Z POLSKIMI PRZYRODNIKAMI OD 3 KWIETNIA 1882

Zalecany do bibliotek nauczycielskich i licealnych od r. 1947 (pismo Ministra Owiaty nr IV/Oc-2734/47)

Tre zeszytu 79 (25712573)

ARTYKUY
Ewa Krawczyk, Szczepienia wspaniae osignicie nauki i medycyny .......................................................................................... 167
Beata Sobieszczaska, Paeczki okrnicy doktor Jekyll czy pan Hyde? ...................................................................................... 174
Ryszard Tadeusiewicz, Elektroniczne zwierzta ................................................................................................................................ 178
Agata Miska, Wieci ze wiata feromonw ....................................................................................................................................... 184
Roman Karczmarczuk, Jarzb, jarzbina i jarzbiak ........................................................................................................................ 188

ARTYKUY INFORMACYJNE
Tomasz Ordza, Biznes i ekologia ..................................................................................................................................................... 193

DROBIAZGI
Przypadki pasoytnictwa muchy ropuszarki Lucilia bufonivora na ropusze szarej Bufo bufo w Koszalinie, Jacek Bauk ... 195
Biblijny zielnik, Magorzata Marjampolska ........................................................................................................................................ 197
Prokognitywne propozycje. Przegldowo o dzisiejszych moliwociach farmakologicznego wspomagania mzgu, Marcin Kowrygo .. 201

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

J. Vetulani, Wszechwiat przed 100 laty ............................................................................................................................................ 204
Jerzy Vetulani, J.H.F. Kohlbrugge i pierwsze antyrasistowskie teorie antropologiczne .................................................................. 209

WSPOMNIENIA Z PODRY
W krainie herbaty (Wojciech Biedrzycki) ..................................................................................................................................................... 213
Orang Utan leny czowiek (Wojciech Biedrzycki) .......................................................................................................................... 215
Obserwacje map z rodziny makakowatych w Gambii (Anna J. Jasiska) ................................................................................... 216

OBRAZKI
Mazury wehiku czasu (Maria Olszowska) ...................................................................................................................................... 220

PRACE OLIMPIJSKIE
Zaleno midzy iloci dostpnego pokarmu, a wzrostem i rozwojem muchowki amerykaskiej (Dionaea muscipula),
Karolina Ostaszewska .......................................................................................................................................................................... 225

RECENZJE KSIEK
Malcolm Largen, Stephen Spawls: The Amphibians and Reptiles of Ethiopia and Eritrea. (Piotr Sura) .................................. 230
Joachim Mayer, Das grosse Ulmer Gartenlexikon mit 10 000 Stichwrtern und 1500 Abbildungen. (Eugeniusz Komicki) ... 231
Ulrich Kutschera, Tatsache Evolution. Was Darwinnich wissen konnte. (Eugeniusz Komicki) .................................................. 232
Andrea Heistinger, Arche Noah, Handbuch Bio-Gemse. Sortenvielfalt fr den eigenen Garten. (Eugeniusz Komicki) ....... 236
Beata Grabowska, Tomasz Kubala, Lilie. (Eugeniusz Komicki) .................................................................................................... 238
Emmanuel Berthier, Laurianne Gandon, Wildnisse Europas. Entdeckungsreisen fr Naturliebhaber. (Eugeniusz Komicki) .. 239
Hans-Dieter Warda, Das grosse Buch der Gartenund Landschaftsgehlze. (Eugeniusz Komicki) .............................................. 241
Ryszard Kamiski, Andrzej Maowiecki: Roliny wodne i bagienne Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocawskiego.
(Roman Karczmarczuk) ....................................................................................................................................................................... 242

Okadka: Rybaczek srokaty (Ceryle rudis) Park Narodowy Pilanesberg, RPA. Fot. Witold Bryszewski.

DO CZYTELNIKW

Informujemy, e istnieje moliwo zakupienia biecych i archiwalnych numerw Wszechwiata bezporednio

w Redakcji lub poprzez dokonanie wpaty przelewem na nasze konto, z zaznaczeniem, jakich numerw
dotyczya wpata.
Cena zeszytu biecego i z dwch poprzednich lat wynosi 9 z, zeszytw z lat 20002008 2 z,
pozostaych 1 z, w miar posiadanych zapasw.
Redakcja nie dysponuje zeszytem nr 79, tom 104, zawierajcym pytk CD z gosami ptakw.
Proponujemy rwnie dokonanie prenumeraty Pisma Przyrodniczego Wszechwiat,
poprzez wpat 36 z rocznie.
Polskie Towarzystwo Przyrodnikw im. Kopernika
Redakcja Pisma Przyrodniczego Wszechwiat
31-118 Krakw, ul. Podwale 1
Kredyt Bank I Oddzia Krakw
nr konta 811500 11421220 60339745 0000
Ten numer Wszechwiata powsta dziki finansowej pomocy:
Akademii Grniczo-Hutniczej
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Polskiej Akademii Umiejtnoci

Rada Redakcyjna
Przewodniczcy: Irena Nalepa
Z-cy Przewodniczcej: Ryszard Tadeusiewicz, Jerzy Vetulani
Sekretarz Rady: Stanisaw Knutelski
Czonkowie: Wincenty Kilarski, Micha Kozakiewicz, Elbieta Pyza, Marek Sanak,
January Weiner, Bronisaw W. Wooszyn
Komitet redakcyjny
Redaktor Naczelny: Maria miaowska
Z-ca Redaktora Naczelnego: Barbara Pytycz
Sekretarz Redakcji: Anika Wawrzak
Czonek Redakcji: Barbara Morawska-Nowak
Adres Redakcji
Redakcja Pisma Przyrodniczego Wszechwiat
31-118 Krakw, ul. Podwale 1, tel. 12 422 29 24
e-mail: wszechswiat.smialo@onet.pl,
www.wszechswiat.agh.edu.pl
Wydawca
Polskie Towarzystwo Przyrodnikw im. Kopernika, Krakw, ul. Podwale 1
Projekt i skad
Artur Broonowicz, www.frontart.pl
Druk
Drukarnia PW Stabil sc, Krakw, ul. Nabielaka 16, tel. 12 410 28 20
Nakad 700 egz.

PISMO POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKW IM. KOPERNIKA

WYDAWANE PRZY WSPUDZIALE: AKADEMII GRNICZO-HUTNICZEJ,
MINISTERSTWA NAUKI I SZKOLNICTWA WYSZEGO, POLSKIEJ AKADEMII UMIEJETNOCI

TOM 112
LIPIEC SIERPIE WRZESIE 2011
ROK 129

ZESZYT 79
25712573

SZCZEPIENIA

WSPANIAE OSIGNICIE NAUKI I MEDYCYNY

Ewa Krawczyk (Waszyngton)
Powszechne szczepienia przeciwko chorobom zakanym niewtpliwie stanowi jedno z wikszych
i waniejszych osigni medycyny. Dziki nim udao si (i udaje si) przez dziesitki lat uratowa bardzo
wielu ludzi (naturalnie, take zwierzt) przed cikimi chorobami, przed zgonami na skutek tych chorb,
a take przed licznymi rodzajami powika. Nie znaczy
to, e szczepionki s panaceum i stanowi rozwizanie wszystkich kopotw trapicych ludzko. Ale
w wiecie naukowym jednogonie wymieniane s
jako jedno z najdoniolejszych osigni myli czowieka, ktre zdecydowanie poprawio jako bytowania gatunku ludzkiego na Ziemi.
Niestety, od samego pocztku, ju od dziaalnoci
Edwarda Jennera, prbujcego znale metody ochrony dzieci przed osp prawdziw, pojawi si sprzeciw
wobec masowych szczepie. Podobnie jak dzisiaj,
sprzeciw ten zasadza si na rnych argumentach
(naukowych, politycznych, religijnych) oraz erowa
na ludzkim strachu i niewiedzy. Warto wic przypomnie i zawsze przypomina, czym s powszechne
szczepienia, czym si charakteryzuj szczepionki,
dlaczego nie naley si ich obawia i dlaczego ruchy antyszczepionkowe, wbrew swoim deklaracjom,
dziaaj na szkod spoeczestw.
Czym s szczepionki?
Odporno jest terminem okrelajcym zdolno
organizmu do obrony przed czynnikami zakanymi.

Dzieli si j na dwa rodzaje: odporno wrodzon

(czyli nieswoist) oraz nabyt. Odporno wrodzona
to zesp czynnikw dziaajcych szybko i utrudniajcych powstanie i rozwinicie zakaenia, a stanowi
j chociaby bariery fizyczne (np. nienaruszona skra), chemiczne (np. kwas solny w odku), a take
komrki erne i ukad dopeniacza. Odporno nabyt
z kolei podzieli mona na odporno biern i czynn. Bierna to ta, ktr dziecko otrzymuje od matki
w postaci przeciwcia przechodzcych przez oysko,
ale jest ni take zastrzyk surowicy wraz z immunoglobulinami. Odporno taka nie trwa jednak dugo,
zanikajc zwykle po tygodniach bd miesicach.
Znacznie waniejsza, oraz trwajca zdecydowanie duej, jest odporno nabyta czynna. Odporno
czynna wytwarzana jest przez konkretny organizm,
zazwyczaj w odpowiedzi na naturalne przechorowanie zakaenia bd szczepienie. Stanowi j produkowane na skutek tyche zakae lub szczepie przeciwciaa we krwi (mwimy wwczas o odpowiedzi
humoralnej ukadu odpornociowego) i powstajce
wyspecjalizowane komrki ukadu immunologicznego (odpowied komrkowa). Obydwa te komponenty
ukadu odpornociowego s cile poczone i odgrywaj sw rol, acz w rnym nasileniu, przy wszystkich zakaeniach. Zadaniem szczepionek jest wywoanie podobnej reakcji ukadu immunologicznego, jak
w przypadku naturalnie przebiegajcego zakaenia,
a dodatkowo bez ryzyka zachorowania i powika zwizanych z samym zachorowaniem. Wiele szczepionek

168
168
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

wywouje take, podobnie jak w przypadku naturalnego zakaenia, powstawanie w organizmie tzw. pamici immunologicznej. Dziki tej pamici zaszczepiony
organizm jest w stanie szybko rozpozna atakujcy
go patogen i w ten sposb zapobiec wystpieniu
zakaenia (ewentualnie osabi je) take po dugim
czasie. Pami immunologiczna jest obecna nawet
w wypadku, kiedy nie daje si ju wykry przeciwcia krcych we krwi.
Warto tu podkreli, e ta zoona odpowied powstajca po szczepieniu nie jest czym nienaturalnym
czy sztucznym. Wprost przeciwnie, jest to najbardziej
naturalny sposb radzenia sobie organizmu z obcym
czynnikiem zakanym najbardziej naturalny, bo
oparty o wasne moliwoci i siy organizmu.
Istniej dwa podstawowe rodzaje szczepionek
ywe (atenuowane) oraz zabite czyli inaktywowane. Rni si one wieloma cechami i cechy te
determinuj sposb ich stosowania.
Szczepionki atenuowane produkowane s z funkcjonujcych, aktywnych drobnoustrojw (wczajc
w to wirusy), zmodyfikowanych (osabionych) tak,
aby nie powodoway zakaenia, ale zachowyway
zdolno do wywoania odpowiedzi immunologicznej organizmu. Modyfikacja ta czsto odbywa si
poprzez dugotrwa hodowl mikroorganizmu w laboratorium. eby szczepionka moga wywoa reakcj immunologiczn organizmu, drobnoustrj szczepionkowy musi by zdolny normalnie namnaa si
w organizmie ludzkim. Jeli cokolwiek uniemoliwi
to namnaanie, szczepionka znaczco traci na swej
skutecznoci (a wic na przykad istotne jest odpowiednie przechowywanie preparatu). Mimo tego jednak, e zmodyfikowany patogen moe mnoy si
w organizmie, nie powoduje on choroby, a jeli nawet
to nastpi, schorzenie przebiega znacznie agodniej,
ni naturalna infekcja, i zwykle okrelane jest jako
efekt uboczny dziaania szczepionki (jak na przykad
wysypka po szczepieniu przeciw odrze).
Szczepionki atenuowane dziaaj zgodnie z wan zasad im bardziej mikroorganizm szczepionkowy podobny jest do drobnoustroju w naturalny
sposb wywoujcego chorob, tym lepsza jest odpowied immunologiczna na szczepienie. Rzeczywicie, poniewa ukad immunologiczny nie jest
w stanie odrni patogenu szczepionkowego od nieszczepionkowego, jego odpowied jest taka sama,
jak w przypadku naturalnego zakaenia. Dlatego te
szczepionki ywe wywouj siln odpowied w organizmie szczepionej osoby ju po pierwszej dawce
(z wyjtkiem tych, ktre podawane s doustnie). Zdarza si jednake, i cz populacji nie wytwarza tej
odpowiedzi. Wwczas konieczna jest kolejna dawka,

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

podawana w celu wytworzenia wysokiego poziomu

odpornoci w caej populacji.
Wad szczepionek ywych jest to, e mog powodowa silne niekorzystne dziaania uboczne, ze
wzgldu na niekontrolowane namnaanie mikroorganizmu szczepionkowego w organizmie ludzkim,
a naraeni na to s szczeglnie ludzie z niedoborami
odpornoci (np. chorzy na biaaczk czy zakaeni wirusem HIV). Jest rwnie moliwe, e drobnoustrj
szczepionkowy powrci do swojej dawnej, zjadliwej
formy i bdzie zdolny wywoa chorob takie zjawisko zaobserwowano w przypadku doustnej szczepionki przeciwko poliomyelitis (choroba HeinegoMedina, poraenie dziecice).
Przykadami szczepionek atenuowanych s preparaty przeciwko odrze, wince, ryczce, ospie wietrznej i ppacowi (czyli przeciwko chorobom wirusowym), a take szczepionka BCG przeciwko grulicy.
Szczepionki inaktywowane natomiast to preparaty
zawierajce zabite czyli zinaktywowane (na przykad za pomoc rodkw chemicznych) drobnoustroje. Drobnoustroje te nie s ywe, nie namnaaj si
wic w organizmie czowieka, ale powoduj powstawanie odpowiedzi immunologicznej. Odpowied ta
nie przypomina jednak reakcji organizmu po naturalnej infekcji (tak jak to si dzieje w przypadku szczepionek atenuowanych), stanowi j niemal wycznie
odpowied humoralna, ktra zreszt zanika po pewnym czasie dlatego te podawanie szczepionek inaktywowanych wymaga kilku dawek, w tym dawek
przypominajcych, a czasem take adjuwantw (czyli
zwizkw wzmagajcych odpowied immunologiczn). Ogromn zalet szczepionek inaktywowanych
jest to, e nie mog wywoa prawdziwej choroby,
nawet u osb z upoledzeniami odpornoci.
Szczepionki inaktywowane mona podzieli na
takie, ktre zawieraj cae komrki czy te czstki
drobnoustroju (na przykad inaktywowana szczepionka przeciw poliomyelitis) i takie, ktre zawieraj
jego oczyszczone fragmenty (te szczepionki okrela
si mianem podjednostkowych) tu przykadami
mog by szczepionka przeciwko zapaleniu wtroby typu B czy bezkomrkowa szczepionka przeciwkrztucowa. Rodzajem szczepionki podjednostkowej
s rwnie toksoidy specjalnie zmodyfikowane toksyny bakteryjne, ktre zachowuj swoje waciwoci
antygenowe, ale przestaj by toksyczne (szczepionka przeciwtcowa czy przeciw bonicy). Kolejnym
rodzajem tego typu preparatw s szczepionki polisacharydowe, skadajce si z dugich acuchw
powierzchniowych wielocukrw bakteryjnych. Przykadami takich szczepionek s preparaty przeciwko pneumokokom (Streptococcus pneumoniae) czy

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

meningokokom (Neisseria meningitidis). Szczepionka zawiera moe sam wielocukier, ale naley pamita w takim wypadku, e odpowied immunologiczna
organizmu na tak szczepionk jest stosunkowo saba.
Jedn z przyczyn jest fakt, e takie preparaty nie wywouj wystarczajcej reakcji u dzieci poniej 2. roku
ycia, by moe ze wzgldu na niedojrzao ukadu
odpornociowego. Ponadto, w przeciwiestwie do
innych szczepionek inaktywowanych, podawanie kolejnych dawek szczepionki polisacharydowej nie powoduje wzrostu poziomu przeciwcia w organizmie.
W dodatku przeciwciaa powstajce przeciwko wielocukrom nie s a tak aktywne, jak te, ktre powstaj
w odpowiedzi na antygeny biakowe. Sposobem na
poradzenie sobie z wyej wymienionymi problemami
byo skonstruowanie szczepionek skoniugowanych,
czyli preparatw zawierajcych polisacharyd chemicznie poczony z czsteczk biaka.
Coraz waniejsz grup szczepionek inaktywowanych s szczepionki rekombinowane, czyli takie,
w przypadku ktrych w laboratorium, metodami inynierii genetycznej, produkuje si pojedyncze biako mikroorganizmu, ktre nastpnie stanowi preparat szczepionkowy. Jako przykad wymieni mona
szczepionk przeciwko ludzkim wirusom brodawczaka (HPV, ang. human papillomavirus), czasem okrelan jako szczepionka przeciwko rakowi szyjki macicy. W wielu laboratoriach na wiecie trwaj rwnie
szeroko zakrojone badania, ktrych celem jest uzyskanie nowych, innych i doskonalszych szczepionek.
Podsumowujc ten fragment jak wida, szczepionki stanowi bardzo rnorodn grup preparatw
(tak jak rni si midzy sob drobnoustroje, przed
ktrymi szczepionki maj chroni), charakteryzuj si rnymi waciwociami, rnym dziaaniem,
wywouj rne reakcje w organizmie szczepionej
osoby. Cechy te byy i s badane bardzo dokadnie, na
wielu etapach produkcji oraz podawania szczepionek
ludziom. Na podstawie tych bada powstaj schematy rutynowych szczepie dla dzieci czy osb szczeglnie naraonych na zakaenia. Schematy te opracowane s na podstawie wiedzy naukowej o mikroorganizmach, o odpowiedzi immunologicznej i o epidemiologii po to, aby jak najskuteczniej ochroni ludzi
przed okrelonymi chorobami zakanymi.
Po co szczepimy?
Podstawowym celem szczepie jest ochrona czowieka konkretnej zaszczepianej osoby przed chorob zakan. Ale nie tylko. Istotne jest take to, e
osoba taka przestaje by potencjalnym rdem zakaenia dla innych ludzi ze swojego otoczenia, co

169

zmniejsza ryzyko zachorowania dla osb, ktre nie

byy zaszczepione (wyjtkiem jest tu szczepionka
przeciwtcowa, ktra chroni tylko osob zaszczepion, poniewa tcem nie mona zakazi si od
drugiego czowieka). Oznacza to, e nawet ludzie,
ktrzy z jakich powodw nie podlegaj szczepieniom, nadal korzystaj z dobrodziejstw programw
powszechnych szczepie. Zjawisko to nosi nazw
odpornoci grupowej (ang. herd immunity) i bez
adnych wtpliwoci jest ogromnie korzystnym skutkiem szczepie. Obejmuje ono na przykad niemowlta poniej 2. miesica ycia. S one naraone na
krztusiec (bardzo niebezpieczn chorob w ich wieku), a nie mog by jeszcze zaszczepione. Ochron
zapewniaj im szczepienia ich bliskich, rodzicw czy
starszego rodzestwa, w ramach rutynowych programw szczepie.
Przy okazji tematu odpornoci grupowej warto powtrzy, e szczepionki nie s takie same, i e warto progowa odpornoci grupowej (czyli ten procent
zaszczepionej populacji, ktry zapewnia zniknicie
choroby z tej populacji) nie jest taka sama dla wszystkich szczepionek. Oznacza to, e przyjmowane przez
odpowiednie suby zaoenia w zakresie liczby zaszczepionych na danym terenie osb nie s szykanami czy te spiskami przeciw spoeczestwu, a praktycznym oraz skutecznym wykorzystaniem wiedzy
o epidemiologii zakae.
Czy szczepionki s skuteczne?
Szczepionki s niewtpliwie najskuteczniejszym
sposobem zapobiegania chorobom zakanym. Nie
znaczy to, e inne czynniki, takie jak poprawa higieny, opieka nad poonicami czy zdrowsza ywno
nie maj dobroczynnych skutkw. Jednak to wanie
wprowadzenie szczepie w sposb znaczcy zmniejszyo zachorowalno i miertelno wrd ludzi,
spowodowane zakaeniami. Dziki szczepieniom
jedn chorob drczc ludzko udao si cakowicie
wyeliminowa z kuli ziemskiej jest to ospa prawdziwa. Poliomyelitis jest niemal zupenie nieobecne
na wiecie, z wyjtkiem kilku krajw; eradykacja jest
jednak moliwa i zakada si, e nastpi w cigu najbliszych lat. W Stanach Zjednoczonych transmisja
poliomyelitis, ryczki oraz odry nie istnieje (chyba,
e choroby te zostan zawleczone z innych terenw).
W tym samym kraju stwierdzono ponad 92% zmniejszenie liczby zachorowa i ponad 99% zmniejszenie
liczby przypadkw miertelnych dla chorb, przeciw
ktrym szczepienia zalecano ju przed 1980 rokiem,
czyli dla bonicy, winki, krztuca, tca, odry czy
ryczki (Ryc. 1. pokazuje skuteczno szczepie

170
170
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

przeciw bonicy w Wielkiej Brytanii). Dla chorb, dla

ktrych szczepienia zalecano po roku 1980 (zapalenie
wtroby typu A, ostre zapalenie wtroby typu B, za-

Ryc. 1. Skuteczno szczepie przeciw bonicy w Anglii i Walii w latach

19142003. Wyranie widoczny jest wpyw, jaki szczepionka wywara na
zmniejszenie liczby zachorowa i zgonw. (Wykres pochodzi z publikacji
Immunisation against infectious disease The Green Book, wydanej
przez brytyjski Department of Health. Zmodyfikowano za zgod waciciela praw autorskich, wedug Open Government Licence for public
sector information http://www.nationalarchives.gov.uk/doc/open-government-licence/open-government-licence.htm).

kaenie Haemophilus influenzae czy ospa wietrzna),

zmniejszenie zachorowa i zgonw wynosi ponad
80% ). Przy okazji dane te udowadniaj, e nie poziom higieny czy poprawa innych warunkw miay
wpyw na obnienie liczby chorych bo te pozostaway takie same a skutek osignito wanie dziki programom szczepie. Pokazuj rwnie, a takie
wtpliwoci czsto wysuwaj dziaacze ruchw antyszczepionkowych, e zbudowanie odpowiedniego
poziomu odpornoci populacji musi potrwa. Nie jest
zjawiskiem natychmiastowym, ale procesem wymagajcym odpowiedniej liczby zaszczepionych, a take w przypadku niektrych chorb wczenia do
programu szczepionki innej, ni ta stosowana na pocztku (Ryc. 2).

Ryc. 2. Skuteczno szczepie przeciw odrze w latach 19502004. (Wykres pochodzi z publikacji Immunisation against infectious disease The
Green Book, wydanej przez brytyjski Department of Health. Zmodyfikowano za zgod waciciela praw autorskich, wedug Open Government
Licence for public sector information).

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Obliczono, e dziki programom szczepie przeciwko odrze, krztucowi, bonicy i tcowi unika si
od dwch do trzech milionw zgonw dzieci rocznie.
Szacuje si take, i rocznie zapobiega si mierci
okoo 600 tysicy ludzi z rnych grup wiekowych
z powodu wirusowego zapalenia wtroby typu B
dziki szczepieniom. Szczepienia s po prostu najskuteczniejsz profilaktyk chorb zakanych.
e szczepionki s skuteczne pokazuje te, paradoksalnie nieco, dziaalno ruchw antyszczepionkowych. Wykazano to doskonale na przykadzie krztuca
(Ryc. 3). Analizy liczby przypadkw krztuca w wielu krajach oraz wprowadzonych tam szczepie wyranie wykazay, e ilekro ruchy antyszczepionkowe doprowadziy do zatrzymania bd zahamowania
akcji szczepie, liczba przypadkw choroby wzra-

Ryc. 3. Skuteczno szczepie przeciw krztucowi w Anglii i Walii

w latach 19402003. Szary prostokt pokazuje bezporedni wpyw ruchw antyszczepionkowych na spadek liczby osb zaszczepionych
i zwizany z tym wzrost liczby przypadkw choroby. (Wykres pochodzi
z publikacji Immunisation against infectious disease The Green Book,
wydanej przez brytyjski Department of Health. Zmodyfikowano za zgod
waciciela praw autorskich, wedug Open Government Licence for public sector information. Informacja o wpywie ruchw antyszczepionkowych pochodzi z artykuu: Gangarosa EJ i in., Lancet, 1998).

staa znaczco. Oraz, co take wane, spadaa, kiedy

tylko odpowiednie suby medyczne uwiadamiay sobie, jak szkod wyrzdzono spoeczestwu
i z powrotem uruchamiay programy szczepie. Takie
sytuacje miay miejsce w Japonii czy Wielkiej Brytanii (Ryc 3). Przy okazji tych analiz sprawdzono teori antyszczepionkowcw, jakoby zmiana rodowiska (czyli np. warunkw higienicznych) moga mie
wpyw na te zjawiska. Porwnywano kraje ssiednie, kraje o podobnym potencjale ekonomicznym,
socjalnym i medycznym, a rnice si poziomem/
jakoci programw szczepie. Okazao si, e to nie
jakiekolwiek inne czynniki, a wanie programy powszechnych szczepie miay wpyw na zmiejszenie
zachorowa na dan chorob zakan.
Podobny wpyw potwierdzony zosta w krajach byego Zwizku Radzieckiego, kiedy to po jego upadku

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

nastpio pogorszenie funkcjonowania infrastruktury

medycznej (w tym zaniechanie kontroli nad programem szczepie), co okazao si by gwnym czynnikiem niedostatecznego zabezpieczenia populacji
przed bonic. Skutek powana epidemia bonicy
w Rosji, na Ukrainie i innych krajach tamtego regionu (ponad 150 tysicy chorych, okoo 5000 zgonw)
w latach dziewidziesitych XX w., ktr w duym
stopniu opanowano przy pomocy szeroko zakrojonej akcji doszczepiania. A w zeszym roku epidemi
krztuca, z kilkoma zgonami niemowlt, obserwowano w Stanach Zjednoczonych. Przyczyn bya take
zmniejszajca si liczba ludzi zaszczepionych przeciw tej chorobie, na co wpyw miay niestety ruchy
antyszczepionkowe. Warto zwrci jeszcze uwag
na Ryc. 4, ktra znakomicie pokazuje, e to rzeczywicie szczepienia maj zasadniczy wpyw na liczb

Ryc. 4. Wpyw szczepie przeciw Neisseria meningitidis grupy C na liczb przypadkw choroby spowodowanej zakaeniem tym drobnoustrojem
(zwykle manifestujcej si jako zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych
i/lub sepsa) w Anglii i Walii w latach 19972009. (Wykres pochodzi
z publikacji Immunisation against infectious disease The Green Book,
wydanej przez brytyjski Department of Health. Zmodyfikowano za zgod
waciciela praw autorskich, wedug Open Government Licence for public sector information).

zakae danym drobnoustrojem. Meningokoki, czyli bakterie Neisseria meningitidis, klasyfikowane s

w rnych grupach, oznaczonych literami. Dostpna szczepionka istnieje tylko wobec grupy C. Przed
wprowadzeniem szczepie drobnoustrj powodowa
charakterystyczne cykliczne zakaenia. Po wprowadzeniu, kiedy to nie zmieniy si warunki bytowania
ludzi czy inne czynniki, znaczco zmniejszya si
liczba przypadkw powodowanych wanie przez t
grup, przeciwko ktrej istnieje szczepionka, podczas
gdy liczba zachorowa wywoanych przez grup B
utrzymuje si na stosunkowo wysokim poziomie.
Oczywicie, adna szczepionka nie jest stuprocentowo skuteczna. Zjawisko niekutecznoci szczepionek dzieli si na dwie grupy. Jedna z nich ma
miejsce wwczas, kiedy pewien procent osb po
prostu nie reaguje na szczepienie. Przykadem moe
by brak odpowiedzi immunologicznej na pierwsz
dawk szczepionki przeciw odrze u 510% dzieci.

171

Wystarczajc ochron osiga si w tych przypadkach przy drugiej dawce. Drug grup stanowi zanikanie odpowiedzi immunologicznej w czasie. Przykadem jest spadek odpornoci przeciw krztucowi
u dzieci. Aby temu zapobiec, stosuje si podanie
dawki przypominajcej, najczciej w okresie przed
rozpoczciem nauki w szkole.
Warto te po raz kolejny zda sobie spraw, e
szczepionki nie s identyczne, i e skuteczno niektrych z nich rzeczywicie na pierwszy rzut oka
moe wydawa si saba. Mog jednak mie one
inne zalety i by stosowane ze wzgldu na te zalety
wanie, a pomimo niewielkiej skutecznoci oglnej. Znakomitym przykadem jest tu szczepionka
przeciwko grulicy, skuteczno ktrej w zapobieganiu grulicy okrela si na ponad 50%. Szczepionka ta jednak stanowi wysoce skuteczn profilaktyk
przeciwko dwm bardzo cikim, szczeglnie dla
maych dzieci, postaciom grulicy: grulicy tzw.
proswkowej (czyli rozsianej) oraz gruliczemu zapaleniu opon mzgowo-rdzeniowych. To skuteczne
dziaanie szczepionki jest wystarczajcym powodem,
eby wcza j do kalendarzy szczepie.
Podsumowujc szczepionki s bardzo skuteczne.
Do tego stopnia, e osoby zwizane z ruchami antyszczepionkowymi pytaj: po co szczepi, skoro
niektrych chorb nie widzimy na co dzie? Przyczyny s nastpujce jeli zaprzestaniemy szczepie,
zapomniane choroby mog wrci, gdy tylko szczepionki trzymaj je w ryzach. Poza tym warto spojrze
troch dalej, ni tylko na wasne podwrko. Nawet
jeli w Europie nie notuje si wielu przypadkw jakiego zakaenia, nie musi by podobnie w Afryce
czy Azji. A w dobie globalnej wioski oznacza to, e
zagroenie dla ludzkoci istnieje.
Czy szczepionki s bezpieczne?
Szczepionki s jednymi z najbezpieczniejszych
medykamentw stosowanych u ludzi. Badane s na
kadym etapie produkcji, a take po ich wprowadzeniu na rynek. Analizy dokonywane w wielu laboratoriach na wiecie, z zastosowaniem rygorystycznych
regu bada naukowych dowodz przekonujco, e
szczepionki s niezwykle bezpieczne.
Ponad wszelk wtpliwo wykazano, e stosowanie szczepionek nie wie si z autyzmem twrca
tej teorii zosta skompromitowany (wykazano mu
nie tylko nierzetelno naukow, ale i nieetyczne
postpowanie, co zakoczyo si wycofaniem artykuu jego autorstwa z literatury naukowej oraz odebraniem prawa wykonywania zawodu lekarza). Ponadto liczne zespoy badaczy udowodniy, e zwizku

172
172
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

przyczynowo-skutkowego midzy szczepionk MMR

(przeciwko odrze, wince i ryczce) a autyzmem
nie ma. Wiele bardzo dobrze i rygorystycznie zaprojektowanych analiz wykazao take, e nie ma
zwizku midzy szczepionk przeciwko bonicykrztucowi-tcowi (DTP, zwana niegdys Di-Per-Te)
a encefalopatiami. Nie potwierdzono rwnie obaw,
e atenuowana szczepionka przeciwko poliomyelitis
zwizana bya z zakaeniami wirusem HIV. Korelacji nie wykazano te midzy wystpieniem zespou
Guillain-Barr a atenuowan szczepionk przeciw
poliomyelitis oraz szczepionk przeciwtcow.
Wykazano take, e zawarte w niektrych szczepionkach zwizki chemiczne (chodzio tutaj gwnie
o tiomersal) nie s przyczyn autyzmu. Hipoteza ta,
podnoszona czsto przez ruchy antyszczepionkowe,
zostaa rwnie zbadana bardzo dokadnie. Stwierdzono, e u dzieci zaszczepionych preparatami z tiomersalem autyzm nie wystpuje czciej, ni u dzieci
szczepionych szczepionkami bez tego zwizku (na
wszelki bowiem wypadek odpowiednie suby zaleciy wycofanie rtci ze szczepionek). Co wicej, okazuje si, e tam, gdzie wycofano tiomersal ze szczepionek, liczba przypadkw autyzmu nie zmniejszya si,
a w niektrych krajach pokazano, e wrcz przeciwnie wzrosa.
Szczepionki nie stanowi take obcienia dla ukadu immunologicznego (jest to czsto wyraana przez
ruchy antyszczepionkowe obawa). W porwnaniu
z ogromnymi liczbami antygenw, z ktrymi kady
czowiek, take malutkie dziecko, styka si kadego
dnia, liczba antygenw zawarta w szczepionkach jest
nieporwnywalnie maa. Matematyczne modele pokazuj, e zdrowy ukad odpornociowy zdolny jest do
odpowiedzi na miliardy do setek miliardw rnych
antygenw. Tymczasem oblicza si, e w kilkunastu
obecnie stosowanych szczepionkach znajduje si poniej 200 antygenw (a w kilku stosowanych w 1980 r.
byo ich ponad 3000). Nie ma wic moliwoci, eby
szczepionki w jakikolwiek sposb obciay ukad
immunologiczny. Nie wydaje si wic zasadn obawa, i szczepionek jest za duo. Wyglda raczej na to,
e te, ktre istniej, stanowi znakomit profilaktyk;
cay czas te trwaj badania majce na celu otrzymanie szczepionek lepszych, a take nowych, skierowanych przeciw innym drobnoustrojom.
Szczepionki rwnie nie osabiaj ukadu odpornociowego. Gdyby tak byo, szczepione dzieci czciej,
ni dzieci nieszczepione zapadayby na inne powane
choroby zakane. Badania dowiody jednak, e dzieci
szczepione nie s bardziej podatne na zakaenia;
przeciwnie wrcz liczba zakae u nich jest nawet
statystycznie nisza, ni u dzieci niezaszczepionych.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Oczywicie, naley podkreli, e stosowanie kadej szczepionki wie si z wystpieniem objaww

ubocznych. Zwykle dzieli je si na kilka grup. Pierwsz z nich stanowi objawy zwizane bezporednio
ze szczepieniem, ktre bez tego szczepienia na pewno nie miayby miejsca (np. tzw. poliomyelitis zwizane ze szczepieniem, vaccine-associated paralytic
poliomyelitis, po szczepieniu szczepionk yw).
Drug objawy, ktre prawdopodobnie i tak wystpiyby, ale zastosowanie szczepionki zainicjowao
je (np. pierwsze drgawki gorczkowe u podatnych
dzieci). Trzeci objawy zwizane z nieprawidowym przygotowaniem czy transportem szczepionki.
A czwart objawy wystpujce w czasie zblionym
do zastosowania szczepionki, ale niezwizane zwizkiem przyczynowo-skutkowym. Na przykad niektre osoby uskaraj si na objawy przezibienia (ktre
nie s gryp) wkrtce po szczepieniu na gryp. A jest
przecie oczywiste, e gdy miliony osb szczepi si
przeciw grypie w okresie jesienno-zimowym, cz
z nich przypadkiem i niezalenie od szczepienia
przejdzie zwyke przezibienie w tym samym czasie.
Jak wic wida, organizacje medyczne zbierajce
dane o efektach ubocznych szczepionek s niezwykle
ostrone i czujne (wbrew obawom ruchw antyszczepionkowych), bo do efektw ubocznych zaliczaj nawet te reakcje, ktre tak naprawd nie s skutkiem dziaania szczepionek. Niewtpliwie zwiksza
to liczb efektw podawanych jako skutki uboczne
szczepie. Zwiksza j take fakt, e do efektw
ubocznych zalicza si nawet reakcje bardzo agodne,
nieszkodliwe i niemal oczywiste (jak bl w miejscu
wkucia lub wysypka po szczepieniu przeciw odrze).
W istocie, wikszo czstych efektw ubocznych
szczepie to wanie takie objawy: miejscowe zaczerwienienie czy spuchnicie w miejscu podania, czy
krtkotrwae oglnoustrojowe ze samopoczucie z gorczk, nieporwnanie mniej grone czy uciliwe ni
sama choroba. Objawy te nie s przeciwwskazaniem
do szczepienia. Znacznie rzadziej zdarzaj si objawy powane, takie jak zaburzenia neurologiczne czy
wstrzs anafilaktyczny. Przeciwwskazaniem do zastosowania jakichkolwiek szczepie jest wanie wstrzs
anafilaktyczny po zaszczepieniu poprzedni dawk tej
samej szczepionki, bd te wstrzs anafilaktyczny na
skutek jednego ze skadnikw szczepionki (np. antybiotyku, ktrego iloci ladowe znajduj si w szczepionkach). Czasowym przeciwwskazaniem objte jest
stosowanie szczepionek atenuowanych u kobiet w ciy
oraz u osb z upoledzeniami odpornoci.
Warto podkreli, e ledzenie i rejestracja efektw ubocznych stosowania szczepionek ju po wprowadzeniu tych preparatw do uycia jest niezwykle

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

wana i potrzebna. Wynika to z faktu, e efekty te s

naprawd tak rzadkie, i niemoliwym jest wykrycie
ich jeszcze w badaniach przed wprowadzeniem na rynek; i nawet najszerzej zakrojone testy kliniczne nie
s w stanie stwierdzi czy przewidzie ich istnienia.
Dlatego te tak wielk wag, wbrew osdom antyszczepionkowcw, przywizuje si do zgaszania tych
efektw przez rodzicw i lekarzy odpowiednim subom medycznym. W tym celu w 1990 roku w USA
powsta specjalny system zgaszania efektw ubocznych szczepie (VAERS, The Vaccine Adverse Event
Reporting System), zarzdzany przez CDC (Centers
for Disease Control and Prevention) i FDA (Food
and Drug Administration), ktry rocznie zbiera rednio okoo 28 tysicy raportw. Wydaje si to spor
liczb, tak naprawd jednak jest ona raczej niewielka, w porwnaniu do okoo 100 milionw dawek
szczepionek przeciw chorobom wieku dziecicego
rozprowadzonych w ostatniej dekadzie, nie mwic
ju o dodatkowych milionach dawek szczepionek podanych osobom dorosym. Trzeba take pamita, e
VAERS, na ktry tak chtnie powouj si antyszczepionkowcy, jest systemem, do ktrego kady moe
wpisa niemal cokolwiek i nie jest to rutynowo weryfikowane. Synn jest prowokacja, ktrej dokona
pewien lekarz, zgaszajc w VAERS, e szczepionka przeciw grypie zmienia go w Hulka, ogromnego
zielonego bohatera komiksw i filmw (Incredible
Hulk). Zgoszenie zostao zaakceptowane.
Podsumowujc stosowanie szczepionek jest,
owszem, zwizane z wystpowaniem efektw ubocznych. Efekty te s jednak rzadkie i w wikszoci
przypadkw agodne. Porwnujc to z profilaktycznym dziaaniem szczepionek, ktre w znaczcy sposb zapobiegaj wystpieniu wielu gronych chorb,
a take zmniejszaj liczb powika i zgonw, bez
adnych wtpliwoci mona stwierdzi, e poytki
z ich stosowania zdecydowanie przewaaj nad stosunkowo niewielkimi wadami. Przykadowo, dziki
wirus odry powoduje zapalenie mzgu rednio u jednej na tysic zakaonych osb, a zabija rednio 2 3%
zakaonych (w niektrych krajach rozwijajcych si
nawet powyej 30%). Szczepionka MMR nie powoduje zapalenia mzgu, niezwykle rzadko wywouje wstrzs anafilaktyczny (od kilku do kilkunastu
przypadkw na milion dawek), ale chroni przed odr.
Rachunek jest prosty.
Kontrowersje etyczne
Wobec szczepie wysuwane s take zarzuty natury etycznej lub religijnej. Par lat temu katolikw zaniepokoio uycie do produkcji szczepionek komrek

173

pochodzcych z abortowanych podw ludzkich. Rzeczywicie, niektre wirusy szczepionkowe namnaane s w laboratoriach na liniach komrkowych, pobranych jeszcze w latach szedziesitych XX wieku
z podw abortowanych na yczenie. Zdanie Watykanu jest jasne w tej materii komrki te zostay pobrane nieetycznie. Jednak skoro nie ma alternatywy,
a szczepionki dziaaj celem chronienia ludzkiego
zdrowia, to trzeba je stosowa.
Oparta na religijnych przekonaniach niech wobec szczepionek jest take gwnym powodem niemonoci cakowitego wyeliminowania poliomyelitis
z Nigerii, Pakistanu i Afganistanu. Niektrzy tamtejsi
muzumascy przywdcy uwaaj, e szczepionki
stanowi spisek Amerykanw celem wysterylizowania muzumaskiej populacji; inni ekstremici s
zdania, e stosowanie szczepionek sprzeciwia si
woli Allaha (zarzuty, e szczepienia przeciw ospie
s niechrzecijaskie, bo pochodz od zwierzt,
sysza ju pono Jenner). Zdarza si, e aktywici
propagujcy szczepienia s porywani i bici. Lekarze
dziaajcy na tych terenach nawouj przywdcw
religijnych, aby dla dobra dzieci i caego spoeczestwa wypowiedzieli si po stronie szczepie.
Konflikt sumienia zgaszaj rwnie rodzice, ktrym rekomenduje si szczepienia dzieci (szczeglnie
dziewczt) przeciwko rakowi szyjki macicy. Wirusy
brodawczaka powodujce powstawanie raka szyjki s
drobnoustrojami przenoszonymi drog pciow. Poniewa szczepionka stosowana powinna by stosunkowo wczenie (w wieku szkolnym), rodzice obawiaj si, e zachca bdzie dzieci do wczeniejszego
rozpoczcia aktywnoci seksualnej oraz promowa
promiskuityzm. Rzeczywisto jest jednak taka, e
szczepionka ochroni moe przed straszn chorob
w przyszoci, a mode kobiety mog zosta zakaone wirusem w przypadku gwatu czy innego przestpstwa seksualnego, nie wspominajc ju o tym,
e sporo z nich w istocie wczenie rozpoczyna wspycie seksualne. Czy szczepionka, a raczej jej brak,
powinna spenia rol wychowawcz jest tez tyle
karkoomn, co niestety wymagajc intensywnych
dyskusji w wielu krajach.
Podsumowanie
Szczepienia w istocie stanowi wspaniae osignicie nauki i medycyny. Mimo obaw i pyta,
wysuwanych zarwno przez ruchy antyszczepionkowe, rodzicw czy przywdcw religijnych, naukowcy
potwierdzaj z ca stanowczoci, e szczepionki
preparaty medyczne skuteczne i bezpieczne odgryway i odgrywaj ogromn i nie do przecenienia

174
174
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

rol w chronieniu gatunku ludzkiego przez gronymi

dla niego drobnoustrojami. Przez dziesitki lat znakomicie speniaj swoj rol, a ludzie zawdziczaj
im znaczce zmniejszenie liczby przypadkw chorb

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

zakanych, powika oraz zgonw. Nie zmienia to

jednak faktu, e wiele w tej materii jest jeszcze do
zrobienia, i e potrzeba wprowadzania nowych i lepszych szczepionek jest cay czas aktualna.

Ewa Krawczyk bioloka, dr nauk medycznych w zakresie biologii medycznej. Specjalistka w dziedzinie mikrobiologii lekarskiej. Czonkini
International Society for Infectious Diseases. Obecnie pracuje na Georgetown University w Waszyngtonie, zajmujc sibadaniem biaek wirusowych, ktre uczestnicz w procesach onkogenezy.Autorka bloga Sporothrix (http://sporothrix.wordpress.com), w ktrym czsto zamieszcza
popularnonaukowe teksty.

PAECZKI OKRNICY

DOKTOR JEKYLL CZY PAN HYDE?

Beata Sobieszczaska (Wrocaw)
Paeczki okrnicy (Escherichia coli; E. coli) s
jednym z licznych gatunkw tzw. paeczek jelitowych,
ktre kolonizuj jelito grube ludzi i zwierzt. Gatunek ten jest o tyle interesujcy, e obejmuje szczepy
(odmiany) niechorobotwrcze, a wic niezdolne do
wywoania choroby u ludzi bd zwierzt oraz szczepy patogenne, wywoujce rozmaite zakaenia. Nazwa gatunku w przypadku paeczek E. coli moe by
wic mylca, gdy nie okrela czy szczep E. coli jest
niepatogenny, czy grony dla naszego zdrowia.
Niechorobotwrcze (niepatogenne) szczepy E. coli
wystpuj w jelitach kadego zdrowego czowieka
ich nieobecno wiadczy o zaburzeniu skadu mikroflory jelita, ktre moe pojawi si po antybiotykoterapii, jest nastpstwem nieprawidowej diety lub
wynikiem zakaenia przewodu pokarmowego. Niechorobotwrcze paeczki E. coli s wanym skadnikiem mikroflory jelit czowieka, gdy wiele z nich
dziaa korzystnie na nasz przewd pokarmowy oraz
ukad immmunologiczny. Korzystnie dziaajce na
ukad immunologiczny gatunki paeczek E. coli nale do organizmw probiotycznych, pobudzajcych
odporno organizmu na zakaenia.
Z drugiej strony, paeczki E. coli obejmuj szereg
szczepw wywoujcych grone dla zdrowia i ycia
czowieka zakaenia: jelit, ukadu moczowego, drg
ciowych, opon mzgowo-rdzeniowych oraz zakaenia krwi (sepsy).
Wszystkie paeczki gatunku Escherichia coli cechuj si ogromn plastycznoci genetyczn, co
oznacza, e chtnie przyjmuj geny od innych bakterii. Wymiana genw midzy rnymi szczepami
E. coli lub midzy szczepami E. coli a innymi

paeczkami jelitowymi zachodzi w rodowisku naturalnym, a take w jelitach ludzi i zwierzt. Nabywanie nowych cech genetycznych umoliwia paeczkom
E. coli lepsze przystosowanie do rodowiska, w ktrym
przebywaj, a wic w jelitach ludzi i zwierzt,
w glebie, w wodzie, na rolinach. Proces wymiany
genw midzy bakteriami tych samych lub rnych
gatunkw odpowiada za pojawianie si szczepw
o zmienionych cechach, uwarunkowanych uzyskaniem nowych genw. W taki sposb powstay chorobotwrcze szczepy E. coli. Niepatogenne szczepy
paeczek E. coli dawno temu otrzymay w prezencie od chorobotwrczych bakterii np. paeczek Shigella1, Yersinia2 lub Salmonella3 geny, dziki ktrym
mog wytwarza toksyny, toksyczne enzymy, biaka umoliwiajce im przyleganie (adhezj) do rnych powierzchni i komrek ludzkiego organizmu
(wszystkie te cechy okrelane s cznie jako czynniki
wirulencji). Opisano wiele grup patogennych paeczek
E. coli wywoujcych u ludzi zakaenia przewodu
pokarmowego. Kada grupa patogennych E. coli posiada odmienne czynniki wirulencji i odpowiada za
rny przebieg kliniczny zakae. Przykadem mog
by szczepy E. coli tzw. enteropatogenne (EPEC;
ang. enteropathogenic Escherichia coli), ktre wywouj biegunki letnie u niemowlt letnie, bo zwykle wystpuj latem i najczciej dotycz niemowlt
i maych dzieci. EPEC z reguy nie wytwarzaj adnych toksyn, ale dziki bardzo specyficznej adhezji
do nabonka jelita uszkadzaj komrki, co powoduje rozwj biegunki. Kada komrka eukariotyczna posiada w cytoplazmie cytoszkielet zbudowany
m.in. z biaka aktyny. Aktynowy cytoszkielet komrki,

paeczki Shigella wywouj u ludzi czerwonk bakteryjn.

Yersinia to bakterie odpowiedzialne za dum oraz powane zakaenia jelit.
3
Salmonella powoduj u ludzi dury brzuszne (tyfus) oraz zakaenia jelit, czasem bardzo powane, jeeli bakterie z jelit przedostan si dostan do
krwiobiegu z krwi paeczki te mog dosta si do kadego narzdu.
1
2

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

ktry utrzymuje jej odpowiedni ksztat i umoliwia

prawidowe funkcjonowanie mona porwna do
naszego, kostnego szkieletu. Co by byo, gdyby kto
wyj z nas szkielet? Czy bdziemy mogli nadal y
bez szkieletu? Oczywicie, nie! W podobny sposb
dziaaj na komrki nabonka jelita szczepy EPEC.
Po dostaniu si do jelita, EPEC mno si i przylegaj do nabonka, a nastpnie wytwarzaj specyficzne
biako (intimin), ktre wstrzykuj do komrek.
Intimina niszczy aktynowy cytoszkielet komrek, co
prowadzi do ich mierci.
Niektre szczepy EPEC day nastpnie pocztek
tzw. enterokrwotocznym paeczkom E. coli (EHEC,
ang. enterohemorrhagic Escherichia coli) uzyskujc geny kodujce silne toksyny bakteryjne tj. toksyny shiga, nalece do cytotoksyn4. Toksyny shiga,
jak wskazuje nazwa pierwotnie opisano u paeczek
Shigella dysenteriae (paeczka czerwonki), ktre
u ludzi wywouj czerwonk bakteryjn. Okrelenie
czerwonka wskazuje, e zakaeniu jelit towarzyszy krwawa biegunka, a wic obecno krwi w kale.
Paeczki czerwonki s bakteriami inwazyjnymi, czyli
zdolnymi do penetracji do nabonka jelita, co powoduje jego uszkodzenie, poczone z krwawieniem.
Obecnie w Europie i innych krajach uprzemysowionych paeczka czerwonki ju nie wystpuje, dziki
wprowadzeniu odpowiednich, wysokich standardw
higieny. Tym niemniej, bakteria ta nadal jest przyczyn czerwonki bakteryjnej wrd mieszkacw krajw
ubogich. Przy okazji warto wspomnie, e paeczka czerwonki zakaa tylko i wycznie ludzi, wrd
ktrych przenoszona jest gwnie przez brudne rce
(brak higieny). Bardzo maa dawka zakana (10100
komrek bakteryjnych) sprawia, e zakaenie to atwo rozprzestrzenia si drog pokarmow take poprzez muchy. Najczciej na czerwonk bakteryjn
zapadaj mae dzieci te ktre przeyj zakaenie
uodparniaj si, wic wikszo osb dorosych jest
odporna. Cho trudno to sobie wyobrazi, w krajach
ubogich z powodu biegunek wywoywanych przez
chorobotwrcze paeczki jelitowe, takie jak Shigella, Salmonella i E. coli i inne drobnoustroje, kadego
roku umiera ok. 2 mln dzieci. Pomimo, e paeczka
czerwonki znikna z Europy, w zamian pojawiy si
podobne do niej szczepy EHEC. Geny, odpowiadajce
za zdolno bakterii do produkcji toksyny shiga przenoszone s przez bakteriofagi, a wic wirusy, ktre
zakaaj tylko i wycznie bakterie (Ryc.1). Kontakt
szczepw E. coli z paeczkami Shigella umoliwi

175

przystosowanie si tych bakteriofagw do zakaania take i tych paeczek. Bakteriofagi s bardziej

od bakterii oporne na rne, niekorzystne czynniki
rodowiska, std szeroko wykorzystywane w krajach
rozwinitych detergenty, rodki dezynfekcyjne i antybiotyki, cho zlikwidoway paeczki czerwonki, nie
wpyny na bakteriofagi. Przystosowane do zakaania paeczek E. coli bakteriofagi niosce gen toksyny
shiga szybko rozprzestrzeniy si dajc pocztek nowej grupie patogennych szczepw E. coli tzw. shiga-toksycznych (STEC, ang. shiga toxin-producing
E. coli). Zakaeniu bakteriofagami ulegy rwnie
niektre szczepy EPEC, tworzc grup EHEC. Paeczki EHEC, bdce niejako poczeniem dwch rnych patogenw (szczepw EPEC i Shigella dysenteriae), tak jak paeczki czerwonki: inwazyjne i zdolne
do syntezy toksyny shiga oraz tak jak EPEC: zdolne do niszczenia aktynowego cytoszkieletu komrek
eukariotycznych, czsto wywouj u ludzi powane
zakaenie jelit tj. krwotoczne zapalenie jelita grubego

Ryc. 1. Bakteriofagi zakaajc komrk bakteryjn wstrzykuj jej swj

materia genetyczny (DNA), ktry wbudowuje si w DNA bakteryjny.
Wbudowane DNA fagowe replikuje si wraz z DNA bakteryjnym, czyli
jest przekazywane z pokolenia na pokolenie. Proces ten jest charakterystyczny dla bakteriofagw tzw. agodnych lub utemperowanych. Jednak,
gdy na zakaon bakteriofagiem bakteri zadziaa jaki szkodliwy czynnik (promieniowanie, leki) DNA bakteriofaga wycza si z bakteryjnego chromosomu i zaczyna si powiela bakteriofag przechodzi w stan
lityczny, a wic replikuje si z utworzeniem potomnych bakteriofagw.
Gdy potomne bakteriofagi zostan utworzone komrka bakteryjna ulega lizie (rozpadowi), a potomne bakteriofagi zostaj uwolnione. Czsto
zdarza si, e w procesie wyczania bakteriofagowego materiau genetycznego z chromosomu bakterii, do fagowego DNA przycza si kawaeczek (np. jeden gen) bakteryjnego DNA (oznaczony na zielono). Ten kawaeczek bakteryjnego DNA moe stanowi gen kodujcy toksyn shiga.
W ten sposb wszystkie potomne fagi zawierajce ten gen mog go dalej
roznosi na inne bakterie: zakaajc komrk bakteryjn wbuduj swj
DNA, z genem od poprzedniej bakterii, w chromosom nowo zakaonej
bakterii. Proces ten, nazywany transdukcj, powtarza si wielokrotnie.
W ten sposb bakteriofagi uczestnicz w roznoszeniu midzy bakteriami
nowych genw wirulencji.

z krwawymi biegunkami (podobne do czerwonki HC;

ang. haemorrhagic colitis). Powikaniem HC moe
by hemolityczny zesp mocznicowy HUS (ang. haemolytic uremic syndrome).

Cytotoksyny bakteryjne to grupa enzymw, ktre uszkadzaj komrki eukariotyczne. Opisano wiele bakteryjnych cytotoksyn, np.: hemolizyny
wbudowuj si w bony cytoplazmatyczne tworzc w nich dziury, przez ktre do komrki dostaje si woda efektem jest obrzk i pkanie komrek.
Inne cytotoksyny dostaj si do komrki na drodze endocytozy, a nastpnie czc si z rybosomami hamuj biosyntez biaek komrki, co prowadzi
do jej obumarcia.

176
176
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

Pomimo zdolnoci szczepw EHEC do niszczenia

aktynowego szkieletu komrek nabonka (enetrocytw), toksyna shiga (Stx) jest zasadniczym czynnikiem ich zjadliwoci. Opisano rne warianty dwch,
podstawowych typw toksyny shiga produkowanej
przez paeczki E. coli, tj.: Stx1 i Stx2. Typ toksyny
produkowanej przez E. coli ma znaczcy wpyw na
kliniczny przebieg zakaenia. Wikszo szczepw
produkujcych Stx nie wywouje adnych objaww
u zakaonych osb lub agodn biegunk, ale szczepy E. coli wytwarzajce warianty toksyny Stx2 zwizane s z krwotoczn biegunk, ktrej powikaniem
jest HUS. Receptory (miejsca wizania) dla toksyny
shiga znajduj si na powierzchni komrek rdbonka5 drobnych naczy krwiononych, gwnie w nerkach, co sprawia, e s one szczeglnie wraliwe na
dziaanie tej toksyny. Zwizana z receptorem toksyna shiga dostaje si do wntrza komrek rdbonka i umierca je hamujc w nich biosyntez biaek.
Z uszkodzonych w ten sposb naczynek krwiononych wypywaj krwinki czerwone, co mobilizuje
pytki (trombocyty) do tworzenia zakrzepw w miejscach uszkodze, aby powstrzyma krwawienie. Powstajce w wewntrz naczy krwiononych zakrzepy,
cho ograniczaj krwawienie, rwnoczenie zatykaj
wiato naczy, co z kolei powoduje zablokowanie
przepywu krwi i powolne obumieranie niedokrwionych tkanek. Ucieczka krwinek z uszkodzonych
naczynek doprowadza stopniowo do rozwoju anemii,
natomiast nadmierne zuycie pytek w zakrzepach
powoduje spadek ich liczby, czyli trombocytopeni.
Ostatecznie w nerkach ustaje krenie i filtracja krwi,
natomiast we krwi obwodowej stopniowo narasta
stenie toksycznych metabolitw, m.in. mocznika,
kwasu moczowego, w warunkach zdrowia wydalanych z moczem. To ostatecznie doprowadza do rozwoju mocznicy (przewlekej niewydolnoci nerek),
ktra nie leczona prowadzi do piczki i mierci.
Zesp HUS rozwijajcy si pod wpywem toksyny
shiga powoduje nieodwracalne uszkodzenie nerek
i jeeli obejmuje obie nerki, skazuje chorego na doywotnie dializy lub konieczno przeszczepu nerki.
Poza nerkami, toksyna shiga wie si z receptorami
na powierzchni komrek rdbonka naczy krwiononych mzgu, trzustki i puc, prowadzc do powstawania zakrzepw i w tych narzdach. Konsekwencj
tych rozlegych zmian w naczyniach krwiononych
jest maopytkowa plamica zakrzepowa, ktra moe
prowadzi do rozwoju zagraajcego yciu zespou
wykrzepiania wewntrznaczyniowego (DIC, ang.
dissemianted intravascular coagulation).
5

Komrki rdbonka wycieaj wewntrzne ciany naczy krwiononych.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Czsto rozwoju HUS szacowana jest na 39%

w sporadycznych przypadkach zakae szczepami
EHEC, ale wzrasta do 20% podczas epidemii. Najczciej zesp HUS rozwija si jako nastpstwo zakaenia EHEC u dzieci poniej 5 r. . lub osb starszych. Zwykle HUS poprzedza biegunka, pocztkowo
wodnista, ktra po 45 dniach przechodzi w krwaw,
ale opisano przypadki rozwoju HUS nie poprzedzone
biegunk. miertelno w zespole HUS waha si od
6 do 8%, ale opisano epidemie, w ktrych miertelno wynosia nawet 22% i dotyczya gwnie osb
starszych.
Podstawowym rdem EHEC jest bydo i owce,
cho bakterie te mog rwnie zakaa inne zwierzta domowe i dzikie. Zakaone zwykle bezobjawowo
zwierzta wydalaj paeczki E. coli do rodowiska, co
przyczynia si do szerokiego rozprzestrzeniania tych
drobnoustrojw w przyrodzie, szczeglnie w miesicach letnich. Dodatkowo, rodowisko naturalne jest
wanym rdem bakteriofagw, tj. wirusw zakaajcych bakterie, ktre przenosz geny kodujce
toksyny shiga, a ktre obecne s wszdzie tam, gdzie
mona spotka paeczki E. coli. Bakteriofagi te mona izolowa np. ze ciekw miejskich, gleby i wody
szczeglnie na farmach hodowlanych byda, ale take
gleby nawoonej naturalnymi nawozami. Obecno
bakteriofagw w glebie i wodach gruntowych stwarza wic zagroenie powstania nowych, zdolnych do
produkcji toksyny shiga paeczek E. coli.
Do zakaenia paeczkami EHEC dochodzi w wyniku spoycia zanieczyszczonej ywnoci lub wody.
Niewielka dawka zakana tj. liczba bakterii konieczna do wywoania u czowieka objaww choroby, ktra w przypadku szczepw EHEC wynosi od 10 do
miliona komrek bakteryjnych sprawia, e mona si
nimi zakazi nawet podczas kpieli rekreacyjnych
w zanieczyszczonej fekaliami wodzie, poprzez kontakt bezporedni z nosicielami tych bakterii (np. podawanie rki, wsplne mieszkanie). Maa dawka zakana sprawia, e bakterie te mog by take przenoszone na rodki spoywcze przez nosicieli nie myjcych rk po skorzystaniu z toalety lub przez muchy.
Osoby zakaone objawowo wydalaj EHEC przez
okres 5124 dni, co sprzyja atwemu rozprzestrzenianiu si tych zakae w rodowisku czowieka. Do
zakaenia EHEC moe rwnie dochodzi w wyniku
kontaktu z zakaonymi zwierztami.
Najczciej dla ludzi rdem zakaenia szczepami
EHEC s produkty spoywcze pochodzenia zwierzcego tj. miso woowe poddane niedostatecznej obrbce
cieplnej, niepasteryzowane mleko lub przygotowane

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

z niego sery oraz nieumyte lub nieprawidowo umyte

surowe warzywa, owoce i przygotowane z nich saatki lub soki. Badania eksperymentalne wykazay,
e paeczki EHEC mog przez wiele dni pozostawa
ywe na uszkodzonych liciach saaty lub szpinaku w
temperaturze lodwki (Ryc. 2). Wzrost przypadkw
zachorowa na skutek spoycia zanieczyszczonych
EHEC warzyw obserwowano w niektrych krajach
po silnych ulewach, ktre wypukuj obecne w glebie
paeczki, co zwiksza ryzyko zanieczyszczenia rolin
uprawnych. Miso ulega zanieczyszczeniu paeczkami EHEC obecnymi w przewodzie pokarmowym
byda podczas uboju. Z tego powodu naley unika
spoywania surowego misa (szczeglnie mielonego)
oraz poddawa miso dostatecznej obrbce cieplnej.

177

Ryc. 2. Epidemiologia zakae szczepami EHEC. rdem paeczek

EHEC jest bydo, std wszystkie produkty pochodzenia bydlcego,
a wic miso, mleko i sery s potencjalnym rdem zakaenia dla czowieka. Wydalane przez bydo paeczki EHEC zanieczyszczaj take rodowisko tj. gleb i wody powierzchniowe, ktre z kolei staj si rdem
zanieczyszczenia warzyw i owocw. Zanieczyszczona woda w zbiornikach wodnych rwnie moe by rdem zakaenia czowieka (woda
pitna ze studni, rekreacja w dzikich zbiornikach wodnych).

obecnymi w rodowisku paeczkami. Droga pokarmowa zwykle jest przyczyn sporadycznych zachorowa.
Podczas epidemii wzrasta natomiast czsto zakae
przenoszonych drog kontaktw bezporednich z zakaonymi osobami, co powoduje szybki wzrost nowych przypadkw zakae. Ponadto, podczas epidemii ronie liczba tzw. nosicieli, a wic osb zakaonych bezobjawowo, ktre wydalaj EHEC do rodowiska i stanowi rdo zakae dla innych osb.
Inn, ciekaw grup chorobotwrczych paeczek
E. coli s enteroagregacyjne szczepy (oznaczane akronimem AggEC lub EAEC, ang. enteroaggregative Escherichia coli), ktrych nazwa wywodzi si
ze specyficznego sposobu przylegania (w postaci
agregatw) tych bakterii do rnych powierzchni
np. szka, plastiku oraz komrek nabonka (std
przedrostek entero) wycielajcych jelito czowieka (Rys. 3). Niespotykany wrd innych patogennych
szczepw E. coli, sposb adhezji EAEC umoliwia
im atwe tworzenie biofilmu na powierzchni bony
luzowej jelit i dugotrwae utrzymywanie si w przewodzie pokarmowych czowieka. Std te szczepy
EAEC odpowiadaj gwnie za przewleke biegunki.
Jeeli szczep EAEC zakaajcy czowieka ma dodatkowo zdolno produkcji toksyn, jak atwo sobie
wyobrazi, uwalniane toksyny bd wchaniane do
krwiobiegu przez duszy czas, powodujc cisze
i duej utrzymujce si zakaenia, na dodatek trudniejsze do leczenia. Dodatkowym atutem szczepw
EAEC jest wyjtkowa atwo nabywania nowych
cech genetycznych. Izolowane od ludzi szczepy
EAEC s wic bardzo zrnicowane: obok szczepw
nie posiadajcych adnych cech wirulencji i niepatogennych dla ludzi, s szczepy zdolne do produkcji
toksyn, toksycznych enzymw, adhezyn, charakterystycznych dla bakterii chorobotwrczych zupenie innych gatunkw. Przykadem takiego szczepu,
prezentujcego zdolno syntezy toksyny shiga jest
szczep E. coli O104:H4 odpowiedzialny za epidemi
w Niemczech. Podobnie jak szczepy EHEC, enteroagregacyjne szczepy E. coli zostay zakaone bakteriofagiem nioscym gen kodujcy toksyn shiga.
W ten sposb powsta nowy, chorobotwrczy szczep
E. coli: EAEC zdolny do produkcji toksyny shiga o niezwykych zdolnociach adhezji do nabonka jelita.

Szeroki wachlarz moliwoci rozprzestrzeniania si

EHEC w rodowisku czowieka uatwia rozwj epidemii, ktre najczciej maj miejsce w miesicach ciepych, a wic w okresach wzmoonej aktywnoci rekreacyjnej na wieym powietrzu, podczas piknikw,
gdy ywno przechowywana jest przez kilka godzin
poza lodwk i wzrasta ryzyko jej zanieczyszczenia

Bardzo wanym problemem w ograniczaniu zakae wywoywanych przez enteroagregacyjne szczepy

E. coli (EAEC) jest nieustalona droga przenoszenia
si tych drobnoustrojw wrd ludzi. Najprawdopodobniej szczepy EAEC rozprzestrzeniaj si drog
kontaktw bezporednich: od bezobjawowo zakaonych nimi osb na osoby wraliwe na zakaenie.

178
178
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

Ryc. 3. Test adhezji/przylegania szczepu EAEC do komrek nabonka jelita. Na zdjciu z mikroskopu wietlnego (powikszenie 100x) widoczne
s skupiska/agregaty enteroagregacyjnych paeczek E. coli (strzaka czerwona) Komrki nabonka jelita (strzaka czarna) s niemal cakowicie
zakryte przylegajcymi skupiskami bakterii. Podobne agregaty (biofilm)
szczepy EAEC tworz na bonie luzowej jelita czowieka.

Paeczki EAEC, podobnie jak paeczki czerwonki,

prawdopodobnie s patogenami tylko i wycznie
czowieka, gdy szczepw tych nie stwierdzono
u zwierzt. Oznacza to, e w przeciwiestwie do
szczepw EHEC, w przypadku ktrych podstawowym
rdem zakaenia dla ludzi s produkty pochodzenia
zwierzcego, szczepami EAEC nie mona zakazi si
jedzc np. le wysmaone miso lub niepasteryzowane mleko. To dalej oznacza, e zakaenia szczepami
EAEC mona uzna za tzw. chorob brudnych rk.
Podobnie jak w przypadku szczepw EHEC, paeczki
EAEC wydalane przez ludzi znajduj si take w rodowisku naturalnym glebie i wodzie, co wskazuje,

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

e do zakae tymi bakteriami moe rwnie dochodzi w wyniku spoywania nieumytych warzyw,
owocw lub nasion, jak to miao miejsce podczas
epidemii w Niemczech. rdem niebezpiecznych
szczepw EAEC O104:H4 produkujcych toksyn
shiga okazay si nasiona kozieradki importowane
z Egiptu, a wykorzystywane do uzyskiwania kiekw.
Poza kiekami kozieradki o zanieczyszczenie epidemicznym E. coli szczepem podejrzane byy rwnie
ziarna rnych gatunkw fasoli np. mung, adzuki, alfa-alfa oraz soczewicy, std dobrym zwyczajem jest
dokadne pukanie pod biec wod kiekw przed
spoyciem oraz ziaren fasoli (a take np. ryu lub kaszy) przed ich gotowaniem. Naley take pamita,
e bakterie mog by obecne na powierzchni ziaren
i w ten sposb przenoszone na rce, skd mona je
dalej przenie na inne produkty spoywcze lub
powierzchnie majce kontakt z ywnoci. W swej
naturze, patogenne szczepy paeczek E. coli, take
enteroagregacyjne, nie rni si od innych bakterii
wywoujcych zakaenia przewodu pokarmowego
u ludzi wszystkie te drobnoustroje z atwoci przenoszone s na rodki spoywcze poprzez brudne rce.
Wikszoci tego typu zakae mona wic unikn
stosujc podstawowe zasady higieny takie jak mycie
rk, dokadne spukiwanie pod biec wod i mycie
surowych warzyw i owocw oraz dbao o czysto
powierzchni majcych kontakt z ywnoci. Pamitajmy, e epidemia wywoana przez zupenie nowy
szczep E. coli znw moe pojawi si gdziekolwiek
na wiecie, epidemie przecie nie znaj granic.

Dr hab. n. med. Beata Sobieszczaska, prof. nadzw., specjalista mikrobiolog. Katedra i Zakad Mikrobiologii Akademii Medycznej we Wrocawiu.

ELEKTRONICZNE zwierzta
Ryszard Tadeusiewicz (Krakw)
Przypis od autora: Ten artyku jest spniony o rwne
40 lat. W1971 roku zostaem zaproszony na posiedzenie
naukowe Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw im. Kopernika, gdzie wygosiem odczyt na dokadnie taki temat,
jak tytu tego artykuu. Po odczycie, ktry zosta bardzo
mio przyjty, usyszaem propozycj, e tre tego odczytu naley opublikowa w miesiczniku Wszechwiat,
najlepiej we wrzeniowym numerze tego pisma. Ja jednak
wtedy koczyem dopiero studia na wydziale AGH, ktry
obecnie nazywa si Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Elektroniki, a w tamtych czasach nazywa si zgodnie
z mod PRL bardzo ciko-przemysowo: Elektrotechniki
Grniczej i Hutniczej. Jako student potrafiem zbudowa

elektronicznego psa, ktry sta si

przedmiotem mojej pracy magisterskiej (patrz fotografia obok), ale
nie umiaem napisa artykuu, wic
nie zdoaem z tej propozycji skorzysta. No i numer Wszechwiata
z wrzenia 1971 roku ukaza si
bez mojego artykuu.
Ale teraz ju potrafi napisa
artyku (prawd mwic napisaem ich w tzw. midzyczasie ponad
tysic, co dobrze wida na stronie
http://regent2.uci.agh.edu.pl/bpp/

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

bpp.phtml dokumentujcej bibliografi pracownikw

AGH) wic teraz pozwalam sobie Pastwu przedstawi
ten tekst sprzed 40 lat. Wbrewpozorom wcale nie straci
na aktualnoci!

Po co buduje si elektroniczne zwierzta?

Twrcy techniki przyzwyczaili nas do tego, e
wszystkie jej wyroby do czego konkretnego su,
maj jakie przeznaczenie, oferuj jak funkcj, zaspokajaj jak potrzeb. W otaczajcym nas wiecie
jest jednak mnstwo bytw, ktre istniej, ale bynajmniej nie po to, eby zaspokaja nasze (ludzkie) potrzeby. One yj niejako na wasny rachunek. To przede
wszystkim zwierzta. Mj ulubiony poeta Gaczyski
tak pisa w wierszu Satyra na bo krwk:
Po choler toto yje?
Trudno powiedzie, czy ma szyj,
a bez szyi komu si przyda?
Rzeczywicie, wikszo zwierzt nam si na nic
nie przyda, a jednak one yj i maj si dobrze. Czy
na podobnej zasadzie mog istnie twory techniki?
Przez dugie stulecia rozwoju techniki pomys
zbudowania maszyny, ktra by istniaa sama dla
siebie, nie majc adnego przeznaczenia i zaspokajajc adnych potrzeb nikomu nie przyszed by do
gowy, gdy by zbyt oderwany od tego, do czego
technik tworzono i doskonalono. Owszem, od stuleci wytwarzano sztuczne przedmioty, ktre wygldem przypomniay zwierzta, ale to byy przedmioty
ozdobne, elementy kultu religijnego albo po prostu
zabawki (Ryc. 1).

179

niejako poza nimi. One istniay po to, eby sprawia

przyjemno ludziom, jeli wic nawet poruszay
si i wydaway dwiki to nie po to, by zaspokoi
wasne potrzeby, tylko po to, by komu dostarczy
rozrywki.

Ryc. 2. Mechaniczny sowik z bani Andersena (rdo: http://basnie.republika.pl/slowik.htm).

Czy jednak mona zbudowa maszyn, ktra bdzie istniaa wycznie po to, by zaspokaja swoje
wasne potrzeby?
Na to pytanie jako pierwszy pozytywnie odpowiedzia amerykaski elektronik Grey Walter (uwaga:
Walter to nazwisko, chocia wyglda jak imi, za
Grey to imi, chocia bardziej by pasowao jako nazwisko). Ot w pan Walter w 1949 roku zbudowa
pierwsze na wiecie maszyny autonomiczne, czyli
maszyny nie majce adnego celu poza podtrzymywaniem wasnej aktywnoci i wasnego istnienia

Ryc. 1. Jednak z najdawniejszych zabawek wykonana z kamienia winka odnaleziona w grobie dziecka z epoki brzu niedaleko Stonehenge
w Wielkiej Brytanii (rdo: http://www.boingboing.net/2008/10/23/oldest-toy-in-britai.html, lipiec 2011).

Te ostatnie zawieray czsto mechaniczny napd

pozwalajcy tym sztucznym zwierztom wykonywa rozmaite czynnoci (przypomnijmy tutaj pikn
bajk Andersena o mechanicznym sowiku cesarza
Chin Ryc. 2).
Jednak z napdem lub bez byy to zabawki, a wic
obiekty (maszyny), ktre miay swj cel ulokowany

Ryc. 3. Walter Grey budujcy pierwsze elektroniczne zwierzta (rdo: http://cyberneticzoo.com/wp-content/uploads/2009/09/ELMER-p1825x1024.jpg, dostp lipiec 2011).

180
180
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

(Ryc. 3). Dokadnie tak jak zwierzta maszyny Waltera istniay na wasny rachunek.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

powanemu wypadkowi samochodowemu (w 1970 r.)

po ktrym nigdy nie odzyska penej sprawnoci

Po co je zbudowano?
Z tego samego powodu, z jakiego prowadzimy
rne inne eksperymenty naukowe z lotem na Ksiyc wcznie: z ciekawoci. Twrca tych elektronicznych zwierzt chcia si dowiedzie, czy da si
zbudowa maszyn, ktra bdzie istniaa i dziaaa
majc na wzgldzie wycznie wasny interes.
Pierwsze maszyny Waltera przyjy form wi.
Na Ryc. 4 zobaczy mona czsto przywoywany
w literaturze portret Greya Waltera montujcego jednego z tych wi. Te elektroniczne wie naprawd
zachowyway si jak ywe istoty, w szczeglnoci
cae ich dziaanie podporzdkowane byo ich wasnym interesom. Byy to wic pierwsze w historii maszyny, ktre nie suyy czowiekowi i nie dyy do
zaspokajania jakich potrzeb czowieka, tylko dbay
o swj wasny interes i dyy do zaspokajania swoich
potrzeb. Sam twrca okreli je jako przedstawicieli
nowego gatunku, ktry nazwa Machina Speculatrix.
Ryc. 5. Jeden z licznych artykuw gazetowych opisujcych elektronicznego wia.

Ryc. 4. Grey Walter buduje ELSIE w 1950 roku (rdo: http://www.frc.

ri.cmu.edu/~hpm/book98/fig.ch2/p018.html, dostp lipiec 2011).

O budowie dziaaniu elektronicznego wia napisz

nieco dalej, tutaj natomiast chciabym wspomnie
o niezwykej przygodzie jednego z nich.
Kto moe przey mier? Tylko martwy!
Grey Walter zyska saw swoimi pracami, o jego
badaniach pisano zarwno naukowe artykuy jak
i gazetowe felietony (Ryc. 5), jednak potem zainteresowanie tym tematem wygaso, a sam twrca
pierwszych elektronicznych zwierzt zaj si innymi
problemami naukowymi (badaniami elektroencefalograficznymi mzgu czowieka).
By moe Grey Walter wrci by do tematu elektronicznych zwierzt, ale niedugo potem uleg

Ryc. 6. Odnaleziony po latach elektroniczny w (rdo: http://www.

rutherfordjournal.org/article020101.html#null dostp lipiec 2011).

i umar w 1977 roku. Natomiast zapomniany i porzucony elektroniczny w zosta po latach (w 2005 roku)
odnaleziony na jakim strychu (Ryc. 6) i po drobnym

Ryc. 7. Zestawienie zdjcia wia z 1950 roku i z 2010 roku pokazuje,

jak niewielkie naprawy byy potrzebne, eby przywrci go do ycia
(rdo: http://www.rutherfordjournal.org/article020101.html#null dostp lipiec 2011).

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

remoncie (gwnie trzeba byo wymieni akumulator,

bo ten z 1950 r. nie nadawa si do uytku Ryc. 7)
w zacz znowu dziaa, oczywicie nadal egoistycznie dc do zaspokajania swoich wasnych
potrzeb.
Czytajc doniesienia na temat odnalezienia i oywienia historycznego wia Greya Waltera kojarzyem z fantastycznym opowiadanie Stanisawa Lema
pt. Terminus. W opowiadaniu tym jest motyw robota, ktry po katastrofie statku kosmicznego strzaskanego przez meteoryty jako jedyny nadaje si do
oywienia gdy wrak zostaje wreszcie odnaleziony po
latach bdzenia w prni midzyplanetarnej oczywicie z martwymi wszystkimi czonkami zaogi. To
wanie z tej noweli zaczerpnem tytu tego rozdziau. Zacytujmy dosownie Lema, ktrego bohater Pirx
() czyta ukradkiem pasko rozoon na dnie szuflady gazet Kto moe przey mier? Tylko martwy.
Ale tak! Tak to byo! Jeden ocala w katastrofie, bo
nie potrzebowa tlenu ani ywnoci i spoczywa, przywalony gruzami, przez szesnacie lat automat.
w Greya Waltera te przey mier swojego
twrcy i przez p wieku pozostawa w zapomnieniu,
by po odnalezieniu i uruchomieniu wrci do mechanicznego ycia (Ryc. 7).

181

wiadcz czsto przytaczane zdjcia z tamtej epoki

(Ryc. 9). Obserwacje chtnie prowadzono po ciemku

Ryc. 8. Ukad elektroniczny wia Graya Watera oczywicie na bazie lamp elektronowych (rdo: http://www.rutherfordjournal.org/article020101.html#null dostp lipiec 2011).

(Ryc. 9, dolna cz), poniewa wtedy byo moliwe nie tylko ogldanie, ale take rejestrowanie zachowania wia. Rejestrowanie polegao na tym,
e fotografowano obszar, po ktrym porusza si
w, umieszczonym na statywie aparatem fotogra-

Dwa elektroniczne wie

dwa cybernetyczne charaktery
Elektronicznych zwierzt zbudowano bardzo duo.
Jak wspomniaem, w ramach mojej pracy magisterskiej ja sam zbudowaem elektronicznego psa. Jednak pierwsze bezspornie byy dwie maszyny Greya
Waltera. Wybrano dla nich ksztat wi i nadano im
imiona: ELMER i ELSIE. Oba te imiona byy utworzone z pierwszych liter przemylnie dobranych angielskich sw opisujcych zasad dziaania takiego
elektronicznego zwierzaka, ale nie ma sensu w tej
chwili tych serii sw przytacza, bo wspczesnemu
czytelnikowi niewiele one powiedz. Zamiast rozszyfrowywa nazwy zapamitajmy, e ELMER by
w swoim dziaaniu bardziej ofensywny, zdecydowany, odwany, a ELSIE bya delikatna, subtelna, wyrafinowana. Biorc pod uwag to, jak prost budow
mia elektroniczny ukad sterujcy zachowaniem kadego z wi (Ryc. 8) uzyskanie podobnego efektu
byo prawdziwym majstersztykiem!
W nastpnym rozdziale omwimy dziaanie obu
wi, zwracajc uwag na bogate moliwoci ich
rnorodnych zachowa, zwaszcza e wie widziay si nawzajem i reagoway na swoj obecno,
co dodawao dynamizmu obserwowanym sytuacjom.
Ludzie chtnie obserwowali te zwierzaki o czym

Ryc. 9. Obserwacja zachowania wi (rdo: http://cyberneticzoo.com/

wp-content/uploads/WGW-George-p1-x640.jpg, dostp lipiec 2011).

ficznym z bardzo mao czu klisz, stosujc bardzo

dugi czas nawietlanie zdjcia (kilkanacie minut).
Na skorupie wia bya zamocowana lampka (widoczna na schemacie na Ryc. 8), wic gdy w si
przemieszcza na kliszy pozostawa lad jego ruchu
w postaci jasnej smugi.
Omwimy teraz w skrcie, co te wie robiy
i co z tego wynikao.

182
182
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

Zachowanie elektronicznych zwierzt

Kady w by napdzany dwoma silnikami elektrycznymi jednym wymuszajcym ruch naprzd
i drugim, ktry powodowa obracanie gowy
i zakrcanie wia. Dziki temu wie mogy si
porusza i bada rodowisko, w ktrym si znalazy.
Ruch jest zawsze najbardziej spektakularn form
funkcjonowania ywej istoty, wic fakt, e wie
Waltera aziy sobie po pokoju, w ktrym mieszkay, mia due znaczenie. Nie kady ruch sprawia jednak wraenie zachowania ywej istoty. Jadcy prosto
lub zataczajcy krgi wzeczek bdzie niewtpliwie
ruchomy, ale z pewnoci nikt nie bdzie sdzi, e
jego ruch ma co wsplnego zyciem. Ruch ywego
stworzenia cechuje nieprzewidywalno obserwujc je nie wiemy, co zrobi za chwil. Walterowi udao
si t nieprzewidywalno wbudowa w zachowanie swoich wi. Pomysowe poczenie obrotw
przedniego koa (konstrukcja wia oparta bya na
schemacie trzykoowego wzeczka, bo realizacja
kroczenia na apach bya zbyt skomplikowana) z jego
napdem powodujcym ruch w wybranym kierunku,
powodowaa, e w porusza si wzdu skomplikowanej trasy, zoonej z wielu ptli, przypominajcej myszkowanie zwierzcia.
ywe stworzenie ma zwykle jaki cel swego ruchu: czego szuka, do czego dy, przed czym
ucieka. wie Waltera te miay cel: szukay rde
wiata. Ich gowa (obracajca si wraz z przednim
koem) wyposaona bya w fotokomrk, dziki
czemu w wypatrywa rde wiata. Gdy je

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

si podczy do adowarki i naadowa swoje akumulatory. Tak wic szukajc wiata w w istocie
szuka poywienia. Jednak eby zachowanie wia nie byo zbyt prymitywne, to jego denie do
rda wiata nie byo konsekwentne. Sabe (odlege)
rdo wiata wabio wia, jednak gdy ten zblia
si nadmiernie do arwki lub wiecy nastpowao
olnienie. Zbyt silny sygna z fotokomrki zmienia na chwil zachowanie wia, ktry zamiast szuka wiata zaczyna przed nim ucieka. Oryginalne

Ryc. 11. Naprzemienne przyciganie wia przez rdo wiata i zjawisko olnienia wystpujce gdy w si nadmiernie do niego zbliy
powoduj zoone zachowanie wia przypominajce ruchy nieufnego
zwierzcia (rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix, dostp
lipiec 2011).

zdjcie pokazane na Ryc. 11 ilustruje krenie wia

wok rda wiata, ktre na przemian raz go przyciga, a potem go odstrasza. w zachowuje si troch tak, jak olniona wiatem wiecy ma.
Tak si dziao jednak wycznie w przypadku naadowanych akumulatorw (w najedzony), bo gdy

Ryc. 10. Najprostsze zachowanie wia myszkowanie w poszukiwaniu

rda wiata i zmierzanie wjego stron (fototropizm). (rdo: http://
blog.163.com/dhp_blog/blog/static/ 110635385200922322850582/, dostp lipiec 2011).

zauway to przestawa myszkowa (ruch obrotowy

przedniego koa by przerywany) i zmierza do rda wiata. Ilustruje to Ryc. 10 pochodzca z notatek
samego Waltera.
Czyni tak nie bez kozery, bowiem wietlne punkty
to byy midzy innymi karmniki, gdzie w mg

Ryc. 12. Godny w dy do kontaktu ze wiatem, bo w owietlonym

domku ma adowark do akumulatora (rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix , dostp lipiec 2011).

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

baterie byy sabe to w nie doznawa olnienia

i mg doj do samego rda wiata a waciwie
do zwizanych z nim kontaktw adowarki (Ryc. 12).

183

(bo kady z nich mia na skorupie wiecc lampk)

i na przemian zbliay si do siebie i uciekay (Ryc. 15).

Ryc. 13. Zachowanie wia po napotkaniu przeszkody. Opis w tekcie.

(rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix, dostp lipiec 2011).

Obejrzyjmy nastpny szkic przedstawiony na Ryc. 13.

w poda do rda wiata, gubi si jednak, gdy
znajdzie si w cieniu nieprzezroczystej przeszkody,
wic zaczyna poszukiwania, wyania si z cienia
i z sukcesem dociera do rda wiata.
Podany wyej opis prawie w caoci wyczerpuje pomysow konstrukcj autonomicznych maszyn Greya
Waltera. Dla kompletu informacji trzeba tylko doda, e metalowa skorupa wia wyposaona bya
w czujniki dotyku, dziki ktrym w wykrywa
fakt, e doszed do jakiej przeszkody (na przykad
ciany) i wycofywa si gdy co takiego nastpio.

Ryc. 15. Dwa wie widz si nawzajem (bo maj lampki na skorupach)
wic pocztkowo d ku sobie i tacz wok siebie, ale potem zgodniae cigaj si w poszukiwaniu domku z adowark. (rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix, dostp lipiec 2011).

Ryc. 16. w widzi sam siebie w lustrze i zachowuje si jakby taczy.

(rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix, dostp lipiec 2011).

Jeszcze jedno ciekawe zachowanie zaobserwowano,

gdy w mg widzie sam siebie w lustrze (Ryc. 16).
Zachowanie, jakie w tym wypadku miao miejsce zyskao nawet nazw mirror dance.
Zakoczenie
Ryc. 14. w w rozterce: musi wybra, ktre rdo wiata bdzie adorowa. (rdo: http://cyberneticzoo.com/?tag=m-speculatrix, dostp lipiec 2011).

Ciekawe zachowanie dawao si zaobserwowa,

gdy w mia do wyboru dwa rda wiata (Ryc. 14).
Jako ywo przypomina si tu wierszyk o osioku, ktry mia do wyboru dwa oby z jedzeniem!
Dalsze niebanalne obserwacje mona byo
przeprowadzi, gdy wie widziay siebie nawzajem

Zaskakujco proste maszyny Waltera potrafiy si

niesychanie ciekawie zachowywa. Zachcam Czytelnikw do obejrzenia w Internecie obrazw (i filmu)
pokazujcego, jak te elektroniczne zwierzta sobie
radziy z zadaniami, jakie im stawiano. Co jest ciekawe: idea elektronicznych zwierzt powrcia pod
koniec XX wieku na przykad w postaci japoskiej
zabawki Tamagotchi albo psa Aibo (Artificial Intelligence roBOt) wyprodukowanego przez firm Sony,
ktry zdoby sobie wielu zwolennikw (Ryc. 17).

184
184
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

Ryc. 17. Wspczesne zwierz elektroniczne pies Aibo (rdo: http://

www.asimo.pl/image/galerie/aibo/aibo_02.jpg, dostp lipiec 2011).

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Aibo jest autonomiczny, odczuwa swoje rodowisko oraz jest w stanie uczy si podobnie jak
dojrzewajcy pies. Pierwszy model pojawi si
1999 r. Za projekt wygldu zewntrznego robota
odpowiedzialny by artysta Hajime Sorayama,
a dwiki wydawane przez Aibo zosta stworzone
przez japoskiego kompozytora Nobukazu Takemure. Niestety na pocztku roku 2006 koncern Sony
ogosi oficjalnie rezygnacj z prac nad nowymi wersjami elektronicznego psa Aibo, oraz zaprzestanie
jego sprzeday. Ale innych elektronicznych zwierzt
na rynku nie brakuje, chocia adne z tych urzdze
nie bdzie nigdy tak sawne, jak opisane wyej wie Greya Waltera.

Prof. zw. dr hab. in. Ryszard Tadeusiewicz, Prezes Krakowskiego Oddziau PAN, Kierownik Katedry Automatyki AGH, Absolwent AGH 1971,
informatyk, automatyk, biocybernetyk. Wlatach 19982005 Rektor AGH. Doktor Honoris Causa 12 uczelni krajowych i zagranicznych. Pene
dane: www.Tadeusiewicz.pl

Wieci ze wiata feromonw ludzkich

Agata Miska (Krakw)
Wch jest jednym z podstawowych zmysw biorcych udzia w komunikacji midzygatunkowej
i wewntrzgatunkowej. Istotn rol odgrywa u organizmw yjcych w rodowisku sabo owietlonym
lub prowadzcych nocny tryb ycia. Wch u ssakw
suy do odszukiwania pokarmu, identyfikacji osobnikw, ustalenia hierarchii socjalnej w populacji,
sygnalizacji niebezpieczestwa i orientacji w terenie. Bodce wchowe bior take udzia w regulacji
rozrodu, umoliwiajc midzy innymi identyfikacj
pci, stymulacj ukadu hormonalnego osobnikw
przeciwnej pci, dobr pciowy, a take komunikacj
midzy matk a potomstwem. Wrd bodcw wchowych na szczegln uwag zasuguj feromony.
Sowo feromon wywodzi si z jzyka greckiego.
Jest poczeniem sw pherein oznaczajcego przekazywanie, oraz harmao oznaczajcego pobudzanie.
Feromony s to zwizki chemiczne lub mieszaniny
kilku substancji, ktre produkowane i wydzielane
przez jednego osobnika, stymuluj ukad wchowy
innego osobnika tego samego gatunku. U biorcy wywouj okrelon reakcj behawioraln bd hormonaln. Pierwsze badania dotyczce efektw dziaania
tych zwizkw byy prowadzone przez Piotra Karlsona i Martina Lchera w 1959 roku na bezkrgowcach i potem lawinowo rozpoczy si badania na
krgowcach, a w szczeglnoci na gryzoniach. Wedug Karlsona i Lchera feromonem jest substancja
wydzielana przez jednego osobnika a odbierana przez
drugiego osobnika tego samego gatunku, efektem

czego jest specyficzna reakcja behawioralna, czy rozwojowa.

Wrd gryzoni, szczeglnie duo uwagi powicono myszy laboratoryjnej. Obserwowano midzy
innymi reakcj na zapachy zwierzt tej samej jak
i przeciwnej pci, osobnikw spokrewnionych i niespokrewnionych. Wykazano, i samiec myszy majc
do wyboru zapach samicy rujowej i nierujowej, wybiera samic w rui, co wicej wykazuje wyrane preferencj wobec samic niespokrewnionych, co w konsekwencji prowadzi do zrnicowania genetycznego
potomstwa. Jak czuy jest wch w doborze partnera
wiadcz wyniki Yamazaki (1991). Samce szczepu
wsobnego majc do wyboru samice tego samego
szczepu i samice ze szczepu kongenicznego, rnicego si od genotypu samcw tylko jednym allelem
w kompleksie MHC, wybieraj te o rnym genotypie od wasnego. U modych samic myszy pierwsza ruja pojawia si okoo 35 dnia ycia, natomiast
u samic poddanych dziaaniu substancji zapachowych
dorosego samca pierwsza ruja pojawia si znacznie
wczeniej, bo okoo 28 dnia ycia. Substancje zapachowe reguluj take cykl estralny samic; te produkowane przez samce skracaj cykl, a te produkowane
przez samice przyspieszaj szczeglnie u zwierzt
hodowanych w zagszczeniu.
Zapach emitowany przez osobniki jest efektem
wsppracy genw, stanu hormonalnego danego
osobnika oraz rodzaju spoywanego pokarmu. Feromony s produkowane pod cis kontrol hormonw

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

sterydowych. Wydzielane s wraz z moczem, kaem,

lin oraz wydzielinami gruczow skrnych.
Czowieka od dawien dawna interesowao czy
u ludzi rwnie zachodz oddziaywania substancji
zapachowych typu feromonalnego, oraz czy mona
stwierdzi efekty dziaania feromonw analogicznie
do tych opisanych dla zwierzt. Badano ewentualne
oddziaywania substancji zapachowych osb jednej
pci jak i przeciwnych pci, a take relacj pomidzy
matk a potomstwem. Zauwaono, i w kontaktach
pomidzy:
noworodkiem a matk; noworodki ju zaraz po
urodzeniu s zdolne do rozpoznawania zapachw; niemowlta odwracaj gow w stron
zapachu matki. Dzieci kobiet, ktrym podczas
ciy podawano any z jedzeniem i napojami,
wykazyway pozytywn reakcj na zapach anyu,
w przeciwiestwie do pozostaych noworodkw,
dla ktrych ten zapach by odpychajcy. Podobna reakcja zostaa opisana w przypadku zapachu
mleka naturalnego i syntetycznego gdzie noworodki rozrniay dwa zapachy mleka.
matk a noworodkiem; matka rozpoznaje po zapachu swoje dziecko. To wanie ten zapach jest
uwaany przez wielu badaczy za rdo mioci
macierzyskiej.
Badania opierajce si na kontaktach pomidzy
kobietami i mczyznami wykazay, i:
w relacji midzy mczyzn a kobiet; mczyni wydzielajcy z potem wiksz ilo androstenolu (potencjalnie gwny feromon mski)
posiadaj wiksze powodzenie u kobiet. Poza
tym, istotnym czynnikiem w wyborze partnera
jest gwny ukad zgodnoci tkankowej (MHCMajor Histocompatibility Complex). Geny MHC
odgrywaj istotn rol w ukadzie immunologicznym (prezentuj obce antygeny limfocytom T)
oraz w ukadzie olfaktorycznym (determinuj zapach danego osobnika), charakteryzuj si
du zmiennoci. Geny kodujce ten kompleks
u czowieka znajduj si na 6 chromosomie.
Udowodniono, i zapachy wydzielane przez
mczyzn o jak najbardziej odmiennych genach
MHC s bardziej atrakcyjne dla kobiet, ni te
wydzielane przez mczyzn o zblionych genach
MHC. W konsekwencji powoduje to due zrnicowanie tych genw u potomstwa.
Ponadto, uwaa si rwnie, i substancje zapachowe wydzielane przez mczyzn wpywaj na
przyspieszenie dojrzewania pciowego dziewczt
jak rwnie determinuj po czci zachowanie kobiet. Pacjentki gabinetu stomatologicznego majc do
wyboru w poczekalni krzeso czyste i oznakowane

185

androstenolem, wybieray to, ktre zostao wczeniej

oznaczone potencjalnie mskim feromonem.
w relacji midzy kobiet a mczyzn zauwaono, e kobiety badane w rnych fazach cyklu
menstruacyjnego wydaj si by dla mczyzn
w rnym stopniu atrakcyjne; najbardziej atrakcyjne s te w okresie owulacji i tu przed nim,
natomiast najmniej w czasie menstruacji, za co
odpowiedzialne s prawdopodobnie feromony.
Prawdopodobnym jest rwnie, e to wanie
feromony wzmagaj przywizanie mczyzny
do kobiety w okresie ciy. Substancjami odbieranymi przez mczyzn s najprawdopodobniej
estrogeno-podobne steroidy, ktre zidentyfikowano midzy innymi w moczu kobiet.
Badania pomidzy osobami jednej pci wykazuj, i:
w relacjach pomidzy kobiet a kobiet obserwuje si synchronizacj cyklw menstruacyjnych, szczeglnie wrd kobiet przebywajcych
razem w tym samym miejscu i w tym samym
czasie. Istotnym czynnikiem jest fakt wsplnego
uprawiania sportu, gdy przy tej okazji nastpuje
wzmoona produkcja potu. Podobnie jak u mczyzn, pot wydaj si mie najistotniejsze znaczenie w przekazywaniu feromonw. Zjawisko
to zostao opisane przez M. McClintock (1971).
U kobiet, ktrym dostarczano do wchania wyekstraktowane substancje chemiczne z potu
innych kobiet w fazie folikularnej (przedowulacyjnej) zaobserwowano skracanie cyklu menstruacyjnego, natomiast u kobiet, ktrym dostarczano zapach kobiet z okresu owulacji cykle
wyduay si. Naley zaznaczy, i wydueniu
lub skrceniu ulegaa tylko i wycznie faza
przedowulacyjna cyklu (Ryc. 1). Efekt synchronizacji zaley w znacznym stopniu od fazy cyklu
w ktrej jest kobieta dawca zapachu.

Ryc. 1. Regulacja cyklu menstruacyjnego u ludzi.

w relacji pomidzy mczyzn a mczyzn

zauwaono, i substancje zapachowe typu

186
186
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

feromonalnego mog wzmaga agresj, lub wymusza ulego wobec innych mczyzn.
Substancje zapachowe percepowane s przez ukad
wchowy. U czowieka gwny narzd wchowy rozpoczyna si receptorami zlokalizowanymi w nabonku wycielajcym jam nosow. Zajmuje przecitnie
powierzchni od 2 do 5 cm2. W nabonku wchowym
oprcz komrek receptorowych dominuj trzy typy
komrek: podstawowe, neurony czuciowe z rzskami
oraz komrki podporowe. Nabonek pokryty jest luzem produkowanym przez gruczo Bowmana. W luzie tym substancje zapachowe ulegaj rozpuszczeniu
i s odbierane przez biakowe receptory na rzskach
czuciowych neuronw.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Jony depolaryzuj bon komrek receptorowych

inicjujc powstanie potencjau czynnociowego
przenoszonego przez kolejne neurony do mzgu,
co w konsekwencji wywouje powstanie odczucia specyficznego zapachu (Berg i in. 2009). Szacuje si, e czowiek jest w stanie odrni ponad
10 000 rnych ligandw zapachowych.
Za percepcj feromonw u gryzoni odpowiedzialny
jest dodatkowy ukad wchowy (Jacobsona/ vomeronasalny/ VNO). Na ukad ten skadaj si komrki receptorowe zamknite w kapsule kostnej zlokalizowanej u podstawy przegrody jamy nosowej. Ich aksony
tworz nerw vomeronasalny niezaleny od nerwu
biegncego z gwnego ukadu wchowego, ktry
przechodzc przez ko sitow przewodzi informacje do dodatkowych opuszek wchowych (Ryc. 3).
Obecno ukadu vomeronasalnego u ludzi budzi
kontrowersje. Na pocztku lat 90. XX w. wykazano
jego obecno u ludzkich podw w wieku pomidzy
dwunastym, a dwudziestym trzecim tygodniem ycia
podowego. Narzd ten przypuszczalnie wystpuje
u dorosych ludzi, natomiast niewiadom stanowi
sposb jego powstania. Powstawanie kadego narzdu w naszym organizmie jest kodowane przez
konkretne geny. Jednake geny odpowiedzialne za
powstanie narzdu vomeronasalnego w naszej linii
rodowej, nale do pseudogenw, czyli sekwencji

Ryc. 2. Autor: Marcin Kacper Miska.

cDNA kodujce receptory wchowe zidentyfikowano pod koniec ubiegego wieku. Okrelono ponad 1000 genw rodziny receptorw wchowych (RW) w peni funkcjonalnych u myszy
i szczura oraz okoo 350 u czowieka. Ponadto ludzki
genom posiada okoo 500 pseudogenw RW zawierajcych mutacje uniemoliwiajce tworzenie prawidowych receptorw wchu. W kadym receptorze
wchowym ekspresji ulega tylko jeden losowy gen
RW w wyniku, czego jest produkowane biako. Ekspresja pozostaych genw zostaje zablokowana poprzez sprzenie zwrotne.
Szlak przekazywania sygnau zapachu zapocztkowuj wizania substancji zapachowych
z receptorami wchowymi. By informacja z receptora zostaa przekazana, konieczna jest obecno
podjednostki biaka G, ktre jest zbudowane z podjednostki , i poczonej z GDP. Jednostka ta aktywuje specyficzn cyklaz adenylow, co prowadzi
do zwikszenia wewntrzkomrkowego stenia
cAMP, konsekwencj czego jest aktywacja niespecyficznego kanau kationowego, ktry umoliwia przedostanie si wapnia i innych kationw do komrki.

Ryc. 3. Diagram ilustrujcy cieki przekazu informacji zapachowych

u gryzoni.

nukleotydowych przypominajcych geny, lecz transkrypcyjnie nieaktywnych. U dorosego czowieka

narzd vomeronasalny najprawdopodobniej wystpuje w postaci lepo zakoczonego kanau o dugoci 2-8 mm i rednicy poniej 1mm. Zbudowany jest
z komrek przypominajcych komrki podstawowe,
podporowe, mikrorzskowe z rzskami gwnego narzdu wchowego. Substancje zapachowe wdychane
wraz z powietrzem do jamy nosowej nie s odbierane
bezporednio przez narzd vomeronasalny. Dopiero
wybrane molekuy zawieszone w luzie zostaj zassane do wiata narzdu. Z boku wiata narzdu
znajduj si naczynia krwionone wraz z zatokami.
Unerwia je autonomiczny ukad nerwowy, ktry
w tym przypadku indukuje rozszerzanie i kurczenie
naczy krwiononych. Taki system daje moliwo
stworzenia czego w rodzaju pompy, ktra zapewnia

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

bodcowi wchowemu dostp do wiata narzdu vomeronasalnego.

Do tej pory nie udao si opisa, w jaki sposb informacja z VNO jest przekazywana do mzgu, bowiem nie udowodniono istnienia nerwu vomeronasalnego, ktry mgby w tym uczestniczy. Obecnie
badacze skaniaj si ku teorii mwicej o zaangaowaniu zarwno gwnego narzdu wchowego jak
i dodatkowego w percepcj potencjalnych feromonw u ludzi.
Naley pamita, i badania na czowieku, s
niezwykle utrudnione. Anatomiczna analiza mechanizmw percepcji feromonw u zwierzt wie si
czsto z koniecznoci umiercenia, co u ludzi z moralnego i prawnego punktu widzenia jest niemoliwe.
Badania dotyczce roli feromonw w yciu czowieka bazuj na obserwacji zachowania, lub te analizie
zwok osb, ktre wyraziy na to zgod przedmiertnie lub pomiertnie za porednictwem rodziny. Dziki
rozwojowi techniki badawczej, moliwe jest wykonywanie nieinwazyjnych bada przyyciowych. Tak
technik jest np. funkcjonalny rezonans magnetyczny
(fMRI). Wykorzystujc t metod dowiedziono, e
u kobiet pod wpywem mskich zwizkw androgeno-podobnych aktywowane jest pole przedwzrokowe oraz jdra brzuszno-przyrodkowe podwzgrza.
U mczyzn natomiast, pod wpywem estrogeno-podobnych zwizkw aktywowane s jdra przykomorowe i grzbietowo-przyrodkowe podwzgrza, ale
nie tej czci centralnego systemu nerwowego, ktra
reguluje fizjologi rozrodu i zachowania seksualne.
Dokadny mechanizm tej reakcji nie jest jednak
znany. W ostatnich piciu latach wysunito 3 niezalene hipotezy (L. Stowers i D. Logan 2010, Current
Opinion i Neurobliology) dotyczce mechanizmu
przekazywania informacji z receptorw ukadu wchowego do mzgu czowieka.
Hipoteza 1: mwi o anatomicznej segregacji neuronw czuciowych. Wrd tych odpowiedzialnych
za odbir zapachw, wyrnia si kilka rodzajw
neuronw. Hipoteza ta zakada percepcje substancji
zapachowych z udziaem neuronw GG (Grueneberg
ganglion) oraz narzdu vomeronasalnego. Ciaa neuronw GG le poza nabonkiem gwnego ukadu
wchowego, w przednio-grzbietowym obszarze jamy
nosowej, w rogach stworzonych przez przegrod
nosow i grn cze nosa. W 2005 roku neurony GG
zakwalifikowano do dodatkowego ukadu wchowego. W odrnieniu od innych chemoreceptorw tworz one niewielkie skupiska zbudowane z komrek
glejowych oraz rzskowych. S subpopulacj neuronw naszyjnikowych (necklace glomeruli). U czowieka obecno neuronw GG zostaa dowiedziona

187

tylko na etapie ycia podowego, natomiast w miar

rozwoju podowego neurony te prawdopodobnie zanikaj. Rwnie nie zostaa potwierdzona obecno
neuronw naszyjnikowych u ludzi. Jako e neurony
naszyjnikowe s aktywowane podczas ssania matki
przez mode, sugerowano, e neurony GG odpowiadaj za reakcj noworodka na zapach. Jednake ostatnie badania odrzuciy t hipotez, wskazujc na inn
funkcj neuronw GG. Sugeruje si, i substratami
dla tych neuronw s feromony alarmowe oraz inne
substancje lotne wydzielane przez osobnika w sytuacji niebezpiecznej.
Hipoteza 2: wskazuje na molekularn specjalizacj neuronw gwnego nabonka wchowego, ktre
umoliwiayby odbir feromonw. Prawdopodobnie w tym mechanizmie zaangaowane s receptory TAAR (ang. trace amine associated receptors).
Neurony posiadajce te receptory wykorzystuj powyszy mechanizm. Ekspresja tej grupy receptorw,
(penicych prawdopodobnie rwnie istotn rol
w ostrzeganiu) jest wykazana jedynie na wybranych
neuronach. Receptory TAAR wystpuj na neuronach wychodzcych z nabonka gwnego ukadu
wchowego. Co ciekawe, na pojedynczym neuronie
wystpuje ekspresja genu dla tylko jednego receptora
TAAR. S one w stanie zwiza lotne substancje zapachowe, m.in. aminy z wysok selektywnoci. Sugeruje si, e to zoone aminy mog przenosi informacj socjaln o stresie. Pomimo, e nie jest poznane
do koca dziaanie receptorw TAAR, niemniej jednak wydaje si by prawdopodobne, i odgrywaj
rol detektorw feromonw.
Hipoteza 3: Alternatyw do dwch powyszych
hipotez, ktre wskazuj na anatomiczn lub molekularn specyfikacj neuronw sensorycznych jest
hipoteza, ktra bazuje na rozrnieniu samych pocze synaptycznych w wchowych regionach opuszki wchowej. Pocznia synaptyczne to miejsca komunikacji bony koczcej akson z bon komrkow
drugiej komrki nerwowej lub efektorowej. Postp
bada molekularnych umoliwi stworzenie genetycznego narzdzia do selektywnego usuwania duych czci kbuszkw nerwowych, tworzc w ten
sposb platform do testowania znaczenia kadej
z czci opuszki wchowej gwnego ukadu wchowego. Te badania w przyszoci najprawdopodobniej
pozwol okreli dokadne waciwoci grzbietowej
czci opuszki gwnego ukadu wchowego w generowaniu wrodzonego zachowania. W ten sposb
mona bdzie znale odpowied na pytanie czy
za zachowanie odpowiadaj kanoniczne neurony czy te molekularnie wyspecjalizowane neurony
z poszczeglnych stref. Analizowano na przykadzie

188
188
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

myszy, moliwoci percepcji i odpowiedzi behawioralnych na seri zapachw z natury awersyjnych

(m.in. kwas 2-metylomasowy, zapach zepsutego jedzenia czy chemiczny odpowiednik ostrego zapachu
lisw). Autorzy tego dowiadczenia stwierdzili, i
okrelona liczba kbuszkw w grzbietowej czci
jest niezbdna do wrodzonej awersyjnej odpowiedzi,
natomiast brzuszne kbuszki s wystarczajce dla
ukadu wchowego.
Problem roli wchu w yciu czowieka nadal stawia wiele znakw zapytania. Jednak naleaoby si
zastanowi czy faktycznie w dzisiejszym wiecie,
gdzie higiena osobista w krajach cywilizowanych
stoi na bardzo wysokim poziomie, ma szanse przetrwa komunikacja chemiczna pomidzy ludmi?
W tych mniej rozwinitych regionach naszego globu taka komunikacja istnieje. Podobiestwo zapachw czonkw plemienia Desena z Amazonii czy
Batek Negrito z Pwyspu Malajskiego wiadczy
o przynalenoci do danej grupy spoecznej. Zawarcie maestwa jest moliwe tylko pomidzy
osobami rnicymi si zapachami. Ma to zwizek
najprawdopodobniej z dnoci do zapewnienia
heterozygotycznoci potomstwa w gwnym kompleksie zgodnoci tkankowej MHC. Osoby z plemion
Ongee z Andamanw, Bororo z Brazylii, Serer
Ndut z Senegalu s w stanie po zapachu zidentyfikowa dan osob. Aborygeni zamieszkujcy okolic
Zatoki Papua (Nowa Gwinea) rozpoznaj po zapachu przybysza z innego plemienia. Obwchuj oni

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

twarz, pach oraz klatk piersiow nowo przybyego

osobnika, natomiast plemi Kanum-irebe, rwnie
z Nowej Gwinei ma w zwyczaju namaszcza nowego
przybysza palcem potartym wczeniej o wasne gruczoy potowe.
Wiedza o roli feromonw w yciu czowieka pogbia si z roku na rok. Jednake brak nam jest jasnych informacji okrelajcych mechanizm ich dziaania. Pod znakiem zapytania stoi rwnie istnienie
funkcjonalnego ukadu vomeronasalnego u dorosych
ludzi, jego powstanie oraz rola, jak peni gwny
ukad wchowy w przekazywaniu informacji zawartej
w feromonach. Ponadto napotykamy na wiele niewiadomych dotyczcych samych substancji okrelanych
mianem feromonu. Osobicie przychylam si do
teorii wskazujcej na to, i istnieje oddziaywanie feromonalne midzy ludmi, a percepcja tych substancji chemicznych u czowieka wystpuje za porednictwem gwnego ukadu wchowego. Jednake by
pozna wszystkie niewiadome pozostaje nam czeka
i przyglda si bacznie poczynaniom naukowcw
specjalizujcych si w tej dziedzinie. Tymczasem
firmy farmaceutyczne i kosmetyczne wykorzystuj
z duym skutkiem szum jaki zosta stworzony
wok feromonw. Na rynku polskim i wiatowym
moemy znale takie produkty jak perfumy, mgieki, kremy zawierajce substancje okrelone mianem
feromonw, ktre s dedykowane zarwno paniom
jak i panom, a ich gwnym celem jest zwabienie
osoby pci przeciwnej.

Mgr Agata Miska jest doktorantk w Instytucie Nauk o rodowisku Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie; e-mail: agata.miska@uj.edu.pl.

JARZB, JARZBINA I JARZBIAK

Roman Karczmarczuk (Wrocaw)
Do rodzaju jarzb (Sorbus) z rodziny rowatych
(Rosaceae) zaliczamy okoo 80 gatunkw drzew
i krzeww pochodzcych przewanie z umiarkowanej strefy pkuli pnocnej. Prezentowany takson
pojawi si na globie ziemskim w zamierzchej przeszoci, bo ju w pierwszym okresie ery kenozoicznej, czyli w trzeciorzdzie.
Najbardziej znany jest jarzb pospolity (Sorbus
aucuparia), egzystujcy na caym terytorium Europy,
oprcz Grecji i poudniowej Hiszpanii, oraz na Syberii, a take w Azji Mniejszej. W naszym kraju ronie
przewanie w lasach liciastych i mieszanych na niu,
w grach dochodzi do pitra kosodrzewiny, a ponad

grn granic lasu istnieje ju w postaci krzewu. Osiga wysoko 20 m i odznacza si gadk, szar kor.
Nieparzystopierzaste licie s zoone z 58 par listkw siedzcych, owosionych od spodu (var. glabrata, rosnca przy grnej granicy lasu i w pitrze kosodrzewiny ma licie bez kutneru). Biae kwiaty maj
rednic 2 do 10 mm, zebrane w baldachogrona do
15 cm rednicy, za kulistawe, pomaraczowe owoce typu jabka staj si szkaratnoczerwone dopiero
w dojrzaoci. Bardzo dobrze znosi niskie temperatury i nie jest wybredny wzgldem podoa. Bytuje
zarwno na glebach yznych, jak i ubogich, suchych
i nawilgoconych. W Polsce kwitnie w maju, a owoce

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

dojrzewaj u schyku sierpnia i we wrzeniu. Naley

zaznaczy, e przylgna do niego rozpowszechniona
nienaukowa nazwa jarzbina. Natomiast znaczniej
mniej znane s takie ludowe okrelenia, jak jarzbek,
jabrontek, skoruch i skorusa.

189

zebrane w gste kwiatostany, kwitnie w czerwcu i lipcu, a szkaratne owoce przebarwiaj si po dojrzeniu
na kolor brunatny.
Jarzb brekinia, brzk (S. torminalis) wystpuje
w pnocno-zachodniej Afryce, poudniowo-zachodniej Azji, jak rwnie w zachodniej, poudniowej
i rodkowej Europie. Przez nasz kraj biegnie pnocno-wschodnia granica jego zasigu, ktra przechodzi
w przyblieniu wzdu linii Susz Strzelno Koo
Ostrzeszw Ojcw Nowy Scz. W Polsce egzystuje w lasach mieszanych na Pomorzu, w Wielkopolsce i na Dolnym lsku oraz na Wyynie KrakowskoCzstochowskiej. Osiga wysoko 25 m i rednic
pnia 60 cm; warto doda, e w nadlenictwie Jamy
w wojewdztwie kujawsko-pomorskim mona podzi-

Ryc. 1. Jarzb pospolity (Sorbus aucuparia). Fot. Magdalena Mularczyk.

Mona jeszcze przedstawi kilka innych gatunkw omawianego rodzaju: w lasach i na skaach Tatr,
Pienin oraz by moe Karkonoszy (Atl. Rozm. Rol.
Nacz. w Pol. nie podaje go w Karkonoszach, podobnie
FL. POL. 7, tylko Klucz do ozn. drzew i krzeww
Kocielny, Skowski) ronie jarzb mczny (S. aria)
mkinia. Wystpuje nie tylko w rodkowej Europie,
ale te w poudniowej, a ponadto w pnocno-zachodniej Afryce. Ma pojedyncze, jajowate lub eliptyczne licie, za modu pokryte z obu stron biaawym
kutnerem, pniej z wierzchu ysiejce. Wygldaj
tak, jakby byy zanurzone w mce i dlatego popularna nazwa mkinia wydaje si suszna. Biae kwiaty
ukazuj si w maju i czerwcu, a szkaratne i mczyste
owoce ksztatu jabuszek, o rednicy 1,5 cm, zaczynaj dojrzewa w sierpniu. Walory ozdobne sprawiy,
e jest czsto wykorzystywany do obsadzania ulic.
Rodzimy w grach rodkowej i poudniowej Europy jarzb nieszpukowy (S. chamaemespilus) jest
u nas znany z nielicznych stanowisk w Tatrach. Opisywany krzew osiga wysoko zaledwie 2 m, a jego
pikowane licie o jajowatym lub owalnym zarysie
dochodz do 6 cm dugoci. Rowawe kwiaty s

Ryc. 2. Owoce jarzbu pospolitego (Sorbus aucuparia). Fot. Magdalena

Mularczyk.

wia egzemplarz o obwodzie pnia 226 cm i wysokoci 23 m. Przedstawiany takson ma ciemn, spkan
kor, mode zielonawe gazki zdobi kutner, a nagie
starsze cechuje barwa szarobrzowa. Szerokojajowate
licie z trzema lub picioma klapami rosn na dugich
ogonkach. Ukazujce si w maju i czerwcu kwiaty
maj biae patki i trjktne dziaki kielicha. Kolejny etap rozwoju trwa od sierpnia do wrzenia, gdy
powstaj kuliste lub jajowate, czerwonote owoce,
uzyskujce z czasem barw brzow. W ich wntrzu
znajdujemy cztery ciemne nasiona. Brzk najlepiej
ronie na glebach yznych, wymaga ciepa, a w peni
rozwoju duo wiata nieodzownego do wytwarzania
owocw. Wystpuje rzadko, naley do gatunkw gincych i dlatego podlega u nas cisej ochronie.
Podobn opiek otoczony zosta jarzb szwedzki
(S. intermedia, syn. S. suecica). Znany jest z poudniowej czci Skandynawii i pobrzea Morza Batyckiego.
Jego nieliczne stanowiska odnotowano w Polsce na
Pomorzu Zachodnim, midzy Koobrzegiem a Gdaskiem. (Atl. Rozm....w Polsce, podaje rozproszone stan

190
190
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

w rodk. Polsce oraz na Jurze Krak.-Czst.). Czasami

mona go dojrze rwnie w parkach i wrd drzew
przydronych. Dochodzi najwyej do wysokoci 12 m,
licie ma eliptyczne, nieregularnie pikowane i pytko

Ryc. 3. Owoce jarzbu brekini (Sorbus torminalis). Fot. Magdalena Mularczyk.

klapowane. Z wierzchu s ciemnozielone, a od spodu

pokrywa je szary kutner. Biae kwiaty powstaj w maju
i czerwcu, a dojrzae krwiste owoce o rednicy 15 mm
przez dugi czas nie spadaj z drzew.
Z gatunkw obcych zasuguje na uwag jarzb domowy (S. domestica), pochodzcy z Pwyspu Krymskiego, Azji Mniejszej i krajw rdziemnomorskich.
W stanie dzikim spotykamy go te w poudniowej
poaci Moraw. Na terenie Czech widnieje w uprawach do czsto, u nas za jest niezmiernie rzadko
kultywowany, mimo e dobrze znosi znaczne obnienie temperatury powietrza. Osiga wysoko 20 m,
pokrojem przypomina jarzb pospolity, ponadto ma
podobne, lecz troch wiksze licie, kwiaty i owoce.
Te ostatnie s ksztatu gruszkowatego, pocztkowo
charakteryzuj si barw t, a w kocowym etapie
przybieraj kolor brunatny.
Jarzb by znany czowiekowi prawdopodobnie
ju w modszej epoce kamienia neolicie. Dowodem s znaleziska archeologiczne pochodzce z ruin
osiedli wzmiankowanej epoki. O pocztkach rozpowszechnienia roliny nie posiadamy zbyt wiele danych. Grecy i Rzymianie uwaali, e jej owoce maj
waciwoci wzmacniajce i odkaajce. Od bardzo
dawnych czasw delektowano si rwnie alkoholem wyrabianym z jego owocw. Dotyczy to midzy
innymi scytyjskich wojownikw, o ktrych wielki
poeta rzymski doby augustowskiej Wergiliusz (Publius Vergilius Maro, 7013) pisze, co nastpuje: Na
zabawach spdzaj zimowe noce, popijajc zamiast
wina piwo lub napj ze sfermentowanej jarzbiny.
Wraz z upywem wiekw zakres korzystania z walorw prezentowanych owocw stale si zwiksza
i udoskonala. Na Rusi wyrabiano z nich kiszonki

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

i gorzkawe konfitury majce uspokaja nerwy, a wycigiem z kory drzewa prbowano leczy schorzenia
wtroby. Czsto przygotowywano past jarzbinow
z mroonych owocw, ktre rozgniatano drewnianymi
ykami i zaprawiano cukrem pudrem. Oprcz tego
chtnie spoywano upieczone w piecu owoce zmieszane z mk i miodem. Mona jeszcze odnotowa,
e informacje na temat sposobw zastosowania jarzbu w rosyjskiej medycynie ludowej zaczto publikowa dopiero w 1781 roku. We Francji poczwszy od
XVIII stulecia owoce zbierano i suszono na socu
lub w piecu, a nastpnie dodawano do ciasta. Natomiast w Szwajcarii byy one przeznaczone nie tylko
do tuczenia trzody chlewnej, lecz rwnie stanowiy
komponent chleba. Naley te pamita, e szczeglne nasilenie zbieractwa nastpio w latach niedoboru
ywnoci podczas pierwszej wojny wiatowej.

Ryc. 4. Jarzb szwedzki (Sorbus intermedia) jako drzewo uliczne w Narwiku, Norwegia. Fot. Magdalena Mularczyk.

Jarzb dostarcza pokarmu takim ptakom, jak na

przykad jarzbek, cietrzew, guszec, sjka, gawron,
kawka, grubodzib, sikory, drozd, gil i jemiouszka
oraz ssakom, wrd ktrych mona wymieni dzika,
sarn, daniela, borsuka i wiewirk. Wzmiankowane
zwierzta, gwnie ptaki, bior udzia w rozsiewaniu
nasion i dziki nim na obszarach, gdzie wyniszczono
lasy, jarzb jest pierwszym gatunkiem drzewiastym,
stanowicym oson dla innych drzew lasotwrczych.
W kwiatach i owocach jarzbu pospolitego wykryto garbniki, kwasy organiczne ze znaczn przewag
jabkowego, kwas winowy, sorbowy i parasorbowy,
kwasy wielofenolowe, gorycze, cyjanin, cukry
najwicej fruktozy, troch glukozy i nieco sacharozy.
Ponadto zidentyfikowano aminy, olejek eteryczny,
olej tusty, z soli mineralnych zwizki elaza, potasu, magnezu i sodu, a spord witamin A, B, C, E, K,
P i PP. Trzeba przy tym doda, e przecitn zawarto witaminy C szacuje si na 4050 mg %.
W stanie wieym uyteczno owocw w przemyle jest bardzo ograniczona, a ich warto wzrasta

Wszechwiat, t. 112, nr
nr 779/2011
9/2011

ARTYKUY
ARTYKUY
INFORMACYJNE

dopiero po usuniciu gorzknikw i garbnikw. Odbywa si to midzy innymi przez wykorzystanie niskiej
lub wysokiej temperatury albo dziki wypukaniu
zbdnych substancji. Znaczne iloci surowca pochaniaj wytwrnie napojw wyskokowych. Najwiksz
popularno zyskaa wytrawna wdka owocowa
jarzbiak, a wiatow renom zdoby nasz gatunek
istebnicki. Oprcz tego przedmiot naszych rozwaa
dostarcza materiau do wyrobu sokw, demw, konfitur, syropw, a po usmaeniu z jabkami wietnie
nadaje si do mis. Niegdy by powszechnie znany
czerwonawy, gruboziarnisty mid z jarzbu pospolitego i domowego, o specyficznym zapachu.
Jeeli chodzi o zwierzta, to chtnie spoywaj one
rwnie pczki, licie i mode pdy. Na Pwyspie
Krymskim dotyczy to zwaszcza jarzbu greckiego,

191

S pozbawione goryczy, podobnie jak jarzb sodki

(S. aucuparia var. rossica major).
Jakkolwiek wiele gatunkw prbowano wykorzysta w celach terapeutycznych, to jednak najbardziej
poznano zalety jarzbu pospolitego. Jego owoce
nieznacznie przyspieszaj diurez, a ponadto chroni przed zapaleniem nie tylko drogi moczowe, lecz
rwnie bony luzowe przewodu pokarmowego. Ich

Ryc. 6. Wschodnioazjatycki jarzb Sorbus commixta w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocawskiego. Fot. Magdalena Mularczyk.

Ryc. 5. Owoce jarzbu Koehnego (Sorbus koehneana). Fot. Hanna

Grzeszczak-Nowak.

w ktrego liciach jest prawie tyle witaminy C, co

i w owocach. Ju latem lenicy gromadz gazki, aby
mc zim dokarmia dzikie ssaki kopytne. Natomiast
owocami jarzbu z sol uzupeniaj jadospis domowych zwierzt hodowlanych. Poza tym na wymienionym obszarze wytwarza si z tych owocw, oprcz
nalewek, ocet, kwas, namiastki herbaty i kawy, ze
wieego soku za Balsam kazachski.
Trzeba zaznaczy, e w przetwrstwie najbardziej
ceni si tzw. jarzbin sodk, ktrej przykadem
jest odmiana morawska, czyli sudecka (S. aucuparia
var. moravica, syn. var. dulcis), znaleziona 94 lata
temu w Sudetach i uprawiana dziki rozmnaaniu
wegetatywnemu. W jej owalnych owocach Czesi
stwierdzili 9% cukrw, 3,6% kwasw organicznych,
0,5% garbnikw oraz 50150 mg % witaminy C.

dziaanie jest jednak sabe i dlatego uywa si ich razem z innymi rodkami moczopdnymi i przeciwzapalnymi. Warto przypomnie, e kwas parasorbowy,
od ktrego zaley zdolno przeczyszczajca wieych owocw, przez dugi czas uwaany by za trujcy i kancerogenny. Dopiero po duszych badaniach
amerykaskich zosta uznany za zupenie bezpieczny.
Kolejne dowiadczenia wykazay, e w czasie gotowania nastpuje jego rozkad i dlatego sporzdzone
konfitury i demy wywouj zaparcia uwarunkowane
obecnoci garbnikw. Przetwory z owocw znalazy
zastosowanie w zwalczaniu niezbyt uporczywej biegunki i nieytw przewodu pokarmowego; wpywaj
rwnie osaniajco na wtrob. Z uwagi na dziaanie przeciwzapalne s pomocne w prbach eliminacji
hemoroidw oraz chorb drg moczowych. Owoce
jarzbu stay si komponentem mieszanek zioowych
Rektosan i Sklerosan, produkowanych przez Herbapol. Pierwsz stosuje si w leczeniu ylakw odbytu,
drug za pocztkw miadycy, jak te niedomg
krenia obwodowego.
Farmakopealne waciwoci opisywanego gatunku
su w podobnym stopniu jak ludziom, rwnie
zwierztom. Odwar z owocw o dziaaniu bakteriobjczym, przeciwzapalnym i osaniajcym skutecznie
agodzi uporczywe biegunki, a oprcz tego pomaga
w zwalczaniu nieytw przewodu pokarmowego,
w zaburzeniach ukadu wydalniczego, motylicy i dychawicy oskrzelowej. Z kolei napar z kwiatw usuwa

192
192
ARTYKUY INFORMACYJNE
ARTYKUY

zaparcia, a licie lecz schorzenia drg oddechowych

i moczowych oraz zaburzenia trawienne. Ponadto
posiekane listki i owoce nie zawodz w prbach ograniczania krwawie i niedomg przewodu pokarmowego. Lizawki solne usprawniaj funkcje serca oraz ukadu moczowego i trawiennego, a suszone, zerutowane
owoce doskonale wzmacniaj zwierzta futerkowe.
Rozpierzchonaczyniowe, cikie i trudnoupliwe
drewno jarzbu pospolitego suy, podobnie jak drewno jarzbu domowego, celom stolarskim, tokarskim
i koodziejskim. Niegdy wyrabiano z niego take wgiel nieodzowny w procesie produkcji prochu
dymnego. Natomiast drobnosoistego, twardego
drewna brzku uywano do wytwarzania czci urz-

Ryc. 7. Pnocnoamerykaski jarzb Sorbus sitchensis w Ogrodzie Botanicznym w Rovaniemi, Finlandia. Fot. Magdalena Mularczyk.

dze pomiarowych oraz artykuw gospodarczych,

wymagajcych trudno cierajcego si materiau.
Cechy przydatnoci zadecydoway rwnie o wprzgniciu go do wyrobu kosztownych, luksusowych
mebli, z ktrych syna przede wszystkim Francja.
Trzeba pamita, e w 1926 roku na Midzynarodowej Wystawie Wyrobw Meblowych w Paryu meble
z brekini otrzymay najwysz not. Ponadto surowiec
ten wspomaga rwnie inne gazie wytwrczoci,
a zwaszcza dziedzin sztuki. Przy jego wspudziale powstaj midzy innymi flety, klarnety i czci do
innych instrumentw muzycznych. Oprcz tego jest
wykorzystywany przez niektrych rzebiarzy. Chocia nieatwo obrabia si dutem, to jego kolor i rysunek wynagradzaj z nawizk wysiek i upr artysty.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

7 9/2011

Owoce prezentowanego rodzaju wykazuj wielkie

zrnicowanie nie tylko pod wzgldem rozmiarw,
ksztatu oraz smaku, lecz rwnie, co najbardziej rzuca si w oczy, barwy. Ad exemplum: u jarzbu greckiego (S. graeca) s one topomaraczowe, biae ma
jarzb Koehnego (S. koehneana), rowe za jarzb
kaszmirski (S. cashmiriana). Zalety niektrych przedstawicieli rodzaju moemy obserwowa w lasach,
parkach i ogrodach. Wystarczy zwrci uwag na
czsto u nas uprawiany jarzb pospolity, ktry jesieni wyglda niezwykle majestatycznie, gdy ugina si
pod ciarem piknych, szkaratnoczerwonych owocw. Ich vis attractiva sprawia, e dawni ptasznicy,
posugujc si nimi, mogli atwiej chwyta skrzydlatych smakoszy tego atrakcyjnego posiku. Znalazo to
odbicie w aciskiej nazwie gatunkowej drzewa, bo
aucuparia znaczy jarzbina owica ptaki.
W Rosji od do zamierzchej przeszoci korzystano z fitoncydw wytwarzanych obficie przez opisywany takson. Aby ochroni wod przed zepsuciem,
zanurzano w niej gazk jarzbu. Nabieraa wwczas
przyjemnego zapachu i nie tracia smaku przez wiele
miesicy. Podobno w ten sposb mona byo ze stchej, bagnistej cieczy uzyska wod pitn. Ziemniaki oraz inne warzywa przed wsypaniem ich do piwnicy przesypywano sieczk z lici i wtedy nie traciy
swych waciwoci odywczych do pnej wiosny.
Jarzb figurowa do czsto w kulcie, mitach
i wierzeniach. redniowieczni mieszkacy Europy wierzyli, e ochroni on ich przed smokami, zymi duchami
i rnymi innymi nieszczciami. Z tego wzgldu
gazki wieszano nad bramami i drzwiami wejciowymi domostw. W krajach nadbatyckich w noc w. Jana
nie byo drzwi, nawet do chlewa czy spiarni, nad
ktrymi nie wisiaaby gazka. Ponadto wtykano je
w ziemi na kadym polu w charakterze talizmanu
chronicego zasiewy. W rodkowej czci Rosji bya
ona symbolem szczcia i pokoju w rodzinie. Dlatego
kady stara si posadzi drzewo jak najbliej domu.
Natomiast w Karelii i na Rusi chorych wynoszono latem w poblie jarzbu, poniewa uwaano, e jego
duch przeciwdziaa wszelkim niedomogom.
Nie bylibymy w peni usatysfakcjonowani, gdyby
czstk swojego talentu nie obdarzy nas, przyrodnikw, wietnie zapowiadajcy si polski poeta Jerzy
Liebert (19041931), ktrego w kwiecie wieku za
kosa mierci przez niezwykle zjadliw i nieuleczaln
wwczas tuberkuloz (n.-ac. tuberculosis grulica).
Przed domem jarzbina
Ku ziemi si ugina,
Widzisz, coraz to mielej
Jesie sobie poczyna.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY INFORMACYJNE

Ju z pokych poonin
Hucu swe stada goni.
We pierwsze z brzegu ziele,
Rozetrzesz je na doni.

193

Zapisz t por, zapisz,

Bo zaraz j utracisz.
Pozbieraj j, pozbieraj,
Jak umiesz, jak potrafisz.

W garsteczce tego prochu,

W trembity ruskiej szlochu,
W obokach, ach, we wszystkim
Jesieni jest po trochu.
Dr Roman Karczmarczuk jest emerytowanym nauczycielem.

BIZNES A EKOLOGIA
Tomasz Ordza (Pozna)

Pracownicy koncernu tytoniowego sprztaj Kana

Augustowski. Midzynarodowa korporacja nawouje uczestnikw festiwalu muzycznego do segregacji
odpadw. Producent mebli tworzy ifinansuje portal
edukacyjny propagujcy ekologiczny styl ycia. Wytwrca napojw sadzi charytatywnie milion drzew
w Beskidach. To nie utopijna wizja Polski ogarnitej
zbiorow filantropi. Czy jest to wynik przebranowienia, rewolucji, kryzysu finansowego, a moe intelektualnego? Wytumaczenie jest proste odpowiedzialno kryjca si pod tajemniczym hasem CSR.
CSR spoeczna odpowiedzialno biznesu
Spoeczna odpowiedzialno biznesu tak przyjto rodzim nazw dla midzynarodowego trendu
w biznesowym managmencie. CSR (ang. corporate
social responsibility) to kompleksowa strategia prowadzenia biznesu, uwzgldniajca takie obszary jak
miejsce pracy, spoeczno lokaln, rynek czy rodowisko naturalne. Jest to trend znany od kilkunastu
lat na caym wiecie. W midzynarodowych korporacjach wpisa si na stae w struktur firm, pozwalajc na sprawne oraz konsekwentne budowanie ich
wizerunku. Mimo to CSR kojarzony jest czciej
z jednorazowym aktem filantropii lub seri akcji
charytatywnych, ni z wanym dla firmy dziaaniem
marketingowym.
Duym wyzwaniem w czasie wiatowej recesji gospodarczej bya utrata zaufania dla biznesu, dotyczy
to nie tylko gazi usug finansowych, lecz wszystkich
bran. Wikszo mechanizmw marketingowych

zawioda, jednak z perspektywy czasu zauway

mona, e firmy, ktre konsekwentnie realizuj zaoenia CSR nadal ciesz si duym zaufaniem konsumentw.
Dobre praktyki
CSR w Polsce dopiero raczkuje. Jest domen gwnie midzynarodowych spek lub duych korporacji,
jednak w ostatnich latach powstao wiele organizacji
pozarzdowych starajcych si przekona do nowego
trendu rwnie mae i rednie przedsibiorstwa. Jedn z nich jest Forum Odpowiedzialnego Biznesu, ktre co roku publikuje raport dobrych praktyk CSR. Od
kilku lat klasyfikowane s tam przedsibiorstwa konsekwentnie realizujce zaoenia odpowiedzialnego
biznesu. Naley do nich British American Tobacco,
ktre cyklicznie prowadzi lokaln akcj ekologiczn Zielona Akademia. Projekt zakada aktywizacj pracownikw firmy oraz rodowiska lokalnego
w celu utrzymania czystoci Kanau Augustowskiego, ktry jest nie tylko unikatowym zabytkiem
w skali europejskiej, a take cennym przyrodniczo
miejscem. Najwiksz zalet przedsiwzicia s jego
dwie paszczyzny. Pierwsza, zakadajca dziaalno proekologiczn (oczyszczenie kanau). Druga,
bardziej perspektywiczna, integrujca pracownikw
i spoeczno lokaln pod logiem firmy, tworzc
sprawnie wsppracujc grup inicjatywn. Wymiar
ekologiczny i spoeczny okaza si by tak spjny
i wany dla mieszkacw Augustowa, e z biegiem
czasu i dalszymi edycjami projektu do wsppracy

194

ARTYKUY INFORMACYJNE

przyczaj si kolejne instytucje. Pozwala to British

American Tobacco na budowanie proekologicznego
wizerunku firmy, mimo typowo produkcyjnego, a nawet szkodliwego spoecznie (szkody zdrowotne) charakteru dziaalnoci.
Coca-Cola masowo produkuje napoje, ktre rozlewane s do plastikowych butelek. Ubocznym skutkiem takiej dziaalnoci s pitrzce si, kopotliwe
odpady. Ponadto marka ta, obok sieci McDonnalds,
jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli
globalizacji. Walka z takim wizerunkiem nie jest atwa, dlatego koncern jasno zidentyfikowa swoje problemy wizerunkowe i konsekwentnie dziaa w kierunku ich niwelowania. W ramach polskiej edycji
Coke Live Music Festival przeprowadzono zbirk
odpadw tworzyw sztucznych (w tym gwnie opakowa po napojach). Dziki akcji udao si zebra prawie 77% opakowa sprzedanych w trakcie festiwalu.
W globalnej perspektywie dziaalnoci firmy to kropla w morzu potrzeb, jednak decydenci firmy zaznaczyli, e gwnym celem projektu jest ksztatowanie
postaw proekologicznych. Mimo, i wydawa si
moe, e ostatni myl bawicej si modziey jest
los plastikowej butelki po napoju, to akcja odniosa
ogromny sukces. Coca-Cola swoim dziaaniem rozpocza ksztatowanie waciwych postaw i staa si
wzorem dla organizatorw podobnych imprez w caej Polsce. Dodatkowo wany jest fakt, e jako firma
przyznaa si do problemu i wzia odpowiedzialno
za los materiaw postkonsumpcyjnych. Takiego typu
otwarto nie tylko buduje zaufanie konsumentw,
ale staje si polem do dialogu spoecznego.
Dziaania marketingowe firmy Ikea Retail czsto s
porwnywane do propagandy szczcia i dobrobytu.
Konsekwencja i partnerskie podejcie do konsumenta
w procesie tworzenia wizerunku stao si kluczem do
globalnego sukcesu firmy. Mimo pozytywnego odbioru produktw jak i samej marki, Ikea Retail poczynia w swoich dziaaniach kolejny krok. Korzystajc
z idei CSR stworzya portal www.dlanatury.pl. Strona
jest elementarzem ekologicznego stylu ycia. Uczy
jak oszczdnie i ekologicznie mieszka, pracowa,
a nawet jedzi samochodem. Popularno marki
Ikea przeoya si na sukces portalu. Od pocztku
dziaalnoci zarejestrowano ponad 200000 uytkownikw, a statystycznie dziki pobranym materiaom
wyedukowano prawie 23 miliony dzieci i modziey.
Idea proekologicznego portalu internetowego nie jawi
si jako innowacyjna lub efektywna forma edukacji,

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

jednak w poczeniu z popularnoci marki i zaufaniem konsumenckim okazaa si strzaem

w dziesitk.
Internet, podobnie jak w poprzednim przykadzie
jest czstym narzdziem dziaa CSR. Firma ywiec
Zdrj S.A. stworzya portal www.postronienatury.pl,
ktry sta si swoistym centrum dowodzenia jednej
z najciekawszych kampanii CSR w Polsce. ywiec
Zdrj S.A. we wsppracy z Fundacj Nasza Ziemia oraz Regionaln Dyrekcj Lasw Pastwowych
w Katowicach prowadzi akcj sadzenia drzew
w Beskidzie ywieckim. Ponadto dziaaniami towarzyszcymi s szkolenia, warsztaty edukacyjne czy
realizacja projektw ekologicznych. Ogromn zalet
tego przedsiwzicia jest fakt aktywnej wsppracy
spoecznoci lokalnej z przedsibiorc oraz wspierajcych jego dziaanie instytucji. O rozmachu dziaa
niech wiadcz liczby: 2 miliony posadzonych drzew,
3000 osb i 130 lokalnych instytucji zaangaowanych
w kampani na rzecz projektu oraz 1200 dzieci i modziey uczestniczcych w warsztatach edukacyjnych.
Dziaania na rynku lokalnym, edukacja ekologiczna,
a przede wszystkim mobilizacja i aktywizacja szerokiego spektrum obywateli przynosi wymierne efekty
zarwno dla firmy oraz rodowiska naturalnego.
Pytania o przyszo
CSR zdobywa coraz wicej zwolennikw i mechanizmw dziaania. W wiecie, w ktrym troska
o rodowisko naturalne oraz sposb zarzdzania jego
zasobami s niezwykle istotne, spoeczna odpowiedzialno biznesu w dziedzinie modnej, szeroko pojtej ekologii musi gwarantowa sukces. Chwytliwe
slogany i hasa reklamowe przechodz do lamusa,
waciwie uciekaj do lasu, lecz czy obrany kierunek jest waciwy? Czy dziaania w zakresie CSR s
w stanie ochroni biznes?

Tomasz Ordza jest studentem IV roku biologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. E-mail: ordzus@wp.pl.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

195

PRZYPADKI PASOYTNICTWA MUCHY ROPUSZARKI

LUCILIA BUFONIVORA NA ROPUSZE SZAREJ BUFO BUFO
W KOSZALINIE
Mucha ropuszarka Lucilia bufonivora uwaana
jest za rzadkiego pasoyta pazw. Dane literaturowe
wskazuj, e do najczciej atakowanych gatunkw
naley ropucha szara. Inne pazy bezogonowe, jak
grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, ropucha paskwka Epidelea calamita, rzekotka drzewna Hyla
arborea, ptwka babienica Alytyes obstetricans, aba
wodna Pelophylax kl. esculentus, aba trawna Rana
temporaria i aba moczarowa R. arvalis, atakowane
s znacznie rzadziej. Pazy ogoniaste atakowane s
rwnie bardzo rzadko, niemniej stwierdzono pasoytowanie tej muchwki na osobnikach salamandry
plamistej Salamandra salamandra, traszki grzebieniastej Triturus cristatus, karpackiej Lissotriton montandoni i grskiej Mesotriton alpestris.

opuszczaj ywiciela i przeobraaj si w ziemi. Cay

cykl trwa okoo 30 dni. W cigu roku moe by kilka
pokole larw. Zimuje posta larwalna.

Ryc. 1. Osobnik nr 1. Fot. J. Bauk.

Ryc. 4. Osobnik nr 4. Fot. J. Bauk.

Ryc. 2. Osobnik nr 2. Fot. J. Bauk.

Ryc. 5. Osobnik nr 5. Fot. J. Bauk.

Dorosy owad skada jaja w rnych miejscach

ciaa dorosego paza. Wykluwajce si larwy wdruj do jamy nosowej lub oczu. Rozwj larw zwizany jest ze zniszczeniem jzyka, oczu i mzgu ofiary
(tzw. muszyce albo myiazy), a ofiara zazwyczaj po
dziesiciu dniach ginie. Larwy cakowicie rozwinite

W czasie przyrodniczych prac terenowych w Koszalinie (przy granicy z miejscowoci Stare Bielice,
gmina Biesiekierz) dnia 5 lipca 2011 r. odnotowaem
przypadki zaatakowania kilku osobnikw ropuchy
szarej przez wspomniany gatunek muchwki. W sumie zaobserwowaem 6 takich przypadkw:

Ryc. 3. Osobnik nr 3. Fot. J. Bauk.

196
196

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

1. samica o dugoci 7,60 cm przebywajca

w wodzie przy brzegu niewielkiego zbiorniczka pozbawionego rolinnoci wodnej (koleina
leca na drodze) (Ryc. 1),
2. osobnik modociany (martwy) o dugoci 3,40 cm
w wodzie zbiorniczka, gdzie obserwowano samic 1 (Ryc. 2),
3. osobnik modociany (martwy) o dugoci 3,70 cm
w wodzie zbiornika, gdzie obserwowano okazy 1 i 2 (Ryc. 3),
4. samica o dugoci 6,40 cm w wodzie niewielkiego rozlewiska pokrytego rzs drobn na
granicy lasu i ki (Ryc. 4),
5. osobnik modociany (martwy) o dugoci 4,80 cm
na drodze asfaltowej* (Ryc. 5),
6. osobnik dorosy, sdzc z wielkoci (obserwacji dokonano przy uyciu lornetki) prawdopodobnie samica, na kouchu rzsy drobnej
i nitkowatych glonw w rozlewisku lenym
w odlegoci 78 m od brzegu.
Obserwacje byy prowadzone w ciepy i soneczny
dzie (temp. 23C) midzy godz. 11.02 a 13.45.
Osobnika nr 5 zabraem ze sob i umieciem na
piasku w niewielkim pojemniku. Pojemnik przykryem foli, w ktrej zrobiem kilka niewielkich otworw. Chciaem sprawdzi, czy rozwj larw na ofierze
w takim stopniu zachowania przebiegnie pomylnie.
Z literatury wiadomo, e po mierci ofiary larwy rozwijaj si dalej, ale osobnik ten by bardzo wysuszony,
przebywa bowiem na nagrzanej powierzchni asfaltowej. Stopie wysuszenia wskazywa, e mier nastpia dzie, najwyej dwa wczeniej. Otwory nosowe
byy znacznie powikszone (ok. 34 mm rednicy).
Larwy zdyy wyre tkanki caej gowy i duej czci tuowia. Nastpnego dnia (6 VII) proces erowania posun si dalej i byo wida ruchy zwilgotniaego boku tuowia ropuchy w miejscu erowania larw.
W kolejnym dniu znaczna cz skry na brzusznej
i bocznej czci tuowia zostaa zjedzona przez larwy,
z ktrych cz wydostaa si na zewntrz. W dniu
9 VII pierwsze larwy osigny stadium bobwki.
W dniu 10 VII rozkad ropuchy by niemal kompletny. Pozostay tylko lune koci, brak byo natomiast
wntrznoci i skry. Tego dnia naliczyem 47 ywych
larw, 5 bobwek i 10 larw martwych. Larwy martwe
przebyway na mokrym piasku (zwilgotnienie podoa byo spowodowane rozkadem ciaa ropuchy),
natomiast ywe wpezy na cianki pojemnika. ywe
larwy i bobwki przeniosem do oddzielnego i suchego pojemnika. Stadium dorosego owada pierwsze bobwki osigny dnia 18 VII, a ostatnie w dniu 29 VII.
Z 4 bobwek nie rozwino si stadium dorosego owada. W sumie z 62 larw rozwoju nie ukoczyo 14.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Na niespena 30 przypadkw atakw muchy ropuszarki na osobniki ropuchy szarej, ktre obserwowaem przez ostatnie 20 lat, wikszo dotyczya
ropuch znajdujcych si w rodowisku wodnym. Jednoczenie wszystkie obserwacje pochodz z okresu,
kiedy pora godowa bya zakoczona. Ropucha szara
jest pazem wybitnie ldowym. Do wody wchodz
jedynie dorose osobniki w celu odbycia godw. Po
zakoczeniu okresu godowego pazy te opuszczaj rodowisko wodne. W sprzyjajcych warunkach
(gwatowne ocieplenie) niektre osobniki mog przebywa w wodzie tylko kilka dni. Dotyczy to zwaszcza samic, ktre po zoeniu jaj natychmiast opuszczaj wod. Samce pozostaj w niej duej i cz si
z kolejnymi samicami cigajcymi na gody. Trudno oceni, czy zaatakowany paz udaje si do wody
w celu zagodzenia blu lub by pozby si pasoyta.
W gr moe wchodzi i taka moliwo, e to pasoyt tak steruje zachowaniem paza, e zmusza go do
udania si do wody. W dostpnej mi literaturze nie
znalazem na ten temat informacji. Druga moliwo
wydaje si mniej prawdopodobna, poniewa w nozdrzach wikszoci martwych ropuch przebywajcych
w wodzie obserwowaem najczciej martwe larwy
w rnym stopniu rozkadu. Tak te byo w przypadku
osobnika nr 2, natomiast w nozdrzach osobnika nr 3
byy ywe larwy, ale jego stan zachowania wskazywa, e mier nastpia niedawno. Rok wczeniej,
tj. 28 czerwca, w okolicy Starych Bielic zaobserwowaem 2 ywe osobniki ropuchy szarej (samice
o dugoci 5,60 i 8 cm) zaatakowane przez larwy, ktre take przebyway w wodzie okresowego rozlewiska w ssiedztwie lasu.
W literaturze parazytologicznej przypadki atakowania pazw przez ten gatunek muchwki uwaa si
za rzadkie, dlatego wiele artykuw zawiera opisy pojedynczych takich zdarze. Nie ulega wtpliwoci, e
w porwnaniu z ropuch szar inne gatunki pazw
atakowane s znacznie rzadziej. Pozostaje jednak
pytanie, czy ropuchy szare atakowane s rzadko, czy
te zdarzenia takie s znacznie czstsze, a wpyw pasoyta na lokaln populacj ropuch moe by zauwaalny. Rzadko obserwacji takich zdarze moe nie
pozostawa w prostym zwizku z czstoci atakw.
Ropuchom szarym powica si zazwyczaj uwag
w okresie wiosennym, gdy odbywaj one por godow, co ma miejsce w marcu lub kwietniu. W odpowiednich rodowiskach wodnych ropuchy gromadz
si wwczas w duych ilociach. To wanie w tym
okresie dokonuje si na gatunku najwicej obserwacji, polegajcych m.in. na wykonywaniu pomiarw
metrycznych lub wagowych. atwo byoby wtedy stwierdzi obecno pasoyta, gdyby jego larwy

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

wypeniay nozdrza badanych ropuch. Z moich obserwacji wynika jednak, e mucha ropuszarka jest najbardziej aktywna w okresie pniejszym, od czerwca
do sierpnia**. W okresie ycia ldowego spotkania
ropuch maj charakter przypadkowy i s sporadyczne, poniewa wikszo osobnikw, zwaszcza dorosych, aktywna jest gwnie noc i jest mao uchwytna
dla obserwatora. Prowadzc obserwacje tego gatunku
w tym okresie dysponujemy wic bardzo niewielk
prbk populacji. Std rzadko obserwacji zainfestowanych ropuch na pewno wie si z trybem ycia
gatunku, a niekoniecznie musi wynika z rzadkoci
atakw pasoyta. Podane w niniejszej notatce przykady sugeruj, e ataki muchy ropuszarki mog by
czstsze anieli si sdzi. Z drugiej strony nie mona
dokonywa zbyt wielkich uoglnie na podstawie tak
skpych obserwacji. Z pewnoci zauwaenie ropuchy w rodowisku wodnym w okresie letnio-jesiennym*** zasuguje na blisz uwag.

197

Odnoniki:
* do celw zdjciowych umieciem go na gruntowej drodze lenej, poniewa nie byo moliwe zrobienie zdjcia w miejscu znalezienia.
** najwczeniej zaatakowane przez much ropuszark ropuchy obserwowaem w maju i byy to rzadkie przypadki.
*** w padzierniku lub listopadzie w wodzie mona spotka nieliczne osobniki dorose, ktre przygotowuj si do snu zimowego. Wikszo ropuch zimuje na ldzie.
Jacek Bauk (Gdask)

BIBLIJNY ZIELNIK
Biblia to ciekawa lektura dla wszystkich. Take botanicy znajd w niej co dla siebie. Prbuj oni dziki
swojej wiedzy rozwika zagadki i znale odpowiedzi na nurtujce czytelnikw pytania: Jaki owoc skusi pierwszych ludzi do popenienia grzechu? Czym
byy krzew gorejcy i manna z nieba? Jakie znaczenie
praktyczne i symboliczne maj roliny wystpujce
wprzypowieciach?
Czytajc Bibli czsto napotykamy elementy opisu
przyrody. Wynika to zfaktu, e cho jest to ksiga Boska, napisana zostaa przez czowieka igboko przenikna wjego kultur iwarunki ycia. Zpewnoci
kady znas bez trudu wymieniby przynajmniej kilka
takich rolin, jak oliwka, winna latorol czy figa. Roliny te czsto maj znaczenie symboliczne iwpisane
zostay wteologiczn tre tekstw. Autorzy biblijni
odwoywali si do otaczajcego wiata, a poniewa
nie byli botanikami, znali tylko to, co roso dookoa
nich istanowio podstaw utrzymania lub przedmiot
handlu. Czsto stosowane przez nich nazwy znacznie
rniy si od dzisiejszych, dlatego wiele zopisanych
rolin stanowi prawdziw zagadk dla botanikw.
Drzewo poznania dobra i za
Poszukiwania biblijnych rolin powinnimy zacz
odwiedzajc ogrody Edenu. To wanie tam pierwsi

ludzie zgrzeszyli zrywajc owoc z drzewa No wanie jakiego? To pytanie od wiekw nurtuje ludzko. Karty Biblii nie podaj nigdzie nazwy gatunku.
Cho w przekazie i naszej wyobrani utrwalio si,
e zakazanym owocem byo jabko, chyba jednak nie
tdy droga. Jabo wystpuje w klimacie surowszym
ni ten, ktry panowa w rajskich ogrodach. Najprawdopodobniej starotestamentowi autorzy Ksigi Rodzaju mieli na myli raczej soczyste isodkie owoce
figi (Ficus carica), ktra preferuje ciepy, wilgotny
klimat. Czytamy te, e Adam iEwa, aby okry sw
nieprzystojn nago, spletli gazki wanie zdrzewa figowego. By moe chodzio te o pigw (Cydonia oblonga), ktrej owoce podobne s zwygldu do
jabek, a wniektrych krajach nazywane s jabkiem
mioci. Niestety, mimo usilnych stara badaczy, zagadka ta najpewniej nigdy nie zostanie ostatecznie
rozwizana
Gorejcy krzew Mojesza
Przez dugie lata botanicy zastanawiali si jaka rolina moga by gorejcym krzewem ktry widzia
Mojesz nagrze Horeb. Dzi wiadomo, e prawdopodobnie bya to bylina zrodziny rutowatych o nazwie dyptam jesionolistny (Dictamnus albus). Wbardzo upalne dni parujce ztej roliny olejki eteryczne

198
198

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Jedna zhipotez mwi, e bya to najprawdopodobniej krusznica jadalna (Lecanora esculenta) jadalny
porost pospolity napustyniach arabskich. Ronie ona
naskaach, skd oderwane przez wiatr kawaki plech
przenoszone s na znaczne odlegoci. Gdy spadn
na ziemi przypominaj ziarna grochu. Smak tej
kaszki jest mao atrakcyjny, ale mona z niej upiec
tak zwany ziemny chleb. Wdawnych czasach, a do
dzi bya ona poywieniem ubogiej ludnoci iludw
koczowniczych.

Ryc. 1. Figowiec Ficus carica z modymi owocami. Fot. A. Pacyna.

mog si samoistnie zapali! Spalaj si jasnobkitnym lub zielonkawym pomieniem, nie uszkadzajc
tkanek roliny, co idealnie pasowaoby do opisu:
Mojesz widzia jak krzew pon ogniem, ale nie
spala si od niego ( Wj 3,2)
Dyptam jesionolistny pochodzi z Europy i Azji,
ronie na obszarach pustynnych poudniowego
i wschodniego wybrzea Morza rdziemnego. Licie
dyptamu przypominaj licie jesionu, ale s grubsze i intensywniej zielone. Caa rolina pokryta jest
niewielkimi gruczokami wydzielajcymi olejki eteryczne o piknym zapachu przypominajcym cytryn zmieszan zcynamonem. Ma bardzo ozdobne
rowo-biae kwiaty, ale lepiej nie da si zwie
jego urokowi olejki eteryczne wkontakcie ze skr
mog powodowa silne oparzenia! W ciepych krajach, gdzie temperatura w cigu dnia osiga nawet
500C, stenie olejkw eterycznych wydzielanych
przez roliny, moe by tak wielkie, e dochodzi do
samozaponu. Mojesz pascy na pustyni owce widzia wic prawdopodobnie poncy dyptam.

Ryc. 2. kwitncy jesion mannowy Fraxinus ornus. Fot. A. Pacyna.

Wedug innej hipotezy manna, ktr Izraelici zbierali napustyni, moga pochodzi zjesionu mannowego (Fraxinus ornus). To drzewo zrodziny oliwkowatych pochodzi zEuropy Poudniowej iAzji Mniejszej.
Jako bardzo odporne na susz, ronie na pustyni.
Mann uzyskuje si poprzez gbokie nacicie pnia,

Manna znieba
Manna wjzyku hebrajskim oznaczaa dar nieba
i wedug Biblii miaa by chlebem zesanym przez
Boga dla przebywajcych na pustyni Izraelitw.
Wcigu wiekw botanicy ibiblici spierali si czym
bya biblijna manna ido dzisiaj nie ma wtej kwestii
zgodnoci.

Ryc. 3. Krzew tamaryszku tamarix sp. Fot. A. Pacyna.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

z ktrego wypywa sok w postaci tobiaej masy,

ktr nastpnie si suszy. Badania wykazay, e man-

199

Grecji i Rzymie uprawa winoroli jak i produkcja

wina byy bardzo rozpowszechnione. Do rodkowej
Europy oraz wybrzey Morza rdziemnego winna
latorol trafia dziki Fenicjanom.
Winny krzew i jego owoce byy na Wschodzie
symbolem dobrobytu i bogactwa oraz atrybutem
Boga. Wchrzecijastwie jest on metafor Kocioa,
a jego gazki symbolizuj wiernych. Winnice stanowiy jedno znajcenniejszych dbr, jakie posiadali ludzie, a sam krzew ijego owoce stanowi czsty
motyw biblijnych przypowieci.

Ryc. 4. kwitnca gazka tamaryszku Tamarix cfr. parviflora. Fot. A. Pacyna.

na powstaje dziki cykadom. Larwy tych owadw

obsiadaj drzewo i ywi si jego sokami, niekiedy
mocno je kaleczc. Z tego soku wykorzystuj tylko
substancje biakowe, odrzucajc substancje sodkie,
ktre wpostaci miodowej rosy spywaj zich odwokw, opryskujc drzewo ispywajc naziemi.
Jeszcze inne badania sugeruj, e biblijn mann mg by sok ze zranionych gazek tamaryszka
mannowego (Tamarix mannifera). Rolina ta rwnie wystpuje na terenach pustynnych i ubogich
glebach grskich Europy Zachodniej, rejonu Morza
rdziemnego a po Azj Wschodni iIndie. Osiga
wysoko do 10 m, ma drobne niebiesko-zielone
licie i mae rowe lub kremowe kwiaty, przypominajce kosy. Gazki krzakw obsiadane s przez
wielkie iloci tarcznikw, ktre nacinaj gazk,
ywic si sokiem. Wycieka on w takiej iloci, e
maleki owad nie jest wstanie wypi caoci ireszta zastyga nagaziach, tworzc biaawe pery, ktre
spadaj naziemi. Ta manna zawiera okoo 55% sacharozy i 25% glukozy, wic przez miejscow ludno uywana jest zamiast cukru.

Ryc. 5. Plantacja winoroli Vitis vinifera. Fot. A. Pacyna.

Wino ibalsam zoliwek

Jedn zrolin najczciej pojawiajcych si wBiblii jest winorol (Vitis vinifera). Rolina ta towarzyszya ludziom ju od praczasw. Uprawy winoroli
prowadzono ju 50007000 lat p. n. e. w Syrii, Azji
Mniejszej i w Egipcie. Pestki winogron sprzed okoo 3000 lat znaleziono na terenie Italii i Szwajcarii.
Prawdopodobnie jednak mieszkacy tych terenw
znali winorol jedynie jako owoc jadalny. Produkcja
wina wymagaa wikszych umiejtnoci i wyszej
kultury, ktre posiaday starsze cywilizacje, takie jak:
egipska, mezopotamska i hebrajska. W staroytnej

Ryc. 6. Stare oliwki Olea europea na Grze oliwnej. Fot. A. Pacyna.

Rwnie czsto wspominana jest oliwka (Olea europaea). Rolina ta wymaga ciepego i wilgotnego
klimatu. Wiecznozielone drzewo oliwki dorasta od

200
200

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

4 do 10 metrw. Ma skrzaste, srebrzysto-zielone licie i zielone, owalne, podobne do liwki owoce, ktre dojrzewajc staj si granatowo-czarne. S bardzo
poywne i bogate w zwizki mineralne i witaminy.
Doywaj nawet 1000 lat.
Roliny te wystpuj do dzisiaj wIzraelu iinnych
krajach rdziemnomorskich, czyli tam gdzie rozgryway si sceny opisane wStarym iNowym Testamencie. Nie dziwi wic, e stanowiy zwykle ich to,
a take pojawiay si symbolicznie w przypowieciach. To wanie wgaju oliwnym modli si Chrystus przed mk. Oliwa bya te uywana do namaszczania ciaa (co rwnie wspomniane jest nakartach
Biblii) ijako rodek agodzcy rany. Sowo Mesjasz
(Chrystus to jego grecka wersja) oznaczao po hebrajsku wanie namaszczony (oliw). Napeniano ni
take lampki oliwne. Gobica wypuszczona przez
Noego przyniosa wdziobie gazk oliwn jako znak
opadania wody po potopie, ale take jako zapowied
pokoju, urodzaju ibogosawiestwa boego.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Palma czy w sobie walory uytecznoci i estetyki.

Od dawna bya na caym Wschodzie motywem dekoracyjnym zdobi np. ciany jerozolimskiej wityni
i egipskie kolumny. Staroegipski kalendarz oparty by

Ryc. 8. Uprawa daktylowca Phenix dactilifera. Fot. A. Pacyna.

Ryc. 7. Oliwka Olea europaea, kwitnca gazka. Fot. A. Pacyna.

Majestatyczna palma
Wysmuka, dorastajca do 35 metrw palma daktylowa (Phoenix dactylifera) jest rolin pusty i oaz.
Tam gdzie ronie, jest woda i ycie. Swym systemem
korzeniowym siga gboko pod ziemi, szukajc
ukrytych rde wody. Arabowie mwi: Krl oazy
zanurza swe stopy w wodzie, a swoj gow w ogniu
nieba. Idealnie prosty, elastyczny pie palmy pokryty jest pozostaymi pochwami liciowymi. Licie,
pierzaste i sztywne, umieszczone s na szczycie pnia,
tworzc piropusz.
Palma daktylowa pochodzi z arabskich krajw Europy i Azji. Jest pierwsz rolin, jak czowiek zacz
uprawia w Iraku lub Egipcie przed 50008000 lat.
Dzisiaj uprawia si j na wielkich plantacjach w krajach Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki.

na cyklu rozwojowym palmy daktylowej, ktra co

miesic wydaje nowy li, gdy jednoczenie zamiera
stary. Z palmy uzyskuje si wiele surowcw. Kody
i licie wykorzystywane s jako materia budowlany,
a wkna uzyskane z lici wykorzystuje si w przemyle. Z soku nacitego kwiatostanu produkuje si
wino i wdk palmow. Jest te popularn rolin
dekoracyjn, zdobic parki i ogrody. Daktyl, bardzo
energetyczny i penowartociowy owoc palmy, stanowi prawie jedyne poywienie biednej ludnoci.
Licie palmy stanowi wany symbol ydowskiego
wita Sukkot, zwanego te witem Namiotw. S
uywane do budowania szaasw i jako witeczna
ozdoba domw. Na monetach rzymskich palma bya
symbolem Judei. Psalm 92 gosi: Sprawiedliwy zakwitnie jak palma, rozronie si jak cedr na Libanie.
Palmy zdobice wityni Salomona w Jerozolimie
oznaczay majestat Jahwe. Jest ona symbolem
chway i uznania, a take sprawiedliwoci i dugiego ycia. W ewangeliach czytamy, e ludzie witali
wjedajcego do Jerozolimy Jezusa, machajc gazkami palmowymi. Gazki palmy trzymaj te
w rce mczennicy z apokaliptycznych wizji. Dzisiaj
gazka palmy jest w Kociele symbolem mczestwa.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

Zboa ichwasty
Najsynniejszymi zboami wystpujcymi w Biblii s pszenica ijczmie. Zboa nale do wielkiej
rodziny traw ipochodz zBliskiego Wschodu iAzji
rodkowej. Posiadaj ogromne wartoci odywcze
i s podstaw poywienia milionw ludzi na ziemi.
Woamy przecie w Modlitwie Paskiej: Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj!. Ziarno zboa
jest symbolem obfitoci idostatku. Kosy pene ziaren, ktre przyniy si faraonowi, byy zapowiedzi
siedmiu lat urodzaju. Wrzucone wziemi ziarno oznacza ycie izmartwychwstanie znasienia rodzi si
ycie dopiero wtedy, gdy ziarno obumrze. Pan Jezus
w swoim nauczaniu rwnie korzysta z symboliki
ziarna, ktre oznaczao Sowo Boe. Rola jest te
symbolem wiata, ziarnem s synowie Krlestwa Boego, a chwastami synowie Zego.

201

Oczywicie nie s to wszystkie roliny wymienione w Biblii stanowi one zaledwie niewielk cz
biblijnego zielnika. Mona jednak stwierdzi, e
jest to bardzo ciekawa lektura dla wspczesnych
botanikw. Wyposaeni w specjalistyczn wiedz,
prbuj oni wyjani rozmaite niejasnoci powstae
w wyniku niewiedzy lub innego nazewnictwa stosowanego przez autorw, bd te bdw w tumaczeniach. Czasami taka praca upodabnia ich do detektyww czy archeologw, prbujcych rozwika
zagadki sprzed wiekw.
Magorzata Marjampolska (Pozna)

PROKOGNITYWNE PROPOZYCJE.

PRZEGLDOWO O DZISIEJSZYCH MOLIWOCIACH

FARMAKOLOGICZNEGO WSPOMAGANIA MZGU
Mzg wobec wymogw XXI wieku
Nikogo ju chyba nie trzeba przekonywa co do
tego, i wspczesny zalew informacji nakada na nas
coraz to wiksze wymagania wzgldem zapamitywania i przetwarzania mnstwa danych. Chcc pogodzi
obowizki zwizane z rozwojem kariery zawodowej
i yciem osobistym, realizujc tym samym napite
harmonogramy, coraz wicej z nas poszukuje tzw. suplementw, krtkotrwale zwikszajcych sprawno
umysow w wyranie odczuwalny sposb. Chcc
pokona senno i znuenie podczas nauki do sesji
czy realizacji projektu na wczoraj, zmagajc si
wielokrotnie z konsekwencjami prokrastynacji (odkadania wszystkiego na ostatnia chwil) i nierozsdnego
planowania czasu, rosnca liczba osb wyraa ch
zwikszenia swojej efektywnoci poprzez przyjmowanie
rnorakich substancji. Zapoznajmy si zarwno z tradycyjnymi rodkami, jak i nowoczesnymi preparatami
nie tylko pod wzgldem sposobu ich dziaania, ale
i kontekstu, w ktrym s najchtniej uywane.
Szlachetne zdrowie
Istnieje wiele suplementw diety, ktrych uycie
jest pozbawione wikszych kontrowersji. Znajdziemy
wrd nich midzy innymi te, ktrych stosowanie

wie si z potwierdzonymi rozlicznymi badaniami

korzyciami zdrowotnymi. Ich minusem jest to, i
w odniesieniu do zwikszenia sprawnoci intelektualnej przynosz bardzo subtelne efekty, i to wycznie
przy dugotrwaym, konsekwentnym stosowaniu. Nie
warto jednak ich ignorowa, gdy jak gosi aciska
sentencja, mens sana in corpore sano. Wymieni tu
naley przede wszystkim popularne lecytyny fosfatydylocholiny, powszechnie wystpujce jako podstawowy skadnik bon komrkowych. Dostpne s
w formie czystej lub wykorzystywane jako popularny
dodatek do produktw spoywczych. Nienasycone
kwasy tuszczowe omega-3 (ALA, DHA i EPA), od
dawna obecne w spoecznej wiadomoci jako wywierajce korzystny wpyw na ukad krwionony,
m. in. poprzez obnianie poziom trjglicerydw, agodz rwnie stany zapalne i pozwalaj na powolne
obnianie dawek niesteroidowych lekw przeciwzapalnych. Udowodniono take ich wpyw na ukad
nerwowy badania wskazuj na to, i przyjmowanie
kapsuek omega-3 wraz z lekami przeciwdepresyjnymi z grupy selektywnych inhibitorw wychwytu
serotoniny (SSRI), dostpnymi wycznie na recept, przyczynia si do uzyskania znacznie wikszej
poprawy w przypadku depresji, ni gdyby stosowano sam lek. Wiadomo ponadto, e niedobr tych
kwasw tuszczowych prowadzi do zmniejszenia

202
202

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

plastycznoci synaptycznej. Nie sposb przemilcze

te kwestii przeciwutleniaczy (antyoksydantw),
ktrych obfito znajdziemy nie tylko w preparatach
farmaceutycznych, ale i warzywach oraz owocach,
szczeglnie tych lenych czy o intensywnej barwie.
Prawdziwe bogactwo przeciwutleniaczy, na czele
z EGCG gallusanem epigallokatechiny, kryje si
w zielonej herbacie. Spoywajc je, uchronimy
przed zgubnymi konsekwencjami stresu oksydacyjnego szczeglnie wraliw na istot szar. Wpyw
preparatw multiwitaminowych do dzi pozostaje
polem licznych sporw, lecz ich rozsdne uywanie z pewnoci nie zaszkodzi. Popularne rodki
przeznaczone dla seniorw posiadaj zbliony do
nich skad, jednak poza kompleksem witamin i mineraw dostarczaj rwnie takich substancji, jak
lecytyna i wycig z e-szenia. Tej reliktowej bylinie, od tysicleci cenionej w tradycyjnym lecznictwie chiskim, przypisuje si wiele dobroczynnych wasnoci, takich jak zwikszanie witalnoci
i dziaanie adaptogenne (wspieranie odpornoci organizmu na stres i czynniki szkodliwe). Do adaptogenw
zalicza si rwnie reniec grski i miorzb dwuklapowy (Ginkgo biloba), zawierajcy takie zwizki
jak terpeny i flawonoidy glikozydowe. Warto jednak
zauway, e pomimo powszechnego stosowania,
brakuje silnych dowodw przemawiajcych za jego
skutecznoci w usprawnianiu funkcji pamiciowych.
Istotne zagadnienie stanowi tu kwestia skutecznej
dawki znaczce rnice w zawartoci substancji aktywnych powinny nas skoni do uwanego zapoznania si z ulotk, zanim zdecydujemy si na kupno preparatu o znikomej skutecznoci. Nie moemy pomin
roli, jak w utrzymaniu prawidowych funkcji poznawczych odgrywaj mineray. Badania przeprowadzane
na szczurach, ktrym podawano L-treonian magnezu
wykazay znaczn popraw rezultatw w uczeniu si
i zapamitywaniu; nasz rodzimy rynek oferuje zarwno sl tego pierwiastka w postaci asparaginianu
magnezu, jak i jego chelatowane formy o wysokiej
biodostpnoci. Nie mona mie zatem najmniejszych wtpliwoci co do tego, e zdrowy tryb ycia
i odpowiednia dieta to podstawa dugofalowej strategii poprawiania kondycji naszego mzgu.
Kawa i papierosy: nieodczny duet
Prdzej czy pniej zblia si jednak sytuacja,
w ktrej potrzeba chwilowego zastrzyku energii.
W pierwszym odruchu sigamy po kaw najpopularniejsze rdo 1,3,7-trimetyloksantyny, znanej
szerzej jako kofeina. Ten alkaloid purynowy, bdcy
najczciej uywan substancj psychoaktywn na

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

wiecie, jest antagonist receptorw adenozynowych;

pobudzajc orodkowy ukad nerwowy, moe hamowa uczucie zmczenia i czasowo podnosi zdolnoci
intelektualne. Naley jednak pamita, e jego naduywanie prowadzi do szybkiego nabycia tolerancji (tachyfilaksji), tak, e dotychczasowo skuteczne
dawki nie wywieraj ju podanego efektu. Wielu
amatorw aromatycznego naparu odczuwa take
dziaanie anksjogenne kofeiny (zwikszajce uczucie
niepokoju). W zwizku z tym naley stara si, aby
jej dzienne spoycie nie przekraczao 300 mg. Jedno
klasyczne espresso zawiera przecitnie jedn trzeci
tej dawki.
Ci, ktrych ogarnia nieodparta ch na przysowiowego papieroska, musz naturalnie liczy si
z duo powaniejszymi konsekwencjami zdrowotnymi. To sposb na szybk stymulacj ukadu nerwowego, ju po kilku sekundach od zacignicia si.
Niektrych moe dziwi dysproporcja, jaka zarysowuje si na linii szerokiej spoecznej wiedzy na temat szkodliwoci palenia i powszechnoci ulegania
temu naogowi. Naley wwczas pamita o sile tego
uzalenienia. Czy jego bezporednim powodem jest
nikotyna, alkaloid pirydynowy i agonista receptora
cholinergicznego typu nikotynowego, czy raczej zawarte w dymie papierosowym inhibitory MAO, nie
do koca wiadomo. Bardzo moliwe, i te dwa czynniki dziaaj synergistycznie. Nieodparta ch stymulacji ukadu nerwowego poprzez palenie papierosw
ma take przyczyn w zwikszaniu iloci uwalnianej dziaaniem nikotyny dopaminy potwierdza to
znaczna liczba palaczy wrd schizofrenikw, u ktrych poziom tego neuroprzekanika w korze czoowej jest znaczco obniony.
Zoone preparaty, czyli farmakologia na siowni
W poszukiwaniu rodkw stymulujcych coraz czciej udajemy si nie do apteki, a do sklepu
z odywkami przeznaczonymi dla kulturystw i zaprawionych bywalcw klubw fitness. To wanie
tam moemy znale suplementy o znacznie silniejszym dziaaniu ni te, jakie moe nam poleci farmaceuta. Producenci przecigaj si w tworzeniu
coraz nowszych kombinacji, a wielbiciele siowni
o zaskakujco szerokiej wiedzy biochemicznej prowadz dugie dyskusje na internetowych forach. Co
interesujce, wikszo z oferowanych produktw
to z definicji termogeniki lub boostery majce zmaksymalizowa rezultaty osigane podczas treningu.
W skadzie tych preparatw znajdziemy rne
metyloksantyny, zwizki choliny, N-acetylo-Lkarnityn oraz niezbdny do produkcji dopaminy

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
DROBIAZGI
INFORMACYJNE

i noradrenaliny aminokwas: tyrozyn. Wpyw dostpnej take w aptekach L-karnityny na utrat wagi
poddaje si w wtpliwo, niemniej jednak mona
si ni pomocniczo posikowa, chcc poprawi metabolizm komrek nerwowych. Dotyczy to szczeglnie osb starszych, take tych, ktre zmagaj si
z demencj czy chorob Alzheimera. Powszechn,
acz ryzykown dla dajcych szybkich i silnych
efektw konsumentw praktyk staje si dodawanie
do suplementw agonistw receptora adrenergicznego, zwizkw podobnych do efedryny i amfetaminy,
ktre co prawda doskonale pobudzaj do dziaania,
lecz przyjte w zbyt duej dawce s niebezpieczne
dla ukadu sercowo-naczyniowego. Obecnie coraz
wiksze grono zwolennikw zdobywa synefryna,
otrzymywana z pomaraczy gorzkiej Citrus aurantium. Krtkie omwienie bogactwa ekstraktw rolinnych, dodawanych wspczenie do rozmaitych
preparatw, zasuguje na osobny artyku jeli nie
publikacj w formie ksikowej.
W kierunku lekw i niebezpiecznej granicy
W poszukiwaniu szybkiego zwikszenia moliwoci poznawczych, jestemy w stanie siga po substancje, ktre powstay z myl o osobach cierpicych
z powodu choroby Alzheimera, ADHD czy uszkodze
mzgu po udarach i operacjach neurochirurgicznych.
Pierwsz, wart uwagi grup s odwracalne inhibitory acetylocholinesterazy, stosowane w rnych postaciach otpienia. Zaliczamy do nich midzy innymi
galantamin, zwizek chemiczny wystpujcy w cebulach przebiniegu. Zwikszajc stenie acetylocholiny poprzez hamowanie enzymu doprowadzajcego do jej rozkadu, bardzo efektywnie wspomaga
pami. Podczas gdy w Stanach Zjednoczonych to
powszechnie dostpny suplement diety, u nas wydawany jest z przepisu lekarza w cile okrelonych
przypadkach. Chcc osign spotgowany efekt,
niektrzy decyduj si na dodatkowe przyjmowanie
soli cholinowych. Innym lekiem jest uywany w leczeniu narkolepsji i ADHD metylofenidat, inhibitor
wychwytu zwrotnego dopaminy, ktrego dziaanie
moe przywodzi na myl kokain. W Polsce klasyfikowany jest jako substancja o niewielkim zastosowaniu medycznym i duym potencjale naduywania,
a zatem wydaje si go wycznie na rowe recepty.
Ponadto jest bardzo drogi.
Poszukujc rodkw o dziaaniu nootropowym,
nie moemy zignorowa piracetamu i jego pochodnych. Nie jest znany dokadny mechanizm dziaania
tego zwizku; wiadomo, e usprawnia mikrokrenie, zwiksza pobr tlenu i stanowi allosteryczny

203

modulator receptora AMPA. Tym samym umoliwia bardziej wyton prac umysow i mimo,
e pierwotnie przeznaczony by dla pacjentw
z pogorszeniem funkcji umysowych (np. wskutek
zmian miadycowych), bardzo dobrze sprawdza si
w przypadku osb zdrowych. Nierzadko jednak powoduje dziaania uboczne w postaci blu gowy
i nudnoci.
Jedn z najbardziej intrygujcych grup farmaceutykw s eugeroiki: substancje, ktre pozwalaj doskonale przezwyciy deficyty pamiciowe zwizane z nieprzespan noc przy relatywnie niewielkich
dziaaniach ubocznych. Takie zwizki jak adrafinil
czy modafinil polepszaj take pami operacyjn
i umoliwiaj nam efektywniejsz prac, gdy daje
o sobie zna zmczenie. I w tym przypadku nie posiadamy kompletnej wiedzy dotyczcej mechanizmw
dziaania pki co wiemy, e eugeroiki zwikszaj
uwalnianie monoamin i histaminy, promujc stan
przebudzenia. Ich naduywanie moe prowadzi do
nudnoci, blw gowy i nadcinienia, jednak przyjmowane sporadycznie, przy zachowaniu wzgldnie
regularnego trybu ycia, wydaj si bezpieczne. Przeszkod na drodze do ich rozpowszechnienia stanowi
maa dostpno (wydawane tylko na rowe recepty
narkotykowe) i wysoka cena.
Sceptycznie, ale bez uprzedze
Wspczesna farmakologia dostarczya nam
ogromnej iloci rodkw, przy pomocy ktrych moemy zwiksza swoj produktywno i lepiej radzi
sobie w sytuacjach, kiedy zmagamy si jednoczenie
z wysokimi wymaganiami otoczenia i brakiem wystarczajcej iloci czasu. Niestety, zbyt czsto zapominamy o koniecznoci caociowego spojrzenia
na organizm i jego potrzeby. Zamiast inwestowa
w zmiany szkodliwych nawykw i troszczy si o stan
zdrowia, niejednokrotnie preferujemy szybkie i bardziej ryzykowne rozwizania. Przemczeni po czci na wasne yczenie, zapominamy o zbawiennym
wpywie penego, spokojnego snu, ktrego na dusz
met nie zastpi nawet najlepsze stymulanty. Nie
zmienia to naturalnie faktu, e wiele suplementw
zasuguje na nasz uwag; to, czym powinnimy si
jednak kierowa, to umiarkowanie i racjonalne zwikszanie moliwoci swojego mzgu, ktre co prawda
wymaga zmiany utrwalonych nawykw i czasu, ale
procentuje w przyszoci.
Marcin Kowrygo, student III
roku Neurobiologii UJ

204

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

Ewolucja wiatw wedug Arrheniusa
Wielkie umysy zawsze uderzaa wano kwestyj kosmogonicznych. Za przykadem Herschlw, Laplacew
i tylu innych poszed i Svante Arrhenius. Ostatnie jego
dzieo, p. t. Ewolucya wiatw, pene jest pomysowych
rozwaa, ktre, aczkolwiek tylko hypotetyczne, oparte
s na najnowszych wynikach bada naukowych.
Na pierwszem miejscu postawi naley z koniecznoci kwesty wewntrznej budowy Ziemi. Wobec wartoci temperatury i cinienia, jakie panowa musz na
gbokoci 50 lub 60 km, trzeba przypuci, e poza t
odlegoci znajduje si magma, ktr mona sobie wyobrazi jako ciecz niezmiernie lepk o konsystencyi, zblionej do konsystencyi asfaltu; taki przynajmniej wniosek
pozwalaj nam wycign dowiadczenia Daya i Allena
nad topieniem si pod silnem cinieniem krzemianw,
a zwaszcza felspatw.
Z drugiej strony, znane s pogldy Svante Arrheniusa na
przyczyny okresw lodowych. Sdzi on, e wskutek maej
zawartoci bezwodnika wglowego w atmosferze temperatura powierzchni ziemskiej moe obniy si znacznie.
Ot, rdem najobfltszem dwutlenku wgla s wulkany; std wynika, e okres lodowy powinien odpowiada zupenemu prawie ustaniu czynnoci wulkanicznej. Naog,
okresy gorce byyby takiemi okresami, w ktrych czynno wulkaniczna byaby bardzo ywa, w ktrych wic bezwodnik wglowy byby wyrzucany w atmosfer w znacznej iloci. Hypoteza, zapewne, bardzo pontna, trudno jednak
powiedzie, eby geologowie dowiedli jej rzeczywistoci.
Przechodzc od Ziemi do Soca, napotykamy ciekawe zagadnienie, dotyczce energii sonecznej. Stonce
wysya rocznie 3,8 X 1033 kaloryj gramowych, a emisya
ta trwa miliony lat; ot teorye Mayera i Helmholza nie
mog wytumaczy tego zjawiska w sposb zadowalajcy
zwaszcza wobec dugoci okresw geologicznych, Svante Arrhenius mniema, e w rodkowych czciach Soca
znajduj si ciaa, ktre, dostawszy si na powierzchni,
ulegaj rozdwojeniu i rozkadaj si, wydzielajc wielk
ilo ciepa i zwikszajc znacznie sw objto. Ciaa te
naley uwaa za substancye wybuchowe bardzo potne, mogce podtrzyma energi Soca przez lat biliony.
Jakkolwiek olbrzymie s te zapasy energii, kiedy ulegn one wyczerpaniu i Soce ozibi si, stanie si kul sta, podobn do Ziemi. Na kuli tej powstan kolejno: morza
wodne, lody, morza ciekego azotu; temperatura wynosi
bdzie okoo 50 lub 60 powyej zera bezwzgldnego, ale
wewntrz utrzyma si temperatura prawie tak wysoka, jak
dzisiaj, oraz te same zwizki niesychanie wybuchowe. Podobna do olbrzymiego magazynu dynamitu, kula soneczna
wdrowa bdzie w przestrzeni, nie ponoszc przez biliony
lat adnej dostrzegalnej straty na energii.
Stosunki wzajemne wiatw prowadz do zagadnie
jeszcze waniejszych. Znana jest wielka zasada termodynamiczna, ktra orzeka, e ilo energii wszechwiata
jest staa, entropia za jego dy do maximum; to znaczy, e, wobec przechodzenia ciepa z cia cieplejszych
do zimniejszych, wczeniej czy pniej musi nastpi
rwnowaga, ktra doprowadzi w kocu do "mierci
cieplnej" caoksztatu wiatw. Podobnie zgin musz
w nieskoczonoci i te masy, ktre soca rozsyaj
w postaci pyw na wszystkie strony.
Std wynika, e ewolucya wiatw oddawna powinna
by zakoczona w drodze pewnego rodzaju zniweczenia

materyi i energii. A jednak wiaty istniej, co jest dowodem, e zasady, o ktrych wyej bya mowa, nie mog
by stosowane do wszystkich przypadkw.
I rzeczywicie, Svante Arrhenius mniema, e nie mog
one by stosowane do mgawic. W wiatach tego typu
materya musi by w stanie niezmiernego rozlunienia.
Tam, gdzie gsto jest najwiksza, nie przenosi ona
prawdopodobnie jednej bilionowej gstoci powietrza.
Temperatura musi by bardzo niska, tak, e tylko wodr
i hel mog utrzyma si w stanie gazowym. Ot te czci
chodne gazowe rozcieczone mgawic stanowi mog
wanie czynnik, ktry rwnoway rozrzutno, jak
soca ujawniaj w wydatkowaniu materyi i siy. Pyy
wdrowne mogyby pochania promieniowanie soneczne i oddawa nastpnie swe ciepo napotkanym przez
siebie odosobnionym czsteczkom gazowym.
Tym sposobem kady promie cieplny, pochodzcy
od jakiegokolwiek soca, ulega absorpcyi, energia za,
ktr niesie, przechodzi na elementy gazowe mgawicy, bdce zarodkami soc. Jednoczenie, silne zimno
pozwala materyi skupia si na nowo. Mgawice odzyskiwayby wic zapasy materyi i energii, roztrwonione
przez soca.
Mgawice te mogyby powstawa wskutek zderzenia
si dwu soc, ktre, wdrujc w przestrzeni w cigu czasu nieskoczonego, musz w kocu spotka si ze sob.
Prowadzi nas to do pojcia o prawidowem nastpstwie naprzemian pomidzy stanem mgawicy a stanem
soca. Nastpstwo takie zachodzioby wedle reguy
jednostajnej w cigu okresw czasu, urgajcych wszelkiemu rachunkowi. Wskutek tego dziaania kompensacyjnego pomidzy cieniem a promieniowaniem oraz
wskutek wymiany temperatury i koncentracyi ciepa
ewolucya wiatw przebiegaaby cykl wieczny bez pocztku i koca.
Dla zaokrglenia tych pogldw i celem wytumaczenia, w jaki sposb zjawisko ycia moe rwnie przeduy sio. nieograniczenie, Svante Arrhenius rozwija teory "panspermii miedzygwiazdowej".
S. B. (Bouffal S). Ewolucya wiatw. Wszechwiat 1922,
30, 425 (2 VII)
Jak bardzo mona si godzi?
Jak dugo organizm wytrzyma moe bez pokarmu?
Zaley to przedewszystkiem od gatunku. S bowiem
ustroje, ktre wskutek swoistych warunkw ycia przystosoway si do pory godowej, t. j. takiej, podczas ktrej brak im poywienia i znosz j bezkarnie przez czas
dosy dugi, zapadajc np. w sen zimowy lub letni (podczas pory deszczowej w krajach podzwrotnikowych).
aby, traszki lub inne pazy albo gady naszego klimatu, nie znajdujc w zimie poywienia, skadajcego si,
jak wiadomo, z owadw, wijw i innych zwierzt drobnych, zapadaj w sen kilkomiesiczny, ktry doskonale
znosz, nie pobierajc wcale pokarmu. Ze zwierzt sscych, zapadaj np. w taki sen dugotrway wistak, je,
nietoperze. Zwierzta te yj wwczas kosztem tuszczu
wasnego ciaa, a e oddychaj wtedy wolno, serce ich
dziaa sabiej ni w czasie czuwania, i caa przemiana
materyi odbywa si mniej energicznie - snadnie przeto przetrzyma mog ten okres godu, do ktrego, jak
widzimy, ustrj ich przystosowa si w szczeglny
sposb.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

Zwierzta, nie zapadajce w sen, nie mog, rzecz prosta, naog znosi tak normalnie godu, albowiem ustrj
ich nie jest do tego przystosowany; straty ponoszone
przeze s tak wielkie, e czstokro po krtszym lub
duszym czasie nastpuje mier godowa. Z ludzi godomorw, synny Succi, godzi si przez dni 30, a Merlatti mia podobno wytrzyma gd 50-dniowy, co jednak
nie jest absolutnie pewne. Silne, dobrze odywione psy
znosz zwykle gd czterotygodniowy, pies jednak Palcksa zgin po dniach a 60, pies za Kurnagavasa dopiero
po 98 dniach, przyczem waga ich ciaa spada niemal do
50 % lub jeszcze wicej.
Drobne zwierzta ssce i ptaki gin ju czsto po kilku
dniach, zwykle po 5 do 9, a aby po dziewiciu miesicach.
Co do zwierzt bezkrgowych, to te zazwyczaj niezbyt dugo wytrzymuj gd zupeny, niektre jednak,
np. rodzaj wstnic Lineus, wedug nieogoszonych jeszcze dotd bada moich i p. Oxnera, yy przeszo trzynacie miesicy, a jakkolwiek zmniejszyy si w rozmiarach,
zwziy si i skrciy, okazyway pen energi yciow
po tak dugim okresie zupenego godu. Podczas godzenia si zwierzcia zachodzi rozpad tuszczw, wglowodanw oraz cia azot zawierajcych, proteinowych.
Tuszcz jest t zapasow substancy, ktra przedewszystkiem i w iloci najwikszej podlega rozpadowi
i zuyciu, zwierz wic godzone traci najwicej tuszczu, ale jednoczenie z nim ulegaj te rozpadowi ciaa azotowe, wskutek czego rne tkanki i narzdy ciaa
doznaj niniejszego lub wikszego ubytku. e za, podobnie jak w stanie normalnym, tak i w czasie godzenia
ustrj reaguje w sposb celowy na warunki, bo celowa
reakcya organizmu to jeden z najwaniejszych wogle
atrybutw ycia, te zatem narzdy i tkanki, ktre najbardziej s niezbdne do podtrzymania procesu yciowego,
najduej i najsilniej opieraj si rozpadowi, a ustrj,
e tak powiem obrazowo, powica dla utrzymania przy
yciu caoci swojej te czci, bez ktrych jaknajduej
jeszcze moe zachowa ycie. Stwierdzaj to badania
nad ubytkiem wagowym rnych poszczeglnych narzdw ciaa u zwierzt zmarych mierci godow;
wystarczy wspomnie, e np. u kota (Voit) ubyo 97%
tuszczu, 54% wtroby, 31% mini, 40% substancyi
jder, 18% istoty puc, a ukadu nerwowego tylko 8%
i ubytek koci by rwnie stosunkowo nieznaczny
(14%), ale to niewtpliwie nie wskutek fizyologicznej
wanoci tkanki kostnej, lecz wielkiej jej stosunkowo
opornoci w procesach inwolucyjnych, uwarunkowanej
przez sam struktur tkanki, obfito soli mineralnych
i mniejsz stosunkowo plastyczno.
Nusbaum. J. Godzenie jako czynnik biologiczny.
Wszehwiat 1911, 30, 417 (2 VII)
Inwazja moczarki
Elodea canadensis Rich. (syn.: Anacharis Alsinastrum
Bab., Udora occidentalis Koch., Udora canadensis
"Nutt., Serpicula occidentalis Pursch.) zostaa zawleczona do Europy w czwartem dziesicioleciu ubiegego wieku
z Ameryki pnocnej. Chocia do Europy trafiy jedynie
eskie egzemplarze tej rozdzielnopciowej roliny, tak,
i nasion nigdy na naszym ldzie nie wydaje, pomimo to,
rozmnaanie si i rozpowszechnianie zarazy drog wegetacyjn szo tak szybko, e w krtkim przecigu czasu
zanotowano stanowiska Elodea na olbrzymiej przestrzeni, sigajcej od brzegw Anglii a poza granice wodozbioru Wogi. Za gwnego porednika w roznoszeniu
zarazy do izolowanych zwaszcza basenw wodnych
uwaane jest powszechnie ptastwo wodne, ktre, przelatujc z jednego stawu lub jeziora do drugiego, przenosi

205

oplatane u swych ng pdy zarazy, a najmniejsze nawet

odamki odygi z atwoci daj, jak wiadomo, nowe
roliny. Bdc bardzo poyteczn dla ryb i zwierztek
wodnych, bo oczyszcza i wzbogaca wod w tlen, Elodea
nie jest podana dla czowieka, bo z gszczw jej sie
nic moe wydosta ryby, a w pytkich rzekach i jeziorach
niemoliw staje si egluga, gdy pdy zarazy opltuj
wiosa dek, miecze aglwek, ruby i koa parostatkw. Kwestya tpienia przeto owego amerykaskiego
przybysza jest w niektrych miejscach bardzo aktualna.
Dotychczas jednak nie wynaleziono jeszcze skutecznego
na ni sposobu. Wyrywanie nie prowadzi do celu, jak
wskazuje przykad miasta Lindau, gdzie zaraz wyrywano i caemi wagonami wywoono na pola w charakterze
nawozu, a jednake w nastpnym roku Elodea pojawia si w znaczniejszej jeszcze iloci, aby po kilku latach
wygin spontanicznie. Pomimo swej niewybrednooi co
do wody, nie wszdzie wida moe si ona rozsiedla.
P, W. Kirsten, ogrodnik miejski m. Norymborgi pisze, e
jeden z olbrzymich tamtejszych staww podmiejskich
(majcy 35 hektarw powierzchni) do tego stopnia zarosa zaraza kanadyjska, i poczto si zastanawia powanie nad obmyleniem sposobu wytpienia tej roliny,
tymczasem sze ssiednich staww, ktrych zaraenie
za porednictwem zlatujcych si tu obficie dzikich kaczek wydaje si niezmiernie uatwionem, nie posiada
ani jednego osobnika tej roliny. Widoczn jest przeto
rzecz, e w owych zbiornikach warunki dla Elodei s,
nieodpowiednie, a przykad Lindau dowodzi, e, rosnc
dugo na jednem miejscu, rolina ta wyczerpuje podoe,
na ktrem ronie, lub te nasyca go swemi wydzielinami do tego stopnia, i duej na niem istnie nie moe
i znika. Tam gdzie wod mona dowolnie spuci, istnieje
atwy sposb wyniszczenia zarazy kanadyjskiej, osuszajc zbiornik na cig lata lub zimy.
Muszyski J. Przyczynek do historyi zarazy kanadyjskiej (Elodea Canadensis). Wszechwiat 1911, 30, 425
(2 VII)
Pogranicze Chin
W Annales de geographie znajdujemy ciekawe wiadomoci o rezultatach wyprawy angielskiej Douglasa
Carruthersa na pograniczu ohiskiem. Wyruszywszy
z Minusiska, wyprawa przesza przez gry Sajaskie,
i zbadaa wielk dolin lec midzy tym acuchem
a grzbietem Tannu ola, w ktrej bior pocztek rda Jeniseju. Skutkiem ustronnego pooenia kraj ten
by dotychczas niezbadany i wyprawa miaa sposobno
zebrania mnstwa ciekawych spostrzee dotyczcych
flory, fauny i ludnoci doliny. Pod tym wzgldem olbrzymie rnice zachodz midzy wschodni a zachodni
czci doliny. Cz wschodnia jest zarosa lasem, typu
syberyjskiej tajgi, ktry ku wschodowi stopniowo ustpuje miejsca florze stepw mongolskich. Miejscowo
zamieszkuj plemiona Ouriank-hai, rasy pochodzenia
finno-tatarskiego, odznaczajce si nadzwyczaj maym
wzrostem; mieszkaj w chatach budowanych z drzewa
i kory drzewnej, i zajmuj si hodowl reniferw, co
jest zupen niespodziank w granicach Pastwa Niebieskiego. Renifery dostarczaj tubylcom skry, misa
i mleka, i su jako zwierzta pocigowe. Mieszkacy hoduj dwie odmiany reniferw, brunatno czarn
i bia; oprcz tego renifery biae yj w stanie dzikim
w grach Sajauskich na przestrzeni od Sisti-kem do jeziora Kosso-gol. Cz zachodni doliny zajmuj stepy
z flor mongolsk, a tubylcy mieszkaj w jurtach ze skr.
W Kemczyk wyprawa znalaza lady dawnych cywilizacyj, w postaci mogi, grobowcw i posgw, tudzie

206

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

wyrane jeszcze lady jakiej wielkiej drogi w dolinie

rzeki Ululu kem. Nastpnie wyprawa przeprawia si
przez Tannu - ola, dotara do jeziora Ubsa-nor i zbadaa
lece na Poudnio-Zachd od jeziora terytoryum mongolskie, ktrego rodek zajmuj gry wysokie na 4000 m
i uwieczone lodowcami (Turgun i Kundelun 4940'N,
9129'E). Nastpnie przesza przez Ataj chiski i dotara do Tulty. Wobec zbliajcej si zimy zawrcono do
Kuldy. Droga powrotna wioda od Chugunczaku przez
synne wrota Dungaryi, t. j. wazk cienin rwninow (300-400 m. nad poziomem morza), czc rwniny
jezior aralo-kaspijskich, Balkaszu i Ala-kul z rwninami Dungaryi, otaczajcemi Tia-Sza rodkowy. Gdyby poziom jezior, ktre pozostay si po dawnem morzu
Srodkowo-azyatyckiem (Balkasz, Ala-kul, Bbi-kul) podnis si ponad 1 000 m nad poziom morza, to wody wylayby si przez cienin i zatopiy rwniny na pnocy
i na poudniu. Fakt ten mia miejsce podczas ery czwartej
i trzeciej, jak wiadcz o tem warstwy iw na zboczach
pnocnych gr Harlyk. Oprcz tego w bliskoci tych
gr liczne lady dowodz e morze byo pokryte lodami
w okresie lodowcowym. Wrota Dungaryi przedstawiay
wwczas wzk cienin czc morze arktyczne Aralo Kaspijskie z morzami Azyi rodkowej, o brzegach wygadzonych przez icebergi, ktre schodziy z dawnych
lodowcw Barlyka i Ala-tau.
C. . (opuski C) Wyprawa Carruthersa Wszechwiat
1911, 30, 478 (23 VII)
Sperma orangutana inna od naszej
Chwila wydania dorocznego tomu "Biologische
Untersuchungen" Gustawa Retziusa jest dla nauk biologicznych zawsze momentem szczerze oczekiwanym.
Obecny 15 tom zawiera midzy innemi badania nad
plemnikami map czekoksztatnych. W krtkim rysie
historycznym Retzius przypomina, e od czasw Linneusza stawiano czowieka na czele zwierzt sscych.
Linneusz poczy czowieka (Homo sapiens) razem
z mapami w klasie pierwszej (Primates). "Od tego czasu
pisze Retzius Homo sapiens musi si zadowala tak
niepochlebnem a bliskiem pokrewiestwem". Huxley
w roku 1863 dowid naukowo tego pokrewiestwa,
a Dubois w roku 1891 znalaz na Jawie Pithecantrhopusa, co zdawao si potwierdza istot bliskiego zwizku
czowieka z map. Z latami jednak pogldy si zmieniay. Wielu uczonych upatrywao w Pithecantrhopusie nie
bezporedniego przodka ludzkiego, lecz raczej przedstawiciela wielkiej mapy z rzdu Gibbonw; czowiekowi
natomiast wynaleziono blisze stosunki z innemi antropoidami: szympansem, orang-outangiem i gorylem. Badania nad mzgiem tych zwierzt przemawiay na korzy
tej teoryi, tak samo jak i porwnawcze badanie krwi.
Z drugiej znw strony poszukiwania archeologiczne przesuway moment powstania czowieka do odlegych czasw przedhistorycznych, przyczem ani jedne ani drugie
badania nie daway wyjanie dostatecznych. W takich
warunkach naley cigle kontynuowa prac nad przedstawicielami yjcych ras ludzkich i rodzajw map,
naley porwnywa jaknajszczegowiej, w rnych kierunkach, makro- i mikroskopowe ich cechy morfologiczne. Za takie podstawowe badania w tym wanie kierunku Retzius uwaa dochodzenia nad budow centralnego
systemu nerwowego i rozwojem oraz budow elementw
rozrodczych. Jednake otrzymanie materyau dla komrek
pciowych trafia na znaczne trudnoci. Mapy przez czas
duszy przebywajce w zwierzycach i ogrodach zoologicznych, chorujce i tracce ycie w niewoli nie mog
da materyau zadowalajcego. Tylko w wyjtkowych

razach udawao si znalezienie plemnikw w jdrach

i przewodach wywodzcych. Po wielu mniej lub bardziej
udanych prbach otrzymania odpowiedniego materyau Retzius mg wreszcie zbada sperm czterech tylko
map. Otrzymanie za spermy waciwych antropoidw
okazao si niomoliwem. Musia si ograniczy do zbadania zachowanych w alkoholu jder orang-outanga,
nadesanych przez dyrektora muzeum antropologicznego w Waszyngtonie. Sabe tylko nadzieje pokada
byo mona w tak nieodpowiednim materyale, jednake
badania rozpoczto, a wyniki zagodziy pesymizm znakomitego badacza szwedzkiego. W przewodach przyjdrowych znaleziono liczne kbki dojrzaych spermatozoidw, ktre po uprzedniej maceracyi w wodzie
stanowiy dobrze zachowane plemniki. Trudnociami
w otrzymaniu materyau odpowiedniego tumaczy naley fakt, e uczony szwedzki poraz pierwszy opisuje sperm orang-outanga. Nieznane s nam rwnie plemniki
szympansa i goryla. W tekcie tej znakomitej rozprawy
znajdujemy szczegowy opis spermatozoidw orangoutanga przedstawionych na 20 rysunkach. Porwnanie tych rysunkw z plemnikami czowieka wykazuje:
1) asymetry gwki; 2) brak spaszczenia w grnej poowie; 3) znacznie wiksz dugo t. zw. czci redniej;
4) wiksz dugo "gwnej" czci nici (ogonka) w porwnaniu z jej czci kocow. Dane te prowadz Retziusa do wniosku, e ksztat plemnikw orang-outanga
do znacznie rni si od ksztatu tych komrek u czowieka. Zarwno forma gwki, jak te i proporcye czci
wiciowych plemnika orang-outanga zbliaj go raczej do
rzdu niszych map. W dalszych swych wywodach Retzius nalega na konieczno pospiesznego poznania spermatozoidw goryla i szympansa. "Dotychczas koczy
nie mamy prawa do wygaszania szerokich uoglnie.
By moe, e okae si, i plemniki tych dwu rodzajw
map bd bardziej podobne do ciaek nasiennych czowieka ni spermatozoidy orang-outanga".
Br. (Bdowski) Plemniki map czekoksztatnych.
Wszechwiat 1911, 30, 431 (2 VII)
Tajemnica piorunu kulistego
Ze spostrzee nad rzadkiem zjawiskiem byskawic
kulistych p. Thornton wyciga nastpujce szczegy,
uwaajc je za ustalone: Ukazuj si one jako wiecce
kule barwy niebieskiej po bardziej jaskrawej byskawicy
i albo zwolna spadaj z obokw na ziemi, albo rwnie
powolnie przebiegaj kilka stp poziomo nad powierzchni gruntu. Nad morzem bywaj widywane czciej ni
nad ldem, lecz tu i tam wykonywaj swoje szczeglne
wdrwki zarwno pionowe jak i poziome. Wydaje si,
jakgdyby byy zoone z ciszej od powietrza masy, ktra porusza si w polu elektrycznem lub moe pod wpywem sabego strumienia powietrza. Zauwaono, e ruch
ich odbywa si w kierunku przewodnikw i eksploduj,
gdy dosign wody. Eksploduj jednak i w powietrzu.
O tem, e maj pewn spjno spryst, przekonywa
przedewszystkiem ich posta, a nadto i ta okoliczno,
e, spadajc pionowo, odskakuj za dotkniciem ziemi.
Ciekawy jest ich koniec: kula naraz przestaje istnie,
a fala wybuchu rozchodzi si we wszystkich kierunkach.
Znikniciu temu stale towarzyszy silny zapach ozonu. Ze
zjawisk powyszych Thornton wnioskuje, e byskawico
kuliste skadaj si przewanie z ozonu, znajdujcego
si w stanie szybkiego powrotu do postaci tlenu zwykego. Za tem przemawia zarwno wystpowanie ozonu
w chwili ich zniknicia, jak i ciar ich waciwy, wikszy
od powietrza, a zaleny od obecnoci w nich ozonu, wytwarzajcego si obficie w atmosferze podczas burzy

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

elektrycznej. Spadajca pionowo taka kula, zwykle za

zblieniem si do ziemi zostaje odepchnita i posuwa si
dalej poziomo, co zaley od tego, e zarwno ozon jak
i powierzchnia ziemi zwykle s naadowane odjemnie.
Zapas energii, uwalnianej przez tak kul w chwili jej
wybuchu, biorcy pocztek w przemianie ozonu w tlen
zwyczajny, jest zupenie dostateczny, eby objani nastpstwa mechaniczne. Bkitne wiecenie byskawicy
kulistej jest spowodowane przez ciche wyadowanie
elektryczne. Takie samo bkitnawe wiato widzimy
podczas wybuchu mieszaniny czystego tlenu z czystym
wodorem; gdy przymiesza si azot, wiato wybuchu jest
tawe. "Te rozwaania, mwi p. Thornton, prowadz
do przypuszczenia, e najgwniejsz, chocia zapewne nie jedyn, czci skadow byskawicy kulistej
jest nagromadzenie ozonu czciowo ju utworzonego
z niego tlenu, ktre po silnem wyadowaniu elektrycznem
w chmurze naadowanej odjemnie, zostaje uniesione
przez fal elektryczn".
M. Byskawice kuliste. Wszechwiat 1911, 30, 559
(27 VIII)
Palenie szkodliwe nie tylko dla zwierzt
Badania Oswalda Richtera wykazay, e powietrze zanieczyszczone przez gaz wietlny i jego produkty spalania si wywiera szkodliwy wpyw na wzrost rolin. Obecnie Molisch bada wpyw dymu tytuniowego na rolinki
rozmaitych rolin. Ot pokazao si, e hodowle fasoli,
wystawione na dziaanie dymu tytuniowego, byy mniejsze, lecz grubsze, ni hodowle w czystem powietrzu; dym
tytuniowy sdzc z wygldu rolinek wywiera taki sam
wpyw, jak gaz wietlny. Prowadzone byy rwnie badania nad rolinkami wyki (Vicia sativa), ktre w warunkach normalnych zazwyczaj wytwarzaj antocyan;
w dymie tytuniowym powstaj tylko lady tego barwnika,
wobec czego licie pczkw s blado te. Prcz tego
napicie tkanek dochodzi do tak wysokiego stopnia, e
odyga czsto pka, i wskutek infiltracyi przestrzeni midzykomrkowych wyglda, jak szklana. Nastpnie rolinki wyki zarwno jak i grochu wykazuj w mniejszym
lub wikszym stopniu osabienie geotropizmu odjemnego, ktre ujawnia si w tem, e odygi rosn nie pionowo, lecz poziomo lub pochyo. Szkodliwy wpyw dymu
tytuniowego na roliny hodowane w doniczkach jest
mniejszy, ni na hodowle wodne. Fakt ten mona objani tem, e ziemia pochania szkodliwe czci skadowe
dymu i stopniowo oczyszcza powietrze. Wspomniane zjawiska, jak stwierdzi Molisch, sprowadza nie tylko dym
tytuniowy, lecz i dym powstajcy przez palenie papieru,
drzewa i somy. Dla wywoania zjawisk nienormalnego
wzrostu wystarcza dym z kawaka papieru 1020 cm2,
z heblowiny 10 cm2 lub somy dugoci 10 cm. Spostrzeenia te wiadcz, e nikotyna, zawarta w dymie tytuniowym, nie stanowi skadnika, ktry wywouje nienormalny wzrost rolin. Okoliczno ta zostaa stwierdzona
przez dowiadczenia z czyst nikotyn. Niewiadomo
atoli, czy nikotyna w dymie tytuniowym wystpuje w stanie wolnym czy te w jakiem poczeniu; by moe, e
jaki zwizek nikotyny dziaa szkodliwie. Z innych czci
skadowych dymu tytuniowego pirydyna, siarkowodr
i tlenek wgla wywouj podobne zjawiska, jak sam dym
tytuniowy. Szczeglnie podobne jest dziaanie tlenku
wgla, a poniewa zawiera si on i w innych rodzajach
dymu, naley przypuszcza, e on wanie jest gwn
przyczyn nienormalnego wzrostu. Drobnoustrojom dym
tytuniowy nie tylko szkodzi, lecz nawet zabija je w krtkim czasie. Niektre ameby trac ycie ju w pgodziny,
a niektre bakterye w godzin po rozpoczciu dziaania

207

dymu. Kwestya, czy dym tytuniowy szkodzi rolinom

w pniejszych okresach rozwoju, pozostaje nierozstrzygnita. W koach ogrodniczych panuje przekonanie, e
roliny dojrzae wytrzymuj dziaanie dymu bez adnej
szkody dla siebie; stosuj go nawet, jak wiadomo, jako
doskonay rodek do wytpienia mszyc.
Cz. St. (Statkiewicz) Wpyw dymu tytuniowego na roliny. Wszechwiat 1911, 30, 576 (4 IX).
Wygld naszego praszczura
Ciekawy artyku znanego antropologa, d-ra L. Wilsera znajdujemy w niemieckim dwutygodniku Natur",
organie niemieck. Tow. przyrodn.-naukowego. W dzisiejszym stanie wiadomoci naszych moemy powiada
autor w nastpujcy sposb przedstawi sobie wygld czowieka pierwotnego w Europie. Najstarszy ten
gatunek czowieka odznacza si rednim, przysadkowatym wzrostem i siln budow ciaa. Na krtkiej szyi
i mocnym karku spoczywaa potna, poduna gowa
o niskiem czole i paskiem sklepieniu. Dziki, zwierzcy
niemal wygld nadaway twarzy wielkie oczy, osonite
grubemi nabrzmieniami czoowemi, szeroki nos paski,
wystajce naprzd szczki, tworzce jakby pysk zwierzcy, tudzie brak brody. Podobnem ju natomiast do
naszego byo uzbienie, pozbawione waciwych zwierztom drapienym kw wyduonych, jak je posiadaj
dzisiejsze mapy wiksze. Na szerokich barach umieszczone byy potne, lecz stosunkowo nie dugie ramiona
ze zwinnemi, ruchliwemi rkami. Dugi tuw z obszern klatk piersiow i zwieszajcym si nieco brzuchem,
koczy si spadzistemi skrzydami wskiej miednicy.
Podobnie i nogi byy krtkie a mocne, w kolanach
prawdopodobnie jeszcze nie zupenie wyprostowane;
stopy przystosowane do noszenia ciaru ciaa i dlatego
wcale ludzkiego ksztatu, zaopatrzone byy w wystajcy znacznie i ruchomy prcz tego wielki palec (kciuk).
Twarz, powierzchnie rk, stopy a prawdopodobnie ju
i piersi i siedzenie, wolne byy od wosw, gdy inne czci
ciaa pokrywao silne uwlosienie; wosy na gowie nie
byy ani tak gste, ani tak dugie jak u dzisiejszego czowieka. Oko byo najprawdopodobniej koloru ciemnego,
uwosienie brunatnawe, a miejsca wolne od wosw koloru nieco janiejszego. Rnice pciowe, uwydatniajce
si obecnie, zwaszcza u ras wyej rozwinitych w uwosieniu gowy i zarocie brody, nie byy jeszcze wwczas
tak znaczne. Gdyby paleontologicznie ten stwierdzony
praczowiek nie mia si okaza na podstawie przyszych
bada, przodkiem dzisiejszych ludw cywilizowanych,
to mimo to w obrazie nakrelonym widzie musimy
przedstawiciela przodka naszego, ktry bezsprzecznie
nie inaczej te w rzeczywistoci mg wyglda. Posiada on wprawdzie rozmaite, niekoniecznie szlachetne
a od niej stojcych przodkw oddziedziczone wasnoci,
jednak jak to wida z uzbienia i ramion odmienny
jest cakiem od pobocznych krewniakw, map czekoksztatnych, przedstawiajc si w caoksztacie zupenie
po ludzku.
Fizycznemu rozwojowi odpowiada duchowy. Pod
wzgldem wadz swych umysowych i duchowych
wprawdzie europejski praczowiek wznosi si ju wysoko ponad zwierzciem, jednak sta znacznie niej od
najpierwotniejszych z dzi yjcych plemion; sztuk
mowy posiada tylko w najprymitywniejszym zakresie, ograniczajcym si jedynie do poszczeglnych
dwikw i okrele dla najniezbdniejszych rzeczy
i codziennych zjawisk. Wykopaliska dostarczaj pozatem
dowodw, e wyrabia narzdzia z kamienia, a nieraz
i z rogu, koci i drzewa, grzeba celowo swych zmarych,

208

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

umia znajdowa zaciszne i bezpieczne jaskinie i rozpala ogniska, przy ktrych grza si i gotowa sobie
poywienie. Straszliw, ale i dobroczynn dziaalno
ognia pozna mg przy sposobnoci poarw lasw
i stepw, skutkiem uderzenia piorunw i wybuchw
wulkanw, a niemniej podczas obrabiania krzemienia.
Z t. zw. eolitami", t. j. kamieniami jutrzenki kultury ludzkiej, przypuszczalnie najstarszemi narzdziami
z miocenu, a nawet z eocenu, wielu uczonych postpuje
zbyt niekrytycznie, starajc si za ich pomoc wykaza
istnienie czowieka ju w epoce trzeciorzdowej. Poniewa kamienie podobne powstaj rwnie w sposb
cakiem naturalny przez ucisk, toczenie i cieranie, wic
uwaa je naley za wyrb rk ludzkich jedynie wwczas, kiedy znalezione zostan obok innych bezsprzecznych ladw czowieka. Gdyby nawet istniay - co nie
ulega wtpliwoci - wyroby, przewyszajce wiekiem
obecnie jako najstarsze znane, to musiayby one trafia si poza granicami dzisiaj zamieszkaych obszarw,
na dnach oceanw lub pod zwaami odwiecznych niegw Pnocy.
B.J. (Janusz) Jak wyglda czowiek pierwotny? Wszechwiat 1911, 30, 590 (11 IX)
Przed utworzeniem PTMA - Inicjatywa Feliksa Przypkowskiego
List otwarty w sprawie astronomw-amatorw.
Na obszarze Krlestwa jest wielu mionikw astronomii, ktrzy, pracujc osobno, chcieliby dla dobra
nauki podzieli si swemi mylami, swemi spostrzeeniami. Rzuci chc myl, aby kady z tych pracownikw nadesa do Redakcyi Wszechwiata kilka danych
o sobie, jako to: imi, nazwisko, miejsce spostrzee,
nazw i krtki opis przyrzdw, ktre posiada, i jaki
dzia astronomii najwicej go zajmuje. Sdz, e Szanowna Redakcya nie odmwi miejsca we Wszechwiecie
na ogaszanie nadsyanych powyszych danych i udzieli
nawet gocinnoci spostrzeeniom amatorw. Wsplna
ta wymiana stosunkw pomidzy rozrzuconymi mionikami astronomii pogbi ich prac i da wyniki w plon
bogatsze.
Dr. Feliks Przypkowski,
Redakcya Wszechwiata z najwiksz chci otwiera
swe amy dla proponowanej przez Szanownego Pana d ra
F. P. wymiany myli pomidzy astronomami-amatorami.
Byoby nad wyraz podane, eby przykad ten znalaz
naladowcw i wrd zwolennikw innych gazi wiedzy
przyrodniczej. - Chcc odrazu dobry uczyni pocztek,
dr. P. P. nadesa nam wiadomo o sobie, ktr te zamieszczamy poniej.
"Dr. Feliks Przypkowski, Jdrzejw, ziemia Kielecka.
Teleskop zwierciadlany 180 mm rednicy, 2 metry odl.
ogniskowej, roboty Secretan - Vienneta w Paryu. Powikszenie do 800 razy. Luneta przejciowa. Gnomonograf prof. W. Jastrzbowskiego. Piercie soneczny.
Zbir zegarw, slonecznych przenonych. Specyalno:
gnomonika, nauka o budowie zegarw sonecznych. Spostrzeenia nad socem, ksiycem, planetami z powodu
innych zaj niesystematyczne".
Feliks Przypkowski poleca
Dr. I. Korn (Sirius, maj i lipiec 1911 r.) na zasadzie
swoich spostrzee czynionych w roku zeszym i biecym
zapomoc refraktora 75 mm, opisuje zjawisko wypeniania si krateru jak matery, prawdopodobnie
mg, ktra to zasania to odsania dno krateru Taquet. Cie wewntrzny w danem owietleniu staje si to
krtszym to duszym, Taquet wydaje si to gbszym
to pytszym. Krater ksiycowy Taquet znajduje si

u podstawy gr Haemus na morzu Serenitatis pod 18o56'

I dugoci i + 16o29' szerokoci. Jestto punkt wygodny
do obserwacyi. Dr. Korn zwraca si do posiadajcych
teleskopy wikszych , rozmiarw, aby zwrcili uwag na
powyszy krater w chwili, kiedy jest najlepiej widoczny,
a mianowicie w roku biecym: 30 sierpnia, 28 wrzenia,
28 padziernika, 26 listopada i 26 grudnia.
Dr. F. P.(Przypkowski) O dziwnem zjawisku w kraterze
Taquet na morzu Serenitatis. Wszechwiat 1911, 30, 525
(3 VII)
W 150 lat dynamomaszyny
W historyi rozwoju elektrycznoci Wochom pierwsze
bodaj naley si miejsce. aden bowiem z narodw poszczyci si nie moe w tej dziedzinie takim szeregiem
nazwisk jak: Galvani, Aleksander Volta, Pacinotti, Righi,
Marconi.
Nazwisko Antoniego Pacinottego jest pord nich
najmniej moe popularne. Jemu to jednak elektrotechnika wspczesna zawdzicza nadzwyczajny swj rozkwit.
Upyno wanie pidziesit lat od dnia, w ktrym,
obecny profesor, a wwczas dwudziestoletni zaledwie
student uniwersytetu pizaskiego, zbudowa, z pomoc
zwyczajnego mechanika, w znakomity swj piercie,
ktry ca technik wczesn na nowe zupenie popchn
mia tory.
Piercie Pacinottego, znany powszechnie pod niewaciw nazw piercienia Grammea, jest protoplast dzisiejszej dynamomaszyny, bez ktrej europejczyk
wspczesny wyobrazi sobie wprost nie moe ycia.
Spotykamy go w kadej maszynie dynamoelektrycznej,
pomidzy biegunami elektromagnesu w postaci do
duego piercienia elaznego, owinitego szczelnie spiraln z drutu izolowanego. Zapomoc pracy mechanicznej silnikw, wiatru, lub spadajcej z pewnej wysokoci
wody wytwarza si w nim elektryczno.
Rozmiowany w nauce i niedowiadczony, modzieniec
dwudziestoletni nie zrozumia na razie praktycznej doniosoci nadzwyczajnego swego wynalazku i wyzyskany
zosta przez niejakiego Grammea, mechanika belgijskiego,
ktry, przywaszczy sobie i, w kilka lat potem, opatentowa wynalazek Pacinottego na wasne nazwisko.
Po dziesicioletnich sporach sdowych sprawiedliwoci stao si jednak zado i Pacinotti ogoszony zosta ostatecznie prawdziwym twrc i wycznym wacicielem znakomitego swego wynalazku. Szlachetna
natura nie pozwolia mu jednak rzuci si w wir spekulacyj handlowo-przemysowych. Oddany ca dusz naukowej swej dziaalnoci, nie postara si nawet
o uzyskanie, nalecego mu si prawnie, odszkodowania
materyalnego.
Pacinotti nie naley wogle do wybracw Mammona
pomimo nadzwyczajnie dodatnich wynikw rewolucyi,
jak wywoa w yciu swym wynalazkiem, nie otrzyma
dotd nawet nagrody Nobla.
W ciszy starych murw, wrd ktrych rozlegay si
niegdy mdre sowa wielkiego Galileusza, przeszo
siedmdziesicioletni dzisiaj staruszek od trzydziestu ju
lat sieje wiato wiedzy. Jest on ju oddawna senatorem
pastwa, a ostatnio mieszkacy Pizy mianowali go swoim obywatelem honorowym. adne jednak tytuy i nagrody nie dorwnywaj osobistym zasugom tego wielkiego
uczonego. Wierny najwyszym ideaom czystej nauki,
pozosta obojtnym na wszelkie marnoci tego wiata
i zachowa dusz tak czyst, jak szlachetne marmury
przecudnej katedry rodzinnego jego grodu...
Kooski A. Piercie Pacinottego. Wszechwiat 1911,
30, 541 (20 VII)

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

209

J. H. F. KOHLBRUGGE
I PIERWSZE ANTYRASISTOWSKIE TEORIE ANTROPOLOGICZNE
Jerzy Vetulani (Krakw)
Kada nacja, kada grupa ludzka ma poczucie odrbnoci i wyszoci nad innymi. Wydaje si, e celowali
w tym Chiczycy, uwaajc wszystkich innych za barbarzycw. Podobne pogldy wiara w wyszo wasnej
rasy panoway u Japoczykw. Rzymianie z pogard
traktowali nie-Rzymian, nadajc im pogardliwy w ich
mniemaniu epitet brodacze (barbares).
XIX wieczni Europejczycy i biali Amerykanie nie
mieli wtpliwoci co do swej wyszoci nad dzikimi,
uzasadniajc zreszt w ten sposb niewolnictwo i podboje
kolonialne. Jako cywilizowani pogld o swej wyszoci
usiowali podeprze dowodami naukowymi, w szczeglnoci koncentrujc si nad rzekomymi rnicami w budowie mzgu rnych ras. Pod wpywem Franciszka Galla, twrcy frenologii, wierzono, e rnice anatomiczne
w wyksztaceniu poszczeglnych obszarw mzgu,
zwaszcza kory, bezporednio przenosz si na rnice
w zdolnociach intelektualnych i charakterze czowieka.
W tym aspekcie bardzo ciekawy wydaje si artyku,
ktry napisa holenderski lekarz i antropolog Jacob Herman Friedrich Kohlbrugge (18651941), zatytuowany Kultura a mzg, przetumaczony i publikowany
w czasopimie Wszechwiat w lecie 1911 r. (Kohlbrugge J. H. F. Kultura a mzg. Wszechwiat 1911, 30, 449
i 471). Wydaje si, e warto zapozna si z obszernymi
wyjtkami tej publikacji, bdcej jednym z pierwszych
naukowych opracowa podwaajcych rasistowskie teorie antropologiczne.
Kultura a mzg
Majc rozwiza jakie zagadnienie przyrodnicze,
moemy zaj wzgldem niego stanowisko eklektyczne
albo teoretyczno-ewolucyjne. Zazwyczaj zajmuje si to
drugie i wwczas mwi si np. "jeeli prawo ewolucyi
jest suszne, to wraz z wysz inteligency musi wzrasta
ciar mzgu, wielko zrazu czoowego oraz zoono
brzd mzgowych".
Znajdujc w literaturze rezultaty, sprzeczne z powyszem zaoeniem, teoretyk musi przyj, e albo zostay
one sfaszowane lub te materya by niedo dobrze zbadany. Bdzie on w kadym razie sdzi, e wnioski zostay
wycignite przedwczenie. Przeciwnie za, nawet zupenie powierzchowne obserwacye s witane przychylnie,
o ile zgadzaj si z teory. Przedewszystkiem zastanwmy si, czy przez prawo ewolucyi wymagane s wyej
przytoczone rezultaty.
Mojem zdaniem prawo ewolucyi wymaga jedynie
dowodu, e w jakim okresie czasu istnieli praludzie,
ktrych psychika bya prostsza, mniej rozwinita, ni
u ludzi wspczesnych. To samo stosuje si naturalnie
i do ciaa. Sporn jest jeszcze kwesty, czy "niszo"
owych praludzi polegaa na ich bliszem pokrewiestwie
z mapami. Gwnym obroc tej hypotezy jest Schwalbe, gdy tymczasem Klaatsch, Hubrecht i Kolmann stanowczo j odrzucaj. Mimo tego nikt wszake nie wtpi,
e wyej wymienieni badacze s ewolucyonistami.

Ju jest pewnem, e czowiek nie posiada ani najwikszego (so, wieloryb), ani najbardziej pobrzdowanego
mzgu. Nie mamy wic te adnej racyi da, by mniej
rozwinici ludzie posiadali zarazem mzg lejszy (obecnie
lub w dawnych czasach) albo te mniej skomplikowane
brzdowanie zrazw mzgowych, anieli wyej rozwinici. Wiadomo te oddawna, e i w stosunku do wagi ciaa czowiek nie posiada najciszego mzgu. Nie mamy
wic te powodu da, by mniej rozwinici ludzie musieli mie czy to obecnie czy dawniej stosunkowo mniejszy ciar mzgu.
S. Sergi dowid, e powysze danie rwnie i w stosunku do zrazu czoowego nie jest, uzasadnione: "stosunek
zrazu czoowego do ciemieniowo - potylicowego u gatunku
Hylobates syndactylus jest wikszy ni u innych naczelnych i dorosego czowieka''. Wysza inteligencya nie jest
wic przyczynowo zwizana z adnym z powyszych trzech
czynnikw. Powszechnie wiadomo, e wizada mieszkacw okolic podzwrotnikowych s bardziej elastyczne
nili nasze; nikt jednak nie bdzie tego tumaczy wiksz
iloci wkien, a tylko wiksz ich sprawnoci.
Moemy wic jedynie da, by wysza inleligencya
bya zwizana z jakiemi fizycznemi czynnikami w mzgu, zmieniajcemi si wraz z jej wzrostem. Jakie to s
czynniki - tego jeszcze niestety nie wiemy. Bez wszelkich tedy uprzedze moemy bada rnice rasowe pod
wzgldem ciaru mzgu, zoonoci brzd i wielkoci
zrazw czoowych. Co dotyczy tych ostatnich, to kwestya daje si rozstrzygn najprdzej, poniewa posiadamy tylko jedn obszern rozpraw Sergiego w tym
przedmiocie. Doszed on do nastpujcego wyniku:
"dane liczbowe wykazuj nam, e nie mona odrni
mzgw ludw prymitywnych od cywilizowanych jedynie na zasadzie zwikszenia si zrazu czoowego; te
i wikszy wskanik czoowo-rolandowy nie jest zaleny
u ras ludzkich od stopnia ich rozwoju umysowego i spoecznego". Sergi doszed do tego negatywnego rezultatu
po dokadnem zbadaniu 214 mzgw rozmaitych ras.
W podobny sposb zosta rozstrzygnity spr, czy
mzg kobiety jest stosunkowo lejszy od mzgu mczyzny, a mianowicie Lapicue dowid, e stosunkowy ciar mzgu jest u obu pci jednakowy.
Jake si rzecz ma z ciarem mzgu? Ju u map jednego i tego samego gatunku zdarzaj si rnice o 70 %;
podobne stosunki mamy i u czowieka, gdzie ciar
waha si u ludzi zdrowych midzy 800 i 900 a 2100 g
(Thuringer, Breslauer). Mamy rnice wynoszce wicej
ni 100%. Gdzie rnice s tak znaczne, rednia arytmetyczna jest cakiem sztucznym wynikiem, ktremu
nie mona przypisywa wikszej wartoci. Dla Europy
podawana jest rednia 1360 g), spotykamy jednak ludy
o lekkich i o cikich mzgach.
Cikie mzgi (waga 14001441 g) maj mieszkacy:
Hanoweru, Badenii i Hesyi, Szkoci, Anglicy, Rossyanie,
Szwedzi, Czesi.
Lejsze mzgi (12051353 g) maj posiada: Francuzi, Austryacy, Szwajcarzy i Sasi.

210

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Doda naley, e na zasadzie danych innych uczonych musielibymy zrobi inne ugrupowanie powyszych
ludw oraz e dla rozmaitych ludw zamieszkujcych
Rossy otrzymano rne rednie arytmetyczne. Chcc
si przekona, czy idyoci i umysowo chorzy maj lejszy
mzg od ludzi zdrowych, naley porwnywa w obrbie
tego samego szczepu. Skoro si jednak tego nie czyni, to
nie mona sobie pozwala na uoglnienia.
O ile mi wiadomo, nikt jeszcze nie utrzymywa, by
rnicom midzy redniemi wagi mzgu w Europie
odpowiaday rnice w inteligencyi. Skoro jednak niektre ludy europejskie maj takie rednie jak 1265, 1287,
1296, to niema racyi przypisywa mniejszej inteligencyi
tym pozaeuropejskim ludom, ktre wykazuj podobne
rednie.
Rwnie i wrd murzynw napotykamy cikie i lekkie
mzgi, gdy Hunter znalaz redni 1331 (161 wae),
Topinard 1234 (28), a Waldeyer 1148 (14). Cikie mzgi murzynw amerykaskich (Hunter) przewyszaj
wprawdzie niejedn redni europejsk, lecz pozostaj
w tyle poza mzgami biaych Amerykanw, ktrzy zdaj
si posiada bardzo due mzgi. Niedawno zapanowaa
wielka rado w prasie amerykaskiej, gdy Spitzka wyrachowa, e uczeni amerykascy przewyszaj swych
europejskich kolegw pod tym wzgldem. Odwrotnie
rzecz si ma w Rossyi, gdzie ywio panujcy, Wielkorossyanie, maj mzgi lejsze ni podlege im ludy.
Pikne zudzenie o przewadze mzgw europejskich
rozwia Taguchi, konstatujc, e rednia Japoczykw
1367 g (z 374 wae) stoi nieco wyej ni rednia europejska. Dawniej ju Topinard i Buschan stwierdzili to
samo dla Chiczykw; Clapham znalaz nawet u chiskich kulisw rednie 1430 g. Starano si wytumaczy
to w ten sposb, e poszczeglny Chiczyk stoi na wyszym stopniu oglnego wyksztacenia ni np. zwyky Niemiec. Na podobn myl wpada si naturalnie wwczas,
gdy pogwaca si fakty dla dogodzenia teoryi. Kto zna
Chiczykw, ten wie, e tylko bardzo niewielki procent
ksztaci si w szkoach, a inteligencya masy celuje tylko
w dwu kierunkach: handlarstwie i naladownictwie. S
oczywicie jednostki wysoko rozwinite, lecz znana mi
dobrze biedniejsza ludno, ktra dotychczas wycznie dostarczaa czaszek do bada, stoi znacznie niej
od redniego poziomu kultury europejskiej. Prawda, e
Chiczycy posiadaj star kultur, lecz jej twrcy dawno
ju przeminli i wszystko ogarna martwota duchowa,
z ktrej Chiczycy otrzsaj si dopiero w ostatnich latach dziesiciu.
Rwnie i Eskimowie posiadaj wag mzgu nieco
wysz od redniej europejskiej wykazuje to moe wsplne pokrewiestwo Japoczykw, Chiczykw i Eskimw,
z ktrych ostatni nie stoj, wedug naszego zdania, zbyt
wysoko. W tej kwestyi jednak naley powstrzymywa si
z wnioskami. Przed laty 30 nic nie miano przeciwko stawianiu Japoczykw na niszym poziomie od Europejczykw, dzi odzwyczailimy si od tego, a wszak i inne
narodowoci mog nam przynie nowe niespodzianki.
Obliczajc wag mzgu z objtoci czaszki, otrzymujemy, e mieszkacy Ziemi Ognistej, pomimo swej niskiej
kultury, maj mzg wikszy od europejskiego, to samo
stosuje si i do mieszkacw wysp Kanaryjskich (Jacobi).
Jeli za jako miernika uywa bdziemy nie pojemnoci
czaszki lecz stosunku mzgu do czaszki trzewiowej, to
wwczas, z powodu maej twarzy, Chiczycy, Peruaczycy

i staroytni Egipcyanie stan wyej od Europejczykw.

Pozostanie i wwczas co prawda faktem, e Australczycy nietylko maj najmniejsz pojemno czaszki, lecz
i najwiksz twarz; pod tym wzgldem najbliej ich stoj
Buszmeni. Wielu uczonych uwaa te Australczykw za
najniej stojcych ludzi. Wniosek ten wydaby si nam
dozwolonym tylko wwczas, gdyby udao si dowie,
e niskie rednie, wykazane dla niektrych grup europejskich, *s nieprawdziwe. Jeli za omyka tutaj nie
zachodzi, to i Australczyk nie ma si czego wstydzi.
Trzebaby te dowie, e te fizyczne cechy rzeczywicie odpowiadaj niszoci psychicznej. Do przekonania si o tem mamy tylko jedne drog: wychowywanie
dzieci australijskich w rodowisku europejskiem. W ten
sposb monaby ostatecznie stwierdzi, czy jeszcze dzi
istniej rasy psychicznie nisze, czy te nie. Kto jednak
odrzuca moje wnioski, oparte na zasadzie studyw nad
mzgami Malajczykw, gdy maj by oni "staroytnym
ludem o wysokiej kulturze", ten te przyznaby musia, e kultura i ciar mzgu nic wsplnego ze sob
nie maj, poniewa Malejczycy, majc redni 1280 g,
nale do ludw o najlejszych mzgach.
Z innego te powodu nie naleaoby spoytkowywa
wagi mzgu ludw prymitywnych dla ustawiania ich na
niszym szczeblu rozwoju. Udao si mianowicie wykaza, e pojemno czaszki Paryan wzrosa w cigu
6 stuleci o 35,5 cm3. Rezultat ten zosta potwierdzony
zestawieniami Buschana. Jeeli tak duy przyrost jest
moliwy ju w cigu 600 lat, to nie moemy przypisywa go wolno dziaajcej ewolucyi, lecz musimy myle
o dziaaniu wychowania i wysikw umysowych. W takim razie wiele ludw ze stref podzwrotnikowych, posiadajcych mae mzgi, stoi blisko Europejczykw z przed
lat 600. S oni wobec tego rwnie mao prymitywni, jak
i nasi przodkowie. Poniej postaram si wykaza, e wychowanie i nauczanie wywouj hypertrofi mzgu, niezalen od ewolucyi normalnej. Jeeli chcemy prawidowo ocenia ludy prymitywne, to trzebaby porwnywa
je somatycznie z naszymi przodkami, gdy ci byli jeszcze
analfabetami. Na razie wstrzymujemy si z wnioskiem,
czy i wwczas otrzymalibymy wielkie rnice.
Kadem powyej nacisk na absolutn wag mzgu,
jak to dotychczas byo oglnie przyjte, suszniej jednak
byoby ocenia mzg w stosunku do wysokoci lub wagi
ciaa. Dla Europejczykw mamy dosy danych tego rodzaju, jednak dla innych ras (z wyjtkiem Japoczykw)
brak ich jeszcze. Kilka takich oblicze podaem dla Jawaczykw. Musimy wic niestety na razie w porwnaniach rasowych posikowa si jedynie absolutnemi ciarami mzgw.
Trzeciem pytaniem, na ktre mielimy odpowiedzie,
byo, czy rasy ludzkie rni si zoonoci brzd mzgowych. Doszedem do wniosku, e rnic pod tym
wzgldem niema; na co odpowiedzia mi Nacke, e inni
badacze, ktrzy wszyscy razem zbadali wiksz liczb
mzgw ni ja, doszli po wikszej czci do odwrotnych
rezultatw. Zbadajmy wic dane owych innych badaczw, pamitajc wci na sowa Nackego, e tylko dua
liczba dobrze zbadanych mzgw moe upowania do
wysnuwania pewnych wnioskw. Jak wielka powinna by
ta liczba nikt nie stara si okreli, w kadym jednak
razie dwa czy trzy mzgi nie mog by uwaane za liczb
du. Mojem zdaniem absolutnie pewna odpowied wymaga zbadania mniej wicej 100 pkul mzgowych.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY

32 badaczw opisao dotychczas zaledwie 58 mzgw ludw nieeuropejskich, a wic ich wnioski s bez
wartoci.
Sergi i ja opisalimy 85 pozaeuropejskich mzgw
i doszlimy do rezultatu, e adne rnice nie daj si
wykaza, prcz niewielkich zmian w czstoci odchyle. Nie udao si jednak wykaza, by rne czstoci
odchyle byy charakterystyczne dla rnych ludw.
Dla ludw Europy mamy mao bada, dotyczcych caej powierzchni mzgu wymieni tu moemy waciwie
tylko prace Retziusa, Weinberga i moje. Retzius zestawi
dane, dotyczce 100 mzgw, Weinberg opisa 25 mzgw otewskich, 9 estoskich, l litewski i 50 polskich, ja
za 10 holenderskich). Retzius nie wyprowadza adnych
wnioskw, lecz jego tablice spoytkowane zostay przeze mnie i przez Weinberga. Weinberg z pocztku skania
si do uznawania rezultatw pozytywnych, lecz pniej,
zestawiwszy cay swj materya, napisa: "co dotyczy
wsplnych cech w budowie powierzchni mzgu, to nieraz
s one tak uderzajce, e monaby na ich zasadzie
uzna Polakw i otyszw za pokrewnych rasowo, nawet za braci, gdy tymczasem s to obce sobie szczepy.
Rwnie i zapomoc metody statystycznej Weinberg wykaza, e czstoci niektrych form u bardzo odrbnych
ludw nie rni si nawet na %%. Doszedem take
do wniosku, e wszystkie moliwe odchylenia zachodz
u wszystkich ludw i e czstoci waha s prawie te
same tam, gdzie tylko rozporzdzamy wikszym materyaem, zdatnym do opracowania statystycznego (otysze,
Jawaczycy). Dodajmy do tego rezultaty bada Sergiego, a otrzymamy, e zoono brzdowa bynajmniej
nie wzmaga si wraz z wiksz kultur. Wysoce nicprawdopodobnem jest te przypuszczenie, by rezultaty
bada statystycznych nad wikszym materyaem ni ten,
ktrym obecnie rozporzdzamy, miay wykaza wiksze
rnice w czstoci waha. Nie miabym nic przeciwko uznaniu materyau mojego, Weinberga i Sergiego
za niewystarczajcy, uwaa jednak musz wwczas za
nielogiczne przypisywanie wikszej wagi rezultatom innych badaczw, rozporzdzajcych jeszcze mniejszym
materyaem od naszego. Na powierzchni mzgu oprcz
brzd mamy jeszcze do czynienia rwnie ze zrazami,
skadajcemi si z brzd, oraz z orodkami ruchowemi,
czuciowemi i skojarzeniowemi. Strilmpell utrzymywa
o zrazie czoowym, e w rzeczywistoci bardzo jest
prawdopodobny cisy jego zwizek z funkcyami psychicznemi, lecz wedug Sergiego, jak widzielimy wyej,
u ludw pierwotnych nie jest on bynajmniej mniejszy ni
u cywilizowanych. Na zasadzie licznych bada Crochley
i Clapmann uznali zraz potylicowy jako siedlisko inteligencyi, tymczasem za Gratiolet twierdzi, e zraz potylicowy zmniejsza si wraz z posuwaniem si naczelnych na
wyszy szczebel acucha rozwojowego. Znany ju jest
obecnie fakt, e u niektrych naczelnych kresomzgowie
bardziej przykrywa mdek ni u czowieka. Wedug
moich bada wanie pod wzgldem konfiguracyi zrazu
potylicowego czowiek najbardziej si rni od innych
naczelnych.
Zwracano czsto uwag, e wielki mwca Gambetta
mia silnie rozwinity orodek mowy: zbieno ta moga
by czysto przypadkowa, gdy i zbrodniarz Vacher posiada t sam cech. Retzius pisze: "zwrcono szczegln
uwag na t cz kory mzgowej (pars opercularis superior), uzaleniono jej ksztat i wielko od sabszego

211

lub silniejszego rozwoju organu mowy i zdolnoci krasomwczych. Zgadzam si z Eberstallerem, e uczeni poszli w tej kwestyi zbyt daleko. Bardzo jest wtpliwe, czy
mona wyciga pewne wnioski z zewntrznego ksztatu
i pozornej wielkoci pewnej czci kory mzgowej". Wedug bada Monakowa orodek mowy nie daje si odgraniczy brzdami; to samo stwierdzili Beevor i Horsley dla orodkw ruchowych mapy Macacus sinicus.
Jest bardzo charakterystyczne, e tak wana brzda, jak
brzda rodkowa (Rolanda) nie stanowi bynajmniej wyranej granicy midzy orodkami i e w zakrtach rodkowych kresomzgowia przednim i tylnym znajdujemy
duo modyfikacyj, niezachcajcych nas' bynajmniej do
uzalenienia funkcyj psychicznych od konflguracyi brzd
i zakrtw. Tigerstedt pisze o orodkach kory: "oglnie
przyjte obecnie jest mniemanie, e ju samo podranienie kory mzgowej wywouje odpowiednie proste czucia
zmysowe, tak, e np. proste czucia wzrokowe powstaj w orodku wzrokowym zrazu potylicowego, proste
suchowe czucia - w orodku suchowym zrazu skroniowego i t. p. Nie mona jednak uzna tego za rzeczywicie
dowiedzione". "Dopiero skoro przyjmiemy, e czynno
choby najmniejszego kawaka kory mzgowej wywouje stany wiadomoci, mona dalej wnioskowa, e
i proste czucia wzrokowe s wywoywane podranieniem
odpowiedniego orodka kory, co jest jednak postulatem
jeszcze niedowiedzionym" ').
Opierajc si na powyszem, moemy na razie nie
zatrzymywa si duej nad zwizkiem danych orodkw
z inteligency.
Inna jest kwestya, czy wewntrz jednej i tej samej rasy
wikszy rozwj duchowy albo wyksztacenie umysowe wymagaj pewnego zwikszenia substancyi mzgowej. Beyerthal, Lomer, Galton, Venn, Vashide, Pelletier
i Matiegka sdz, e udao im si wykaza, i zdolniejsi uczniowie i studenci posiadaj czaszk wiksz ni
mniej zdolni. Obserwacye te musimy uzna za suszne,
poniewa nie znamy przeczcych im bada. Przypuszczam z tego powodu, e mzg, ktry zawczasu natamy
usiln nauk, staje si hypertroficznym. Uywam umylnie terminu uywanego w patologii, gdy Galton i Venn
znaleli, e najgorsi uczniowie byli zarazem najlepiej
uposaeni fizycznie, tak, e niejeden z nich mgby by
cakiem zadowolony, e nalea do obcitych na egzaminie. Wszak egzamin nie jest waciwym miernikiem
inteligencyi!. Miaem niegdy spis wybitnych uczonych
niemieckich, ktrzy byli bardzo lichymi uczniami. Dobry ucze jest dobr maszyn odtwrcz. Mzg Chiczyka moe si zwikszy od nauki tak trudnego pisma
chiskiego z tysicami znaczkw; to samo wywoywa
mog i sury Koranu, ktrych musi si uczy Arab. Oddawna ju zwrcio moj uwag, e badacze japoscy
podaj coraz wysze rednie dla mzgw swych wspziomkw; by moe, trzeba to przypisa coraz silniej
wzrastajcemu szkolnictwu. Dolnitz podawa w 1874 r.
rednie 1337 g, Taguchi w 1881 -1356 #, tene Taguchi
w 1903 ju 1367 g. Na uwag zasuguje te fakt, e podobny przyrost wykazuj i mzgi w Europie; Rossyanie
i Czesi wykazuj obecnie wiksze rednie, ni dawniejsze wedug tablic Vierordta. Podawano dawniej jako
redni dla Europy 1360 g, dzi za dla Rossyan mamy
1412 g (dawniej 1328 i 1346), dla Szwedw 1409 g, dla
Czechw 1441, otyszw 1403 g, Heseczykw 1400 g.
Widz w tem nowy przyczynek do kwestyi przecienia

212

WSZECHWIAT PRZED 100 LATY Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

szkolnego. Ciekawe byoby stwierdzi, czy mieszkacy

wysp Filipiskich, tak energicznie tresowani obecnie
przez Amerykanw, nie wyka w krtkim czasie podobnego zwikszenia objtoci czaszki. Inteligencja ich jednak moe si nie zwikszy.
Jak ma rol spoeczn odgrywaj nieraz dobrzy
uczniowie, jak czsto zostaj w tyle za innymi! Wszak
nieraz niewyksztacona ona okazuje wicej inteligencyi od ma uczonego. Podobne fakty zachodz wrd
rnych stanw. Wyej wyksztaceni, wicej umysowo
pracujcy maj posiada zarazem wiksz gow. Przypisuj to tej samej przyczynie, lecz nie uznaj, by mieli
oni posiada i wicej inteligencyi.
Porwnywano nieraz wagi mzgw znakomitych ludzi, a skoro znajdowano, e przewyszaj rednie wagi
mzgw ludzi zwykych, wnoszono z ca pewnoci, e
wyszy poziom inteligencyi idzie w parze ze zwikszeniem wagi mzgu. Wniosek ten wydaje mi si cakiem
przedwczesnym.
Gdyby wraz ze zwikszaniem si pracy wykonywanej
przez organ miaa odpowiednio wzrasta morfologiczna wyszo rozwoju, to wwczas cika i niezgrabna
rka kowala powinnaby by zrczniejsza od delikatnej
i lekkiej rki hafciarki. Jasne jest przecie, e, gdy chodzi
o rozwj duchowy, raczej o jakociowych ni ilociowych rnicach myle naley. Weinberg zwraca uwag,
e pocieszy si moemy w zawiedzionych nadziejach
myl, e chronometry kieszonkowe zwykle lepiej chodz
ni zegary na wieach. O geniuszu decyduje mojem zdaniem nie waga, ale subtelniejsza budowa, a jeeli wzrasta jednoczenie i waga, to podobnie jak u kowala naley
to przypisa nadzwyczajnej pracy, jak znakomici ludzie
czsto musz wykona, zanim zasyn, Spitzka obliczy
dla 105 znakomitych ludzi redni 1473 g, lecz z nich a
28 miao mzg lejszy od europejskiej redniej czyli 1360
g. Jak widzielimy wyej nowsze rda podaj znacznie
wysz redni, po czci moe dlatego, e rozporzdzamy obecnie trupami ludzi lepiej odywianych ni dawniej. Heseczycy, Rossyanie, Czesi przewyszyli ju 1400
g, do ktrej to redniej nie doszo a 41 znakomitych
mw. Wemy Czechw z wag 1441 g, opart na 376
pomiarach, wwczas a 55 znakomitoci wykae nisze
wagi. Sdzc wedug Czechw, rednia znakomitych
ludzi bdzie tylko o 32 g wiksza ni rednia zwykych
miertelnikw. Bo chyba nie wszyscy Czesi maj dane
do stania si ludmi wybitnymi. Jeeli rozdzielimy wybitnych ludzi podug narodowoci, to wwczas Niemcy
z wag 1439 g stan bardzo nisko, bo geniusz niemiecki
nawet nie osignie poziomu redniego Czecha *).
Poniewa Matiegka dowid, e na wag mzgu wpywa wysoki wzrost, silnie rozwinite koci, dobre odywianie i silnie rozwinita muskulatura, wic zestawienia
Spitzki nie bd miay wartoci, dopki i dla znakomitych ludzi nie uwzgldnimy tych czynnikw.
Matiegka znalaz, e waga mzgu wynosi: w razie
wysokiego wzrostu 1486 g, i jednoczenie silnie rozwinitych koci 1498 g, i jednoczenie dobrego odywiania
1511 g, i jednoczenie silnej muskulatury 1591 g
Powysze dane przewyszaj redni sawnych ludzi.
U przedstawicieli zawodw, wymagajcych wyszego
wyksztacenia, np. studentw, urzdnikw i lekarzy, dobrze odywiajcych si, lecz zazwyczaj o sabej muskulaturze, mamy w Czechach ciar mzgu 1500 g, a wic

przewyszajcy redni dla ludzi wybitnych. Ciar mzgu bynajmniej nie jest nam tedy potrzebny do wytumaczenia geniuszu. Wybitni ludzie w porwnaniu z ludmi
swego stanu bynajmniej nie posiadaj ciszego mzgu.
Albo moe Czesi stoj wyej od wszystkich innych narodw cywilizowanych? Z powyszego wynika, e wybitnych ludzi nie moemy porwnywa z mieszkacami
Parya, jak to uczyni Manouvrier. Paryanin nie jest decydujcy dla caej Francyi; wybitny Francuz winien by
porwnywany tylko ze redni departamentu, z ktrego
pochodzi.
Wybitni ludzie dopty tylko utrzymywali sw przewag, dopki zapominano, e dobre odywianie ma
duy wpyw na wag mzgu i dopki ich porwnywano ze zwykym materyaem szpitalnym. Pytanie,
czy mzg traci na wadze z wiekiem, poruszymy tylko
w kilku sowach. Matiegka potwierdza to przypuszczenie,
Weigner za je odrzuca. Byoby trudno znale dowd
bezporedni, gdy substancya mzgowa moe zanika,
zastpowana przez tkank czn, przez co waga mzgu si nie zmieni. Znamienne jest, e Matiegka znalaz
u umysowo chorych starcw wikszy ciar mzgu ni
u obkanych w sile wieku; podobne stosunki zachodz
moe rwnie i u ludzi wybitnych. Topinard przypuszcza,
e wskutek nieustannej pracy u uczonego zachodzi hypertrofia mzgu, przeduajca ycie. Inni take doszli
do wniosku, e, by dugo y, naley posiada 1) odpowiednie dane dziedziczne i 2) usilnie pracowa w cigu
caego ycia. Nie jest to nieprawdopodobnem, trzebaby
tylko wyczy modo z czasu wytonej pracy.
Musimy te i to uwzgldni, e niektre szczeglnie
due mzgi wybitnych ludzi byy spowodowane hydrocefali za modu, np. Cuvier, Turgenie, Helmholtz,
Guido Gezelle, Ryszard Wagner. Virchow twierdzi te, e
i rachitis moe powodowa cikie mzgi wskutek zwikszenia si iloci neuroglii. Marchand te si przychyla
do uwaania bardzo duych mzgw za objawy patologiczne. Wrd obkanych nieraz spotykano bardzo
cikie mzgi, czy za i rednia dla nich byaby wiksz
od normalnej co do tego niema jednoci zdania wrd
badaczw. Nie moe te by jednomylnoci, dopki nie
bd ustanowione rednie dla kadej grupy etnicznej
i kadego jej stanu i dopki w taki sam sposb nie rozsegreguje si umysowo chorych.
Co dotycz brzd mzgowych, to nikt jeszcze nie dowid, by pod tym wzgldem zachodziy rnice midzy
ludmi znakomitymi a zwykymi. Materya, ktrym rozporzdzamy obecnie, nie upowania nas do wysnuwania
adnych wnioskw.
Zupenie niedozwolone jest wnioskowa o normalnych
mzgach na podstawie patologicznych i przyjmowa, e
np. gdyby obkani, idyoci i t. p. mieli lejszy mzg lub
prostszy typ brzdowa, to i wrd normalnych osobnikw rnym stopniom inteligencyi towarzyszy musz
odpowiednie objawy fizyczne. Matiegka dodaje: "tak
samo nie mona wnioskowa o stanie i stopniu czynnoci
innych organw na zasadzie znalezisk patologicznych".
Idyoci nie naucz nas niczego o normalnym czowieku;
powoywanie si na nich jest tak samo niesuszne, jak
uwaanie ich za stopnie przejciowe midzy czowiekiem
a mapami, jak to si dziao dawniej.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
WSPOMNIENIA
INFORMACYJNE
Z PODRY

213

W kRLESTWIE HERBATY
Wojciech Biedrzycki (Krakw)
W trakcie naszych podry po Azji Poudniowowschodniej dwukrotnie odwiedzilimy wsplnie z on
plantacje herbaty w Malezji: w roku 2009 na Pwyspie
Malajskim i w 2011 r. Na Borneo w stanie Sabah.

Odwiedzamy, zaoon w 1932 roku, plantacj

herbaty Cameron Bharat Plantations. Brytyjscy
kolonizatorzy sprowadzili do zakadania i utrzymywania plantacji Hindusw i jeszcze dzisiaj w tym

Ryc. 1. Oglny widok plantacji Cameron Bharat. Fot. W. Biedrzycki.

Z Kuala Lumpur wyruszamy na pnoc, na pocztek do masywu grskiego Cameron Highlands,

ktry pominlimy podczas poprzedniego pobytu
w Malezji (w roku 2008). Centrum turystycznym
tego regionu jest miejscowo Tanah Rata. Znalelimy przyjemne miejsce na nasz pobyt tutaj niedrogi
pensjonat, prowadzony przez rodzin hindusk.

rejonie wraz z Chiczykami zdominowali oni populacj miejscow. Plantacja ta odlega jest od centrum Tanah Rata o okoo 5 km, wic udajemy sie tam
spacerem, pocztkowo przez park zwany "ogrodem
kameliowym", wzdu drogi jezdnej. Na terenie plantacji jest herbaciarnia, gdzie zamawiamy wiey napar miejscowej herbaty (doskonaego gatunku Pekoe

Ryc. 2. Z najwyszego szczytu Cameron Highlands ogladam grsk panoram. Fot. W. Biedrzycki.

Ryc. 3. Drogowskaz na ciece przez dungl. Fot. W. Biedrzycki.

214

WSPOMNIENIA
ARTYKUY INFORMACYJNE
Z PODRY

Pekoe) z malanymi ciasteczkami, bdcymi specjalnoci regionu.W sklepie zakupilimy herbat do

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

przewodnika (25 USD za dzie), kserograficzne odbitki ze schematami drogi wywieszone s w naszym

Ryc. 6. Kwiat herbaty. Fot. W. Biedrzycki.

Ryc. 4. Spacer po ciekach plantacji. Fot. W. Biedrzycki.

domu i na liczne podarunki. W naszym pensjonacie,

nawiasem mwic, zamawialimy te sama herbat
z jeszcze lepszymi domowymi ciasteczkami za poow ceny, ktra zapacilismy na plantacji Cameron
Bharat. W Cameron Highlands panuje umiarkowany
klimat grski o duej wilgotnoci (tereny s pooone

Ryc. 5. Kwitnca camelia sinensis. Fot. W. Biedrzycki.

na wysokoci od 1500 do 2000 m n.p.m.). To miejsce okrela si mianem malajskiego bieguna zimna
(w dzie temperatura +24 stopnie, w nocy spada do
+18 stopni). Mona tu odpocz od nadmiernych
upaw (ja) lub zazibi si (ona). W okolicy Tanah Rata poprowadzono 14 cieek turystycznych
przez dungl. S one wyznaczone przy pomocy tablic na skrzyowaniach szlaku, lecz najpierw trzeba
trafi na pocztek kadej trasy. Zaleca si wynajcie

pensjonacie. W grach spotkaem grupk czworga

Chiczykw z Tajwanu z dokadnym schematem trasy odrysowanym przez jedn z dziewczyn. Ja poszedem na czuja i dziki temu nieoczekiwanie trafiem
do wioski zamieszkaej przez Orang Asli pierwotnych mieszkacw Pwyspu Malajskiego. Podobno
yli tu ju przed 40 tysicami lat. Dzisiaj zajmuj dno
drabiny spoecznej i wykonuj najprostsze, marnie
opacane prace.
W kolejnym pobycie w Parku Narodowym Gunung
Kinabalu, pewnego pogodnego poranka wyruszamy
z Poringu (gdzie odwiedzilimy kpielisko termalne)
autostopem do odlegej o 40 km wioski Nalapak. Tutaj na agodnych wzgrzach, pord wiekowej dungli, zaoono w 1978 roku jedyn w Sabahu plantacj
herbaty z gatunku Camelia Siniensis. Plantacja zajmuje powierzchni 2480 ha na wzgrzach o przecit-

Ryc. 7. Oglny widok Sabah Tea Plantation w okolicy wsi Nalapak.

Fot. W. Biedrzycki.

nej wysokoci 750 m n.p.m. Krtki trekking po ciekach plantacji do suszarni i herbaciarni pooonych
na szczycie wzgrza pokrytego krzewami herbacianymi zakoczylimy degustacj tego wyjtkowego,
aromatycznego napoju. Nie musz dodawac, e i tutaj
zaopatrzylimy si w sklepie przy herbaciarni w pakuneczki Sabah teh.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
WSPOMNIENIA
INFORMACYJNE
Z PODRY

215

ORANG UTAN LENY CZOWIEK

Wojciech Biedrzycki (Krakw)
Orangutany s nadrzewnymi mapami czekoksztatnymi, prowadzcymi dzienny tryb ycia, noce
(12 godz.) spdzaj na w koronach drzew. Rodzinne
grupy prowadzi samica. Mapy te zamieszkuj w dwu
niewielkich, izolowanyach populacjach na Borneo
i Sumatrze. Borneaska (pongo pygmaeus) populacja liczy orientacyjnie od 45 do 70 tysicy osobni-

ladw uksze na koczynach ludzkich dokonanych

przez te przyjazne stworzenia. Na Borneo utworzono
trzy orodki adaptacyjne suce ochronie i podtrzymaniu ywotnoci gincego gatunku map czekoksztatnych orangutanw. Dwa z nich znajduj si
w malezyjskich stanach pnocnowschodnim Sabah (w pobliu wioski Sepilok) i pnocnozachodnim

Ryc. 1. Stranik parku Semenggoh instruuje zwiedzajcych jak maj si

zachowa w stosunku do map. Fot. W. Biedrzycki

Ryc. 3. Owoce dostarczane przrz ludzi s ulubionym smakoykiem.

Fot. W. Biedrzycki

kw, sumatrzaska (pongo abelii) niewiele ponad

7 tysicy. Orangutany s gatunkami zagroonymi,
w tym pongo abelii krytycznie. Powierzchnia tropikalnych lasw lasw deszczowych siedlisko tych
map, cigle maleje w wyniku ich wyrbu i wypalania
na Borneo i Sumatrze.Innym powodem spadku populacji orangutanw jest uprowadzanie maych na sprze-

Sarawak (w otoczeniu wioski Semenggoh), jeden jest

w czci indonezyjskiej wyspy Kalimatanie.
Z Kuchingu stolicy malezyjskiego stanu Sarawak jest bardzo blisko (niespena 30 km) do rezerwatu Semenggoh, gdzie leni ludzie (tak w jzyku
malajskim okrelane s te mapy) s przystosowywane przez sub parkow do ycia w stanie dzikim.

Ryc. 2. Samiec pongo pygmaelus smakuje owoce dostarczone przez "parkowych" Fot. W. Biedrzycki

Ryc. 4. Portret en face. Fot. W. Biedrzycki.

da, zazwyczaj poczone z zabijaniem matek. Tak

jak inne mapy czekoksztatne orangutany s istotami wysoce inteligentnymi, s przyjanie nastawione
i najmniej agresywne spord map. Suba parkowa
w charakterze ostrzeenia jednak okazuje fotografie

Wybraem si wic, aby wraz z innymi turystami

przygldn si z bliska orangutanom w czasie, gdy
suba parkowa dokarmia mapy rnymi smakoykami. Orangutany yj w lesie deszczowym, gdzie
ich rodziny kadego dnia buduj nowe gniazda
z gazi w koronach drzew i tam spdzaj noc. Mode

216

WSPOMNIENIA
ARTYKUY INFORMACYJNE
Z PODRY

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

w rezerwatach s przez pi lat wychowywane

z ludzk pomoc, aby potrafiy pniej samodzielnie

y w dungli. Jednake, pomimo podjcia ycia

w trybie dzikim, wszystkie mapy, pojedynczo lub

Ryc. 4. Do punktu doywiania przybywaj kolejni stoownicy. Dwa orangutany mode orangutany pokazuj dugoc swoich rk (dochodz do
2,5 m rozpitoci). Fot. W. Biedrzycki.

Ryc. 6. Zjadacz lici naturalne, lene poywienie, jakim s liscie najlepiej smakuje. Fot. W. Biedrzycki.

rodzinami, pojawiaj si w zwyczajowych miejscach

dokarmiania, aby otrzyma smakoyki, cho mapiego poywienia (owoce, licie, termity, jaja ptakw)
nie brakuje w tropikalnym lesie deszczowym. Podobno dzikie orangutany odwiedzaj orodki adaptacyjne
prowadzone przez ludzi, nawizujc kontakt z modymi, pomagaj im w powrocie do ycia w naturze.

Ryc. 5. Mody samczyk przyglada sie z zadum gociom osrodka rehabilitacyjnego. Fot. W. Biedrzycki.

OBSERWACJE MAP Z RODZINY MAKAKOWATYCH W GAMBII

Anna J. Jasiska (Los Angeles, Pozna)
Tej wiosny uczestniczyam w wyprawie badawczej
do Gambii w Afryce Zachodniej. Jej celem byy badania genetyczne populacji koczkodana zielonego zwanego te koczkodanem zielono-siwym lub afrykask map zielon (Chlorocebus aethiops sabaeus).
Gatunek ten naley do rodziny map makakowatych
z nadrodziny map Starego wiata. Koczkodan zielony jest bardzo liczny i szeroko rozpowszechniony
w Afryce podsaharyjskiej, a take na trzech karaibskich wyspach w Ameryce rodkowej. Dostpno
duej metapopulacji tego gatunku, ciekawa biologia
i bliskie pokrewiestwo z czowiekiem sprawiaj, e
koczkodan zielony jest atrakcyjnym modelem do bada genetycznych zwizanych z chorobami czowieka. W naturalnych populacjach koczkodana zielonego, mona prowadzi nieinwazyjne badania licznych
cech i ich zwizkw z sekwencj genetyczn w celu
identyfikacji warunkujcych je genw.

Wspczesne badania genetyczne, zarwno czowieka jak i organizmw modelowych, nie koncentruj sie na cechach pojedynczych organw czy ukadw, ale raczej poszukuj zwizkw funkcjonalnych
midzy rnymi ukadami organizmu, jego naturaln
mikroflor i rodowiskiem zewntrznym. W naszych
badaniach koncentrujemy si na analizie materiaw ktre daj wgld w dziaanie rnych ukadw,
zwaszcza tych zwizanych funkcjonalnie z infekcj
wirusem HIV u czowieka i rozwojem AIDS. Koczkodan zielony jest bowiem szczeglnie interesujcym
modelem do bada nad AIDS gdy, podobnie jak
inne gatunki map afrykanskich, jest powszechnie zainfekowany wirusem SIV, ktry wywodzi si od tego
samego przodka co ludzki wirus HIV wywoujcy
u czowieka AIDS. W odrnieniu jednak od infekcji HIV u czowieka, infekcja koczkodana zielonego
specyficznym dla niego wirusem SIV nie prowadzi

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
WSPOMNIENIA
INFORMACYJNE
Z PODRY

do rozwoju choroby mimo intensywnego namnaania

si wirusa. Badania genetyczne koczkodana zielonego maj posuy poznaniu genetyki odziaywa mi-

Ryc. 1. Koczkodan zielony (Chlorocebus aethiops sabaeus). Nazwa gatunkowa pochodzi od zielonkawego lub oliwkowego koloru sierci na
grzbiecie i czubku gowy. Rwnie czsto jest stosowana nazwa koczkodan zielono-siwy lub afrykaska mapa zielona. Fot. Anna J. Jasiska.

dzy patogenem a gospodarzem. Poszukujemy genw,

ktre powstrzymuj rozwj choroby, oraz genw,
ktre chroni niektre osobniki przed infekcj wirusem. Naturalna populacja afrykaska koczkodana
zielonego jest doskonaym modelem ze wzgldu na
wysok czstoc infekcji SIV wrd jej osobnikw.

Ryc. 2. Ponad roczne samce koczkodana zielonego pozostajce na razie

w grupie rodzinnej. U rodkowego samca widoczne typowe niebieskawe wybarwienie jder. Podczas gdy samice pozostaj przez cae ycie
w grupie, w ktrej si urodziy (zjawisko to nosi nazw filopatrii samic),
samce musz podj ryzyko opuszczenia grupy rodzinnej, migracji w poszukiwaniu nowej grupy, do ktrej mogyby si przyczy, i uzyskania
w niej pozycji. Niektrym samcom nie udaje si przey tej zmiany. Fot.
Anna J. Jasiska.

W celu pozyskania materiau biologicznego z dzikiej populacji koczkodanw zielonych w Afryce Zachodniej stosowalimy puapki skrzynkowe zwykle
uywane do apania ptakw. Mapy wchodziy do nich
zachcone przynt w postaci orzeszkw ziemnych,
ziaren kukurydzy, kawakw owocw mango lub pomaraczy. Schwytane osobniki byy usypiane na okoo 30 minut, by w tym czasie pobra od nich prbki
biologiczne, wykona pomiary biometryczne, fotografie dokumentujce ubarwienie, ogln kondycj
osobnika i znaki szczeglne oraz wszczepi mikrochip,

217

ktry umoliwi identyfikacj tych zwierzt w przyszoci. Po zakoczeniu tej procedury wybudzone osobniki byy uwalniane w miejscu zapania
i wracay do swojej grupy i naturalnego rodowiska.

Ryc. 3. Samce koczkodana zielonego w buszu o wicie. Fot. Anna

J. Jasiska.

W czasie eksploracji terenu napotykalimy czsto

trzy inne gatunki map wskonosych: patasa zwanego
te koczkodanem rudym lub huzarem (Erythrocebus
patas), zachodni gerez rud (Piliocolobus badius
syn. Procolobus badius, Colobus badius) i pawiana
(Papio papio). Pawiany i patasy dominuj nad koczkodanami zielonymi stanowic dla nich siln konkurencj w dostpnoci do pokarmu i wody.

Ryc. 4. Samica koczkodana zielonego. Rozcignite sutki wskazuj, e

samica obecnie ma laktacj i karmi, lub e wczeniej posiadaa potomstwo. Fot. Anna J. Jasiska.

Ryc. 5. Samica koczkodana zielonego z modym, ktre wyglda na okoo jednoroczne i w typowej sytuacji matka ju by go nie karmia. Najprawdopodobniej albo matka karmi te modszego potomka, lecz nadal
pozwala starszemu na dostp do pokarmu, albo stracia mode i dlatego
nadal karmi starsze potomstwo. Fot. Anna J. Jasiska.

218

WSPOMNIENIA
ARTYKUY INFORMACYJNE
Z PODRY

Koczkodany zielone zamieszkuj bardzo zrnicowane rodowiska caej Afryki na poudnie od Sahary,
jedynie pustynie i gste lasy tropikalne stanowi dla

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

granicy osignicia dojrzaoci pciowej opuszczaj

grup matczyn i migruj w poszukiwaniu innej grupy, do ktrej prbuj si przyczy. Migracje takie
wi si dla samcw z duym ryzykiem.

Ryc. 6. Koczkodan zielony z owocem palmy olejowej zwanej olejowcem

gwinejskim (Elaeis guineensis). Bogate w tuszcze wntrze tych owocw
stanowi czste poywienie koczkodanw. Fot. Anna J. Jasiska.

nich barier. To bardzo elastyczny gatunek dostosowujcy si do rnych rodowisk, w tym chtnie

Ryc. 9. Koczkodan zielony w rozgazieniu pnia baobabu. Fot. Anna

J. Jasiska.

Koczkodany zielone spdzaj czas rwnie chtnie na

drzewach jak i na ziemi. Jednak ze wzgldw bezpieczestwa nocuj zawsze na drzewach. Mapy przemiesz-

Ryc. 7. Koczkodan zielony w zarolach namorzynowych. Z obawy przed

drapienikami i polowaniami czowieka, niektre grupy koczkodanw
zielonych wybieraj zarola namorzynowe na miejsce nocowania. Bezpieczestwo to skutkuje jednak brakiem poywienia. Dlatego gdy poziom wody opada w wyniku pyww, mapy przechodz po osuszonym
gruncie lub nawet, gdy woda jeszcze si utrzymuje, przepywaj na suchy
ld i wyruszaj na miejsca erownia. Fot. Anna J. Jasiska.

wystpujcy w ssiedztwie czowieka, w okolicach

terenw uprawnych i podmiejskich, ze wzgldu na dostpno poywienia. Mapy te s praktycznie wszystkoerne; podstaw ich poywienia stanowi owoce,

Ryc. 10. Koczkodany zielone z zaciekawieniem obserwuj nasz prac

w buszu. Fot. Anna J. Jasiska.

Ryc. 8. Namorzynowe wybrzee jednej z odng rzeki Gambii. Miejsce

nocowania koczkodanw zielonych. Fot. Anna J. Jasiska.

licie, nasiona i pdy, ale czstym uzupenieniem

diety s take owady i inne bezkrgowce. Koczkodany zielone yj w grupach od kilkunastu do kiludziesiciu osobnikw, z przewag samic. Mode samce na

Ryc. 11. Koczkodan zielony czuwajcy by ostrzec grup w razie niebezpieczestwa. Fot. Anna J. Jasiska.

czaj si w cigu dnia midzy miejscem noclegu (zazwyczaj maj kilka takich miejsc wykorzystywanych

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
WSPOMNIENIA
INFORMACYJNE
Z PODRY

219

na zmian), miejscami erowania, poudniowej sjesty i wodopojem. Podczas przemieszczania si gru-

Ryc. 14. Zachodnia gereza ruda (Colobus badius). Gatunek o wystpowaniu ograniczonym do Afryki Zachodniej. Gerezy ywi si gwnie
limi, kwiatami, modymi pdami i owocami. Podobnie jak koczkodany,
w porze deszczowej urozmaicaj swoj diet o owady. W odrnieniu od
koczkodanw zielonych i patasw, mode samce nie s zmuszone migrowa do innych grup. Fot. Anna J. Jasiska.

Ryc. 12. Patas (Erythrocebus patas) to najbliej spokrewniony z koczkodanem zielonym gatunek. W rezerwacie Abuko nieopodal Banjulu,
stolicy Gambii, obserwowalimy grup koczkodanw zielonych, ktrym
towarzyszy, trzymajcy si nieco na uboczu, patas. Na og patasy dominuj nad koczkodanami zielonymi i w sytuacji konkurencji o poywienie
najpierw posila si grupa patasw, a dopiero po niej podchodz koczkodany zielone. Tu jednak pojedynczy patas przebywa na obrzeu grupy
koczkodanw zielonych. Jego obecno najprawopodobniej wynika z
procesu naturalnej migracji z grupy rodzinnej samcw patasw osigajcych dojrzao pciow. Nim migrujcy samiec znajdzie i przyczy
si do nowej grupy swojego gatunku moe tymczasowo zwiza si z
grup innych map, co uatwia mu znajdowanie pokarmu i ochron przed
drapienikami. Zapewne ten pojedynczy patas jest wanie podczas takiej
migracji. Fot. Anna J. Jasiska.

Ryc. 15. Samica gerezy rudej z kilkutygodniowym modym. Fot. Anna

J. Jasiska.

py lub eksploracji nowego terenu mode osobniki

na og formuj osobn grup szkk, ktr
opiekuje si najczciej byy samiec alfa. Widywa-

Ryc. 16. Grupa gerez rudych wrd konarw. Gerezy najchtniej przebywaj w koronach drzew, z ktrych wykonuj spektakularne skoki.
W odrnieniu od koczkodanw zielonych i patasw znacznie rzadziej
przebywaj na ziemi. Fot. Anna J. Jasiska.

Ryc. 13. Patas obserwujcy okolic ze szczytu termitiery. Fot. Anna

J. Jasiska.

limy takie grupy modych osobnikw pilotowanych

w bezpieczne miejsce przez dorosego samca, podczas
gdy pozostae osobniki z grupy z zaciekawieniem si
nam przyglday z bezpiecznej odlegoci lub jeszcze
bezpieczniej z konarw nad naszymi gowami.

Ryc. 17. Zakup przynty na targowisku w miecie Serrekunda. Orzeszki

ziemne, ktre s gwnym rolniczym produktem eksportowym Gambii,
stanowi te przysmak koczkodanw zielonych. Fot. Anna J. Jasiska.

220

ARTYKUYOBRAZKI
INFORMACYJNE

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

MAZURY WEHIKU CZASU

Maria Olszowska (Mrgowo)
Mazurska legenda gosi, e przed tysicami lat
w tej krainie ya pikna olbrzymka, ktra nosia na
szyi sznur wspaniaych pere. Kto raz te pery zobaczy, zapomina o swoich kopotach. Mody olbrzym

zakocha si w tej licznej pannie i zapragn si z ni

oeni, ale ta mu odmwia i zacza ucieka przed
nalegajcym na lub olbrzymem. W czasie ucieczki
pk sznur pere, ktre rozsypay si po caych Mazurach, zamieniajc w jeziora. W miejscu, gdzie spada
caa pera, powstay jeziora o kolistych ksztatach.
Tam, gdzie upadajc, pera si rozbia, powstay jeziora o nieregularnych zarysach (Ryc. 2, 3). Pery mimo
zamiany w jeziora zachoway sw tajemn moc. Ludzie, ktrzy patrz na pikne mazurskie jeziora, zapo-

Ryc. 1. Drogi wij si midzy pagrkami.Tros. Fot. M. Olszowska. 2011.

minaj o swoich przyziemnych problemach.

Nie dziwi, e Mazury to raj dla wodniakw. W sezonie letnim jeziora na Szlaku Wielkich Jezior Mazurskich urzekaj biel agli (Ryc. 4), a zachody soca
nad jeziorami s pikne niezalenie od pogody (Ryc. 5).
Szlak Wielkich Jezior Mazurskich cignie si od Wgorzewa i morenowego jeziora Mamry na pnocy
do rynnowego jeziora Nidzkiego za Rucianem-Nid

i jeziora Ro na poudniu szlaku. Oprcz gwnych

jezior do szlaku eglownego nale te jeziora
poboczne, poczone z gwnymi (Ryc. 6). System
wodny szlaku ma dugo okoo 130 km. Wszystkie

Ryc. 2. Rynnowe jez. Juksty. Widok z Piotrwki. Fot. M. Olszowska. 2009.

drogi eglowne z pnocy i z poudnia szlaku spotykaj si w stolicy eglarstwa rdldowego Mikoajkach, nazywanych Wenecj Pnocy. Kajakarze
znaj szlak rzeki Krutyni. Jest on uznawany za jeden
z najpikniejszych nizinnych szlakw kajakowych
Europy. Przebiega przez Puszcz Pisk, a od jeziora
Mokrego przez teren Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Szlak zaczyna si w Sorkwitach nad jeziorem

Ryc. 3. Morenowe jezioro niardwy. Widok z Szerokiego Ostrowia.

Fot. M. Olszowska. 2011.

Lampackim, a koczy na jeziorze Bedany. Dugo

caego szlaku Krutyni wynosi okoo 102 km.
Brzegi mazurskich jezior porastaj prastare lasy
typu tajgi, w ktrych dominuj jeglijki (wierki)
i chojki (sosny). Te pikne drzewiaste roliny nagonasienne wrosy w mazurski pejza. Lasy Mazur osnuwa ich balsamiczny zapach (Ryc. 7). W mazurskim
krajobrazie nie brakuje torfowisk i bagien. Patrzc na

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
OBRAZKI
INFORMACYJNE

trzsawiska, nie mona oprze si wraeniu, e wehiku czasu przenis nas do karboskiego lasu (Ryc. 8).
Takie wanie cenne przyrodniczo ostoje spotka
moemy w Puszczy Piskiej zwanej Wielk Kniej.

221

(Ryc. 13). Mazury maj cenne, uznane zabytki sakralne.

Midzy innymi we wsi Wojnowo znajduje si klasztor
staroobrzdowcw z poowy XIX w., murowana molenna staroobrzdowcw (19221927) oraz drewniana
cerkiew prawosawna (19211923) (Ryc. 14). Jed-

Ryc. 4. Jachty na jeziorze Bocznym. Fot. M. Olszowska. 2011.

To drugi, co do wielkoci kompleks leny w Europie. Liczne bagna, jeziorka, meandrujce rzeki, jak
wspomniana rzeka Krutynia, rnorodno gatunkw
rolin i zwierzt stanowi o uroku i niepowtarzalnoci tej dzikiej, lenej krainy. Wczesn wiosn na polach pod lasami dononie nawouj si urawie (Grus
grus) (Ryc. 9) a do gniazd na supach i dachach domw wracaj bocianie pary (Ciconia ciconia). Czstym widokiem s stada saren polnych (Capreolus
capreolus), szukajcych pokarmu na polach i kach
(Ryc. 10). Wrd trzcin sycha latem donony gos
trzciniaka zwyczajnego (Acrocephalus arundinaceus)
(Ryc. 11). S i kopoty. Palcym problemem czeka-

Ryc. 6. Szlak Wielkich Jezior Mazurskich.

nym z najbardziej znanych zabytkw architektury

barokowej pnocno-wschodniej Polski jest Sanktuarium Maryjne w witej Lipce (Ryc. 15) Zesp
architektoniczny skada si obecnie z kocioa, krugankw oraz klasztoru i posiada rnorodn dekoracj, zachowan w stanie niewiele zmienionym od
XVII w. Wczeniej na tym miejscu staa kapliczka

Ryc. 5. Zachd soca nad jez. Kisajno. Fot. M. Olszowska. 2011.

jcym na rozwizanie s coraz liczniejsze populacje

chronionych kormoranw czarnych (Phalacrocorax
carbo). Ich guano niszczy lasy, a same ptaki trzebi
jeziora (Ryc. 12).
W krajobraz Mazur wplecione s stare cmentarze,
lady bliszej nam przeszoci ni okres lodowcowy.
Czsto s to jedynie smutne pozostaoci cmentarzy
ewangelickich, prawosawnych oraz ydowskich.

Ryc. 7. Pokrcone mazurskie sosny. Fot. M. Olszowska. 2011.

z cudown figurk Madonny. Od redniowiecza cigay tu rzesze pielgrzymw nie tylko z Warmii, ale
i z innych rejonw. Najwiksz atrakcj bazyliki
w witej Lipce s piknie brzmice organy z ruchomymi figurami.
Mazurskie miasteczka, rwnie Mrgowo, w ktrym mieszkam, wybrukowane s kostk, pamitajc

222

ARTYKUYOBRAZKI
INFORMACYJNE

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

czasy niemieckie, ktra mimo upywu lat nie wymaga

generalnej naprawy. Lecz nie tylko stan drg dowodzi
solidnego niemieckiego wykonawstwa. Take w ar-

wedug mnie wspaniaym elementem dekoracyjnym

budynkw. Na mrgowskim rynku do dzisiaj stoi jeden z najstarszych zabytkw mazurskiej architektury,

Ryc. 8. To mokrado wyglda niemal jak karbonski las. Mrgowo.

Fot. M. Olszowska. 2007.

Ryc. 11. Trzciniak zwyczajny piewajcy mieszkaniec trzcinowisk. Fot.

M. Olszowska. 2011.

chitekturze pruskiej moemy zobaczy ciekawe rozwizania z wykorzystaniem tutejszych naturalnych

szachulcowy budynek dawnej Stranicy Boniackiej

z XVIII w. (Ryc. 17). Obecnie mieci si w nim izba

Ryc. 9. Wczesn wiosn wracaj urawie. Skop. Fot. M. Olszowska.

Ryc. 13. Pozostaoci niemieckiego cmentarza na Wzgrzu Joenike

w Mrgowie. Fot. M. Olszowska. 2011.

surowcw. Mazury pruskie charakteryzowaa zabudowa gwnie drewniana, szachulcowa oraz z czerwonej cegy. Szachulec to rodzaj drewnianej ciany
szkieletowej wypenionej murem z cegy, gruzu,
czasem gliny i trzciny. Konstrukcja szachulcowa jest

pamici, powicona niemieckiemu pisarzowi Ernestowi Wiechertowi, urodzonemu w Pieresawku,

niedaleko Mrgowa. Wiele zabytkowych drewnianych chaup moemy zobaczy we wspomnianej wsi

Ryc. 10. Niewielkie stado saren polnych. Kiersztanowo. Fot. M. Olszowska. 2010.

Ryc. 12. Ogoocona z drzew wyspa kormoranw. Jez. Dobskie. Fot. M. Olszowska. 2011.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
OBRAZKI
INFORMACYJNE

Wojnowo (Ryc. 16) i Popielno (Ryc. 18), z ktrych

cz jest nadal zamieszkana. Architektonicznym zabytkiem jest take budynek w centrum turystycznej

Ryc. 14. Drewniana cerkiew prawosawna w Wojnowie. Fot. M. Olszowska. 2010.

miejscowoci Kruty, w ktrym obecnie ma swoj

siedzib Administracja Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Park ten powsta w 1977 roku i pooony
jest na terenie powiatu mrgowskiego, piskiego oraz
szczycieskiego. Wystarczy przyjecha do Krutyni,

Ryc. 15. Sanktuarium Maryjne w witej Lipce. Widok z boku na koci

i cz krugankw. Fot. M. Olszowska. 2011.

aby znale si w centrum jednego z najstarszych

i najwikszych parkw krajobrazowych w Polsce.

Ryc. 16. Mazurska chaupa z kapliczk. Wojnowo. Fot. M. Olszowska.

2010.

223

Ju Krzyacy w pocztkach swego panowania na tych terenach poznali strategiczne znaczenie

mazurskiego polodowcowego krajobrazu. Przez wie-

Ryc. 17. Szachulcowy budynek Stranicy Boniackiej przy Ratuszu Mrgowa. Fot. M. Olszowska.

ki wykorzystywali obronne walory jezior i kanaw.

Budowali swoje zamki wanie na przesmykach rozdzielajcych jeziora. Najstarsze lady fortyfikacyjnych umocnie na mazurskiej ziemi pochodz z ko-

Ryc. 18. Mazurski dom. Popielno. Fot. M. Olszowska. 2011.

ca pierwszego tysiclecia naszej ery i sigaj czasw

nowoytnych zwizanych z II wojn wiatow. Na
przestrzeni wiekw powstaa ogromna sie wielkich

Ryc. 19. Brama twierdzy Boyen. Giycko. Fot. M. Olszowska. 2009.

224

ARTYKUYOBRAZKI
INFORMACYJNE

fortyfikacji. Wrd fortyfikacyjnych zabytkw do

najbardziej znanych nale ruiny Wilczego Szaca
w Gieroy, bdcego gwn kwater Hitlera w latach

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

wodach (Ryc. 21). Wiele kamieni chowa w sobie kopalne szcztki sprzed tysicy lat, stanowice portrety
dawnych organizmw, dla ktrych wehiku czasu si

Ryc. 20. Mosty w Staczykach. Fot. M. Olszowska. 2009.

19411944, potne bunkry w Mamerkach, a take

najstarsza i zarazem najlepiej zachowana w pnocnej
Polsce pruska twierdza Boyen w Giycku (Ryc. 19).
Twierdza powstaa w latach 18441856 jako obiekt
blokujcy strategiczny przesmyk pomidzy jeziorami
Niegocin i Kisajno. Dzi jest orodkiem kultury. Innym zabytkiem s elbetowe Mosty w Staczykach.

Ryc. 21. Gazowisko przy Fuledzkim Rogu. Jezioro abap. Fot. M. Olszowska. 2011.

Mosty miay by czci strategicznej linii kolejowej

czcej Prusy Wschodnie z Krlewcem. Pierwszy
z dwch rwnolegych mostw zaczto stawia przed
wybuchem pierwszej wojny wiatowej. Jednak w obliczu nowej sytuacji politycznej po I wojnie wiatowej, postanowiono w 1926 roku dokoczy budow
linii jako lokalnej trasy jednotorowej czcej Botkuny z ytkiejmami (Ryc. 20). Budowla przypomina
rzymskie akwedukty w Pont du Gard. Mosty s najwyszymi mostami w Polsce. Maj dugo 200 m
i wysoko 36 m. Mazury dosownie usiane s gazami
narzutowymi rnych gabarytw, ktre przynis
z sob wdrujcy lodowiec. Liczne gazowiska spotkamy na polach, kach, w lasach i w jeziornych

Ryc. 22. Magia czasu zatrzymanego w kamieniu. Fot. M. Olszowska.

2011.

zatrzyma (Ryc. 22). Inne ogromne gazy, nazywane

witymi kamieniami byy w przeszoci miejscami dawnego kultu pogaskiego plemienia Galindw,
zamieszkujcego teren dzisiejszych Mazur. W grodziskach Galindw wite kamienie funkcjonoway jako otarze ofiarne. Najwikszy taki gaz zwany
potocznie diabelskim kamieniem znajduje si na
pograniczu Mazur i Warmii w maym miasteczku
Bisztynek. Gaz ma wysoko do 3,16 m za obwd do 28 m. Pruskie plemi Galindw nie znao
pojcia Boga, dlatego czcio obiekty martwej natury,
ale rwnie zwierzta i roliny. Szanowao przyrod
i traktowao j jak wit. Dziki temu natura opara si
negatywnym skutkom upywajcego czasu. Obecnie
wiele mwi si o yciu w zgodzie z natur, bo zdalimy sobie spraw ze znaczenia przyrody dla naszego ycia i zdrowia. Jednak nie czcimy natury tak,
jak to czynili Galindowie. Wspczesny czowiek
musia zacz gospodarowa zasobami przyrody po
nowemu, stosujc zasad zrwnowaonego rozwoju.
Mazurskie tereny cenne przyrodniczo warte s cisej ochrony, ale z drugiej strony ssiaduj z terenami, gdzie toczy si normalne ycie. Mazury nie s
ju dziewiczym terenem i nie bd. Jeli chcemy
ochroni natur i zachowa j dla nastpnych pokole
w obecnym stanie, musimy pogodzi si z ograniczeniem
naszej ekspansji. Musimy szuka takich rozwiza
ochroniarskich, ktre bd godzi interes przyrody
z interesem ludzi. Ju zrozumielimy, e bardziej
opaca si nam nie psu tego wszystkiego, co natur
stanowi i nadal funkcjonuje zgodnie z odwiecznymi
prawami, ni pniej usiowa naprawia to, czego
naprawi si ju nie da

Wszechwiat, t.t.112,
112,nr
nr79/2011
79/2011

PRACE
ARTYKUY
UCZESTNIKW
INFORMACYJNE
OLIMPIAD BIOLOGICZNYCH

225

ZALENO MIDZY ILOCI DOSTPNEGO POKARMU,

A WZROSTEM I ROZWOJEM MUCHOWKI AMERYKASKIEJ

(DIONAEA MUSCIPULA)
Karolina Ostaszewska (Czstochowa)
Streszczenie
Przeprowadzona przeze mnie praca miaa na celu
przyblienie nastpstw niedoboru pokarmu (owadw), wicych si ze wzrostem badanych rolin
muchowek amerykaskich, ich dalsz zdolnoci do
chwytania owadw oraz powikszaniem populacji.
W badaniach wykorzystaam pitnacie rolin.
Prowadziam jednoczenie pi hodowli. W kadej
z hodowli pierwsza muchowka miaa swobodny dostp do owadw, druga bya okresowo odizolowana,
a trzecia cakowicie odizolowana od dostpu owadw.
Na podstawie obserwacji ustaliam, i muchowki
majce sta moliwo chwytania owadw osigny najwiksze rozmiary i wytworzyy wicej kwiatw
od pozostaych rolin, pomimo jednakowych warunkw rodowiska.

Ryc. 1. Chwytanie owada przez muchowk. Fot. K. Ostaszewska.

Wstp
Niemal wszystkie roliny wytwarzaj pokarm
w procesie fotosyntezy, jednak do ycia potrzebuj
rwnie substancji mineralnych, ktre wpywaj na
rozwj i procesy metaboliczne, reguluj je i niejednokrotnie umoliwiaj ich zajcie.
Dowiedziono, i do normalnego funkcjonowania
rolin niezbdnych jest szesnacie pierwiastkw (1).
Poza wglem, tlenem i wodorem, ktre s gwnymi skadnikami budulcowymi wane s: siarka, fosfor, potas, wap, magnez, elazo, mangan, bor, cynk,
mied, molibden, chlor. Wrd nich jako jeden z najistotniejszych wymieni naley azot pierwiastek
okrelany jako makroelement, czyli taki, ktrego rolina potrzebuje stosunkowo duo (powyej 0,05%
suchej masy). Cho stanowi on a 78% atmosfery to nie
jest pobierany przez roliny z powietrza, lecz za pomoc korzeni z roztworu glebowego w postaci utlenionej,
jako anion kwasu azotowego (V) NO3- i zredukowanej,
jako kation NH4+ (2). Bezporednim rdem azotu dla

rolin mog by te amidy i aminokwasy, ktre jednak

znacznie trudniej przenikaj do korzeni.
Istniej rwnie roliny pobierajce go w sposb dla nich specyficzny. S to roliny owadoerne,
zdolne do chwytania maych zwierzt i trawienia ich
ciaa przy pomocy specjalnie przeksztaconych lici.
Szczeglnie niezwykymi w tej grupie okazuj si
by muchowki amerykaskie, ktre wyksztaciy
najbardziej imponujcy mechanizm zdobywania pokarmu: apania owadw w aktywnie dziaajce listkipuapki (Ryc. 1). Zdolno ta umoliwia im wystpowanie w miejscach ubogich w mineray, zwaszcza
azotany, ale za to zasobnych w owady, stanowice
uzupenienie ich diety.
W swojej pracy badawczej postaram si wykaza
jak bardzo wpynie na ich rozwj niemal proczne
ograniczenie iloci dostpnego pokarmu (owadw).
Wyka nastpstwa owego niedoboru wice si
z dalsz zdolnoci do chwytania owadw i powikszaniem populacji, jednoczenie poruszajc wany
temat dotyczcy azotu i jego roli w yciu roliny.
Materia i metody
Obserwacje prowadziam na rolinach z gatunku
Dionaea muscipula (Ryc. 2). S to muchowki do
popularne w amatorskich uprawach. W stanie dzikim
wystpuj wycznie w USA w obrbie wskiej, nadbrzenej i bagnistej strefy na granicy midzy stanami Karolin Pnocn i Poudniow (3). Natomiast
w Polsce s dostpne u hodowcw zajmujcych si
upraw rolin owadoernych, wobec tego nie podlegaj ochronie gatunkowej. Roliny potrzebne do
przeprowadzenia dowiadczenia nabyam jako mode, kilkucentymetrowe, szeciolistne sadzonki od hodowcy. Wszystkie pocztkowo rosy w plastikowych,
kwadratowych doniczkach o jednakowej wielkoci,
na podou zoonym z torfu kwanego (o pH 3,5-4,5)
oraz piasku, zmieszanych w stosunku 2:1. Doniczki
z muchowkami ustawione na stosunkowo gbokich podstawkach (wypenianych wod na gboko
ok. 2 cm) umieciam w rodowisku naturalnym, aby
umoliwi rolinom zdobywanie poywienia bez
mojej ingerencji, a take zapewni im jak najbardziej
zblione warunki do wzrostu (Ryc. 2).

226
226
PRACE UCZESTNIKW
ARTYKUY
OLIMPIAD
INFORMACYJNE
BIOLOGICZNYCH Wszechwiat,
Wszechwiat,
t. t.112,
112,nr
nr 79/2011

Charakterystyka gatunkowa Dionaea muscipula

Pokrj: rolina wieloletnia, wysoko do 30 cm

Licie: przeksztacone w puapki, podzielone
na trzy odcinki: cz ogonkow z szerokimi
skrzydekami, krtk walcowat i okrg blasz-

Ryc. 2. Muchowka, Dionaea muscipula. Fot. K. Ostaszewska.

k z grzebieniasto zbkowanym brzegiem, obie

powki blaszki liciowej maj po trzy woski
czuciowe, jeli potencjalna ofiara potrci je kilkakrotnie, puapka zamyka si, a rolina rozpoczyna wydzielanie enzymw trawiennych.
Kwiaty: drobne, biae, 310 na dugim pdzie
kwiatostanowym.
Biotop: tereny bagienne z gleb ubog w substancje odywcze.

Tab. 1. Systematyka muchowki amerykaskiej.

Systematyka muchowki amerykaskiej

Domena

jdrowce

Krlestwo

roliny

Gromada

okrytozalkowe

Podgromada

Magnoliophytina

Klasa

Rosopsida

Podklasa

uklowe

Nadrzd

Nepenthanae

Rzd

rosiczkowce

Rodzina

rosiczkowate

Rodzaj

muchowka (Dionaea)

Gatunek

muchowka amerykaska
(Dionaea muscipula)

W dowiadczeniu przeprowadzonym w okresie

od 9 kwietnia do 24 wrzenia 2009 r. wykorzystaam
pitnacie rolin. Prowadziam jednoczenie pi niezalenych od siebie hodowli. W kadej z nich pierwsza muchowka (A) miaa przez cay czas obserwacji
moliwo chwytania owadw, druga (B) bya okresowo odizolowana, a trzecia (C) zostaa cakowicie
odizolowana od dostpu owadw. Izolacja polegaa
na umieszczeniu roliny w klatce wykonanej z listewek i cienkiej firanki zapewniajcej dostp rolinie
do promieni wietlnych, a ograniczajcej jej dostp
do much. Muchowka B bya odizolowana co drugi
miesic, zaczynajc od pierwszego miesica trwania
dowiadczenia.
Badane roliny podlegay comiesicznej ocenie
porwnawczej, na ktr skadao si: liczenie lici,
mierzenie maksymalnej wysokoci i najwikszego
obwodu roliny, mierzenie rednicy listkw-puapek, obserwacja rozwinicia systemu korzeniowego,
po delikatnym wyjciu muchowki z doniczki wraz
z caym podoem, a take po zakwitniciu rolin
liczenie kwiatw w kwiatostanie.
Oprcz obserwacji i zestawiania rnic wystpujcych w zwizku z zastosowaniem separacji poszczeglnych muchowek od pokarmu, notowania i robienia zdj, zajmowaam si rwnie pielgnacj rolin,
ktra polegaa na: chronieniu od deszczu, zapewnianiu wilgotnoci podoa przez podlewanie przegotowan wod (tylko do podstawki) oraz przesadzanie
wymagajcych tego rolin do wikszych doniczek.
Wyniki
W wyniku przeprowadzonych obserwacji potwierdziam, i istnieje cisy zwizek midzy iloci zdobytego pokarmu przez muchowk amerykask,
a jej wzrostem i rozwojem. Zaleno jaka wystpuje
midzy krlestwem rolin i krlestwem zwierzt jest
wic uwarunkowana przez ilo poywienia, ktre
tym razem stanowili przedstawiciele krlestwa zwierzt owady.
Muchowki nieodizolowane ze wszystkich hodowli miay podczas kadej oceny najwicej listkw-puapek, ich puapki miay najwiksz rednic
i zawieray najwicej lepkiej, byszczcej wydzieliny,
byy take najwysze, miay najwikszy obwd oraz
najlepiej rozbudowany system korzeniowy. Roliny
te wymagay staego przesadzania do wikszych doniczek. Wyksztaciy take rednio dwie (od jednej do
nawet czterech) odyki z kwiatostanem, na ktrych
rednio znajdowao si osiem kwiatw. Dokadniejsze dane umieciam tabeli 2. Roliny B znacznie rniy si wzgldem siebie w poszczeglnych grupach,

Wszechwiat, t.t.112,
112,nr
nr79/2011
79/2011

PRACE
ARTYKUY
UCZESTNIKW
INFORMACYJNE
OLIMPIAD BIOLOGICZNYCH

jednak zawsze byy mniejsze od rolin nieodizolowanych, w wikszoci wyksztaciy tylko po jednej
odyce (ze rednio picioma kwiatami), natomiast

227

roliny cakowicie odizolowane byy najdrobniejsze,

ze sabo rozwinitymi, delikatnymi korzeniami, a take w ogle nie zakwity, co spowodowao due rni-

Tab. 2. Wzrost i rozwj muchowek w zalenoci od iloci dostpnego pokarmu (urednione dane z IX 2009 r.).

muchowka A
(nieodizolowana)

muchowka B
(okresowo odizolowana)

muchowka C
(cakowicie odizolowana)

56 cm

53 cm

47 cm

26

22

15

ponad 3,5 cm

3 cm

2 cm

ilo odyek z kwiatostanem

ilo kwiatw w kwiatostanie

29 cm

26 cm

15 cm

Bogato rozwinity, rolina

wymaga przesadzenia do
wikszej doniczki

Rozwinity, ale rolina moe

rosn w dotychczasowej
doniczce

Najmniejszy z badanych

BADANE ASPEKTY
obwd roliny
ilo lici-puapek
rednia rednica puapki

wysoko roliny (z kwiatostanem

w przypadku kwitncych)
System korzeniowy

Ryc. 3. Muchowka nieodizolowana (A). Fot. K. Ostaszewska.

Ryc. 5. Muchowka cakowicie odizolowana (C). Fot. K. Ostaszewska.

ce w wysokoci badanych muchowek (Tab. 2).

Zamieszczone powyej fotografie przedstawiaj
roliny z hodowli drugiej pod koniec dowiadczenia. Stanowi one potwierdzenie uzyskanych przeze
mnie wynikw. Jak wida na zdjciach muchowka
pierwsza (A) w wyniku nieograniczonej dostpnoci
pokarmu osigna najwiksze rozmiary (posiada
24 listki-puapki). Rolina B jest niewiele mniejsza
(ma 21 puapek), a muchowka trzecia jest najmniejsza (tylko 13 puapek). Rolina C wykazuje take
chloroz i nekroz na brzegach lici (Wykresy 1 i 2).

Ryc. 4. Muchowka okresowo odizolowana (B). Fot. K. Ostaszewska.

228

ARTYKUYOBRAZKI
INFORMACYJNE

Wykres 1. redni przyrost lici-puapek u rolin w zalenoci od czasu

trwania dowiadczenia.

Wykres 2. Schemat obrazujcy cao obserwacji.

Dyskusja
Na podstawie przedstawionych wynikw stwierdzi naley, e ilo zdobytego pokarmu warunkuje
rozwj badanych rolin. Wiksza ilo zapanych
i strawionych owadw gwarantuje rolinie wiksze
moliwoci rozwinicia si, wytworzenie wikszej
liczby kwiatostanw, znacznego rozbudowania systemu korzeniowego i co najwaniejsze wpywa na dalsz moliwo chwytania owadw przez wyksztacenie wikszej iloci listkw-puapek (Tab. 2).
Muchowki amerykaskie yj na torfowiskach,
gdzie cige nasycenie wod, wysoka kwasowo
podoa i niedostatek rozpuszczalnych wglowodanw uniemoliwiaj mikroorganizmom bytowanie
i zaopatrywanie podoa w przyswajalne zwizki
azotowe. Dlatego torf zasobny w mineray takie jak
krzem, glin, elazo, magnez i potas, a szczeglnie
ubogi w azotany nie zaspokaja potrzeb pokarmowych
wystpujcych tam rolin. W zwizku z tym roliny
zamiast pozwala zjada si zwierztom, same zaczy si nimi ywi, co pozwala im na uzyskanie niezbdnego azotu oraz dodatkowej porcji innych pierwiastkw (8).
Zatem otrzymane wyniki tumaczy naley uzyskaniem przez muchowki A i B wikszej iloci substancji odywczych, a zwaszcza zwizkw azotowych
pochodzcych ze strawienia ciaa owadw. Zwizki te potrzebne s rolinom do syntezy substancji

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

biakowych (takich jak enzymy kierujce tysicami

reakcji chemicznych, ktre przebiegaj w ywych
organizmach), ale take wielu niebiakowych zwizkw o pierwszorzdowym znaczeniu: hormonw
(regulatorw wzrostu i rozwoju rolin), kwasw nukleinowych (warunkujcych zjawisko dziedzicznoci), fosfolipidw (skadnikw bon komrkowych),
chlorofilu (barwnika niezbdnego do przeprowadzenia fotosyntezy, zawierajcego cztery atomy azotu
w czsteczce co stanowi ok. 6% jej masy), alkaloidw, amid i aminopochodnych, takich jak aminoalkohole, aminocukry i aminy aromatyczne (4).
Fakt, i azot wchodzi w skad tak wielu zwizkw
chemicznych wystpujcych w rolinach wyjania
dlaczego jego brak w znaczcy sposb wpywa na
rozwj oglnej budowy roliny.
Potwierdzaj to wyniki mojej pracy badawczej
(Ryc. 35). S one podobne do tych uzyskanych
w analogicznym dowiadczeniu przez W.R. Robinsona z Rutgers University (1), ktre przedstawiam na
Ryc. 6. Prezentowana tam rolina kontrolna z dostpem do wszystkich niezbdnych zwizkw (strzaka
zielona) porwnywana jest midzy innymi do roliny,
ktrej uniemoliwiono dostp do zwizkw azotowych (strzaka pomaraczowa) w efekcie uzyskujc
rolin znacznie zdeformowan i praktycznie nierozwinit w porwnaniu do roliny kontrolnej (Ryc. 6).
cisy zwizek midzy przyrostem masy rolinnej
z iloci pobranych przez roliny zwizkw azotu
wykaza take w swoim dowiadczeniu w 1856 roku
J.B Boughsinault. Sadzi on nasiona sonecznika
w wazonach z piaskiem i rnymi ilociami saletry
sodowej.
Uzyskane przez niego dane zawiera tabela 3. Wynika z niej, e tylko przy najwyszej dawce (wazon IV)
azot nie zosta w peni wykorzystany. Przy niszych
dawkach ( wazony IIII) roliny pobray cay azot,
a przyrost masy by cile uzaleniony od iloci dostpnego azotu (5) (Tab. 3).
Skutki niedoboru azotu byy zauwaalne w przypadku hodowanych przeze mnie muchowek, gdy
roliny zmuszone do korzystania tylko ze zwizkw
azotu zawartych w glebie miay zdecydowanie mniejszy obwd, dwukrotnie mniejsz wysoko oraz
o ok. 40% mniejsz ilo lici ni roliny mogce stale chwyta owady (Tab. 1).
Przy braku dodatkowego poywienia, a co za tym
idzie niedoborze azotu powierzchnia lici jest niedostatecznie rozwinita (Tab. 1), wystpuje ograniczenie syntezy chlorofilu, nastpnie obkurczanie
chloroplastw, co powoduje, e wydajno przeprowadzanej fotosyntezy zmniejsza si (7). W konsekwencji
rolina charakteryzuje si sabym wzrostem, gdy ma

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

79/2011

ARTYKUY
OBRAZKI
INFORMACYJNE

ograniczone moliwoci wytworzenia sobie materiaw budulcowych.

Ryc. 6. Wpyw niedoboru okrelonych skadnikw mineralnych na wzrost

tytoniu (W.R. Robinson).
Tab. 3. Wzrost rolin w zalenoci od iloci dostpnego azotu
(J.B Boughsinault).

Wazon

Ilo
dostarczonego
azotu (mg)

Sucha
masa rolin
(g)

Ilo azotu
znalezionego
w rolinach (mg)

3,3

0,507

5,3

II

6,6

0,830

6,3

III

9,9

1,240

9,7

IV

29,7

3,390

25,1

Jednak niedobr azotu nie tylko powoduje powolny

wzrost. Skutki owego niedoboru to take przedwczesne
opadanie lici oraz ich chloroza (Ryc. 5). Zgodnie

229

z badaniami Wagnera i Michaela (1971) synteza hormonw rolinnych cytokinin, utrzymujcych rolin w stadium modocianym zmniejsza si przy niedostatku azotu (6). Zatem knicie i opadanie lici
muchowek odizolowanych od owadw bdce objawem starzenia si roliny mogo by spowodowane
niedoborem cytokinin. Fitohormony te s take odpowiedzialne za aktywowanie podziaw komrek,
powoduj wic wzrost rolin.
Niedostatek zwizkw azotu u muchowek pozbawionych dodatkowego ich rda (muchowka C)
spowodowa cakowite zahamowanie procesw generatywnych. Ilo dostpnego azotu ma te wpyw
na liczb nasion moliw do uzyskania z danej roliny te odywiajce si muchami wytworzyy prawie
maksymaln liczb kwiatw jaka moe by osignita przez ten gatunek.
Ograniczona ilo zwizkw azotowych powoduje, e rolina jest mniej okazaa, wytwarza mniejsz
ilo lici puapek (Wykres 1), wyksztaca skromniejszy kwiatostan, a na puapkach ma mniej kleistej
wydzieliny (zawierajcej take enzymy konieczne do
strawienia ofiary). W konsekwencji staje si mniej
atrakcyjna dla owadw i stopniowo traci moliwo
ewentualnego uzupenienia niedoboru azotu w sposb do ktrego si przystosowaa.
Chocia Lavoisier uzna azot za pierwiastek nie
podtrzymujcy ycia (gdy nie bierze on udziau
w procesie oddychania), a jego zawarto w rolinach
siga tylko 4% i jest dziesiciokrotnie mniejsza ni
zawarto wgla (8), to na podstawie przedstawionych powyej danych naley uzna go za jeden z najwaniejszych skadnikw budujcych roliny.

Praca zostaa przygotowana w ramach XXXIX Olimpiady Biologicznej. W trakcie wykonywania i pisania tej
pracy autorka bya uczennic klasy III IX LO im. C. K. Norwida w Czstochowie. Opiekunem naukowym bya
mgr Renata Malinowska. Pasj autorki jest turystyka grska, najchtniej spdza wolny czas na szlakach Jury
Krakowsko-Czstochowskiej. Obecnie studiuje medycyn na wydziale lekarskim Uniwersytetu Medycznego
w Biaymstoku.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Berg L., Martin D., Solomon E.P., Ville C., Biologia, Wydawnictwo Multico, Warszawa 1996.
Kczkowski J.,Biologia rolin, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.
Attenborough D., Prywatne ycie rolin, wydawnictwo MUZA.SA, Warszawa 1996.
Fizjologia mineralnego ywienia rolin, red. Nowotny-Mieczyska A., Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene,
wydanie drugie poprawione i uzupenione, Warszawa 1976.
Sterbeyko P., Biblioteka problemw: Czym si ywi rolina, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974.
Kirkby E., Mengel K., Podstawy ywienia rolin, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze Lene, Warszawa 1983.
wiat rolin, ska i mineraw, red. nauk. Somsak L., Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1982.
King J., Na ciekach nauki: Sekretne ycie rolin, Wydawnictwo Prszyski i S-ka, Warszawa 2003.

230
230

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Malcolm Largen, Stephen Spawls: The Amphibians and Reptiles of Ethiopia and Eritrea. Edition Chimaira, Frankfurt am Main, 2010, s. 693
str., ponad 380 kol. zdj, cena 98 , ISBN 978-389973-466-9

Wanie ukaza si przewodnik do pazw i gadw

Etiopii i Erytrei (dawniej jej pnocna prowincja),
a wic rejonu Afryki, ktry jest jednym z najsabiej
poznanych pod wzgldem herpetologicznym. Jak
zaznaczyli autorzy na wstpie ksika jest pierwsz
prb zebrania w jednym tomie penej wiedzy o herpetofaunie tych krajw. Czciowo oparli si w niej
na swoich przegldowych i szczegowych artykuach publikowanych gwnie w Tropical Zoology.
Odsyaj te do nich czytelnikw, ktrzy chcieliby
dotrze do peniejszego spisu literatury.
Po krtkim wstpie i podzikowaniach autorzy
omawiaj zoogeografi pnocno-wschodniej Afryki.
Zwracaj uwag na szczeglne zrnicowanie tego
w wikszoci grzystego regionu. Wyyna Etiopska
ley na wysokoci rednio 2000 m n.p.m., a najwyszy
szczyt Ras Duszan w grach Simien osiga 4620 m.
Omawiaj te szat rolinn i geologiczn histori tej
czci Afryki (rozdzia pyt tektonicznych spowodowa powstanie Morza Czerwonego pomidzy Afryk
i Arabi ok. 25 mln lat temu). Takie uksztatowanie
terenu sprzyja izolacji, a tym samym powstaniu unikatowej fauny. Tylko w Etiopii yje delada, wilk
etiopski i niala grska, a a 40% pazw jest endemitami. Na kocu tego rozdziau wspominaj o presji
antropomorficznej na herpetofaun w cigu 5000 lat,
jednak szczeglnie przez ostatnie 50 lat liczba ludnoci wzrosa z 7 mln do 55 mln, co spowodowao m.in.
masow wycink lasw pod pola uprawne. W kolejnych rozdziaach autorzy zajli si ochron przyrody
i krtk charakterystyk pazw i gadw, ze szczeglnym uwzgldnieniem metod ich obserwacji i owienia.

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Najobszerniejsz cz ksiki zajmuj opisy 65 gatunkw pazw i 219 gatunkw gadw, okraszone
282 mapami rozmieszcze, zdjciami oraz kluczami
do oznaczania rodzajw i wikszoci gatunkw.
Najwikszym mankamentem ksiki jest uycie
przestarzaej systematyki. Oczywicie autorzy mog
nie zgadza si ze zmianami jakie pojawiy si w cigu ostatnich 20 lat, ale powinni przynajmniej poda
nowe nazwy jako synonimy i wyjani dlaczego nie
akceptuj nowej nomenklatury. W niektrych przypadkach tylko wspominaj o sugerowanych zmianach, np. Trachylepis dla afrykaskich gatunkw
z rodzaju Mabuya, ale tej pierwszej nazwy nie uywaj, chocia jest oglnie akceptowana. Wida te
czasem brak konsekwencji np. w przypadku kameleonw autorzy nie wyrnili rodzaju Trioceros,
uznaj za inny rodzaj Rieppeleon. Pomimo do
bogatej literatury cytowanej w ksice brak jest kilku
wanych prac z ostatnich lat, ktre znacznie zmieniy wspczesne pogldy na niektre grupy gadw,
np. agam (zamiast Agama agama, jak jest w ksice,
na tym terenie wystpuj A. finchi i A.lionotus) czy
kameleonw (Chamaeleo africanus nie wystpuje
w Etiopii, jest natomiast na tym terenie Ch. calcaricarens). Co wicej, Leptopelis tu nadal jest w rodzinie Hyperoliidae, zamiast Arthroleptidae, Hoplobatrachus w rodzinie Ranidae zamiast Dicroglossidae,
Ericabatrachus i Phrynobatrachus w Ranidae zamiast Phrynobatrachidae, Conraua w Ranidae zamiast Petropedetidae, Cacosternum i Tomopterna
w Ranidae zamiast Pyxicephalidae, a Ptychadena te
w Ranidae zamiast Ptychadenidae. Hemitheconyx naley obecnie do rodziny Eublepharidae, nie Gekkonidae, za Tarentola do Phyllodactylidae. W przypadku
wy, pytony nie nale do Boidae, lecz Pythonidae,
dobrze udokumentowane jest rwnie podniesienie
Lamprophiinae i Psammophiinae do rangi rodzin,
tu s jeszcze jako podrodziny. Co ciekawe autorzy
uznaj najnowsze zmiany z 2009 r. w obrbie Typhlopidae (rodzaje Afrotyphlops, Megatyphlops i Letheobia), ale ju nie akceptuj zmian z tego samego roku
w rodzinie Leptotyphlopidae rodzaje Myriopholis
i Rhinoleptus (tu we te s jeszcze w rodzaju Leptotyphlops). Oczywicie nie s to niedocignicia cakowicie dyskredytujce ksik, ktra jest skdind
fantastycznym przegldem wspczesnej wiedzy o tej
niezwykle interesujcej herpetofaunie. Zdjcia niektrych gatunkw s nie lada rarytasem. Reasumujc,
ksika bdzie bogatym rdem informacji nie tylko dla herpetologw badajcych t cz Afryki, ale
rwnie dla amatorw przyrodnikw coraz czciej
podrujcych zwaszcza po Etiopii.
Piotr Sura

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Joachim Mayer, Das grosse Ulmer Gartenlexikon

mit 10000 Stichwrtern und 1500 Abbildungen
(Wielki leksykon Ulmera z 10000 hasami i 1500
zdjciami), Format 19.6 x 26.6 cm, Stuttgart (Hohenheim) 2010, Verlag Eugen Ulmer, ss. 1040,
ISBN 978-3-800 1-67 10-4.

Wiedza ogrodnicza cieszy si duym zainteresowaniem wrd wacicieli ogrodw. Wspczenie znanych jest wielu mionikw ogrodw, ktrzy posiadaj
mae rodzinne ogrody dziakowe. Nadal duym zainteresowaniem ciesz sowniki i leksykony ogrodnicze.
Waciciele ogrodw posiadaj bardzo zrnicowane
zainteresowania ogrodami i rolinami. Std te zawarcie caej wiedzy ogrodniczej wymaga duego opracowania i posiadania wszechstronnej wiedzy.
Wydaje si, e wymagania te speni dobrze Wielki leksykon Ulmera z 10000 hasami i 1500 zdjciami. Na uwag zasuguje nastpujce cechy omawianego leksykonu: dziesi tysicy hase ogrodniczych
z zakresu oglnej wiedzy ogrodniczej, sadownictwa,
warzywnictwa i przypraw, czy wreszcie rolin ozdobnych (bylin, drzew i krzeww i rolin jednorocznych).
Bogactwem analizowanego leksykonu jest 1500
barwnych fotografii. Przy omawianiu poszczeglnych
bylin, rolin drzewiastych i jednorocznych zwrcono
uwag na takie podstawowe cechy rozpoznawcze rolin, okres kwitnienia, stanowiska, moliwo zastosowania, sposoby ochrony rolin i rozmnaania; techniki i sposoby pracy w zakresie ogrodnictwa rodki
ochrony rolin, problem szkodnikw i chorb, zwierzta uyteczne, pozostae moliwoci zwalczania
szkodliwych organizmw. Cech szczegln leksykonu s wyodrbnione strony w zakresie polityki ogrodniczej. Zwraca si tu uwag na problematyk projektowania, ksztatowania i utrzymania ogrodw. Istotne
znaczenie przypisuje si take podstawom ekologicznym ogrodnictwa, w tym uprawy i ochrony rolin.
Wspczenie ogrodnictwo wymaga odpowiedniej
znajomoci wielu poj specjalistycznych z zakresu

231

upraw ogrodniczych, botaniki, chemii, gleboznawstwa, techniki, sztuki, a take prawa i nauk spoecznych. Ogrody maj bardzo rnorodny charakter:
zadrzewienia i pozostae uprawy; relacje pomidzy
ogrodem a domem; styl ogrodowy i barwne uksztatowanie ogrodw; sytuacje zwizane z porami roku.
Wymienia si ogrody wielkich rezydencji artystokratycznych i krlewskich; mieszczaskie ogrody
miejskie, ogrody chopskie, a take angielskie ogrody wiejskie (cottage garden). Wspczenie duym
zainteresowaniem ciesz ogrody naturalne, gdzie
uwzgldnia si: rnorodne przestrzenie yciowe
dla rnych gatunkw rolin i zwierzt; moliwoci
wycofania si zwierzt do ssiednich obszarw; przystosowane do okrelonego rodowiska roliny, mao
zmienione przez dziaalno czowieka; moliwoci
samoregulacji we wsplnotach yciowych okrelonych ogrodw; rezygnacja z chemicznych rodkw
ochrony rolin. W ogrodach naturalnych wystpuj:
grupy drzew, krzeww i ywopotw; byliny na stanowiskach sonecznych i cienistych pod drzewami;
barwne ki kwiatowe; naturalne stawy i inne obszary wilgotne; zblione do naturalnych ogrody skalne
i murki skalne; zaktki z dzik rolinnoci, kamieniami, martwym drewnem. Istotne znaczenie we wszystkich ogrodach posiadaj takie problemy jak: gleba,
jej yzno, ycie glebowe; nawozy, w tym naturalne
sposoby nawoenia; problematyka mrozoodpornoci
i oddziaywania mrozw na roliny; kompost, kompostowanie, stosowanie nawozw zielonych; znaczenie skadnikw pokarmowych dla uprawianych
rolin; podozmian i wzajemnie oddziaywania pomidzy rolinami; szkodniki i chwasty; staw ogrodowy; czas wegetacji; woda i stosunki wodne cznie
z problemami nawodnienia w okresie suszy. Wiele
uwagi powica si take sprztom i urzdzeniom
ogrodniczym.
We wspczesnych ogrodach uprawia si drzewa
i krzewy owocowe. Najbardziej popularne pozostaj
w uprawie: jabonie, grusze, winie i czerenie, liwy, orzechy woskie i leszczyny, morele i brzoskwinie. Uprawie si rwnie powszechnie takie krzewy
owocowe jak: maliny, jeyny, agresty, porzeczki,
krzewy kiwi, a take truskawki. W niektrych ogrodach uprawia si roliny bardziej egzotyczne, a wic
figowce, pigwy, pigwowce, widoliwy, rokitniki itp.
Jako przykad moliwoci uprawy odmian jaboni
wymienia si jako polecane zarwno stare odmiany (Berlepsch, Boskoop, Zota Reneta, Grafsztynek),
ale take nowsze odmiany jak: Alkmene, Elstar, Golden Delicious, Idared, James Grieve, Papierwka,
Ontario, Summerred i niedawno wyhodowane odmiany serii Pi i Re, a wic: Pinova, Piros, Resi,

232
232

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Rewena. Jako grusze polecane s takie odmiany jak:

Lukaswka, Klapsa, Konferencja, Wczesna z Trevoux (Trewirka), Dobra Luiza, Williamsa.
W ogrodach uprawie si zazwyczaj warzywa, przyprawy i roliny zapachowe. W Niemczech uprawia
si ponad 40 gatunkw warzyw. Nale tutaj: warzywa kapustne, warzywa liciowe, warzywa owocowe,
warzywa odygowe, warzywa korzeniaste, warzywa
kwiatowe, warzywa cebulowe i roliny strczkowe.
Przy uprawie warzyw mona wykorzysta wiele metod ekologicznych m.in. uprawy mieszane, naturalne
nawoenie, a take biologiczne rodki ochrony rolin.
W ogrodach nie mona take zabrakn uprawy przypraw i pachncych zi. Do najbardziej znanych zi
nale: czosnki i cebula jadalna, bylice m.in. bylica estragon, hyzop lekarski, lawenda wskolistna, melisa lekarska, wiele gatunkw i odmian mit, pysznogwki,
kocimitka, lebiodka pospolita, rozmaryn lekarski, szawia lekarska, czber, tymianek, macierzanki i inne.
Wspczenie w ogrodach ronie wiele interesujcych drzew i krzeww ozdobnych, bylin i rolin jednorocznych. Do najbardziej zalecanych przez leksykon
drzew i krzeww ozdobnych nale: klony, brzozy,
buki, dby, jesiony, jarzby, berberysy, re, bukszpany, wrzosy i wrzoce, derenie, hortensje, krwiste
porzeczki, raneczniki, olsze, magnolie, mahonie
czy kaliny. Bogactwo bylin uprawianych w ogrodach
jest wprost zdumiewajce. Nale do nich: krwawniki (Achillea), miki (Adonis), kosowce (Agastache),
zawilce wiosenne, letnie i jesienne, ozdobne bylice
(Artemisia), parzyda (Aruncus), wiele ciekawych

gatunkw i odmian astrw (wiosennych, letnich

i jesiennych), bergenie, niezapominajka kaukaska
z wieloma odmianami z ozdobnymi limi, dzwonki,
nachyki (Coreopsis), bardzo popularne obecnie jewki (Echinacea), nowe odmiany wilczomleczw,
odmiany i gatunki bodziszkw (Geranium), soneczniki i soneczniczki (Heliopsis), liliowce, dielany,
bardzo popularne funkie, kosace, tojecie (Lysimachia), pysznogwki (Monarda), liczne gatunki
i odmiany piwonii, mao jeszcze znane pestemony,
wysokie, bardzo kolorowe floksy (pomyki), nowe
odmiany rdestw (Polygonum), a take cieniolubne
rodgersje, rudbekie, szawie, wysokie rozchodniki,
ywokosty i przetaczniki (Veronica). We wspczesnych ogrodach wystpuje take wiele gatunkw
i odmian rolin skalnych, paproci i traw, a take rolin
cebulowych i kczowych oraz rolin jednorocznych.
Ksika J. Mayera stanowi znakomity leksykon wiedzy ogrodniczej. Jest to dobrze opracowane kompendium oglnej wiedzy ogrodniczej. Dua
liczba hase, zdj i tabeli uatwia znacznie lektur
tej interesujcej ksiki. Alfabetyczne uporzdkowanie hase ogrodniczych dziesi tysicy hase
umoliwia poznanie podstawowych problemw
ogrodnictwa. Jest ona wana zarwno dla specjalistw,
ale przede wszystkim dla szerokiego grona mionikw ogrodw i rolin. Zasuguje w peni na przetumaczenie na jzyk polski ze wzgldu na jej zgodno
z warunkami klimatycznymi i przyrodniczymi wystpujcymi w Polsce.
Eugeniusz Komicki (Pozna)

TEORIA EWOLUCJI HISTORIA I TERANIEJSZO

Ulrich Kutschera, Tatsache Evolution. Was Darwin nich wissen konnte (Fakt ewolucji, Czego nie
mg wiedzie Darwin). Mit 103 schwarz weissen Abbildungen, 3. Aufl., Mnchen 2010, Deutscher
Taschenbuch Verlag, ss. 339, ISBN 978-3-42324707-8.

Profesor Ulrich Kutschera jest profesorem fizjologii rolin i biologii ewolucyjnej na Uniwersytecie
w Kassel, a take w Carnegie Institution for Science
(na Uniwersytecie Stanford w Stanach Zjednoczonych). Jest on przewodniczcym Wsplnoty Pracy
Biologii Ewolucyjnej (www.evolutionsbiologie.de)
w Zwizku Niemieckich Biologw (VBIO), a take
autorem licznych publikacji, w tym ksikowych, jak:
Zasady fizjologii rolin (2. wyd. 2002); Punkt
sporu ewolucja (2. wyd. 2007), Biologia ewolucyjna (3. wyd. 2008). Wiadomo, e Karol Darwin
(1809-1882) sformuowa podstawowe zasady teorii
ewolucji. Jednake nowoczesna biologia ewolucyjna wychodzi wspczenie znacznie dalej ni teoria
genialnego jej twrcy. Wspczesna teoria ewolucji
stanowi system zoony z teorii nauk biologicznych
i nauk o ziemi. Std te najnowsza praca prof. U. Kutschery pod charakterystycznym tytuem Fakt ewolucji. Czego nie mg wiedzie Darwin. W ksice
tej autor pokazuje histori tej nauki a do teraniejszoci; wyjania ich podstawy teoretyczne i kadzie

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

nacisk na dobr naturalny na paszczynie genw, co

nie byo w ogle znane w czasach ycia K. Darwina.
U. Kutschera wskazuje, e przy pomocy ewolucji
wyjani mona zachowanie altruistyczne, ogromny
wiek Ziemi 4,6 mldw lat, a take brak w przyrodzie tzw. inteligentnego wzorca. Sam autor proponuje now zintegrowan teori o przebiegu i siach
sprawczych ewolucji. Przyjty synodowy model
makroewolucji oparty jest na symbiogenezie, ktra
odpowiada za powstanie pierwszych organizmw
wielokomrkowych, na naturalnej selekcji i na tzw.
dynamicznej koncepcji Ziemi, geologicznych procesach, takich jak dryft kontynentalny i wulkanizm.
Ksika U. Kutschery Fakt ewolucji. Czego nie mg
wiedzie Darwin skada si z nastpujcych czci
skadowych: Przedmowa; Wprowadzenie: Karol
Darwin, Alfred Wallace a zasada selekcji; Fakty,
teorie i przypadek w biologii; Od Darwina do biologii ewolucyjnej: wzorzec bez inteligentnego planisty; Nieznane teorie biologa Karola Darwina: od
wicionogw poprzez ruchy wiciowe do tworzenia raf
koralowych; Zapoznanie si z histori Ziemi i lepy
twrca chrzszczy; Czas ewolucyjny, geochronologia a wiek Ziemi; Darwina szok trzsienia Ziemi:
paleobiologia, Pangea a dynamika Ziemi; Makroewolucja poprzez integracj, kooperacj i zniewolenia: anty-darwinowska teoria symbiogenezy; Od
korali Darwina do DNA: molekularna archeologia
genomu i Tree of Life (drzewo ycia); Model synodowy: integracyjna teoria si napdowych makroewolucji. Cao ksiki U. Kutschery koczy si: Literatur; Adresami internetowymi i Skorowidzem.
W przedmowie podkrela autor, e ksika
K. Darwina Pochodzenie gatunkw naley obok Biblii do najbardziej znanych dzie w chrzecijaskim
krgu kulturowym. Opublikowane w 1859 r. dzieo
Darwina jest wprawdzie czsto cytowane, ale w przeciwiestwie do Pisma witego, rzadko szczegowo studiowane i czsto niewaciwie zrozumiae. Std
te U. Kutschera nawizuje do oryginalnego, angielskiego wydania Origin of Species. Pojcia uywane
przez K. Darwina s czsto niewaciwe rozumiane
i tumaczone. Autor ksiki podkrela, e w USA na
Uniwersytecie Stanford mia nieograniczony dostp
do wszystkich monografii i czasopism specjalistycznych, co byo szczeglnie wane z powodu dwustulecia urodzin Darwina (12. lutego 2009). Podkrela si,
e wspczenie trzeba traktowa ewolucj jako fakt
biologiczny i naukowy. Jest charakterystyczne, e
u K. Darwina brakuje pojcia ewolucja, zamiast tego
zastosowano inne pojcie (teoria pochodzenia, rozwoju, transmutacji czy transformacji). W okresie ycia samego K. Darwina problem powstania ycia (biogeneza)

233

niemoliwy by do rozwaa naukowych. Rwnie

pojcie mutacji zostao wprowadzone do nauki dopiero w 1901 r., a przyczyny biologicznej zmiennoci we wsplnocie rozmnaania si zwierzt i rolin
(populacje) pozostay zagadk dla K. Darwina. Take
problemy doboru seksualnego nie byy jeszcze w peni znane i wykorzystane w badaniach ewolucyjnych.
Do podstawowych zaoe zmiany gatunkw naley
niewtpliwie teoria selekcji naturalnej.
Wiele uwagi powica U. Kutschera historii ycia i osigni naukowych K. Darwina. Wyrnia
on nastpujce etapy jego ycia: dziecistwo i lata
modziecze (1809 do 1831) zwizane ze studiowaniem teologii i nauk przyrodniczych; podr dookoa wiata (1831 do 1836); teoretyk ewolucji, geolog
i zoolog (1837 do 1872) czy wreszcie botanik i fizjolog rolin (1872 do 1882). W roku 1839 oeni si
30-letni wwczas Darwin, a w 1841 r. przeprowadzi
si do maej wsi Downe, gdzie posiada duy dom
z ogrodem (Down House, od 1999 r. oglnie dostpny
dla zwiedzajcych). ona Emma urodzia mu pomidzy
1839 i 1856 r. dziesicioro dzieci, z ktrych troje zmaro w dziecistwie. W Down House opracowa take
K. Darwin 16 swoich ksiek. Drugi twrca teorii ewolucji Alfred Russell Wallace posiada analogiczne do
Darwina charakterystyczne etapy ycia: dziecistwo
i lata modziecze (1823 do 1848), podre do Amazonii i Malezji (1848 do 1862), teoretyk ewolucji
i biogeograf (1863 do 1884) czas ycia jako spirytualista i filozof spoeczny (1890 do 1913). Pomidzy Darwinem a Wallacem mona wyrni
charakterystyczne rnice: Wallace rozrnia gatunki udomowione i naturalne; Wallace uwzgldnia
jako przedmiot bada tylko zwierzta, podczas gdy
Darwin take roliny; Wallace odrzuca koncepcj
dziedziczenia nabytych cech organizmw; Darwin
uwzgldnia czynnik czasu i skutki przemian wielu
pokole. Wallace nie wymienia w ogle pojcia natural selection, ale wprowadzi pojcia adaptacji
i populacji. Rekonstruujc pogldy obu uczonych
mona stwierdzi nastpujce wsplne zaoenia badawcza: nadprodukcja potomstwa (zasada R. Malthusa); walka o ograniczone zasoby i zmienno biologiczna; transformacja gatunkw wzdu osi czasu.
Rozwj teorii ewolucji opiera si take na badaniach zaoyciela nowoczesnej systematyki, Linneusza (Carl von Linne). Duy wpyw na pogldy ewolucyjne miaa te teoria katastrof G. Cuviera oraz pogldy J.-B. de Lamarcka, a take G. Saint
Hilairea. Ich ustalenia, chocia czciowo bdne,
doprowadziy do wyjanienia si sprawczych ewolucji. W ujciu U. Kutschery mona wyodrbni
pi tez lub postulatw w teorii darwinowskiej:

234
234

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

ewolucja jest realnym historycznym procesem, ktry si odby i si utrzymuje; wsplne pochodzenie
wszystkich organizmw na Ziemi z prymitywnych
przodkw; koncepcja gradualizmu, a wic stopniowych zmian organizmw; teza o zwielokrotnieniu gatunkw, a wic dywersyfikacja form ycia
w przebiegu pokole; teoria naturalnej selekcji organizmw ywych.
Pojcie darwinizmu zostao uyte przez Ernsta
Haeckela po 1860 r. jako synonim treci zawartych
w darwinowskim dziele O pochodzeniu gatunkw.
Trzeba jednak wskaza na klasyczne bdy darwinizmu. Byy nimi: brak zadawalajcej definicji gatunku i przyczyn zmiennoci biologicznej, a przede
wszystkim wiele niejasnych poj np. higher forms
(wysze formy) czy imperfecta organs (niedoskonae organy). Wiele niedoskonaoci prbowa
usun zoolog i biolog komrki August Weismann
(18341914), ktry okrelany jest jako zaoyciel
neodarwinizmu (problem cech nabytych; rnice pomidzy komrkami pciowymi a komrkami somatycznymi; znaczenie ewolucyjne rozmnaania pciowego); czynniki dziedziczenia cech wedug Mendla.
Dalszy rozwj biologii ewolucyjnej wie si z dziaalnoci Theodosiusa Dobzhanskyego (19001975).
Sta si on prekursorem syntetycznej teorii ewolucji
biologicznej. W ujciu Th. Dobzhanskyego Nic
w biologii nie ma sensu poza ewolucj. Zostaa ona
nastpnie rozwinita przez szereg autorw: m.in.
Mayra, Huxleya, Simpsona, Renscha, Stebbinsa. Take socjobiologia przyczynia si do zmiany pogldw
biologw na zachowania spoeczne (odrzucenie darwinowskiej individual fitness i przyjcie koncepcji
inclusive fitness) np. wyjanianie powstania pastw
owadw. Take w przypadku czowieka trzeba mwi o wrodzonych (biologicznych albo ewolucyjnych) rdach zachowania (m.in. ewolucyjne pochodzenie ludzkich emocji).
Ju K. Darwin zwrci uwag na bogactwo gatunkw chrzszczy (Coleoptera), ktrych opisano dotd
340000 gatunkw. Mona przy tym wyrni: pierwotne chrzszcze (Archostemata), ktre nie zmieniay
si od ponad 250 mln lat i yj wycznie w drewnie;
chrzszcze glonowe (Myxophaga) yj wycznie
w wodzie i ywi si glonami; drapiene chrzszcze (Adephaga) obejmujce 10% ogu chrzszczy;
wieloerne chrzszcze (Polyphaga) obejmujce okoo 90% ogu gatunkw chrzszczy. Kopalne pierwotne chrzszcze wystpiy ju w okresie 300 do
250 mln lat temu w okresie permu. Na przykadzie
rozwoju chrzszczy mona wskaza fakt ewolucji.
adnej adekwatnej odpowiedzi na fakt, e co czwarty gatunek zwierzcia jest chrzszczem nie daj idee

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

kreacjonizmu. Rozwj filogenetyczny pierwotnego

typu chrzszczy dokonywa si ju przed okoo 420
do 280 mln lat temu. Chrzszcze z powodu swojej
odpornoci i ukrytego sposobu ycia nie byy nawet
zagroone masowym wymieraniem, a ekspansja
chrzszczy odbya si w okresie jury. Wspczenie
zwalczanie szkodliwych dla czowieka chrzszczy
stanowi ogromne wyzwanie dla ochrony rolin. Wedug danych taksonomicznych realnie istnieje zapewnie tylko nawet 1,5 mln chrzszczy, a ssakw maksymalnie tylko 6000 gatunkw.
Jest charakterystyczne, e jeszcze w okresie ycia
K. Darwina przyjmowano, opierajc si na danych
biblijnych, e istnienie Ziemi wynosio tylko 6000
do 10 000 lat. Dopiero odkrycie promieniotwrczoci
umoliwio rozwj naukowej geochronologii. Przyrodnik N. Steno (16381686) by jednym z pierwszych
mylicieli, ktry zwrci na problem formowania si
warstw geologicznych posiadajcych charakterystyczne skamieniaoci. W ramach fanerozoiku (epoki z rozpoznawalnymi ladami ycia) wydzielono
w XIX w. trzy ery: paleozoik, mezozoik i kenozoik.
W poszczeglnych erach wydzielono w cigu XIX w.
poszczeglne okresy, ktre okrela si na podstawie
typowych skamieniaoci. Wspczenie przyjmuje
si, e wiek Ziemi wynosi 4,6 mldw lat. Znanych
jest wiele metod stosowanych geochronologii, a take
do datowania kamieni z ksiyca i meteorytw. Nowoczesna paleobiologia pojawia si dopiero po roku
1975. Due wyzwanie dla paleobiologii stanowi
powstanie, rozwj i wymarcie dwch duych grup
makroorganizmw: trylobitw i dinozaurw. Trylobity zasiedlay prawie 300 mln lat morza paleozoiku
i reprezentowane byy przez opisane dotd 15000
gatunkw. Charakterystyczny by take rozwj opisanych dotd ponad 500 gatunkw dinozaurw. Ich
ewolucja trwaa prawie 160 mln lat, a wymarcie miao gwatowny charakter.
Dobrze udokumentowana jest ewolucja ptakw
(Aves), a take sam proces powstawania ptakw.
Wymienia si m.in. pierwotne formy w postaci
Archaeopteryxa, poprzez upierzone tzw. dino-ptaki
z ktrych rozwiny wszystkie wspczesne ptaki.
Prby odtworzenia wymarych olbrzymw z okresu mezozoiku s zgodnie ze wspczesnym stanem wiedzy
biologicznej niemoliwe. Badania paleobiologiczne rekonstruuj dobrze powstanie zwierzt ldowych,
a take powstanie i ewolucj ssakw. Stopniowe
przejcia podobnych do ryb krgowcw, od ycia
wodnego do ldowego dokonao si okoo 370 mln
lat temu. Ju w triasie rozwiny si pierwsze ssaki,
przy tym powstawanie ssakw dokonao si w cigu 80 mln lat poprzez przystosowanie do warunkw

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

wczesnego rodowiska. Take rozwj waleni i powstanie czowieka s take dobrze udokumentowane
w literaturze naukowej.
Alfredowi Wegenerowi (18801930) zawdziczamy hipotez przesuwania si kontynentw, ktra stanowi podstaw koncepcji dynamicznej Ziemi,
a wic stopniowego rozwoju kontynentw i oceanw.
Dopiero w latach szedziesitych XX wieku zostaa
ostatecznie potwierdzona teoria Wegenera m.in. przez
badania paleobiologiczne (m.in. na przykadzie yjcych w permie i triasie pierwotnych gadw rodzaju Lystrosaurus). Koncepcja dynamicznej Ziemi obejmuje
przesuwanie si pyt kontynentalnych, szybko podnoszenia si gr i procesy erozji, problem tworzenia
si osadw w morzach. Istotne znaczenie posiaday
take wielkie katastrofy w historii Ziemi, gdy wymaro prawie 70% lub 90% wczesnych gatunkw
zwierzt i rolin. Powstanie zwierzt wielokomrkowych wyjania teoria symbiogenezy, ktr rozwin pierwotnie rosyjski biolog C.S. Merezhkowsky
w latach 19051910, a ktra okoo roku 1990 staa si
ponownie przedmiotem zainteresowania wielu badaczy ewolucji. Tylko komrki rolin (jak te jednoi wielokomrkowe glony) posiadaj chloroplasty,
ktre podobnie jak mitochondria, stanowi samorozmnaajce si (semiautonomiczne) organelle.
W ujciu Merezhkowskyego filogenia rolin wie
si z wnikniciem do komrki zwierzcej cjanobakterii (dawnej sinicy). Pierwotnie bakterie (Monera)
stanowi pocztek ewolucji komrkowej. Wolnoyjce bakterie przenikay do innych mikroorganizmw
tworzc jdro komrkowe (symbioza I) i tworzyy
pierwotne komrki zwierzt, natomiast do niektrych
organizmw jednokomrkowych wnikay cjanobakterie (sinice) (symbioza II) tworzc tym samym roliny. Doprowadzio to do powstania grzybw, zwierzt i rolin. W roku 1970 koncepcja symbiogenezy
zostaa ponownie odkryta przez pochodzca z Rosji
amerykask genetyczk L. Margulis (ur. 1938).
W latach okoo 1985 opublikowano wiele studiw
o pochodzeniu mitochondrii i chloroplastw, ktre
potwierdziy koncepcje ewolucji biologicznej. Wspczenie mwi si o piciu krlestwach organizmw
ywych. Nale tutaj: bakterie (Monera, Bacteria),
a wic mikroorganizmy prokariotyczne (s to organizmy jednokomrkowe ewentualnie ich agregaty);
Protoctista (Protista) obejmuje eukariotyczne mikroorganizmy posiadajce jdro z membran nale
tutaj ameby, pierwotniaki, a take glony: zielenice,
brunatnice i krasnorosty. Protoctista posiadaj istotne znaczenie jako aktywny skadnik morskiego fitoplanktonu. Grzyby (Fungi) stanowi heterotroficzne
mikro- i makroorganizmy, ktre charakteryzuj si

235

skadnikami chitynowymi; Grzyby s najwaniejszymi destruentami na Ziemi. Animalia, a wic zwierzta rozwijajce si ze stadium blastuli, najczciej
wolnoporuszajce si organizmy. Natomiast roliny
(Plantae) stanowi najczciej zielone organizmy
z przemiany pokole (nale tutaj mchy, paprotniki
i roliny wytwarzajce nasiona).
Wane organelle dzisiejszych organizmw eukariotycznych (zwierzta, roliny, glony, grzyby) stanowi wolnoyjce, schwytane w przebiegu milionw lat udomowione, wzgldnie zniewolone
mikroorganizmy, ktre s dziedziczone przez linie
macierzyste. Symbiogeneza, a wic tworzenie si nowych organizmw z pojedynczych komrek bya
tym samym wanym motorem procesw makroewolucji. Ewolucja organizmw stanowi wspczenie dobrze udokumentowany fakt biologiczny. Ju
zreszt w 1904 r. August Weismann uwaa, e walk
o darwinowsk teori rozwoju naley uwaa za zakoczon sukcesem. Wspczesn ewolucj naley
interpretowa jako zakoczone sukcesem niewyobraalne wprost nastpstwo rozgazionych pokole komrek. ycie znane jest ponad 3,5 mlrda lat w tym
okresie nastpia wtedy ogromna dywersyfikacja
organizmw. Jednake bez mikroorganizmw (symbionty) niemoliwe byoby ycie krgowcw i organizmw wielokomrkowych. Oglna masa biosfery
skada si z nastpujcych organizmw: bakterie ponad 50%; Protoctista okoo 30%, zwierzta i grzyby
poniej 10%; roliny (bez pozbawionego ycia drewna) ponad 10%. Mona wic mwi o rozszerzonej
syntetycznej teorii ewolucji biologicznej (expanded
synthesis). Twierdzi si czsto o powstaniu nowej
wiedzy specjalistycznej biologii ewolucyjnej jako
interdyscyplinarnej gazi life sciences. Rozszerzona
teoria syntetyczna obejmuje m.in. selekcj krewniacz (W.D. Hamilton, socjobiologia), symbiogenez
(pierwotnie endosymbioza) i koncepcje przesuwania
si kontynentw. U. Kutschera okrela wspczesn ewolucj jako synodowy model makroewolucji
(obejmuje on: symbiogenez; naturaln selekcj,
dynamiczna koncepcj Ziemi). Ogromny przyrost
w zakresie biodywersyfikacji organizmw nastpi
w okresie tzw. eksplozji kambryjskiej (530 do 513 mln
lat temu), chocia ponad 95% wszystkich makroorganizmw wymaro w procesie ewolucji.
Podsumowujc trzeba stwierdzi, e ksika
prof. U. Kutschery Fakt ewolucji. Czego nie mg
wiedzie Darwin stanowi znakomite wprowadzenie
w podstawowe problemy ewolucji. Autor pokazuje histori bada ewolucyjnych, a take jej wspczesny stan rozwoju. Autor wskazuje na zasugi
K. Darwina i A.R. Wallace w rozwoju teorii ewolucji,

236
236

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

a take uksztatowanie si neodarwinizmu czy te

syntetycznej teorii ewolucji. Wspczesny stan ewolucji okrela U. Kutschera jako synadowy model makroewolucji. Ta ostatnia obejmuje takie procesy jak:
symbiogeneza, naturalna selekcja, a take dynamicz-

na koncepcja Ziemi. Warto by t ciekaw ksik

przetumaczy na jzyk polski jako znakomite kompendium wiedzy ewolucyjnej zarwno dla specjalistw, jak i szerokiego grona czytelnikw.
Eugeniusz Komicki (Pozna)

Andrea Heistinger, Arche Noah, Handbuch BioGemse. Sortenvielfalt fr den eigenen Garten.
(Podrcznik warzyw ekologicznych. Rnorodno
odmian dla wasnego ogrodu), Unter Mitarbeit F.
Lerch, P. Lassnig und P. Zipser, Stuttgart (Hohenheim) 2010, Eugen Ulmer KG, ISBN 978-3-80016950-4, ss. 632.

zajmuje si w Austrii utrzymaniem starych odmian

warzyw. Wspczenie organizacja Arche Noah obejmuje 8000 czonkw, osb wspierajcych t organizacj, a take aktywnych ogrodnikw uprawiajcych
takie warzywa. Przy tym organizacja stanowi aktywn sie dziaajc na rzecz utrzymania starych odmian
warzyw i ich dalszego rozwoju. A. Heistinger zajmuje si nauk w ksztaceniu dorosych i doradztwem
ekologicznym kadc nacisk na ekologiczn upraw rolin, a take na pogbion wiedz o rolinach
uprawnych. W ksice Podrcznik warzyw ekologicznych mona wyrni nastpujce czci:
Przedmow Beate Koller; Przedmow Andrei Heistinger; Podzikowanie; Wprowadzenie, a take
cz kocow powicon podstawowym informacjom o warzywach. Najwaniejsza cz podrcznika powicona jest poszczeglnym rodzinom uprawianych warzyw: kozkowate (Valerianaceae), baselowate (Basellaceae), baldaszkowate (Umbelilliferae),
pryszczyrnicowate (Aizoaceae), szaratowate (Amaranthaceae), komosowate (Chenopodiaceae), motylkowate (Fabaceae), rdestowate (Polygonaceae),
astrowate (Asteraceae), krzyowe (Crucifeae), dyniowate (Cucurbitaceae), czosnkowate (Alliaceae),
wargowe (Lamiaceae), malwowate (Malvaceae),
psiankowate (Solanaceae), portulakowate (Portulacaceae), turzycowate (Cyperaceae), szczawikowate
(Oxalidaceae), szparagowate (Asparagaceae), trawy
(Poaceae).
W swojej Przedmowie B. Keller przewodniczca organizacji Arche Noah podkrela, e omawiana tutaj publikacja stanowi poniekd symbol
skutecznoci dziaania dwudziestoletniej historii
tej organizacji. A. Heistinger podkrela, e Podrcznik stanowi dzieo zbiorowe w najlepszym
znaczeniu, a autorka jest choreografk ksiki.
Wskazuj na to podzikowania osobom, ktrzy pomagali przy powstawaniu tej ksiki. Wprowadzenie obejmuje nastpujce czci: O ksice;
O pracach ogrodniczych; O rnorodnoci;
O glebie; O nawoeniu; O nasionach. Wikszo opisanych nasion otrzyma mona w sieci Arche
Noah, m.in. w takich przedsibiorstwach jak w Austrii (firma ReinSaat, ogrodnictwo Ochsenherza),
w Niemczech (Bingenheimer Saatgut, Verein Dreschflegel) czy w Szwajcarii (Sativa Rheinau, Pro Specie

Warzywa odgrywaj du rol w odywianiu ludzi.

Szczegln warto ywieniow i zdrowotn posiadaj warzywa uprawiane metodami ekologicznymi
(tzw. bio-warzywa). Problematyce bio-warzyw powicona jest ksika Andrei Heistinger i organizacji
wyszej uytecznoci Arche Noah (Arki Noego). Nosi
ona charakterystyczny tytu: Podrcznik warzyw
ekologicznych. Rnorodno odmian dla wasnego
ogrodu. Kadzie ona nacisk na ekologiczn (biologiczn) upraw rolin, a take wiedz o rolinach
uprawnych. Przy tym podrcznik ten charakteryzuje
si nastpujcymi cechami: przedstawia on ponad 500
portretw odmian warzyw; zawiera on podstawowe
praktyczne wskazwki o uprawie ekologicznej warzyw; wiedza zawarta w podrczniku jest uyteczna
zarwno dla pocztkujcych, jak te zawansowanych
mionikw uprawy warzyw. W podrczniku zawarto
cenn wiedz o uprawie i rozmnaaniu poszczeglnych odmian warzyw, przedstawiono techniki upraw
warzyw nawizujce czsto do tradycji, problem
zdrowia rolin, partnerw do upraw mieszanych, czy
upraw warzyw na balkonach.
Arche Noah (Arka Noego) jest przy tym organizacj spoeczn (wyszej uytecznoci), ktra od 20 lat

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Rara, ogrodnictwo nasienne Zollingera). Autorka

podkrela, e warzywa uprawiane w systemie upraw
ekologicznych smakuj intensywniej i s bardziej
trwae. Nie stosuje si take nawozw chemicznosyntetycznych. Plony z upraw ekologicznych s jednak nisze o 20% w porwnaniu z uprawianymi konwencjonalnie. Ogrody warzywne su zaopatrzeniu
si w warzywa (a do cakowitego samozaopatrzenia
si). Najwaniejsze znaczenie posiadaj w ogrodach
ekologicznych: narzdzia, rnorodno uprawianych odmian, gleby i waciwoci gleb, problematyka
nawoenia.
Do rodziny kozkowatych naley roszpunka jadalna (Valerianella locusta) jako popularna rolina
do saatek. Popularnym warzywem staje si szpinak
malabarski (Basella alba), a take prawie nieznany ulluco. Wiele warzyw naley do baldaszkowatych: marchew siewna, pietruszka zwyczajna, seler zwyczajny,
pasternak zwyczajny, koper (fenku) woski, marek
kucnerska (Sium sisarum) i wierzbek bulwiasty
(Chaerophyllum bulbosum). Dwa ostatnie warzywa
posiadaj du warto odywcz, chocia ostatnio
nieco zapomniane. Do nowszych gatunkw warzyw
nale: szpinak nowozelandzki, krysztaka lnica,
szarat (Amaranthus spp.). Wiele gatunkw warzyw
naley do rodziny komosowatych: szpinak warzywny, burak czerwony, burak liciowy, oboda ogrodowa, komosa strzakowata, a take do motylkowatych
m.in. fasola: fasola tyczkowa, fasola niska, fasola
wielokwiatowa, mniej znane fasole fasola mungo,
fasola adzuki, wspiga pospolita (Lablab purpureus),
fasola pksiycowata (Phaseolus lunatus), gbigroszek szkaratny (Tetragonolobus purpureus), fasola goaska. Do znanych motylkowatych nale te:
bb, groch zwyczajny, obecnie rzadko uprawiana ciecierzyca pospolita (Cicer arietinum), soczewica jadalna. Stosunkowo niewiele warzyw naley do rodziny rdestowatych: szczaw (rnorodno gatunkw),
a take rabarbar kdzierzawy i ogrodowy.
Bardzo duo warzyw wystpuje w rodzinie astrowatych (Asteraceae), krzyowych (Crucifereae),
dyniowatych (Cucurbituceae), czosnkowatych (Alliaceae) i psiankowatych (Solanaceae). Astrowate obejmuj: saat siewn (wiele odmian), cykori
endywi, cykori warzywn, karczoch zwyczajny,
karczoch ostowy (kardy), kozibrd porolisty (Tragopogon porrifolius), wymord czarny korze (skorzonera), opian wikszy, chryzantem jadaln (Glebionis coronaria), sonecznik bulwiasty (topinanambur),
a take mao znany jeszcze yacon (Smallanthus sonchifolius). Do krzyowych zaliczamy: kapust bia,
kapust czerwon (modr), kapust wosk, kalafior
i broku, kapust brukselk, jarmu, kapust pastewn

237

kalarep, rzep jadaln, kapust chisk i kapust

pak-choi, brukiew (karpiel), rzodkiewk i rzodkiew,
saaty azjatyckie (gorczyca, liciowa, rozetowa pakchoi, mizuna), gorczyca biaa, rokietta siewna (popularna rukola), stosunkowo mao znana kapusta morska (Crambe maritima), pieprzyca siewna, chrzan,
gorczycznik zwyczajny (Barbarea vulgaris ssp. vulgaris), rukiew wodna (Nasturtium officinale), warzucha lekarska (Cochlearia officinalie).
Dyniowate nale do bardzo popularnych warzyw.
S to: ogrek, dynia, cukinia, tykwa pospolita (kalebasa), melon, arbuz. Od najdawniejszych czasw znane s czosnkowate: cebula jadalna, cebula szalotka,
cebula wielopitrowa, cebula siedmiolatka (czosnek
dty), por, cebula perowa, czosnek, szczypiorek,
szczypiorek chiski (Allium ramosum). Take psiankowate obejmuj liczne warzywa takie jak: oberyna, papryka i chili, pomidor, tomatillo (Physalis
ixocarpa), miechunka peruwiaska (P. peruviana),
ziemniak. Take inne rodziny obejmuj gatunki warzyw takich jak: czyciec bulwiasty, (Stachys affinis)
z rodziny wargowych, malwa warzywna kdzierzawa
(Malva verticillata var. crispa) z rodziny malwowatych, portulaka warzywna z portulakowatych, cibora
jadalna z rodziny turzycowatych maoznany w Europie szczawik bulwiasty (Oxalis tuberosa) z rodziny
szczawikowatych, szparag lekarski z rodziny szparagowatych, czy wreszcie kukurydza cukrowa i popcornowa z rodziny traw.
Omawiana tutaj ksika Podrcznik warzyw ekologicznych zasuguje na uwag polskich czytelnikw. Ksika ta stanowi dobre kompendium wiedzy
na temat uprawy warzyw metodami ekologicznymi.
Warto by ten ciekawy podrcznik przetumaczy
szybko na jzyk polski jako cenn pomoc dla szerokiego grona mionikw warzyw. Przedstawiono
w nim wiele gatunkw warzyw mao jeszcze znanych
w Europie, ale take sporo starych odmian. Jest ona
wana rwnie dla specjalistw, w tym studentw
i wykadowcw wyszych uczelni.
Eugeniusz Komicki (Pozna)

238
238

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Beata Grabowska, Tomasz Kubala, Lilie, Pozna

2010, ss. 98, Zysk i S-ka Wydawnictwo, ISBN
978-83-7506-506-0.

Lilie z powodu ich pikna byy ju doceniane

w staroytnoci. Podziwiano ich warto ozdobn,
ale take podkrelano ich cechy lecznicze. Wspczenie lilie pozostaj popularnymi rolinami ozdobnymi, uprawianymi przez szerokie rzesze mionikwamatorw, ale take przez specjalistyczne przedsibiorstwa ogrodnicze. O zakresie zainteresowania liliami
wiadczy olbrzymia liczba odmian uprawnych, ktra
przekracza ju wielko 8000. Wikszo gatunkw
i odmian lilii atwych jest do uprawy i rozmnaania.
Autorami ciekawej ksiki powiconej liliom,
pt. Lilie s Beata Grabowska i Tomasz Kubala.
B. Grabowska pracuje w Ogrodzie Botanicznym
UAM w Poznaniu prowadzc dwa dziay: Systematyki
Rolin, a take Zmiennoci Genetycznej Rolin. Natomiast Tomasz Kubala prowadzi w Ogrodzie Botanicznym UAM Dzia Rolin Grskich.
Recenzowana ksika skada si z nastpujcych
czci skadowych: Wstpu; Pozycji systematycznej rodzaju Lilium; Rozmieszczenia geograficznego
przedstawicieli rodzaju Lilium; Budowy morfologicznej lilii; Upraw; Chorb i szkodnikw lilii;
Charakterystyki wybranych gatunkw lilii; Charakterystyki wybranych odmian uprawnych lilii;
a take Literatury. We Wstpie podkrela si pikno i znaczenie praktyczne lilii ju w odlegej staroytnoci. Ich znaczenie utrzymuje si zreszt do dzisiaj.
Wrd kilku znanych klasyfikacji rodzaju Lilium
wane miejsce zajmuje nadal klasyfikacja H.F. Combera opracowana jeszcze w 1949 r. obejmujca nastpujce sekcje: Martagons; Americans; Candidum;
Orientals; Asiatics, Trumpets; Daurium. Wspczesn
botaniczn klasyfikacje rodzaju Lilium przedstawili
badacze japoscy w 1999 r. T. Nishikawa, K. Okazaki, K. Arakawa. W tym celu wykorzystano analizy
DNA. Wspczenie jednak dominuje klasyfikacja

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ogrodnicza rodzaju Lilium. Dzieli ona gatunki i mieszace lilii na 9 grup: mieszace azjatyckie, mieszace wywodzce si od Lilium martagon; mieszace
wywodzce si od Lilium candidum; mieszace amerykaskie, mieszace wywodzce si od Lilium longiflorum; mieszace trbkowe; mieszace orientalne;
mieszace niezaszeregowane do powyszych grup;
gatunki i odmiany botaniczne niezaszeregowane do
adnej innej grupy. W wyniku prac hodowlanych powstao wiele nowych grup mieszacw, ktre zalicza
si do 8 grupy zbiorczej. Wymienia si tutaj orienpety (OT, mieszace powstae ze skrzyowania lilii
orientalnych z trbkowymi); mieszace LA (skrzyowanie Lilium longiflorum z azjatyckimi), mieszace
AO (skrzyowanie lilii azjatyckich z orientalnymi),
mieszace AT skrzyowanie lilii azjatyckich i trbkowych, a take pozostae mieszace (skrzyowanie
Lilium longiflorum i lilii orientalnych).
Rodzaj Lilium liczy okoo 115 gatunkw gwnie
w pnocnej strefie klimatu umiarkowanego oraz podzwrotnikowego. Centrum wystpowania lilii znajduje
si we wschodniej Azji i w Ameryce Pnocnej. Ze
wzgldu na geograficzne rozmieszczenie lilii dzieli si
je na 3 grupy: grupa europejsko-zachodnioazjatycka;
grupa wschodnioazjatycka, grupa amerykaska. Na
uwag zasuguje budowa morfologiczna lilii, a przede
wszystkim budowa cebul, pdw nadziemnych,
budowa kwiatw (trzy kategorie: trbkowe turbanowe, kielichowe). Przy uprawie lilii naley uwzgldni:
warunki klimatyczne, wymagania klimatyczne, nawoenie i nawadnianie, sadzenie lilii, a take zimowanie
i rozmnaanie lilii. Lilie nale niewtpliwie do rolin
odpornych, chocia s atakowane przez choroby
wirusowe i choroby grzybowe (fuzarioza, szara ple,
penicylioza i zgnilizna cebul). Do szkodnikw lilii nale: mszyce, wciornastek liliowiec, ostpka lilianka,
poskrzypka liliowa, limaki i nornicowate.
Charakterystyka wybranych gatunkw lilii obejmuje wiele interesujcych gatunkw. Na uwag zasuguj takie gatunki jak: lilia bulwkowata ( L. bulbiferum), lilia kanadyjska (L. canadense), lilia biaa
(L. candidum), lilia kraiska (L. carniolicum), lilia
Davida (L. davidii), lilia Hansona (L. hansorii), lilia
Henryego (Lilium henryi), lilia tygrysia (L. lancifolium), lilia martagon (L. martagon), lilia medeolowata (L. medeloides), lilia krlewska (L. regale), czy
lilia okazaa (L. speciosum).
B. Grabowska i T. Kubala przedstawiaj szereg
piknych mieszacw lilii, ktre z powodzeniem
mog by uprawiane take i w ogrodach w Polsce.
Niesposb wymieni wszystkie przedstawione tutaj odmiany. Mona tutaj jednak wskaza na takie
odmiany jak: Anastasia (orienpety), Arabesque

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

239

(orienpety), Avocado, Black Spider (mieszace

azjatyckie), Buckingham (mieszace orientalne),
Deliana (mieszace L. longiflorum), Dizzy (mieszace orientalne), El Grado (mieszace azjatyckie karowate), Eleganza (mieszace azjatyckie),
Fancy Crow (mieszace AO lilii azjatyckich
z orientalnymi), Fire King (mieszace azjatyckie
z turbanowymi kwiatami), Futura (orienpety), Little Girl (mieszace orientalne karowe), Miss Birma (mieszace orientalne karowe), Orania (orienpety), Purple Reign (mieszace azjatyckie), Red
Alert (mieszace LA), Rodela (mieszace LA),

Science Fiction (mieszace azjatyckie karowe),

Yellow Star (mieszace azjatyckie z turbanowymi
kwiatami).
Ksika B. Grabowskiej i T. Kubali Lilie stanowi ciekaw pozycj ksikow dla szerokiego grona
mionikw rolin i ogrodw. Charakteryzuje si ona
dobrym opisem rolin, a fotografie wykonane s dobrze. Warto by t ciekaw ksik rozpowszechni
moliwie szeroko w Polsce.

Emmanuel Berthier, Laurianne Gandon, Wildnisse

Europas. Entdeckungsreisen fr Naturliebhaber. (Dzikie obszary Europy. Podre odkrywcze
dla mionikw przyrody). bersetzung Ulrike
Kirsch, Bern-Stuttgart-Wien 2010, Haupt Verlag,
ss. 140, ISBN 978-3-258-075-43-3.

Recenzowana ksika E. Berthiera i L. Gandon

skada si z krtkiego Wprowadzenia i czterech
podstawowych czci pt. Zima; Wiosna; Lato;
Jesie. W czci zatytuowanej Zima zawarto
trzy artykuy powicone wybranym dzikim obszarom, ktre s szczeglnie pikne i oddziaywajce
na czowieka w okrelonej porze roku. Mona wymieni tutaj artykuy: Arktyczna zima w Laponii
(w Finlandii) i Karpaty w niegu (Rumunia); Wyspy na obszarze Waddenzee (Holandia). Laponia
obejmuje 400 000 km2 niegw, pokryte niegiem
gry, lasy i tylko kilka setek tysicy mieszkacw.
Laponia rozciga si od norweskich Wysp Lofotw,
Gr Skandynawskich przez pnocn Szwecj i pnocn Finlandi i obejmuje na wschodzie cay rosyjski Pwysep Kola. Zachodni region obejmuje fiordy,
wskie doliny, lodowce i gry. Po szwedzkiej stronie
Laponii znajduj si trzy pikne parki narodowe: Sarek, Padjelanta i Stora Sjfallet. Charakterystyczne
dla Laponii s dwie pory roku: osiem miesicy dugiej zimy z dwoma miesicami nocy polarnej i krtkim gorcym latem niejako eksplozj ycia.
Rumunia posiada due obszary ochronne, ktre
nale do acucha gr Karpat. Na szczegln uwag zasuguj okolice Sinai i Braszowa obejmujce
100000 km2. Wystpuje tam dua europejska populacja duych drapienych ssakw: rysi, wilkw, czy
niedwiedzi brunatnych. Z powodu prywatyzacji
lasw zagroone s jednak coraz bardziej populacje
tych zwierzt. Do Holandii, Niemiec i Danii nale wyspy fryzyjskie z liczcym 10 000 km2 pasem
wydm, ktre chroni wybrzea przed sztormami Morza Pnocnego. Przy tym pi wysp fryzyjskich naley do Holandii (wyspy Texel, Vlieland, Terschelling,
Ameland i Schiermonnikoog). Charakteryzuj si one
bogat faun ptasi, a w okresie zimy panuj bardzo
wietrzne warunki.
Cz druga pt. Wiosna obejmuje trzy artykuy:
Raj ptasi Extremadura (Hiszpania); Biaowiea

W porwnaniu do Azji, Afryki czy Ameryki Europa

sigajca od Atlantyku do Uralu jest stosunkowo niewielkim kontynentem. Obejmuje ona tylko 10,2 mln km2.
Umiarkowany klimat, historia geologiczna i 40000 km
wybrzey ukrywaj zrnicowane obszary ekologiczne z bogat i specyficzn flor i faun. W Europie
znajduj si 43 000 obszarw pod ochron przyrody. Wystpuj tu te pierwotne i czciowo w ogle nieznane krajobrazy. Emmanuel Berthier naley
do najbardziej znanych podrnikw i fotografw
francuskich. Wsppracuje on z Laurianne Gandon
autork opracowa powiconych problemom
przyrodniczym. Owocem wsppracy E. Berthiera
i L. Gandon jest recenzowana tutaj ksika Dzikie
obszary Europy. Podre odkrywcze dla mionikw
przyrody. Ukazaa si ona pierwotnie w jzyku francuskim pt. Nature sauvage w 2008 r., a w roku 2010
zostaa przetumaczona na jzyk niemiecki.

Eugeniusz Komicki (Pozna)

240
240

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

ostatnia pierwotna puszcza Europy (Polska) i Tatry

pomidzy grskimi kami a szczytami (Sowacja).
Pomidzy Portugali a Andaluzj rozciga si kraina
(prowincja) Extremadura charakteryzujca si bogactwem przyrodniczym i kulturowym. Istotne s tutaj
lasy dbw korkowych, ktrych kor zbiera si co
dziesi lat. Charakterystyczne s tutaj biae bociany,
a na kach i polach wystpuj liczne gatunki ptakw
stepowych i rzadkich ptakw drapienych oraz ptaki
wodne. Na uwag zasuguje pooony na pnoc od
miasta Cceres Park Narodowy Monfrage obejmujcy 18000 ha, w tym czci rzeki Tajo i Tietar. Na uwag zasuguje artyku Biaowiea ostatnia pierwotna puszcza Europy. Obszar ten obejmuje 150000 ha
na granicy Polski i Biaorusi. Symbolem Puszczy Biaowieskiej jest niewtpliwie ubr, a dobry stan lasw
puszczy wynika z dziaa polskich krlw i rosyjskich carw, ktrzy traktowali puszcz jako swj prywatny rewir owiecki. Sercem puszczy jest 4700 ha
Biaowieskiego Parku Narodowego, gdzie wystpuj
500-letnie olbrzymy lene, a buki sigaj nawet 40 m
wysokoci. W Puszczy Biaowieskiej wystpuje 5000
gatunkw rolin, a take liczne gatunki ptakw i ssakw. Niestety Puszcza Biaowieska jest powanie zagroona przez rosnc gospodark len, wyrzucanie
odpadw, a take turystyk. Du cz winy ponosi wedug E. Berthiera finansowa pomoc Banku
wiatowego dla rozwoju sektora lenego.
Tatry tworz naturaln granic pomidzy Sowacj a Polsk. Wspczenie obszary Tatr w Sowacji
tworz Park Narodowy. Charakteryzuje si on bogat
faun i flor. Charakterystycznymi zwierztami Tatr
s: wistaki, kozice grskie, a take niedwiedzie
i wilki. Charakterystyczna jest kamienna droga sigajca 46 km. Natomiast trzecia cz obejmuje dwa
artykuy: Tabernas jedyna gorca pustynia Europy (Hiszpania) i Varangerfjord fiord ptakw
(Norwegia). Na poudniu Hiszpanii znajduje si Pustynia Tabernas ograniczona przez acuchy grskie.
Pustynia ta obejmuje 29000 ha, a rocznie wystpuje
tam 3000 godzin sonecznych. Roliny posiadaj specjalne strategie w zakresie przetrwania, polegajce na
ochronie przed parowaniem wody, a take gromadzeniem wody, ktra jest niezbdna dla ich przestrzeni
yciowej. Wymienione powyej roliny okrela si
jako kserofity. W latach pidziesitych XX wieku
nakrcono tam wiele filmw, ktre naladoway
obszary i miasta amerykaskiego Dzikiego Zachodu. W warunkach Pustyni Tabernas wystpuj liczne nowe gatunki m.in. agawy, palmy czy opuncje,
a take charakterystyczny swoisty wiat zwierzt.
Zupenie odmienny charakter wegetacji posiadaj
Sierra Nevada. Na pnocy Norwegii znajduje si

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

Varangerfjord, ktry mona okreli jako fiord ycia

licznych ptakw. Obszary otaczajce fiord pokryte s
tundr i tajg, a komary stanowi prawdziwe wyzwanie dla ludzi i zwierzt. Na obszarze fiordu Varangerfjord panuje arktyczny klimat, a nawet w czerwcu wystpuj due wahania temperatury, mrozy i opady niegu.
W czci ksiki E. Berthiera i L. Gandon pt. Jesie zamieszczono trzy artykuy: Highlands na
kocu wiata (Szkocja); Gry, macchia i dzikie
brzegi na Sardynii (Wochy); Wwozy, wysokie
paszczyzny i lasy Cevennw (Francja). Szkockie Highlands (Wysokie Paszczyzny) znajduj si na pnocy i powstay 400 mln lat temu. Krajobraz pnocnej Szkocji obejmuje wiele jezior i wartko pyncych
wd. Wystpuje tam wiele wierzb, brzz i jaowcw, a take mchw i porostw. Charakterystyczny jest te udzia wrzosw, a take hodowla owiec
czy byda. Do dzikich zwierzt nale ptaki morskie
i wodne, jelenie, dzikie kozy, a take ososie oraz walenie i delfiny. W sercu Highlands znajduj si pozostaoci starych lasw sosnowych. Najpikniejsze
warunki na Sardynii panuj jesieni. Na szczegln
uwag zasuguj takie obszaru jak: Zatoka Orosei,
Park Narodowy Gennargentu, wydmy w okolicach
Piscinas i lasy Gutturu Mannu. Na Sardynii wystpuje wic wiele dzikich obszarw, a do najpikniejszych naley Park Narodowy Gennargentu. Znane s
gste lasy na zboczach gr, a na wybrzeach wystpuje rdziemnomorska macchia, jak te niskie dby.
Znajduje si tutaj liczne drogi dogodne do wdrwek
i szereg archeologicznych wykopalisk. W poudniowej Francji znajduj si grzyste Cevenny poprzecinany wwozami, wysokimi paszczyznami i lasami.
Najpikniejszy jest region jesieni, gdy wystpuj
pikne barwy te, rdzawobrunatne, czy czerwone.
Na obszarze Cevennw wystpuje rezerwat biosfery
wielkoci 91000 ha, a liczne rzeki przecinaj krajobraz. Na obszarze Cevennw yje 500 czerwonych
jeleni, a take dzikie konie Przewalskiego. Wystpuje tam rnorodno siedlisk z bogat flor i faun:
2250 gatunkw rolin 2400 gatunkw zwierzt.
E. Berthier i L. Gandon przedstawili w swojej interesujcej i gboko zaangaowanej ksice najbardziej dzikie obszary Europy. Autorzy bogato ilustruj
i dobrze opisuj najbardziej pierwotne i czciowo
maoznane krajobrazy i zabytki kultury. Omawiaj
oni takie dzikie obszary w rytmach pr roku wskazujc take na swoje odczucia i osobiste wraenia. Warto by t interesujc i gboko zaangaowan ksik
przetumaczy na jzyk polski wskazujcej dobrze na
europejski wymiar ochrony przyrody.
Eugeniusz Komicki (Pozna)

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

Hans-Dieter Warda, Das grosse Buch der Gartenund Landschaftsgehlze (Wielka ksiga rolin
drzewiastych w ogrodnictwie i w krajobrazie),
Herausgegeben von Bruns Pflanzen, 2. Aufl., Bad
Zwischenahn 2010, ISBN 3-9803833-3-4, ss. 935.

Hans-Dieter Warda (ur. 1941) studiowa ochron

krajobrazu w Berlinie. Nastpnie pracowa w Urzdzie Ogrodniczym w okrgu Hamburg rdmiecie,
a pniej wzi udzia w tworzeniu Nowego Ogrodu
Botanicznego w Flottbek. Pracowa w nim dwadziecia lat, w tym dziesi lat jako kierownik ogrodniczy w tym ogrodzie. W 1992 r. zosta Hans-Dieter
Warda profesorem w Wyszej Szkole Zawodowej
w Osnabrck (Fachhochschule Oldenburg) w zakresie architektury krajobrazu. Od 1985 r. zosta on
naukowym i artystycznym kierownikiem Arboretum Ellerhoop-Thiensen w Powiecie Pinneberg koo
Hamburga. Charakterystyczna bya te wsppraca
prof. Wardy z przedsibiorstwami ogrodniczymi,
szczeglnie z midzynarodowym przedsibiorstwem
Bruns Pflanzen-Export GmbH & Co.KG. Rezultatem tej wsppracy jest przede wszystkim ksika
H.-D. Wardy Wielka ksiga rolin drzewiastych
w ogrodnictwie i w krajobrazie. Recenzowana
ksika H.- D. Wardy skada si z: Przedmowy,
Dodatku do przedmowy, Rozwaania o historii
szkki Johanna Brunsa, Drzewiaste roliny liciaste, Drzewiaste roliny iglaste, czy wreszcie Cechy rolin w zimie: pczki, kora, owoce fascynacje
formami i barwami. Cao koczy Niemiecko-botaniczny spis nazw, Spis literatury, Pochodzenie
rycin i Spis treci.
Trudno sobie wyobrazi wspczesne ogrody i krajobrazy bez rolin drzewiastych. Roliny te wyznaczaj w duym stopniu ukad przestrzenny parkw
i ogrodw, a take estetyczn posta okrelonych
ogrodw. Niesposb w krtkiej recenzji wskaza

241

na charakterystyczne drzewa przeznaczone dla duych parkw i ogrodw. Do najbardziej popularnych

drzew przeznaczonych do takich ogrodw zalicza si
niewtpliwie: klony, kasztanowce, olchy, graby, brzozy, jesiony, orzechy i orzeszniki, platany, topole, magnolie, ozdobne winie, dby, skrzydorzechy, grusze
ozdobne, robinie, jarzby, lipy i wizy. W opisie poszczeglnych rolin drzewiastych uwzgldnia si: nazw botaniczn i niemieck, pochodzenie, sylwetk,
wielko, kor, licie, korzenie, stanowisko, gleb,
podstawowe waciwoci i moliwoci zastosowania
w ogrodnictwie i w nasadzeniach krajobrazowych.
Przedstawia si take najbardziej pasujce drzewa,
a take byliny do nasadze pod drzewami. Do bardzo popularnych drzew ozdobnych nale klony,
ktrych znanych jest 150 gatunkw i ogromna ilo
ozdobnych form ogrodniczych. Mona wymieni
take gatunki klonw jak: klon polny (Acer campestre), klon jesionolistny (A. negundo), klon zwyczajny (A. platanoides), klon jawor (A. pseudoplatanus).
Znanych jest wiele barwnych form tych klonw. Do
ciekawych barwnie klonw naley te klon czerwony
(A. rubrum) z takimi znanymi barwnymi odmianami
jak: Oktober Glory, Red Sunset czy Scanlon.
Znane s te klony z barwn kor m.in. A. griseum,
A. capillipes, A. pensylvanicum, A. rufinerve. Bardzo
wane w ogrodnictwie i nasadzeniach krajobrazowych
s brzozy liczce 40 gatunkw. Jesieni posiadaj one
zazwyczaj pikn barw lici, a take struktur kory,
czsto w piknych barwach. Do najciekawszych
brzz oprcz gatunkw rodzimych nale:
brzoza chiska (Betula albosinensis), brzoza Ermana,
inaczej brzoza zota (B. ermanii), brzoza papierowa
(B. papyrifera), czy te brzoza poyteczna pochodzca z Himalajw (B. utilis Doorenbos). Do szczeglnie podanych drzew ozdobnych nale dby,
charakteryzuj si one czsto pikn barw lici
i charakterystyczn sylwetk. Mona wymieni tutaj
m.in. rodzimy db szypukowy (Quercus ruber), db
czarny (Q. marilandica), znacznie niszy, ale pikny
db pontyjski (Q. pontica), a take wiecznie zielony
db Turnera Pseudoturneri (Q. x turneri Pseudoturneri) oraz db czerwony (Q. rubra), db botny i inne.
Na uwag zasuguj take due gatunki drzew,
ktre nadal pozostaj mniej znane i rzadziej stosowane, chocia oznaczaj si take wysokimi walorami.
Mona wskaza tutaj na takie drzewa jak: kasztan
jadalny, boodrzew gruczoowaty (Ailanthys altissima), surmi zwyczajn lub katalp (Catalpa bignioides), glediczi trjcieniow (Gleditsia triacarthos),
ambrowiec amerykaski (Liquidamber stryracyflua),
tulipanowiec amerykanski (Liriodendrom tulipifera),
szupin (perowiec) japoski (Sophora japonica). Do

242
242

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

wanych przydatnych do maych ogrodw drzew

moemy zaliczy: klony (m.in. liczne odmiany klonu palmowego Acer palmatum i klonu japoskiego),
leszczyny, gogi, zotokapy, gatunki i odmiany jaboni, wini i liw ozdobnych, a take ozdobne odmiany
grusz, wierzb i jarzbw.
W ksice H.-D. Wardy przedstawiono ogromne
bogactwo krzeww ozdobnych. Mona je podzieli
na krzewy zimozielone, a take z limi opadajcymi
na zim. Mona wymieni tutaj m.in.: wrzosy, kamelie (s odporne odmiany), derenie, irgi, gogi, szczodrzece, wawrzynki, ylistki (Deutzia), trzmieliny,
forsycje, fotergille, janowce (Genista), oczary, hortensje, dziurawce (Hypericum), ostrokrzewy (Ilex),
kalmie kolwicje, ligustry, mahonie, jaminowce, piciornik krzewiasty, ognik szkaratny, porzeczki, jeyny i maliny ozdobne, tawuy (Spiraea), lilaki, kaliny,
krzewuszki (wajgelie). Najwicej odmian i gatunkw
krzeww ozdobnych nale do: ranecznikw, r,
hortensji czy berberysw. Cigle pojawiaj si zreszt
ich nowe gatunki i odmiany. Bruns Pflanzen specjalizuj si zreszt w produkcji ranecznikw i innych
rolin z nimi spokrewnionych. Wiele krzeww ozdobnych dostarcza take jadalnych owocw. Wskaza
mona tutaj m.in.: widoliwy (Amelanchier), aronie,
pigwowce i pigwy, oliwniki, rokietniki, morwy, gogi
i gogowniki, liw tarnin, bez czarny i gatunki pokrewne, a take jarzby z jadalnymi owocami.
Duym zainteresowaniem ciesz si wspczenie
take roliny pnce. Najbardziej znane s tutaj: powojniki (Clematis) s gatunki botaniczne i odmiany
z duymi kwiatami. Do innych pncych mona zaliczy takie krzewy pnce jak: winniki (Ampelopsis),
akebie, bluszcze, wiciokrzewy, winorole, glicynie,
winnobluszcze (Parthenocissus), arystolachie, a nawet mczennice (tylko ciepe obszary).

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

W parkach i ogrodach stosuje si take wiele

drzew i krzeww ozdobnych. Naley je jednak stosowa z innymi drzewami i krzewami ozdobnymi. Do
duych drzew iglastych nale takie gatunki drzew:
jody (Abies), araukaria wyniosa (Araukaria araucana), stosunkowo mao znany cedrzyniec amerykaski
(Calocedrus decurrens), cedry, miorzb dwudzielny
(Ginkgo biloba), modrzewie, metasekwoja chiska,
wierki, sosny, modrzewniki (Pseudolarix), daglezje,
cyprynik botny, tsugi inaczej choiny. Wspczenie
znanych jest wiele form karowatych i krzewiastych
wymienionych wyej rolin. Charakter krzewiasty
posiadaj zazwyczaj cyprysiki, cisy, jaowce, tuje. Do
egzotycznych iglakw, chocia obecnie uprawianych
coraz czciej rolin nale: szydlica japoska, sonica japoska (Sciadopitys), sekwoja wieczniezielona
(Sequoia sempervirens), mamutowiec olbrzymi (inaczej sekwoja olbrzymia), cyprysy, cyprys Leylanda
(x Cupressocyparis leylandii). Do najciekawszych
mao znanych ozdobnych drzew iglastych naley
sosna Bungego (Pinus bungeana), posiada barwn
kor w rnych barwach, a wieku ponad stu lat ju
jednolit pikn bia kor.
Ksika H.- D. Wardy Wielka ksiga rolin drzewiastych w ogrodnictwie i w krajobrazie stanowi
znakomite kompendium wiedzy w zakresie rolin
drzewiastych. Charakteryzuje si doskonaym opisem
rolin, a take barwnymi fotografiami. Przedstawiono
w tym omal monumentalnym dziele ponad 3000 rnych gatunkw rolin drzewiastych. S to drzewa nalece do aktualnego asortymentu drzew i krzeww.
Zwrcono uwag na stare odmiany, a take nowoci
wprowadzane w szkkach.
Eugeniusz Komicki (Pozna)

Ryszard Kamiski, Andrzej Maowiecki: Roliny

wodne i bagienne Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocawskiego. Prace Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocawskiego. Tom 9,
zeszyt 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2011.
Celem obecnej publikacji, ukazujcej si z okazji jubileuszu dwchsetlecia Ogrodu Botanicznego
we Wrocawiu, jest przedstawienie historii kolekcji
wodnych i bagiennych tej zasuonej placwki od
czasw najdawniejszych do wspczesnych. Skada
si ona, poza wstpem, z omiu znacznie rozbudowanych rozdziaw. W pierwszym zobrazowano znaczenie kolekcji rolin wodnych, w drugim rol wody
jako rodowiska ycia, w trzecim obszary bagienne

i zbiorniki wodne cznie z ich klasyfikacj, w czwartym zbiorniki wodne na terenie Ogrodu i Arboretum,

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

w pitym za szklarnie ekspozycyjno-kolekcyjne

i akwaria. Rozdzia szsty zawiera bardzo obszerne
przedstawienie kolekcji rolinnych, sidmy zwize
yciorysy pracownikw, a smy indeksy uprawianych gatunkw rolin wodnych i bagiennych.
Obecnie do zbiornikw wodnych w Ogrodzie Botanicznym naley przede wszystkim staw naturalny
o powierzchni 0,5 ha, utworzony ze starorzecza
Odry. Histori jego powstania mona doskonale
przeledzi na sugestywnej rycinie sporzdzonej
przez dr. Ryszarda Kamiskiego. Od 1830 roku,
mimo ogromnego zanieczyszczenia, stanowi podstawowy zbiornik krajowych rolin wodnych i botnych. Oprcz tego zasuguje na uwag betonowy basen z grzybieniami, przylege do niego oczko wodne
i torfowisko, a ponadto sze niezbyt pojemnych basenikw rozmieszczonych przed szklarni kolekcyjn nr 1 przy starej palmiarni, na terenie systemu oraz
cztery w alpinarium. Poza tym 16 staww mamy
w wojsawickim Arboretum, ktre od 1988 roku stanowi fili Ogrodu.
Pierwsza szklarnia z myl o uprawie rolin
wodnych i bagiennych strefy tropikalnej i subtropikalnej powstaa w 1878 roku. Nosia miano Victoriahaus, gdy w jej gwnym basenie uprawiano bardzo
atrakcyjn wiktori krlewsk (Victoria regia, syn.
V. amazonica). Niestety zostaa unicestwiona podczas
oblenie stolicy Dolnego lska. Natomiast cztery
szklarnie kolekcyjne po zachodniej stronie Ogrodu
zbudowano w 1907 roku na terenie zlikwidowanych
szklarni istniejcych na zasypanej odnodze Odry. Po
dewastacji wojennej odtworzono je w 1950 roku.
Wskrzeszenie zniszczonego Ogrodu wymagao
wiele pracy i rodkw bdcych wwczas w ogromnym deficycie. Dopiero w 1957 roku odbudowano
wszystkie szklarnie ekspozycyjne, cznie z wiktori. Powrci do niej wzmiankowany okaz, ktry
z czasem zastpiono mniej wymagajc wiktori parask (Victoria cruziana). Udostpniona bya zwiedzajcym a do feralnego roku 1997 wielkiej powodzi we Wrocawiu. Powane straty uczynione przez
wod zadecydoway o wyczeniu z uycia nie tylko
jej, lecz w okresie pniejszym rwnie caego kompleksu szklarni ekspozycyjnych. Celem znalezienia
miejsca dla rolin ciepolubnych powstay w 1990
roku nowe szklarnie, w ktrych znalazo si te miejsce na kolekcj rolin wodnych i bagiennych. Natomiast w czniku budowanego obiektu postanowiono
zainstalowa nowe akwaria. Pierwszych 27 akwariw o pojemnoci 600 l kade udao si uruchomi
w 1959 roku. Przetrway do lat siedemdziesitych,
a nowe, zbudowane w 1974 roku, skaday si z siedmiu zbiornikw po 1120 l oraz trzynastu mniejszych,

243

950-litrowych. Ulegay jednak stopniowej korozji

i po 16 latach naleao je wymieni. Trzeba zaznaczy, e adna firma nie bya w stanie podj si tego
zadania i dlatego wchodzia w rachub jedynie praca
systemem gospodarczym. Dziki nowatorskim udoskonaleniom wykonano w 1992 roku 29 akwariw
o wymiarach 205 80 75 cm. Istniej ju 19 lat i s
w bardzo dobrym stanie.
Na obszarze ozdobnym Ogrodu wybudowano
w 1967 roku basen o powierzchni 590 m kw. i gbokoci od 1,0 do 1,3 m, z przeznaczeniem do uprawy
zimotrwaych kultywarw grzybieni (Nymphaea).
Kolekcja ta skada si zarwno z odmian zakupionych za granic, jak i hodowanych w kraju. Sto trzy
odmiany tych wspaniaych, bardzo dekoracyjnych
rolin, cznie z 12 naturalnymi gatunkami i odmianami grzybieni oraz greli (Nuphar) egzystujcymi
w innych basenach, pretenduj do miana Narodowej
Kolekcji Wzorcowej Zimotrwaych Gatunkw i Odmian Nymphaea i Nuphar.
Doskonale rozwija si te kolekcja tropikalnych
rolin wodnych i bagiennych, ktra w 1960 roku
skadaa si z okoo 100 taksonw, a podobna liczb
zidentyfikowano w zbiornikach na obszarze Ogrodu.
Obecnie liczy 343 taksony z 249 gatunkw nalecych do 79 rodzajw. Najbardziej rozbudowana grup
s amerykaskie abienice (Echinodorus), reprezentowane przez 95 taksonw (23 gatunki, 8 podgatunkw i odmian naturalnych oraz 64 kultywary). Warto
przypomnie, e prawdopodobnie nie ma nigdzie tak
duego zbioru. Wielkim osigniciem jest ponadto
zestaw wszystkich (poza jednym) znanych gatunkw
i odmian afrykaskich anubiasw (Anubias). Oprcz
tego zasuguj na wyrnienie zwartki (Cryptocoryne) i limnofile (Limnophila).
W przeciwiestwie do kultywowanych rolin ldowych, taksony wodne i bagienne znane s spoeczestwu w nikym stopniu. Biorc ten fakt pod uwag,
naley z zadowoleniem powita inicjatyw autorw
zmierzajc do poprawy tego stanu rzeczy. Oprcz
doskonale zredagowanej ich historii w Ogrodzie
otrzymalimy bogaty zestaw wiadomoci z zakresu
morfologii i anatomii, a poza tym sporo informacji
z chemii i fizyki wody, jak te wiedz o roli najwaniejszych pierwiastkw w yciu rolin. Niezalenie
od tego wyrazicie uwypuklono znaczenie kolekcji
rolin wodnych w nauce i dydaktyce, ochronie przyrody i w restytucji gatunkw gincych. Nie naley
przy tym zapomina, e wyniki naszych prac prowadzonych w latach 19921998 nad odtworzeniem
w Polsce aldrowandy pcherzykowatej (Aldrovanda
vesiculosa), zobrazowane na wiatowych kongresach
w Bonn i Tokio, zaliczono do najlepszych. Trzeba te

244
244

ARTYKUY
RECENZJE
INFORMACYJNE
KSIEK

wyrni rzeczowe i dokadne opisy botaniczne wielu

rolin najbardziej przydatnych do obsadzania zarwno akwenw w parkach i na terenach rekreacyjnych,
jak rwnie na prywatnych posesjach. Uatwi nam
one ich zakadanie oraz racjonalne prowadzenie.
Szczeglnym uznaniem naley uhonorowa garstk
entuzjastw, dla ktrych najwaniejszym celem bya
odbudowa akwariw. Pierwsze z 27 planowanych to
w 1957 roku dzieo Stanisawa Sawiskiego, prowadzcego dzia rolin wodnych. Ponadto nawiza on
liczne kontakty zagraniczne i stworzy najwiksz
w naszym kraju kolekcj rolin akwariowych. Po
przejciu na emerytur pracowa jako doradca.
W 1981 roku kierownikiem dziau zosta dr Ryszard
Kamiski, ktry uporzdkowa merytorycznie kolekcj, budowa nowe akwaria, a poza tym powanie
wzbogaci zbir rolin o nowe taksony. Dziki licznym
pracom naukowym i udziaowi w rnych zjazdach
i sympozjach rozsawi nasz kolekcj na wiecie.
Dzielnie sekunduje mu wietny znawca przedmiotu Andrzej Maowiecki. Jego zasug jest nie tylko
konstrukcja i doskonay stan akwariw oraz rolin
wodnych, lecz rwnie bardzo przydatne publikacje
popularyzujce ten dzia w szerokich rzeszach spoeczestwa. Wielkim uznaniem ciesz si prelekcje
prowadzone przez niego na zebraniach Klubu Mionikw Rolin Wodnych.
Ponadto nie moemy pomin ofiarnoci i zaangaowania Janusza Janczewskiego, dysponujcego znajomoci wielu zawodw. Bez jego udziau i cennych

Wszechwiat, t. 112, nr 79/2011

rad byoby bardzo trudno rozwiza wiele palcych

problemw. Aby zrozumie ogrom niedostatkw wyaniajcych si w trakcie dokonywania tego wielkiego przedsiwzicia, naley pamita o trudnociach
w zdobywaniu wyposaenia i o jeszcze jednej niezmiernie istotnej sprawie, nie zawsze docenianej:
takie urzdzenia techniczne w zbiornikach, jak midzy innymi ukad ogrzewania wody, termoregulacja
i systemy filtracyjne, napowietrzanie i owietlenie
oraz wszelkie prace szklarskie, lusarskie i budowlane wymagay sporych umiejtnoci z rnych dziedzin. Zaangaowanie fachowcw z poszczeglnych
specjalnoci nie byo moliwe i dlatego cay ciar
spad na barki tych nielicznych entuzjastw. Stanli
na wysokoci zadania i dziki inteligencji i zapaowi
dokonali tak wiele.
Ksika, ktr utalentowani i czcigodni autorzy raczyli nas w swej niewysowionej askawoci zaszczyci, zostaa opracowana fachowo i rzetelnie. Bogaty
zasb wiedzy botanicznej podbudowanej wieloletni
obserwacj i dowiadczeniem w peni zadowoli studentw biologii oraz architektury i ksztatowania krajobrazu, jak te pracownikw ogrodw botanicznych,
zieleni miejskiej i tych wszystkich, ktrzy zechc pogbi swe wiadomoci przyrodnicze. adny styl i jasno formuowania myli sprawiaj, e studiuje si j
z niesabncym zainteresowaniem.
Dr Roman Karczmarczuk (Wrocaw)

KONKURS DLA DOKTORANTW O NAGROD PREZESA POLSKIEGO

TOWARZYSTWA PRZYRODNIKW IM. KOPERNIKA
NA NAJLEPSZY ARTYKU POPULARNO-NAUKOWY
Popularyzowanie nauki, wbrew pozorom, nie jest atwym zajciem, poniewa wymaga umiejtnoci mwienia i pisania o rzeczach
nowych i trudnych w sposb przystpny i zrozumiay. Zdobycie tej umiejtnoci wymaga odpowiedniego treningu. Konkurs ten stwarza
tak okazj i ma na celu wyonienie najlepszych, modych popularyzatorw nauki. Uczestnikiem konkursu moe by doktorant dowolnego
kierunku studiw, ktry opublikuje w 2011 roku artyku w czasopismie Wszechwiat. Zostanie przyznana nagroda w wysokoci 1000 PLN
za pierwsze miejsce w konkursie. Wyniki konkursu zostan ogoszone w pierwszym zeszycie Wszechwiata w marcu 2012.

Prof. dr hab. Elbieta Pyza