Adam Dbrowski,

ucze klasy III matematyczno-fizycznej,

Gdaskiego Liceum Autonomicznego,

ul. Osiek 11/12

80-842 Gdask

Zadanie obserwacyjne nr 1,

LIII Olimpiada Astronomiczna

Badania dokadnoci Zegara Sonecznego Glazera w Gdasku

Jako przedmiot obserwacji wybraem zegar soneczny znajdujcy si na gdaskim Ratuszu

Gwnego Miasta, zwany Zegarem Sonecznym Glazera. Znajduje si na poudniowej czci
bocznej ciany wiey ratusza na wysokoci ok. 25 metrw nad ziemi.

1) Prty rzucajce cie

Zegar jest umiejscowiony prostopadle do paszczyzny Ziemi. Cie rzuca sprytnie wykonana
konstrukcja z dwch prtw. Prt A jest uoony pod ktem

(dugo geograficzna tego miejsca [1], w rzeczywistoci kt nie jest oczywicie tak
dokadny, dokadno rzdu kilku minut. niedokadno przy pomiarze czasu wynosi ok. 2
minuty)

do paszczyzny tarczy, a prt B, ktrego cie jest "wskazwk" jest uoony do niego pod
ktem prostym. Dziki takiemu ustawieniu prt B rzuca odpowiedni cie na tarcz.
2) Uoenie poudniowe

Wiadomo, e w chwili growania soca promienie soca powinny by skierowane prosto na

tarcz (dajc cie na cyfrze XII). Problemem zegarw sonecznych na cianach budynkw
(np. pobliskiego na cianie Kocioa Mariackiego) jest kt midzy cianami budynkw
(niebieska linia) a rwnolenikami Ziemi (czerwone linie). Co mnie zdziwio, to fakt, e
tarcza zegara nie ley na cianie lecz pod ktem (grna czerwona linia). Jest to jeden z
niewielu chronometrw sonecznych, ktry zosta tak przemylany i pozbawiony
ewidentnego bdu konstrukcyjnego, znacznie utrudniajcego dokadny pomiar czasu [2].
(Zdjcie z lokalizatora internetowego Zumi.pl)

3) Podziaka na tarczy

Najprostszym sposobem wykonania tarczy byoby po prostu poprowadzi proste uoone do

siebie pod ktem (180 stopni / 12) = 15 stopni. Te proste s obecne na gdaskim zegarze.
Czas prawdziwy soneczny nie narasta jednak niejednostajnie. Korzystajc z darmowej
aplikacji Shadows Franois'a Blateyrona, tworzymy siatk dla Gdaska [2].

Jak wida siatka wykonana przez twrc zegara miejscami nie zgadza si z odpowiedni
siatk dla Gdaska. Porwnujc rnice na tarczy, zauwaamy, e rnice mog dochodzi
nawet do 7 minut.

4) Poprawki.

Niektre zegary soneczne, tak jak gdaski Zegar Heweliusza przy ulicy Wielkie Myny
posiadaj przymocowan w pobliu tabel poprawek. Niestety, Zegar Heweliusza zosta w
ubiegym roku zniszczony (na zdjciu poniej tabela poprawek owego chronometru). Badany
przeze mnie Zegar Glazera nie posiada takiej tabeli, lecz zegary s tak blisko siebie, e ta
tabela bdzie skuteczna.

Zdjcie tabeli poprawek z Zegara Heweliusza

W trakcie analiz tabeli zauwayem, e konstruktorzy wykonali bd, liczba zaznaczona

kkiem nie pasuje. Warto powinna wynosi . Warto zastanowi si skd wynikaj
wartoci w tabeli poprawek. Na bdy wskazania zegara sumuj si dwa czynniki [4]:

1. Niejednostajny ruch Ziemi;

 2. uki na ekliptyce (po ktrych "porusza si" Soce) nie odpowiadaj rwne uki na
rwniku;

Poniszy wykres pochodzi z [1]:

Zauwamy, e poprawek nie trzeba wykonywa w czterech dniach: przesilenie zimowe,

przesilenie letnie, rwnonoc wiosenna i rwnonoc jesienna. W pozostaych dniach rnica
moe wynie nawet ponad 15 minut.

5) Wane przy odczytywaniu

Gdy ju odczytamy czas, a take zastosujemy poprawki opisane w punktach 1-4, warto
pamita, e jest to czas soneczny danej dugoci geograficznej ( ).
wiat zosta podzielony na 24 strefy czasowe (rysunek z [1] poniej).

Poudnik, ktry wyznacza czas urzdowy w Polsce to poudnik 15. Gdask jest ok. 3 stopni
na wschd, wic czas mierzony przez Gdaskie zegary soneczne bdzie si "spieszy" o:

Zatem od mierzonego czasu odejmujemy 12 minut (w Gdasku jest wczeniej). Ostatni

rzecz jak musimy sprawdzi to fakt, czy danego dnia mamy czas letni czy zimowy. Jeli
zimowe, praca gotowa, jeli letni, musimy odj jedn godzin.

6) Podsumowanie dokadnoci

Zegar Glazera jest doskonale wykonany biorc pod uwag fakt, i zosta zbudowany w
1589r. Dowiadczony obserwator korzystajcy ze wskazwek powyej bdzie w stanie
zmierzy czas z dokadnoci do ok. 10 minut. Niedokadnoci bd wynikay gwnie z
tego, e siatka wyrzebiona na tarczy jest niedokadna, a z zegara zawieszonego na 25
metrach trudno dokadnie odczyta pooenie "wskazwki", czyli cienia.

7) Historia zegara

Za stron Pikny Gdask [3]:

Urzdzenie ufundowa i jednoczenie skonstruowa Aleksander Glazer, kaznodzieja z
pobliskiego kocioa w. Barbary. Duchowny zasyn jako uczony i rozmiowany w ksigach
biblofil. Urzdzenie zamontowano w 1589 r.

Gnomon jest przykadem zegara poudniowego, gdy tarcza zwrcona jest dokadnie na
stron poudniow. Instrument mierzy czas zarwno wedug zaoe redniowiecznych (tzw.
godziny nierwne) jak rwnie wedug zaoe nowoytnych (tzw. godziny rwne). Do
wyobrani przemawia zdobica zegar aciska sentencja: "Umbra Sunt Dies Nostri" (Cieniem
s dni nasze), ktra nawizujc do trwania i przemijania odwouje si do redniowiecznego
pojmowania wiata.

Cao wieczy pikny herb Gdaska, ktry poprzez zewntrzne usytuowanie korony
wzgldem tarczy nie do koca spenia wymagania heraldycznej poprawnoci.

Gnomon jest przykadem zegara poudniowego, gdy tarcza zwrcona jest dokadnie na
stron poudniow. Instrument mierzy czas zarwno wedug zaoe redniowiecznych
(tzw. godziny nierwne) jak rwnie wedug zaoe nowoytnych (tzw. godziny rwne).
Do wyobrani przemawia zdobica zegar aciska sentencja: "Umbra Sunt Dies Nostri"
(Cieniem s dni nasze), ktra nawizujc do trwania i przemijania odwouje si do
redniowiecznego pojmowania wiata.

Cao wieczy pikny herb Gdaska, ktry poprzez zewntrzne usytuowanie korony
wzgldem tarczy nie do koca spenia wymagania heraldycznej poprawnoci.

Cao wieczy pikny herb Gdaska, ktry poprzez zewntrzne usytuowanie korony
wzgldem tarczy nie do koca spenia wymagania heraldycznej poprawnoci.

8) Literatura

[1] Rybka E., Astronomia Oglna, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1968, s. 39-49.
[2] Olbratowski P., Zegary soneczne, Delta 310, 1/2000
[3] Romejko W., Pikny Gdask, http://www.pieknygdansk.gda.pl/, 2001
[4] Kwast T., Jak dokadny jest zegar soneczny?, Maa Delta, 6/2001

9) Programy

Google Earth v. 5.1.3509.4636 (beta), Google Inc., 2009,

http://earth.google.com/
Shadows v. 2.2.0, Franois Blateyron, 2005,
http://pro.ovh.net/~shadowsp/shadowspro/gb/index.html