziawszy mi, aja mi tam przed dobrymi

Kto komu

pewn wiadomo,

aje, za to

mu

nie

dzikuj,

odpowiedziawszy

nie

ale

mi, jako si^

ludmi, co jelie uczyni, tedy to jako zej matki syn uczyni*.

Po

odpowiedzi

takiej

uradzili

skiemu kartelusz, kiedy jednak

wzi

Starzechowski

go

kilka

wysannicy Proskiego
panit

nie chcia/

go czyta kaza

ale

posa

Starzechow*

mu

ten kartelusz,

przynioso

litewskich

samyme wysannikom.

Kartelusz opiewa jak nastpuje;

^Starzechowski, jelie to twierdzisz na mnie,

ebym mia by zej

matk moj esz jako pies, czego
wielu ludzi,

inny, ktokolwiek to twierdzi,

nigdy

prawd

jako pies

Na to rzek Starzechowski:
I on e sam wy na mnie

co mwi we Lwowie

matki synem, tedy to na mnie

ecie,

nie

dokaesz,

przed

na poczciw

bd

ty,

bd kto

niecnota*.

ebym by

wysannicy Proskiego na to
I ty niecnota, co si na nas, poczciwe

niecnot*.

targasz, nie

ludzie,

majc

nic

gdy kady przyjaciela ma, co mu suy*.

Zdawaoby si, e po takim obrocie rzeczy musiao przyj do pojedynku na
mier lub ycie tymczasem skoczyo si na niczem. Byli wszyscy ludzie
pewni, e miao to by cfueffum koczy swoj opowie Zborowski ~ jako
z nami,

wiemy

to,

eby

Krl

Jegomo by

si midzy panitami

obozie, a

wic

to

tego dopuci*. Zajcie to, ktre

panitami rycerskiego zawoania, a

na miejscu najbardziej sprzyjajcem krwawej

twierdza spostrzeenie,

ju

tej

porze pojedynki

rozgrywao

dodatku jeszcze
satysfakcji,

wyszy byy

po-

obyczaju

naleay do rzadkoci. Kilkadziesit lat przedtem, za panowania

Rzadko szlacheckiego
pojedynkw, krla Zygmunta I, byway jednak czste, wiadczy nam o tem midzy innymi
i

Ba dueffa powiada ten pisarz

chocia ich concilium zakazao, nie wiem, czemu by wrci nie miay? Byway
za krla Zygmunta Starego potrzebnie byway*. Nie zawsze jednak zajcia tego
rodzaju, jak Proskiego z Starzechowskim, mijay w tak niezdecydowany sposb.
Najczciej, skoro raz przyszo do medjacji przyjaci, strona uznana winn mu
Grnicki, ktry nawet ubolewa,

e ustay.

DOM

^WIAT

Scena sejmikowa ^w kociele. <Podug sztychu

siaa albo
z karty,
z jego

deprekowa

publicznie,

zredagowanej przez

wyroku.

ktre dla lepszego

e ten

aktach

taki

zazwyczaj

sd

1^1

Bibijotece Pawlikowskich

kociele,

polubowny, albo

sdowych spotykamy

odczytujc przeproszenie

zasi

dobrowolnie

grodzie,

powiad*

ex certa Concordia, ex amicorum consensu, ex

amicaBifi compositione odsiedzia kilka lub nawet kilkanacie tygodni grnej
wiey za zuchwae naruszenie cudzego honoru.
czenia,

lub

szlachcic

Deprekacje.

wie

bardzo czsto takie deprekacje/

zadouczynienia zazwyczaj oblatowano

we Lwowie).

Wyroki
'^"^'

"

DOM

192

Rwno

WIAT

rwnoci

Poczucie

szlachecka

obyczaj

towarzyski

Rwno

wierzyli

fikcj,i

naiwni, a

wali

bezwzgldnie

ta,

w ni

ci nie

ju

znacznej mierze na

na formuy

jak

szlacheckiej,

wpywao w

nadmienilimy,

grzecznoci.

bya

pojmowana,

tylko bardzo dobroduszni

cakiem

moe

uzna"

szczerze,

wielcy panowie platonicznie

z ironj.

fikcje wywiera zwyky wpyw znaczny,

Ale
zwaszcza w dziedzinie konwenansw, i na nich
to w czci opiera si kodeks towarzyski. Nikt
i

te

mia negowa otwarcie tej zasady

nigdy nie

rwnoci, a bywali
i

bardzo powanie wyznawali

moliwych,
wojnicki Firlej w swoim
rozumnych

Pojedynek. <Podtug ryciny

Pawlikowskich

magnaci, ktrzy szczerze

Bibijotece

we Lwowie).

arytmetyczn
Fikcja
i

prawda.

widzi

proportio antdmetica,

od

jak

niej

gwiazdach

geometryczn. Wszystkie gwiazdy

ale jest

Zbywszy

j w
n.

p.

granicach
kasztelan

do syna, prze-

Ingolstadzie. Stani*

na niebie dwie proporcje:

sobie

rwne

to

jest

gwiazdach take wielka nierwno, bo jedna

drugiej jest janiejsza, a przecie nie kazi

proportio geometrica.

licie

bywajcego na naukach

saw Orzechowski

jak

gwiazdy

drugiej

draliwo

tak subtelnie

natury,

to jest

pospolitego szlachcica

odesawszy go do Arystotelesa, uznaje tylko jedn rzeczywist rwno, t.

wobec prawa, bo jestem kademu czowiekowi w Polsce rwny wolnoci, pra*
wem, herbem, krlem gardem, bo take za gardo moje stoi dwadziecia grzy
wien jako Tarnowskiego kadego . Chocia tedy nie mogo by mowy o rw*
noci towarzyskiej, ktrej nigdzie nie byo nie masz, nawet w najbardziej demo*
kratycznych spoeczestwach, to przecie ta fikcyjna rwno przebijaa zawsze
w formukach grzecznoci, istniaa przynajmniej w sowie, w symbolu. Takim
symbolem by np. tytu brata, ktry si nalea kademu szlachcicowi. Szlachcic
by zawsze panem bratem w tytulaturze listowej,- przyjacielem* pisa si goi

j.

Tytu
braterski.

dzio tylko

gnaci to byli wyjtkowi,

Tytu
przyjacielski.

Ma*

korespondencji z nieszlachcicem, np. z mieszczaninem, kupcem.

i

to

gwnie

litewscy, ktrzy

w pismach

do szlachty po-

pychy me*
galomanji
Bogusaw Radziwi, koniuszy w. lit., nie wiedzc, kto bdzie
<r. 1658) wybrany marszakiem trybunau, a majc z tym przyszym
marszakiem
jak spraw do zaatwienia, przesya na rce swego agenta dwa listy: jeden
z braterskim, drugi z przyjacielskim tytuem. ^Jeeli stanie marszakiem urzdnik
koronny albo z domem moim skrewnienie lub przyja majcy opiewa infor*
zwalali sobie poledniejszego

tytuu

Znany

przyjaciela.

z bezmiernej

ksi

tedy oddajcie mu ten, co z tytuem braterskim . Gdyby jednak Radziwi

Rnica obu macja
tych tytuw
trafi by na takiego rezolutnego szlachcica, jak np. Jan Chryzostom Pasek, pewnie

dostaby

by tak sam odpraw,

Pasek odpisuje,

list,

jaka spotkaa

ktrym go mianuj

marszaka eromskiego, ktremu

nie

bratem

ale przyjacielem,

pisa

DOM

T.Talaiim, Cat/^lamSeUalorei

1 -JA-atifratui

WIAT

tlOjficialei K.ctjnt

193

ctMa^tUncalust-ithnonlct./ SenaUre:

Ci-OjjicialaCuriwAutUitftStcrslaryRSIiiiiKobrlefR^mtS^Any.JiHc.Lith.
il./.iw//i^J> <"

Stany sejmujce za Zygmunta

III.

Sztych

I.

Lauri

f.

uiVtlUlll/i t StmitPetlilitU^

lzz.

by, e przedtem' suy komu za szypra,

piek, klepk wanczos do Rygi wozi zamyli si o tem przy ekspedycji listu
tego, rozumiejc, e do kupca pisze . ali si poeta Wacaw Potocki, e wczoraj
jeszcze pisa do kogo: mj askawy panie a dzi ju moci bracie*, bo ten
kto nagle z plebejusza zosta szlachcicem.
Ta pretensja do braterskiej rwnoci, a tem samem do udziau w wszelkiej
wadzy, dostojnoci wietnoci Rzptej doskonale si maluje w tytulaturach poU
skich
ich historji. Skoro krl by tylko primus inter pares, skoro pastwo byo
rzecz wspln, pospolit, a caa szlachta rodzon braci, tedy kademu z niej
zachciewao si czstki z tego wszystkiego, nawet z majestatu,
kady te mia

pewnie

jaki

manualista, ktry

moe

Tytulatury
pois"'^-

czstk

bodaj

tytule.

Bardzo ciekawa rzecz ledzi,

jak

tytuy

formuy

polskie

bior swj pocztek od majestatu a dogasaj gdzie nisko pod somian strzech
szlacheck, jak formalnie

za na d

Geneza
tytuw,

po szczeblach spoecznej drabiny, schodz

si tak
od tronu do zagonu, od szczytu do samego dna, przeciekajc niejako,
wyrazimy, powoli przez wszystkie warstwy szlacheckiego spoeczestwa
do

najspodniejszej,

by

tam wreszcie osiadaj parodj. Pierwotnie

zdrowym / nastpnie

szlachcic, a

dzi

raczy*

my wszyscy

ktremu jeszcze Grnicki

y ju

raczymy,

wystpi

take

tak ten

krl tylko

senator, wkrtce

raczy

raczy

kady

niemiertelny Raczy, przeciw

satyrycznej broszurze, sta

si pospolitym
25

Raczy.

'^^

194

WIAT

'

Wielmono jako tytu jeszcze w XV wieku miaa po^

znaczenie, w XVI wieku ju zmalaa, ale zawsze naleaa

iiczmanem grzecznoci.

niekd majestatyczne

si tylko senatorom,
Szlachetny

wojewodom,

szlachcic

szlachetnym ,

na urzdzie

posesjonat, szlachetnym

Mio

by

XVII wieku wielmo*

tylko na

Mio

Wasza
byy tytuem
Jego
Pan byo szczytowym wyrazem dostojnoci
Z biegiem czasu zmarniay, sponiewieray si zdeformoway je tytuy: z Waszej
Mioci Staa si Waszmo, Wasze Wasze, Wasza
Pan zeszed na

^agonowy.

szlachcic

krlewskim,
tytuw.

kady

co drugi, urodzonym

jest

schopiay

nie

kasztelanom

j.

urodzonym, szlachcic bez urzdu tylko

nym ju

Sponiewiera-

t.

Mio

Wasza

Mio

Waszmo
i

Pana, na

Wapana,

w kocu

na pogardliwego Aspana, Asana

Acana, ktry si dostawa chudopachokowi

Kancelarja krlewska

wy waa norm

wstrzemiliwej

Ostrogu

niku na

pismach

tak

krl Jan

Zasawiu, a wic ksinej

buty paskie.

jak zdarte

pnych czasw zacho

Kazimierz wdowie po Domi^

dekretach do bardzo

tytulatury,-

tylko tytu Wielmonej,- jeszcze

samo

kasztelanowej krakowskiej,

wydanym

przywileju

r.

daje

1660 Janowi Sobie-

skiemu przez krla Jana Kazimierza na starostwo stryjskie po Krzysztofie Koniec^

polskim, figuruje Sobieski,

Urodzony,

jako

ju wwczas

a Koniecpolski, wojewoda bezki, a

tylko

chce*

by

litewskiej

chory

wic

kor., tylko

senator

procet

Wielmony.
wieku XVIII ju nikt, kto si szanuje, nie chce
urodzonym tylko wielmonym kady podsdek a nawet podpisek jii
janie wielmonym, wszake czytamy w akcie publicznym szlachty
z r. i"oo dosownie: f>Magnificus Domimis Poniatowski, ser i Ba

Regtii, tylko jako

by

jaworowski

starosta

castrnsis .U

W
r^

Uygnitarstwa

drkowe,

takiej to

formie

jakoci dostawaa si ogowi czstka majestatu Rzptej,

zlatywa promyczek korony na czapk szlacheck. Podobnej te wartoci dosta

wa' si wszystkiej szlachcie udzia w dygnitarstwach, bo nie mwic ju o woje*
wodach kasztelanach in partiBus infidefium,
w ziemiach, ktre ju od wiekw
'
i

przestay

'

nalee do

Polski,

powagi, bez wadzy, bez

'

byy urzdy

pacy

cht. Takimi urzdnikami byli

cznik. skarbnik
pienia, ktre

piaseczyski
Tanie tytuty.

w
i

tytuy

obowizku, ktremi

bez

bez

hojnie obdzielano szla^

podczaszy, podstoli, czenik, owczy, mie^

bardzo atwe do uproszenia, atwiejsze jeszcze do ku-

ostatnich latach Rzptej tak

kamerdyner krlewski Ryx

orderw.

frafice

stolnik,

urzdy

czysto tytularne powiatowe,

Ile to przywiozem z

spady
nie

cenie,

e niemi

ju

p.

starosta

raczy handlowa, poprzestajc na

przywilejw dla kolegw

Warszawy

moich do Lublina, chwali si Duklan Ochocki

znanych swoich pamitnikach,

na starostwa, podkomorstwa, chorstwa, czenikowstwa, skarbnikowstwa, tanio

kosztujce, bo po

15

\o

dukatw,

ale

Niegrzecznie

zato czysto-tytularne tylko.

byo nazywa szlachcica po goem nazwisku, jeli mia urzd,- trzeba byo koniecznie nazywa go po urzdzie,
zaprawd podziwienia godn musiaa by pami
i

szlachcica statysty

bywalca, ktry

mg

dego z tych stukilkudziesiciu wojewodw

starej

nowej

kreacji,

po urzdzie
i

terytorjum

nazwa ka-

kasztelanw mniejszych

dopiero starostw

wikszych,

II.

Kwiatem

ale

bya gocinno,

waln prb

ta historyczna

wiecie przez cudzoziemcw, ktrzy

skiego

kto

gospodarzem

swoich satyrach

karczmie siedzia,

domu,

Nie bez

racji

jednej

strony

niepokoju,
lepiej

cigym
podrowa

podrowali po

Polsce,

Zabi,

awantury.

utraty,

zawsze gociem !

mawiano,

woa Opa*

szlachcic polski jakby na

Go

nie

por, gor

w naj
zauwaa to w r 1565
e szlachta w ustawicznych
mil czasem odlegoci przy

szy od Tatarzyna. Przy

ruchu szlachty, ktra lubia wybiera si

dalsze strony kraju,

rzemiennym dyszlem

towarzysz kardynaa Commendoniego, Ruggieri,

przejadkach do przyjaci, do krewnych, o 100

fatalnych drogach

go

nie

por,

caym

bya przyjemnoci wiej

te powstao przysowie:

nie bez racji

cierpliwoci. Gocinno,

staroszlachecka, rozsawiona po

jakiejkolwiek porze

wymyli by

liski

kltwa szlachcica, bo jak z

ycia, tak znowu z drugiej rdem

rozkosz ale

ju gwnie

cnt towarzyskich, a

gocinno

mostach, przy rzadkoci miast, przy braku gospd po drodze,

go nieproszony

nieoczekiwany, a co wicej cakiem nieznany,

wic niekiedy zaprawd gorszy od Tatarzyna bywa bardzo czsty trzeba

go byo podejmowa z ca nieraz bardzo liczn karawan suby koni. Znana
a

bya

caej Polsce anegdota o szlachcicu Sobieskim, ktrego nawiedzi znaczny

go z bardzo licznym orszakiem, a z wyjazdem si

nie

kwapi,

a nareszcie utra-

piony szlachcic czwartego dnia rano wstawszy, kazawszy sobie skrnie przynie,
idzie

do owego pana,

majc

egna

domu. Szlachcic na

go.

to:

Pan

pyta,

Miociwy

dokdby
Panie,

jecha,

zwaszcza gocia

poniewa odemnie

hord

od was! Podane natomiast

zawsze wdzicznie
witane bywao grono ssiadw, przyjaci krewnych, a wtedy rozbrzmieway
nie chcecie

jecha, pojad

ja

'

196

DOM

WIAT

gocinne ciany wesoym gwarem, dworek rzsicie owietlony jania

jak latarnia, a

kuchni

wrzao

Bo kucitw

rota

wrd

nocy

kipiao:

koo

ognia burzy.

Skd

si dym jakby z Etny kurzy,.

Ognie kominem wida, jakby bez maa
Ludna tam Troja gorzaa.

Go

ca

dom. Bg

dom

lepiej ni to przysowie odda 'i^ioe

serdeczno, powiedzielibymy, entuzjastyczno staropolskiej
kady, chociaby daleki a nawet obcy domowi, pewien by

szeroko,
gocinnoci?

Go

najyczliwszego przyjcia

dopiero

go,

by rad, go sprzyjaniony, wesoy, a wic

by boyszczem w szlacheckim domu. Dwr
apteczka, skarbiec, kiesze

ktremu gospodarz szczeglnie

podwjnie utskniony! Taki

cay, piwnica,

go

spichlerz, spiarnia,

dusza gospodarza otwieray si przed nim sze

mu byo pochwali co bardzo w domu chart, kubek,

mu si szczeglnie spodoba, dostawa mu
si zaraz darem, a przyj musia, koniecznie musia, bo gospodarz gotw by
wzi odmow za pych, za obraz, za wzgard przyjani, gotw by pognie*
wa si, powadzi, a w kocu nawet porba. Darowa kogo koniem*,
da szabl na niezapamitanie, to byy powszednie niemal rzeczy. Kiedy
roko.

Niebezpiecznie

szabla, rzdzik, konik nawet, ktry

wojewoda miski Zawisza w podry do Krakowa zawadzi gociem o Cisw

Jana Chryzostoma Paska, rozradowany Litwinem gospodarz darowa mu, co

mia

tylko

najprzedniejszego

opowiada Zawisza

wrd

u Jegomoci

swoich sprztw.

Byem w

Cisowie

czowieka haniebnie poczcie

wego, ktry jako mi rad by, niepodobna wypisa. Przez trzy dni nie znalimy,
co dzie, co noc,- pilimy
hulali. Dam mia sia u siebie et quidem piknych.
pana Paska,

Darowa

mi

szkatu

kieleckiej

roboty,

mosidzem nabijan, pikn, darowa

gotowalni teje roboty, darowa st marmurowy, nakadany, darowa puzdro

szlifowane et caetera et caeterat.. Ten niezrwnany nasz haniebnie poczciwy*
Pasek, o ktrym Zawisza wyraa ?^ dalej,
to w domu szlachcic porzdny

przystojny*,
w tym szczegle okazuje si arcytypem swoje;
warstwy spoecznej, skrystalizowanym szlachcicem polskim. Znany z pamitnikw swoich Matuszewicz, podwczas jeszcze tylko podstoli brzeski, majc
niespodziewanych goci a nie mogc dosta muzykantw, sam przez
noc gra na flecie albo przypiewuje do taca, a gdy si rozjedaj, kadego
obdarowuje jakim upominkiem,- jednemu z nich darowuje konia szapaka warbardzo,

wesoy

ca

Tace.

toci 24 dukatw, drugiemu strzelb francusk, trzeciemu sze guzw rubinowych do kontusza itd.
Bawiono si po domach tem samem, cho nie tak samo jak dzisiaj: rozmowa, taniec, muzyka, gra
bankiet skaday si na program towarzyski.
O konwersacji bya ju mowa, o tacach nie posiadamy tylu szczegw, aby
miec (? nich malownicze wyobraenie. Jak przy ubiorach mamy tylko goe nai

2
ta
CQ

Z I
o
o

-s

"^

Z
O
o

"i

tu

CQ

N
t/5

Zj

Z
oi
O

DOM
bez

z\py

Tam

informacji

plsy

trefne

WIAT"

197

rzeczy.

ukony,

>

goniony*

tam c e n a r, tam
czytamy u J. Kochanowskiego.
tyme gonionym o chwys
i

tanem

wspomina Wacaw
dowiadujemy

kole

Potocki,- o galardzie

si od Opaliskiego, o wyrwa=
od Paska,
wielkim*
nym
i

o starodawnym lipku

bionym

przez

duku,

mynku

od Hieronima

Mor

Miaskowski rymuje:

sztyna, a

to

o ulu-

wieczkowym

W tym

onierzy h a =

po parze panienki wszedszy

si ukoni,
1

wiod

rej,

wziwszy

A wywabi wesoe

jedna

drug

doni.
z za stou mlo=

dziece,

ci

z niemi

tacuj chdogo o wiece.

Miaskowski ma
ten

sam

taniec

tu

zapewne

na myli,

ktry

P.

J.

Laboureur,

opisuje

podry polubionej Wadysa=

wowi IV Marji Ludwiki. -^Je n'ai vu jamais

rien

cfe

ni de pfus respectueux<<., powiada o nim ten Francuz,

w okrg,- zwykle dwie kobiety byy razem, potem

sza
i

cz

Norblin: Polonez.

<Z dziea: 2. Batowski Norblin>.

liistorjograf

dwaj

pfus grave, de pfus cfoux,

tak go opisuje

mczyni

Tacowali

Polonez.

tak dalej. Pierw-

polegaa na pokonach fde reverencesX potem na kroczeniu do miary

Bie regfe'e). Czasem dwie damy, ktre byy na

taktu muzyki (une cadence

czele, nagle

dwom

znienacka rodkiem spieszniej si wracay, niby

kawalerom postpujcym za niemi .

wanych

watelstwa

polonezie,

tacu par

exceffence

chcc

Jest to jedna z figur

polskim,

ktry

caej Europie, a ktrym zachwyca si jeszcze

do

wymkn si
dzisiaj

uy

naby prawa oby=

ostatnich latach

XVIII wieku Liwoczyk Schultz, przyznajc, e wdzikowi

powadze tego
taca aden inny europejski taniec nie dorwna, tak jak aden cudzoziemiec
nie zdoa przyswoi sobie tej gracji, jak rozwijaj w nim Polacy. Pod koniec
XVIII wieku dotar polonez ju do salonw paryskich, nawet na dworze kr^
lewskim pozyska sobie prawo obywatelstwa, a Kazimierz Nestor Sapieha
opowiada w jednym ze swoich paryskich listw, pisanych w r. 1778 do matki,
e taczono tam poloneza w kostjumach polskich, niezupenie podobnych do
i

jego euro?)'" s>a'a-

DOM

198

naszych

WIAT

bardzo adnych, a krlowa najpikniejsza

ale

znano go take:

ze wszystkich*

piszcy okoo
polonez taczony przez Niemcw tak si

salonach niemieckich,

autor bezimienny,

ale

sam Niemiec, powiada, e

ma do poloneza taczonego przer. Polakw,
1759,

r.

bya

jak

zajkliwa sylabizacja aczka

do skoczonej deklamacji artysty. Najstarsz oryginaln nut poloneza, wedug

powiadczonej przez Niemcewicza tradycji, miaa byc piewana do dzi dnia

W obie ley. Wedug

kolenda

Tace
skoczne,

tej

miar

nuty, na

Wadysaw

polskiego

taca uoonej,

lubi

podobno tacowa
wirowych tacw nie lubiono, a moe
nie znano po do^
Skocznych
mach szlacheckich / informator woski nuncjusza Marescotti, ktry bawi w Polsce
krl

IV.

168, powiada,

r.

czeniem do

seggio cBe Baffd)

posuwistem

kro.=

dirsi piutosto

pas-

taniec polski jest raczej rytmicznem,

prawd tacem {pud

taktu muzyki, anieli na

podaje o nim szczegy, po ktrych poznajemy nasz polonez.

Poza tym polskim rodowicie tacem, poza wymienionemi ju tacami, ktrych

nazwa wskazywaaby,
wiemy nic bliszego,

w
i

pno przedostao si
XVI XVII wieku tacw,

Polsce

swojskich, tradycyjnie

galarda (francuska gaiffarde)

redniowieczu

dzoziemskie tace,

e
i

tu

tego

przytoczymy owe

pierwsze

yj

spotykamy

nie
i

popularnie

cenar (niemiecki Zeutter)

obcego pochodzenia,

nie

mao

jak

wczenie

bo

Polsce cu=

w j*
rdle obyczajowej historji
wiadectwo

s{ii^

reje (staroniemieckie Reie, Reige)

niemieckie

wyraeniu:

z ktrych

pirfei'),

wodzi

rej,

drugie

dugi czas rozumianem a nawet do

do rodziny Firlejw odnoszonem przy^

tak mylnie przez

krlowej

Bony

sowiu:

Stroi

skromne

dotd

zachowao

(francuskie virfet,

firleje

o ktrych

powiemy: wybitnie

tak

przyswajano sobie

zyku, tern najstaroytniejszem

Reje, firlcje.

ywych. Wspomniane powyej

Cenar

ale

wyszych,

warstw

do

salarda.

ju

oryginalnie polskie,

bardzo

to

byy take

poza tacami ludowemi, z ktrych tylko bardzo

powag

jak

moe

Tace

zagraniczne,

dugo przecie

staroszlacheck,i

zgorszy bardzo

w Paryu

dostojnik lekkiemi

tacw

ruchami

Wykluczone

nie

nie

'\(.

licoway
Sielski

widokiem

podskokach ksicia Kondeusza,

pomiewisko*.

na

rwnie

firleje.

kasztelan gnienieski

ksi

baba

bardzo skoczne,

obruszy si
cujcego

ta=

pojmujc,

nie

wystawia si

byo

polskich wszelkie poufniej^

si tancerza do tanecznicy, tak

Skromno zwyczajne zagranic,- w licie Zofji askiej
tacw,
czytamy o Polkach, ktre towarzyszyy kr
sze zblienie

po jej wyjedzie z Polski,

tem si' cesarzowej najwicej
'

lowej Katarzynie

e w

Lincu

podobay,

'

kiedy

taniec

'

szy, nie

'

day

Wiejski muzykant z XVIII

--
w. Podug
------o akwareli
-^
,

J.

"xT'".""t"~
Maszkowskiego w Muzeum im. AA. Lubomirskich we Lwowie.

DOM
si obapia

ani

caowa,-

WIAT

Niemcom si

199

to podobao,-

mwili,

to cnotliwa

nacja polska*.

rde

innych szlachetniejszych

towarzyskiej ochoty najczciej spoty^

Muzyka.

kamy muzyk. Nie mwic ju o wielkopaskich zamkach, w ktrych jak

wiemy utrzymywano hczne orkiestry, w kadym niemal zamonym domu

byo po

szlacheckim

inwentarzach

kilku grajkw,

ruchomoci znajdujemy regay,

goci

menta,- ubogi szlachetka

i

dostatniejszych

klawikordy

lutnie,

inne instru^

wdz tacw
opiewa Kochanowi

przyjaci przy dudach. Lutnia,

osoda myli utrapionych,

pieni uczonych, lutnia

skrzypkw, piewakw,-

jak

Lutnia.

bya w XVI XVII wieku najbardziej ulubionym instrumentem domowym,umie gra na lutni, byo jednym z nieodzownych warunkw nadobnego wy

ski,

chowania kobiety,

ale

kawalkacja, lutnia,

skoczek*

zajmoway

Syny

niektre

Jerzemu Ossoliskiemu.
lutni,

jak np.

ktrej

Taro wna,

Jadwiga

piewa

Sp

program mskiej edukacji wchodzia czsto muzyka:

wiele czasu

bawicemu

w Paryu

panie polskie z mistrzowskiej gry na

pniejsza wojewodzina ruska Sieniawska

Szarzyski;
I

zdumiewa si Helikon uczony.

Gdy

rk

lilijan

bijesz

strony.

Z gier byy w uywaniu obok szachw,

mynka^ gwnie koci
turm, tryszaka, pasza, zeza,

cab,

karty,-

war^
grywano

rusza, prymiera,

trynka, pancerol, flusa, zelanda, gryszforta, a

cznie pniejszych czasach

(DrossefBart), marjasza,
za ktrym

w niebezpiecznie

ale

te

w
w

tryset CtrasetteJ

w zna^

w niewinnego drubarta
w chapank lub kupca,

auje Pan

tak

Podstoli

Krasickiego, Gry

hazardownego kwindecza,

Nie obywao si
Polsce bez naogu kosterstwa, nie spotykamy
przecie w literaturze XVI XVII wieku nawet
faraona.

satyrycznej

tyle utyskiwania

wne, co na inne zbytki

kamy ladw, aby ju

na gry hazardo*

szalestwa. Nie spoty*

tym czasie rujnowano

si hazardem,- dopiero od Francuzw dworu kr
lowej Marji Kazimiery d'Arquien nauczono si

gra
kiedy

u nas

tej

trettte et

guarante, ale

ksi

Karol Stanie

grze

saw Radziwi wygra

Kozak-leorbanista
J.

Maszkowskiego

XVIII

w.

w Muzeum

skich

Podug

im.

we Lwowie.

akwareli

XX. Lubomir-

na

pokojach

krlewskich 14.000 talarw bitych od

de Maligny,

brata krlowej

hr.

wypadek

niesychany,

szlachecka

tak

Gry.

Polska

bawia

by

to

caa

sa^

nim

hazar-

''"^'

DOM

200

WIAT

Virgines
Nuptiales.
---,
._^
.

gorszya. Jeszcze za czasw

ii.nf

fr^...i...r.

'Poplitcficornans tadala flextt chor^ttt

dana {'iieila proco 'Dtt.ifaluujifu}

saSi

Radziwi, Micha, prze*

grawszy w Drenie i.ooo talarw
.^^^^

l^.^j^

e?l.

w
i

faraona,

i si

tak

przerazi,

zmartwi

tern

w yciu.

kart nigdy nie dotknie

Jake mao
w szulerskim
jeeli

si

przysig uroczycie,
znaczyaby ta suma
obrocie XVIII wieku,

e Szczsny

prawda,

Potocki

przegra mia do osawionego Chadi*

kiewicza

dwa

mitno
pewne

sfery

owadna te

towarzyskie

kocem XVIII

Na=

miljony zotych!

szulerska

wieku, a

dopiero

miaa swe

ogniska nie po wiejskich dworach,

ale

po wielkich miastach, gwnie

stolicy, grasujc na prowincji

tylko

^
Typy

p.

t.

Omnium Statuum

Foeminei Sexus ornatus,

Cedanenses ob oculos positi

Antonio Mollero ibidem pictore. Anno

usitati habitus

gati

ab

Wtedy

divulSalutis

^ ^

tO dopierO

Adam

Poniski, Chadikiewicz

wieych

podstawie bardzo jeszcze

t.

d.,

tradycyj

t.

d.

szukrskie, jak kanOnik Sicra*

'^
i

Salski, jak

nera

wyrobiy Si OWe
/

<

kowski, jak biskup wileski

i6o< die 4 Junii;.

kosterskie.

kontraktw kijow^

Iwowskich, dubieskich

skich,

Taniec gdaskiej pnry.

<Z dziea

w czasach

ktrych

Kajetan

ca

Miczyski,

galerj

Henryk Rzewuski

j
Mas*

-V

da

'nam

ge*-

na

swoim Teo~

fracie Pofsfiim.
Dobre my-

Nadzwyczajne zdarzenia
wesoe czy aobne, obchd

poczone byway

grzeby,
Wesela,

dosne,

urzdzano

t.

yciu rodzinnem, czy to

poa
patrona gospodarza, chrzciny, wesela

lub uroczyste okazje

w.

bardzo licznemi zjazdami. Jeeli to

zw. dobre myli, festyny, tryumfy

bankiety.

byy

dnie ra^

Wesela trway,

byy jednym szeregiem ceremonij hucznych owacyj. Od dziewosbw zrkowin poczwszy a do uroczystego aktu lubnego nastpujcych po nim poprawin
przenosin, wszystko odbywao si z odpowiedni
tygodniami, a

czaju.

fortunie

Kubek
kubek*.

j.

marcypanw
upominkw lubnych, midzy ktremi jedno
z pierwszych miejsc zajmowa dwoisty roztruchanik, t. zw. kubek w kubek,
wygaszano mowy pene panegiryczno^-oratorskiego kunsztu, w ktrych obok
caego Olimpu zazwyczaj symbolika hgrbw obu czcych si rodzin dostar*
ycze owe znane nam
czaa tematu do komplementw, porwna, wrb
wieca, panny,

pomp

prozopopej przy zachowaniu tradycyjnego oby=

Przy wychylaniu penych, t.
dzisiejszych toastw, przy oddawaniu

stanowi

Oracje,

odpisw szlacheckich 5ifvae Rerum oracje makaroniczne, floresowane, czsto

skaday si na osobny rodzaj barokowej swady

'^^^''"^"'mimowolnej komiki pene, ktre

DOM

w kadym

a do ktrych

polskiej,

guamguamu bo

mistrz

cjalista,

bastu

Grecji

boginie

Rzymu

skaday komplementa nowoecom,

ci

quam=
zawie, pene bom
aciskiego

ktrych bo
usta

przez

mwcy

wywoyway

spotykay si

reakcj,

niekiedy

od sw:

regule

panegirycznej przesady oracje,

gowie

misternie

spe*

zwano

tak artobliwie

jakokolwiek, aczkolwiek, czyli od

guam. Takie napuszyste,

201

bywa

powiecie

zaczynajce si prawie

te popisy,

WIAT

prze

replik krtk

dowcipn. Na weselu kanclerza kor. Wielomarkizank d'Arquien, rodzon siostr kr*

lowej Marysieki, wojewoda ruski Jabonowski, odda*^
i

rubasznie

polskiego z

wajc pann

klejnot powierza

jaki to
i

jako to panna

cuskich,
i

trzech

moda

szczliwemu panu modemu

z szesnastu idzie

poczem nieskoczenie dugo

wrby

jej

motkw,

Sieniawski,

herbu,
trzech

ktry

wywodzi,

wielce obszernym*,

stylem

wysnuwa

mianowicie

trzech

jeleni,

mia dzikowa

krlw fran=

lilij.

allegorje

herbownych

Drugi hetman,

za pann,

wysu^

chawszy

cierpliwie tej

krtkiemi

sowy: Herbw

nie

zriawam,

JMci Pana Modego, bdzie

SA^

ko

herbowny

pa

umia

rodomontady, odpowiedzia temi

na tych

wywodz,

tylko przy^-

lilijach.

Wielkopaskie wesela odbyway sas^ z niesycha

nym przepychem a pann
zasypywano upomina
kami wysokiej ceny. Opowiada nam w swoim pamitniku

mod

Albrecht Radziwi,

na weselu Teresy Ossoliskiej,

polubia starost sokalskiego Den^hofa, panna moda otrzymaa 150 darw, ktre razem
miay wartoci 150.000 z., sumy na one czasy olbrzym

crki Jerzego, ktra

Puhar dwoisty weselny,

kubek
jednego

kubkw

nazwiska

Na

kubek*.

t.

zw

brzegu

rytowane

ofiarodawcw.

'Ze

zbiorw autora).

Wojewodzianka miska Suszczanka, wychodzc

za Kazanowskiego, otrzymaa wrd niezliczonych upominkw weselnych take
od krla kubek szczerozoty, w ktrym znajdowaa si asygnata na 20.000 dukatw.
Gody weselne czone byway z t. zw. triumfami na wzr woski, z teatraU
nemi widowiskami, z pochodami maskowanych orszakw
symbolicznemi ryd=
miej,

rwnej

dzisiaj

miljonom.

Upominki
weselne.

Triumfy.

wanami, ktre

wyobraa miay

moliwych cnt chrzecijaskich

wszystkich bstw pogaskich, poczwszy od Wenery
Kupidyna,
a skoczywszy na Fortunie z penorogiem ziemskiego szczcia. Magnaci szli
allegorje

wszystkich

przy takich uroczystociach o lepsze z krlami,skiego

triumf weselny Jana

Gryzeldy Batorwnej na rynku krakowskim wietniejszy

weselnych festynw Zygmunta

stancji Lubomirskiej

III

na

teje

Stanisawem Potockim

Zamoy*

by moe

samej widowni/ na weselu

<r.

i6i>

miao

od

Kon

by w acucie
26

Zbytek
festynw,

:!

DOM

a02
1.500 goci, ktrym

WIAT

suyo

600 hajdukw

przy bankietach,- pamitnym pozo

Zamoya

sta na dugo przedziwnie okazay festyn weselny trzeciego ordynata

skiego

Marji Kazimiery d'Arquien, pniejszej Sobieskiej, a jak nas zapewnia

wspczesny wiadek, festyn weselny przy zalubinach generaa artylerji koronnej

Briihla z pann Potock, wojewodziank kijowsk, wyprawiony w Krystyno*
polu, kosztowa przeszo 250.000 z., a wic miijony na dzisiejsz monet.
Nie ustawa ten zbytek
do koca XVIII w.,tu przypomnie praw^
dziwie bajeczny przepych, z jakim przyjmowa ksi Karol Radziwi krla
Stanisawa Augusta w Niewieu, lub w gony w caej Polsce festyn, jaki
wyprawi w r. 1742 wojewoda woyski ks. Sanguszko w dzie imienin swojej

do

poczony

matki, festyn czterodniowy,

chty, nieprzerwany

balw,

szereg

olbrzymim zjazdem senatorw

bankietw,

szla=>

widowisk teatralnych,

baletw,

redut, szlichtad, illuminacyj, a nawet walk bykw z niedwiedziami. Kasztelanowa Kossakowska w jednym z swych listw podaje nam ciekawy opis ta
kiego festynu, a koczy go bardzo charakterystycznym moraem. Obchodzono
w Sielcach imieniny hetmana Ogiskiego. Po obiedzie kawie, ktr podawano
i

o godzinie

gwn

6,

nastpiy

postaci,

drugiej

widowiska allegoryczne

jednej

sali

ywe

obrazy przy przelicznej

cianka tumacka (Potocka) wszystka

mencie staa,

drug

staa na

ubrana,

w kadem

brylantach,

Sybill jako

illuminacji.

nog

jedn

Staro*

na postu*

na globusie, a starocianka Baranowska, macieka, licznie

Poszlimy

taburecie.

uoeniu, tak

jak

tej

dalej/

sali

zastalimy Westalki

framugach illuminowanych, cztery*.

znowu ywy obraz: dwunastu licznie ubranych rycerzy

Potem hetmanowa wygosia wiersz do

sali

innej

kompanja masek.

ma

Gdy

cnota Twoja powszechnie czczona.

Jake

jej

JW. hetman
skali

niema czci wasna

sama

opis

co

Niemniej wspaniae
Pogrzeby.

szlachcic
z

uwaa

Castrum
doloris.

chimeryczki

mw

obowizek pietyzmu

najokazalsz wystaw, najczciej

religijne

te

koczy

kasztela*

szanowa*.

byway pogrzeby. Kady

skada do grobu drog mu

pene kosztownej pompy

to sobie za

pogrzeby, ktrych
dni,

umiej swych

nie
i

hetmanowa), zbliywszy si, serdecznie si ci*

j.

byo napdzi

caowali. Trzeba tu

nowa swj

osob

<t.

ona

ponad stan

mono.

Magnackie

obyczajowe ceremonje przewlekay si przez

kilka

przybieray cech fantastycznego niemal widowiska. Katafalk czyli castrum

zo*
dofons byo wielk bogat struktur, ustrojon w rzebione, malowane
^^^^ akcesorja, w allegorje, posgi, goda, emblemata, tarcze herbowne, dewizy
triumf mierci zarazem.
zasugi zmarego
sentencje, [opiewajce cnoty
i

Trumny kruszcowe byway zazwyczaj misternie ornamentowane,- dla suby,

dla aobnego orszaku sprawiano osobne kostjumy, konie
milicji nadwornej
wiedzione za trumn zmarego strojono w kity, pira rawie, skry lamparcie,
oblekano w kapy zotogowowe, teletowe, tabinowe, ktre musiay by tak
i

o
o.

a.

atf"

ZO
sute

DOM
i

mor

dugie, aby fuguBri

WIAT

wloky si po

ziemi.

Wspaniao pogrzebie ietmana w. Stanisawa Koniecpolskiego

pogrze owa.

Tak byo na pamitnym

Brodacti

r.

1646.

Na

po^-

g^^eb starosty inowrocawskiego Latalskiego

abiszynie <1583 r.> zjeciao si

1.700 goci w 1.100 koni/ na czele pogrzebowego orszaku jechao 150 chopcw,
ubranych czarno, na koniach osonitych czarnemi kapami
po kopyta. Po
grzeb Jerzego Kalinowskiego w Bukaczowcach kosztowa okoo 80.000 frcs.

na dzisiejsz monet,- aby

stawi swoj

podoa

zot koron sadzon

a nawet kosztowne zbroje

ci
by

Adam

bracia zmarego,

tak

inne

wdowa musiaa

tak wielkiemu kosztowi,

br)'lantami,

ornamenta

puhary

srebrne

kandelabry,

Beffica nieboszczykowskie, a prze*

Marcin, robii bratowej wyrzuty,

za=

wystawny, jakby si dostojnoci zmarego naleao.

Na

pogrzeb nie

pogrzebie Za

domu ksiniczki Ostrogskiej, byo 6 biskupw, a jaki by zjazd

na t aobn uroczysto w Zamociu, o tern da nam wyobraenie szczeg,
e codziennie bito dla kuchni po 100 wow, cyfra, w ktr trudnoby uwie
moyskiej, z

'

rzy, gdyby

nie

rczy

za

jej

prawdziwo

kanclerz

ks.

Albrecht Radziwi,

lit.

wiadek
uczestnik tej aobnej uroczystoci. Zwyczaj urzdzania nad miar
wystawnych pogrzebw utrzyma si jeszcze
w XVin w. Zasyn w caej
i

hetmana Jzefa Potockiego w r. 1751 w Stanie

sawowie, peen monarszej pompy, a szlachcic wcale redniej fortuny, znany
Polsce czterodniowy

swoich pamitnikw

324

aobne,

ksiy

aciskich

Kady

Ceremonie

pogrzeb

njami, ktre

Matuszewicz

grzebie

swego ojca przy

150 unickich.

pogtzeb wielkiego stylu, zwaszcza hetmaski,

byy wspaniaem

zowa dostojno

assystencji

zmarego

czy

wstrzsajcem widowiskiem,

majestat mierci.

powczyst

si

z cererno^

miay symboli^

Za trumn kroczy rumak

ulu=

aobn

kap, niesiono miecz, szy

szak
tarcz, oblepion gorejcemi wiecami, a do kocioa wjeda rycerz
cay zakuty w zbroj, ama drzewo, t.
kruszy u stp katafalku kopj
obala si z konia na posadzk kocioa. Dla spotgowania grozy upadanie
musiao odby si z wielkim chrzstem
omotem, z gromem, z srogim
ogromnym trzaskiem , jak si wyraaj opisy wiadkw. Zdarzao si, e
rycerz, rzucajc si z konia na ziemi,
sam si ciko uszkodzi konia prze*
straszy, ktry wpadszy midzy zgromadzonych w kociele aobnych goci
wywoywa panik tratowa najbliszych, jak np. na pogrzebie hetmana Sta
nisawa Koniecpolskiego w Brodach w r. 1646. Drugi oryginalny zwyczaj po
lega na tem, e za trumn jecha czowiek podobny zupenie strojem, postaw
twarz do zmarego, ktrego mia by niejako pomiertnym a ywym konter*
fektem. Robio to wraenie, jak gdyby nieboszczyk odprowadza samego siebie
do grobu. Wybierano w tym celu ludzi, ktrzy ju z urody podobni byli do
zmarego, a podobiestwo fizyczne jeszcze bardziej uwydatniano ^sztuk. Na
pogrzebie hetmana Jana Tarnowskiego rol t odgrywa podkomorzy Nikodem
biony nieboszczyka, obleczony
i

Kruszenie
kopji.

j.

Sobowtry,

Radoszewski, ktry

wedug

atasowej szubie sobolami

opisu Orzechowskiego jecha za

podbitej,

kuczmie sobolowej,

trumn

czarnej

reprezentujc

Pana

DOM

WIAT

205

DOM

206

WIAT

Wtedy tame pogrze ciao, a nad niem mogi wysok usu, nie dla ambicji,
ale eby grb mj byt kopcem granic, eby si potomny wiek wzbudzi do

pomnoenia pastw Rzeczypospolitej* yczenie godne wysokiej duszy tego

^X' ielkiego Polaka. Marcin Krasicki, wojewoda
podolski, pan, ktry za ycia
lubowa si w wszelkiej wspaniaoci, a zmys swj monumentalny stwierdzi
wzniesieniem

wielce

jednego z najpikniejszych

swoim

zamkw

aby ciao jtgo

testamencie,

rozkazuje

polskich,
tej,

ktrej

prosi

teraz jest

ko^

woywszy na habit karmelitaski, byo jak najprdzej uoone w trumn,

OO. Karmelitw Bosych przeznacza, ktry pogrzeb swe

szuli,

ktrego pogrzeb u

omni

fuxu, szkap nie

wodzc,

czynic, przy*

ani niepotrzebnych ceremonij nie

stojnie

odprawi*.

starych

onierzy we Lwowie, poleca schowa ciao swoje nigdzie

nagotowa, bez adnych ceremonij, bez trumny, tylko

kdy

Aleksander

Rytwian

Zborowski, fundator

szpitala dla

jeno tam,

sobie

a kapciach

obwinwszy

kilim

biay*. Nie zawsze jednak, przeciwnie, prawie

nigdy albo bardzo rzadko tylko uwzgldniaa rodzina takie

uwaajc ubogi pogrzeb

ostatni wol nieboszczyka,

za

delurce

ujm rodowego

splendoru.

grzebic zwoki bez pomp

pogrzeb prowizoryczny, po ktrym

jaki

czas

yczenie zmarego,

Speniano na pozr
ceremonij,

odbywa si

by

ale

to

pogrzeb uro-

wspaniay przy wielkim zjedzie aobnych goci. Jan Sobieski, chcc

uszanowa wol matki, ktra polecia pochowa si bez wszystkich ceremonij,
jak najuboej*, a mimo to zaznaczy dostojno swego domu, wyprawi dwa
czysty

pogrzeby, jeden skromny, drugi nazajutrz bardzo okazay,- na katafalku ubogim

da

mater

napis: Sic

vofuit, jia katafalku

podobnie nawet tak niepospolity

ponad

bogatym: Sic /ifium

Zrobi

decuit.

swoj warstw spoeczn

jeli

nie

ponad czas rozumny Andrzej Maksymiijan Fredro, kasztelan lwowski, ktry

niby to uszanowa wol swego krewnego Walentego Fredry, podczaszego
bezkiego, ale po pierwszym wedug yczenia zmarego cakiem skromnym po*

wyprawi

grzebie

stamencie

drugi,

osobny obchd
na marach,

sztem

kosztowny.

Kaza si

chowa tumaczy si sam

nieboszczyk

te-

sprawo*
musia si gdzieindziej potem
opieki nad synem zmi;rego
niemaym ko*
wielkich
zaproszeniem
goci z ceremoniami

ceremonji

bez

kasztelan

zdaniu swojem z

Stroje

wystawny

odprawowa pro

reputatione domu.

Matrony

polskie

XVI

XVII w.

chowa si najczciej w habitach zakonnych,- oblekano je take w

wczyste powane szaty, w jakich widujemy ich posgi na monumentach
polecay

po*
na*

zmare w kwiecie wieku stro*

jono bogato na katafalku. Autor Refation cf'un voyage en Pofogtie sous fe
regne cfe Jean SoBies^i widzia zmar w modych leciech Zofj Denhofow,

grobowych

spoczywajc
na

bal,

tylko

przez

Chorgwie

pi

dziewice

dni

niewiasty

na jedwabnym zocistym

bogatej sukni, z kornetem na gowie,

kami na twarzy,
nagrobowe.

mode

Mwic

nie

ubran jakby

pudrowanej fryzurze, z musz-

klejnotach drogocennych, ktrych nie

pogrzebach,

kobiercu,

mona pomin

brako

na trzewikach.

upowszechnionego

midzy

szlacht zwyczaju zawieszania nagrobowych chorgwi po kocioach. Chor*

DOM

Katafalk krla Augusta

III.

1763

r.

<J.

B. Muller del.,

rw Muzeum
g'wic:

takie

a czasem

zasypyway
mieci si na

byway take
i

koronki.

zrobi rycerskie
po brzegach

XX.

byy

207

H. Schwarze inv., L. Zucchi

we Lwowie.

I.

sculp.).

Ze

zbio-

Lubomirskich

opatrzone

malowany

nazwisko, herb

je

dat

mierci,

Chorgwie^te aobne

portret zmarego.

przedmiotem zbytku, robiono

haftowano bogato zotem

lony

im.

epitafia,

nich

VllAT

niekiedy z

najdroszych materyj,

przydawano im lambrekiny,* draperje", ga

Nad grobem moim da z kitajki dubli czerwonej^dwa ogony
poleca w swoim testamencie z r. 1634 szlachcic Hreczyna

on

kitajk

srebrem,

pozoci

na rohatynie czapk z pirem przewlec

nad cielskiem mojem zawiesi,- wywijasw

nie potrzeba

onych fartuchw

tak

bia^^

ogowskich zawiesza take nie potrzeba*. witynie nasze obwieszone byy

wewntrz gsto takiemi chorgwiami,- drosze niekiedy od skromnego a trwa^
ego pomniczka, poniszczay
poznikay z czasem. Najczciej umieszczano nad
i

niemi bogate kity z pir strusich,

bardzo

podwczas rzadkich

kosztownych,-

DOM

208

Kaplica

podczas

Labara

zamkowa

zw. Swiderszczyzny

WIAT

Podhorcach.

latach 1661

drapieni onierze porabowali

roku 1613 po wyprawie moskiewskie) w jednym kociele

kociow.
OO. Bernardynw we Lwowie zawieszono kilkadziesit takich faSara funeBria
jjg uczczenia pamicci polegych w boju onierzy nie zachowaa si ani
sztandary nagrobowe nale dzi do najjedna z tych rycerskich pamitek
rzadszych zabytkw przeszoci, tak samo jak t. zw. konkluzje, ktre czsto
je

funebria*.

t.

Konkluzje,

spotykamy wymienione w starych inwentarzach rodzinnych, a ktrych zna=

czenie dla mniej obeznanych z obyczajem przeszoci bywa dotd zagadk.
Konkluzje

byy

tego atasu,
ju z gry przez

to sztuki jedwabnej materji, niezwykle biaego lub

na ktrych drukowano ostatni sentencj mowy pogrzebowej,

kaznodziej na efekt obliczon w lapidarn niejako form ujt,

np.

w.

patrona

ryczna dedykacja pozostaej

rodzinie

rtominis umBra. Rycina

szano

kaplicy

domowej

Zjazdy publiczne

Bankiety.

bez bankietw,- biesiada

lub

Kuchnia
polska,

spodarska kuchnia

szkopuu

bya poywna

ktr zawie=
pamitkami rodu.

konkluzji,

z innemi

nie

kim

pozory pontnych akoci.

punktem

si cnot umiarkowania

jeden Polak

je

za piciu

jadle

Wochw. Po

nie

daremnie zasu*

szlacheckiej substancji*.

Codzienna go-

zbytku,

a kuchnia

zawfesista, ale skromna,-

Rej, ktry

smach swoich robi wraenie smakosza-prostaka z niepopsutem

tylko przez pieszczodiwe zdrobnienie

odbyway si

gwnym

uroczystoci,

nie odznaczali

by gwnym powodem

tudzie szumna panegi-

wyjmujc pogrzebw,

bya koron kadej

sobie na utarte miano

tre

przechowywano wraz

napoju,- Ruggieri odnosi wraenie,

ya

herb zmarego,

uzupeniaa

prywatne, nie

towarzyskiego programu. Polacy

stroju bankiet

Stat magni

nazw

nadaje prostym

Mwi czsto

z akcentem

pi*

podniebieniem,

potrawom szlachec*

przekonania,

jaki

mu

DOM

III,

r,

odek,

energiczny

209

w Jawcrowie,'<lnia 6 lipca 1684

w Muzeum irn. XX. Lubomirskici we

Uczta u Krla Jana

(Podug wspczesnego obrazu

dawaf dobry apetyt

WIAT

Lwowie).

o chlebie nadobnym, o jarzynkach

piknie przyprawionych, krupeczkach bieluchnych a drobniuczko usianych, o ku=

biaym, na miseczce nadobnie

wyrzeka na rozmaite wymysy, ktre zaczynaj wciska si% do

reczkach tuciuchnych,

uchcdoonej
kuchni

na st szlachcica, na

krepie,

limonie

kapary . Rej

wykwintne sztuczki
cypanem, limonie

owa,

bo

figle

nasi

te

nie

w sze

smaon

sapory zowi, na

gwki,

torty

wymiewa

nawet kasza ry^

pieczenie, a

natart

na

niedzielach

donic

z grzankami

cay nard

szlachecki:

""'^

grzajikami,

kada potrawa mu
Nie jest
rywuy, ma*

kraje,

gdzie cebrem

piwo pij

czasem wychyli,

jacy

si chopi by ubrowie rodz, bo jeszcze w brzuchu utyje jako prosi, urodzi

si jako ciel, a uronie jako w. Nieco rubaszny ale zdrowy smak Reja
niewtpliwie podziela

"'^

albo samoczwarta.

* patrz

te

Sztuczki

groch z ja

piwem a

witpachery, rozekiery,

bo

piwo,

ale

wymagali, aby

samotrzecia

Rej przyjacielem wina: nad wszelkie

a pani matka

pieprzem

stole

jako kasztelanka albo

mazje przenosi polskie

je

pozociste

nierozsdnym zbytkiem,

uywali wolnych a wesoych myli

przyj

piecideka,

rzecz a gardzi pozorami,

za

jest

zjadszy

gami, postawiwszy donic na

siaa

przysmaki, co

rozmaite

kuchmistrzowskie, dla niego nie tylko bijanka z mar=

kapary

przodkowie

obrusku

wymylne

ufeczki,

potrzaski rozliczne,
i

podanych na

potwierdzaj to pniejsi pisarze

27

Piwoawino.

DOM

210

Menu
szlacheckie.

poeci, jak np.

Supski

WIAT

ZaBawacB OrackicB

swoich

Wespazjan Ko-

lub

ukada menu ziemiaskie:

chowski, ktry takie

Dobry kapon przed gody,

albo

misopusty

Schab karmnego wieprza tusty.

Nie odriuc woowej pieczeni

Lub
Lub

skopowej

saat

Przy saacie

Niema

Osobliwsze
potrawy.

jesieni.

ogrki.

arcliaicznego

nic

tern

cielcina lub na powtrki

potrawy. Spotykamy przecie

wnem

osobliwego,

ani

cho

takie,

nieliczne, jakie

Pominwszy owo

to

nasze dzisiejsze

byyby

dla nas dzi-

rebi, ktre miao

wrzekomo figurowa przy uroczystych bankietach na stole hetmaskim, znaj
dujemy midzy staropolskiemi potrawami piecze nietylko z osia, magna Bestia
zjawiskiem

na

stole.

legendarne

przeja cudzoziemca Ogier'a w roku 1635 na bankiecie u wojewody ruskiego Winiowieckiego, ale take z ubra, tura, bawou,
a dalej takie osobliwoci, jak apy niedwiedzie, bobrowe ogony, pryski czyli
chrapy osie, ktrych to nieprawdopodobnych prawie specjaw nie brak byo
ktra takiem podziwieniem

podczas

na bankiecie

przecie

wesela

nazw

potrawy uderzaj tylko przypraw,

w Makowej

ryby
Rozmaito
sosw

uderza gwnie

jusze,

Jana

groch z ciasta

rozmaito

juch

t.

j,

Sobieskiego z

form,

lub

itd.

nych,

tych, a zawsze bardzo korzennych

ziosi

eon guantita

contrees

Wochw, zwiedzajcych

Polsk,
zielo-

zawiesistych CBrocfi mofto sostan-

Beauplan,

ktry

Description des

swojej

du Royaume de Pofogne skada dowody bardzo

drobiazgowej obserwacji obyczajw polskich,

Potrawy ulu-

Inne

jak np. sarnie kiebasy,

sosw, biaych, szarych, czarnych,

polskich.

di speciej.

Marysiek.

bystrej

niemal

podaje nawet sekret kolorowych

si wyraa: pyway wszystkie potrawy : sos ty

robi si z szafranu, czerwony z winiowego soku, czarny z liwkowych po
wide, szary z tartej cebuli
Z potraw
przeksek specjalnie polskich,
t.
p.
niewykwintnych, e si tak wyrazimy: szlachecko=codziennych, przytacza Beau
sosw,

ktrych, jak

plan

kapust

kwan

wdzon

nomment cacBeJ,

sonin, kasz jczmienn (de forge monde'e

(macarons repfis de fro~

mageX azanki gryczane z makowem mlekiem t. p., na wety za ser, mie kombinacja tylko wczesnym szlacheckim gastronotana, owoce, cukry
mom zrozumiaa groch roztarty ze sonin, ktry, jak zapewnia ten sam
lichy to by dla szlachty traBeauplan, by dla biesiadnikw wielk akocia
ulubion
potraw
(ifs tte croient pas avoir
ktament, ktry si nie koczy t
qu'ifs

pierogi

kluski z serem

ete Bien traites, s'if

ne feur en a

Piotrowskiego do marszaka
Dawania
bankietowe,

cae menu bankietu

kor.

ete'

servi a fa fin de rep as).

Opaliskiego

w trzech
Na pierwsze

pawie pieczone z saporem, poldwice

r.

daniach*,

weselnego

najbardziej osobliwe potrawy.

danie

jelenie,

1582
z

licie ks.

zachowao si nam
ktrego

przytoczymy

skaday si kapony

ciasto formiane

t.

d.,

w caku,

na drugie

DOM

yki

WIAT

staropolskie.

danie zwierzyna sona, potrzsiona cukrem

skie

kapon

miakim

z zielon jucli cukrowany, raki z

do wszystkiego

staroytnej

wieikicli

migdaami* baranki angieU

kapon do mamazji,- na

czarnej jusze, rosiata, pasztety, czosnek,

Uderzajc waciwoci
rzeni

211

masem

kuclini

pieprzem, ciasto

sapory.

byo uywanie ko-

polskiej

ilociacli,- imbier,

trzecie

szafran, muszkatel,

pieprz,

wawrzynowe, cynamon
t.
p. stanowiy gwn przypraw
na klucz
bardziej byy potrzebne ni cukier, dawnemi czasy bardzo drogi
zamykany, jak si to zaznaczyo nawet w przysowiu; Kri wielki pan a

godziki,

bobki

y-

kami cukru

Na

nie )ada.

bankiecie u Deniofa,

cze

wydanym na

wajcej do Polski Marji Ludwiki, poparzyli sobie

mogli, tak pieprzne
korzenne byy przyprawy, a uczestnik

Francuzi jzyki

szczeg

ten

zapisuje, dodaje

szlachcic dostojniejszy

talarw cukru, bakalji

korzeni.

1648

funt

cytryny

franu blisko

dzowne

r.

16

fr.,

funt

200

fr.,

ut

kady

Polsce

nie

bardzo

tak

si paciy w owych cza

cukier. Pomaraczy
artykuy kuchenne, a take

sach niektre kondymenta

kosztowa

nie

rocznie za lo.ooo

Cyfra chocia przesadzona,

do prawdy niepodobna, skoro si zway,

cukrze

zuywa

je

biesiady, ktry

e w

nawet z widoczn przesad,

personne de condition

tej

przybysi

jak drogo

monet
muszkatelowego okoo

funt

kwiatu
pieprzu

na dzisiejsz

fr.,

a wszystkie

kadej nieco wykwintniejszej kuchni

wyraa Stanisaw Sokoowski w swoim

te

conajmniej

100

specjay

szlacheckiej,

traktacie

fr.,

25

frcs.,

funt

sza*

byy

nieo*

ktrej trafnie

o oszczdnoci,

si

wicej
27"

Zamiowanie
'^'''"""'*'^'*

DOM

212

WIAT

ni w jatkach (pfura ex pBarmacopofiis <juam ex maceffo

apparenturj. Cukier dugo by wielce drogim artykuem aptecznym do koca

kupowaa

aptece

XV

by

wieku jeszcze wcale

gdzie jeszcze

nieznany nietylko

Polsce, ale

Niemczech,

1599 ut cukru kosztowa 8 srebrnych groszy.

za wier kilograma cukru okoo 10 fr. na dzisiejsz
r.

r.

1648

monet,
a jeszcze w r. 1784 przejedajcemu krlowi Stanisawowi Augustowi kaha
ydowski w Kobryniu wrcza jako dar poczesny gow cukru Zaniechanie
korzennych przypraw nastpio w Polsce, jak zreszt wszdzie, dopiero z roz
herbaty, co u nas bardzo pno s,\^ objawia, bo
powszechnieniem si kawy
jeszcze w r. 1703 lekarz Tomasz Ormiski w kalendarzu swoim mwi o koffe
czyli bobie arabskim
o liciach tBeae jakby o artykuach medycynalnych.

pacono u nas

Dalsz cech staropolskiej sztuki kucharskiej a miaa ona u nas swoj

literatur, poczwszy od znanego naszym bibljografom tylko z tytuu KucBmistrzowstwa z

1552

r.

kuchmistrza Lubomirskich
r.

potraw,

gr

przez sto

do Haura

powtarzamy,

kucharskiej,

sztuki

ksiki bardzo

Czernieckiego,

r, 1682 do
1788, a wic
kaa s\% dziesiciu wyda,

Dekoracja

do synnego Compertdium Tercuforum acuckiego

byo

lat nie

popularnej, skoro

stracia

wzitoci

od

docze

Wieldka cech
si na zewntrzn dekoracj

najpniejszego

wysilanie

domyla
pmiskw, na dowcipne maskowanie ich w ten sposb,
si byo trudno, co si w nich kryje. Zdawaoby si, jakoby potrawy, poda*
wane na uroczystych bankietach, wietnoci pomp swojej zewntrznej formy
klejnotw na kostjua
dostraja si musiay do aksamitw, altembasw, zota
potraw

Fantazje

mach

biesiadnikw.

Rej

przytacza

kucharskiej,

owe

pozotki,

kucharskie,
fgjjj-g^ji

mg

nie

zwa

potrawami

nam

kilka

farby,

ale obrazki

przykadw

malowania

takiej

dziwne,

trawestacyjnej

snaby

ich

malowanemi,- na jednej misie baran po*

zocisty, na drugiej lew, na drugiej kur, na trzeciej pani jako ubrana,

wic dby

a potrawa
odziami, wic z rami pozocistemi, z rozmaitemi kwiatki
po rodku za djaba stoi. Kochowski take podaje nam may obrazek takiej
z

maskarady

kulinarnej:

przysa Hamburg

kanaru, co go

Mrozem biel si

niebliski.

pmiski.

Po wierzcliu mis spadaj cukrowe grady,

chopita temu rade.
Patrz na komedj wlaz kapon w flasz.

Skd
Tu

stukszy j, "wystrasz.
baant, cho zabity, swe rozpociera
go,

Skrzyda

serwet

Padn,
Ceremonie

py

na nich umiera.

wokoo

baszty

Istniay pewne ceremonje

wiee.

szubienic

zwyczaje specjalnie

polskie, ktre

zachowywano

si wyraa jeden z cuen douSfe eguerre nazywa to zestawienie stow

przy ucztach. Stoy ustawiano

dzoziemcw:

nikt nie spostrzee.

podkow,

czyli jak

T. zw. kobierzec staropolski, tkany zotem

jedwabiem. (Wiek XVI>.

DOM

214

Gobelin wykonany

Zastawa
stou

fabryce Radziwitowskiej

Beauplan

loo stp.

Pokrywano

byway tumne
je

wiano bezporednio na
lowych/ przed

jc

chleb

Wasno

Muzeum Techn.^Przemystowego w

na ktrycli

bankiety,

dugo

ciekiemi, kosztownemi obrusami,-

na

obrusie, ale

kadym gociem

yk. Now
w kadym

<

WIAT

t.

z w,

kadziono

widelcw

nie

prawdacli

talerz

ma

stou przenosia

pmiskw

nie sta^

czyli tacach

meta*

serwetk, przykry wa=

kady

dawano,-

Krakowie).

go

przynosi

je

zwaszcza rednio=szlacheckim domu zastawa

najczciej trzeba j byo take przynie
z sob. By te zwyczaj noszenia yki za pasem lub u pasa, jak to wiemy
testamentw, w ktrych czsto wymieniane bywaj yki do
z inwentarzy
pasa. Takie yki staropolskie, srebrne, byway niekiedy cackami w swoim
rodzaju, a miay te form cakiem odmienn od dzisiejszych. Czerpak nie bywa jak dzi owalny, ale prawie cakiem okrgy gboki, trzonek rwny,
cienki, albo cakiem oby albo kilkoboczny, czy si za z czerpakiem
koz

sob. Nie

go

przy

swoim

jednak,

talerzu

yk,-

czy jakim, ornamentem, gwk, maskaronikiem lub karjatyd, a nadto mia

na sobie zazwyczaj jak moraln lub artobliw wierszowan dewiz, jak np.:
Przy kadej sprawie pomnij o sfawiej Pozna po mowie, komu pfocBo
w gfowiej Kto rtie dBa o gocie, w szBatufe mu rocie ; albo te nie bardzo

Gofaelin*Jakba Zadzika, biskupa krakowskiego z

<Ze zbiorw prywatnych

Sztokholmie)

r.

1636.

DOM

2l6

pochlebn

WIAT

mn

goci przestrog, jak np: Jedz

a s^tc
mnie, a nie mysf o mnie ; Dfa sreBra ^awafca powiesz zuc/ywafca itd. Na
wypukej stronie czerpaka lub u jego poczenia z trzonkiem rytowany by
herb waciciela z inicjaami jego imienia
nazwiska. Gdzie nie kadziono dla
gocia yki, tam ju pewnie nie kadziono
widelca, ale podczas gdy zwyky
szlachcic nosi
z sob, to widelca nie nosi wcale, jadano tedy palcami.
Nie gorszyo to nikogo, a
nas dzi gorszy nie powinno
nie wiadczy to
bynajmniej o jakiej wyjtkowej gruboci obyczajw
szpetnem prostactwie
dawnych Polakw, bo tak a nie inaczej dziao s\?^ bardzo dugo,
w gb
dla

wspbiesiadnikw

yk

XVII

we

w.,

wszystkich krajach

Europy

wyjtkiem Woch,

gdzie najwcze=

wprowadzono w uycie widelce. Nawet we Francji pojawiaj si widelce

dopiero za Henryka III
uchodz za dziwaczn, niepraktyczn nowo, ktra
si przyj nie moe. Synny Montesquieu opowiada o sobie, e nigdy nie
uywa ani yki, ani widelca a kiedy by bardzo godny jad szybko
chciwie, przygryza sobie palce. Krlowa francuska Anna Austrjaczka jadaa
jeszcze palcami, a syn jej Ludwik XIV jeszcze do r. 1658 nie uywa widelca.
XVII w. w Polsce za woskim przykadem, wczeniej moe, ni gdzie^^
indziej, kady wykwintniejszy szlachcic pamita, aby udajc si w gocin mia
n grabki, umieszczone w ozdobnym srebrnym futerale. Taki sztuciec nosi
nazw noenek. Poeta Wacaw Potocki kupuje w Krakowie sobie noe
z koci soniowej, dla ony noenki w koralu, wybijan robot z blachmalu.
niej

Noenki.

Zaobserwowa

zwyczaj nawet przy

ten

cudzoziemcom

Jaworowie,

gdzie

tylko

Moszczyski,

autor

pamitnikw

od marszaka w.

Augusta
nie

w
te

II

znano porcelany.

mniejszych z fajansu

grabki

cyny,

z talerzy drewnianych.

mawiano, pisana.

dawano noe

noe

dla

jego

ojciec

jednej z

XVIII

Adam
sysza

w.,

za czasw

do XVIII w.

ze srebrnych talerzy

ubogich z prostych

XVII
bya majolika woska,

Regnard

widelce, a

pierwszy

kadego gocia.

domach magnackich jadano

za zbytek, zwaszcza gdy to

jak

Francuz

krlewskim

z ostatnich dziesitek lat

Mniszcha,

kor. Jerzego

wprowadzi

stole

misek

glinianych

lub

wieku jeszcze uchodzi serwis fajansowy

ozdobnie malowana, czyli

swoich fraszek mwi cytowany

ju

Potocki:

Chopcze, szukaj talerza z drzewa albo cyny.

Niech z pisanej jadaj poonice cyny.
Zwyczaje
biesiadne.

Pfzed rozpoczciem uczty przystpowao do kadego gocia po

kolei czte-

^^^ rkodajnych dworzan gospodarza, a mianowicie najpierw dwaj, z ktrych

nalewk srebrn z wod, drugi za miednic srebrn wielkich rozmiarw,- jeden, nalewa wod na rce, drugi podtrzymywa miednic. Dwaj dalsi
trzymali za koce rcznik dugoci kilku okci, ktrym gocie obcierali donie.
przyprowadza z sob na uczt co najmniej jednego sug, czasem
Kady

jeden nis

go

nawet

kilku,

ci

stali

misy z potrawami

za jego krzesem.

obdzielao niemi

Kilku

goci.

krajczych

Do

odbierao od

stou zasiadano

suby

zazwyczaj

DOM

N,

nakryt

gow,

odkrywano

stojny wspbiesiadnik

Powiada

widelec

odkrywa

jeden z naszych

yka

krla

WIAT

Zygmunta Augusta

217

<?>

j tylko wtedy, kiedy gospodarz lub jaki do^r

j dla rewerencji przy toacie lub dla ochody.

rymopisw XVII wieku:

Gospodarz u stou takie prawo daje:

Kto pije, czapki rusza, a pijc powstaje.

28

DOM

21

bankietach,

Kobiety, jeIi bray udzia

Kobiety na

te rzdem obok

albo

stole,

obowizywa take

Cecylji Renaty zastawione

niewiast.

W bardzo

bray,

wszdzie

praw

po

wsplnego. Zwyczaj ten

jednej stronie

byy

hucznych

cilejszem

jednak

Wadysawa IV

stoy krlewski, senatorski, ministrw

tumnych biesiadach kobiety zazwyczaj udziau
cztery

w maem

kole,

ozdob

byway

poufnem,

gronie

po wszystkie czasy, najwdzicczniejsz

zasiaday przy osobnym

wielkim bankiecie,

siebie

na bankietacli dworskicli, na uczcie weselnej

nie

SWlAT

jak

najpontniejsz przy^

Wespazjan Kochowski rubasznie ale szczerze nazywa

je omast bankietw,
cho oczywicie tylko dla rymu kadzie je na
czwartem dopiero rriiejscu:
polskiego stou.

Sl, wino, dobra wola,

bankietw omasta,

Przydaj czwart, pozwol, niech bdzie niewiasta.

trwa bardzo dugo,

Przewleko

Bankiet polski

bankietw,

j^em a drugiem daniem

dzoziemcy.

Pene
czyli toasty,

t.

rk

do rk,

raczej

staa flasza wina,

to flaszy

tej

czyli

mia te

szklanic

miar potrzeby napeniana

gospodarz przed

kade

sob

samo

ile
i

to

byo moliw

od ssiada

tatitbt

z innego

puharw, kubkw,

kollekcj

un

tantbt urt

carre,

samo te
Zdarzao si,

robia,

tak

e go

podawaa go gociowi,

podawano

gdy

jej

uczczony kielichem

kielich

pi

z niej

wzniesiony

przyszoci,- czasem tuczono

swoich

dotknw^

na

jej

uczczenie.

rzuca po

jakoby na znak,

sn gow,

ktrego uczci chciaa,-

z dostojnej rki,

wina szklanic o ziemi, aby si strzaskaa,

godzien

kadego

rzecz, za zdrowie

gospodyni, ktra jednake nie wychylaa wina, ale

szy tylko ustami brzegw puhara,

Tuczenie
pu ara.

sobie

speniao si

zdrowie

ca

uwan

przez

tatitbt

goci,- tak

nie

je

rozpoczyna gospodarz zwykle

wychylony przez niego puhar przechodzi
z ust do ust,
wraca do niego. Przed

roztruchanw, ktrych rozmaite formy

biesiadnika, ale,

leniu

midzy

bardzo ualali cu

une figur fongue et tantbt ufie roticfe tak dziwiy Beau=

Grzeczny gospodarz pi za zdrowie nie tylko najdostojniejszego wsp-

triangfe,

piana.

si^

nalewa kady wina do podanego

wiwatowego puhara. "By zwyczaj,

j^ielicha

na co

godziny,

toastw,

j.

bankietu, a wzniesiony

kadym gociem

sub,

penych,

Szereg

poowie

nastpnie

upywao p

niekiedy 5 do 6 godzin, bo

taki kielich

wychy
ju

nawet o

nikt

wa*

jak to np. uczyni hetman Chodkiewicz z kielichem podanym mu

Tooczynie przez krla Zygmunta III. Stukem szklanic o gow pisze
j^gf^iaf, ^ swoim licie do ony a krl rzecze
Miy Panie Hetmanie, nie
tuczcie tej gowy,- sia nam na niej zaley ! Zwyczaj tuczenia kielicha z kt
rego pia do kogo wyjtkowo szanowna lub kochana osoba, utrzymywa si
do pnych czasw,- opowiada nam w swoich pamitnikach Marcin Matuszewicz (1740 r.>, e kiedy pikna panna Szamowska z Gostyskiej ziemi, nadpiwszy z strzemiennego puhara, podaa go modemu onierzowi Soohubowi,
ktry ju siedzia na koniu, ten wychyliwszy do dna, skruszy puhar strzaem
z pistoletu, zsiad z konia
padajc plackiem na ziemi, owiadczy si pannie.

WIAT

DOM

219

Bankiit na dworze Augusta

<Podug wspczesnej ryciny

cigu

III.

maczane

piwo

ale

oliwie.

wielkich szklanicach,

Kad

we Lwowie).

zbiorach Bibijoteki Pawlikowskich

bankietu, przed toastami, nie pito wina, ktre

lao strumieniami,
chleba,

si dopiero po

jedzeniu

Napoje.

do ktrego rzucano grzanki

potraw podawa

go

swojej subie, sto=

jcej za krzesem. Przy bardzo wystawnych wielkopaskich bankietach, jak np.

wyboru Wadysawa IV, o ktrych wspomina cy*

towany ju Beauplan, podajc koszt takiej jednej uczty na 5C o.ooo liwrw,
przegryway orkiestry
produkoway si chry piewackie, zoone z chopit piew mup""^^
doskonaych w swej sztuce.
,^
bankietach.
_
zLbyt tumnych biesiad nie lubiono,- zdarzay si one wprawdzie na festy=

przy elekcyjnych

czasie

nach magnackich, zwaszcza,

bardzo

jak

ju

wiem)^,

dziwowano si im
ogaszano nawet opisy ich

na weselach,

opowiadano sobie o nich po caej Polsce,

owych synnych godw, weselnych

drukiem, jak np. opis

w acucie

po lubie

Konstancji Lubomirskiej z Felicjanem Potockim, na ktrych zjedzono 60

w, 300

cielt,

12.740 ryb,
imbieru,

wina

itd.,

ktrem

10

50 baranw,

korcy' rakw,

wieprzw

spotrzebowano

prosit,

21.000

kamienie

lub opis

ile

beczek wgrzyna,
owego wiconego u wojewody Sapiehy

wina

miesicy,

cypryjskie,
tylu

sztuk

pieprzu,

funtw szafranu, wypito 270

roznoszono

srebrnych,

150

woskie, hiszpaskie

barykach rwnie srebrnych,

w
w
ile

lad

wo=

drobiu,

kamienie

woskiego

Dereczynie, na
tylu

konwiach

tygodni,

tylu
28*

,l"^'^l^
tumne.

DOM

220

WIAT

gsiorkach,

ile

dni

roku, a

dano 8.760 kwart miodu, a

roku godzin

zasady:

si

Zwady
przy

ale

duej

maej jec,

subie wy*

wic

regule

kupie

tyle,

ile

trzymano

si

bi,

wierzono przysowiu,

dziewi zwada. Nie

byo wszake fatalistycznej cyfry

siedm biesiada,

potrzeba

kielichu

dziewiciu biesiadnikw, aby przychodzio

do zwady, ktra najczciej

krwawo. Osawione
z

gwatownych

odgryway,-

scen,

polskie bankiety

jakie

si na

nich

pamitnikach wspczesnych,

sdowych,

aktach

stw

byy

koczya si

pismach morali

poetw satyrycznych od

XVIII w. spotykamy

XVI

liczne opisy

do

krwa

wych burd bankietowych, zakoczonych

kalectwem a nawet mierci jednego albo
i

niekiedy

kilku

biesiadnikw.

Sfery

wielkopaskie, ktre pod wielu wzgl^*

dami stay obyczajowo

Flasza

Zygmunta Augusta. <Wiek XV!.>

checkiego gminu,

Rys. C. Rossigneux.

wyej od

szla

pod tym wzgldem

stanowiy wyjtku,- w najwyszych

najlepszych warstwach towarzyskich spotykamy takie same wybryki poryw^czoci, podnieconej nadmiarem trunkw. Albrecht Radziwi opowiada w swoim
nie

pamitniku o bankiecie senatorskim w Krakowie, na ktrym pobili si z sob

Radziejowski, a wielkiemu rozlewowi krwi
dwaj wojewodzice Danilewicz
zamknito szybko drzwi przed dobywa*
zapobieono tylko tym sposobem,
i

jc

si do

sali

biesiadnej

nowski poda nam cakiem

komitywie, przechodzi

goemi szablami

sub

obojga panit.

Kocha=

nowy obrazek bankietu, ktry zaczyna si w najlepszej

piew wesoo, a koczy si gwatown zwad:
i

Kufle lec jak grad, a drugi

ju

jczy,

Wzi

konwi,
mu na bie zostay obrczy,
Potem do arkabuzw a wic to biesiada?
Jelicie tak weseli, jaka u was zwada ?
ycie
ssiedzkie,

byo oywione cise, ale miao swoje dotkliwe

nieszczcie
niebezpieczestwa, a zy ssiad uchodzi za kltw
przykroci
szlacheckiego ywota, rwna si najciszej s>melancholji, aby si posuy
Ssiedzkie ycie na wsi

wiecznej infamij.
wczesnym jzykiem, bo nie lepszy by od miecza na bie
wojny ssiedzkie zacite, nieprzejednane, zabjcze.
Byway te procesy
i

Zy

ssiad.

W
i

pierwszych latach

XVII

stulecia,

kiedy pod

wpywem

wojen rokoszowych

prywatnych caa Polska niemal do gruntu bya zawiehrzona, zdziczay na

DOM

221

s*

dugi czas take stosunki

najspokojniejszy

siedzkie,"

WIAT

nawet szlachcic

mg by

nie

w progach jego
wony z swoimi

pewny, czy

pojawi si
nieodcznymi dwoma wiad

nie

kami szlacheckiego stanu

wrczy mu

t.

nie

Odpo-

zw. odpowiedzi/

gronego,

niestety

do pewnego stopnia

prawnie

jest

to

uwiconego

wied*.

albo przynajmniej

tolerowanego kartelusza,

w kt

gwatownik
rym mu
wypowiada otwart wojn
wzywa go, aby si strzeg
ssiad

odpowiadajcego prze--

swego

ciwnika

ani, na

domu,

polu,

na drodze

na

jedzc,

spi,

kadem

miej=

mci

bo si na nim

scu,
dzie

kociele,

b^-

na gardle jego usidzie,

taka bowiem

formua tego

bya zwyczajna
posania. Wtedy

zagldaa do okienek
dworka, pezaa po cianach

trwoga

zasiadaa^ wraz z

strapion

czuwaa

spodarz,

bez

<t.
zw. uitrum gforiosum).
Czartoryskich^^ Krakowie.

czasach

krwi
i

wdztwie ruskiem.

niektrych

Bya
i

zwaszcza

to najczarniejsza

strona ssiedzkiego

skie dobrodziejstwa

w oblony

zameczek.

Nie

obywao

ycia

swj kodeks,

dzielnicach

miao

Polski,

na szczcie

ale

nie

np.

woje

gwna

nie

ono swj urok, swoje towarzya

oparty na poczciwej

wzajemnoci, ktry

tradycji szlacheckiej, skoro prze=

musia by silnie utwierdzony w obyczaju
trwa do naszych czasw
tak obowizuje dzisiaj, jak obowizywa przed
300 laty. Przechoway si nam sympatyczne pory poycia ssiedzkiego w sta*
i

Grnickiego, Kochowskiego,

roytnej Polsce, a z pism Reja, Kochanowskiego,

Potockiego,

cizny

zwaszcza

literackiej

ssiedzkich.

tego

Tacy sami

Zajazdy.

rwnay si napadowi bandy opryszkw, bo kopoarem domostwa, a zdarzay si% czsto w naj

zajazdw, ktre

codzienna

Muzeum XX.

uzbrojona

czyy si rozlewem
gorszych

IL

spokojny dwr zmienia si

czeladka, a
si^

malowana staropolska

Szklanica

rodzin u komina,- czuwa go

z znanej

nam od niedawna cho czciowo tylko spu*^

daaby si zestawi maa galerja typw

ostatniego,

to

ludzie jak dzisiejsi

te

same rodzaje

ich

oryginaU

Strony
^'"'^'

DOM

222

jake odmienne barw czasu! Oto najpierw ssiad z pretensjami do

XVII w. co wydwarza, t. affektuje giestami
wielkiego wiata, snoB XVI
zemdlon mow jakiego wielkiego senatora, ktrego jest mieszn kopi,srogi towarzysz Marsa, co sobie ogromnie poczyna, okiem gryzie orzechy,

noci,
Typy
sqsie z

WIAT

ale

le.

j.

wsem

muchy cina, co

dba o muzyk, bo najmilszy

mu ktra
ssiad

le.

mu odgos surm

dowcipna pani powie

nie zardzewieli,

ssie

tylko zapach prochu, nie

lubi

do taca, bo zna tylko harce z Tatarem, Szwedem

idzie

Figle

kwiatw, bo

nie znosi

zamkn

chudzina ale

pomortw przy dzia huku,

schowaniu

grnej fantazji,

zaprzon we
kae wy przd jedn,

wysmarowa, abycie

przyszej wojny ,

do

szumnemi

ktry

pretensjami,

dalej

jedzie

dobr staj przed

wsadza na ni pachoka w koralu ,
goniec awizowa gospodarza, e jego

odwiedziny kolebk

domem ssiada

nie

Dajcie si, panie, dobrze

si

Moskwicinem,

dwie szkapy,

na

adownic, aby jako

gocin, a gdy pachoek z tej missji powrci, przyprzga drug szkap
tak z paska anonsowany zajeda na podwrze,
przy paaszu

mo

pan jego

zda w

mu

narecie

ssiad,

figlarz

wiadomy

tego sekretu,

upaja do nieprzytomnoci

naczekawszy si daremnie w polu, zy, godny

podpierajc si szabl, jawi si na gocinnych progach,nudziarz, z ktrym sied, eby nie tskni, baw, praw,

tego kurjera, a biedny szlachcic,

i

Ssiad
importun.

Ssiad
statysta,

zawstydzony, pieszo,

dalej

ssiad importun

j,q inaczej

CO

oszczeka ci

nie dosiadasz,

wiek,

stpa

a tego importun

co innego mylisz,
z tabulatury,

sia

nie

baczy,

e jako

na szydach ledwie

co innego gadasz,- ssiad wielki czo=

dyszkuruje

zdumionej

prawi o swoich czynach: Takem mwi, tak czyni, na sejmie,

Darmochwa.

cuda

szlachcie
senacie,-

jam

wojn uspokoi, jam sejm konkludowa, ja sam obraem krla

chwa, mifes gforiosus, prototyp Fredrowskiego Papkina, ktry przy penych
opowiada swoje bohaterstwa:

ssiad darmo^

,-

Mnie nigdy straszna nie jest Ordy zgraja,

Jam wzi. Neczaja!
Jam Karosz=Murz z Supenliazym gromi.
Jam Knigsmarka szkwadrony przeomi.

Od

mej walecznej szabli Dohoruki,

Rozsiekan

Jam

Stan,

sztuki.

Holzacji nieieniwym

go

Jam pierwszy

chodem

straszny pod Fryderykrodem,

szturmie toruskim na

way

Wpada zuchway!
Ale obok tych
obok darmochwaw

figur
i

czasem

tylko

czasem

zabawnych,

naogowych garzy,

niesmacznych,

kady miao mg si
bywao midzy ssiadami

ktrych

ubiega o wysoki urzd w Rzptej Babiskiej, ilu to

Gawdziarze, miych gawdziarzy, ludzi z talentem opowieci na wzr Paska,
pasem wesoych konceptw, ktremi dusza ucieszy si moga,

z takim za-

szli

za-

DOM

Wizyta

wody

ssiedztwo.

<Podfug drzeworytu

WIAT

223

zbiorach Bibljoteki Pawlikowskich

Z autorami najdowcipniejszych fraszek

we Lwowie).

apoftegmatw, Kochanowskiego

Kochowskiego nie wyjmujc.

towarzysk wychodz ju w ycie publiczne
Poza sfer ssiedzk
wkraczaj dwa najwybitniejsze typy szlacheckie: medjator agitator. Obaj od*
ziemi, ale podczas gdy
rol w yciu wojewdztwa
grywaj wielce
i

wan

rodzinnych sprawach, drugi roz^

pierwszy wystpuje gwnie w prywatnych
wija swoj akcj przewanie na polu publicznem. Medjator jest to zawsze
i

czowiek

z fortuny

nazwiska

powany, spokojny

bezstronny, wielkiego pra=

ktycznego rozumu, nieposzlakowanej zacnoci a przytem wielki psycholog szla-

Raz lub dwa razy udano si do jego rozjemstwa w jakim bardzo

zawikanym sporze spadkowym, dziaowym, granicznym, w ktrym strony nie
try*
chciay si ucieka do trybunaw, albo ktry wanie dziki jurystom
w
kb
mij
bunaom zabka si w labiryncie prawnym, splta si jakby
mdrze
jadowitych on t rzecz desperack rozpatrzy, rozjani, rozwika
oto od tego
rozstrzygn, pogodzi sprawiedliwie obie strony, zabi proces,
godzi, jest ju wojewdzkim arbi=
czasu ju nie ma spokoju, musi jedna
najdraliwszych sporach, przestaje by
trem
rozjemc w najrozmaitszych
zaufania braci szlachty staje si(^ jakby insty*
prywatnym czowiekiem, z woli
tucj. Przy wrodzonej skonnoci szlachty do pieniactwa, przy niesychanie
przewlekej procedurze prawnej, przy tej atwoci, z jak si^ spr rodzinny
checki.

zmienia

skandal, proces

w gr

osobistych

draliwoci,

osobista

draliwo

nienawi, gwat, zemst

krwawy odwet medjatorowie byli prawdziwem
bogosawiestwem nie brako ich te w adnem wojewdztwie. Drugi typ

Medjator.

224
Agitator
ipopularysta.

^'-'^

wany

'

WIAT

'

popularysta, mia tylko to wsplnego z me

musia by doskonaym psychologiem, znawc
stosunkw osobistych
nietylko natury szlacheckiej ale take praw krajowych

w jak najszerszym promieniu wojewdztwa poza tern jednak musia posiada

przymioty, bez ktrych obywa si medjator,- musia by graczem sejmikowym,
jzyki, czowiekiem bardzo wymownym, bar=
dobrym szermierzem na szable
wielce

j.^^^j,^^^

szlachecki, agitator

tak

samo

jak tamten

dzo ruchliwym, do zuchwalstwa otwartym, do obudy nieszczerym, stosownie

sposobw, a przy tern
osoby,- penym fortelw
do sprawy, sytuacji, czasu
i

Droga do

towarzyskim, sympatycznym,

bardzo

krescytywy. tyjj^o

mikach

aeita-

staty-

^*^'

si

grze publicznej, ktry, jak

dydat do

tor

bo wzicie

przy wyborach, szeroka

si

twie, bez ktrego nic

Wzr

stronnictwom,

sprawie, ale zawsze sobie,

sznej

Caym

osobom, czasem

funkcji,

usunym

nie

Suy

gocinnym.

czasem

czasem susznej, czasem

wojewdztwie,

niesu^'

wpyw

na sej=

popularno, reputacja skoczonego mistrza

nazywao, ma activitatem w wojewdz=

to

mie po

uda, ktrego musi

ambitny magnat, nawet sam

swojej

niekiedy,

krl

stronie

kan=

toroway drog

do krescytywy, do intratnego wakansu, do senatorskiego krzesa w kocu.

Doskonay wzr takiej postaci mamy w Matuszewiczu, datowany wpraw-

XVIII W., ale wcale nie anachroniczny w XVII, a moe nawet

w XVI, wzr tern ciekawszy tem bardziej pouczajcy, e czowiek ten sam
odsania sekret swojego powodze-'
wybornie opisuje swoj rol obywatelsk
dzie

ju

obejciu si w wojewdz^nia. Ta bowiem moja maksyma w sejmikowaniu

twie bya pisze Matuszewicz w swoich pamitnikach wszystkim szczerze
nieprzyjacioom, gdy si okazja zda=
ochotnie suy, krzywd nie pamita,
urzdowe actus mao albo nic nie
za
moje
udarowa,
rzya, usuy, nawet
prdko ekspedjowa <by pisarzem ziemskim), aby stro=
)ra, lekko przyjecha
nom ekspensu nie czyni, kombinowa a przy kombinacji swego dooy. Na
innych zjazdach st mie otwarty, winem dobrem nietylko czstowa,
sdach
i

Recepta na

popularno,

za

mocno pi,

ale .te

czem

swego

nie

nigdy acf extrema nie przychodzi,

dycentw, pretensje

ich

ochraniaem

zdrowia,

na

sejmikach

gos kady obserwowa, prosi kontra-

do starajcych si o funkcje swemi czsto pienidzmi

godzi, stwa punktualnie dotrzymywa,- jeli sejmik doszed, wsplnie si cie

szy, jeli nie doszed, tedy z tymi, co sejmik zepsowali, w zupenej rozjeda
si konfidencji, ktrzy bywao do mnie przychodzili, piem z nimi, weseliem

si

prawdziwej szczeroci, ekskuzujc

przyczyn uczyni

co wszystko

e to
mio w

ich potrzeby,

prawdziw

mi

musieli dla swoich

wojewdztwie

je^r

dnao.

Ale wizerunek tej postaci nie byby zupeny, gdybymy nie dodali jeszcze,
arcymajster intrygi szlacheckiej by take doskonaten gracz sejmikowy
ym aktorem mimikiem, mia na zawoanie patos art rubaszny, zuch=
walstwo
pokor, bo caowa w brzuch Flemminga, a po nogach Radziwiw
posiada t
Czartoryskich, obraony za pienia si z nimi zuchwale,-

sztuk, ktr

Wosi

tak trafnie

okrelaj przysowiem

ingojar amaro e sputar

o
&

E
o
3

J
X
X

o
IM

29

DOM

220
dofce,

bo

potrafi!

kiedy drwi sobie

nauczy paka,

WIAT

si wesoo, kiedy mu si na pacz zbierao, a paka,

duszy/ sam te powiada w swoim pamitniku, e tak si
skoro tego dla efektu potrzeba byo, zaraz mi si zy

mia
w

Takich wirtuozw, ktrzy po gowach szlacheckich przebierali

panw braci mieli na nitkach, jakby tki jaseek, miaa
jak po klawiszach
aden z nich nie zostawi nam pami=
kada ziemia kady powiat, tylko
z oczu

luny .

tnikw.

Dwr w

leewie.

III.

Co

trudw ciwile

uj w

da si
i

yciem wypeniao swobodne od gospodarskich

stanowio gwn ulubion rozrywk szlactieck, to wszystko

towarzyskiem

poza

te

sowa

trzy

myliwski daleko

Reja:

konik, cliartek, ptaszek.

Sport jedziecki

wiza si z yciem minionych wiekw, daleko gbiej

by wycznie amatorstwem tylko, popisem, fantazj,

silniej

siga w obyczaj, bo nie

zabaw, jak dzisiaj, ale oczywist, nieodzown potrzeb, bardzo

realnym

Konik, char^^^'

ptasie"*-

wa=

e take

kady szlachcic by onierzem

Ju dla tego samego,
konna jazda bya najzwyczajniejszym, a przy braku drg niekiedy
sztuka jedziecka miay pierwszo*
jedynym rodkiem lokomocji, chw koni
rzdne znaczenie.
dopiero, kiedy do potrzeby, do koniecznoci na serjo,
runkiem bytu.

wojn

poza

przybyway amatorstwo

ko

polski,

ktrego rasa

zbytek.

zgina

Synli

dopiero z

Europie Polacy jako jedcy,

kocem XVIII

Chw

w.

wadzono na szerok skal, stadniny wielkopaskie liczyy po

po

kilka

tysicy koni

matek, jak np. stada Buczackich

syn

koni pro-

kilkaset,

Ko

polski

a nawet

Buczaczu, Ostroga

stadniny.

w kwi, Chrep*

Chodkiewiczw <w dobrach Lachowieckich), Sobieskich

itd. Jeszcze w ostatnich
latach XVIII w. zayway wielkiej sawy
stadniny Lubomirskich w Szarogrodzie, Potockich w Humaniu, ksicia podko*
morzego Poniatowskiego w Stojanowie, Poturzycy
Sokalu. Nawet szlachcic
skich,

towiczw

redniej fortuny

miewa po

kilkadziesit

koni.

wiczenia

rycerskie

odbyway
^9'

rycerskie.

DOM

228

WIAT

si zawsze na koniu, wicze pieszych prawie u nas nie znano,- w piy nie
grywamy, jak we Francji, powiada Grnicki. Jakie byy najzwyczajniejsze
wiczenia rycerskie, dowiadujemy si od naszych staroytnych pisaizy. Na
konika wsie, zbroiczki sobie przypatrzy pisze Rej sudze te na dru
giego kaza wsie, wic tu sobie pomiernie pobiega, drzeweczka wzi, na^
dobnie sobie z niem poigra, albo te do piercionka albo do czapeczki po=
i

zrczno w

mierzy*. Twardowski chwali

rycerskich igrzyskach

modzieczego

krlewicza Aleksandra, ktry dobrze umia; jako koniem najecha, jako drzew*

cem toczy
towski tak

uoy

si w wyka, do
opiewa zabawy rycerskie:

Jedni na

chyycK

Nie byo

w
i

to

Wyjtkiem

jeszcze

ywe,

nich ksztatnie tocz.

z ptaszej rusznicy,

prboway si
Dworzaninie, e zna biaogowy

dziwowiskiem,

Kryski powiada

tych wiczeniach,

Piotr Zbyli*

koniach do piercienia skocz.

Drudzy w kole obrotnem na

Ten z uku do magierki, ten
Ten rohatyn ciska...
Amazonki.

skoczy, a

piercienia

kiedy

kobiety

ktre mieczem, oszczepem, tak dobrze

umiej

mczyzna

jak

ko ochotnie wsie dobrze nim toczy. Myliwych pa

dodaje Kryski bo tych w Polsce peno , Kiedy krl

nie wspominam
Wadysaw IV w 1638 w przejedzie do wd bawi na dworze cesarskim
w Wiedniu urzdzono tam strzelanie do tarczy o nagrody, za najcelniejsze
ktry,-

k'temu

na

r.

trzy strzay

wziy

kasztelanowa san*

premje trzy Polki z orszaku krlowej:

panna Lukrecja
domierska Kazanowska, wojewodzina czycka Leszczyska
Guldenszternianka, pniejsza starocina warszawska Grzybowska. Panny Za*
wiszanki, crki wojewody miskiego, wyprawiaj si z ojcem na niedwiedzie,
i

nie

boj si

od

ktrej je ojciec

srogiego zwierza, a raz nawet

szczliwie

odnosi si nawet wraenie,

nich

iy\y.

Tumaczyoby

e
si%

ocala.

miao spogldaj w

Przy badaniu poufnej

kobiety zdrowsze
to

skromniejszem

oczy mierci,

byy od mczyzn
yciem

obyczajw

historji

duej od

przedewszystkiem

wstrzemiliwoci w uywaniu gorcych trunkw. Alkohol by jedn z gwzapiskach z przeszoci

pamitnikach
nych kltw szlacheckiego ycia.

spotykamy si czsto z postaciami kobiet, ktre celoway wielk si fizyczn

jedn z takich bya wojewodzianka Helena Ogiska, panna wielkiej piknoci
czarujcej gracji umysu, ktra wedug wiadectwa Matuszewicza amaa
i

podkowy.

Myliwstwo polskie dawnych wiekw wymagaoby

mamy te do ]tgo historji stosunkowo bogate rda w

osobnej monografji,.
literaturze,-

By w

na

tern

miejscu jednak poprzesta musimy na kilku tylko rysach.

moment wysoce rycerski, homeryczny,- bywao bezporedniem zwarciem si
myliwca z dzik bestj, zmierzeniem si dwch si, wymagao wszystkich tych
moralnych, ktre rozstrzygaj w podjazdowej wojnie.
warunkw fizycznych
i

niem jeszcze

t;

CQ
-O

X
OS

.lif-s^r".

DOM

430

obywa si

a bez ktrych

siy

wielkiej

polowanie:

dzisiejsze

zdrowia

fizycznej, wielkiego hartu

mu gronego

bezpieczestwo dodawao

nastrczao emocje, po
afrykaskie

Roi si

pustynie.

bo nietknitych

si

ktre

odwagi

do indyjskich dungfi lub na

jedzie

jeszcze

przytomnoci umysu,
osobistej. Niepontnego miaym duszom,-

wielkiej
wielkiej

uroku, tak.

dzisiaj

nieprzebranych,

puszczach

spekulanta

siekier

WIAT

prawie dziewiczych,

gruby: dzik,

zwierz

o,

ubr,

niedwied, a szo si na z toporem, oszczepem, kordelasem, do

pnych nawet czasw z ukiem, bo niekiedy pewniejszy by od krzoskowego
niepewnym bardzo strzale, ktry raz wypalony nie mia
phaka o krtkim
ju nawet wartoci dobrego kija,- wracao si te z dobrze zasuon trofea,
ale czsto
na marach.
ry,

wilk,

Byo

5okolnictwo.

ciami, z
ckiej

wiele rodzajw

myliwstwa

sokoami. Najoryginalniejsze

fantazji

sokolnictwo,

t.

j.

obaw, z sie
moe byo dla owi-

z ogarami, z chartami, z

najpotniejsze

polowanie

te

uchodzio

ptakami,

caej

Nie byo tak przystpne jak kade inne, wymagao wiele cierpliwoci, trudu kosztu. Do ptakw owczych zaliczay s,\^ ory,
sok bray ju
krogulce, jastrzbie, sokoy, rarogi a take
sowy. Krogulec
Ruropie za

najszlachetniejsze.

due

oprcz kuropatw

ptaki,

kaczki,

jak

urawie,

dropie, cietrzewie,- jastrzb

orze chwytay ptaki by najwiksze

nawet zwierza ziemnego hAy, jako liszki, sarny dzikie kozy. Jan Chryzostom
Pasek, synny z daru uaskawiania dzikich zwierzt
ze swego myliwstwa,
ludzkim,
obok waciwych soo ktrem sam ^\?^ wyraa,
z
podziwem
byo

porywa

s>\?^

take na zajca, rarg

kow mia take

Unoszenie.

kobuzy

drzemliki,

co do bera chodziy, kuropatwy

kruki,

zajce zalatyway*. Wywiczenie sokoa

czyli

t.

zw. po owiecku

unosze-

trudn specjalnoci sztuk,- celowao w niej w XVI w.

wielu Polakw, jak np. wojewoda poznaski Janusz Lataiski, ktry miowa si
w sokolnictwie na wielk skal syn z tego na wszystkich dworach europejskich. Cesarz
Ferdynand I do niego udawa si po sokoy. Za dobrego
ptaka owczego pacono stosunkowo bardzo wysokie sumy. Krl Stefan Batory
paci sum rwn wartoci 120 korcy pszenicy za sokoa albo dawa par
koni lub trzy karmne woy. Jeden z poetw XVII w., uderzajc na zbytek
w myliwstwie, mwi:
nie

byo osobn,

wielce

Ceny
sokow,

Nic

Za
Za
Za

Wiemy ju

Podre.

tp

dzi za legawca da
sto czerwonych,
pi brogw dobrze naoonych.

charta

wya ko
krogulca,-

turecki

tucznych

kilka

wow

woniki za par sokow.

rozdziaw,

z poprzednich

z jednego

poniekd osobnym, okrgym, niezawisym wiatem.

a tembardziej wobec niezmiernie trudnych warunkw
si,

szlachcic

wyrusza

cznej koniecznoci

nawet.

domu tylko
Tak przecie

wanej

nie

byo.

e
Ju

dom
z

szlachecki

tego

komunikacji

potrzeby,

Wiemy od

by

wzgldu
zdawaoby

tylko

z.

.ostate-

cudzoziemcw.

DOM

232

Pole pod

(Podug miedziorytu

ktrzy

zwiedzali

Polsk

WIAT

Wol w

w Muzeum

w XVI

im

czasie elekcji.

hr.

Hutten=Czapskich

XVn

Ruchliwo
szlacnty.

go

do przyjaci

nie

Krakowie).

wieku, jak np. od cytowanego

towarzysza kardynaa Commendoniego <i565>,

do krewnych

e szlachta

odstraszaa

jej

bya

w cigym

nawet stumilowa

ju

ruciu
odle

od podry bez susznej potrzeby, Warszewicki przytacza przypowie

wedug ktrej cae ycie Polaka upywa na trzech rzeczach deklamacji,

podrach (decfamationes, comessationes et profectiones guotidianae);

niemieck,
hulance

Kromer powiada o swoich wspczesnych: compfures fiBenter peregrinantur,

a Francuz Laboureur nazywa Polakw fe pfus grands poyageurs de fEurop.
Potwierdzaj nam t skonno do podrowania bez potrzeby
rozumnego
celu nasze wasne rda literackie
pamitnikowe, w ktrych szlachcic prze
wony, podrujcy ^rzemiennym dyszlem*, naley do gstych figur codzien
i

Okazje
i

potrzeby

podry.

Byo

nych.

zreszt

do

okazyj

potrzeb,

zwyczajnych

nadzwyczajnych,

ktre zniewalay zadomowionego nawet szlachcica,

t.
z'^. domarada czyli le
si w dalsz drog. Wymagay tego interesa rodzinne,
bo jakkolwiek trzyma si lubiono w Polsce przysowia; sprzedawaj konie
daleko ale
si blisko*, kojarzyy si maestwa midzy osobami z dwch
najdalszych od siebie wojewdztw: wymagay interesa prawne, majtkowe,
troska o zdrowie
wychowanie dzieci, a w kocu
rzeczy obywatelskie, pu-

garta do wyprawienia

bliczne.

Najbliszym cekm podry bywaa

z brzegu znaczniejsze miasto z grodem,
bunalskie,

Krakw

Warszawa

stolica

za

Lublin

wojewdztwa
i

lub

Piotrkw jako

jako stolice krlewskie.

Gdask

pierwsze

stolice try-

Toru

jako

w
o

y>

^'^^

234

gwne
Grd, roczki,

"'"^^

WIAT

'

podami wymagay ju duszej podry

ogniska handlu rolnemi

szego pobytu. Najzwyklejsze bo najczciej

na kwerele. i roczki sdowe, bo

nie

byo

byy

potrzebne

prawie szlachcica,

du*

do grodu,

jazdy

ktryby

cha=

nie

dza do prawa, nie potrzebowa obiato wa jakiego przywileju, munimentu, in

tercyzy,- aktykowa czego ku wiecznej rzeczy pamici, obdukowa, manife^
kwerele sprowadzay do grodu liczn
stowa si^ lub procesowa. Roczki
i

Sejmiki.

'

szlacht. Sejmik

byway ju

okazowanie

wielkiemi zjazdami. Sejmiki

poczone

deputatw do trybunau, byy pierwsz szko

z wyborami posw na sejm
polityczn szlachcica, szerok aren dla warchow, polem popisu dla wszyst^
i

kich statystw

reformatorw Rzptej

kt nim

nie

gwn

by?

kry*

nic informacyj z caej Polski a nawet z caej Europy, gdzie naiwny szlachcic
zaczerpn mg zapasu nowinek, plotek anegdot, wystarczajcego na dwa
nacie miesicy,- wielkim rautem wojewdztwa, najwalniejsz okazj do zwady
pewniejszy
biesiady wraca te z sejmiku szlachcic niekiedy mdrzejszy
niemdry
niecay, z cik gow a lekkim
siebie ni wyjeda, czciej atoli
i

mieszkiem, nierzadko z utrat ucha, palca

Okazowanie.

by

Sejmik

Na

cerskim.

pod

okazowaniu

grzywn

lub innego

zjazdem obywatelskim

zbrojnie,

urzdnika

czyli

a kto

lustracji

na gowie.

politycznym, okazowanie zjazdem ry*

szlachta

mg, take

j&go zastpstwie

z plastrem

obowizana bya stawi si

z pocztem,-

pod

odbywa si przegld

wodz

kasztelana

niejako

wojskowy.

Nie cae wojewdztwo zbierao si razem na okazowaniu,- kada ziemia miaa

osobne wyznaczone ku temu miejsce,- szlachta np. wojewdztwa ruskiego od=
bywaa lustracje zbrojne we Lwowie, pod Sdow Wiszni, pod Haliczem,
pod Sanokiem
pod Samborem, a wic w piciu rozmaitych miejscach, zjazd
i

bywa

tedy

daleko

bardziej

Okazowania miay te daleko

senatorw, nie
nie

byo

byo

mniej

partykularnej

powabu

oratorskich popisw, nie

petitw o wakanse, donacje, myta

bardzo szlachetny, bo

cel

lokalnej

natury

dla szlachty,-

byo
i

t.

politycznych nowin
p.,

plotek,

tedy chocia chodzio tu

o demonstracj pogotowia

o stwierdzenie rycerskiego zawoania, szlachta

ni na sejmiku.
nie byo na nich

obronie

ojczyzny,

bardzo chtnie speniaa

nie

ten

obowizek, wyruszaa na pole popisu tak nielicznie tak niepokanie, e w kocu

'.e wstydem ale bez szczerego zamiaru poprawy sama przyznawaa w laudach
sejmikowych, i okazowania adnego Rzptej poytku nie przynaszaj, a raczej
albo zreformowane albo zniesione
per aSusum pomiechowiskiem jakiem s
i

by
Trudnoci
podry,

winny.

kad

na sam sejmik,
dalsz ni na sejmik drog, a niekiedy nawet
jeeli si mieszkao daleko od miasta, w ktrem si odbywa, wybierano si
Nawet miernej fortuny
tak, jak si dzi ju nie wybieramy za dalekie morza.
szlachcic, jeli mu wiek lub zdrowie nie pozwalay odbywa podry konno,

podrowa

ma

wz skarbny na
zerwie,

gromadka

karawan. Kolebka

dla pana, kareta dla pani,

pociel, garderob, serwis podrny, kilka

czeladzi

to

wszystko skadao

wz

kuchni,

lunych koni

si na wcale

pokany

re-

tabor.

DOM

SWlAT

235

Wjazd Zygmunta Augusta do Gdaska.

(Akwarela K.

W.

Kielisiskiego pod. kalki T,

hr.

Dziatyskiego

rko,)isu: Joh3nis Liebbrudsr der Aeltere,

Cronica der Preussen. 1525>. Bibijoteka Pawlikowskich we Lwowie

bez ktrego przecie dla bezpieczestwa

w drog

wygody obej si byo

niepodobna.

zwaszcza kiedy jecha na

sejm, na zjazd jaki uroczysty, na elekcj, koronacj lub gody krewskie do
stolicy
musia zabiera z sob wszystkie splendory swego stanu, zbroje, szaty,
milicj.
Na kad choby naj
klejnoty, srebra,- prowadzi z sob dworzan
krtsz podr wyprawia si wojewoda kijowski Wasyl Konstanty Ostrogski
z caym kredensem sreber stoowych, wozi z sob trzy tuziny zocistych p=
mikw, kilka tuzinw talerzy pzocistych lub take caozocistych, kilka tudopiero, kiedy

si wybiera

magnat,

zinw talerzy biaosrebrnych,

yek,

du

wann

sze

mis olbrzymich

srebrn z zocistemi obrczami,

rozmiarw,

nie

wyliczajc

tuzinw

kilka
flasz

kubkw

podrujcym panem.
Bogusaw Radziwi <i665 r.) pisze do swojej narzeczonej, e chobym ///cogmfo do Mitawy przyjecha, tobym przecie musia mie 1000 koni
ludzi
z sob, tobym razem ca Mitaw wyjad. Podr ks. Michaa Radziwia do
Austrji
Woch, podjta w
1674 ^ missji dyplomatycznej kosztowaa
i

t.

d.,

bya

to tylko

czstka

tego,

co wieziono za

r.

744.000
musiano

z.,

zjada subsydja papieskie, udzielone Rzptej. Po drodze zastawia

klejnoty,

stjumowy, o tem

rzdy, ozdoby
da nam

stroju, jakiej

wyobraenie

fakt,

za by

wartoci
na zastawy

ten aparat ko^te

otrzymano
30-

Tabor
P'^''^"y-

DOM

236

WIAT

200.000

przeszo

z\.,

przecie nie wszystko za*

stawiono.

rzadkiej

dzi

broszury Stanisawa Czer-

kuchmistrza

nieckiego,

dworzanina Stanisawa
Lubomirskiego, dowiadu*

si szczegowo,
jakim monarszym prze

jemy
z

pycliem

tumem

z jakim

dworzan, czeladzi

podrowa

ten

^^^^^ Najpierw,
XVIII w.

Sanie polskie z

na

milicji

magnat.

pi

dni

przed

wyjazdem samego

pana,

wyrusza

oddzia

dzie wyruszaa stajnia z komi wozo*

wemi
wierzchowemi, na trzeci dzie muzyka, na czwarty myliwstwo, a pi
tego dnia rusza dopiero sam Jegomo z powanym a okrytym dworem*,
Przed karet jecha oddzia srebrnych kozakw, tak nazwany od srebrnolitych
kostjumw
srebrem oprawnej broni, za karet oddzia dragonji. Dugi szereg
koczw wiz nareszcie wit dworsk, towarzyszc swemu panu w podry.
Zbytek ten nie usta
w XVIII wieku,- nieprzeliczony szereg szeciokonpiechoty nadwornej wgierskiej, na drugi
i

Orszaki
magnackie.

Zbytek
podry,

nych bryk,
z

wozw

skarbnych, kuchennych,

kredensowych, piwnicznych,

karet

damami, konnych dworzan, rezydentw, adjutantw, przeciga drog, kiedy

ks.

Adam

Czartoryski zmienia miejsce pobytu/

podr

Puaw

na

Woy

wielbdw. Kiedy w r. 1778 ksi Karol

poprzedzaa go caa karawana wielbdw
jucznych muw,- podr Szczsnego Potockiego z Tulczyna do Lubomia,
odbyta w r. 1792 z caym aparatem magnackim, kosztowaa wedug docho*
wanego rachunku 372.000 z.

odbywaa si w 400 koni

14
Radziwi wjeda do Lwowa,
i

Brak drg bitych

Zaprzgi

koni do kadej karety,

Nawet po
i

rwnej

ale

drodze

twarda, nawet na bardzo

gano do powozu po
o

lwiej

zbytek

porach

ma

sze

Judaszowym niemiao

wymaga najmniej trzech

wymaga w dwjnasb tyle,

bezpiecznych

tylko

roku,

odlego,

om

koni.

zaczepia

kiedy

dla samej

wystawy

Komu woza

nie

cignie processyja koni.

zaprz-

swoim Wor^u

skrze pisa, bardzo dosadnie maluje ten rodzaj zbytku:

animusz to lichy, poszed na prostaka.

Ktry tysica osb nie trzyma orszaka,
ju swego szlachectwa wiele tenjuroni.

bya sucha

tylko

wielkopaskie,

czterech

co potrzeba.

najgorsza

Klonowicz, ktry

o wybryki

lub

bo strach

>

.o

DOM

238

Ju

tuzem jedzi

teraz

WIAT
kwatrcm

dryj.

Tylko owym naley, co ebractwem yj.

I owszem^ chocia tracim, dobrowolnie giniem.
Nie godzi si nam jedzi, jeno szkap tuzinem.

Z t ca wystaw

szed

zotem. Jak
efektu malowano nawet

ociekao srebrem
Malowanie

Rodzaje po

W020W.

^^.tgo

doborze

cenie koni cu=

uprzach,- wszystko to
wspomnie mielimy sposobno, dla wick

ju

karetach

do kotczw wspomnianego

konie,-

sawa Lubomirskiego zaprzgano

bowane byy na czerwono. Byy

parze przepych

gowych, zwanych dawniej woinikami,

ju

Stania

grzywy
ogony pofar
powozw: kotcze, t. wozy
QJ)52erne, juchtami obite, obwieszone kobiercami, ktrych *a^ minimum mu=
siao by sze, broki, rydwany, karety, kolasy, kolebki
t.
p. Wybijano je
kosztownemi materjami, ozdabiano zoceniem, rzeb, poklatami czyli poponami
d.,- piorunuje te
Rej na owe rozliczne a dziwnie
na srebrnych gakach
t.
biae konie, ktrych

rozmaite rodzaje

j.

przyprawne kolebki
z szkaratnemi

esa

a limy

do syza.

Byy

esem,- s,yz

nie

z ktrych

ju

kilka

pozna-

oznacza zaprzg szeciokonny, kwatr cztea

rokonny, dryja trzykonny, tuz parokonny,

go

sposoby za-

rozmaite

powyej wierszyka Klonowicza: jedzio si syzem,

dryj, tuzem

szlachcic, jeli

altembasowemi wezgowiami,

rozmaite specjalne na to nazwy,

przytoczonego

[^^-atrem,

poponami, z pozocistemi lewki.

przgania koni
Od

wywieszonemi kobiercy,

opta

es

jednokonny*).

duch prnoci, jedzi

za wzr pana podczaszego krakowskiego

Wacawa

Miernej

skromn kolas

fortunki

bra

sobie

Potockiego, ktry tak opi*

wasny ekwipa:

suje swj

mosine

Niech kto

szory,

zocone karety

Sprawia, niech sprzga fryzy,- forysie, stangrery

Karmi,

Mnie

Rany
eby,
Podre

Ch

za

granic,

Cel

Maciek

srebrne kuje pasy.

zaprze par do

Rzptej

nie
i

chowam od ogosza.

poprzestawaa na

ch

kolasy

siermidze, drugiego Bartosza,

gdzi3 le, zatrzyma,

do podry

subie

pszorek

wasnym

pozyskania wiedzy,

kraju.

do czego

Obowizek

lega-

ojczynie

nie

rodkw, byy pierwotnie jeli nie jedynym, to w kadym

razie gwnym powodem podry, dopiero z biegiem czasu do tej powanej
pobudki przybywa dza egzotycznych, czysto materjalnych przyjemnoci
moment awanturniczy. Cel naukowy wid z pocztku prawie wycznie do
A^jgch, do Padwy, Bononji, Rzymu, pniej, a zwaszcza w XVII wieku, zacza si modzie szlachecka udawa do Niemiec, do Francji Niderlandw.
Potrzeb poznania obcej a wyszej cywilizacji bardzo wczenie odczuwano

byo

naukowy.

cyjny

pachokom

stroji,-

dostatecznych

*>

Terminologia ta wzita

jest z

gry

kocie, a mianowicie z (iczby oczek, ktre

szeciobocznej kostki wykazuje. Paszczyzna o piciu oczkacli

skie cingue),

figur piciM

nazwa

pcjk

ta

utrzymaa si

na kostce.

polskim

sowniku

razywaa si cynek
jako

oznaczenie

kada

(francuskie

grupy

drzew,

paszczyzn

cinq.

Wo-

zasadzonyclt

CO

<

O Cl

^
-S

O.

w
&

=&

CQ

DOM

240

WIAT

umiano te naleycie ocenia poytek rozumnie odbytej podry.

Nawet Rej, domator, cay obrosy mchem polskim, doradza dalekich podry
Polsce,

modemu

szlachcicowi, aby

nadobna to

Zy

wptyw

jest

si

wdy

nie

wyrwa

jako wilk z sieci, albowiem

modemu czowiekowi do cudzych si

rzecz

jedc,

a tam si ukaza, jakoby sobie

kae si

jednak stara o

ojczynie swej lekkoci

aby modzieniec nietylko

to,

krajw
nie

prze*

uczyni*,-

z podskoczki, z perfu

mowanemi rkawiczkami, z pstremi kabatki do domu przyjecha*. Z przestrg

j.yc,j^ wnosi mona,
e ju za czasw Reja podre czsto wypaday bez po

umysw

wyran

szkod charakterw. Potwierdza to t)'le pniejszy Jakb Sobieski, ktry mwi o podrujcych Polakach, e sroga ich
rzecz, co cieltami przyjedaj do cudzej ziemi a wyjedaj z niej woami,ytku

dla

a z

potwierdza pniejszy od niego Andrzej Maksymiljan Fredro,

wicej

wystpkw

ubolewa,

ktry

obcych krajw wywozimy nili nauki, wicej lekkoci

potwierdzaj to w kocu wszyscy moralici XVIII wieku,

take cudzoziemscy obserwatorowie obyczajw polskich, np. Yautrin, ktry
powiada nawet, e- jeli duch patrjotyczny wygas w Polsce, to gwn tego
przyczyn byy podre*. Istotnie zdarzay si liczne przykady a cytowany
u gry Fredro mia je w wasnej rodzinie e mody czowiek zamiast nauczy si zagranic karnoci poszanowania prawa, a wic cnt, ktremi groway nad Polsk takie kraje, jak np. Francja lub Niderlandy, zamiast przej
obyczajow kultur, nabiera niejako tylko apetytu do
si wysz umysow
pozwala sobie w domu tem szerzej na to,
swawoli po zagranicznym pocie
czegoby sobie bezkarnie nie mg pozwoli zagranic. Hetman Stanisaw Za
kiewski nie radzi onie wysya syna zagranic, bo stamtd zgoa rzadki
nieli grzecznoci

z czem dobrem przyjedzie*.

Wysze mo=
tywa
^

^^'

drugiej Strony nie brak przecie

patrywano si bardzo powanie

fantazji

pustej ciekawoci, ale

dalekie kraje nie

pocigay ku

reminiscencj, wielk tradycj przeszoci,dalekie a historyczne ziemie

z tem, co idealnie posiada

wskazwek,
sobie

nie

drach Jana Tarnowskiego:

dusza.

nciy

wysok

cele

podry za-

jedynie swawolnej

kultur, klasyczn

brako umysw,

budziy tsknot realnego

ju

na

niejakiego

ktrych

zetknicia si

Jake piknie mwi Orzechowski o po-

pogaskie kraje przechodzi,

ziemi szukajc gomorzu
przez bystre dunaje
burzliwe morza
jedc, chodzc, pywajc, nie
dnoci wielkiemu czowiekowi przyzwoitej,
na Synaj grze, oblanej krwi Pask,- Aleksandrj, Atlant
opar si,
wszystek Egipt, miejsce pamitkami starowieckiemi nadobne, przechodzi,
Ateny uczone widzia, w Rzymie si Stolicy Apostolskiej pokoni, a stamtd
Chrzecijaskie

pywa, w

Ich strona
idealna.

do Hiszpanji pojecha*.
Stryjkowski

niejako z

Trzykro-em oceanie, twoje widzia brzegi*, woa

radosn dum, e mg fizycznem okiem oglda to,

dotd widzia tylko okiem duszy w mistycznej

opiewa sw podr po klasycznych stronach:
co

dali

przestrzeni

wiekw,

X
z
a,

O
Z
<
O
cc
ot.

w
<
o

3
ix:

>
N
N
<

c/5

-5

Z is
< s
.O

3
z
<
o
O
o.
<
Z
<
(/5

-J

O
Cu

<
<
O

Podr do Ziemi

iw.

Radzi^JTili* etc.

dziea

ks.

<Antverpiae,

Tomasza Tretera

Ex

Jerosolymitana Peregrinatio

Officina Plantiniana apud

Yiduam

et Filios

III.

Principis Nicolai Christopho

Joannis Moreti,

MDCXIV>.

f
ll

DOM

Figurki kostjumowe polskie z saskiej

WIAT

sewrskiej porcelany.

<Ze zbiorw autora).

pywa,
zaywa,

Gdzie Leander do Hery swojej miele

A
I

ni

mioci

wsplnej

mierci

gdzie krl perski Xerxes most przez morze stawi.

Przez ktry zbrojnych siedmkro set przeprawi,

I

gdzie

Termopilskici poraony skaach,

maej po morskich dc_ uciek falach,

I gdzie Jazon do Kolchim przez morze eglowa.
Gdzie zotej weny dosta, o ktr pracowa,
I

gdzie

Gd.'ie Parnassus, Helikon, Hipokren

Ktre

Muzom uczonym powici

Gdzie Grerowie
I

Trojanie toczyli bj srogi,

bdzi

gdzie Ulisses

przesawny.

wiek dawny.

ustpiwszy

drogi.

Zanim si rozmogo w Polsce zamiowanie podry po za

bez cile okrelonego celu, podry z ciekawoci, dla wrae,

granice
dla

kraju

rozrywki,

dla eklektycznych jakich korzyci cywilizacyjnych, szukanych to szczerze,

to

podry dla samej podry, szanowny cel

gry powzity zamiar, nadawa podrnikom polskim pewn do

pozornie tylko, zanim przyszo do

powany, z
stojn cech obowizku,
i

Fantazja

obowizek.

A^scf^^j^ Jo Turcji

rodzinn
pejskie,

skich

dla

religijny,

witych

energji

misji,

Tatrr,

wykupienia

pietyzm

do

moralnej.

poselstwa na

Niebezpieczne

wyprawy dyktowane mioci chrzecijask

lub

dwory eurobudzcy nieprzepart tsknot do progw apostol-

ofiar jasyru, missje

miejsc

biblijnych,

wyprawy kupca krakowskiego

ignes goni musia za zyskiem,
doskonay skrystalizowa si

pomijajc ju na tem

lwowskiego,

dyplomatyczne na

ktry per

onierza polskiego

niejako

Lisowczyku, co

rrriejscu

mar, per
professji,

dalekie

saxa, per
jakiego

typ

chodzi ziemi, po

DOM

WIAT

243

Zbroje polskie: Plibrojki, tarcze, kolczugi, karaceny. (Muzeum

ktrej

podobno koska

nie

treci a take zasug

deptaa noga

XX. Czartoryskich w

oto wszystko, co

Krakowie).

bywao pobudk

chwa

podry. Przybywaj dwa potne, oglno- ^^^^ ^^y_

umysw, dwa prdy bijce o Polsk fluksem niki moralne,
ludzkie czynniki ruchu dusz
reformacja zbliaj oddalone dotd horyzonty, daj
refluksem: humanizm
namitno duszy, otwieraj ciel nowe gocice do obcej ziemi rodzi si^
i

europejski Pofa^.

Krzysztof Szydowiecki, Radziwi Sierotka, dwaj

ascy,

Warszewicki, Hozjusz, Krzycki, Dantyszek, Tomicki, Reszka, Kromer, Rozra-

cwscy, Chodkiewicz, Morsztynowie, Nowodworski, Arciszewski, Kleczkowski

i

tylu

innych

rnej wagi

prdw
turniczy

tak

jeli

rwca si

zestawia obok

uchodzi

odmiennego znaczenia

pobudek, ktre

ogle

wielkim stylu

prowadziy
i

wspczesnego Arjosta, stwarza

to

szeroki

reprezentanci

wiat

nazwiska

tych

pozapolski.

tak

rozmaitych

Zmys awan*

Moment

horyzontem, heroicznej miary wyobrania,awanturniczy.

z wielkim

z realnej ciasnoty miejsca

siebie

bytu jakby do fantastycznych

Polsce

typy,

ktrym

jak

wiatw

Kolumbowi

//

dom;

w., przebiega

po rozy.

w gb

osobnym aciskim poemacie

Holtorpiusa (1548 r.>, co Aenio carmine op:sa jego podre: vagus immenSUM Lascius guaecurtgue per orBem uicfit.
Jaka szkoda, e aden z tych Polakw XVI w., o ktrych z drugiej rki
jnarny wiadomo, e odbywali dalekie podre pene przygd
niezwykych
dowiadcze, nie zostawi nam pamitnika szkcda nie dla opisu obcych
krajw
ludzi, jaki by zawiera, ale dla tego, coby nam malowao samego
puszcza si

Brak opisw

WIAT

Wojewoda sieradzki Stanisaw aski, prawdziwy gfoBtrotter

Wochy, Niemcy, Francj, Hiszpanjc, Wgry, Turcj, za=

mottcfo e poco.

XVI

Azji

Afryki, opiewany

autora
i

wewntrzn, czynn

relacj jego samego, jako czowieka swdjej pory

swojej rasy, do obcej cywilizacji, bo to

psychologiczny

wanie stanowioby

bogaty materja

obyczajowy. Pamitniki Jana Chryzostoma Paska jako rdo

maj wartoci, ale jako wi=

historyczne lub jako obraz obcych krajw niewiele

zerunek polskiego szlachcica

Przygody rego
po rc ni ow.

mog

nam pozazdroci

fragmentarycznie trudne

j.y,j(^Q

pierwszorzdnym dokumentem, kt^

literatury europejskie XVII w. Znane nam

onierza
inne
i

przygody bogate

Taranowskiego, czeka wielkiej przezpiecznoci

by uwaany

wspczesnych,- dziwne

przez

awanturnicze

Tczyskiego, jakie przebywa

niedonie przez Paprockiego,- podre

wojnickiego Jana
jasno

Herburta, osonite

jego autobiografji

r.

jakiego

kasztelana

Hiszpanji, opowiedziane nie-

zagraniczne

tak

1648,

przepraw jakby romans di cappa e

za

koleje

Jana

mask zagadkowych

pobyt Bogusawa Radziwia za granic przed

przygd, pojedynkw

wielkiego serca,

Andrzeja

takiego

legacje

Szczsnego

alluzyj

szarad,-

peny obozowych
di spada gdyby

byy opowiedziane przez nich samych z narracyjn atwoci Paska^

coby to byo za rdo do charakterystyki polskiej natury, jej indywidualizmu
zostay

pod obcem a szerokiem niebem, na porwnawczem

energji

tle

wspczesnej

europejskiej kultury!

Zachoway si nam wprawdzie

Legacje.

rw

europejskich,

zreszt dyplomatyczny

barw
niem

'eh

to
i

jednak

liczne opisy legacyj

relacje

przewanie

oficjalnej

byo

w nich
Kada

prywatnym epizodem.

Jest

take inny powd,

sam ju
sprawozda

natury,-

uroczysty charakter takich missyj ciera z

indywidualn, wykluczajc z nich wszystko, co

lub

do rozmaitych dwo*

osobistem

nie

wrae

znajdujemy

ludzi,
szuka zwyk historyk czasw
stolic
za
taka legacja polska, olniewajca swoj zewntrzn, a dla
chodu take bardzo egzotyczn wietnoci, uderzajca nadto cudzoziemcw
nadspodziewanie wysokiem wyksztaceniem swych gwnych czonkw, ich zna*
jomoci jzykw ich uczon cycerosk swad, wywoywaa nietylko admi

tego,

czego przedewszystkiem

dostojnikw miejsce*
pochlebn opinj dworu
wych, a tym sposobem posowie zanadto si czuli przedmiotem obserwacji,
porwnywa, a tern samem
aby sami take mogli bezstronnie obserwowa
wej niejako w bezporedni cilejsz relacj z nowym dla nich a tak pou=

racj tumu,

ale

take

wielce

czajcym wiatem. Nikomu

licznych

czonkw

tych missyj nie imponuje za*

DOM

Sepet 2 garderoby krla Jana

granica

e
e

swoim dobrobytem

polska pszenica
inne

111.

WIAT

<e zbiorw .

kultur,-

H5

p.

W.

oiisldego we Lwowie).

wracaj jakby

utwierdzeni

polska szabla wicej warte od handlu,

narody tak si

maj

przekonaniu^

przemysu

sztuki,

do Polski jak kupiec lub rzemielnik do wielkiego

nizk czynnoci bawi si nie raczy.

Wszake rozumny nasz Rej z tego samego zdaje si zapatrywa stanowiska. Bezpodno
wrae.
krlestw co <na Polsk) robi jako za
kiedy powiada, e wiele jest krain
dzie kmiotkowie, a tu wszystkie swe prace podawaj, a std ywnoci swych,
innych rzeczy szukajc, nabywaj, a my Polacy za
prac a za maem
staraniem ich kosztownej pracy a ich robt z rozkosz sobie uywamy*.
Do bardzo rzadkich wyjtkw naley taki Jan Zawadzki, ktry jadc
w r. 1633 w dyplomatycznej missji do Anglji a patrzc w Amsterdamie na
lasy masztw okrtowych, na ruch handlowy, na bogactwo pracowit skrz^
pana,

ktry

paci,

ich

bo sam

tak

ma

tno

ludnoci,

mona !

woa

westchnieniem:

Natomiast wielu

jest takich,

Oby

u nas

to

wszystko widzie

co wracaj z utwierdzon illuzj

wy-

szoci bo bior miar porwnania z siebie a nie ze swego kraju. Zapominaj,

Illuzje
wiedz, znajomoci jzykw, dostojnoci form zewntrznych, wysok kul wyszoci.
tur indywidualn, rwnajc ich z
wspczesn arystokracj umysow
Europy, a w kocu
stylowoci swoich osb, czem wszystkiem gruj

ca

ca

nad dostojnikami

dworakami zagranicy,

nale

do licznych wprawdzie

wy-

DOM

246

WIAT

jtkw. Jerzy Ossoliski niemal z pogard patrzy na pracowitych walecznych

Holendrw. rusticitas pysznego chopstwa, t. j. panw tam gubernujcych*
i

si wyraa, budzi w nim tylko dumne uczucie wyszoci. Stefan Pac, to

warzysz podry krlewicza Wadysawa <r. 1624), lepy jest na wysokie cnoty
oburza si bardzo familjarnoci, ktr to chopstwo sobie uzur*
Szwajcarw
powao . Krzysztof Opaliski, pose po Marjc Ludwik, na balu wydanym
na cze jego legacji przez krlow francusk, spoglda obojtnie jakby z pe'
wnem lekcewaeniem na kwiat arystokracji francuskiej; avec peu d'admiration,
jak

jak

wyraa

si

zgorszona tem pani de Motteville.

niejszy kanclerz

biskup, ktry z missji swojej

Mody

Jdrzej Zauski, p

do Madrytu,

dokd odwozi

insygnia Zotego Runa po zmarym krlu Michale, pozostawi nam pamitnik

osobistego akcentu,
wprawdzie pisany po acinie ale mimo to peny kolorytu
i

podziwia paace

rezydencje, unosi

ale z

galskich, ludzi

grubego umysu,

oblegane

miasto,

wanie

przez

te Londyn

Londynie, czy

z ktrych

jeden mniema,

Tatarw,

Anglji,

prostak,

nie

wie,

Polska

czy

Kor-

Sewilli,

politowaniem patrzy na dostojnikw hiszpaskich

duby, Toleda,

due

si nad katedrami Grenady,

portu

to

jakie

Angija

ktrego nazwiska

nie

ley
chce

eby mu wstydu po wiecie nie narobi*.

jednostek, ktre czy to urzdowo czy prywatnie reprezen^*
wyszoci
Tej
toway swoj ojczyzn za granic, zawdziczamy t chfubn nad miar opinj,
jak miaa Polska XVI wieku w caej Europie. Tworzyy one, e tak powiemy
fasad, a poza t fasad powiedzmy to sobie szczerze wiat domyliwa
Przyczyniaa si do tego w niemaym
s\% wicej, ni za ni byo na prawd.

wymieni,

bezprzykadna u innych narodw plastyczno natury polskiej, dziki

kady Polak z zdumiewajc prawdziwie atwoci modelowa si we

Plastyczno stopniu
natury pou
]^,^^^^^

dug kadego rodowiska, choby ono byo

zupenie

odmienne, zupenie

mu

obce, zupenie nowe, o cae niebo dalekie od tego, ktre go wydao,- dziki
czemu, jak to raz ju podnie mielimy sposobno, od razu umia sobie
posi wszystkie sekreta
kultur, odgadn
przyswoi obcy jzyk, zwyczaj
skomplikowanej cywilizacji, ktrej w domu nie
najbardziej nawet rozwinitej
zna, nie przeczuwa nawet. Uwaa to dobrze Rej, ktry powiada w swoim
i

Zwierzycu:
Polak nad wsze narody

I uka mu

jest

jaki ksztat, by

tem osobniejszy.

te

najdziwniejszy,

Ujizysz go do trzeciego dnia, ali on tak chodzi.

Postaw
Przewaga

ubiorem

e w

kademu

dogodzi.

adnym moe

innym narodzie nie spotykao si

przymiotw, ktre sawny i hiobfitoci a nawet takiej przewagi cnt
*zbytkownemi Cfine quanazywa
storyk angielski Macaulay bardzo trafnie

Dodajmy do

cnt zbytko- takiej

""^'^

tego,

Be caffed fuKuries), z wielk niestety szkod tych cichych,

powszednim chlebem
skromnych, prozaicznych, ale bardzo koniecznych, ktre

fities

wBicfi

may

DOM

Klasztor Benedyktynw

narodw.

Przepych

WIAT

247

w Tycu

pod Krakowem.

wietno

olniewajca

legacyj

polskich,

wyprawianych

zagranic, zrobiy Polsce reputacj ziemi nieprzebranego bogactwa, wysoka

tura

umysowa

klasyczna acina

jej

poetach, jak Krzycki/\Szymonowicz,

o kraju,

posw
Janicki,

nie

kuU

Reputacja

'

mwic ju

Sarbiewski

o aciskich
stworzya legend

suebnym
przecie Werdum

ktrym kady, poczwszy od krla a skoczywszy na

rozmwi si jzykiem Cycerona zapisuje

z zdumieniem w swoim pamitniku podry po Polsce <i67o>, e mieszczka
lwowska odezwaa si do niego jako do cudzoziemca poprawnym frazesem
aciskim, a znana te bya anegdota o cesarzu Ferdynandzie, ktry po acinie
rozmwi si z furmanem arcybiskupa gnienieskiego. Skoro brano miar z ta*
pachoku,

potrafi

Szydowieccy, Tomiccy, Krzyccy, Hozjusze

kich postaci jak

prezentowa Polsk zagranic '.tak

skiej

ktrego zaszczyca

uchodziy

e si

wychowa w

Polsce,- albo jak

cBe star potra co' piu famosi a fronte

papie

skoro re

o ktrym, jak to

Juljusz

II

chcia

nie

cfe

tedy nie dziw,

Tarnopia conte,

Erazm

Rotter-

damczyk,

Manucjusz, Muretus, Silvius Amatus, Justus Lipsius

innych

humanistw piao hymny pochwalne na cze

tem szumniejsze, tem entuzjastyczniejsze,
owym licznym

owiaty
listom

polskiej,

tylu

europejskich

klasycznej

zocie upominki.

acinie,

aden

przykady,

drugi Tarnowski, pniejszy

tego Tassa;

kasztelan sandomierski, uwieczniony przez

Pawe
gonych

p.,

wasnorcznym wierszem dedyka

osobnym sonetem,- skoro za typ modziey poU

z patrjotycznem oburzeniem zapisuje Orzechowski,

wierzy,

t.

osoby, jak Jan Krzysztof Tarnowski,

takie

Stanisaw Reszka, ktremu Toruato Tasso

swoj Jerozofim Wyzwofon

przesya

cyjnym

ktre

z nich z

odbierali

pewnoci

Polski,
nie

towarzyszyy bogate
uwierzy, czemu

byby te

pojjiask

hu-

manistw.

DOM

248

nam samym uwierzy

kami,

trudno

niemio,

midzy najwyszymi

hierarchji tego kraju, ktrego

kultur, zdarzali si wspczenie

dostojnie

synowie

analfabeci,

Mi*

tacy proceres Regni jak Stanisaw Kostka, wojewoda chemiski, jak

koa) Sieniawski, wojewoda

pisa

WIAT

na samych szczytach szlacheckie)

olniewali zagranic genjuszem

nie

ruski,

jak

Rusocki,

kasztelan biechowski,

czyta

umieli!

Jeeli aujemy, e po adnej z dostojnych postaci polskich nie pozosta

nam pamitnik przygd wrae pod horyzontem odlegych wiatw, to moe
niemniej aowaby si godzio, e przechoway si nam natomiast zapiski Po^
lakw, ktrych rubaszne sarmackie figury wrd obcej a wyszej cywilizacji
a ju osobliwie pod wielkiem wiatem woskiego soca oddzieraj si od ta
jakby czarn sylwet. Wybra si np. w podr do Woch w r. 1700 pan
wojewoda miski Krzysztof- Zawisza, w domu u siebie wielki personat, orator
Turysta
smorgoski,
co podziwia, te wszystkie jak si sam wyraa:
statysta, a co tam widzia
raritates et curiositates, zanotowa w osobnym raptularzyku, niejako samej
i

essencji najsilniejszych

wrae.

Wenecji najbardziej jnu irnponuje. jaka po

kawalerskich krzyach, to znowu w gwiazdach, to w cegiekach*, w kociele w. Marka

podziwia nadewszystko taki sup alabastrowy, e jak wieca przy nim postawi
si, tedy przez sup na wylot przejrzysz*, w Scuola San Rocco najwikszym
sadzka z biaego

czarnego marmuru, ktra si rnie

widzi:

raz

ptna Tintoretta Tycjana, ale ksigi z drzewa

robione, ktrych od prawdziwych ksig rozrni trudno, jedne na p otwarte,
drugie od szczurw pogryzione, trzecie od mIw potoczone, inne podarte,Bononji po^kaamarzyk tam stoi z pirem malowany, jakby prawdziwy*.
dziwi tylko wie Asinellego, a nazywa j ol wie, turris asinorum^;

cudem

sztuki dla niego to nie

Doria Pamphili, ktry paac nazywa si Belveder, jako dobrze na

zwano, bo z niego w samych Freskatach kury liczy mona*,- admiruje
pikne, rury wiatr czynice wody, ktre
z wd girandule haniebnie wielkie
willi

si zowi cfiokante^;

willi

Borghese tylko

ko, na ktrem ley czowiek

innych bardzo wiele

Bermafroditto<i., szkatuy zwierciadowe na koowrocie
dzie
galanteryj*. Nie krzywdmy jednak smaku p. wojewody,- nie pomija on
ryczatem nazywa
wielkiej sztuki, a osobliwie malarskich, ktre bez rnicy
kociele af Gesu podziwia sklepienie miniatur
landszaftem*.
miniatur
i

malowane*, na jednym z naacw bonoskich widzia lanszafty zdaje si,

nad paacem wisz*,- w Rzymie oglda lanszafty haniebnie piknie*, nie poOstateczny, malowany od sachwali
kaplicy Sykstyskiej
mija te
i

Objaw
upadku,

Sd

wnego malarza Archanioa Gabryela*. Z takim plonem wspomnie

wrae wraca nasz podrnik z Woch, tej Mekki wybranych umysw polskich! A przecie ten Zawisza to magnat^ wojewoda, to czonek tej grnej
warstwy spoecznej, ktra w nie tak bardzo dalekiej jego czasom przeszoci
dorwnywaa umysowe) arystokracji Europy, to luminarz prowincji, sawiony
przez jezuickich panegirystw jako Cyneasz sarmacki*, czowiek znacznych
i

DOM

WIAT

249

zdolnoci, obda=

istotnie

rzony nawet

yk autor=

sk, statysta z wybitn rol

w grze politycznej swego
czasu. Smutne wiadectwo
czasom saskim, smutny
objaw zaniku idealnych
pierwiastkw kultury, ktre

pod tak obiecujc a

zudn wrb

niestety

w ycie

wnika zaczynay

XVI

polskie

wieku.

Moe troch lepiej od

Zawiszy przedstawia si

nam

wojewodzie

nacji (ijS)
sieradzki
ale

Peregry"

swojej

Wierzbowski,

gwnym

dla niego

przedmiotem ciekawoci
podziwu,

monem

gwnem
nad

wspomnieniem

prze='

wszystko
odbytej

podry

bliwoci

wtpliwego

Zamek w ^Viniczu.

ro^-

do zabobonnej imaginacji ni do wiary przemawiajce.

legendarne, raczej

oso=

religijne

bo tylko pseudo^

dzaju,

Monaby

upatrywa gbok religijno, bogobojne przywizanie do tradycyj,

byoby to tylko piknym rysem moralnym c, kiedy objawia si to nie
tem

jako szlachetny

pietyzm

albo

przynajmniej

szczera

jako

naiwno

serca, ale

cie spowitej gbokim zmierzchem inteligencji

duszy. Czemu
Wierzbowskiego nie zachwycaj spotykane podrodze gloryfikacje wiary
pie^
tyzmu przez sztuk, tumy strzelajce ku niebu swemi wieycami, monumenta
raczej

jako

wiary

ofiarnoci,

kamienne

ekstazy

uczucia

religijnego

wspaniae pomniki

wiadectwa cudw! Obrazy

rzeby widziane po miastach zbywa sowami: sztuki
historje rne kamie*
niarsk robot wylaborowane, ale zato co najbardziej zapamita z podry,
pozaziemskiej tsknoty, ale

same

bajki

apokryficzne

to miejsce, gdzie

kiedy go

si

w. Maurycy

drabina, po ktrej

biskupa

klestwem rodzicw, ciao

wygldaj .

kark bi,

czerwieszy, jakby krew

ktry jako zapalony jeszcze nie zgas,

parte

Odona

kamie,
dobywaa*,
Pana Jezusa spuszcza Nikodem, -^ogKz zamknity oliwny,

skrobie, to bardziej

dwoje

kamie si

dzieci

czerwony

si^ z

niego

skamieniaych za prze-

obrcio, a koci zostay, ktre ex

25
Kosztowno
podry,

l)OM

SWIAI'

Podre byway wielce kosztowne ju same przez si,- lekkomylno ro=

jjj^g ^ nich atwo rdo majtkowej ruiny, to te midzy surowemi napomnie
niami, z jakiemi ojcowie wyprawiali swoich synw zagranic, nakaz oszczd

instrukcji danej w r. 1613 Jerzemu

noci figurowa na pierwszem miejscu.
Ossoliskiemu ojciec pod bogosawiestwem upomina, aby zabawniczkw
wystawniczkw strzeg si jak ognia, aby si obywa sumptis quam par^
skromnymi cudzoziemcami*,
cissimisy a konwersowa tylko z czystymi
-^

hetman Krzysztof Radziwi piorunuje na ochmistrza swojego syna Janusza,

ju

za te dwie

lecie,

jako z Polski wyjechali,

pod 100.000 im posa, a

jeszcze

do Lowanium, gdzie Janusz mia odbywa studja. Nie na tom go

do cudzych krajw wysa pisze w swojem uftimatum nie na to taki
koszt wa, aby si Janusz norymberskich pierniczkw robi nauczy,- siedcie

nie dotarli

tam

sobie, jako raczycie,

ani

myle

nie

nie

poszl,

chobycie

Jana

ojciec

Francji

bd,

III,

Anglji,

nudcie si, jako

pki o

was

chcecie, ja

o was pewnie ani wiedzie

usysz,

Niderlandzie nie

halerza jednego

zgni mieli*. Wojewoda bezki Jakb Sobieski,

wysyajc swoich synw w podr do Niemiec, Hollandji,
daje im bardzo roztropne rady, zaczerpane z wasnego doturmie

spisywa pamitnik, a z djarjusza ich ochmistrza Ga^

pilnie osowareckiego przekonywamy si, e modzi Sobiescy ogldali
bliwoci wielkich stolic, zwiedzali kocioy, arsenay, gmachy publiczne, interesowali si dzieami sztuki.
J^k wielu Polakw podrowao w owej porze, okoo roku 1645, tego
Mnogo
podrnikw daje nam miar wspomniany djarjusz, notujcy nazwiska spotykanych po drodze
wiadczenia

kae

im

do

polskich.

^Qcj3J^(5^

Sobiescy zetknli si osobicie z trzydziestu blisko polskimi turystami,

samych tylko magnatw, ale szlacht,

bo obok Zamoyskich, Koniecpolskich, Radziwiw, Potockich, Denhofw, Opaliskich, Firlejw, Ostrorogw czytamy take Gouchowskich, Skotnickich,
a

midzy wymienionymi spotykamy

nie

Niemierzycw, Prusinowskich, Moskorzewskich, Stanisawskich, Zarembw

Trzeba

Unikanie

granic.

bya

t.

d.

niewtpliwie

wspczenie podrujcych Polakw, raz dlatego, e

nie wszystkich przecie szczliwy traf sprowadza w tym samym czasie w to
samo miejsce, powtre, e modzi Sobiescy^ posuszni bardzo stanowczej woli
ojca, unikali wanie rodakw a zbliali si tylko do tych mniej zapewne licznych,
\;xxym albo kolligacj albo znajomoci, albo wreszcie dobr wzajemnie o sobie
tylko opierajc si na
opinj byli blisi. Nie bez wanych zapewne przyczyn
bardzo niemiych dowiadczeniach, wojewoda bezki przestrzega
wasnych
tylko

rodakw za-

za pamita,

liczba osb, ktre djarjusz wymienia,

czstk

caej cyfry

sn

synw, aby pod groz najwikszej nieaski ojcowskiej unikali zagranic Polakw. Co si tknie konwersacji z naszymi Polakami
sowa wojewody to ju mioci ojcowsk prosz was dla Boga, rozkainstrukcji swojej

zuj! zaklinam pod bogosawiestwem,

postpowali,
gdzie

wy

Pana Boga o to prosi

bd,

aby

bdziecie sta. Ten zakaz swj, ujty

abycie

jak

jak

najmniej

tak

najostroniej

Polakw byo,

uroczyst form za-

DOM

WIAT

25<
Odstrasza-

zwa

uzasadnia Sobieski

klcia,

jce
przykady

dliwoci, plotkarstwem, zazdro;=

cia, marnotrawstwem, zemi ohy=
Czajami wikszej czci podrb

ujcych

Polakw,

ktrych

czem si tam dobrem bawi.

Przestrzega te wojewoda swoich
rzadki

synw

-^paterno affectu, aby ^\%

utratach

rwnali drugim

nie

bo

tam bestjom Polakom,

wam Bg
dugi,

ale nie

to sia naszych

jako

pozdychao

Pohakw
szach

przejrza,

go za ojczyzn,

cierpcie

za

wizienie

jeli

francuskich

katu

dugw

dla

sromot narodu na=

wielk

szego.
Sobieski niewtpliwie za da
leko

sdzie,jakie

si posuwa

tym surowym
przykroci,

za osobiste

go od rodakw

zagranic,
niemal na

og

spotkay

wylewa

swoj

cay,- za wybryki

Puawy

witynia

Sybilli

<Podt. rys. Z. VogIa>.

jednostek czyni odpowiedzialnym

swego narodu nie da si atoli zaprzeczy, ju w XVII w.

awanturnicza
mamy tego liczne dowody, e zamiowanie zbytku, prno
fantazja, drzemica prawie zawsze w duszy szlacheckiej owych czasw, wiody
modych podrnikw na bezdroa daleko zgubniejsze na cudzej ziemi anieli
w ojczynie, gdzie ratunek by blizki a przebaczenie atwiejsze. Ale poczciwo
serca, atwowierno, bezbronno wobec cudzej przebiegoci, naiwna dobro=
duszno idca na lep wyzyskiwaczom oszustom mincBione come un Pofacco, mwi stare przysowie woskie czciej jeszcze moe ni owe wszystkie
ujemne przymioty charakteru, wprowadzay modych podrnikw polskich
w fatalne sytuacje.
ostatnich latach XVIII wieku, w tej porze tak obfitej
w midzynarodowych awanturnikw maego wielkiego stylu,
si take
zagranic dwuznaczne karjery polskie, faszywie wietne, samozwaczo znako^

niejako charakter

mno

mite,

bardzo

krtkie

bardzo niesawne,- wyrastaj

na bruku paryskim owi

w swych listach baron

warchoowie towarzyscy poswych listw do Stanisawa Augusta

Pofonais d' Opera, ktrych tak zjadliwie wyszydza

Grimm, zaczynaj grasowa

lityczni,

o ktrych powiada

pani Geoffrin:

nymi Polakami

ifs

w kolonji
w jednym

polskiej

se decBirent tous fes utts fes autres; zasilaj

szulerskie

jaskinie

rozmaitych

stolic

s\?^

europejskich,

lekkomyU

zaludnia

si
J2*

Dwuznaczne
'*^'"'^'>'-

DOM

252

rEveque

nimi paryski Fort

bdni

inne

WIAT

wizienia za dugi, pojawiaj si coraz

liczniej

kawalerowie
typy awanturnicze na wzr Kobielskici, Zawoyskich,
Ciadkiewiczw, Walickich, Dzieranowskich, bohaterowie hazardu jak Mi*
czyscy, Poniscy, Gurowscy,- rozswawolone, rozigrane, pienice si upojone
ycie* warszawskie z czasw Stanisawa Augusta wyrzuca ich jak korki szam
kawalerw
Awanturnicy paskie poza polskie brzegi. Na odwrt cay tum awanturnikw
szalbierze,
jndustrji, kartownikw. szarlatanw
maskowanych fantastycznoci oszustw
szalbierzy, Wochw, Niemcw, Francuzw, grasuje po Polsce, wyzyskujc
i

atwowierno wrodzon predylekcj do cudzoziemcw. Osawiony w caej

Ruropie Casanov ma wstp do krla, bywa gociem u senatorw, pojedyn
i

kuje

si

z Branickim,- Cagliostro uczy

tajemniczymi rodkami

miczne

upem

ucieka

z crkami

trzosem

brylantw,-

Tomatis,

damy

ludzie

Campioni,

robi zoto hetmana Oarowskiego, leczy

polskie, sprzedaje

za drogie pienidze arkana alche

penym dukatw

niskiego

Manuzzi,

pochodzenia

baronowie niemieccy oszukuj

Koniec XVIII wieku

zaszczytw,

szlacheckie,i

bogatym

Ju

eni

si%

faszywi mar-

ogrywaj modzie polsk-

koniec staropolskiego wiata.

stanowczy, ostateczny, koniec kocw.

koniec

ona

dwuznacznej przeszoci jak

dorabiaj si fortun

znakomitych domw, zyskuj dyplomy

kizowie francuscy

pikna

a jego

Zdawaoby

dlatego,

wiat

si^,

ten nie

przeobraa si normalnym biegiem spoecznego po

urwa si niejako gwatem katastrof, run wraz z bytem

zanika, nie ustawa, nie

stepu

rozwoju, ale

politycznym.

przecie ta demarkacja

pynn,

moe

bya

tylko

mechaniczna, ta

granica

niewdzicznem zadaniem dla histo*

rycznego badacza=psychologa: wykaza, jak tej przeszoci jestemy ju dalecy
pozostaa

jak jeszcze

blizcy.

nie

byoby

to

253

RyCIN

SPIS

NA OSOBNYCH

TABLICACH.

S. Belle <i674 1714) Portret Marji Leszczyskiej (Musee de Yersailles). Z dziea

deNoIhac, LouisXV et Marie Lecziska (Paris 1910, GoupiI'Cie). Autot. podw.
II. Kafle staroytne. <Ze zbiorw hr. Potockich w Krzeszowicach). Druk dwubarwny
III. Rembrandt: Dawid podaje Saulowi gtow Goijata (Autotypja podwjna)
*IV. Katarzyna Opaliska. <Portret z XVIII w. w kolekcji J. V. Novaka w Pradze).
et Marie Lecziska). Autotypja podwjna
Z dziea: P. de Nolhac, Louis
V. M. Burman: Sekretna misja. <Ze zbiorw . p. oziskiego we Lwowie). Auto=
typja podwjna
*VI VII. Pasy polskie, z koca XVIII w: a) pas ptlity, dwustronny, fabryki suckiej/

A.

*I.

przy tytule

P.

cz -3

XV

b) pas zotolity, czterostronny, fabryki

Miejskie,

Druk

Lww).

trj-

czterobarwny

damy

J.

Paschalisa

Lipkowie.

Publikacyj ze zbiorw muzealnych*

XVI

136-137

w.,

X XI.

kiewicza

144

145

za podobizn Barbary

148

Cz

IX.

i4i

1914).

uchodzcy

140

<Muzeum Przem.

W. Stronera <Lww

Radziwiwny. Minia=
tura emaijowana ze zbiorw . p. W. oziskiego we Lwowie. Druk trjbarwny
zbroi (nagolennik) Zygmunta Augusta. Ze zbiorw monachijskich. Druk trjb.
Grupy orszakowe uroczystych legacyj polskich I-II. Pod. rys. autogr. St. Bin-

VIII. Portret

Materjaach do ikonografji krlw, zbroi

wojska polskiego*

15Z

XIV-XV
XVI-XVIL

legacyj polskich

III

IV

<j.

160161
w.)

V-VI<j. w)

V1I-V1II

(j.

i6z

w.)

......

W.

i7z

XIX. Korneli Szlegel: Polonez pod goem niebem. (Bibl. Pawlikowskich, Lww). Druk trjb.
XX. Targ pod Gdaskiem. <Pod. akwareli w Bibl. Pawlikowskich, Lww). Druk trjb.
*XXI. Legacja polska w. Stambule na posuchaniu u Sutana. <Podug gwaszu w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie). Druk trjbarwny
XXII. Wjazd uroczysty, prawdopodobnie Kazimierza Radziwia, do Wiednia w r. 1679.
<Podug oryg. odbicia z pyty w zbiorach . p. W. oziskiego we Lwowie).
Cynkotypja kreskowa
XXIII. Stefano delia Bella: Entrata in Roma deli' Eccel'"" Ambasciatore di Polonia
L' anno MDCXXXIII*. Uroczysty wjazd Posa polskiego Jerzego Ossoliskiego
do Rzymu, dnia 23 listopada 1633 r. Jedna z grup orszakowych I. <podug oryg.
rycin w Muzeum im. XX. Lubomirskich we Lwowie). Cynkotypja kreskowa

zjz- Z33

Z40 z4i

244 Z45

248

SPIS

Roma

Str.

Winieta drzeworytowa z drukw krakowskich

XVI

z.

Z337)

Inicja P

5.

Odrzwia na ganku zamku

6.

Zamek

Winiczu

Baranowie

Zamek

i-^")
8.

9.
10.
11.

Widok zamku

17.

Krasiczynie

....

zamkowego

18.

Str.

Zamek

Szczegy

Paac

Mirze

iz

paacu w Krystynopolu
obzowie (wedug miedziorytu
fasad

XVII

Brama wjazdowa w Winiczu

Z zamku w acucie (rysunek

w.)

7
8

zo.

zi.

10
zz.
23.

'3

14

....

14

oryg. ze
15

Paac Kazanowskich w Warszawie w r. 1656.

(Z rysunku Eryka Dahiberga)
Fasada zamku Ujazdu pod Iwaniskami

16

s6

....

19.

11

w TEKCIE.

zbiorw Pawlikowskich)

zamkowej w Krasiczynie
Odrzwia na ganku w zamku w Baranowie
Krasiczyn. Widok dziedzica (cour d' honPortal kaplicy

neur)

16.

Krasiczynie (rysunek oryginalny

249

252-253

II

Vischera de Jonghe z pocz.

(rysunek oryg. ze zbio-

rw Pawlikowskich)
7.

15.

4.

w.)

13, 14.

Zamek Herburtw w Dobromilu w r. 1698

Widok podwrza zamku w Baranowie

3.

L.

12.

w. (Muczkowski, Zbir Drze-

worytw Nr.

<j.

RyCIN POMIESZCZONyCH

Lp.
1.

itd.*

173

196-197

'

Stefano delia Bella: ^Ent^ata in

163

166-167
16^-169

XVIII. Krlowa Marja Kazimiera Sobieska. Miniatura emaijowana Cen camaieu) ze zbiooziskiego we Lwowie- Autotypja jednobarwna
rw i. p.

XXIV.

149
153

W.

Bartynowskiego, Krakw 18871908. Cynkotypja kreskowa

XII XIII. Grupy orszakowe uroczystych

117

116

Sandomierskiem'

Widok zamku Krzytopor

Zamek Leszczyskich w Gouchowie

17
(repr,

dwubarwna)
Szczegy z zamku Krystynopolskiego
Brama wja2dowa 2amku w Krystynopolu

* Ryciny, oznaczone gwiazdk przy numerze, zostay sporzdzone iwieio do wydania czwartego

>ycia

Polsliiego*.

19

20
21

254
L. p.

Str.

Dawne

'24.

w
25.

Wilnie <rys. N. Orda>

Brzeany. Zamek Sieniawskich

26.

Pawilon

27.

Zamek

Sobieskich

ogrodzie

dziedzica

r.

paacu

28. Przekrj

w Krystynopolu
w kwi od strony

paacu

1847 <repr. dwubarwna)

Krystynopolu

paacu

ogrodu

^o.

Plan

51,

Rzut poziomy paacu

32.

33.

*34.

rys.

J.

w
w

J.

Lwowie

we Lwowie

Krystynopolu

30

59-

31

60.

skiego

{odtworzyli

33

rysowali

Kazimierz

Tadeusz Mokowscy)

34

Brama wjazdowa paacu w

<repr. dwubarwna)
Ruiny zamku ks. Radziwiw
Litwie <rys. N. Orda)

Zamek w Baranowie <wed.

Richtera

z 1817

r.

Wilanowie
35

Mirze na
36

41.

42.
*43.

Dwr

46.

Czartoryskiej)

Wilanw. Wntrze pokoju sypialnego

Jana

47.

Iz. ks.

dla

48. Kafel z pieca <w.

Uniw.

Jag.

zbiorw .

p.

Piec z

52.

ko

53.

50

niegdy.^

J.

Muzeum

54.

ks.

r.

pow. Mozyrskim.

52

53

Poniatowskiego,

1756

nad

od

r.

im.

T.

ostroukowe utwier-

zameczku polskim

(odtworzenie

.....

czyli

t.

Samborze

zw.

....

Dwr staroytny w

Peplinie

J.

Olszewskiego)

Jasioniowie

79

Miasteczko*, Warszawa 1916, Nr.

Dworek Staropolski
Dworek szlachecki w Czortkowie
Dworek pod Sieradzem
Dwr w_Czermnie, pow. Koski
.

Dwr w

81

8)

84
.

84

miska, miejsce uroMoniuszki, r. i8zo (podug rys,

Ubielu,'[z.

reprod.

dwubarwna

Dziewitni,

z.

Chodki,

(pod

57

N. Ordy), reprod. dwubarwna

Dwr w Lipkowie, pow. warszawski,

r.

1795

poowy XVIII

w.)

85

wileska, miejsce

urodzenia Ign.

giej

80

8z

55
84,

270)

Dworek

78

Sieradz-

Krupkach (pod. litograf)! w Bibl.

Pawlikowskich we Lwowie)
Dwr w Sosnowicy, powiat wodawski,
z r. 17Z3, spalony w r. 191J (z wyd. Wie

Dworek

75

76

77

staropolski (p, rys,

N. Ordy),
83.

polski

Mokowskich)
XVI w. w Szymbarku

dzenia St.

1872

XX. Lubomirskich we Lwowie

(podug sztychu w Muzeum
im, XX. Lubomirskich we Lwowie)
Szpaler gobelinowy po Stefanie KoryciHajduk

81.

7?

75

rw

78,

Wasno

55-

'77-

8z.

rzajcego bunt chopski

kiem
76.

przez

Sawec2n w

Dworek

74-

ks. Radziwiw.
Przedstawia Michaa V. Kazimierza ks. -Radziwia, umie-

r.

T.

Brama,

80,

Kaz.

73-

79-

na Litwie, zaoonej

reliczach

r.

74

dzenie

Dwr

75-

7<

szkicu Gastona

pod Liwcem
47

70

Rys poziomy rozmieszczenia zameczka pol-

72-

1711

gobelinu z fabryki polskiej

(pod. drzewor. z 1860

Chiaveri)

w Ko-

Poowa

XVI

Dworek Opaliskich (pod.

70.

44

68

72

Przekrj przez

51

zamku w Podhorcach
w paacu marszaka Bieliskiego <ryc.
zbiorw Pawlikowskich we Lwowie)

51.

ze

puapu

K.

(rys.

r.)

43

49. Skrzynia polska

50. Zawieszenie z

1860

Wieluski, w.

48

malowana z XVII w. (ze

W. oziskiego we Lwowie)

67

w Mereczowszczynie

Mokowskich)

XVI). <Z gabinetu archeol.

Krakowie)

polski

67

Dwr modrzewiowy w Czarnoyach, pow.

69.

marszaka

w. kor. Bieliskiego wed. rys. Meissonnier'a

skiego drewnianego (odtworzenie Kaz.

45

w Paryu

Wyspiaskiego)

4Z

krla

III

Kanapa wykonana

XVn.

w.

We
....

*45. Sposb umieszczenia kamienia na wyrycie

iakiego napisu* <z dziea

64

Jeewie,

39
41

64

XVI w

63

(Muz. im. XX.

Mokowski)
Dworek we wsi Wrceniu nad Biedrz
66 Dwr modrzewiowy w Czarnoyach.
wntrz powaa belkowana, w. XVI. (Podug
odtworzenia K. Mokowskiego)
67. Lamus w Czarnoyach (podt drzeworytu
z

-8

Skokloster (Szwecja)

65.

44.

64.

37

Paac Sukowskich w Rydzynie <rys.N. Orda)

Terasa paacu Wilanowskiego <repr. dwub.)
Paac Wilanowski od ogrodu

ko, fotel, stolik obozowy biurko dziecinne Jana III w zamku w Podhorcach
Sala w zamku w Podhorcach

teki St.

Inicja S*

68.

Bibijoteki

Baworowskich)
*40.

(Z

akwareli Wilib.

zbiorach

szlachecki

63.

J.

we Lwowie)

Lubomirskich

33

<ryc.

Pawlikowskich

Libris Bibijoteki Jochera

Dwr

idealny zameczka drewnianego pol-

we

Bibl.

r.).

posiad. hr. Brahe

Ex

62,

....

Pawlikowskich

62

o sposobie zakada1805)

del.,

M. Gniewosza, obecnie

biskupa

Obicie papierowe

Widok

39.

1771

61,

Wrocaw

Czar-

36.

38.

Gra

Baszta zamku rzeszowskiego

37.

Gobelin

3Z

Myii rne

60

Vogel

<S.

61

Le Prince'a

Iz. ks.

Bibl.

Pa-

Bibijoteki

j8. >Officier de Janissaires Polonais*

zp

Frey sc).

25

z6

35.

57-

Z7

Ogrodzenie Podwrza* <z dziea

ogrodw*

24

Ma-

59

Widok Arkadji <pod. ryc. z

Ilkowskich we Lwowie)
Widok zamku w Kazimierzu

T. zw. Meluzyna

nia

prywatna
56.

Krystynopolu

Pajk staroytny czyli t. zw. Korona

bowa w Prusiecli zach

toryskiej

23

Reprod. dwubarwna

tejki),

Str,

Wasne

skim, kanclerzu w, kor. C[ 158).

22

dwub.)

<repr.

Zamek w Podhorcach <podug

Z9.

L. p.

paacu Barbary Radziwiwny

ruiny

(z

rys
.

85

dru-

86

L. p

85.

Str.

Dwr w
<Wie

Koszulach, pow. redzki,

1567

r.

...

Miasteczko* Nr. jo?)

Dworek
87. Dworek
86.

staropolski

pow. wieluski

w Muzeum

89. Winieta z

(Muczkowski, Nr. 109)

90. Krzeso z XVI w., rzebione

wnym kordybanem

kowskiego

Wzorach

92.

93-

Kominek w Branicach
Loe dbowe, rzebione,

robota

gdaska

XV

(Muzeum Przem. M. we Lwowie)

w.

(Muzeum Przem.
Publikacyj

W.

ze

polski,

we Lwowie,

zbiorw

muzealnych*

Stronera)

95- Szafa

91

XVII

w.

(ze

98.

Typy suby rkodajnej

wiw w
99.
100.

XVIII w.

gobelinu

(z

jego

(Z

St.

szlacheckiej

Koreliczach)

w.).

99

w.,

XX. Lubomirskich we Lwowie

(z

104.
105.

106.

XVIII w.

gobelinu

w.)

j.

Krzeso,

lonki

Anny

do kaplicy Jagielloskiej

108.

sztuki

Inicja

t.

VIII, str

C*

110.

Medal Zygmunta

III,

zdobycia Smoleska

dziele

hr.

Husarz Polski
wybity na

r.

1611

E. Raczyskiego

Medali Polskich*, T.

I.,

izi
(z

dziea C.

Ve-

Ryc. dwubarwna

Stroje polskie

Matejki)

J.

Stroje

polskie

rys.

Matejki)

J.

Stroje polskie

121

koca XVI

w.

(wedug

koca XVI

w.

(wedug

iz3

1Z5

II

XVII w. (wed.

rys.

Matejki)

J.

wspcz.

127

zbio-

130

delji

(Marja Potocka,

polska

feliska[?])

starocina

kostjumie 2 pierwszej

poowy

XVII w., w t. zw. szustohorze czepcu

z bramk.
Ze zbiorw . p. W. oziskiego we Lwowie
Stroje polskie 2 XVII w. (wedug wspczesnego sztychu w Muzeum im XX. Lubomirskich we Lwowie)
i

loz
103

104

105

129.

Ghislandi Vittore
polski

w
.30

jego

,3..

110

Dawny

Ex

Galerji

Smuglewicza

J.

J.

Go-

Bibijoteka

Lww)

134

Tomasza hr. Czapskiego (ze zbiorw Muz. im. XX. Lubomirskich, Lww)
Chodowiecki:

33.

134.

<35-

D. Chodowiecki

rys.

13Z

Panicz

Libris

wita

lu

131

133

D.

Gabinet

1743):
obrazu w

ubir polski, kobiecy (rys.

132.

pamitk

1655

suga (podug

Pawlikowskich,
.09

(r.

Bergamo)

wacki podug

(pod. ryc.

Berlin 1845, Nr. 74)

w.

Dama

109

109. Stefano delia Bella:

XVI

polska z

127.

katedrze

dziea C. Ve-

(z

1Z9

101

Jagiel-

CCXXXV)

w,

Zapina do

na Wawelu. (Sprawozd. Kom. do badania

hist.

XVI

126.

106

.07. Szerzynka, roboty krlowej

119

polski z

128

zw. Kazimierza Wielkiego*.

t,

(Skarbiec Czstochowski)

Polsce,

Litografja

1860.

Stanisaw Tczyski, wojewodzie krakowski

(ze zbiorw hr. Potockich w Krzeszowicach)

II.

Typy suby rkodajnej szlach. III, (j. w)

Typy suby rkodajnej szlach. IV. (j. w.)
wietlica dworu w Chruszczynie Wielkiej
(rys. K. Mokowski)

Llbiory

117

Ma-

J.

125.

fabryki Radzi-

Koreliczach

...
rys.

rach berliskich)

100

w Muzeum im. XX. Lubomirskich)

Typy suby rkodajnej szlacheckiej

t.

124. Stefan Czarniecki (portret

rw Muzeum

Wizerunek sugi wiernego* (wed. drzeworytu rcznie kolorowanego, z XVI w.,

wiw w

123.

drzeworytu

7.

im.

98

Wedug
cznie kolorowanego
XVI
XVI

dwubarwna
w. (wedug

XVI

Ryc. dwubarwna

Dama

rys.

I.

Kotara po krlu Janie III

Lament rnych stanw* (kostjumy polskie z

117

Cezara

dziea

Salba)

Kostjum

cellio).

97

(z

tzoo 1795, Krakw

cellio).
.

fabryki Radzi-

dwubarwna

XVrw.

polska

z publikacji p.

tejki,

wn-

teki

115

M.
96

Jeewie
trze na I. pitrze, w. XVII.
Wyspiaskiego)

lllustr.

114

r.

96. Kobierzec polski (ze zbiorw drezdeskich)

113

Matrona polska z XVI w. Zofja z Pleszowa Szydowiecka (j. w.)

Kostjum polski z XVI w. (z dziea Cezara

Stroje polskie

119,

Tczyna

Geneseos

Liber

(z

118

Anna

w.

Familiae Schidloviciae*)

Dama

w Gdasku (Sammlung
w

XVI

polska z

117.

zbiorw
95

szlachecki

Ryc.
113

VeceIlio). Ryc.

Gieldzinski, Danzig*, Berlin 1912, R. Lepke)

Dwr

Degli

r.).

Kostjum polski z XVI w. (rycina z dziea

Cezara VecelIio). Rycina dwubarwna

Vecellio). Ryc.

93

94

gdaska

L. Gietdziskiego

97-

115,

116.

w. XVIII.

Miejskie

stroju pol-

moderni* etc, 1590

Szydowiecka

92

Makata weniana. Wyrb

dziea Cezara Vecellio

(z

Dama

114

Sztuki rednio-

...

motyww powanego

skiego

ep-

Ptonce

94-

113 .

90

czyli

lucyjnych

abiti antichi e

rnobar-

wierze w

Lamus,

liz

ewo-

dwubarwna
89

obite <pod. rys. L.

zapowiedzianej pracy dra Z. Batowskiego

Strj senatora weneckiego, jako jeden z

87

1575.

r.

wiecznej*)
91.

(z

88

Jana Leopolity z

Bibiji

Wzorzec kostjumw polskich XVI w. Szereg portretw pr2eniesiony na jedno ptno

o Gouchowie)

XX. Lu-

im.

we Lwowie)

bomirskich

86

(rys.

Z. Kamiski), ^X^ie Miasteczko* Nr. 340

88. Stuga t. zw. pajuk* (podug akwareli J.

Maszkowskiego

87

w Oarowie,

Str.

L. p.

111

p.

Podosk

Starosta

(1777

r.)

Stroje polskie, kobiece,

Norblina)
:

135

Leduchowski
136

XVIII w. (pod.

W kociele

137

w Gdasku

138

256
L. p.

Srr.

136.

D. Chodowiecki

137.

D. ChodowieckiJ: Stranik Czapski

Pani Podoska z

Du

p.

Bouloir

139.

'140.
'141.

139

Norblin

P.

140

szlachcica polskiego

Strj

Szyszak z piropuszem

Ornament rolinny z pasa polskiego

Winieta pod. dawnego drzeworytu <Mucz.

kowski. Nr. 2280)

Zakoczenie pasa polskiego

'142, 143.
144.

'145.

Pas

wieku

146,

*i48.

Ski

Warszawie

karabele ze zbioru Ordynacji

Koncerz
Krasiskich w Warszawie
Pzbrojek bogaty polski
Strj hetmana St. Koniecpolskiego <pod.
ryc. w Bibl. Pawlikowskich we Lwowie)

"153.

154.

Trbacz chorgwi
sawa IV <j. w.)

Hem,

pancernej

141

krla

Muzeum
170.

chownice];! lontowniczki

XX.

Buawa

156.

J.

P.

Czartoryskich

155.

skiej

145

<z

Muzeum

buzdygany

Norblin de

Nauka

Sztuka*

Krl August

t.

111

XIII)

.
159.
160.
161.

jz.

p.

W.

174.

149

150

"175.

151

'176.

Rzdy
Rzdy

polskie

polskie

II

wie).

W.

Stroner

Miejskie

154
'178.

180.

165.

166.

167. Inicja

183

185

187

189

we Lwowie) 191
(podug ryciny w Bibijotece
Pawlikowskich we Lwowie)
192
Stany sejmujce za Zygmunta III (sztych:,
Lauri

f.

lzz)

193

Turniej

Norblin: Polonez

P.

J.

(Bartynowski:

rycerski

Krakw 1887)

itd.,

195

Batow-

dziea

(z

197

muzykant z XVIil w. (podug

akwareli J. Maszkowskiego w Muzeum
im. XX. Lubomirskich we Lwowie)
Kozak teorbanista z XVIII w. (podug
akwareli J. Maszkowskiego w Muzeum
im. XX. Lubomirskich we Lwowie)
.

'183.

Taniec

gdaskiej

pary

dziea

(z

Omnium Statuum Foeminei

tus,

i6z

oculos

'S)

positi

p.

198

199

t.

Sexus orna-

ob
Antonio

Gedanenses,

habitus

'S) usitati

divulgati

ab

Anno

Mollero ibidem pictore.

we Lwo-

Salutis 1601

200

die
184.

4 Junii*)
Puhar dwoisty

kubek*.

Na

weselny,

t.

zw.

br2egu jednego z

>kubek

kubkw

wyrytowane nazwiska ofiarodawcw. (Ze

zbiorw . p. W. oziskiego we Lwowie)
185.

J.

P.

Norblin: Festyn

sianocia
186.

167

Wadysawa IV

(z

w Puawach

dziea Z. Batowskiego Nor203

Malarz nieznany XVII

na katafalku
skiej

(wasno

ksiki

p.

t.-

w.;

Zygmunt

171
171

III

Ordyn. Przewor-

M.

Treter

Album

Wystawy Mistrzw dawnych*, Lww

168

201

podczas

blin)

165

>Statutw Krr.)

179

Bibijotece Pawlikowskich

161

Towarzysz
(podug ryciny w Bibl. Pawlikowskich
we Lwowie)
Zalubiny Maryny Mniszchwny (podug
obrazu".w Muz. Rumiancowskiem, Moskwa)
za

177

(Bibl.

we Lwowie)
pod figur (podug ryciny w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie)
Powitanie w lesie. Scena rod2ajowa szlachecka 2 XVII w. ^rysunek wspczesny
w Bibijotece Pawlikowskich we Lwowie)
Odpoczynek Husarzy (pod. ryc. w Bibl.
Pawlikowskich we Lwowie)
Scena sejmikowa w kociele (pod. sztychu

160

lestwa Polskiego* Jana askiego, 1506

husarski

komnacie

|8z.

....

w.)

....

(wasno Muzeum Przem. M.

we Lwowie z dziea L, WierzbickiM. Sokoowski Wystawa archeologiczna
polsko-ruska*, Lww 1885, tabl. XXVIII)

skiego: Norblin*)

czasw Stanisawa

Sejm Polski (drzeworyt

j.

ksiki

(z

181. Wiejski

Augusta

164.

itd.

W dworkowej

Materjay historyczne*
155

Publikacje ze zbiorw

dworski

Postj

J.

163

Frak szambelaski

Polskie*

'179. Winieta:

-159

muzealnych*
163.

ziemiaski

to

175

*177.. Pojedynek

Siodo bogato dekorowane haftem, w. XVII

<Muzeum Przemysowe

ywot

153

157

Czap-

salonie pani

Pawlikowskich

(sta-

oziskiego we Lwowie)

Czekan krla Jana Kazimierza

Widok tego czekana 2 gry

Poznaniu)

173

ks.

(z

173.

tuetka porcelanowa starosaska ze zbiorw

158.

obrazu.

1773.

148

156

stroju polskim

r.

Sielanki

gimentarz <z Norblina Z. fBatowskiego,

157.

(fragment

Wielkopolskie

*i72. J.Lewicki:

Pan Re-

Gourdaine;

la

Elekcja

Augusta

Stan.

147

im.

...

Canaletto:

171.

koczan, pro-

Krakowie)

ii

Sanguszkw) w Gdasku,
Panny Leduchowska
Chrzszczewska witaj si z gospodyni

143

Wady-

za

Bellotto

D. Chodowiecki

144

154

muszkiet,

ryngraf,

Bernardo

142

Str.

Gody maeskie w dworku szlacheckim

(Ch. Eisen del.. De Longueil sc. 2 ksiki
p. t.: Sielanki Polskie*, Warszawa 1778,
egz. Bibl. Ossoliskich we Lwowie)
.

169.

karabele ze zbioru Ordynacji hr.

hr.

*i5z.

141

Krasiskich

*i5i.

II.

zeum im. XX. Lubomirskich we Lwowie)

147. Kostjumy szlacheckie XVIII w. <z gobelinu wyrobu'Rad2iwiw w Koreliczach)
Ubir^ myliwski z koca XVIII w. <pod.
akwareli []. Maszkowskiego z 1856 r.
w Muz. im. iXX. Lubomirskich, Lww)

"149. Szable

*i50.

I.

w Korcu
stroje wojewdztw polsk. w XVIII
<podug wsplcz. obrazu w Mufabryki Selimanda

lity z

Barwy

p.

sta-

rocina Leduchowska

138. J.

168.

1911)

205

Augusta III. w 1763 r.

Schwarze inv.,
del.,
1. H.
Muller
B.
(J.
L. Zucchi SC. ze zbiorw Muzeum im.
XX. Lubomirskich we Lwowie)

207

187. Katafalk

krla

Lp.
189.

Uczta Jana
1684

191.

yki

jedwabiem, w.

zotem

w Sztokholmie)
yka
N, widelec

Augusta
wspcz.

ryc.

III

<podug

zbiorach Bibl.

Pawli-

kowskich we Lwowie)

C. Rossigneux

zij
'209.

wieku

Z Muzeum

yitrum gloriosum).

<t.

im.

w
199.

Bibl.

1764

czesnego

w Muzeum

im.

'212.

226

'

Z13.

Bielskiego,

Krakw

1550.

Nr. 736)
Polowanie na niedwiedzia <pod. ryciny

ski.

.....

ubra <podug
Pawlikowskich we Lwowie).

Polowanie na

204. Pole

pod

Wol w

ryc.

*2i5.

*2i6.

217.
231

15 (ryciny

I.

p.

6,

17):

241

sewr-

wSevres, trzy mniejsze

p.

W.

Meissen.

oziskiego we
242

Pzbrojki, tarcze, kolczugi,

im.

XX.

Czartoryskich

p.

Sepet z garderoby krla Jana

III

Wt. oziskiego we Lwowie)

Benedyktynw w Tycu pod

Krakowem
Zamek w Winiczu
Puawy: witynia

243

(ze zbio-

Z45

Z47
249
Sybilli

(podug

rys.

251

Pochd (podug dawnego drzeworytu

Muczkowski 766)

252

<podug

PRzypisy
Str.

Z. Vogla)

229

w Bibl.

Repr. dwub.

czasie elekcji

(Muzeum

'214. Klasztor

227

Pawlikowskich we Lwowie). Re-

Bibl.

produkcja dwubarwna
203.

Moreti,

Joannis

Krakowie)

rw

wiata*
<Muczkow

201. Potyczka Drzeworyt, z Kroniki

III.

Dwie wiksze figurki, niemonochromiczne Cen BisguiO,

Zbroje polskie

239

porcelany.

lewane,

karaceny

'

(Ze zbiorw .
Lwowie/

223

237

polichrom. z fabryki krlewsk

225

Dwr w Jeewie

200

Officina Plantiniana

filios

z fibryki krlewskiej

221

XX. Lubomir-

we Lwowie)

skich

skiej

Augusta na krla
(podug olejnego obrazu w^p-

r.

Ex

,et

Figurki kostiumowe polskie z saskiej

p.

St*iisawa

Elekcja

211.

'<

zw.

w Krakowie
ssiedztwo <podtug drzeworytu
Pawlikowskich we Lwowie)

Nicolai Christophori Radziwili*

MDCXIV)

Wizyta

236

lwowskich

Jeros.'lyniitana Peregrinatio

yiduam

apud

XX.

Czartoryskich
.98.

XVIII

(.Antyerpiae,

etc.

zzo

malowana staropolska

197. Szklanica

we
235

Principis

XVI!

dawnej Polsce*)

der

Pawlikowskich

Bibl

XVIII w.
(Muzeum Przem. Miejskie we Lwowie)
Port w Gdasku w r, 1770 (podug ryc.
w Bibl. Pawlikowskich we Lwowie). (J. A.
Lohrmann del., J. F. Schuster sc )
Podr do Ziemi w. Z dziea ks. Tomasza
Tretera

<rys.

z dziea: Przezdziecki-

odrodzenia po koniec

z epoki

>Johannis

Cronica

*2to.

Rastawiecki Wzory sztuki redniowiecznej

z rckp.

Aeltere,

208. Kareta arcybiskupw

219

Zygmunta Augusta, w. XVI.

196. Flasza

233

Kielisiskiego, pod. kalki

der

*;07. Sanie polskie z

217

(?)

232

ksiki

Lwowie

214

Zygmunta

na dworze Augusta

195. Bankiet

W.

Preussen*, 15Z5)

prywatnycl

krla

Krakowie)

Dziatyskiego

hr.

Liebbruder

Techn.-Przem.

1636 <2e zbiorw

r.

Hutten-

Wjazd Zygmunta Augusta do Gdaska

T.

fabryce Radziwi-

....

hr.

Norblin: Zebranie sejmikowe <z

P.

(akwarela K.

Gobelin Jakba Zadzika, biskupa krakowskiego z

194.

*2o6.

213

J.

im.

Z. Batowskiego Norblin)

209

XVI

w <wlasno Muzeum
w Krakowie)
193.

Czapskich
205.

211

wykonany

Gobelin,

92.

staropolskie

w Muzeum

miedziorytu

208

w Muzeum

T. zw. kobierzec staropolski, tkany

i

Jaworowie, dnia 6 lipca

<pod. wspcz. obrazu

r.

XX. Lubomirskich we Lwowie)

im
190.

III

Podhorcach

Str.

L. p.

Str.

zanikowa

|88. Kaplica

Rysunki

te

wyDAwcy

reprodukocano

wydaniu trzeciem jako rysunki oryginalne

Aleksandra Orowskiego, co okazao si mylnem.

Tabl.

X XVII:

reprodukowano w wydaniu trzeciem

Antoniego Tempesta*. Tymczasem, pomijajc ju
fakt,
A. Tempesta zmar w r. 1630, a wic zanim St. delia Bella widzia w Rzymie w 1633 r.
zanim opracowa serj swych 6 rycin, nic nie wiadomo,
uroczysty wjazd Jerzego Ossoliskiego
jakoby ci dwaj artyci wsplnie pracowali nad jakimikolwiek utworami sztuki graficznej. Reprodukcje na tabl. X-XVII sporzdzone zostay jak si okazao z dziea W. Bartynowskiego

(tabl.

102

Grupy orszakowe uroczystych

109

i^l"'

legacyj polskich*

ryciny Stefana delia Bella

p. t.: Materjay do ikonografji krlw, zbroi i wojska polskiego, uoone i rysowane przez K. Wawrosza* (Krakw 1887 1908, z osobno wydanym w r. 1908 tekstem). Nr. 119 obejmuje XII tablic,
ktre w tekcie na str. 21 w nastpujcy sposb objania wydawca: Ubiory polskie konne, uywane
Rysunki
t. p. Tailica I -XII:
przy wielkich uroczystociach, ceremonjach, pochodach, wjazdach
i

258
wykona

autogr.
zbir

mark,

Binkicwicz z dawnych rycin: a) Polnische Reuter Buchlein Sandrarta*,

6J Das grosse Carossei zu Stockhofm 1672* <z rycinami przez G, C. EiEgzemplarz kolorowany powyszego dziefa znajduje si w zbiorach Konstantego hr.
Stan,

Friedleina,-

J.

obi.

fol.

Przezdzieckiego)*.

Pomimo

stara wydawca

wszelkich

nie

mg

sprawdzi, na podstawie ktrych

wykonane poszczeglne rysunki sposobem autograficznym przez

rycin zostay

St.

mianowicie

Binkiewicza.

M.

T.

SKOROWIDZ RZECZOWy RyciN

Arrasy, gobeliny, szpalery 55, j8,
Bankiety
uczty 209, 219.
Baszta 33.

63,

Meluzyna

Z14, 215.

Bro

2ac2epna

odporna

10,

6, 9,

14,

21, 35, 77.

128, 141, 150, 151, 153, 155,

buzdygany 128, 156,

Ceremonje lubne 171, 173.
Ceremonje aobne 205, 207.
Czekan 132, 160.

zamkowy

Dziedziniec

5,

Pasy polskie 142, 144, 145. VI VII.

Pawilon w ogrodzie 24.

76, 78

87,

226.

Polowania 229,

Flasza 220.

Frak szambelaski

Hajduk 57.
Heim, szyszak 141, 155.
Husarz polski 110, 168, 189.
Inicjay drzeworytowe 3, 67,

Kanapa

3,

Z14, 215.

Prochownice
Puhar 201.
Ryngraf 155.
109,

Rzdy

171.

Sceny

polskie (sioda) 161

ycia

Sejm
213.

Kominki

92.

Stroje na

Koncerze, szable, karabele 150,

<ii6

119,

125,

123,

117), XIX

127,

(196-

133,

135,

141,

148,

159,

ijg.iz,

<24o in.)

Kostjumy mieszczan polskich

Kostjumy sug
rkodajnych
i

88, 98, 101

104,

149.

42, 43, 90, toi, <o6.

Lontowniczki

7Z, 91.

42, 52, 93.

yki

211,

72, 91.

karabele, koncer2e 150, 151.

gdaska

95.

Anny

Jagiellonki 109.

Szklanica zzi.

Szyszak,

hem

141,

155.

Tace, polonez 197,

Terasa paacowa 39.

200,

XIX.

Turniej rycerski 195.

Uczty
bankiety Z09, Z19.

Wjazdy, pochody Z35, 252, X- XVII, XXII - XXIV.

Wntrza sal komnat 42, 43, 45, 97, 105.
Zamec2ek dfewniany polski 34, 75.
Zamki paace 4- 17, 19 27, 29, 30, 33, 39, 41, 60,
i

61, 75,

208, 247, 249, 251.

delji

130.

Zastawa stoowa

217.

Makaty, kobierce,

Szafa

Zapina do

155.

ka

185,

100.

Kotara '99.

Lamus <wierze>

Szable

Szerzynka

Kostjumy polskie/wojskowe J7, 62,110,111,154,168.

Kostjumy szlachty polskiej, damskie 114, 115, 117,
121, 131, 134, 137, I, IV, V, Vin, XVIII.
Kostjumy S2lachty polskiej, mskie: 113, 117,'. 121,
129,

183,

wietlica 105.

XX-<232-23^>.

XXI -XXIV

179,

42, 43, 47, 53, 90, 93, 95, 106.

marach 205, 207.

Swierze <lamus)

151.

Konie 110, 112, 154, 157, 168.

Kostjumy polskie wogle: 112,
III

177,

Skrzynia 50, 245.

Spr2ty

138140,

140,

V.

sejmiki 167, 191, 193, 225, 232, 233.

155.

Krzesa

163.

Sepet, skrzynia 50, 245.

Koczan

136,

138

136,

187, 189, 191,

151.

Kobierce, makaty, hafty, tkaniny 94, 96, 99, 109,

128,

155.

Sanie 236.

47.

.97),

XX.

San borze 77.

<92-93>.

Kaplica 208.
Karabele, koncerze, szable 150,
Karety, kolaski 223, 237.
Klasztor obronny 247.

132,

231.

Port gdaski 239,

Potyczka Z27.

165.

Gobeliny, szpalery, arrasy, j^, 58,

II

30.

241.

Pojedynki 191, 192.

Polone2, tace 197, zoo, XIX.

203.

Kafle 48,

Plany patacw"'26, 29,

Podr morska

10,

Elekcje 174, 225, 232.

Festyn

29, 33, Z4, 41, 44.

31.

Piece 52.

dworki 67 68, 70 74,

Ogrody

Pajuk <suga> 88.

157.

Dwory

Obicia papierowe 64.

Pajk

156, 157, 160, 243, IX.

Buawy

199.

Myliwy "149.

Bibijoteki, Ex-librisy 64, 135.

Brama <Samborze> odrzwia

3Z.

Muszkiet 155.
Muzykanci, 198,

hafty, tkaniny 94, 96, 99, 109, 213.

Zawieszenie
Zbroje 153,

201, 211, 217, 219.

puapu

51.

155, 243, IX,

RZECZ y.

SPIS

Str.

Od Wydawcy
Przedmowa Autora do Wydania Trzeciego
Przedmowy Autora do Wydania Pierwszego

Rozdzia pierwszy: ZAMKI

Cz
i

I.

VII
i

Drugiego

VIII

PALCE

1-64

w XVI

caa drewniana. Ruch budowniczy

Polsita

XVII w. Dwa typy zamkw. Arkady. Dziedzice. Ganki loggie. Roz=

kosztowno. Amfiteatra areny. Wspaniao gmaciw. Zastj.
i

miary

miejskie. Urzdzenie wewntrzne. Pier=

wotna skromno. Sufity. Meluzyna. Pawiment. Kominy. Obicia szpa=
lery. Gobeliny. Sprzty. Zbytkowno sprztw. Nadproa. Sale stoowe.
Suba czyli kredens. Srebra. Artystyczna strona. Szka farfury. De=

Rezydencje otwarte. Wille. Paace

koracja malarska. Kaplice

Cz

Bezpodno

Ogrd

II.

3~'32

Bibijoteki.

zbytku.

Roba per

artystyczne

naukowe.

Arcydziea. Galantcrje

Polonia. Rezydencje wiejskie. Parki

Nieszczero

Wiek XVII. Maskarada

Bandy najemne. Wpyw
drugi:

Cz

I.

Teatra nadworne.

archeologja.

cacka.

ogrody.

pan.

Zbiory

Dwo-

Rzesze dworskie.

Wojska nadworne. Wojny prywatne.

liberyjna.

wielkich

amatorska. Przewaga

parodje. Sentymentalizm sielankowy.

Naiwna

suba. Rkodajni. Suchednie. Suga

Rozdzia

sztuki.

Laszkach. Kreacje parkw.

francuskiego smaku. Kopje

r2anie

Dziea

dworw

33~64

DWORy DWORKI

65-106

Sielsko

Gniazdowo. Zwyczaj spadkowy.

drewniany. Warunki wygody
bcz=

Polski.

Prawo bliszoci. Dwr w regule

pieczestwa. Obronno dworw. Zameczki. Baszty way. Strae nocne.
Okop. Ostrg. Tyn. Samborza. Orjentacja. Rozkad domostwa. Sie.
Alkierz
komora. Architektura dworkw. Styl rodowity. Typ barokowy.
Odrodkowo budowy. Dobudwki. Pitra. Ozdobno budowy. Dach.
Banie
powietrzniki. Idea wiejskiej budowy. Zoenie. Zegar. Ptaszarnie.
Zwierzyce. Ogrody
sady. Wirydarz. Kwiaty. Roliny egzotyczne.
i

Zioa

apteczne. Chodniczek.

Cz

II.

Drzwi. Komin.
tolite.

Zmys

-- Sprzty. Sepety

Szpalery

6788

krajobrazu

almarje.

Swierze. Puap. Bony. To.

kotryny. Makaty

kobierce.

Kobierce zo=

Kobiernictwo swojskie. Konterfekty. Trofea wojenne. Zbytek szla

checki.

Nieproporcje.

Czelad

szlachecka.

potrzeby zbytek.

Klasa

suebna. Liber Chamorum. Panowie Panw. Promocje herbowne. Fa

miljarno. Niewolnicy. Samoistno dworw. Mielcuch. Apteczka. Drja
kiew. Podruna. Pani Stara. Potrzeby moralne. Stosunki ze wiatem. Mpnserwatyzm dworu. Nowi ludzie, nowe domy
.\
.

89106

200
Str.

Rozdzia

UBIORY

trzeci;

Cz

I.

SPLENDORY

Brak rde. Portrety

Warunki przyrodzone.

dniczy narodowy.

107-168

Typ

ryciny kostjumowe.

Wpywy

zasa=

NaIadowni

obce.

Zo=

ctwo. Rzecz a nazwa. Dyktatura mody. Dwr. Magnat. Student.

Czupryna. Podgalane gowy. Wojny

mody. Terminologja ko=
stjumu. Zagadkowo nazw. Prno mska rwna kobiecej. Futra.
nierz.

Sobole. Soroki

Ceny

bunty.

przeciw zbytkom. Zbytek

Sobole upominkowe.

soboli.

ywo

materjacli.

kolorw.

Brak ustaw

Barwy miar*

Obfito szat. Ozdoby. Szaty polednie. Ewolucja

Typ poredni trway. Suknie statecznie polskie. Delja. Kontusz.

kowane. Zotogw.
kostjumu.

Zupan. Czapka. Spodnie. Obuwie. Skrnie. Zmiana

Wyloty.
nazw. Strj niewieci. Czeche, chomla, toczenica. Bramka. Stroje swojskie.
Wiece. Przeytki kostjumowe. Giezo. Kryzy gargiele. Podwika, Kwef.
Ferezja.

rucho. Kornety

Kita.

Mody

Przewrt radykalny.

Birety,

Cz

II.

czepce. Kanaki. Manele

Handel klejnotami.

Przepych

Buawy

bogactwo

142

109
Szkofja.

Klejnoty niewiecie.

Pasy.

bajeczne.

Korona.

talizmany. Kamienie lekarskie. Pontay.

Zawieszenia. Ferety. Przykady.

zotnicza.

muszki

Pudr,

acuchy. Guzy.

Klejnoty. Klejnoty mskie.

Pira egzotyczne

Tkanki

gors.

fontae. Galanty

Goy

paryskie.

Martwe

Bielizna.

miljony.

Saba

Pery

strona

urjaskie. Sztuka

Bio.

garderoby.

broni. Przesada dekoracji. Szyszaki. Tarcze, Sajdak.

buzdygany.

Formy buaw

buzdyganw. Regiment. Szabla.

Odmiany szabel. Rozmaito jej nazw. Karabela. Ceny szabel. Czekan.

Obuch nadziak. Rzdy ich bogactwo. Farbowanie koni. Srebrne zote
i

podkowy. Wpyw
czaj. Amatorstwo Jana

Sarmacko^wschodni oby
wraenie. Bogata ndza*. Zbytek

Turcji. Orjentalizacja smaku.

Zudne

III.

bez dobrobytu. Kontrasty. Drobna szlachta. Szaraczki mazowieckie.

DOM WIAT

Rozdzia czwarty:

Cz

Szerokie

I.

Misja

Rodzina.

pojcie rodziny.

fortis.

spoeczna.

jej

Koligacje

Kobieta.

Polityka kobiet. Kwoki.

kobieca. Herod^Baba. Rapty. Kobieta

Dwr

Etyczna sia rodziny.

Genealogowie.

filjacje.

Wpyw kobiet.

Brak zalotnoci. Braki wychowania.

yciu towarzyskiem.

krlewski jako akademjd do-

brego tonu. Sztuka konwersacji. \X/inhschalt. wiat bez kobiet sztuki.

Rzeczpospolita Babiska, Akta Babiskie. Humor w kamstwie. Francuzi
1

pnocy.

Gry rozmowne*.

Warunki konwersacji.

Ludzko.
sowa druku. Moment
biesiadny.
i

Polityka.

Irefno. Czek.

Swawolno rubaszno. Wstydliwo

i

narracyjny. Talent epiczny. Porednie wskazwki.

Niedostaieczno rde. Scenariusze staropolskiego ycia. Salon polski.

Salon XVIII w. Rococo waiszawskie. Grzeczno. Jej narodowy cha
rakter. Uiosz^zema dynastw. Sarmacka gracja. Ukion polski. Polskie
maniery. Posiadanie. Uczciwe.

Wyszo grzecznoci polskiej.

Ludz

jako termin ogiady towarzyskiej. Ludzko w ujemnem

Porywczo
rubaszno. Przykad akcji o obelg. Medjacja obywatelska. Rzadko pojedynkw, Deprekacje. Wyroki polubowne. Rwno

ko

znaczeniu.

szlachecka. Fikcja

prawda.

obu tych tytuw. Tytulary

Tytu

braterski.

polskie.

143

168

169-253

ona=przyjaciel. Mulier

Dzielno

Tyiu

przyjacielski.

Rnica

Geneza tytuw. Raczyl. Wie.*

201
Stp.

mono.

Szlachetny

drkowe.

urodzony. Sponiewieranie tytuw. Dygnitarstwa

Tanie tytuy

Cz

II.

Gocinno.

Najstarsza nuta poloneza.

Cenar

niony.

Tace

galarda.

Tace.

Reje

Gry hazardowe.

Polonez.

194

195

226

227

252

Chwytane Koo
Go=
Skromno tacw. Muzyka.

skoczne.
firleje.

171

Jego europejska sawa.

i

Typy kosterskie. Dobre myli.

Q,uamquam. Upominki weselne.
Triurnfy. Zbytek festynw. Pogrzeby. Castrum Doloris. Wspaniao
pogrzebowa. Ceremonje aobne. Kruczenie kopji. Sobowtry. Naladowni=
ctwo
reakcja. Wielkoduszna skromno. Szkarat aobny. Stroje na
marach. Chorgwie nagrobowe. LaBaria funeSria. Konkluzje. Bankiety.
Kuchnia polska. Sztuki kuchmistrzowskie. Piwo a wino. Menu szlacheckie.
Osobliwsze potrawy. Rozmaito sosw polskich. Potrawy ulubione. DaLutnia. Gry.

Wesela. Kubek

kubek.

Szulerstwo.
Oracje.

w korzeniach. Dekoracja potraw. Fan=

Ceremonje przy ucztach. Zastawa stou. Noenki. Zwy=
czaj biesiadne. Kobiety na bankietach. Przewleko bankietw. Pene
czyli toasty. Tuczenie puhara. Napoje. piew
muzyka przy bankietach.
Bankiety tumne. Zwady przy kielichu. Zycie ssiedzkie. 2Ay ssiad.
Odpowied. Zajazdy. Strony dodatnie. Typy ssiedzkie. Figle ssiedzkie.
wania bankietowe. Zamiowanie

tazje kucharskie.

Ssiad importun. Ssiad

Agitator

popularysta.

statysta. Darmochwa. Gawdziarze. Medjator.

Droga do krescytywy. Wzr agitatora statysty.
i

Recepta na popularno

Cz

III.

Konik, chartek, ptaszek.

Ko

polski.

Stadniny.

Za*

bawy rycerskie. Amazonki. Myliwstwo. Sokolnictwo. Unoszenie. Ceny

sokow. Podre. Ruchliwo szlachty. Okazje potrzeby podry. Grd,
roczki, kwerele. Sejmiki. Okazowania. Upadek tej instytucji rycerskiej.
1 rudnoci podry. Tabor podrny. Orszaki magnackie. Zbytek w podrach. Zaprzgi. Malowanie koni. Rodzaje powozw. Od esn
do
syza. Podre za granic. Cel naukowy. Zy wpyw podry. Wysze
motywa podry. Ich strona idealna. Fantazja obowizek. Nowe czynniki moralne. Polak europejski. Moment awanturniczy. Brak opisw po=
droy. Przygody podrnikw. Legacje. Ich wietno. Bezpodno
i

wrae

wyszoci. Poczucie rzeczywistej wyszoci.'

Plastyczno natury polskiej. Przewaga cnt zbytkownych. Reputacja Polski w Europie. Dostojne przykady. Poklask humanistw. Kosztowno podry. Ojcowskie przestrogi. Mnogo podrnikw polskich. Unikanie rodakw zagranic. Odstraszajce przykady.
Awaniurnictwo. Ofiary dobrodusznoci. Dwuznaczne karjery. Awanturnicy szalbierze. Koniec starego wiata
zagranicznych. Iluzje

Grujce

jednostki.

Spis rycin na osobnych tablicach

Spis rycin pomieszczonych

Przypisy

Wydawcy

tekcie

253
253

257

Skorowidz rzeczowy rycin

258

Spis rzeczy

259

trir

M^^f

'C^, (^1 tO ^/

KZ

/
-.