FLORANTE AT LAURA

PAUNANG SALITA
Nang kalahatian ng 1906, na lumabas sa larangan ng
Panitikang Tagalog
ang mahalagang aklat ng _"Kun sino ang kumatha ng
Florante"_, ni
G. Hermenegildo Cruz, ay sinasabing may mga 106,000
nang salin ng
"Florante at Laura" ang naipalilimbag ng iba't iba; at
sapul noon
hangga ngayon ay marami na ring tan ang nagsipagdaan,
at sa loob ng
panahong iyan--lalo na nga't kung aalagataing siyang
panahon ng
kaunlaran ng Panitikang Tagalog at ng kasiglahan sa
pagbabas at ng
pag-uumalab na lalo ng pagmamahal sa ating walang
kahambing na
Makatang Francisco Baltazar--ay walang alinlangang sa
datihang bilang
ng 106,000 ay di na rin kakaunti at di na iilang libo
ang naparagdag
pa.

At sa harap ng kasiglahang iyan ay mapaghahalatang

nagkaroon din ng
ibayong sigla ang nagsisipagpalimbag. Isa't isa ay
gumagawa ng
kanikanyang kaya, upang mapalitaw na kalugodlugod ang
"Florante at
Laura". Ngunit sa likod ng kasiglahang iyan at
kapuripuring
pagpupunyagi ay kasakitsakit sabihing wari'y
naipagwawalang bahala
kung minsan ng ilan yaong tagubiling:
"Di co hinihinging pacamahalin mo tauana,t,
dustain ang abang
tula co gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iyo ay
houag mo lamang
baguhin ang verso".
Naipagwawalang bahala? Walang alinlangan. Pinatutunayan
ng mga
pangyayari. Nguni't maaari namang paniwalaang hindi sa
atas ng
masamang hangad na "paalatin ang matatamis na tula"
kundi bagkus pa
ngang sa magandang nais, na lalo pang mapatamis. Lalong
mapasarap.
Lalong mapabuti. Lalong maitumpak. Gayon man, at maging
gaano man
kabanalang ganyang nais, ay di rin maipagkakailang
tunay na
pagwawalang bahala sa tagubilin at tunay na
ipinagkakamit ng malubhang
kasalanan ni Sigesmundong dinadaliri ng dakilang
Makata.
Kailangan ngang kung ano ang akda ng dakilang Makata ay
siyang
papanatilihing buhay magpakailan man, walang munti mang
pagbabago, sa

maging labis man o kulang, kahi't mali mang nakikita.

Ni isang titik,
ni isang kuwit--maliban na nga lamang kung hindi
maiwasan dahil sa
makapangyarihang atas ng panibagong alituntunin sa
pagsulat.
Sinasabing ni saan man ay wala na ngayong matatagpuang
isa mang salin
ng "Floranteng" limbag noong buhay pa si Balagtas, at
may paniwalang
ang iniingatan ni Dr. Pardo de Tavera ay siyang matanda
sa lahat nang
nakatago ngayon; nguni't sa kagandahang palad ay
sumakamay namin ang
isang salin ng lumabas noong 1861, linimbag sa papel
Tsina ng
"Imprenta de Ramirez y Giraudier", at sa kanyang takip
na papel
katalan--takip na ilinagay lamang ng maingat na mayari--ay nakatitik
ito: "Es propiedad de Don Jose Dioniso de Mendoza". Si
Balagtas ay
namatay noong ika 20 ng Pebrero ng 1862, sa gulang na
magpipitongpu't
apat na tan. Kaya, maliwanag, na buhay pa si Balagtas
ng limbagin
nina Ramirez ang "Floranteng" sumakamay namin, at
matanda pang di
hamak sa iniingatan ni Dr. Tavera, sapagka't ang kanya
ay limbag
lamang noong 1870 ng "Imprenta de B. Gonzales Mora" sa
Binundok. Siyam
na tan nga ang katandaan dito. At kung aalagataing
buhy pa nga si
Balagtas noong 1861 ay walang alinlangang dahil sa
pagpipitagan man
lamang sa noon pa ma'y itinuturing nang "Hari ng mga
Manunula", ang

sumakamay namin ay di pa "napanghihimasukan ng kamay ni

Sigesmundo",
Ang saling iyan ay wala na sa amin, pagka't hindi amin.
Naipagparanya
lamang sa amin--dahil sa paglabas noong 1906 ng "kun
sino ang kumatha
ng Florante"--ng noo'y nag-aaral pa sa "Escuela de
Derecho" at ngayo'y
abogado Alfonso Mendoza, masugid na demokrata; at sa
likod ng ilang
buwang pag-iingat at pagsipi namin ay pinagpilitang
bawiin ng
nagpahiram, dahil sa minamahal daw mabut ng kanyang
ama, palibhasa'y
sa mga nuno pa nila minana. Isinauli rin nga namin, sa
likod ng kung
makailang pagwawalawalaan.
At kamakailang maitanong namin uli sa abogado Mendoza
ay ganito ang
isinagot:
--Aywan bag kung saan na naroon. Tila sira na ang mga
unang mukha.
Kaya, nang paroonan ni Epifanio ay aywan kung nakuha
niya o hindi....
Si G. Epifanio de los Santos--ang dalubhasang
istoriograpo, ang guro,
ang akademiko, ang sumakastila ng "Florante"--ay siyang
tinutukoy.
Kami ang sa kanya ay nakapagpahiwatig, upang mapawi ang
maling
paniwala, na "wala na ngayong Floranteng limbag nang
buhy pa si
Baltazar." At dahil diyan ay walang salang nagdumaling
paroon, upang

makuha--sa paano man--ang mahalagang hiyas ng

Literaturang Tagalog na
pinakamamahal niya. Sakaling nakuha niya, kahi't na nga
sira-sira, ay
dapat ipagpasalamat, sapagka't parang napalagay sa
"kabang may pitong
susi"; nguni't kung hindi, at kung natuluyan na ngang
nasira, ay tunay
na kahinahinayang.
Kahinahinayang! Tunay na kahinahinayang!...
Sakaling nasira na nga.
Nguni't gayon man ay may sukat na rin tayong dapat
ikaaliw; ang siping
naingatan namin. Pagkakapag-ingat, na maituturing
nating isa na ring
tunay na kapalaran, at siping walang munti mang
pagbabago, palibhasa'y
pinag-ingatan naming ilagay pati ng kanyang maliliwanag
na kamalian sa
limbagan at di dinagdagan, ni kinulangan, ng kahi't na
ano.
At ang siping iyang sa huli'y linagyan namin ng mga
paliwanag ay
siyang ngayo'y inihahandog namin sa tanang magiliwin at
mapagmahal sa
walang kamatayang "Florante at Laura".
Maipaliliwanag naming buhy pa ang dakilang Makata ay
nasasaulo nang
mabuti ng kanyang mga anak ang "Florante at Laura".
Paanong di
magkakagayon ay sa pati ng iba't iba pa niyang akda'y
nasasaulo rin?
Ang "Florante" pa nga ba ang di mapapakintal sa
kanilang ulo? At ang

"Floranteng" nalalaman nila

sariwa pa sa isipan
ay isang saling ayon din sa
tunay na gawa.
Dito natin mapagkukuro kung
mga huling labas
ng "Florante", na di ang di

at mapahangga ngayo'y
kanilang ama ay siya niyang
bakit walang kamalian sa
mapupuna nila.

Kaya, nang ang ilang kabaguhang napuna namin, dahil sa

masusing
pagsusumag sa "Kun sino ..." at sa siping nasa amin ay
maipakitang
isaisa kay G. Victor Baltazar--anak na lalaki ng Makata
at siyang
pinakamatanda sa tatlong nabubuhay pa hangga ngayon
(Victor, Isabel at
Silveria), na laging nasa amin, tumitigil ng buwanan at
lingguhan,
dahil sa kalimitan nilang magpagamot dito sa Maynila,
gayon din ang
dalawang apong dalaga ni Balagtas, na sina Pepita at
Vicenta[I.], anak
ng Victor[II.]--; ang mga kabaguhang nadaliri ay
pinatunayang "iba nga
at di siyang nasa matandang nasasaulo nila". Nguni't,
hindi naman
napagpakuan namin ng tingin ang lahat, kundi ang madla
lamang lalong
mahalaga. Ni ang mga kamalian man ng pagkakalimbag sa
siping nasa
aming kamay ay di rin napag-usapan.
At ang lahat nang kaibhang iyan at kamalian ay siyang
naging sanhi ng
mga paliwanag namin sa dakong huli.
sa versong taglog.
Reimpreso-Manila

Imprenta de Ramirez y Giraudier

1861
Sa dakong huli ay may mga paliwanag na
makikita, na aming ginawa,
bukod pa sa mga sariling paliwanag ni Baltazar sa
kanyang akdang ito.
Lahat nang may bilang na ganito ay siyang amin, na
pinagsunodsunod sa
dakong huli. At ang paliwanag sa bilang na ito (1) ay
makikita sa
unahan ng lahat nang paliwanag namin.

CAY CELIA
Cong pag saulang cong basahin sa isip[2]
ang nan~gacaraang arao n~g pag-ibig,
may mahahaguilap cayang natititic
liban na cay Celiang namugad sa dibdib?
Yaong Celiang laguing pinan~gan~ganiban
baca macalimot sa pag-iibigan;
ang iquinalubog niyaring capalaran
sa lubhang malalim na caralitaan.
Macaligtaang co cayang di basahin[3]
nagdang panahn n~g suyuan namin?
caniyang pagsintng guinugol sa aquin
at pinuhunan cong pagod at hilahil?
Lumipas ang arao na lubhang matamis
at ualng ntira condi ang pag-ibig[4],
tapat na pag suyong lalagui sa dibdib
hanggang sa libin~gan bangcay co,i, maidlip.
N~gayong namamanglao sa pan~gon~golila

ang guinagaua cong pag-alio sa dusa

nag daang panaho,i, inaala-ala,
sa iyong laraua,i, ninitang guinhaua.
Sa larauang guhit n~g sa sintang _pincel_
cusang ilinimbag sa puso,t, panimdim,[5]
nag-isang sanlng naiuan sa aquin
at di mananacao magpahangang libing[6].
Ang caloloua co,i, cusang dumadalao
sa lansan~ga,t, nyong iyng niyapacan
sa ilog Beata,t, Hilom na mababao
yaring aquing puso,i, laguing lumiligao.
Di mmacailang mupo ang panimdin
sa puno n~g mangang nraanan natin,
sa nagbiting bun~gang ibig mong pitasn
ang ulilang sinta,i, aquing inaliu.
Ang catauhang co,i, cusang nagtatalic
sa buntong-hinin~ga nang icao,i, may saquit,
himutoc co niyao,i, inaaring Lan~git
Paraiso namn ang may tulong sild.
Liniligauan co ang iyong larauan
sa Macating ilog, na quinalagui-an[7]
binabacs co rin sa masayng doon~gan,
yapac n~g pa mo sa batng tuntun~gan.
Nag babalc mandi,t, parang hinahanp
dito ang panahng masayng lumipas
na cong maliligo,i, sa tubig agap,
nang hindi abutin n~g tabsing sa dagat.
Parang naririn~gig ang lagu mong uica
"_tatlong arao na di nag tatanao tama_"
at sinasagot co ng sabing may tou
_sa isa catauo,i, marami ang handa_.
Ano pan~ga,t, ualang d nasisiyasat,

ang pagiisipco sa touang cumupas

sa cagugunit, luha,i, lalagasls
sabay ang taghoy cong ", nasauing palad!"
Nasaan si Celiang ligaya ng dibdib?
ang suyuan nami,i, baqut d lumauig?
nahan ang panahng is niyang titig
ang siyang bhay co, caloloua,t, Lan~git?
Baquit bag niyang cami mag hiualay
ay dpa naquitil yaring abng bhay?
con gunitain ca,i, aquing camatayan[8],
sa puso co Celia,i, dica mapaparam[9].
Itong d
nang dahil
ang siyang
auitin ang

matiis na pagdaralit
sa iyo, nalayng tou,
umacay na aco,i, tumul
bhay nang isang na ab.

Celia,i, talasts co,t, malabis na umid,

mangmng ang _Musa_ co,t, malumbay ang tinig
di quinabahag-y cong hind malait
palaring dinguin mo ng tainga,t, isp.
Ito,i, unang bucal nang bait cong cutad
na inihahandg sa mahal mong yapac[10]
tangapin mo nau cahit ualang lasp
nagbhat sa puso nang lingcd na tapt.
Cong casadlacn man ng pula,t, pag ayop
tubo co,i, daquila sa puhunang pagod,
cong binabasa mo,i, is mang himutc
ay alalahanin yarng nag hahandg.
Masasayng _Ninfas_ sa laua nang Bay,
_Sirenas_, ang tinig ay cauili-uili
cay n~gayo,i, siyang pinipintacasi
n~g lubhng mapanglao na Musa cong imbi.
Ahon sa dalata,t, pangpang na nag liguid

tunuhan nang lira yaring abng auit

na nag sasalitng bhay ma,i, mapatid,
tapt na pag sinta,i, han~gad na lumauig[11].
Icao na bulaclac niyaring dili-dili,
Celiang saguisag mo,i, ang M. A. R.
sa Virgeng mag-In,i, ipamintacasi
ang tapt mong lingcd na si F. B.

SA BABASA NITO
Salamat sa iyo, nnasang rog,
cong halagahn mo itng aquing pagod,
ang tul ma,i, bucl nang bait na caps,
paquiquinaban~gan nang ibig tumarc.
Cong sa biglng tin~gi,i, bubt at masaclp
palibhasa,i, hilao at mura ang balt
ngunit cung namnamn ang sa lamng lasp
masasarapn din ang babasang pants.
Di co hinihin~ging pacamahaln mo,
tauana,t, dustan ang abng tul co
gauin ang ibigui,t, alpa,i, na sa iy
ay houag mo lamang baguhin ang _verso_.
Cong sa pagbasa mo,i, may tulang malabo
bago mo hatulang catcatin at lic[12]
pasuriin muna ang luasa,t, hul[13]
at maquiquilalang malinao at uast.
Ang may tandang _letra_ alin mang talata
dimo mauatasa,t, malalim na uic
ang mata,i, itin~gin sa dacong ibab[14]
boong cahuluga,i, mapag uunau.

Hangn dito ac nnasang pants,[15]

sa cay Sigesmundo,i, houag ding mtulad
sa gayng catamis uicang masasarp
ay sa cababago nang tula,i, umalat.
(Sa cursiva o bastardilla)

PUN NANG SALIT

Sa isang madilm gbat na mapanglao[A]
dauag na matinic, ay ualng pag-itan,
halos naghihirap ang cay Febong silang[B]
dumalao sa loob na lubhang masucal.
Malalaquing cahoy ang inihahandg
pauang dalamhati, cahapisa,t, lungct
huni pa n~g ibon, ay nacalulunos
sa lalong matimpi,t, nagsasayng loob.
Tanng mga baguing, na namimilipit
sa sang ng cahoy, ay balt n~g tinic
may bulo ang bun~ga,t, nagbibigay squit
sa cangino pa mng sumagi,t, mlapit.
Ang m~ga bulaclac n~g nag tayong cahoy
pinaca-pamuting nag ungs sa dahon
pauang culay lucsa, at naquiqui ayon
sa nacaliliong masangsang na amoy.
Caramiha,i, Ciprs at Higuerang cutd,[C]
na ang lilim niyan ay nacasisindc
ito,i, ualang bun~ga,t, daho,i, malalapad,
na nacadidilm sa loob ng gubat.
Ang m~ga hayop pang dito,i, gumagal
caramiha,i, Sierpe,t, Baselisco,i, mad-la,

Hiena,t, Tigreng ganid nanag sisi sila,

ng bhay n~g tauo,t, daigung capoua.
Ito,i, gbat manding sa pinto,i, malapit
n~g Avernong[D] Reino ni Plutong masun~git[E]
ang nasasacupang lupa,i, dinidilig[16]
n~g ilog Cocitong camandag ang tbig.[F]
Sa may guitn nito mapanglao na gubat
may punong Higuerang daho,i, culay pups,
dito nagagapos ang cahabag habag
isang pinag usig n~g masamang palad.
Bagong tauong basal, na ang anyo,t, tindig[17]
cahit natatal camay, pa,t, liig
cund si Narciso,i,[G] tunay na Adonis[H]
muc-ha,i, sumisilang sa guitn n~g squit.
Maquinis ang balt at anaqui buroc
pilicmata,t, quilay mistulang balantk
bagong sapng guinto ang clay n~g buhc
sangcp n~g cataua,i, pauang magca-ayos.
Dan~gan doo,i, ualang Oreadang Ninfas,[I]
gbat na Palacio n~g masidhing Harpas,[J]
nangaaua disi,t, na acay lumiyag
sa himalng tipon n~g caricta,t, hirap.
Ang abng oyamin n~g dlita,t, squit
ang dalauang mata,i, bucl ang caparis,
sa lhang nanatc, at tinan~gis-tan~gis
ganito,i, damdamin n~g may auang dibdib.
Mahiganting lan~git, ban~gis mo,i, nasaan?
n~gayo,i, naniniig sa pagc-gulaylay
bago,i, ang bandil n~g lalong casam-an[18]
sa Reinong Albania,i, iniuauagayuay?
Sa loob at labs, n~g bayan cong sau
caliluha,i, siyang nangyayaring har

cagalin~ga,t, bait ay nalulugam

inins sa hucay nang dusa,t, pighat.
Ang magandang asal ay ipinupucl
sa lot n~g dagat n~g cut-ya,t, lingatong
balang magagalng ay ibinaban
at inalilibing na ualng cabaong.
N~guni, ay ang lilo,t, masasamang lob
sa trono n~g puri ay inalulucloc
at sa balang sucb na may asal hayop
maban~gong _incienso_ ang isinusuob.
Caliluha,t, sama ang lo,i, nagtay
at ang cabaita,i, quimi,t, nacayuc,
santong catouira,i, lugam at hap,
ang lha na lamang ang pinatutul.
At
nang
agd
nang

ang balang bibg na binubucaln

sabing magalng at catutuhanan
binibic at sinisican~gan
cliz n~g lalong dustng camatayan.

O tacsl na pita sa yama,t, matas![19]

o hangad sa puring hanging lumilipas!
icao ang dahilan n~g casamng lahat[20]
at niyaring nasapit na cahabghabg.[21]
Sa Corona dahil n~g haring Linceo
at sa cayamanan n~g Duqueng Am co,
ang ipinangahs n~g Conde Adolfo
sabugan n~g sama ang Albaniang[K] Reino.
Ang laht nang it, ma-auaing lan~git[22]
iyng tinutungh,i, an,t, natitiis?[23]
mula ca n~g boong catouira,t, bait
pinapayagan mong ilubg n~g lupt?
Macapangyarihang cnan mo,i, iquilos,
papamilansiqun ang cliz n~g poot,

sa Reinong Albania,i, csang ibulusoc

ang iyng higant sa masamng loob.
Baquit calan~gita,i, bing ca sa aquin
ang tapat cong luhog ay hindi mo dingn?
d yata,t, sa isang alipusta,t, ilng
sampong tain~ga mo,i, ipinan~gun~gulng?
Datapua,t, sino ang tatarc caya
sa mahl mong lihim Dios na daquil?
ualng mangyayari sa balt n~g lup
d may cagalin~gang iyng ninans.
Ay d san n~gayn ac man~gan~gapit!
san ipupucl ang tinangis-tangis
cong ayao na n~gayong din~giguin ng Lan~git[24]
ang sigao n~g aquing malumbay na voses![25]
Cong siya mong ibig na aco,i, magdusa
Lan~git na matas aquing mababata
isg mo lamang sa pso ni Laura
aco,i, minsan minsang mapag ala-ala.
At dito sa laot n~g dusa,t, hinagpis,
malauac na luhang aquing tinatauid
gunit ni Laura sa naabng ibig
siya co na lamang ligaya sa dibdib.
Munting
n~g dahil
higut na
parusa ng

gunam-gunam n~g sint co,t, muty

sa aqui,i, daquil cong tou,
malaqung hrap at dalita
tuong lilo,t, ualang aua.

Sa pagka gapus co,i, cong guni-gunihn

malamig nang bangcay acong nahihimbng[26]
at tinatan~gisan nang sula co,t, guiliu,
ang pagca-bhay co,i, ualang hang mandin.
Cong apuhapin co sa sariling isip
ang suyan namin nang pili cong ibig,

ang pag luh niy cong aco,i, may hapis

naguiguing ligaya yaring madlng squit.
Ngun sa ab co! sauing capalaran!
anpang halag nang gayng suyan
cun ang sin-ibig co,i, sa catahimican
ay humihilig na sa ibng candun~gan?
Sa sinapupunan nang Conde Adolfo
aquing natatano si Laurang sint co,
camataya,i, nahan ang dating ban~gis mo?
nang dco damdamn ang hirap na it.
Dito hinimaty sa pag hihinagps
sumc ang ps sa dahs nang squit,
ulo,i, nalun~gay-n~gay, lh,i, bumalisbs,
quinagagapusang cahoy ay nadilg.
Mag mul sa yapac hangang sa ulunn
nalimbg ang ban~gs nang capighatan,
at ang panibugho,i, gumamit nang asal
nang lalong marahs lilong camatayan.
Ang cahima,t, sinong hind maramdamin
cong ito,i, maquita,i, mag mamahabguin,
matipid na lh ay pa-aagusin
ang nagparusa ma,i, pilit hahapisin.
Scat na ang tingnn ang lugaming anyo
nitong sa dlita,i, hindi macaquib
aacaing biglng umiyc ang ps
cong ual nang lhang sa mata,i, itl.
Ga-ano ang uang bubugs sa dibdib
nang may caramdamang ma anyng tumitig
cun ang panambita,t, daing ay marin~gig
nang mahimasmasan ang tipon nang squit?
Halos boong gbat ay na sa sabgan
nang ina-ing-aing na lubhng malumby[27]

na inu-ulit pa at isinisigao
sagt sa malay niyang alin~gao-n~gao,
Ay Laurang poo,i,! baquit isiny
sa iba ang sintang sa aqui pan~gac
at pinag liluhan ang tapat na ps
pinang-gugulan mo nang lhang tumul?
D sinumpa-n mo sa harp nang lan~git
na d maglililo sa aquing pagibig?
ipinabigay co namn yaring dibdib[28]
uala sa gunit itng masasapit.
Catiual aco,t, ang iyng carictn
capilas nang Lan~git anaqui matibay,
tapt ang ps mo,t, d nagunamgunam
na ang pag lililo,i, na sa cagandahan.
Hind co acalang iyng sa-sayan~gin
maraming lh mong guinugol sa aquin
taguring madals na ac ang guiliu,
muc-h co ang lunas sa madlng hilahil.
Di cong ac Poo,i, utusang mang-gbat
nang Hari mong Am sa aln man Ciudad
cong guinagau mo ang aquing saguisag
dalau mong mat,i, nanalong nang perlas?
Ang aquing plumage cung itinatal
nang parang corales na iyng dalir
buntng hihin~g mo,i, naquiqui-ugal
sa quilos nang guintng ipinananah.
Macailan Laurang sa aqui,i, iabot,
bas pa nang lh bandang isusuut,
ibinibigay mo ay nag hihimutc
tacot masugatan sa paquiquihamoc.
Baluti,t, coleto,i, d mo papayagan
madampi,t, malapat sa aquing catao-an

cund tingnan muna,t, bac may calauang

ay nan~gan~ganib cang damit co,i, marumhn.
Sinisiyasat mo ang tibay, at quintb
na cong sayaran man nang tag,i, dumuls
at cong malay mang iyng minamalas
sa guitn nang hokbo,i, makilalang agd.
Pahihiasan mo ang aquing turbante
nang perlas topasio,t, maningnng na rub,
bucd ang magalao na batng diamante
pn nang n~galan mong isang letrang L.
Hangang aco,i, uala,t, naquiquipag-hmoc
nang aapuhap ca nang pang aliu loob;
manalo man aco,i, cun bagong nanasoc
naquiquita mo na,i, may dal pang tcot.
Boong pan~ganib mo,i, bac nagca sugat
di maniniual cundi masiasat
at cung magcagurls nang munt sa balt
hinuhugasan mo nang lhang nanatc.
Cung aco,i, mayroong cahapisang munt
tatanun~gin mon cun an ang sanh,
hangang di malining ay idinaramp
sa mga muc-ha co, ang rube mong lb.
Hind ca tutugot cund matalasts,
cacapitan monang mag bigla nang lnas,
dadalhin sa jardi,t, doon ihahanap,
nang ica-aaliu, sa mga bulaclc.
Iyong pipitasn ang lalong mariqut
dini sa li-ig co,i, csang isasabit
tuhog na bulaclac sadyng saglit-saglit,
pag-uupandn mong lumbay co,i, mapacnt.
At cun ang hapis co,i, hind masauat
sa pilic-mat mo,i, dadloy ang lh

na pasan n~gayn ang gayng arug

sa dal cong squit ay di i-apul?
Halina Laura,t, aquing cailangan
n~gayon, ang lin~gap mo nang naunang arao,
n~gayn hinihin~g ang iyong pag-damay;
ang abng sint mo,i, na sa camatayan.
At n~gayng malaqui ang aquing dlit,
ay d humahanap nang maraming lh,
sucat ang capatc na maca-apul
cun sa may pag sintang ps mo,i, mag mul.
Catao-ang co,i, n~gayn siyasatin, ibig,
tign ang sgat cong d gau nang cliz
hugasan ang dugng nanlong sa guitgut
nang camay co, paa,t, natataling li-ig.
Halina, irog co,t, ang damt co,i, tingnn,
ang hind mo ibig dampiohng calauang
calagun ang lubid, at iyong bihisan,
matinding disa co,i, nang guman-gan.
Ang m~ga mat mo,i, cun iyng ititig
dini sa any cong sadlacan nang squit
upanding mapiguil ang tacng mabils
niyaring abng bhay sa icapapatd.
Uala na Laura,t, icao nan~ga lamang
ang macalulunas niyaring cahirapan;
damhn nang camay mo ang aquing catauan,
at bangcay man aco,i, mulng mabbuhay!
N~gun sa abco! ay sa laquing hirap!
ual na si Laura,i, laquing tinatauag!
napalayo-layo,t, di na lumiliyag,
ipinag cnol ang sint cong tapt.
Sa ibang candun~ga,i, ipinagbiyay
ang psong aquin na, at aco,i, dinay

bong pag-ibig co,i, ipinan~ganyaya

linimot ang sint,t, sinayang ang luh.
Alin pa ang hirap na d na sa aquin?
may camatayan pang dco dadamdamn?
ulila sa Am,t, sa Inng nag-angquin,
ualang kaibiga,t, linimot ng guiliu.
Dusa sa puri cong csang siniphay,
palasong may lasong natiric sa ps;
habg sa Am co,i, tnod na tumimo;
aco,i, sinusunog niyaring panibugh.
Ito,i, siyang una sa lahat n~g hirap,
pag day ni Laura ang cumacamandg
dini sa bhay co,i, siyang magsa-sadlac
sa lingin~gang la-n ng masamng palad.
O conde Adolfo,i, ilinapat mo man
sa aquin ang hirap n~g sangsinucuban,
ang caban~gisan mo,i, ipinasalamatan,
ang ps ni Laura,i, cong hind inagao.
Dito nag-himutc ng casindac-sindc
na umaalin~gao-n~gao sa loob n~g gbat
tinangay ang diua,t, caramdamang hauac
n~g buntng hinin~ga,t, lhang lumagasls.
Sa pno n~g cahoy ay napa-yucayoc,
ang li-ig ay supil n~g lbid na gapos,
bangcay na mistula,t, ang culay na buroc
n~g caniyang muc-ha,i, naguing puting lubs.
Nagcatan siyng pagdatng sa gbat
n~g isang guerrerong bayani ang ticas,
putong na turbante, ay calin~gas-lin~gas,
pananamit moro sa Persiang Ciudad[L]
Piniguil ang lacad, at nagtanao-tano,
anaqui ninita ng pag-pahingahn

di caquinsa-guinsa,i, ipinagtapunan
ang pica,t, adarga,t, nagdap ng camay.
Sac tumin~gal,t, mata,i, itiniric
sa bubng ng cahoy na taquip sa Lan~git,
esttua manding nacatayo,t, umd,
ang buntng hinin~g niya,i, ualang patid.
Nang magdamdam n~gauit sa pagayn any,
sa pun n~g isang cahoy ay umup
nag-uicang "_ palad_" sabay ang pagtul,
sa mat, ng lhang anaqui,i, palas.
Olo,i, ipinatong sa caliuang camay
at sac tinutop, ang no, ng canan,
anaqui mayroong guinugunam-gunam
isang mahalagang nalimutang bagay.
Malao,i, humilig nag ualang bahal
dirin cumacati ang batis ng lha,
sa madlng himutoc, ay casalamuh
ang uicang "_Flerida,i, tapus na ang tou_".
Sa balang sandal ay sinasabugan
yang bong gbat n~g maraming _ay_!
naquiquituno sa huning mapanglao
n~g pang-gabing ibon do,i, nagtatahn.[M]
Mapamaya-maya,i, nag ban~gong nagulat,
tinangnn ang pica,t, sampo n~g calasag
nalimbag sa muc-h ang ban~gs n~g Furias[N]
"_d co itutulot_" ang ipinahayg.
"At cung cay Flerida,i, ib ang umagao
at d ang am cong dapat na igalang,
hind co masabi cun ang picang tan~gan
bubug n~g libo,t, lacsng camatayan.
Bababa si Marte mul sa itas[O]
sa ca-ilalima,i, ahon nang Parcas,[P]

boong galit nila, ay ibubulals

yayacaguin niyaring camy cong marahs.
Sa cuc nang lilo,i aquing agauin
ang cabiyc niyaring calolouang angqun,
liban na cay Am, ang sino ma,t, alin
ay d igagalang nang tangang patalm.
O pag sintang labis nang capangyarihan
sampong mag aam,i, iyong nasasaclao!
pag icao ang nasoc sa ps ninoman
hahamaquing lahat masund ca lamang!
At yuyuracan na ang lalong daquil
bait, catouira,i, ipan~gan~ganyaya
boong catungcula,i, uaualing bahal
sampo nang hinin~ga,i, ipauubay.
Itong quinaratnn nang palad cong linsil
salamng malinao na sucat mahaln
nang macatatatp, nang hind sapitin
ang cahirapan cong di macayang bathn.
Sa mauica it lh,i, pina-agos,
pica,i, isinacsac, sac nag himutc,
nagcatan naimng parang isinagt,
ang buntng hinin~g, niyang nagagapus.
Guerrero,i, namangh nang ito,i, marin~gig,
pinabaling-baling sa gbat ang titig,
nang ualang maquita,i, hinintay umulit,
d namn nala,i, nag bagong humibc.
Ang bayaning moro,i, lal nang namang
"sinong nananaghy sa ganitng ilng?"
lumapit sa dacong pinan~gagalingan
nang buntng hinin~ga,t, pinaquimatyagn.
Inabutan niya,i, ang ganitng hibic
ay mapagcandiling Amng ini-ibig!

baquit ang bhay mo,i, na unang napatid,

aco,i, inolila sa guitn nang squit?
Cong sa gunit co,i, pagcuru-curuin
ang pagcahulog mo sa camay nang tacsl,
parang naquiquita ang iyng naratng
parusang marahs na calaguim-laguim.
At alin ang hirap na d icacapit
sa iy nang Duque Adolfong malupit[29]
icao ang salamn sa Reino nang bait
pagbubuntuhang ca nang malaquing glit.
Catao-an mo Amai,i, parang namamalas
n~gayn nang buns mong iugami sa hirap
pinipisang-pisang at iniuaualat
nang pau ring lilong verdugo nang sucb.
Ang nagcahiualay na lamn mo,t, but,
camay at catao-ng nlay sa lo,
ipinag-haguisan niyang mga lilo
at ualang maauang maglibing na tauo.
Sampo nang lincd mo,t, m~ga cai-bigan
cong campi sa lilo,i, iyo nang ca-auay,
ang d nagsi-ayo,i, natatacot naman
bangcay mo,i, iba,t, mapaparusahan.
Hangan dito ama,i, aquing naririn~gig,
nang ang iyng lo,i, tapt sa caliz
ang panambitan mo,t, dalan~gin sa Lan~git
na aco,i, maligts sa cucng malupt.
Ninans mo pang ac,i, matabunan
n~g bangcay sa guitn n~g pagpapatayan,
nang houag mahlog sa panirang camay
ng Conde Adolfong higuit sa halimao.
Pananalan~gin mo,i, d pa nagaganp
sa li-ig mo,i, biglng nahulog ang tabc

naano sa bibig mong hulng pan~gun~gusap,

ang "_adios bunso,t,_" bhay mo,i, lumipas.
Ay amang am co! cong magunam-gunam
madl mong pag irog at pagpapalayao
ipinapalaso n~g capighatian
luh niyaring psng sa mata,i, nunucl.
Ualng icalaung am ca sa lup
sa anc na candng ng pag-aarug
ang munting hpis cong sumungao sa muc-h,
sa habg mo,i, agad nanlong ang lh.
Ang lahat ng toua,i, natapos sa aquin,
samp niyaring bhay ay naguing hilahil,
am co,i, hind na malaong hihintn
aco,i, sa payapang baya,i, yayacapin.
Sandaling tumiguil itng nananangis,
binig-yng panahn lha,i, tumaguists
niyang na aauang morong naquiquinyig,
sa habg ay halos mag putc ang dbdib.
Tinutp ang ps at saca nag say-say
'cailan a iya lha co,i, bubucl
n~g habg cay am at panghihinayang
para ng panaghy ng nananambitan?[30]
Sa sintng inagao ang itinatan~gis,
dahiln n~g aquing lhang nagbabatis
ya,i, nananaghy dahil sa pag-ibig
sa amang namaty na mapagtang-quilic.
Cun ang ualang patid na ibinabah.
n~g m~ga mata ko,i, sa hinayang mul
sa m~ga palayao ni am,t, arug
malaqung plad co,t, matams na luh.
N~guni,t, ang nanahng maralitang tbig
sa muc-h,t, dibdib cong laguing dumidilig

cay am n~ga galing dapoua,t, sa ban~gs

hind sa anduca, at pagtatang-quilic.
Ang matatauag cong palayo sa aquin
n~g am co,i, tng ac,i, pagliluhin,
agauan n~g sint,t, panasa-nasaing
lumubg sa dusa,t, bhay co,i, maquitil.
May para cong anc na napanganyay
ang layao sa am,i, dusa,t, pauang lh
hindi nacalasp kahit munting tou
sa masintang inng pagdaca,i, naual!
Napahint rito,t, narin~gig na mul
ang pananambitan niyang natatal,
na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budh[31]
pa-alam ang abng candng n~g paghati.
Lumagu ca naua sa caligayahan
sa harp n~g dmo esposong catipn,
at houag mong datnn yaring quinaratnn
n~g casign linimot, at pinagliluhan.
Cong nagban~gis cama,t, nagsucb sa aquin,
mahal ca rin lubha dini sa panimdm,
at cong mangyayari hangng sa malibng
ang m~ga but co quita,i, sisintahn.
Dpa natatapos itng pan~gun~gusap
may dalauang Leng han~gs ng paglacad,
siya,i, tinuton~go,t, pagsil-in ang han~gad;
n~guni,t, nan~ga tiguil pag datng sa harp.
Nan~ga-au mandi,t, naualn n~g ban~gis
sa abng sisil-ing larauan ng squit,
nan~ga-catingala,t, parang naquinyig[32]
sa d lumilicat na tin~gistan~gis.
Anng loob cay nitng nagagapus,
n~gayng na sa harp ang dalaung hayp,

na ang balang n~gip,t, cuc,i, naghahandg

isang camatayang caquila-quilabot!
D co na masabi,t, lh co,i, nanatc,
na-uumid yaring dilang nan~gun~gusap,
pus co,i, nanglalambot sa malaquing habg
sa ca-aua-auang quinucob ng hirap.
Sinong d mahapis na may caramdaman
sa lagay ng gaps na calumbay-lumbay,[33]
lipus n~g pighati sac tinutunghn,
sa lamn at but niya, ang hihimy!
Catiual na n~g itng tiguib squit
na ang bhay niya,i, tungtng na sa guhit,
linagnt ang pus,t, nasir ang voses,
dna mauatasan halos itng hibic.
"Paalam Albaniang pinamamayanan
n~g casama,t, lupit, han~gis caliluhan,
acng tangulan mo,i, cusa mang pinatay,
sa iy,i, malaqu ang panghihinayang.
Sa loob mo naua,i, houag mamilantic
ang panirang talm n~g catalong caliz;
magc espada cang para ng binitbit
niyaring quinuta mong canang matang-quilic.
Quinasuclamn mo ang ipinan~gac
sa iy,i, gugulin niniyac cong dug
at inibig mopang hayop ang mag bub,
sa cong itangl ca,i, maubos tumlo.
Pagcabat cona,i, ualng inadhic
cund pag-lilincod sa iy,t, calin~g
d maca-ilng cang babaling masir
ang mga camy co,i, siyang tumimau?
Dustng camatayan ang bihis mong bayad;
dapoua,t, sa iyo,i, mag papasalamat,

cong pacamahali,t, houag ipahamac

ang tinatan~gisang guiliu na nagsucb.
Yang aquing Laurang hindi mapapacnt
n~g camatayan man sa tapt cong dibdib;
ipa-alam bayan co, pa-alam na ibig,
magdarayang sintang di manao sa sip!
Bayang ualng loob, sintng alibugh,
Adolfong malapit, Laurang magdaray,
magdiuang na n~gayo,t, manulos sa tou,
at masusunod na sa aquin ang ns.
Na sa harap co na ang lalong maraual,
mabin~gs na lubhng lahing camatayan
malulubos nan~ga ang inyng casamn,
gayon din ang aquing aalipustan.
Sa abng-ab co! diat Laura
mamamaty aco,i, hind mo na sint!
it ang mapait sa lahat nang dusa,
Sa quin ay sino ang mag-aala-ala!
Diyata,t, ang aquing pagca-panganyya
d mo tatapunang ng camunting lh,
cong yaring bhay co,i, mahimbng sa ual
d babahaguinan n~g munting gunit!
Guni-guning it,i, lubhng macamandg
gos na lh co,t, ps co,i, ma-agns,
tl caloloua,t, sa mata,i, pumuls,
cayaquing dugo,i, mag-unahang matc.
Nang matumbasan co ang lh, ang squit[34]
nitng pagcalimot n~g tunay cong ibig;
houag yaring buhy ang siyang itan~gis
cund ang pagsintang lubs na na-amis.
Sa tinaghoy-taghy na casindac-sindc,
guerrero,i, hind na napiguil ang habg,

tinuntn ang voses at siyang hinanap,

patalim ang siyang nagbucs n~g lands.
Dauag na masinsi,i, naglagui-laguitic
sa dgoc n~g lubhng matalas na cliz,
moro,i, d tumugot hangang d nasapit
ang binubucaln ng maraming tan~gis.
Anyng pantay-mat ang lagay n~g arao
niyng pagcatun~go sa calulunuran[35]
siyang pagcataos sa quinalalag-yan
nitng nagagapus na cahambalhambl.
Nang malapit siya,t, abutin ng sulip
ang sa pagcatali,i,[36] liniguid n~g hirap,
naualn n~g diua,t, lha,i, lumagasls,
catao-n at pso,i, nagapus ng habg.
Malaong natiguil na d nacaquib
hinin~ga,i, hinabol na ibig lumay,
matutulog disin sa habg ang dug,
cundan~gan nagbangs Leong nan~gag-tay.
Na-acay n~g gtom at gauing manil,
ang-ul sa ganid at naualng aua,
hand na ang n~gipi,t, cucong bagong hasa
at pagsasabayn ang gaps n~g iu.
Tanang balahibo,i, pinapan~galisag,
nanindig ang buntt na nacagugulat
sa ban~gis n~g any at n~ginasb-n~gasb,
Furiang nag n~gan~galit ang siyang catulad.
Nag tas ang camy, at nanga caam
sa cato-ang gap ang cucng pangsir,
nang daracmain na,i, siyang pagsags
niyang bagong Marteng lumitao sa lp.
Inusig n~g tag ang dalauang Len,
si Apolo mandin sa Serpiente Piton,[Q]

ualang bigng quils na d nababan

ang lubhng bayaning tabc na pamutol.
Cong ipamilantc ang canang pamaty,
at sac isalg ang pang-adyng camy,
malilicsing Len ay nanga lilinlng
cay d nalao,i, nan~ga-gumong bangcay.
Nang magtagumpay na ang guerrerong bantg
sa nan~ga-calabang maban~gis na hayop,[37]
lha,i, tumutulong quinalag ang gpus
ng ca-aua-auang iniuan ang loob.
Halos nabibihay sa habg ang dibdib[38]
dug,i, ng matingnang nunucal sa guitgut,
sa pagcalg niyang malics,i, nainp
sa siga-sigalt na madlng bilibid.
Cay ang guinaua,i, inagapayanan
catauang malatng parang bagong bangcy
at minsang pinatid n~g espadang tan~gan
ualang auang lubid na lubhng matibay.
Umupo,t, quinalong na naghihimutoc,
catauan sa dusa hinin~ga,i, natulog,
hinaplus ang muc-ha,t, dibdib ay tinutp,
ns ng gueerro,i, pagsaulng loob.
Doon sa pagtitig sa pagclun~gay-n~gay
n~g caniyang clong na calumbay-lumbay,
nininilay niya, at pinagtatao-hn
ang diquit n~g quias at quinasapitan.
Namamangh namn ang magandang quias
casing-isa,t, ayon sa bayaning ticas,
mauiuili disin ang iminamamalas,
na mat, cundan~gan sa malaqung habg.
Gulong-gulng lubha ang caniyang loob,
n~guni,t, napayap n~g anyong cumilos

itng abng candong ng calunos-lunos

nagusing ang bhay na nacactulog.
Sa pagcalun~gay-n~gay mat,i, idinilat,
himutc ang unang bati sa liuanag,
sinundan n~g taghoy na cahabaghabg
"nasaan ca Laura sa ganitong hirap?
Halina guiliu co,t, gapus co,i, calagun,
cong mamaty ac,i, gunitain mo rin,
pumiqut na muli,t, napatid ang daing,
sa may candng namang tacot na sagutin.
Ipina-n~gan~ganib, ay bac mabigl
magtuloy mapatid hiningang mahin
hininty na lubs niyang mapayap
ang loob n~g candng na lipus dlit.
Nang muling mamulat ay naguiclahanan
"sino? Sa aba co,t, na sa morong camay!"
ibig na i-igtd ang lunng catao-n,
nang hind mangyari,i, nag-ngalit na lamang.
Sagt n~g guerrero,i, houag na man~ganib
sumapayapaca,t, mag aliu n~g dibdib
n~gayo,i, ligtas cana sa laht nang squit
may clong sa iyo ang nagtatangquilic.
Cung nasusuclm ca sa aquing candun~gan,
lason sa pso mo nang hindi binyagan,
nacucut-ya acng d ca saclolohan
sa iyong nasapit na napacaraul.
Ipina-hahayg n~g pananamt mo
tag Albania ca at aco,i, Perciano
icao ay caauay n~g baya,t, secta co,[R]
sa lagay mo n~gayo,i, magcatoto tayo.
Moro aco,i, lubs na tong may dibdib,
ay nasasacalo rin ng tos ng Lan~git,

dini sa pso co,i, cusang natititic

_natural na leyng_ sa ab,i, mahapis.
Anong gagaun co,i, aquing napaquingn
ang iyong pagtaghoy na calumbay-lumbay,
gaps na naquita,t, pamu-mutiuanan
ng dalaung gnid, n~g bangs na tangan.
Nagbuntng hini~g itong abng calong
at sa umaaliu na moro,i, tumugn,
"cundmo quinalg sa punu n~g cahoy,
nalibng na ac sa tiyn n~g Len.
Payapa na namn disin yaring dibdib;
napag-quiquilalang ca-auay cang labis
at d binaya-ang nagca-patid-patid,
ang aquing hinin~gng camataya,t, saquit.[39]
Itng iyng aua,i, d co hinahan~gd,
patan mo ac,i, siyang pitang habg,
dimo tant yaring binabatng hirap
na ang camatayan ang bhay cong hanap.
Dito napahiyao sa malaquing hapis
ang morong may ua,t, lha,i, tumaguists,
siyang itinugn sa uicang narin~gig
at sa panglolomo,i, cusang napahilig.
Ano pa,t, capoua hindi macaquib
d nanga-calaban sa damdam ng ps
parang ualng malay, hangang sa magtgo,t,
humilig si Febo sa hihigng guint.
May uang guerrero ay sa maramdaman
malam-lm na sinag sa gbat ay nanao,
tinuntn ang lands na pinagda-anan
dinal ang calong sa pinangalingan.
Doon sa naunang hinintang daco
nang masoc sa gbat ang bayaning moro

sa isang malapad, malinis na bat

csang pinag-yaman ang lugaming pangc.
Cumuha ng munting bong macacain,
ang angdaralit,i, inamong tumiqum
cahit uma-ayao ay nahicayat din
nang sabing malambt na pauang pag-aliu.
Nalouag-louagn ang pang-hihin~gapus
sapagca,t, na-auas sa pagcadayucdc,
hind quinucusa,i, tantng nacatulog,
sa sinapupunan nang guerrerong bantg.
It,i, d umidlp sa boong magdamg
sa pag-aalaga,i, nagbat n~g puyat
ipinan~gan~ganib, ay bac macagt
nang ganid na madlng nag-gala sa gbat.
Touing maguiguising sa magaang tlog
itng lips hirap, ay naghihimutc,
pauang tumitiric na anaqui tnod
sa dibdib nang morong may habg at lnos.
Nang magmamadaling arao, ay nahimbng
munting napayapa sa dalang hilahil
hangng sa Aurorang itaby ang dilim[S]
ualng binitiuang himutc at daing.
It ang dahilng ipinagcasund
limng caramdamang parang hinahal
iquinatiuasy nang may dsang ps
lumacs na mul ang catao-ang hap.
Caya,t, nang isabog sa sangsinucuban
ang doradong buhc nang masayang arao
nag-ban~gong hinaho,t, pinasalamatan
sa Lan~git ang bagong lacs nang catao-an.
Sabihin ang tou nang guerrerong hayg,
ang abng quinalong ay biglng niyacap,

cong nang una,i, nucl ang lha sa habg

n~gayo,i, sa galac na ang ilinagasls.
Caps ang dil cong magsaysay nang laqu
nang pasasalamat nitng quinandili,
cundan~gan ang dusa,i, sa naualng casi
ay napau disin sa touang umal.
Sapagca,t, ang dusang mula sa pag-ibig
cung cahit mangyaring lumay sa dibdib,
quisp mat lamang ay agd babalic
at magdadagdg pa sa una nang ban~gs.
Cay hind pa man halos dumadp
ang toua sa lmad nang may dsang pus
ay itinac-uil na nang dlitang ll
at ang tnod niya,i, siyang itinim.
Niyaps na mul ang dibdib nang dsa
hirap ayang bat-hn nang squit sa sint!
dan~gan ina-aliu nang moro sa Persia
natuluyang nnao ang tan~gang hinin~g.
Iyong natatant ang aquing paglin~gap,
(anitong Persiano sa nababagabag)
mula nang hirap mo,i, ibig cong matatap
at nang cong may daa,i, malagyan nang lnas.
Tugng nang may dusa,i, "d lamang ang mul
niyaring dlita co ang isasalita,
cundi sampong bhay sapl pagcabata,
nang maganapn co ang hin~g mo,t, nas.
Nupng nag-agapay sa pun nang cahoy
ang may dalng habg at lipus lingatong
sac sinalitang, lha,i, bumabalong
boong naguing bhay hangang naparool.
"Sa isang Ducado nang Albaniang Ciudad,
doon co naquita ang unang liuanag,

yaring catauha,i, utang cong tinangap

sa Duque Briseo ay am cong liyag!
N~gayng nariyang ca sa paypang bayan
sa harp n~g aquing inng minamahal
Princesa Florescang esposa mong hirang
tangp ang lh cong sa mat,i, hunucl.
Baquit naguing tauo ac sa Albania
bayan n~g am co at di sa Crotona,[T]
masayng Ciudad na lpa ni in?
disin ang bhay co,i, di lubhng nag dusa.
Ang Duqueng am co,i, privadong tanungn
n~g Haring Linceo sa anomang bagay,[U]
pan~galaung pno n~g sangcaharan,
hilaga-ang tungo n~g syo n~g bayan.
Cong sa cabaita,i, ulirn n~g laht
at sa catapanga,i, pang-lo sa Ciudad,
ualng casingdnong mag mahal sa anc,
umacay, magturo sa gagauing dapat.
Naririn~gig copa halos hangan n~gayn
malayao na tauag n~g am cong poon,
niyang ac,i, btang quinacandng-candng,
tagurng Floranteng bulaclc cong bugtng.
It ang n~galan co, mulang pagcabata,
naguisnn sa am,t, inng nag anduc,
pamagt na ambil sa lumuh-luh,
at cayacap-yacap n~g mdlang dlit.
Boong camusmusa,i, d na sasalitn
ualng may halagng nangyari sa quin,
cundi nang sangl pa,i, cusang daraguitin
ng isang Buitreng ibong sadyang saquim.[V]
Ang sabi ni in ac,i, natutulog
sa bahay sa quintang malapit sa bundc

pumasoc ang ibong pang-amy, ay abt

hangang tatlng leguas sa paty na hayop.
Sa sinigao-sigao n~g in cong muty
nasoc ang pinsn cong sa Epiro mul
n~gala,i, Monalipo may taglay na pan
tinudl ang ibo,i, namaty na bigl.
Isang arao namang bagong lumalacad
ac,i, naglalar sa guitn n~g salas,
may nasoc na Arco,t, biglng sinambilat[W]
Cupidong diamanteng sa dibdib co,i, hiyas.[X]
Nang tumuntng ac sa siyam na tan,
palaguing gau co,i, mag aliu sa burl
sacbt ang palaso,t, ang bsog ay clong
pumatay ng hayop, mamna ng ibon.
Sa touing umagang bagong naglalatag
ang anc n~g arao, n~g masayang siag,[Y]
naglilibang ac sa tabi n~g gubat
mad-l ang ca-acbay na m~ga alagad.
Hangang sa tingaln n~g sangaigdigan
ang much ni Febong hind matitigan
ay sinasagap co ang caligayahang
handg niyang hind maramot na parang.
Aquing tinitipon ang iquinacalat
ng masayng ban~g n~g m~ga bulaclc,
ina-aglahi co ang larouang pulad
mahinhng amiha,t, ibong lumilipad.
Cong ac,i, mayroong matanao na hyop
sa tinitin~galng malapit na bundc,
biglng ibibinit ang pan sa bsog,
sa minsang tud-l co,i, pilit matutuhog.
Tanng smang lincd ay nag-agauan
unang macarampt nang aquing napaty

ang tinc sa dauag ay d dinaramdm,

palibhasa,i, toua ang naca-aacay.
Scat maligaya sino mang manod
sa sinuling-suling n~g sma cong lingcd,
at cong masundan ang bangcay n~g hyop
ingay n~g hiyauan sa loob n~g tumc.
Ang laroung bsog ay cong pag-sauaan,
u-upo sa tab n~g matuling bucl,
at mananalamn sa linao n~g cristal,
sasagap n~g lamig na ini-alay.
Dito,i, mauiuili sa mahinhing tinig
n~g nan~gag-sasayng Nayadas sa btis,[Z]
taguintng n~g Lrang catuno n~g auit[AA]
mabisang pamaui sa lumbay n~g dibdib.
Sa tamis n~g tinig na cahalac-halc
n~g nag-aauitang masasayng Ninfas,[AB]
na-aanyayahan sampng lumilipd
sari-saring ibong agaun n~g dilg.
Cay n~ga,t, sa san~ga n~g cahoy na ducly
sa mahl na btis na iguinagalang[AC]
ang bulg na gentil, ay nag lulucsuhan
ibo,i, naquiquinig n~g pag-aauitan.
Anhn cong saysain ang tinamng tou
ng cabataan co,t, malauig na lubh
pag-ibig ni am,i, siyang naguing mul
lisanin co yang gbat na payapa.
Pag ibig anaqui,t, aquing naquilala
d dapat palac-hn ang bata sa say
at sa catoua-a,i, capag-namihasa
cong lumaqu,i, ualng hihintng guinhaua.
Sa pagca,t, ang mundo,i, bayan n~g hinagpis
namamaya,i, scat tibayan ang dibdib,

lumaqu sa toua,i, ualng pagtiti-is

anng ilalaban sa dahs n~g squit?
Ang tuong mgaui sa ligaya,t, aliu
mahin ang pso,t, lubhng maramdamin,
inaacala pa lamang ang hilahil,
na daratn,i, din matutuhang bat-hn.
Para n~g halamang lumagu sa tubig,
daho,i, malalant munting d madilig,
iquinalolo-y ang sandaling init,
gayn din ang psong sa toua,i, mani-ig.
Munting cahirapa,i, mamalac-hng dal,
dibdib palibhasa,i, di gauing magbat,
ay bago,i, sa mundo,i, ualang quisp mat
ang tauo,i, mayroong scat ipagdusa.
Ang laqu sa layao caraniua,i, hubd
sa bait at muni,t, sa hatol ay salt,
masaclp na bn~ga ng malng paglin~gap,
habg n~g magulang sa irog na anc.
Sa tagurng bunst, licng pag mamahl
ang isinasama n~g bta,i, nunucl
ang iba,i, marahil sa capabayaan
nang dapat magturong tamd na magulang.
Ang laht nang it,i, cay amng talasts,
cay n~ga ang lha ni ina,i, hinamac,
at ipinadal ac sa Atenas,[AD]
bulg na sip co,i, n~g doon mamulat.
Pag-aral sa aquin qy ipinatungcl
sa isang mabait, maestrong marunong
lahi ni Pitaco, n~gala,i, si Antenor,[AE]
lumbay co,i, sabihin nang dumating doon.
May sangbouan halos na d nacacain,
lh sa mat co,i, d mapiguil-piguil;

n~guni,t, napayap sa laguing pag-aliu

n~g bunying maestrong may cupcup sa quin.
Sa dinatnn doong nad-lng nag-aaral
caparis cong bata,t, cabaguntauhan,
isa,i, si Adolfong aquing cababayan,
anc niyang Condeng Silenong maran~gal.
Ang caniyang ta,i, labis n~g dalau
sa dal cong edad na lalabing-is,
siyang pinopon n~g boong escuela,
marunong sa laht na magcacasama.
Mahinhn ang asal na hind magas
at cong lumacad pa,i, palaguing patung,
mabining man~gsap at ualng catalo
lapastan~ganin ma,i, hindi nabubuy.
Ano pa,t, sa bait ay siyang huaran[40]
n~g nagcacatipong nagsisipag-aral,
sa gau at uica,i, d mahuhulihan[41]
n~g munting panir sa magandang asal.
Ni ang catalasan n~g aming maestro
at pagca-bihasa sa lacad n~g mund,
ay hind natarc ang lihim at tungo
ng psong malihim nitong si Adolfo.
Acng pagcabata,i, ang quinamulatan
cay am,i, ang bait na d pimbabo,
yaong namumunga n~g caligayahan,
nanacay sa psong suyui,t, igalang.
Sa pinagtatac-hn n~g bong escuela,
bait ni Adolfong ipinaquiquita,
dco malasapn ang haing ligaya
n~g magandang asal n~g am co,t, i.[42]
Pso co,i, ninilag na siya,i, guiliuin,
ayauan cun baquit at naririmarim,

si Adolfo nama,i, gayon din sa aquin,

nararamdamn co cahit lubhng lihim.
Arao ay natacb, at ang cabata-an
sa pag-aaral co sa qui,i, nananao,
bait co,i, luminis at ang carunungan
ang bulg cong sip ay csang dinamtn.
Natarc ang lalim n~g filosfa,
aquing natutuhan ang astrologa,
natantng malinis ang catac-tac
at mayamang dunong n~g matemtica.

Hinandulng ac, saby nitng uic,

nang patalm niyang pamaty na hand,
dan~gan naca-iuas aco,i, nabulagt
sa tatlng mari-ing binitiuang tag.
Aco,i, napahiga sa inilag-ilag,
sinabayng bigl nang tagng malacas,
salamat sa iy Minandrong liyag,
cund ang licsi mo bhay co,i, na-uts!
Nasalag ang dgoc na camatayan co,
lumipd ang tangang cliz ni Adolfo
siyang pag-paguitn nang aming maestro,
at naualng-diuang casama,t, catoto.
Anopa,t, natapus yang catoua-n
sa pan~gin~gilabot, at capighatian;
si Adolfo,i, dna naman nabcasan,
non di,i, nahatid sa Albaniang bayan.
Naguing sangtan pa ac sa Atenas
hinintay ang loob nang am cong liyag,
sa ab co,t,! noo,i, tumangap nang sulat,
na ang balang letra,i, iuang may camandg.
Gunam-gunam na d napagod humapis

d ca na-ianod nang lhang mabils,

iyng guinugul ang bait co,t, sip
at dimo payagang payap ang dibdib!
Camandg cang lagac niyaong camatayan[45]
sa sintang In co,i, di nagpacundangan,
sinasariua mo ang sgat na lalng
nang aquing tinagp na palasng liham!
Tutulun~gang quit n~gayng magpalal
nang hapd sa psong di co ma-apul,
namaty si In ay laquing dlit
it sa bhay co ang unang umiu.
Paty na dinamp sa aquing pagbasa
niyng letrang titic ng biguing na pluma
diyata Am co at nacasulat ca
n~g pamatd bhay sa anc na sint!
May dalauang oras na d nacamalay
n~g pagca-tauo co,t, n~g quinalalag-yn,
dan~gan sa calin~ga n~g casamang tann
ay d mo na ac na casalitaan.
Nang mahimasmasa,i, narito ang squit,
dalau cong mat,i, naguing parang btis,
ang ay! ay! Ina,i,! cong cay mapatd
ay nacalimutan ang paghin~gng guipt.
Sa panahng ya,i, ang bo cong damdm
ay nanao sa aquin ang sangdaigdigan,
ang-iis ac sa guitn ng lumbay
ang quinacabaca,i, sarili cong bhay.
Hinamac ng aquing pighatng mabangs
ang sa Maestro cong pang-aliu na voses,
ni ang lhang tlong ng samang may hapis,
ay di naca-aus sa pasn cong squit.
Baras ng matouid ay linapastangan

ng lubhng marahs na capighatian,

at sa isang titig ng palalong lumby
diua,i, lumilipd niyaring cati-isan.[46]
Anopa,t, sa bangs ng dusang bumugs
minamasarp cong mutc yaring ps
at ng ang camandg na nacapupun
sumamang dumaloy sa gos ng dug.
May dalaung buang hind nacatiqum
ac ng linamnm ng payapa,t, aliu,
icalauang slat ni ama,i, dumatng
sampo ng sasakiang sumundo sa aqun.
Sad sa calatas ay biglng lumulan
at ac,i, omoui sa Albaniang bayan
sa aquing Maestro ng napaalam
aniya,i, "Florante bilin co,i, tandaan.
Houag malilin~gat, at pag ingatan mo
ang higantng hand ng Conde Adolfo
pailg-ilgang parang baselisco[47]
scat na ang titig na maty sa iy.[48]
Cun ang isalubong sa iyng pagdating,
ay masayng muc-ha,t, may paquitang giliu,
lalong paingata,t, caauay na lihim
siyang isa-isip na cacabacahin.
Dapoua,t, houag cang magpapahalat
tarc mo ang lalim n~g caniyang ns
ang sasandatahi,i, lihim na ihand,
n~g may ipagtangol sa arao ng digm.
Sa mauica it lha,i, bumalisbs,
at ac,i, niyacap na pinacahigpt,
hulng tagubilin "buns,i, catiti-is
at hinhintay ca ng maraming squit.
At mumul-n mona ang paquiquilaban

sa mundng bayaning pnong caliluhan"

hind na natapus, at sa calumbayan
piniguil ang dil niyang pagsasaysy.
Nagca-bitiu caming malunby capou
tanng ca-escuela mata,i, lumuluh
si Minandro,i, labis ang pagdarlit
palibhasa,i, tapt na capou bat.
Sa pagca-calapat n~g balicat namin
ang mut-yng catoto,i, di bumitiu-bitiu
hangang tinulutang sumama sa aquin
ng aming maestrong caniyang aman.
Yang pa-alama,i, anopa,t, natapos
sa pagsasaliuan n~g madlng himutc,
at sa cain~gaya,t, gul n~g _adios_
ang buntng hinin~g ay naquiquisagt.
Mag pahangang dang ay nagsipatnubay
ang aquing maestro,t, casamang iiuan;
homihip ang han~gi,t, agd nahiualy
sa pasig Atenas ang aming sasaquin.
Bininit sa bsog ang siyang catulad
n~g tlin n~g aming dang sa paglayag,
cay d nalaon pa co,i, yumapac
sa dalampasigan ng Albaniang Ciudad.
Pag-ahon co,i, agd nagtuloy sa Quinta,
d humihiualay ang catotong sint;
pag-halc sa camy n~g poong cong Am.
lumala ang squit n~g dahil cay In.
Nagdurugong mul ang sugat n~g ps
humigut sa una ang dusang bumugs,
nauicang casund n~g lhang tumul
ay Amng! casabay n~g bting ay bunso!
Anopa,t, ang aming bhay na mag am

nayapus n~g bangs n~g sing-isang dusa,

cami ay dinatnng nagcacayacap pa
niyang Embajador n~g bayang Crotona.
Nacapangaling na sa Palacio Real,
at ipinagsbi sa Har ang pacay
dal,i, isang slat sa Am cong hirang
titic ng Monarcang caniyang bianan.
Humihin~ging tlong, at na sa pan~gamb
ang Crotonang Reino,i, cubcb n~g cabaca,
ang pn n~g hocbo,i, balita n~g sigl
General Osmalic na bayaning Persa.
Ayon sa balita,i, pan~galau it
ng Principe niyang bantg sa sangmund
Aladng quilabot n~g m~ga guerrero
iyng cababayang hinahan~ga-ang co.
Dito napangit ang morong ca-usap
sa nagsasalita,i, tumugng banayad
aniya,i, bihirang balita,i, magtapt
cong magcatoto ma,i, marami ang dagdg.
At sac madals ilal n~g tapang,
ay ang guniguning tacot n~g calaban,
ang isang guerrerong palaring magdiuang
mababalita na at pan~gin~gila~gan.
Cong sa catapan~ga,i, bantg si Aladn
may bhay rin namng scat na maquitl;
iyng matatantng casimpanty morin
sa casamng plad at dalng hilahil.
Sagt ni Florante, houag ding maparis
ang guerrerong bantg sa plad cong amis
at sa ca-auay ma,i, di co ninanais
ang lah ng dsang aquing napagsapit.
Matant ni Am ang gayng sacun

sa Crotonang baya,i, may balang sumir[49]

ac,i, isinama,t, humarp na bigl.
sa haring Linceong may gayac n~g digm.
Cam ay bago pang nanaquit sa hagdn
n~g Palaciong batbt n~g hiyas at yaman,
ay sumalbong na ang Haring marangl,
niyacap si Am,t, ac,i, quinamayn.
Ang uica,i, Duque, ang quis na it
ang siyang camuc-h n~g bunying guerrero,
aquing napan~garap na sabi sa iy,
maguiguing haligui n~g Cetro co,t, Reino.
Sino ito,t, san nangaling na Ciudad?
ang sagt ni Am "ay bugtng cong anc
na inihahandg sa mahal mong ypac
ibilang sa isang vasallo,t, alagd."
Namangh ang har at niyacap ac,
"mabuting panahn itng pagdatng mo,
icao ang general nang hocbng dadal
sa bayang Crotonang quinubcb nang moro.
Patotohanan mong hind ib,t, icao,
ang napan~garap cong guerrerong matapang,
na naglalathal sa sangsinucuban
nang capurihn co at capangyarihan.
Iyng cautan~gan paroong mag-adia,
nun mo ang Hari sa bayang Crotona;
dug cang matas, ay dapat cumita
nang sariling dan~gl, at buny sa guerra."
Sa pagca,t, matouid ang sa Haring saysy,
umayon si am cahi,t, mapat man,
nang agd masub sa pagpapatayan
ang ca battan co,t, di cabihasahan.
Ac,i, ualang sagt, na na-ipahayag

cund "_Haring poo,t,_" nagdap sa yapac,

nang aquing hahagcn ang mahal na bacs,
csang itinindg at mulng niyacap.
Nag-upun cami,t, sac nag panaym
nang balabalaqui,t, may halagng bagay,
nang sasalitn co ang pinag-daanan
sa bayang Atenas na pinangalin~gan.
Siyang pamimitc at csang nag sabog
nang ningning, ang tlang ca-ago ni Venus,[AI]
anaqui ay bagong umahon sa bbog,
buhc ay nag lugay sa perlas na btoc.
Toung pan~galau cong hind man Lan~git
ang itinapon nang mahinhing titig,
ang lualhating bc nang ninibig
pain ni Cupidong ualng macraquip.[AJ]
Liuanag nang muc-h,i, ualang pinag-ibhan,
cay Febo cong anyng bagong sumisilang,
catao-ang butihin ay timbng na timbng
at mistulang ayon sa hinhn nang sal.
Sa caligayaha,i, ang nacaca-ayos
bulaclc na bagong uinahi nang hamg,
anopa,t, sino mang palring manod
ptay himal cong hind umirog.
It ay si Laurang iquinasisir
nang pag-iisip co touing magunit,
at dahil nang tanng himutc at luh
itinutuno co sa pagsasalit.
Anac ni Linceong haring napahmac,
at quinabucasan nang aquing paglyag:
baquit itinulot lan~git na matas,
na mapanod co, cong d ac dapat?
O haring Linceo cong d mo pinilit

na sa salitaan nati,i, maquipanig

ang bhay co disi,i, hind nagcasquit
ngayong pagliluhan nang anc mong ibig!
Hind catoto co,t, si Laura,i, d tacsl
aiuan cong ano,t, lumimot sa aquin!
ang plad co,i, siyang alipusta,t, linsil
di lang magtam nang tou sa guiliu.
Macacapit caya ang gauang magsucab
sa pinacayaman nang lan~git sa dilg?
cagandaha,i, bquit di macapagcalg
nang pagca capatid sa maglilong lcad?
Cong nalalagy ca ang mamatouirn,
sa lot nang madlng scat ipagtacsl,
dili ang dan~gal mong dapat na lingapin
mahiguit sa ualng cagandaha,t, ningning?
It ay hmac pa bagng sumangsal
ng carupucn mo, at gaung masama?
cung an ang tas, n~g pagcadaquil,
siyaring lagapc namn cong marap.
O bunyng guerrerong! na-au
pag silang na niyaong nabagong
sa pagcaquita co,i, saby ang
inagao ang psong sa In co,i,

sa aquin,
biton,
pag guiliu,
hain.

Anopa,t, ang lhang sa mata,i, nangos

nang pagca-ulila sa In cong irog,
na tungcol sa sint,t, pso,i, nan~gilabot
bac di marapat sa gayng alindg.
Hind co maquita ang patas na uic
sa caguluhan co,t, pagca-ualng diu
nang maqui-umpc na,i, ang aquing salit,
anhin mang touirin, ay magcacalisiy.[50]
Nang malutas yang pagsasalitaan,

ay ual na acng camahad-licaan,

caloloua,i, gulo,t, pso,i, nadararng
sa nin~gas nang sintang bago cong naticmn.
Tatlng arao noong piniguing nang Har
sa Palacio Real na sa yama,i, buny,
ay d nacausap ang pnong pighat
na ina asahang ilulualhati.
Dito co naticmn ang lalong hinagps,
higut sa dlitang na unang tini-s,
at binula-ang co ang lahat nang squit,
cong sa cahirapan mul sa pag ibig.
Salamat at niyang sa quinabucasan
hucb co,i, lalacad sa Crotonang bayan,
sandalng pinalad, na nacapanayam
ang Princesang nihag niyaring catauhan.
Ipinahayag co nang uicang ma-irog,
nang buntng-hinin~g, lh at himutc,
ang matinding sintang iquina-lulunod
mag-pahangn n~gayon nang bhay cong caps.
Ang psong matibay nang himalng diqut
nahambl sa aquing malumby na hibc
dangan ang caniyng catutubong bait
ay humadlng, disin sint co,i, nabihis.
N~guni,i, cun
naliuanagan din
at sa pag-panao
nang may hiyang

ang -o,i, d man binitiuan

sintang nadidimln
co ay pinabauanan
perlas na sa mat,i, nucl.

Dumatng ang bucas nang aquing pag-als[51]

sino ang sasayod nang bumugsng squit?
dini sa pso co,i, alu ang hinag-ps[52]
na hind nagtimo nang caniyang cliz?
May squit pa cayang lalalo nang tind

sa ang sumisinta,i, maualay sa casi?

guni-gun lamang d na ang mang-yari,
scat icalugmc nang psong bayani.
O nangag-aalay nang maban~gong sub
sa daquilang altar ni Cupidong Dios
sa dusa co,i, cay ang nacatatarc,
niyang man~gulila sa Laura cong irog!
At cundi sa lhang pabaon sa aquin
namaty na muna bago co na-atm
dsang d lumicat hangang sa dumatng
sa bayang Crotonang cubcb nang hilahil.
Cuta,i, lulugs na sa bayng madals
nang man~ga maquinang talagng pang-ualat
siyang paglusob co,t, nang hucbong aquibat
guinipt ang digmng cumubcb sa Ciudad.
Dito,i, ang masid-hng lubhng camatayan
at Parcas Aropos ay nagdamdm pagl[53]
sa pag-gapas nila,t, pagquitl nang bhay
nang nag-hihin~galng sa dugo,i, nag-lutang.
Naquita nang pling general Osmalc
ang aquing marahs na pamimiyapis
pitng susng hanay na dlo nang cliz
uinahi nang tabc nang aco,i, masapit.
Sa caliua,t, cnan niya,i, nalagalg
man~ga soldados cong pauang mararahs
lumapit sa aquin mat,i, nagninin~gas
halica aniya,t, quita ang maglamas.
Limang oras caming hind nag-hiualay
hangang sa nahap ang bat nang tapang
nag-lucs ang lan~git nang aquing mapaty
habg sa guerrerong sa mundo,i, tinac-hn.
Siya nang pagsilid nang pan~gin~gilabot

sa calabang hucbng parang sinasalot

nang pamuc-sng tabc ni Minandrong bantg;
ang campo,t, victoria,i, napa-aming lubs.
Tagumpy na ito,i, pumau nang lumby
nang man~ga nacubcb nang casacuna-an
panganib sa pso,i, nagung catoua-n;
ang pint nang Ciudad pagdaca,i, nabucsn.
Sinalubong cam nang Haring daquil
casama ang boong bayang natimaua
ang pasasalamat ay d ma-apula
sa di magca-uastng nagpupuring dil.
Yang bayang hapo,t, bagong nacatigho[54]
sa nagblang bangis nang man~ga ca-auay
sa pagca-timau ay nag-aagaung[55]
mlapit sa aqui,t, damt co,i, mahagcn.
Sa lacs nang hiyao nang famang matabil[AK]
_vivang_ dugtng-dugtng ay naquiquisaliu
ang gulang _salamat nagtangl sa amin_.
dinin~gig sa Langit n~g m~ga bituin.
Lal na ang tou nang aco,i, matatap
na ap nang hari nilang liniliyag
ang monarca nama,i, d munt ang galc
lh ang nagsabi nang ligayang ganp.
Nagsi-akit cam sa palaciong bantg
at nangag-pahin~g ang soldadong pagd,
dapoua,t, ang baya,i, tatlong arao halos
na nacalimutan ang gaung pagtulog.
Sa ligaya namin nang nun cong har
naquipag-itan din ang lilong pighat
at ang pagcamaty nang Ina cong pil
malaon nang lant,i, nanariuang mul.
Dito naniuala ang bat cong loob

na sa mundo,i, ualang catoua-ng lubs,

sa minsang ligaya,i, tal nang casund,
macapitng lumby hangang matapos.
Magung limng boun ac sa Crotona
nag-pilit bumalc sa Reinong Albania
di sinong susumng sa acay nang sint
cun ang tinutun~go,i, lalo,t, isang Laura?
Sa gayng catulin nang aming paglacad
nai-inip aco,t, ang nsa,i, lumipd,
ab,t,! nang matanao ang mug nang Ciudad,
cumutg sa aquing pso,i, lalong hrap!
Cay pal gayo,i, ang nauauagay-uay
sa cta,i, hind na bandilang binyagan
cund Medialuna,t, Reino,i nasalacay[AL]
ni Aladng slot nang pasuquing bayan.
Ang aca,i, cong hocbo,i, csang pinahimpil
sa pa nang isang bundc na mabangn,
d caguinsa-guinsa,i, natanaun namin
pulutong nang morong lacad ay mahinhn.
Isang bini-bini ang gaps na tagly
na sa damdm nami,i, tangcng pupugtan
ang ps co,i, llong na-ipit nang lumby
sa gunitng bac si Laura cong bhay.
Cay d napiguil ang cay nang lob
at ang man~ga moro,i, bigla cong linusob,
palad nang tumacb at hind natapus,
sa aquing pamuc-sng cliz na may pot!
Nang ual na acng pagbuntuhng glit
sa di macaquibng gaps ay lumapit,
ang taquip sa muc-ha,i, nang aquing i-alis
ab co,t, si Laura! may lal pang squit?
Pupugutan dahil sa hind pagtangp

sa sintang mahalay nang Emir sa Ciudad,[AM]

nang mag-sal hayop ang morong pan~gahs
tinampl sa muc-h ang himalang dilg.
Aquing dali-daling quinalg sa camay
ang lbid na ualng au at pitagan
man~ga daliri co,i, na aalang-alang
maramp sa balt na cagalang-galang.
Dito naca-tangp nang lnas na titig
ang nagdaralitng ps sa pag-ibig,
arao nang ligayang una cong pag-din~gig
nang _sintang Florante_ sa cay Laurang bibg.
Nang aquing matantng na sa bilangan
ang bunying Monarca,t, ang Am cong hirang
nag-utos sa hocbo,t, aming sinalacay
hangang d nabau ang Albaniang bayan.
Pagpasoc na namin sa loob nang Reino,
bilangua,i, siyang una cong tinun~go
hinn~go ang Hari,t, ang Duqueng Am co,
sa caguino-cha,i, is si Adolfo.
Labis ang ligayang quinamtn ng Har
at nang natimauang camahalang pil
si Adolfo lamang ang nagdalamhat[56]
sa capurihn cong tinam ang sanh.
Pan~gimbul niya,i, lal nang nag-lab
nang aco,i, tauagin tanglan nang Ciudad,
at ipinagdiuang nang Haring matas
sa Palacio Real nang lubs na galc.
Sac nahalatng aco,i minamahl
nang pinag-uusig niyng cariquitan
ang Conde Adolfo,i, nag-papacamaty
dahil sa Corona, cay Laura,i, macasal.
Lumag ang binhng mul sa Atenas

ipinunlang nsang aco,i, ipahamac

cay Adolfo,i, ualng bagay na masac-lp
para nang bhay cong hindi ma-utas.
Di nag ilng buan ang sa Reinong tou
at pasasalamat sa pagca-timua,
dumating ang isang hucbong maninira
nang taga Turquiang masaqum na lubha.
Dito ang pan~ganib at pag-iiyacan
nang bagong nahugot sa dlitang bayan[57]
lalo na si Laura,t, ang capan~gambahn
ang ac ay samng plad sa patayan.
Sa pagca,t, general acng ini-tas
nang Har sa hocbng sa moro,i, lalabs
nag-uli ang loob nang bayang nasindc,
ps ni Adolfo,i, parang nacamandg.
Linoob nang Lan~git na aquing naspil
ang hocb nang bantg na si Miramoln
siyang mulang arao na iquinalagum
sa reinong Albania, nang turcong masaqum.
Bucd dito,i, madlng digm nang ca-auay
ang sund-sund cong pinag-tagumpayn
ano pa,t, sa aquing cliz na matapang
labing-pitng hari ang nan~gag-sigalang.
Isang arao acng bagong nagvictoria
sa Etoliang Ciudad na csang binaca
tumangp ng slat n~g aquing Monarca
mahigpt na biling moui sa Albania.
At ang panihla sa dal cong hocb
ipinagtiualang iuan cay Minandro;
non di,i, tumulac sa Etoliang Reino,
pagsund sa Hari,t, Albania,i, tinun~go.
Nang dumatng aco,i, gabng cadilimn

pumasoc sa Reinong ualng agam-agam

pagdaca,i, quinubcob laqung caliluhan!
na may tatlng-pauong libong sandatahn.
Di binig-yang daang aquing pang mabunot
ang sacbt na cliz at maca-pamoc
boong cataun co,i, binidbd ng gpos
piniit sa crcel na catacot-tacot.
Sabihin ang aquing pamamangha,t, lumby
llo nang matantng Monarca,i, pinaty
n~g Conde Adolfo csang idinamay,
ang Am cong irog na mapagpalayao.
Ang nsang yumama,t, hring mapatanig,
at uho sa aquing dug, ang yumacag,
sa pso ng Conde, sa gaung magsucb
o napacaraul na Albaniang Ciudad!
Mahigpit cang ab sa
n~g han~gal na pn at
sa pagca,t, ang Haring
ay mariing hamps nang

mapag-punun
masamng sal,
may han~gad sa yaman
Lan~git, sa bayan.

Aco,i, llong ab,t, dinay n~g ibig,

may cahirapan pang para n~g marin~gig,
na ang princesa co,i, nangacong mahigpit
pacasl sa Conde Adolfong balauis?
It ang nagcalat n~g lsong masid-hi
sa ugt ng aquing psong mapighat,
at pinag-nasaang bhay co,i, madal
sa pinangalin~gang uala,i, magsaul.
Sa pagcabilangng labing-ualng arao
na iinp ac n~g di pagcamaty,
gab n~g hangoi,t, ipinagtuluyan
sa gba,t, na ito,t, csang ipinugal.[58]
Bilang macalauang maliguid ni Febo

ang sangdaigdigan sa pagca-gapus co,

ng ina-acalang na sa ibang Mund
imulat ang mat,i, na sa candungan mo.
It ang bhay cong silo-silong squit
at hindi pa tant ang huling sasapit"
mahabang salit, ay dito napatd,
ang guerrero naman ang siyang nagsulit.
"Ang pagcabhay mo,i, yamang natalasts,
tanton mo namn n~gayon ang casap,
ac ang Aladin sa Perciang Ciudad
anc n~g balitang sultng Al-Adab.
Sa pagbtis niyaring mapait na lh
ang pagcabhay co,i, scat mahalat....
_ay Am co_! _baguit_...? _ay Fleridang toua_!
catoto,i, bayaan aco,i, mapayapa.
Magsama na quitng sa lha,i, ma-agns,
yamang pinag-is n~g masamng plad
sa gbat na ito,i, antain ang uacs
ng pagcabhay tang nalips n~g hirap.
Hind na inulit ni Florante namn
luha ni Aladi,i, pina-ibayuhan;
tumahn sa gbat na may limng bouan,
ng isang umaga,i, nagan-yc nag-libng.
Canilang linibot ang lob n~g gbat
cahit bahag-ya na macaquitang lands,[59]
dito sinalit ni Alading hayg,
ang caniyng bhay na cahabag-habag.[60]
"Aniya,i, sa madlng guerrang pinagda-anan[61]
d ac naghirap ng paquiquilaban,
para n~g bacahin ang psong matibay
ni Fleridang irog na tinatan~gisan.
Cong naquiqui-umpc sa madlng princesa,i,

si Diana,i, sa guitn ng maraming Ninfa,[AN][62]

caya,t, cun tauaguin sa Reino n~g Percia
is sa Houris n~g m~ga Profeta.[AO]
Ano pa,t, pinalad na aquing dinaig
sa catiyaga-an ang psong matipd[63]
at pagcaca-sa ng dalauang dibdib,
pagsint ni ama,i, nabuyong gumi-it.
Dito na minuln ang pagpapahirap
sa aqui,t, ninasang bhay co,i, mauts
at n~g mag victoria sa Albaniang Ciudad
pag dating sa Percia,i, binilangng agd.
At ang ibinuhat
dipa tos niya,i,
at n~g mabalitang
aco,i, hinatulang

na casalanang co
iniuan ang hocb
Reino,i, naibau mo,
pugutan ng lo.

Nang gabng malungct na quinabucasan

uacs na tadhanang aco,i, pupugutan,
sa carcel ay nasoc ang isang general
dal ang patauad na laong pamaty.
Tadhanang mahigpit, ay mals pagdaca
houag mabucasan sa Reino n~g Percia,
sa munting pag souy bhay co ang dusa;
sinond co,t, tos n~g Hari co,t, am.
N~guni,t, sa pso co,i, matamis pang lubha
natuly naquitl ang hiningng aba
houag ang may bhay na nagugunita
ib ang may candng sa Lan~git co,t, toua.
May anim na n~gayng tang ualang licat[64]
nang linibot libot na casama,i, hirap...."
npatiguil dito,t, sila,i, may nabat-yg
nagsa-salitaan sa lob nang gbat.
Napaquingn nila,i, ang ganitng saysay

"nang aqung matatap na papupugutan

ang abng sint cong nasa bilanguan
nag dapa sa yapac nang Haring sucaban.
Inihin~gng tauad nang luha at daing
ang caniyang anc na mutya co,t, guiliu
ang sagt ay cundi cusa cong tangapin
ang pagsint niya,i, di patatauarin.
Anng gagaun co sa ganitng bagay?
ang sint co caya,i, baya-an mamaty!
napahinuhod na ac,t, nang mabhay
ang Principeng rog na cahambal-hambl.
Ang d nabalinong matibay cong dibdib
nang syo nang hari, bla at pag hibic,[65]
naglambt na csa,t, humain sa squit
at nang ma-iligts ang bhay nang ibig.[66]
Sa toua nang Hari, pinaualng agd
ang dahil nang aquing lhang pumapatc,
dapoua,t, tadhanang umals sa Ciudad,
at sa ibng lpa,i, csang mauac-auac.
Pumanao sa Percia ang rog co,t, bhay
na hind mang cam nagcasalita-an
tingn cong may lha acng ibubucl
na maitutumbs sa dusa cong tagly!
Nang iguinagayc sa loob nang Reino
yang pagcacasl na camatayan co,
aquing na-acalang magdamit guerrero
csang magta-anang sa Real Palacio.
Isng hatingabng cadilima,i, lubh
lihim na naghunos ac sa bintana[67]
ualng quinasama cun hind ang nsa
matuntn ang sint cong nasaang lpa.
May iln n~g tan acng nag lagalg

na pina-Palacio ang bundc at gbat

dumating n~ga rito,t, quita,i, na iligtas
sa masamang nasa niyaong taong sucb....
Salita,i, nahinto na big-lng pagdatng
n~g duque Florante,t, principe Aladn,
na pagca-quilala sa voces n~g guiliu
ang gaui n~g puso,i, d napiguil-piguil.
Aling dila caya ang macasasayod
n~g touang quinamtn ng magcasing irog
sa hiya n~g squit sa lupa,i, lumubg,
dal ang caniang napulpl na tnod.
Saang calan~gitan na pa-aquiat cay
ang ating Florante sa tinamng tou
n~gayng tumititig sa ligayang much
n~g caniyang Laurang ninansa nasa.
Ano pa n~gayang gbat na malungct[68]
sa apat, ay nagung Paraiso,t, lugd,
macailang hintng canilng malimot,[69]
na may hinin~g pang scat na malagt.
Sigab ng toua,i, n~g dumalang dalang
dinin~gig n~g tat-lo cay Laurang bhay,
nasapit sa Reino mula ng pumanao
ang sintang nag gbat: ganit ang saysay.
"Di lub-hng nalaon niyang pag alismo
sintng Florante sa Albaniang Reino!
naringig sa baya,i, isang pping gul
na umalin~gaon~gao hangng sa Palacio.
N~guni,t, d mangyaring mauatasuatasan
ang bquit, at hlo ng bulongbulon~gan
parang isang saqut na di mahulaan
ng mdicong pants, ang dahil; at saan.
D caguinsguins Palacio,i, nacubcb

n~g magulng baya,t, baluting soldados

o arao nalubhng caquiquilabot!
arao na sinumpa n~g galit n~g Dios!
Sigauang malacs niyang bayang gul,
_mamaty mamaty ang hring Linceo_
_na nagmunacalang gutumin ang Reino,t,_
_lag-yan nang Estanque ang cacani,t, trigo_.
Ito,i, cay Adolfong cagagaung lahat,
at n~g magcagul yang bayang bulg
sa n~galan ng Hari ay isinambulat
gayng rdeng mula sa dibdib n~g sucb,
Non di,i, hinugot sa tronong luc-lucan
ang Am cong Hari at pinapugutan
may matoud bagng macapang-lulumay
sa sucb na puso,t, nagugulng bayan?
Sa arao ring yao,i, naput-ln ng ulo
ang tapt na loob n~g m~ga consejo
at hind pumurl ang tabc na lilo
hangang may mabait na mahal sa Reino.
Umacyt sa trono ang Condeng malupt,
at pinagbalaan ac n~g mahigpt,
na cong d tumangp sa haying pag-ibig
dustng camataya,i, aquing masasapit.
Sa pagnanasa cong siya,i, magantihn,
at sulatan quit sa Etoliang bayan,
pinilit ang psong houag ipamalay
sa lilo, ang aquing ca-ayaua,t, suclm.
Limng bouang singcd ang hin~ging taning
ang caniyng sinta,i, bago co tangapn;
n~guni,t, pinasiyng tnay sa panimdm,
ang mag patiuacl cund ca dumatng.
Niyari ang sulat at ibinigy co

sa tapt na lingcd, n~g dalhn sa iy;

d nag-isang bua,i, siyng pagdatng mo,t,
nahulog sa camy ni Adolfong lilo.
Sa tacot sa iy niyang palamara
cong ac,i, magbalc na may hocbng dal[70]
n~g mag-isng moui ay pinadalhnca
n~g may Sellong slat at sa Haring firma.
Matanto co ito,i, sa malaqung lumbay
gayc na ang puso na mag-patiuacl
ay siyng pagdating ni Minandro namn
quinubcb n~g hocb ang Albaniang bayan.
Sa banta co,i, siyang tantng nacatangp
ng sa iyo,i, aquing padalng calatas
caya,t, n~g dumating sa Albaniang Ciudad,
Lobong nagugutom ang cahalintulad.
Nang ualng magau ang Conde Adolfo
ay csang tumauag n~g capoua lilo
dumatng ang gab umals sa Reino
at aco,i, dinalang gaps sa cabayo.
Capagdatng dito aco,i, dinadahs
at ibig ilugs ang puri cong ingat,
mana,i, isang tnod na cong san bhat
pumco sa dibdib ni Adolfong sucb...."
Sagt ni Flerida "nang dito,i, sumapit
ay may napaquingang binibining voses
na paquiramdm co,i, binibig-yng squit[71]
nahambl ang aquing mahabagung dibdib.
Nang paghanaping co,i, ico ang natas
pinipilit niyang tuong balaquit,
hindi co nabata,t, bininit sa bsog
ang isang palasng sa lilo,i, tumapos..."
D pa napapatid itng pan~gun~gusap[72]

si Minandro,i, siyang pagdating sa gbat

dala,i, Ejrcito,t, si Adolfo,i, hanap
naquita,i, catoto laqung toua,t, galc!
Yaong Ejrcitong mula sa Etolia
ang unang nauica sa gayng ligaya[73]
_Viva si Floranteng hari sa Albania_
_Mabuhay mabuhay ang Princesa Laura_!"
Dinal sa Reinong ipinag diriuang
sampu ni Aladi,t, ni Fleridang hrang
capou tumangp na man~gag-binygan:
magca-casing-sinta,i, naraos nacasl.[74]
Namaty ang bun-yng Sultan Ali Adab
noui si Aladin sa Perciang ciudad:
ang Duque Florante sa Trono,i, naac-yt
sa siping ni Laurang minumut-yng liyg.
Sa pamamahala nitng bagong Hari
sa capayapaan ang Reino,i, na-uli
dito nacaban~gon ang nalulugmi
at napasa-toua ang nag-pipighat.
Cay n~ga,t, nagta-s ang camy sa Lan~git
sa pasasalamat n~g bayang tangquilic
ang Hari,t, ang Reina,i, ualng naiisip
cund ang magsabog ng aua sa cabig.
Nagsasama silang lubhng mahinusay
hangang sa nasapit ang paypang bayan,
Tiguil aquing Musa,t, csa cang lumagy
sa ypac ni CELIA,T, dalhn yaring _Ay! ... Ay_!
FIN
/rop 2-26-65

MGA TALABABA
[A] Gubat na masucal, sa labs ng _Ciudad_ ng _Epiro_,
na nasa tabi
n~g ilog na tinatauag na _Cocito_.
[B] _Febo_ ang arao, at gayn ang tauag n~g mga _Poeta
latino_ at
_griego_.
[C] _Ciprs_ ay isang cahoy sa bundoc,--ang caraniuan
ay malalaqui at
matutuid, ang mga sang,i, pai-tas na laht, kay
n~ga,t, ang pagca
lagay, ay hichurang Pso; ang sang nit, ay itinitiric
n~g m~ga tauo
sa na sa ibabao ng libin~gan, kay ang lilim ay
nacasisindac.
[D] Averno anng m~ga Poeta, ay Infierno.
[E] Pluton isa sa m~ga Dioses ng m~ga Gentil, at anang
m~ga Poeta ay
hari sa infierno.
[F] Cocito, ilog sa Epiro, region n~g Albania, at anang
m~ga Poetas ay
isa sa apat na ilog sa Infierno caya camandg ang
tubig.
[G] Narciso, isang bagontauong sad-yang gand, anc ni
Cefisino at ni
Lirope, sinint n~g madlang Ninfas nguni,i, siniphayong
lahat ni
Narciso.
[H] Adonis, baguntuong sacdl cagandahan, anc sa
ligao ni Cinirro,
na Hari sa Chipre, anc cay Nirrhang anc din niy,
sinint n~g Diosa

Venus, at pinaty n~g isang paguil.

[I] Ninfas Oreadas, ay ang m~ga Diosa sa gubat na
sinasamb n~g m~ga
Gentil nang una: magagand, at malalamig ang tinig
anng m~ga poeta.
[J] Harpias ay mababan~gis na Diosa n~g m~ga Gentil,
ang taha,i, sa
m~ga Islang n~gala,i, Estrofadas, at sa gubat sa tabi
n~g ilog n~g
Cocito; ang cataun ay parang ibon, muc-hang dalaga,
baluctt ang m~ga
camay, ang cuco,i, matutulis, pacpac paniqui at
macamamatay ang baho
n~g hinin~g.
[K] Albania, is sa m~ga Ciudad na malalaqu sa Imperio
n~g Grecia.
[L] _Persia_ isang cahariang malaqui sa parte n~g Asia,
na nasa
capangyarihan n~g m~ga moro.
[M] Pang-gabing ibon, ay ang m~ga ibong malalabo ang
mat cong arao
para n~g Tictic, Cuago, Baho, Paniqui, &c.
[N] _Furias_, m~ga diosas sa infierno, anac ni
Aqueronte at n~g gabi;
tinatauag namang Eumanidas, sila,i, tatlo: Megeras,
Tisiphone at
Alecto; ang buhc ay parang serpiente, cung may ibig
silang pagaliting
sinoman, ay bubunot ng isang buhc na serpiente, at
ipapasoc sa dibdib
ng tuong pinagagalit, n~guni,t, hind namamalayan;
siyang pagdidilim
n~g mat sa galit, at sasagasa na sa lalong pangnib.

[O] _Marte_, dios ng pagbabaca, anc n~g diosa Juno,

ipinaglihi sa
pag-amy ng isang bulaclac na inihahandg sa caniya n~g
diosa Flora.
Ang sabi n~g m~ga poeta, ay pag-gant cay Jupiter na
linalng si Palas
sa caniyang utac ay di inalm si Junong esposa ni
Jupiter. Si
Marte,i, lumitao sa Tracia at doon lumaqui.
[P] _Parcas_, diosas n~g camatayan at n~g tadhanang
cararatnan n~g
tauo; sila,i, tatlo anng m~ga poeta, sila ang
nagtatan~gan sa bhay
n~g tauo, at namamahala sa casasapitan n~g lahat sa
Sangsinucuban. Si
Clotho ang may tan~gan n~g habihn, si Luchesis ang
humahabi, at si
Atropos ang pumapatid sa hilo n~g bhay.
[Q] _Apolo_ anc ni Jupiter, at ni Latona, capatid na
panganay ni
Diana, ipinan~ganac sa islang ngala,i, Delos,
caguilaguilals n~g
licsi, at catapanganan n~g patain ang serpienteng
n~gala,i, Pitn, na
nagpapasquit sa caniyang in. Anng m~ga Poeta, ay
siyang unang
nagmunucala, at nagturo n~g Musica, n~g Poesia at n~g
panghuhula: siya
ang Principe n~g m~ga Musas at n~g mga Pastores.
[R] _Secta_, ang sinasampalatayanan n~g isa,t, isa
ang sinusunod na
utos n~g canicaniyang Dios sa caraniuang uicang
castilang Culto
Religin.
[S] _Aurora_, anc n~g arao at buan. Anang m~ga Poeta,
ay pagcaumaga,

ay binubucsan ang pint ng lan~git, at cong maicabt na

ang m~ga
cabayo sa carro n~g arao ay siya ang nan~gun~guna sa
paglabas, saca
casunod ang arao.
[T] _Crotona_, Ciudad sa Grecia Mayor sa dacong Italia,
malapit sa
dagat n~g Tarante, bayan n~g in ni Florante, ang
louang n~g muralla
ay labingdalauang libong hacbang.
[U] _Linceo_, Hari sa Albania ng panahn ni Florante.
[V] _Buitre_, isang ibong lubhang malaqui, ang
quinacain ay pauang
bangcy n~g hayop. Ang sabi ng autor at iba pang
nacaquiquilala sa
ibong it, ay masidhing lubha ang pang-amy, at umaabot
hangang
tatlng leguas.
[W] _Arcn_, isang ibong malaqu, na cararaquit n~g
m~ga but n~g
tupa, n~g aso at n~g iba pang hayop sa bundc.
[X] Ang tinatauag na _cupido diamante_, ay ang hiys na
caraniuang
ilagy sa no n~g m~ga seora.
[Y] Anc n~g arao ay ang aurora.
[Z] _Nayadas_, m~ga Ninfas sa btis, at ilog na
sinasamb n~g m~ga
Gentil.
[AA] _Lira_, m~ga estormentong guinagamit n~g m~ga
Ninfas, at Musas sa
canilang pag aauit, alpa biguela.

[AB] _Ninfas_, m~ga Diosa sa tubig; anng m~ga Poeta,

ay ca-aliu-aliu
ang tinig n~g voces, at taguintng n~g lirang
tinutugtg.
[AC] Ang m~ga btis na tinatahann n~g m~ga Nayadas ay
sagrado sa m~ga
Gentil, at canilang iguinagalang.
[AD] Atenas Ciudad na balita sa Grecia fundar n~g
haring Cecrope;
bucl btis n~g carunun~gan, at catapan~gan.
[AE] Pitaco sa Grecia, isa sa pitng balitang m~ga
sabio.
[AF] Si Polinice at si Eteocles, magcapatid na anc ni
Edipo, na Hari
sa Tebas, sa Reina Yocastang caniyng ina at asaua pa.
[AG] Adrasto Hari sa Ciudad ng Argos na is sa madlang
malalaquing
nasasacp ng Imperiong Grecia; it ang tumulong cay
Polince sa guerra
laban cay Eteocles sa pag aagauan ng coronang mna cay
Edipo.
[AH] Edipo anc ni Layo, na Har sa Tebas at ng Reina
Yocasta.
Paglabs ni Edipo sa tiyan n~g caniyang in, ay
ibinigay n~g am sa
isang pastor, at ipinapatay, sa pagca,t, ang sabi sa
Orculo ni Apolo
na ang sangl na it ay cun lumaqui, ay siyang papaty
sa caniyang
am, sa aua n~g pastor ay isinabit na lamang n~g
patiuarc sa isang
cahoy sa bundoc; sa cai-iyac n~g sangl ay naraanan ni
Forbante,

pastor ni Polivio, na Hari sa Corinto at ibinigay sa

Reina Merope na
asaua ni Polivio; ang Reina sa pagca,t, ualang anc, ay
pinarang anc
ang sangol. Nang lumaqui si Edipo, ay na pa sa Tebas,
sa paglalacad ay
napaty niya ang caniyang amng Haring Layo, na hindi
naquilala at
nag-asaua sa caniyang in, na di rin niya naquilala:
ang naguing anc
ay si Eteocles at si Polinice, na nagbabaca hangang
man~gamaty sa
pag aagaun ng Corona.
[AI] Venus, diosa n~g pag-ibig at n~g cagandahan, anc
ni Jupiter at
ni Diana, anng ib, ay bucl sa bula n~g dagat.
[AJ] Cupido, dios n~g pag-ibig anc ni Venus at ni
Marte.
[AK] Fama, Diosang sinasamb n~g m~ga Gentil; it ang
nag lalathala
n~g balang gaun ng tuo, magalng masama man; ualang
casintulin at
matung ang voces.
[AL] Medialuna, ang tauag sa estandarte o bandila nang
m~ga moro, sa
pagca,t, napipinta ay isang cabiac na Buan.
[AM] Emir, gobernador Virey n~g moro.
[AN] Diana, Diosang anc ni Jupiter, at ni Latena,
mabigun sa
pan~gan~gaso, houaran n~g cagandahan at panginoong n~g
m~ga Ninfas.
[AO] Houris, m~ga dalagang sadiyang carictan sa
paraisong cat-ha ni

Mahomang profeta n~g m~ga moro, na ipinan~gan~gaco at

parayang
ibinibihis sa magsi-sund na taimtim sa caniyang licong
Secta.

MGA PALIWANAG
[1] NANGYAYARI. Hindi "nangyari", gaya n~g nasa "Kun
sino ang kumatha
ng Florante" at ng sa (1906) iniingatan ni Dr. Pardo de
Tavera. Sa
palimbag ni G. P. Sayo balo ni Soriano, nang 1919, ay
"nangyayari" rin
ang nakalagay, gaya rin ng inihayag ng pahayagang
"Katwiran"--dahong
tagalog ng tagapamansag ng mga naging pederal o
progresista--noong
Oktubre ng 1903.
[2] "Cong pag saulang cong basahin sa isip". Sa
palimbag ni P. Sayo ay
ginawang: "Kung pagsaulan cong basahin sa isip", at
ganito rin ang sa
"kung sino ..." Ang "cong" sa unahan ay ginawang
"kung", at ang "pag
saulang cong" ay itinumpak sa wastong kaparaanan ng
pagsulat ngayon.
Pinagsama ang dapat pagsamahing "pag" at "saulan", at
inalis ang
pang-ugnay o _ligazon_ "g" sa dulo nito, na isang
kasagwaan na ngayon,
dahil sa "ko" ang sumusunod. Nguni't magpahanga ngayon
ay buhay pa
ang ganyang kasaguwaan sa ilang manunulat. Kaya,
malimit makita ang
ganitong mga pangungusap: "kaibigang ko", "pinsang mo",
"pamangking

ko", "Amaing niya". Aywan kung bakit linalagyan ng

_ligazon_ "g",
gayong kung hindi sa "n" natatapus ang salita ay hindi
naman
linalagyan. Hindi masabi kundi "kapatid ko", "tula ko",
"irog mo",
"kasama niya". Walang ano mang _ligazon_. Nguni't
kapagkarakang naging
"n" ang katapusan ng salita ay narito na agad ang
"paglalaro ng dila"
at masagwang paggamit sa pangpagandang _ligazon_. Ang
_ligazon_ o
pang-ugnay ay pangpaganda lamang, pang-alis ng
kagarilan; nguni't
kapag naman sumagwa ay nagiging tunay na kagaguhan, sa
pangdingig
natin ngayon.
Ukol sa "pag" at iba't iba pang panglapi ay walang
iisang tuntunin ang
nangauna sa atin. Kung minsan ay ikinakabit, nguni't
ang malimit ay
hiwalay. Hindi dapat kaligtaang "pag" na panglapi ang
aming tinutukoy.
Hindi ang pangsubaling "pag", na may sariling
kahulugan, at tunay na
isang kataga. [1919] "Pag umulit ka pa ay ikaw ang
bahala!" Ang "pag"
na iyan ay di dapat ikabit sa alin man. Pagka't hindi
panglapi. Ang
lahat nang panglapi--pag, nag, mag, mang, ka, na, pa,
um, in, an,
atbp.--ay di dapat ihiwalay. Subali't nang panahong
yaon nina Balagtas
ay isinusulat kahi't na paano, mapakabit man o
mapahiwalay sa dapat
kapitan. Kaya, hindi katakatakang makita ang mga
ganitong
pagkakasulat: "pag saulan", "nag-iisa", "pagsuyo",
"pagsint", "mapag

uunaua", magpahangang libing", "pag luha, "mag

pahangang daong", "pag
sint", "pagca gapus", "pagca-bhay", "pinag liluhan",
"isng na aba,"
"pag ayop", atbp.
[3] MACALIGTAANG CO ... Narito na naman ang isang
kasagwaan na ngayon,
bagama't magandang pakinggan noong araw. Kaya,
itinumpak at ginawang
"nakaligtaan ko" ng "Kun sino ..." at ni P. Sayo.
Marami ang
makikitang ganito sa aklat na ito--na sakali mang hindi
kasagwaan,
nang panahon ni Balagtas, ay itinuturing na nating
isang kasagwaan,
sapagka't nakasusugat na sa pangdingig ngayon.
May palagay kaming sa loob ng ilang panahon ay mawawala
na sa pagsulat
ang ganyang kasagwaan sa _ligazon_, gaya ng pagkawala
ng mga
sumusunod, sa halimbawa: "kanya nga" sa lugal ng "kaya
nga",
"bungmalong" sa lugal ng "bumalong", "kungmain" sa
lugal ng "kumain",
"maselang"' sa "maselan", "kungdi" sa "kundi", atbp.
[4] CONDI. Ginawang "kundi" ni P. Sayo at ng "Kun
sino ..." ayon sa
bagong pagsulat natin. Sa aklat na ito ay makikita ang
paibaibang
pagkakasulat sa salitang ito: kung minsan ay "condi" at
kung minsan
naman ay "con di" at "cundi". May palagay kaming ang
ganitong
pagkakaibaiba ay sa kasalanan na lamang ng kahista.
[5] ILINIMBAG. Ganito rin ang nasa kay P. Sayo;
subali't sa "kung sino

..." ay lumabas na "inalimbag". Ito ay katulad din ng

"inilimbag", na
kasamahan ng "nilimbag", "nilagda", "nilitis",
"inilibing",
"inilagay", atbp., na pawang nasa di pangkaraniwang
balangkas,
subali't hindi kabalbalan. Karaniwang makita sa mga
salita nating ang
ugat ay nagsisimula sa "h", sa "l" at sa "w" at "y".
[6] "at di mananacao". Kay P. Sayo ay ganito rin. Hindi
"na di
mananakaw" gaya ng nasa "Kun sino ..." At
mapaghahalatang ayon sa
pagkakakastila ni G. Epifanio de los Santos sa
"Florante", na anya'y:
"y que no ser robada" ay "at" din at di "na", ang nasa
sulat-kamay ng
"Florante" niyang inihulog sa tagalog--sulat-kamay na
ayon din sa
kanya ay sipi sa lumabas noong 1853.
[7] QUINALALAGUI-AN. Sa "Kun sino ..." ay kinalalagian"
din ang
nakalagay; subali't sa palimbag ni P. Sayo ay
"kinalalagyan", at
ganito rin sa malas ang kay De los Santos--pagka't "en
el Makati ro
donde se reflejaba" ang pagkakakastila niya. Ang
"reflejaba", bagama't
di siyang katumbas ng "kinalalagyan", ay siyang tanging
maikakapit
dito, upang maging maganda ang pangungusap, palibhasa'y
kawangis din
ng "kinalalagyan" o "kinalalarawanan" ang
"kinalalagyan"; samantalang
hindi maikakastila sa "kinalalagian".
Nariyan ngayon ang isang bagay, na dapat liwanagin.
Alin kaya riyan

ang totoo? Ang "kinalalagian" o ang "kinalalagyan"?

Maimamatuwid, na
labis ang pantig ng "kinalalagian", kaya tama ang
"kinalalagyan";
subali't maimamatuwid namang labis din ang kasunod na
talata,
labingtatlo rin ang "binabacas co rin sa masayang
doongan", nguni't
iginalang ito at di iniklian. Mapaghahalatang susog
diya'y mali ang
"kinalalagyan", at "quinalalagui-an" ang tunay na ibig
sabihin ni
Balagtas, pagka't "lagi" na sa Makating ilog si Celia,
at siyang ilog
na liniligawan ng Makata. At ayon kay G. Victor
Baltazar, anak ng
Makata, ay "quinalalagui-an" nga ang tama sa
natatandaan nilang
magkakapatid.
[8] "aquing camatayan". Hindi "lalong kamatayan", gaya
ng nasa "Kun
sino ..." Sa hawak ni De los Santos ay ganito rin: "tu
memoria es mi
muerto". At siya ring nasa kay P. Sayo.
[9] "dica mapaparam". Sa ingat ni De los Santos ay
napaghahalatang "di
ka napaparam" ang nakalagay, gaya ng na kay P. Sayo at
sa "Kun sino
..."
Ang pagkakasulat ng "dica" ay isang maliwanag na
kamalian, na kay
damidaming kasama sa aklat na ito, sa kasalanan ng
limbagan. Ang mga
gaya niyan--paris ng "dipa" (di pa), "dico" (di co),
"cona" (co na),
"copa" (co pa), "mona" (mo na), atbp., ay mga kamaliang
sagana sa

aklat. Pinapagsasama ang mga salitang tig-isang pantig,

at may mga
salita namang ginagawang parang dalawa o higit pa, kung
minsan.
[10] "sa mahal mong yapac" at di "sa bakas ng yapak",
gaya ng nasa
"Kun sino ..." Kay P. Sayo ay "sa mahal mong yapak"
din. Gayon din kay
De los Santos.
[11] "hangad na lumauig". Sa "Kun sino ..." at kay P.
Sayo ay naging
"ang" ang "na".
[12] "Bago mo hatulang catcatin at lico". Sa iba ay
ganito naman:
"Bago mo hatulan katkatin at liko"; walang pang-ugnay o
_ligazon_ "g".
Kaya, naging garil.
[13] "luasa,t, hulo". Kay P. Sayo ay "lasa,t hulo"--na
isang
maliwanag na kamalian. Ang "luasa,t, hulo" ay kahambing
ng "puno't
dulo". At ang ibig sabihin ay pakasuriin muna mula sa
puno hanggang sa
dulo, bago lapatan ng hatol.
[14] "ang mata,i, itingin". Walang "ang" sa "Kun
sino ..."
[15] " nanasang pants". Ganito rin ang kay P. Sayo;
nguni't sa "Kun
sino..," ay ginawang ganito: "oh, nanasang pantas!"
Ayon sa pagsulat
natin ngayon. Nguni't ang ganitong pagbabago ay
nakaligtaan sa dakong
unahan: ang " nanasang irog" ay hindi binago. Hindi
ginawang "h,

nanasang irog!"
[16] DINIDILIG. Sa "Kun sino ..." at kay P. Sayo ay
"nadidilig".
[17] "Bagong taoung basal, na ang anyo,t, tindig". Sa
iba ay "Bagong
taong basal, ang anyo at tindig".
[18] CASAM AN. Sa "Kun sino ..." ay "kasamaan", na
nakasira sa bilang
ng pantig.
[19] "O tacsil na pita sa yama,t, matas!" Itong huling
kataga ay
naging sanhi ng isang pagtatalo noong araw. May
nagsasabing
kasingkahulugan ito ng "mpataas" at may nagsasabi
namang katimbang ng
"matayog", kasalungat ng "mababa"; nguni't sa paano,t,
paano man ay
tama, at siyang ibig sabihin ni Baltazar, ang
pagkakakastila ni De los
Santos, na "poder"; lakas, kapangyarihan.
[20] "ng casamng lahat". Sa "Kun sino ..." ay lumabas
namang
"kasam-an", gaya ng nakasulat sa ika 18. "Casam-an"
doon at "casamn"
dito. Isa pang katunayan iyan ng kawalan ng iisang
tuntunin sa
pagsulat. Kaya, kung minsan ay mababasa nating "cataoan" ang
"katawan", at kung minsan naman ay "cataun" o
"cataoan", gaya rin
naman ng "catouiran", na kung minsan ay "catuiran",
atbp.
[21] "at niyaring nasapit". Ganito rin ang kay De los
Santos at ang sa

isang ginoong nagngangalang Cecilio Rivera; subali't

ang sa "Kun sino
..." at kay P. Sayo ay nawalan ng "at". Napaghahalatang
kusang inalis,
upang maging sukt ang bilang ng pantig. Labis nga
naman sa
labingdalawa ang may "at". Kaya, inalis ito.
At nariyan ang sa palagay namin ay isang kamalian pa
hanga ngayon ng
tanang manunula ngayon. Pawang matapat, halos ay bulag,
at walang
kapasupasubaling lingkod at alipin ng bilang ng mga
pantig sa
pagkakasulat. Ipinaaalipin sa Ortograpa pati ng tingig
at aliw-iw ng
tula, at walang kalayalaya ang lipad ng diwa at pitlag
ng kaluluwa.
Hindi makalayo sa bilangguan ng Ortograpa; at "di
kailangang maging
pilay man sa pangdingig, huwag lamang maging kulang o
maging labis sa
kumpas ng Ortograpa".
Kung sa bagay ay tunay ngang napakaselan sa bilang ang
tulang tagalog.
Walang pagtatalo ukol dito. Nguni't may isang pasubali,
na sa palagay
namin ay dapat pagkaisahan ng lahat, upang alang-alang
din sa
katamisan ng tulang tagalog ay palayain, sa gayon at sa
ganitong
pagkakataon, ang lipad ng tula. Hindi sa tuwituwi na'y
"bilang ng
pantig sa pagkakasulat" ang paghahariin, kundi ibigay
naman sana, sa
manakanaka, ang kapangyarihan sa "bilang ng
pamimigkas". Ibig naming
sabihi'y "pantig ng pamimigkas" (tawagin nating "slaba
prosdica")

ang papamaibabawin sa "pantig ng pagkakasulat" (tawagin

naman nating
"silaba ortogrfica"), kailan ma't magkakalaban sa
harap ng Katamisang
dapat maghari lagi na.
Si Balagtas, na di mapag-aalinlanganang sa tamis at
lambing, sa tingig
at aliw-iw na walang kasingsarap ng kanyang mga tula,
unang utang ang
kanyang ikinatangi at ipinaging Hari sa panunula, ay
maraming
halimbawang iniwan, upang maging saligan ng pagsusuri
at pagkakaisa ng
lahat. Bukod sa "at niyaring nasapit na cahabg-habg"
ay nariyan pa
ang: "na ang lilim niyan ay nacasisindc", "ang
buntng hining
niyang nagagapus", "ipinaghaguisan niyang mga lilo",
"ang
pananambitan niyang natatali", "anhin mang touirin ay
magcacalisiya"
at ilan pa sa "Florante at Laura"; saka "Dalita,i,
sumira niyaring
pagtitiis" sa "Labing-dalauang Sgat nang Pso", bukod
pa sa "Dusang
di maampat niyaring mga mat", atbp. Ang "iya" sa
"niyari", "niyan"
at "nagcacalisiya ay pinapagdaraang parang isang pantig
lamang, kung
minsan. Marahil ay sapagka't kung minsa'y nagiging
"isang pantig
lamang sa pamimigkas". Bakit ay di naman nakasusugat sa
pangdingig.
At kahambing ng "iya"--na naaaring gawing isa sa
pagbigkas kahi't
dalawa sa pagkakasulat--ay maaari rin ang "iyo". Gayon
din, at maaari

ring pagkaisahan, ang ukol sa "uwa", manakanaka.

Maaaring palayain ang
makata, maminsanminsan, kailan ma't di makasusugat sa
pangdingig.
Bigyan laya nga; at ang ganito ay hindi naman
sapilitan. Lumaya ang
may ibig, at huwag naman ang ayaw.
At ang ganyang kalayaan--na di pangsugat sa taynga--ay
lalong mabuti
kay sa kalayaang ginagamit na sa pagpapaikli.
Pinaiikli, at iniwawasak
pati ng tumpak na pagkakasulat ng salitang ibig
paikliin, magkaroon
lamang ng sukt na bilang sa ortograpa. Gaya ng kung
minsan ay
ginagawa sa "kailan". Pinipilit na palabasing dalawang
pantig lamang
ito sa pagkakasulat, sinisira ang ugat, ginagawang
"kaylan"--na tila
baga kung isulat at siraing ganito ay tama na at hindi
na labis.
Ganyan din ang ginagawa sa "kailangan" at sa "mayroon",
sinisira at
isinusulat ng "kaylangan" at "mayron"--gayong paano man
ang gawin, ang
"kaylan" at ang "kaylangan" at "mayron ay lumalabas
din, sa
pangdingig, na "kailan" "kailangan" at "mayroon". At
ang ganyan ay
hindi isang "kalayaan" kundi tunay na "kaalipnan".
Kaalipnan sa
Ortograpa! Pangsira sa pangdingig, ano man ang gawin.
Diyan mapaghahalatang may mga pagkakataong nagiging
makapangyarihan,
sa ilang pagkakataon, ang pantig ng pamimigkas" kay sa
"pantig ng
pagkakasulat"; at talagang ganito naman ang dapat
mangyari. Diwa at

kaluluwa ng tula ang tingig, ang aliw-iw. Nasa aliw-iw

at tingig ang
musika, na siya na rin ngang tunay na tingig at aliwiw. At ang musika
at lambing, ang sarap at ang tamis ng pamimigkas ay
siyang "pulot at
gata" ng tula. Hindi ang ortograpang "pipi at bingi".
[22] "maauaing Langit". Sa lahat nang nasa harap namin
ngayon ay
ganito ang sinasab; nguni't isang ginoong nabanggit na
namin sa
unahan, Cecilio Rivera, ay nagsabi, noong 1906, na iyan
daw ay mali.
Ipinahahalata niyang sa" lugal niyan ay "tumutungong
langit" ang
nakalagay. Nguni't nasabi na nga naming: sa lahat na ay
ganyan ang
nakalagay. Ganyan din ang nakalagay sa "Florante" ng
isang sumulat ng
ilang lathala ukol sa bagay na ito--noon ding 1906--at
nagtago sa
pamagat na "Crisantemo", taga Lalaguna at nanirahan sa
Marinduke.
[23] "iyong tinutungha,i, ano,t, natitiis?" Sa "Kun
sino ..." ay
"tinutunghy" ang nakalagay, at gayon din kay P. Sayo.
At iyan ay
naging sanhi rin ng pagtatalo, noong araw. Nguni't
walang ibang tumpak
kundi ang "tinutungha,i," (tinutunghan, na may ligazon
"i" o "y",
pinaikling "tinutunghan", at umuri sa "tun~go"). Ang
"tinutunghay" ay
di tama: dapat gawing "tinutunghayan". At labis naman
kung ganito.
[24] DIN~GIGUIN. Sa iba ay "dinggin"; kaya, pilay ang
tula. Sa

"Florante" ni G. C. Rivera ay "dingigin" din.

[25] VOSES. Sa "Kun sino ..." ay "boses", na kusang
isinulat na
ganito, upang itugma sa bagong ortograpa natin.
Nguni't kay P. Sayo,
na nagbago rin ng pagsulat, ay pinapanatili ang
datihang "voces". Sa
aklat na ito ay nakikitang ang "voses" na iyan ay
lumilitaw ring
"voces" kung minsan--na isa pang katunayan ng kawalang
ingat ng
limbagan.
At yamang napag-uusapan na rin lamang ang kawalang
ingat ng limbagan,
o lalong maliwanag, ng kahista, ay daliriin na natin
ang maraming
kamalian. Daliriin ang ukol na lamang sa pagkukudlit
("acentuacin
ortogrfica"), at huwag na ang sa ibang bagay--yamang
matutukoy na rin
lamang natin sa mga ibang paliwanag. At upang huwag na
tayong
mag-aksaya ng maraming panahon--yamang kay liwanag
namang napupuna ng
matatalin ng mangbabasa--ay tingnan na lamang natin ang
sa mga tulang
sumusunod:
"Datapua,t, sino ang tatarc cay sa mahl mong lihim
Dios na daquil?
ualng mangyayari sa balt ng lup d may cagalin~gang
iyng ninanas.
Sa halimbawang ito--at sa marami pang sagana sa aklat-ay
mapagkikilalang noon pa man ay alam na ang halaga ng
bawa't kudlit at

kung paano ang tumpak na paggamit. Salakot (capucha o

circunflejo) ang
ilinagay sa "cay", sapagka't bigla at paimpit ang
pagbigkas dito. Ang
salakot ay siyang kayarian ng kudlit na pabigla (agudo)
at ng paimpit
(grave o gutural). At sapagka't pawang hindi pabigla,
kundi paimpit
lamang, ang pagbigkas sa dulo ng tatlo pang talatang
kasunod--"daquil", "lupa" at "ninanas" ay kudlit na
banayad lamang
ang ginamit.
Nguni't masdan natin ang mga sumusunod:
"Sa loob at labas, n~g bayan bayan, cong saw
caliluha,i, siyang
nangyayaring har cagalin~ga,t, bait ay nalulugam
inins sa hcay
nang dusa,t, pighat".
"Caliluha,t, sam ang lo,i, nagtay at ang cabaita,i,
quimi,t,
nacayuc, santong catouira,i, lugami at hap ang lha
na lamang ang
pinatutul.
"Scat na ang tingnn ang lugaming any nitng sa
dlita,i, hindi
macaquib? aacaing biglng umiyc ang ps cong ual
nang lhang sa
mata,i, itl".
"!Ay Laurang poo,i,! baquit isinuy sa iba ang sintang
sa aqui
pangac at pinag liluhan ang tapt na ps pinanggugulan mo nang
lhang tumul?"

"Dusa sa puri cong csang siniphay, palasong may

lasong natiric sa
ps; habg sa Ama co,i, tnod na tumim aco,i,
sinusunod niyaring
panibugh".
Sa limang ito ay kay liwanag na napagkikilala ng
dadalosdalos ng
kahista. Sa unang halimbawa ay ginamit ang salakot, sa
lahat na,
gayong hindi nararapat sa ikalawa at ikatlong talata.
Napagkikilalang
huwag na di magkaroon lamang ay di na kailangan kahi't
papaano.
Gayon din ang ginawa sa ikalawa at ikatlo: pawang
salakot din, gayong
hindi dapat sa katapusang talata ng ikalawa at sa
ikatlo't katapusang
talata ng ikatlong halimbawa.
Sa ikapat na halimbawa--na pawang natatapus sa banayad
na paimpit--ay
nasangkapan ng "gutural" o "grave" ang dalawang
nauunang talata;
nguni't pagdating sa ikatlong talata at sa katapusan,
dahil marahil sa
sa wala nang madampot na "gutural" ay isinumpal na ang
bigla (agudo),
kahi't na paano.
At sa katapusang halimbawa ay panay namang "grave" ang
ginamit, kahi't
hindi nararapat sa katapusang talata. Siyang nadampot
niya, at siyang
ilinagay.
Kaya, sa bisa ng ganyang kagagawan, ang "puso" ay
napalagay na "ps"

sa ikatlong halimbawa, "ps" sa ikapat at "pso" sa

ikalima. At ang
"tulo" naman ay napalagay na "pinatu-l" sa ikalawang
halimbawa,
"i-tl" sa ikatlo at "tumul" sa ikapat.
[26] NAHIHIMBING. Sa "Kun sino ..." ay "nalilibng";
nguni't kay De
los Santos at P. Sayo ay "nahihimbing" din.
[27] INA-ING-AING. Sa iba ay "dinaingdaing".
Napaghahalatang kusang
binago, pagka't sa mga bata na lamang ngayon nariringig
ang ganyan. At
marahil ay sa bisa ng paniwalang mali iyan, kung kaya
binago. Nguni't
ang katagang iyan ay di mali. Matanda na nga lamang at
lipas na. Buhat
sa "inaing", na ang laman ng idinaraing ay "ina", gaya
naman ng
"aying" na "ay" ang nagiging laman ng pagdaing.
Ayon kay G. Victor Baltazar, anak ng Makata, ay
talagang
"ina-ing-aing" ang na sa matandang "Florante". Hindi
"dinaing-daing."
[28] IPINABIGAY. Kay P. Sayo ay "ipinamigay", na isang
tunay na
kamalian. Ang "ipinabigay" ay isang balangkas--na
maaaring sabihing
"tatak Bulakan"--na gaya rin ng "pasuriin muna" ay di
siyang karaniwan
sa ibang pook ng Katagalugan. Sa iba, ang "pasuriin" ay
"ksuriin"; at
ang isa't isa ay anak ng "pakasuriin". Sa may dakong
Bulakan ay "pa"
ng panglaping "paka" ang ginagamit, samantalang sa
ibang dako naman ay
"ka".

Ang "ipinabigay" ay di nariringig sa ibang dako, kundi

ang
"ipinakabigaybigay".
Hindi dapat kaligtaang ang "ka" ay siya ring ginamit
nina Del Pilar,
sa pakling "Caiigat cayo!", bilang tugon sa munting
aklat ni Fray
Rodriguez, na "Caiingat Cayo!" laban sa mga aklat ni
Rizal at iba't
iba pa.
[29] DUQUE ADOLFO. Ang "duque" ay isang maliwanag na
kamalian ng
limbagan. Si Adolfo ay "Conde". Hindi "Duque".
[30] "para n~g panaghy ng nananambitan". Sa "Kun
sino ..." ay gaya
ang nakalagay sa lugal ng "para"--na sa malas ay kusang
binago, upang
wagasin ang pananagalog. Iginalang ni P. Sayo ang
"para".
[31] "na ang uica,i, "Laurang aliu niyaring budh". Sa
"Kun sino ..."
ay ganitong kamalian ang nakalagay: "ang wika ay !
Larawangaliw
niyaring budhi!" Napaghahalatang ang "Larawan" ay
kamalian lamang ng
limbagan; nguni't kinusa ang pagkakagawa ng "ang wika
ay" ... sa lugal
ng "na ang uica,i, ..." Kay P. Sayo ay wala ring "na",
at ang "ay" ay
ginawang _ligazon_ at ikinabit sa "wika".
[32] "nan~gaca-tin~gala,t, parang naquinyig". Pilay.
Maliwanag na
kamalian ng limbagan ang "naquinyig". Dapat basahing
"naquiquinyig".

[33] GAPUS. Sa "Kun sino ..." ay "gapos" at kay P.

Sayo. Ang "gapus",
na katimbang ng "nakagapos", ay siyang tumpak.
Sa sinusundang talata, ang katagang "mahapis" ay
nakalagay na
"mahahapis" kay P. Sayo. Kaya, naging labis.
[34] "Nang matumbasan co ang lh, ang squit". Sa iba
ay ganito
naman: "Nang matumbasan ko ang luha nang sakit".
Ginawang "ang luhan
nang sakit" ay pagkagandagandang "... ang lha, ang
squit".
[35] CALULUNURAN. Sa "Kun sino ..." ay "kalunuran" ang
nakalagay;
kaya, naging pilay. At ang "pagcatung" ay "pagkatungo"
naman kay P.
Sayo. Tumpak ang "pagcatun~g", pagka't "tun~g" at di
"tungo" ang
ibig sabihin. Pantay-mata na ang pagkakatung ng araw.
Inilalarawang
parang isang taong napakataas ang araw, at noong
tumun~g ay abot sa
pantay-mat ang lagay ng kanyang ulo. Napakagandang
larawan!
[36] "ang sa pagcatali,i, liniguid n~g hirap". Ganito
rin kay De los
Santos at kay P. Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay
ganito naman--na
ayon sa patotoo ng anak ni Balagtas ay mali--: "yaong
natataling
linigid ng hirap". Sa malas ay walang malaking kaibhan
ito sa nauna;
nguni't nagkakaibang totoo. Sa una ay kay liwanag na
ibinabadhang ang

hirap na lumiligid sa nakatali ay anak ng pagkakatali,

samantalang
dito sa huli ay di maliwanag na ganyan ang ibig
sabihin.
[37] "sa nan~ga-calabang maban~gs na hayop". Ganito
rin ang na kay P.
Sayo; nguni't sa "Kun sino ..." ay ganito naman: "sa
mga kalabang
mabangis na hayop". Ginawang "mga kalaban" ang
"nangacalaban".
[38] "Halos nabibihay sa habg ang dibdib". Sa iba't
iba ay pawang
"nabibihag"--sa lugal ng "nabibihay"--ang nakalagay.
Na, isang tunay
na kamalian. Tama ang "bihay". Sinsay ang "bihag". At
ang kahulugan ng
"bihay"--na isang salitang lipas na ngayon--ay "punit",
bagama't
lalong matindi sa rito. Sa ngayon ay katimbang na ng
"waray".
[39] "ang aquing hinin~gang camataya,t, squit". Sa Kun
sino ..." ay
ganito ang nakalagay: "ang aking hininga, kamataya't
skit". Kay De
los Santos ay ibang-iba: "no permitiste que trizas
hicieran--de mi
cuerpo, vida y padecimientos" ang pagkakastila niya sa
"at di
binaya-ang nagca-patd-patd--ang aquing hinin~gng
camataya,t,
squit". Napakalaya ang pagkakakastila. Nagkaroon ng
"cuerpo"
(katawan)--na pinalitaw ng "trizas"--at nawalan ng
"camatayan"
(muerto).
Carlos RONQUILLO

Sept. 1921.