Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
S DEPARTMENT Of EDUCATION
Office of Educational Research end Improvement
originating it
C Minor changes have been made to imfX0v
reproduction qualily
Points of new or opinions stated In this docu
c 1980
nahuatl
Acaxochitlan, Hidalgo
.011.o.
Centro de InvestigaciOn
para la IntegraciOn Social
El Colegio
de Mexico
CoordinaciOn:
Prefacio:
Rudolph Troike
(Center for Applied Linguistics,
Washington, D.C.)
IntroducciOn
Jorge A. Suarez
(UNAM y CIIS)
Cuestionario:
Ray Freeze
(IIISEO)
RecolecciOn:
EdiciOn:
Francisco Hinojosa
(CIIS)
INDUCE
Prefacio
Introduccion
Abreviaturas y signos empleados
Fono logfa
Fonemas
Acento
Aldfonos
Contrastes
Mond logo
Dialog
Morfofonernatica
Lexico
Notas
9
11
19
20
20
23
24
25
27
31
36
131
147
Airy_
1. 111,4
PREFACIO
Desde hace tiempo, is falta de informaciOn adecuada ha obstaculizado el estudio de las lenguas del mundo y la bLisqueda de los principios que fundamentan toda lengua humana. En el presente siglo se ha
avanzado mucho en el registro y en el analisis de lenguas hasta ahora
estudiadas, incluyendo lenguas sin escritura, pero esa tarea se ha promovido en forma desigual en cuanto a direccion y enfoque, y no se ha
elaborado un plan sisternatico para la recoleccion de datos sobre una
base amplia. En consecuencia, muchos de los datos reunidos no se han
presentado en una forma que permita facilmente extraer generalizacio-
Rudolph Troike
INTRODUCCION
El Archivo de Lenguas Indigenes de Mexico
Plan y objetivos
La finalidad fundamental de un archivo de lenguas es naturalmente
realiIa conservaciOn de materiales primarios de ellas, lo que puede
lista
breve
de
zarse de distintas formas', desde la recolecciOn de una
palabras hasta la de material suficiente para una descripciOn detallada.
11
Ia regi6n, o sea,
los grupos que tradicionalmente se enumeran para
chontal,
huave, ixcaamuzgo, cuiceteco, chatino, chinanteco, chocho,
zapoteco y zoque. En Ia
teco, mazateco, mixe, mixteco, nahuatl, trique,
segunda, se incluiran las lenguas marcadamente diferenciadas
anteriores, lo que
(cuando las hay) dentro de cada uno de los grupos
final,
significa que se archivaran unas veinte lenguas mas. En la etapa
dialectal que se da en
cuya meta es reflejar la atomizada fragmented&
de localivaries de esas lenguas, se intentara cubrir el mayor numero
empleara en las
dades, si bien por un procedimiento distinto del que se
dos primeras etapas.
Para que la muestra sea 6til desde un punto de vista tipolOgico e
histOrico es necesario que los materiales archivados sean cornparables
un procedien el mayor grado posible, o sea que se siga en cada caso
material presumiblemente sintactico2. Esa caracteristica de los cuestionarios responde en buena parte (hay naturalmente tambien rezones de
orden practico) a la hip6tesis de que cada longue presenta en todos sus
12
11
BEST COPY AVAILABLE
ailmw"""PowlemPePwarp--....
rencia radical entre la fonologfa y morfofonernatica y el resto del sistema lingarstico en cuanto al problema heurfstico. Si bien pueden esteblecer listas de contrastes fonolOgicos posibles3, que quizas en algOn
momerto se pueden considerar exhaustivas, no hay procedimiento que
permitan elicitar si una lengua tiene, por ejemplo, contraste de palatalizacien, excepto recogiendo material y observando si el fenemeno aparece. Pero no es necesario; por el contrario, representa una perdida de
tiempo aunque, en teorla, algunos lingUistas pareclan considerarlo
una virtud registrar pasivamente material de una lengua a la espera
de si surge o no una construed& que exprese posesiOn. Lo que seguramente cualquier lingaista siempre ha hecho es suponer que de algun
modo la lengua expresa Ia posesiOn, ha obtenido la traduccien de
expresiones posesivas de la lengua de contacto y ha clasificado las formas obtenidas asf dentro de los mecanismos sintacticos o morfolOgicos conocidos. Es decir que no es necesario adoptar hipetesis extremas sobre universales lingufsticos para reconocer que hay una serie de
13
1"
directamente
la lenguas, pero sf recoger informaciOn basica que sea
investigaciones
detallautilizable o que sirva de punto de partida para
ejemplificacion, la
das. Se ha desistido de incluir excepto como somera
morfofonematica, pues is complejidad de la mayorfa de las lenguas
desmesuradamente el materials. Asique se archivaran exigirla ampliar
ejemplo, las de
mismo, en relaciOn a ciertas categorfas como, por
registrar el numero de catemodo y tiempo-aspecto, solo se pretende
ofrecer el material que seria
gorias contrastantes, pero de ningun modo
information no se encuentra
Archivo cuando es el caso que ese tipo de
lenguas
indfgenas americanas.
ni en las gramaticas mas detalladas de
autonomo de ella, no
La fonologla se incluira adoptando un enfoque
la
solo porque de otro modo se requerirla incluir sistematicamente
considera enteramente
solo se trata de
Dado que en la etapa de recoleccian a nivel dialectal
linginstica y que el numero
atestiguar concretamente la fragmentation
elevado, ello solo se hare
de localidades que se deberfa cubrir es muy
restringida aspectos fonolOgicos y lexicos.
14
13
BEST COPY AVAILABLE
15
11
'00
temporales (565-573)
Clausulas truncadas (273, 274, 575-577)
Complementos:
comitativo (443-447)
16
15
instrumental (430-442)
locativo (30-41, 43-58, 449-481)
modal, predicativo (163-167, 178, 179, 398-423)
temporal (62, 144-146, 162, 204-209, 263, 276, 285,
286, 291-299, 302, 304, 318-325, 332, 363,
368, 421, 422, 581)
Cuantificadores (26, 59, 75, 231, 267, 271, 276, 321, 534-552, 578, 579)
Estar (11, 12, 24-58, 83)
Frases nominales (510-527)
Haber (102-116)
Interrogacion (2-4, 20, 22, 24, 29, 31-33, 35-37, 42-44, 47, 49, 52, 59, 66,
67, 71, 72, 76, 86, 90, 91, 94, 103, 104, 107, 119, 122, 123, 126, 127,
133-135, 138-140, 143, 145, '9, 151, 160, 168, 173, 175, 176, 194,
265,
196, 197, 206-209, 215, 218, 1.20, 223, 224, 226, 236, 245, 252,
302, 303, 326, 327, 424, 426, 428, 433, 435, 448, 449, 452, 454,
266,
481, 489, 497, 579, 593)
Tener (59-100)
Tiempo-aspecto (11-17, 61, 62, 142-146, 184-189, 192-201, 318-330)
Verbos intransitivos (180-191)
meteorolOgicos (170-172)
modales (267-279, 291-300)
de movimiento (301-313)
reflexivos, causatives (331-397)
transitivos, ditransitivos (192-209)
Jorge A. Suarez
17
16
Acaxochitlan
18
aplic.
art.
causat.
cont.
cont. result.
dim.
direc.
dubit.
fut.
imp.
imperf.
indef.
intr.
lig.
loc.
neg.
obj.
part. subj.
pos.
pret.
red.
refl.
rev.
sing.
lap.
2ap
3ap
()
absolutivo
aplicativo
artfculo
causativo
continuativo
continuativo resultativo
diminutivo
direccional
dubitativo
futuro
imperativo
imperfecto
indefinido
intransitivo
ligadura
locativo
negativo
objeto
particula de subjuntivo
plural
posesivo
preterite
reduplicaciOn
reflexivo
reverential
singular
primera persona
segunda persona
tercera persona
elemento optativo
19
rr.-1
17,
K-tf
FONOLOGIA
Fonemas
Simbolo
fonernico
Ejemplos
1. inicial
2. interna
3. final
TraducciOn
1. pico:X
2. wipXa
'puerco'
'pasado manana'
'volteo'
Consonantes
/p/
3. omikwep
It'
/k/
3. onitekit
'piedra'
'pinole'
'trabaje'
1. kowaX
2. pokXi
3. Xiltik
'culebra'
'humo'
'negro'
1. teX
2. pote")Xi
20
Or
,T1
Tst
2. nek w Xi
'gallina'
'miel'
3. oXacakw
terrd
/9 /I
2. a9mo
`no'
/s/
1. siwa:X
2. yesXi
3. ike:s
'mujer'
1. ga:li
'arena'
'quince'
tuve'
/k W/
/5/
1. k wanaka
`sangre'
'su pierna'
3. katoli
3. onikpig
#:
/h/2
'asr
'perros'
2. ihkO
3. 6i6imeh
/c/
1. conXi
2. me:cXi
'pelo'
3. omicno'?no:c
'te platicO'
1. did'
2. tedalo:X
3. noked
'perro'
'ardilla'
'mi pescuezo'
/ X/
1. Xa:kaX
2. pokAi
3. olo:X
'hombre'
'humo'
'olote'
/m/
1. me5Xi
'nube'
'ratan'
/6/
'Tuna'
2. kimiai
/n/3
'todo'
'mi hermano'
1. no6i
2. nokniw
3. icon
`su pelo'
21
21
a-- .
rwrs
/I/4
1. lamato
2. yelo:X
3. nokal
`viejita'
'elote'
`mi casa'
/w/
1. winti
2. sa:waA
3. nokone:w
'borracho'
`viruela'
`mi hijo'
Vocales
/i/
1. ictik
2. kalcinXi
3. kimi6i
'trio'
'casita'
'ratOn'
/e/
2. yeX
3. mieke
'frijol'
'muchos'
/o/
1. omiA
2. conXi
3. a9 mo
'hueso'
'cabello'
'no'
/a/
1. a9rno
2. notata
3. nihmaka
'no'
'papa'
'le doy'
/i:/
1. i:wiX
2. wi:c
'pluma'
'viene'
/e:/
2. te:mali
'pus'
/o:/
2. 6Xo:ya
'desgrana'
/a:/
1. a:X
'agua'
'venado'
2. masa:A
asimilados se
Ademas de los fonemas enumerados en prestamos no
pueden dar potencialmente todos los fonemas del espanol.
22
2r4
Acento
El acento casi siempre recae en Ia peratima
ces no es predecible
'asi'
ihkO
Notas
algunos casos es
1./9/en posicion final esta desapareciendo y solo en
posiciOn
intermedia
a veces
apenas perceptible, p. ej. nooi9 'tuna'. En
se percibe y a veces no.
solo en algunos casos es
2./ h /en posiciOn final esta desapareciendo y
apenas perceptible.
percibe en is cinta,
3. / n / final se escucha a veces. En icon 'su pelo' se
mas bien como nasalizaciOn de Ia o,
23
23
Al6fonos
Consonantes
Ejemplos
foneticos
TraducciOn
/k/
orn I k
'murio'
`despacio'
[01
omik
yolik
yolik I
/9/
[h]
wehka
we9ka
'lejos'
/n/
[01
a:k
a:tenko
'al agua'
nokal
nokaiwa
n 3kal
n3kalwa
imi casa'
`rnis casas'
/w/
momowtia
nokone:w
m Dmuwtia
n Dl on
liana miedo'
'mi hijo'
Vocales
1. La / i /es normalmente anterior alta abierta [I]; se suele abrir mas soy
bretodo en posiciOn final, siendo intermedia cerrada [eL o abierta [
Ilega a neutralizarse el contraste con la /e/.
24
2-1
/1/
tome
t 3M
kali
kalt
`dinero'
'casa'
totonki
t Dt prike
taliente'
/0/
[o]
[u]
pokXi
yowak
puktl
yowak
'humo'
'noche'
Copereztes
Consonantes
Fonemas
Ejrnplos
TraducciOn
/p/
pewa
mewa
'empieza'
'se levanta'
/t/
/c/
to3Ai
conXi
'conejo'
'pelo'
/t/
kimati
/6/
no6i
`sabe'
`todo'
/c/
/6/
capoX
6apoli
'zapote'
'chapulin'
/k/
/k w/
kali
k wall
'casa'
'bueno'
/9/
/h/
we'?ka
ihkO
'lejos'
'asi'
/s/
/c/
kostik
ictik
'amarillo'
'frlo'
25
to
/s/
/g/
/g/
/c/
sakaX
ga:I:
'zacate'
'arena'
megX1
'nube'
mecXi
luna'
mogik
/6/
non
`tu ombligo'
'todo'
/A/
XeX
'Iumbre'
/ t/
tea
Viedra'
/ X/
meXaX
'metate'
'ienderazalor
/I/
gmelawa
/r /
okikoyoni
/I/
sayo:Ii
'agujered'
'mosca'
/k w/
k wiXaX
`rnierda'
/w/
wiksik
'cocido'
/e/
palanki
kostike
'podrido'
'amarillos'
/i/
ictik
Vocales
/ i/
/i:/
i:wiA
'plurna'
/e/
/e:/
yeA
tepe:A
'frijol'
icerro'
/c/
oniktotokak
onikto:kak
'Io segur
'lo sembre
6/kat'
liquemalor
lescOndelor
/c:/
/a/
/a:/
6Xa:ti
26
26
00' P.,. 401444.4
Monolog
en nahuatl de Acaxochitlan
por el senor Daniel Licona
o deskani nias nipues niwalas ohse (ado nias. wan a9mo kema niAalkawas
nias okpaaloti ilwipa. noein tonali ninemis dins ne6momakilis wan
semana yeyi seseki lado kampa neopaktis nias. ompik vies skiera ome
ninemis. ne6mana. despwes niwalas para no6a. iwan nosiwaw ornpik
kani ninemis nias
paktias ndiwas miek. nokompadres nikimpias wan
pakilisXi. wan
in6a ne6AasoAaske. nedseliske ika kw ale wan ika
semana o
despwes nias okse parte de no6a. ompik nine9mis sikiera se
despwes niwalas para nika, nies ite6 i nooa. walaske nokompadres
27
27
contentos. Despues ire a otra parte. And ire siquiera una semana y
luego me vengo para acd, estare en mi casa. Van a venir mis compadres y me estiman y me vienen a visitar, me vienen a saludar.
28
28
(yo/quiere/l la.
sing./va/lap.
sing./pasea/futifiesta/loc./a-
(o/ despues/ lap. sing./ vino/ fut./ otro/ lado/ lap. sing,/ va/ fut.)
0 despues ire a otro lado.
wan a9mo kema ni-Xa-ekawa-s kani n-ia-s ni-paalo-ti ilwi-pa.
sing./ va/1 a p
(y/ no/ cuando/ lap. sing./ indef./ olvida/ donde/ 1' p.
sing./ pasea/ direc.(alla) pres./ fiesta/ loc.)
Nunca me olvido de ir a pasear a la fiesta.
flan tonal-i ni-ne9mi-s di6s ne6-momakili-s
(todo/ dia/abs./ lap. sing./camina/fut./ Dios/lap. sing. obj./socorre/
fut.)
29
obj./tiene/fut./y/donde/
30
*it
Dialog')
en nahuati de Acaxochitlan
entre la senora Susana Licona y el senor Daniel Licona
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
waiwilowas asta ipan XayuwilisXi wan despwes titeAamakaske ticiwaske ci9ton Xakw ale para titeXamakaske
onkan tiaske tipasalotiwe ompa ikXacinXa.
wan niman7
onkan tikoiwatiwe ome yiyi tonali onkan tiwalaske nikan
wan niman oksepa tiXak waske onkan wiwilowas teoa.
inon tonali waiwilowas in tokompadrito mino de nikan.
tambien titeiwitiwe ma taakompanarolo.
para te9wan tikisatke sansekni tiXakw aske.
and. tewan ti Xak w aske.
31
01
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
Daniel:
Susana:
32
32
4
(vino/ todos van/fut./ hasta/ encima/oscurece/nominalizador/ abs./ y/ despues/ 1' p. pl./ obj. indef. pers./ sirve
comida/ fut. / pi.)
Van a venir hasta el dia de Ia Semana Santa (sombra) y
despues les vamos a dar de comer.
ti-6iwa-s-ke di9ton Xak wake para ti-te-Xamaka-s-ke.
(1' p. pl. /hace /fut. /pl. /poco /comida /abs. /para /1' p. pl./
obj. indef. pers. / sirve comida/ fut. / pl.)
onkan t-ia-s-ke ti-pasalo-tiw7e ompa ikXacinXa.
Daniel:
Susana:
wan niman?
(y/ luego)
LY luego?
onkan ti-k-ciwa-tiw-e ome yiki tonal-1
(luego/ 1 a p. pl. /3' p. sing. obj./hace/direc. (alla) fut. /pl./
(luego/ lap. pi./ vino/ fut./ pl./ aqui/ y/ luego/ otro/ suf.
temp./ la p. pl./ indef/ come/ fut./ pl.)
onkan wi-wilowa-s to -Lan.
Daniel:
(ese/ dia/ abs./ vino/ todos van/ fut./ art./ pos. 1' p. pl./
compadrito / Maximino de aqui)
33
33
Susana:
Daniel:
(para/ nosotros/ la p. pl./ sale/fut. / pl./ juntos/ V' pl. / indef./ come/ fut./ pl.)
Para que comamos todos juntos.
Susana:
Daniel:
Susana:
(18. p. pl./ dice /fut. /pI./ocho /dfa /abs /antes /para /red./
vino/ todos van/ fut./ todo/ hombre/ abs.)
nikan ne-senXali-lo seki Red in kal-e.
(aquf/ impers./ junto/ pas./ alguno/ en/ art./ casa/ abs.)
Susana:
Les diremos ocho dfas antes para que vengan todos aquf y
se junten algunos en la casa.
ihkon ti-t-elwi-s-ke para ma ne-sesenXali-lo.
(asf/ la p. pl./ obj. indef. pers./ dice/ fut./ pl./ para/ part.
subj./ impers./ junto/ pas.)
Daniel:
Susana:
35
35
MORFOFONEMATICA
/m/ y /n/alternan segun la posiciOn./m/ no se da en posickm final
donde se da/n/. Pero como/n/esta en vfas de desapariciOn en posiciOn final a veces no aparece.
TraducciOn
Ejemplos
olla
komiX
mi olla
noko(n)
/n/ no. aparece ante bilabial donde se claim/.
Enseno a Juan.
Enseno a Pedro.
nikma6tia in hwan.
nikmadtia im pedro.
36
36
SINTAXIS
1. Esta casa es grande.'
inin kal-i, weyi
(esta/casa/abs./grande)
Esta casa no es grande.
inin kal-e, a9mo weyi
(esta/casa/abs./no/grande)
Esta casa es chica.
inin kal-e, tepi-to
(esta/casa/abs/chica/dim.)
Esta casa no es chica.
inin kale, a"mo tepi-to
(esta/casa/no/chica/dim.)
Esta casa es nueva.
inin kal-e, yankw wik
(esta/casa/abs./nueva)
Esta casa no es nueva.
inin kal-e, a?mo yank Wik
(esta/ casa/ abs. / no/ nueva)
(esta/casa/abs./no/vieja)
Esta casa es blanca.
lnin kal-e, ista:k
(esta/casa/abs./blanca)
Esta casa no es blanca.
Inin kal-e, a "mo ista:k
(esta/casa/abs./no/blanca)
37
37
..
l'I'-'-'4177.4?11111101111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111"4111Vir.""'".-'...
. .
(cOmo/es/esa/casalabs.)
3. LQue tan grande es esa casa?
molwe weyi, inon kal-e?
(muy/grande/esa/casa/abs).
4. 4Es nueva esa casa?
yank wik, inon kal-e?
(nueva/esa/casa/abs.)
5. Si, es nueva.
ke:me, yank wik
(si/nueva)
6. No, no es nueva.
Omo, a9mo,yank wik
(no/no/nueva)
No.
7. Si
ke:me Omo
(si)
(no)
8. Yo soy alto.
n&wa, ni-k wohtik (Xa:kaA)
(yo/la p. sing./alto/hombre/abs.)
TO eres alto.
(el, ella/alto)
38
38
mt,11411,.'
paliarFT_
'"-
-71711H nr,MPW,
,-"^".;;" -
2:4*:
(nosotros/p1./la. p. pi/alto/pl.)
Ustedes son altos.
namewan-tin, nan-kwohtik-e
(ustedes /pl. /2a p. pl./alto/pl.)
El los son altos.
yewan-tin, k wohtik-e
(el / pl. / alto./ pl.)
Yo soy chaparro.
newa, ni-tepi-to
(yo/la p. sing./chico/dim.)
Tu eres chaparro.
te9Wa,ti-tepi-to
(tu / 2a p. sing./chico/dim.)
Usted es chaparro.
tewa-ci, ti-tepi-to-ci
(tO/rev./ 2a p. sing./chico/dim./rev.)
El es chaparro.
yewa, tepi-to(n)
(el, ella/chico/dim.)
Nosotros somos chaparros.
tewan-tin, ti-tepi-to-ton
p. pl./chico/dim./red.)
(nosotros,
Ustedes son chaparros.
namewan-:in, nan-tepi-to-ton
(ustedes /pl. /2a. p. pl./chico/dim./red.)
39
3)
Yo soy gordo.
ne"wa, ni-toma:wa-k
(yo/la. p. sing./engordar/adjetivizador)
TO eres gordo.
tewa, ti-toma:wa-k
(hi/ 2a. p. sing./engordar/adjetivizador)
Listed es gordo.
tewa-ci, ti-toma:wa-k
(tO/rev./ 2a. p. sing./engordar/adjetivizador)
El es gordo.
ye')wa, toma:wa-k
(el, ella/engordar/adjetivizador)
Nosotros somos gordos.
to wan -tin, ti-toma:wa-k-e
(nosotros/p1./la.p. pl./engordariadjetivIzador/p1.)
Ustedes son gordos.
name?wan-tin, nan-toma:wa-k-e
(ustedes/p1./rev./2a. p. pl./red./gordo/red./rev.)
40
40
yewan-tin, toma:wa-k-e
(el.pl. / engordar / ad jetivizador / pl.)
Yo soy flaco.
newa, ni-wa:hki
(yo/14 p. sing./seco, flaco)
TO eres flaco.
te2wa, ti-wa:hki
(t0/ 2a p. sing./flaco)
Usted es flaco.
te9wa-cin, ti-wa:hki-cin
(tu / rev. / 2a. p. sing./flaco/rev.)
El es flaco.
ye'?wa, wa:hki
(el, ella /fiaco)
(nosotros/p1./la. p. pl./red./flaco/p1.)
Nosotros somos flacos.
.te9wan-te, (-tin), ti-wa-wahki-me
41
.1:1411
(el/pl./red./flaw, seco/pl.)
9. Mi casa es grande.
no-kal, weyi
(pos. P. p. sing./casa/grande)
Tu casa es grande.
mo-kal, weyi
(pos. V. p. pl./casa/grande)
La casa de ustedes es grande.
nemo-kal, weyi
(pos. 2a. p. pl./casa/grande)
La casa de ustedes (rev.) es grande.
na9mo-kal-ci, weyi
(pos. 2a p. pl./casa/rev./grande)
La casa de ellos es grande.
in-kal, weyi
(pos. 3a. p. pl./casa/grande)
42
r.
(chile/abs./rojo)
11. Los chiles ya estan rojos.
in diloo-X yi yo-tioili-wi-(?ke)
(art./chile/abs./ya/pasado/rojo/verbalizador intr./pl.)
12. Los chiles todavia no estan rojos.
in dildo-A aya9mo 6idili-wi
(ese/arbol/abs./grande)
14. Ese arbol va a ser grande.
inon k wawi-X yaw mo-skalti weyi
(ese/arbol/abs./va/refl./creciO/grande)
15. Ese arbol ya era grande (cuando vinimos aqui).
inon k wowiX k wohtik o-katka...
(ese/arbol/abs./alto/pasado/era)
16. Ese arbol se volviO grande.
inon k wowi-X o-mo-skalti weyi
(art./chile/abs./van/rojo/verbalizador intr./pl.)
18. Este sombrero es igual al tuyo.
ini gompilelo Aamati (ke) mo-ompilelo
(este/sombrero/se parece/que/pos.2 a. p. sing./sombrero)
43
43
(estos./sombrero/p1./red./se parece/pl.)
20. 6De qua color es esa falda?
kenin Aamati inon k we-Xi
(cOrno/se parece/esa/falda/abs.)
21. Esa falda es blanca y negra.
inon k we-Ai, ista:k wan Ailtik
(que/sabroso/art./comida/abs.)
25. La comida esta caliente.
in Aak wale, totonki
(art./comida/abs./caliente)
26. La comida esta frfa.
in Aaka-le, ictik
(articomida/abs./frio)
44
41
(art./agua/absimuy/frio.)
27. Esa olla esta sucia.
inon kome -A sokiyo
(esa/olla/abs/sucio)
Esa olla no esta sucia.
inon kome-X, a'?mo sokiyo
(esa/olla/abs./ no / sucio)
Esa olla esta limpia.
inon kome -A, dipawak
(esa/olla/abs./limpio)
Esa olla no esta limpia.
inon kome -A a9mo oipawak
(esa /olla /abs. / no/ limpio)
(art./pueblo/abs./lejos/de/aqui)
29. LEsta lejos el pueblo?
wehka n altepe:-X?
(lejos/art./pueblo/abs.)
45
45
(art./Juan/alla/es/ahora/art./Pachuca)
31. LDonde esta Juan ahora?
kanin ka in xwan ata
(dOnde/es/art./Juan/ahora)
32. LAhora esta en Pachuca?
ompa ka aa in pa6uka?
(alld/es/ahora/art./Pachuca)
33. LEn Pachuca es donde esta?
ompa ka paeuka in xwan?
(alla/es -Pachuca /art. /Juan)
34.
(ayer/alla/era/art./Pachuca/art./Juan)
35. 6DOnde estuvo Juan ayer?
kanin okatka i yalwa in xwan
(dOnde/era/art./ayer/art./Juan.)
36. LIDOnde esta to papa?
kanin ka mo-tata
(donde /es /pos. 2a. p. /papa)
(alla/es/a pos.
2a.
p. sing./papa/en/casa/abs.)
46
46
47
kanin ka kome-X
(dOnde/es/olla/abs.)
61Dande esta el machete?
kanin ka ni ma6ete.
(dOnde/es/art./machete)
45. La olla esta en el suelo.
in kome-X ompa ka Xal-pa
(art./olla/abs./alla/es/tierra/en)
La olla este en ese rincOn.
in kome-X ompa ka Xanakas:M
(art./olla/abs./alla/es/rincOnlabs.)
El machete este en el suelo.
in ma6ete ompa ka Aa:l -pa
(art./machete/alla/es/tierrai en)
El machete este en ese rincOn.
in maete ompa ka Xanakas-Xi
(art./machete/alla/es/rincon/abs.)
46. La olla este. junto al comal.
in kome-X ompa ka i-nawak in komal-e
(art. /olla /abs. /ally /es /pos. 3a. p. sing./art-/comal/abs.)
(alla/es/afuera/de/art./casa/abs)
(alld/es/dentro/de/art./casa/abs.)
49. 6DOnde esta Ia iglesia?
kanin ka n teopan-cin-Xi
(dOnde/es/art./iqlesia/rev./abs.)
6DOnde esta el mercado?
kanin ka in tiankis-Xi
(dOnde/es/art./mercado/abs.)
z,Donde esta to casa?
kanin ka mo-kal
(art./iglesia/rev./abs./mas/es/lejos)
52. 6DOnde esta el corral?
kanin ka in kola!
(clande/es/art./corral)
53. El corral esta atras de la casa.
in kaal (kolal) ka in kwiAapa n kal-e
(art./corral/es/art./atras/art./casa/abs.)
El corral esta delante de la casa.
in kdral ka i-gtenko n kal-e
49
(art./ropa/abs./alla/es/dentro/art./batil)
55. Los frijoles estan en Ia olla.
in ye-A ompa ka ite6 in kome-X
(art./frijollabs./alla/es/dentro/art./olla/abs.)
56. El pajaro esta en el arbol.
in toto:A ompa ka iteC inon kwawi-X
(art./pajaro/absialla/es/en/ese/arbol/abs.)
57. La mosca esta en Ia pared.
in sayol-e ompa o- mo -sewi ite6 in tepa:mi-X
(art. / mosca/abs. /alla/ pasado / refl. /descans6 /en /art. / pared /
abs.)
3a.
sing./orilla/lociartifuego/abs.)
59. tCuantos perros tienes?
kes-ke oi6i-meh
50
P.
El tiene un perro.
ye9wa (ki)pia se 6idi
(el/ 3a. p. sing. obj. / tiene/ uno/ perro)
Tenemos un perro.
ti-pia-ne se didi
(2a. p. pl./tiene/p1./uno/perro)
Ustedes tienen un perro.
namewan-te nan-ki-pia-?ke se 6i6i
51
51
52
68. Yo lo tengo.
ne9wa ni-k-pia
(art./malz/abs./pasado/empezd/come/come/pasivo/verbalizador pasivo)
k wiAa-pil
(art./perro/pluralizador/3a.
p.
sing. obj./tiene/pluraliza-
dor/cola)3
71. LTienen cola los perros?
ki-pia-eke in k wiXa-pil in oidi-me?
(3a. p. sing. obj. /tiene /pl. /art. /cola /art. /perro /pl.)
72..6Acaso no tienen cola los perros?
Xema64a9mo ki-pia-9ke in k w iAa-pil in 6i6i-me?
53
53
.
.4.yt
' ,"
54
(art./comida/abs./no/sal/propio de)
83. La comida esta salada.
in Aak wal-e, ista -A 6idik
(art./comida/abs./sal/abs./amargo)
84. La sopa tiene chile.
in Aakwal -e de sopa ki-pia 6ile
55
55
"11r71.9M1F.17"V7041,11FA Tt ,11.71
-7.7r.7rvT'rr7rr7:
p1.
obj./ tiene)
91. 6Tiene Ud. jabOn para vender?
ti-k-pia Napo para ti-k-namaka-s
(2a. p. sing./3a. p. sing. obj./jabOn/para/2a. p. sing./2a. p. sing.
obj./vende/fut.)
92. Tango gripa.
ni-k-pia totonki wan compile
emo
56
56
MisifilinufliOror
n-a:-miki
(1a. p. sing./agua/muere)
Tengo suefio.
ni-ko6-miki
(1g. p. sing./suetio/muere)
Tengo flojera.
ni- Aaciwi
p. sing./tiene pena)
(en/art./olla/abs./alla/es/frijol/abs.)
En olla no hay frijoles.
ite6 in kome-A a9mo ki-pia ye-A
(en/art./olla/abs./alla/es/art./agua/abs.)
En Ia olla no hay agua.
ited in kome-A a'?mo Aen ki-pia a:-X
(no/es/frijol/abs./en/art./olla/abs.)
105. Si hay.
ke:me, ompa ka
(sf, all& es)
106. No, no hay.
a9mo a9mo ompa ka
(no /no /ally /es)
58
56
(en/art./monte/abs./no/es/p1./venado/p1.)
108. En la casa hay gente.
ite6 i no-oa ka Xaka-me
(en /art. /pos.. 14. p. sing./casa/es/hombre/pI.)
ite6 i no-ca Xaka-tentok
(en/art./pos. V. p. sing. /casa /hombre /Ileno)
En la casa no hay gente.
ite6 i no-6a a9mo ka Aaka -me
(dentro/art./pos. 1a. p. sing. /casa /no /es /hombre /pl.)
(aquf/es/cuatro/tortilla/abs.)
111. Aquf hay una tortilla.
nikan ka se Xagkal-i
(aquf/es/uno/tortilla/abs.)
112. Aquf hay agua.
nika onkan ka n a : -A
(aquf/aquf/es/art./agua/abs.)
59
(aqui/no/es/art./agua/abs.)
113. Alla hay arboles.
ompa tentok-e k waw-Xi
(alla/Ileno/p1./arbol/abs.)
114. Hay una epidemia en el pueblo.
ompa ka se koko-lis-Xi ted in altepe-X
(alla/es/uno/nominalizador/abs/en/art./pueblo/abs.)
115. En mi pueblo hay mercado.
Red no-altepe-w ompa ka n tiankis-Xi
(en/pos. 1a. p. sing./ pueblo/posesivo/alla/ hay/art./mercado/
abs.)
(en/ese/pueblo/es/p1./grande/casa/p1.)
117. El gavilan es un pajaro.
in k wigi, toto:-X
(artigavilanipajaro/abs.)
118. Ese pajaro es un gavilan.
inon toto:-X, k wigi
(ese/pajaro/abs./ gavilan)
119.
GO
Juan no es maestro.
in xwan a ?mo Xa-mad-tia-ni
(art./Juan/no/indef./aprende/causat./agentivo)
121. Juan es el maestro.
in xwan, ye9wan Aen Xa-mad-tia-ni
(art./Juan/el/que/indef./aprende/causat./agentivo)
Juan no es el maestro.
in xwan, a9mo Xa-mad-tia-ni
(art./Juan/no/indef./aprende/causat./agentivo)
122. tQuien es maestro?
aken in Xa-mad-tia-ni
(quien/art./indef./aprende/causat./agentivo)
123. 6Quien es el maestro?
aki ye9wan ha-mad-tia-ni
(quien/el/indef./aprende/causatiagentivo)
124.. Juan es hijo mio.
in xwan no-kone-w ne9wa
(art./Juan/pos.
1a.
p. sing./nino/posesivo/yo)
(art./Juan/para que/sale)
127. z,Juan es maestro?
in xwan Xa-mad-tia-ni?
(art./ Juan/ indef. /aprende/causat./ agentivo)
61
61
(art./Juan/brujo)
130. Juan se volviO brujo.
in xwan o-mo-k wep Xamatke
(art. /Juan/ pasado/ refl. /volvio/ brujo)
131. Esa canasta es mfa.
inon kanasta, no-wa6ka
(esa/canasta/pos. 1. p. pl./propiedad)
Esa canasta es suya. (de ustedes)
inon kanasta, namo-wa6ka
(esa/canasta/pos. 2. p. pl./propledad)
62
6 a,
(esa/canasta/no/pos. 1
p. pl./propiedad)
(art./canasta/1*. p. sing./propiedad/el/esa)
Mi canasta no es esa.
no-kanasta, a?mo ye9wa
(pos. 18. p. sing./canasta/no/e1)
63
63
(esa/canasta/Ol/pos.
2a.
p. sing./propiedad)
(este/el/grande/camino/abs.)
137. Juan es de Acaxochitlan,
in xwan de nikan akago6iXa
(art./Juan/de/aqui/acaxochitlan)
138. tDe dOnde es Juan?
de kani wic in xwan?
(de/dOnde/viene/art./Juan)
139. tDe dOnde eres?
de kani, tewaX
(de/dOnde/t0)
140. LQuien es de Acaxochitlan?
akin de akagoOiXa
(quiOn/de/Acaxochitlan)
64
64
(art./Juan/ira/de/presidente)
143. 6Que va a ser Juan?
in xwan Xenik kisa-s
(art./Juan/para que/sale/fut.)
144. Juan fue presidente municipal el ano pasado.
in xwan okatka in se tiwiX de presidente
(art./Juan/fue/art./uno/ano/abs./de/presidente)
145. 6Cuando fue presidente municipal Juan?
keman okatka de presidente in xwan
(cuando/fue/ de/ presidente/ art. /Juan)
(Juan/hombre/abs.)
148. Marla es mujer
Marla, siwa:
(Maria/mujer/abs.)
65
65
(yo/1a. p. sing./mujer/abs.)
151. ,Que es esta comida?
Aen, ini Xak wal-e
(art./carne/abs./de/calabaza/conejo)
153. Yo soy el mas joven.
newa kadi ni-telpod-Xi
(yo/mas/1a. p. sing./joven/abs.)
Yo no soy el mas joven.
emo kadi ni-telpod-Xi
(el/xwan/se sienta/cont.)
66
66
(Acaxochitlan/grande/art./pueblo/abs.)
158. Eduviges es nombre de mujer.
edubixes, i-toka de siwa -A
alcanza a distinguir).
Aen, inon
(que/ese)
161. Es un perro.
ye,n 6idi
(61/art./perro)
162. El aho que viene mi hijo ya va a ser hombre.
asta yank Wik iwi-X i no-telpoka-to yi weyi Xa:ka-X ye-s
(art./Juana/se parecesf/art./Maria)
67
!.7
(art./Juan/parece/sf/indef./aprende/causat./agentivo)
168. 6COmo to llamas?
Xe mo-toka
(hace calor)
Hace frfo.
sewa
(hace frfo)
68
,
to =Nthi:
Hace viento.
yeyeka
(hace viento)
Hace sol.
Xatotonig-tika
(prat. de Xatotonia/cont.)
171. Esta Iloviendo.
kiawi-tika
(Ilueve/cont.)
172. Va a !lover.
yaw kiawi
(va /Ilueve)
6"
(2a. p. sing./durmi6/cont.)
Esta durmiendo.
koo-tika
(durmio-cont.)
Estarnos durmiendo.
ti-ko6-tika-te
(1'. p. pl./durmiO/cont./pI.)
Estan durmiendo (ustedes).
nan-ko6-tika-te
(2a. p. plidurmiO/cont./p1.)
Estan durmiendo (altos).
ko6-tika-te
(durmiO/cont./pI.)
181
No esta durmiendo.
a9mo ko6-tika
(no/durmiO/cont.)
70
70
(muy/mucho tiempo/duerme)
183. Duerme de dia.
ko6 X0ka
(duerme/de dia)
Duerme de noche.
kodi yawak
(duerme/de noche)
No duerme de dfa.
a?mo Xa9ka ko6
(no/de dia/duerme)
No duerme de noche.
a9mo yuwak ko6
(no/de noche/duerme)
Duerme mucho de dia.
Xawel -ko6- Xa?ka
(muy/duerme/de dia)
Duerme mucho de noche.
Xawel ko6 in yowak
(muy /duerme /art. / noche)
(artinino/abs./pasado/durmi(5)
71
(va/duerme)
187. El Who se durmio de nuevo.
in telpoka-to oksepa o-k-asi-k in koe-is-Xe
(art./ muchacho/dim./otra vez/pasado/3a. p. sing. obj./3a.aga-
rra/pret./art./durmio/nominalizador/abs.)
188. El nino no durmiO bien anoche.
in telpoka-to a9mo yeh ko6 in yuwak
(art./ muchacho/dim./ no/ bien/durmiO/ art./ noche)
189. El nino casi se durmiO en el camiOn.
in telpoka-to saniman o-kasi-k ko6-is-Xe ite6 in kamiOn
(art./pez/pasado/muriO/flota/cont./sobre/de/artlagua/abs.)
(art./madera/abs./flota/en/art./agua/abs.)
72
72
"P"
73
73
1;2
(1a. p. sing./ 2a. p. pl. obj./ indef./ pide/ siempre/ art./ tortilla/
abs.)
p.
sing./ 3a.
p.
pl.
obj./indef./pide/siempre/art./torti-
lla/abs.)
TO siempre me pides tortillas.
(t&wa) ti-nee-Xa-Xanilia semian in Xakal-i
(2a. p. sing./ 33. p. pl. obj./ indef./ pide/ siempre/ art./ tortilla/
abs.)
74
(2'. p. pl. /1a. p. pl. obj./ indef./ pide/ pi./ siempre/ art./tortilla/
abs.)
(el/ pl/ 3a. p. sing. obj./ indef./ pide/ pl./ siempre/ art./ tortilla/
abs.)
(el/ pl./ 2a. p. pl. obj./ indef./ pide/ pl./ siempre/ art./ tortilla/
abs.)
(quo / pasado /23. p. sing. obj. /indef. /pidio /aplic. /art. /mujer
/rev. /abs.)
198. Ella no me pidiO tortillas.
ye?wa a9mo ned- Aa- Aanili Xagkal-i.
76
76
77
7r
(nosotros /pl. /1a. p. pl. /2". p. sing. /ve /pl. /en /art. /mercado
/abs.)
Nosotros lo vimos ayer en el mercado.
yalwa ited in tiankis-Xi
t&wan -te
(nosotros /pl. /pasado /1*. p. pl. / 38. p. sing. obj. /ayer /en /art.
/mercado)
Ellos te vieron ayer en el mercado.
yewan-te
yalwa ited in tiankis-Xi
(el / pl. / pasado/ 2'. p. sing. obj. /ve / pl./ ayer /en /art. / mercado
/abs.)
Ellos nos vieron ayer en ei mercado.
yeeiwan-te o-ted-ita-ne yalwa ited in tiankis-Xi
(el /pl. /pasado /1'. p. pl. obj. /ve /pl. /ayer /en /art. /mercado
/abs.)
205. Ayer no te vi en el mercado.
yalwa Omo o-ni-mic-ita-k ited in tiankis-Xi
78
,.
79
215.
/fut. /con
222. Yo no se nadar.
a9mo ni-k-mati ni-malti-s
(no /1a. p. sing. /3a. p. sing. obj. /sabe /18. p. sing. /nada /fut.)
80
is
fl11
*r.
(art. /pos. 1a. p. sing. /abuela /pasado / 1a. p. sing. obj. /mostr6
/para/1 a. p. sing./3a. p. sing. obj./tiene/fut./uno/canciOn/abs.)
Mi abuela no me enseriO a cantar.
i no-si?ci a?mo o-net-ititi para ni-k-pia-s se kW ika-X
(art./a pos. la. p. sing./abuela/ para/ 1 a. p. sing./3a. p. sing. obj.
6-ned-ititi in o9-Xi
(imp. / 1 a. p. sing. obj. / muestra /art. /camino /abs.)
81
81
82
83
83
/dijo)
251. No se qui& viene.
a9mo n-mati aki wala-s
(no /1a. p. sing. /sabe /qui& /vino /fut.)
84
84
85
85
/fut. /hoy)
264. Me olvide su nombre.
o-ni-k-ilkaw i-toka
(pasado /1a. p. sing. / 3a. p. sing. obj. / olvid6 /pos. 33. p. sing.
/nombre)
265. tQue olvidaste?
Aen o-ti-k-ilkaw
(que/pasado/2a. p. sing. /3a. p. sing. obj. /olvidO)
266. LDe quo to olvidaste?
Aen o-ti-k-ilkaw
(que/pasado/2a. p. sing. /3a: p. sing. obj. /olvidO)
86
(bueno /18. p. sing. /sube /dentro /art. /arbol labs. /pero /no
/quiere)
275. Tengo que trabajar.
ki-pia Xe ni-tekiti-s
(38. p. sing. obj. /tiene /que /1a. p. sing. /trabaja /fut.)
87
/pl.)
282. No me gusta esa gente.
88
88
sing. /familia)
286. Mariana pienso salir temprano.
i wacinko ni-k-ilnamiki n-ia-s okwalka
(art./ madrugada/ la. p. sing./3a. p. sing. obj./piensa/1 a. p. sing.
89
,8
.,r
90
4,1
p.
91
92
93
93
F.
94
91
f-
95
95
96
k,
(art. /Juan /3a. p. sing. obj. /grande /causat. /art. /casa /abs.
/todo /en /an /abs.)
364. El chile se pone rojo cuando se madura.
in 6ildo-X 6idil-iwi k wando wiksi
(art. /Juan /pasado /3a. p. sing. obj. /limpia /art. /casa labs.)
366. La olla es negrd.
in kome-X, Ailtik
(art. /olla /abs. /negra)
367. El humo ennegreciO Ia olla.
in
\i o-ki-Xil-o in kome -A
(art. /t.ulno labs. /pasado / 3a. p. sing. obj. / negro /verbalizador.
98
98
/verbalizador / pret.)
99
99
1a.
(art. /Juan /pasado /3a. p. sing. obj. /orden6 /part. subj. /3a. p.
sing. obj. /muere /causat. /art. /pos. Ia. p. sing. /perro)
380. Ei me hizo matar al perro.
y&sa o-ne6-nawati ma ki-mik-ti in didi
(el /pasado/11. p. sing. obj./orden6 / part. subj./3a. p. sing. obj.
/muere /causat. /art. /perro)
/letia labs.)
384. Maria calent6 el agua.
i maria o-ki-totoni in a -A
(art. / Maria /pasado /3a. p. sing. obj. /calento /art. /agua)
100
100
/abs. /en
/art. /mesa)
397. Esta milpa la sembro mi hijo.
ini mile o-ki-to:kaw i no-telpoka-w
1a. p.
(esta /milpa /pasado /3a. p. sing. obj. /sembr6 /art. /pos.
sing. /hijo /posesivo)
398. LlegO cantando.
o-asikow kantaro-ti-wic
(pasado /1Iegd /cantO /lig. /viehe)
102
102
103
103
tekiti weliwi
(trabaja /rapido)
408. Lo amarrO apenas.
orita o-kilpi
(ahorita /pasado /3a. p. sing. obj. /amarrO)
(pasado/ 3a. p. sing. /avienta /pret. /art. /piedra /abs. /no /fuerte)
(imp./frotO/aplic./despaciO/art./donde/pasado/sangre/sali6)
105
105
(imp. /sobO /aplic. /fuerte /art. /donde /pasado /refl. /red. /golpeO)
4
re
1,5-
107
107
(que /en /pasado /2a. p. sing. /vino /en /art. /pueblo /abs.)
436. Viene en camiOn.
o-ni-wala itee in tepos-Xi
108
105
Al
.,tom
(art. /pos. /papa /pasado /sali6 /impers. /pret. /de /art. /casa
/abs.)
454. tDe clOnde sali6 tu papa?
i kan o-kig-owa-k i-mo-tata
(art. /gato labs. /pasado /arbol /subi6 /en /art. /arbol labs.)
456. El gato baj6 del arbol.
i mis-Al o-temo-k de n kowi-A
(art. /gato labs. /pasado Ybaja /pret. /de /art. /arbol labs.)
(pasado/refl./saco/art./dinero/de/art./pos.
3a.
p. sing./bolsa)
111
111
467. .:
112
"7.177?F!.
(art./Juan /pret./IlegO/pos. la. p. sing./casa/y/todavia no /pasado /3a. p. sing. obj. /quiso /pasado /red. /camind)
472. Juan anduvo por mi casa.
in xwan o-nemia-ya omp-ik ite6 i no-6a
(art. /Juan /pasado /anda /impart /alla /para eso /en /art. / pos.
la. p. sing. /casa)
(art./en medio/art./camino/abs./alla/es/una/grande/piedrai
abs.)
(pos. 34. p. sing /orilla /en /art. /grande /camino /abs /es /pl.
/red. /grande /arbol /pl.)
476. El centro del carnal esta quebrado.
477. Hay una mosca en medio del comal.
ompa ka se sayol-e in nepanAa in komal-i
(alla/esta/uno/mosca/abs./art./en medio/abs./comal/abs.)
478. El comal se partiO por en medio.
in komal-e o- Aapank wale Xako
113
113
"1
(art./hombre/abs./que/pasado/saliO/pasado/se emborracha
/imperf.)
485. El hombre sane) borracho.
in Xa:ka-X o-kis winti
(art. /hombre labs. /pasado /saliO / borracho)
114
114
f
/perro)
491. El perro estaba mordiendo at hombre.
in die'i o-ki-toponito-ya. in Aa:ka -A
115
115
1
494. El perro estaba enfermo.
in did o-mo-kokowa-ya
(art. / perro / pasado / refl. /enferma / imperf.)
ti
obj./da/art./cuchillo/artique/2a.
p. sing./ 3a.
117
117
508. Este es el senor que vimos sembrando (El que sembraba era el
senor).
inin Aa:ka-cin-Xi
keman o-to:ka-to-ya
(este/serior/rev.labs./pasado/1 a. p. pl./3a. p. sing. obj./ve/pl.
/cuando /siembra /direc. /imperf.)
509. El es viejo.
ye'?wa, biexo
(el /viejo)
118
116
:nturdn /de
--;"si
re-"i"'
2,::a44.7
no-wagka
1a.
p. /propiedad)
120
(el/pasado/vino/antes/y/no/art./pos. 2 . p. sing./niflo/posesivo)
121
121
(bastante /es /pl. /todo /ese /nino /pI. /refl. /enferma /pl.)
537. Ninguno de esos ninos esta enfermo.
noLi inon kone-me mo- kokowa - "ke nianseya
(todo /eso /nitio /pI. /refl. /enferma /pI. /ninguno)
/fut.)
122
12 4.
ioN
dt
V*,
/sarape /pl.)
Vendi pocos sarapes.
sa moiwe keske o-ni-kin-namaka-k in telma-ti
/pl.)
544. Comic demasiado de esta comida.
Aawel c-ki-k wa miek inin Xakwal-e
seya
ome
yeyi
nawi
mak wile
quince
veinte
den
seis
siete
ocho
nueve
diez
kagtole
6ikw ase
61kome
6ikw eyi
eiknawi
maXalai
sempwale
se syento
123
123
(art. /hombre /pl. /pasado /saliO /pI. /en /art. /casa /uno /red.
/uno)
Los hombres salieron de Ia casa de dos en dos.
in Aaka -me o-kis-ke de ted in 'kaki de ome wan ome
(art. / hombre /pI. /pasado /sand/pl./de /dentro / art. / casa /abs.
/y /tres).
124
125
126
126
(art./Juan/pasado/durmiO/direc./imperf./hasta/cuando/2a. p.
sing. /1IegO)
(art. /Juan /duerme /fut. cuando /28. p. sing. /1Iega /direc. fut.)
570. Juan va a dormir hasta que Ilegues (despues se va a levantar).
in xwan ko6i-s keman ti-m-agiti-kiw wan niman mewa-s
(art./Juan/duerme/fut./cuando/2a. p. singirefliacerca/direc.
fut. /y /en seguida /levanta /fut.)
571. Juan va a dormir apenas Ilegues.
in xwan kai-s Nen oras ti-m-agiti-kiw
127
127
S'*
128
128
/fut.)
Ahoia es temprano para ir a trabajar.
aan ok walka para n-ia-s ni-tekiti-s
(ahora /temprano / para /18. p. sing. /va /fut. /trabaja /fut.)
i84. Esta planta es buena para corner.
inin iwi-X k wal-ci-to para ni-h-k wa-s
(esta /hierba /abs. /bueno /rev. /dim /para /1. p. sing. /3a. p.
sing. obj. /come /fut.)
585. Esta planta es buena para esa enfermedad.
inin iwi-X k wale ka para inon koko-lis-Xi
/fut.)
588. Ahora es raro ver venados en el monte.
agan a'?mo ti-kim-icto-Ike I masa:-me ifek in kw awXa' -Ai
(ahora /no/1a. p. pl./3a. p. pl. obj. /ve /pl. /art. venado /pl./en
/art. /monte /abs.)
129
129
130
130
LEXICO*
abajo
abanicar
abeja
abrir
acabar
aconsejar
acostado
adobe
afilado
aflojar
agrio
agua
aguacate
aguila
agujerear
ahora
aire
ala
alacran
alegre
algododOn
amargo
amarillo
amontonar
ampolla
ancho
anillo
animal
anona
anteayer
afio
aplastar
apretar
Aalpa
yekana
sayoli
Aapowa
Xamia
Xatolmaka
omotekak
adobe
te:ne
katani
okok
a:A
awakaA
agila
koyonia
a5a(n)
yeyekaX
-ma5kaXapal
kolo:A
papaki
algoddin
6ioik
kostik
montona
atomoni
paAa:wak
aniyo
yo:IkaA
anona
yiwipXa
iwiA
paoowa
tilinia
'Los verbos se entran por la tercera persona del singular del presente.
131
131
..0114e0101016111WININIRRIPORP
apurarse
aqui
apurarwa
nika(n)
area
to:kaA
kw awiX, kw ewiX
kosamalo:A
arbol
arco iris
arder
ardilla
arena
armadillo
arriba
arriera (hormiga)
XaXa
tedalo:X
a:li
ayotodi
Xakpak
ai9ero askaX
sw akw a (cuerno)
ato:Ii
pinawa
yalwa
tenkw alahkisa
asa
atole
avergonzado
ayer
babear
bailar
bajar
mitotia
temo
altia
bear
barba
barrer
barriga
basura
baul
beber
bendecir
blanco
blando
boca
borracho
borrego
bosque, monte
brazo (y rnano)
brujo
busy
cabello
term
Xadpana
-pog
Xa9soli
baul
oni
tiodiwan
ista:k
yemanki
-kamak
winti
idkaX
kw awXa9Ai
-ma
Aamatke
kwakwe
conAi
132
132
cabeza
cacao
cal
calabaza
calentura
caliente
cama (de tabla)
caminar
camino, vereda
camote
cana
canasta (con asa)
canasta (sin asa)
cangrejo
cantar
cantaro
cana
capaz
cara
carbOn
came
carrizo
carro
casa
cascara
cazar
cebolla
cenar
ceniza
cera negra
cerca (adv.)
cerdo
cerrar
cerro
cielo
-conteko
kakawaX
tenegX1
ayo9Ai
totonki
totonki
wepaliXi
ne9nemi
o9Xi
kamo9Xl
-istakco
kanasta
oikiwiX
dakali
kwikwika
co9cokoli
owaX (de mafz)
-gayak
teko:li
nakaA
akaX
kafeton
kali; oanXi (hogar)
-yewayo
masi
gonakaX
XekonegXi
Ailtik sera
a9mo we9ka
pico:X
Xacakw a
tepe:A
ilwikakX1
13...
13 3
cien
c1garro
cinco
se slant
ciruela
claro
coa
cocinar
coco
coger
cola
collar
comal
corner
comezon
comida (guisada)
completar (una cosa, una deuda)
comprar
sirwelo
contar (nOmeros)
contar (narrar)
contestar
conversar
copal
corazOn
correr
cortar
corteza
corto
cosechar
coser
coyote
crecer
creer
criar
criatura
crudo
make' ile
k w alcito, Xadipawtok
wikAi
ickia
kwiXapil
koskaX
komali
kwa
k w ekw ecoka
Xak w ali
agiltia
kowa
Xapowa
nonoca
nankilia
nonoca
kopale
yoli
cekw ina
teki
kohkakalwaX
pidi?to
pigka
Aaco "ma
koyoX
agkaltia (refl.)
neltoka
iskaltla
pilcinAl
5o5ohki
Lcuando?
tcuanto?
cuarenta
cuatro
cucaracha
cuello
cuerda (mecate)
cuerpo
cuervo
kema(n), ikw ak
ke6
ompwale
nawi
Xalpicototo
-ke6
mekayo
Xekayo
k w erbo
cueva
Xalkoyolai
cuidar
culebra
Aa "pia
kowaX
weswa
tepa'?tia
curtada
curar
chapulin
chayote
chicozapote
chilacayote
chile
chinche
chupar
chu pa -rosa
dar
deber (dinero)
decir
dedo
dejar
delgado
derecho
desatar
descansar
despertar a
despertarse
desplumar
despues
6apoli
wi9wic
oikosapote
ayo "toto
oil6oX
6in6i
6i6ina
wicicil
maka
wikilia
ilwia
ma "pil
kawa
picawak
piactik
to9toma
sewia
gitia
isa
wiwiXa
saniman
135
135
destruir
dia
dientes
gigitini
tonali
-Aanwa
diez
dinero
maXakXI
distribuir
doler
gegeloa
tomin
kokowa
kani(n)
kodi
ome
tdOnde&
dormir
dos
dulce (adj.)
nek w tik
du ro
tepictik
ejote
elote
empezar
encima
encontrar
enfermo
ensefiar
enterrar
enviar
epazote
escarbar
escoba
escocer
escoger
escondido
yego:X
yelo:X
pewa
-pan(e)
ipantia
kokowa
ma6tia
to:ka
ti Xani
yepasoX
Xaigteki
Xa6pawasXi
k w ek w ecoka
Xapepenia
Xa9titok
inon
ese
espalda
espantar
espejo
espiga
espina
esposa
espuma
-k w iNapa
mowtia
teskaX
ispiga
wicXi
-siwa
iposkyo
136
136
estallar
este
estrecho
estrella
excremento
existir
exprimlr
extinguir
fibra de maguey
fierro, metal
fiesta
flecha
flor-
frijol
frotar
fuego
fuerte
fumar
gallina
gato
aente
golpear
gordo
gorgojo
gotear
grande
granizo
grano
grasa (manteca)
k w eponi
inin
pica:wak
siXall
k w iXaX
teposXi
liwlA
?5arpe
6odiX
yeX
ictik
gakw aloa
AeX
ikawak
Xa6ioina
kw anaka
mIsX1
Xa:kame
witeki
toma:wak
k w atekon
Xaglka
weyi
te:siwiX
sa:waX
6awak
gritar
guaje
guajolote
cad
guayaba
gusano
gustar
gegokoX
gikali
wegoloX
ok wili
paktia
137
137
hablar
hacer
hambre
harina
hembra
hermana (de la mujer)
hermana (del hombre)
hermano (de la mujer)
hermana (del hombre)
hervir
hielo
hierba
hfgado
hijo
hoja
hollfn
hombre
hombro
hondo
hongo
hoy
hoyo
huarache
huerfano
hueso
huevo
humedo
humo
idolo
iglesia
igwana
intestino
ir
Xa 7toa
Biwa
apisAl
arina
siwaX (p.ej. siwapico:X puerca)
-welti
-kni
-welti
-kni
posoni
seX
6iwiX
yeltapa
kone:X
igiwyo
tekonali
Xa:kaX
a?kol
wekaXa
nanakaX
aga(n)
XakoyokXi
-tekak
iknoXakaX
omiX
toto:IteX
k w gawak
pokX1
teopancinXi
-kw eXagXi
yaw
gapo
galo
jabOn
jarra
138
138
-..11.-
jicara
jilote
jitomate
jorobado
jugar
labios
lado derecho
ladrar
lagartija
lamer
largo, alto
lavar
leche
lechuza
leer
lejos
lengua
ler&
leon
levantar
liebre
liendre
limpio
liso
lodo
gikall
ilo:X
itomaX
k w elpa6tik
awiltia
tenkanawia
---Xawawaloa
kw ecpali
papaloa
k w ohtik
paka
lede
Igusa
---we ?ka
nenepil
XacInhki (perezoso)
lebn
akok w i
tooXi (=conejo)
ase:li
6i pawak
giXactik
sokiX
lug ar
luna
llama
Ilan
Ilegar
Ilenar
Ilorar
Iluvla
madre
madurar
maguey
meal
tek w iyo:X
iXawaX
asikowa
temitia
do:ka
kiawi
nanan
wiksi
meX
139
135
malz
malo
mamar
mamey teson ca
mano
manana (sust.)
manana (adv.)
mapache
mar
marido
mariposa
mas
masa
mascar
matar
mazorca
macapal
medir
mejilla
mentor,
mercado
metate
meter
metiapil
mezcla
miel
milpa
moco
mohoso
.aojarse
moler
aoli
a9mo kwali
morir
mosca
mosquito (zancudo)
mostrar
miki
sayoli
sayoll
Rita
6161
teson capoX
-ma
wacinko
mosca
agilama
---namik
papalo: X
oka6i
team
kwakwa
miktia
senXi
-nekapal
tana6lwa
6ayak (=cara)
-ten6a1
tiankisX1
meXaX
kalaki
meXapili
meskal
nekw XI
mile
yekakw IX
amok wiXaX
61pia
te9s1
140
140
',
muchos
muerto
mujer
mundo
murcielago
nacer
nadar
nariz
negro
nido
nieto
nitro
nixtamal
noche
media noche
nombre
nopal
nosotros
nube
nueve
nuevo
occidente
ocote
ocho
ofr
ojo
oler (olfatear)
oler (apestar)
olote
olla
ombligo
oreja
dente
orina
orinar
mieke
mihki
siwaX
kimidpaXa
Xakati
altia (refl.)
-yekacol
Ailtik
tepasol
-wi
kone:A
netamali
yowal
Xakoyowak
-toka
no9pall
te9wanti(n)
meX1
oiknawi
yankw ik
oko:X
dik w eyl
kaki
-tololo
nekw
awiya
olo:X
komeX
-ik
-nakas
XaplasXI
Xapiasowa
141
141
Aayowa
oscuro
otra vez
otro
padre
pagar
oksepa
okse
tata
XagXewa
toto:X
Mara
Xa9toli
akaX
panci
palabra
palma
pan
pantano
papel
parado
parir
parpado
pasado manana
pasar
pecado
pedir
peine
pelear
permanecer
perro
pesado
pescado
petate
pichancha (coladera)
pie
piedra
piel, cuero
pierna
pinole
pia
piojo
pitahaya
plantar
platano
142
6ipinki
ama:A
ikatika
migiwa, migiwi
wipXa
pano
pekado
Xani
cakawasXi
t&wia (refl.)
yelowak
LiLi
yetik
midi(n)
peXaX
sedaso
teA
k w ero
-kes
pot& Xi
maca9Xi
atemiX
to:ka
go6lkw ali
142
xy
pluma
poco
poder
podrir
polio
por que
preguntar
pueblo
pueblo (mi..)
puiga
pulque
puno
pus
q Lie?
i:wIX
ci "to(n)
--palani
poyo
Aeka
Aania
alte:peX
noaltepe:w
tekpi(n)
pulke
macoli
te:mali
Xen
quemar
XaXa
Lquien?
quince
akin, ak
guitar
k w ania
raiz
rama
rana
rata
-nelwayo
rama
ration
kimiol
rayo
red
regresar
XapeAani
ref r
relampaguear
reunirse
reventar
revolver (con un palo)
rfo
robar
rociar
rodilla
katole
k w eyaX
weyi kimi61
Xanekilla
weol
Xankw a
143
143
rojo
romper
ropa
rozar
saber
sabroso
sacerdote (cura)
sacudir
didiltik
sat
IstaX
saliva
saltamontes
sangre
secar
seis
semilla
di96a1
senor
sentado
6idiwal
yewatika
kalia (refl.),
Xapana
AakemeX
mati
welik
tiopigkacinXi
ceceloa
dapoli
yesXl
wa:ki
6ik w ase
inaLXli
sentarse
senor
seserna
sobar
Xakacin Xi
yewale
gak w aloa
tonati
Xeplca
yemanke
paweci
soklyo
sol
soplar
suave
subir
sucio
sueno
sufrir
tarde
tejer
ko6IsXe
Xokogtika
tioXak
tejOn
texein
tela
temazcal
temblar
tern blor
tatapeXi
144
temaskall
weweyoka
Xalweweyoka
144
temer
tenate
tener
tentar
tierno
tierra
tigre
tiacuache
toca (instrumento de viento)
todos
torcer
tortilla
mowtia (refl.)
tos
XeXasisXi
trabajo
tranquilo
trementina
tekiX
tres
triste
trueno
to
Tulancingo
tuna
uno
yeyi
Xokoya
Xatekw ini
te9wa
tola
no6Xi
se(ya)
-ste
kwepa
baliente
potokyo in a:X
sempwale
masa:X
namaka
wic, wala (pret.)
ita
selik
Aakenti (refl.)
biexo
and
vaciar
valiente
vapor
veinte
venado
vender
venir
ver
verde
vestirse
viejo
vivo
tan&Ai
pia
manila
selik
Xa:li
Xak w al
Xapica
nati
malina
Xagkali
kontento
okocoX
145
145
volar
voz
paXani
Aatomawa (habla con voz gruesa)
Xapicawa (habla con voz delgada)
yerno
yo
zanate
zapote
zopilote
-mo
ne'wa, ne
capoX (zapote blanco)
cepilo:X
Notes
1 (1)
2 (23)
3 (70)
4 (72)
En las oraciones ecuacionales se pone una coma para indicar Ia importancia que tiene Ia entonaciOn.
-ayo es derivativo, aparece tamblen en kostik-ayo %marlliento', netik-ayo 'azuloso', pero no con todos los colores.
Viene de k wiXa imierdat, -pil- 'hijo'.
ces''.
5 (80)
6 (89)
7 (163)
8 (170)
9 (192)
10 (220)
11' (247)
147
147