Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/2 (K 2011), s.69-97.

EVLYA ELEB'NN LK RAN SEYAHAT GZERGHI VE

VE
KALELERE LKN BLGLER
Route of the First Iran Journey of Evliya elebi and Information about Castles

zer KPEL

ZET
Evliya elebi, 1646-47'de ve 1655'de iki kez resmi grevlerle ran'a gitti. Bunlardan ilkinde Defterdarzde Mehmed Paa tarafndan Tebriz Valisi Kelb Ali Han'a
eli olarak gnderildi. Vazifesi sresince Safevi lkesinin kuzey topraklarn
(Azerbaycan, irvan, Dastan ve Grcistan) dolap, Erzurum'a dnd. Bu almada ilk olarak bu seyahatin gzergh ele alnmtr. Sonra gzergh zerinde
bulunan kalelerin fiziksel durumuna ve tarihine dair verdii bilgiler deerlendirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Evliya elebi, Seyahatnme, Safevi ran, kaleler

ABSTRACT
Thanks to official duties Evliya elebi went to Iran twice in 1646-1647 and in
1655. First time he was sent as an envoy by Defterdarzade Mehmed Paa to Kalb
Ali Khan, the governor of Tabriz. During his duty Evliya elebi traveled around
the north of the Safavid territories (Azerbaijan, Shirvan, Daghestan and Georgia)
and returned to Erzurum. In this study initially the route of his journey is
discussed. Then, information given by him about history and physical conditions
of the castles on his route were evaluated.
Keywords: Evliya elebi, Book of Travels, Safavid Iran, castles

XVII. yzylda yaam Trk seyyah Evliya elebi, 1680'lerin ortalarndaki vefatna kadar
yarm asra yakn bir sreyi seyahat ederek geirmi, seyahatlerine ait gzlemlerini ve notla-

Dr., Ege niversitesi, Bornova - zmir, okupeli@gmail.com

70 ZER KPEL

rn Seyahatnme adl on ciltlik eserinde toplamtr.1Seyahatnme, Evliya elebi'nin gezdii

yerlerle ilgili sadece fizik ve beeri bilgileri aktarmakla yetindii sradan bir gezi kitab deildir. O, ayn zamanda buralardaki hayat tarz, yeme ime kltr, det ve grenekler, tannm kiiler, yetitirilen sebze ve meyveler, icra edilen zanaatlar, tarih antlar, konuulan
dil, lehe ve azlar, eitli acayiplikler ve olaanst durumlardan da bahsetmitir. Yine
yolculuklar esnasnda tant kiilerle olan sohbetlerini, bandan geenleri ve hatta katld savalar anlatmas nedeniyle Seyahatnme bazen bir tarih kitab, bazen de bir hatrat
zelliini kazanmtr.2 Btn bunlar seyyahn deeri ge fark edilen eserini daha da ilgi
ekici klmakta, pek ok adan nemli bir kaynak haline getirmektedir.
Osmanl corafyasnn neredeyse tamamna yolculuk eden Evliya elebi, eitli vesilelerle komu lkeleri de gezmitir. Gezdii lkeler arasnda ran da bulunmaktadr. Evliya
elebi, ilki 1646'da, dieri 1655'te olmak zere iki kez ran'a gitmitir. Bu seyahatlerinin en
nemli zellii her ikisinin de resm bir vazife ile gereklemesidir. Birincisinde Defterdarzde Mehmed Paa tarafndan snrdaki baz olumsuz gelimelerin neticesinde Erzurumdan Tebrize Kelb Ali Han'a eli olarak gnderilmi, bu grevi sayesinde Safevi hkimiyetindeki Azerbaycan, irvan, Dastan ve Grcistan topraklarn gezmitir. kinci seferinde
ise bu kez hamisi Van Beylerbeyi Melek Ahmed Paa3 tarafndan tekrar Tebriz'e yollanm
ve bu seyahatinde Tebriz'den gneye doru inerek Sultaniye, Nihavend, Hemedan, Kazvin,
Kum, Kaan, Dergezn, Dertenk gibi ehirleri dolatktan sonra gezisini Badat'ta sonlandrmtr.4

Evliya elebi'nin hayat hakknda bkz. Cavid Baysun, Evliya elebi, slam Ansiklopedisi
(=A),
(=A) IV, (2001), s. 400-412; J. H. Mordtmann, Ewliy elebi, The Encyclopaedia of Islam,
Islam
II, (1991), s. 717-720; Mctebalgrel, Evliya elebi, Trkiye Diyanet Vakf slam AnsikloAnsiklopedisi (=TDVA),
(=TDVA) 11, (1995), s. 529-533. Seyyahn sra d hayatn anlatan gncel biyografisi
iin bkz. Robert Dankoff, SeyyahSeyyah- lem Evliy elebi'nin Dnyaya Bak,
Bak (ev. Mfit
Gnay), stanbul 2010.
2 Seyahatnme hakknda bkz. Nuran Tezcan, Seyahatnme, TDVA, 37, (2009), s.16-19.
TDVA
3 Melek Ahmet Paa hakknda bkz. Robert Dankoff, The Intimate Life of an Ottoman
Statesman Melek Ahmed Pasha (1588(1588-1662): As Portrayed In Evliya Celebi's
Celebi's Book of Travels
(Seyahat(Seyahat-Name),
Name) New York 1991; Fikret Sarcaolu, Melek Ahmed Paa, TDVA,
TDVA 29,
(2004), s.42-44.
4
Evliya'nn ikinci kez ran'a eli tayinine sebep olan olaylarn banda Van hududundaki
Pinyanii aireti mensuplarnn Safevi topraklarna girip Urmiye'ye kadar olan blgede yamada bulunmalar gelmektedir. Bunun zerine Safevi ah, Sadrazam pir Mustafa Paa'dan
gereini yapmasn talep etmi, ancak bir yant alamaynca Urmiye Han Gen Ali Han,
Pinyaniiler zerine asker bir harekt dzenleyerek bata hayvanlar olmak zere mallarn
gasp etmiti. stne bu gergin ortamda Grcistan'dan gelip Safevi topraklarndan Badat'a
doru ilerlemekte olan Badat Beylerbeyi Murtaza Paa'nn kardei Urmiye Han tarafndan
alkonulmutu. Evliya elebi'nin belirttiine gre Pinyaniilerin yamaya girimesi Safevilere
sefer amak iin frsat kollayan pir Mustafa Paa'nn kkrtmas sonucu gereklemiti. Daha sonra Safeviler, Pinyainiler zerine yrynce de sulha mugayir i yapldn iddia ederek Melek Ahmed Paa'y Acem serdarlna tayin bahanesiyle Van'a srmt. Ancak Melek
Ahmed Paa Van'a ulamadan evvel pir Mustafa Paa katledilince yeni sadrazam Kara
1

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

71

Diplomatik kafilelere katlmak ya da resm bir grev stlenmek hem gvenli yolculuk
yapmay saladndan, hem de yolculuun finansmann kolaylatrdndan seyahatlerinde
ounlukla tercih ettii bir durumdu. Osmanl memleketlerinin ounu bu sayede gezen
Evliya, bu ekilde dolamay lke dna seyahatlerinde de tercih etmekteydi. Nitekim ran
seyahatleri dnda, 1665'teki Avusturya yolculuu Kara Mehmed Paa'nn elilik heyetine
katlmas sayesinde mmkn olmutur.5 Yine bir keresinde Msr'dayken Sudan taraflarndaki Funcistan lkesine gitmek iin Hemn ol mahalde frsat ganmetdir, dey kalkup destbs edp Fncistn pdihna gitmee nmeler ric etmekle bizzat diplomatik grev talebinde dahi bulunmutur.6
A) lk ran Seyahatine k ve Gzergh
1646 Austosunda Defterdarzde Mehmed Paa ile Erzurum'a gelen Evliya elebi, bir
sre sonra Paa tarafndan snrn te yakasndaki Safevi valilerine eli olarak gnderilmiti.
Onun eli tayin edilmesinin sebebi snr boylarnda cereyan eden baz olumsuz gelimelerdi.
Osmanl ve Safevi devletleri on be yl sren bir savan ardndan 1639'da bar yapmlar, snrlarn yeniden dzenleyip, snra yakn baz kaleleri de boaltarak ykmay kararlatrmlard.7 Buna ramen barn ihlli anlamna gelen snr tacizleri eksik olmuyor, zaman zaman iki tarafn kolluk kuvvetleri sulular cezalandrma bahanesiyle snrn te yakasna geebiliyordu. Byle sorunlar genellikle merkeze yanstlmadan snr valilerinin karlkl diyaloglaryla zmleniyordu. Nitekim Evliya elebi'nin eli tayin edilmesi de byle
bir hadisenin sonucundayd.
1646 yl balarnda Erzurum Beylerbeyilii dhilinde bulunan ve Safevi snrndaki
oik Kalesi'nin Osmanl Devleti'ne tbi Krt beyi Mustafa snr ap, Revan tarafnda baz
kasaba ve kyleri yamalamt. Bunun zerine Safevi Devleti'nin Revan Hkimi Ali Han,
Erzurum Beylerbeyi Defterdarzde Mehmed Paa'ya bir eli gndererek oik Hkimi Mustafa Bey'i ikyet etmi, ayrca Kasr- irin barnn yapld srada Osmanl elinde bulunan
Murad Paa snr boylarnda yaanan meselelerin zm iin diplomatik yollarn kullanlmasn istemiti. Bunun zerine Melek Ahmed Paa, Safevi ah ile snrn te yakasndaki valilere nmeler yazdrp, elilerle gndermiti. Bu balamda Evliya elebi de Urmiye Han
Gen Ali Han ile Tebriz Han Kaytmaz Han'a nme gtrmek zere eli tayin edilirken, Melek Ahmed Paa kendisinden Pinyaniilerin gasp edilen mallarn kurtarmasn ve Murtaza
Paa'nn kardeinin serbest braklmasn salamasn istemiti. Bkz. Seyahatn
Seyahatnme,
me IV, s. 167169. kinci ran seyahatinin tamam iin bkz. s.170-238.
5 Age, VII, s.53-54.
Age
6 Age, X, s.403.
Age
7 Osmanl ve Safevi devletleri arasndaki 1639 tarihli Kasr- irin bar iin bkz. zer Kpeli,
OsmanlOsmanl-Safevi Mnasebetleri (1612(1612-1639),
1639) Ege niversitesi SBE, Doktora Tezi, zmir 2009,
s. 193-202; zer Kpeli, Irak- Arap'ta Osmanl-Safevi Mcadelesi (XVI-XVII. Yzyllar),
History Studies,
Studies Ortadou zel Says, (2010), s.227-244.

Bu kale Ar'nn Hamur ilesine bal ve 34 km gneydousundaki Karlca Ky yaknlarndadr. Ne zaman yapld bilinmemekle beraber, Evliya elebi bnisinin Akkoyunlu Sultan
Hasan'n olu Ziyeddin olduunu belirtir (Seyahatnme
Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.114). Sarp bir kaya zerinde
drt keli olarak ina edilmi kalenin bugn az bir ksm ayaktadr.

72 ZER KPEL

ve yklmas kararlatrlan Mak Kalesi'ne asker koymutu. Gerilen ilikileri yattrmak

iin harekete geen Mehmed Paa oik hkiminin tedibine karar vermi ve asker toplamaya
balamt. Evliya elebi ksa srede Erzurum sahrasnda toplanan asker saysnn yetmi alt
bini bulduunu, bunu gren Safevi elilerinin Revan zerine bir sefer dzenlenebileceinden endielendiklerini belirtmektedir. Ancak bu asker serdar tayin edilen Seyd Ahmed Paa
komutasnda oik Kalesi zerine gnderilmi, zerine kuvvet sevk edildiini renen Mustafa Bey ise Mak Kalesi'ne firar etmiti. Ahmed Paa da Mustafa Bey'in peinden Mak
Kalesi nlerine kadar gitmiti. Bir anda karsnda kalabalk bir Osmanl ordusu bulan kalenin Safevi kumandan atma kmasndan ekinerek Mustafa Bey'i teslim etmek zorunda
kalmt. Bylece Mustafa Bey'i ele geiren Serdar Seyd Ahmed Paa, kale komutanndan
anlama hkmlerine gre bir an nce Mak Kalesi'nin boaltlmasn talep etmi, aksi takdirde Revan tarafna sefer dzenlemekle tehdit etmiti. Verdii gzdann ardndan Seyd
Ahmed Paa, Hns'ta bekleyen Defterdarzde Mehmed Paa'nn yanna dnmek zere harekete gemi, dn yolunda Byezid Kalesi civarna ulaldnda ran'dan gelen eliler
uurlanmt. Evliya elebi, bu srada kendisinin de Tebriz Han Kelb Ali Han'a ve dier
birka hana gtrmesi istenen nmeleri aldn ve kendisine elik edecek Safevi elisiyle
birlikte Tebriz'e doru yola ktn ifade eder. Ona gre bu greve tayin edilmesinde gmrk ktibi olmasnn etkisi vardr ve gtrd nmenin ieriinde Mehmed Paa kervanlarn Erzurum'a tekrar gelmesi iin Kelb Ali Han'dan istekte bulunmutu.8 Anlalyor ki, snr
boylarndaki gerginlik kervanlarn geli gidilerini engellemi, ipek gibi kymetli ticar emtiann akn aksatmt. Mamafih, Evliya'nn grevi nmeyi gtrp teslim etmekten ibaret
olmasa gerektir. Kar tarafa Mustafa Bey'in cezalandrlmas rneinde olduu gibi Osmanl
tarafnn sulha riayet konusunda iyi niyetinden bahsedip, bar bozacak eylemlerden kanlmas konusunda Safevi snr valisini/valilerini diplomatik bir slupla uyarm olmaldr.
Fakat seyyahmz vazifesinin detaylarna deinmediinden, sadece gtrd nmeleri muhataplarna teslim ettiini biliyoruz.9
Elilik vazifesinin detaylar hakknda ketum davranan Evliya, yola k tarihini de belirtmez. Ancak 1646 ylnn Austos ay ortalarnda Defterdarzde Mehmed Paa ile birlikte
Erzurum'a gitmek zere stanbul'dan ayrldna gre ran seyahatine ayn yln sonbaharnda balam olmaldr. Zira yol boyunca armut, ayva gibi sonbahar mevsimine has meyveler
tketmesi yolculuun bu mevsimde gerekletirdiine iarettir. Ayrca Tebriz'de geirdii
iki aydan sonra Revan'a, oradan da irvan'a giden Evliya elebi'nin, Bak'ye H. 1057 senesinin Muharreminde (ubat 1647) varm olmas bunu dorulamaktadr.10
Evliya elebi, Tebriz hannn elisi Seyf Ali Han ve maiyetlerine tayin edilen krk be
kii ile bu yolculua balamt. Her ne kadar gtrmesi gereken nmeleri Byezid Kalesi
yaknlarndaki Alacalar Ky'nde teslim alp, akabinde ayrldklarn sylese de, bu durum
phelidir. Zira Aras Nehri'ni takiben douya doru ilerleyen Evliya'nn ilk dura Yaylack
Ky'dr. Avnik Kalesi hkmnde bulunduunu syledii ky, bugn Erzurum'a bal Kp8

Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.114-115.
Age,
Age II, s.123, 141, 152.
10 Age, II, s.151.
Age
9

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

73

rky ile Horasan ileleri arasnda bir yerde olmaldr. Bu da Evliya'nn, Byezid Kalesi'nden
sonra bir sre daha batya doru ilerlediini gstermektedir. Yalnz Yaylack Ky'nden
sonra uradn syledii menzillerin yaklak 150 km uzaktaki oik Kalesi yaknlarnda
bulunmas ise dndrcdr. Normal artlarda Evliya elebi ve beraberindekilerin bu
mesafeyi hi mola vermeden katetmeleri mmkn gzkmemektedir. Ayrca, oik Kalesi
civarnda ala Kurna menzilinde verdii yn bilgileri de sorunludur. nk ad geen
menzile vardklarnda sol tarafta kalan kaleden ho geldiniz mealinde selam toplar atldn belirtir. Ancak srtn Aladalara dayam kalenin bu istikamette sol tarafta deil, sa
tarafta olmas gerekir.11 Sonuta Evliya elebi seyahatin bu ilk safhasna ait gzergh ya
notlarn kartrdndan, ya da metne dkerken tam olarak hatrlayamadndan hatal ve
eksik yazm olmas ihtimal dahilindedir.
oik'ten ayrlan Evliya elebi, beraberindekilerle sa taraftaki dalarn (Aladalar
olmal) iinden doudaki Nahvn'a doru gittiklerini sylese de, aslnda kuzeydou ynnde ilerlemitir. Zira Evliya, Safevi lkesine Revan yaknlarndan dhil olduklar yazar.
Zaten douya doru gitmi olsalar ilk duraklarnn Mak Kalesi olmas gerekirdi. Oysa Safevi
topraklarnda uradklar ilk menzil Revan yaknlarndaki Kar/Kar Kalesi'dir. Kale komutan tarafndan iyi bir ekilde karlanp, arlanan heyet burada iki gn mola vermitir. Sonra tekrar harekete geen kafile yanlarna koruma olarak verilen yz askerin eliinde
Masir, Zchn yoluyla Revan'a 5 km uzaklktaki kilise'ye (Emiyadzin) varmtr. Geceyi
geirdikleri kilise'den ertesi gn ayrlan heyet srasyla Kend-i Skn, Zengi Suyu, Kendi Sidirgi, Ahmed Bey Zviyesi ve Karabalar'a uramtr. Evliya elebi, yolculuun bu ksmnda rahatszl sebebiyle etraf doru drst temaa edemediinden yaknr.
Karabalar'dan gneye ynelen kafile dokuz saatlik bir yolculuktan sonra Nahvn'a vasl
olmutur.12
Nahvn'da Devlet Mirza Han tarafndan arlanan heyette bulunan Alacaatl Hasan
Aa, DefterzadeMehmed Paa'nn gnderdii nme ve hediyeleri sunmutur. Buradan Tebriz'e doru ynelen Evliya ve beraberindekiler Kend-i Kesik-knbed'ten sonra Aras Nehri'ni
ap, Kk Karaba'a gelmi, oradan da Kend-i Kerkene, Kend-i Zennuse, Tesuy ehri,
Merend ehri ve Kend-i Kehrin yoluyla Kend-i Sehlana ulamtr. Sehlan'a vardklarnda
Tebriz'e nden haberci yollayp geldiklerini haber vermeleri zerine Tebriz hannn keth-

11

Age,
Age II, s.115-116. Benzer bir durum, Evliya elebi'nin orduyla beraber Erzurum'dan doudaki oik Kalesi zerine gidiinde de sz konusudur. Buna gre Erzurum'dan yola kan ordu, nce douya Hasankale'ye gitmi, oradan gneye Hns'a inmitir. Hns'tan sonra Evliya,
ordunun urad mahaller olarak nce Ziyaeddin (Diyadin), ardndan da Avnik kalesinin
adn verir. Oysa oik Kalesi, Diyadin'den nce, Avnik'ten sonradr. Bkz. Age,
Age II, s.113-114.

Ermenistan topraklarnda akan bu nehrin gnmzdeki ad Hrazdan'dr.

12 Age, II, s.116-118. ada seyyah Tavernier, Safevi topraklarna bir eli dhil olduunda
Age
hanlarn, valilerin ve kale komutanlarnn elinin btn gereksinimlerini karlamak zorunda olduklarn ve baka bir vilayete ulancaya kadar da yanna muhafz verdiklerini yazmaktadr. Bkz. Jean-Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi (edt. Stefanos Yerasimos; ev.
Teoman Tundoan), stanbul 2006, s. 75.

74 ZER KPEL

das kendilerini karlamaya gelmi ve heyet onun mihmandarlnda Tebriz'e dhil olmutur.13

Harita 1: Evliya elebi'nin Tebriz'e Giderken Kulland

Kulland Gzergh

Seyahatnme'de, Evliya elebi'nin Tebriz'e var tarihi ve bu yolculuun ka gn srd hakknda bir bilgi yoktur. Bununla birlikte Evliya'nn bir menzilden dierine gidiiyle
ilgili verdii saat bilgileri dikkate alnrsa elilik heyetinin en az bir haftay yolda geirdii
anlalmaktadr. Ayrca Kar'ta iki gn, kilise'de ise bir gece konakladklar bilinmektedir. Evliya bir ey yazmasa da Nahvn'da da birka gn elendiklerini sanyoruz. Bu durumda Tebriz yolculuunun on gnden fazla srdn sylemek mmkndr. Zaten Fransz seyyah Tavernier de XVII. yzyl artlarnda bir kervann Revan'dan Tebriz'e ortalama
on gnde vardn belirtmektedir.14
Tebriz'e varncaya kadar getii kasaba ve ehirlerin savalar nedeniyle harap hli Evliya elebi'nin olduka dikkatini ekmitir. Hatta Karabalar rneinde olduu gibi kimi
yerde camilerin bile viraneliine temas eder. Azerbaycan blgesi 1514'teki aldran Sava'ndan bu yana Osmanl ve Safevi devletlerinin balca mcadele alanlarndan biri olduundan birok kez iki tarafn ordularnn mcadelesine sahne olmu, buradaki kyler, kasabalar,
ehirler ve ekili araziler ciddi ekilde tahribata uram, halk ge zorlanmt. En son IV.
Murad 1635'te Revan' fethettikten sonra Tebriz'e kadar ilerlemi, yol boyunca Osmanl
ordusu etraf Safevi halk iin yaanmaz hale getirmek amacyla ta ta stnde kalmayacak
bir ekilde yama ve talan etmiti.15

13

Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.118-123.
Tavernier Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi s. 78. Bir baka Fransz seyyah Chardin ise Revan'dan Tebriz'e on
bir gnde ulamtr. Bkz. The Travels of Sir John Chardin through Mingrelia and Georgia
into Persia, A Collection of Voyages and Travels,
Travels VII, Dublin 1815, s.390-392.
15
Revan Seferi Ruznmesi,
Ruznmesi Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Badat Kitapl, nr. 405,
v. 153a-159a; Kpeli, agt,
gt s.150-152. Revan'dan Tebriz'e 1632 ylnda bir seyahat gerekleti14

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

75

Tebriz'e girdiinde merasimle karlanan Evliya elebi ve elilik kafilesi halkn merakl baklar arasnda ancak iki saatte han sarayna ulamtr. Tebriz Han Kelb Ali Han'n
huzuruna kan Evliya, ona getirdii nmeyi takdim etmi ve Mehmed Paa'nn gnderdii
hediyeleri sunmutur. Bu grmenin ardndan Kelb Ali Han ehir iine tellallar karp,
Snnilere kfr yasaklarken, Osmanl elisinin hizmetine de on gulam tayin etmitir. Evliya
elebi bunun Osmanl elileri iin mutat bir uygulama olduunu belirtmektedir.16
ki ay kadar Tebriz'de kalan Evliya elebi, bu srede ehri gezmi, halk da yakndan
gzlemleme imkn bulmutu. Bir ara Tebriz han ile ehrin batsndaki am- Gazan'a gitmi, gezi esnasnda Han ile arap imenin dinen sakncalar, muta nikh gibi bir takm konularda sohbet etmiti. Yine Han'n refakatinde nce Kumla Kalesi'ne gitmi, oradan Meraga'ya gemitir. Meraga'y gezdikten sonra kuzeydouya doru ilerleyerek cn ve Kerhevn zerinden Erdebil'e ulamtr. Erdebil'den de Tebriz'e dnmtr. Kh Tebriz'de, kh
etraf dolaarak geen iki ayn sonunda Evliya elebi, yolda zahmet ekmemesi ve yarar
klavuzlar tayini iin Kelb Ali Han tarafndan Hoy, Bihistn, Cors ve Revan hanlarna yazlm nmelerin yan sra Mehmed Paa'ya gtrmesi iin hazrlanan hediyeleri teslim alp,
merasimle uurlanmtr. Han, Evliya elebi'den dnnde IV. Murad'n 1635'te Revan'dan Tebriz zerine yrd yolu kullanmasn isterken, ayrca Mehmed Paa'nn istedii
gibi byk bir kervan donatp yola karmtr.17

Harita 2: Evliya elebi'nin Tebriz evresine Yapt Gezinin Gzergh

Tebriz'den ayrlp, Hac Harm, Sfiyn, Menzil-i Han- Mezd, Keremi (Gerdemi),
Vele ay yoluyla Hoy'a giden Evliya, buradan Bihistn zerinden Cors'a ulamtr. Ardndan Karaubuk Nehri'ni ap, Milli, Tut Alunu (Tut Olumu), Kend-i Kaa, Kend-i Avarl,
ren Tavernier de blgenin harap durumuna atf yapmakta, Osmanl askerlerinin her yeri tahrip ettiini belirtmektedir. Hatta Snn ve ilerin birbirlerinin camilerini bile yktklarn
yazmaktadr. Bkz. Tavernier Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi s.79.
16
Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.123-124.
17 Age, II, s.125-139.
Age

76 ZER KPEL

regel, Seyfeddin Han ve Kend-i Tlfirk zerinden Revan'a dhil olmutur.18 Revan han,
kz kardeinin dn mnasebetiyle Bak'ye gittiinden kethdas tarafndan arlanan
Evliya, Tebriz kervann ve Mehmed Paa'ya gnderilen hediyeleri Hasan Bey'e emanet
edip, Erzurum'a yollam, kendisi ise Han'n kervan hazrlamasn temin iin Revan'da kalmtr. Daha sonra Han'n kendisini Bak'ye armas dolaysyla Gence, eki, Niyazbd,
emah gibi ehirlerden getikten sonra 1647 ylnn ubat aynda (3 Muharrem 1057)
Bak'ye varmtr.19
Revan han tarafndan huzura kabul edilen Evliya, kendisine Mehmed Paa'dan getirdii nme ve hediyelerin yan sra Tebriz ve Nahvn hanlarnn da nmelerini sunmutur.
On be gn kald Bak'de gayet iyi arlanan seyyah, Han'dan bir kervan hazrlayacana
dair sz aldktan sonra Grcistan'a gitmek zere yannda yz silahl nker olduu halde ehirden ayrlmtr. aburn, Kend-i arh, Demirkap, Kre, Serr'l-ln, Kend-i Zahor,
Urdubr, Kend-i Zahorya ve Kahet'ten geip, Tiflis'e ulaan Evliya elebi, buradan tekrar
Revan'a dnmek zere yola kmtr. Grcistan topraklarndaki birka kk kaleye uradktan sonra, Ahska ve Kars gibi baz Osmanl snr kalelerinden geip Revan'a varm, Ali
Taki Han ile bir kez daha grp Mehmed Paa'ya gtrecei nmeleri alp, Erzurum'a
doru harekete gemitir.20
Drt-be ay kadar srdn tahmin ettiimiz bu ilk ran gezisi esnasnda Evliya elebi, Safevi hkimiyetindeki Azerbaycan, irvan, Dastan ve Grcistan'da birok ehir ve
kasabay ziyaret etmitir. Bu ehir ve kasabalarn fizik durumuna dair nemli bilgiler aktarmaktan baka buralarda yaayan eitli kavimlere mensup insanlarn giyimi, din inanlar, sosyal hayat, det ve grenekleri ile yeme-ime kltrlerine dair ilgin ve nemli bilgiler
vermitir.
B) lk ran Seyahatinde Kalelere likin Bilgiler
Evliya elebi'nin ziyaret ettii ehirleri belirli bir plan dhilinde gezdii ve yazya aktard anlalmaktadr. Bu balamda nce ehrin tarihinden bahseder, sonra fizik yaplarn
tasvirine geer ve varsa ilk olarak ehrin kalesine deinirdi.

18

Evliya elebi'nin Tebriz'den Revan'a giderken kulland gzergh, IV. Murad Revan'dan
Tebriz'e giderken kulland gzergh ile byk lde rtmektedir (Karlatrma iin
bkz. Revan Seferi Ruznmesi,
Ruznmesi v.155a-159a; Drdnc Murad'n 1044 Revan Seferi
Menzilnamesi,
Menzilnamesi Sleymaniye Ktphanesi, Laleli Kitapl, nr. 1608/5, 33a-b). Ancak Evliya'nn Revan'a giderken getii regel ile araphane Ky menzilleri (Seyahatnme
Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.141),
IV. Murad'n Kars tan Revan'a gelirken kulland yol zerindedir. Evliya daha sonra Revan'dan Erzurum'a dnerken de buralardan geecektir (Age
Age,
Age II, s.171). ki yerde verdii bilgiler farkl bile olsa bunlarn ayn yerleim yerleri olma ihtimali yksektir. Zira XVIII. yzyl
tahrirlerine gre Revan Eyaleti'nde regel ve araphane isimli birer yerleim yeri bulunmaktadr. Bunlar da Kars ile Revan arasndadr. Bkz. Raif vecan, Osmanl Hkimiyetinde
Revan (1724(1724-1746),
1746) Marmara niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul 2007, s.134-140.
19
Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.139-151.
20 Age, II, s.153-172.
Age

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

77

Evliya elebi gezdii, grd kaleleri evsf- kale ve ekl-i kale olmak zere iki
balk altnda incelemitir. Bunlardan ilkinde bnisi ve tarihesini, ikincisinde ise fizik eklini, etrafnn adm olarak lsn, kule ve beden saysn, kaplarnn adediyle isimlerini
ve varsa hendeini anlatmtr. Ayrca kale ierisinde yerleim bulunuyorsa bundan da bahsetmitir. Bununla birlikte Evliya bazen kaleleri yeterince gezemediinde ya da tarih ve
zelliklerine dair fazla bilgi bulamadnda kalenin adn zikrettikten sonra ksa bir malumat
vererek bahsi sonlandrmtr.

Harita 3: Evliya elebi'nin Tebriz'den Dnerken Kulland Gzergh

1646 ylnda kt ilk ran seyahatinde Evliya elebi, kaleler hakknda bilgi verme
geleneini srdrm, Safevi lkesinde grd ve gezdii kaleleri seyahat notlarnda tasvir
etmitir. Aada onun ilk ran seyahati esnasnda gezdii ve Seyahatnmesi'nde bahsettii
kalelerle ilgili verdii bilgiler gzergh srasna gre dier seyyahlarn verdii bilgilerle karlatrarak deerlendirilmitir.

Mak Kalesi21
Bu kale aslnda Evliya'nn ilk ran seyahati gzerghnda deildir. Ancak bu seyahatin
ncesinde oik Hkimi Mustafa Beyin peinden orduyla buraya gitmi ve bylece Safevi
Devletinin asker koyup igal ettii bu kaleyi grmtr.
21

Age,
Age II, s.115.

78 ZER KPEL

Evliya elebi, Anuirvan binas olarak bilinen bu kalenin Kanuni zamannda itaat altna alnarak Osmanl topraklarna katldn, bir ara Safevi hkimiyetine gese de, IV.
Murad'n Badat' fethinden sonra yaplan bara gre boaltlp, tahribinin kararlatrldn belirtir. Gerekten de, 1639 barna gre iki lke Mak'nn de dhil olduu Azerbaycan
ve Irak- Arap snrndaki baz kaleleri boaltp ykmay kararlatrmlard.22 Fakat Safevi
ynetimi, Mustafa Bey'in yamalarn bahane ederek Osmanl Devletince boaltlan bu kaleye iki bin Mzendern tfeki koymutu.
Yksek bir kayaln zerinde bitmi mantar gibi dedii Mak Kalesinin bu haliyle
ele geirilmesinin imknsz olduunu syleyen Evliya elebi, kaleyi grn ve ekli itibariyle Van, Mardin, ebin Karahisar, Afyon Karahisar, Adilcevaz, Tokat ve Amasya kalelerine
benzetir. Aa bir kprden geilerek ulalan kalenin tek bir kapsnn bulunduunu, kapdan geildikten sonra kaleye minare yolu gibi dik ve talarn kesilmesiyle oluturulmu bir
yoldan kldn yazar.
Kalenin sarp bir kayalktaki korunakl konumu buray ziyaret eden dier seyyahlarn
da dikkatini ekmitir. Mesela Evliya'dan iki buuk asr nce spanyol elisi Clavijo, ehri
evreleyen muazzam surlarn dnda, ehirden kaleye geite ykseke bir kule bulunduunu, buray getikten sonra kayalara oyulmu bir merdiveni trmanmak suretiyle kaleye ulalabildiini kaydeder. Son derece mstahkem yapsyla kaleye, kimsenin, hatta Timur'un bile,
saldrmaya cesaret edemediini vurgular.23 te yandan Mak'ye 1830'larda urayan sko
seyyah ve yazar James Baillie Fraser'in verdii bilgilere gre kale, dibinde dere bulunan 150
m yksekliindeki bir uurumun zirvesinin 15-20 m kadar aasnda ve maara gibi doal
bir girintiye kurulmutu. Bu alan 150 m'den uzun, 40-50 m geniliinde bir dzlkt ve n
taraf bir utan dier uca ta ve kire duvarla evrilmiti. erideki dar alanda birka ev ve
asker binalar bulunmaktayd. ehir ise aada, dereye daha yakn ikinci bir dzlkteydi.
Ona gre top ateiyle dahi olsa kalenin i ksmna ulamak olduka gt ve zapt edilmesi
imknsz gibiydi.24

Kar/Kar Kalesi25
Evliya elebi'nin Safevi topraklarnda konaklad ilk menzil olan Kar veya Kar
Kalesi'nin ismine dnemin kaynaklarnda ve dier seyahatnmelerde rastlanmamaktadr.
Revan dhilinde olduunu belirtmesi, kalenin Srmeli ukuru (bugnk Idr ilinin bulunduu alan) denilen blgenin kuzey tarafnda yer alan kalelerden birisi olabileceini akla
22

1639'daki bara gre Irak- Arap hududunda Osmanllar Zalim Ali, Safeviler Zencir, Azerbaycan hududunda Osmanllar Mak ve Kotur, Safeviler ise Maazberd kalelerini boaltp,
ykacaklard. Bkz. Kpeli, agt,
gt s.198.
23
Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine Gnderilen s
spanyol
panyol
Sefiri Clavijo'nun Seyahat ve Sefaret zlenimleri,
zlenimleri (terc. mer Rza Dorul), stanbul 1993, s.
91-92.
24 J. Baillie Fraser, Travels in Koordistan, Mesopotamia, etc. Including an Account of Parts of
Those Countries hitherto Unvisited by Europeans with Sketches of the Character and
Manners of the Koordish and Arab Tribes,
Tribes London 1840, s.318-319.
25 Seyahatnme, II, s.116.
Seyahatnme

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

79

getirmektedir. Bir ihtimal ad geen kale Idr-Tuzluca arasnda, Idr il merkezinin 25 km

batsnda yer alan Srmeli Kalesi olabilir. Zira bu kale, Evliya'nn tarifine bir miktar uymaktadr. Bununla birlikte Evliya, kalenin bnisi olarak ahruh adn verir. Ancak Srmeli Kalesinin ismine kaynaklarda, ahruh'un (1405-1447) hkmdarl ncesinde de rastlanmaktadr. Nitekim Timur'a eli olarak giden Clavijo, Aras Nehri kenarnda, bir taraf derin bir
vadiyle, dier taraflar ise yksek dalarla evrili, olduka muhkem, i ie iki kaps ve bunlarn zerinde kuvvetli kuleleri mevcut bu kalede bir gn kalmtr.26
Kar/Kar Deresi'nin kenarnda bulunan bu kalenin etrafndaki arazilerde eltik yetitirildiinden bahseden Evliya, sarp konumu dolaysyla kaleye atlarla g bela yarm saatte kabildiklerini ifade eder. Drt keli ve ykseke bir tepe zerinde bulunan bu ta kaleyi bu halinden tr yrtc ku yuvasna benzetir.

Nahvn Kalesi27
Evliya, nak- cihn olarak niteledii bu ehri Efrasiyab'n kurduunu sylese de28, kalenin bnisi hakknda bilgi vermez. Kalenin 1291de Moollarca yktrldn, XVI. yzyl
banda ah smail tarafndan tamir ettirildiini belirten Evliya elebi, Nahvan blgesinin
Kanuni zamanndan IV. Murad dnemine gelinceye kadar Osmanllar ile Safeviler arasnda
cereyan eden savalar nedeniyle byk tahribata uradn vurgular. Bundan dolay kaleden
geriye pek bir ey kalmam olsa gerektir ki, kalenin fizik zelliklerine ve durumuna deinmez. Zaten ondan on be yl kadar nce Nahvn'dan geen Tavernier, burasnn, IV.
Murad'n ordular tarafndan btnyle harabeye evrildiini, hatta camilerin bile yaklm
olduunu yazmaktadr.29
Evliya elebi, Nahvn civarnda pek ok kale bulunmasna ramen bu kaleleri gremediine hayflanr ve Alncak, Sern, Susumervn gibi birkann ismini zikretmekle
yetinir. Ayrca Tatar, Leh, Macar ve Alman kaleleri gibi Azerbaycan civarndaki kalelerin
de, isimlerinin, sondaki sesler itibaryla birbirine benzediinden rneklerle (Revan, irvan,
Hemedan, Nahvn, Giln- Mzendern, Van- Azerbaycan ve Isfahan) bahseder. Bu tarz
isimlendirmeyi Evliya'nn tasvip etmedii anlalmaktadr. Buna karlk Osmanl ehirleri
ve kalelerinin isimlerini tumturakl ve anna yakr isimler olarak deerlendirir.

Tebriz Kalesi30
Evliya elebi'nin Nahvn'n ardndan deindii kale Tebriz'dir. Yalnz Evliya, Tebriz ehrinin Osmanl dnemine gelinceye kadar olan tarihini ve kalenin durumunu byk

26

Clavijo, age,
age s.89.
Seyahatnme, II, s.118-121.
Seyahatnme
28 Evliya elebi, nak- cihn tabirini ve ehrin bnisinin adn Hamdullah Kazvin'nin eserinden alm olmaldr. Zira ayn tabir ve kurucu ad, orada da geer. Bkz. The Geographical
Part of the NuzhatNuzhat-alal-Qulb composed by HamdHamd-allah Mustawfi of Qazwn in 740 (1340),
(1340)
(tran. G. Le Strange), London 1919, s.90.
29
Tavernier Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi s.79.
30 Seyahatnme, II, s.124-125.
Seyahatnme
27

80 ZER KPEL

lde Hamdullah Kazvin'ninNuzhet'l-kulb adl eserinden aktarmtr.31 Buna gre, Tebriz ehrinin kurucusu Halife Harun Reid'in ei Zbeyde Hatun'dur. Sonralar bir depremle
yklan ehir, IX. yzyl ortalarnda Halife Mtevekkil tarafndan yeniden kurulurken, ehrin evresi alt bin admlk surlarla evrilmitir. Bu surlarn Derveze-i cn, Bb- Berservn, Derveze-i Serzd, Bb- m- Gazan, Bb- Serv ve Bb- Tebriz adnda alt kaps
vard. XIII. yzyl sonunda lhanl hkmdar Gazan Han, buray bakent yapnca artk iyice
bym olan ehrin etrafnn yaknlardaki birka ky de kapsayacak ekilde yeni surlarla
evrilmesini emretmiti. Bu yeni surlarn uzunluu yirmi be bin admd ki, bu da 4,5 fersaha tekabl etmektir. Yaklak 26 km uzunluundaki bu surlar Evliya'nn dediine gre bir
kii ancak drt gnde dnebiliyordu. Yeni surlarn yapmyla birlikte Mtevekkil'in yaptrd surlar i kale haline geldi. Gazan Han'n lmyle yarm kalan ve mevcut ksm da zamanla yklan32 d surlarn on kaps bulunuyordu. Bu kaplarn her birini be yz adam
beklerken, surlar zerinde yz kule ve bin beden vard.
Tebriz, XVI. yzyl boyunca Osmanl ile Safevi devletleri arasnda birka kez el deitirirken, ehir 1585'te zdemirolu Osman Paa tarafndan bir kez daha Osmanl hkimiyetine alnmtr. Savalar sonucu eski surlarn byk ksm tahrip olduundan, Osman Paa'nn ilk ii yeni bir kale inasn emretmek olmutur. Yer olarak da ehrin ortasnda ah Saray olarak bilinen Het-i Behit zerinde karar klnm ve burasnn etrafnn surlarla evrilmesine karar verilmitir.33 Drt ke olarak planlanan ve askerlerin geceli gndzl almasyla otuz alt gnde bitirilen kalenin kaps vard ve evresi mimar lsyle on iki bin
yedi yz arnd.34 Evliya inaatn tamamlanmasnn ardndan am- Gazan Kaps zerine
Tebriz'in fetih tarihini gsteren Ald Tebrz'in zdemr-zde, Avn-i Hakk ile alnd Tebrz,
993 beytinin asldn belirtmektedir.35
31

Evliya elebi'nin Tebriz'in kuruluu ve kalesi hakknda yazdklarn karlatrmak iin bkz.
The Geographical Part of the NuzhatNuzhat-alal-Qulb,
Qulb s.78-79. Hamdullah Kazvin'nin Tebriz'e dair
verdii bilgileri k Mehmed de tekrarlar. Bkz. Menzir'lMenzir'l-avlim,
avlim II, (haz. Mahmut Ak),
Ankara 2007, s.908-910.
32 Clavijo, Tebriz ehri etrafnda sur bulunmadn yazar. Bkz. Clavijo, age, s.96.
ge
33 Blent zkuzugdenli (haz.), TalkTa lk-zde Mehmed Subh - Tebrziyye,
Tebrziyye Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005, s. 54-57. Ayrca bkz. Abdurrahman Sarl (haz.),
Mehmed b. Mehmed erer-Rm(Edirneli)'nin Nuhbet'tNuhbet't-tevrih ve'lve'l-ahbr' ve TrhTrh-i ll-i
Osman' (Metinleri, Tahlilleri),
Tahlilleri) stanbul niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul 2000, s.409.
34
Evliya elebi'nin kalenin inasyla ilgili teferruatlar Gelibolulu Mustafa li'nin Knh'lahbr'ndan ald anlalmaktadr. Bkz. Faris eri, Knh'lKnh'l-ahbr'a Gre II. Selim, III.
Murad, III. Mehmed Devirleri ve l'nin Tarihilii,
Tarihilii Erciyes niversitesi SBE, Doktora Tezi,
Kayseri 1996, s.562. Evliya aslnda bu yeni kalenin ka kaps olduu hakknda bir bilgi vermese de, l eserinin ileriki sayfalarnda kapsnn bulunduunu bir vesile ile belirtir, bkz.
s. 591. Mustafa l'nin ada Rahim-zade ise kalenin inasna dair teferruat vermeden, sadece evvalin on dokuzuncu gn inaatn tamamland belirtir, bkz. TarihTarih-i Osman Paa,
Paa
(haz. Yunus Zeynek), Ankara 2001, s.67. Bu arada on iki bin yedi yz arn, bir mimar lsnn 0.758 m olduu dikkate alnrsa yaklak 9.600 m'ye tekabl eder.
35
air Abd'nin yazd bu beyitlerin iinde bulunduu manzumenin tamam iin bkz. TarihTarih-i
Osman Paa,
Paa s.69-71. Ayn beyitler Mustafa Selanik'nin eserinde de mevcuttur. Bkz. Selnik

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

81

1603'te ah Abbas Tebriz'i geri aldktan sonra Osmanllarn yaptrd birok binay
yktrrken, kaleyi elden geirterek glendirmiti.36 Lakin 1635'te Revan'n fethini takiben
Tebriz zerine yryen IV. Murad bir hafta kadar burada kalrken, ehir ve etrafnn tamamyla yaklp yklmasn buyurmutu. Nitekim kaynaklar ehir ve evresinde tek bir dikili
tan bile ayakta kalmadn, Padiahn aalarn bile kesilip yaklmasn emrettiini yazmaktadr.37 Dolaysyla zdemirolu'nun yaptrd ve daha sonra ah Abbas'n da tamir
ettirdii kalenin bu tahribattan kurtulmu olmas pek mmkn gzkmemektedir. Zira
1670'lerde Tebriz'den geen Chardin, ortada duvar ya da sur namna hi bir ey olmadn
zellikle belirtir.38 Bu nedenle Evliya elebi geride pek bir kalnts kalmam bulunan kaleyi
ister istemez kendi gzlemleri yerine dier kaynaklarn bilgilerine bavurarak anlatmay
tercih etmi olmaldr.

Resim 1: Matrak Nasuh'un Beyn

Beyn-- Menzil
Menzil--i Sefer
Sefer--i Irakeyn
Adl Eserinde Tebriz Surlar

Kumla Kalesi39
Evliya elebi, Tebriz hannn Erzurum'a gndermek zere bir kervan hazrlyla urat sreyi ehirde bekleyerek geirmemi, Tebriz evresini gezmiti. Tebriz hannn kendisine elik ettii bu gezilerden birisinde urad yerlerden birisi Kumla Kalesi'dir.

Mustafa Efendi, TarihTarih-i Selnik, (971(971-1003 / 15631563-1595),

1595) I, (haz. Mehmet pirli), Ankara
1999, s.164-165.
36 skender Be-i Trkmen, TarihTarih-i lemlem-rr-y Abbs,
Abbs II, Tahran 1382, s.681-682.
37 Revan Seferi Ruznmesi, v. 157b-159a; Nam Mustafa Efendi, TrihRuznmesi
Trih-i Na
Nam (Ravzat'l(Ravzat'lHseyn f Hulsati Ahbri'lAhbri'l-Hfikayn),
Hfikayn) II, (haz. Mehmet pirli), Ankara 2007, s.820.
38
The Travels of Sir John Chardin,
Chardin s.302.
39 Seyahatnme, II, s. 134-135.
Seyahatnme

82 ZER KPEL

Tebriz'in batsnda iki konaklk40 mesafede bulunan Kumla Kalesi'ni, ark Serdar Ferhat Paa 1589'da Tebriz'e zahire naklini kolaylatrmak iin yaptrmt.41 Velyan Da yaknlarnda drt keli olarak tatan ina edilen bu kalenin etraf bin seksen admdr. Yedi
kulesi ve iki kaps vardr. Kaplardan birisi Van istikametindeyken, dieri Tebriz ynndedir ve bu nedenle Tebriz Kaps denilmektedir. Evliya, bu kapya neden byle denildiine
dair bir rivayet nakleder. Buna gre Tebriz Muhafz Hadm Cafer Paa, isyan halindeki askerlerin errinden kap bu kaleye snm, kendisini kovalayan Tebriz kulu da peinden
gelip kaleyi kuatmtr. Gnlerce ieride mahsur kalan Cafer Paa bir gece kalenin Tebriz
tarafndaki duvarn ykp, yedi bin kuluyla anszn dar karak gfil durumdaki sileri
bozguna uratmtr. Tebriz'e doru kaan asiler kale nlerine vardklarnda kaplarn Cafer
Paa'nn kethdas tarafndan kapatlmas nedeniyle kaleye giremedikleri gibi Paa'nn askerlerince kltan geirilmitir.42 Bu hadisenin ertesinde Cafer Paa ykt duvarn yerine
byk bir kap yaptrm ve bu kapya da Gedik Kap veya Tebriz Kaps denilmitir.

cn Kalesi43
Tebriz'in gneydousunda bugn Bostan-bd olarak bilinen kent yaknlarnda bulunan bu kaleye Evliya elebi, Meraga'dan Erdebil'e giderken uramtr. Nuzhet'l-kulb'ten
aktard bilgilere gre kalenin ilk bnisi Pers mitolojisinin nemli figrlerinden Bizhan'dr.
Mool devrinde Hlag Han (1217-1265) tarafndan yktrlan kale, Gazan Han (1271-1304)
zamannda tekrar ina edilerek baehir yaplmtr.44 Tatan drt keli olarak yaplan kalenin ve etraf Hamdullah Kazvin'ye gre bin, Evliya elebi'ye gre ise iki bin admd.
Evliya ayrca dou ynnde demirden bir kaps bulunan kalenin iinde fazla yerleik nfus
bulunmadn belirtir.

40

IV. Murad, 1635'te Tebriz'den ayrldnn ikinci gn ve toplamda 16,5 saatlik bir yryn ardndan bu konaa gelmiti. Bkz. Revan Seferi Ruznmesi,
Ruznmesi v. 159a-b.
41 eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s. 592; Nuhbet'tNuhbet't-tevrihve'ltevrihve'l-ahbr,
ahbr s. 417; TarihTarih-i Selnik,
Selnik I, s. 175.
Yalnz Selnik kalenin adn Hamana olarak yazmtr ki, hlihazrda kasabann ad budur.
Rahim-zde ise adn Humla eklinde zikrettii kalenin sadece tamir ettirildiini kaydeder.
Bkz. Rahimi-zde brahim avu, Harim, KitbKitb- GencneGencne-i FethFeth-i Gence (Osmanl(Osmanl-ran SaSavalar ve Gence'nin Fethi 15831583-1590),
1590) (haz. Gnay Karaaa-Adnan Eskikurt), stanbul
2010, s.16.
42 Evliya'nn Kumla Kalesi'yle ilgili olarak anlatt bu rivayet kaynaklarda daha farkl nakledilmektedir. Mesela bkz. eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s.590-599. Keza bkz. TarihTarih-i Selnik,
Selnik I, s.284.
Bata Mustafa li'nin eseri olmak zere dnemin kaynaklarn grmesine ramen Evliya'nn
neden olaylar kaynaklardan farkl bir ekilde verdiini bilemiyoruz. Belki de kaleyi ziyareti
srasnda kendisine olay bu ekilde anlatlm ve ona istinaden byle yazm olabilir.
43 Seyahatnme, II, s.136.
Seyahatnme
44 The Geographical Part of the NuzhatNuzhat-alal-Qulb,
Qulb s.83. Clavijo, Tebriz'den sonra cn Ky'ne
uradn yazsa da, kaleden bahsetmez. Bkz. Clavijo, age,
age s.99.

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

83

KehrevnKehrevn- Azerbaycan Kalesi45

Evliya elebi, cn'dan Erdebil'e giderken urad bu kalenin bnisi olarak Avarl
Seyf Kulu Han'n adn verirken, kalenin ina sebebinin onun Tebriz'e gelmi bulunan Osmanl Padiah Kanuni Sultan Sleyman'a tbi olmak istememesi olduunu belirtir.
Ykseke bir tepe stnde bulunan kalenin etraf alt bin adm olup, Tebriz ile Erdebil
istikametlerinde iki kaps bulunmaktadr. Evliya elebi, bu kaleye cn'dan sonra uram
olmasna ramen, kalenin Badat yolu zerinde bulunduunu belirtir. Bu hatal tespitinin
sebebi muhtemelen kalenin tarihiyle ilgili bilgileri derledii kaynaklardr. Zira onun Seyahatnmede ehirlerin tarihiyle ilgili ksmlarda sklkla faydaland Knh'l-ahbr ve Tarihi Peev'de bu kalenin Tebriz'den Badat'a giden yol zerinde bulunduu belirtilir. Fakat sz
konusu kaynaklarda kalenin ad Gherdn olup, bunun Kehrevn ile ayn kale olmama ihtimali bulunmaktadr. nk Evliya, Ferhat Paa'nn, 1586'da Tebriz'den Badat'a giderken
bu kalenin nnden getiini, hatta kalenin hkimi Meymend Han'n tacizine uradn
kaydeder. Bu nedenle ehrizor'a vardnda kalenin alnmasn isteyen Ferhat Paa'nn emri
zerine harekete geen Badat Beylerbeyi Solak Ferhatpaazade Mehmed Paa'nn on yedi
gnlk bir kuatmaya ramen kaleyi zapt edemediini yazar. Evliya'nn olaylar bu eklide
aktarmasna ramen Ferhat Paa 1586'da geldii Tebriz'den Badat'a asla girmemi,
Safevilerin saldrabilme ihtimaline kar ok ksa sre kald Tebriz'den hemen Erzurum
klana geri dnmtr. Bununla birlikte ad geen kalenin Badat Beylerbeyi Solak
Ferhatpaazde tarafndan kuatlp, alnamad ise dorudur. Ferhat Paa Tebriz'den ayrldktan sonra Meymend Han'n sk sk Tebriz'i taciz etmesi ve Badat'a gidip gelen kervanlar soymas zerine harekete geen Tebriz Muhafz Cafer Paa Gherdn zerine yrm
ve be gnlk bir kuatmadan sonra kaleyi ele geirmiti.46
Evliya'nn kaynaklarda yer alanlara yenilerini ekleyerek verdii bilgiler sonucu kalenin Tebriz ile Badat arasnda olabilecei akla gelse de, kendisinin seyahat gzergh ve
cn'dan sonra buraya uram olmas Kehrevn'n Tebriz ile Erdebil arasnda ve ikincisine
yakn bir mevkide bulunmasn gerektirir. Zaten kendisi de, ikinci ran seyahati esnasnda
Tebriz'den Erdebil'e giderken bir kez daha urad Kehrevn Kalesi'nin Tebriz-Erdebil yolu
zerinde bulunduunu aka belirtir.47 Bu durumda ya bu iki kale ayn olmayp isim benzerliinden kaynaklanan bir bilgi karkl sz konusudur, ya da kaynaklar yanl bir ekilde bu kalenin Badat yolu zerinde olduunu yazmlardr. Bizce ikinci ihtimal daha gl
ise de, dnemin dier Osmanl tarihleri ile Safevi vakayinmelerinde Tebriz evresinde
Gherdn, Kehrevn ya da bunlara yakn bir isimde kaleye rastlanlmamas, yine gnmzde bu isimlerle rten herhangi bir yerleim yerinin tespit edilememesi kesin bir hkmde
bulunmay zorlatrmaktadr.

45

Seyahatnme,
Seyahatnme II, s.136-137.
Evliya elebi'nin yazdnn aksine kale deil, be gnlk bir muhasara neticesinde zapt
edilmitir. te yandan kaynaklarda Meymend Han'n ad gemezken, sadece Gherdn Han denilir. Bkz. eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s.582-583; brahim Peev, TarihTarih-i Peev,
Peev II, stanbul
1283, s.113.
47 Seyahatnme, IV, s.201.
Seyahatnme
46

84 ZER KPEL

Hoy Kalesi48
Tebriz evresine yapt geziyi Erdebil'de sonlandran Evliya elebi, Tebriz'e geri
gelmi, sz verilen kervann hazr edildiini renince de dn iin hazrlklara balamt.
Nihayet hazrlklar tamamlandnda Han ile vedalaan Evliya elebi'nin Revan yolunda
urad ilk kale Hoy'dur.
Hamdullah Kazvin, orta byklkte bir kale olarak tanmlad Hoy surlarnn uzunluunu alt bin be yz adm olarak verirken, Clavijo, ehrin etrafnda tuladan bir duvar
bulunduunu belirtmekle yetinir.49 Buna mukabil Evliya elebi grd kalenin bnisini
Ferhat Paa olarak yazmaktadr.50 Dz bir arazide drt keli ve tatan yaplm bu kaleyi
gzel ve mstahkem bir bina olarak betimler. Ona gre evresi yedi bin admdr ve etrafnda
pek de derin olmayan bir hendek bulunmaktadr. Ayrca iki kaps mevcut olup, bunlarn
biri gneydeki Tebriz, dieri batdaki Merend Kaps'dr. Kale iinde yz hane ve bir cami
vardr.

Cors Kalesi51
Gnmze birka duvar kalnts ulaan Cors Kalesi, ran'n Kara Ziyaeddin ehri'nin
10 km kadar gneyinde bulunan Cors Ky'nn dousunda kalr. Hoy'dan Revan'a giderken
buraya urayan Evliya elebi, kalenin ilk bnisinin Uzun Hasan olduunu yazar. Be kesi
bulunan kale bir tepe stnde bulunmasna ramen, yalnzca duvardan ibaret pek de korunakl bir yap deildir.
Evliya, Cors'a geldiinde muhtemelen biri ykk iki kale ile karlamtr. nk Revan seferinin ardndan Tebriz'e doru ilerleyen IV. Murad, 1635 ylnn Austos ay sonlarnda Cors'a ulam, burada konaklad birka gnlk zaman zarfnda Cors Kalesi'nin yklmasn emretmiti. Hatta sefer ruznamesinde Padiahn eline balta alarak bizzat bu ykma
katld kaytldr.52 Evliya bu harabelerin hemen yan bandaki tepeye duvarlar dolma
kire olan ve kaleden ziyade palangaya benzeyen yeni bir yapnn ina edildiini belirtir.
Burann bir kapsnn bulunduunu ve iinde de Rus Hasan Paa Camisi'nden baka imaret
mevcut olmadn kaydeder.

Revan Kalesi53
Anadolu, Kafkasya ve ran arasnda gei noktas konumunda bulunan Revan, Safevi
Devletinin Kafkasya topraklarndaki en nemli ve byk garnizonuydu. Bu nedenle batan
itibaren Osmanl ile Safevi devletleri arasnda mcadeleye konu olmutu.

48

Age,
Age II, s.139-140.
The Geographical Part of the NuzhatNuzhat-alal-Qulb,
Qulb s.86; Clavijo, age,
age s.94.
50
Muhtemelen bu durum Ferhat Paa'nn 1584'te Hoy Kalesi'ni onartmasndan kaynaklanmaktadr. Ferhat Paa kale onarldktan sonra buraya sekiz bin adam ve iki yz para kk top
koydurmutur. Bkz. Don Juan of Persia, A Shi
Shiah Catholic, 15601560-1604,
1604 (trans. and edt. G. Le
Strange), London 1926, s.172.
51 Seyahatnme, II, s.140.
Seyahatnme
52
Revan Seferi Ruznmesi,
Ruznmesi v.155a-156a.
53 Seyahatnme, II, s.141-144.
Seyahatnme
49

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

85

Revan'n ne zaman kurulduuna dair muhtelif rivayetler olmakla beraber, bu blgeye

XV. yzyla gelinceye kadar pek fazla yerleen olmam, ancak Karakoyunlu hkimiyeti srasnda Revan ve civar insanlar iin bir cazibe merkezi haline gelmitir.54 Evliya elebi, her
ne kadar dnemin kaynaklarndan teyit edilemese de, Revan Kalesi'nin ilk bnisinin ah
smail olduunu yazar. Buna gre XVI. yzyl balarnda Safevi topraklarna katlan Revan'da onun emri zerine yapmna balanan kale, ancak yedi ylda tamamlanabilmitir. Zengi
(Hrazdan) Nehri'nin gneydousunda tula ve tatan yaplm bu kale Evliya'nn belirttiine
gre, Kanun Sultan Sleyman'n Nahvn Seferi esnasnda yklmtr.
Evliya elebi, XVI. yzyln son eyreine kadar Safevi hkimiyetinde kalan Revan'da
H. 990'da (1582) Ferhat Paa'nn yeni bir kale inasna baladn ve bunun da krk be gnde tamamlandn zikreder. Yalnz bu kalenin ina tarihi onun yazd gibi H. 990 deil H.
991'dir (1583). Zira Ferhat Paa, 1583 yl balarnda serdarla getirilmi ve hazrlklar tamamladktan sonra Revan zerine yrmtr. Tokmak Han tarafndan boaltlan ehri
kolaylkla zapt etmi ve Revan' Kafkasya ilerine dzenlenecek seferlerde s olarak kullanmak gayesiyle hemen buraya bir kale yaplmasna karar vermitir. Tokmak Han'n sarayn
merkez alan kalenin inaat 1583 yl iinde krk be gnde tamamlanmtr. Yeni kalenin d
surlarnda krk kule, bin yedi yz yirmi alt beden, i kalede ise sekiz kule, yedi yz yirmi
be beden bulunuyordu. Ayrca kaleye elli adet top konulmutu.55
Yirmi yldan fazla Osmanl egemenliinde kalan Revan, 1603'te bizzat ah Abbas tarafndan kuatlmt. Mdafiler aylarca direndikten sonra Haziran 1604'te kaleyi teslim ettiler. Evliya elebi, kaleyi teslim alan ah'n idareyi Tokmak Han'a verdiini ve onun da kalenin ykk yerlerini onardn yazarsa da, Revan hkimlii bu dnemde Tokmak Han'a deil
Emir Gne Han'a tevdi edilmitir.56
Safevi hkimiyetindeki Revan Kalesi, 1616'de Serdar (kz) Mehmet Paa tarafndan
elli be gn boyunca kuatlmasna ramen alnamamtr. Sonra 1635'te IV. Murad, byk
bir orduyla Revan zerine yryp Temmuz ay sonlarnda Revan'a ulam ve hemen kuatma tertibat aldrmt. Dokuz gn boyunca aralksz devam eden iddetli top atei altnda
daha fazla dayanamayan mdafiler nihayet 8 Austos 1635'te mn dilediler.57 Bu suretle
fethedilen Revan ancak alt ay kadar Osmanllarda kalm, Osmanl ordusunun dnnden
sonra ah Safi mevsimin k olmasna bakmadan Revan zerine yryerek Aralk ay sonunda kaleyi kuatt. Revan Beylerbeyi Murtaza Paa defalarca Veziriazam Tabanyass Mehmed
Paa'dan yardm istemesine ramen, bekledii yardm gelmedi. Buna ramen ay kadar

Mustafa Aydn, Revan, TDVA,

TDVA 35, (2008), s.26.
eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s.546. Ayrca bkz. Bekir Ktkolu, OsmanlOsmanl-ran Siys MnsebetleMnsebetleri (1578(1578-1612),
1612) stanbul 1993, s.136-137.
56 TarihTarih-i lemlem-rr-y Abbs,
Abbs II, s.656; The History of Vardapet Arak'el of Tabriz,
Tabriz I, (trans.
George A. Bournoutian), Costa Mesa, California 2005, s.34.
57 Topkap Saray Mzesi Arivi, D. 2010, v.1a; Revan Seferi Ruznmesi, 150b; Revan Seferi
Ruznmesi
Menzilnamesi,
Menzilnamesi 32b-33a; Sdk Paa, GazavtGazavt- Sultn MurdMurd- Rbi,
Rbi Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Kitapl, nr. 1103, v. 49a. Kalenin fetih sreci hakknda bkz. Kpeli, agt,
gt s.142150.
54
55

86 ZER KPEL

direnen mdafiler Murtaza Paa'nn lm zerine moralleri bozulduu ve gleri tkendii

iin daha fazla dayanamayp 1 Nisan 1636'da teslim oldular.58 Evliya elebi, Revan'a geldiinde blge hl Safevi hkimiyetindeydi.
Zengi Nehri sahilinde bulunan Revan Kalesi, Evliya'nn tarifiyle gneyden kuzeye
doru dar bir alan zerinde uzanmaktadr. Bununla birlikte kaleyi ve ehri pek fazla gezme
imkn bulamadndan olsa gerek, kalenin evresini, bur ve beden saylarn bo brakmtr. Evliya'da eksik brakt bu bilgilerin bir ksmn Chardin'den tamamlamak mmkndr.
1670'lerde Revan' ziyaret eden Fransz seyyah ehre gre olduka kk bulduu oval
formda yaplm kalenin evresinin drt bin adm olduunu, iinde de sekiz yz ev bulunduunu belirtir. duvar beyaz tula olan kalenin drdnc duvar ise nehre paraleldi.
Buras nehirden 180 m ykseklikte olduundan nispeten korunaklyd ve bu nedenle sur
duvarlar dier yerlere gre dard. Bu eriilmez blm topulara tahsis edilmi teraslarla
doluydu.59 Evliya da, drdnc duvarda ok miktarda mazgal delii bulunduunu belirtir.
Evliya elebi, kale duvarlarnn yksekliinin Ferhat Paa zamannda krk zira (30 m)
iken, Emir Gne Han'n yapt tamiratla surlarn baz yerlerinin 10 zira daha ykseltilerek
elli ziraya (38 m) karldn ifade etmektedir. Buna ramen yaln bir duvardan ibaret kalenin bu haliyle bile Osmanl ordusuna bir hafta dayanacak gc olmadn belirtir.
Tavernier ise yma topraktan yaplm sur duvarlarnn top glleleri demeden, yamurla
bile daldn yazarak bir anlamda bunu teyit eder. Ayrca kale etrafndaki hendeklerin
pek derin olmadn, en ok -drt ayak (1-1,5 m) olmakla kentin savunmas iin yetersiz
kaldn ekler.60 Evliya elebi de hendekler konusunda Tavernier'i destekleyen bilgiler verir. Onun yazdna gre Revan Kalesi'nin batdaki nehir taraf hari dier ynlerini evreleyen hendekler yer hari pek derin deildir, ama genilii kimi yerde yz-yz elli ziraya
(75-115 m) kadar kmaktadr.

58

Evliya elebi, Safevilerin kaleyi yedi aylk bir kuatmadan sonra aldklarn syler. Fakat bu
yanl olup, dorusu aydr. te yandan Veziriazam Tabanyass Mehmed Paa'nn, Revan
Muhafz Murtaza Paa'ya olan dmanl nedeniyle yardma gelmediini ifade eder.
Mehmed Paa'nn, Murtaza Paa'y kendisine rakip grp siyas hasm olarak belledii, hatta
Revan yerine Erzurum'da oturmasna msaade etmediini Ktip elebi ve ondan naklen
Naima yazmaktadr (Ktip elebi, Fezleke,
Fezleke II, stanbul 1286, s.180; TrihTrih-i Nam,
Nam II, s.831).
Ancak Mehmed Paa'nn yardma gidememesi kskanlk ya da dmanlktan deil, ok ar
seyreden k koullarnda asker toplayamamasndandr.
59
The Travels
Travels of Sir John Chardin,
Chardin s.385.
60 Tavernier Seyahatnamesi, s.75.
Seyahatnamesi

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

87

Resim 2: G. Sergeevich'e Gre Revan Surlarnn Grnm (1796)

Evliya kaps bulunan kalenin gney kapsna Tebriz, kuzey kapsna Meydan veya
Yayla Kaps denildiini zikreder. Bat tarafnda evgan Meydan'na alan kapnn ad ise
Cisr yani Kpr Kaps'dr. Kalede ou Osmanllardan kalma yedi yz topun yan sra
bini kale, bini han ve yedi bini de eyalet olmak zere on bin asker bulunuyordu. Bundan baka Evliya'nn, Safevilerin Revan' geri aldktan sonra kalenin dousunda katl ta
bir binadan ibaret yeni kale ina ettiklerine dair verdii bilgiyi, Chardin de teyit eder.
Chardin'e gre bin adm uzaklktaki bu kaleye Kumandan Kalesi denilmektedir ve etraf ift
duvarla evrilip, toplarla glendirilmitir.61

Gence Kalesi62
Evliya elebi, Revan Han kz kardeinin dn iin Bakye gittiinden Revan'da
fazla kalamayp Bakye onun yanna gitmek zere ksa sre sonra buradan ayrlmtr. Yola
ktktan iki menzil sonra Gence'ye ulaan Evliya, buradan bir kale ehir olarak sz etmesine
ramen, ah Abbas tarafndan yktrld iin kaleyi grememitir. Bu nedenle kalenin yeri
ve fizik zellikleri hakknda bilgi vermez.
Gence Kalesi, 1588'de Serdar Ferhat Paa'nn gayretiyle yaplmt. Temel almaya
balanmasndan itibaren krk gnde tamamlanan kalenin evresi alt bin arn (4 km),
surlarn ykseklii on arn (7 m), eni ise (2 m) arnd. evresinde hendei, krk kulesi ve yedi demir kaps bulunuyordu.63

Ere Kalesi64
Kaynaklarda Ere ismiyle rastlanlan bu ehrin adn Evliya, Ares eklinde yazarsa da,
yerel dilde ehrin adnn telaffuzunun Are / Ara eklinde olduunu belirtir.
61

The Travels of Sir John Chardin,

Chardin s.385.
Seyahatnme, II, s.144.
Seyahatnme
63 Fahrettin Krzolu, Osmanllar'n KafkasKafkas-ellerini Fethi (1451(1451-1590),
1590) Ankara 1993, s.368369.
64 Seyahatnme, II, s.144.
Seyahatnme
62

88 ZER KPEL

Evliya elebi'ye gre ehrin tarihi Pers mitolojisinde ran'n ilk hkmdar olarak geen Keymers'e kadar dayansa da, aslnda bu kale 1578'deki Koyun Geidi Sava'nn ardndan Lala Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr. Buna gre savan ertesinde bu ehrin Gence
ile irvan arasnda stratejik bir konumda bulunmasn gz nne alan Serdar Lala Mustafa
Paa, yaknlardaki ah-ba (Evliya'ya gre ah-hybn) denilen balk bahelik bir mevkide kale inasn emretmitir. nce etraftaki aalar temizlenmi, ardndan otuz bin atlnn
dolaabilecei byklkteki bir alan drt taraftan aa ve kerpilerle evrilip kale haline
getirilmitir. Kalenin kaps, drt kulesi ve be zira (3,7 m) derinliinde hendei vard.
Surlar toplarla tehiz edilmi bu kalenin idaresi Kaytas Bey'e verilmiti. Evliya elebi, Mustafa li'den aktard bu bilgilere65 ilave olarak kalenin on yedi tabyasnn bulunduunu,
evresinin dokuz bin alt yz adm olduu ve inaatnn krk gnde tamamland bilgisini
ekler.
Krk yl kadar Osmanl hkimiyetinde kalan Ere, Evliya elebi'ye gre Sultan Mustafa'nn ilk clusunda (1617) Safevi hkimiyetine gemitir. ah Abbas, 1616 ylnda irvan
zerine bir harekta giritiinde Derbend'e kadar olan blgedeki kalelerle ehirleri Safevi
topraklarna katmtr.66

eki Kalesi67
Kalenin bnisi olarak avad meliklerinden II. Aleksander'in (1574-1605) adn veren
Evliya elebi, birka kez el deitirdikten sonra Lala Mustafa Paa'nn irvan Seferi esnasnda burann Osmanl hkimiyetine girdiini belirtir. Fetihten sonra Aleksander'in olu Erekle
blge valiliine atanmtr. Ere ile ayn zamanda buras da elden kmtr.
Evliya'ya gre ta yapl eki Kalesi sarp bir tepe stndedir. Bu nedenle hendei yoktur. Etraf bin adm olup, Gence ve irvan ynnde iki kaps mevcuttu. Kale iindeki
camiler bakmszdr.

Niyazbd Kalesi68
eki'den batya doru ilerleyip Dastan hududundaki Niyazbd'a gelen Evliya vaktiyle Ferhad Paa'nn buray fethettikten sonra kalesini yktrdn, hlihazrda ehrin ortasnda harabelerin grlebildiini yazar. Bunun dnda baka bilgi vermez.

emah Kalesi69
Evliya elebi'ye gre emah'nn kurucusu Yezdcerd'dir.70 XVI. yzyl boyunca Osmanl ile Safevi devletleri arasnda birka kez el deitiren emah'nn bu dnemdeki tarihinden Evliya etraflca bahseder.

65

eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s.432-437. Don Juan, kaleye yz kk top konulduunu ve be bin
asker tayin edildiini yazar, bkz. Don Juan of Persia,
Persia s.147. Koyun Geidi Sava ve Ere Kalesi'nin inas hakknda bkz. Krzolu, age,
age s.297-301; Ktkolu, age,
age s.59-64.
66 TarihTarih-i lemlem-rr-y Abbs,
Abbs II, s.735.
67 Seyahatnme, II, s.145-146.
Seyahatnme
68
Age,
Age II, s.147.
69 Age, II, s.148-150.
Age

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

89

emah Kalesi 1583'te zdemirolu Osman Paa tarafndan yaptrlmt. kalenin

yirmi, d kalenin yetmi kulesi bulunuyordu. Surlarn eni (2 m), evresi ise on bin arnd (6.800 m). D kalenin evresinde hendek dahi mevcuttu ve btn inaat krk be gnde
tamamlanmt.71 emah'ya geldiinde kale byk lde ayakta olmasna ramen Evliya,
hakknda olduka az bilgi verir. Buna gre emah Kalesi, Kr (Kura) Nehri sahilinde sarp ve
yksek bir tepenin stndedir. kalesi gayet mstahkem ve mamurdur. Ancak ehri saran
d surlar yer yer yklmtr.72 Dizdar ile dizken aas bulunan kalede ayrca bin muhafz
vard.

Resim 3: saf Dal Mehmed elebi'nin emah Kalesi Tasviri (1583)

Bak Kalesi73
Evliya elebi, emah'da bir hafta kaldktan sonra geldii Bak'de, mevcut kalenin
Moskova Kral Dara'nn istilasn engellemek iin yapldn belirtir.74 Hazar Denizi kenarnda bir tepe stnde bulunan ve hendei olmayan drt keli bu ta bina, i kale ve d
70

Hamdullah Kazvin'ye gre bu isim Anuirvan'dr. Bkz. The Geographical Part of the
Nuzhat--alNuzhat
al-Qulb,
Qulb s.93.
71
saf Dal Mehmed elebi, ec
(1578-ec
catnme, zdemirolu Osman Paa'nn ark Seferleri (1578
1585),
1585) (haz. Abdlkadir zcan), stanbul 2007, s.360-363; eri, Knh'lKnh'l-ahbr,
ahbr s.517-518;
Abdurrahman eref, zdemirzdemir-olu Osman Paa,
Paa (haz. Vehbi Gnay), zmir 2011, s.111-112.
72 1635-36'da buradan geen Adam Olearius'un yazdna gre d surlarn yklmas emrini ah
Abbas vermitir. Bkz. http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Olearij/text13.phtml?id=1038
(erihttp://www.vostlit.info
im: 13.XI.2011).
73 Seyahatnme, II, s.151-152.
Seyahatnme
74 Kale hakknda en eski bilgi Abdurreid Bakuv'nin TelhsTelhs-ll-sr ve AcibAcib-ll-MelikMelik-ililKahhr adl eserinde bulunur. Buna gre ehrin ift katl kalesi olup, iteki surlar denize yakn dtaki duvarlara istinaden daha yksektir. Bu kale XII. yzyln ilk yarsnda III.
Manuehr tarafndan yaptrlmtr. Bkz. Ziya Valiov, Bir slm ehri Bak (Kuruluundan
XVI. Y.Y. Bana Kadar),
Kadar) Seluk niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, Konya 2008, s.31.

90 ZER KPEL

surlar olmak zere iki ksmdr. kalenin bat tarafnda Nahvn demirinden yaplm bir
kaps vardr ve etraf yedi admdr. Ayrca yetmi kulesi ve alt yz bedeni bulunan kale
duvarlarnn boyu krk ziradr (30 m). Kale iinde yetmi hne ile minaresi olmayan bir cami
dnda baka bir ey yoktur. D surlarn ise kaps bulunup, kuzeydekinin ad Giln,
kble ynndekinin ad Bb'l-ebvb (Demirkap) ve batdakinin ad da Liman Kaps idi.
sveli seyyah Engelbert Kaempfert de Evliya'nn yazdklaryla kimi yerde rten
ama ounlukla tamamlayc bilgiler verir. Onun yazdklarna gre irvanah Saray'n merkeze alan dikdrtgen biimli i kaleyi aralarnda on be adm kadar mesafe bulunan iki sra
sur evreliyordu. Sur duvarlarnn evresi drt bin admdan fazlayd. teki duvarlar, dtakilere gre 10-15 m daha yksekti. Bununla birlikte Kaempfert'in bahsettii dtaki iki sra
surdan dta olann Evliya muhtemelen grememitir. Zira bu surun inaat 1656 ylnda
tamamlanmtr.75 Rus seyyah F. . Soymonov ise kaytlarnda, XVIII. yzyln ilk eyreinde
grd Bak'nn evresinde sra surun bulunduunu, d duvarn bir (2,04 m), orta duvarn iki (4,08 m) ve en iteki duvarn ise sajen* (6,12 m) yksekliinde olduunu belirtir.76

Resim 4: Engelbert Kaempfert'in Bak Tasviri (1683)

Bb'lBb'l-ebvb (Demirkap) Kalesi77

Arkeolojik aratrma ve buluntular Derbend'te yerleimin ilkaa kadar indiini gsterse de, imdiki kalenin Sasaniler zamanndan kald bilinmektedir.78 Buna mukabil Evliya,
75

Zakir Nebati, Bak irvanahlar Saray,

Saray Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006, s. 21-22.

Eskiden Rusya'da kullanlan arn ya da 2,13 m deerindeki uzunluk ls birimi.

76 Elin Qarayev (haz.), F. . Soymonovun Xz
X zrr Dnizinin
D nizinin v
v Orada Hyata
H yata Keiriln
Keiril n Rusiya
allalarnn, mperator Byk Pyotrun Tarixinin Bir Hisssi
Hiss si Kimi Tsv
T sviri
sviri Adl Syah
S yahtna
yah tnatnamsi
si Azrbaycan
Az rbaycan Tarihinin Mnb
M nbyi
nb yi Kimi,
Kimi Bak 2006, s. 122.
77 Seyahatnme, II, s.154-157.
Seyahatnme
78
Erich Kettenhofen, Darband, Encyclopaedia Iranica,
Iranica http://www.iranicaonline.org/articles
http://www.iranicaonline.org/
/darband-i-ancient-city (eriim: 14.XI.2011).

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

91

kalenin bnisinin skender-i Zlkarneyn olduundan bahseder. ehir tarih boyunca pek ok
kez istilaya ve saldrya uradndan kalesi defaten tahrip olup, yeniden yaplmtr.
XVI. yzyln banda ah smail'in buray zapt zerine Safevilerce elden geirilen kale, 1583'te Osmanl hkimiyetine geince bir kez de zdemirolu Osman Paa tarafndan
tamir ettirilmiti.79 Bu tarihten itibaren krk yl kadar Osmanl egemenliinde kalan Demirkap, ah Abbas'n 1616'da Grcistan ve irvan zerine giritii harekt srasnda elden km, tekrar Safevi hkimiyetine girmitir.80
Geni bir alana yaylan kaleyi ince mhendislik hesaplarnn rn olarak tanmlayan
Evliya elebi, hayranlkla anlatr. Onun verdii bilgilere gre; kale duvarlarnn bir taraf
Argn ve Dneb dalarna yaslanrken, dier taraf Hazar Denizine kadar sokulmaktayd. Bu
ikisi arasndaki mesafe bir puta oku atmyd.81 Kale; ehir, da taraf ve deniz taraf olmak
zere ana ksmdan olumaktayd. Argn Da'na yaslanan ksmda ikisi dar, biri ehre
alan kap vard. ehir ksmnda ise biri kuzeye, dieri gneye alan iki d kap mevcuttu. Bu kaplardan gneye irvan tarafna alan Meskr ynnde olduu iin bu adla bilinirdi. Kuzeydeki kapdan ise Det-i Kpak, Krm, erkezistan ve Dastan tarafna gidilirdi.
Deniz tarafndaki ksmda pek yerleim yoktu.82 Evliya elebi hlihazrda kalenin muhafzlar ve dizkenler iin evler yapldn grmtr. Yine Giln ve Bak tarafndan gelen
tccarlarn arabalar burada beklediini belirtir. Toplam kap saysn bo brakan Evliya,
kale evresinin on bir bin altm adm olup, yetmi kulesi ile deniz tarafnda yetmi balyemez topu bulunduunu ekler.

79

k Mehmed, Osman Paa'nn kalenin ehri evreleyen ksmn tamir ettirdiini yazar. Bkz.
Menzir'lMenzir'l-avlim,
avlim II, s.931.
80
TarihTarih-i lemlem-rr-y Abbs,
Abbs II, s.733.

Puta, ok eitlerinden birinin addr.

81 k Mehmed'e gre bu mesafe slsan fersahtr. Bu da tahminen 3.800 m'dir. Menzir'lMenzir'lavlim,
avlim II, s. 931.
82 Evliya elebi'nin kalenin fizik zelliklerine dair verdii bilgiler k Mehmed'in verdii
bilgilerle kelimesi kelimesine rtr. Bu da kaynaklarndan birinin Menzir'lMenzir'l-avlim olduunu gsterir. Karlatrma iin bkz. Age,
Age II, s.931.

92 ZER KPEL

Resim 5: Adam Olearius'un Demirkap Tasviri (1635)

Talar fil cssesi byklnde olan kalenin iinde bin iki yz hne bulunup, gney
tarafndaki duvar kenarnda byk bir sarayla minaresi yklm byk bir cami vardr. Yine
kale iinde bir hamam ve eme, dou tarafnda Kayk Kaps yaknlarnda zdemirolu'nun
yaptrd cami, han ve dkknlar mevcuttu.83

Serr'lSerr'l-ln Kalesi84
Tarihi olduka eskilere dayanan bu kale, Dastan hkiminin elindeyken Muhammed
Hdabende (1578-1587) zamannda Safevi hkimiyetine girmi ve ardndan yktrlmt.
Evliya elebi kaleden geriye pek bir ey kalmad iin olsa gerek fizik durumundan bahsetmeden, sadece ismin ortaya kna dair rivayeti anlatp, ehri tasvirle yetinmitir.85

Kahe
Kahet Kalesi86
Grcistan'n dou hududunda bulunan bu kale, Kaheti blgesindeydi. Muhtemelen bu
blgenin gnmzdeki merkezi konumundaki Telavi ehri'ndeki kale olmaldr. Zira Telavi,
XVII. yzylda Kaheti Hanl'nn merkezi olduu gibi, kalesi Evliya elebi'nin dz yerde
havalesiz be keli gzel bir bina eklindeki tarifine de uymaktadr. stelik hann da burada
ikmet ettiini yazmas bu ihtimalin doruluk payn arttrmaktadr.
Yer yer duvarlar yklm kalenin evresini Evliya bizzat dolamayp Hsrev adl
gulamna ltrmtr. Buna gre evresi on drt bin admdr. Yz yetmi burcu ve kaps bulunmaktadr. Kale iindeki iki bin hneye ramen camisinin harap olduunu belirten
Evliya, han ve hamamn da hlihazrda tamir edildiini yazmaktadr.

Resim 6: Tournefort'un Gznden Tiflis (XVIII. Yzyl Ba)

83

Bu bilgileri k Mehmed de verir. Bkz. Age,

Age II, s. 931.
Seyahatnme, II, s.158.
Seyahatnme
85 Evliya elebi'nin bu kaleyle ilgili bilgilerinin bir ksmnn kayna yine k Mehmed'in eserindir. Karlatrma iin bkz. Menzir'lMenzir'l-avlim,
avlim II, s.920-921.
86 Seyahatnme, II, s.158-159.
Seyahatnme
84

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

93

Tiflis Kalesi87
Evliya elebi, erefnme yazarn kaynak gstererek Tiflis Kalesi'nin skender-i
Zlkarneyn'in hazinedar Betlis tarafndan yaptrldn sylemektedir. Ancak bu bilgi doru deildir. nk Tiflis MS V. yzylda Kral Vahtang Gurgasal tarafndan kurulmu ve ehir etrafna ilk suru da o yaptrmtr.88
Tiflis Kalesi, Kr (Kura) Nehri'nin sa ve sol kenarnda bulunan iki ana yapdan ibaretti. Bunlardan byk ve eski olan nehrin gney tarafnda yer alp, etraf alt bin admdr.
Duvarnn ykseklii altm zira (45,5 m) idi. Yetmi bur ve bin bedeni vard. Kprs
olmakla birlikte etrafnda hendei yoktu. Su ihtiyacnn karland bir kulesi (Suluk Kule)
bulunup, buras ayn zamanda kuatma esnasnda ate etmeye yaryordu. Burada han saray,
cami, han, hamam dnda alt yz ev vard. Nehrin kuzey tarafndaki kk kalenin ise tek
kaps olup, ierisinde yz hne bulunuyordu. Buna mukabil bedesten ve imaret yoktu.
Her iki kalede toplam bin muhafz mevcuttur.89

Gr (Gori) Kalesi90
Evliya elebi'nin Safevi hkimiyetindeki Grcistan topraklarnda urad son kale
Gr'dir. Buraya gelinceye kadar grd Gavsaht, Lori ve Suran gibi birka kk kalenin
adn zikrederse de, detaylarna girmez. Yine, erefnmeyi kaynak gstererek bu kalenin
Azgr- Gr Kalesi olduunu yazar. Azgr- Gr'un ise Grc dilinde Padiahlar Padiah
anlamna geldiini, bununla da Aleksander yani skender-i Zlkarneyn'in kastedildiini
belirtir. Hatta Evliya kale talarnn bykln bu bilginin doruluu iin kant olarak
gsterir.

87

Age,
Age II, s.159-160.
V. Minorsky, Tiflis, A,
A XII/1, (2001), s.264.
89
1617'de Tiflis'ten geen talyan seyyah PietrodellaValle, Tiflis'in gzel ve gl duvarlarla
evrili olduunu yazar. Bkz. Extracts
Extracts from the Travels of Pietro Della
Della Valle in Persia, A GeGeneral Collection of Voyages and Travels,
Travels IX, (edt. John Pinkerton), London 1811, s.151.
Chardin, Tiflis hakknda ilgin ve nemli bilgiler vermesine ramen kaleye dair ayrntl tasvirde bulunmaz. Sadece ehrin nehir kenarnda kuzeyden gneye uzanan gl duvarlarn
bulunduunu sylemekle iktifa eder. Bkz. The Travels of Sir John Chardin,
Chardin s. 377. ehri
XVIII. yzyln hemen banda grm olan bir baka Fransz seyyah Tournefort ise kalenin
surlarnn byk lde harap olduundan pek bir ilev grmediini sylemektedir. Bkz.
Joseph Pitton de Tour-nefort, Tournefort Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi (edt. Stefanos Yerasimos), stanbul
2005, s. 159. Tiflis kalesi hakknda ayrca bkz. Ali Sinan Bilgili, Osmanl ve Safevi Hkimiyetlerinde Tiflis, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi,
Dergisi 21, (2009), s. 40-48.
90 Seyahatnme, II, s.161.
Seyahatnme
88

94 ZER KPEL

Resim 7: talyan Misyoner Cristoforodi Castelli'nin

Gori Kalesi Tasviri (1642)

Yksek bir tepe stnde drt keli kk bir kale olan Gr, Ahska'ya yaknlna
ramen khne durumdadr. Havalesi yoktur. Kaps kbleye bakmaktadr. ki yz neferin
bulunduu kalede cami, han ve hamam mevcuttur.91
Sonu
1646 yl sonbaharnda balad ve be-alt ay kadar srdrd gezisi sayesinde
Azerbaycan, irvan, Dastan ve Grcistan' gezen Evliya elebi, gzergh boyunca urad ehir ve kasabalarn tarihi ve fizik durumundan bahsederken, bilhassa kalelere zel yer
vermitir.
Kalelerden bahsederken ncelikle tarihine deinen Evliya elebi, ran corafyasndaki
gezisi esnasnda urad veya grd kalelerin tarihini eitli kaynaklardan derledii bilgilerin yardmyla kaleme almtr. XVI. yzyl ncesine ait bilgiler iin faydaland balca
kaynaklar ilk ikisinin adn vermese de, Firdevs'nin ehnme'si, Hamdullah Kazvin'nin
Nuzhet'l-kulb' ve eref Han'n erefnme'sidir. Bunlara ilave olarak Dastan'daki ehirler iin Tarih-i Dastan ile Grcistan ehirleri iin Tuhfe-i Tevrih adl mverrihlerini belirtmedii iki eserden yararlandn kendisi belirtir. Yine Demirkap ile ilgili ksmda olduu gibi kimi zaman k Mehmed'in Menzir'l-avlim'inden birebir alntlar yapt dikkati
ekmektedir. Kalelerin Osmanl dnemindeki durumuyla ilgili olarak, bilhassa XVI. yzyl
sonundaki mcadeleler iin Tarih-i Peev'den, Gelibolulu Mustafa li'nin Knh'lahbr'ndan istifade etmitir. XVII. yzyl iinse daha ziyade kendi tanklklar ile duyduklar n plandadr. Bununla birlikte dnemin vakayinmelerinden faydaland aikrdr.
Kalelerin fizik durumunu belirli bir plan dhilinde not alan Evliya elebi'nin kimi
zaman gezmeye frsat bulamad ya da yeterli bilgiyi derleyemediinden olsa gerek notlarnn eksik kald, kalenin adm olarak evresi, bur ve beden says gibi bir takm bilgileri
91

k Mehmed uzaktan grd yksek bir tepe zerindeki kalenin duvarlarnn baz yerlerinin ykk olduunu not eder. Bkz. Menzir'lMenzir'l-avlim,
avlim II, s.938. PietrodellaValle ise,
Gr'nin bir tepe stnde kk bir kale olduunu ve iinde sadece Safevi muhafzlarn ikamet ettiini yazmaktadr, bkz. Extracts from the Travels of Pietro Della Valle in Persia,
Persia s.149.

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

95

zellikle bo brakmasndan anlalmaktadr. Bu eksiklikleri Seyahatnme'sini yazarken yukarda bahsi geen eserler ile sair kaynaklardan tamamlamaya uramtr.
Evliya elebi tuttuu notlar daha sonra yazya aktarrken yanl hatrlama veya notlarnn karmas gibi sebeplerle az da olsa gzergh hatalar yapmtr. Yine Kehrevan rneinde olduu gibi baz kalelerin tarihesiyle alakal bilgilerde karklklar mevcuttur. Bu
nedenle onun gezi gzerghlarn ve kalelerle ehirlere dair verdii bilgileri dnemin kaynaklaryla mukayese etmekte fayda vardr. Buna ramen kymetli bilgiler ierdii, ada
Pietro dellaValle, Tavernier, Adam Oleraius, Jean Chardin, Tournefort gibi baz Avrupal
seyyahlarn yazdklaryla karlatrldnda daha iyi anlalr. Ayrca btn bu seyahatnmeler arasnda yaplacak karlatrmalarla birbirlerinin eksiklerini tamamlayp hatalarn
dzeltmek mmkn olabilecei gibi, Azerbaycan, irvan, Dastan ve Grcistan'n XVII.
yzyldaki siyas, iktisad ve kltrel durumuna dair nemli bilgiler edinilebilecektir.

96 ZER KPEL

KAYNAKLAR
KAYNAKLAR
A. KAYNAK ESERLER
SAF DAL MEHMED ELEB, ec
ecatnme, zdemirolu Osman Paa'nn ark Seferleri
(1578(1578-1585),
1585) (haz. Abdlkadir zcan), stanbul 2007.
IK MEHMED, Menzir'lMenzir'l-avlim,
avlim II, (haz. Mahmut Ak), Ankara 2007.
CLAVIJO Ruy Gonzales de, Anadolu, Orta Asya ve Timur, Timur Nezdine Gnderilen sszlenimleri, (terc. mer Rza Dorul),
panyol Sefiri Clavijo'nun Seyahat ve Sefaret zlenimleri
stanbul 1993.
ER Faris, Knh'lKnh'l-ahbr'a Gre II. Selim, III.
III. Murad, III. Mehmed Devirleri ve l'nin
Tarihilii,
Tarihilii Erciyes niversitesi SBE, Doktora Tezi, Kayseri 1996.
Don Juan of Persia, A Shiah
Shi ah Catholic, 15601560-1604,
1604 (trans. andedt. G. Le Strange), London
1926.
Drdnc Murad'n 1044 Revan Seferi Menzilnamesi,
Menzilnamesi Sleymaniye Ktphanesi, Laleli Kitapl, nr. 1608/5, 30b-35a.
EVLYA ELEB B. DERV MEHEMMED ZILL, Evliya elebi Seyahatnmesi,
Seyahatnmesi II. (haz.
Ycel Dal vd.), stanbul 1999; IV, (haz. Ycel Dal-Seyit Ali Kahraman), stanbul
2000; VII, (haz. Seyit Ali Kahraman vd.), stanbul 2003; X, (haz. Seyit Ali Kahraman
vd.), stanbul 2007.
Extracts from the Travels of Pietro Della
Della Valle in Persia, A General Collection of Voyages
and Travels,
Travels IX, (edt. John Pinkerton), London 1811, s.1-137.
FRASER J. Baillie, Travels in Koordistan, Mesopotamia, etc. Including an Account of Parts
of Those Countries hitherto Unvisited by Europeans with Sketches of the Character
and Manners of the Koordish and Arab Tribes,
Tribes London 1840.
BRAHM PEEV, TarihTarih-i Peev,
Peev II, stanbul 1283.
SKENDER BE- TRKMEN, TarihTarih-i lemlem-rr-y Abbs,
Abbs II, Tahran 1382.
KTP ELEB, Fezleke,
Fezleke II, stanbul 1286.
NAM MUSTAFA EFEND, TrihTrih-i Na
Nam (Ravzat'l(Ravzat'l-Hseyn f Hulsati Ahbri'lAhbri'lHfikayn),
Hfikayn) II, (haz. Mehmet pirli), Ankara 2007.
ZKUZUGDENL Blent (haz.), Ta
Talklk-zde Mehmed Subh - Tebrziyye,
Tebrziyye Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2005.
QARAYEV Elin (haz.), F. . Soymonovun Xz
rDnizininv
X zrD
rD nizininv
nizininv Orada Hyata
H yata Keiriln
Keiril n
Rusiya allalarnn, mperator Byk Pyotrun Tarixinin Bir Hisssi
Hiss si Kimi Tsviri
T sviri
Adl Syah
S yahtnam
yah tnamsi
tnam si Azrbaycan
Az rbaycan Tarihinin Mnb
M nbyi
nb yi Kimi,
Kimi Bak 2006.
RAHM-ZDE BRAHM AVU, HARM, KitbKitb- GencneGencne-i FethFeth-i Gence (Osmanl(Osmanlran Savalar ve Gence'nin Fethi 15831583-1590),
1590) (haz. Gnay Karaaa-Adnan
Eskikurt), stanbul 2010.

EVLYA ELEBNN LK RAN SEYAHAT

97

Revan Seferi Ruznmesi,

Ruznmesi Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Badat Kitapl, nr. 405.
SAIRLI Abdurrahman (haz.), Mehmed b. Mehmed erer-Rm(Edirneli)'nin Nuhbet'tNuhbet'ttevrihve'ltevrihve'l-ahbr' ve TrhTrh-i ll-i Osman' (Metinleri, Tahlilleri),
Tahlilleri) stanbul niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul 2000.
SELNK MUSTAFA EFEND, TarihTarih-i Selnik, (971(971-1003 / 15631563-1595),
1595) I, (haz. Mehmet
pirli), Ankara 1999.
SIDK PAA, GazavtGazavt- Sultn MurdMurd- Rbi, Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye Kitapl,
nr. 1103.
TarihTarih-i Osman Paa,
Paa (haz. Yunus Zeynek), Ankara 2001.
TAVERNIER Jean-Baptiste, Tavernier Seyahatnamesi,
Seyahatnamesi (edt. Stefanos Yerasimos; ev. Teoman Tundoan), stanbul 2006.
The Geographical Part of the NuzhatNuzhat-alal-Qulb composed by HamdHamd-allah Mustawfi of
Qazwn in 740 (1340),
(1340) (tran. G. Le Strange), London 1919.
The History of Vardapet Arak'el of Tabriz,
Tabriz I, (trans. George A. Bournoutian), Costa Mesa,
California 2005.
The Travels of Sir John Chardin through Mingreliaand Georgia into Persia, A Collection of
Voyages and Travels,
Travels VII, Dublin 1815.
Topkap Saray Mzesi Arivi, D. 2010.
TOURNEFORT Joseph Pitton de, Tournefort Seyahatnmesi,
Seyahatnmesi (edt. Stefanos Yerasimos; ev.
Ali Berktay), stanbul 2005.
B. ARATIRMA VE NCELEMELER
ABDURRAHMAN EREF, zdemirzdemir-olu Osman Paa,
Paa (haz. Vehbi Gnay), zmir 2011.
AYDIN Mustafa, Revan, TDVA,
TDVA 35, (2008), s.26-28.
BAYSUN Cavid, Evliya elebi, A,
A IV, (2001), s.400-412.
BLGL Ali Sinan, Osmanl ve Safevi Hkimiyetlerinde Tiflis, Trk Kltr ncelemeleri
Dergisi,
Dergisi 21, (2009), s.23-62.
DANKOFF Robert, SeyyahSeyyah- lem Evliy elebi'nin Dnyaya Bak,
Bak (ev. Mfit Gnay),
stanbul 2010.
-----, The Intimate Life of an Otoman Statesman Melek Ahmed Pasha (1588(1588-1662): As
Portrayed in
in Evliya Celebi's Book of Travels (Seyahat(Seyahat-Name),
Name) New York 1991.
LGREL Mcteba, Evliya elebi, TDVA,
TDVA 11, (1995), s.529-533.
VECAN Raif, Osmanl Hkimiyetinde Revan (1724(1724-1746),
1746) Marmara niversitesi SBE, Doktora Tezi, stanbul 2007.
KETTENHOFEN Erich, Darband, Encyclopaedia Iranica,
Iranica http://www.iranicaonline.org/arhttp://www.iranicaonline.org/
ticles/darband-i-ancient-city (eriim: 14.XI.2011).
KIRZIOLU Fahrettin, Osmanllar'n KafkasKafkas-ellerini Fethi (1451(1451-1590),
1590) Ankara 1993.

98 ZER KPEL

KPEL zer, Irak- Arap'ta Osmanl-Safevi Mcadelesi (XVI-XVII. Yzyllar), History

Studies,
Studies Ortadou zel Says, (2010), s.227-244.
-----, OsmanlOsmanl-Safevi Mnasebetleri (1612(1612-1639),
1639) Ege niversitesi SBE, Doktora Tezi, zmir
2009.
KTKOLU Bekir, OsmanlOsmanl-ran Siys Mnsebetleri (1578(1578-1612),
1612) stanbul 1993.
MNORSKY V.,Tiflis, A,
A XII/1, (2001), s. 264-279.
MORDTMANN J.H.,Ewliy elebi, The Encyclopaedia of Islam,
Islam II, (1991), s.717-720.
NEBAT Zakir, Bak irvanahlar Saray,
Saray Marmara niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi,
stanbul 2006.
SARICAOLU Fikret, Melek Ahmed Paa, TDVA,
TDVA 29, (2004), s.42-44.
TEZCAN Nuran, Seyahatnme, TDVA,
TDVA 37, (2009), s.16-19.
VALOV Ziya, Bir slm ehri Bak (Kuruluundan XVI. Y.Y. Bana Kadar)
Kadar), Seluk niversitesi SBE, Yksek Lisans Tezi, Konya 2008.
http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Olearij/text13.phtml?id=1038
(eriim: 13.XI.2011).
http://www.vostlit.info/