Marek M.

Dziekan
Uniwersytet dzki

ORIENTALISTYKA MIDZY TRADYCYJN FILOLOGI

A POTRZEBAMI WSPCZESNOCI.
W POSZUKIWANIU METODOLOGII ORIENTALISTYKI*
ABSTRACT: In the article, the author attempts to describe Oriental studies as a separate
and independent discipline of sciences, growing from their philological roots. The analysis and further proposals are based above all on Polish experiences of Oriental studies,
which, for historical reasons, have nothing to do with E. Saids orientalism. Classical
Oriental studies were determined by their philological character and in some cases until
now are understood as a philological discipline. However, contemporary developments
in the humanities and in the world require a new approach to the study of Oriental cultures. This new attitude requires, for example, a new methodology. In fact, contemporary
Oriental studies embrace such non-philological branches like Buddhist studies, Islamic
economy or Chinese philosophy and so on. The author discusses several proposals in this
concern, starting from a new definition of Oriental studies, not as an interdisciplinary but
a transdisciplinary (in the sense of Welschs transculturalism) discipline. Such a perspective allows to offer some ideas, which can create a transdisciplinary methodology based
on replication of methodologies of other traditional disciplines (like history, anthropology, literary criticism and so on) linked with Feyerabends epistemological anarchism.

Zanim rozpoczn waciwe rozwaania o orientalistyce, ze szczeglnym naciskiem

na prb nakrelenia pewnych wskazwek dotyczcych jej metodologii, najpierw kilka
uwag, dla wikszoci orientalistw bdcych by moe truizmem, dotyczcych samej
natury naszej dyscypliny1. Tak, od razu uywam wiadomie i celowo tego okrelenia:
dyscyplina, poniewa jestem gboko przekonany o jakociowej i metodologicznej odrbnoci orientalistyki jako nauki od innych dyscyplin.
Cho w orientalistyce funkcjonuje wiele samodzielnych dziedzin bardziej lub mniej
jednoznacznie powizanych z poszczeglnymi jzykami, w niniejszym tekcie nie bd
si odnosi do tego faktu, traktujc orientalistyk jako jednorodn, bo w kontekcie moich
rozwaa ten aspekt nie odgrywa wikszej roli. Oczywicie dochodzi tu kwestia samej
definicji Orientu. Wiele lat temu, jeszcze jako student, usyszaem wypowied Roberta
Stillera, e Orient nie istnieje, ale wiedz o tym tylko orientalici. W peni zgadzam si
z t opini. Stoj jednak na stanowisku, e cho nie istnieje Orient, to istnieje orientalistyka, jakkolwiek by to paradoksalnie zabrzmiao. Orientalistyka jest nauk obejmujc swoim zainteresowaniem wiele dziedzin (literaturoznawstwo, jzykoznawstwo, historia, religioznawstwo) ten aspekt mona okreli jako jej wewntrzny podzia pionowy. Wewntrzny podzia poziomy to funkcjonowanie w obrbie tej dyscypliny samodzielnych
dziedzin np. japonistyki, arabistyki, iranistyki, turkologii, sinologii, czasem czcych
si ze sob na podstawie czynnikw innych ni jzyk, np. islamistyka czy buddologia.
* Tekst referatu wygoszonego na konferencji naukowej Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego, Komitetu Nauk Orientalistycznych PAN i Wydziau Orientalistycznego UW w dn. 14
15.10.2013 r.
1 Problematyk t podjem ju wczeniej w nieco innym kontekcie w artykule Midzykulturowo a problemy metodologii i interpretacji w teorii i praktyce akademickiej. Uwagi orientalisty,
w druku.

PRZEGLD ORIENTALISTYCZNY NR 1 2, 2014

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

Wedug oficjalnych rozporzdze ministerialnych (ostatnie to rozporzdzenie z dnia

8 sierpnia 2011 r.) orientalistyka nie istnieje. Podjte w 2006 r. starania Komitetu Nauk
Orientalistycznych o wczenie orientalistyki do wykazu dyscyplin naukowych nie znalazy uznania w oczach czonkw Rady Gwnej Szkolnictwa Wyszego. Stao si tak, cho
od 1915 r. wydawany jest w Polsce Rocznik Orientalistyczny, czasopismo o zasigu
midzynarodowym. W 1922 r. powstao Polskie Towarzystwo Orientalistyczne, w 1932
Instytut Orientalistyczny Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1951 r. Komitet Nauk
Orientalistycznych Polskiej Akademii Nauk. Pierwsza katedra orientalistyczna powstaa
na Uniwersytecie Jagielloskim w 1919 r. Ju po niepowodzeniu wspomnianych stara
w 2008 r. na Uniwersytecie Warszawskim najwikszy obecnie orodek bada orientalistycznych w Polsce zyska rang wydziau, niedugo potem Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego zatwierdzio odrbny kierunek studiw pod nazw orientalistyka.
Do tej pory jednak pozostaje faktem, e prbujc bada rozmaite aspekty kultur zwanych
orientalnymi, przynajmniej formalnie musimy odnosi si do stopni i tytuw naukowych
zdobywanych jedynie w zakresie literaturoznawstwa i jzykoznawstwa. Wedug mojego
wstpnego rozeznania doktoraty w zakresie orientalistyki (Oriental Studies, Orientwissenschaft, wostokowiedienije itd.) mona otrzyma na uczelniach w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Belgii, Austrii, Rosji, we Woszech, Niemczech, na Wgrzech
i we Francji2.
Aby by w zgodzie z faktami, musz doda, e takie jak obecnie umieszczenie orientalistyki popierane jest dalej przez niektrych orientalistw polskich, czego najdobitniejszym, bo utrwalonym w publikacji wyrazem s sowa prof. Andrzeja Zaborskiego, przeciwnika wspomnianej wyej inicjatywy KNO, ktry pisze: Na szczcie ta cakowicie
anachroniczna inicjatywa stworzenia fikcyjnej dyscypliny upada, ale moe powrci,
skoro, niestety, Wydzia Orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego () wprowadzi
u siebie wiele zmian marginalizujcych filologi i promujcych wszystkoizm. Mona
mie tylko nadziej, e t sam anachroniczn drog nie pjdzie instytut krakowski3. No
c, wydaje si, e nadzieje Pana Profesora legy w gruzach krakowski orodek orientalistyczny pozby si niedawno ze swej nazwy sowa filologia, otwierajc si ju oficjalnie na co, co mona okreli jako orientalistyk niefilologiczn. Uwaam to osobicie
za wielki krok do przodu, bowiem wanie praktykowanie orientalistyki WYCZNIE
w aspekcie filologicznym jest wedug mnie anachronizmem.
Naley przy tym zwrci uwag, e sam termin filologia nie jest do koca jasny.
W polskiej tradycji naukowej filologia pojmowana jest zazwyczaj jako dzia nauk humanistycznych obejmujcy badanie jzyka i jego wytworw, w tym take literatury danego narodu lub krgu kulturowego4. W niniejszym tekcie, piszc filologia, to wanie
mam na myli, cho w rnych tradycjach naukowych Zachodu pojmowanie filologii
jest nieco inne5. Chciabym jednak wyranie podkreli, e nie chodzi mi o to, e kto
2

Pomijam w tym momencie rozmaity zakres terminu orientalistyka/Oriental Studies w rnych

tradycjach naukowych to zagadnienie wymagaoby odrbnego opracowania i w kontekcie niniejszego artykuu nie ma wikszego znaczenia; istotne jest natomiast, e nie dotyczy ono chyba nigdzie
bada o charakterze wycznie filologicznym.
3 A. Z ab o rs k i, Koncepcja i praktyka orientalistyki profesora Tadeusza Kowalskiego. Filologie
orientalne dawniej i dzi, w: L. S u dyka (red.), Orientalia Commemorativa, Wydawnictwo UJ,
Krakw 2011, s. 24. Bdna nazwa Wydziau Orientalistycznego UW za A. Zaborskim.
4 filologia, w: Wielka Encyklopedia PWN, PWN SA, Warszawa 2002, t. 9, s. 90.
5 Por. np. E. Tr y jars k i, The Turkic Philology at the Present Time: Do We still Need It?, Folia
Orientalia 2002, t. 38, s. 194196.

NR 1 2

ORIENTALISTYKA

z orientalistw swoje badania koncentruje na filologii to jest KONIECZNE dla naszego

funkcjonowania w ogle. Mam na myli sytuacj, kiedy wszelkie badania orientalistyczne
usiuje si w ow filologi wtoczy, pozostajc w fikcji naukowej, rwnie gronej, jak
wspomniany przez A. Zaborskiego wszystkoizm. Ale ju uczciwoci intelektualnej samych badaczy, nie tylko w zakresie orientalistyki, naley zostawi to, w ktrym miejscu
si znajd pomidzy wiedzie wszystko o niczym a wiedzie nic o wszystkim6.
Podczas nielicznych dyskusji o metodologii bada nad Orientem wycznie filologiczne kompetencje usiuj orientalistom wmwi przedstawiciele innych dziedzin nauk humanistycznych i spoecznych. A. Zaborski nawizuje do tych kwestii, omawiajc koncepcj orientalistyki prof. Tadeusza Kowalskiego i wzorujc si na jego pogldach w tym
wzgldzie. Ale naley pamita, e pogldy te profesor Kowalski wyraa grubo ponad
p wieku temu. W sposb jeszcze bardziej jednoznaczny wypowiada si na ten temat
prof. Jerzy Kuryowicz na III Zjedzie Orientalistw we Lwowie, twierdzc, e orientalistyka jako ga wiedzy nie istnieje, istnieje tylko lingwistyka, historia literatury, religioznawstwo itd. oparte na rdach wschodnich7. To by rok 1933.
Powstaje bardzo wane pytanie: Czy od lat 30. XX w. naprawd nic si w naukach
orientalistycznych nie zmienio? To pytanie tym bardziej uzasadnione, e analogiczne
do powyszych stwierdzenia mona znale w artykuach prof. Janusza Chmielewskiego z 1977 r.8 i prof. Romualda Huszczy z 2006 r.9. Dobr odpowiedzi na to pytanie
wydaj si sowa prof. Wadima B. Kasewicza z Uniwersytetu Petersburskiego: Orientalistyka naszych czasw ulega znacznemu skomplikowaniu w porwnaniu z jeszcze niedawnymi czasami. () Dzi, kiedy orientalista musi pracowa nad takimi zagadnieniami,
jak ekonomia muzumaska, konfucjaski obraz wiata, etyka buddyjska i wieloma innymi, klasyczne podejcia okazuj si niewystarczajce. Zwyke orientalistyczne instrumentarium badawcze uzupeniane jest nowymi podejciami, zapoyczeniami z innych
nauk, adaptowanych przez orientalistyk. Pojawia si skomplikowana struktura koncepcji, ktre nadbudowuj si nad klasycznym fundamentem10.
Innymi sowy mona powiedzie, e orientalistyka jako cao powinna odchodzi
od statusu nauki kontemplatywnej, do czego desygnuje jej zakadany filologiczny charakter, przeksztacajc si w performacyjn, to znaczy tak, by posuy si cytatem z artykuu Ewy Domaskiej, ktra dostarcza czowiekowi wiedzy uatwiajcej elastyczne
przystosowanie do zmieniajcych si warunkw i radzenia sobie ze zmieniajcym si
rodowiskiem zarwno spoecznym, jak i naturalnym (jeeli takie rozrnienie jest nadal
6

Zwizane z tym meandry omawia H. Kuijpe r, Area Studies versus Disciplines: Towards an
Interdisciplinary, Systemic Country Approach, http://www.asvj91.dsl.pipex.com/Hans_KUIJPER/
AREA_STUDIES_Vs_DISCIPLINES_Hans_KUIJPER.pdf (08.09.2013).
7 Por. Zjazdy Orientalistw Polskich. III Krakw 1933. IV Lww 1934, Collectanea
Orientalia nr 6, Wilno 1934, s. 29. Na tyme zjedzie wystpi take prof. Olgierd Grka, ktrego
referat dotyczy zwizkw orientalistyki z histori wywoa on do due poruszenie w krgu
orientalistw obecnych na spotkaniu, por. tame, s. 2830.
8 J. C h mie le w s k i, Orientalistyka tradycyjna i nietradycyjna, w: Nowe specjalnoci w nauce
wspczesnej, Ossolineum, Wrocaw 1977, s. 3347 i nast.
9 R. H u s zc z a, Orientalistyka: filologia nauka o jzyku wiedza o kulturze, Przegld Orientalistyczny 2006, nr 34, s. 144145.
10 Predisowie, w: Koncepcii sowriemiennogo wostokowiedienija, red. E.I. Zie le nie w, W.B.
Ka s e w icz, Sankt Petersburg 2013, s. 6. Ciekawostk w tym kontekcie jest istnienie od 1993 r.
w Moskwie prywatnej uczelni Institut Prakticzeskogo Wostokowiedienija; strona internetowa:
www.ipos-msk.ru.

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

zasadne)11. Takiego zadania, w moim przekonaniu, orientalistyka filologiczna nie jest

w stanie speni. Ale te orientalistyka bez jej filologicznego komponentu rwnie sobie
z tym nie poradzi.
Nie ma wtpliwoci, e w naukach humanistycznych zmiany paradygmatw nastpuj duo rzadziej ni w matematyczno-przyrodniczych, ale te humanistyka nie jest absolutnie statyczna. Doskonay przykad mona znale w dziejach samej orientalistyki,
a konkretnie arabistyki. Do przeomu XVIII i XIX w. arabistyka, wizana cile z islamistyk, uprawiana bya w ramach szerzej pojtej semitystyki i miaa konotacje przede
wszystkim teologiczne, a uksztatowanie si arabistyki jako nauki filologicznej byo procesem, ktry zakoczy si mniej wicej w poowie XIX w. Zanim to nastpio, w krgach
orientalistycznych te istniay opory, eby uzna ten przeom12. Wcale nie byo to proste
i naturalne, co wskazuje zreszt, e czenie dyscyplin byo w wypadku naszej dziedziny
wrodzone. Oprcz teologii i (wedug obecnej taksonomii) religioznawstwa wczy tu
take naley misjologi, ktra odegraa wan rol take w ksztatowaniu si np. sinologii.
Wanym punktem cikoci bya te historia.
Mona wic uzna, e niemal od samego pocztku to, co nazywamy orientalistyk
byo Manteldisziplin, wedug okrelenia Wolfganga G. Schwanitza13. Bo przecie relacje znajcych jzyki wschodnie misjonarzy, np. siedemnastowiecznych, majce charakter
etnograficzny i historyczny (a w tamtych czasach nawizyway nawet znw wedug
wspczesnego podziau nauk do politologii i internacjologii, czyli nauki o stosunkach
midzynarodowych), byy pracami zaliczanymi do dziejw poszczeglnych dziedzin
orientalistyki i nikt si nie zastanawia, czy owi misjonarze byli orientalistami, czy nie.
Orientalistyk otacza zreszt jeszcze wicej niejasnoci. Przede wszystkim, po ukazaniu si pod koniec lat 70. XX w. ksiki Edwarda Saida Orientalism zaczto j miesza,
a czasem utosamia z jednym ze zjawisk opisywanych przez Saida. W rzeczywistoci
bowiem opisuje on tam trzy zjawiska: orientalistyk pojmowan jako nauk o Oriencie,
orientalizm jako wewntrznie zrnicowane zainteresowanie Orientem, wreszcie orientalistyk na subie polityki. W kontekcie polskiej orientalistyki na szczcie te powizania pozanaukowe nigdy nie miay istotnego znaczenia. Inna niejasno to taka, jakiej
11 E. D o ma s k a, Jakiej metodologii potrzebuje wspczesna humanistyka? Teksty Drugie
2010, nr 12, s. 4647. O tych dwch modelach wiedzy i nauki por. take: K. J odkow s ki, Kontemplatywny vs. performacyjny model wiedzy a Feyerabendowska krytyka nauki (miejsce nauki
w hierarchii wartoci i rnych tradycji i form ycia), Studia Filozoficzne 1989, nr 10: Model
performacyjny, zaproponowany kilka lat temu przez Gonzalo Munvara, proponuje inne ni tradycyjne rozumienie sowa wiedzie lub zna. Znam swj pokj nie tylko wtedy, kiedy znam
wszystkie o nim fakty jest to i niemoliwe, i nierozsdne ale wtedy, kiedy wiem, jak si w nim
porusza realizujc swoje cele. Zadaniem nauki nie jest tylko czysta kontemplacja wiata. Jej zadaniem jest przede wszystkim pomoc w radzeniu sobie w wiecie. Nauka musi by efektywna,
skuteczna. Jej istot jest skuteczno dziaania na niej opartego (performance). I dotyczy to raczej
gatunku ludzkiego ni poszczeglnych jednostek. Jeli korzystajc z nauki gatunek czowieka moe
przystosowywa si do zmiennych okolicznoci w gitki i innowacyjny sposb, to nauka waciwie
spenia swoj funkcj. Wiedza naukowa jest kluczowym skadnikiem w dynamicznym oddziaywaniu gatunku homo sapiens ze rodowiskiem, w ktrym on yje (s. 101102).
12 Doskonale i szczegowo, na przykadzie Uniwersytetu w Jenie, proces ten opisuje S. Heid e man n, Zwischen Theologie und Philologie: Der Paradigmenwechsel in der Jenaer Orientalistik
1770 bis 1850, Der Islam 2008, t. 84, s. 140184.
13 W.G. S c h w a n itz, rec. ksiki S. Ma ngold, Eine weltbrgerliche Wissenschaft: Die deutsche Orientalistik im 19. Jahrhundert, Stuttgart 2004, H-Soz-u-Kult, 21.01.2005, http://hsozkult.
geschichte.hu-berlin.de/rezensionen/id=5929, 03.09.2013.

NR 1 2

ORIENTALISTYKA

czci Wschodu ma dotyczy orientalistyka. W polskiej tradycji naukowej, sigajcej

pocztkw XX w., orientalistyka zawsze obejmowaa Azj i Afryk, o czym wiadczy
moe zarwno jeden z paragrafw Statutu Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego,
jak i choby tre Rocznika Orientalistycznego od samego jego pocztku14. Podobnie
jest z rosyjskim wostokowiedienijem. Ale ju w Niemczech termin Orientalistik oznacza
tradycyjnie nauki o Bliskim Wschodzie, cho obecnie sytuacja ulega wyraniej zmianie
na rzecz objcia caej Azji, a nawet Afryki. Podobne zjawisko obserwujemy w wypadku
anglosaskich Oriental Studies. We Woszech orientalistica obejmuje ca Azj oraz cz
Afryki Maghreb i Etiopi15. Obecnie na caym wiecie wida intensywne zmiany w tym
zakresie i obserwuje si powstawanie tzw. Asian Studies, ktre w rzeczywistoci odpowiadaj naszej orientalistyce, cho te nie do koca, poniewa obejmuj tylko arabsk cz
Afryki, a polska orientalistyka zawsze cile zwizana bya z afrykanistyk. Warto przy
tym doda, e do tej ostatniej terminologicznej zmiany przyczynia si w gwnej mierze
poprawno polityczna. Po wydaniu wspomnianej wyej ksiki E. Saida i dyskusji, jak
wywoaa, okrelenie orientalistyka uznaje si za niestosowne.
Wedug wspomnianego wyej ministerialnego wykazu obszarw wiedzy, na podstawie dugiego ju dowiadczenia badawczego i dydaktycznego w zakresie orientalistyki
chciabym podsumowa jej wewntrzne zrnicowanie. Zwizana jest ona z trzema obszarami wiedzy: nauk humanistycznych, nauk spoecznych i sztuki. W ich ramach za badania orientalistyczne obejmuj dziedziny: nauk humanistycznych, teologicznych i spoecznych. Incydentalnie rwnie w ramach nauk spoecznych pewne obszary ekonomii,
nauk o zarzdzaniu i prawa. Ze wszech miar suszne jest zatem stwierdzenie, e granice
dyscyplin humanistycznych s jedynie umownymi liniami demarkacyjnymi, rozcignitymi ponad wsplnym w istocie terytorium poznawczym, jakim jest czowiek i wiat wytworw jego kultury16.
Takie podejcie w zakresie bada nad Wschodem potwierdza jedna z nielicznych
w orientalistyce wiatowej prac, ktre odnosz si do kwestii metodologii orientalistyki, cytowana ju ksika Koncepcii sowriemiennoj orientalistiki pod redakcj Ewgienija
I. Zieleniewa i Wadima B. Kasewicza wydana przez wydawnictwo Karo w Sankt Petersburgu w 2013 r.17. Sdz, e warto zwrci uwag na to zbiorowe i kompleksowe
opracowanie zagadnienia, poniewa pozostaje ono poza dyskursem o orientalizmie, ktry
cakowicie zagusza kwestie orientalistyki i jej metodologii w opracowaniach zachodnich,
ktre, nawet, jeli podejmuj te problemy, ju po kilku stronach zostaj wchonite przez
problemy orientalizmu.
Jest to wic niezwykle obszerny zakres dziedzin wiedzy, ktrych oczywicie aden
orientalista nie jest w stanie opanowa do koca ani od strony samych faktw, ani te
14

Cel Towarzystwa w nastpujcy sposb sformuowany zosta w trzecim paragrafie pierwszego Statutu: a) przyczynia si do rozwoju orientalistyki polskiej. b) budzi w Polsce zainteresowanie Wschodem, uczy znajomoci rzeczy wschodnich oraz nawizywa i podtrzymywa stosunki
kulturalno-naukowe z krajami wschodniemi. Warto przy tym wskaza na Uwag zamieszczon
bezporednio pod tym fragmentem: Wyraz Wschd oznacza tu bliszy Wschd Europejski, dalej
Azj, Afryk oraz obszary, objte jzykami wschodniemi i wpywem cywilizacji wschodniej. Statut Polskiego Towarzystwa Orjentalistycznego, Uniwersytet Poznaski, Pozna 1928, s. 3.
15 Por. Orientalistica, www.treccani.it/enciclopedia/orientalistica/ (02.09.2013).
16 Granice dyscyplin-arne w humanistyce, red. J. K ow a le w s ki, W. Pia s e k, M. liw a, Olsztyn 2006, s. 5.
17 W 2008 r. ukazaa si w tym samym wydawnictwie ksika pod redakcj tyche badaczy
Wwiedienije w wostokowiedienije. Obszczij kurs, bdca podrcznikiem dla studentw studiw licencjackich.

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

metodologii. Bezwzgldnie musimy jednak czerpa z dorobku wielu dyscyplin i dziedzin

nauki oraz obszarw wiedzy. Takie czenie rozmaitych dyscyplin, jak wiadomo, nazywane jest najczciej interdyscyplinarnoci. Za odmienny etap tego podejcia uzna mona
multidyscyplinarno. Chciabym zatrzyma si nieco nad zagadnieniem interdyscyplinarnoci. Ryszard Nycz, poruszajc si w przestrzeni literatury i kultury, pisze o utopii
interdyscyplinarnoci pojmowanej jako badania, podejmowane solidarnie przez przedstawicieli rnych dyscyplin, ktre doprowadzi powinny do zintegrowanego opisu caej
danej dziedziny przedmiotowej, opisu, ktry mgby by wspczesn wersj dawnego
ideau opisu penego, pewnego i obiektywnego. () Tymczasem rezultatem interdyscyplinarnych poszukiwa jest wszake nie tyle zrnicowanie owych wynikw poznania
uzyskiwanych z rnych punktw widzenia, co raczej pogbienie si tendencji do rozproszenia. () W tej sytuacji o wiele bardziej obiecujc perspektyw ukazuj, jak si zdaje,
badania nie inter-, lecz transdyscyplinowe: zmierzaj one, z jednej strony, do identyfikacji powinowactw przedmiotowo-problemowych idcych w poprzek (poniej, powyej)
istniejcych granic dyscyplinowych, z drugiej za do uchwycenia historycznych procesw ksztatowania i transformacji sztuk i nauk; procesw prowadzcych wspczenie
do powolnego wyaniania si zarwno zarysw nowych dyscyplin, jak i do stopniowej
rekonfiguracji dyscyplinowych podziaw caego pola humanistycznej wiedzy18.
Odnosz si do tych rozwaa, poniewa uwaam, e orientalistyce udao si omin wspomniane przez R. Nycza meandry interdyscyplinarnoci, a jej rzeczywist natur
pozostaje transdyscyplinarno, ktrej koncepcj wywodzi si z teorii transkulturowoci
niemieckiego filozofa Wolfganga Welscha19. Tak jak (wedug Welscha) nie ma kultur
monolitycznych, wewntrznie jednorodnych, tak rwnie nie ma takich ujednoliconych
dziedzin nauki. Moe jednak powsta pytanie, czym interdyscyplinarno ma si rni
od transdyscyplinarnoci i czy to nie przypadkiem mnoenie bytw ponad konieczno?
Natura bada orientalistycznych potwierdza, e nie. Interdyscyplinarno zakada bowiem istnienie granic pomidzy dyscyplinami (odrbnych dyscyplin w dyskursie naukowo-urzdniczym), za transdyscyplinarno te granice czyni pynnymi, uatwiajc komunikacj midzykulturow20.
18 R. N y c z, Kulturowa natura, saby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego i statusie dyskursu literaturoznawczego, w: Kulturowa teoria literatury. Gwne pojcia
i problemy, pod red. M.P. M ark o w s k ie go i R. N yc z a, Krakw 2006, s. 2930 (podkr. autora).
Odmienna interpretacja interdyscyplinarnoci i transdyscyplinarnoci, z uwzgldnieniem dodatkowo multidyscyplinarnoci por. W.B. K a s e w ic z, Obszczije problemy: wostokowiedienije w krugie
drugich nauk, w: Koncepcii, op. cit., s. 3034. Rosyjski orientalista uwaa, e transdyscyplinarno nie tworzy nowej jakoci naukowej, lecz interdyscyplinarno, nazywan przez niego take
neodyscyplinarnoci. Wobec przyjtej przeze mnie za punkt wyjcia koncepcji transkulturowoci
Welscha nie mog zgodzi si z tak konstatacj. Wedug mnie przedrostek multi- sugeruje wielo bez wikszego kontaktu, inter- zakada kontakt, ale nie integracj dopiero trans- tworzy
w peni odrbn jako, now metodologi i neodyscyplin.
19 Por. W. We ls c h, Tosamo w epoce globalizacji perspektywa transkulturowa, w: Estetyka
transkulturowa pod red. K. Wi lk o s ze w s kie j, Krakw 2004; W. We ls c h, Transculturality the
Puzzling Form of Cultures Today, w: Spaces of Culture: City, Nation, World, red. M. Te athe rs tone,
S. L a s h, London 1999; tene, Was is eigentlich Transkulturalitt? w: Hochschule als transkultureller
Raum? Beitrge zu Kultur, Bildung und Differenz, red. L. D arow s ka, C. M a c hold, Bielefeld 2010.
20 W tym kontekcie niezwykle inspirujce s rozwaania J. Sc he ffe ra o granicach midzykulturowych w artykule Entgrenzung durch neue Grenzen: Zur Pluralisierung von Kultur, Interculture
Journal. online-Zeitschrift fr Interkulturelle Studien 2009, nr 8, http://www.interculture-journal.
com/index.php/icj/article/view/77/117, 05.09.2013.

NR 1 2

ORIENTALISTYKA

To samo zjawisko w kontekcie orientalistyki naleaoby odnie do metodologii

tutaj rwnie naleaoby mwi o metodologii typu trans, by moe nawet w wersji
anarchizmu epistemologicznego (everything goes formua oddana w polskim przekadzie jako nic witego), ktrego sens zaprezentowa Paul K. Feyerabend w swej
synnej pracy Przeciw metodzie, co polegao na odrzuceniu wszelkich ogranicze metodologicznych. Koncepcja metody jako czego, co obejmuje stae, niezmienne i absolutnie wice zasady uprawiania nauki, napotyka na znaczne trudnoci w konfrontacji
z wynikami bada historycznych. Stwierdzamy mianowicie, e nie ma takiej zasady, bez
wzgldu na to, jak wydawaaby si racjonalna i mocno zakorzeniona w epistemologii,
ktrej nie naruszano by w jakim momencie. Staje si oczywiste, e takie naruszenia nie
s zdarzeniami przypadkowymi, nie wynikaj one z niedostatku wiedzy ani nieuwagi,
ktrych mona byo unikn. Wprost przeciwnie, dostrzegamy, e s one niezbdne dla
zaistnienia postpu21 twierdzi filozof.
Wydaje si przy tym, e metody zblione do tej wanie stosowane s w orientalistyce
od dawna, cho mao kto si do tego przyznaje. Wszyscy przecie dobrze wiemy, e bardzo rzadko cise zastosowanie jakiejkolwiek metodologii bada stworzonej na Zachodzie
zazwyczaj na takim czy innym materiale zachodnim odpowiada rzeczywistoci, ktr
badamy. Co wicej, takie cise trzymanie si metodologii zachodniej moe bardzo atwo
doprowadzi do znieksztacenia obrazu kultur Orientu. Dotyczy to zarwno nauk humanistycznych, jak i spoecznych.
Podobnie funkcjonowa ma zasada integralnokulturowa, zaprezentowana przez Jarosawa Utrata-Mileckiego w pracy Podstawy penologii. Teoria kary22. Koncepcja ta
musi jednak w tym przypadku zosta wypreparowana z tekstu. Podsumowa j bardzo trafnie recenzent tej ksiki, Teodor Szymanowski: Badania integralnokulturowe
mona by okreli uywajc innego terminu jako holistyczne, czyli traktujce badania
okrelonego zjawiska spoecznego caociowo, czy te wszechstronnie, uwzgldniajc
wszystkie elementy jego struktury 23. Wydaje si jednak, e tym razem faktycznie mamy
do czynienia z niepotrzebnym mnoeniem bytw transkulturowo i midzykulturowo moim zdaniem cakowicie wystarcz (trudno jednoznacznie stwierdzi, ktrej z tych
metod integralnokulturowo jest blisza wydaje si, e naleaoby j umieci gdzie
porodku), a przytaczam ten przypadek dla wyraniejszego zaznaczenia poszukiwa metodologicznych, w ktrych orientalistyka powinna znale swoje miejsce.
Interesujce badania, w jakim zakresie potwierdzajce sensowno zasady transdyscyplinarnoci i transkulturowoci, przeprowadzili izraelscy psychologowie spoeczni
Yehuda Aron i Irit Sharon. Postanowili oni podda weryfikacji ustalone w psychologii
zasady reakcji spoecznych. W tym celu zrealizowali na Izraelczykach 64 eksperymenty,
przeprowadzone wczeniej na Amerykanach, ktrych wyniki znalazy si w opublikowanych pracach. Okazao si, e wyniki tylko 30 spord tych eksperymentw si potwierdziy. Proces owej weryfikacji nazwali autorzy replikacj. W konkluzji pisz: Gwnym
wnioskiem wynikajcym z niniejszego studium jest niezbywalna konieczno przeprowa21 P.K. F e y e r a b e n d, Przeciw metodzie, tum. S. Wiertle w s ki, Wrocaw 2001, s. 23. Krytyczne omwienie jego pogldw w kontekcie humanistyki por. R. K a le ta-N a w roc ki, Przeciw
dyscyplinie. adnych granic, w: Granice dyscyplin-arne w humanistyce, op.cit.
22 J. U tra t-M ile c k i, Podstawy penologii. Teoria kary, Warszawa 2006, s. 4681; por. take:
Integralnokulturowe badanie kontaktu kulturowego. Wybrane problemy spoeczne i prawne, J. K rl i k o w s k a (red.) Warszawa 2009.
23 T. S zy man o w s k i, Recenzja ksiki: Podstawy penologii. Teoria kary, Przegld Wiziennictwa
Polskiego 2008, nr 59, s. 176, za: J. K rlikow s ka (red.) Integralnokulturowe, op.cit., s. 8.

10

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

dzania replikacji rozmaitych studiw w rnych kulturach. Wydaje si nieuzasadnione,

eby teorie i wyjanienia ludzkiego zachowania bazoway na badaniach przeprowadzonych [wycznie MMD] na jednej okrelonej grupie. () Jest bardzo prawdopodobne,
e wiele zasad funkcjonujcych w psychologii spoecznej nie dziaa poza specyficznymi
sytuacjami. Aby osign dalej idce generalizacje, konieczne jest przeprowadzenie dodatkowych replikacji 24.
Ze swej strony jestem przekonany, e praktycznie w wypadku wszystkich metodologii badawczych w kontekcie orientalistyki takie replikacje, nazwabym je transkulturowymi, s konieczne. W ten sposb replikacja metodologii czstkowych (metodologii
tradycyjnych dyscyplin nauki) staje si jedn z podstawowych zasad metodologii orientalistyki. Ani literaturoznawstwo, ani religioznawstwo, ani historia itd. nie s w stanie
da orientalistyce wzorw postpowania badawczego i eksplikacyjnego, ktre mona
bez obaw zastosowa. Aby przytoczy jeszcze jeden znany nam przykad, zaczerpn go
z religioznawstwa. We wszystkich opracowaniach powiconych wielkim religiom wiata znajdujemy konfucjanizm i buddyzm. Czy jednak da si te zjawiska jednoznacznie
(wedle zachodnich metodologii) okreli? Pozostaj one praktycznie niekwalifikowalne
konieczne byoby stworzenie jakiej odrbnej kategorii poredniej pomidzy religi
a filozofi. Std oceny naukowoci czy nienaukowoci naszych bada przez badaczy
nieobeznanych ze specyfik orientalistyki, a jednoznacznie pokrewne innym dziedzinom
nie zawsze uznaj za suszne. Niejednokrotnie orientalista nie moe postpowa zgodnie
z okrelon metodologi, a eby dostatecznie gboko zanalizowa dane zjawisko, musi
stosowa metodologi hybrydow25. Na przykad nic na to nie mona poradzi, e arabista badajcy prawo muzumaskie bdzie stosowa czsto metody blisze teologii ni
wypracowanej przez Zachd nauce prawa. Prawnicy mog si puka w czoo, ale to
nie zmieni zasad szariatu i natury tego systemu religijno-prawnego. Z tych te powodw
tylko do pewnego stopnia mog si zgodzi z twierdzeniem R. Huszczy, e orientalici,
po nauczeniu si danego jzyka, musz przyswoi sobie metodologi jakiej innej, nieorientalistycznej dyscypliny humanistycznej26. Raczej tym metodologiom powinni si
przyjrze, a nastpnie przeksztaci w taki sposb, eby nadaway si do badania Wschodu. Bardzo czsto z upatrzonej metodologii pozostanie niewiele poza jej nazw27.
Bez wtpienia podstawow zasad metodologii orientalistyki we wszystkich jej gaziach zarwno w aspekcie pionowym, jak i poziomym jest oczywicie badanie
oryginalnych tekstw i rozmaitych innych zjawisk zwizanych z kulturami szeroko pojtego Wschodu i Afryki w kontekcie wiedzy wynikajcej ze znajomoci jzykw rodzimych badanych obszarw. W zwizku z tym jest to wykorzystanie tego, co nazwa
by mona wiedz bezporednio dostpn, nieskaon przekadem, ktry, jak wskazuje translatologia, nigdy nie jest idealny zawsze pozostaje w mniejszym lub wikszym
(w wypadku jzykw orientalnych zazwyczaj wikszym) stopniu interpretacj tumacza. Waciwy, czsto wielowarstwowy sens zjawisk czy tekstw wymaga bezwzgld24 Y. A mir, I. S h a ro n, Are Social Psychological Laws Cross-Culturally Valid?, Journal of
Cross-Cultural Psychology 1987, nr 4, s. 468.
25 Taki charakter maj rwnie przedstawiane przeze mnie argumenty zawarte w niniejszym
artykule, pochodzce od rnych autorw, przedstawicieli rozmaitych szk i tradycji metodologicznych take przez to chc podkreli skomplikowanie podjtej problematyki.
26 R. H u s z c z a, op.cit., s. 144.
27 Nieco podobne procesy w odniesieniu do wspczesnego wiata arabskiego ukazaem na
przykadzie m.in. myli Marksa i Foucauld w mojej ksice Zote stolice Arabw. Szkice o wspczesnej myli arabskiej, Warszawa 2011.

NR 1 2

ORIENTALISTYKA

11

nie znajomoci jzykw orientalnych. A zatem mona powiedzie, e metodologi bada

orientalistycznych w pierwszym rzdzie jest przekad kultury na kultur, tzw. przekad
(midzy)kulturowy. Ju do dawno metod t przyjli jako swoj antropolodzy kultury, a powstaa ona w krgu uczonych skupionych wok Edwarda Evansa-Pritcharda
(19021973)28. W moim przekonaniu orientalistyka ma bardzo wiele wsplnego wanie
z t dziedzin nauki, szczeglnie wanie w kontekcie tej procedury badawczej i przedmiotu bada, ktrym s czsto kultury orientalne. Oczywicie w wypadku przekadu kulturowego pamita naley o istnieniu, podobnie jak w tumaczeniu literackim, zjawiska
nieprzekadalnoci29 (w ktre nie wszyscy tumacze i translatolodzy wierz, ale to temat
na inn okazj) oraz homonimw kulturowych. Tego ostatniego terminu, zapoyczonego z jzykoznawstwa, uywam na okrelenie sytuacji pozornego podobiestwa zjawisk,
na ktre zwracali uwag antropolodzy ze szkoy funkcjonalistycznej, np. Fred Eggan.
Jak przystao na funkcjonalist sdzi on, e pozornie podobne elementy kulturowe maj
w istocie zupenie odmienny sens w rnych zbiorowociach, a to gwnie ze wzgldu na
uwikanie w rne konteksty30.
Bardzo istotna, moim zdaniem, w tumaczeniu kultur Orientu homonimia kulturowa
zostaa przez Michela Certeau opisana jako idea wtrnego uycia. Peter Burke ilustruje j nastpujco: (Franois) Coillard, zaoyciel Misji Zambezi, by przekonany, e
nawraca pogan i wprowadza nowy system wierze. Kiedy jednak zmierza na spotkanie z krlem (ludu Bulozi, Lewanik), poproszono go o sprezentowanie wadcy metra
perkalu, na co si zgodzi. Nie zdawa sobie sprawy, e jego gest zostanie odczytany jako
zoenie ofiary na grobie rodziny krlewskiej. Gest ten przemieni go z misjonarza w wodza i pozwoli Lewanice wkomponowa go do lokalnego systemu31. Na nic tu mozolnie
wypracowane metodologie badaczy, ktrzy specyfiki afrykaskiej nie znaj.
Jak kady przekad, przekad kulturowy wymaga doskonaej znajomoci zarwno kultury wyjciowej, jak i docelowej. Dlatego na orientalistach, bdcych przekazicielami
owej wiedzy i jej interpretatorami, stoi niezwykle wane zadanie, wice si z gbok
znajomoci danego obszaru oraz posiadaniem niezbdnej wiedzy pozardowej, ktr niejednokrotnie bardzo trudno jest przekaza w sposb bezporedni osobom niemajcym odpowiedniego przygotowania o charakterze orientalistycznym. Istotna jest take
szersza wiedza o danej kulturze, ktr w wypadku badaczy naszego krgu kulturowego
zdobywaj oni choby w trakcie nauki w szkole. My t wiedz te mamy, a wkroczenie
w inne krgi cywilizacyjne pozwala nam bez wtpienia na szerszy ogld wielu zagadnie.
W tym tkwi zreszt sedno naszej pozycji epistemologicznej sami jestemy swego rodzaju granic pomidzy kulturami, a jednoczenie przetwornikiem informacji. Musimy
by transkulturowi.
Dlatego naukowcy, specjalici z rozmaitych dziedzin nauk humanistycznych, korzystajcy wycznie z interpretacji obcej kultury dokonuj w pierwszym rzdzie dalszej in28

Por. np.: P. Bu rk e, Historia kulturowa, tum. J. Hunia, Krakw 2012, s. 138140; M. B roc k i, Antropologia. Literatura dialog przekad, Wrocaw 2008, s. 173 i nast.; Translatalibility of
Cultures. Figurations of the Space Between, red. S. B udic k, W. Is e r, Stanford 1996; Translating
Cultures. Perspectives on Translation and Anthropology, red. P.G. R ube l, A. R os ma n, OxfordNew York 2003.
29 Por. np. na ten temat obszerne rozwaania translatologiczne O. Woj ta s ie w ic z a w: Wstp do
translatologii, Warszawa 1992.
30 E. N o w ic k a, wiat czowieka wiat kultury, Warszawa 1991, s. 133.
31 P. B ur k e, op.cit., s. 139 przykad zaczerpnity z The Hidden Hippopotamus Gwyna Prins a
(1980).

12

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

terpretacji tego, co ju jest w mniejszym lub wikszym stopniu interpretacj. Std nie
mona w adnym wypadku orientalistyki potraktowa jako dyscypliny usugowej wobec innych dziedzin nauki to sama orientalistyka musi rozwizywa problemy pozostajce w jej krgu zainteresowa, poniewa ma wiadomo, gdzie te problemy si pojawiaj. By moe naleaoby si zgodzi z Kasewiczem, e w rezultacie filologia, historia itd.
w ramach orientalistyki przeksztaci si powinny raczej w ujcia (podchody) okrelajce
metody bada, a nie samodzielne nauki, cho, jak podkrela Rosjanin, zachowa one musz swoj autonomi wewntrz orientalistyki32. Obawiam si jednak, e to moe jeszcze
zbyt daleko posunity wniosek, szczeglnie na obecnym etapie debaty o swoistoci naszej
dyscypliny.
W kontekcie jzykw chciabym jeszcze zwrci uwag na wane zjawisko, ktre
wprawdzie nie powstao w ostatnim czasie, ale w ostatnim czasie si nasilio. Chodzi
o skomplikowanie kwestii lingwistycznej i staoci paradygmatu jzyka orientalnego jako
podstawy wszelkich bada orientalistycznych. Od przynajmniej wieku mamy z tym zjawiskiem do czynienia na przykad w wypadku pastw arabskich Maghrebu, gdzie wielu
twrcw pisze wycznie po francusku, czy Indii, gdzie powstaje rodzima literatura w jzyku angielskim. Takim samym przypadkiem s literatury afrykaskie. Z kolei w czci
byych rodkowoazjatyckich republik radzieckich podstawowym rodkiem porozumiewania si i dziaalnoci intelektualnej pozostaje jzyk rosyjski. Powstaje take coraz bogatsza literatura pisarzy Orientu na uchodstwie. Jak traktowa to pimiennictwo? W czyjej
kompetencji pozostaje np. twrczo syryjskiego pisarza niemieckojzycznego Rafika
Schamiego, ktry nie napisa ani jednego opowiadania po arabsku, a jednoczenie jego
twrczo w warstwie semantycznej i symbolicznej jest jednoznacznie bliskowschodnia?
A co zrobi z filozofem marokaskim Muhammadem Abidem al-Dabirim, ktry cz
dzie napisa po francusku, a cz po arabsku? Czy to jeszcze pimiennictwo orientalne,
czy ju zachodnie? To jeden z problemw, z ktrymi orientalistyka powinna si od strony
teoretycznej i metodologicznej zmierzy w najbliszym czasie by moe bdzie musiao
nastpi jakie przeksztacenie kolejnego paradygmatu? Byle nie stao si to cakowicie
kosztem jzykw orientalnych, a tego typu pogldy znale mona nawet u uczonych,
okrelajcych siebie samych mianem orientalistw, jak Norman Itzkowitz, ktry ju
w 1958 r. twierdzi, e do badania Wschodu nie s potrzebne jzyki orientalne, poniewa
wszystko, co potrzebne do badania Orientu dostpne jest w jzykach zachodnich33. Ale
mamy te wielu w tym zakresie sprzymierzecw. O roli jzyka w rozumieniu innych
narodw, w nieco innym kontekcie, tak pisa brytyjski badacz Timothy G. Ash, odnoszc
si zreszt do kultur bliskich sobie, wywodzcych si z tego samego krgu cywilizacyjnego: Przydaoby si rwnie, gdyby brytyjskie dzieci znay drugi jzyk europejski (...).
Tylko wwczas, gdy znamy jzyk, moemy zrozumie Francj, Hiszpani czy Wochy34.
A c dopiero mwi o Chinach czy Iranie.
Oczywicie poruszone przeze mnie problemy nie zostay tu rozwizane. Jest bowiem niemoliwe, aby samotnie stworzy metodologi tak wewntrznie zrnicowanej,
a jednoczenie, paradoksalnie, bardzo spjnej dziedziny. Jestem jednak przekonany, e
wspczesny wiat wymaga od nas transdyscyplinarnoci, wiadomego podejcia replikacyjnego i minimalnej choby elastycznoci metodologicznej. Mwi tu o orientalistach
32

W.B. K as e w icz, Obszczije, op.cit., s. 33.

N. Itzkowitz, Eighteenth Century Ottoman Realities, Studia Islamica 1958, nr 16, s. 7394,
cyt. za: Z. Lockmann, Contending Visions of the Middle East. The History and Politics of Orientalism,
Cambridge 2004, s. 150.
34 T.G. A s h, Wolny wiat, Krakw 2005, s. 255.
33

NR 1 2

ORIENTALISTYKA

13

jako spoecznoci uczonych, nie o kadym z nas. Badacz ma prawo uksztatowa swoj
drog naukow wedle wasnych upodoba. Kady ma prawo zamkn si w swojej wiey z koci soniowej, zatopiony w kontemplacji, ale wtedy nie moemy wymaga, eby
przedstawiciele innych dziedzin znali Orient tak, jak to tylko my moemy go pozna,
ukaza i wyjani.
Jak wspomniaem wyej, orientalistyka niezbyt garnie si do autorefleksji. Chciabym,
eby byo inaczej. Do tej pory bowiem trudno nawet znale przemylan, pozytywn
autodefinicj orientalistyki. atwiej o autodefinicj przez negacj orientalici wskazuj
mniej lub bardziej oficjalnie, raczej co nie jest orientalistyk i kto nie jest orientalist, ni
co ni i nim jest. A czy sami wiemy, kim jestemy? Na ile i gdzie moemy postawi znaki
graniczne midzy nami a nimi? Czy mamy ochot i odwag na te pytania odpowiedzie?
BIBLIOGRAFIA
Amir Y., I. Sharon, Are Social Psychological Laws Cross-Culturally Valid?, Journal of Cross-Cultural Psychology 1987, nr 4, s. 383470.
Ash T.G., Wolny wiat, Krakw 2005.
Brocki M., Antropologia. Literatura dialog przekad, Wrocaw 2008.
Budick S., W. Iser (red.), Translatalibility of Cultures. Figurations of the Space Between, Stanford
1996.
Burke P., Historia kulturowa, tum. J. Hunia, Krakw 2012.
Chmielewski J., Orientalistyka tradycyjna i nietradycyjna, w: Nowe specjalnoci w nauce wspczesnej, Ossolineum, Wrocaw 1977, s. 3348.
Domaska E., Jakiej metodologii potrzebuje wspczesna humanistyka? Teksty Drugie 2010,
nr 12, s. 4550.
Dziekan M.M., Midzykulturowo a problemy metodologii i interpretacji w teorii i praktyce akademickiej. Uwagi orientalisty, (w druku).
Dziekan M.M., Zote stolice Arabw. Szkice o wspczesnej myli arabskiej, Warszawa 2011.
Feyerabend P.K., Przeciw metodzie, Wrocaw 2001.
Heidemann S., Zwischen Theologie und Philologie: Der Paradigmenwechsel in der Jenaer Orientalistik 1770 bis 1850, Der Islam 2008, t. 84, s. 140184.
Huszcza R., Orientalistyka: filologia nauka o jzyku wiedza o kulturze, Przegld Orientalistyczny 2006, nr 34, s. 137146.
Itzkowitz N., Eighteenth Century Ottoman Realities, Studia Islamica 1958, nr 16, s. 7394.
Jodkowski K., Kontemplatywny vs. performacyjny model wiedzy a Feyerabendowska krytyka nauki
(miejsce nauki w hierarchii wartoci i rnych tradycji i form ycia), Studia Filozoficzne
1989, nr 10, s. 99113.
Kasewicz W.B., Predisowie, w: Koncepcii sowriemiennogo wostokowiedienija, red. E.I. Zieleniew,
W.B. Kasewicz, Sankt Petersburg 2013.
Kowalewski J., W. Piasek, M. liwa (red.), Granice dyscyplin-arne w humanistyce, Olsztyn 2006.
Krlikowska J. (red.), Integralnokulturowe badanie kontaktu kulturowego. Wybrane problemy
spoeczne i prawne, Warszawa 2009.
Lockmann Z., Contending Visions of the Middle East. The History and Politics of Orientalism,
Cambridge 2004.
Nowicka E., wiat czowieka wiat kultury, Warszawa 1991.
Nycz R., Kulturowa natura, saby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie poznania literackiego
i statusie dyskursu literaturoznawczego, w: M.P. Markowski, R. Nycz, Kulturowa teoria literatury. Gwne pojcia i problemy, Krakw 2006, s. 538.

14

MAREK. M. DZIEKAN

NR 1 2

Rubel P.G., A. Rosman (red.), Translating Cultures. Perspectives on Translation and Anthropology,
Oxford-New York 2003.
Statut Polskiego Towarzystwa Orjentalistycznego, Uniwersytet Poznaski, Pozna 1928.
Szymanowski T., Recenzja ksiki: Podstawy penologii. Teoria kary, Przegld Wiziennictwa Polskiego 2008, nr 59.
Tryjarski E., The Turkic Philology at the Present Time: do We Still Need It?, Folia Orientalia 2002,
t. 38, s. 193201.
Utrat-Milecki J., Podstawy penologii. Teoria kary, Warszawa 2006.
Welsch W., Tosamo w epoce globalizacji perspektywa transkulturowa, w: Estetyka transkulturowa pod red. K. Wilkoszewskiej, Krakw 2004, s. 3143.
Welsch W., Transculturality the Puzzling Form of Cultures Today, w: Spaces of Culture: City, Nation, World, M. Teatherstone, S. Lash (red.), London 1999, s. 194213.
Welsch W., Was is eigentlich Transkulturalitt? w: L. Darowska, C. Machold (red.), Hochschule als
transkultureller Raum? Beitrge zu Kultur, Bildung und Differenz, Bielefeld 2010.
Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2002, t. 9.
Wojtasiewicz O., Wstp do translatologii, Warszawa 1992.
Zaborski A., Koncepcja i praktyka orientalistyki profesora Tadeusza Kowalskiego. Filologie orientalne dawniej i dzi, w: L. Sudyka (red.), Orientalia Commemorativa, Wydawnictwo UJ, Krakw 2011, s. 1525.
Zjazdy Orientalistw Polskich. III Krakw 1933. IV Lww 1934, Collectanea Orientalia
nr 6, Wilno 1934.

rda internetowe
Kuijper H., Area Studies versus Disciplines: Towards an Interdisciplinary, Systemic Country Approach, http://www.asvj91.dsl.pipex.com/Hans_KUIJPER/AREA_STUDIES_ Vs_DISCIPLINES_Hans_ KUIJPER.pdf [08.09.2013].
Orientalistica, www.treccani.it/enciclopedia/orientalistica/ [02.09.2013].
Scheffer J., Entgrenzung durch neue Grenzen: Zur Pluralisierung von Kultur, Interculture Journal.
online-Zeitschrift fr Interkulturelle Studien 2009, nr 8, http://www.interculture-journal.com/
index.php/icj/article/view/77/117 [05.09.2013].
Schwanitz W.G., Eine weltbrgerliche Wissenschaft: Die deutsche Orientalistik im 19. Jahrhundert, Stuttgart 2004, H-Soz-u-Kult, 21.01.2005, http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/rezensionen/id=5929 [03.09.2013].