Vous êtes sur la page 1sur 4

17/06/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

Imprimirpgina
Voltar

AFAXINATNICA

PreconceitoracialeracismoinstitucionalnoBrasil
NoBrasil,osnegrossofremnosadiscriminaoracialdevidaaopreconceitoracialeoperadanoplanoprivado,mas
tambmesobretudooracismoinstitucional,queinspiraaspolticasestataisquelhessodirigidasesematerializanelas
porMrciaPereiraLeite

Naprimeiravezemqueestiveaqui,em1987,fiqueichocadoaoverquenaTV,emrevistas,nohavianegros.
Melhorouumpouco.Mashmuitoafazer.QuemnuncaveioaoBrasilevaTVbrasileiraviasatlitevaipensar
quetodososbrasileirossoloirosdeolhosazuis.(SpikeLee)1
OcomentriodocineastanorteamericanoSpikeLee,emrecentevisitaaoBrasilparafilmagemdodocumentrio
GoBrazilGo,nomesmoperodoemqueoSupremoTribunalFederal(STF)julgavaaconstitucionalidadedascotas
raciaisemuniversidadespblicas,despertouvriasdiscussesnaimprensaenasredessociaissobreoracismona
sociedadebrasileira.Dessesdebates,possveldepreenderquantoaindapersistedomitodequeoBrasilseriauma
democraciaracialemque,adespeitodopreconceito,nohaverianemodionemasegregaoque
caracterizaramoregimedoapartheid.Nossoracismocombinariaopreconceitodecoreopreconceitodeclasse,
diluindosenocasodenegroseducadosebemsucedidoseimplodindonosamba,nocarnaval,enfim,nacultura
popularbrasileira.
Queremoschamaraatenoparaoqueficouausentenesse(eemoutros)debatesobreoracismonoBrasil:os
mecanismosdediscriminaoproduzidoseoperadospelasestruturaseinstituiespblicaseprivadasqueos
reproduzemeosfortalecem.Nestareflexo,propomosseguirogirodacinciasocial,nosanos1960,emsua
anlisedasrelaesraciais:Abandonarosesquemasinterpretativosquetomamasdesigualdadesraciaiscomo
produtosdeaes(discriminaes)inspiradasporatitudes(preconceitos)individuais,parafixarsenoesquema
interpretativoqueficouconhecidocomoracismoinstitucional,ouseja,naproposiodequehmecanismosde
discriminaoinscritosnaoperaodosistemasocialequefuncionam,atcertoponto,reveliadosindivduos.2
Oracismoconstitui,comosesabe,ummecanismofundamentaldepoderutilizadohistoricamenteparaseparare
dominarclasses,raas,povoseetnias.Seudesenvolvimentomodernosedeucomacolonizao,comogenocdio
colonizador.Oracismo,comodisseFoucault,omeiodeintroduzir[...]umcorteentreoquedevevivereoque
devemorrer.Nocontnuobiolgicodaespciehumana,oaparecimentodasraas,adistinodasraas,a
hierarquiadasraas,aqualificaodasraascomoboasedeoutras,aocontrrio,comoinferiores,tudoissovaiser
umamaneiradefragmentaressecampodobiolgicodequeopoderseincumbiuumamaneiradedefasar,no
interiordapopulao,unsgruposemrelaoaosoutros.[...]oracismofazjustamentefuncionar,fazatuaressa
relaodetipoguerreirosevocquerviver,precisoqueooutromorradeumamaneiraqueinteiramente
novaeque,precisamente,compatvelcomoexercciodobiopoder.3
Paraoautor,aespecificidadedoracismomoderno,oquefazsuaespecificidade,noestligadaamentalidades,a
ideologias,amentirasdopoder.Estligadatcnicadopoder,tecnologiadopoder,4 isto,aobiopoderenquanto
umpoder(estatal)deregulamentaoqueseexercesobrepopulaeseconsisteemfazerviveredeixarmorrer.

http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=1202

1/4

17/06/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

(AfrodescendentesprotestamcontraobaixonmerodenegrosnaFashionRioVero2012/2013)
RacismoinstitucionalnoBrasil
Oargumentocentraldesteartigoconsisteemque,noBrasil,negrossofremnosadiscriminaoracialdevidaao
preconceitoracialeoperadanoplanoprivado,mastambmesobretudooracismoinstitucional,queinspiraas
polticasestataisquelhessodirigidasesematerializanelas.Tratasedediscriminaoracialpraticadapelo
Estadoaoatuardeformadiferenciadaemrelaoaessessegmentospopulacionais,introduzindoemnossas
cidadeseemnossasociedade,pelaviadaspolticaspblicas,umcorteentreoquedevevivereoquedeve
morrer,afaxinatnica.
Aexpresso,utilizadaparaevidenciarasrelaesentreoracismoeaspolticasestataisparaterritriose
populaesnegrasnoBrasil,nomeraretrica.Antes,sustentaqueaselevadastaxasdehomicdioedeautos
deresistncia5 nosterritriosdemaiorianegra,aspolticasderemooededespejodesuapopulao,osaltos
ndicesdeencarceramentodenegrospobres,aprecariedadedaspolticaspblicasdehabitao,sadeeeducao
paraoconjuntodapopulaonegraeodesrespeitoasuastradiesculturaisereligiosasnososucessivos
produtosdoacasooudomaufuncionamentodoEstado,6 mastraduzemoracismoinstitucionalqueoperanoBrasil
bemaolargodequalquerperspectivadeintegraosocialeurbanadessessegmentospopulacionaispelaviada
cidadania.
Essemodoespecficodegestoestataldaspopulaesnegrasedeseusterritriosdemoradiaquefazvivere
deixamorrer,comodizFoucaultpodeseridentificadonombitodaspolticaspblicaspraticadaspeloEstado
brasileiro.Examinemosalgunsdadosempricosqueexpressamosentidoeoescopodesuaformulaoedesua
realizao.
Osnegrossoasmaioresvtimasdehomicdio.Noperodode2002a2008,segundodadosdoMapadaviolncia
2011,7 onmerodevtimasbrancasnapopulaobrasileiradiminuiu22,3%jentreosnegros,onmerodevtimas
dehomicdioaumentou20,2%.Osdadossomaisdramticosquandoseconsideramosjovens:onmerode
homicdiosdejovensbrancoscaiu,noperodo,30%,enquantoodejovensnegroscresceu13%,oquesignificaque
abrechademortalidadeentrebrancosenegroscresceu43%.Seconsiderarmososhomicdiospraticadospelas
foraspoliciaiseregistrados/encobertospelosautosderesistncia,vemosqueelestambmvitimammais
intensamenteosnegros:de2001a2007,incidiramsobreessesegmento61,7%doshomicdiospraticadospor
agentesdoEstado.8 Nosetratasimplesmentedeabusopolicialoudedespreparodepoliciaisemsituaesde
confronto.Aconsistnciadosdadosesuapersistncianoperodo,emquepeseareduodesseshomicdiosnos
ltimosanosemalgumasgrandescidadesbrasileiras,comoRiodeJaneiroeSoPaulo,9 indicamumapolticade
extermniodenegros(jovens,sobretudo)ofazermorrerpraticadapeloEstado,pormeiodeseusagentes,ou
poreletolerada.10
Mas,comovimos,atecnologiadopodertambmfazviver,aindaqueemdistintascondiesparaessesdiferentes
segmentospopulacionais,brancosenegros.oquedemonstraumapesquisarealizadaem2003peloMinistrioda
Sade,11 querevelouindicadoresdesadediferenciadosdapopulaobrasileirasegundoocritrioraa/cor.
Analisandoseusresultados,Meireles 12 destacaque62%dasmulheresbrancasouvidasrealizaramseteoumais
consultasdeprnatal,enquantosomente37%dasmulheresnegraspassarampelomesmonmerodeconsultas.
Talvezporissoahipertensoarterialduranteagravidez,umadasprincipaiscausasdemortematerna,tenhasido
maisfrequenteentreasmulheresnegras.Almdisso,oriscodeumacriananegramorrerantesdecompletar5
anosporcausasinfecciosaseparasitrias60%maiordoqueoriscodeumacrianabrancafalecerpelamesma
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=1202

2/4

17/06/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

razo,enquantooriscodemortepordesnutrio90%maiorentrecrianasnegrasdoqueentreasbrancas.
JosdadosdoRelatrioanualdasdesigualdadesraciaisnoBrasil20092010demonstramqueosnegros
representamcercade60%daquelesque,pormotivosdiversos,noconseguematendimentonoSUS,sendoos
maiorespercentuaisosrelativossmulheresnegrasoque,semdvida,argumentaoautor,evidenciaa
precariedadedodispositivoconstitucionalqueasseguraauniversalidadedodireitosadenopas.
Noplanodaeducao,todasaspesquisasapontamque,aindaqueoacessotenhacrescidonopasnosltimos
anos,apresenadosnegrosnoensinomdio,universitrioenapsgraduaopermanecesignificativamentemenor
doqueadosbrancosdiferenaquesetornaexponencialnosnveissuperioresdeformao.Arazo,ressaltam,
clara:enquantoosbrancosrecorremaescolasparticulares(sabidamente,noBrasil,demelhorqualidade)noensino
fundamentalemdioe,assim,obtmmelhorformaointelectualparaingressonasuniversidadespblicas,aos
negrosrestamasescolaspblicas(crescentementesucateadas)nosnveisfundamentalemdioeocaminhodas
universidadesprivadas.Mesmocomessaestratgia,tambmnocampodaeducaoasdesigualdadesraciaisso
gritantes:em2008,aprobabilidadedeumjovembranco,de18a24anos,frequentarumainstituiodeensino
superiorera97,8%maiordoqueadeumajovemnegradamesmafaixaetria.13
Noplanodamoradia,osindicadoressociaisrevelamamesmadiferenciaonointeriordaspolticaspblicas,ou
comooEstadofazviveressescontingentespopulacionais.Osterritriosdemaiorianegranascidades(favelas,
loteamentos,bairrospobreseperiferias)socarentesdeequipamentosurbanoseserviospblicosdeboa
qualidade.Odficithabitacionalbrasileiro(cercade5,5milhesdeunidades)frutodaausnciadeumapoltica
estataldehabitaopopular,oqueresultounaprecariedadequecaracterizaasatuaiscondiesdemoradiaevida
nessaslocalidades.14
Almdisso,emvriasdenossasgrandescidadesquevmsendoreestruturadasparafavoreceraespeculao
imobiliriae/ousediargrandeseventoseassimseinserirnosfluxosinternacionaisdeacumulaourbana,essas
populaestmsidocompulsoriamenteremovidasdaslocalidadesemquesempreviveram,criaramseuslaosde
vizinhanaeparentesco,suasalternativasdesobrevivncia(emtrabalhosformais,pequenoscomrciosou
viraes).15 So,ento,reassentadasemlocaisdistantes,ambientalmenteprecrios,16 cominfraestruturaurbana
demqualidade,semredesdesociabilidadenemalternativasdetrabalhoenfim,semlugarnasociedade,sem
direitocidade.

Muitoalmdopreconceito
Osdadosanalisadoseassituaesdescritasrevelamquantoasdesigualdadessociaistmcoreesto
profundamenteenraizadasnoracismoinstitucionalqueestruturaasociedadebrasileiraesematerializapormeiodas
polticaspraticadaspeloEstado,emtodososseusnveis.Oquequeremossublinharaodiscutilosque,noBrasil,
asdesigualdadessociaissesomamesoelevadaspelasdesigualdadesraciais.Maisdoqueisso:as
desigualdadesraciaisestonocernedomododegestoestataldosterritriosdemaiorianegraedestapopulao.
Tratasedeumnovomododegestoestataldeterritriosedepopulaes,quedispensaostradicionaisdiscursose
prticasdeintegraosociedadenacionalpelaviadacidadania(daeducao,dotrabalhoedosdireitos)por
entenderqueessaspopulaessodesnecessriasaoatualdesenvolvimentodocapitalismo.
Vivemos,hoje,umamudananoeixodaatuaodoEstado,cujosentidopassouasersimplesmenteevitarque
essaspopulaesnegras,pobresemoradorasemterritriosdefavelas,loteamentos,bairrospobreseperiferias
produzamproblemasparaaordemsocial.Suasestratgiascombinam,desdeento,diferentespolticase
mecanismosdecontrolesocialrepressivo(atodeixarmorrer)compolticasdemerainsero17 /mnima
sobrevivncia(ofazerviver),travestidas,noplanodiscursivo,deintegraocidadaniaesociedade.
Noprimeirocaso,especialmentenassituaesemqueacriminalizaodapobrezatemsidomaiseficiente,o
Estadoatuapromovendoouacobertandoasegregaosocioespacialeaspolticasdeextermnioede
encarceramento,sobretudodejovensnegros.Nosegundo,atuandonosterritriosdemaiorianegra,oEstado
ofereceaessaspopulaesumailusodeintegraopormeiodepolticaspblicasquehmuitoabandonaramos
princpiosdauniversalidadeedajustia(sopontuais,descontinuadasosservioseequipamentosquecriamso
demqualidade)oupatrocinandoprojetossociaisrealizadospororganizaesnogovernamentaisqueseguema
mesmalgica,almdecriminalizarsuaclientela,entendidacomopopulaovulnervelaocrime.Emambosos
casos,oracismoinstitucionalsomasesdesigualdadessociais,raciaiseurbanasquehistoricamenteestruturaram
nossopas,aprofundandoaserevelandoqueestamosmuitolongedadiluiodessasdesigualdadeseda
possibilidadedeumaefetivaintegraosocialeurbanadosnegrospobresnasociedadebrasileira.
MrciaPereiraLeite
http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=1202

3/4

17/06/2016

::LeMondeDiplomatiqueBrasil::

ProfessoradoProgramadePsGraduaoemCinciasSociaisdaUerj,pesquisadoradoCNPq,membrodo
ColetivodeEstudossobreViolnciaeSociabilidade(Cevis/Uerj)eintegrantedoCrculoPalmarino.

1Fonte:.
2ValterSilvrio,Omulticulturalismoeoreconhecimento:mitoemetfora,RevistaUSP,n.42,jun./ago.1999,p.156.
3MichelFoucault,Emdefesadasociedade,MartinsFontes,SoPaulo,2002,p.3045.
4Idem,p.309.
5Registrodeocorrnciapolicial,ematividadedepoliciamentooumesmonafolgadoagentepolicial,comoresistncia
armadaprisoseguidademorte.Tratasedeumhomicdioquenoregistradocomotal,porexclusodeilicitudepor
partedeseuautor.Nesseregistro,avtimaqualificadacomocriminosa(usualmente,comotraficantededrogas)amorte,
comodecorrentedeatividadelegaldapolciaeseuautor,opolicial,comovtimadetentativadehomicdio.
6Cf.Manifestocontraafaxinatnica,divulgadonoFrumSocialUrbano,noRiodeJaneiro,emmarode2010.Disponvel
em:.
7Mapadaviolncia2011,InstitutoSangarieMinistriodaJustia.
8MarceloPaixoetal.(orgs.),RelatrioanualdasdesigualdadesraciaisnoBrasil20092010,Laeser/Garamond,Riode
Janeiro,2011.
9Estasedeveasituaesbastanteespecficas,que,porrazesdefocoeespao,notemoscondiesdediscutiraqui.
10Cf.SylviaAmandadaSilvaLeandro,Oquematar(no)querdizernasprticasediscursosdajustiacriminal:o
tratamentojudiciriodoshomicdiosporautoderesistncianoRiodeJaneiro,dissertaodemestrado,PPGD/UFRJ,
2012.
11MinistriodaSade,Programaestratgicodeaesafirmativas:populaonegraeaids,Braslia,2006.
12InMeireles,Sadedapopulaonegra:umhistricodevitriaseumarealidadequeexigemuitalutacontraafaxina
tnica,mimeo,2011.
13MarceloPaixoetal(orgs.),op.cit.
14Cf.KazuoNakano,Aproduosocialdevulnerabilidadeurbana,LeMondeDiplomatiqueBrasil,abr.2011.
15Paraaanlisedoprocessodereestruturaoemercantilizaodenossasgrandescidadesenquantoproduodenovas
fronteirasurbanasparaaexpansodaacumulao,cf.LuizCesardeQueirozRibeiroeOrlandoAlvesSantosJunior,
Desafiosdaquestourbana,LeMondeDiplomatiqueBrasil,abr.2011.
16Pirambaexaminaesseprocessoenquantoexpressoderacismoambiental,isto,dasinjustiassociaiseambientais
[que]atingemetniasepopulaesvulnerveis.Cf.PauloPiramba,Anotaessobreoracismoambiental,mimeo,2011,p.1.
17Ver,paraadistinoentreintegraosocialeinserosocial,nosentidoapontadoaqui,RobertCastel,Asmetamorfoses
daquestosocial,Vozes,Petrpolis,1998.

Palavraschave:Preconceitoracial,racismo,negros,Brasil,desigualdade,preconceitodeclasse,sociedade,povos,etnias,colonialismo,
colonizao,Estado,polticaspblicas,incluso,cotas,SpikeLee,imprensa,televiso

http://www.diplomatique.org.br/print.php?tipo=ar&id=1202

4/4

Vous aimerez peut-être aussi