Arkitektura e Kompjuterve

faqja : 1
CACHE MEMORY memoria keshCACHE MEMORY memoria kesh
ORGANIZIMI DHE ARKITEKTURA

Ky kapitull na njofton me konceptin e organizimit hierarkik t sistemit t kompjuterit.
Gjat prshkrimit t kompjutrve, gjithher sht br nj ndarje mes arkitekturs s kompjuterve dhe
organizmit t tyre. Edhe pse sht e vshtir t jipen definicione unike dhe precize prap se prap ekziston
nj koncensus n emertimin e tyre .
Arkitektura e kompjuterve iu referohet t gjitha atyre atributeve q jan t njohura pr

programerin, thuaj me fjal tjera atyre atributeve q kan ndikim n ekzekutimin logjik t nj
programi, siq jan: numri i bitave (q prdoren pr prezantimin e t dhnave), seti i
instruksioneve, mekanizmat e hyrje-daljeve, teknikat e adresimit etj.
Ndrsa Organizimi i Kompjutrve iu referohet njsive operative dhe ndrlidhjes s tyre q bjn
t mundshm realizimin e veqorive t arkitekturs. Dmth tregon si jan t zbatura
karakteristikat, kontrolli i sinjaleve, interfejsat, teknologjia e memories etj! - p.sh tregon se si
sht realizuar operacioni i shumzimit ?- me mbledhje t prsritshme apo duke br shumzim
direkt nga hardueri.
Edhe ditve t sotit shum prodhues t kompjuterve e ofrojn nj familje t modeleve t kompjuterve,
ku t gjith e kan arkitekturn e njejt vetmse dallojn n organizim.
Shembull e kemi familja e Intel x86 , t gjith kompjutert e kan t njejtn arkitektur baz. Ngjashm
sht edhe familja e IBM System/370 ku t gjith kompjutert e kan t njjtn arkitektur baz.
STRUKTURA DHE FUNKSIONI:

Ndryshimet n teknologji jo vetm q kan ndikim n mnyrn e organizimit por me zhvillimin e saj
arrihen t prodhohen arkitektura t reja, t fuqishme dhe shum komplexe, ndrsa me ruajtjen e
arkitekturs baz, e mir e saj sht se kompjutert (me arkitektur t vjetr) jan kompatibil me
kompjutert (me arkitektur t re) ,spaku me ata q jan m t vjetra.
Kompjutert jan sisteme komplekse dhe si trsi prmbajn miliona komponente elektronike, ather si
ti shpjegojm n mnyr t qart pra ?! Esenca sht ta njohim natyrn e hierarkis dmth bashklidhjeve
q e kan sistemet mes vete duke filluar nga vet kompjuteri I cili sht nj system hierarkik q prbehet
me nnsistem t cilat jan t lidhuar n mnyr hierarkike deri t arrijm tek nivelet m t ulta t
nnsistemeve.
Hierarkia e ka t rndsishme si dizajnin ashtu edhe prshkrimin. Ku te do level dizajneri preukupohet
me dy gjra, me strukturen dhe funksionin.
* Struktura, tregon se si komponentt jan t ndrlidhura mes vete.
* Funksioni, tregon se far veprimi e kryen do komponent n mnyr individuale si pjes e strukturs.
Ndrsa sa i prket prshkrimit, ai mund t bhet n dy mnyra . E para t niset nga fundi duke vazhduar
lart derisa ta prshkruajm t trin dmth komplet si trsi, si dhe e dyta t fillojm me sqarime nga trsia
dhe t vazhdojm duke e ndar n nnpjes dhe pr secilen t japim sqarime.
Rruga q do njeket n kt libr sht ajo e dyta pra do fillojm me komponentt m t mdha duke ia
PERKTHIME DHE SHENIME NGA LIGJERATAT|AOK
faqja : 2
prshkruar strukturen dhe funksionin dhe t vazhdohet n mnyr hierarkike tek ato m t vogla .
Funksioni : n esenc edhe struktura edhe funksioni jan t thjeshta pr m tepr figura e mposhtme e
sqaron kt. N termet e prgjithshme funksionet q mund e ofron nj kompjuter jan katr :
Procesimin e t dhnave, Ruajtjen e t dhnave , Zhvendosjen e t dhnave dhe kontrollin e tyre
(tdhnave).
Sigurshisht kompjuteri duhet t jet n gjendje ti procesoj t dhnat. Ngase t dhnat mund ta marrin
nj shumllojshmri t gjer t formave .
Gjithashtu sht esenciale q kompjuteri ti ruaj t dhnat. Madje edhe nese t dhnat vin kalimthi
(p.sh t dhnat vin, procesohen dhe dalin menjher), kompjuteri duhet ti ruaj ato t dhna q ke punuar
n t. Dosjet e t dhnave jan t ruajtura n kompjuter pr rikthim t mvonshm dhe pr update
(prditsime).
Kompjuteri duhet t jet n gjendje pr ti lvizur t dhnat mes vetes dhe bots s jashtme. Kur t
dhnat mirren apo drgohen n pajisje q sht e lidhur n kompjuter, ky process njihet si inputoutput(I/O) hyrje-dalje, dhe pajisja njihet si pajisje periferike. Ndrsa kur t dhnat barten n distance m
t largta procesi njihet si komunikimi i t dhnave.
faqja : 3
S fundi , duhet t jet edhe kontrolli i ktyre tri funksioneve. S fundi , ky kontroll ushtrohet nga
individ t cilt e furnizojn kompjuterin me instruksione. N kompjuter, njsia e kontrollit i menagjon
burimet e kompjuterit dhe orkestron performancen e pjeseve t tij funksionale q t iu prgjigjen
instruksioneve t dhna .
Bartja e t dhnave
b) Ruajtja e t dhnave
faqja : 4
c) Procesimi nga/tek storage

d) Procesimi nga storage deri te njsit hyrse dalse.
Siq e shihni do funksion nuk kryhet asesi pa kaluar tek njesia kontrolluese.
Struktura: Struktura e kompjuterit prbhet nga :
CPU-ja(njsia qendrore e procesimit) kontrollon operimin e kompjuterit si dhe kryen funksionin e vet t
procesimit ku ndryshe quhet edhe si procesor.
Main memory - (memoria baz) e cila i ruan t dhnat.
I/O (input/output) : pajisjet hyrse-dalse kryejn funksionin e bartjes s dhnave nga kompjuteri me
ambientin e tij t jashtm.
System interconections : sht nj mekanizm q mundson nj bashkveprim mes procesorit, memories
dhe I/O pajisjeve ndrsa termi q prdoret m tepr pr kt lloj procesi sht system bus.
Struktura e kompjuterit e paraqitur n foton e mposhtme .
faqja : 5
Pajisja m interesante dhe n t njjtn koh m komplekse sht CPU procesori.
Ndrsa komponentt m kryesor t tij jan si vijojn :
Control unit : e cila e kontrollon operacionin e CPU-s

Arithmetic and logic unit (ALU): kryen funksionin e procesimit t t dhnave.
Registers (regjistrat) : ofrojn hapsir (storage) brenda CPU-s
CPU interconection: jan disa mekanizma t cilt mundsojn komunikimin mes Cotrol Unit,
ALU-s dhe Regjistrav
EVOLUCIONI I KOMPJUTERVE DHE

PERFORMANCA
Histori e shkurt e kompjuterve :
ENIAC(Electronic Numerical Integrator And Computer) sht i dizejnuar dhe konstruktuar n
Universitetin e Pensilvanis, dhe ishte kompjuteri i par dixhitalo-elektronik. Projekti kishte qllim t ju
prgjigjej krkess s SHBA-s gjat Lufts s Dyt Botrore. Ai filloi t ndrtohet n vitin 1943 dhe
prfundoi n vitin 1946, gj q ather ishte von t prdoret pr luft ndrsa u prdor deri n vitin 1955.
ENIAC, punonte me sistemin decimal t numrave jo me at binar. Dhe memoria e tij prmbante 20
akumulator ku secili ishte n gjendje t mbaj nga nj numr 10shifror.
Pesha e tij ishte shum e madhe diku 30 ton, ndrsa madhsia ishte aq e madhe sa zinte 1500(feet) apo
450 metra katror dhe prmbante m shum se 18,000 gypa vakumi. Ndrsa gjat operimit i konsumonte
140 kiloatt t energjis. Dhe ishte n gjendje ti bnte 5000 kalkulime pr sekond.
Makina sipas VON NEUMAN : Puna me programe (futjen e tyre, ndryshimin e tyre, rregullimin e tyre)
sipas ENIAC ishte shum e lodhshme. Procesi i programimit mund t lehtsohej nese programet do t
ishin n gjendje t paraqiten n form t prshtatshme pr tu ruajtur n memorie afr t dhnave. Pastaj,
kompjuteri do ti merrte t dhnat duke i lexuar nga memoria dhe programet do mund t vendoseshin apo
ndryshoheshin duke i vendosur vlerat e tyre n nj pjese t memories(kujtess).
Kjo ide, e njohur si koncepti i ruajtjes s programit zakonisht iu referohet dizajnerve t ENIAC, m s
shumti matematicientit John von Neumann, i cili ishte knnsulent n projektin paraprak pra ENIAC.
Ky lloj i kompjuterit filloi t dizejnjohet n vitin 1946 n Instituin Princeton pr studime t larta dhe
prfundoi n vitin 1952.
Ai prmbante nj memorie e cila i ruante t dhnat dhe instruksionet, nj njsi aritmetiko-logjike (ALU) e
cila ishte n gjendje t operonte m t dhna n sistemin binar, nj njsi kontrolli e cila i interpretonte
instruksionet n memorie dhe i bnte t ekszekutoheshin si dhe nj pajisje t hyrje-daljeve (Input/Output)
e cila operonte sipas njsis s kontrollit .
faqja : 6
Struktura e maknis s von Neumann :
Me disa dallime t rralla, t gjith kompjutert e sotit e kan t njjtn struktur dhe funksion dhe n kt
mnyre iu referohen si makinat t von Neumann-it. N terminologji dhe nocion kan ndryshuar me ato t
Neummanit pr shkak q tju prshtaten prdorimit modern.
Memoria e kompjuterit IAS prmban 1000 vende t kujtess, t cilat quhen fjal dhe secila prej tyre
prmban 40 bita binar (2x20 bita t instruksioneve) ku do instruksion prmban nga nj kod operimi
8bitsh (opcode). Aty jan t vendosur edhe instruksionet edhe t dhnat. Numrat jan t vendosur n
form binare dhe do instruksion sht nj kod binar.
Figura e m poshtme shfaq se edhe njsia e kontrollit edhe ALU-ja prmbajn lokacione t kujtess q
ndryshe quhen regjistra dhe definohen si vijon :
Memory buffer register(MBR) : prmban nj fjal e cila ruhet n memorie ose drgohet n
njsin hyrse-dals ose prdoret pr ta marr nj fjal nga memoria apo nga njsia hyrse-dalse.
Memory address register(MAR) : e specifikon adresn n memorie t fjals e cila do t
shkruhet apo do t lexohet n MBR
faqja : 7

Instruction register(IR) : e prmban instruksionin e opcodit 8bitsh(kodit operues) i cili do t
ekzekutohet.
Instruction buffer register(IBR): thn shkurt IBR i mban instruksionet e fjals kurse MBR e
mban vet fjaln.
Program counter (PC): ruhet adresa e instruksionit t ardhshm i cili do t mirret nga memoria
Accumulator (AC) and multiplier quotient(MQ): e kan pr detyr ti mbajn prkohsisht
operandt dhe rezultatet nga operacionet e ALU-s. Shembull, rezultati i shumzimit t dy
numrave 40-bitsh na jep nj numr 80 bitsh ather 40 bitat m t rndsishm ruhen n AC
ndrsa pjesa tjetr q jan m pak t rndsishm ruhen n MQ.
Kompjuteri IAC i ka n total 21 instruksione t cilat mund t ndahen kshtu :
Uncondtional branch: njsia e kontrollit i ekzekuton instruksionet nga memoria n rend. Ky

rend mund t ndryshohet nga nj deg(branch) e instruksioneve t cilat i lehtsojn operacionet e
prsritshme.
faqja : 8

Conditional branch: kjo deg mund t bhet e varur nga nj kusht pra ather kur lejon pika
vendimmarrje.
Arithmetic: Operacionet q kryhen nga ALU-ja.
Address modify: i lejon adresat t kalkulohen n ALU dhe pastaj t futn n instruksionet e
ruajtura n memorie . Kjo i mundson programit fleksibilitet t konsiderueshm adresimi.
21 instruksionet e IAS, fig e mposhtme :
KOMPJUTER T KOMERCIAL : vitet e 50-ta (1950) e arritn t shohin lindjen e industris

kompjuterike, nga dy kompani t cilat dominonin n tregje, Sperry dhe IBM .
N vitin 1947, Eckert dhe Mauchly e formuan ndrmarrjen e prodhimit t kompjuterve Eckert-Mauchly.
Makina e par e suksesshme e tyre ishte UNIVAC I (Universal Automatic Computer), e cila ishte e
porositur nga Zyreja pr Regjistrime , pr kalkulimet e vitit 1950. M von kjo ndrmarrje u b pjes e
divizionit UNIVAC t ndrmarrjes Sperry-Rand, t cilt ndrtuan seri trashiguese t makins.
faqja : 9

UNIVAC I : ishte kompjuteri i par komercial i suksesshm dhe prdorej pr qllime komerciale
dhe shkencore.
UNIVAC II : kishte memorie m t madhe dhe performanc m t lart se UNIVAC I, dhe u
hodh n treg nga fundi i viteve t 50ta
IBM, (pastaj) kompania e madhe prodhuese e procesimit me karta t shpuara, n vitin 1953 lansoi n treg
kompjuterin e par elektronik modelin 701. Pastaj n vitin 1955 e lansoi shoqruesin e tij modelin 702, i
cili kishte numr t konsiderueshm karakteristikave q u shkon prshtat aplikacioneve biznesore. Kto
ishin ato modelet e para t pasuara nga nj seri e gjat e 700/7000 kompjuterve t cilat i prodhoi IBM
dhe e dominoi jashtzakonisht tregun e prodhimtaris kompjuterike.
Tranzistort:
Ndryshimi i par i dalluar n elektronikn kompjuterike sht zvendsimi i gypave t vakumit me
tranzistor. Tranzistort jan m t vogl, m t lir dhe prodhojn m pak nxehtsi se gypat e vakumit
por n t njjtn koh mund t shfrytzohen si gypa t vakumit kur vije fjala te ndrtimi i kompjuterve.
Prkundr gypave t vakumit t cilt ishin t prbre prej fijeve, pllakave t metalit, kasolls s qelqit dhe
vakumit , tranzistori sht pajisje e fort e qndrueshme e br nga silikoni.
Ata u zbuluan n laboratoret Bell Labs n vitin 1947 dhe n vitet e 50 u lansuan dhe bn nj revulucion
n elektronik. Sidoqoft deri kah fundi i viteve 50-ta nuk arriti t lansohet kompjuteri i prbr vetm me
tranzistor.
Fillimi i prdorimit t tranzistorve e definon gjeneratn e dyt t kompjuterve. Edhe kt rradh IBM
nuk ishte kompania e par q e solli teknologjin e re. NCR dhe RCA ishin garuesit dhe m t preferuarit
me disa makina me tranzistor t vegjl. Cdo gjenerat e re karakterizohet me performanc m t mir
procesimi, kapacitet m t madh t memories dhe m t vegjl se ata paraprak.
Gjenerata e dyt ishte mjaft e rndsishme edhe pr paraqitjen e DEC(Digital Equipment Coorporation)
e cila u themelua n vitin 1957 dhe po n at vit e paraqiti kompjuterin e par t saj, PDP-1. Ky
kompjuter dhe kjo kompani e nisn fenomenin e mini-kompjutrve t cilt u bn shum t dalluar n
brezin e tret.
MICROELECTRONICS : gjuhsisht e ka kuptimin elektronik e vogl.

Q nga fillet e elektroniks digjitale dhe industris kompjuterike, ka qen nj trend kmbngulje drejt
zvoglimit t madhsis s qarqeve elektronikave digjitale.Qarqet e integruara tregojn faktin se
komponentt si : tranzistori, rezistori dhe prquesit mund t prodhohen nga gjysm prcjells siq sht
silikoni.
faqja : 10
Shum tranzistor mund t prodhohen n t njjtn koh n nj pllak apo shtres t silikonit.
GJENERATAT E KOMPJUTERVE
Vacuum tube - 1946-1957
Transistor - 1958-1964
Small scale integration - 1965 on

Up to 100 devices on a chip
Medium scale integration - to 1971

100-3,000 devices on a chip
Large scale integration - 1971-1977

3,000 - 100,000 devices on a chip
Very large scale integration - 1978 -1991
faqja : 11
100,000 - 100,000,000 devices on a chip
Ultra large scale integration 1991 Over 100,000,000 devices on a chip
MOORES LAW :
Moor e vrejti se numri i tranzistorve q mund t vendosen n nj chip t vetm do t dyfishohen do vit
dhe sakt e parashikoi se ky ritm do vazhdoj n t ardhmen e afrt. Por nga vitet e 70-ta zhvillimi sht
ngadalsuar nga pak ku numri i tranzistorve dyfishohet do 18muaj.
Konkluzionet e Moor-it jan t thella :
1. mimi i ipit do t mbetet gati i pandryshueshm.
2. Densitet t lart t paketimit (shum afr njra me tjetrn) do t thot rrug m e shkurt elektriciteti
gj q jep performanc m t lart.
3. Madhsia e tyre sht m e vogl gj q e rrit fleksibilitetin.
4. I ul krkesat pr fui dhe ftohje.
5. M pak lidhje t afrta dmth rritet sigurin
IBM 360 series:

Prej 1964, IBM kishte nj kontroll t fort n tregun kompjuterik me 7000 seri t makinave. Po n at
vit, IBM e lansoi nj familje t re t produkteve kompjuterike t quajtur System/360. Por ky lajm nuk i
faqja : 12
knaqi t gjith konsumatort e IBM ngase kjo familje e re ishte jo-kompatibile me makinat e vjetra t
IBM.
Ky ishte nj hap i guximshm pr IBM e cila vendosi t bj ndryshime n arkitektur dhe tash t
prodhoj me teknologji t re gj q e zvendsoj arkitekturn e 7000 serive.
Karakteristikat e ksaj familje ishin se kishte :
* Numr t njejt apo t ngjajshm t setit t instruksioneve,
* Sistem operativ t njejt apo t ngjajshm
* Rritja e shpejtsis
* Rritja e porteve pr hyrje-dalje
* Rritja e hapsirs s memories
* Rritja e mimit, me rritjen e numrit t antarve n familje.
DEC PDP-8 :
N t njjtin vit kur IBM e paraqiti System/360, po at vit (1964) u ngarkua PDP-8 nga DEC. N at koh
kur shumics s kompjuterve iu sht dashur nj dhom me kondicioner, PDP-8 isht mjaft i vogl sa
q mund ta vendosje n tavolin apo ta vendosje n ndonj pajisje. Edhepse nuk mund ti kryente t gjitha
q i bnte nj kompjuter i madh, por pr 16.000$ ishte mjaft i lir q do teknik e laborator ta kishte nj.
Prkundr ksaj System/360 u prodhua vetm disa muaj m hert dhe kushtont qindra-mijra dollar.
mimi i ult dhe madhsia e vogl e PDP-8 ia mundsoj edhe prodhuesve t tjer t lansojn PDP-8
dhe ta integrojn si nj sistem t prgjithshm pr rishitje. Kta prodhues u njohn si Original Equipment
Manufacturers (OEM-s). Modelet e mvonshme t PDP-8 e prdorn strukturen q sht praktikisht e
njejt me at t mikrokompjuterve, dhe u quajt bus structure.
Kjo struktur sht mjaft fleksibile, dhe i mundson moduleve t vendosen n rend(bus) dhe t krijojn
disa konfigurime.
SEMICONDUCTOR MEMORY:
Aplikimi i par i teknologjis s qarqeve integruese n kompjuter ishte ndrtimi i procesorve ( njssis
kontrolluese control unit and the arithmetic and logic unit- njsis aritmetiko logjike) jasht qipave me
qarqe integruese .
N vitin 1970, Fairchild prodhoi memorie t madhe me semikonduktor . Ky qip kishte madhsin e nj
(core) t vetm dhe mund t mbante 256 bita t memories. Ishte shum m i shpejt se core , sa q i
merrte 1/miliardn e sekondit pr ta lexuar nj bit. Dhe kapaciteti i tyre (me zbulime t reja) rritet
pothajse do vit.
faqja : 13
INTEL :
Nj zbulim i madh u arrit n vitin 1971, kur Intel e zhvilloi chipin e saj 4004. 4004 ishte chip-i i par i
cili prmbante t gjitha komponentet e nj procesori n nj chip t vetm, ktu ishte lindja e
mikroprocesorve. 4004-shi mundeti ti vendos 2 numra 4-bitsh dhe ti mbledh ata vetm duke e
shfrytzuar vetin e mbledhjes. Po normal nese e krahasojm me shpikjet e sotit, padyshim 4004 sht
primitiv por prap se prap nga ktu filloi zhvillimi i mikroprocesorve.
Tjetr hap i madh ishte ai i vitit 1972, zhvillimi i mikroprocesorit t par 8bitsh Intel 8008 i cili ishte
dyfish m kompleks se 4004.
Hapi tjetr i rndsishm ishte paraqitja e Intel 8080 n vitin 1974. Prderisa 4004 dhe 8008 ishin t
dizenjuar pr aplikacione t veqanta, 8080 ishte i dizenjuar t ishte procesori gjeneral i
mikrokompjuterve, edhe ky si paraardhsi i tij ishte mikroprocesor 8bitsh.
Ndrsa procesort 16-bitsh u zbuluan kah fundi i viteve t 70-ta, nj nga kta ishte 8086.Kurse n vitin
1981 Bell Labs dhe Helet Packard zhvilluan mikroprocesorin e par 32bitsh. Ndrsa Intel e paraqiti
procesorin e saj 32-bitsh 80386 n vitin 1985 .
Speeding it up :
Prej teknikave t cilt jan prdorur n ndrtimin e procesorve bashkohor jan si vijon :
* Branch Predicition: Procesori shikon pra n kodin e instruksioneve q e ka marr nga memoria dhe
parashikon se cili grup i instruksioneve ka rradhn t procesohet. Nse procesori ja qllon (sht i sakt)
shumicn e kohs, ather ai mund ti merr intruksionet e sakta pr prdorim t mvonshm kshtu q
procesori do t jet i zn . Pra, parashikimi e rrit sasin e puns q procesori do ta ekzekutoj.
* Data flow analysis: Procesori e analizon se cilata instruksione jan t varura n rezultatet e njri-tjetrit,
apo tek t dhnat kshtu q ta krijoi nj orar t prshtatshm pr ekzekutimin e instruksioneve. N fakt,
instruksionet jan t organizuara asisoji q t ekzekutohen kur t jen gati, t pavarura nga programi gjq
q menjanon pritjen e pa nevojshme.
* Speculative execution: prdorimi i branch prediction dhe flo analysis, disa procesor n mnyr
teorike(shabllone) i ekzekutojn instruksionet ende pa u paraqit n ekzekutimin e programit, duke i
mbajt rezultatet n lokacione t prkohshme. Kjo ia mundson procesorit ti mbaj motort e tij t
ekzekutimit shum t zn n ekzekutimin e instruksioneve q ka mundsi t na duhen.
DESIGNING FOR PERFORMANCE

Performance Balance:
Prderisa shpejtsia e procesorve sht rritur mendurisht ,shpejtsia me t ciln transferohen t
dhnat nga memoria deri tek procesori ka qaluar keq. Interfejsi mes procesorit dhe memories sht rruga
m kritike n gjith kompjuterin sepse ka prgjegjsi pr bartjen konstante t instruksioneve dhe t
dhnave mes memories dhe procesorit. Nese memoria ose rruga dshton n mbajtjen e ritmit me krkesat
e vazhdueshme t procesorit ather procesorit i duhet t pres dhe ta humb kohn e tij t mueshme t
faqja : 14
procesimit.
SOLUTIONS :
Jan disa mnyra q hartuesi i sistemit t ju qaset ktij problemi, t cilat t gjitha reflektojn n dizajnin e
kompjuterit. Pr shembull :
Rritja e numrit t bitave q jan marr njher duke e br DRAM-in m t gjer n vend se m
t thell dhe duke prdorur ide bus data paths ( rrug t gjra pr trnasmetimin e t dhnave).
Ndryshimi i interfejsit t DRAM duke e br at m efikas me futjen nj cache ( memorie e vogl
e shpejt q vendoset mes nj memorie t ngadalshme t madhe dhe logjiks q ju qaset asaj
memorie t madhe) ose ndonj skeme tjetr ndikuese(zon rezerv e kujtess) n chipin e
DRAM-it.
T zvogloj frekuencn e aksesit t kujtess duke prfshir gjithnj e m shum struktura
komplekse efikase si cachemes procesorit dhe memories kryesore. Kjo prfshin futjen e nj
apo m shum caches n nj chip t procesorit apo edhe afr procesorit.
Rritjen e ndrlidhjeve bandwidth mes procesorit dhe memories duke perdorur bus-e me
shpejtsi t lart si dhe duke prdorur struktur t rrjedhjes s t dhnave. Tjetr fokus dizajni
sht edhe trajtimi i pajisjeve hyrse-dalse.
faqja : 15
Pajisjet periferike shpesh her me kt term iu referohet pajisjeve hyrse-dalse.
Pasi q kompjutert po bhen m t shpejt dhe m t aft ather edhe po zhvillohen aplikacione t cilat
i mbshtesin kto pajisje periferike.
I/O Devices:
Prderisa gjenerata e tanishme e procesorve mund ti trajtoj t dhnat n kto pajisje ende mbett
problem lvizja e atyre t dhnave mes procesorit dhe pajisjeve periferike. Si zgjidhje sht vendosja e
memorieve t vogla (cache) apo zonave t rezervuara t kujtess (buffering schemes) , rritja e shpejtsis
se ndrlidhjeve t bus-eve , struktur t elaboruar(prgatitur mir) t bus-eve etj.
KEY IS BALANCE :
Gjja kyqe n gjith kt sht t arrihet balanci. Dizajnert vazhdimisht prpiqen t arrijn balancin mes
kerkesave t procesimit t komponentve t procesorit, memories baz, pajisjeve hyrse-dalse si dhe
strukturs s ndrveprimit (ndrlidhjeve).
Improvements in Chip Organization and Architecture:
Rritja harduerike e shpejtsis s procesorit. Kjo rritje prfundimisht ka arrit sipasoj e

zvoglimit t madhsis s portave logjike t procesorit, kshtu q shtohet mundsia q t
paketohen m shum porta , shum afr njra me tjetren dhe e rrisin clock rate
Rritja e madhsis dhe shpejtsis s cache(memorieve) t cilat jan t vendosuar n mes
procesorit dhe memories
Ndryshimi i organizimit dhe arkitekturs s procesorit e rrit n mnyr efektive shpejtsin e
ekzekutimit t instruksioneve. N mnyr tipike kjo fut n prdorim paralelizmin n nj
mnyr apo tjetrn.
Problems with Clock Speed and Login Density:

faqja : 16
Sidoqoft, pasi t rritet clock speed dhe densiteti i logjiks, nj numri t pengesave duhet t ju
kushtohet m shum rndsi.
Power: Me rritjen e densitetit t logjiks si dhe t clock speed-it n chip rritet edhe densiteti i
fuqis (att/cm2). Vshtrsia qndron n shprndarjen e nxehtsis q gjenerohet n nj hapsir
t ngusht.
Rc delay: Shpejtsia me t ciln elektronet mund t rrjedhin n nj chip n mes t tranzistorve ,
sht e limituar nga rezistenca dhe vllimi i fijeve metalike me t cilat lidhen ata. Pritja rritet me
rritjen e produkteve RC. Me zvoglimin e madhsis s komponentve, fijet lidhse bhen m t
holla dhe e rrisin rezistencn. Gjithashtu, fijet sa m afr njra tjetrit e rrisin vllimin.
Memory latency : Siq e kemi prmendur m hert shpejtsia e memories ndikon n shpejtsin e
procesorit dhe si zgjidhje pr kt do t ket m shum theks organizmi dhe afrimi i arkitekturs
pr ta rritur prformancn.
Increased Cache Capacity:

Pik spari u punua n rritjen e kapacitetit t memories s vogl n procesor (cache).Me futjen e keshit n
chip dhe rritjen e densitetit t saj(cache) u mundsua qasje m e shpejt n memorie.
P.sh chipi Pentiumit ia kushtoji 10% t hapsirs s chipit pr kesh memorie. Ndrsa Pentium4 ia kushtoji
pothuajse 50% t hapsirs s keshit.
faqja : 17
More Complex Execution Logic:

S dyti, logjika e ekzekutimit t instruksioneve n procesor sht br vazhdimisht komplekse gj q ka
mundsuar ekzekutimin paralel t instruksioneve n procesor.
Dy arritje q vlen t cekn jan : pipelining dhe superscalar. Pipline mundson q n faza t ndryshme
n t njejtn koh t ndodhin ekzekutime t instruksioneve t ndryshme .
Ndrsa Superscalari mundson vendosjen e shum pipeline-s n nj procesor t vetm kshtu q
instruksionet q nuk varen nga njra tjetra mund t ekzekutohen n paralel.
Diminishing returns :
T dyja kto qasje jan vetm e vetm q t arrihet nj pik e zvoglimit t kthimeve.Organizimi i
brendshm i procesorve bashkohor sht jashtzakonisht kompleks dhe ata jan n gjendje t bjn nj
ngjeshje paralelizmi nga rrjedha e udhzimeve.
Nga kjo shihet se rritja e mtejshme relativisht do jet e pakt ngase prfitimet nga nj kesh memorie jan
duke i arritur kufinjt. Sa m e madhe clock rate aq m shum sasi e fuqis duhet shprndar dhe kshtu
disa limite fundamentale t fiziks jan duke u arritur .
New Approach Multiple Cores:

Me gjitha kto vshtirsi, dizajnert kan arritur t bjn zbulime t reja vetm e vetm ta rrisin
performancn, duke i vendosur disa procesor n nj chip, me nj kesh(cache) t madh t prbashkt.
Studimet tregojn se n nj procesor, rritja e performancs sht afrsisht n proporcion me rrnjen
katrore t rritjes s komplexitetit.
Nese nj program(softare) mund t prdor shum procesor ather dyfishimi i numrit t procesorve
pothuajse e dyfishon performancn.
Pra m mir shte te kemi 2 procesora t thjesht n nj chip se nj t till kompleks. Prveq ksaj, me
2procesora, edhe rritja e kesh-it(cache) sht e justifikuar. Ajo q sht m e rndsishme sht se fuqia
konsumuese e memories logjike n nj chip shte shum m e vogl se e logjiks procesuese. N vitet q
vijojn, mund t presim q procesor- chipat m t rinj do t ken shum procesor.
THE EVOLUTION OF THE INTEL X86

ARCHITECTURE
N listn e mposhtme do ti shihni disa nga elementet dalluese t evolucionit t linjs s produkteve t
INTEL-it
8080
Procesori i par me prdorim gjeneral
8bitsh
U prdor n kompjuterin e par personal Altair
8086 5MHz 29,000 transistors
faqja : 18
Shum m i fuqishm
16 bit
instruction cache, prefetch fe instructions
8088 (8 bit external bus) u prdor n kompjuterin e par IBM PC
80286
Memorje adresimi 16megabyte
up from 1Mb
80386
32 bit
I prshtatshm pr multitasking
80486
sophisticated poerful cache and instruction pipelining
built in maths co-processor
Pentium
Prdorte Superscalar
Shum instruksione ekzekutoheshin paralel
Pentium Pro
E rriti organizimin superskalar
Aggressive register renaming
branch prediction
data flo analysis
speculative execution
Pentium II
Prdorte MMX technology
graphics, video & audio processing
Pentium III
Additional floating point instructions for 3D graphics
Pentium 4
Prdorte numrat arab n vend t atyre romak
Further floating point and multimedia enhancements
faqja : 19
Core
First x86 ith dual core
Core 2
64 bit architecture
Core 2 Quad 3GHz 820 million transistors

Kishte 4 processora n chip
Pas mbi 30vjetsh q prej prezantimit t saj n 1978, arkitektura x86 vazhdon t dominoj n tregun e
procesorve . Sidoqoft organizimi dhe teknologjia e makinave x86 ka ndryshuar rrnjsisht gjat
dekadave , seti i instruksioneve t arkitekturs sht zhvilluar, ku prafrsisht 1 instruksion i ri sht
shtuar por ka mbetur i prshtatshm (kompatibil) pr versionet e vjetra. Pra do program i shkruar n
versione t vjetra t arkitekturs x86 mund t lexohet n versione t reja. Tash i kemi mbi 500
instruksione n setin e instruksioneve.
EMBEDDED SYSTEMS AND THE ARM:

Arkitektura e ARM iu referohet nj arkitekture t procesorve q ka evoluar nga parimet e
dizajnit RISC dhe sht prdorur n embedded systems (kombinimi i harduerit dhe softuerit
ex. Sistemi kundr hapjes s veturave).
Termi embedded systems iu referohet prdorimit t elektroniks dhe programit t produktit e
kundrta e kompjuterve t prgjithshm siq jan laptopt etj.
Embedded Systems Requirements:
Jan sisteme me madhsi t ndryshme, kan kosto shum t ndryshme dhe jan t
prshtatshm pr nevoja t ndryshme si dhe pr riprdorime.
T prshtatshm pr krkesa strikte dhe kombinimeve t ndryshme t kualitetit p.sh n
lidhje me sigurin,besueshmrin,kohn reale, fleksibilitetin dhe legjislacionin.
Ka pr koh t shkurt dhe t gjat.
Ambiente t ndryshme duke iu prshtatur kushteve p.sh rrezatim, lagshti, dridhje etj
Karakteristikat t ndryshme t aplikimit rezultojn n ato statike kundrejt ngarkesave
dinamike, prej m t ngadalshmit deri te m t shpejtit, kombinime me operatort
DHE/OSE.
Modele t ndryshme t llogaritjes q variojn nga sistemet diskrete deri te ato hybride.
Possible Organization of an Embedded System
faqja : 20
ARM EVOLUTION:
ARM sht familje e RISC mikroprocesoret dhe mikrokotrollort t dizajnuar nga ARM Inc, n
Cambridge,Angli.Kompanija nuk ndrton procesor por n vend t ksaj dizajnon
mikroprocesor dhe arkitektura multikor dhe i licenson ato tek prodhuesit.
Chip-at ARM jan t njohur si procesor me shpejtsi t madhe dhe madhsi t vogl dhe me
krkesa t ult pr fuqi.
Ata prdoren gjrsisht n PDA dhe n pajisje tjera q mbahen n dor prfshir lojrat dhe
telefonat etj. Chip-at ARM prdoren tek procesort e kompanis Apple n pajisjet si iPod dhe
iPhone.
Acorn e zhvilloi RISC procesorin e par komercial (ARM). Versioni i par ARM1 filloi n vitin
1985 dhe u prdor pr krkime dhe zhvillime si dhe si koprocesor n makinn e BBC.
Gjithashtu n po t njjtin vit u realizua ARM2, i cili kishte funksionalitet m t madh dhe
faqja : 21
shpejtsi m t madhe n t njjtn madhsi. M tej me zhvillime u arrit lansimi i ARM3 n

vitin 1989.
Acorn, VLSI dhe Apple Computers e formuan ARM Ltd. Advanced RISC Machine u formua n
vitin 1990 dhe tash njihet vetm si arkitektura ARM. Sipas Webfaqes s arm.com, procesort
ARM jan t dizajnuar q ti prmbush nevojat e tri kategorive t sistemeve:
Embedded real-time systems: Sisteme pr ruajtje,pr aplikacione t rrjeteve etj

Application platform: Prfshin sistemet operative si Linux, Palm Os, Symbian Os dhe
windows CE n wireless-a dhe n aplikacionet e imazheve digjitale
Secure applications : Smart kardat, SIM kardat dhe kartat e pagesave.
PERFORMANCE ASSESSMENT
Gjat vlersimit t harduerit t procesorit dhe vendosjes s krkesave pr sisteme t reja, performanca
shte njri nga parametrat kyq duke mos ln anash qmimin, madhsin, sigurin, besueshmrin dhe n
disa raste konsumimi i energjis.
Operacionet q kryhen nga procesori siq jan : dekodimi i instruksioneve, kryerja e operacioneve
aritmetike e kshtu me rradh jan t qeverisura nga nj or e sistemit (system clock). T gjitha
operacionet fillojn me pulsin e ors. Pra tek leveli m thelbsor, shpejtsia e procesorit sht e diktuar
nga pulsi i frekuencs produar nga ora, matur n rrotullime pr sekond apo Herc (Hz).
Nj rritje apo impuls i kohs njihet edhe si pulsime (clock cycle) apo nj tik-tak i ors (clock-tick). Koha
mes pulseve quhet pulsim apo period ( cycle time) .
Kur nj sinial sht i vendosur n varg brenda procesorit merr nj koh t caktuar ashtu q sasia e
voltazhes t ulet dhe kshtu mundsohet nj vler e sakt e 1-sheve apo 0-ve.
Duke pasur parasysh planin e ndrtimit t qarqeve t procesorve, disa sinjale mund t ndryshojn m
shpejt se tjerat.
Ekzekutimi i nj instruksioni prfshin nj numr hapash diskret siq jan : ngarkimi i udhzimeve nga
memoria, dekodimi i pjesve t ndryshme t instruksionit, ngarkimin dhe ruajtjen e t dhnave si dhe
kryerjen e operacioneve aritmetike-logjike.
Zakonisht kto krkojn shum cikle t ors (clock cycles) pr nj instruksion.
Disa instruksione ndoshta mund t marrin vetm disa cikle kurse disa tjera krkojn nj grup sosh. Veq
ksaj, kur prdoret metoda pipelining, shum instruksione ekzekutohen n t njejtn koh. Kshtu
krahasimi i drejt i shpejtsis s ors n procesora t ndryshm nuk e jep prfundimin e tregimit pr
performanc.
faqja : 22
System clock :
INSTRUCTION EXECUTION RATE:

Nj mas e zakonshme e performancs pr nj procesor sht shkalla n t ciln ekzekutohen udhzimet,
ndryshe e njohur si miliona instruksione pr sekond (MIPS), duke ju referuar si shkalla MIPS.
Nj tjetr mas e performancs mirret vetm me instruksione t quajtura pika lundruese (floating-point).
Floating point performance ndryshe mund t prshkruhet edhe si miliona t operacioneve t pikave
lundruese pr sekond (MFLOPS).
Dhe rrnjsisht varet nga seti i instruksioneve, dizajni i kompajlerit, implementimi i procesorit, keshi dhe
hierarkia e memories.
BENCHMARKS :
Masat si MIPS dhe MFLOPS kan treguar se jan jo-adekuate q ta rrisin performancn e procesorit
prshkak t ndryshimeve n setin e instruksioneve.
Disa nga karakteristikat t programeve BENCHMARKS jan:
1. sht i shkruar n nj gjuh t lart, duke e br t prdorshm n makina t ndryshme
2. Ai prfaqson nj lloj t veqant t stilit t programimit siq jan : programimi i sistemeve,
programimet numerike apo programimet komerciale.
3. Mund t menagjohet leht
4. Dhe gjen prdorim t gjer.
SPEC BENCHMARKS: Kompleti i pakos Benchmark sht nj koleksion i programeve t definuara n
nj gjuh t lart q s bashku mundsojn prdorimin e kompjuterve n disa programe t veqanta. Nj
nga pakot m t njohura shte (SPEC) System Performance Evaluation Corporation.M e njohura e
faqja : 23
SPECbenchmarks sht pakjoa SPEC CPU2006 e cila sht e bazuar n bazuar n aplikacionet e
mparshme q jan shprndar nga SPEC. Prmban 17 floating-points programe t shkruara n C dhe
C++ dhe kjo pako prmban mbi 3milion rreshta t kodit.
Speed metric e mat se sa sht n gjendje kompjuteri ta kryej nj detyr t vetme.
Rate metric e mat shkalln e makins gjat bartjes s nj numri t detyrave.
Rezultatet pr nj sistem n test jan t njohura si raport i reference run time me system run time.
Prshkak se koha gjendet n emrues, sa m i madh sht raporti aq m e madhe sht shpejtsia .
Nj mas e pergjithshme pr sistemin nn kontroll shte kalkuluar duke marrur vlerat mesatare pr
raportin e 12 integer benchmarks. SPEC e specifikon prdorimin e nj mesatare gjeometrike t shprehur
si vijon :
SPEC Rate Metric:

Rate metric e mat shkalln e makins gjat bartjes s nj numri t detyrave. Pr rate metric, shumica e
kopjeve t benchmarks punojn n t njjtn koh. Numri i kopjeve sht i njejt me numrin e
procesorve n makin . Raporti kalkulohet si vijon :

AMDAHLS LAW:
Ligji i Amdahl-it spari u propozua nga Gene Amdahl dhe mirret me rritjen e potencialit t nj programi
duke prdorur shum procesor n krahasim me nj procesor t vetm.
Nga ky ligj u konkludua se : kodi duhet t jet i mundshm t punoj n paralelizm dhe shpejtsia sht
e lidhur ashtu q zvoglon kthimet me rritjen e procesorve.
Nj server mund t menaxhoj detyra t shumta pr t mbajtur klient t shumt apo detyra t shumta
paralelisht deri t arrihet limiti i numrit t procesorve.
faqja : 24
USHTRIMET n ASSEMBLER
faqja : 25
faqja : 26
THE LEVEL VEIW OF A COMPUTER

FUNCTION
Pothuajse t gjith kompjutert bashkohor jan t bazuar n konceptin e Van Neumann, i cili sht i
bazuar apo i definuar n tri koncepte:
T dhnat dhe instruksione t ruhen vet n nj memorie pr shkrim lexim.

Elementet e asaj memorie jan t adresueshme nga lokacioni pa marr parasysh prbrjen q
kan.
Ekzekutumi ndodh n mnyr sekuenciale pr nj instruksioni n tjetrin.
Funksioni themelor i nj kompjuteri sht ekzekutimi i nj program ii cili shkaktohet nga set i
instruksioneve t ruajtura n memorie.
Procesimi i nj instruksioni ndodh n dy hapa. I pari procesori e lexon informatn (fetch) nga memoria
pastaj e ekzekuton at instruksion. Procesimi i ekzekutimit t nj instruksioni quhet instruction cycle.
Instruction Fetch and Execute

N fillim t do cikli t instruksioni procesori e nxjerr instruksionin nga memoria dmth ja bn fetch.
Kshtu program counter (PC) rritet pr nj.
Program Counter (numeruesi i programit) tregon instruksionin e ardhshm q do t ekzekutohet.
Ndrsa instruksioni i ngarkuar (nxjerrur) ruhet n nj regjistr t procesorit t quajtur Instruction
Register.
Interrupts (ndrprerjet)
N t vrtet t gjith kompjutert e kan nj mekanizm q i mundson pajisjeve tjera si I/O, memoria
etj, ta ndrprejn punn e procesorit.
Arsyeja e prdorimit t ndrprerjeve jan ofruar si mnyr m e mir pr ta rrit efikasitetin e procesimit.
Procesori gjat ekzekutimit t komandave (instruksioneve) shiqon se a ka ndonj interrupt, nse ka
interrupt, p.sh prej ndonj pajisje periferike, procesori e suspendon programin eaktual e ruan kontekstin se
ku ka mbet, e trajton ndrprerjn (programin q ka ndrhyr) pastaj e kthen kontekstin e programit
(fillestar) dhe vazhdon me rrjedhjen e natyrshme t programit.
Duhet ta dim se procesori n do moment sht duke ekzekutuar ndonj program. Madje edhe
mekanizmi i ndrprerjeve (interrupt) sht program.
Gjat interruptave, procesori mund t jet n Wait Mode prshkak se Hard Disku ose Memoria nuk jan
n gjendje pr t ekzekutuar ndonj komand.
Memoria apo HD duhet t ju prgjigjen procesorit por nse ato sjan t gatshme ather procesori sht
n Long Wait Mode.
Gjat ekzekutimit ndrprerjet mund t jen si ndrprerje sekuenciale dhe ndrprerje kaskad (ndrprerje
n ndrprerje).
Llojet e ndrprerjeve jan : Multitasking dhe Error-a.
faqja : 27
Multiple Interrupts
Deri tani folm kur kemi nj ndrprerje. T supozojm se kemi shum ndrprerje p.sh nga pajisjet
periferike memoria etj etj.
Kur kemi shum interrupts n aspektin e trajtimit i kemi dy rrug:
E para: Gjat trajtimit t interruptave i injorojm t gjitha interruptat tjer dmth nj trajtohet kurse
tjert rrin n pending mod.
E dyta: Interruptet trajtohen n baz t prioriteteve dmth ato q kan prioritetet m shum
trajtohen para atyre me m pak prioritet.
Strukturat e interkoneksionit:
Kompjuteri prbhet prej nj grupi t komponentve q zakonisht ato m themelore jan tri (procesori,
memoria dhe pajisjet hyrse-dalse). Dhe pr t qen efikas apo pr t punuar kompjuteri duhet t ket
nj ndrlidhje mes tyre. Lidhja mes ktyre moduleve t ndryshme quhet struktur e interkoneksionit .
Bus interconnection :
Nj bus sht nj rrug e gjer komunikuese mes dy apo m shum pajisjeve. Zakonisht nj bus ka shum
rrug komunikuese t cilat sinjalin e transmetojn prmes bitave binar zero dhe nj (0 dhe 1).
Vetm nj pajisje mund t drgoj t dhna n t njjtn rrug pr t njjtn period kohore, ngase pot
drgonin dy e m shum pajisje ather ato do ta bllokonin njra tjetrn.
Edhe pse ka shum dizajne t ndryshme t buseve, linjat e buseve mund t jen vetm n kto tri kategori:
Data Lines (linja t transferit t t dhnave)

Control Lines (linja kontrolli)
Address Lines (linja t adresave)
Sa m i madh t jet numri i pajisjeve n nj bus aq m e dobt do t jet performance.

Buset mund t ndahen n t : Dedikuara dhe t Multipleksuara ndrsa sipas transferit t t dhnave mund
t ndahen n : pr lexim, pr shkrim, pr shkrim dhe lexim, pr lexim pas shkrimit si dhe pr blloqe.
Ndrsa sipas timingut(kohs) ndahn n sinkrone dhe asinkrone.
Sinkronet, rrjedhshmria e ngjarjeve varet nga clocku.

Asinkronet, rrjedhshmria e ngjarjeve varet nga ekzekutimi i ngjarjs s kaluar.
CACHE MEMORY memoria kesh

Cache- sht komponent e kompjuterit q i ruan t dhnat n mnyr q krkesat pr
kto t dhna t procesohen m shpejt. Cache prmban nj kopje t t dhnave m
t qasshme t cilat gjenden n memorien kryesore.
Kur procesori tenton t procesoj t dhnat, s pari i krkon n Cache, dhe nese i gjen
faqja : 28
aty i merr dhe i proceson por nese nuk jan n Cache ather ato t dhna krkohen
n memorien kryesore, mirren nga ajo dhe vendosen n Cache pastaj procesori i merr
nga Cache dhe i proceson.
fardo qoft lloji i memories n kompjuter, ajo karakterizohet me vetit si n vijim:
Lokacionin e memories (vendin se ku gjendet memoria)

Kapacitetin e memories
Njsin e transferit t memories
Mnyra e qasjs s memories
Performanca e memories
Lloji fizik i memories
Vetit fizike t memories dhe
Organizmi i memories
+ N baz t lokacionit, memoriam und t jet e vendosur n processor (cache), e

brendshme interne dhe e jashtme externe .
+ Kapaciteti i memories karakterizohet nga numri i fjalve. Fjala sht njsia natyrale e
organizmit t memories, dhe ajo prbhet prej bitve.
+ Njsia e transferit varet nga bussi dhe njsia e adresimit q gjen lokacionin m t
vogl t mundshm.
+ Metodat e qasjs s memories:
Me qasje sekuenciale, - duke i lexuar informatat nj nga nj (shembull tipik jan

kasetat)
Metoda me qasje direkte, - duke krcyer n afrsi t bllokut ku bhet krcimi
pastaj bhet nj krkim i vogl sekuencial ( shembull i ksaj jan hard-disqet)
Metoda me qasje t rastsishme, - ku secila adres e identifikon lokacionin e
informats. Karakteristik e saj sht se nuk varet nga koha dhe as nga qasja e
kaluar. Rast tipik sht RAM-i.
Metoda associative, - t dhnat lokalizohen duke br krahasim me nj pjes t
memories kryesore, edhe te kjo memorie koha e qasjes nuk varet nga qasja e
kaluar as nga lokacioni si dhe e gjith memoria kontrollohet njherazi ku koha e
qasjes mbetet konstante
Dy gjra kryesore (tek memoriet), me t cilat preukupohet do prdorues jan:
Kapaciteti i memories dhe

Performanca e memories
faqja : 29
+ Performanca e memories ndikohet nga tri gjra:

-
Access Time (koha e qasjes), - q paraqet kohn q kalon prej momentit q ja

paraqesim krkesn memories deri n momentin kur ajo na e kthen rezultatin.
Memory Cycle Time (koha e ciklit t memories) , paraqet kohn q i nevoitet
memories para qasjes s ardhshme.
(Arsyeja, pse duhet t rifreskohet RAM-i sht: se ajo prbhet nga kapacitort,
ku me kalimin e kohs kta zbrazen si pasoj shkaktojn humbjen e informative.
Pr kt arsye RAM-i gjat tr kohs rifreskohet n mnyr ti ruaj t dhnat.)
[ koha e ciklit = kohn e qasjes + koha e rifreskimit ]
Krejt n fund performance e nj memorie varet edhe nga Transfer Rate
(shpejtsin e transferit), ku kjo shpejtsi varet shum nga numri i busave dhe
madhsia e tyre.
+ Esenciale te do memorie sht t dihet: kapaciteti i memories, shpejtsia e saj

dhe sa ka kushtuar ajo .
+ Hierarkia e memories (duke filluar nga m i vogli): Regjistrat, Cache
(Level1,Level2 dhe ndonjher Level 3), Memoria kryesore (RAM), Cache i diskut,
Hard Dsiku, Memoriet Optike dhe Kasetat.
+ Memoria Cache ndodht n mes tprocesorit dhe RAM-it, dhe kjo gj bhet pr
arsye t optimizimit (prmirsimit t performancs) t kompjuterit.
+ Nese t dhnat gjenden n Cache, ather procesori i merr nga ajo por nese nuk
gjenden ather procesori i krkon n memorie, i sjell n Cache pastaj i lexon.
Cache ( vazhdim)
Pothuajse t gjith procesort bashkohor e mbshtesin (punn me) memorien virtuale.
N esenc memoria virtuale sht nj lehtsim e cila i mundson programeve t
adresojn n memorie n nj form logjike.
Posa t prdoret memoria virtuale, fushat e adresave t memories mbushen me adresa
virtuale. Kurse pajisja pr shkrim lexim nga memoria quhet MMU (memory
management unit) e cila bn prkthimin e adresave virtuale n adresa fizike t
memories.
Keshi virtual (logjik) i ruan t dhnat duke prdorur adresa virtuale dhe ktij keshi,
procesori iu qaset pa pasur nevoj t kaloj prmes MMU-s.
Keshi fizik, i ruan t dhnat duke prdorur adresa fizike (reale) t memories.
Prparsi e keshit logjik ndaj atij fizik sht se keshi logjik sht m i shpejt se keshi
fizik. Ndrsa e met e keshit logjik sht se shumica e adresave virtuale prdorin
adresat e njjta ku zakonisht fillojn nga zero ( 0 ) gj q mund t hasim q dy
faqja : 30
programe t ndryshme ta prdorin t njjtn adres virtuale q i bie, nj adres virtuale

ti referoj dy adresa t ndryshme fizike (pr shkak t dy programeve). Sa m i madh t
jet keshi aq m shum porta t adresimit do t ket.
Funksionet e Mapingut (mapping functions):

Pr shkak se keshi ka m pak sllote (linja) se sa q ka memoria blloqe, ather krkohet nj algoritm pr
ti mapuar blloqet e memories n sllote-t e keshit. Pra duhet t prcaktojm se cili bllok i memories e
okupon sllotin.
Mnyra se si keshi sht i organizuar varet nga funksioni i mapingut. Pr kt funksion (t mapingut)
mund t prdoren tri teknika: direkte, associative dhe set associative .
Teknika e mapingut direct sht e thjesht dhe jo e shtrenjt pr tu implementuar. Kjo metod
thot se do bllok i memories kryesore mapohet n nj sllot t keshit.
E met e saj sht se pasi do bllok ka lokacionin e vet fiks ndodh q programi ti referoj fjalt
vazhdimisht nga dy blloqe t ndryshme por q referohen n t njjtin sllot, ku mundsia pr
numr t madh t huqjeve te keshit (cache miss) sht shum i madh, ngase p.sh mund t ndodh
q bllokun t cilin e largojm na duhet n instruksionin e ardhshm apo blloku q na duhet tani e
kemi larguar n instruksionin e kaluar. Te ky lloj i mapingut, kontrolli logjik i keshit e interpreton
adresen si Tag, Line dhe Word.
Teknika e mapingut asociativ, i mbulon t metat e mapingut direct duke lejuar q do bllok
i memories t mapohet n seciln adres t keshit.
Tek ky lloj i mapingut kontrolli logjik i keshit e interpreton informatn vetm si Tag dhe Word
pasi Line(slloti) m nuk na duhet sepse mund t i qasemi kudo.
Pr ta shikuar a sht nj bllok i caktuar n kesh, kontrolli logjik i keshit duhet t ekzaminoj do
rresht t Tag-ut t shoh se a prputhet. E met e ksaj metode sht se sht m e ngadalt.
Mapingu set associativ sht kombinim i m t mirave t dy metodave (t lart cekura). Te kjo
metod keshi ndahet n bashksi (sete) ku do set prbhet nga sllot-et (linjat) si dhe krkimi i
fjalve s pari bhet n sllot pastaj n linja.
Pra do fjal mund t mapohet n t gjitha linjat e keshit n setin e caktuar. Tel kjo teknik
kontrolli logjik e interpreton informatn si Tag, Set dhe Word.
Algoritmat e zvendsimit (Replacement

Algorithms)
Tek teknikat associative dhe set associative patjetr sht i nevojshm nj algoritm i zavendsimit. Deri
m tani jan prdorur disa algoritma, ndr to prmendim :
LRU (Least Recently Used) blloku q ka qndruar n memorie m s gjati si dhe nuk ka pasur
referim n t.
FIFO (First In First Out) blloku q ka qndruar m s gjati n memorie do t largohet.
LFU (Least Frequently Used) blloku q ka pasur m s paku referenca, si dhe
RANDOM ku largohet cilido bllok.
faqja : 31
Politikat e shkrimit (Write Policy)
Kur nj bllok i cili ka qen resident n kesh dshirojm ta zvendsojm ather duhet t kemi parasysh
dy gjra. Nse blloku i vjetr nuk ka psuar ndryshime ather ai mund t zvendsohet me nj t ri pa
pasur nevoj ta shkruajm (n memorie) at t vjetrin.
Por nese s paku nj her ka pasur shkrim n t ather memoria duhet t bhet update duke e shkruar
linjen e keshit n memorie para se ta sjell bllokun e ri.
Teknika m e thjesht e shkrimit sht write through. Me prdorimin e ksaj teknike t gjitha shkrimet
q bhen n memorie bhen edhe n kesh (updatohen). E met e ksaj teknike sht se vazhdimisht
gjeneron trafik t memories dhe mund t shkaktoj ngushtim t rrugve.
Teknik tjetr alternative sht teknika e njohur si write back, e cila i minimizon shkrimet n memorie ku
me kt teknik prditsimet (update) bhen vetm n kesh.
MEMORIA INTERNE
Prdorimi i gjysmprquesve pr ndrtimin e memorieve kryesore sht pothuajse universal.
Memoriet me semikonduktor ndajn disa veori t prbashkta p.sh punojn me dy gjendje t cilat mund
t paraqiten me numra binar 1 dhe 0. E kan mundsin q n to t shkruhet qoft edhe nj her t vetme si
dhe jan n gjendje t lexohen.
Zakonisht nj memorie ka tri terminale funksionuese pr t mbajt sinjalin elektrik.
Terminali Select e przgjedh qelizn varsisht pr shkrim apo pr lexim

Terminali i Kontrollit shkakton (apo tregon) leximin apo shkrimin
Main Memory sht memorie fizike interne e cila bn leximin dhe shkrimin e t dhnave vazhdimisht
dhe me lehtsi. sht memorie me qasje t rastsishme (random) edhe pse n term sht nj keqkuptim
ngase pothuajse t gjitha memoriet jan me qasje t rastsishme (Cache, Rom ejt) por ndoshta prshkak se
sht e let t shkruash e t lexosh n t quhet RAM. RAM sht memorie e paqndrueshme (volatile)
dhe futja apo fshirja e t dhnave bhet prmes bitave n form elektrike.
Dynamic RAM (DRAM) sht i br me qeliza t cilat i ruajn t dhnat si ngarkesa t kondenzatorve.
Prezenca e ngarkesave mund t paraqitet si form binare 1 dhe 0. Prdoret si memorie themelore si dhe t
dhnat duhet t rifreskohen vazhdimisht n mnyr q t mirmbahen.
Static RAM (SRAM) sht pajisje digjitale e cila i ruan t dhnat binare duke prdorur logjikn e portave
t Flip-Flopve.
DRAM vs SRAM
Q t dyja jan jo t qndrueshme dhe duhet t jen n tension n mnyr q ti ruajn t dhnat. DRAM
sht m i dendur prshkak se qelizat e tij jan m t thjeshta dhe m t vogla se ai static, gjithashtu sht
me e lir se SRAM.
faqja : 32
SRAM prdoret tek memoriet Cache prshkak se sht m e shpejt ndrsa DRAM prdoret tek memoriet
kryesore RAM.
Llojet e ROM-memorieve
ROM dmth memorie vetm pr lexim. Jan memorie t cilat prmbajn nj model t t dhnave t cilat
nuk mund (nuk kan nevoj) t ndryshohen.
Nj ROM sht i ndertuar prej qarqeve dhe t dhnat e saj futen fabrikisht gj q shfaq dy probleme:
Futja e t dhnave kushton shtrenjt si pr nj ROM si pr shum. Dhe e dyta sht se nuk ka vend pr
gabim, nese nj bit shkruhet gabim e gjith ROM-i duhet t humbas.
PROM (programming ROM) sikurse ROM edhe PROM sht memorie e qndrueshme dhe zakonisht
n t shkruhet vetm nj her. Shkrimi bhet n mnyr elektrike ather kur prodhohet por mund t
bhet edhe pastaj.
EPROM shkrimi n t bhet n form elektrike ndrsa fshirja e t dhnave t saj bhet me rreze
ultravjollc. EPROM sht m e shtrenjt se PROM por e ka mundsin e fshirjes s shpesht.
Forma m atraktive e memorieve read-mostly-memory sht EEPROM (electrical erasable
programming ROM) kur fshijm n kt memorie nuk ka nevoj ta fshijm gjith memorien por vetm
ato bita q kan nevoj. Kjo e kombinon qndrueshmrin e saj t t dhnave me aftsin e saj pr tu
riprogrammuar, gj q sht me shtrenjt dhe ka m pak bita pr chip.
Flash Memory sht si nj bashkdyzim i EPROM dhe EEPROM. Emrin Flash e ka marr prshkak t
shpejtsis s riprogramimit. Edhe kjo sikurse EEPROM prdor form elektrike t fshirjes s t dhnave
ku mund t fshihet e gjith memoria brenda pak sekondave.
Chip Logic
Sikurse edhe n qarqe tjera integruese memoriet me gjysmperques vin me chip t paketora. Ku do chip
prmban nj vark t qelizave (cell) memoruese. N hierarkin e memories pam q ka nj balans mes
mimit, shpejtsis dhe kapacitetit t memories. Gjithashtu ekziston nj balans mes organizimit t
qelizave t memories si dhe funksionit logjik t keshit.
T gjitha DRAM krkojn nj operacion t rifreskimit dhe pr ta br kt operacion duhet ta bjm t
pa-aft (disable) chipin DRAM derisa qelizat e t dhnave t rifreskohen.
Error Correction
Nj memorie q punon me gjysmprques vazhdimisht sht subject i gabimeve. Ato ndahen n dshtime
t mdha (hard failure) dhe gabime t lehta (soft errors).
Hard Failure vie si shkak se memoria nuk mund ta ruaj bitin e sigurt dhe ndodh t ndalet (stuck) n nj
bit 0 apo 1 apo t ndryshoj vazhdimisht n mnyr t rregullt mes 0 dhe1. Ndrsa Soft Error ndodh
prshkak t problemeve t Poer Supply dhe t grimcave alfa.
Mnyra me e leht e korigjimit t gabimeve sht duke prdorur kodin e Hammingut.
faqja : 33
Kombinimi i SRAM dhe DRAM gjegjsisht futja e nj chipi SRAM n DRAM paraqet memorien cache
brenda memories kryesore.
SDRAM (Synchronous DRAM) Froma m e prhapur dhe m e prdorur e DRAM-it sht Synchronous
DRAM. Prkundr DRAM-it tradicional q ishte asinkron, SDRAM shkmben t dhna me procesorin n
mnyr t sinkronizuar me nj or externe. Gj q CPU e din kohn kur ti pranoj-drgoj t dhnat, dmth
menjanohen pritjet.
DDR SDRAM (double data rate SDRAM) i drgon t dhnat dy her pr nj interval kohor.
SDRAM e drgon vetm nj t dhn pr cikl t kohs.
MEMORIA EXTERNE (E JASHTME)

Disku magnetic sht i ndrtuar nga oxidi i hekurit ndrsa siprfaqja e qarqeve magnetike sht prej qelqi
(m hert ka qen nga aluminiumi).
T dhnat shkruhen dhe pastaj mund t lexohen prmes nj koke (shum sisteme kan dy koka, njra pr
shkrim tjetra pr lexim).
Gjat shkrimit apo leximit koka sht e palvizshme prderisa pllaka rrotullohet prfundi saj.
Data Organization and Formating

Koka sht relativisht e vogl dhe sht n gjendje t lexoj apo t shkruaj n ndonj pjes t pllaks q
sht duke u rrotulluar prfundi saj. Kjo i jep mundsi t dhnave t organizohen n (n at pllak) npr
rrath koncentrik t quajtur track (rrug).
N nj pajisje jan mijra tracks dhe ata q jan afr njri tjetrit jan t ndar me hapsira (boshllqe).
T dhnat jan t transferuara prej dhe nga disku n sektore. Zakonisht jan qindar sektor pr nj track.
N sistemet bashkohore prdoren sisteme me gjersi fikse prej 512byte.
CAV (constant angular velocity) sht kur t dhnat mund t skenohen n nj norm t njjt duke e
rrotulluar diskun n shpejtsi konstante. Prparsi e ksaj sht se blloqet individuale (t vetme) mund t
adresohen direct si nga nj sektor si nga i gjith tracku. Ngase pr ta lvizur kokn prej lokacionit t
tanishm deri te nj adres specifike i duhet koks vetm nj lvizje e vogl.
Ndrsa e met e CAV sht se sasia e t dhnave q mund t ruhen n track-un m t jashtm (outertrack) sht e njjt me sasin e t dhnave q mund t ruhen n track-un m t brendshm (inner-track).
Disa shembuj t disqeve q mund t hiqen/largohen (removable discs) jan: Floppy disqet, ZIP cartridge
disqet.
Disc performance parametres:

Kur disku sht duke operuar, ai rrotullohet n nj shpejtsi konstante. Pr t shkru apo pr t lexu koka
duhet t pozicionohet tek traku i dshiruar, respektivisht tek sektori i dshiruar t track-ut t dshiruar,
dhe kjo koh q i merr koks prej fillimi deri tek pozicionimi n track quhet seek time.
Ndrsa koha q i duhet sektorit pr ta arrit kokn quhet rotational delay (vones e rrotacionit).
faqja : 34
Seek time + Rotational Delay = Access time.
Access time, paraqet kohn pr t ciln transferohen t dhnat.
RAID: sht nj bashksi e harddisqeve t cilat prej sistemit operativ njihen si nj disk i vetm logjik.
Tek RAID t dhnat jan t shprndara n vargje, kjo metod njihet si stripping.
Kapaciteti tepric i diskut(Redundanca) prdoret pr ti ruajtur disa informata t paritetit gj q i garanton
t dhnave rikthim n rast t dshtimit t ndonj disku.
RAID 0: nuk prdor redundanc apo nuk l disqe t rezervuara ku n rast t dshtimit t gjitha t dhnat
humbin.
RAID 1: prdor teknikn mirroring(pasqyrim) t dhnat i pasqyron n nj disk tjetr ku edhe n rast t
dshtimit t nj disku t dhnat nuk humbin.
RAID 3: edhe tek ky nivel shprndarja e t dhnave sht n form t bitave por dallimi sht se RAID 3
ka nj disk t paritetit gj q nese nj disk dshton, disku i dedikuar i paritetit e zvendson diskun e
dshtuar.
Pr t pasur probabilitet t humbjes s t dhnave duhet s paku dy disqe t dshtojn.
RAID 4: i shprndan t dhnat n blloqe, dhe n rast t dshtimit t nj disku t dhnat nuk humbin.
Porn rast t humbjes rikthimi i t dhnave sht shum i vshtir.
RAID 5: e shprndan brezin e paritetit prgjat tr diskut. Kshtu q pr n-vargje t diskut, brezi i
paritetit sht n nj disk tjetr, pastaj pr n-vargjet tjera dhe kshtu shkon duke u prsritur.
RAID 6: t dhnat e paritetit jan t shprndara n disqe t ndryshme dhe blloqe t ndryshme. Kshtu q
n rast dshtimi i mundson t dhnave t rigjenerohen madje edhe nese ka dy disqe t dshtuara.
Disa lloje t disqeve optike:
CD
CD-ROM
CD-R
CD-RW
DVD-R
DVD-RW
Blu-Ray DVD
PAJISJET HYRSE DALSE

Prveq procesorit dhe memories, element kyq n sistemin e kompjuterit jan edhe pajisjet hyrse-dalse.
Nj modul i pajisjeve hyrse-dalse sht nj grumbull i kontektorve q bjn ndrlidhjen e pajisjes me
system bus-in.
faqja : 35
Shtrohet pyetja, pse nuk lidhen pajisjet direkt me bus-in? por duhet prmes moduleve hyrse-dalse.
Ekzistojn disa arsye :
Jan shum pajisje periferike dhe secila ka metoda t ndryshme t operimit pr kt do t isht jopraktike q t fusim brenda procesorit logjikn e e operimit pr seciln.
Transferi i t dhnave tek pajisjet periferke shpes sht shum m i ngadalt se te memoria e
procesori.
N ann tjetr, ka pajisjet periferike q shpejtsia e saj sht m e madhe se e memories e
procesorit, dhe kjo mosprputhje shkakton nj joefiqenc n rast se nuk menagjohet mir.
Pajisjet periferike shpesh prdorin formate t ndryshme t t dhnava dhe madhsive t fjalve
sesa kompjuteri n t cilin jan t lidhur.
Modulet e pajisjeve hyrse-dalse kan dy funksione madhore:
T bj ndrlidhjen mes procesorit dhe memories prmes nj system-busi apo prmes nj central
sitch-i.
T bj ndrlidhjen mes nj apo m shum pajisjeve periferike prmes lidhjeve t t dhnave.
External devices :
Operimi i pajisjeve hyrse-dalse arrihet prmes nj asortimenti(lloji) t gjer t pajisjeve externe t cilat
ofrojn mundsin e shkmbimit t t dhnave mes ambientit t jashtm dhe kompjuterit.
Nj pajisje e jashtme e cila sht e lidhur n nj modul t I/O shpesh iu referohet si pajisje periferike.
Klasifikimi i pajisjeve hyrse dalse
Human readable - q jan t prshtatshme pr t komunikuar me shfrytzuesin e kompjuterit.

- Shembull i human readable jan : terminalet pr shfaqjen e videove si dhe printert.
Machine readable t prshtatshme pr komunikim me pajisjen.

- Shembull i machine readable jan : disqet magnetike, sensort, aktuatort (q i vn n lvizje
zakonisht robott).
Communication t pshtatshme pr komunikim n largsi (m larg).
I/O Modulet:
Gjat fardo periudhe kohore, procesori mund t komunikoj me nj apo m shum pajisje periferke n
fusha t llojllojshme varsisht prej nevojave t programit pr nj pajisje periferike.
Asetet e brendshme t kompjuterit duhet t jen t shprndara prgjat nj numri t aktiviteteve prfshir
edhe t dhnat e I/O-s. Prandaj I/O prmbajn nj nevoj pr central timing q t bj koordinimin mes
pajisjeve t brendshme dhe ato t jashtme.
Shembull: kontrolli i transferit t t dhnave prej nj pajisje t jashtme tek procesori mund t prfshij
kta hapa:
faqja : 36
1. Procesori krkon nga I/O moduli q ta kontrolloj statusin e pajisjes s lidhur(ngjitur).
2. Moduli I/O e kthen statusin e pajisjes.
3. Nese Pajisja sht e gatshme t trasmitoj t dhna, procesori bn krkes pr t dhna prmes
modulit I/O.
4. Moduli I/O merr njsin e t dhnave (p.sh 8bit ose 16bit) nga pajisja externe.
5. T dhnat transferohen prej I/O modulit tek procesori.
Programed I/O
Me programmed I/O, t dhnat shkmbehen mes procesorit dhe modulit t pajisjeve hyrse-dalse.
Procesori e ekzekuton nj program i cili i jep qasje direkte n kontrollin e operacioneve te pajisjeve
hyrse dalse. N momentin kur procesori e lshon nj komand tek I/O moduli, ai duhet t pres derisa
operimi i asaj komande t prfundoj. Nse procesori sht m i shpejt se I/O moduli kjo sht humbje e
kohs s procesorit.
Me interrupt-driven, procesori e lshon nj komand tek I/O moduli pastaj vazhdon me ekzekutimin e
instruksioneve dhe posa komanda ta ket prfunduar operimin ajo i bn interrupt procesorit.
Me t dyja, programmed dhe interrupt I/O procesori sht prgjegjs pr nxjerrjen e t dhnave nga
memoria pr dalje (transfer) dhe ruajtjen e t dhnave pr hyrje (pranim).
Alternativa tjetr sht e njohur si Direct Memory Access (DMA), ku n kt metod I/O moduli dhe
memoria shkmbejn t dhnat direkt pa prfshirjen e procesorit.
I/O commands
Jan katr lloje t I/O komandave t cilat moduli i hyrje-daljeve mund ti pranoj kur t adresohet prej
procesorit.
Control prdoret q ta aktivizoj nj pajisje periferike dhe ti tregoj far t bj.

Test prdoret pq ti testoj gjendjet e ndryshme t ndrlidhjes mes I/O moduli dhe pajisjeve
periferike.
Read bn q I/O moduli t pranoj nj element t t dhnave dhe ta vendos at n bufferin e
brendshm.
Write bn q I/O moduli t marr nj element t t dhnave dhe m pas ta transmetoj at t
dhn tek majisjet periferike.
Interrupt Driven I/O

Problemi me programmed I/O sht se procesori duhet t pres koh t gjat q moduli i hyrje-daljeve t
jet i gatshm pr pranim apo pr transmetim t t dhnave.
Procesori gjat kohs q sht duke pritur duhet vazhdimisht t pyes pr statusin e I/O modulit .
Alternativ pr ket sht q procesori ta lshoj nj komand n I/O modul, dhe pastaj t vazhdoj me
ndonj pun tjetr t dobishme dhe posa t jet gati I/O moduli t shkmbej t dhna me procesorin, ai e
ndrpret procesorin.Procesori e ekzekuton transferin e t dhnave dhe pastaj vazhdon procesimin e t
dhnave aty ku ka mbet.
faqja : 37
Interrupt Processing :
Paraqitja e nj interrupti (ndrprerje) shkakton nj numr t ngjarjeve (eventeve) si n procesor harduer,

ashtu edhe n softuer.
N momentin kur nj pajisje hyrse-dalse e kompleton I/O operimin, n harduer ndodhin kto ngjarje:
1) Pajisja e lshon nj interrupt sinjal tek procesori.
2) Procesori e prfundon ekzekutimin e instruksionit t tanishm (at q ka qen duke e ekzekutuar),
para se t i prgjigjet ndrhyrjes.
3) Pastaj procesori shikon nese ka interrupt, vren se sht nj kshtu ai e drgon nj sinjal t
njohjes q i tregon pajisjes se e njeh (pranon) kt interrupt dhe me kt veprim i jep mundsi
pajisjes q ta largoj sinjalin e saj t interruptit.
4) Pr t filluar procesori s pari duhet ta ruaj kontekstin e programit deri aty ku ndodhi ndrprerja.
Konteksti minimal i krkuar sht statusi i procesorit i cili ruhet n nj regjistr t quajtur
Program Status Word (PSW), dhe n Program Counter (PC) e ruan instruksionin e ardhshm q
ka pr tu ekzekutuar.
5) Tani procesori e mbush program counter me lokacionin e programit q shkaktoi ndrprerje. Nse
ka m shum se nj interrupt ather procesori duhet t determinoj cilin program ta thrras.
6) Tek kjo pik prmbajta e regjistrave Program Counter dhe Program Status Word duhet t ruhen n
system stack sepse kta regjistra mund t prdoren prsri nga Interrupt handler.
7) Interrupt hendler m pas e proceson nderprerjen. Kjo prfshin ekzaminimin e statusit t
informatave q kan t bjn me I/O operacionet ose ndonj ngjarje(eventi) q ka shkaktuar
interruptin.
8) Kur interrupti t prfundoj , vlera e regjistrave rikthehen nga stack dhe ruhen n regjistra
(prsri).
9) Dhe prfundimisht sht akti final i rikthimit i vlerave t PSW dhe PC nga stack dhe si rezultat
instruksioni i rradhs q do t ekzekutohet do t jet programi para ndrhyrjes.
Direct Memory Access (DMA)

Edhe pse interrupt-driven sht me efiqient se Programmed I/O, prap se prap krkon nj intermenim t
procesorit pr t bartur t dhna mes I/O modulit dhe memories.
Ather kur nj sasi e madhe e t dhnave ka pr tu zhvendosur, nj teknik m efektive si DMA, sht e
krkuar.
DMA Function:
DMA e prfshin nj modul shtes n system bus. DMA moduli sht n gjendje ta imitoj procesorin, n
t vrtet ai e merr n dor kontrollin e sistemit nga procesori.
Kjo gj i nevoitet t transferoj t dhna prmes system busit.
Pr kt arsye DMA duhet ta prdor busin vetm kur nuk i duhet procesorit, apo duhet ta detoroj at
(procesorin) ti suspiendoj operimet prkohsisht.
Kur procesori dshiron t lexoj apo t shkruaj nj bllok t t dhnave. Lshon nj komand tek DMA
moduli duke i drguar DMA-s kto informata :
Linjn e kontrollit varsisht pr read ose irte.

Adresn e pajisjes periferike t drguar si data line.
Lokacionin startues s memories q t filloi t lexoj apo t shkruaj i prquar prmes data lines
dhe i ruajtur n regjistrin e adresave t DMA modulit.
faqja : 38

Numri i fjalve q do t lexohen ose t shkruhen, prsri t prquara prmes data lines.
The Evolution of the I/O functions

Me evulimin e sistemit kompjuterik, edhe komponentet individuale kan psuar nj lloj zhvillimi e
kompleksiteti, ku kjo gj si askund tjetr m s miri vrhet tek pajisjet hyrse-dalse.
Deri m tani e kemi prmendur kt lloj evulimi, por tani sht i paraqitur n form t hapave si vijon :
1) Procseori (CPU) ka kontroll direkt n pajisje periferike.
2) Tani I sht shtuar nj kontroller apo nj I/O modul, ku pastaj CPU do prdor Programmed I/O
por pa interrupts. Tek ky hap procesori disi divorcohet nga specifikat (tjera) t pajisjeve externe.
3) I njjti konfigurim sikur tek hapi 2, por tani hyn n prdorim edhe interruptat. Procesori tani nuk
ka nevoj t pres derisa I/O t kryej operimin, gj q kjo ndikon n rritje t efiqiencs.
4) Modulit t pajisjeve hyrse-dalse iu sht dhn akses direkt n memorie pmres DMA. Tani ajo
mund t fus apo t largoj nj bllok t t dhnave pa e prfshir CPU-n, prveq tek fundi apo tek
fillimi i transferit.
5) Moduli i pajisjeve hyrse-dalse sht zgjeruar sa q tani sht nj procesor n vetn e tij, me nj
set t instruksioneve t ndrlidhur pr I/O. Procesori i I/O i nxjerr dhe i ekzekuton instruksionet
pa intervenimin e CPU-s. Kjo gj i mundson CPU-s t dij sekuencn e aktiviteteve t I/O dhe
t lejoj q ti bhet interrupt (CPU-s) vetm ather kur e gjith sekuenca sht performuar
(kryer).
6) Moduli i pajisjeve hyrse-dalse ka nj memorie lokale n vetn e tij, dhe n fakt ai n vetvete
tanim sht nj kompjuter. Me kt lloj arkitekture nj set i madh i pajisjeve hyrse-dalse
mund t kontrollohen, me nj prfshirje shum t vogl t CPU-s. Pasiq tani I/O procesori
kujdeset pr shumicn e punve n kontrollimin e terminaleve.
Siq e shifni gjat ksaj rruge, m shum e m shum funksione po kryhen pa prfshirjen direkte t CPUs. Gj q mundson rritje t performancs.
Characterstics of I/O Channels

Kanali i pajisjeve hyrse-dalse e paraqet nj koncept t zgjeruar t DMA-s. Nj kanal i pajisjeve
hyrse-dalse sht n gjendje t ekzekutoj I/O instruksione gj q i jep kontroll komplet mbi
operacione t I/O.
N nj sistem kompjuterik me disa pajisje (t lidhura n t), CPU-ja nuk e bn ekzekutimin e
instruksioneve t I/O-s, por kto instruksione jan t ruajtura n memorien kryesore q pastaj t
ekzekutohen nga nj procesor me nj qllim t veqant pra procesorin e vet pajisjeve hyrse-dalse.
Jan dy lloje t kanaleve (brezeve) t pajisjeve hyrse-dalse:
Selector Channel i cili i kontrollon pajisjet e ndryshme me shpejtsi shum t lart dhe sht i
dedikuar q n fardo kohe t bj transfer t t dhnave me ndonj nga kto pajisje.
faqja : 39
Multiplexor Channel sht kanal i cili mund t mban disa pajisje hyrse-dalse t lidhura
(ngjitura) n t njjtn koh. Zakonisht n kt kanal jan t lidhura pajisjet me shpejtsi jo aq t
madhe.
The External Interface: FireWire and Infiniband

Interfejsi i nj moduli t pajisjeve hyrse-dalse duhet t jet i lidhur ngusht me natyrn e operimit t
pajisjes periferike. Nj nga karakteristikat m thelbsore dhe m madhore sht se pajisja a sht e lidhur
seri apo paralel?
-
N interfejsat paralel, jan shum linja t lidhura me I/O modulin dhe me pajisjet periferike,
dhe shum bita transferohen njkohsisht ngjashm siq transferohen bitat e fjalve (ord) n
data bus.
N interfejsin serik, sht vetm nj linj e transmetimit t t dhnave gj q bitat duhet t
transferohen nj nga nj.
Interfejsi paralel zakonisht sht prdorur pr pajisjet periferike q kan shpejtsi t madh siq jan disqet
ndrsa ai serik thuajse gjithmon sht prdorur pr terminale e printer. Por me gjeneratn e re t highspeed serial interfaces, interfejsat parlel po bhen dita dits m t pa prdorshm.
N fardo rasti, moduli i I/O duhet t bj nj dialog me ndonj pajisje periferike, q n terma gjeneral
mund t duket si vijon:
1)Moduli i pajisjeve hyrse-dalse e drgon nj sinjal kontrolli pr t krkuar leje q t
drgoj t dhna.
2)Pajisja periferike e njeh (pranon) at sinjal.
3)Moduli i pajisjeve hyrse-dalse i transferon t dhnat (si fjal apo si bllok, varsisht prej
forms s ndrtimit t pajisjes).
Point-to-Point and Multipoint Configurations

Ndrlidhja mes nj moduli t pajisjeve hyrse-dalse n nj sistem kompjuterik dhe pajisjeve dalse
mund t jet ose point-to-point ose multipoint. Nj interfejs point-to-point ofron nj linj t dedikuar mes
I/O modulit dhe pajisjeve externe.
N sisteme t vogla siq jan zyret, puntorit etj rast tipik i lidhjes point-to-point jan: printerat,
modemat etj.
Gjithnj me rndsi n rritje jan interfejsat external multipoint, q prdoren pr t mbshtetur pajisjet pr
ruajtje t t dhnave siq jan disqet, CD-ROM-at, Video, Audio etj.
FireWire Serial Bus

FireWire ka nj numr t konsiderueshm t prparsive ndaj interfejsave t vjetr I/O. sht shum i
shpejt, me mim shum m t ult, dhe i leht pr tu implementuar. N fakt, FireWire sht duke u
favorizuar jo vetm n kompjuterik por edhe n produkte tjera elektronike siq jan: kamerat digjitale,
DVD player/recorder, televizione etj. N kto produkte FireWire prdoret q vazhdimisht t drgoj
fotografi q vazhdimisht vin nga burime digjitale.
Nj nga prparsit e interfejsit FireWire sht se prdor kanalin serik pr transmetin dhe jo at paralel.
Interfejsat paralel siq jan SCSI krkojn m m shum tela, q do t thot jan m t gjer, kabllo m t
shtrenjta, dhe konektor t shtrenjt q kan shum pina dhe q mund t thyhen apo t ndrydhen. Nj
faqja : 40
kabllo me shum tela krkon mbshtjells q t parandaloj interferencn mes teleave. Gjithashtu me
interfejs paralel sinkronizimi mes telave bhet gjithnj sht i nevojshm dhe me rritjen e gjersis s
kabllos sht vshtir t arrihet.
Nj veqori e rndsishme e standartit t FireWire sht se cilsohet me tri shtresa t protokolit pr t
standarizuar mnyren se si sistemi bashkvepron me pajisjet periferike prgjat busit serik. Kto tri shtresa
jan :
Physical layer (shtresa fizike): - i definon se cilat mjete t komunikimit mund t prdoren prmes
FireWire si dhe tregon karakteristikat elektrike dhe t sinjalit pr seciln.
Link layer (shtresa e lidhjes): - prshkruan transmetimin e t dhnave n pako
Transaction layer(shtresa e transaksionit): - definon nj protokol pr krkes-prgjigje i cili bn
fshehjen e detajeve t shtresave m t ulta te FireWire busit nga aplikacionet.
InfiniBand
InfiniBand sht nj veqori e I/O-s, e cila sipas standartit prmban nj arkitektur dhe veqori pr data
flo prgjat procesorve dhe pajisjeve hyrse-dalse inteligjente. InfiniBand sht br i njohur si
interfejs si zon e ruajtjes s rrjetit dhe trajtave tjera(t ngjajshme) pr ruajtje t mdha. N esenc,
InfiniBand iu lejon serverve, remote storage, dhe pajisjeve tjera t rrjetit q t jen t lidhura (ngjitura)
n nj fabrik qendrore t switchave dhe lidhjeve. Arkitektura e bazuar n switch mund ti lidh deri n
64mij server, sisteme t ruajtjes s t dhnave, apo pajisje t rrjetave.
OPERATING SYSTEM OVERVIEW

Qllimet dhe Funksioni i Sistemit Operativ Hyrje :
Sistemi Operativ (OS) sht program i cili bn kontollimin e ekzekutimit t aplikacioneve (programeve),
dhe e luan rolin e nj interfejsi n mes shfrytzuesit dhe kompjuterit. Ndryshe mund t themi se Sistemi
Operativ i ka dy objektiva (qellime) :
1) Komoditetin: Pra nj OS e bn kompjuterin m komod dhe m t leht pr prdorim.
2) Efiqencn: OS-i i mundson sistemit t kompjuterit q ti prdor burimet n mnyr t duhur
dhe efikase.
The Operating System as a User/Computer

Interface:
Hardueri dhe Softueri prdoren q ti ofrojn shfrytzuesit aplikacione. Shfrytzuesi i ktyre aplikacione
parimisht nuk shqetsohet me arkitekturn e kompjuterit, ajo me far shqetsohet sht (gjithqka) rreth
aplikacionit. Kto aplikacione mund t shprehen prmes gjuhve programuese dhe zhvillohen nga
programert. Pr ta zhvilluar nj applikacion (si nj bashksi e instruksioneve t kompjuterit) i cili do t
jet prgjegjs pr kontrollimin e ndonj pjese t kompjuterit, sht vrtet nj pun mjaft e lodhshme
dhe mjaft komplekse.
Pr ta lehtsuar kt pun, programert kan ofruar nj bashksi t programeve q zakonisht iu
referohemi si vegla. Kto veglri ofrojn funksionet q prdoren m s shpeshti q ndihmojn n:
zhvillimin e programeve, menaxhimin e fajllave si dhe kontrollimin e pajisjeve hyrse-dalse. Dhe gjat
zhvillimit t aplikacionit si dhe gjat puns s tij kto vegla thirrn q t kryejn funksione t caktuara.
faqja : 41
Programi m i rndsishm i sistemit kompjuterik sht Sistemi Operativ (OS). Ai i fsheh detajet e
harduerit nga programeri si dhe i ofron atij nj mnyr komode pr ta prdor sistemin. Mund t themi se
luan rolin e nj ndrmjetsi, i cili i mundson programerit me lehtsi ti qaset programeveve dhe ti
prdor veglrit.
Parimisht Sistemi Operativ ofron shrbim n kto fusha:
Zhvillimin e Programeve: OS-i ofron nj llojllojshmri t veglave dhe shrbimeve siq jan
editort dhe debugger-t, t cilt e asistojn programerin n zhvillimin e aplikacioneve.
Ekzekutimin e Programeve: a e dini se ?- pr tu ekzekutuar nj prgroram, nj numr i

konsiderueshm i punve duhet t ndodhin: Instruksion dhe t dhnat duhet t ruhen n memorie;
Pajisjet hyrse-dalse she fajllat duhet t inicializohen; Si dhe burimet tjera duhet t prgatiten e
t rrin t gatshme pr dorzim-pranim. Por OS-i i kryen t gjitha kto pr ju.
Qasja n pajisje Hyrse/Dalse: Secila pajisje H/D krkon setin e saj specific t instruksioneve
apo kontrolin e saj t sinjalit. OS-i, kujdeset pr t gjitha detajet ashtu q programeri mirret vetm
me aspektin e shkrim-leximit (futjeve dhe leximit t t dhnave).
Qasja e kontrolluar n fajlla: Kur vije fjala tek fajllat(dosjet) kontrolli duhet t prfshij jo vetm
njohjen (kuptimin) e natyrs s pajijses (disc drive, tape drive) por edhe formatin e fajllit n
hapsirn e mediumit. Edhe ktu OS-i kujdeset pr do detaj.
Qasja n system: N rastin e sistemeve t shprndara, OS bn kontrollimin e sistemit n

prgjithsi si dhe t ndonj burimi specifik n veqanti. Funksioni i qasjes duhet t ofroj mbrojtje
t t dhnave dhe t burimeve nga qasjet e pa autoruzara.
Zbulimi i gabimeve dhe kundrprgjigjeja: Gjat kohs kur nj system sht duke punuar, nj
llojllojshmri t gabimeve(error) mund t ndodhin. Ku ktu prfshihen gabimet n harduer si:
Error-at n memorie, apo dshtimi i ndonj pajisje. Gjithashtu edhe gabimet n softuer si:
Gabimet aritmetike, orvatja pr tu qasur n lokacione t ndaluara t memories apo pamundsia e
OS-itq t ofroj aplikacionin e krkuar. secilin rast OS-i duhet t kthej prgjigjje q e largon
gjendjen e errorit duke tentuar t ket sa m pak ndikim n aplikacionin q sht n running
mode. Prgjigjet mund t jen t ndryshme q variojn prej mbylljes s programit q e shkaktoi
error-in, prsritja e operacionit apo vetm raportimit pr error t aplikacionit.
Mbajtja e llogarive: Nj Sistem i mir Operativ mbledh statsitika prej burimeve t ndryshme dhe
nga to bn monitorimin e performancs. N do sistem ky informacion sht i nevojshm
prshkak t parashikimit pr krkesat (e s ardhms) pr rritjen e performancs.
Sistemi Operativ si menaxhues i burimeve:

Nj kompjuter prbhet prej nj grumbulli t burimeve t cilat bjn: zhvendosjen, ruajtjen dhe
procesimin e t dhnave si dhe pr kontrollimin e gjitha ktyre (burimeve). Padyshim OS-i sht
prgjegjs pr menaxhimin e ktyre resurseve.
faqja : 42
Sistemi Operativ nuk sht asgj m shum se nj program i kompjuterit dhe njjt si edhe programet
tjera ky i ofron instruksione procesorit. Por dallimi kyq sht n qllimin e programit. OS-i gjat kohs
kur edhe vet sht duke punuar e dirigjon procesorin n prdorimin e sistemeve tjera.
Nj pjese e Sistemit Operativ sht n memorie, ku ktu prfshihet edhe kernel i cili prban funksionet
m t prdorura t OS-it si dhe n t njjtn koh edhe pjest tjera jan duke u prdorur.
Sistemi Operativ vendos se kur nj pajisje hyrse-dalse do t prdoret nga nj program si dhe
kontrollon qasjen n t dhe n prdorim t t dhnace.
Edhe procesori n vetvete sht burim, dhe OS-i e ka pr detyr t caktoj se sa koh t procesorit do i
prkushtohet ekzekutimit t nj programi.
N raste me sisteme shum-procesorsh, ky vendim shprndahet n t gjith procesort.
Llojet e Sistemeve Operative

Ekzistojn disa karakteristika kyqe t cilat bjn dallimin (diferencn) mes sistemeve operative. Kto
karakteristika shtrihen prgjat dy dimensioneve t pavarura nga njri-tjetri.
Dimensioni i par qartson se a sht sistemi batch apo interaktiv.
N sistemet interactive shfrytzuesi komunikon direct me kompjuter, zakonisht prmes tastiers,

grafiks (monitorit) etj. Pra varsisht nga natyra e puns s aplikacionit, ashtu sht edhe
komunikimi i shfrytzuesit me kompjuterin.
Sistemi batch sht e kundrta e atij interaktiv. Ky sistem i merr komandat si pako (grumbull) t
shkruara nga nj user apo shum usera dhe i ekzekuton ato n mnyr sekuenciale pa ndrhyrjen
e shfrytzuesit, ndrsa rezultatin ose e printon ose e kthen n form t fajllit.
Tjetri dimension sqaron se a prdor sistemi multiprogramming apo jo. Me multiprogramming tentohet
q processor t lihet sa m shum i zn, duke e br q t punoj m shum se nj pun pr nj periudh
t njejt kohore. Alternativa tjetr sht uniprogramming, pra sistemi punon me vetm nj program n
koh.
Sistemet e hershme:
N kompjutert e par, programeri ishte n kontakt direkt me kompjuterin (pjest harduerike), kjo sepse
n at koh nuk kishte Sisteme Operative (bhet fjal pr vitet e 50-ta). Kto sisteme paraqiten dy
probleme kyqe:
Scheduling: Shumica e instalimeve, procesimeve krkonin q me fillim t iu definohej koha. Dhe

nese shfrytzuesi e definon p.sh 1or koh e programi kryhet brenda 45minutave athere koha q
mbetet (gjithsesi) do mbetet e pa shfrytzuar kshtu q do kemi humbje n koh t procesorit.
Por mund t ndodh edhe e kundrta p.sh nese gjat procesimit hasim n ndonj gabim dhe ai
gabim derisa t rregullohet merr koh e ndodh q kjo koh ta kaloj kohn e definuar (p.sh
1or), ather duhet t ndalet programi ende pa prfunduar procesi.
Setup time: Nj program i vetm, ndryshe i quajtur edhe si nj pun, mund t prfshij ngarkimin
n memorie, kompajllerin plus gjuhn e lart (gjuhn e harduerit), ruajtjn e programit t
kompajlluar dhe pastaj ruajtjen dhe ndrlidhjen e prgramit t kompajlluar me funksionet
faqja : 43
prkatse. T gjith kta hapa prfshijn vendosje apo zhvendosje t kasetave apo t kardave gj
q n rast se ndodh ndonj Error, shfrytzuesi fatkeq duhet t filloj prej fillimi. Pra sasia e
kohs po humbet vetm n vendosjen e programit n pun.
Sistemet Simple Batch:

Procesort e hershm ishin shum t shtrenjt dhe pr kt ishte shum e rndsishme rritja e prdorimit
t tyre maksimalisht. Koha e humbur tek scheduling-u dhe tek setup tim ishte e papranueshme.
N mnyr q t rritet prdorshmria, u zhvilluan simple batch sistemet. Me kt sistem shfrytzuesi nuk
kishte qasje direkte n procesor, por n vnd t ksaj shfrytzuesi i parashtronte punt tek computer
operator-i n form t kasetave apo t kardave i cili i bnte batch (paketonte) punt dhe i vendoste n nj
pajisje hyrse t gatshme pr prdorim.
MultiProgramming batch systems:

Problem sht se pajisjet hyrse-dalse jan m t ngadalta krahasuar me shpejtsin e procesorit.
Procesori pas ekzekutimit t nj pune i duhet t pres derisa pajisja hyrse-dalse t vie me instruksionin
e ardhshm. Ky jo-efikasitet sht i panevojshm. Ne e dim se duhet t kemi mjaft memorie aq sa ta
mbaj sistemin operativ si dhe nj shfrytzues t kyqur n t. Le t supozojm se prveq OS-it ka vend
pr dy shfrytzues.
Tani kur nj pune i duhet t pres pr pajisjen hyrse-dalse, procesori mund t kaloi tek puna tjetr q nuk
sht duke pritur (pr pajsijen hyrse-dalse). Pr m tepr ne jemi n gjendje q me rritjen e hapsirs s
memories ti shtojm edhe shfrytzuesit si 3,4,5 e m shum. Kjo teknik quhet multiprogramming apo
multitasking.
Prndyshe multiprogramming sht tema kryesore e sistemeve operative moderne.
Ashtu si n simple batch sistemet, sistemet multiprogramming duhet t mbshtetn n ndonj harduer t
kompjuterit. Dhe pajisja m e shquar q mund t prdoret pr multiprogramming sht ai harduer q
mbshtet I/O interrupts (ndrprerjet nga pajisjet hyrse-dalse) dhe DMA-n (Direct Memory Access).
Me kto t dyja (s bashku) procesori mund t marr nj komand pr nj pun dhe t vazhdoj me
ekzekutimin t ndonj pune tjetr prderisa pajisja hyrse-dalse sht e zn nga device controller-i. Kur
I/O operacioni prfundon, procesori ndrprehet dhe kontrolli kalon tek programi pr mbajtjen e
nderprerjeve (interrupt-ave) t Sistemit Operativ, ku OS-i ia pason kontrollin ndonj pune tjetr.
Sistemet Operative MultiProgramming jan shum m t sofistikuara n krahasim me ato
Uniprogramming.
Sistemet Time-Sharing
Me prdorimin e multiprogrammit, batch procesimi mund t bhet mjaft efiqent. Sidoqoft, pr shum
pun sht e preferuar q t ofrohet nj mode (gjendje) n t ciln shfrytzuesi komunikon direkt me
kompjuterin. N t vrtet pr disa pun ky komunikim sht esencial si p.sh tek procesi i transaksioneve
etj.
Ashtu si multiprogrammimi i mundson procesorit ti mbaj disa pun (n formatin) si batch processing
njashtu mund t prdoret edhe pr mbajtjen e disa punve (n formatin) interaktiv/e.
Tek kjo e fundit i referohemi si Time Sharing pr shkak se koha e procesorit sht e ndar prgjat shum
shfrytzuesve.
N nj sistem time-sharing shum usera mund t kyqen njherazi n sistem prmes terminaleve.
faqja : 44
Q t dyja, si batch multiprogramming dhe time-sharing e prdorin sistemin multiprogramming por
dallimi sht se tek e para rritet maksimalisht prdorimi i procesorit ndrsa tek time-sharing zvoglohet
shum koha pr kthimin e prgjigjeve/krkesave (response) si dhe tek time sharing komandat futen n
terminale ndersa tek batch komandat vin s bashku me punn.
SHEDULING:
Qelsi i multiprogramimit sht schedulimi. Ekzistojn katr lloje t schedulimit. Por para se ti sqarojm
t katrtat do t sqarojm termin process n mnyr q ta kemi m t qart at se qfar do flasim m
pastaj. Termin process prfshin m shum se termi i prgjithshm pun, ndryshe mund t prkthehet si
nj program n ekzekutim.
Long-Term Scheduling: Tregon se cilt programe i pranon sistemi pr procesim. Pra e kontrollon
shkalln e multiprogramimit (numrin e proceseve n memorie). Posa t pranohet nj pun apo nj
prgram ai bhet proces dhe vendoset n list pr short-term scheduling.
Medium-Term Scheduling: sht pjes e funksionit t swapingut (q do flasim m von), dhe

vendos pr largimin e ndonj procesi me paritet m t vogl, pra kto procese ose jan t
bllokuara ose t suspenduara dhe largohen nga memoria reale derisa t jen gati pr ekzekutim.
Pr kt tek ky ekzekutim sht e domosdoshme memoria virtuale.
Short-Term Scheduling: Ndryshe njihet edhe si dispatcher dhe detyra e tij sht t vendos se cila
nga proceset e gatshme q jan n memorie t ekzekutohen. Ky scheduler thirret sa her q nj
ngjarje (n sistem) ndodh.
Gjendjet e Proceseve:
Pr ta kuptuar operimin e scheduler-it afat-shkurt (short-term) duhet ta kuptojm termin process state.
Gjat jets s nj procesi, statusi i tij mund t ndryshojn disa her. Statusi i ti n fardo periudhe kohore
iu referohet si state (gjendje).
N minimum jan s paku pes lloje t gjendjeve t definuara pr nj process:
New: Kur programi pranohet nga scheduler-i high level por ende nuk sht n gjendje t
ekzekutohet.
Ready: Processi sht gati t ekzekutohet dhe sht duke pritur qasjen n procesor.
Running: Processi sht ekzekutuar nga procesori.
Waiting: Processi sht i suspenduar nga ekzekutimi dhe sht duke pritur pr ndonj burim tjetr
p.sh ndonj pajisje hyrse-dalse.
Halted: Processi ka terminuar dhe do t shkatrrohet nga OS-i.
Pr secilin process n sistem, Sistemi Operativ duhet t mirmbaj informacione q shfaqin gjendjen e
processit dhe informacionet tjera t nevojshme pr ekzekutimin e procesit. Pr kt qllim, do process n
OS sht i paraqitur nga nj process block control, i cili zakonisht prmban:
Identifier: Secili process e ka identifikuesin e vet unik (ID).

State: Gjendjen momentale t procesit (New, Ready ..etj)
Priority: Shkalln e prioritetit.
Program Counter: Adresen e instruksionit t ardhshm q do ekzekutohet.
Memory pointers: Lokacionin startues dhe t fundit t processit n memorie.
faqja : 45

Context data: Paraqet kontekstin e procesit.
I/O status information: Paraqet se cilat pajisje hyrse-dalse jan t lidhura me procesin aktual.
Accounting information: Mund t prmbaj sasin e kohs s procesorit q sht prdorur etj.
N momentin kur scheduler-i e pranon nj pun t re, apo shfrytzuesi shfaq krkes pr ekzekutim, ai e
krijon nj process control block t zbrazt dhe e vendos procesin n gjendjen e re. Pasi sistemi e mbush
n mnyr t duhur process control block-un, processi kalon n gjendjen i gatshm pr prdorim.
Teknikat e Schedulimit:
N mnyr q ta kryej punn e tij me sukses Sistemi Operativ menaxhon nj numr t listave (queues).
Secila list sht thjesht nj list e proceseve n pritje pr ndonj burim.
Listat afat-gjata: Jan lista me pun t cilat jan duke pritur ta prdorin sistemin.
Listat afat-shkurta: Prbhen me t gjitha processet q jan t gatshme pr ekzekutim.
Listat I/O: Ekziston nga nj list I/O pr do pajisje hyrse-dalse, dhe t gjitha proceset q presin
ta prdorin at pajisje jan t radhitura n listn e asaj pajisje.
Menaxhimi i Memories:
N nj sistem unniprogamming, memoria sht e ndar n dy particione; njra pr OS (monitorin
resident) dhe tjetra pr programet q jan momentalisht duke u ekzekutuar.
N sistemet multiprogramming, pjesa e shfrytzuesit sht e ndar ashtu q t akomodoj sa m shum
procese t jet e mundur.
Swapping(rrotullim/shkmbim):
Swapping-u sht thjesht nj teknik e menaxhimit t memories i cili prdoret nga sistemi operativ q t
rris prdorshmrin e procesorit duke i zhvendosur nga memoria kryesore disa procese t bllokuara tek
memoria sekondare (hard disku), kshtu q ai e formon nj list me procese q momentalisht jan t
suspendura ndrsa ekzekutimi vazhdon me proceset tjera (t posa-ardhura). Pas kryerjes s procesit t
swapping-ut, sistemi operativ i ka dy mundsi: Sistemi Operativ mund ti pranoj proceset e reja, apo
mund ti aktivizoj proceset e suspenduara nga swap memory.
Swappingu sidoqoft sht nj operacion i pajisjeve hyrse-dalse dhe pr kt ekzsiton mundsia q ta
bj problemin edhe m t madh e jo ta prmirsoj gjendjen. Por pasi q zakonisht disku sht pajisja
hyrse-dalse m e shpejt, swappingu zakonisht e prmirson performancn.
Partitioning(ndarja/coptimi):
Skema m e thjesht e ndarjes s memories sht prdorimi i particionimit fixed-size (madhesi fikse t
ndarjes). Por kjo sdo t thot se t gjitha ndarjet duhet t jen t njjts madhsi, por ndarja duhet t jet
fixe e pandryshueshme. Dhe kur proceset t vin n memorie ato do t pozicionohen n pjesn m t
vogl q mund ti mbaj ato. Dhe kshtu doemos do kemi hargjim kot t memories.
Edhe nese prdorim particionimin me madhsi jo-fikse prap do kemi hargjim kot t memories prshkak se
n shumicen e rasteve nj proces nuk merr aq memorie sa i ofrohet. P.sh nje proces 3Mbyte do t
vendoset n nj hapsir 4Mbyte q do t thot do kemi humbje prej 1Mbyte.
Tjetr mnyr efikase e particionimit t memories sht particionimi variabled-size (madhsi t
ndryshme). Kur nj proces futet n memorie atij do i jipet hapsir saksisht aq sa sht madhsia e tij.
faqja : 46
N fillim kjo teknik duket mir por m von shohim se n memorie paraqiten shum vrima(hapsira n
mes) dhe mnyra m e mir pr ta tejkaluar kt sht duke prdorur tekniken e kompaktimit(duke i
ngjeshur). Dhe kshtu koh pas kohe, OS-i ia ndrshon vendin proceseve duke i ngritur lart apo zbritur
posht dhe hapsirat q ishin mes tyre i veqon n nj bllok (si pjes e memories).
Por pas ndryshimit t vendeve t proceseve do ju nderrohet edhe adresa e tyre ngase ato nuk jan fikse.
Pr ta zgjedhur kt problem sht br nj ndarje mes adresave logjike dhe ato fizike.
Adresat logjike jan adresa t cilat jipen si nj lokacion relativ(i ndryshueshem) n fillim t
programit, si dhe instruksionet brenda programit prmbajn vetm adresa logjike.
Adresat fizike jan lokacioni aktual dhe real i programit n memorie. Kur procesori e ekzekuton
nj program ai e konverton at prej adresave logjike n ato fizike.
Paging:
Si particionimi jo-fiks si ai i bazuar n madhsin e procesit, q t dy nuk jan mjaft efikas n
shfrytzimin maksimal t hapsirs s memories.
Hapsirat mes adresave logjike mund t jen larg njra tjetrs prshkak se procesi ndahet n memorie
ashtu siq e gjen hapsirn dhe ashtu siq e krkon programi.
T supozojm se memoria sht e ndar n hapsira fikse. Pastaj copzat e programit q ndryshe quhen
pages (faqet) mund ti atribohen copzave t lira t memories q ndryshe quhen frames (korniza) apo
page frames. Kshtu nese dshirojm t nisimi nj program me n-pages duhet t gjejm hapsirn n
memorie prej n-frames.
Pr do process, Sistemi Operativ mban nj tabel pr faqe (page table). Me paging, prkthimi nga
adresat logjike n ato fizike bhet nga procesori. Procesori duhet t dij se si ti qaset page-table t procesit
aktual i cili prezantohet me adres logjike (page number, relative adress), procesori prdor page-table q
t ofroj (konvertoj) at n adres fizike(frame number, relative adress).
Kjo arritje e zgjedh problemin e prmendur m hert pasi q tani memoria kryesore sht e ndar npr
shum e shum frame t barabarta. Dhe do process sht i ndar npr faqe t madhsis s frame-ve.
Proceset me vogla krkojn faqe(page) m pak, e proceset m t mdha krkojn page m shum.
Memoria virtuale:
Memoria virtuale sht nj teknik e menaxhimit t memories e cila implementohet si n harduer ashtu
edhe n softuer. Ajo i mapon(hartzon) adresat e memories s programit, t quajtura adresa virtuale n
adresa fizike t memories s kompjuterit.
Q ta kuptojm memorien virtuale duhet ta shtojm nj prmirsim tek skema e paging-ut e diskutuar m
hert. Ai prmirsim quhet demand paging, q do t thot secili process do t sjellt n memorie vetm
ather se kur nevoitet.

Arkitektura e Kompjuterve

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Arkitektura e Kompjuterve

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

faqja : 1

CACHE MEMORY memoria keshCACHE MEMORY memoria kesh

ORGANIZIMI DHE ARKITEKTURA