SYSTEMOWE ROZUMIENIE UZALENIENIA W RODZINIE

TEOLOGIA
TOM

105

I MORALNO
11, 2012

MAREK ANDRZEJEWSKI
Uniwersytet Szczeciski
Wydzia Prawa i Administracji
Instytut Nauk Prawnych PAN

Ewolucja pieczy zastpczej przez pryzmat nowych regulacji prawnych1

The Evolution of Foster Care from the Perspective of Legal Regulations

I. UWAGA WSTPNA
Prawo nie jest najwaniejszym aspektem funkcjonowania zjawisk spoecznych. Dotyczy to rwnie pieczy zastpczej. W funkcjonowaniu rodzin zastpczych i placwek opiekuczo-wychowawczych waniejsza jest psychologia,
wszak skumulowanych jest tam wiele emocji, praca socjalna, od ktrej zaley
odbudowa wychowawczych kompetencji rodziny, czy pedagogika, ktrej dorobek pomaga przetrwa dzieciom, a wychowawcom daje narzdzia do ich wspierania. Pomimo tego warto aspekt prawny pieczy zastpczej zna chociaby po
to, by postrzega j bardziej wszechstronnie, a przez to efektywniej oddziaywa.

II. PIECZA ZASTPCZA POJCIE

Skoro przedmiotem tego artykuu jest piecza zastpcza, to wskamy na wstpie na jej kontury. Rekonstruujc pojcie pieczy zastpczej z ogu przepisw
Ustawy, mona stwierdzi, e jest to piecza sprawowana:
1
Artyku jest zbudowany z fragmentw rozdziau wprowadzajcego do ksiki przygotowywanej
do druku w wydawnictwie Wolters Kluwer: M. Andrzejewski (red.), P. awrynowicz, J. Andrzejewski,
Piecza zastpcza komentarz do przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego i Ustawy z 9 czerwca
2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej, ktra ma si ukaza z kocem 2012 r.
W dalszej czci opracowania, jeeli zostanie uyte sowo Ustawa bez dodatkowych dookrele, oznacza to, e chodzi o Ustaw o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej (Dz. U.
2011, Nr 149, pozycja 887 z pniejszymi zmianami).

106

MAREK ANDRZEJEWSKI

1) w formach rodzinnych i instytucjonalnych;

2) przez wszystkie dni tygodnia, przez ca dob;
3) w zasadzie bez z gry okrelonego terminu jej zakoczenia, gdy moe
trwa nawet do osignicia przez wychowanka dorosoci, jednake zaoeniem jest nadawanie pieczy zastpczej charakteru pieczy tymczasowej, czyli przejcie obowizkw wzgldem dziecka w czasie, kiedy rodzice nie mog samodzielnie wypenia swych funkcji2;
4) w konsekwencji wydania przez sd orzeczenia lub wskutek umieszczenia
tam dziecka na jego wniosek lub na wniosek jego rodzicw;
5) w celu stworzenia sytuacji umoliwiajcej powrt dziecka do rodziny (reintegracja), a w razie niemonoci jego osignicia podjcia prby przysposobienia dziecka3;
6) w kontekcie spoecznoci lokalnej, czyli w ramach lokalnego systemu
wspierania rodziny i systemu pieczy zastpczej4, w ktrych funkcjonuje
2
Piecza zastpcza zastpuje piecz sprawowan przez rodzicw (t pierwotn i naturaln)
i trwa przez czas do tego konieczny. Ten czas moe by dugi (maksymalnie do przekroczenia przez
dziecko progu dorosoci), ale okresowo weryfikowana jest zasadno kontynuacji pieczy (czy
dziecko moe powrci do rodzicw, czy te nadal nie ma takiej moliwoci).
Sowo tymczasowo moe budzi zdziwienie, gdy le wspbrzmi ze sowem rodzina,
i to take wwczas, gdy obok tego rzeczownika znajduje si przymiotnik zastpcza. Z rodzin
kojarz si wszak takie pojcia, jak: trwao, stabilno, itp. W stosunku do rodzin zastpczych
tymczasowo nie powinna by jednak postrzegana negatywnie. Patrze na ni bowiem trzeba przez
pryzmat celu umieszczenia dziecka poza rodzin, jakim jest udzielanie wsparcia dziecku i jego rodzinie. Tymczasowo sprawowania pieczy zastpczej suy ma bowiem odbudowaniu stabilnoci rodzin, z ktrych pochodz wychowankowie, i reintegracji tych rodzin.
Tymczasowo pieczy zastpczej jest ide, do ktrej naley podchodzi z roztropnoci.
W tych bowiem przypadkach, w ktrych pomimo wysikw nie uda si przywrci dziecka jego
rodzicom, lub te w sytuacji, gdy od pocztku wiadomo, e osignicie tego celu jest niemoliwe,
naley podj prb stworzenia dziecku zastpczego rodowiska rodzinnego o charakterze trwaym, czyli takiego, w ktrym bdzie ono mogo przebywa do osignicia dorosoci.
3
Reintegracji rodziny w wielu przypadkach nie udaje si osign. Taki cel pieczy zastpczej
jednoznacznie wynika z zasady pomocniczoci, do ktrej wprost odwouje si art. 3 ust. 3 Ustawy,
ktra nakazuje, by pomaganie prowadzio do usamodzielnienia beneficjenta. Kiedy dziecko jest
umieszczane w pieczy zastpczej, to adresatem pomocy jest jego niewydolna wychowawczo i opiekuczo rodzina. W czasie nieobecnoci dziecka naley sytuacj w rodzinie naprawi, by reintegracja staa si moliwa.
Celem tak pojmowanej pieczy zastpczej jest: wspieranie rodziny (w czasie zastpstwa), a wic
realizacja: (1) prawa dziecka do rodziny, (2) zapewnienie prymatu rodzicw w wychowaniu dzieci
i subsydiarnego (wspierajcego) wobec nich charakteru pieczy zastpczej, (3) poszanowanie prawa
dziecka odseparowanego od rodzicw do stycznoci z nimi i innymi osobami bliskimi3, (4) zapewnienie prawa rodzicw do uzyskania pomocy sub publicznych w rozwizywaniu problemw zwizanych z realizacj obowizkw wzgldem dzieci w celu umoliwienia reintegracji rodziny.
4
Zob. na ten temat w: R. Gierszewska, w: Polityka spoeczna gmin i powiatw. Kompendium
wiedzy o instytucjach i procedurach, red. B. Rysz-Kowalczyk, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2011, s. 89-101, 104.

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

107

administracja samorzdw lokalnych, agendy tej administracji, sdy rodzinne, zakady opieki zdrowotnej, instytucje owiatowe, kuratorzy, organizacje pozarzdowe, Kocioy i zwizki wyznaniowe i inne.
Podsumowujc, naley stwierdzi, e przekaz, jaki niesie lektura wspczesnych przepisw polskiego prawa, sprowadza si do tezy, i umieszczenie dziecka w rodzinnej lub instytucjonalnej formie pieczy zastpczej ma charakter
mniej lub bardziej tymczasowy i powinno suy powrotowi dziecka do jego
rodziny. Piecza zastpcza staje si uzupenieniem pieczy rodzicielskiej, a nie form, ktra piecz rodzicielsk zastpuje z zaoenia na zawsze. To jest wana
konstatacja, zwaszcza jeli zway, e przez dziesiciolecia umieszczenie dziecka w rodzinie zastpczej lub w placwce opiekuczo-wychowawczej nie wizao si w Polsce z zakrelaniem czasowej perspektywy tego przedsiwzicia ani
z dziaaniami zmierzajcymi do powrotu dziecka do rodziny. Dlatego typowe
byo dugoletnie sprawowanie pieczy zastpczej, w czasie ktrego mniej lub
bardziej skutecznie koncentrowano uwag wycznie na edukacyjnych, wychowawczych i zdrowotnych problemach dziecka, z pominiciem oddziaywania
wzgldem jego rodzicw (prowadzeniu z nimi pracy socjalnej nadaje si odpowiedni rang dopiero od kilkunastu lat).

III. PIECZA ZASTPCZA A PRZYSPOSOBIENIE5

Dla uchwycenia swoistoci prawnej pieczy zastpczej przydatne jest wskazanie na rnice pomidzy umieszczeniem dziecka w rodzinie zastpczej a umieszczeniem go w rodzinie adopcyjnej (przysposobieniem). Istotna odmienno penionych przez te instytucje funkcji spoecznych powoduje, e rwnie istotne s
ich odrbnoci prawne.
Dziecko umieszczone w pieczy zastpczej jest prawnie dzieckiem swych rodzicw, za dziecko adoptowane jest prawnie dzieckiem osb, ktre je adoptoway. Ma to odzwierciedlenie w odmiennym traktowaniu tych dzieci na gruncie
m.in. prawa alimentacyjnego, spadkowego, praw stanu, przepisw o sprawowaniu wadzy rodzicielskiej. Od osb adoptujcych przysuguj dziecku alimenty,
po nich bdzie z mocy ustawy dziedziczy; adoptowane dziecko nosi to samo
nazwisko, jakie nosz (nosiyby) ich biologiczne dzieci. Tak jak w rodzinie, tak
samo w rodzinie adopcyjnej, moe te zdarzy si, e dziecko zostanie zobowizane do alimentowania swych przybranych rodzicw. Mog oni by rwnie
5
Szerzej w: M. Andrzejewski, Piecza zastpcza, w: Prawo rodzinne i opiekucze, red. T. Smyczyski, t. XII, wyd. 2. Systemu Prawa Prywatnego, red. Z. Radwaski, Instytut Nauk Prawnych
PAN, C.H. Beck, Warszawa 2011; E. Holewiska-apiska, Przysposobienie, tame.

MAREK ANDRZEJEWSKI

108

ustawowymi spadkobiercami przysposobionego dziecka, o ile umrze ono przed

nimi.
Tych konsekwencji nie powoduje umieszczenie w rodzinie zastpczej. Na
przykad osoby sprawujce piecz zastpcz nigdy nie sprawuj nad dzieckiem
wadzy rodzicielskiej, co wie si nieodcznie z ustanowieniem przysposobienia. Mog, co najwyej, peni funkcj opiekuna prawnego albo mog sprawowa piecz nad dzieckiem wesp z rodzicami, jeli sd ograniczy rodzicom
wadz rodzicielsk (tzw. piecz podzielon). Mwimy w zwizku z tym, e
umieszczenie w pieczy zastpczej jest jak wskazuje na to nazwa tej instytucji
zastpieniem rodzicw w spenianiu rodzicielskich obowizkw (z reguy tymczasowo, cho bywa te, e do osignicia penoletnoci) bez zmiany sytuacji
rodzinno-prawnej dziecka.
O jakociowej odmiennoci adopcji i pieczy zastpczej wiadczy i to, e
wedug przepisw Kodeksu rodzinnego i opiekuczego przysposobienie nie jest
form pieczy zastpczej. Nie zmierza do czasowego zastpienia niewydolnych
rodzicw, lecz z samego zaoenia (przesdzaj to prawem okrelone przesanki i prawne skutki jej ustanowienia) zastpuje ich trwale. Inaczej mwic, jeeli celem pieczy zastpczej jest przede wszystkim wspieranie rodzicw (tymczasowe zajmowanie si dzieckiem w zastpstwie za aktualnie niezdolnych do
tego rodzicw), to adopcja ich wypiera, sama stajc si piecz rodzicielsk.

IV. GENEZA USTAWY O WSPIERANIU RODZINY I SYSTEMIE PIECZY ZASTPCZEJ

Uregulowania dotyczce funkcjonowania rodzin zastpczych, rodzinnych
domw dziecka i instytucjonalnych form pieczy zastpczej, ktre aktualnie obowizuj, przyjto we wspomnianej wyej Ustawie z 9 czerwca 2011 roku
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej6. Jest ona kolejnym etapem
ewolucji pieczy zastpczej, rozpocztej nieco ponad 12 lat wczeniej.
1. Prawa czowieka

Po ustrojowym przeomie roku 1989 jednym z fundamentw polskiego systemu prawnego staa si koncepcja praw czowieka. Wrd nich istotn rang
Prace nad ni wywoyway spore nadzieje u tych, ktrzy rozwojowi pieczy zastpczej dobrze ycz. Ostudzi je jednak lk przed zoonymi problemami zwaszcza organizacyjno-finansowymi, jakie spitrzyy si, kiedy przyszo do realizowania tego, co uchwalono. Zakoczyo si to
na t chwil (lato 2012) konstytucyjnym konfliktem pomidzy administracj rzdow prbujc
narzuci samorzdom zadania, nie zapewniajc rodkw na ich realizacj, a samorzdami, ktre
wystpiy ze swymi racjami do Trybunau Konstytucyjnego. Dla zaegnania konfliktu Ustaw znowelizowano, przesuwajc o trzy lata wprowadzenie w ycie kilku kluczowych rozwiza
6

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

109

uzyskay prawa dziecka, w tym prawo do ycia w rodzinie, do kontaktw z bliskimi, do pieczy zastpczej, do poszanowania godnoci, ochrony przed przemoc, a take prawo rodzicw do prymatu w wychowaniu dzieci, prawo rodziny do
prywatnoci itp.7 Standardy ochrony rodziny i funkcjonowania pieczy zastpczej,
jakie da si wyinterpretowa z przepisw midzynarodowych dokumentw katalogujcych prawa czowieka8, nakazuj instytucjom publicznym, by bez koniecznej potrzeby nie ingeroway w ycie rodziny, szanujc jej autonomi wzgldem
wpyww pastwa i prymat rodzicw w wychowaniu dziecka (art. 47 i art. 48
Konstytucji RP). Ewentualna ingerencja w stosunki rodzinne powinna zaczyna
si od prby udzielenia wsparcia caej rodzinie, bez umieszczania dziecka poza
ni. Podstawowym celem umieszczania dziecka w pieczy zastpczej powinno by
umoliwienie mu powrotu do rodziny (reintegracja rodziny), a wic umieszczenie dziecka poza rodzin musi wiza si z jednoczesnym podjciem pracy socjalnej na rzecz rodziny. Jako taka piecza zastpcza ma by dziaaniem o ograniczonych ramach czasowych, o ile to moliwe nastawionym na poszanowanie
wizw uczuciowych czcych dziecko umieszczone w pieczy zastpczej z rodzicami i innymi osobami bliskimi. Preferowane powinny by rodzinne formy
pieczy zastpczej.
W wietle midzynarodowych standardw prawnych prawo dziecka do zapewnienia mu pieczy zastpczej jest prawem subsydiarnym wzgldem prawa do
ycia w rodzinie, tzn. prawem wspierajcym realizacj prawa do ycia w rodzinie. Dziecko objte piecz zastpcz winno by przygotowywane do powrotu do
swej rodziny. Jednoczenie rodzina wychowanka dziki wsparciu udzielonemu
zwaszcza przez odpowiednie suby socjalne winna nabiera zdolnoci do
podjcia na powrt swych funkcji opiekuczych wzgldem dziecka9.
2. Zasada pomocniczoci

Takie podejcie zgodne jest z zasad pomocniczoci10 ide, ktra obok recepcji praw czowieka, najsilniej wpyna na ewolucj pieczy zastpczej. Na jej
7
Szerzej na temat praw dziecka w: Konwencja o Prawach Dziecka. Analiza i wykadnia, Ars
boni et aequi, red. T. Smyczyski, Pozna 1999; M. Andrzejewski (red.), Prawa dziecka konteksty prawne i pedagogiczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2012.
8
Zwaszcza dokumentw uniwersalnych, takich jak: Pakty Praw Czowieka ONZ i Konwencja o Prawach Dziecka (art. 9, 20) i regionalne dokumenty europejskie, takie jak Europejska Konwencja o Ochronie Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci wraz z opartym na jej art. 8 orzecznictwem Trybunau Praw Czowieka oraz rezolucji Komitetu Ministrw Rady Europy Nr (77)33
w sprawie umieszczania dzieci poza rodzin i rekomendacji tego Komitetu Nr R (87)6 w sprawie
rodzin zastpczych.
9
Tej problematyce powicona jest ksika: M. Andrzejewski, Domy na piasku. Domy dziecka. Od opieki nad dzieckiem do wspierania rodziny, Media Rodzina, Pozna 2007.
10
Zobacz na ten temat zwaszcza w: C. Millon-Delsol, Zasada pomocniczoci, Znak, Krakw
1995; H. Szurgacz, Wstp do prawa pomocy spoecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskie-

110

MAREK ANDRZEJEWSKI

fundamencie zbudowano Ustaw o pomocy spoecznej z 1990 roku11. Przepisy

o pieczy zastpczej ulokowane byy w tej ustawie kilkanacie lat (do 31 grudnia
2012). W tym czasie uczyniono z zasady pomocniczoci konstytucyjn zasad
ustroju pastwa12. Respektowanie jej sprawia, e spoeczestwo, a tym bardziej
pastwo, nie powinno wyrcza osb ani grup z zada, ktre one potrafi wykona samodzielnie. Naley natomiast udziela wsparcia, jeli osoba lub grupa (rodzina) nie jest w stanie sama sobie poradzi w realizacji swoich zada. Co szczeglnie wane, powinno to by wsparcie zmierzajce ku usamodzielnieniu
adresata pomocy (rodzina niewydolna wychowawczo, z ktrej zabrano dziecko
do pieczy zastpczej, powinna dosta wsparcie pozwalajce jej na powrt dziecka i dalsze wsplne funkcjonowanie). Pomaganie, ktre nie jest nastawione na
usamodzielnienie adresata, uczy go bezradnoci, uzalenia od udzielanej pomocy, uprzedmiotawia i jako takie z zasad pomocniczoci jest sprzeczne. Pomoc
winna trwa jedynie do momentu podjcia na powrt swych zada przez osob
czy grup, na rzecz ktrej bya wiadczona, czyli do momentu usamodzielnienia.
3. Reforma pieczy zastpczej 1998 ewolucja prawa

3.1. Prawa czowieka i zasada pomocniczoci, ktre le u podstaw prowadzonej od 1999 roku reformy pieczy zastpczej, s ideowym przeciwiestwem praktyki, a take marksowskich zaoe teoretycznych funkcjonowania tej pieczy
w Polsce niemal do koca XX wieku13. W tamtym okresie przepisy o rodzinach
zastpczych i placwkach opiekuczo-wychowawczych znajdoway si w Ustawie o systemie owiaty z 7 wrzenia 1991 roku, a ta przeja t problematyk
z wczeniejszego ustawodawstwa owiatowego. Najistotniejsz konsekwencj
usytuowania owych przepisw w prawie owiatowym byo to, e z przebywaniem dziecka w pieczy zastpczej nie wizano obowizku prowadzenia naprawczych dziaa wzgldem rodziny wychowankw. Idea reintegracji rodzin wychowankw leaa poza horyzontem mylenia zaangaowanych w piecz zastpcz
osb i instytucji. Ten systemowy brak zainteresowania najistotniejszym elemengo, Wrocaw 1993; S. Kawula, Zasada pomocniczoci w pracy opiekuczej i socjalnej, w: Pedagogika opiekucza w okresie demokratycznych przemian, red. J. ebrowski, GTN, Gdask 1998;
Z. Zgud, Zasada subsydiarnoci w prawie europejskim, Zakamycze, Krakw 1999; M. Andrzejewski, Ochrona praw dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej (dziecko-rodzina-pastwo), Zakamycze, Krakw 2003.
11
Dz. U. 1990, Nr 87, pozycja 506 z pniejszymi zmianami.
12
M. Andrzejewski, O potrzebie reformy funduszu alimentacyjnego, Praca i Zabezpieczenie
Spoeczne 1998, Nr 1 i podana tam literatura.
13
O teoretycznych zaoeniach pieczy zastpczej w okresie powojennym, a przed reform zob.
w: Wzowe problemy opieki i wychowania w domu dziecka, red. Z. Dbrowski, WSP, Olsztyn 1997.
O zaoeniach teoretycznych reformy pieczy zastpczej realizowanej od 1999 r. zob. w: M. Andrzejewski, Ochrona, s. 163 i n.

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

111

tem pieczy zastpczej, jakim jest wi rodzica z dzieckiem, prowadzi do czstych,

nierzadko kilkunastoletnich, pobytw dzieci w rozmaitych formach tej pieczy.
3.2. Reforma pieczy zastpczej wizaa si z przekazaniem w 1998 roku zada dotychczas owiatowych do sektora pomocy spoecznej, a wic rwnie
z przeniesieniem stosownych uregulowa z Ustawy o systemie owiaty do Ustawy o pomocy spoecznej. Mocniejsze osadzenie w prawie o pomocy spoecznej
znalaza problematyka pieczy zastpczej po uchwaleniu nowej Ustawy o pomocy spoecznej z dnia 12 marca 2004 roku14, w ktrej powicono jej osobny rozdzia pt. Opieka nad rodzin i dzieckiem.
3.3. Kolejnym punktem ewolucji uregulowa pieczy zastpczej jest Ustawa
z 9 czerwca 2012 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej. Wejcie jej w ycie wie si z wyczeniem po 12 latach pieczy zastpczej
z systemu pomocy spoecznej. Powoano do ycia nowe struktury i nowe zawody
zdystansowane formalnie od struktur pomocy spoecznej, cho czasami powizane z nimi m.in. instytucj zlecania zada publicznych podmiotom niepublicznym. Naley jednak podkreli, e obie ustawy (Ustawa o pomocy spoecznej
i Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej) maj ten sam fundament aksjologiczny w postaci idei praw czowieka i zasady pomocniczoci. Jako
takie obie akcentuj reintegracj rodziny wychowanka jako nadrzdny cel pieczy zastpczej. Przesdza to o tosamych dla obu ustaw reguach stosowania przy
interpretacji przepisw wykadni celowociowej, do ktrej odwouje si wwczas, gdy wykadnia jzykowa, od ktrej prawnik rozpoczyna sw prac, nie daje
jednoznacznych rezultatw albo daje rezultaty absurdalne.
Doszukujc si przyczyn wyczenia pieczy zastpczej z pomocy spoecznej,
naley wskaza przede wszystkim na konsekwentn krytyk funkcjonowania
pomocy spoecznej przez cz liderw stowarzysze propagujcych zastpcze
rodzicielstwo i kreatorw akcji medialnych popierajcych rodziny zastpcze,
rodzinne domy dziecka i adopcj. Podnoszono, e rodziny zastpcze traktowane s przez pomoc spoeczn jak jej klienci, a przecie nimi nie s, gdy w swej
istocie stanowi form wsparcia dla dzieci i ich rodzin. Nie uwaam, e ten
zarzut by trafny. Goszono go jednak dugo, stanowczo i konsekwentnie, nie
doczekawszy si reakcji ze strony resortu polityki spoecznej i struktur pomocy spoecznej.
3.4. Rwnolegle do zmian w prawie o pomocy spoecznej nastpoway zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym. Ten Kodeks jest szczeglnie wany,
albowiem wszelkie regulacje zawarte w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastpczej maj swj pierwotny kontekst w przepisach o wadzy rodzicielskiej (art. 87-113 KRO).
14

Dz. U. 2004, Nr 175, pozycja 1362 z pniejszymi zmianami.

112

MAREK ANDRZEJEWSKI

Spord zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuczym, ktre s zwizane

z piecz zastpcz, chronologicznie pierwsz byo wymuszenie wspdziaania
na sdach rodzinnych i organach pomocy spoecznej15. W 2000 roku stosowny
przepis nakaza sdom przekazywanie orzecze o umieszczeniu dzieci w pieczy
zastpczej na podstawie ograniczenia wadzy rodzicielskiej do odpowiednich
miejscowo powiatowych struktur pomocy spoecznej, a nastpnie na te struktury
naoy obowizek udzielania sdowi rodzinnemu informacji o efektach dziaa
podjtych w celu wspierania rodzicw dziecka umieszczonego w pieczy zastpczej (art. 109 4 KRO). Brak pozytywnego efektu oddziaywa wzgldem rodzicw wychowanka pieczy zastpczej, a zwaszcza stwierdzenie, e nie przejawiaj oni zainteresowania swym dzieckiem, sta si od tej pory przesank do
pozbawienia ich wadzy rodzicielskiej (tzw. fakultatywnego pozbawienia wadzy
rodzicielskiej art. 111 1a KRO). Niestety zmiany, jakie nastpiy po wprowadzeniu omawianego przepisu, dalekie byy od oczekiwa, a wsppraca cigle
bya wysepk na oceanie niechci i nieumiejtnoci wspdziaania16.
Kolejnym krokiem byo wprowadzenie do Kodeksu rodzinnego i opiekuczego
przepisw o kontaktach z dzieckiem17. Obok czstego stosowania ich do utrudniania
i uniemoliwiania tych kontaktw rodzicowi, ktry po orzeczeniu rozwodu (separacji) nie mieszka z dzieckiem, przepisy te odnosz si te do konfliktw wynikajcych z kontaktw rodzicw z dzieckiem umieszczonym w pieczy zastpczej. Zagadnienie to jest kluczowe z punktu widzenia celu pieczy zastpczej, gdy trudno liczy
na reintegracj rodziny, gdy rodzice nie kontaktuj si ze swym dzieckiem lub osoby
i instytucje sprawujce piecz zastpcz utrudniaj rodzicom kontakty z ich dziemi.
Niestety, cz dzieci umieszczonych w pieczy zastpczej ma rodzicw pasywnych
i nieodpowiedzialnych, ktrzy nie utrzymuj kontaktw ze swym dzieckiem czy
te zbyt atwo zraaj si niepowodzeniami, a organy odpowiedzialne za prac
z rodzin nie udzielaj im odpowiedniego wsparcia lub/i nie potrafi ich zmotywowa. Naley te wskaza na zaskakujce i smutne wyniki bada empirycznych, ktre dowodz, e pasywno i saboci charakterologiczne odnosz si rwnie do osb
tworzcych rodziny zastpcze niespokrewnione z dzieckiem. Ot, nie kryj one
ani w trakcie szkole, ani przed sdem rodzinnym negatywnego nastawienia do
rodzicw swych wychowankw, w tym zwaszcza do realizowania przez nich ich
prawa do kontaktw z dzieckiem18. Pomimo tego otrzymuj pozytywne opinie od
organizatorw szkole i sdy powierzaj ich pieczy kolejnych wychowankw
15
Sowo wymuszenie uyte zostao wiadomie, albowiem ignorowanie tego obowizku
przez sdy i instytucje organizujce piecz zastpcz byo niemal ostentacyjne.
16
Na ten temat zobacz zwaszcza w: M. Arczewska, Role spoeczne sdziw rodzinnych,
Wydawnictwo UW, Warszawa 2009.
17
Dz. U. 2008, Nr 220, pozycja 1431 z pniejszymi zmianami.
18
E. Holewiska-apiska, Orzekanie o osobistej stycznoci z maoletnim osb innych ni
rodzice, w: Prawo w dziaaniu. Sprawy cywilne, Nr 4, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

113

Wraz z uchwaleniem Ustawy kolejny raz znowelizowano Kodeks rodzinny

i opiekuczy poprzez wprowadzenie do fragmentu zatytuowanego Piecza zastpcza. Sdziowie rodzinni maj od tamtej pory przepisy o pieczy zastpczej
w akcie prawnym, ktry jest codziennie ich narzdziem pracy. Wczeniej czste
byy przypadki wydawania bdnych orzecze ze wzgldu na usytuowanie przepisw o pieczy zastpczej wycznie w akcie pozakodeksowym (w Ustawie
o pomocy spoecznej).
4. Zmiany w pedagogice

4.1. Kiedy na przeomie lat 80. i 90. XX wieku byem wychowawc dzieci
umieszczonych w domu dziecka, nie wymagano ode mnie jakiejkolwiek aktywnoci wzgldem rodzicw wychowankw. Nie naleao to bowiem do zakresu
zada wychowawcy ani te pracujcych wtedy w placwkach pedagogw i psychologw. Moje inklinacje w kierunku pracy z rodzinami wychowankw poczytywano jako swoist ekstrawagancj z pogranicza naiwnoci. Wrd pracownikw bowiem dominowa negatywy stosunek do rodzicw jako sprawcw
dziecicej krzywdy, wzmacniany niewiar w moliwo jakiejkolwiek ich przemiany. Wikszo wychowawcw zgodnie z przekazem otrzymanym na studiach i dyrektywami od dyrektorw placwek i kuratoryjnych inspektorw ledwie ich tolerowaa, a cz jawnie okazywaa im niech.
Absolwenci studiw pedagogicznych podejmujcy wwczas prac w domach
dziecka (mniemam, e nie tylko w tych, w ktrych byem zatrudniony) byli przygotowani do zajmowania si dziemi. Poza sfer ich mylenia byo jednak to, co
dziao si poza murami placwki. Potrafili dobrze pracowa z dziemi, a nie
okazywali talentu ani umiejtnoci do pracy z rodzicami i innymi osobami bliskimi wychowankom. Trudno si temu dziwi, skoro na studiach przygotowywano ich do pracy z sierotami i nie uczono, e te dzieci maj rodzicw, a wic
sierotami nie s19. Co wicej, w zdecydowanej wikszoci pragn do swoich
Niewaciwe jest posugiwanie si w stosunku do nich pojciem sierota, a w odniesieniu do
ogu tych dzieci okreleniem sieroctwo spoeczne. Te dzieci maj rodzicw, a przebywaj w pieczy zastpczej z reguy w tym samym miecie lub powiecie, co oni. S te z rodzicami zwizane
silnymi wizami emocjonalnymi. Jedn z praktycznych konsekwencji tego bdu jest ksztacenie
studentw pedagogiki w taki sposb, jakby przygotowywano ich do pracy z sierotami. Sowo sierota skrela rodzicw, a powtarzane powielekro zabija w myleniu studentw rodzicw wychowankw. W gowach wykadowcw mwicych i piszcych o dzieciach umieszczonych w pieczy
zastpczej, rodzicw tych dzieci zabi ju kto pokolenie wczeniej To jest jedno ze rde problemw, jakie maj absolwenci pedagogiki niepotraficy nawiza waciwych relacji z dziemi,
ktre duchem s poza placwk, nie mwic ju o braku umiejtnoci wsppracy z rodzin wychowanka.
Wraliwo na krzywd czynion przez zy dobr sw zawdziczam rozmowom z prof. Mari Kolankiewicz z WP UW. auj, e stao si to po wydaniu przeze mnie ksiki Domy na piasku (I wyd. 1997), ktrej nadaem podtytu Rzecz o sieroctwie i domach dziecka.
19

114

MAREK ANDRZEJEWSKI

rodzicw wrci, a co najwaniejsze, zdecydowana wikszo owych rodzicw

nadaje si do czego w rodzaju recyklingu (terapii, pomocy psychologiczno-pedagogicznej, moe te prawnej, a czsto medycznej, itp.), po ktrym z sukcesem
moe i powinna podj rodzicielskie obowizki.
Inn istotn barier w tym podanym procesie jest cigle bezrefleksyjne
posugiwanie si przez pracownikw wyszych uczelni, ale te dziennikarzy,
wychowawcw i wiele innych osb, pojciem rodzina patologiczna w odniesieniu do rodzin niewydolnych wychowawczo czy te nienaleycie wypeniajcych inne funkcje. Jest to pojcie w zdecydowanej wikszoci przypadkw niezasuenie dyskwalifikujce rodzicw wychowankw dzieci umieszczonych
w pieczy zastpczej, a wic osoby, ktre s dla dziecka wane lub najwaniejsze
i ktre wymagaj wsparcia, a nie okazywania niechci. Wbrew uproszczonym
opiniom znaczny odsetek dzieci umieszczanych w pieczy zastpczej wywodzi si
z rodzin, w ktrych s poprawne lub dobre relacje emocjonalne, a dzieci z nich
zabrano wobec dowiadczenia biedy, yciowej niezaradnoci rodzicw, ich choroby psychicznej i innych przyczyn, co nie daje podstaw, by okrela ich naznaczajcym mianem rodzina patologiczna. Zwamy, e sowo patologia, pochodzce z jzyka medycyny i oznaczajce tkank, ktr naley usun, ma na
gruncie nauk spoecznych ogromn destrukcyjn si. W przypadku nauk zajmujcych si piecz zastpcz uywanie tego pojcia prowadzi do skoncentrowania
uwagi wycznie na dziecku wyabstrahowanym z rodziny i odrzucenia jego rzekomo patologicznej rodziny, a wic do uchylenia si od obowizku pracy z rodzin dla jej reintegracji. Jeeli prawd jest, e sowo stwarza rzeczywisto, to
atwo dostrzec destrukcyjn moc wskazanych zych przyzwyczaje semantycznych.
Uywanie poj sierota i rodzina patologiczna w przypadkach, w ktrych nie ma to uzasadnienia, jest okazywaniem braku szacunku dla wizi czcych rodzicw i dzieci, tak eksponowanych chociaby w wanej dla pieczy zastpczej teorii przywizania J. Bowlbyego. Jest te po trosze budowaniem
wychowania na fundamencie fikcji.
4.2. Dla ewolucji pieczy zastpczej znaczenie maj zmiany zachodzce
w programach studiw pedagogicznych, w tym zwaszcza jeli chodzi o pedagogik opiekuczo-wychowawcz. Z czasem specjalno ta albo znikaa z oferty
wydziaw pedagogicznych wyszych uczelni i uprawiano j ju w szerszej
formule w ramach pedagogiki spoecznej, albo te w programach studiw pedagogicznych cigle nazywanych specjalnoci opiekuczo-wychowawcz zaczto wykracza refleksj poza mury placwek poprzez wplatanie do treci programowych elementw pracy socjalnej. Pozwala to obj zarwno rzeczywisto
dziecka umieszczonego poza rodzin, jak i rzeczywisto rodziny, z ktr pod
nieobecno dziecka prowadzona jest praca socjalna, a take dostrzec wi mi-

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

115

dzy rodzicami i dziemi bdc argumentem za podejmowaniem dziaa na rzecz

reintegracji rodziny20.
5. Rola pracy socjalnej

Rwnolegle do przemian w pedagogice opiekuczo-wychowawczej rozpoczto w latach 90. XX wieku na polskich wyszych uczelniach (z reguy na wydziaach socjologicznych i pedagogicznych), a take w sieci stworzonych w 1993
roku kilkunastu szk policealnych (ale bardzo dobrych) ksztacenie w zakresie
pracy socjalnej. Nastpio to po motywowanej ideologicznie kilkudziesicioletniej przerwie (skoro w socjalizmie miao nie by problemw, to po co komu
miaa by praca socjalna). Wtedy to stao si w Polsce moliwe wspomniane
przenikanie pedagogiki opiekuczo-wychowawczej prac socjaln. Powstaa
w ten sposb szansa zaadaptowania do polskich warunkw wypracowanych od
dawna zwaszcza w Europie Zachodniej wzorcw wspierania dziecka i rodziny. Reforma pieczy zastpczej, ktrej prawne podstawy tworzyem (lata 1999-2001), nie bya produktem oryginalnym, lecz wanie adaptacj dobrych wzorcw z Zachodu opartych na fundamencie zasady pomocniczoci, ochrony praw
dziecka i praw rodziny, w tym prymatu rodzicw w wychowaniu dziecka.
Resort owiaty, ktry podj zagadnienie wspierania rodzin uczniw dopiero
w roku 2010, by wwczas na etapie tworzenia fundamentw racjonalnej edukacji (trwa to do dzisiaj) ze wiadomym wyczeniem z zakresu swych zainteresowa kwestii wychowawczych (to wtedy z kuratoriw owiaty i wychowania
uczyniono kuratoria owiaty). Na szczcie pod koniec ubiegego wieku resort
w podj wspprac z resortem polityki spoecznej, aby przekaza mu swe zadania zwizane z piecz zastpcz. W 1999 roku przeniesiono piecz zastpcz
do sektora pomocy spoecznej21. Efektem tej zmiany byo pojawienie si w strukturze placwek opiekuczo-wychowawczych pracownikw socjalnych kreujcych i koordynujcych prac z rodzicami wychowankw, bdcych wanym
ogniwem powstaych w placwkach zespow do spraw oceny sytuacji dziecka.
W rodowisku zamieszkania rodzicw pracownicy socjalni zaczli koordynowa
wparcie dla rodziny, by przygotowa j do powrotu dziecka22.
20
T przemian zawdziczamy pedagogicznym dysydentom-praktykom wspieranym przez
nieliczne grono pedagogw-akademikw, wrd ktrych z wdzicznoci wspomnie trzeba przede
wszystkim prof. Iren Obuchowsk, prof. Mari Kolankiewicz, dr Zofi Waleri Stelmaszuk.
21
Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektrych ustaw okrelajcych kompetencje organw administracji publicznej w zwizku z reform ustrojow pastwa (Dz.U. 1998, Nr 106, poz.
668, wesza w ycie od 1 stycznia 1999 r.).
22
Mao kto pamita, e na mocy rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r. w sprawie rodzajw i zasad dziaania publicznych placwek opiekuczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ramowych statutw tych placwek, ktre obowizywao a do lipca 2000 r. (Dz.U. 1994, Nr 41, pozycja 156 z pniejszymi zmianami, uchylone dopiero z dniem

116

MAREK ANDRZEJEWSKI

Narzekajc na saboci pracy prowadzonej z rodzinami wychowankw przebywajcych w rodzinnych i instytucjonalnych formach pieczy zastpczej, a take krytykujc rozmaite aspekty funkcjonowania pomocy spoecznej (a s niewtpliwie po temu powody), warto wzi pod uwag niski puap, z jakiego
startowaa pomoc spoeczna i praca socjalna w 1990 roku, kiedy to zaczto je
w Polsce budowa. Funkcjonowanie pomocy spoecznej (zwanej zreszt wwczas nie bez powodu opiek spoeczn23) sprowadzao si do koca lat 80. do wypacania zasikw, a pracy socjalnej nie prowadzono prawie wcale. Zestawiajc
stan rzeczy z tamtego momentu z tym, co wypracowano przez minionych dwadziecia kilka lat (a w odniesieniu do pieczy zastpczej jedynie przez lat kilkanacie), naley z uznaniem odnie si do tego dorobku. Mona te zrozumie zaskoczenie wielu obserwatorw z powodu odejcia w Ustawie o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastpczej od tego dorobku na rzecz budowania nowej
infrastruktury pieczy zastpczej niejako obok pomocy spoecznej.
6. Spr o tosamo pieczy zastpczej

Wanym czynnikiem ewolucji pieczy zastpczej w Polsce jest spr dotyczcy jej tosamoci24. Wybuch on wraz z zakwestionowaniem funkcjonowania
instytucjonalnych form pieczy zastpczej opartej na pedagogice mniej lub bardziej makarenkowskiej, dominujcej do koca ubiegego wieku w oficjalnych
wypowiedziach i decyzjach wczesnej administracji owiatowej, znajdujcej oddanych krzewicieli na wielu wydziaach pedagogicznych wyszych uczelni,
a take tkwicej w myleniu (i czynach) pracownikw zatrudnionych w placwkach opiekuczo-wychowawczych. Naprzeciw obrocw status quo stanli wwczas uczestnicy organizowanych od 1997 roku przez Towarzystwo Nasz Dom
spotka, ktrych celem byo zreformowanie pieczy zastpczej przede wszystkim
1 lipca 2000 r.), w domach dziecka zatrudniani byli wycznie wychowawcy. Dopiero w przypadku
placwki, w ktrej przebywao co najmniej 50 wychowankw, mona byo utworzy etat pedagoga. Etat psychologa z kolei mona byo utworzy w placwce, w ktrej przebywao co najmniej
100 wychowankw. Pracownik socjalny nie by wwczas przewidziany wcale Dopowiedzmy:
do koca minionego tysiclecia pedagog, psycholog czy pracownik socjalny mogli by zatrudnieni
w placwkach, ktre na zdrowy rozum ju tylko ze wzgldu na sw wielko nigdy nie powinny byy powsta. Wspczenie przedstawiciele tych profesji s zatrudnieni na etatach w instytucjonalnych formach pieczy zastpczej, a te firmy maj co najwyej po 30 wychowankw. Piszcy
te sowa ma wiadomo, e daleko jeszcze do rozwiza modelowych, a wspomina o tym, by
wskaza, skd (z jakiego puapu) wyszlimy i na jakim poziomie jestemy.
23
To okrelenie bezrefleksyjnie jest nadal uywane w publicystyce i przez osoby zatrudnione
w instytucjach wsppracujcych z pomoc spoeczn, np. przez sdziw rodzinnych.
24
Szerzej w: M. Andrzejewski, Rozwaania o tosamoci zastpczego rodzicielstwa (i kilku
drobniejszych sprawach), w: Pomoc spoeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozwaania o publicznej trosce o dziecko i rodzin, red. D. Trawkowska, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toru
2011.

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

117

poprzez zaakcentowanie rangi wizi rodzinnych i respektowanie prawa wychowankw do powrotu do swych rodzicw (reintegracji rodziny)25.
Reformatorzy mog zapisa po stronie sukcesw chociaby to, e od kilku
lat nikt nie opowiada si za kilkusetosobowymi placwkami i kolektywnym
wychowywaniem modziey na komunistw (takie byy oficjalne zalecenia jeszcze w kocu lat 80. XX wieku). Stronami sporu s dzi zwolennicy zamknicia
wszystkich instytucjonalnych form pieczy zastpczej (to twrcy medialnych akcji i dziaacze kilku organizacji na rzecz zastpczego rodzicielstwa) i ci, ktrzy
uwaaj, e placwki naley reformowa pod wzgldem ich organizacji, wielkoci i metod pracy, a nie likwidowa, gdy s niezbdne. W tym sporze racja jest
po stronie tych drugich26. Potrzeba istnienia instytucjonalnych form pieczy zastpczej bowiem jest oczywista. Wcale nie dlatego, e s form pieczy, ktra ma
bez liku zalet, lecz dlatego, e dla sporej grupy dzieci i modziey, ktre naley
umieci w pieczy zastpczej, placwki s waciwsz form ni formy rodzinne, a dla wielu innych s w ogle form jedyn, jaka nadaje si do zastosowania.
Trzeba te mie wiadomo, e cho to zabrzmi brutalnie cz dzieci
nie nadaje si do ycia w rodzinie. Chodzi zwaszcza o te spord nich, ktre nie
s w stanie przyj choby w minimalnym zakresie autorytetu osoby dorosej,
w tym osoby tworzcej dla nich rodzin zastpcz czy rodzinny dom dziecka,
i nie okazuj woli ani umiejtnoci podejmowania wspdziaania w systemie rodzinnym27. Dotyczy to te tych spord nich, ktre nie chc co naley uszanowa umieszczenia w rodzinie zastpczej, wyraajc w ten sposb np. przywizanie do rodzicw, lojalno wzgldem nich czy te okazujc w taki sposb
poczucie swej rodzinnej tosamoci. Podobnie rzecz si ma z dylematem roztoczenia pieczy zastpczej dla silnie uczuciowo ze sob zwizanego licznego rodzestwa. Moim zdaniem, wysz warto ma umieszczenie go r a z e m, i to nawet w instytucjonalnej formie pieczy zastpczej, ni kadego osobno w formach
rodzinnych28.
Poszukujc najlepszych rozwiza dla dzieci, ktre nie mog przebywa wraz
z rodzicami, nie naley ulega tezie o rzekomej wyszoci form rodzinnych nad
25
O reformie pieczy zastpczej najpeniej pisano na amach miesicznika Problemy Opiekuczo-Wychowawcze, poczwszy od pierwszych zwiastunw przemian w postaci artykuw
m.in. I. Obuchowskiej, M. Kolankiewicz, J. Wszoka, S. Drzadewskiego, T. Polkowskiego, Z.W.
Stelmaszuk, T. Perzanowskiego, M. Kaczmarka, czy niej podpisanego, z poowy lat 90., po czasy
wspczesne.
26
M. Andrzejewski, O (nie)zamykaniu domw dziecka, Archiwum Kryminologii t. XXIX-XXX, 2009, s. 791-802.
27
Tame.
28
Gdyby jednak owej silnej wizi uczuciowej midzy nimi nie byo, a dodatkowo najstarszy
brat by np. modocianym, cynicznym przestpc i narkomanem, wwczas idea nierozczania rodzestwa nie miaaby uzasadnienia i mona by rozwaa umieszczenie rodzestwa osobno (modszego w rodzinie zastpczej, a moe nawet w adopcyjnej).

MAREK ANDRZEJEWSKI

118

instytucjonalnymi w kadej sytuacji. Kryterium dokonania optymalnego wyboru

jest stwarzana przez dan form pieczy szansa na reintegracj rodziny wychowanka. Dla dziecka, ktre naley umieci poza rodzin, najlepsz form pieczy bowiem jest taka, ktra w jego konkretnej sytuacji jest najlepsza. Przedstawiona formua jest syntez dowiadcze prawniczych, pedagogicznych oraz socjalnych.
Irytuje ona dziennikarzy, a take spor cz tych spord pedagogw, pracownikw socjalnych, prawnikw, terapeutw, ktrzy postrzegaj problem dzieci z rodzin dysfunkcyjnych jedynie z perspektywy swej macierzystej dyscypliny. Dominuje wrd nich pogld o rzekomym istnieniu gradacji poszczeglnych form
sucych zapewnieniu dziecku umieszczanemu poza rodzin odpowiednich warunkw ycia i o obowizku stosowania tej gradacji w kadym przypadku umieszczania dziecka poza rodzin. Gosz, e dla dziecka, ktre musi zosta umieszczone poza rodzin naturaln, najlepszym rozwizaniem jest znalezienie dla rodziny
adopcyjnej, a jeli to nie jest moliwe, to wwczas rodziny zastpczej, ewentualnie
rodzinnego domu dziecka, a na kocu, jeli nie ma innego wyjcia, to placwki
opiekuczo-wychowawczej. Warto doda, e z reguy nie tyle na pitym miejscu,
ile poza obszarem swego mylenia, sytuuj oni moliwo powrotu dziecka do jego
rodziny. Prostota tego ujcia dorwnuje jego bezzasadnoci. Wbrew powyszemu
schematowi, jak uczy dowiadczenie, trzeba pomaga konkretnym ludziom, w konkretnych sytuacjach i schematy naley traktowa jako swoist delikatn sugesti,
a nie nakaz takiego, a nie innego zachowania. T indywidualn stron zagadnienia
dostrzec mona, studiujc przepisy Ustawy.
W samorzdzie powiatowym powinna istnie moliwie szeroka oferta form
wsparcia dziecka i rodziny, a w niej powinny funkcjonowa zarwno rodzinne,
jak i instytucjonalne formy pieczy zastpczej. Naley tylko doda, e mwic
o koniecznoci istnienia form instytucjonalnych pieczy zastpczej, mam na myli wycznie takie, ktre s niewielkie i pracuj nowoczenie, a wic na rzecz
powrotu dziecka do rodziny.
Jeli chodzi o formy rodzinne pieczy zastpczej, to spr o ich tosamo
wie si przede wszystkim z niechci okazywan rodzicom wychowankw
przez wiele osb penicych funkcj rodziny zastpczej, kierujcych rodzinnymi
domami dziecka, liderujcych organizacjom pozarzdowym dziaajcym na rzecz
zastpczego rodzicielstwa, licznych dziennikarzy, a take wielu sdziw rodzinnych.
Co prawda zaoeniem reformy systemu pieczy zastpczej jest podejmowanie dziaa na rzecz reintegracji rodziny, z ktrej zabrano dziecko. Tymczasem
sdom rodzinnym zdarza si odbiera dzieci z rodzin, w ktrych ewentualne zaniedbania rodzicielskie atwe s do skorygowania przez pracownikw socjalnych,
kuratorw i innych specjalistw29, a osoby i instytucje (niektre media, organiza29

Sdziowie na konferencjach i szkoleniach, ktre prowadziem, popierali te pochopne orze-

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

119

cje pozarzdowe) znaczce dla promowania zastpczego rodzicielstwa wypowiadaj si jednoznacznie, e chtnie pomagaj dzieciom, ale nie maj ochoty pomaga rodzinom wychowankw. W licznych medialnych przekazach prno szuka prostej informacji, e taka postawa nie ma nic wsplnego z zastpczym
rodzicielstwem, co wicej, jest z ide zastpczego rodzicielstwa sprzeczna. Co
prawda cigle nikt nie zdoby si na frontalne zaprzeczenie tezie, e rodziny zastpcze maj peni funkcj suebn wzgldem rodziny wychowanka30, jednak
zarwno w wypowiedziach publicystycznych, jak i w praktyce dziaania wielu
powiatw atwo zauway tendencj do lekcewaenia rangi ochrony wizi (take prawnych) czcych rodzicw z dziemi na rzecz budowania w rodzinach
zastpczych relacji emocjonalnych na podobiestwo tych, jakie wystpuj w rodzinach adopcyjnych31.
Inne haso, wok ktrego toczy si spr o tosamo pieczy zastpczej,
brzmi: skrci drog do adopcji. U jego podstaw ley przyjmowane a priori zaoenie, e najlepsze, co moe przydarzy si dzieciom, ktre trzeba umieci
poza rodzin, jest ich przysposobienie. Jego prostota jest odwrotnie proporcjonalna do istoty problemu. Nie ma gradacji form, ktre mona wykorzysta dla
dziecka odebranego rodzicom. Najlepsz jest dla danego dziecka ta spord nich,
czenia swoich kolegw, twierdzc np., e dla dziecka z biednej rodziny bdzie lepiej, jeeli zostanie ono umieszczone w rodzinie lepiej sytuowanej ekonomicznie (autentyczne). Nie przeszkadza
im, e dla tej tezy nie ma podstaw prawnych
30
O wtpliwociach co do tymczasowego charakteru pieczy rodzin zastpczych zob.
w: S. Badora, R. Gobiewski, O reformie rodzin zastpczych krytycznie, Problemy Opiekuczo-Wychowawcze 2000, Nr 5, s. 18-22.
31
Wypowiedzi niechtne rodzicom dzieci przebywajcych w rodzinach zastpczych zobacz
na przykad w: A.A. Olszewscy (Stowarzyszenie Misja Nadziei) na stronie internetowej www.misjanadziei, w tym zwaszcza dokument Analiza obowizujcych aktw prawnych dotyczcych Rodzinnej Opieki Zastpczej, Dbrowa Grnicza 30 wrzenia 2006; tyche, Nasze uwagi do pracy
orodkw pomocy spoecznej i sdw rodzinnych, tame zobacz zwaszcza punkt 9, w ktrym
autorzy postuluj eby cay ciar prowadzenia i kontaktw dziecka z rodzin biologiczn spoczywa na orodkach pomocy i by prowadzony przez mediatorw rodzinnych na terenie orodka
pomocy rodzinie. Podobnie w: L. Dobrzyski, Raport o problemach rodzicielstwa zastpczego
w Polsce, Warszawa 2006 (druk), s. 16; tego, O problemach rodzicielstwa zastpczego, Problemy Opiekuczo-Wychowawcze 2006, Nr 7. Zob. te dokument: Problemy rodzinnej opieki zastpczej w Polsce sygnowany przez Koalicj na Rzecz Rodzinnej Opieki Zastpczej dziaajcej pod
patronatem Fundacji Przyjaciki, s. 12 (pragn jednak doda, e prasowe, radiowe czy te telewizyjne wypowiedzi osb zwizanych z Koalicj, z jakimi zetknem si w ostatnich 2-3 latach, cechowa coraz wikszy umiar i coraz wikszy szacunek dla wizi wychowankw z rodzicami). Koniecznym uzupenieniem tego zestawienia jest dokument wydany przez Departament ds. Kobiet,
Rodziny i Przeciwdziaania Przemocy Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej pt. Analiza i ocena
systemu opieki zastpczej nad dziemi, Warszawa 2006 (druk), s. 24. Wydany przez ten sam Departament w listopadzie 2006 r. druk pt. Zaoenia do ustawy o rodzinnych formach opieki zastpczej zawiera ju jednak deklaracj, e rodzina zastpcza ma mie charakter wspierajcy ide powrotu dziecka do rodziny, jednak wtek ten nie zosta, niestety, odzwierciedlony w zawartych
w dokumencie szczegowych propozycjach legislacyjnych.

120

MAREK ANDRZEJEWSKI

ktra w jego szczeglnej sytuacji jest najlepsza. Owszem, czasami jest to adopcja. Nie naley jednak nigdy i do niej na skrty wszystkie poszczeglne
elementy procedury trzeba przej z pen pieczoowitoci. Przysposobienie
musi by przeprowadzone dobrze, a nie szybko rodzicielstwo adopcyjne jest
bowiem z reguy trudniejsze od naturalnego. Dziecko nie powinno czeka na
adopcj, jeli jest do tego kroku przygotowane, natomiast kandydaci na jego rodzicw adopcyjnych powinni zosta poddani dokadnej procedurze kwalifikacyjnej.
Spr o tosamo pieczy zastpczej owocowa te projektami legislacyjnymi. Powstae na pocztku 2008 roku zaoenia do Ustawy i jej stworzony kilka
miesicy pniej projekt, to swoista odpowied na spoeczne projekty, ktre pod
wzgldem merytorycznym byy odwrotem od reformy. Zablokowanie tych projektw byo, jak sdz, silnym motywem przemawiajcym za podjciem prac
i uchwaleniem Ustawy.

V. USTAWA O WSPIERANIU RODZINY I SYSTEMIE PIECZY ZASTPCZEJ

PODSTAWOWE REGULACJE
1. Schemat ustawy

Schemat Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej jest prosty i logiczny. Po pierwsze, jeli rodzina nie wypenia naleycie zada opiekuczych i wychowawczych wzgldem dziecka, to naley dla niej zorganizowa
wsparcie w rodowisku lokalnym (uregulowania zawarte w dziale II Ustawy, po
zasadach oglnych okrelonych w dziale I). Po drugie, jeeli owo wsparcie nie
da podanego efektu, wwczas naley rozway udzielenie rodzinie pomocy
poprzez umieszczenie dziecka w pieczy zastpczej, ktrej celem strategicznym
jest stworzenie warunkw do powrotu dziecka do rodziny (dzia III Ustawy). Po
trzecie, w sytuacji kiedy powrt dziecka do rodziny jest niemoliwy, wwczas
naley rozway umieszczenie dziecka w rodzinie adopcyjnej (dzia V). Taki jest
ukad treci Ustawy wzbogacony o przepisy odnoszce si do zagadnie organizacyjnych i ekonomicznych rozmaitych przedsiwzi prawnych, psychologicznych, pedagogicznych i socjalnych.
2. Wspieranie rodziny

Przepisy dziau II Ustawy stanowi istotne novum. Jest to pierwsza na gruncie polskiego prawa regulacja dotyczca wspierania rodziny dowiadczajcej kryzysu w realizowaniu funkcji opiekuczo-wychowawczej, zawierajca pedagogiczne i socjalne narzdzia pozwalajce podj prb przeamania rodzinnego

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

121

problemu bez umieszczania dziecka poza rodzin. Dopiero brak efektw dziaa
wspierajcych, czyli niemono przezwycienia rodzinnego problemu, daje
podstaw (prawn i etyczn), by umieci dziecko w pieczy zastpczej.
Wspieranie polega w szczeglnoci na: analizie sytuacji rodziny i rodowiska rodzinnego oraz przyczyn kryzysu w rodzinie, rozwijaniu umiejtnoci opiekuczo-wychowawczych rodziny, pomocy w jej integracji, przeciwdziaaniu
marginalizacji i degradacji spoecznej rodziny, deniu do reintegracji rodziny.
Dziaania wspierajce rodzin s prowadzone za jej zgod i z uwzgldnieniem
jej zasobw wasnych oraz rde wsparcia zewntrznego. Przybieraj one form pracy z rodzin oraz pomocy w opiece i wychowaniu dziecka.
Prac z rodzin organizuje gmina lub podmiot (zwaszcza organizacja poytku
publicznego), ktremu gmina zlecia realizacj tego zadania. Polega ona na konsultacjach, poradnictwie, terapii, mediacji, usugach dla rodzin z dziemi (opiekuczych i specjalistycznych), pomocy prawnej, organizowaniu dla rodzin spotka,
majcych na celu wymian ich dowiadcze oraz zapobieganie izolacji, itp.
Rodzinie moe by przyznany asystent. Do jego zada nale w szczeglnoci:
opracowanie i realizacja planu pracy z rodzin w celu przezwycienia
trudnych sytuacji yciowych, ktry to plan winien by skoordynowany
z planem pomocy dziecku, jeeli jest ono umieszczone w pieczy zastpczej;
udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji yciowej, w tym
w zdobywaniu umiejtnoci prawidowego prowadzenia gospodarstwa domowego, w rozwizywaniu problemw psychologicznych i problemw
wychowawczych z dziemi;
motywowanie czonkw rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych
i udzielanie pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymywaniu pracy zarobkowej;
podejmowanie dziaa interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagroenia bezpieczestwa dzieci i rodzin;
dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny i sporzdzanie, na wniosek sdu, opinii o rodzinie i jej czonkach i in.
Liczba rodzin, z ktrymi jeden asystent rodziny moe w tym samym czasie
prowadzi prac, jest uzaleniona od stopnia trudnoci wykonywanych zada,
jednak nie moe przekroczy 30.
Rodzina moe te otrzyma wsparcie przez dziaania instytucji i podmiotw
dziaajcych na rzecz dziecka i rodziny, placwek wsparcia dziennego, rodzin
wspierajcych.
Placwka wsparcia dziennego moe by prowadzona w formie: (1) opiekuczej, w tym k zainteresowa, wietlic, klubw i ognisk wychowawczych, ktra

122

MAREK ANDRZEJEWSKI

zapewnia dziecku: opiek i wychowanie, pomoc w nauce, organizacj czasu

wolnego, zabaw i zajcia sportowe oraz rozwj zainteresowa, (2) specjalistycznej, ktra w szczeglnoci: organizuje zajcia socjoterapeutyczne, terapeutyczne,
korekcyjne, kompensacyjne oraz logopedyczne, realizuje indywidualny program
korekcyjny, program psychokorekcyjny lub psychoprofilaktyczny, w szczeglnoci terapi pedagogiczn, psychologiczn i socjoterapi, (3) pracy podwrkowej
realizowanej przez wychowawc, ktry podejmuje dziaania animacyjne i socjoterapeutyczne.
Penienie funkcji rodziny wspierajcej moe by powierzone osobom z bezporedniego otoczenia dziecka. Ustanawia j wjt waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania rodziny wspieranej po uzyskaniu pozytywnej opinii kierownika orodka pomocy spoecznej wydanej na podstawie przeprowadzonego
rodzinnego wywiadu rodowiskowego.
3. Piecza zastpcza kontynuacja reformy

3.1. W Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastpczej przyjto

podzia form pieczy zastpczej na formy rodzinne i instytucjonalne. Idea pedagogiczna form rodzinnych, do ktrych zalicza si rodziny zastpcze i rodzinne
domy dziecka, nawizuje do modelu wychowania rodzinnego. Istotnym elementem tego modelu jest jednak podtrzymywanie wizi emocjonalnej czcej dziecko z rodzicami, co w dalszym planie czasowym ma prowadzi do reintegracji
rodziny. Ustawa wyraa prymat form rodzinnych nad instytucjonalnymi, jednak
nade wszystko, jasno i dobitnie, okrela reintegracj rodziny wychowanka jako
podstawowy cel umieszczania dziecka poza rodzin. Pozwala to stwierdzi, e
wbrew sownej deklaracji o prymacie form rodzinnych przy rozpatrywaniu
konkretnych spraw zwizanych z umieszczeniem dziecka w pieczy zastpczej
naley dawa prymat tej formie pieczy, ktra w danym przypadku stwarza najwiksze szanse na spowodowanie powrotu dziecka do rodziny.
3.2. Wrd rodzin zastpczych wyrniono w Ustawie rodziny spokrewnione z dzieckiem, tworzone przez maonkw lub osob samotn, bdcych wstpnymi lub rodzestwem dziecka, rodziny zastpcze niespokrewnione, tworzone
przez osoby obce lub spokrewnione w linii bocznej w stopniu dalszym ni rodzestwo, a take rodziny zastpcze zawodowe (po odpowiednim przeszkoleniu)
i niezawodowe. Ustawa przewiduje te to jest novum tworzenie rodzin zastpczych pomocowych, sprawujcych piecz w razie czasowego niesprawowania jej przez rodzin zastpcz lub prowadzcego rodzinny dom dziecka (w obliczu nieprzewidzianych zdarze losowych, ale te wyjazdu na wypoczynek,
udziau w szkoleniach lub pobytu w szpitalu). Rodzin pomocow moe by rodzina zastpcza (niezawodowa i zawodowa) lub prowadzcy rodzinny dom
dziecka, a take maonkowie lub osoba niepozostajca w zwizku maeskim,

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

123

przeszkoleni do penienia funkcji rodziny zastpczej, prowadzenia rodzinnego

domu dziecka lub rodziny przysposabiajcej.
Rodziny zastpcze zawodowe z kolei, to rodziny:
1) penice funkcj pogotowia rodzinnego32
2) rodziny specjalistyczne, wrd ktrych wyrniono rodziny terapeutyczne (dla dzieci z deficytami zdrowotnymi), resocjalizacyjne (dla dzieci i modziey niedostosowanych spoecznie, w stosunku do ktrych zapado orzeczenie sdu
dla nieletnich) i dla modocianych matek z dziemi.
3.3. Jak powiedziano, przepisy preferuj rodzinne formy pieczy zastpczej,
zwaszcza za rodziny zastpcze. Nie budzi to istotnych wtpliwoci. Naley jednak zastrzec, e jest to teza prawdziwa wycznie w odniesieniu do rodzin zastpczych i rodzinnych domw dziecka, ktre funkcjonuj naleycie, czyli zostay prawidowo przeszkolone, s rodowiskiem stabilnym, spokojnym, wprowadzajcym
w ycie dziecka ad i harmoni. le funkcjonujce zastpcze rodowisko rodzinne
moe wyrzdzi dziecku wiksz krzywd od pobytu w le funkcjonujcej formie
instytucjonalnej. Wynika to ze zderzenia oczekiwa dziecka z niekiedy bardzo trudn rzeczywistoci, gdy np. rodzina zastpcza okazuje si wychowawczo niewydolna, a take wwczas, gdy dziecko musi rodzin zastpcz opuci z powodu
wyraenia przez ni takiej woli. Ustawa zawiera regulacje, ktrych celem jest minimalizowanie ryzyka poraek w zastpczym rodzicielstwie przez pooenie akcentu na profesjonalne pozyskiwanie rodzinnych rodowisk zastpczych, w tym
poprzez podniesienie poziomu szkole, ustawiczne ich wspieranie, dyskretne, ale
stanowcze oddziaywanie kontrolne, a take stabilne, ustalone na godziwym puapie, wsparcie ekonomiczne dla wychowankw33.
3.4. Na szczcie, pomimo licznych i czsto niesprawiedliwych atakw medialnych na instytucjonalne formy pieczy zastpczej, w omawianej Ustawie zna32
To pierwszy chronologicznie i ilociowo (okoo 600) rodzaj funkcjonujcych w Polsce zawodowych rodzin zastpczych. Umieszczane s w nich dzieci, w stosunku do ktrych odpowiednie suby (stra graniczna, policja, pracownik socjalny) podjy interwencj, a pobyt moe trwa
do 4 miesicy. Moe on zosta przeduony nie duej ni do 8 miesicy lub do zakoczenia postpowania sdowego o powrt dziecka do rodziny, przysposobienie lub umieszczenie w rodzinnej
pieczy zastpczej. Pogotowie rodzinne moe odmwi przyjcia dziecka, jeeli czna liczba
umieszczonych w tej rodzinie dzieci przekroczy 3 lub gdy dziecko ma powyej 10 lat i zostao
doprowadzone przez Policj lub Stra Graniczn.
33
Wspczesne rodziny zastpcze popeniaj liczne bdy, zwaszcza wtedy, gdy podejmuj
si swych zada z motywacj quasi-adopcyjn. Pragn one tworzy z dzieckiem relacje na wzr
wizi czcych rodzicw z dzieckiem w poprawnie funkcjonujcej rodzinie czy te na wzr relacji podanych w rodzinie adopcyjnej. Elementem tej wizji relacji z dzieckiem jest niechtny stosunek rodziny zastpczej do rodzicw wychowanka. Jest to postawa niewaciwa, bo sprzeczna
z celem pieczy zastpczej, czyli ide reintegracji rodzin wychowankw. Spotyka si ona ze sab,
wrcz adn reakcj ze strony nadzoru pedagogicznego, organw administracji pomocy spoecznej
odpowiadajcych za funkcjonowanie pieczy zastpczej, a take sdw rodzinnych.

124

MAREK ANDRZEJEWSKI

lazy si rozwizania prawne stanowice dobr podstaw dla ich nowoczesnego

funkcjonowania. W powiecie naley bowiem tworzy system wspierania rodziny i system pieczy zastpczej, a wic nie wolno rezygnowa z jakiejkolwiek
moliwoci wspierania, ktra moe by przydatna. w system powinien by
otwarty na najrozmaitsze sytuacje, a wic skada si z rnych form oddziaywania. W owym systemie na wzr wszystkich demokratycznych i szanujcych
prawa czowieka krajw jest rwnie miejsce dla placwek opiekuczo-wychowawczych. Rzecz w tym, aby one nie funkcjonoway jak pedagogiczne molochy
wsysajce rzesze dzieci i przetrzymujce je przez kilkanacie lat, lecz chodzi
o to, aby byy kameralne i udzielay intensywnego, skutecznego wsparcia wychowankom i ich rodzinom, majc na celu ich reintegracj. Ustawa zawiera przepisy, ktre mog by podstaw podanych zmian w instytucjonalnych formach
pieczy zastpczej.
3.5. Pozytywnie naley odnie si do przepisw o szkoleniach dla kandydatw do penienia funkcji rodziny zastpczej i prowadzenia rodzinnych domw
dziecka. Jest to normatywna odpowied na widoczne na tym obszarze oczywiste
nieumiejtnoci, liczne przykady niezrozumienia rangi zagadnienia i zwyke
zaniedbania.
Komplementarny charakter maj nowe regulacje odnoszce si do nadzoru
nad realizowaniem przez rodzinne i instytucjonalne formy pieczy zastpczej ich
misji, a w szczeglnoci dziaaniami na rzecz reintegracji rodzin wychowankw.
Dotychczas moc sprawcza dziaa nadzoru bya minimalna i ich wzmocnienie
stao si koniecznoci.
3.6. W pejzau samorzdw poza wspomnianym wyej asystentem rodziny maj pojawi si nowe podmioty, takie jak organizator pieczy zastpczej,
a take koordynatorzy rodzinnej pieczy zastpczej. Czas pokae, czy speni
oczekiwania tych, ktrym zaleao na wyprowadzeniu pieczy zastpczej z pomocy spoecznej.

VI. ZAKOCZENIE
Zapewne nastpi teraz czas na okrzepnicie przyjtych rozwiza. W 2015
roku by moe wejd w ycie te regulacje, ktre zawieszono na mocy nowelizacji
Ustawy przyjtej w kwietniu 2012 roku ze wzgldu na niezapewnienie samorzdom rodkw na realizacj zada. W nieco dalszej przyszoci zapewne kontynuowane bd zmiany w funkcjonowaniu placwek opiekuczo-wychowawczych
w kierunku uczynienia ich moliwie kameralnymi, a take posiadania wrd zatrudnionych osb przedstawicieli moliwie wielu profesji uytecznych w dziele
wspierania dzieci i rodzin. W rodzinnej pieczy zastpczej naley spodziewa si
dalszej specjalizacji w funkcjonowaniu zawodowych rodzin zastpczych. By

EWOLUCJA PIECZY ZASTPCZEJ PRZEZ PRYZMAT NOWYCH REGULACJI PRAWNYCH

125

moe dojdzie do renesansu rodzinnych domw dziecka, ktre wreszcie bd musiay podda si wspieraniu z zewntrz (wczeniej stanowczo tego nie chciay, traktujc nawet wsparcie od psychologw jako amanie prywatnoci), a to moe zapobiec czstym w czasie ostatnich 20 lat kryzysom, ktre w zbyt wielu przypadkach
doprowadziy do koniecznoci ich rozwizania.
Ewolucja funkcjonowania pieczy zastpczej trwa.

ABSTRACT
The article deals with the evolution of foster care, especially its legal aspect. The author refers
to the idea of protection of human rights and the principle of subsidiarity as philosophical grounds
for the functioning of this institution.
Foster care can assume either the form of kinship placement (foster families, family-type
childrens home) or an institutional form (various types of institutional establishments). The law
prefers kinship placement, but the author emphasizes that in fact the best form of foster care is the
one which in a specific situation offers the greatest chance of the childs return to its family.
The Act on Supporting the Family and the System of Foster Care passed on 9th June 2011 is
evidence of the functioning of foster care first and foremost as a form of supporting the family.

Key words
Foster care, supporting the family, family reintegration, social aid, social work