Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
DANILO MAIA
Departamento de Filosofia
Universidade de Braslia, UnB
Braslia, UF, Brasil
danilomaia87@hotmail.com
Resumo: Pedro Abelardo e Guilherme de Ockham representam as duas principais
nominalism of the Middle Ages. Both share the fundamental thesis of that doctrine of
medieval origin, according to which only individual entities exist. The repercussions of
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
374
nominalism are quite evident in relation to the question of universals, which constitutes
a subject that, until now, won the attention of the majority of contemporary studies on
the two most important logicians of their time. Nevertheless the nominalism of each of
these two protagonists apparently diverges in a significant manner, especially in respect
to the role exercised by the mind in the semantic process. Ockham seems to distance
himself definitely from his predecessors, including Abelard, when he transfers grammar
and semantic functions of conventional language to the level of mental language. In the
present article, the chief intention is to expound the conception of sign and
signification of each of the authors under consideration. The ultimate objective is to
compare their respective semantic theories and indicate the principal points of
agreement and disagreement, keeping in mind the hypothesis according to which these
two medieval nominalists should have more theoretical elements in common than not.
Keywords: Abelard, Ockham, semantics, signification, mind.
375
OCKHAM, 1993.
Trata-se do seu comentrio sobre o prlogo e o primeiro livro das Sententiae
de Pedro Lombardo.
1
2
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
376
377
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
378
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
379
380
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
381
382
comportar das coisas (quidam rerum modus habendi se), maneira que reflete
na realidade relaes entre coisas21. Salientamos que Abelardo usa nessa
ocasio, via Prisciano, uma expresso inspirada dos esticos, ao afirmar
que as voces so aeres prolati (sons proferidos)22. Agora existe certa
ambigidade no uso feito por Abelardo da palavra vox no decorrer da
sua obra, pelo menos at o seu ltimo tratado, intitulado Logica
Nostrorum petitioni sociorum.
A frase composta de vrios sons, isto , palavras, slabas e
letras, e o mnimo audvel pode no ser significativo. preciso ento
distinguir dois aspectos intrnsecos vox: o sensvel ou a matria e o
inteligvel ou o psicolgico23. A parte sensvel da vox o som ouvido,
mas o componente inteligvel que torna esse som significativo por
intermdio do que conhecido na poca de Abelardo como impositio,
institutio ou inventio24. Enquanto signo, a vox constitui um som que
significa por conveno (vox significativa ad placitum)25 ou pela vontade
daquele que impe o significado (secundum voluntatem imponentis)26, e se
ope tanto ao som insignificativo quanto ao signo que significa
Cf. ABELARDO, 1970, p.160 35. Sobre a questo do status ontolgico desse
estado de coisas ou, como diz Abelardo, desse dictum propositionis, ver
HAMELIN, 2011, p.63-88.
22 Cf. ABELARDO, 1970, p.65 34; ABELARDO, 1919-1927, p.173 33. Os
esticos usam a expresso palavra expressa (). Cf. LONG,
SEDLEY, 1987, p.196-204; PANACCIO, 1999, p.53-63.
23 Cf. ABELARDO, 1919-1927, p.307 4-23.
24 Lembramos que a oratio tambm significa convencionalmente. Cf.
ABELARDO, 1919-1927, p.307 6-8; ABELARDO, 1933, p.522 17. Inventio aqui
se distingue do uso desenvolvido, por exemplo, na retrica por Ccero, que
tem, antes, o sentido de processo da descoberta dos argumentos.
25 Cf. ABELARDO, 1919-1927, p.307 6-7. Abelardo ope convencionalmente
(ad placitum) a naturalmente (naturaliter). Ad placitum dicimus ad differentiam
naturaliter significantium. ABELARDO, 1919-1927, p.307 12; Cf.
ABELARDO, 1970, p.114 17-18.
26 ABELARDO, 1970, p.114 28.
21
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
383
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
384
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
385
ARISTTELES, 1938,
p.116 (16a 20-23).
38
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
386
387
388
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
389
the necessity that this suggests to it; (2) impositio of the noun whereby this is
delegated to constituere intellectum. FUMAGALLI, 1970, p.29.
52 Cf. ABELARDO, 1919-1927, p.307 28-29, 308 19-309 13; ABELARDO, 1970,
p.119 3-13, 120 18-20. As principais fontes tradicionais sobre essa questo so
Aristteles e Bocio. Cf. ARISTTELES, 1938, p.114 (16a 4-9); BOCIO,
1877, p.24, 33-35; FUMAGALLI, 1970, p.28-41; JOLIVET, 1994, p.67-70.
53 Por isso, no podemos entender adequadamente o mundo a partir da
linguagem; existe um elo imediato dela com a mente e mediato com as coisas.
Cf. JOLIVET, 1982, p.74-76.
54 Abelardo descreve essa primeira explicao com os seguintes termos: Nam
quia partes orationis distinguere debebat, quas tractabat propter
constitutionem propositionis enuntiativae simplicis, nomen scilicet et verbum,
recte de significatione intellectus intendit. Quippe haec distinctio partium
orationis fieri non potest secundum diversitatem rerum, sed intellectum. Res
enim eaedem a nomine e a verbo significantur, ut currit et cursus eandem
rem significant. ABELARDO, 1919-1927, p.308 23-28.
55 O trecho a seguir a continuao imediata da passagem da nota anterior.
Sed diversus modus concipiendi variat intellectum, quia hic in essentia cursus
ostenditur, ibi in adiacentia, hic cum discretione temporis, ibi sine.
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
390
391
392
393
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
394
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
395
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
396
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
397
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
398
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
399
TERMINORUM:
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
400
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
401
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
402
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
403
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
404
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
405
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
406
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
407
408
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
409
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
410
411
412
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
ABELARDO, Pedro. Dialectica. 2 ed, L.M. De Rijk (Ed). Assen: Van
Gorcum & comp. N.V.-Dr. H.J. Prankke& H.M.G. Prakke,
1970.
. Philosophische Schriften. I. Die Logica Ingredientibus. B. Geyer (Ed).
BGPTM XXI.1-3. Mnster i. W. Aschendorffschen
Verlagsbuchhandlung, 1919-1927.
. Philosophische Schriften. II. Die Logica Nostrorum petitioni sociorum.
B. Geyer (Ed). BGPTM XXI. 4. Mnster i. W. Aschendorffsche
Verlagsbuchhandlung, 1933.
Quippe eas (communes formas) concipere per nomina quid aliud est,
quam per ea significari? Sed profecto cum eas ab intellectibus diversas facimus,
iam praeter rem et intellectum tertia exiit nominum significatio ABELARDO,
1919-1927, p.24 27-30. Aqui Abelardo afirma que, alm da coisa e do intelecto, o
nome diz respeito a uma terceira esfera, que chama de significao.
122
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
413
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
414
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.
415
416
Cad. Hist. Fil. Ci., Campinas, Srie 3, v. 21, n. 2, pp. 373-416, jul.-dez. 2011.