Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
ORTOGRAFIA FRANCSA
Oswaldo Pinheiro dos Reis.
Universidade do Paran.
1. I N T R O D U O :
Desde que me conheo, ouo maldizer a
grafia francsa. Contra suas "chinoiseries", peridicamente em
Frana, nas colnias e em todo lugar do mundo em que se lem
com prazer Chateaubriand e Verlaine, em que se admiram as
idias polticas de Rosseau, em que se aprecia a sutileza, o brilha e a profundidade do esprito e do "esprit" gaules, se lhe tm
levantado as mais acerbas crticas.
Na Frana grita-se, ainda em vo, contra a "misre orthographique", que Brunot e Crammont consideram verdadeira calamidade nacional. E Vendrys acrescenta que a ortografia francsa um pouco melhor do que a dos habitantes do Tibet.
Dste lado do Oceano, nesta "Guiana literria" da Frana,
como ao Brasil pitorescamente lhe chamou Agripino Grieco, s
nos resta fazer cro com estas assertivas.
E nessa ordem de consideraes, ocorreu-nos o desejo de
perquirir at que ponto a analogia se exerce no complicado e
absurdo sistema ortogrfico francs. Nasceu-nos a idia, de
uma parte da leitura da tese de Rodrigo de S Nogueira sbre
os "Subsdios para o estudo da analogia em portugus", em que
se apresentam numerosos casos de assimilao e dissimilao ortogrfica; por outra parte, do exame de um boletim de letras
da Faculdade de Tolosa no qual se contm a notcia de um memorial de sbios lingistas dirigido Academia Francsa, solicitando a reforma da grafia-
39
2. ESTADO DA QUESTO:
uma verdadeira calamidade para a lngua francsa ter ela uma grafia ou antes, uma cacografia
to contrria sua natureza e ao seu gnio. " N o douta, mas
pedante; mais atrapalha que instrui, pssimo guia que em etimologia". Nem verdadeiramente francsa, nem verdadeiramente
erudita, em muitos pontos absurda, contraditria, feita para embaraar, desconcertar, transviar o bom senso e a lgica das crianas e dos adultos.
Repousa inteiramente, como afirmou L. Passy, numa "Revoluo ortogrfica". No sculo X I I e no X I I I , o francs se escrevia de modo racional, mais ou menos como o italiano e o espanhol em nossos dias. Os manuscritos da "Chanson de Roland",
de Chrestien de Troyes, etc., foram vasados numa ortografia
que modlo de simplicidade e de bom senso; trazem p. ex.
set, dis, vint, ome, fame, oneur, aler, tere, der, enfans, o que a
cacografia oficial de nossos dias transformou em: sept, dix, vingt,
homme, femme, honneur, aller terre, clair, enfants. Infelizmente, continua le, enquanto a Itlia e a Espanha conservaram nos
seus largos traos a sua ortografia nacional, a nossa foi destruda
pela reao greco-latina do X V e X V I sculos.
Importa assinalar que tem havido numerosas tentativas de
pbvar a to terrvel mal. Reformas peridicas, de que infelizmente muitos francses no se querem valer, movimentos coletivos
entre sbios, como essa petio que tenho sob os olhos assinada
por M. Bral, P. Meyer, C. Paris, L. Havet, Brunot, Cldat para
s citar os principais, tm alertado o esprito nacional e conservado acesa a lmpada da boa doutrina.
"Se no escrevemos mais como no sculo X V I , comenta Havet, graas s reformas ortogrficas, desta vez razoveis mas insuficientes. A primeira, radicalssima, devmo-la aos movimento
da reforma inaugurados pelas "Prcieuses" e consagrada pela Academia que reconheceu de fato, nas suas edies de 1740 e 1762,
o rro que cometera no seu primeiro "Dictionnaire' .
3. A N A L O G I A :
a) em geral:
Trataremos de apurar a parte que a analogia, especialmente a falsa regresso, tomou nos acontecimentos. Silencia-
40
41
42
43
Pedantismo
A ortografia francsa, repito aqui as palavras de L. Couture, no cientfica mas pedante, atrapalha mais do que instrui,
pssimo guia em etimologia.
Os pedantes do sculo 16 e 17 que intrometeram nas palavras francsas tantas letras parasitas, tomadas de emprstimo ao
latim, caram em manifestos absurdos. Tal modo de agir reflete
um estado de esprito que se pode perceber por essa anedota:
"Dizia, em certa ocasio, uma senhora francsa a um partidrio
da reforma ortogrfica:
Nunca o senhor me convencer de concordar com seu
parecer para eu chegar a escrever como minha cozinheira.
44
Sua cozinheira, retrucou o reformista, escreve sem regras e contra as regras. O que queremos permitir as cozinheiras de escreverem como sua patroas. Haver algum mal nisso? "
1) Os pedantes escreveram savoir, em vez de savoir, julgando que a palavra vinha de scire, quando a verdade que seu
timo sapere. Felizmente mais tarde rejeitaram o .
2) Mas conservaram outras tolices, como poids (ant. fr.
pois), cujo d se explica por pondus, quando a vera etimologia
pe(n)sum.
3) Tambm lacs ( < laqueos), como se proviesse de lacier
e legs, ant. fr. les, ( < lessier) e no de lego.
A prpria Academia, fazendo-se eco dos tradicionalistas e
pedantes, contribuiu para consagrar essas tolices pretensiosas.
" A Companhia declara, escreveu Mazrai, nos "Cahiers de remarques sur l'ortographe franoise" (1675), que deseja seguir a
antiga ortografia, que distigue "les gens de lettres" (a pretenso
de ser homme de lettres vem de longe. . .) dos ignorantes ou mulheres s i m p l e s . . . "
Acrescente-se a isso, o apgo a um tradicionalismo ferrenho a que se ope o bom senso de uma reforma ortogrfica que
racionalizasse a grafia do francs. Ainda h pouco, em 1950,
uma comisso de especialistas foi encarregada, pelo Conselho
Superior da Educao Nacional, de estudar uma simplificao.
O relatrio (1) da aludida comisso foi combatido por alguns es(1) A ttulo de informao, transcrevemos aqui os principais tpicos da nova reforma, como foram publicados no "O Dirio" de Belo Horizonte em
8/8/52:
"O relatrio j foi entregue e seus pontos principais resumem-se em
nove grupos de modificao de grafia francsa. Exemplificaremos os casos com
duas palavras-tipos de cada grupo:
1 an, flame e no: anne, flamme;
2 doit, sculteur e no: doigt, sculpteur;
3 rumatisme, tme e no: rhumathisme, thme;
4 filolojie, fotografie e no: philologie, photographie;
5 analise, mistre e no: analyse, mystre;
6 eaus, heureus e no: eaux, heureux;
7 diffrant, prsidant e no: diffrent, prsident;
8 abie, beuf e no: abbaye, boeuf;
9 jnie, jografie e no: gnie, gographie.
Em resumo , h supresso das consoantes dobradas, conservadas apenas
em certas palavras formadas com prefixos: illisible; supresso das consoantes
45
A necessidade de clareza.
46
faictz
(<
A atrao paronmica
Segundo A. Dauzat, a atrao paronmica um tipo de deformao popular; nisto muito se diferencia da falsa regresso,
tal como a estudamos, a qual se caracterizava por sua origem
erudita.
Outro carter que o eminente fillogo lhe aponta a inconsciencia, nota ainda dissidente no confronto que estabelecemos.
Assim, a atrao paronmica se fz fenmeno importante
como elemento perturbador da evoluo da lngua, particularmente, como veremos, da sua grafia.
O fenmeno se explica pelas mesmas causas que comumente se atribuem analogia verdadeira ou falsa, como sejam: falsas assimilaes semnticas ou snicas entre os vocbulos; aproximaes apenas sonoras; semelhana de estrutura entre as palavras, produzindo etimologias populares; de modo geral, predominncia dos trmos mais freqentes, mais usuais, mais expressivos sbre as palavras isoladas, os arcasmos, os emprstimos e os trmos eruditos.
Da as duas divises seguintes: Efeitos da sinonimia e da
homofonia e ao da homofonia isoladamente.
Eis alguns exemplos de sinonimia e homofonia, isto , de
falsas analogias provenientes da confuso entre palavras de sentidos e de son afins:
D O M M A G E : "dano, perda". Do lat. damnum temos a forma are. dam: "Danz i fud granz", ( S. Lger, sc. X ) e a forma
damage; (cp. o ingl- damage): "Des Francs barons i ad mult grand
damage" (Ch. Rol., sc- X I ) . Posteriormente, damage.
47
A forma moderna dommage s se explica por uma falsa analogia com dom do lat. domnum.
E C H A N T I L L O N : "amostra". Deriva sse vocbulo remotamente do lat. scandere, que sugere portanto chandillon (cp. prov:
escandilh, it: secandaglio): " S e li noviaus talemelier pert son
eschandillon". E. Boileau, sc. X I I I ) . A alterao se deu por influxo de chant, chanteau, "pedao, naco"E P A N O U I R : "abrir, alargar". O verbo germnico spannjan
"afastar, estender" deu o arc. espanir que encontramos nos dois
sentidos em Aucassin et Nicolette e nas crnicas de Froissart.
Eis respectivamente dois textos: " E t vit la rose espanie" (sc. X I I )
e "Les franoys estoient tous espanis, car riens ne leur venoit du
royaulme de France" (sc. X I V ) . Tornou-se o verbo em espanoir,
depois em panouir, sob influncia de vanouir.
EPIEU: "chuo". Emprstimo germnico speot ou franco
speut donde espiet, piet: " J e l'oricai a mon espiet trenchant"
(Ch. Rol., sc. X I ) . A forma usual o resultado de uma falsa analogia com a palavra pieu "moiro", de sentido e forma semelhantes.
ESTACADE: "estacada, palissada". Do it. steccata. Por
confuso com o radical de attaquer, attaque, a palavra se tornou
de estacade em estocade e at estotocade sob a ao de estoc (cp.
port, estocada): " B o n ente en bon estoc deit bien fructifier" (scoli).
GLISSER: "escorregar". Ant. fr., glier, glider: "Les larmes
des i ex gliier" (Mir. de S. Eloi, sc. X I I I ) A transformao de glier
em glisser se explica pela sua semelhana com o verbo glacer
(ant. glacier).
GRAS: "gordo". Do lat. crassum. Tornou-se gras sob influncia de gros. Cras, ant. que encontramos no "Roman de Tristan": " M o t par out bel cheval et cras" (sc. X I I I ) , persiste hoje
apenas como forma dialetal. Dauzat afirma que a assimilao se
realizou dentro do latim, enquanto Darmesteter pretende que
foi no francs. . .
GROGNER: "grunhir". No ant. fr. granir do lat- grunnire
ou, como querem outros, gruniare, forma hipottica que por si o
48
Ecraser
CONSEQNCIAS:
Passemos rapidamente a algumas consideraes sbre certas conseqncias de to incmodo estado de cousas. Assinalamos:
A
49
aprender ingls: "Diante do alfabeto da primeira pgina da gramtica, pensei estar em pas de gente. Mas na primeira explicao. . . comea-se por a, bem verdade, mas escreve-se a, soler
tra-se e pronuncia-se o. "Basta cos".
Nos pases de colonizao francsa, poderia a lngua primeiro fator de tal mister sentir-se muito inferiorizada, em
face de um concurrente perigoso e astuto, cuja lngua tivesse ortografia mais racional. " U n Tunisien aura plutt d'apprendre
l'Italien que le Franais", dizia algum, "car l'ortographe italienne
est plus simple encore".
B
A m caligrafia.
Desnorteados, o sbio e o ignorante em presena de to calamitosa situao, escrevero mal ambos: um na ortografia, outro
na letra. A situao no lhe permitindo pesquisas aprofundadas e
as vzes inteis, levar o erudito ou o que devera s-lo, a esconder sob os traos de uma caligrafia infame seus vcios de escrita
e suas dvidas de grafia ou a entregar a questo ortogrfica s
mos dos linotipistas.
Que assim o , n-lo atesta a histria. Sabe-se que Napoleo escrevia ilegivelmente para dissimular seus erros e Vitor
Hugo deixava a cargo dos revisores dobrar ou no as consoantes.
C
Os barbarismos.
J a le nos referimos. Falamos dos grficos e dos prosdicos. Vamos limitar-nos agora aos grficos da lngua antiga e moderna, apoiados na lio de Pope. (op. cit. pg. 281)Todos les provenientes da deliberada intenso de relacionar o francs com o latim.
a) Consoantes Desaparecidas por assimilao ou vocalizao foram reintroduzidas:
1
Labial + dental:
50
5
6
b) Vogais As vogais latinas foram restauradas e a escrita alterada para se tornar mais aproximadas das formas latinas.
Palsgrave escreve: creille, hobreau, poure, toreau, mas R. Estienne d alternativas: aureille: oreille; haubereau: auberau; taureau: toreau, e acrescenta para pauvre: "Aucuns escrivent pauvre pour ce qu'il vient de pauper".
A tradicional escrita, ele (esle), cler, per, rere, brese, foi
transformado em aile, clair, pair, raire, braise.
Alguns dstes barbarismos no so freqentes to s entre
as crianas das escolas para as quais o ensino da lngua se torna
to complexo. Mas at para os adultos. Creio que somente em
revistas francsas se pode encontrar avisos como ste:
"Vous faites des fautes d'ortographe
Vous y remdierez vite grce aux cours par correspondence de
l'IPO, spcialiste de l'ortographe. Sa mthode, indite, adapte
chaque cas par professeurs diplms, assure le succs tout
ge. Belles et authentiques rfrences. Demandez l'envoi discret et grat. de la notice 4.
Institut Pratique D'Ortographe"
19. Avenue Hoche, Paris publicado em
"Constellation" n. 18 Octobre 1949. Sem comentrios...
)
CONCLUSES:
51
bua rasa dessas leis, remontou as origens e anulou, por uma analogia visual e escrava da forma escrita, boa parte da evoluo da
lngua e criou uma srie de barbarismos grficos (alguns j falados), hoje infelizmente reconhecidos pelo uso.
3) Essa ortografia pedante hostil aos bons estudos lingsticos; no verdadeiramente francsa, nem verdadeiramente cientfica.
4) No fundo do problema est ainda o desejo dos escribas
de latinizarem e a sua ignorncia da evoluo fontica. Sbre o
atraso lingstico, veio enxertar-se a vontade inconsciente ou
consciente de aproximar o francs do latim e at do grego havidos, na Idade Mdia, por lnguas perfeitas, dignas portanto de
vassalagem5) A superstio da lngua escrita criou, a at hoje uma tradio ferrenha conserva essa multido de formas semi-eruditas,
verdadeiros casos teratolgicos vocabulares, que nenhuma teraputica pde debelar.
6) Se no nos coubesse o provrbio "medice, sana teipsum" e se no fsse desairoso querer pr ordem em casa
alheia quando a prpria est em absoluta desorganizao, emitiramos o voto de que uma reforma, nos bons moldes, viesse
sanar todos os inconvenientes da ortografia de uma lngua, cuja
cultura fonte de inspirao universal de todos os povos adiantados do mundo.
Para terminar, deixamos aqui lavrado o dito de Carlos de Orlans que bem sintetiza tdas as deficincias dste trabalho:
"Petit mercier, petit panier. . . "
E s. . .