Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
.DOOLNOHVLJHRPHWULD3U]\F]\QHNGR3ODWRVNLHM
NRQFHSFMLVSUDZLHGOLZRFL
Marek Piechowiak
6]NRD:\V]D3V\FKRORJLL6SRHF]QHM
,QVW\WXW3UDZDZ3R]QDQLX
UWAGI WPROWADZAJCE
Zasadniczy zarzut pod adresem Kalliklesa formuuje posugujc si kategori rwnoci geometrycznej:
Ty za, jak mi si wydaje, mimo swej mdroci nie zwracasz na to uwagi, i dlatego zapominasz,
e geometryczna rwno panuje tak midzy bogami, jak i ludmi. Ty uwaasz, e naley dy do
przewyszenia innych, poniewa zaniedbujesz geometri.2
W Prawach, piszc o podstawach sprawiedliwoci, wyrni Platon dwa typy rwnoci rwno arytmetyczn, ktr okrela miara, waga i liczba3, oraz rwno
geometryczn, ktra polega na osdzie Zeusa4. To ta rwno oparta na osdzie
Zeusa, jest rwnoci geometryczn, ktrej od Kalliklesa domaga si Sokrates w dialogu Gorgiasz.
1
281
282
Najprawdziwsz i najlepsz rwnoci jest rwno oparta na osdzie Zeusa. Sprawiedliwo jest u Platona najbardziej fundamentaln doskonaoci czowieka (duszy), jest najwaniejsz dzielnoci cnot ().Prawdziwa sprawiedliwo oparta
jest wanie na tej drugiej rwnoci i waciwie si z ni utosamia.8 Kiedy si mwi
o sprawiedliwoci lub dy do niej, trzeba mie oczy stale na t rwno zwrcone.9
Rwno ta zgodnie z porzdkiem natury za kadym razem uwzgldnia take nierwnoci:
Ona czowiekowi wikszemu przydziela wicej, a mniejszemu mniej, jednemu i drugiemu daje
w sam raz w stosunku do natury jednego i drugiego. Dzielniejszych ludzi zawsze wyej stawia, a jeli
kto stoi na przeciwnym kracu dzielnoci i kultury osobistej ona jednym i drugim oddaje to, co
si im naley, i to ma swj sens10;
Prawo
we wszystkich tych sprawach i dziedzinach on uwaa i nazywa sprawiedliwym i piknym kady taki
czyn, ktry t jego rwnowag zachowuje i do niej si przyczynia. Mdroci nazywa wiedz, ktra takie czyny dyktuje. Niesprawiedliwym nazywa czyn, ktry t jego harmoni wewntrzn psuje,
agupot nazywa mniemanie, ktre znowu takie czyny dyktuje.12
W punkcie wyjcia s zatem trzy elementy, dwa skrajne i jeden rodkowy, ktry
wie elementy skrajne: liczba rednia tak si ma do ostatniej, jak pierwsza do redniej. Sigajc do prostego przykadu, w tak pojtej proporcji znajd si liczby 3 9
27, gdzie 9 jest elementem rodkowym, a 3 i 27 elementami skrajnymi. Wwczas
9 : 27, czyli rednia do ostatniej, ma si tak, jak 3 : 9 pierwsza do redniej. Powstaje
zatem doskonale w matematyce znana rwno geometryczna (oparta na proporcji
geometrycznej): 9 : 27 = 3 : 9, lub co na to samo wychodzi a lepiej ukazuje wic
funkcj elementu rodkowego 3 : 9 = 9 : 27. Podkreli przy tym trzeba, e zasadniczo w punkcie wyjcia s trzy elementy: dwa skrajne i jeden rodkowy, ktry
jednoczy oba skrajne.
Interpretujc drugi element [b] cytowanego fragmentu, zauway trzeba, e wproporcji geometrycznej, mona zgodnie z podstawowymi zasadami matematyki
przestawia elementy. Korzystajc z wprowadzonego przykadu: 3 : 9 = 9 : 27, mona
przeksztaci do postaci: 9 : 3 = 27 : 9; zatem [liczba] rednia staje si pierwsz i ostatni, a ostatnia i pierwsza staj si z kolei pierwsz.
W zakoczeniu cytatu Platon podkrela zasadnicz rwno, w sensie donioso, wszystkich elementw, co z punktu widzenia problematyki sprawiedliwoci nie
jest rzecz obojtn.
Dlaczego wanie tego typu rwno, a nie rwno arytmetyczna czy harmoniczna, jest dla Platona fundamentalna? Istotna jest tu nie matematyka, ale ostatecznie
metafizyka. Matematyka dostarcza pewnej szaty, narzdzi, do wyraenia podstawowych zagadnie metafizycznych, a nastpnie take antropologicznych i etycznych
12
13
283
284
zwizanych z problematyk sprawiedliwoci. Uwaga Platona zwraca si ku proporcji geometrycznej, gdy w niej wszystkie terminy tworz doskona jedno.15 Element rodkowy jednoczy elementy skrajne, i to w dwojaki sposb. Po pierwsze, bdc
wrodku jest jakby wzem dla elementw skrajnych 3 : 9 = 9 : 27. Po drugie, po
przestawieniu elementw, element rodkowy obejmuje elementy skrajne, zakrela granice, nadaje kres, temu, co jest we wntrzu 9 : 3 = 27 : 9.
Jedno jest w filozofii Platona podstaw istnienia; dawa jedno to dawa ycie,
istnienie. Im co jest bardziej jednoci, im jest lepiej, bardziej, mocniej okrelone,
tym bardziej jest. Twierdzenie to ley w filozofii Platona u podstaw mylenia o sprawiedliwoci jako najwikszej cnocie-dzielnoci czowieka, ktra jest doskonaoci egzystencjaln, jakociowo wysz od innych cnt (im bardziej dusza jest sprawiedliwa,
tym bardziej jest jednoci, a przez to tym bardziej jest).16 Dawanie jednoci, a przez
to iistnienia, jest podstawow funkcj najwyszej z idei idei dobra, przyrwnywanej,
wsidmej ksidze dialogu Pastwo, do yciodajnego Soca.
Ponadto, w filozofii greckiej, ju przedsokratejskiej, podstawow zasad ontologiczn
mona wyrazi formu: by znaczy by okrelonym.17 Zasada ta przybiera take posta: by znaczy by ograniczonym, posiada granice, ktre okrelaj, nadaj ksztat.18
W filozofii przedsokratejskiej okrelenia te pojmowano w kategoriach iloci i jakoci,
Platon przenosi te intuicje na wyszy poziom abstrakcji; uznajc, e na szczycie hierarchii
bytw znajduje si nie ubrana w barwy, ani w ksztaty, ani w sowa istota istotnie istniejca, ktr sam jeden tylko rozum, duszy kierownik, oglda moe.19 Jedno i okrelanie
nie mog si oby bez porzdkowania, a porzdkowanie byo dla Grekw zawsze dzieem
rozumu.
Platon zauwaa, e z punktu widzenia konstrukcji wiata, ktry zoony jest z czterech elementw, niezbdne s w rwnoci geometrycznej dwa terminy rodkowe.20
Wwiecie zoonym z czterech ywiow: jak si mia ogie do powietrza, tak si
miao powietrze do wody, i jak si miao powietrze do wody, tak si miaa woda do
ziemi.21
ogie
powietrze
powietrze
woda
woda
ziemia
Platon, Timajos, 32 a.
Szeroko na ten temat zob. M. Piechowiak, Do Platona po nauk o prawach czowieka, [w:] Ksiga jubileuszowa profesora Tadeusza Jasudowicza, red. J. Biaocerkiewicz, M. Balcerzak, A. Czeczko-Durlak, Toru 2004,
s. 333352.
17
Ch. H. Kahn, Byt u Parmenidesa i Platona, Przegld Filozoficzny 1992, nr 4, s. 101.
18
D. Kubok, Problem apeiron i peras w filozofii przedsokratejskiej, Katowice 1998, s. 47.
19
Platon, Fajdros, 247c; prze. W. Witwicki.
20
Platon nawizuje tu w sposb oczywisty do nauk pitagorejskich, zgodnie z ktrymi do konstrukcji bryy
potrzebna jest czwrka; jest tu te zapewne echo pitagorejskiej nauki o Arcyczwrce krynicy i ostoi wiecznego
nurtu natury, za A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej. Od Talesa do Platona. Arystoteles, Pirron i Plotyn, Warszawa 1995, s. 97.
21
Platon, Timajos, 32 b.
16
Prawo
Platon, Timajos, 32 c.
Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1130 b.
3
Ibidem, 1131 a.
4
Ibidem.
5
Ibidem, 1132 a.
2
285
Proporcja nieciga suponuje cztery czony to jasne; tak samo jednak ma si rzecz take wodniesieniu do proporcji cigej. Uywa ona bowiem jednego terminu jako dwch i powtarza go dwa
razy.6
286
Prawo
287
typu przypadoci.8 Nie mona mwi o zachowaniu proporcji, gdyby proporcja miaa
z punktu widzenia kategorii ontologicznych istotnych dla dokonywanych porwna
(porwnywanych relacji) posta:
substancja : przypado i przypado : substancja.
Oczywicie
substancja przypado
przypado substancja
Rzecz jednak w tym, e w problematyce sprawiedliwoci przedstawianej za pomoc formu wskazujcych na proporcje, odpowiednio, nie s porwnywane kategorie ontologiczne w sensie Arystotelesowskim. Majc na uwadze kontekst systemowy,
mona zasadnie przyj, e u podstaw problematyki sprawiedliwoci ley zagadnienie
udzielania i przyjmowania jednoci, jako podstawowej, egzystencjalnej waciwoci
wszystkiego, co jest. Z punktu widzenia podmiotu dziaajcego A, u podstaw jego sprawiedliwego dziaania D ley jego wewntrzna jedno jego wasna sprawiedliwo9.
Podmiot ten moe dawa jedno, istnienie dziaaniu, i dalej adresatowi dziaania,
o ile sam ow jedno posiada. Podobnie, dziaanie D jest dopasowane do naturyB,
o ile przyczynia si do jednoci B, a to jest moliwe, o ile D jest rdem jednoci B.
Przedstawiajc jednostki ontologiczne, omawian relacj mona przedstawi wsposb nastpujcy:
A
dziaanie D
przyczyna / rdo jednoci przyczyna / rdo jednoci
=
dziaanie D
B
skutek / jedno
skutek / jedno
Wwczas jednostki po obu stronach rwnania s z sob zgodne:
przyczyna / rdo jednoci przyczyna / rdo jednoci
=
skutek / jedno
skutek / jedno
Od proponowanych formu ilustrujcych zamys Platona dotyczcy jednoczcych
funkcji sprawiedliwoci, nietrudno przej do czteroelementowej relacji charakteryzujcej sprawiedliwo rozdzielajc. Jeli podmiot A bdzie tym, kto rozdziela, lub
po prostu dziaa sprawiedliwie wobec rnych podmiotw, mona zaproponowa
formuy:
podmiot A dziaanie D1
=
dziaanie D1 podmiot B
podmiot A dziaanie D2
=
dziaanie D2 podmiot C
288
Dzikuj doktorowi Maurycemu Zajckiemu za poczynione przez niego uwagi dotyczce tej kwestii.
Platon, Pastwo, 443 b-e.
podmiot A podmiot A
=
dziaanie D1 dziaanie D2
zatem:
Prawo
dziaanie D1 dziaanie D2
=
podmiot B
podmiot C
Pozostajc przy zapisie uproszczonym, mona zilustrowa przestawienie elementu
rodkowego, o czym pisze Platon charakteryzujc proporcje geometryczn:
dziaanie D podmiot B
=
podmiotu A dziaania D
Dziaanie D, ktre jest dziaanie sprawiedliwym, domyka niejako od zewntrz
relacj midzy A a B, nadaje ksztat rzeczywistoci spoecznej, a w konsekwencji i byt.
Intuicje nakazujce wiza sprawiedliwo z okrelaniem czego, wyznaczaniem
granic, porzdkowaniem, zawarte s ju w samej greckiej, nie tylko filozoficznej, tradycji opartej na jzyku. Greckie okrelenia: sprawiedliwo ov; sprawiedliwy o; to, co sprawiedliwe ov; czy imi bogini sprawiedliwoci , pochodz od sowa ; sowo to okrelao take rozstrzygnicie sprawy
sdowej, wyrok, a take zadouczynienie, a take wniesienie oskarenia prywatnego10 iproces sdowy. Pierwotnie to linia dzielca dwie posiadoci11; poniewa
wzdu tej linii biega zapewne cieka lub droga, std pierwotne znaczenie oddaj
take sowa droga, cieka12; i dalej zwyky bieg rzeczy, normalny sposb zachowania, stan lub dziaanie, ktrego naley si spodziewa, zgodny z tym, jak si
rzeczy maj.13 Etymologia prowadzi do korzenia deik wystpujcego wv
pokazywa, wskazywa, co sugeruje, e znaczenie sowa ma charakter preskryptywny.14 Linie graniczne nadaj porzdek i ksztat, okrelaj co, wyznaczaj kierunki,
okrelaj drog.
Wskazujc na te intuicje pamita trzeba o kontekcie systemowym nauki o sprawiedliwoci, ktra stanowi Platoska nauka o ideach, a przede wszystkim o idei dobra majcej charakter boski, absolutny i penionych przez ni funkcji. Dziaanie
sprawiedliwe uczestniczy w dziaaniu samej idei dobra jest tym, co daje istnienie
zarwno podmiotowi praktykujcemu sprawiedliwo, jak i adresatowi jego dziaa.
Praktykowanie sprawiedliwoci okazuje si by uczestniczeniem w tym, co boskie.
Skoro czyny sprawiedliwe buduj sprawiedliwo duszy i szczcie czowieka, okazja do sprawiedliwego dziaania nie jest spraw bah. Im wicej sprawiedliwego dziaania, tym mocniej, tym bardziej istniej i podmiot i adresat dziaa sprawiedliwych.
10
Tak pojta przeciwstawiona moe by skadanej na pimie skardze w sprawie stanowicej
zagroenie dla caego pastwa; Platon, Eutoyfron, przek. i komentarz R. Legutko, Krakw 1998, s. 41 f.
11
D. Kubok, Prawda i mniemania. Studium filozofii Parmenidesa z Elei, Katowice 2004, s. 99.
12
W. K. Ch. Guthrie, Filozofowie greccy od Talesa do Arystotelesa, przek. A. Pawelec, Krakw 1996, s. 9.
13
Ibidem.
14
W. Prellwitz, Etymologisches Wrterbuch der Griechischen Sprache, Gttingen 1905, s. 116 f.
289
290
A w Prawach pisze:
To bowiem, co jest wyrwnane i zrwnowaone, przewysza nieskoczenie, jeeli idzie o warto, to, co zawiera w sobie niczym nie zagodzone waciwoci.19
15
,
, Platon, Prawa, prze. M. Maykowska, Warszawa 1999, 743 c-e.
16
Platon, Prawa, 756 e757 a.
17
Zasygnalizowa tu trzeba zagadnienie dotyczce relacji przyjani w pastwie do tworzenia jednoci wcaym kosmosie, wymagajce odrbnego podjcia, zob. np. wyej cytowany fragment Platon, Timajos, 32 c, czy
idem, Prawa, 903b-e.
18
Platon, Pastwo, 619 a-b.
19
Platon, Prawa, prze. M. Maykowska, 773 a.
Prawo
PODSUMOWANIE
291
PRAWO
Ksiga pamitkowa dedykowana Profesorowi
Romanowi A. Tokarczykowi
Wydawnictwo Polihymnia
Lublin 2013
Redakcja
Zbigniew Wadek, Jerzy Stelmasiak,
Wodzimierz Gogoza, Krzysztof Kukuryk
Projekt okadki
Jerzy Durakiewicz
by Roman Tokarczyk
Okadka pyt
na podstawie projektu
Jerzego Durakiewicza
ISBN 978-83-7847-096-0
Nagranie/powielenie pyt
Wydawnictwo Muzyczne Polihymnia sp. z o.o.
ul. Deszczowa 19, 20-832 Lublin,
tel./faks 81 7469717, www.polihymnia.pl
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kilka uwag o zwizku norm prawnokarnych znormami moralnymi
(Tadeusz Bojarski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Egalitaryzm a elitaryzm w klasycznej koncepcji pastwa prawnego w Niemczech
XIXwieku (Adam Bosiacki). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Historyczny rys rozwoju wsppracy sdowej wsprawach cywilnych
w Unii Europejskiej (Bartomiej Dbaa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jan z Salisbury i w. Tomasz z Akwinu owadzygodnej i niegodnej (Lech Dubel,
Magorzata uszczyska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System konstytucyjnych form bezporedniej demokracji na Ukrainie i perspektywy
jejdoskonalenia (Wadysaw Leonidowicz Fedorenko). . . . . . . . . . . . . .
Spr o historyczno sag Islandczykw wperspektywie antropologii prawa
(Wodzimierz Gogoza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
The Basic Norm: a Note on Kelsens FinalDoctrine (Martin P. Golding). . . . . . . .
Wsplna polityka rolna Unii Europejskiej. Uwagide lege ferenda (Beata Jeyska) .
Rnica midzy wyczeniem bezprawnoci awyczeniem winy w dzieach
HeinrichavonKleista (Jan C. Joerden) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tryb zmiany ustawy zasadniczej wprojektach konstytucyjnych zlat19171920
oraz19891991 (Marian Kallas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
La legge morale naturale come fondamento dellalegge umana positiva
(Artur J. Katolo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inicjatywa dowodowa i jej determinanty. Spostrzeenia prawnoporwnawcze
(Zbigniew R. Kmiecik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przestpstwo dyskryminacji ze wzgldu naprzynaleno wyznaniow
lubbezwyznaniowo w demokratycznym pastwiewieckim
(Jzef Krukowski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowa retoryka prawnicza Chama Perelmana (Krzysztof Kukuryk) . . . . . . . . . .
Jednostka i jej prawa a pastwo w wietle doktryny Responsibility to Protect.
Kunowejideiprawa midzynarodowego? (Roman Kwiecie) . . . . . . . . .
Znaczenie statusu strony podejmujcej si porednictwa dla prawnego bytu
umowy porednictwa w obrocie nieruchomociami (Monika Lejcyk) . . . . .
System wartoci studentw prawa (Elbieta ojko). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Parlament polski jedno- czy dwuizbowy. Szkicproblemu (Jacek M. Majchrowski) . .
Prawo do ochrony wasnoci intelektualnej wwietle Europejskiej Konwencji Praw
Czowieka (Studium orzecznictwa) (Bartosz Mendyk). . . . . . . . . . . . . .
Kryzys tworzenia prawa w Polsce wposzukiwaniu kierunkw reform
kilka uwag (Lech Morawski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo
Spis treci
11
19
27
44
60
64
90
91
106
119
143
152
163
172
193
203
211
226
231
248
Spis treci
Informacje o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wykaz nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
255
273
281
292
302
309
332
345
351
361
372
377
385
395
407
409