WPROWADZENIE

Dzieje muzyki nie stanowi monolitu. Istniej

obszary, na ktrych muzyka rozwijaa si bujnie;
istniej te tereny, na ktrych kultura muzyczna
niemal si nie zmieniaa; istniej wreszcie miejsca
na wiecie, w ktrych zachoway si formy muzykowania tak proste, prymitywne, e na ich
modelu buduje si sdy o pocztkach muzyki.
Zazwyczaj traktujemy jej histori jako dzieje
przemian. Muzyka europejska przechodzia takie
przemiany, z kadym nowym pokoleniem pojawiaa si nowa muzyka, w ciekawszych okresach
jaskrawi kontrastujca z tradycj. Ale istniej te
antypody tej kultury, muzyka ahistoryczna, muzyka bez teorii, naturalna, a wic i niezmienna jak
natura, np. muzyka ludw afrykaskich czy
Eskimosw. Porodku znajduj si kultury muzyczne, ktre mimo swej kunsztownoci pozostaway trwae, np. kultura chiska. W naszych
czasach w erze powszechnej komunikacji
pojawia si (mao skdind zachwycajca) szansa
ogarnicia przez europejskie modele melodyczne
i harmoniczne wszystkich kultur, co rwna si
zatarciu cech egzotycznych kultur pozaeuropejskich. Dzieje muzyki to przede wszystkim dzieje
muzyki europejskiej, muzyki przez wieki rozwijajcej si, tworzcej wasn teori i stale posze-

rzan praktyk. Jej histori tworz kompozytorzy

(od XIII w.) std te najwicej o nich i w tych
Dziejach muzyki.
MUZYKA OKRESU PIERWOTNEGO
MUZYKA DAWNYCH KULTUR

Pocztki muzyki kryj si w mroku. Oddalone

od nas o tysice lat, pozostan na zawsze nieznane. Muzyki w przeciwiestwie do innych
zakresw kultury nie moemy si domyla,
wszelkie hipotezy s tu podejrzane i grzesz dowolnoci. Uderzajce, jak mao danych mamy
z okresu muzyki pierwotnej i jak bardzo muzyka
dawnych kultur zamyka si w formuach, ktre
dla nas s martwe. Kto potrafi oywi muzyk
greck na podstawie zachowanych dokumentw?
A c dopiero mwi o muzyce dawnej Mezopotamii, Palestyny, Indii czy Arabii. Z pewnoci my
Europejczycy jestemy do tego najmniej powoani, nasze pojcie o muzyce moe tylko przesoni
obraz ywej muzyki tamtych kul tur. Na szczcie
dla nas ta muzyka nie zmieniaa si, rozwj by
jej obcy, w cigu wiekw tylko utrwalay si jej
kanony. Dlatego te mimo wszystko moemy
o niej cokolwiek powiedzie, moemy zarysowa
jej obraz kulturowy, obraz dwikowy pozostaje
jednak nadal albo zagadkowy, albo zupenie
nieodgadniony.

1. Pocztki muzyki
Istniej rne teorie na temat pocztkw muzyki. Zazwyczaj s one midzy sob sprzeczne
jedne wykluczaj drugie. W istocie rzeczy u ich
podoa mogy sta tylko dane dotyczce rozwoju
samego czowieka. Faktem jest, e nie istniej
kultury bez muzyki; potwierdzaj to badania etnograficzne. W dziejach kultury zawsze istnia
piew i zawsze istniay instrumenty (kultury bez
instrumentw nale dzi do zupenych wyjtkw). Ten fakt sta si wspln podstaw rozumowania muzykologw. Rnice w teoriach polegaj tylko na dominacji poszczeglnych motyww w badaniach nad pocztkami muzyki. Instrumentalna muzyka ma swoje pocztki w Azji
centralnej, mona tego dowie na podstawie
bada nad rozwojem instrumentw. Pewne instrumenty znane byy ju w epoce paleolitu,
w starszej epoce kamienia. W epoce elaza pojawiaj si dzwony i instrumenty podobne do
rogw. Wraz z rozwojem instrumentw powstaj
systemy dwikowe, pojawiaj si te pierwsze
formy muzykowania, socjologicznie rnice si
zarwno pod wzgldem znaczenia muzyki, jak
i jej przeznaczenia. Funkcje muzyki rnicuj si
z biegiem czasu, muzyka suy moe pobudzeniu czowieka, moe te suy uspokojeniu,

przeniesieniu go w stan biernej kontemplacji.

Muzyka ma si magiczn, w rkach kapana czy
czarownika moe by instrumentem oddziaywania na innych. Zwizana z tacem, odsania jeszcze inne moliwoci oddziaywania na czowieka.
2. Muzyka ludw pierwotnych
W dziejach muzyki piew poprzedza muzyk
instrumentaln. Przypuszczalnie te u pocztkw
muzyki by piew pierwszy moliwy rodzaj
tworzenia muzyki waciwy czowiekowi wtedy,
gdy jeszcze nie potrafi stworzy instrumentu.
Darwin, a take wielu innych uczonych sdzio,
e muzyka jest jedn z prostszych form komunikacji emocjonalnej, miosnej, przypominajc
piew ptakw. piew ptakw jednak moe
przyjmowa formy zupenie bezinteresowne: ptak
piewa jakby sam dla siebie. Podobnie mogo
dzia si rwnie z czowiekiem: muzyka Stanowiaby wwczas wyraz tsknoty za czym, co potrafiaby mu przynie tylko muzyka, traktowana
jako sia magiczna, zdolna wprawi czowieka
w stan, jakiego poza muzyk nie zna. Biologiczne traktowanie rde muzyki to wszake tylko
hipoteza, czego dowodem mog by piewy tzw.
ludw prymitywnych, ktre tylko czciowo
wi si z miosnym werbowaniem. Zazwyczaj
sprawy te wychodz poza pierwotny krg ma-

giczny i nawet w swojej najprostszej postaci

wymagaj pewnego stopnia kultury, ktra wynosi czowieka ponad przyrod. U podoa
wszelkiej muzyki prymitywnej ley improwizacja.
Jej bardziej rozwinite formy doprowadzaj muzyk prymitywn do wielogosowego muzykowania i wydatnie skomplikowanego rytmu. Std
te muzyka ludw pierwotnych nie moe by
traktowana jako forma przedkulturowa, jest to po
prostu inna, autentyczna i naturalna forma muzykowania.
3. Muzyka i magia
Podstawowym materiaem pierwotnych kultur
muzycznych jest rytm, stanowicy jakby wysz,
gdy wyabstrahowan form mowy ludzkiej.
Wielu uczonych, a midzy nimi rwnie Herbert
Spencer, usiowao interpretowa muzyk jako
odpowiednik melodii mowy owych wzniesie
i spadkw, jakie charakteryzuj mow ludzk
(podobne teorie wygaszali Rousseau i Herder).
Pniejsze badania zaprzeczyy tej hipotezie. Jest
bowiem uderzajce, e te narody, ktre dysponuj bardzo bogat melodyjnoci mowy
rwnoczenie czsto operuj bardzo wsk skal
Stopni w muzyce. Marius Schneider uwaa
wszake, e mogy istnie wsplne rda mowy
i muzyki. Hipoteza ta przekonuje o tyle, e np.

mowa chiska zna drobne, muzyczne jakby niuanse, ktre precyzuj znaczenie niemal identycznych skdind wyrazw. Podobnie w plemionach
Bantu czy Hotentotw, a wic tam, gdzie napotykamy stosunkowo wczesne formy muzykowania, istnieje zwizek midzy muzyk a mow.
Magiczna sia muzyki jest niezaprzeczalna szczeglnie na tych obszarach, gdzie rytm jest waniejszy ni dwiki, zwaszcza na terenie Afryki,
ktra zna nawet mow bbnw, suc do przekazywania wiadomoci. Wybijajce rytm bbny
maj si magiczn. Odebra wodzowi afrykaskiemu jego wodzowski bben oznacza jeszcze
dzi pozbawienie go godnoci krla.
4. Wielogosowo muzyki pozaeuropejskiej
Muzyka pozaeuropejska nie zna harmonicznej
wielogosowoci w naszym pojciu. Mimo to
i poza Europ znana jest wielogosowo
w dodatku nie w jednej formie, lecz w kilku
rnych. Jedn z podstawowych jest heterofonia,
zwana te heterofoni wariantow (Azja Poudniowa i Ameryka Poudniowa). Melodie prowadzone s w kilku wariantach jednoczenie
przez kilku piewakw, w pionie powstaje wielogosowo heterofoniczna. Heterofoni czyst
znamy z muzyki orkiestrowej Syjamu czy Jawy
(na tle melodii gongw inne instrumenty tworz

gciej utkane warianty; w sumie powstaje bogata wielogosowo wypadkowa). Inn form
wielogosowoci jest piew paralelny znany na
wschodzie Afryki i w dzisiejszej muzyce ludowej
Islandii. Bardziej niezalene zestawienia dwu
gosw znajdziemy m.in. na wyspie Borneo (tu
gos dolny stanowi rodzaj ostinata).
5. Chiny dawne
W okresie panowania mitycznych piciu cesarzy chiskich przyj si zwyczaj ustalania podstawowego tonu, ktrego fizykalny odpowiednik
by traktowany te jako miara dugoci. Po kadym kolejnym obaleniu dynastii ustalano nowy
ton podstawowy. Muzyka chiska bya wic
muzyk nie improwizacji, lecz systemu, co dla
dziejw muzyki jest niezwykle wane. Chiska
muzyka, jak i chiska kultura, jest nie tylko najstarsz ze wszystkich; jest te (zwaszcza dla Europejczyka) najbardziej osobliw, zamknit dla
innych wpyww praktyk artystyczn. Charakterystyczne jest tu, e im bardziej kunsztowna jest
muzyka, tym bardziej sposb piewania odbiega
od naturalnego sposobu wydobywania dwiku
i zblia si do towarzyszcych mu instrumentw.
Jzyk chiski jest mow dwikw; znaczenie
kadej sylaby zaley tu od wysokoci dwikowej, na jakiej jest ona wymawiana. Z tej zaleno-

ci wypywaj liczne kanony kompozycyjne

rwnie nieruchome, jak sam jzyk. W muzyce
chiskiej sowo ma wiksz wag ni melodia;
w operze dominuje recytatyw. Rytmika muzyki
chiskiej jest prosta, najczciej dwumiarowa.
W wykonawstwie instrumentalnym i wokalnym
nie brak przykadw manieryzmu ilustracyjnego
(np. naladowanie piewu ptakw). Z punktu
widzenia form i gatunkw muzyka chiska dzieli
si na pi rodzajw: muzyk kultow, liryk
wokaln, opery, muzyk kameraln i twrczo
ludow.
Muzyka kultowa wykonywana bya w wityniach i ogrodach, np. podczas uroczystych ceremonii przy narodzinach potomka rodziny cesarskiej, i wymagaa niekiedy ogromnej liczby
wykonawcw (czsto take tancerzy). Liryka wokalna staa jakby na pograniczu muzyki kultowej
i opery. Opera chiska powstaa jako wynik
trzech form muzycznych: tacw kultowych, liryki wokalnej i przeniesionej z Mongolii pantomimy. Istnieje szereg rodzajw oper zrnicowanych
regionalnie i historycznie. W miar rozpowszechniania si instrumentw, niekiedy obcego pochodzenia, rozwijaa si muzyka kameralna.
Muzyka ludowa to gwnie pieni pracy, pieni
kulisw, tace i pieni obrzdowe. Instrumentarium muzyki chiskiej jest bardzo bogate, przy
czym uderza rnorodno tworzywa: kamienie,

brz, glina, skra, drewno. Z epoki kamienia pochodz najstarsze instrumenty perkusyjne, m.in.
bbny tli-gu. Epoka brzu przyniosa gongi
i dzwony, ukadane w cae zestawy o kilkunastu
wysokociach. Z instrumentw dtych wymieni
trzeba flety bambusowe i flety szenz wieloma
piszczakami i miechem, z instrumentw strunowych cytry i lutnie (tsin i piba).
6. Historia muzyki chiskiej
Opisy muzyki i instrumentw sigaj najstarszych dynastii, natomiast bardzo pno (bo zaledwie od kilku wiekw) datuje si zapis muzyczny, z ktrego zreszt nie daoby rekonstruowa muzyki. Wie si to z ogln tendencj
trzymania si najodleglejszych tradycji. Odrbno muzyki chiskiej wynika z jej zwizku z religi i filozofi. Wiara w nadprzyrodzone siy
i wychowawcze znaczenie muzyki sprawia, e
otaczano j kultem. Tym tumaczy si ograniczenie jej do pewnych dugo uprawianych gatunkw i zwizanych z nimi instrumentw. Na pocztku dziejw muzyki chiskiej by mit. Piciu
wspomnianych ju legendarnych cesarzy miao
da pocztek muzycznej kulturze chiskiej;
pierwszy z nich, Huang Ti ty Cesarz
mia by odkrywc i kodyfikatorem pisma oraz
twrc praw muzyki, opartych na porzdku ma-

tematycznym, wedug ktrego budowano te instrumenty. Od tysicy lat istnieje tu niezmiernie

wysoko rozwinita teoria muzyki. Jej zasad
jest bezptonowa skala piciotonowa: c-d-e-g-a:
wedug niej strojony by popularny chiski instrument. U podstaw interpretacji skali pentatonicznej leaa mitologia: dwikom c, d i e odpowiadali w rodzinie m, syn i wnuk, dwikom g
i a odpowiaday ona i synowa. Na czasy Konfucjusza przypada wprowadzenie ptonw, ktre
z pentatoniki wytworzyy heptatonik (wizao
si to na przeomie VI i V w. p.n.e. z infiltracj wpyww przybyszy; ich muzyk Konfucjusz
okrela jako now, pikn, ale niebezpieczn).
Pentatonika pozostaa jednak trwa podstaw
systemu muzycznego Chiczykw, ktrzy tradycyjnie stroj instrumenty wedug jej ukadu.
7. Muzyka Egiptu
Kultura egipska jest obok sumeryjskiej i indyjskiej jedn z najwczeniejszych. Podobnie jak
Sumerowie, Egipcjanie uprawiali muzyk kultow. Na podstawie paskorzeb i malowide
ciennych mona wnosi o istnieniu tacw.
Z czasem tace te musiay przybiera charakter
pantomimiczny czy nawet akrobatyczny. Na instrumentach grali mczyni, ale nie stroniy od
tego zajcia damy z wyszego towarzystwa. S-

dzc po zachowanych malowidach, tace

i piewy miay pocztkowo charakter spokojny,
by w okresie pniejszym by moe wzorem
muzyki azjatyckiej nabra charakteru radoniejszego, bardziej ywioowego. Wraz ze zdobyciem Egiptu przez Arabw (ok. 640 r. n.e.) zacza dominowa muzyka arabska. W czasach
naszego redniowiecza powracano do tradycji
egipskich, zwaszcza do muzycznych tradycji
chopw (tradycja ta zachowaa si po dzie dzisiejszy). W pierwszej poowie XIX wieku rozpoczto systematyczne kultywowanie muzyki egipskiej.
8. Instrumenty Egiptu
Ju w predynastycznym Egipcie pojawiaj si
pierwsze instrumenty. Obok prymitywnych instrumentw perkusyjnych uywane s proste
flety i trbki. Z biegiem czasu Egipcjanie zaczli
si posugiwa okrelonym instrumentarium.
Istnia te u nich zawd muzyka. Zachoway si
z dawnych czasw znaleziska przedstawiajce
instrumenty i muzykw, zachoway si take
instrumenty: harfy, liry, lutnie, gitary, flety
pojedyncze i podwjne, piszczaki, trby oraz
instrumenty perkusyjne, jak grzechotka (zwana
sistrum). Natomiast niewiele wiemy o systemie
dwikowym dawnego (przez pi tysicleci

trwajcego) Egiptu. Moemy na drodze rekonstrukcyjnej zaledwie snu domysy co do uywanych skal. Jedne instrumenty przemawiaj
za skal bezptonow, inne za stopniami
drobniejszymi, odpowiadajcymi naszym ptonom. Poniewa nie mamy ani ladu notacji
muzycznej, moemy si hipotetycznie domyla
istnienia w piewach kultowych modeli rytmiczno-melodycznych. piewowi towarzyszyy
instrumenty, w muzyce kultowej byy one
z pewnoci czym wicej ni rdem dwiku
(sistrum np. okrelane byo w Egipcie jako sehem, co oznacza potg, bosk potg rzecz jasna, ktrej instrument by niejako symbolem).
Najbardziej znamiennym instrumentem dawnego Egiptu jest harfa ben; pochodzi ona a
z XXVI wieku p.n.e. i zblia si do formy uku,
co uczonych naprowadzao na rne ciekawe
teorie. Tradycje wity egipskich faraonw,
ktrzy byli zarazem najwyszymi kapanami,
wskazuj na wielkie znaczenie muzyki kultowej. Nie ulegajc obcym wpywom, muzyka ta
zachowywaa swoj odrbno a do czasw
pojawienia si ludw z Bliskiego Wschodu.
Kolejne wpywy muzyki Mezopotamii, Hebrajczykw, a pniej Grekw i Rzymian zatary odrbny charakter muzyki Egiptu i dzi
czsto za staroegipskie instrumenty uwaa si
te, ktre pojawiy si w Egipcie do pno. Ale

te przeciwnie grecki teoretyk muzyki Ptolemeusz (ok. 150 r. n.e.) wywodzi si z Egiptu,
a duo wczeniej od niego dziaajcy Pitagoras
studiowa pilnie to, co zostao utrwalone
w wityniach Egiptu. I wanie Egipcjanin
(Ktesibios z Aleksandrii, dziaa ok. 246-221 r.
p.n.e.), a nie jak sdzono Grek wynalaz
organy wodne (hydraulis) Elementy kultury
staroegipskiej przeszy przez Kret do Grecji,
a czciowo te dotary do nowszych kultur
arabskiej i Islamu.
9. Muzyka afrykaska
Muzyka afrykaska nie stanowi jakiej integralnej caoci. Jest to pojcie raczej geograficzne
ni muzyczne (w Afryce nikt nie uywa tego
okrelenia). Kultury muzyczne Afryki pnocnej,
ludw Bantu czy Madagaskaru rni si od siebie tak wydatnie, e nie moe by mowy o jakiej
ich wsplnej charakterystyce. To, co je czy, dotyczy raczej sfery Oglnokulturowej: mamy tu
takie oglne cechy, jak bezporednio zwizku
muzyki ze zdarzeniami i uczuciami, brak kunsztownoci melodycznej, gotowo do wzniecania
ekstazy i wyjtkowe przywizanie do tradycji
(tworzy si tu waciwie tylko warianty wci
tych samych modeli czy formu melodycznych
i rytmicznych). Perkusyjne instrumentarium

wie si z elementarnym odczuwaniem muzyki

przez rytm. Znany jest wpyw, jaki wywar na
jazz sposb traktowania rytmu w muzyce afrykaskiej. Rytmy afrykaskie konstruowane s
w niektrych rejonach kunsztownie i mog
uchodzi za element rwnowany ze strukturami
melodycznymi. Afryk dzieli si na strefy muzyczne w zalenoci od wpyww obcych,
zwaszcza arabsko-islamskich.
10. Mezopotamia
Przez ponad dwa i p tysica lat yzna Mezopotamia, nizinna kraina na Bliskim Wschodzie
w dorzeczu Tygrysu i Eufratu, stanowia wielkie
centrum cywilizacji i kultury. Mezopotamia wywara ogromny wpyw na rozwj wiata staroytnego. Pierwsz wysoko rozwinit kultur
stworzyli w Mezopotamii Sumerowie, zaoyciele
potnych miast, ktre miay znaczenie pastw,
jak np. Uruk, Kisz czy Ur. Na pnocy rozwijao
si rwnie potne pastwo Akad. Sumerowie
i Akadowie traktowali muzyk dwojako: jako
muzyk zwizan z ceremoniaem religijnym
i jako muzyk dworsk.
Z najstarszej sumeryjskiej epoki odkopano
przed laty instrumenty, ktre ywo przypominaj
instrumenty dawnego Egiptu. Istnieje przypuszczenie, e instrumentom tym (sistrum, tambury-

ny, flety i oboje) przypisywano magiczne oddziaywanie na czowieka, w czym mona widzie zarodki przyszej greckiej teorii etosu. Pieni
miay swoje wasne modele melodyczne. Na
podou kultury sumeryjskiej rozwina si kultura Babilonii. W miejsce pojedynczych hymnw
czy psalmw pojawia si peny liturgiczny rytua,
zoony z dugiej serii muzycznych utworw.
Muzyka przejmuje rol religijn. Wysoki poziom
kultury technicznej, a zwaszcza obrbki metali,
umoliwi udoskonalenia w budowie instrumentw. Z Babilonii wywodzi si wynalazek progw
na gryfach instrumentw strunowych, Asyryjczycy natomiast posugiwali si rezonatorami
w harfach i lirach, znali te cymbay uderzane
paeczkami i podwjne flety. Czas asyryjski
w dziejach staroytnego Wschodu odznacza si
rozwojem muzyki wieckiej, o ktrej wiemy jednak niewiele. Wzrosa ilo instrumentw, sporo
z nich wywodzi si wanie ju nie z muzyki
kultowej, lecz niemal ludowej. Muzyka pniejsza, pierwszego tysiclecia p.n.e., nabiera z czasem
zgoa innego charakteru. Ju w czasach sumeryjskich kapani, liturgicy, matematycy i astrolodzy
wsppracowali z sob i tworzyli zaleny od
kultu i nauk system. W okresie chaldejskim, trzy
tysice lat pniej, astrolodzy i matematycy jli
sami tworzy co w rodzaju muzycznej teorii. Pojawia si tu teoria kosmiczna, oparta na przeko-

naniu, e pomidzy makrokosmosem (universum)

a mikrokosmosem (czowiek) istnieje harmonia.
Muzyka moe odbija ow harmoni dziki matematycznym proporcjom, dziki analogiom kosmicznym. Pojawia si te mistyka cyfr,
a interway Wynike z podziau struny na cztery
czci (unison, oktawa, kwinta i kwarta) czone
byy z porami roku. Znamienne, e podobne
analogie snuto w Chinach czy pniejszej Grecji.
Sama muzyka uzyskiwaa z biegiem czasu znaczenie bardziej wieckie, uprawiano j w kocu
dla przyjemnoci. Kultura dawnej Mezopotamii
bya niezwykle bogata, a zasig jej wpyww
obejmowa Indie, Egipt, Palestyn i Grecj.
11. Muzyka palestyska
W trzecim tysicleciu przed nasz er zarwno
Egipt, jak i Mezopotamia stanowiy wielkie centra rozwinitej kultury muzycznej. Pomidzy
obydwoma tymi potnymi krajami, na pustyni,
yy plemiona semickie. ydzi asymilowali wysoko rozwinite cywilizacje, a wielka rola, jak
odegrali w dziejach muzyki, polegaa na poredniczeniu kulturowym midzy Egiptem a Mezopotami, potem midzy Egiptem a Grecj, wreszcie midzy Arabi a Europ Zachodni.
O najwczeniejszej muzyce ydowskiej wiemy
niewiele: religia staroydowska zabraniaa obra-

zowego przedstawiania przedmiotw, nie wiemy

wic, jak wyglday wtedy instrumenty. O muzyce dowiadujemy si jedynie z tekstw Starego
Testamentu. Na podstawie zachowanych przez
tradycj melodii mona si domyla, e muzyka
ydowska opieraa si na stale powtarzanych
formuach, w linii melodycznej zblionych do
pniejszych psalmodii. Bya to muzyka jednogosowa, przewanie wokalna. Opierajc si na
staych modelach melodycznych, posugiwano si
piewem recytacyjnym i ametrycznym. Centraln
rol odgrywaa muzyka zwizana z kultem religijnym. Trzon ydowskiego instrumentarium
stanowiy trby, harfy i kitary. Instrumenty dte,
zwaszcza trby, miay znaczenie magiczne (np.
Nowy Rok by dniem dwiku trb). Z biegiem
lat wyksztaci si tzw. piew responsorialny;
piew ten wypar wkrtce muzyk instrumentaln, bardzo zreszt skromn, przypuszczalnie
jednogosow. Wraz z powstawaniem coraz to
nowych domw modlitwy, synagog, zaczy te
powstawa nowe formy muzyki religijnej
piewy synagogalne, tj. proste pieni religijne
piewane zbiorowo. piewy te stopniowo wypary liturgiczne piewy kapanw o bardziej
zoonej strukturze melodycznej. O ile w psalmodiach dominoway powtrzenia dwikw, to
muzyka pieww synagogalnych rozwina si
w oparciu o skale diatoniczne, podobne do skal

greckich, cho od nich wczeniejsze. Wybr skali

decydowa o charakterze muzyki. Posugiwano
si te pentatonik, ktra jak si zdaje
w muzyce caej Azji bya skal podstawow.
12. Dalsze losy muzyki ydw
Najwikszy rozwj muzyki ydowskiej nastpi w okresie II wityni (od 538 r. p.n.e.). Bya to
muzyka obrzdowa. Zesp zoony z co najmniej
12 piewakw (midzy trzydziestym a pidziesitym rokiem ycia), wspartych gosami chopicymi, czono z instrumentalnym zespoem
wityni, skadajcym si zwykle z 9 lir, 2 harf
i pary cymbaw, uzupenianych niekiedy podwjnymi obojami pochodzenia orientalnego lub
egipskiego. W okresie pniejszym od czasu
wygnania ydw z Jerozolimy coraz wyraniej
zaznacza si zrnicowanie na muzyk ludow
i artystyczn. Muzyka ludowa, szczeglnie wydatnie kultywowana przez ydw orientalnych
ktrzy, rozproszeni na mae grupy, cile przestrzegali starych tradycji odznacza si wielkim
autentyzmem, podczas gdy muzyka artystyczna
asymilowaa osignicia europejskie, tym samym
oddalajc si od tradycji. W pieczoowicie kultywowanej muzyce religijnej ydw w naszej ju
erze dominuje liryka psalmiczna, oparta na
szczegowo opracowanych normach metrycz-

nych i akcentuacyjnych. Coraz bardziej uwidaczniaj si te odrbnoci stylistyczne midzy ydami orientalnymi a hiszpaskimi, odrbnoci tak
znaczne, jak znaczne s rnice pomidzy muzyk
krajw przez nich zamieszkaych. Muzyka ydowska zachowaa si u ludw yjcych w maych grupach na terenie Azji i Afryki wschodniej,
wrd Arabw, Persw, Turkw, Hindusw
i Abisyczykw. Najbardziej autentyczny folklor
ydowski znale mona obecnie u arabskich ydw z Jemenu (charakterystyczne pieni kobiece).
13. Muzyka arabska
Muzyka arabska obejmuje uprawian w miastach artystyczn muzyk mwicych po arabsku
ludw mahometaskich Azji Przedniej i krajw
rdziemnomorskich, a take ludw mwicych
jzykiem nowoperskim i tureckim oraz kolonialnych ludw islamu, std te okrela si t muzyk
jako arabsko-islamsk. Lecy pomidzy Egiptem
a Mezopotami Pwysep Arabski ju w trzecim
tysicleciu p.n.e. stanowi due centrum kulturowe. Rozwj muzyki arabskiej nastpi o wiele
pniej, gdy Arabia staa si wanym orodkiem
handlu z narodami ociennymi z Mezopotami,
ydami i pniej Grekami. Wpyw muzyki
arabskiej na muzyk innych narodw by olbrzymi; wiadcz o tym m.in. nazwy niektrych

instrumentw (arabski bben tabl w jzyku hebrajskim nazywa si tibela, w syryjskim tabla,
w babilosko-asyryjskim tabbalu, w hinduskim
tabla itd.). Muzyka arabska miaa wwczas charakter kultowy, przy czym najwiksze znaczenie
mia piew. Opiera si on na schematach z refrenem (tarji) i kontrastujcym epizodem (jawab)
oraz na trylach (tuhdri), ktre wyduay kocowe samogoski. Metrum wybijane byo przez instrumenty perkusyjne. Wiele cech tego piewu
zachowao si po dzie dzisiejszy. W pierwszym
okresie islamskim rozwina si wokalistyka
o bogatej ornamentyce melizmatycznej. Nowa
wiara nie liturgii i muzyka funkcjonowaa niejako obok niej. Wczesny islam wprowadzi pie
modlitewn, piewan przez muezinw najpierw
na ulicach, pniej z minaretw i w meczetach.
Wasny muzyczny sposb wykonania mia Koran. W miar rozwoju tych form wzbogacaa si
melizmatyka linii. W piewie arabskim uderza
odnaturalnienie barwy; dziki temu gos ludzki
zblia si do barwy instrumentu. Charakterystyczne dla piewu arabskiego s ornamentalne
melizmaty o bliskich interwaach, ktre piewane
s nie tylko na samogoskach, ale i na spgoskach. Muzyk wieck cechowao zdobnictwo
melodyczne. Dodanie do nuty gwnej kwarty,
kwinty czy oktawy pozwala si domyla istnienia heterofonii. W sumie muzyka arabska jest

wytworem wielu kultur muzycznych: perskiej,

syryjskiej, greckiej i tureckiej. Z instrumentw
najbardziej typowe dla muzyki arabskiej s lutnie
al-ud i tanbur, smyczkowy instrument rebab
i bbny duff i darbuka.
14. Teoria muzyki arabskiej
W miar upadku pastwa arabskiego roso
zamiowanie do sztuki i teorii. Wtedy te nastpia kodyfikacja muzyki arabskiej. Najwybitniejszym teoretykiem muzyki by Alfarabi (zm. ok.
950), wielki znawca muzyki greckiej. W XIII
wieku i pniej dziaali liczni teoretycy arabscy
i perscy, ktrzy w swych traktatach nie wnosili
co prawda niczego nowego do tradycyjnych podstaw muzycznego systemu, jednake wyjaniali
dokadnie jego zaoenia. Z muzyki arabskiej nie
zachoway si adne zabytki, tak wic ca wiedz o niej czerpiemy dzi z traktatw teoretycznych, na szczcie w wielu zakresach wyczerpujcych. Arabska teoria muzyki pozostawaa pod
wpywem teorii greckich, uwzgldniaa te jednak wczesne praktyki muzyczne z epoki przed islamem. Interway zostay zdefiniowane w sposb
cile matematyczny. Arabscy teoretycy oparli si
na nauce o proporcjach (pojmowanych szerzej ni
u Grekw). W muzyce instrumentalnej posugiwano si skal 17-stopniow, istniay te jednak

inne podziay oktawy, oparte na wiertonowoci. Melika muzyki arabskiej opiera si na 12 skalach zwanych makamatami; s to jakby stale typy
melodii, zmienianej wariacyjnie. Kada skala ma
swoj nazw, wrd nich wyrnia si skala zoona na przemian z caych tonw i ptonw
(c-d-es-f-fis-gis-a-h), przypominajca skal Messiaena (u nas posugiwa si ni Ludomir Rogowski). Makamaty opieray si na charakterystycznych figurach melodycznych, dziki czemu
muzyk cechuje jednolito stylistyczna, a jej oddziaywanie ma okrelony charakter (w czym
przypomina nieco greck nauk o etosie). Notacja
makamatw pochodzi z czasw nowszych. Rytmika arabska jest niezwykle zoona i wywodzi
si z piciu podstawowych formu przedislamskiej muzyki Bedllinw. Podobnie jak w Indiach
rytm przylega cile do wybranego makamatu,
przy czym w muzyce arabskiej jest on bardziej
uproszczony: polega gwnie na kolejnym zestawieniu prostych ukadw motywicznych. Zestawienie to jest ju jednak gotow form: w przeciwiestwie do suchacza europejskiego, arabski
nastawiony jest na wielkie struktury rytmiczne
(bywaj struktury zoone z ponad 80 nut), ktre
syszy jako jedno.
15. Muzyka indyjska

Muzyka indyjska opiera si na zasadzie modalnej, jednogosowej. Takie pojcia jak polifonia
czy harmonia nie s jej znane, nie wywodzi si
te z systemu proporcji czcego matematyk
i muzyk (co stanowi cech muzyki europejskiej).
Mimo to jednak muzyka indyjska jest stosunkowo bliska koncepcjom europejskim, by moe
wpynli na to przybysze z Zachodu. Muzyka instrumentalna, wokalna i taniec traktowane byy
jednakowo i miay form zblion zrazu do liturgii Wedw (samaweda wiedza melodii). Pomidzy 700 a 1000 rokiem n.e. muzyka zyskuje
sobie samodzielno, oddziela si zwaszcza od
teatru. W muzyce indyjskiej naley odrni muzyk pnocnych od poudniowych; w pnocnych przewaaj wpywy islamu, cho tradycje te
nie s jednolite, w Indiach poudniowych zachowao si wiele cech dawnych, i to zarwno
muzyki indoeuropejskiej Wedw, jak i indyjskich
autochtonw (w tym take wysoce spekulatywna
teoria skal). O wczeniejszej muzyce indyjskiej
niewiele wiadomo a caa nasza dzisiejsza wiedza o niej opiera si na wnioskach wysnuwanych
z jej obecnego stanu. W interesie dawnych kapanw leao bowiem, by teoretyczne zasady
muzyki pozostaway nieznane: muzyka indyjska
uwaana jest za narodow wito, std przez
dugie wieki kapani strzegli jej przed profanacj.
Wrd instrumentw indyjskich przewanie

pochodzenia arabsko-perskiego wymieni

trzeba instrument strunowy szarpany wina
(przypuszczalnie pochodzenia egipskiego, o wysokich progach ze strunami burdonowymi; przesuwane progi posiada pokrewny mu setar),
smyczkowy instrument rawamastron, mae talerze, bbny uderzane palcami, wreszcie bambusowy flet. Dzisiejsza muzyka indyjska kontynuuje
wiele dawnych przekazanych przez tradycj form,
obserwujemy te tendencj do eksponowania
muzyki ludowej, przy czym dawne formy, zwizane z liturgi, zanikaj. Istnieje szereg instytucji,
ktrych zadaniem jest kultywowanie tradycyjnego przekazu muzyki indyjskiej religijnej
i ludowej (Sangeet Natak, Akademia w Delhi).
Jednake w przeciwiestwie do Chin, zamknitych dla wpyww europejskich i od nich odizolowanych, wspczesne Indie atwo wchaniaj
muzyk amerykask i europejsk, a instrumenty
zachodnie stay si tu rwnie popularne jak rodzime.
16. Skale indyjskie
Wtargnicie do Indii Hindusw aryjskich
w 1500 r. p.n.e. spowodowao powane zniszczenie indyjskiej kultury. Jednake najedcy
przejli i kontynuowali niektre formy tradycyjnego muzykowania. Muzyka indyjska zwizana

bya z panujc przez trzy tysiclecia religi Braminw. wiecka muzyka artystyczna pojawia si
pno, a jej rozwj przebiega bardzo powoli,
cho konsekwentnie; dopiero ok. r. 500 ustali si
peny artystyczny system dwikowy, wedug
ktrego oktawa podzielona zostaa na 22 stopnie.
W praktyce dzisiejszej obowizuje system oparty
na 7-tonowej skali diatomcznej. Systemem podstawowym sta si system modalny, przypominajcy system tonalny staroytnej Grecji. Interway (wrd ktrych rozrnia si dysonanse od
konsonansw) i skale budowane s na zasadzie
dodawania mikrointerwaw ( 1 ruti = 1/22 oktawy). Skale podstawowe stanowiy baz melodyczn dla modi, zw. murchanas. Podobnie jak
w muzyce arabskiej obok skal posugiwano si
modelami melodycznymi, czyli ragami. Ragi
miay okrelony charakter rozrniano ragi
mskie od eskich i wykonywano je w odpowiednich obsadach instrumentalnych. Skomplikowany by rwnie system rytmiczny muzyki
indyjskiej. I on przechodzi liczne stadia rozwoju
a do zupenego usamodzielnienia si modeli
(tzw. tali). Podstawowych modeli rytmicznych
byo 35, tworzyy one wyjtkowe bogactwo
rytmu, podziwiane zreszt po dzie dzisiejszy.
17. Muzyka indonezyjska

Muzyka wysp Indonezji stanowi konglomerat

wielu rnych kultur o rnym stopniu rozwoju.
Tu zbiegy si dalekie wpywy kultur muzycznych Europy, Azji, Afryki i Australii. Najsilniejsze
s wpywy indyjskie, chiskie i arabskie. Na
odludnych czciach niektrych wysp, np. na
Sumatrze czy Celebesie, zachoway si prymitywne instrumenty czsto ograniczajce si do
jednego dwiku. Ksylofony z rur bambusowych
i grzechotki, jednostrunowe lutnie smyczkowe
gesohg-kesong pocierane i potrzsane wydaj dwiki o niezwykej barwie. Badanie systemu tonalnego l stroju muzyki indonezyjskiej,
a zwaszcza jawajskiej, natrafia na wielkie trudnoci. Na Jawie istniej dwa systemy dwikowe
pelog i slendro oparte na co najmniej 142
i 101 skalach, pierwszy jest heptatoniczny, drugi
pentatoniczny. Podzia skal jest niezwykle interesujcy: np. w slendro oktawa dzieli si na
pi rwnych interwaw, z czego tylko dwa odpowiadaj naszym dwikom kwarty i kwinty.
By moe podstaw takiego stroju jest odmienna
ni w innych kulturach muzycznych dyspozycja
lub ch uzyskania odrbnej barwy. W muzyce
wokalnej uywane s nasze normalne interway,
czsto te naladuje ona instrumenty, podobnie
jak w krajach arabskich i w Chinach. Muzyka
towarzyszy tu wszystkim okolicznociom yciowym, szczeglnie za suy uwietnianiu wido-

wisk teatralnych i rnych uroczystoci. Wykonywana jest z pamici, w oparciu o motywy

przekazywane tradycj, nieskaone ani przez obce
wpywy, ani przez odchodzenie od klasycznych
wzorcw. Muzyk malajskiego gamelanu cechuje
rnorodno rytmiczna, harmoniczna i nawet
kolorystyczna; w ujciach formalnych uderza
podobiestwo do zasad koncertowania obowizujcych w muzyce europejskiej, s tu i soli, i tutti; za w brzmieniu zespou fascynuje bogactwo
zrnicowa dynamicznych. Od czasu gdy w Europie po raz pierwszy usyszano gamelan (Pary,
Wystawa wiatowa 1889), wywar on duy
wpyw na muzyk europejsk Debussy, Orff
i wielu innych kompozytorw nawizao do
praktyki rytmu i ruchu gamelanu. Gamelany
szeroko rozpowszechnione s rwnie na wyspie
Bali. Tu jednak czsto brak instrumentw melodycznych, co dla nas Europejczykw stanowi
dodatkowy urok. Wida tu wyranie wpywy
kultury indyjskiej, ktre pojawiy si wraz z religi buddyjsk. Skala instrumentalna ograniczona
tu bywa do czterech zaledwie stopni.
18. Gamelan
W muzyce Jawy najbardziej widoczne s
wpywy indyjskie (cho przewaa tu pentatonika). Jednak nie system teoretyczny jest tu naj-

waniejszy, lecz brzmienie orkiestry, tzw. gamelanu. Jest to zesp zoony z dzwonkw, gongw, fletw bambusowych i rnego rodzaju
metalofonw, dziki czemu ma on specyficzn
barw, ktr potguje wielogosowo. Muzykowanie odbywa si tu na zasadzie heterofonii
wariacyjnej, a wic bardzo odlegej od praktyk
innych narodw azjatyckich. Jawa znana jest
z potnej liczby zespow gamelanowych (ok. 17
tysicy!). Oczywicie zespoy te rni si midzy
sob, jednak oglne zasady muzykowania s tu
podobne. W gamelanie wyrnia si 5 grup instrumentw, z ktrych kada peni inn funkcj:
jedna prowadzi melodi, druga parafrazuje j,
trzecia frazuje form dziki wprowadzeniu odlegych od siefe.ie, ale wyranych akcentw,
czwarta utrzymuje rytm i tempo (bbny oczywicie), wreszcie pita wynajduj melodi kontrastujc z melodi podstawow. Partytury oddajce muzykowanie gamelanu s wic wcale bogate. Do zespou docza si niekiedy gos lub
chr unisono. Due orkiestry gamelanu obejmuj
do 60 wykonawcw.
19. Dawna Japonia
Prehistoria muzyki japoskiej wymaga jeszcze
wielu odkry. Obok elementw autochtonicznych
(kultura Ajnw) spotykamy tu wyrane wpywy

chiskiej kultury muzycznej. Na przeomie VI

i VII wieku przybyli z Korei muzycy przenieli na
dwr cesarza muzyk koreask, potem do Japonii zacza przenika muzyka chiska, przez pewien czas uznana nawet przez cesarza Japonii za
muzyk dworsk. Dopiero w IX wieku w wyniku
reformy muzyki dworskiej ustalono oddzielenie
muzyki japoskiej od napywowej. Za rdzennie
japoskie uchodz tradycyjne pantomimy
w tacach bugaku, ktre zachoway si do dnia
dzisiejszego. W wieku XIII powstaj japoskie
systemy notacyjne, wzmogy si te wpywy sakralnej muzyki buddyjskiej. Dwa wieki pniej
uksztatowa si znany do dzi teatr japoski no
(z recytowan i dialogowan w piewie, czciowo taneczn muzyk nogaku). Nieco pniej pojawiy si dwa charakterystyczne dla muzyki japoskiej instrumenty: samisen i koto, ten ostatni
traktowany bywa niekiedy po wirtuozowsku.
Muzyk japosk dzieli si na cztery rodzaje.
Pierwszy tworzy muzyka kultowa (tace gigaku
wykonywane w maskach przy akompaniamencie
fletu czy oboju i bbna, z czasem przedostay si
one do wity buddyjskich), drugi kunsztowna muzyka dworska gagaku, trzeci teatr no
z udziaem dwu aktorw, wreszcie czwarty rodzaj
muzyki to muzyka kameralna, na ktr skadaj
si pieni i utwory wykonywane na instrumentach szarpanych, gwnie na cytrze koto (synna

szkoa ociemniaego wirtuoza Yamazuni). Podstawy teoretyczne muzyki japoskiej s niemal

identyczne z chiskimi. I tu mamy do czynienia
z pentatonik bezptonow; w oparciu o ni
powsta cay system skal a do caotonowej
i chromatycznej wcznie. Rodzaje skal zwizane
s z miastami i okolicami. Istniej te szkoy
ograniczajce si do poszczeglnych gatunkw
skal oraz odpowiadajcych im rodzajw muzyki
i instrumentw. Podobnie jak w Chinach, nie ma
harmonii ani wielogosowoci, istnieje tylko heterofonia, czsto oparta na bliskich sobie interwaach symultanicznych, ktre dla europejskiego
ucha stanowi ostre dysonanse, natomiast dla
Japoczykw posiadaj specyficzny wdzik.
Uderzajco bogata melizmatyka wyrosa z form
buddyjskiej muzyki kultowej.
MUZYKA EPOKI STAROYTNEJ

Muzyka staroytna: muzyka kultw i uroczystoci, w ktrej jedno prawo wydawao si kanoniczne jedno sowa, dwiku i taca. Szkoda,
al waciwie, e tak niewiele z niej zostao, zaledwie kilkanacie zabytkw muzycznych i szereg
mao dla nas czytelnych traktatw teoretycznych.
A przecie to w owej epoce z pustej pentatoniki
wyksztacia si bogata interwaw o heptatonika i pojawiy si metodycznie uoone system)

tonalne, ktre w przetworzonych formach bd

decydoway o rozwoju jzyka dwikowego. Jak
trudno wyobrazi sobie muzyk greck! Wiemy,
e najpierw cile czya si z formami literackimi, takimi jak epika, liryka czy dramat, przeywajcymi wwczas swoje apogeum w wielkiej
sztuce wybitnych greckich twrcw, od Homera
a po Eurypidesa i Arystofanesa. Pniej oderwaa si od sowa, a take od mimiki i taca.
Sporo te wiemy o instrumentach, ale czy ta
wiedza moe nas zaprowadzi do muzyki? W sumie muzyk greck moemy szeroko opisywa,
nie potrafimy jej wszake odtworzy. Std tak
wiele wypada nam wiedzie greckiej teorii,
przynajmniej o niej.
20. Muzyka w Grecji antycznej
Muzyka staroytnej Grecji nie jest wytworem
jedynie autochtonicznej kultury greckiej. Zoyy
si na ni elementy rnych kultur Egiptu,
Maej Azji, Syrii i Babilonii. Podobnie jak w innych kulturach staroytnych, muzyka nie bya
sztuk wyodrbnion, lecz tylko jednym z elementw sztuki synkretycznej, takim jak poezja
i taniec. Droga od mitu do logosu bya tu duga,
mudna i przebiegaa od teocentrycznego ukadu
skupionego wok legendarnych bstw i bohaterw do ukadu antropocentrycznego, zwiza-

nego z losami czowieka. Muzyka odzwierciedlaa

t drog na rwni z dzieami scenicznymi. Sztuka
grecka, a z ni i muzyka, wywara decydujcy
wpyw na kultur europejsk. Nie tylko bowiem
sam wyraz muzyka pochodzi z jzyka greckiego,
lecz take takie terminy jak melodia, rytm, metrum, ton, harmonia, gama, diatonika, chromatyka, homofonia, polifonia, diafonia, heterofonia,
kanon, symfonia, chr czy diapazon.
21. Instrumenty greckie
Poezja grecka bya nie tylko piewana (czy
nawet: taczona!), ale te wykonywano j z towarzyszeniem instrumentw. Przypuszcza si, e
instrumenty gray melodi w unisonie lub oktawie; nie znaczy to jednak, e muzyka starogrecka
bya wycznie jednogosowa. Od Platona dowiadujemy si, e istniaa dwugosowo, ktr
on okrela mianem heterolonii. Na podstawie
analogicznych przykadw w muzyce innych
kultur mona sdzi, e towarzyszcy poezji instrument czy te glos wokalny tylko miejscami
oddala si nieco od linii melodii gwnej. Wiadomo jednak, e Grecy znali wspbrzmienia
kwartowe czy kwintowe. Najwaniejsze instrumenty greckie to lira i nieco wiksza od niej kitara instrumenty strunowe pobudzane plektronem. Znane s te instrumenty dte, np. aulos,

w brzmieniu podobny do oboju, zaopatrzony

w dwie piszczaki, co wskazywaoby, e by
moe grano na tym instrumencie dwugosowo:
na jednej rurze melodi, na drugiej przypuszczalnie stojc nut basow. Aulosy, pochodzce z Maej Azji, uchodziy za instrumenty
zmysowego kultu Dionizosa, natomiast lira i kitara czyy si ze spokojnym kultem Apollina.
W Grecji znane byy te flety, przy czym najpopularniejszym instrumentem pasterskim by syrinks (fletnia Pana).
22. Formy muzyki greckiej
Do najstarszych form muzyki greckiej nale
ody, hymny religijne i rapsody. Hymny piewane byy na cze Apollina. W miar rozkwitu
form lirycznych powstaway elegie, pieni
chralne, pieni weselne (tzw. epithalaniia),
peany dzikczynne oraz dytyramby piewane
przy wtrze fletni Pana lub aulosu na cze
Dionizosa. Wanie z owych dytyrambw rozwin si dramat grecki, bdcy syntez poezji,
muzyki i taca. Niejak samodzielno form
wykazywaa muzyka taneczna grana na aulosach. tzw. orchestyka. Istnialy rne formy taca,
za nazwy ich zaleay od przeznaczenia i charakteru danej formy. Tace towarzyszyy
wszystkim uroczystociom religijnym i miay

przewanie znaczenie symboliczne. Do najbardziej znanych nale: taniec wojenny pyrrhiche,

taniec gimnastyczny oraz tace mierci wykonywane podczas aoby. Inne tace to: wystpujcy w pantomimach scenicznych taniec hyporchema satyryczno-dramatyczny taniec enimeleia, nalecy do komedii taniec kordax
i zbiorowy taniec charcia. Wywodzca si
z dytyrambw dionizyjskich tragedia staa si
w Grecji najbardziej reprezentacyjn form
dramatyczn. Stosowano w niej wszelkie dostpne rodki artystycznego wyrazu, i to zarwno w partiach solowych, jak te chralnych
i instrumentalnych. Podobnie jak we wszystkich wczesnych kulturach muzycznych, take
w Grecji muzyka wizaa si z kultem bogw.
Istniaa jednak take muzyka niekultowa, rozwijajca si dwutorowo: jako pie ludowa
i pie bohaterska (tzw. eosy). Ta ostatnia posuya Homerowi za podstaw dzie epickich
(Iliada, Odyseja). Muzyka odgrywaa te wielk
rol w dramacie. Przypuszczalnie jednak towarzyszce mu instrumentarium byo bardzo
skromne. W muzyce greckiej istniay jednak
take czysto muzyczne formy. Byy to tzw. nomoi, czyli stae schematy melodyczne, wedug
ktrych wykonywano rne pieni religijne.
Waciwe znaczenie nomosu nie jest do dzi
naleycie wyjanione. Nowsze badania wyka-

zay, e chodzi tu o muzyczny rodzaj rapsodycznego przedstawienia tekstu z towarzyszeniem kitary (lub rzadziej: aulosu). Istniay rne
rodzaje nomosw, do najwaniejszych naleay
nomoi Terpandra (nomoi kitarodyczne), aulodyczne nomoi Klonosai Polimnestosa, a take
synny nomos Sakadasa, najwikszego wirtuoza
gry na aulosie (jego nomos opiewa w sposb
ilustracyjny walk Apollina z Pytonem).
23. Teoria greckiej muzyki antycznej
Grecy rozwinli bardzo obszern i szczegow teori muzyki, przy czym najbardziej zasueni s tu Pitagoras, Arysloksenos i Didymos.
Pitagoras (VI w. p.n.e.) zbudowa system muzyczny na drodze eksperymentw: dzielc
strun monochordu (instrumentu badawczego
o jednej strunie) na czci, otrzyma czysty
strj kwintowy, tak wany dla rozwoju myli
teoretycznych u nastpnych badaczy. yjcy w
drugiej poowie IV wieku p.n.e. Arystoksenos
wychodzi od praktycznego syszenia (nie unikajc wszake subiektywnych, nienaukowych
bada nad muzyk), a yjcy w I wieku p.n.e.
Didymos odkry dwojakiego rodzaju proporcje
caotonowe, dziki ktrym doszed do niemal
penego czystego stroju harmonicznego. Podstaw systemu dwikowego Grekw bya

diatonika zestawiona w ukadzie lekko przekraczajcym dwie oktawy, z ktrego poszczeglne

wycinki, w kolejnoci schodzcej, dostarczay
materiau do tworzenia szeregw czterodwiekowych, tzw. tetrachordw. Z sumy tetrachordw powsta cakowity system (Systema teleion).W przeciwiestwie, a raczej w dopenieniu
do tego systemu, ktry by niemodulujcy
(ametabolon) posugiwano si systemem poszerzonym przez, dalszy tetrachord modulujcy
(metabolon) przy uyciu d1 c1 b a (nazwy:
Nele synemmenun, Parante synemmenon, Trite
syneninienon i Mese). Dwa tetrachordy poczone z sob tworzyy gam oktawow, czyli
diapason, np. c1 d1 c1 h a g j e.
Gama ta okrelana bya jako dorycka. Na kadym z siedmiu tonw budowano odrbn skal.
Rniy si one midzy sob nie dwikami,
lecz. innym pooeniem caych tonw i ptonw. Kada z tonacji miaa wasn nazw regionaln: od d1 w d do d frygijska; od c1 do c
lidyjska; od h1 do h miksolidyjska. Od nich
utworzone zostay tonacje pochodne: hypodorycka od a, zwana rwnie tonacj eolsk; hypofrygijska od g, hypolidyjska od f, a take:
hyperdorycka od h, zwana te josk; hypertrygijska od a, zwana te lokryck, oraz hyperlidyjska od g. Skala diatoniczna, zoona zawsze

z ptonw i caych tonw, staa si podstaw

pniejszego systemu dur-moll.
24. Zapis muzyki greckiej
Poezja grecka, grecka plastyka i architektura
wyznaczaj europejskiej kulturze najwysz
rang i po dzi dzie maj wielkie znaczenie.
Dziea te nie tylko przetrway a do naszych
czasw, ale s dla naszej europejskiej kultury
wiecznie ywe. Inaczej jest z muzyk. Z kilku
nielicznych zachowanych przykadw muzyki
greckiej trudno dzi odtworzy peniejszy obraz
muzycznej kultury staroytnej Grecji. Utrwalanie na pimie tekstw muzycznych nie byo
bowiem uwaane za tak wane, jak rzebienie
w marmurze czy zapisywanie strof poezji. Std
te niewiele wiemy o muzyce tego krgu kulturowego. Greckie pismo muzyczne, sigajce
IV wieku p.n.e., byo pismem literowym. Istniay dwa rne systemy notowania muzyki
wokalnej i instrumentalnej. Obecnie niezmiernie trudno jest zrekonstruowa owe nieliczne
zachowane przykady muzyczne, nie wiemy
bowiem czy na przykad oznaczenia literowe
nie byy a jest to przecie moliwe tylko
szkieletem, na ktrym opieraa si praktyka
wykonawcza muzykw.

25. Rytmika greckiej muzyki antycznej

W 1883 r. w Maej Azji odnaleziono zapis
skolionu, czyli pieni w tonacji frygijskiej.
Transkrypcja tego przykadu zaledwie w przyblionej formie oddaje tre oryginau, dajc
tylko niejasne wyobraenie o metodach
ksztatowania linii melodycznej. O wiele wicej
wiemy o rytmice tej muzyki, i to gwnie dlatego, e zwizana bya ona ze sowem, z mow.
Grecka rytmika nie znaa akcentuacji sowa,
lecz jedynie sposoby szeregowania krtkich
i dugich wartoci (wiele starogreckich form
rytmicznych zachowao si a po dzie dzisiejszy w ludowych greckich tacach i pieniach).
Z biegiem lat zasady rytmizacji przeksztaciy
si w formy akcentuacyjne, ktre stay si
podstaw nowego wiersza. Antyczne greckie
formy muzyczne s identyczne z formami greckiej poezji, gdy rytm muzyki cile zwizany
by z metrum poezji. Muzyka grecka to muzyka
par excellence wokalna, melodia za niemal
cakowicie uzaleniona bya od rysunku sowa
poetyckiego i stanowia co w rodzaju muzycznej deklamacji czy recytacji, w ktrej melodia nie miaa wasnego, autonomicznego oblicza.
26. Muzyka a etyka

Kada z podanych skal miaa w wiadomoci

Grekw wasny etos (thos), wasny wyraz.
Skale czsto zwizane byy z charakterem muzyki. Grecy znali te chromatyk, a nawet
wiertonowo, ktr okrelali (nieco inaczej
ni my dzisiaj) mianem enharmoniki. Charakterystyczne, e pojawienie si tych odmian tonalnych czyo si z upadkiem kultury muzycznej w Grecji (wedug Plutarcha). Skale diatoniczne miay wiksze znaczenie ni ukady
chromatyczne czy enharmoniczne. Dla Grekw
podstawowe skale diatoniczne stanowiy wrcz
wartoci etyczne. I tak np. czytamy u Platona,
e skala dorycka jest wyrazem siy i wadzy
moralnej, podczas gdy np. skali lidyjskiej naley
unika, poniewa jest zniewieciaa, osabiajca
charakter. Kadej skali odpowiada przypuszczalnie jaki okrelony odrbny styl wykonawczy, ktry usprawiedliwiaby klasyfikowanie
muzyki wedug rwnie okrelonych kryteriw.
Moliwe te, e Platon by w swoich ocenach
etycznych osamotniony, u pniejszych filozofw nie znajdujemy bowiem tego typu uwag.
Platon twierdzi, e muzyka poczona z tacem
i gimnastyk stanowi fundament wychowania,
podstaw porzdku, ktry mgby by odpowiednikiem porzdku wszechwiata.

27. Zabytki muzyki greckiej

W przeciwiestwie do licznych i obszernych
traktatw teoretycznych, powiconych gwnie systemowi muzycznemu Grekw, praktycznej muzyki starogreckiej waciwie nie
znamy. Pozostao z niej zaledwie pitnacie
zabytkw, wszystkie w zapisie nutowym, majcych olbrzymi warto dla historykw. A oto
zachowane zabytki w porzdku chronologicznym: 1. fragment z tragedii Orestes Eurypidesa,
melodia najprawdopodobniej nie zostaa stworzona przez wielkiego dramatopisarza; utrzymuje
si, e fragment ten powsta nie wczeniej ni
ok. 260 r. i nie pniej ni ok. 150 r. p.n.e.; 2.
fragment z II poowy II w. p.n.e.; 3. fragment
z trzema kocowymi linijkami nieznanego
wiersza, przypuszczalnie jest to fragment jakiej
tragedii; 4. fragment nieznanej tragedii; 5. i 6.
dwa hymny do Apollina wykute po zewntrznej stronie poudniowego muru skarbca Ateczykw w Delfach, II w. p.n.e.; 7. skolion (pie)
wyryta na kolumnie grobu Sejkilosa w Tralles
(Maa Azja), identyfikacja czasu powstania
bardzo niepewna, przypuszcza Si, e ok. II w.
p.n.e.; 8. pi fragmentw: pean, dwa utwory
instrumentalne, utwr opiewajcy samobjstwo Ajaksa i fragment tragedii; 9. fragment
melodii, przypuszczalnie z Meleagrosa; 10., 11.

I 12. trzy hymny, podobnie jak fragment poprzedni, z II w. n.e.; 13. fragment nieopublikowany (z II w. n.e.); 14. wczesnochrzecijaski
hymn na papirusie z Oksyrynchosu i wreszcie 15.
fragmenty z notacj instrumentaln z pnoantycznego traktatu muzycznego. W zabytkach
sporo jest jeszcze zagadek, mimo e obydwa
rodzaje zapisw nutowych wokalny i instrumentalny s ju dobrze znane i zbadane.
Posugiwano si literami pisma fenickiego. Samo odczytywanie tekstu muzycznego nie wystarcza jednak, nie wiemy bowiem, W jaki sposb wykonywano ani te jak nie byy faktyczne
waciwoci tej tylko, e opiewaa ona czyny
bohaterw, e adresatami tych pieni byli bogowie, e najlepsze utwory muzyczne w trakcie
igrzysk nagradzano, e pieni piewano przy
wtrze liry (std nazwa liryka) i e okoo 500 r.
p.n.e. muzyka ta osigna swj szczyt. Natomiast praktycznych danych, ktre umoliwiyby
dzi odtworzenie tych kilkunastu fragmentw nie znamy. Wszelkie sporzdzone przez badaczy
transkrypcje s niepene i naley je rozumie raczej jako do dowolny odpowiednik zachowanych fragmentw.
28. Historia greckiej muzyki antycznej

Historia greckiej muzyki antycznej jest nierozerwalnie zwizana z histori greckiej kultury. Grecy Wierzyli, e muzyka pochodzi od bogw, ktrzy take j wykonywali. Z bogami
mogli konkurowa ludzie. W okresie kretesko-mykeskim (do X w. p.n.e.) rozwija si
gwnie taniec i pantomima, ale obok nich
rwnie muzyka instrumentalna. W okresie
homeryckim(X-VIII w. p.n.e.) muzyka poszerza
si o piew, pojawiaj si pieni o wysoce rozwinitych formach, wykonywane przez zawodowych eodw. W okresie pniejszym pojawia
si najpierw na Krecie, a pniej u Spartan
muzyka chralna. W okresie klasycznym (V-IV
w. p.n.e.), naznaczonym dziaalnoci trzech
genialnych dramaturg w greckich Ajschylosa,
Sofoklesa i Eurypidesa muzyka zaczyna
wiza si z widowiskami teatralnymi, istnieje
jednak przypuszczenie, ze u rnych autorw
muzyka penia rne funkcje i stosowana bya
inaczej. W tym czasie muzyka ma jeszcze znaczenie wychowawcze, etyczne, ale ju wkrtce
stanie si ona przedmiotem chway wirtuozw,
ktrzy odbiegaj w swoim samolubnie rozwijanym kunszcie od ideaw klasycznych. Pojawia
si w niej element dionizyjski i od tej chwili
muzyka zaczyna traci sw dotychczasow powag i znaczenie, a staje si czym gatunkowo
niszym. W obronie klasycznych osigni staje

Platon i jego nauka o etosie, ale jest ju za

pno. Arystoteles uwaa, e muzyka moe by
nie tylko etyczna, ale rwnie zmysowa
i w tym sensie samodzielna. Historia muzyki
greckiej przebiega rwnolegle do dziejw rozkwitu i upadku kultury antycznej. Muzyka
grecka, zwaszcza za jej teoria, zostaa przeniesiona na grunt (i jzyk) aciski i staa si podstaw muzycznych teorii redniowiecza. Wielkie zainteresowanie muzyk greck pojawio
si w renesansie, kiedy to grecka teoria muzyki
staa si dostpna w oryginale. W XIX wieku
ponownie oyo zainteresowanie muzyk greck, moemy jednak przypuszcza, i muzyk t
odczytywano w sposb waciwy tym czasom,
a wic z pewnoci nieautentyczny.
29. Muzyka Rzymu
Rzymianie nie rozwinli wasnej muzyki, nie
potrafili nawet przej od Grekw ich osigni
w tej dziedzinie, poza kilkoma instrumentami,
takimi jak aulosy, kitary, liry i harfy. Rzym nie
mia wic udziau w rozwoju muzyki, ktra
suya tu gwnie celom wojskowym. Z kultury etruskiej wywodz si marsze wojskowe
grane na instrumentach dtych. Wiemy, e
w czasach najdawniejszych istniay take pieni ludowe, pieni kultowe i pieni pracy.

W 364 r. p.n.e. utworzono w Rzymie teatr,

zrazu dyletancki, pniej wzorowany na greckim, jednake bez chrw. Szczeglnym upodobaniem cieszyy si komedie, zwaszcza
Plautusa, do ktrych muzyk tworzyli ju nie
poeci, lecz muzycy. Nie zachoway si co
prawda adne rzymskie zabytki muzyczne,
wiemy jednak, e w teatrze uprawiano piewy
solowe w formie piewanych recytacji lub
pieww przy akompaniamencie tibii, czyli
piszczaki pochodzenia pasterskiego. W 146 r.
p.n.e., tj. po zajciu Grecji, nastpia prawdziwa
inwazja greckich i orientalnych muzykw. Odtd te muzyk w Rzymie zajmowali si gwnie niewolnicy. Muzyka oddzielia si od poezji. Oprcz pieni w Rzymie rozpowszechni si
taniec, ktry oczywicie nie mia ju teraz nic
wsplnego ze swoim dawnym przeznaczeniem
kultowym. Ponadto uprawiano pantomimy
(w dworskich bra udzia nawet cesarz), wykonywane przez tancerzy-solistw, ktrym towarzyszya do haaliwa grupa instrumentw
rnego pochodzenia (w tym tak-e wschodnich). Szczeglnym powodzeniem cieszyy si
greckie tace wojenne, jednak wpyw klasycznego dramatu greckiego ogranicza si zaledwie
do scen mitologicznych. W pastwie rzymskim
niezwykle bujnie rozwina si natomiast teoria
muzyki, niemal w caoci przejta od Grekw.

Muzyka nie miaa tej rangi co w Grecji, za to

staa si dyscyplin samodzieln, niekiedy
wspierajc nawet inne dyscypliny (architektura budowanie wedug proporcji Rozwaaniami o muzyce zajmowali si liczni pisarze
rzymscy, nie ma jednak wyranych wiadectw
o jakichkolwiek wanych wydarzeniach muzycznych czy formach twrczoci.
MUZYKA REDNIOWIECZA

redniowiecze epoka sztuki romaskiej i

gotyckiej, architektury sakralnej, wspaniaych
katedr i zamkw, w dziedzinie muzyki jest epok
wokalnej sztuki religijnej. Rozwj muzyki zaley
tu w prostej linii od rozwoju liturgii chrzecijaskiej; uwidacznia si to ju w okresie wczesnego
chrzecijastwa z jego jednogosowymi hymnami, sekwencjami, tropami i psalmami, z wolna
przeradzajcymi si w typow dla redniowiecza
organaln wielogosowo. Dopiero w naszym
tysicleciu pojawiaj si elementy muzyki wieckiej liryka trubadurw i truwerw, pieni
minnesingerw. Stopniowo obok teoretykw zaczynaj dziaa twrcy szk, takich jak synna
szkoa Notre Dame w Paryu. Jest to jednak
epoka nie tyle rozwoju, co epoka religijnej kontemplacji i tradycyjnego przekazu. Ale kompozytorzy muzycznych epok ars antiqua i ars nova

zdobywaj si z wolna na odkrycia ju nie w

dziedzinie teorii, lecz w zakresie samej kompozycji; ich dziea przybieraj ksztaty oparte na
wiadomie wykoncypowanych prawach twrczych.
30. Chrzecijastwo
Wyznawana dzi przez jedn trzeci wiata
religia chrzecijaska miaa olbrzymi, waciwie
niezmierzony wpyw na rozwj muzyki. Przyjte przez wadcw we wczesnym redniowieczu chrzecijastwo stao si religi pastwow,
za dla rozwoju muzyki najwiksze znaczenie
miaa dziaalno mnichw. Nowa religia
stwarzaa z wolna now kultur. Nie da si zaprzeczy, e lud wierzy nadal w swoich dawnych pogaskich bogw, zachowywa dawne
formy kultowe, ktre nie miay nic wsplnego
z muzyk uprawian przez cicho i skromnie
wedug reguy w. Benedykta yjcych mnichw, ktrych myli kryy w muzycznych
abstraktach. Jednoczenie dziki oywionemu
kontaktowi midzy pastwami muzyka nie
zamykaa si w zastygych formach, lecz stale
rozwijaa si, dopeniajc formy tradycyjne
nowymi formami. Preferowano zrazu piew, za
muzyk instrumentaln traktowano jako odleg od ideaw chrzecijaskich. By moe r-

nice midzy pogastwem a chrzecijastwem

polegay najpierw na owej preferencji muzyki
wokalnej, psalmw i hymnw. Teksty psalmw
znajdowano w Biblii, hymny tworzono od nowa: przykadem takiego hymnu jest tekst Gloria
in excelsis Deo.
31. Muzyka redniowiecza europejskiego granice
czasu
Ramy czasowe redniowiecza byy dugo
przedmiotem sporw. W Europie rodkowej,
a wic i w Polsce, przyjmuje si za daty graniczne upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego
w r. 476 i zdobycie Konstantynopola przez
Turkw w r. 1453, cho z pewnoci odkrycie
Ameryki w 1492 jest dat wyrazistsz. W muzyce owe ramy czasowe nie dayby si wyznaczy tak dokadnie: redniowiecze jest wielkim
etapem midzy staroytnoci a okresem nowoytnym. Muzyka redniowiecza europejskiego rozpoczyna si od przyjcia chrzecijastwa, od wprowadzenia rzymskiego piewu
kultowego, znanego pod nazw piewu gregoriaskiego, moe dlatego e tworzywo tego
piewu miao na dugie lata decydowa o rozwoju muzyki i O jej przemianach. Nowa, poredniowieczna era w muzyce zaczyna si ok. r.

1430 wraz z nastaniem epoki niderlandzkiej polifonii (koniec okresu ars nova).
32. Muzyka bizantyjska
Okres cesarstwa bizantyjskiego obejmuje
przeszo 1100 lat, od r. 330 (Konstantyn Wielki)
a do wspomnianego ju roku zdobycia Konstantynopola przez Turkw, 1453. Cesarstwo
wschodniorzymskie ju od IV wieku stanowio
odrbn cz imperium rzymskiego. W 330 r.
Bizancjum (dzisiejszy Stambu) staje si rezydencj Konstantyna Wielkiego (od niego wzi
nazw Konstantynopol). Za Konstantyna Wielkiego chrzecijastwo stao si religi pastwow. Bizantyjska muzyka waciwie nie
znaa muzyki wieckiej. Istniaa tylko bizantyjska muzyka kocielna, zwizana z innymi
kocioami Wschodu; podobnie jak chora gregoriaski, jest to jednogosowa linearna muzyka bez towarzyszenia instrumentalnego.
Gwn form bizantyjskiej muzyki s aklamacje, ceremonialne pieni na powitanie cesarza
z okazji procesji, audiencji czy wit religijnych. Byy one wykonywane antyfonalnie
przez dwa chry przy akompaniamencie organw. Koci ortodoksyjny nie mia jednolitej
liturgii, std rozrnia si obok zachodnioi wschodniosyryjskich typw liturgicznych

egipskie, armeskie i bizantyjskie. Jakkolwiek

bizantyjski piew kocielny posugiwa si jzykiem greckim (jako jzykiem urzdowym),
nie ma w nim nic z greckich tradycji, przeciwnie: gwne wpywy bior si tu z wzorcw
orientalnych. Wanym momentem w dziejach
muzyki bizantyjskiej byo ustalenie przez cesarza Justyniana I w r. 528 dekretu, wedug ktrego obowizyway trzy rodzaje pieww:
jutrzniowe (tzw. mesonyktikon), laudacyjne (orthros) i nieszporowe (hesperinos). Na pocztku
VIII wieku (w okresie formowania si teudalizmu i sporw religijnych, ktre skoniy cesarza
Leona III do wydania dekretw przeciwko
kultowi obrazw witych) rozpoczto tpienie
muzyki liturgicznej, palenie ikon i ksig liturgicznych. Ale twrczo liturgiczna rozwijaa si
nawet w okresie przeladowa (pooy im kres
cesarz Teofil w r. 842), gwnie dziki twrczoci
hymnografw, ktrzy ograniczali si do tekstw
jedynie, pozostawiajc komponowanie melodii
tzw. melurgom. Dopiero w XIII i XIV wieku
pojawia si nowy typ hymnw, oparty na bogatej melodyce wzbogaconej melizmatyk
arabsk. W muzyce bizantyjskiej posugiwano
si (przypominajc neumy chorau gregoriaskiego) notacj ekfonetyczn, rozwinit ze starogreckich znakw prozodycznych, ale istniay
te: notacja wczesnobizantyjska, uderzajco

podobna do neum; notacja okrga (ok. 1100

-1450), bdca notacj waciw, okrelajc
wysokoci dwikowe i rytmik. (Dzi muzyka
bizantyjska posuguje si notacj nowogreck.
System tonalny skada si z czterech skal autentycznych i czterech plagalnych, ustalonych
na przeomie VIII i IX w.) Gwnym instrumentem muzyki bizantyjskiej byy organy,
uywane na dworze cesarskim. W orkiestrze
dworskiej cesarza obok piszczaek i cymbaw
posugiwano si trbkami i rogami. Muzyka
bizantyjska nie bya nigdy jednolita. Rnice
midzy kocioem, liturgi i muzyk syryjsk,
koptyjsk (egipsk), bizantyjsk, armesk
i abisysk (etiopsk) byy bardzo pokane.
Osobny rozwj wykazywa rosyjski piew kocielny, datujcy si od X wieku. Nie wiadomo,
w jakim stopniu piew bizantyjski wpyn na
chora gregoriaski.
33. Chora gregoriaski
piewy liturgiczne kocioa katolickiego byy
produktem wielu kultur Starego wiata. Przez
Bizancjum dotary one do Rzymu, przenoszc
do elementy piewu syryjskiego, palestyskiego i greckiego. Jeszcze z antycznej Grecji
przeszed do redniowiecza kult muzyki jako
siy wychowawczej. Znaczenie muzyki wzroso

jeszcze bardziej z chwil, gdy koci chrzecijaski wprowadzi j jako integraln cz liturgii katolickiej. Wane s tu trzy problemy:
rozszerzenie si chrzecijastwa, nawizanie
chrzecijastwa do wzorw antycznych i przejcie od modelu antycznego do nowych form.
Wczesnochrzecijaski koci moe by uznany
za syntez nowej wiary i najszczytniejszych
ideaw antycznych. Niestety, o muzyce
pierwszych wiekw chrzecijastwa wiemy
niewiele. Pierwszym ogniskiem piewu kocielnego na Zachodzie by Mediolan, gdzie
dziaa reformator muzyki kocielnej biskup
Ambroy (333-397), uchodzcy za twrc hymnu
Te Deum laudamus. Pniej siedzib piewu
kocielnego sta si Rzym, gdzie powstaa
szkoa piewakw (schola cantorum). Tendencje
do wprowadzenia porzdku w muzyce uywanej dla liturgii datuje si od najwczeniejszych
lat dziaalnoci Kocioa, ale dopiero tu, w
Rzymie, papie Grzegorz Wielki (dziaa w latach 590-604) dokona (czy te: poleci dokona)
ostatecznego wyboru melodii kocielnych
w postaci autentycznego Antyfonarza. Od niego te forma jednogosowego piewu aciskiego wzia nazw chorau gregoriaskiego.
piew gregoriaski okrela si jako chora, od
sowa chorus, tj. miejsca, gdzie stali piewacy
kocielni. piew ten nie ma podoa harmo-

nicznego, nie ma akompaniamentu, opiera si

na bogatej figuracji. Charakterystyczna dla chorau gregoriaskiego jest nie tylko jego monofoniczno (chora gregoriaski znany te jest
jako cantus planus, piew rwny, jednogosowy), ale i to, e opiera si na modalnoci (podstaw chorau gregoriaskiego s skale kocielne, w sumie jest ich osiem). Chora jest
niemetryczny, w rytmice ukada si on wedug
tekstu aciskiego i notowany jest w specjalnej
notacji neumw Melodie ujte w skalach kocielnych brzmi po dzie dzisiejszy surowo, co
bardzo dokadnie odpowiadao funkcjom tej
muzyki w kociele.
34. Cztery rodzaje chorau
Chora gregoriaski nie by monolitem, pochodzi z rnych rde i przybiera te rne
formy. Istniay cztery rodzaje ukadw chorau
gregoriaskiego: sylabiczny, w ktrym pojedyncza nuta odpowiadaa pojedynczej sylabie
tekstu (ukad typowy dla hymnw i tropw),
psalmodyczny, w ktrym spora ilo sylab
przypada na jedn nut (ukad charakterystyczny dla psalmw), neutnatyczny, w ktrym
(odwrotnie) na jedn sylab wypadao po kilka
nut, i wreszcie melizmatyczny, w ktrym spora
ilo nut przypadaa na jedn sylab (tak np.

w Alleluja). Na uksztatowanie si tego stylu

wpyno szereg rnych kultur piewu: wywodzcy si z Syrii piew antyfonalny (jeden
chr odpowiada drugiemu) i responsorialny
(gos solowy na przemian z chrem), pochodzce z Bizancjum hymny (odgrywajce wielk
rol w pniejszej liturgii kocioa greckiego),
piew ormiaski zbudowany na alfabetycznej,
a pniej na neumatycznej notacji i wreszcie
piew ydowski, odgrywajcy wielk rol jako
model melizmatyki.
35. Znaczenie piewu gregoriaskiego
Melodie chorau gregoriaskiego przez dugie wieki determinoway charakter i rozwj
muzyki kocielnej. Chora gregoriaski wpyn
zasadniczo na uksztatowanie si muzyki europejskiej: jest to najwczeniejsza forma praktyki
wykonawczej zachowanej a po dzie dzisiejszy
w czystej formie gwnie dziki zapisowi. Repertuar chorau gregoriaskiego jest olbrzymi:
okoo 3000 pieni o bardzo rnym przeznaczeniu liturgicznym, rnej strukturze, rnych
walorach estetycznych, zachowanych w formie
nie skaonej. Melodie kocielne chorau zebrane zostay w cao zwan Antiphonarius (lub:
Antiphonarium authenticum). Orygina Antyfonarza zagin z pocztkiem X wieku, zachoway

si tylko odpisy. Najstarsz kopi takich odpisw jest rkopis z klasztoru benedyktynw
w Sankt Gallen. W skad antyfonarza wchodz:
Graduale ze piewami mszalnymi, Responsoriale
i Antiphonale (zbir antyfon). Z Rzymu piew
dostawa si do ludw nowo nawrconych, do
Frankw i Germanw, do Anglii i Irlandii, pniej do Hiszpanii, gdzie wyksztaci odrbne
cechy jako piew liturgii mozarabskiej (kultywowany gwnie w Aragonii i Kastylii; odrodzenie obrzdku mozarabskiego byo dzieem
kardynaa Ksimenesa z Toledo XVI w.; obecnie obrzdek ten celebrowany jest w Hiszpanii
jedynie w kaplicy Boego Ciaa w Toledo
i w katedrze w Salamance; z liturgii mozarabskiej zachowao si tylko 21 pieww). piew
gregoriaski utrzyma si w formie skodyfikowanej przez Grzegorza Wielkiego do koca XVI
wieku. Wtedy ju od kilku wiekw rozwijaa
si wielogosowo i w miar jej rozwoju sabo
zainteresowanie
choraem
gregoriaskim.
Wiatach 1614-1615 ukazao si staraniem
kardynaa Medici nowo opracowane wydanie chorau, ktre jako urzdowe obowizywao przez niemal 300 lat. Wprowadzone
zmiany raczej zuboyy chora i zniweczyy jego
pierwotne pikno. W poowie XIX wieku benedyktyni (gwnie z Solesmes) przeprowadzili
badania nad najstarszymi zabytkami chorau

i doprowadzili do reformy. W 1903 r. z nakazu

papiea Piusa X (Motu proprio) przywrcono
tradycyjny chora w tzw. Editio Vaticana. W r.
1908 ukaza si w Rzymie zbir Graduale Sacrosanctae Romanae Ecclesiae, do dzi obowizujcy w liturgii kocioa katolickiego.
36. Tonacje kocielne w chorale
redniowieczna muzyka kocielna wytworzya z biegiem lat system skal zwanych kocielnymi. Tonacje uywane w chorale (zwane
te modi) wzorowane byy na greckim systemie
skal. Nie byo to jednak przeniesienie teorii
greckiej na teren muzyki kocielnej redniowiecza, lecz wielowiekowy proces zdobywania
coraz wikszej iloci odmian skal a do imponujcej sumy dwunastu skal opartych waciwie na tych samych dwikach, lecz na inaczej
uporzdkowanych stosunkach midzy nimi.
Kada skala miaa trzy wane dwiki: dwik
kocowy (inaczej: finalis), pooony o kwint
wyej inny, poboczny jakby dwik kocowy
(eon finalis) i dwik, ktry przy psalmodiowaniu by najczciej powtarzany ( cursus turba lub
repercussd). Kocielne modi (std system modalny) opieray si w caoci na stopniach diatonicznych. Z pocztku znane byy cztery
gwne modi, zwane autentycznymi, i cztery od

nich pochodne, czyli okrelane dodatkowo przez

wyraz hypo. Autentyczne modi odpowiadaj
naszym dzisiejszym skalom, gdybymy je sobie
wyobrazili na biaych wycznie klawiszach: d
d1 = dorycka, e c1 frygijska, f f1 = lidyjska
i g g1 = miksolidyjska. Pochodzce od nich
modi plagalne powstay dziki dodaniu w dole
czterech dwikw czyli tzw. tetrachordu.
Poszczeglne modi rniy si od siebie innym,
wasnym rozmieszczeniem caych tonw i ptonw. Pierwsze ujcia teoretyczne pochodz
z przeomu V i VI wieku (Boecjusz), ostatnie
z poowy XVI wieku (r. 1547: synny traktat
Dodekachordon szwajcarskiego teoretyka Glareanusa). W sumie powsta system dwunastu
modi. Rni si one pooeniem ptonw.
Oto ich zestawienie: skala dorycka: 1 111 1:
skala hypodorycka: 1 11 11; skala frygijska:
1 111 11: skala hypofrygijska: 11 111; skala lidyjska: 111 11 ; skala hypolidyjska: 11 111 ; skala
miksolidyjska: 11 11 1; skala hypomiksolidyjska:
1 111 1; skala joska: 11 111 ; skala hypojoska:
11 11 1; skala eolska: 1 11 11 i skala hypoeolska:
111 11. Peny system powsta przez dodanie
skal zbudowanych od a i c, zarwno autentycznych, jak i plagalnych. To, do jakiej skali
naley dana melodia, zaleao od jej ambitusu,
czyli zasigu: jeli melodia ley poniej rinalis

lub niewiele ponad ni, wwczas jest plagalna,

w pozostaych wypadkach jest autentyczna.
W praktyce posugiwano si zasigiem nony
lub decymy, co w jednogosowej melodyce
tworzyo konieczno zrnicowa toku melodycznego dziki kierunkowi linii, wyborowi
interwaw w skali i zwrotw motywicznych.
W pniejszych wielogosowych dzieach
ustanawiano reguy, ktre z czasem nie liczyy
si ze struktur tych tonacji. Od 1600 r. na
ksztatowanie si skal zacz wywiera wpyw
system dur-moll, ktry w postaci harmoniki
funkcyjnej zniweczy ich waciwoci. Pozostaoci dawnych tonacji kocielnych s niektre
interway (seksta dorycka, sekunda frygijska,
kwarta lidyjska i septyma eolska w moll oraz
miksolidyjska w dur). Archaiczne polskie melodie ludowe obfituj w interway tego typu,
modalizmy za (zwaszcza zwikszona kwarta
lidyjska) s symptomatycznym przejawem ludowoci w twrczoci kompozytorw polskich.
37. Notacja chorau
Wprowadzone w chorale pismo nutowe nie
byo jednolite. Odrnia si co najmniej pi
podstawowych form zapisu: inaczej pisano nuty
w Metz, inaczej w Sankt Gallen, inaczej jeszcze
na terenie Mozarabw w Hiszpanii. Pierwsze

przykady nutowe chorau gregoriaskiego zachoway si w rkopisach, zapisane w neumach. Pochodz one dopiero z VIII i IX wieku.
(Neuma znaczy po grecku ruch albo znak.)
Jest ich okoo 30. Wikszo z nich wywodzi si
bezporednio z ruchu rki muzyka prowadzcego chr i wskazuje tylko kierunek melodii, jej
wznoszenie si i opadanie, natomiast nie mwi
dokadnie o proporcjach rytmicznych i nie
oznacza dokadnej wysokoci dwikw czy
interwaw. Tradycja ustna zagina ok. XIII
wieku i odtd rytm chorau gregoriaskiego
stanowi dla badaczy jedn wielk niewiadom.
Istniej dwie spierajce si z sob szkoy praktycznej interpretacji rytmiki chorau gregoriaskiego: ekwalici (np. benedyktyni z Solesmes)
zestawiaj melodie w grupy dwu- lub trzydwikowe, nie akcentujc adnej nuty i pozostawiajc na kocu frazy moliwo duszego
zatrzymania wartoci, oraz menzuralici, ktrzy
za podstaw czasowej interpretacji przyjmuj
dwie wartoci, dug i krtk, uzaleniajc
waciw interpretacj rytmu od rozumienia
znakw neumatycznych. Neumy przeja muzyka kocielna ze Wschodu, lecz nadaa im odmienn posta, zachowujc jedynie ich rozmieszczenie nad sowami tekstu bez pomocy
linii. Mimo rnic w zapisie neumatycznym
powszechnie przyjte byy dwa gwne znaki:

punctum (kropka) i virga (kreska); kropka oznacza tu nut krtk (brevis), kreska nut dug
(longa). Z kombinacji tych dwch zasadniczych
nut wytworzy si system kilkudziesiciu znakw neumatycznych, ktre pniej otrzymay
graficzn posta kwadratw i rombw. Do
podstawowych neumw nale obok punctum
i virga: podatus albo pes (dwa wznoszce si
tony), clivis (dwa opadajce tony), scandicus
(trzy tony wznoszce si) i climacus (trzy tony
opadajce). W obszarze niemieckim posugiwano si nutami choraowymi w ksztacie
gwodzi i podkw (Nagel- und Hufeisenschrift).
Szczeglny rozwj neum pojawi si w Bizancjum, gdzie przez wieki odrniano rne formy
neumatycznej notacji muzycznej. W tabelach
neumatycznych z XII wieku istnieje okoo 90
nazw. Znaki neumatyczne zalene byy od prowincji, w ktrych byy stosowane i rozwijane.
W ten sposb mona odrni neumy m.in.
woskie, pnocnofrancuskie, bretoskie, lotaryskie, akwitaskie, mozarabskie, irlandzko-anglosaskie, niemieckie i neumy z Metzu.
Wane dla rozwoju neum byo wprowadzenie
systemu linii, dziki ktremu po raz pierwszy
mona byo ustali wysokoci dwikw bez
uciekania si do liter. Ujednolicenie znakw
neumatycznych doprowadzio do notacji modalnej i menzuralnej, a ostatecznie do na-

szego wspczesnego pisma muzycznego. Wan rol w zakresie notacji odegra system solmizacyjny Guidona z Arezzo, mnicha z zakonu
benedyktynw. Dla cisego ustalenia dwikw wprowadzi on dwie linie, na ktrych lub
midzy ktrymi umieszczano neumy: linia
czerwona oznaczaa dwik f, ta dwik c.
W wieku XII wprowadzono dla notacji chorau
cztery linie. Notacj liniow nazwano notacj
diastematyczn (diastema znaczy po grecku
odlego).
38. Liturgia
Wanym elementem spoecznego ycia
chrzecijaskiego w kociele staa si liturgia,
w ktrej muzyka odgrywaa du rol.
W Nowym Testamencie liturgia oznacza
wszystkie czynnoci zwizane z kultem Boga.
Tworzc wasn liturgi, chrzecijastwo musiao wchon elementy mocno ju rozbudowanej liturgii ydowskiej, misteriw Hellady,
liturgii wschodniej (kocioa bizantyjskiego),
a nawet wspczesnego ceremoniau wieckiego. W rnych orodkach wytwarzay si
odrbne liturgie, ktre wprowadzay do obrzdw jzyki narodowe. Na Zachodzie jzykiem
liturgii sta si jzyk aciski, obowizujcy
nawet w orodkach mozarabskich i afryka-

skich. W kociele katolickim liturgia odpowiada

porzdkowi mszy.
39. Hymny i tropy
piew liturgiczny mia w sobie wiele muzycznego potencjau. Chora gregoriaski wiza si integralnie ze sowem, a to oznaczao
najpierw jego krystalizacj w ukadzie linii.
Z biegiem lat owe linie zyskiway autonomi,
ktra zachcaa do tworzenia nowych form. Do
chorau gregoriaskiego zalicza si nie tylko
jego formy tradycyjne, ale rwnie formy nowe,
tworzone wedug nowych regu. Do nich nale
przede wszystkim hymny, tropy i sekwencje.
Teksty do tych utworw nie pochodz z Biblii,
s to teksty nowe, ujte w postaci odlegej od
ideaw chorau gregoriaskiego, std te nie
brak w melodiach elementw ludowych (Koci patrzy na nie zrazu niechtnie, pragnc
zachowa dla muzyki kocielnej jej wasny,
daleki od wieckoci styl). Hymny (znane jeszcze z muzyki antycznej) byy teraz piewane na
chwa Bo. Orodkami rozwoju tej formy
byy Konstantynopol (Bizancjum) i Antiochia
(w Syrii). Za twrc hymnodii kocioa
wschodniego uwaany jest w. Efrem z Syrii
(ok. 310-373). Z czasem hymny zostay przeniesione na teren kocioa zachodniego, co przy-

pisywane jest w. Hilaremu, biskupowi Poitiers

(zm. 366). Poniewa hymny jego zaginy, za
ojcw hymnodii aciskiej uwaa si dzi w.
Ambroego (zm. 397), Aureliusa Prudentiusa
(348-po 405) i w. Augustyna (354-430). Wspczesna liturgia rzymskokatolicka zna okoo 120
hymnw aciskich. Tropy powstay z parafrazujcych wstawek, np. do tekstu Kyrie dodawano tekst inny, uzupeniajcy, ale przeciwstawiony Kyrie (rezultat: Kyrie lux et origo
lucis, summe Deus eleison, oczywicie jest to
jeden z wielu przykadw). Tropy miay wasn
melizmatyk, w kocu stay si formami niezalenymi. Istniej dwa gwne gatunki tropw: tropy interpolacyjne, wstawione do antyfonalnych form chorau gregoriaskiego,
gwnie do mszy (Introitus,Communio i Offeriorium) lub te suce jako wprowadzenie do
tych form, oraz tropy dodane do czci mszy
(gwnie do Gloria, Sanctus, Agnus Dei).
40. Sekwencje
W miar usamodzielnienia si muzyki
i uniezalenienia jej od sowa powstaway
formy, ktre jaskrawi przeczyy duchowi muzyki kocielnej. Melizmatyka stawaa si sztuk
dla siebie. Muzyka na niej oparta miaa swoisty
urok, ale oddalona bya znacznie od powagi

chorau gregoriaskiego w jego najczystszych

formach. Koci postpi jednak niezwykle
mdrze: miast potpi owe wyrastajce poza
zamknit sfer religijn barbarzyskie elementy, znalaz dla nich nowe formy, suce
cho nieco inaczej nadal ideom religijnym.
Tak powstaa w IX wieku sekwencja. Za jej
twrc uwaa si mnicha z Sankt Gallen zm.
W 912, Notker Balbulus, Notker Jkaa, autor
aciskich wierszy i sekwencji), bezpodstawnie
zreszt, gdy lady tych form mona take znale na terenie Francji (Rouen). Sekwencje polegay bd to na podoeniu nowych tekstw
do ju istniejcych melizmatw, bd na samodzielnych formach melizmatycznych, bd
wreszcie na ujciu rymowanym, przy czym
wszystkie zwrotki maj tak sam budow.
Koci ograniczy wielk ilo sekwencji do
czterech, przyjtych na stae w liturgii (sekwencja wielkanocna Victimae paschali laudes,
na Zielone witki Veni Sancte Spiritus, sekwencja Tomasza z Akwinu Lauda Sion
Salvatorem i sekwencja Tomasza z Celano Dies
irae do mszy za umarych). W XVIII wieku doczono do nich Stabat Mater (Jacopone da Todi,
ok. 1230-1306). Tu te nale formy pniejsze,
lauda i cantiga, stojce poza liturgi kocioa.
Obie formy przypominaj form refrenow virelai, z czasem wytworzyy si ich odmiany

wielogosowe. Tzw. laudi dialogowe byy poprzedniczkami woskiej sacra rappresentazione

i prowadziy do oratoriw; cantigas kultywowane byy w Hiszpanii przez muzykw dworskich zarwno jako muzyka kocielna, jak
i wiecka.
41. Bogurodzica
W Polsce wraz z przyjciem chrzecijastwa
i zaoeniem pierwszych orodkw liturgii aciskiej pojawi si chora gregoriaski, przypuszczalnie przeniesiony tu z Kolonii czy Salzburga. Istnieje te domniemanie, e by on
uprawiany m.in. w Poznaniu, Gnienie
i w Krakowie. W okresie 1040-1150 r. pielgnowano chora gwnie w orodkach benedyktyskich (Krakw, Tyniec, Lubi, Lublin,
Mogilno, ysiec, Sieciechw, Pock); z tego
okresu datuj si pierwsze zachowane rkopisy
liturgiczne w notacji neumatycznej, powstae
gdzie indziej, ale do wczenie sprowadzone do
Polski (Sakramentarz tyniecki z ok. 1060 r.,
Pontyfikat biskupw krakowskich z przeomu XI
i XII w., Ewangeliarz pocki z ok. 1130 r. i siedem
innych pniejszych rkopisw). Od r. 1150
wielk rol w pielgnacji chorau gregoriaskiego w Polsce odegrali cystersi, a potem
franciszkanie i dominikanie, wrd ktrych

przewaali Polacy, autorzy hymnw i sekwencji, czsto zwizanych z kultem rodzimych

i przybranych patronw (np. Wojciecha, Stanisawa). Z zabytkw najwaniejsze miejsce zajmuje Bogurodzica, pie kocielna nieznanego
autora, bdnie wedug pitnastowiecznej tradycji przypisywana w. Wojciechowi. Przypuszczalnie pie ta powstaa w XIII wieku.
Poniewa jzyk najstarszej czci Bogurodzicy
zachowa lady starocerkiewne, uwaa si za
moliwe, e powstaa ona pod wpywem grecko-bizantyjskim. Jan Dugosz nazywa j patrium carmen, by to hymn bojowy walczcego
rycerstwa polskiego.
42. Dramaty liturgiczne
rda dramatu liturgicznego tkwi w samej
liturgii. W przemiennym antyfonalnym piewie
chralnym i w responsorialnym przeciwstawieniu sobie chru i kapana pojawiy si naturalne pocztki gry dramatycznej, szczeglnie
odpowiadajcej wielkim uroczystociom religijnym. Dramaty liturgiczne przewanie suyy
uwietnianiu uroczystoci i byy wykonywane
nie tylko w kocioach, ale i przedsionkach, na
cmentarzach itp. Autorzy tych dramatw zrazu
wychodzili od scen wielkanocnych (scena przy
grobie) czy boonarodzeniowych (scena z pa-

sterzami), ale potem pojawiy si inne jeszcze

tematy religijne, zwaszcza we Francji. Wprowadzano stopniowo sceny luno z tematem
zwizane, niekiedy sceny wesoe, z pierwiastkami ludowymi, co zaprzeczao ich pierwotnemu charakterowi, a co wicej: przeksztacao
je niekiedy wrcz w parodie naboestw kocielnych, o treci satyrycznej (tzw. fiesta asinorum). Pierwotnie dramaty liturgiczne wykonywali w caoci klerycy, potem w niektrych
fragmentach wcza si lud z pieniami w jzyku ojczystym. W Polsce dramaty piewane
byy przez rybatw i akw (studiujcych niekiedy teologi), pniej przedstawienia urzdzano w kolegiach jezuitw czy pijarw. Mimo
nazwy (inna nazwa to misteria) dramaty liturgiczne wykonywane byy poza liturgi. Inscenizacja i kostiumy byy niewyszukane. Rozrnia si gry wielkanocne i gry pasterkowe od
gier pasyjnych. Gry wielkanocne powstay
z rozwinitej sceny przy grobie, dialogu midzy
anioami a kobietami. Najwczeniejsze przykady tych dramatw znajduj si w Sankt
Gallen i Sankt Martial, ale dopiero w XII wieku
nastpi rozwj tej formy. Gry pasyjne odnosz
si do sporej czci historii Mki Paskiej.
Muzycznym punktem kulminacyjnym bya
bole Marii. Synne gry pasyjne pochodz
z Hesji, Tyrolu i Szwajcarii. W Oberammergau

jeszcze po dzie dzisiejszy przedstawia si mk

Chrystusa. W muzyce dramatu liturgicznego
mona znale rne elementy: melodie liturgiczne, pieni wieckie oraz nowsze formy
piewu kocielnego, ktry zazwyczaj koczy
owe dramaty. Niestety, niewiele dzie tego
typu zachowao si do dzi, zachowaa si natomiast forma sceniczna caoci, z jej melodiami
kocielnymi, instrumentalnymi intermezzami
i wstpami. Najpniejsze formy dramatu liturgicznego i misteriw (we Woszech znane
jako sacra rappresentazione, w Hiszpanii i Portugalii jako auto sacramentale) prowadz do
nowszego dramatu europejskiego, a w kocu
te do opery i oratorium.
W redniowieczu teoria przerastaa ilociowo
muzyk: traktaty pojawiay si o wiele czciej
ni dziea. Ich autorami byli na og mnisi; w
celach klasztornych zrodzio si te pismo nutowe. Teoretycy redniowieczni byli spadkobiercami antycznej teorii muzyki. Oni to rozwijali (i hamowali) muzyk. Muzyka budzia
ich ciekawo, a jednoczenie ponad ni stawiano rozwaania czysto teoretyczne. W redniowieczu muzyka zajmowaa jedno z najwaniejszych miejsc pord innych nauk. Jak w
staroytnym Rzymie, podobnie w redniowiecznej Europie nauka artes liberales (czyli:
sztuki wyzwolone) dzielia si na dwa stop-

nie. Pierwszy, tzw. trivium, obejmowa gramatyk, dialektyk i retoryk, a wic przedmioty
podstawowe; drugi, tzw. quadrivium, obejmowa cztery nauki, notabene matematyczne:
arytmetyk, geometri, astronomi i muzyk.
Skd si wzia muzyka wrd nauk cisych?
To proste: traktaty teoretyczne powicano
gwnie obliczeniom akustycznym i nie byo w
nich wiele o samej muzyce czy o praktyce muzycznej, a nadto stosunki liczbowe uwaane
byy w tym czasie za znacznie waniejsze od
rozwaa estetycznych czy wykonawczych.

43. Teoria redniowieczna

Tak ma si rzecz w pierwszym wielkim dziele
teoretycznym, ktrego autorem by w. Aurelius Augustinus (354-430), biskup numidyjskiej
Hippony, ktry studiowa w Kartaginie, skd
uda si do Rzymu, a potem do Mediolanu,
gdzie by uczniem w. Ambroego. W jego
Confessiones znajdziemy zaledwie oglne uwagi
o muzyce, rozsiane wrd innych tematw.
Dopiero w dziele De musica autor wyoy zasady metryki, czyli prozodii i rytmiki, niezwykle
istotne dla waciwej recytacji piewu kocielnego. W owych szeciu ksigach, ktre s najstarszym rdem muzyki chrzecijaskiej
i piewu ambrozjaskiego, Augustinus uzna

(wedug starych wzorw) liczb za podstawowe

prawo porzdku w muzyce.

44. Boecjusz
Najwikszym autorytetem w muzyce wczesnego redniowiecza by Anicius Severinus Boethius (Boecjusz), urodzony ok. r. 480 w Rzymie, stracony w r. 524. Jego ycie wypado
w okresie waciwie najmniej sprzyjajcym
rozwaaniom muzycznym; byy to czasy wdrwki ludw. Boecjusz by sierot. Dziki
niezwykym uzdolnieniom wyksztaci si na
znakomitego teoretyka. Najpierw darzony przez
krla Ostrogotw, Teodoryka, najwyszym zaufaniem i askami (dwaj synowie Boecjusza
zostali w bardzo modym wieku konsulami),
podejrzany pniej o spisek na rzecz cesarza
bizantyjskiego, zosta uwiziony i stracony.
W czasie pobytu w wizieniu pisze swoje
sawne dzieo De consolatione philosophiae
(O pocieszeniu, jakie daje filozofia). Dla muzyki
wane znaczenie ma jego praca De institutione
musica libri V, oparta na rdach starogreckich.
Dzieo to stao si jakby dogmatem w sprawach
teorii dla caego redniowiecza (dzi wiemy, e
miao ono sporo bdw i dowolnoci w traktowaniu rde). Przypuszczalnie wanie Boecjusz by twrc pojcia quadrivium i uywa-

nego potem rozrnienia muzyki na musica

mundana (harmonia sfer), musica humana
(harmonia ludzkiej duszy i ciaa) oraz muska
Instrumentalis (praktycznie wykonywana muzyka zarwno wokalna, jak i instrumentalna).
Boecjusz przekada nauk o muzyce nad praktyk muzyczn. Przez, dugie wieki redniowiecza pogld ten obowizywa niezmiennie.
45. Inni teoretycy
Wybitnym teoretykiem w zakresie muzyki
by w VI wieku Magnus Aurelius Cassiodorus
(485-580, w przyblieniu; y podobno niemal
100 lat), konsul na dworze Teodoryka Wielkiego, zaoyciel klasztoru; jego traktat Institutions musicae stanowi wybr nauk teoretykw
greckich. Ustali te zasady muzyki i jej miejsce
w liturgii, co stao si wzorem dla synnej
w redniowieczu encyklopedii w. Izydora
z Sewilli (560-636), Etymologiae. w. Izydor
uwaa, e muzyka moe by zachowana tylko
w pamici, e dwikw nie mona zanotowa
(scribi non possunt). Wane miejsce w dziejach
teorii redniowiecznej zajmuje w VIII wieku
Alcuin (ok. 735-804, Irlandczyk, zmar jako opat
klasztoru w Tours). Przez dugie lata Alcuin
(Alchwine) dziaa na dworze Karola Wielkiego,
ktrego by nauczycielem i doradc i ktrego

pozna w czasie podry do Woch. W traktacie

De muska Alcuin omawia osiem tonacji kocielnych. Dziaajcy w nastpnym wieku
mnich flandryjski Hucbald z klasztoru Saint
Amand (ok. 840 930) prowadzi szko piewu
w Saint Amand i Reims i by przypuszczalnie
autorem traktatu De harmonica institutione,
rwnie, omawiajcego teori tonacji kocielnych. Nie jest pewne, czy napisa te synny
traktat Muska enchiriadis, ktry jest najstarszym
rdem poznania organum i polifonii.
46. Guido z Arezzo
Mnich toskaski Guido z Arezzo (ok.
992-1050) zdoby sobie miano najwikszego
teoretyka muzyki redniowiecznej. Guido
wprowadza nauk ksztacc such i przez to
narazi si wadzom klasztoru Pomposa. Uczy
pniej w szkole katedralnej w Arezzo i tam te
napisa swoje wielkie wierszowane dzieo Micrologus de musica (znane te w zmienionej
wersji jako Regulae rhytmicae). Wprowadzi
system liniowy dla nut, czym zdoby uznanie
papiea Jana XIX, ktry po krtkim wprowadzeniu w sposoby odczytywania nut w tym
systemie odpiewa bezbdnie zupenie sobie nieznan melodi choraow. Wielkie zasugi pooy te Guido przez wprowadzenie

w nauce piewu solmizacji i skali heksachordowej (typu: c d e f g d) w miejsce dawnego,

z antycznej Grecji wyniesionego systemu tetrachordowego. Metoda solmizacji, ktr odtd
si posugiwano, umoliwia piewanie z nut.
Aby to zadanie uatwi. Guido wprowadzi
osobne nazwy solmizacyjne dla poszczeglnych
dwikw: ut, re, mi, fa, sol, la. Do historii
przeszed uoony przez diakona z VIII w.,
Pawa, hymn na cze patrona piewakw, w.
Jana, Ut queant laxis, Resonare (etc), sucy
przypomnieniu
poszczeglnych
wysokoci
dwikowych w heksachordzie. Dla atwiejszego orientowania si w stosunkach pomidzy
dwikami umieszczano nazwy zgosek na poszczeglnych punktach palcw lewej rki (rka
Guidona).
47. wiecka pie jednogosowa
wiecka pie jednogosowa pojawia si ju
przy kocu pierwszego tysiclecia. W okresie
wczesnego redniowiecza wiecka muzyka ludowa wie si z postaciami tzw. mimw, histrionw. onglerw, goliardw, wagantw,
szpilmanw (na Rusi: skomorochw). W Polsce
muzykw wdrownych, ktrzy byli jednoczenie wesokami, akrobatami i baznami, nazywano rybatami. Wdrowali oni gromadami

z miejsca na miejsce, biorc udzia w uroczystociach i zabawach ludowych, przenikali te

do klasztorw i kociow, gdzie jednak byli
karceni za pogaskie elementy w swoich wystpach. Najbardziej niesforni muzycy byli
zmuszeni do wiecznych wdrwek, przeladowani zarwno przez wadze wieckie, jak i Koci. Spokojniejsi natomiast utrzymywali si
przy dworach w subie moniejszych rycerzy
i panw feudalnych jako ich menestrele lub
giermkowie. Jeszcze inni osiadali w miastach,
gdzie stawali si muzykami miejskimi, czcymi si z czasem w cechy. wieck pie jednogosow jedyny rodzaj muzyki uprawiany
wwczas poza kocioem cechuje wiksza ni
w pieni kocielnej rytmiczno, wiksza swoboda linii, pewna regularno fraz oraz ludowy
charakter melodii, wicy si z luno ujtym
tekstem. Pojawienie si wieckiej pieni nie
byo przypadkiem w dziejach muzyki. Wyjcie
muzyki ze wity, gdzie nadal rozwijay si,
i to bardzo kunsztownie, rnorodne jej formy,
znajduje swoje wyjanienie w epoce. Europa
jest zagroona: na poudniu mahometanie, na
pnocy i zachodzie Normanowie, na wschodzie
Hunowie i Tatarzy podbj Europy wisia na
wosku. Duchowni niejako wycofali si z gry,
a po nich rzdy przejmuj zbrojni mowie.
Nastpuje epoka rycerstwa feudalnego.

48. Trubadurzy
Sztuka, a z ni i muzyka, bya zawsze wiernym odbiciem ycia. Fundamentalnym zmianom
politycznym
odpowiaday
zmiany
w sferze muzycznej. Rycerze s co prawda poboni, ale ich ycie upywa inaczej ni ycie
duchownych; tu licz si przygody rycerskie,
przyjanie, a przede wszystkim mio, ktra
staje si gwnym tematem poezji i pieni.
Powstaje liryczna sztuka trubadurw; pie rycerska, szlachetna, pena godnoci, opanowana,
czsto subtelna. Autorzy pieni s twrcami
melodii i sw, s te czsto wykonawcami
swoich
utworw.
Trubadurzy
dziaali
w poudniowej Francji i posugiwali si jzykiem staroprowansalskim (lengua doc), gdy na
pnocy Francji dziaali truwerzy (tworzcy
w dialekcie langue doil) w ich pieniach
moe wicej jest elementw ludowych. Sztuka
trubadurw to sztuka dworska, wielbica kobiety (co wszake jest rwnolege do kultu
Maryjnego, ktry w tym czasie pojawi si
i opanowa Europ). W samej poezji mona
odnale sporo wpyww arabskich. Pojcie
trubadur przypuszczalnie pochodzi od trobar
(znajdowa), ale moe by te wyjanione od
sowa tropy. Poezje Wilhelma X, ksicia Akwi-

tanii (zm. 1120) opiewaj mio w formie bardzo prostych liryk jednogosowych (instrumenty tylko zdwajay melodi), z czasem jednak pieni trubadurw staj si bardziej
kunsztowne, a nawet melodycznie wymylne
i ornamentalne. Z Francji kunszt tworzenia takich pieni przenis si do Portugalii i grnych
Woch, do Anglii, na Sycyli i nawet na Wgry.
Z lat 1100 1300 zachowao si ok. 2600
utworw (gwnie jednak teksty); historia
muzyki zna okoo 450 trubadurw (wrd nich
nie brak kobiet 20 trobairitz). Autorzy pieni pochodz z wszystkich niemal klas spoecznych. Charakterystyczne dla swojej dworskoci s pieni Wilhelma IX (czyli Wilhelma
VII z Poitiers), autora jedenastu pieni o strofkowej budowie, typowych przez to, e mwiy
one o podaniu i niespenieniu; w pniejszych generacjach popularny by motyw mioci na odlego (amor de lonh), mioci tumionej, oczekujcej choby najmniejszego
znaku przychylnoci u tej, ktra staa si celem
ycia trubadura.
49. Truwerzy
Truwerzy uprawiali poezj epick i dworsk
liryk miosn, wzorujc si na trubadurach. Ich
pieni maj czsto charakter taneczny. Za ojca

truwerw uwaany jest Chrtien de Troyes.

Najwybitniejszym kompozytorem wrd truwerw francuskich by Adam de la Halle z Arras (ur. ok. 1237, zm. w Neapolu ok. 1287), zwany
te Le Bossu (Garbaty) w odrnieniu od innych czonkw szlacheckiej rodziny, wygnany
z Arras, minstrel hrabiego Roberta dArtois,
autor dialogowych jeux, m.in. synnej sztuki
scenicznej wykonywanej i dzi Le Jeu de
Robin et de Marion. Truwerami byli przewanie
poeci ze stanu szlacheckiego (m.in. krl Ryszard
Lwie Serce). Z czasem sztuka truwerw uprawiajcych poezj epick (tzw. chanson de geste)
przesza do mieszczastwa, do onglerw,
a nawet do duchowiestwa. Zachowao si
okoo 1700 pieni truwerw.
50. Minnesang
Pieni niemieckie nie wykraczaj poza tematyk trubadurw. S wrd nich obok waciwego minnesangu, czyli pieni miosnej,
opiewajcej mio dworsk, rwnie pieni
sawice pikno przyrody, a nawet pieni polityczne. Zwizek pieni minnesingerw z kocioem jest niezaprzeczalny. Minnesang skada si z kilku strof; w charakterze byy one
radosne, unisonowy akompaniament (raczej
wtr) na wioli czy harfie by tu rwnie kon-

wencjonalny jak sama tematyka poezji. Poczenie elementw gregoriaskich z ludowymi

zblia minnesang do pieni truwerw. Rozkwit
sztuki minnesingerw przypada na lata
1190-1230 (Heinrich von Morungen. Wolfram
von Eschenbach, Herbst von Tritzlar ijako najsynniejszy z nich: Walthervon der Vogelweide).
Antytez minnesangu stay si jego parodie,
w ktrych celowa Neidhart von Reuenthal.
51. Dworska pie duska
Na dworze duskim kwita w okresie od r.
1250 do 1350 pie rycerska, w melodyce bliska
ludowoci, cho w rzeczywistoci bdca wytworem sztuki redniowiecza. Pie ta adaptowana zostaa przez lud, ktry zreszt przez
swoje tradycje przyczyni si do tego, e nie
zapisywana nie zgina cakowicie, jak wiele
wspczesnych jej melodii rycerskich. Zachowane pieni wykazuj wycznie charakter taneczny. Ich autorami byli poeci (i muzycy zarazem) wyksztaceni w Paryu. Epicka tematyka
dworskich pieni duskich obejmuje zdarzenia
historyczne, wspczesne i nadprzyrodzone.
Forma tych pieni zblia si do formy refrenowej. Podobne formy uprawiano rwnie w
Szwecji.

52. Meistersingerzy
W wiekach XIV-XV dziaali w Niemczech
meistersingerzy, tworzcy w licznych miastach
niemieckich
wasne
cechy.
Pocztkowo
meistersang uprawiany by przez wagantw
i kocielne bractwa piewacze, pniej przez
rzemielnikw. Muzyka ta rozwijaa si wedug
ustalonych, surowych kanonw poetyckich
i muzycznych, ujtych w r. 1493 w ksig regu.
Pieni musiay mie nieparzyst ilo strof
i zawiera tre bd to religijn, bd wychowawcz. Autor nowego tekstu do przekazanej melodii nosi miano zaledwie poety (Dichter), mistrzem (Meister) nazywano dopiero
twrc melodii. Pierwsz szko meistersangu
zaoy ok. 1300 r. Heinrich von Meissen, zw.
Frauenlob, minnesinger. Pieni meistersingerw
tematycznie wizay si gwnie ze scenami
z Biblii, ale nie brako te pieni politycznych
i historycznych. Pieni znane piewano niekiedy chralnie, ale zawsze jednogosowo.
G wnym orodkiem meistersingerw bya
Norymberga, gdzie w XVI wieku dziaa rzemielnik i poeta Hans Sachs (1494-1576).
uwieczniony przez Ryszarda Wagnera w operze
piewacy norymberscy. Przed nim dziaali jako
najwybitniejsi: Hans Folz, Michael Behaim
i Hans Rosenplt. Pieni nie byy wasnoci

ich autorw: z chwil jej uoenia pie naleaa do wszystkich. Aby otrzyma miano mistrza, naleao podda si surowej ocenie tzw.
merkerw, mistrzw, z ktrych kady zwraca
uwag na innego rodzaju uchybienia modego
piewaka.
Muzyka rozwijaa si w redniowieczu powoli, na zasadzie konsekwentnej ewolucji.
Przemiany rewolucyjne naleay do rzadkoci.
Jedn z nich byo zapewne powstanie decydujce o odmiennych ni w innych kulturach losach muzyki europejskiej. Celem komponowania staje si teraz polifoniczna, wielogosowa
architektura. Odkrywa si acz bardzo wolno
uroki barw i zestroje harmonicznych, powiza pionowych. Wielogosowo bya nie
tylko innowacj techniczn, lecz miaa te
wpyw na uksztatowanie si nowego stylu
mylenia muzycznego. Wszystkie formy wielogosowoci bray swj pocztek w melodii.
Jednoczesno kilku melodii bya tu ideaem,
jednake bardzo trudnym do urzeczywistnienia,
gdy zgodno nigdy nie jest dzieem przypadku. Zgodno w pionie ustalano wedug
spjnoci interwaw. Konsonanse takie jak
oktawa, kwinta i kwarta, a potem tercja i seksta, stay si podstaw spotka linii w najwaniejszych metrycznie punktach, tzn. na mocnych
czciach taktu w dzisiejszym rozumieniu.

Kunszt muzykw polega na umiejtnym prowadzeniu linii poszczeglnych gosw, na tworzeniu zgodnej z aktualnymi kanonami suchowymi wielogosowoci.
54. Polifonia redniowieczna
Przez cae wieki w czasach antycznych
orodkami ycia duchowego i politycznego byy miasta: najwiksze centra to Ateny i Rzym.
W okresie wielkich wdrwek i wraz z upadkiem pastwa rzymskiego miasta traciy na
znaczeniu; nie mogy go mie miasta spalone,
spldrowane, zniszczone, wyludnione. Sprawy
duchowe i polityczne przeszy w redniowieczu
do klasztorw, do dworw ksicych i rycerskich zamkw. Ale w kocu pojawiy si nowe
miasta. Pod opiek monych rycerzy osiedlali
si zrazu najczciej U stp wzgrza, na ktrym sta zamek chopi i rzemielnicy; przybywao domw, stopniowo miasta mogy si
broni same, wzmocnione otaczajcymi je murami, mieszczanie stawali si coraz zamoniejsi.
Powstaj kocioy architektoniczne dziea
sztuki; rozwija si nie tylko handel, ale i kultura. Prymitywne ycie tworzy sztuk rwnie
prymitywn, uduchowione sztuk mistyczn,
rycerskie -feudaln. yciu miejskiemu, bardziej
zoonemu, spoecznemu w kocu, odpowiada-

aby wielogosowo, czyli polifonia, jednoczesne wspgranie kilku gosw naraz. Polifonia redniowiecznych miast nie pojawia si
nagle, jak i zreszt nie pojawiy si nagle same
miasta. Tsknota za wielogosowoci musiaa
ju istnie przedtem, nigdy jednak nie dochodzia ona do gosu, by moe dlatego, e jej
wstpne formy heterofoniczne nie byy atrakcyjne, nie wzbogacay pikna samej jednogosowej linii. Wprowadzenie wielogosowoci
w muzyce dokonao w niej przewrotu o nieprzewidzianych
zupenie
konsekwencjach:
w cigu kilku wiekw muzyka europejska
przesza niesychan, nieprawdopodobn ewolucj, wytworzya formy nowe i nowe zasady
tworzenia muzyki.
55. Gotyk muzyczny
Nowa epoka mogaby analogicznie do
architektury nosi nazw muzycznego gotyku. Punkt cikoci ley w tym czasie (rok 1200)
we Francji, ale Anglicy, Niemcy i Hiszpanie te
maj w rozwoju muzyki spory udzia. Now
epok gotyku muzycznego moemy podzieli na
trzy odcinki: okres Notre Dame, ars antiqua i ars
nova. S to niezwykle wane etapy w dziejach
muzyki. Tu rodz si zasady postpowania w
kompozycji i reguy, ktre przetrwaj dugie

lata. Wszystkie te zasady wi si z odkryciem

wielogosowoci, traktowanej przez teoretykw
z niezwyk pasj i powag. Z powag, by nie
uchybi kanonom architektonicznej zgodnoci,
i z wielk pasj eksperymentatorsk, ktrej
owoce day si pozna w stopniowej rewizji
pojcia konsonansu i systemw menzuralnych.
Problemy matematyczno-akustyczne stay si
podstaw odkry nowego systemu tonalnego.
Gotyk muzyczny obejmuje okres od r. 1150 do
1450. Okres ten okrela si rwnie jako pnoredniowieczny; jest on idealnym odbiciem
konstruktywnych tendencji w architekturze,
std te epoce tej nadaje si miano epoki konstruktywnej polifonii.
56. Diafonia
W redniowiecznym okresie od IX do XIII w.
polifonia opieraa si gwnie na technice diafonicznej. Najpierw pojawia si diafonia (lub
technika organum), polegajca na prowadzeniu
dwu gosw w rwnolegych kwartach czy
kwintach. Oczywicie przykadw idealnej
rwnolegoci w wczesnej muzyce znajdziemy
niewiele, przewanie linia rozpoczyna si unisono, potem gosy rozwidlaj si, przy czym
interway zwane konsonansami doskonaymi
(kwinty, kwarty) odgryway tu zasadnicz rol.

Zasady diafonii znajdziemy w przypisywanym

Hucbaldowi de St. Amand traktacie Musica enchiriadis. Sam termin diafonia oznacza w jzyku
aciskim dysonans (diaphonia; symphonia
oznacza konsonans) i by uywany przez teoretykw redniowiecznych jako najwczeniejsze
pojcie z zakresu polifonii.
57. Wczesne organum
Pojcie diafonii zastpowano bliszym praktyce okreleniem organum. Po raz pierwszy
wspomina o tej technice Johannes Scotus Eriugena (w r. 866). Pojawienie si rwnolegoci
kwint i kwart mona wyjani na podstawie
proporcji matematycznych: kwinta wyraa si
przez stosunek liczbowy 2:3, kwarta 3:4 (oktawa 1:2). Te najprostsze stosunki liczbowe
wytworzyy pierwsze konsonanse, zwane te
doskonaymi. Istnieje wiele teorii na temat
najwczeniejszych
oznak
wielogosowoci
w piewie diafonicznym. Z czasem diafonia
przeobrazia si w technik o wiele bogatsz,
zwan discantus (fr. dchant), zrazu dwugosow,
pniej trzy- i czterogosow. W tekcie nutowym znajdujemy obok wspbrzmie konsonansowych nuty obce, uyte przejciowo, ale
niezmiernie wzbogacajce brzmienie. Technika
organalna pojawia si najpierw w muzyce li-

turgicznej; zanim przesza do muzyki wieckiej,

upyno sporo czasu. Organum jest pocztkiem
linearnej kontrapunktycznej polifonii i harmonii. Najwaniejszym momentem w dziejach
rozwinitej ju wielogosowoci redniowiecznej byo wprowadzenie rozbienego ruchu
gosw (a wic techniki przeciwstawnej do
rwnolegle prowadzonych gosw w organum).
Tego typu ruch zapobiega rwnolegym postpom kwint i oktaw. Osobn form organum
tworzya tzw. diaphonia opierajca si na nieruchomym, stojcym gosie niszym.
58. Szkoa Notre Dame
W XII i XIII wieku nie mona oddzieli
wczesnej polifonii od powstaych w tym czasie
katedr gotyckich. Najpikniejszy, nigdy pniej
przez wieki niepowtrzony przykad zgodnoci
muzyki z architektur przedstawia katedra Notre Dame w Paryu, ktrej budowa rozpocza
si w r. 1163. Obok synnej szkoy prowansalskiej St. Martial w Limpges szkoa katedry paryskiej rozwina najpeniej nowe formy wielogosowoci. Dziaali tu dwaj wielcy mistrzowie muzyki, kantor katedralny Leoninus i jego
nastpca Perotinus, Za ich czasw Pary by
wielkim centrum europejskiej kultury duchowej. Wystarczy przypomnie, e ok. r. 1200 na

uniwersytecie paryskim studiowao a dwa tysice studentw. Na szkole Notre Dame w Paryu nie koczya si jednak praktyka i kultura
wielogosowa. Wanymi orodkami byy katedry i wielkie klasztory w Anglii, Francji i Hiszpanii (Winchester, Worcester, St. Gallen, Compostela).
59. Leoninus
Leoninus dziaa w XlI wieku (daty jego ycia
nie s znane). Uchodzi za najwybitniejszego
kompozytora muzyki organalnej, optimus organista. Jego gwne dzieo to Magnus liber de
Graduali et Antiphonario, zawierajce dwugosowe organa (w sumie 95) na cay rok kocielny. Leoninus uwalnia si od traktowania melodii tropw czy sekwencji jako cantus firmi
i opracowuje swj ukad muzyki dwojako: albo jako rytmicznie swobodn melizmatyczn
gr na sylabicznie traktowanej melodii (cantus
firmus), albo te pozwalajc samemu gosowi
gwnemu przybiera formy jakby melizmatyczne, rytmicznie silnie oywione. Znaczenie
Leonina polega na wprowadzeniu nowego,
jednakowo uporzdkowanego rytmu w dopiero
co kiekujcej polifonii.
60. Perotinus

Perotinus dziaa w wieku XIII. Przypisywane mu dziea tumacz rozgos tego najwikszego kompozytora szkoy Notre Dame.
Perotinus zwany Magister Perotinus Magnus
rozbudowa Ksig swego poprzednika Leonina o trzy- i czterogosowe organa na wielkie
wita i wprowadzi rytmicznie jednoznaczn
notacj modaln, czym moe najbardziej przyczyni si do rozwoju muzyki redniowiecznej.
Bliszych szczegw o obu kompozytorach
brak jak dotychczas, a dane o ich dziaalnoci
muzykologia czerpie z traktatu De mensuriset et
discantu anonimowego autora angielskiego,
teoretyka, ktrego dziewitnastowieczny badacz francuski Charles-Edmond-Henri Coussemaker oznacza w swoim zbiorze jako Anonima
IV. Perotinus by jeszcze bardziej podziwiany
ni jego poprzednik. Do jego najwybitniejszych
osigni nale czterogosowe organa: Viderunt omnes fines i Sederunt principes, wielkie
kompozycje o statycznym charakterze, imponujce rozbudowan, mia form.
61. Notacja modalna
Wczesna polifonia muzyki redniowiecznej
nie jest jeszcze w peni uksztatowana: nie
mona jej rozoy na gosy, jak to jest moliwe

w polifonii pniejszej. W tej polifonii nie ma

rzeczywistej wielogosowoci, waciwie mona
tu mwi tylko o tendencji do uzyskania wieloci dwikw (odpowiadajcej bogatej architekturze gotyckiej). Std te nie w materiale
dwikowym, lecz w nowych ukadach i proporcjach rytmicznych naley doszukiwa si
zasadniczych innowacji technicznych. Kompozycje tej epoki notowano pismem chralnym
(nota quadrata). Rytm opiera si tu na podstawowym schemacie zwanym modus (std nazwa: notacja modalna). Podstaw wartoci nut
w rytmie modalnym s: nuta krtka (brevis)
i duga (dwa lub trzy razy dusza, czyli longa).
Z ich poczenia powstaj rne schematy, np.
modus jambiczny to brevis i longa, modus crocheiczny longa i brevis, modus anapestyczny
brevis, brevis i longa itp.; rytmika modalna
w zasadzie obowizywaa w caym utworze
lub w jego wielkich czciach. Notacja modalna
stanowi w dziejach muzyki technik przejciow midzy rytmicznie niezrnicowanymi
neumami a notacj menzuraln, opart na
miarach rytmicznych i bogatym repertuarze
wartoci rytmicznych. W notacji modalnej istnieje ogromna wieloznaczno.
62. Ars antiqua

Ars antiqua, czyli: stara sztuka. Okoo r. 1330

Jacobus z Lige rzuci haso, ktre pozwolio
okreli dwa wane okresy w dziejach muzyki
redniowiecznej: regnatnova (ars), exulat antiqua
(niech rzdzi nowa sztuka, dawna niech bdzie
wyklta). Ars antiqua obejmuje okres notacji
menzuralnej (ars cantus mensurabilis) i wczesne
formy motetu, hoquetusw i rondeaux. Orodkiem tej muzyki jest Pary lat w przyblieniu od
1230 do 1325. Jest to okres poszukiwa w zakresie polifonii, ale poszukiwa o charakterze
niemal naukowym. Modalna rytmika szkoy
Notre Dame wydawaa si pniejszym teoretykom uboga i monotonna. Usiowano niemal
teoretycznie wprowadza nowe ujcia, ktre
potem przechodziy do praktyki wykonawczej.
Jeli nie mona byo zasadniczo zmieni oglnych zaoe, zmieniano przynajmniej muzyk
za pomoc bogatych i coraz bardziej niezalenych figuracji i kombinacji gosw. Szczeglnie
figuracje byy znamienne dla tego okresu, std
te nosi on nazw muzyki figuralnej (musica
figurativa). Mistrzami ars antiqua byli: Petrus
de Cruce, Franco z Kolonii, Johannes de Garlandia i Johannes de Grocheo.
63. Teoretycy epoki ars antiqua

W epoce ars antiqua dziaali teoretycy: Johannes de Garlandia (przypuszczalnie ur. ok.
1190, zm. przypuszczalnie W 1272, w Paryu pojawi si ok. 1217), Franco z Kolonii (dziaa
w poowie XIII W.), Petrus de Cruce (dziaa
w drugiej poowie XIII w.), a pniej teoretyk
angielski Walter Odington (ur. ok. 1278).
W miejsce (wzorowanych na miarach greckich)
wartoci krtkich i dugich teoretycy ci wprowadzaj podzia wartoci najduszej (longa
perfecta) na dwie, trzy i wicej czci. W ten
sposb zasb wartoci rytmicznych poszerzy
si niepomiernie. Nuty menzuralne miay rne
ksztaty i odpowiaday rnym wartociom
rytmicznym. Zrazu uywano nut czarnych
(penych), pniej doszy nuty biae (niewypenione). Nut o najduszej wartoci bya
w muzyce menzuralnej maxim, a jej poow
stanowia longa, tej znw poow brevis (odpowiadajca naszej podwjnej nucie caej), dalej: semibrevis, minima (nasza pnuta), semiminima, fusa i semifusa (nasza obecna szesnastka). Warto rytmiczna nut zaleaa od taktu, a
zatem takt trjdzielny mia proporcje potrjne.
Dla taktu doskonaego (tempus perfectum)
wprowadzono znak kola, i tu jednostk miary
bya trjdzielno, w ktrej znw odpowiednio mona byo znale odbicie trjjednoci
religijnej. Takt ten by uywany najczciej, dla

wielu by to wrcz jedyny ukad taktu. Pniej

wprowadzono takt dwudzielny, parzysty, tempus imperfectum, oznaczony pkolem (C), kreska pionowa przez rodek koa czy pkola
oznaczaa dwukrotnie szybsze tempo. Muzyka
menzuralna nie znaa jeszcze kreski taktowej,
nuty umieszczone s obok siebie bez przerw.
Zoon bardzo cz teorii menzuralnej stanowiy tzw. ligatury w muzyce wokalnej, grupy
nut piewane na jednej zgosce. W miar rozwoju muzyki pojawiy si nowe zasady harmoniczne: jeli dotd za konsonanse uwaano
tylko unison, oktaw, kwint, i kwart to
teraz do konsonansw zalicza si rwnie tercje
i seksty, ktre uywane s coraz czciej. Sekundy, septymy i nony uwaane byy za dysonanse, a niektrzy teoretycy jli si domaga
uznania kwarty (schodzcej na tercj) za dysonans. W muzyce tego okresu pojawiaj si jako
wane wyznaczniki stylu: niezaleno rytmu
od melodii, trzygosowa na og polifonia oraz
uywany czsto hoquetus, polegajcy na przerywanym toku w jednym z gosw, ktry przez
to uniezalenia si od gosw pozostaych, lub
na rozbiciu melodii na drobne czci (nawet
pojedyncze nuty), wykonywane na przemian w
dwu gosach.
64. Formy okresu ars antiqua

W okresie ars antiqua stosowano przede

wszystkim rne formy organalne, ale due
znaczenie dla rozwoju muzyki miay formy
nowe: polifoniczna forma clausula melizmatyczna, oparta na kontrapunkcie czsto o szybszym przebiegu, piewana bez tekstu lub grana
na instrumentach, tekst pojawia si w bardzo
skrconej formie tylko w tenorze; forma rondellus rwnie polifoniczna, polegajca na
podawaniu sobie z gosu do gosu motyww
czy fraz i na rnym ich porzdkowaniu (tu
wziy pocztek imitacja i kanon); oraz jako
centralna forma motet. Nazwa motetu nie
bya nigdy ostatecznie wyjaniona. By moe,
sowo to pochodzi od sowa motus (ruch), istnieje jednak przypuszczenie, e w gr wchodzi
tu sowo mot (sowo, ale te prawdopodobnie wiersz czy strofa). Jest pewne, e jeden
z grnych gosw motetu okrelano jako motetus. W okresie ars antiqua motet ma charakter
zamknity, std uywa si te okrelenia motet
paryski lub motet trzynastowieczny, by odrni go od motetu renesansowego. Jego zasady
sformuowa paryski dominikanin Hieronimus
de Moravia (ok. 1250) w traktacie Discantus positio vulgaris. Motet polega na bezwzgldnej
samodzielnoci gosw, zbudowanych wok
melodii tenoru stanowicej tzw. cantus firmus.

Zalki tej formy znajdziemy ju w epoce szkoy

Notre Dame (a nawet w szkole St. Martial), tu
jednak dochodzi do niezalenoci, ktrej wynikiem bya spora dysonansowo. Przypuszczalnie nie razia ona muzykw, gdy znacznie
waniejszy w tym wielogosie wokalnym by
tekst ni melodia. Pierwotnie motet nalea do
form liturgicznych (w takiej formie przetrwa
dugo w Anglii jako motet aciski), w miar
rozwoju tej formy dochodzio jednak do uzupeniania jej treciami odlegymi od tekstu liturgicznego cantus firmus, pojawiaj si w pozostaych gosach teksty satyryczne, frywolne,
a nawet o treci erotycznej, wskutek czego
forma ta musiaa by wykluczona z muzyki
kocielnej, a w kocu staa si form wieck,
artystyczn. Przypuszczalnie jeden z gosw
wykonywano na instrumentach. Najwiksz
kolekcj wczesnych motetw jest Codex
Montpellier. Motet skada si zazwyczaj
z trzech gosw. Gosem najwaniejszym, wok ktrego toczya si muzyka, by tenor
(cantus firmus) przejty ze piewu liturgicznego,
ujty w ruchu wolniejszym. Temu gosowi
przeciwstawiano motetus oraz trzeci gos, czyli
triplum (zwany te kontratenorem). Gos tenorowy opiera si niekiedy na jednej lub kilku
zgoskach, gdy pozostae wprowadzay inne,

wasne teksty, w dodatku czsto w innym jzyku.

65. Ars nova
Ars nova obejmuje muzyk XIV w. i pocztku
XV w., gwnie we Francji i w krajach ssiednich. Ars nova to tytu pisma teoretycznego
Philippea de Vitry o notacji menzuralnej. Dzi
nie byoby nam atwo oddzieli sztuki nowej
od starej, w XIV wieku rnice midzy nowymi
tendencjami a dawn konwencj musiay by
due, skoro tak wyranie przeciwstawiano je
sobie. XIV wiek: znika rycerstwo, pojawiaj si
miasta, a w nich epidemia dumy, w wyniku
ktrej wygina wwczas jedna czwarta ludnoci Europy, scholastyczny obraz wiata zastpuje teraz mistyka, jej wpyw na muzyk jest
wikszy niby si to wydawa mogo. Muzyka
staje si dziedzin artystyczn, dajc si opanowa przez genialne jednostki o wielkim potencjale intelektualnym. Ten wiek wyznaczaj
w literaturze takie postacie jak Petrarka, Dante,
Boccaccio i Chaucer. Florentyczyk Giotto stawia malarstwo o cae rejony wyej ponad dotychczasowe techniki i konwencje. Koci ma
w tym czasie swoje kopoty, jest to epoka podziau wadzy papieskiej (Awinion i Rzym), na
te czasy przypada w Europie i wojna stuletnia,

i wielka plaga czarnej mierci (1349). W muzyce obok Francuzw wielk role zaczynaj odgrywa Wosi (dolce stile nuovo). Najwaniejszymi przedstawicielami tego okresu s: Guillaume de Machaut, Philippe de Vitry i Johannes de Muris we Francji, a we Woszech: Francesco Landino, a po nim Johannes Ciconia.
66. Muzyka w miastach
Okoo r. 1300 Pary ma sto tysicy mieszkacw. Wiele miast rozrasta si do granic
moliwoci, a zwamy, e moliwoci te byy
bardzo ograniczone. Miasta budowano w formie koa czy owalu zamknitego murami. Ulice
byy wskie, le owietlone, chodzili po nich
nie tylko mieszkacy, ale i kury czy winie.
Nieczystoci wyrzucano wprost na ulic, epidemie byy oczywicie nieuniknione. Na
wszystkie cztery strony wiata wyrastay bramy, na placu w rodku miasta znajdoway si
koci i ratusz. Miasta stanowiy dla okolicznej
ludnoci wielk atrakcj; mieszczanin by czowiekiem wolnym, gdy chopi jeszcze przez cae
wieki naleeli do kogo. Mieszczanie byli chronieni przez prawo, wizali si z miastem, ale te
i z niego korzystali, stawali si bogaci, ju same
ubiory wiadcz o zbytku i przepychu mieszczan. Ponad miastem panoway wiee kocio-

w, olbrzymich w porwnaniu do miast, ktrych obszar by kilkadziesit razy mniejszy od

dzisiejszych miast rednich. Koci i ycie stanowiy w tym czasie jedno. Koci dominuje
rwnie w muzyce. Muzyka grajkw miejskich
zrazu jest tpiona, w kocu pojawia si jako
wieckie dopenienie chralnej muzyki kocielnej. Pojawiaj si rwnie formy instrumentalno-wokalne, z wolna dopuszczane te do
muzyki religijnej.
67. Teoretycy okresu ars nova
Wan rol w okresie ars nova odegrali teoretycy, ktrzy zreszt najczciej byli rwnie
wietnymi kompozytorami. Ich teoria nie jest
zawieszona w prni. Zajmuj si notacj menzuraln, notacj o niewiarygodnie wielkich
skutkach dla rozwoju muzyki pniejszej. Ich
rozwaania wykraczaj poza tradycj, za oni
sami staj si przedmiotem atakw Kocioa,
ktry nakazuje im powrt do dawnego stylu
komponowania, do muzyki szkoy Notre Dame
i ars antiqua. Na prno jednak. Nowe tendencje s silniejsze ni wszelka obawa przed autorytetami. Pojawia si przewaga elementw
wieckich nad kocielnymi, autonomia muzyki
jako sztuki, a przede wszystkim zasada przezwyciania tradycji, moliwa do wprowadze-

nia dziki temu, e teraz oto gos ma (teoretycznie podbudowujcy swe racje) kompozytor.
Bodaj najwaniejszym zwycistwem teoretykw jest przekonanie o wyszoci muzyki wielogosowej nad jednogosow, pozostawion
tylko mniej uprawianym formom (virelais, lais).
Zewiedczenie muzyki i jej nowe rysy (muzyka
jako jzyk uniwersalny, midzynarodowy - uwidacznia si to w wielojzycznych motetach!)
przesuwaj muzyk z etapu form suebnych
w formy autonomiczne.
68. De Vitry
W tym czasie obok naduywanego podziau
trjdzielnego w rytmice dochodzi do gosu jako
rwnorzdny podzia dwudzielny, podstawa
muzyki pniejszej. Coraz czciej odchodzi si
od skal kocielnych przez podwyszanie niektrych dwikw skali (musica ficta), wskutek
czego muzyka nie ma ju swego pierwotnego
modalnego charakteru. Nastpuje tu oddalenie
nie tylko od chorau gregoriaskiego, ale l od
zasad organalnych. Wybitny twrca okresu ars
nova, kompozytor l teoretyk Philippe de Vitry
(1291-1361), wprowadza zakaz stosowania kwint
rwnolegych i formuuje nauk prowadzenia
gosw. Z jego licznych utworw zachoway si
trzy- i czterogosowe motety izorytmiczne. Phi-

lippe de Vitry by te dyplomat i cenionym

przez Petrark poet, zmar jako biskup.
69. De Muris
Pochodzcy z Normandii Johannes de Muris
(ok. 1295-po 1351), magister artium a pniej
rektor Sorbony w Paryu, formuuje pierwsze
zasady kontrapunktu. By astronomem powoanym przez papiea Klemensa VI (Awinion) do
reformy kalendarza, a take autorem pochodzcego z r. 1319 traktatu Ars nove musicae. Swe
badania matematyczne i astronomiczne prowadzi w parze z pisaniem traktatw o muzyce.
Jako pedagog uniwersytetu ksztaci studentw
rwnie w zakresie teorii muzycznej, chocia
sam nie by wy ksztacony w praktycznych
naukach muzyki. By zwolennikiem teorii integralnej odpowiednioci pomidzy liczb a muzyk i bardzo twrczym systematykiem wci
jeszcze wwczas niekompletnych uporzdkowa czasowych. Jego zasug byo utrwalenie
nauk Boecjusza i Ph. de Vitry.
70. Machaut
Najwybitniejsz postaci francuskiej muzyki
epoki ars nova jest niewtpliwie Guillaume de
Machaut (ok. 1300-1377), pochodzcy z Arde-

nw poeta i muzyk na dworze krla czeskiego

Jana Luksemburskiego, a pniej na dworze
krla francuskiego Karola V. By klerykiem,
a jako muzyk i poeta wsawi si ju za ycia.
Podobno w r. 1364 bawi w Krakowie na zjedzie monarchw. De Machaut wyksztaci szereg zoonych jak na owe czasy form polifonicznych i posugiwa si rwnie skomplikowan technik kontrapunktyczn (osobna
sztuka kanonu, niekiedy enigmatycznego,
z uyciem pochodu rakiem itp.). Komponowa
motety (23), ballady (40), ronda (20) i tzw.
virelais (32, forma ballady z powtrzeniem). Jego
czterogosowa Msza jest jednym z nielicznych
zachowanych zabytkw epoki ars nova.
71. Msza
Jedn z najciekawszych form staje si msza
wielogosowa, rozwijana stopniowo i konsekwentnie (najpierw znano tylko Kyrie i Gloria)
a do formy picioczciowej (Kyrie, Gloria,
Credo, Sanctus i Agnus Dei). W mszy stosowano
formy takie jak conductus, motet, ballata, madryga i caccia. Bardzo interesujcym zabytkiem
mszy jako formy cyklicznej jest synna trzygosowa msza z Tournai (ok. 1300), zwana tak od
miejsca jej odnalezienia, a obok niej msze
z Tuluzy i Besanon (ta ostatnia jest najstar-

szym zachowanym przykadem tzw. mszy parodiowej, missa parodiae). Wielkim mistrzem tej
formy by Guillaume de Machaut (msza czterogosowa, oparta gwnie na formach motetowych). Msza staa si z biegiem czasu form
centraln, pisan przez niemal wszystkich
kompozytorw; bya czym w rodzaju prby
talentu czy geniuszu kompozytora.
MUZYKA RENESANSU

Humanizm i renesans (odrodzenie) nawizay

do redniowiecza i antycznej greckiej teorii. Powoywano si chtnie na muzyk antyczn, ale
jej przecie nie znano. Twrcom renesansu chodzio przede wszystkim o nobilitacj sztuki. Wydoskonalono technik imitacji i kontrapunktu w
formach, ktre kultywowano z niebywaym zapaem ( msza, motet) Byy to formy muzyki religijnej, a obok nich pojawiy si jako formy
wieckie madryga czy chanson. Od wokalnej polifonii trzygosowej wioda droga do weneckiego
stylu polichralnego. Pojawia si te muzyka instrumentalna, nowe instrumenty stanowiy
oparcie dla nowych koncepcji fakturalnych. Wynalazek druku muzycznego przyczyni si do
pewnej powszechnoci muzyki, odtd typowej
dla tej sztuki w przeciwiestwie do dzie malarstwa czy architektury, dzie jednorazowych i

niepowtarzalnych. Wytwarzaj si style i szkoy,

ktrych przedstawiciele zajmuj si rozwinitymi
przez siebie typami muzyki. Inny rodzaj muzyki
reprezentuje np. polichralna muzyka woska,
inny muzyka angielska wirginalistw. W tej
wieloci tkwia ogromna sia: tu mamy zalki
nowego poczucia harmonicznego, ktre prowadziy w nastpnych latach do wielkich poszukiwa w dziedzinie jzyka dwikowego.
72. Wczesny renesans woski
Wosi nie znali gotyckiego redniowiecza,
przejmowali tradycje antyczne, przechowywali je
i kultywowali, przygotowujc w ten sposb
wielkie odrodzenie kultury antycznej w nowej
sztuce. Z czasem bodaj wikszego znaczenia ni
muzyka francuska nabierze muzyka woskiego
trecenta (czyli czternastego wieku), bliska ludowemu poczuciu muzycznemu i nie tak kunsztowna jak muzyka francuska. Zasadniczo rni
wczesn muzyk wosk od francuskiej polaryzacja toniczno-dominantowa, w tym czasie dopiero co zaznaczona, ale do ju wyrazista jako
element charakteryzujcy muzyk wosk (rwnie przez nastpne lata), a nadto typowo woski
rys piknego, naturalnego piewu i poudniowej
melodyjnoci, stojcej na antypodach surowej
francuskiej kontrapunktyki. Wosi wyksztacaj

formy mniejsze, rodzaj pieni z towarzyszeniem

instrumentw (madryga, ballata, caccia), antytez chralnej muzyki wokalnej.
73. Caccia
Najbardziej znamienn dla muzyki woskiej
staa si (obok ballaty i madrygau, ktry ma
swoj dug histori) caccia dwugosowa wokalna forma kanoniczna, do ktrej doczano
jako trzeci gos instrumentalny. Sama nazwa
formy wywodzi si od tematyki tej muzyki: teksty przewanie opiewaj sceny polowania (caccia
polowanie), cho mwi take o owieniu ryb
czy scenach ulicznych. By moe nazwa ta ma te
zwizek z sam form kanonu, wedug ktrej
drugi gos przemierza po jakim (krtkim zazwyczaj) czasie te same nuty co pierwszy, tzn.
niejako ciga" pierwszy gos. Trzeci gos pisany
by w znacznie duszych nutach i pozostawa
z reguy bez motywicznego zwizku z gosami
kanonicznymi. Gdy powstaa trzygosowo, poszczeglne gosy przyjy nazwy: tenor (gos najniszy, ktry bdzie peni rol podstawy harmonicznej), kontratenor i triplum. Caccia naleaa do
najchtniej uprawianych form wieckiej muzyki
we Woszech. Jej odpowiedniki znano rwnie
w Anglii (rota lub rondellus), Francji (chace)
i Hiszpanii (caca). We Woszech caccia bya

uprawiana gwnie przez mistrzw z Florencji

(m.in. Ghirardelus da Florentia, Giovanni da Cascia, Petrus da Florentia).
74. Landini
We Florencji, ktra staa si centrum nowego
stylu muzyki, dziaa Francesco Landini (Landino,
ok. 1335-1397), ociemniay w dziecistwie z powodu przebytej ospy, krl poetw, wielki organista, grajcy take na flecie, gitarze i lutni. Cho
podziwiany przez wspczesnych jako organista
(kocioa San Lorenzo we Florencji, tame zosta
pochowany), nie pisa na organy, lecz komponowa gwnie dwu- i trzygosowe wieckie madrygay, canzony i ballaty w stylu ars nova. Jego
utwory odznaczaj si wietnie rozwinit melodyk i kunsztown harmonik (wypracowa
indywidualny styl harmoniczny, z charakterystyczn tzw. sekst Landina, czyli sekst zastpujc w kadencji w grnym gosie sidmy stopie).
75. Formy okresu ars nova
Mimo wielkich rnic kulturowych midzy
muzyk francusk a wosk nie byo w XIV
wieku przepaci. Teoretycy i kompozytorzy
wymieniali si odkryciami. Z francuskiego

Awinionu do Woch przechodzia mistrzowska

kontrapunktyka, z Woch do Francji nowe
formy pieni. Wanie akompaniowana instrumentalnie pie staa si najwaniejsz
form okresu ars nova. Ballata, rondo czy virelai
byy przewanie trzygosowymi pieniami artystycznymi (dwa gosy i instrument lub gos
i dwa instrumenty, przy czym instrumenty
byy zawsze gosami niszymi). Ballata bya
pieni pochodzenia tanecznego, zoon
z kontrastujcych czci, po piewie solowym
wcza si tu chr z refrenem, najczciej pogodnym. Mistrzem dwu- i trzygosowej woskiej ballaty by Landini. Rondeau to dwu-,
trzy- lub czterogosowa pie ze staym refrenem zoonym z dwu krtkich fraz melodii,
stanowicych podstaw caej zwrotki tekstu.
Poniewa powtarzay si owe frazy cigle,
w kko, nazwano je rondeau. Typow form
woskiej ars nova bya caccia. Najwaniejsz
form tego okresu sta si madryga woski.
Nazwa tej formy pochodzi bd to z mandriali
(pie pastoralna), bd matricale (pie wieniacza w jzyku matczynym, czyli ojczystym),
bd te madriale (hymn do Dziewicy). Madryga wykonyway zazwyczaj dwa gosy wokalne z towarzyszeniem trzeciego, instrumentalnego. Gos grny by o wiele bogatszy od
pozostaych. Z punktu widzenia formy madry-

ga skada si z dwu lub trzech zwrotek trzygosowych i strofy kocowej w dwu gosach,
ktr nazywano ritornelem, a ktra miaa inne
ju muzyczne ujcie. Madryga nalea do ulubionych pieni na dworach.
76. Motet izorytmiczny
Francuskie formy okresu ars nova s analogiczne do woskich. Gwn oryginaln francusk form by tzw. motet izorytmiczny, forma
liturgiczna wywodzca si z paryskiego trzynastowiecznego motetu, kompozycja polifoniczna,
trzy- lub czterogosowa, oparta na melodii
cantus firmus w tenorze. W tej formie bodaj po
raz pierwszy w dziejach muzyki dochodzi do
prymatu konstrukcji racjonalnych nad czysto
muzycznymi. Poniewa w materiale wspbrzmie nie mona byo wprowadza zbyt
wielu innowacji (ewolucja jzyka dwikowego
przebiegaa w tym czasie bardzo wolno)
przeniesiono si na teren rytmu, okresowoci
i metrycznoci. Motet izorytmiczny by kunsztowny i przemylany w stopniu nigdy potem
nieosignitym. Zasada izorytmii polegaa na
powtarzaniu wybranego schematu rytmicznego
w gosie tenorowym, gdy w innych gosach
rytm by swobodny. Typowe dla tej formy jest
przeciwstawienie dyscypliny i swobody. Do

rozwoju motetu izorytmicznego przyczyni si

zwaszcza de Machaut, ktry wiele podrowa
i by moe przywiz wzory z krajw orientalnych.
77. Imitacja i kanon
Jako niezmiernie wany element ksztatujcej si polifonii pojawia si imitacja, polegajca
na powtrzeniu motywu lub tematu w poszczeglnych gosach. cile przeprowadzon
imitacj nazywano kanonem. Imitacja i kanon
odgrywaj rwnie w okresie ars nova wielk
rol. Nie tylko zreszt na terenie woskim czy
francuskim, ale i w Irlandii (ktra szczyci si
tym, e tu nigdy nie odtwarzano w sztuce
przyrody, lecz uprawiano abstrakcyjn ornamentyk) oraz w Anglii. Najpikniejszym przykadem naturalizmu muzycznego uprawianego
w Anglii jest kanon na cze lata Sumer is icumen in (klasztor w Reading, pocztek XIV w.),
w ktrym cztery gosy tworz nieprzerwany
kanon kolisty (tzw. rot), a dwa inne towarzyszenie z motywem naladujcym gos kukuki (na sowach sing cucu). Imitacja i kanon
stay si z czasem podstaw ksztatowania
wikszych form polifonicznych.
78. Muzyka XV wieku

W muzyce XV wieku wanym faktem jest

przeniesienie rozwoju technik polifonicznych
z Francji i Woch do krajw pnocnych,
zwaszcza na obszary burgundzki (w I poowie
XV w.) i flamandzki (w II poowie tego wieku).
Z tych obszarw techniki polifoniczne rozwinite i udoskonalone wracay do Francji
i Woch, przenikay te do innych krajw.
W historii wiek XV oznacza przejcie od redniowiecza do renesansu, ostatecznie znika
feudalizm, niesychanie bogac si miasta,
szczeglnie handlowe, rodzi si mecenat sztuki,
ktrego owoce widzimy zwaszcza w malarstwie (Leonardo da Vinci, van Eyck i Rafael).
Pojawia si idea wzbogacania ycia dziki zainteresowaniu sztuk, ktra przybiera w tym
czasie charakter uroczysty, ceremonialny. Muzyka pojawia si stale, przy kadej okazji,
a okazj mogy by wwczas zarwno przyjazd
cesarza, jak i wesele ksice, odnalezienie relikwii czy nawet wykonanie wyroku. piewano
wszdzie, piewali wszyscy. Nic dziwnego, e
rnice pomidzy piewem ludowym a artystycznym zacieray si atwo. A jednoczenie
jest to okres humanizmu pedagogicznego, ludzie uczestniczc w sztuce ksztac si zarazem
i wyrabiaj sobie smak artystyczny.

79. Msza i motet polifoniczny

Przez cay wiek XV uprawiane s formy,
ktre pojawiy si ju przedtem. S one tylko
wzbogacane i rozwijane, przy czym jednak
formy kocielne staj si waniejsze dla rozwoju muzyki ni formy wieckie, zuyte, mechanicznie kopiowane, powtarzane. Z form religijnych na pierwszy plan wysuwaj si wielogosowa msza i motet (w tym czasie znacznie
ju uproszczony). Obie formy su teraz
uwietnieniu obrzdkw liturgicznych, traktowane s bardziej serio. Wyeliminowano z nich
wielotekstowo, wprowadzono wyran jednolito tekstu dla caej formy. Muzyka obejmuje teraz ju nie fragmenty mszy, lecz
wszystkie jej czci (prdinariummissae). Cantus
firmus (czyli piew stay w tenorze) pochodzi
z chorau gregoriaskiego i przewija si przez
wszystkie czci mszy, dajc w ten sposb
dawno ju nie osigan spoisto i jednolito
charakteru muzyki i jej wyrazu. (W licznych
przypadkach choraowa melodia zastpowana
bya przez popularn pie ludow.) Tenor
wykonywa swoj lini w wartociach duszych ni pozostae gosy i piewa tekst aciski. Motet polifoniczny komponowany by
rwnie do tekstw aciskich, przewanie wyjtych z Biblii. Forma ta nie miaa rozmiarw

mszy i wczana bya do naboestwa na prawach rwnie kompozycji kocielnych, ale

o mniejszym znaczeniu liturgicznym. Od mszy
rniy go wiksze zastosowanie imitacji
i mniejsze technik zwizanych z cantus firmus.
Mimo to motet od mszy odrni mona jedynie na podstawie tekstu, gdy muzyka jest
w obu rodzajach bardzo zbliona. Msze i motety z XV wieku zachoway si w sporych ilociach; znane s te wielkie kolekcje niemieckie
czy angielskie mszy, hymnw i pieni kocielnych tego okresu.
80. Polifonia angielska
redniowieczna muzyka angielska wytworzya technik rwnolegoci dwikowych,
pierwszy sposb zwielokrotnienia dwikw
przez umieszczenie w poszczeglnych gosach
dwikw idcych rwnolegle lub niemal
rwnolegle. W Stosunku do stosowanej pniej
(i przyjtej jak o zasada) techniki przeciwstawiania sobie gosw ta technika bya jeszcze
znacznie uproszczona. Nazywano j pierwotnie
discantas, pniej rozpoczyna si od konsonansw oktawy i kwinty, podobnie te koczy
si, lecz w trakcie jej rozwoju nad lini doln
pojawiaj si towarzyszce jej tercje i seksty,
tworzc w ten sposb oryginaln dzi dla nas,

do surow harmoni. Pierwsze przykady tak

pojtej wielogosowoci mamy ju okoo r.
1300 w trzygosowym conductus Beata viscera
Mariae virginis. Niewyjaniony jest bliej rodowd tej techniki, a takie jej nazwa. W tym
rodzaju muzyki wane jest, e jeli w discantus
tenor, czyli gos gwny, by zawsze brany ze
piewu liturgicznego, to w formie conductus
gos ten by osobno komponowany. Technik
rwnolegoci dwikowych okrelono mianem
polifonii angielskiej. Pniej przesza ona do
szkoy burgundzkiej.
81. Dunstable
Mistrz polifonii angielskiej, John Dunstable
(ok. 1380-1453, zmar przypuszczalnie w Londynie), by kanonikiem i muzykiem u brata krla
Henryka V, ksicia Bedfordu, regenta Francji,
przebywajcego wiele w Paryu, gdzie przeniosa si te jego kapela. Dunstable musia zna
dobrze muzyk francusk, podobnie zreszt jak
i wosk, na co wskazuj liczne rozsiane po
Francji manuskrypty kompozytora. Napisa 55
dzie (nie liczc 9 dalszych, co do ktrych badacze maj jednak pewne wtpliwoci). Wane
miejsce wrd jego kompozycji zajmuj motety
izorytmiczne. Technik fauxbourdonu Dunstable rozwin w technik wyostrzon dy-

sonansami, ktre miay charakter bardziej

zdobniczy ni konstrukcyjny. W melodii posuguje si pentatonik caotonow, dziki
czemu jego muzyka ma dla nas uroczysty, archaiczny wyraz i charakteryzuje si pynn
piewnoci, za ktr by tak przez wspczesnych podziwiany, oraz bogat figuracj
wszystkich gosw. Motety Dunstablea (jak
i innych kompozytorw tego czasu: samego
krla Henryka V i Lionela Powera) stanowi
ogniwo przejciowe midzy motetem francuskim XIV wieku a motetem szk burgundzkiej
i niderlandzkiej. Szczeglny rozgos zdoby
utwr Dunstablea w formie woskiej ballaty
O rosa bella i motety Quam pulchra es i Veni
Sancte Spiritus. Dunstable by ju za ycia czowiekiem sawnym. Tinctoris pisze o nim jako
o pierwszym twrcy, ktry komponowa bez
zarzutu. Przedstawiciele innych szk wiele
zawdziczali angielskiemu mistrzowi. Angielska
muzyka staje si w ogle z biegiem czasu coraz
mniej zalena od muzyki kontynentu.
82. Polifonia burgundzka
Dawniej ca muzyk XV i XVI wieku tworzon pod wpywem muzykw urodzonych
i dziaajcych w obszarze niderlandzkim okrelano mianem muzyki szk niderlandzkich.

Dzi potrzebne jest rozrnienie terytorialne,

jako e na poszczeglnych terenach muzyka
rozwijaa si inaczej. Oczywicie okrelenia takie jak szkoa niderlandzka i szkoy franko-flamandzkie maj i dzi swj sens nawet
wtedy, gdy odnosz si do okresw, a nie do
twrcw. Wiemy, e wczesna nowa muzyka
powstaa w Paryu jako kontynuacja szkoy
Notre Dame, ale bya to muzyka kocielna, polifoniczna. Muzyka wiecka rozwijaa si na
obszarze Burgundii (dzisiejsza pnocna Francja,
Belgia i Holandia), ktra przechodzia rne
koleje losu jako pastwo. Sama burgundzka
szkoa w muzyce, na ktr skada si twrczo
kompozytorw I poowy XV wieku, zwizana
bya z burgundzkim dworem ksit Filipa Dobrego i Karola miaego. Jej najwaniejszymi
przedstawicielami byli dwaj wielcy twrcy:
Binchois i Dufay, autorzy dzie konstrukcyjnie
uproszczonych (zwaszcza w stosunku do technik ars nova). W ich dzieach uderza wielka
piewno w melodyce i zasada dwugosowego instrumentalnego towarzyszenia gosowi
piewajcemu. Pie wiecka bya tu bardziej
rozwijana ni muzyka kocielna, do ktrej
zreszt przenikay ludowe elementy techniki
fauxbourdonu. Od pojawiajcej si w drugiej
poowie XV wieku szkoy polifonii niderlandzkiej rni szko burgundzk kilka charaktery-

stycznych waciwoci: przewaa polifonia

trzygosowa, w melodyce grnego gosu
zmienno jest najwiksza, zarwno pod
wzgldem dwikw, jak i rytmw, tu te
przewaa interwa tercji nad innymi; w polifonicznych kompozycjach posugiwano si
(przypuszczalnie wzorem Dunstablea) technik
fauxbourdonu i angielskiego discantu (charakterystyczne akordy w przewrotach sekstowych),
brak te imitacji kontrapunktycznych i wielotekstowoci.
83. Binchois
Gilles Binchois (ok. 1400-1460) by przypuszczalnie w modoci onierzem, potem przebywa w Paryu i wstpi w r. 1430 jako piewak
do kapeli burgundzkiego Filipa Dobrego. By
obok Dufaya gwnym przedstawicielem pnego stylu gotyckiego w muzyce. Wielkie znaczenie historyczne maj jego trzygosowe pieni
wieckie (artobliwe i powane, zalenie od
treci), ale jako kanonik pisa te utwory
kocielne (m.in. 12 pieni i 24 msze lub czci
mszy), w wikszoci rwnie trzygosowe.
Binchois to typowy przedstawiciel pieni burgundzkiej, w ktrej melodi jest gos najwyszy, gdy pozostae gosy s tylko dopenieniem.
W (zapowiadanej tu zaledwie) harmonice jest

miay, szczeglnie w oryginalnie ksztatowanych zwrotach kadencyjnych. W pieniach

wieckich posuguje si tekstami wybitnych
wspczesnych poetw. W dzieach tego kompozytora podziwiano przede wszystkim ciepo
i gbi muzycznego wyrazu.
84. Ciconia
Johannes Ciconia (ok. 1335-1411) uwaany jest
za pierwszego wielkiego przedstawiciela tzw.
szkoy niderlandzkiej. Pochodzi z Lige, dziaa
do dugo w Padwie, gdzie jak si przypuszcza by kanonikiem. Uprawia jako form gwn motety. Z Francji przej styl izorytmiczny, by te zwolennikiem imitacji i kanonu. Wywar wielki wpyw na twrcw
pierwszej poowy XV wieku (epoche Ciconia),
zwaszcza jako autor motetw w typie caccii.
Pisa te fragmenty mszy. Jego najwiksza zasuga w dziejach muzyki polega na przejciu
z gregoriaskiego cantus firmus do uj niemal
harmonicznych, tonalnych, na przeniesieniu do
Woch francuskich tradycji epoki ars nova
i poczeniu ich ze stylem woskiego trecento.

85. Dufay

Niderlandczyk Guillaume Dufay (przed

1400-1474) ksztaci si w katedralnej szkole
w Cambrai. By piewakiem kapeli papieskiej,
a potem na dworze Filipa Dobrego. W r. 1451
wrci po licznych podrach, ktre zawiody
go przypuszczalnie do Konstancji i Woch (gdzie
w Bolonii otrzyma w r. 1428 wicenia kapaskie) do Cambrai jako kanonik, utrzymujc nadal ywe stosunki z Wochami,
a zwaszcza z popierajcym go dworem Medyceuszw. O yciu kompozytora wiemy stosunkowo niewiele: mwi nam o nim nieco
teksty motetw i chansons. Sw muzyk Dufay
formuje pomost midzy wygasajcym ju
w jego czasie stylem francuskiej ars nova
a now epok w muzyce woskiej, ktra
wwczas staraa si, jako pierwsza, czy muzyk z tekstem. Melodi powierza czsto sopranowi (a nie jak dawniej tenorowi),
upraszcza styl muzyki, przechodzc od zoonej
polifonii-do do przejrzystych, niemal ju harmonicznych ukadw, co jest jego bodaj najwiksz zasug. Biorc za punkt wyjcia
zmienno tercji maej i wielkiej, tworzy
pierwsze formy harmoniki tonalnej. W sumie
zostawi okoo 200 dzie; s to przede wszystkim wielogosowe msze (lub jak u Binchois
czci mszy), Magnificat, wiele wieckich i kocielnych motetw, pieni francuskich (ballady

i rondeaux) i woskich. Niektre pieni zawieraj

wtki
ludowe
oraz
ilustracyjno-programowe.
86. Lhomme arm

Lhomme arm (czowiek uzbrojony) to

stara onierska pie, ktrej w wieku XV i XVI
uywano bodaj najczciej jako cantus firmus
przy komponowaniu dzie nie majcych z treci tej pieni nic wsplnego, nawet w mszach,
ktre te zreszt okrelano jako msze Lhomme
arm. Niemal kady wczesny kompozytor
posugiwa si tym tematem przy komponowaniu mszy. Praktyka ta dowodzi, jak intensywnie
przenikay do muzyki kocielnej elementy
wieckie, jak bardzo wana bya dla kompozytorw sama muzyka i jak mao istotne byy
rda tematw. Prekursorem tego typu dzie
by Dufay, ktry te jako jeden z pierwszych
posuy si w mszy tematami wieckimi (obok
Lhomme arm Se la face), dajc pocztek
tradycji, ktra trwaa niemal 200 lat. Po nim
posugiwali si tym tematem m.in. Ockeghem,
Obrecht, Josquin des Prs i Palestrina (w naszych czasach: Peter Maxwell Davies).
87. Busnois

Antoine Busnois (zm. 1492) pozostawa

w subie ksit burgundzkich. O jego yciu
mamy nader skpe informacje, cho musia to
by twrca w swoim czasie sawny. Z dzie
Busnois utrzymay si do naszych czasw pieni, motety, msze i dwa magnificaty. Spord
nich wybijaj si zwaszcza tzw. msze parodiowe (wielotekstowe, aciskie i francuskie),
ujte w stylu pnogotyckim. Tematy jego dzie
pojawiaj si u innych pniejszych autorw
(u Josquina des Pres, Obrechta czy Agricoli,
zwaszcza w mszach). Busnois naley do schykowego okresu wietnoci polifonii burgundzkiej.

88. Mikoaj z Radomia

Obok wielkich mistrzw burgundzkich
i niderlandzkich na uwag zasuguje twrca
polski, w duej mierze uzaleniony od przedstawicieli polifonii burgundzkiej, a zwaszcza od
Dufaya. Jest nim Mikoaj Radomski (lub: Mikoaj z Radomia), o ktrym wiemy zreszt
niewiele (daty jego ycia s nieznane, dziaa w
I poowie XV wieku). W rkopisach zachowao
si jego 9 utworw (hymny, fragmenty mszy
i Magnificat), ktre wskazuj rwnie na
wpywy sprzed okresu szkoy burgundzkiej
(jako jeden z pierwszych w Europie zastosowa

technik fauxbourdonu). Pochodzce z czasw

Mikoaja Radomskiego anonimowe utwory
polskie s znacznie ubosze technicznie, wiadcz wszake o uprawianiu wieckiej muzyki polifonicznej (przykady: hymn na cze miasta
Cracovia civitas i pie akw Breve regnum).
W stylu szkoy burgundzkiej pisane s te pieni polskich autorw z drugiej poowy XV
wieku.

89. Polifonia niderlandzka

Spora grupa kompozytorw dziaajcych w
drugiej poowie XV wieku i w wieku XVI jako
sukcesorzy szkoy burgundzkiej nosi wsplne
miano szkoy niderlandzkiej. Na niewielkim
terenie niderlandzkim pojawili si kompozytorzy, ktrych badacze angielscy nazywaj szko
flamandzk. Okrela si ich te mianem szkoy
francusko-flamandzkiej. Wszyscy (z wyjtkiem
J. Obrechta) pochodzili z Niderlandw poudniowych (dzisiejszy obszar Belgii, Luksemburga i pnocno-wschodniej Francji). Mimoe
naleeli oni do zamknitego obszaru, nie tworzyli muzyki o cechach narodowych. Na to byo
jeszcze za wczenie. Zreszt dziaajc na dworach i w kocioach Europy Zachodniej i Woch,
reprezentowali uniwersaln kultur muzyczn
XV i XVI wieku. Chronologicznie ujmujc,

dziaalno niderlandzkiej szkoy w muzyce

(dzielona dawniej na etapy) otwiera si okoo
1450 i zamyka w 1600 roku. Do tej szkoy nale twrcy piciu kolejnych pokole, ktrzy
znakomicie rozwinli muzyk polifoniczn,
opart na rwnorzdnoci wszystkich gosw (w
technice wczeniejszej gos cantus firmus by
najwaniejszy i jemu podporzdkowyway si
inne gosy). Stosowano technik imitacyjn,
rozszerzano harmoniczne znaczenie skal durowej i molowej, ktre niekiedy zastpoway tonacje kocielne. Mimo i muzyka instrumentalna bya w tym czasie uprawiana, polifonia
niderlandzka zamykaa si niemal cakowicie w
muzyce wokalnej.
90. Cantus firmus

Cantus firmus, czyli piew stay (skrt: c. f.),

stanowi w okresie redniowiecza melodi, do
ktrej na zasadzie kontrapunktu doczano
inne gosy, tworzc w ten sposb bogat polifoni. Zazwyczaj umieszczano cantus firmus w
glosie tenorowym, ktry, jako gos bardzo dobrze w wielogosowej muzyce syszalny, traktowany by w wartociach duszych od pozostaych gosw i czsto rwnych, przez co kontrastowa z bogat polifoniczn figuracj innych
gosw. Wiele form muzyki XI I I i XIV wieku

(organum, clausula, motet i in.), a pniej niektre msze opieraj si na piewie staym, zaczerpnitym
z
chorau
gregoriaskiego.
W sumie wic cantus firmus to melodia ju
egzystujca; komponowanie polegao tu zatem
bardziej na technicznym opracowaniu wielogosu ni na tworzeniu linii melodycznych od
nowa, byo raczej dopenieniem muzyki do ju
istniejcego gwnego tematu ni rzeczywistym
pisaniem muzyki od pocztku. W pniejszej
praktyce posugiwano si jako piewem staym
choraem protestanckim (Buxtehude, Pachelbel,
Bach), zarwno w muzyce wokalnej, jak i instrumentalnej. Obok pieni Lhomme arm
uywano czsto jako cantus firmus wznoszcego
si heksachordu c d e f g a. W pniejszej muzyce organowej cantus firmus pojawia si nie w tenorze, lecz w gosie najniszym,
basowym.
91. Ockeghem
Pierwsze pokolenie twrcw niderlandzkich
dziaajcych w drugiej poowie XV wieku reprezentuj przede wszystkim Ockeghem i Obrecht. Starszy z nich, Jean Ockeghem (ur. ok.
1425, zm. ok. 1496 w Tours), piewak i kapelmistrz, pozostaje dla dzisiejszych badaczy wci
wielk zagadk: nie wiemy nic ani o jego po-

chodzeniu, ani o wyksztaceniu; by piewakiem w Antwerpii, wczesnym najwikszym

centrum handlu i kultury, pniej na dworach
ksit i krlw. Jako kompozytor napisa
okoo 10 mszy, wiele fragmentw mszy i motetw. Synne 36-gosowe Deo gratias nie przetrwao do naszych czasw, autorstwo Ockeghema w tym przypadku nie jest jednak pewne.
Kompozytor by za ycia sawny i podziwiany,
zwaszcza jako mistrz kunsztownych form imitacyjnych o bardzo samodzielnej budowie. Bodaj po raz pierwszy w dziejach muzyki zaczyna
si ceni rzemioso kompozytorskie, wwczas
udoskonalane analogicznie do malarstwa i architektury.
92. Obrecht
Jacob Obrecht (ok. 1450-1505) by rwnie
piewakiem i kapelmistrzem, dziaa kolejno
w wielu miastach (Utrecht, Cambrai, Ferrara),
w tym rwnie w bogatej Antwerpii. By nauczycielem humanisty Erazma z Rotterdamu.
Uprawia muzyk bardziej tradycyjn, opart
na licznych imitacjach wokalnych, czsto bliskich muzyce ludowej, na formach polifonicznych nierzadko utrzymanych w jzyku rodzimym (pisa te pieni w jzyku francuskim czy
woskim). By autorem okoo 25 mszy, 30 mo-

tetw i wielu pieni zachowanych do naszych

czasw. W dzieach tych stara si o ustalenie
norm harmoniki i architektury. Zarwno Ockeghem jak i Obrecht nie stworzyli nowych form,
rozwijali tylko formy przeniesione ze szkoy
burgundzkiej; ich zasug jest wszake rozwinicie kunsztu wielogosowoci a po krace
wczesnych moliwoci. Melodyka gosw jest
tu bardziej ni dotd oywiona, gosy, niezalene rytmicznie, krzyuj si kunsztownie; pojawiaj si podziay czasu na dwie czstki (dotd dominowa rytm trjdzielny), mistrzostwu
technicznemu odpowiada te pewne pogbienie wyrazu muzyki, tu jeszcze jednak wci surowej, cho na swj sposb piknej.
93. Missae parodiae
Terminem parodia okrelano w muzyce
przede wszystkim przemian, dopiero pniej
bdzie on oznacza umylne odwartociowywanie przez wykpienie, przez przeksztacenie elementw serio w elementy komiczne. Missa
parodia pojawia si po raz pierwszy jako technika w mszy, ktrej autorem by Jacques Paix
(XVI W.), a tytu jego dziea Parodia mottetae
Domine da nobis auxilium wskazuje na waciwy sens tego okrelenia. Kompozytorzy posugiwali si zreszt takimi okreleniami jak ad

imitationem... lub super... gwnie w muzyce

liturgicznej. Poniewa jednak wikszo mszy
komponowano na podstawie ju gotowych religijnych i wieckich tematw okrelenia te
wydaway si kompozytorom najwaciwsze.
Parodiowanie oznaczao po prostu dodawanie
odpowiedniej iloci gosw do przejtego
z tradycji tekstu. Z dzie innych brano niekiedy
nie tylko pojedyncze czy dwa gosy, ale nawet
wtki trzygosowe, wskutek czego kompozytor
by zaledwie autorem czci nowego utworu.
Zamiana dziea religijnego na wieckie lub odwrotnie okrelana bya mianem kontrafaktury
(stosowa mia j pniej sam Bach).
94. Pierwszy leksykograf muzyczny Tinctoris
Czoowym teoretykiem szkoy niderlandzkiej
by Johannes Tinctoris (ok. 1435-1511), ktry
pierwszy wskaza na rda nowej muzyki
w Anglii i na olbrzymie znaczenie szkoy burgundzkiej, a zwaszcza uczniw Dufaya. Tinctoris by muzykiem, matematykiem, duchownym,
pedagogiem i nauczycielem prawa, a w latach
1475-1487 kantorem krla hiszpaskiego w Neapolu. Jego Diffinitorium musicae uchodzi za
pierwszy w dziejach muzyki leksykon muzyczny. Obok niego dziaali w tych czasach teore-

tycy: Ramis de Pareja, Franchino Gaffurius,

Giovanni Sparato i Pietro Aron.
95. Finck i Isaac
Z mistrzw niemieckich tego okresu na
szczegln uwag zasuguj Finek i Isaac, autorzy mszy, motetw i pieni. Heinrich Finek
(1445-1527) podobno studiowa w Krakowie.
Pewne jest, e dziaa w kapeli krlewskiej
w Krakowie i na Wgrzech, w Salzburgu
i Wiedniu. W r. 1536 ukazay si w Norymberdze jego (przewanie czterogosowe) pieni.
Zachoway si 4 msze, Magnificat, Introitus
i hymny. Heinrich Isaac (ur. przed 1450, zm. 1517
we Florencji) lub te poprawniej: Henricus Isaac, dziaajcy w rnych miastach Austrii,
Szwajcarii i Woch, by jednym z najbardziej
wszechstronnych muzykw swojej epoki. Pisa
niderlandzkie chansons, woskie frottole i pieni
niemieckie. Jego zasug jest przeniesienie melodii do gosu najwyszego, dziki czemu melodyka nabraa piewnoci okrelanej pniej
jako piewno woska. Pisa msze i motety,
m.in. monumentalnie zakrojony cykl 58 oficjw
mszalnych Proprium missae na cay rok (tzw.
Choralis Constantinus, ukoczony przez jego
ucznia L. Senfla), liczne pieni wieckie i kocielne, jak rwnie francuskie i aciskie.

96. Des Prs

Josquin des Prs (ok. 1440-1521) by bodaj
najwiksz indywidualnoci w muzyce przeomu XV i XVI wieku. Pochodzi, jak wikszo
wielkich twrcw niderlandzkich, z Henegowii.
By kapelmistrzem katedralnym w Mediolanie,
dziaa w Rzymie, w Cambrai, Modenie i Ferrarze, wreszcie na dworze francuskiego Ludwika
XII. Jego twrczo rozwijaa si na przeomie
dwu epok: pisa zarwno w stylu przejtym od
jak i w nowym stylu o wielu niezalenych
gosach i wielkiej rozpitoci rodkw. Posugiwa si ukadami od 2 do 6 gosw, wiele
uwagi powica fakturze czterogosowej, ktra
miaa zaway na rozwoju harmonii. Wprowadza nowe stosunki interwaowe w muzyce,
a dziki oywieniu rytmw i konstrukcyjnie
pomylanym pauzom uzyskiwa faktur o oryginalnych walorach. By przy tym muzykiem
uniwersalnym, nieortodoksyjnym. Obok skomplikowanych form polifonicznych znajdujemy
w jego dzieach akordyk rwnomiern, opart
na zasadzie nota contra notam, ktra najbardziej
przyczynia si do rozwoju muzyki polifonicznej
w stron homofonii. Utwory jego byy z reguy
bardzo kunsztowne, std te znaleziono dla tego
typu muzyki okrelenie musica reservata, a wiec

jakby zarezerwowana dla bardziej wyksztaconych suchaczy. Tu przypuszczalnie po raz

pierwszy w dziejach muzyki nastpuje wyrane
rozgraniczenie muzyki serio, muzyki elitarnej,
od muzyki powszechnie przyswajalnej. Josquina des Prs za ycia nie tylko ceniono, ale wrcz
ubstwiano (zwano go ksiciem muzyki). Jego pene wyrazu zwroty kadencyjne porwnywano do synnych spojrze w niebo uduchowionych postaci z obrazw Rafaela. Uprawia formy mszy, motetu (przewanie czterogosowego) i pieni wielogosowej (chanson);
niektre utwory stanowi chyba po raz pierwszy idealny muzyczny odpowiednik tekstu
(synny motet Stabat Mater na 5 gosw,
w ktrym muzyka dosownie ilustruje kady
szczeg tekstu). Kompozycje Josquina des Prs
przez dugie lata byy wzorem dla innych
twrcw.
97. Gombert
Ucze Josquina des Prs, Nicolas Gombert
(ur. w ostatnich latach w. XV, zm. 1556), Flamandczyk, by kapelmistrzem i duchownym,
autorem wielu dzie, ktre ukazyway si ju
drukiem (10 mszy, ok. 160 motetw, 8 magnificatw, ok. 60 chansons). Niektre jego pieni
miay charakter ilustracyjno-programowy (np.

Chant des oiseaux). Obok Gomberta wane

miejsce zajmowali: Mabriano de Orto, Jacob
Jacotin Godebrye, a zwaszcza Thomas
Crecquillon (zm. przypuszczalnie w 1557), kapelmistrz Karola V w Brukseli, ceniony jako
twrca nowego stylu pieni, autor 16 mszy i 116
motetw.
98. De la Rue
Wspczesny Isaakowi i Josquinowi des Prs
kanonik Pierre de la Rue (ur. ok. 1460, zm.
1518), kompozytor franko-flamandzki, ksztaci
si podobno we Woszech. Dziaa jako piewak
i kapelmistrz ksit i wiele podrowa (m.in.
by dwukrotnie w Hiszpanii). Pozostawi 31
mszy (cztero-, picio- i szeciogosowych), 8
kompozycji w formie magnificatu i 6 Salve Regina, 37 motetw i tyle chansons. Dziea jego
wysoko stawiano jeszcze za ycia kompozytora,
nie tylko dla ich wielkiego kunsztu, ale
i szlachetnego wyrazu i wyjtkowej, surowej
powagi.
99. Willaert
W trzecim pokoleniu kompozytorw niderlandzkich najwybitniejsz postaci by Willaert.
Flamandczyk Adrian Willaert (ur. midzy 1480

a 1490, zm. 1562 w Wenecji) studiowa prawo,

w muzyce by przypuszczalnie uczniem J. Moutona w Paryu. W latach 1522-25 by muzykiem
na dworze ksicym w Ferrarze, pniej piewakiem w chrze arcybiskupa Mediolanu,
w kocu (od 1527) kapelmistrzem w kociele w.
Marka w Wenecji. Tworzy msze, hymny i motety, pieni i madrygay. Wrd wielu jego
uczniw najwiksz saw zdobyli: A. Gabrieli,
C. de Rore, N. Vicentino i G. Zarlino. Zasug
Willaerta byo wprowadzenie ok. 1550 do
madrygau na wielk skal chromatyki, nie (jak
dotychczas) jako dwikw sucych do
transpozycji, lecz jako elementu wnoszcego
do muzyki tskny czy bolesny wyraz. Swoboda
rysunku melodycznego i barwno przyczyniy
si do wielkiego rozgosu muzyki Willaerta.
Podziwiano go jako mistrza harmonii i kontrastw (dziea polichralne, okrelane potem jako
styl wenecki). Wspczeni przyznawali kompozytorowi wyjtkowy dar upikszania muzyk tekstu, podnoszenia go do rangi artystycznego dziea, cho skdind sama forma nie
oddalaa si ani od ludowoci, ani od typowo
weneckiej radoci piewu.
100. Mistrzowie ostatnich pokole Niderlandczykw

Reprezentantami pnego stylu niderlandzkiego byli Arcadelt i Clemens non Papa. Jacob
Arcadelt (ok. 1500-1568) wsawi si penymi
wyrazu, lirycznymi madrygaami (napisa ich w
sumie okoo 200). Jak wszyscy kompozytorzy
niderlandzcy pisa msze, motety i chansons.
Dziaa we Florencji, w Rzymie i w Paryu;
podobno by przyjacielem Michaa Anioa. Jak
przed nim Isaac, preferowa melodyk gosu
najwyszego, dziki czemu muzyka jego zapowiada afektowany melodycznie Styl woski.
Jacques Clment (ur. midzy 1510 a 1515, zm.
1555/56), zwany te Clemens non Papa by
moe odrniano go w ten sposb od poety o
nazwisku Papa, Jacobus Papa), zasyn trzygosowymi psalmami opartymi na ludowych
melodiach flamandzkich (tzw. Souter-Liedekens,
146 pieni psaterzowych). Pisa te wielkie
dziea w formie motetw i msze (od cztero- do
szeciogosowych); nalea do najwyej stawianych mistrzw przed Palestrin.
101. Rozkwit sztuk
Twrczo muzyczna musiaa by popierana,
by moga si rozwija. Czy wobec tego rozwijaa si swobodnie? Chyba tak, skoro do muzyki
liturgicznej przenikay elementy wieckie w tak
wielkiej iloci i Koci (acz zrazu niechtny

takim innowacjom) na to pozwala. Jednolito

i jednoznaczno zreszt nikogo ju w tym czasie nie interesoway. W bogatych, potnych
miastach Flandrii czy Woch uprawiano styl
polifoniczny, ktry wkrtce obj wszystkie
formy muzyczne. Inwazja polifonii niderlandzkiej do Wioch staa si faktem o najwikszym
znaczeniu dla sztuki muzycznej. Koci stara
si jeszcze raz przyda swej potdze blasku si
sztuki. Rzymscy papiee staj si opiekunami
sztuk, tak samo czyni moni wadcy innych
miast. Bogaci mecenasi zachcaj zapraszanego
z dalekich nieraz stron artyst do twrczoci,
ktra nie tylko dodawaa im splendoru, ale
wrcz upamitnia ich. Obok architektury, malarstwa, rzeby i poezji muzyka zajmowaa
w przywilejach monych miejsce poczesne.
102. De Rore, de Monte i Luython
Do mistrzw pitego pokolenia kompozytorw niderlandzkich nale de Rore, de Monte, Luython i di Lasso. Z nich Orlando di Lasso
zasuguje jako najwikszy twrca swojej epoki
na osobne potraktowanie. Flamandczyk Cyprien
(Cipriano) de Rore by uczniem Willaerta
w Wenecji i dziaa na dworach woskich
(w Ferrarze i Parmie). Wsawi si we Woszech
jako jeden z najwybitniejszych twrcw ma-

drygaw szkoy weneckiej. Pochodzi z Flandrii, dokd uda si po studiach we Woszech,

powrci)jednak do Parmy. Pisa msze, motety
i pene zwizanego cile z tekstem wyrazu,
chromatycznie uintensywniane madrygay,
ktre uj w 9 ksigach. Jego madrygay s
przewanie piciogosowe i w sensie kontrapunktycznym bardzo kunsztowne, s te bogatsze pod wzgldem nastrojowoci i ilustracyjnoci, mona w nich sysze elementy czy zapowiedzi romantycznego niemal odczuwania
muzyki. Philipe de Monte (1521-1603, zmar
w Pradze) by po pobycie we Woszech i Antwerpii czonkiem kapeli angielskiego dworu
krlewskiego, pniej dziaa na dworze wiedeskim i w Pradze. Jest mistrzem wybitnym,
autorem 300 motetw i 1200 madrygaw
wieckich i kocielnych, ktre ukazay si w 42
ksigach. Z penymi wyrazu madrygaami moga si rwna tylko muzyka jego przyjaciela di
Lasso. Pisa te chansons i msze. Po nim na
tyme dworze praskim dziaa Charles Luython
(ok. 1556/58-1620), autor motetw i charakterystycznej mszy Missa quodlibetica, przeznaczonej na 3 do 7 gosw i opartej na tematach
rnego pochodzenia. miay we wprowadzaniu interwaw chromatycznych, by jednym
z najwikszych nowatorw swego czasu. Posugiwa si instrumentem klawiszowym o 3

manuaach, z ktrych kady by strojony inaczej

(diatonicznie, chromatycznie i enharmonicznie).
Instrument ten pozwala mu na wyjcie poza
wspczesn mu teori.
103. Senfl
Ludwig Senfl (a take Sennfli czy Senntl, ok.
1486-ok. 1543) dziaa w Augsburgu, a pniej
jako kapelmistrz dworski w Monachium. Jako
muzyk wszechstronny umia skomponowa
i prost pie uliczn, i skupion w wyrazie
msz. By katolikiem, wysoce cenionym przez
Lutra, mistrzem kunsztownej wielogosowej
pieni zblionej do stylu niderlandzkiego. Napisa ponad 300 pieni, msze, motety i hymny.
Jako jeden z pierwszych twrcw uzupenia
i opracowywa dziea innych mistrzw. Wzorowa si na utworach Isaaca i Josquina des
Pres. Wielk warto ma jego kolekcja pieni
Liber selectarum cantionum (1520), jeden z najwczeniejszych zbiorw tego typu w Europie.
104. Styl szk niderlandzkich
Kompozytorzy szk niderlandzkich stworzyli
nowy wokalny styl polifoniczny o wielkiej
samodzielnoci poszczeglnych gosw. W chrze Niderlandczykw zaczyna dominowa czte-

rogosowo. Dodawano partie gosw niszych, dziki czemu wspbrzmienia zyskay na

peni. Posugiwano si czsto akordami, ktrych
brzmienie utrwalao si z wolna ju nie jako
wypadkowa polifonii, lecz jako warto bardziej
samodzielna. Wprowadzano imitacyjno, dziki ktrej muzyka rozwijaa si i rozrastaa w
kunsztowne ukady (przy uyciu augmentacji,
inwersji i ruchu wstecznego, czyli ruchu rakiem). Wynajdywano wreszcie specjalnie pomysowe kanony o nieprzewidzianych nieraz
rozwizaniach, tzw. kanony zagadkowe. Epoka
kompozytorw niderlandzkich to epoka wielkiej sztuki polifonii.
105. Notacja muzyki XV i XVI wieku
W okresie pomidzy rokiem 1450 a 1600,
a wic w czasie najpeniejszego rozkwitu muzyki szk niderlandzkich, posugiwano si notacj wskazujc na podzia dwudzielny i trjdzielny (prolatio minor i prolatio major) we
wszystkich stosunkach metrycznych, zwanych
modus, tempus i prolatio. Modus oznacza stosunek wartoci duszej do krtszej (longa:
brevis), tempus stosunek brevis do semibrevis, prolatio wreszcie stosunek semibrevis
do minimy. Niektre elementy tej notacji przetrway po dzie dzisiejszy. Natomiast do XVII

wieku nie znano kresek taktowych jako oznacze podziau metrycznego. Wprowadzenie
okoo poowy XV wieku systemu nut wypenionych (czarnych) i niewypenionych (biaych)
rozszerzyo rejestr wartoci i proporcji rytmicznych bardzo wydatnie. Wielogosow muzyk
notowano pocztkowo w formie podobnej
nieco do dzisiejszych partytur, pniej poszczeglne gosy pisano osobno i jedynie
kompozytorzy mieli przed rozpisaniem gosw
co w rodzaju pniejszej partytury.
106. Druk nutowy
Wielkie znaczenie dla rozpowszechnienia
muzyki w tym okresie mia wynalazek druku
nutowego. Wkrtce po wynalezieniu przez Gutenberga (ok. 1450) druku rozpoczto druk nut.
Zrazu drukowano tylko teksty, czerwone linie
i czarne nuty wpisywano rcznie w kadym
egzemplarzu. Najstarszym zabytkiem drukarskim tego typu jest Psalterium z r. 1457, wydane
w Moguncji przez J. Fusta i P. Schoffera. Pniej
drukowano teksty i systemy liniowe, a nuty
dopisywano, wreszcie drukowano teksty i muzyk w caoci (drzeworyty en relief). Dopiero
Ottaviano dei Petrucci zastosowa ruchome
czcionki dla nut menzuralnych i muzyki wielogosowej. Szczegln warto ma odbity

w drukarni Petrucciego (1501) dwuczciowy

zbir Harmoniae musices Odhecaton, obejmujcy dziea wybitnych kompozytorw wczesnych, znakomite rdo historyczne do dziejw
muzyki XVI wieku. Druk nutowy umoliwi
kontakt z muzyk nie tylko kapelom dworskim,
ktre w tym czasie najwicej przyczyniay si
do rozwoju muzyki, ale i mieszczaskim mionikom muzyki. Paryski drukarz i wydawca
Pierre Attaignant opublikowa wiele zbiorw
chansons, co przyczynio si wydatnie do rozkwitu tej formy. We Francji, w Niderlandach
i Niemczech (zwaszcza w Norymberdze) pojawiy si drukarnie, ktre umoliwiy bodaj po
raz pierwszy w dziejach muzyki szerokie oddziaywanie muzyki aktualnie tworzonej.

107. Formy wieckie

Nowe warunki spoeczne w okresie przejciowym (ok. 1500) sprawiy, e obok muzyki
kocielnej moga si rozwin w stopniu wikszym ni dotd muzyka wiecka. Formy muzyki
wieckiej nie byy tak skostniae jak formy
muzyki kocielnej, ale te nie byy tak kunsztowne. Panujcej w muzyce kocielnej polifonii
muzyka wiecka przeciwstawia monodi, ktrej
rde melodycznych trzeba szuka w XV wieku
(ballaty, ronda, virelais). Monodia tego czasu

jest jeszcze niemiaa, to dopiero pocztki rozwoju mylenia harmonicznego: nawet pie
bywaa w tych czasach jeszcze wci polifoniczna, zwaszcza w Niemczech, gdzie nie przeszkodziy temu wprowadzane do powszechnie
motywy ludowe. Taneczny rytm pieni francuskich rwnie nie zdoa zniweczy polifonicznego pochodzenia muzyki tego czasu. Uprawiana przez kompozytorw niderlandzkich
francuska chanson waciwie nie bya ani polifoniczna, ani homofoniczna, pozostawaa idealnie midzy obu typami muzyki. Bardziej homofoniczne byy woskie formy wieckiej muzyki, uprawiane bezpretensjonalnie i w bliskim
kontakcie z folklorem, szczeglnie formy taneczne (villota, canzonetta, balletto) czy bogato
rozwijane na przeomie wieku XV i XVI na
dworze Medicich we Florencji pieni karnawaowe, niemal zupenie homofoniczne. We Woszech, we Francji, Niemczech i Anglii pojawiaj
si liczne drukowane wydania wielogosowej
muzyki wieckiej, zrazu w formie wyda
utworw zebranych, pniej w formie wyda
poszczeglnych kompozytorw. Tytuy wskazuj niejednokrotnie, e w kompozycjach tych
gos ludzki mona byo zastpi instrumentem;
wybr wykonawcw nie by ustalany w utworach, lecz zalea od moliwoci obsadzenia
gosw piewakami ub instrumentalistami

(dopiero pod koniec XVI wieku pojawiaj si

zbiory, ktre maj fragmenty przeznaczone do
czysto instrumentalnego wykonania).
108. Szczytowe formy polifonii wokalnej
Muzyka wiecka stanowia zaledwie odbicie
tego, czego dokonano w muzyce sakralnej, doskonalonej z pokolenia na pokolenie, przekazywanej uczniom przez nauczycieli. Muzyka
sakralna osigna pod wzgldem technicznym
szczyt artyzmu. Mistrzostwo liczyo si tu
o wiele wicej ni wdzik melodii, zgodno
wspbrzmie bardziej ni wyraz. Pikno polegao tu na eufonii caoci. Kady dysonans musia by przygotowany i starannie rozwizany,
co w muzyce wielogosowej osignite mogo
by tylko za pomoc mistrzowskich technik. Jak
bardzo systematyczny by proces ustalania
pewnych norm i ich odnawiania, tego dowodzi
rozwj samego jzyka dwikowego, a zwaszcza poczucia tonalnego. Droga od diatonicznej
modalnoci do systemu dur-moll usiana jest tysicznymi prbami przejcia od mylenia polifonicznego do mylenia homofonicznego,
umoliwionymi waciwie dopiero wtedy, gdy
zrezygnowano cakowicie z polifonii paralelnej,
gdy przewaya zasada ruchu przeciwnego
w gosach. Samo pojcie polifonii pojawio si

do wczenie, okoo r. 1300. Prowadzenie gosw w duej niezalenoci od stopliwoci

dwikw i cienia suchu jest typowe dla
wczeniejszej polifonii wokalnej. Rozwj polifoniki wokalnej przebiega od muzykowania
absolutnego, nieuwzgldniajcego tekstu, do
poddania si miarom wiersza i wyrazistoci
tekstu; od form pynnych, pozbawionych rozczonkowa, do muzyki o wyranie podzielnej
formie. W jednolitym stylu muzyki kocielnej
zmiany te nie byy zewntrzne, byy bardziej
ukryte. Dokonyway one jednak zasadniczych
przeobrae w dziedzinie kompozycji.
109. Renesans w muzyce
W muzyce okres renesansu trwa w przyblieniu od r. 1425 do 1600 i obejmuje zarwno
szko burgundzk i niderlandzk, jak i muzyk
pisan we Woszech, Hiszpanii i Anglii. Pod
panowaniem krla francuskiego Franciszka I
rozwijaa si bogato wymiana artystyczna
midzy Francj a Wochami. Francuzi podziwiali woskie malarstwo i rzeb, z czasem
przenieli swj zachwyt rwnie na muzyk:
wielu muzykw woskich pojawio si na
dworze francuskim, muzyka woska zacza
wywiera wpyw na muzyk francusk. Najpeniej wida to na tle rozwoju pieni, chanson

i madrygau. Mona wyznaczy cztery etapy

rozwoju tych form: poszukiwania, jakie podjli
poeci francuscy w celu znalezienia prostszych
i bardziej bezporednich form wyrazu, wpyw
form woskich (frottola i strambotto) z ich
akordowym i sylabicznym traktowaniem muzyki, ogromny wpyw kompozytorw flamandzkich (wielu z nich pisao, jak wiemy,
chansons) i wreszcie, jako etap czwarty, popularyzacja chansons w woskich drukach muzycznych i wpyw tej formy na pierwsze woskie madrygay. Uproszczenie poezji, nie bez
oddziaywania poezji ludowej (np. u Clementa
Marota), stao na antypodach niezmiennych
tekstw kocielnych i klasycznych form poetyckich. Do gosu dochodziy teksty w jzyku
rodzimym, czsto w dialekcie. Podobnie jak
w okresie redniowiecza i w renesansie muzyka wokalna przewaaa zdecydowanie nad
muzyk instrumentaln.
110. Muzyka we Woszech
Ju w 1215 r. w Sienie pielgnowano muzyk
wielogosow, ktra odpowiadaa w przyblieniu repertuarowi wczesnoangielskiemu czy
szkoy Notre Dame w Paryu. Z XIII wieku zachowao si niewiele zabytkw, pochodz one
jednak z rnych terenw Woch, od miast

pnocnych a po Sycyli. Wielkimi mistrzami

woskiej muzyki XIV wieku byli Jacopo da Bologna, Bartolino da Padova i Francesco Landini.
Wielkie znaczenie miay prace wspczesnego
im teoretyka Monchetta da Padova. Madryga,
cacci i ballat uprawiano najczciej. Byy to
formy polifoniczne. Obok nich pojawia si zaczy formy homofoniczne: canti carnascialeschi, giustiniane (w Wenecji), strambotti i frottole. Kultywowano rwnie taniec. Z pnocy
przybywali mistrzowie polifonii niderlandzkiej,
ktrzy tu we Woszech poznawali niefrasobliwy
styl ludowy i urok muzyki niekunsztownej,
prostej.
111. Frottola
Renesans woski zrodzi nie tylko wielk literatur, wielkie malarstwo i sztuk muzyki sakralnej, ale i w II poowie XVI wieku
sztuk wieck w rnych rodzajach. W muzyce
wieckiej rozwina si w XVI wieku frottola,
majca swe rdo w ludowej formie tanecznej,
kultywowanej w pnocnych Woszech. Jest to
pie cakowicie wiecka i powszechna, przewanie czterogosowa, z gosem sopranu jako
gosem melodycznym; by moe najnisze gosy
zastpowano
instrumentami.
Wybitnymi
twrcami tej formy byli Marco Cara i Bartolo-

meo Tromboncino. Pierwszy wielki zbir frottol

wyda w Wenecji Petrucci (11 ksig, 1504-1514).
Ostatni zbir tego typu pieni pojawi si ju w
r. 1531 (w Rzymie). Frottola nie miaa si kiedy
rozwin i ustpia innym formom. Form pochodzc z Italii poudniowej jest villanella
(lub: canzona villanesca), rozwijana szczeglnie
okoo poowy XVI wieku jako muzyka moe
nieco bardziej artystyczna ni frottola, a take
nie pozbawiona elementw parodystycznych.
I ta forma utrzymana bya w akordowej homofonii. Uprawiali j m.in. tacy mistrzowie, jak
Adrian Willaert, Baldassare Donati, Giovanni
Gastoldi i Luca Marenzio, jednoczenie wielcy
twrcy madrygaw.
112. Madryga
Wyrosy z poetyckich rde madryga odznacza si tym, e traktowa on sowa tekstu
nadzwyczaj starannie. Niemal kady szczeg
tekstu mia tu swj odpowiednik w muzyce.
Jako wyraz subiektywnych uczu, madryga
reprezentowa w muzyce styl nowy, indywidualny, nieskrpowany reguami formy, co
wicej: otwarty dla wszelkich innowacji, jeli
tylko jak np. wprowadzenie chromatyki
prowadziy one do spotgowania wyrazu muzyki. Pojawiaj si melodie durowe i molowe

(w miejsce surowych melodii kocielnych), a na

tym tle rodzi si zupenie niespodziewanie
eksperymentatorstwo dwikowe, z jakim muzyka bdzie miaa do czynienia dopiero za kilka
wiekw. W pierwszym okresie rozwoju madrygau uprawiano styl homofoniczny z melodi gwn w gosie najwyszym; muzyka ujta
bya w trzech lub czterech gosach i miaa jeszcze pewien zwizek z polifoni kocieln. Reprezentantami tego nurtu byli: Constanzo Festa,
uwaany za jednego z najwybitniejszych twrcw przed di Lassem i Palestrin, znany z lutniowych transkrypcji madrygalista Philippe
Verdelot, Jacques Arcadelt i jako twrca najwybitniejszy Adrian Willaert. W Europie XVI
wieku nie byo kompozytora, ktry by nie
uprawia formy madrygau. Nawet taki mistrz
muzyki kocielnej, jak Palestrin, wyda dwie
ksigi czterogosowych madrygaw (zreszt
pniej usprawiedliwia si mocno przed wczesnym papieem, e uprawianiem madrygaw, generalnie uchodzcych za pieni miosne
tylko, uchybi powadze muzyki kocielnej, ktr
z takim powodzeniem tworzy). Szczeglnie
popularne stay si madrygay, ktre pisali:
Giovanni Gastoldi, Alessandro Striggio oraz
wielki Claudio Monteverdi, autor 9 ksig madrygaw.

113. Arcadelt
Jakob Arcadelt (ur. ok. 1500, zm. 1568 w Paryu) by przypuszczalnie Flamandczykiem.
Wczenie pojawi si we Woszech na dworze
Lorenza deMedici we Florencji, dziaa
w Rzymie (w r. 1540 zosta czonkiem kapeli
papieskiej), take przebywa w Paryu
i w Lige. Komponowa gwnie dziea
wieckie. Wybi si jako twrca wczesnych
form madrygaw, ktre wi si jeszcze
z frottol. Jego pierwsza ksiga czterogosowych madrygaw miaa do 1654 r. a 40 wyda, sukces wydawniczy na owe czasy wprost
niebyway. Pochodzi z Pnocy, lecz umia
przyswoi sobie styl woski w wyjtkowym
stopniu. Pisa trzy- i czterogosowo, dbajc o to,
by melodie pojawiay si w gosie najwyszym.
Jego muzyka idealnie odpowiadaa dolce stile
nuovo (Petrarka!), bya pena lirycznego wyrazu
i polifonicznej gbi. Posugiwa si technik
imitacyjn (mniej kanoniczn), poszukiwa te
nowych rozwiza harmonicznych, zwaszcza
w mszach i motetach.
114. Vicentino
Teoretyczne moliwoci muzyki stale nciy
wybitnych twrcw. W rozwinitej chromatyce

i enharmonii dopatrywali si oni moliwoci

nawizania do systemw staro-greckich, tym
bardziej e rwnolegle do tendencji humanistycznych nadszed czas nawizywania do muzyki greckiej. Nicola Vicentino zbudowa w celu
przedstawienia antycznej enharmonii instrument archicembalo na ktrym mona byo
gra wiertony. Don Nicola Vicentino
(1511-1576), ucze Willaerta w Wenecji, duchowny, kapelmistrz dworski w Ferrarze, pisa liczne
madrygay chromatyczne i enharmoniczne
(sprawdzane na szecioklawiaturowym archicembalo) i by znakomitym teoretykiem. Jego
traktat Lantica musica ridotta alla moderna prattica (1555) jest dzi (mimo polemicznych partii i
swobodnego rozumienia muzyki antycznej)
cennym rdem poznania polifonii XVI wieku.
115. Gesualdo di Venosa
Szczytowy kunszt w kompozycji madrygaw
osignli Gesualdo di Venosa, Luca Marenzio
i Claudio Monteverdi. Gesualdo di Venosa
(Don Carlo Gesualdo principe di Venosa, ok.
1560-1613), krewny kardynaa Carlo Borromea
i przyjaciel Tassa, niezwykle utalentowany
amator, ksztaci si przez dwa lata u organisty
dworskiego L. Luzzaschiego. Reszt ycia spdzi
w Neapolu. Gra na wielu instrumentach

i przyjani si z wieloma muzykami swoich

czasw. W swoich pnych madrygaach osign charakterystyczny, peen barwnoci
i afektacji melancholijny styl wasny, posuwajc si daleko poza harmoniczne eksperymenty swoich poprzednikw. W kocu doszed
on do subtelnie wykoncypowanej enharmoniki,
dziki ktrej znamiennie wykroczy poza
wspczesne mu konwencje. Do naszych czasw
przetrwao 6 ksig piciogosowych madrygaw Gesualda di Venosa, madrygay szeciogosowe, szecio- lub siedmiogosowe Sacrae
Condones i Responsoria.
116. Marenzio
Zarwno Gesualdo, jak i wspczesny mu
najwikszy bodaj mistrz madrygau Marenzio posugiwali si chromatycznym jzykiem
dwikowym w celu spotgowania wyrazu.
Efekty te nazwano wrcz madrygalizmami.
Suyy one przede wszystkim podkreleniu
i niejako muzycznemu wyjanieniu poszczeglnych sw i przerodziy si w kocu niemal
w jzyk symboli. Luca Marenzio (1553 lub
1554-1599) by najpierw w Brescii przypuszczalnie (jak kady niemal wczesny kompozytor)
piewakiem. Pniej dziaa we Florencji
i w Watykanie (w ssiedztwie poety Tassa),

gdzie nalea do koa artystw zgrupowanych

wok kardynaa Aldobrandiniego, ktry kompozytorowi poleci dobrze patne stanowisko
na dworze polskiego krla Zygmunta III. Z kolei
pojawia si znw we Woszech, w Wenecji
i w Rzymie, gdzie zmar, honorowo utytuowany jako cantore di Nostro Signore. Muzyka
Luki Marenzia przewysza w miaoci muzyk
jego poprzednikw zarwno w rysunku melodycznym, jak i w niemal monodycznej deklamacyjnoci. W harmonice Marenzia podziwia
mona zasig rodkw chromatycznych, swobod w operowaniu dysonansami i niezwykle
ekspresyjne alteracje w akordyce. Wpyw Marenzia na kompozytorw niemieckich, woskich
i angielskich by olbrzymi.
117. Gastoldi i Striggio
Giovanni Giacomo Gastoldi (ok. 1550-1622)
dziaa w Mantui obok Monteverdiego i Pallaviciniego jako piewak i kapelmistrz, pniej
jako kapelmistrz w Mediolanie. Komponowa
liczne madrygay, pieni i tace. W dziejach
muzyki zapisa si jako autor Balletti di cantare,
sonare et ballare (1591), piciogosowych pieni
tanecznych o prostej formie refrenowej, homofonicznej, diatonicznej, rwnomiernie akcentowanej. Jego utwory znajdoway oddwik

w muzyce woskiej, niemieckiej i angielskiej

(w Anglii wpyn na rozwj tamtejszej komedii madrygaowej). Jego pieni taneczne przez
pewien czas wypary twrczo madrygaow.
O ostatnich latach jego ycia nie mamy adnych
wiadomoci.
Alessandro
Striggio
(ok.
1535-1589/95), mantuaczyk dziaajcy we Florencji, Paryu i Anglii, zasyn nie tylko jako
pomysowy w inwencji madrygalista i twrca
muzyki kocielnej, ale i jako jeden z pierwszych
twrcw intermedium dramatycznego. Swoje
intermedia pisa dla dworskich uroczystoci
(w latach 1560-1574 dziaa na dworze Cosima
deMedici we Florencji); jedno z takich intermediw ilustruje plotki piorcych kobiet. Take
niektre madrygay Striggia miay charakter
programowy. Na dworach w Mantui i Florencji
dziaa te jego syn, Alessandro, poeta i skrzypek, twrca libretta do Orfeusza Monteverdiego.
118. Komedie madrygaowe
Na dworach woskich (Mantua, Ferrara, Florencja) rozpowszechniy si przedstawienia
dramatyczne z muzyk: canti carnascialeschi
(maskaradowe pieni karnawaowe) i tzw.
trionfi (o treci mitologiczno-alegorycznej, wykonywane przez piewakw na tle instrumen-

tw tworzcych ma orkiestr). Najbardziej

ulubion form stay si intermedia, ktre zrazu
nazywano komediami madrygaowymi. Formy
te uchodz za zapowiedzi majcej si pojawi
opery, tu jednak przewaa jeszcze polifonia
(zamiast osb wystpuj tu chry). Najciekawszy przykad komedii madrygaowej przedstawia LAmfiparnasso Vecchiego (utrzymane
w konwencji commedia dellarte). Orazio Vecchi (1550-1605) urodzi si i dziaa w Modenie
i by znakomitym kompozytorem muzyki kocielnej (hymny, lamentacje, motety i msze), ale
pisa te pene uroku i humoru canzony i madrygay. Jednoczesne uprawianie madrygaw
o treci miosnej lub artobliwej i muzyki kocielnej o wci jeszcze surowej polifonii wytworzyo wiele gatunkw porednich. Takim
rodzajem muzyki byy wywodzce si jeszcze
z laudi spirituali formy madrygaw religijnych
(madrigale spirituale). Ich wybitnym twrc by
Philippe de Monte.
119. Madrygalici angielscy
Madryga przemierzy ca Europ rodkow
i dotar a do Anglii, gdzie by uprawiany
niezwykle starannie (powstaway tam nawet
osobne towarzystwa do pielgnowania tej
formy). W r. 1588 ukaza si zbir woskich ma-

drygaw w przekadzie angielskim (Musica

Transalpina). Odtd datuje si wielki rozwj
angielskiej sztuki madrygaowej. Jej gwnymi
przedstawicielami byli: John Dowland, Thomas
Campion (1567-1620), znany przede wszystkim
jako twrca madrygau homofonicznego w stylu
ayre, gwnie z akompaniamentem lutni. William Byrd i Thomas Morley, John Wilbye, John
Bennet, John Ward i Thomas Bateson. Angielskie madrygay odznaczay si tonem melancholijnym i oparte byy. na doskonaych poetycko wierszach; ujte w czterogosie (do szeciogosu), madrygay angielskie byy bardziej
ni woskie akordowe i bardziej interesujco
rytmizowane, gwnie diatoniczne. Weselsze
w charakterze byy pieni angielskie (canzonet),
zblione do madrygaw, pisane na trzy (lub
dwa) gosy o ywym rytmie i tematyce pastoralnej. Wrd kompozytorw canzonet wybi si
Thomas Morley.
120. Szkoa wenecka
Adrian Willaert, Andrea i Giovanni Gabrieli,
a obok nich tacy wybitni kompozytorzy i teoretycy, jak de Rore, Merulo, Zarlino czy Vicentino, stworzyli w krtkim czasie szko. Gdy
w Rzymie uprawiano muzyk kocieln, ograniczon niemal zupenie do chralnego piewu

a cappella, i unikano muzyki instrumentalnej

i mieszania brzmie instrumentalnych z wokalnymi, tu, w Wenecji, niezalenej republice,
uprawiano muzyk wieck z potn fantazj
i swobod. Rozwijano tu rne formy muzyki
instrumentalnej. Otwarto te w r. 1637 pierwszy
publiczny teatr operowy z tak wielkim powodzeniem, e okoo 1700 r. teatrw tych byo ju
szesnacie. Opera wytworzya w zakresie odbioru muzyki rzecz zupenie now: publiczno,
ktra pacc za bilety wstpu, miaa wpyw nie
tylko na samych kompozytorw, ale i porednio
na muzyk. Zanim do tego doszo orodkiem
muzyki w Wenecji by koci w. Marka, gdzie
dziaa pochodzcy z Brugii wspomniany ju
Adrian Willaert, jeden z wielkich twrcw
szkoy niderlandzkiej, osiady tu jako kapelmistrz katedralny. Willaert wprowadzi do
muzyki weneckiej polichralno. Wielki koci w. Marka, wzniesiony na planie krzya
z picioma kopuami, z dwojgiem potnych
organw, nie tylko umoliwia wielochralno, lecz wrcz do niej zachca. Technik polichraln znano jeszcze przed Willaertem, ale
dopiero wielki kompozytor niderlandzki zastosowa j metodycznie, nie Ograniczajc si
zreszt do dwu chrw. Muzyka trzy- czy czferochrowa, rozplanowana w wielkiej przestrzeni wykonawczej kocioa w. Marka, brzmiaa

niezwykle efektownie. Kompozytorzy weneccy

umieli z tego efektu znakomicie korzysta, stosujc technik responsorialn (chry odpowiaday sobie wzajem). Notabene w czterysta lat
pniej (1955) Igor Strawiski skomponowa dla
kocioa w. Marka utwr na gosy solowe,
chr i orkiestr Canticum sacrum ad honorem
Sancti Marcinominis, ktrego picioczeciowy
ukad formalny oparty jest na architektonicznym planie weneckiej bazyliki. W kociele
w. Marka w Wenecji dziaali oprcz Willaerta
inni wybitni mistrzowie przy drugich organach zasiada Jacques Buus (zm. 1565), reprezentujcy rwnie szko i dowiadczenie Niderlandczykw, autor dwch ksig Ricercarida
cantare et sonare dorganoet altristromenti, szecio- i piciogosowych Canzonifrancesi oraz
licznych motetw i madrygaw.
121. A. Gabrieli
Najwikszy rozkwit szkoy weneckiej wie
si z dwoma wybitnymi przedstawicielami jej
stylu. Andrea Gabrieli i jego bratanek Giovanni
Gabrieli doprowadzili styl weneckiej muzyki do
szczytw porwnywanych z malarstwem Tycjana, Veronesa i Tintoretta, wielkich twrcw
weneckich. Andrea Gabrieli (ok. 1510-1586, urodzony w dzielnicy Canareggio, std pene na-

zwisko Gabrieli da Canareio) zosta w 1536 kapelmistrzem przy kociele w. Marka, a po 30

latach drugim organist, pniej na miejscu
Merula pierwszym. W swojej technice chralnej poszed dalej ni poprzednicy, dzielc
zesp na 8, 12 czy nawet 24 gosy. Instrumenty
miay tu wci jeszcze rol pomocnicz, dopeniajc. Andrea Gabrieli tworzy znakomicie
rozczonkowane, pene kontrastw budowle
dwikowe. Najwiksze znaczenie maj jego
madrygay, utwory organowe i kompozycje
wieckie. Jego muzyk kocieln reprezentuj
msze i motety Sacrae cantiones. By kompozytorem wszechstronnym, silnie oddziaywa na
swoich licznych uczniw, wrd ktrych nie
brako cudzoziemcw.
122. G. Gabrieli
Giovanni Gabrieli (1554/57-1612/13) uczy si
u Orlanda di Lasso w Monachium (1575-79),
dziaa rwnie jako organista w kociele w.
Marka w Wenecji. Jego twrczo miaa jeszcze
wiksze znaczenie ni twrczo jego stryja
Andrei. I on uczy wielu muzykw; do jego
uczniw nalea m.in. H. Schtz. Giovanni Gabrieli wyzyska dwuchrowo kocioa w.
Marka jeszcze peniej, dzieli chr nawet na 3
grupy i orkiestrze stawia zadania o wiele bar-

dziej samodzielne ni dotd. Z reguy pisa do

prozodycznych tekstw aciskich, uwietniajc
wane uroczystoci pastwowe i kocielne.
Komponowa rwnie utwory instrumentalne
w technice dwuchrowej, dochodzc niekiedy
a do 22 gosw. Wane miejsce w jego twrczoci zajmuje Sonata pian e forte (1597), oparta
na zmiennoci dynamicznej instrumentalny
odpowiednik muzyki polichralnej, z charakterystycznymi efektami echa. Szczytowymi osigniciami Giovanniego Gabrielego s Sacrae
Symphoniae et Canzoni i monumentalnie zakrojona Sonata eon tre Violini, pisa te madrygay
wokalne i instrumentalne; w dzieach tych
uderza rozmach dramatyczny i pene brzmienie
harmoniczne.
123. Zieleski
Praktyka i teoria kompozycji byy w Wenecji
rwnie bogato prezentowane. Jest to ju epoka
dzie i traktatw drukowanych, myli twrcw
przenikay poza Wenecj, std znaczenie tej
szkoy nie ogranicza si do miasta. W Polsce
wybitnym mistrzem stylu weneckiego by Mikoaj Zieleski, kapelmistrz i organista na dworze prymasa Wojciecha Baranowskiego. Mikoaj Zieleski (daty ycia nieznane, dziaa na
przeomie w. XVI i XVII) ogosi w r. 1611

w Wenecji wielki dwuczciowy zbir 121

utworw Offertoriatotius anni i Communionestotius anni; w zbiorze tym uderza rnorodno
technik kompozytorskich, od pseudomonodycznych utworw na gos z organami a
po dziea polichralne. Offerioria Zieleskiego
(jest ich 56) utrzymane s w stylu bliskim G.
Gabrielemu; s to dziea wielogosowe, monumentalne, pene kontrastw. Communiones
(w liczbie 63) napisane s na obsady kameralne,
obfituj w bogat ornamentyk wokaln.
124. Szkoa rzymska
Obok Wenecji wanym orodkiem muzyki
we Woszech sta si Rzym. Artyci rzymscy,
dziaajcy po roku 1550, zwolennicy humanizmu i rwnie gorco przeciwstawiajcy si reformacji, tworzyli muzyk w stylu umiarkowanym, w ktrej tekst (mimo polifoniki) by
traktowany na pierwszym planie. Styl szkoy
rzymskiej (acz nie od razu) zyska aprobat Kocioa i sta si na do dugi czas stylem obowizujcym, niemal oficjalnym, jako tzw. Stile
ossewato. Uchwa Soboru Trydenckiego (1563)
zabroniono wprowadzania obcych elementw
jako cantus firmus i ograniczono ornamentyk
melizmatyczn. Za wzr stawiano Improperia
i szeciogosow Missa Papae Marcelli Pale-

striny. Rzym by w wieku XVI znw jednym

z najwikszych orodkw muzyki europejskiej,
dziki szkoom weneckiej i rzymskiej Italia
staa si na dugie lata gwnym terenem rozwoju muzyki w Europie, odbierajc hegemoni
Niderlandczykom. Rzymska cappella pontificata
(papieska) staa si szko katolickiej muzyki,
z ktrej wypleniono wszelkie elementy wieckie, zagadkowe a kunsztowne kanony i zagmatwane kombinacje rytmiczne, tak typowe
dla przedstawicieli szk niderlandzkich. Przed
Palestrin podstawy stylu rzymskiego wypracowa Constanzo Festa (ok. 1480-1545),jeden
z pierwszych madrygalistw, autor motetw
i mszy, twrca synnego czterogosowego Te
Deum, wykonywanego po dzie dzisiejszy
podczas wielkich uroczystoci w Watykanie.
Wan rol w okresie przedpalestrinowskim
odegra w Rzymie kapelmistrz w kociele w.
Piotra (1551-71), Giovanni Animuccia (ok.
1514-1571), reprezentujcy czysty styl a cappella,
autor mszy i Magnificatu. Jego najwybitniejszym dzieem s Laudi spirituali (1563), uwaane
za zapowied formy oratoryjnej. Take jego
brat, Paolo Animuccia (ok. 1500-1569/71), by
wybitnym kompozytorem. Wspczesny wielkiemu Palestrinie Marco Antonio Ingegneri
z Werony (ok. 1547-1592), od r. 1576 kapelmistrz
katedralny w Cremonie, nauczyciel Montever-

diego, kompozytor mszy, motetw, hymnw

i madrygaw, by znacznie mielszy w pomysach harmonicznych od Palestriny: o randze
artysty wiadczy fakt, i jego Responsoria hebdomadae sanctae (1588) uchodziy przez wieki za
dzieo Palestriny. Podobnie za dziea Palestriny
uchodziy kompozycje Felice Aneria. Zrazu sopranista w chrze Palestriny, potem jego nastpca, Felice Anerio (1560-1614) by autorem
motetw i madrygaw kocielnych. Wsplnie
z Surianem dokona rewizji graduau Editio
Medicaea. Francesco Suriano (1549-1621) pisa
m.in. 16-gosowe psalmy. Modszy brat Felice
Aneria, Giovanni Francesco Anerio (ok.
1567-1630), ksztaci si w Rzymie i tam gwnie
rozwija swoj dziaalno (prawdopodobnie
dwukrotnie przebywa w Polsce jako kapelmistrz na dworze Zygmunta III w Warszawie);
pisa madrygay i dziea instrumentalne
w stylu znacznie rozszerzajcym liryczno-epicki
jzyk dwikowy Palestriny. Giovanni Maria
Nanino (ok. 1544/45-1607), ucze i nastpca Palestriny w kociele Santa Maria Maggiore w
Rzymie, autor motetw, madrygaw, kanonw
i psalmw, zaoy szko, w ktrej m.in. uczyli
Palestrina i modszy brat Nanina, Giovanni
Bernardino Nanino (ok. 1560-1623). Wielk saw zdoby w Rzymie Gregorio Allegri
(1582-1652); jego 9-gosowe Miserere na dwa

chry byo piewane przez dugie lata (do 1870)

w Kaplicy Sykstyskiej w okresie Wielkanocy.
Zapis utrzymanego w stylu zblionym do
fauxbourdonu Miserere trzymano w tajemnicy
w kapeli papieskiej, a suchacze (m.in. Goethe
i Mendelssohn) podziwiali utwr, jak podziwia
si arcydziea malarstwa. Kompozycj t po
wysuchaniu spisa z pamici modziutki,
czternastoletni Mozart. Szkoa rzymska to
jednoczenie szkoa zakazw i ogranicze. Gdy
wizay si one z rozwojem muzyki kocielnej
wwczas muzyka zyskiwaa na tym, nie da
si jednak zaprzeczy, e rozwj muzyki wieckiej by w Rzymie wydatnie zahamowany. Palestrina musia odwoa swoje wieckie madrygay, di Lasso pod koniec ycia pisa niemal
wycznie na tematy religijne. Okoo r. 1570
muzyka w Rzymie pozostaje gwnie na usugach kultu Marii i witych.
125. Palestrina
Giovanni Pierluigi da Palestrina (ok.
1525-1594) by piewakiem w chrze Santa Maria Maggiore w Rzymie (1537-1542). Chocia nie
by duchownym (dwukrotnie onaty), papie
Juliusz III mianowa go kapelmistrzem w kociele w. Piotra i przyj do grona muzykw
kapeli sykstyskiej. W r. 1551 Palestrina zosta

nauczycielem piewu w chrze przy kociele w.

Piotra (magister puerorum) i da si pozna jako
kompozytor dzie kocielnych. By wszake
przedmiotem intryg piewakw, przenosi si
w inne miejsca, po czym wraca wzywany
przez nastpnych protektorw. Palestrina pisa
dziea wycznie wokalne, muzyk przeznaczon na chr a cappella. Zna kunsztowne
techniki twrcw niderlandzkich, lecz komponowa w technice bardzo odlegej od wielogosowoci kontrapunktycznej. Jego muzyka
moe by uwaana za wynik zejcia si dwu
nurtw: uproszczonej polifonii w pieni wieckiej XVI wieku i rwnie formalnie prostej polifonii chorau protestanckiego, w istocie rzeczy
ju niemal harmonicznego. W twrczoci Palestriny przewaa jasna, bardzo wyrazista wielogosowo, w ktrej mimo mylenia poziomego
wyczuwa si obecno wiadomoci ju harmonicznej (glosy prowadzone niemal akordowo, nota contra notam, tworz w rezultacie
faktur bardzo jednorodn). Dorobek Palestriny
obejmuje ok. 1000 pozycji; zwaywszy e nie
uprawia on (jak Orlando di Lasso czy Philippe
de Monte) rnych gatunkw muzyki, dzieo
jego jest ogromne. Jest to niemal w caoci
muzyka kocielna i wyjwszy 8 organowych
ricercari muzyka wokalna. Obok 105 mszy
wymieni trzeba 500 motetw i ponad 100

madrygaw, 68 offertoriw, nadto liczne lamentacje i litanie. Wrd mszy na czoo wybija
si synna szeciogosowa Missa Papae Marcelli
(ok. 1562), powicona protektorowi Palestriny
papieowi Marcelemu II, dalej operujca
wyrafinowan technik imitacyjn (do zastosowania kanonw wcznie) Missa ad fugam
oraz oparta na wieckim cantus firmus Missa
Lhomme arm. Wyjtkowym jak na muzyk
religijn nasyceniem emocjonalnym charakteryzuje si cykl motetw Canticum canticorum
(Pie nad pieniami wg Salomona). Sawrie
Improperia
(w
technice
zblione
do
fauxbourdonu) z r. 1560 wywary na papieu
Piusie IV tak wielkie wraenie, e poleci wykonywa je stale w okresie wielkanocnym. Styl
muzyki Palestriny uwaany by za idealnie
odpowiedni dla tradycji Kocioa (pniej
okrelano ten styl jako stile antico), a seraficzne
brzmienia chralne Palestriny uznano za najwysze osignicie epoki i porwnywano
z malarstwem Michaa Anioa.
126. Stile antico
Styl Palestriny wyrasta z tradycji lokalnych,
rzymskich. Palestrina tworzy dziea polifoniczne bardzo zoone (jak choby msze, ktre
pisa dla ksicia Mantui), ale jego domen bya

wyrazisto, typowo woska piewno, bogata

niekiedy melizmatyczno i szeroka linia. Jego
muzyka wyraa idealn wprost rwnowag
midzy myleniem poziomym a pionowym;
ograniczajc si w materiale melodycznym do
interwaw maych i konsonansowych, unikajc interwaw zmniejszonych czy zwikszonych, omijajc te chromatyk (ktra w tym
czasie odgrywaa u innych tak wielk rol),
stosujc dysonanse tylko na sabych czciach
metrycznego przebiegu, kompozytor sprowadza muzyk do konsekwentnie przestrzeganych
zasad homofonicznych, kultywujc pikno kocielnych tonacji, diatonicznej melodyki i surowej, ale nie mniej piknej akordyki(synne
akordy palestrinowskie). Zestawienie linii poziomych regulowane byo u niego doskonaym
poczuciem zgodnoci wspbrzmie. Zachowujc ton ascetyczny (gwnie dziki zblionej do
chorau gregoriaskiego prostocie melodycznej), znakomicie wyczuwa powag muzyki
kocielnej.
127. Jannequin i francuska pie wiecka
Po. 1500 roku obok madrygaw, uprawianych niemal w caej Europie, pojawia si francuska chanson (a cappella), pie wesoa,
swobodna, czsto o znamionach ludowych.

Chansons byy czterogosowe, metrycznie regularne lub dce do regularnoci, gos najwyszy peni rol gosu gwnego; na pocztku
pieni stosowano charakterystyczne powtrzenia tej samej wysokoci dwikowej. Obok
pieni polifonicznej, na og imitacyjnej, rozwijaa si pie oparta na akordach, byway te
pieni na gosy pojedyncze z polifonicznym
akompaniamentem instrumentw. Najwybitniejszymi twrcami nowej szkoy kompozycji
w formie chanson byli Claudin de Sermisy (ok.
1490-1562), piszcy zarwno muzyk wieck,
jak i kocieln, oraz Clement Jannequin (ok.
1485-1558), przewyszajcy popularnoci innych. Francuska chanson bya z reguy homofoniczna, w melodyce bliska pieni ludowej,
w harmonice jeszcze ze ladami modalnoci, ale
ju prezentujca znamiona i zwroty kadencyjne
typowe dla systemu dur-moll. We Francji ukazyway si wielkie zbiory chansons. P. Attaignant sam wyda w cigu 22 lat (do 1549) 35
tomw pieni 87 kompozytorw. Jego ladem
poszli inni, i czterogosowe z reguy pieni
francuskie zdobyy ogromn popularno, wraz
z nimi ich autorzy. Jannequiowi nadano w r.
1555 miano compositeur ordinaire du roy.
Jannequin dziaa najpierw w Bordeaux i Anjou,
gwnie jako duchowny, potem w Angers,
gdzie najpeniej rozwin si jego talent kom-

pozytorski. W bardzo pnym wieku podj

studia na uniwersytecie w Paryu; zmar
w ndzy. W swoich chansons Jannequin nawizywa do dawnej pieni programowej (caccia), zaniecha jednak instrumentw i ograniczy si wycznie do gosw wokalnych.
W sposb mistrzowski potrafi odmalowa
sceny realistyczne, szczeglnie walki, polowania, potrafi naladowa gosy ptakw lub gwar
uliczny. W kompozycji La guerre odda rodkami muzycznymi wraenie bitwy pod Marignano, w ktrej sam uczestniczy, z gosami trb,
wystrzaami, szczkiem broni i triumfalnym
piewem zwycizcw. Tu wany jest rwnie
tekst, francuski, ale zawierajcy te elementy
jzyka niemieckiego i woskiego oraz charakterystyczn onomatopej (sztuczne wyrazy naladujce dwiki, odgosy i wystrzay bitewne). Wielki mistrz kompozycji zamieszanie wojenne odtworzy w przemieszaniu rytmw
dwu- i trjdzielnych. Z innych programowych
dzie Jannequina trzeba wymieni Chant des
Oiseaux (Pie ptakw) i La Chasse (Polowanie).
W sumie Jannequin napisa okoo 280 pieni.
128. Przemiany chanson. Goudimel
Nie wszystkie pieni tworzone we Francji
w XVI wieku miay charakter programowy, nie

wszystkie byy tak pogodne, jak utwory wokalne kompozytorw pokolenia Jannequina. Za
spraw poety francuskiego Pierre Ronsarda,
przewodnika duchowego grupy poetyckiej
Plejada i zaoonej w r. 1570 Acadmie de
Posie et de Musique, prowadzonej przez
Jean-Antoine de Bafa, kompozytorzy jli pisa
utwory stroficzne, sylabiczne, homofoniczne
z melodiami gwnymi w gosie najwyszym,
podporzdkowane cakowicie ukadowi wiersza, sprzyjajcego zreszt swoj miar takiej
muzyce (musique mesure). Najwybitniejszym
kompozytorem przyjacielem Ronsarda by
w tej grupie Jacques Mauduit (1557-1627), autor
wielu pieni i psalmw, a take piciogosowego Requiem ku czci wielkiego poety Ronsarda. Na aren wkracza teraz pie powana,
a przede wszystkim pie nabona, ktrej mistrzem by Claude le Jeune (ok. 1528/30-1600),
autor licznych chansons, utrzymanych w tonacjach kocielnych. Przypuszcza si, e na zmian
tonu francuskiej pieni z niefrasobliwej i programowej wpyn religijny fanatyzm hugenotw. Hugenotem by zarwno Claude le
Jeune, jak i Claude Goudimel (ok. 1514-1572),
autor pieni, d, magnificatw i motetw, zamordowany jako hugenot w Lyonie, w noc
w. Bartomieja.

129. Niemcy. Reformacja i muzyka

Muzyka renesansu rozwijaa si gwnie
dziki Kocioowi. Formy muzyki religijnej byy
co prawda mniej podatne na wszelkie innowacje, tu jednak odbyway si zasadnicze procesy
przemian jzyka dwikowego, procesy powolne, ale fundamentalne. Powstanie w onie chrzecijaskiej religii protestantyzmu, w
Niemczech zwaszcza, ale i we Francji i Anglii
rwnie, wytworzyo i w muzyce now sytuacj. Znamienne, e najwaniejsz postaci nie
jest tu muzyk, lecz teolog, byy mnich, Marcin
Luter (1483-1546), ktrego 95 tez (1517), jak i polityczny, a take teologiczny atak na Koci
(1520), przyczyniy si do zmniejszenia autorytetu kocioa katolickiego i do oderwania si od
niego mieszkacw Szwajcarii, Francji i Anglii.
W kociele luteraskim muzyka speniaa
w myl wskaza Lutra funkcj wychowawcz.
Luter pozostawi msz i motet, ktre odgryway
tak wielk rol w kociele katolickim, ale
w miejsce aciny wprowadzi jzyk niemiecki,
co wizao si z wikszym udziaem wiernych
w piewie kocielnym. Protestanci bardziej radykalni wrcz sprzeciwiali si udziaowi muzyki
w kociele; Szwajcar Zwingli sam doskonale
wyszkolony muzyk spowodowa zniszczenie
organw w Zurychu (1524), a nieco pniej wy-

da zakaz piewania podczas mszy. Oczywicie

przedzia pomidzy muzyk wieck a kocieln
by w protestanckim kociele bardzo dokadnie
wyznaczony, elementy muzyki wieckiej nie
miay tu dostpu. Ujawniy si te due rnice
w pojmowaniu funkcji muzyki. Jeli Luter
przyj szereg pieni religijnych ludowego pochodzenia (niektre pieni na Boe Narodzenie
maj identyczne melodie co duo wczeniejsze
pieni miosne), to Kalwin np. zabroni swoim
wiernym tacw i wszelkiej muzyki wieckiej.
130. Chora protestancki
Wielk rol w muzyce protestanckiej odgrywaj pojedyncze pieni, melodie choraowe,
metrycznie wyraziste, ujte w tempie powolnym, regularne w budowie, bardziej durowe
czy molowe ni modalne, a z powodu maego
zasigu (ambitus) atwe do piewania. piewane
w jzyku niemieckim nabone melodie choraowe ukadane byy homofonicznie. Wpyw tej
muzyki na pojawiajc si teraz muzyk instrumentaln by olbrzymi. Reformacja obja
te inne kraje. Wpyno to na przemiany stylu
muzyki we Francji (psaterz Marota i de Bezea
opracowany przez Claude Goudimela, a pniej
przez innych kompozytorw, np. przez le Jeunea). Psaterz hugenotw by przeznaczony

raczej do uytku domowego ni do piewu

kongregacyjnego. Prostota stylu, niewyczajca wszake przez wieki we Francji kultywowanego stylu polifonicznego, czterogosowo
z gosem gwnym w sopranie i oywiony
przez tekst rytm oto gwne cechy tej muzyki.
131. Walter
Najwybitniejsz postaci muzyki protestanckiej jest Johann Walter (1496-1570), autor
piewnika obejmujcego 38 pieni niemieckich
i 5 aciskich, uoonych w czterogosie (rozszerzonych w pniejszych wydaniach do 5 i 6
gosw). Zgodnie z surowo przestrzegan tradycj cantus firmus pojawia si w nich w tenorze i tylko niektre melodie podane s
w gosie najwyszym. Tak jest ju u nastpnych autorw (Lucas Osiander), u ktrych dbao o melodi w gosie najwyszym wynika
z tendencji do powszechnego piewu (bez jakiegokolwiek akompaniamentu). Luter zakada
dla modziey, na ktr zwraca najbaczniejsz
uwag, szkoy piewu, tzw. kantoraty (pniej
za jego przykadem pojawiy si one rwnie
w gminach katolickich). Obok Waltera wanym wsppracownikiem Lutra by Ludwig

Senfl, katolik zreszt (wprowadzi do kocioa

ewangelickiego aciskie motety).
132. Hassler i wspczeni
Na obszarze niemieckim dominowaa pie
polifoniczna, czsto oparta na ju istniejcych
motywach ludowych. Do najwybitniejszych
twrcw tej pieni nale obok Fincka, Isaaca,
Hofhaimera i Senfla Adam von Fulda (ok.
1445-1505) i Hans Leo Hassler. Szkoa wenecka
miaa wielki wpyw na rozwj nie tylko muzyki woskiej (w Rzymie podjto technik polichraln z nie mniejszym rozmachem), ale
i europejskiej. W Niemczech styl szkoy weneckiej reprezentuje wanie Hans Leo Hassler
(1564-1612), ucze Andrei Gabrielego, mistrz
techniki kontrapunktu, autor mszy, kocielnych
Cantiones, wieckich madrygaw i tacw instrumentalnych, muzyki ywej, ktrej duch
przenikn jeszcze do utworw J. S. Bacha.
Szkoa wenecka miaa wpyw na muzyk wielu
krajw europejskich. Uczniami Giovanniego
Gabrielego byli Gregor Aichinger (1564-1628),
autor muzyki religijnej i wietny teoretyk, oraz
Heinrich Schtz. W Hiszpanii styl szkoy weneckiej reprezentowa Juan Bautista Comes
(1568-1643), a w Pradze Jacob Handl (znany jako
Jakob Gallus, 1550-1591, autor 374 kompozycji

zawartych w dziele Opus musicum), w Holandii

Jan Pieterszoon. Reprezentanci okrelonych
szk nie ograniczali si do wybranych gatunkw, uprawiali chtnie wszystkie rodzaje muzyki kultywowanej wwczas w Europie.
133. Na dworach ksicych
Wewntrzna polityka Woch i Niemiec doprowadzia do rozdrobnienia krajw na ksistwa, drobne w sensie obszaru, ale do silne co
do znaczenia. Na wzr monych, przecigajcych si w przepychu dworskim, ksita rozwijali kultur lokaln, czsto rywalizujc midzy sob rwnie w dziedzinie sztuki. Bya to
swoista decentralizacja ycia kulturalnego, ktre jednak nie przestawao by istotne dla ycia
dworskiego. Kapele dworskie, ktre z czasem
miay si sta prototypem pniejszych orkiestr,
cigay artystw wiatowej sawy. Wadcy
ubiegali si o zdobycie najpikniejszych najlepszych chrmistrzw, najwybitniejszych instrumentalistw, ktrzy mogliby zapewni ich
kapeli najpeniejsze brzmienie i podziw innych
ksit. Kapelmistrzw i organistw obdarzano
askami czsto niedostpnymi dla najpilniejszych dworakw. Pojawia si kult osobowoci
artystycznej, artystw nazywano ksiciami
muzyki, swych faworytw ksita podnosili

czsto do stanu szlacheckiego. Muzycy podrowali z ksitami, ktrzy pysznili si ich

kunsztem, czsto wymieniano ich sobie w formie niemal prezentw, co sprytniejsi muzycy
do swej dziaalnoci artystycznej doczali misje dyplomatyczne. yo im si na dworach nie
najgorzej; najwybitniejsi uzyskiwali niezaleno wrcz godn pozazdroszczenia.
134. Orlando di Lasso
Orlando di Lasso (ac. Orlandus Lassus, ok.
1532-1594) urodzi sijak wikszo wybitnych
przedstawicieli polifonii wokalnej, w Henegowii. Za zgod rodzicw uda si z wicekrlem
Sycylii do Woch poudniowych. Potem przebywa w Mediolanie, znw w Neapolu, a w r.
1553 zosta kapelmistrzem kapeli w Rzymie, ale
nie na dugo, gdy wyjecha do Francji i Anglii,
by osi na nieco duej w Antwerpii. Tu wychodzi pierwszy tom jego czterogosowych
madrygaw, a w Wenecji podobny zbir
madrygaw piciogosowych. W r. 1566 obj
monachijsk kapel dworsk i w cigu niedugiego czasu sprawi, e zaczto j uwaa za
najlepsz w Europie, a jego samego okrzyczano
ksiciem muzyki. W komponowaniu by
niezmordowany (napisa ponad 2000 utworw). Napisa nie tylko wiele dzie, ale niektre

z nich przytaczaj ogromem formy i inwencji.

By
muzykiem
uniwersalnym,
uprawia
wszystkie rodzaje wczesnej muzyki, wykazujc
wielk zrczno, doskonae opanowanie stylu
i techniki oraz wielk muzyczn kultur. Czu
si znakomicie w kompozycjach kocielnych
i wieckich, w formach maych i wielkich,
w kontrapunktyce i harmonice. Poza motetami
pisa msze, pasje, lamentacje i psalmy (z nich
najsawniejsze s psalmy pokutne Psalmi Davidis poenitentiales, wyd. w 1584). W muzyce
wieckiej, ktr traktowa na rwni z kocieln,
na pierwszy plan wysuwaj si cztero- i piciogosowe madrygay, villanelle, francuskie
chansons, niemieckie pieni. Twrczo Orlanda
di Lasso oznacza szczytowy punkt rozwoju szk
niderlandzkich. Kompozytor czy wielkie
umiejtnoci techniczne mistrzw niderlandzkich z wosk piewnoci i francuskim zmysem do podobania si; by mistrzem syntezy,
jak cztery wieki pniej Strawiski. W jego
muzyce uderza zmys naladowczy. Di Lasso
potrafi wszystkie wspczesne impulsy przetwarza w indywidualn cao. Szybko pozby
si ogranicze Niderlandczykw, zdobywa nowe impulsy, zreszt nie tylko z muzyki (w Neapolu wielki wpyw wywara na niego woska
commedia dellarte). Jeli zwaymy, jakimi
rodkami operowa w kompozycji di Lasso,

przekonamy si atwo, e jego wasne moliwoci byy nieomal nieograniczone. W cigu

kilku lat (1581-1585) potrafi napisa jedn trzeci wszystkich swoich dzie. W ostatnich latach
ycia tworzy dziea o wielkiej koncentracji
myli muzycznych, dziea mistrzowskie. Msze
Orlanda di Lasso opieraj si na tematach madrygaw i chansons, niekiedy zapoyczonych
od innych kompozytorw. Motety pisane s na
2 do 12 gosw i stanowi bodaj najwiksze
osignicie kompozytora, tyle w nich fantazji,
odkrywczoci i odrbnoci stylu, a przy tym
pisane s rnymi technikami, od motetw
opartych na linii cantus firmus a po motety
w formie pieni. Sowo miao u di Lassa zawsze wielkie znaczenie. Muzyka poddaje si niekiedy ukadowi metrycznemu i znaczeniu sowa, w ten sposb nabierajc subiektywnego
wyrazu. W kompozycjach wieckich uderza
przede wszystkim zmys humoru, nuta liryczna
obok gbokiej powagi i przejmujcej afektacji.
W wieckich madrygaach di Lasso stosuje
miae zwroty harmoniczne, czsto w oparciu
o chromatyk. Stosujc polifoni, kompozytor
zblia j do uj harmonicznych, niekiedy do
ju wyranie zaznaczonych.
135. Tallis i muzyka angielska

Muzyka angielska przyczynia si wielce do

rozwoju muzyki europejskiej. Tu powstay
pierwsze formy muzyki wielogosowej, tu te
dziaa pierwszy wielki twrca muzyki wielogosowej Dunstable, od ktrego idei wzia
pocztek szkoa niderlandzka. Bogato wyposaone organy w Winchester byy przez wieki
przedmiotem podziwu i zazdroci. Z czasem styl
muzyki angielskiej uzaleni si od muzyki
woskiej, od r. 1588 rozwijaa si tu ywo twrczo madrygaowa. Sam piew anglikaski
opiera si na tekstach w jzyku angielskim.
Harmonizowany w prostym na og czterogosie, w rytmice utrzymywa stae metrum. Do
najwybitniejszych twrcw kocielnej pieni
anglikaskiej nalea obok Byrda, Morleya
i Gibbonsa Tallis. Thomas Tallis (ok.
1505-1585) by organist w Essex, Canterbury,
a pniej a do mierci przy Royal Chapel
w Londynie. W swoich 17 motetach, ktre
stanowi najpeniejszy dokument szesnastowiecznej muzyki angielskiej, dowid wielkiego
mistrzostwa kontrapunktycznego. Pisa te anthemy, psalmy, magnificaty i msze; by energicznym i przedsibiorczym wydawc.
136. Byrd

William Byrd (take: Bird, ByrdeiByred, 1543

lub 1544-1623) dziaa jako organista w Lincoln,
pniej w Londynie, gdzie wsplnie z Tallisem
otrzyma od krlowej patent na 21 lat, upowaniajcy go do drukowania i sprzedawania
nut (po 10 latach, po mierci Tallisa, Byrd by
jedynym wacicielem owego monopolu). Jako
katolik nie zajmowa adnego oficjalnego stanowiska, nie przeladowano go wszake jak
wielu innych muzykw tego wyznania, uznajc
jego wielki talent. U krlowej Elbiety cieszy
si szczeglnymi wzgldami. Pisa utwory dla
kocioa katolickiego i anglikaskiego, msze,
motety, anthemy, psalmy, madrygay, utwory
na instrumenty smyczkowe i 120 utworw na
wirgina. By uwaany za angielskiego Palestrine.
137. Dowland, Morley i Gibbons
Dubliczyk John Dowland (1562/63-1626) by
kompozytorem i lutnist w subie posa angielskiego w Paryu, pniej dziaa w Anglii,
w Niemczech (Kassel) i we Woszech (Wenecja)
oraz na dworze duskim i angielskim. Osignwszy upragnione miejsce na dworze angielskim, popad z czasem w melancholi. Jego
utwory lutniowe (Ayres, Dances, Songs) wykazuj nie tylko znaczne na owe czasy wirtuozo-

stwo instrumentalne, ale i wielk fantazj

i zmys formy. W utworach na 4 lub 5 wiol i
lutni z towarzyszeniem wioli basowej Dowland ujawni du inwencj melodyczn, podobnie jak w pieniach (Songs of Ayres), ktre
s bodaj pierwszym przykadem piewu faktycznie akompaniowanego. Thomas Morley
(1557-1602), ucze Byrda, organista katedry w.
Pawa w Londynie, uchodzi za najwybitniejszego twrc madrygaw angielskich i muzyki
wirginaowej. By take teoretykiem. Niektre
madrygay Morleya stay si niezwykle popularne, podobnie jak pieni do sztuk Szekspira.
Orlando Gibbons (1583-1625) by wirginalist
nadwornym i organist w Westminster, twrc
Fantasies na 3 wiole, madrygaw, utworw na
wirgina i dzie organowych. W muzyce wokalnej wykazywa wpywy woskich autorw
madrygaw i motetw. Nalea do rodziny
muzykw, z ktrych kilku (ojciec, brat i syn)
osigno wielk saw w muzyce angielskiej.
138. Hiszpania
We wczesnym redniowieczu muzyka hiszpaska bya wycznie muzyk kocieln, kultywowano tu odmian piewu gregoriaskiego,
liturgi mozarabsk. W pnocnej czci Hiszpanii odzyway si echa idei twrcw stylu ars

nova. Rozkwit muzyki hiszpaskiej zaznaczy si

w XVI wieku szczeglnie w twrczoci Cabezna, Moralesa i Ortiza. Kompozytorzy hiszpascy mieli te wielki udzia w rozwoju szkoy
rzymskiej. Kilku z nich przebywajc w Rzymie
zdoao zasymilowa stile alla Palestrina do
tego stopnia, e ich dziea uchodz za rwnie
doskonae wzorce kocielnej muzyki a cappella
co dziea rzymskiego mistrza. Wrd nich bodaj
najwikszym talentem zasyn de Victoria,
bliski przyjaciel Palestriny i jego ucze w Rzymie.
139. Morales i inni
Cristbal de Morales (ok. 1500-1553), tenor,
kapelmistrz i kompozytor, pochodzi z Sewilli.
By ksidzem, przez duszy okres piewakiem
papieskim w Rzymie, potem kapelmistrzem
w Toledo i Maladze. Nie wiadomo bliej, gdzie
i u kogo ksztaci si w muzyce. Morales by
pierwszym kompozytorem hiszpaskim, ktrego
sawa wykroczya daleko poza granice kraju.
Talent jego ceni Palestrina, jego dziea stay si
na dugie lata wzorem kocielnej muzyki hiszpaskiej. Pisa msze, hymny, motety i madrygay. W 16 magnificatach i szeregu lamentacjach wykaza wielkie mistrzostwo formy i bogactwo kontrapunktyki. Muzyk Moralesa ce-

chowaa wyrazisto melodyczna, bogata na

skalach kocielnych oparta harmonika
i miao wprowadzana polirytmika. Jego ucze
Francesco Guerrero (1527-1599) by rwnie kapelmistrzem w Sewilli i autorem mszy, motetw, hymnw i pasji. Muzyka obu tych kompozytorw odznacza si prostot i czystoci,
jak w Rzymie uzyskiwali tylko Animuccia
i Palestrina. Obaj reprezentuj w muzyce hiszpaskiej szko andaluzyjsk, szko katalosk
najpeniej przedstawia twrczo Pujola. Juan
Pablo Pujol (1573-1626) dziaa w Tarragonie
i Barcelonie i uchodzi za najwikszego kompozytora swoich czasw. Szkoa kastylijska
znalaza swoich najwybitniejszych twrcw w
Juanie Escribanie (ok. 1480-1557), ktry dziaa
w Rzymie i Salamance, Bartolome Escobedo (ok.
1515-1563, rwnie w Rzymie i Salamance),
Diego Ortizie i najznakomitszym de Victorii.
140. De Victoria
Toms Luis de Victoria (ok. 1548/50-1611; we
Woszech znany jako Ludovico da Vittoria) by
nastpc Palestriny w Collegium Romanum.
W twrczoci ogranicza si do muzyki kocielnej, adna z jego mszy nie opiera si (jak to
byo zwyczajem) na wzorcach wieckich. Napi-

sa 20 mszy i 44 motety, za jego najsawniejszym dzieem byo Officium Hebdomadae

Sanctae (1585), utwr niemal mistyczny, o bogatej harmonice, ktra w suchaniu jest jeszcze
bardziej tonalna ni muzyka Palestriny. De
Victoria stosowa technik ostinatow, ktr
traktowa dramatycznie w celu podkrelenia
tekstu (charakterystyczny z tego punktu widzenia jest motet O magnum misterium, O vos
omnes). Muzyka twrcy kastyijskiego stanowi
ostatnie sowo muzyki kocielnej owego czasu.
Jego zdaniem miaa ona suy liturgii, pobudza do modlitwy, ale nie rozprasza. Idea ta
przetrwaa w Rzymie duej ni gdzie indziej.
De Victoria by ksidzem, kapelmistrzem i organist w Madrycie, zachowa kult muzyki Palestriny jeszcze w czasie, gdy w Rzymie, pod
wpywem szkoy weneckiej, rozwijano niemal
konkurencyjnie w stosunku do stile alla Palestrina styl nowy, wczesnobarokowy, oparty na
wielochrowoci. Przykadem tego nowego
stylu s dziea Paola Agostina, Antonia Marii
Abbatiniego i Orazia Benevolego.
141. Pasje
Ewangeliczne opisy mki Chrystusowej od
najdawniejszych lat czytano w okresie wielkanocnym podczas mszy. Od XIII wieku brali

w tym udzia trzej kapani. Gos Chrystusa by

czytany powoli, gosy ewangelistw zwyczajnie, a gosy innych osb i ludu wysoko
i szybko; pikny, gboki gos symbolizujcy
Chrystusa przeciwstawiano surowej, popiesznej artykulacji innych. Te czytania przerodziy
si z czasem w misteria pasyjne, coraz bogatsze,
uzupeniane pniej motetami (pasja motetowa). Polifonia renesansowa dopeniaa sposoby
opracowania tematu pasyjnego, reformacja
w Niemczech przyniosa tekst niemiecki i faktur protestanckiego chorau. W pasji kompozytorzy nie ograniczali si do tekstu ewangelistw, wstawiano midzy poszczeglne jej
fragmenty nabone, refleksyjne i kontemplacyjne pieni. Wielk rol odgrywa w pasji recytatyw. Tworzono arie i choray (typ pasji
oratoryjnej). W dzieach i J. S. Bacha pasja
znalaza najwybitniejszych przedstawicieli.
142. Muzyka polska wiek XVI
Muzyka szkoy niderlandzkiej wywara na
kompozytorw polskich wpyw rwnie silny,
jak pniej muzyka szk woskich. Do Polski
przenikay te wpywy w rny sposb, bd
przez to, e nasi muzycy studiowali za granic,
bd dziki temu, e obcy muzycy dziaali
w Polsce. Z wiekiem XVI wchodzimy w okres

polskiego renesansu muzycznego. Centrum

muzycznym staje si Krakw, gdzie ju w poowie XV wieku pene studia muzyczne pobiera Heinrich Finek, jeden z najwybitniejszych
twrcw niemieckich. O stanie muzyki w Polsce
wiadczy repertuar tabulatur organowych Jana
z Lublina (I poowa XVI w.) i klasztoru w.
Ducha w Krakowie (1548). Josquin des Pres,
Jannequin, Senfl, Festa ich nazwiska byy
dobrze znane w Polsce. Ufundowana w r. 1543
przez Zygmunta I Starego kapela rorantystw w
katedrze na Wawelu odegraa bodaj najwiksz
rol w naszej kulturze muzycznej XVI wieku.
W pierwszej poowie XVI wieku dziaa Sebastian z Felsztyna (ok. 1485-po 1543) i starszy od
niego Jerzy Liban (1464-po 1546). Msze pisali
Krzysztof Borek (zm. po 1573) i Tomasz Szadek
(ok. 1550-ok. 1611). Obok form religijnych szerzej
zakrojonych, takich jak msza czy motet, uprawiano pie wielogosow religijn i wieck.
Tu na pierwszy plan wybija si Mikoaj z Krakowa (I po. XVI w.) jako twrca pieni w stylu
Josquina des Pres i zwizany z ruchem reformacyjnym Cyprian Bazylik (ok. 1535-po 1591),
autor psalmw i hymnw. Zieleski, Wacaw
z Szamotu, Leopolita i Gomka jako twrcy
najwybitniejsi omwieni s osobno. Muzyk
instrumentaln reprezentuj w Polsce w XVI
wieku Wojciech Dugoraj (1550-po 1619), Jakub

Polak (ok. 1545-1605) i spolszczony Woch Diomedes Cato (ok. 1570-po 1615), a take dziaajcy
przez jaki czas w Polsce Valentin Bakfark, Wgier. Wan rol odgrywaj w ich muzyce tace
polskie (i obce), fantazje i ricercary; z tacw
obcego pochodzenia popularnoci cieszyy si
tace francuskie i woskie. Muzykolodzy polscy
odnaleli w blisko 40 zbiorach pochodzcych
z Niemiec, Szwecji, Wgier, Czech, Holandii
i Anglii przeszo 300 tytuw wskazujcych na
polski rodowd tacw. Zoty wiek muzyki
polskiej nie polega wic tylko na naladownictwie obcych wzorw, ale i na obecnoci naszych melodii i tacw w innych kulturach
muzycznych.
143. Wacaw z Szamotu
Piszcy poezje w jzyku aciskim i polskim
Wacaw z Szamotu (ok. 1520-ok. 1560), kompozytor bardzo wysokiej rangi, mg si rwna
z wybitnymi twrcami wspczesnymi. Obok
muzyki studiowa prawo, matematyk i filozofi. Dziaa w kapeli krlewskiej w Krakowie,
potem w kapeli M. K. Radziwia (Czarnego).
W swoich kompozycjach posugiwa si rnymi wspczesnymi technikami z zadziwiajc
swobod. Jego drukowane w Krakowie Lamentationes et Exclamationes passionum i pieni

(dysydenckie), wrd ktrych nie brak utworw

o bogatej polifonii, stanowi w muzyce polskiej
pozycj wyjtkowo wan. Zachoway si take
motety (z nich dwa drukowane w Norymberdze). O jego Officiach i monumentalnej omiogosowej Mszy wiemy tylko z relacji porednich.
144. Leopolita
W drugiej poowie XVI wieku dziaa w kapeli krla Zygmunta Augusta Marcin Leopolita
(ok. 1530-1589), obok Wacawa z Szamotu najznaczniejszy przedstawiciel polskiego renesansu
w muzyce. Pochodzi ze Lwowa, studiowa na
uniwersytecie krakowskim, w kapeli dworskiej
pracowa ju w wieku 20 lat. Powrci do
szybko do Lwowa, gdzie zasyn jako mistrz
nad mistrze. Jak Szamotulczyk by rwnie poet. Z jego dorobku zachowao si do naszych
czasw niewiele: piciogosowa Missa (wielkanocna) i 5 motetw religijnych, lecz ju tych
kilka dzie stanowi dowd wielkich umiejtnoci lwowskiego twrcy. W Mszy wykorzysta
cztery stare polskie pieni wielkanocne, ktre
do osobliwie cz elementy piewu gregoriaskiego z elementami ludowymi. W dziele
tym widoczny jest wielki kunszt polifoniczny
autora, pomysowo melodyczna i zgodno
charakteru muzyki z tekstem.

145. Gomka
W roku 1580 ukazuje Si w druku najpeniejszy zabytek polskiej muzyki renesansowej
Melodie na Psaterz polski Mikoaja Gomki
(ok. 1535-po 1591) do przekadu Psaterza Dawida
Jana Kochanowskiego. Gomka, urodzony
w Sandomierzu, by piewakiem i instrumentalist kapeli krlewskiej, a pod koniec ycia
muzykiem na hetmana Jana Zamoyskiego.
Synna jest dedykacja owych krtkich psalmw, ktre s acniuchno uczynione, prostakom niezatrudnione, nie dla Wochw, dla Polakw, dla naszych prostych domakw; psalmy
s czterogosowe, maj mae rozmiary, wyran
form i prost faktur. Niektre melodie maj
charakter ludowy, inne zbliaj si do tacw,
jeszcze inne s pisane w pomysowym kontrapunkcie (kanony, kontrapunkt podwjny).
Gomka posuguje si motywami z chorau
gregoriaskiego, z chorau protestanckiego
i wieckich pieni tanecznych; niektre melodie
s autorskie.

146. Instrumentalna muzyka XVI wieku

Przez wieki dominujca muzyka wokalna nie
pozwolia w XVI wieku na peniejsze rozwini-

cie form instrumentalnych. Instrumenty stanowiy do tej pory zawsze jakby dodatek do
piewu. Towarzyszyy piewowi i pierwotnie
ich ideaem byo pikno brzmienia wokalnego,
o czym moemy si przekona wsuchujc si
w brzmienie instrumentw renesansowych.
Instrumenty, style instrumentalne wyksztaciy
si peniej dopiero w XVII wieku, niemniej ju
w XVI wieku muzyka lutniowa i klawiszowa
wykazuj niezaprzeczalnie wasn idiomatyk
muzyczn. Instrumenty stosowano najpierw
jako akompaniament do piewu. Pierwiastek
improwizacyjny odgrywa tu du rol, std
styl muzyki instrumentalnej rozwin si nieco
inaczej ni styl wokalny. Instrumenty uywane
byy w muzyce wieckiej w tacu, gdzie
z wolna wytwarzay zalki wasnych form.
Uycie ich w wokalnej polifonii natomiast nie
przyczynio si do peniejszego wyzyskania ich
moliwoci; tu odgryway one z reguy rol
podrzdn albo jako jeden z gosw (zastpujcy lini wokaln), albo jako zdwojenie
partii wokalnych. Z instrumentw uywanych
do koca XVI wieku tylko nieliczne przetrway
do naszych czasw. Wikszo z nich ulegaa
licznym modyfikacjom, ulepszeniom i udoskonaleniom. (Z instrumentw, ktre pochodz
z tych czasw i s dzi jeszcze uywane, naley
wymieni obj. Stosunkowo mao dokonano

w nim zmian i jego brzmienie dzisiejsze niewiele rni si od brzmienia przed czterema
wiekami.) Instrumenty klawiszowe, takie jak
klawesyn, wirgina, klawikord czy clavicembalo,
zostay wyparte w XVIII wieku przez fortepian,
wiole przez instrumenty z rodziny skrzypiec,
podobnie te flety, instrumenty dte blaszane
(ograniczone do skali wynikajcej z tonw
grnych); lutni zastpia gitara. Ale owe renesansowe instrumenty byy w powszechnym
uyciu, a ich odmian znano tak wiele, e dzi
tylko wybitni eksperci mog wyjani ich
dziaanie, pochodzenie i przemiany. Tej bogatej
iloci odmian instrumentw nie odpowiada
w adnym stopniu ich zastosowanie. W tych
czasach dzielono instrumenty wedug skal odpowiadajcych w przyblieniu gosom ludzkim
i nie przejmowano si jakimkolwiek porzdkiem. Muzyka XVI wieku nie znaa standardw
instrumentacyjnych w zespoach, instrumenty
stosowano w poszczeglnych gatunkach muzyki
z wielk dowolnoci. Przypuszczalnie owa
swoboda w traktowaniu instrumentw przyczynia si do rozwoju muzyki instrumentalnej
w opozycji do muzyki wokalnej. Dla usamodzielniajcej si muzyki instrumentalnej XVI
wieku charakterystyczne s: szerszy zasig melodyczny, dugie frazy, ostre rytmy i akcenty,
swobodniejsze traktowanie dysonansu, bogata

ornamentyka i figuracja. Droga od niemiaych

transkrypcji wokalnych kompozycji przewanie byy to motety i chansons a do samodzielnych form instrumentalnych bya do
duga, ale przemierzono j w XVI wieku do
szybko i lekko.
147. Muzyka lutniowa
W muzyce instrumentalnej XVI wieku wane
miejsce zajmuj utwory na lutni. Lutnia bya
instrumentem niemal domowym, suya do
wykonywania tacw i jako instrument
akompaniujcy. Posugiwano si tym instrumentem ju okoo r. 1450 (w przyblieniu do
r. 1650). Jako instrument o szeciu strunach
(pi niszych podwojonych, najwysza pojedyncza) i zaopatrzony w progi, bya lutnia instrumentem
wygodnym,
wszechstronnym,
niedogodne byo w niej tylko samo strojenie.
W XVI wieku konstruowano lutnie w siedmiu
rodzajach wedug rejestrw gosu ludzkiego.
Zrazu literatura na ten instrument ograniczaa
si do transkrypcji utworw wokalnych, kompozycje oryginalne na lutni powstaway pniej. Muzyk lutniow pielgnowano w caej
Europie, jedynie w Hiszpanii po r. 1580
przewaaa nad lutni gitara. Jako instrument
uniwersalny lutnia znakomicie czya ele-

menty polifoniczne ze szkicowymi zalkami

harmonii. Repertuar lutniowy skada si z trojakiego rodzaju utworw: utwory na gos i lutni lub na sam lutni przeniesione z muzyki
wokalnej; utwory samodzielne typu ricercar lub
tiento (formy typu wariacyjnego) oraz toccaty
i fantazje (swobodne formy instrumentalne);
wreszcie tace (typu: passamezzo. galiarda czy
pawana), ktre albo suyy jako podstawa
rozwinitych form wariacyjnych, albo te byy
w suity. Kompozytorzy muzyki lutniowej byli
najczciej rwnie wirtuozami gry na tym instrumencie. W Anglii wybitnym wirtuozem
i kompozytorem by John Dowland, ktry
wdrowa niemal po caej Europie; we Woszech muzyka lutniowa rozwijaa si na dworach ksicych, we Francji posugiwano si
wasnym zapisem tabulaturowym (uznanym
rwnie w Holandii - i Polsce), w Hiszpanii
dziaali wybitni mistrzowie, w Polsce Wojciech Dugoraj, Jakub Polak i Diomedes Cato.
Najwicej zachowao si dzie autorw niemieckich (Konrad Paumann, wielki organista
swojego czasu; Hans Gerle, Hans Neusiedler
oraz dwaj Austriacy Hans Judenkunig i Sebastian Ochsenkuhn). Najstarszy druk tabulatury lutniowej siga pocztkw XVI wieku
(O. dei Petrucci Intabolatura del Liuto, 1507).
Woskie, hiszpaskie i francuskie tabulatury

lutniowe opieray si na systemie 6 linii poziomych, odpowiadajcych 6 strunom lutni,

cyfry lub litery odpowiaday kolejnym ptonowym odstpom progw na kadej strunie,
wartoci rytmiczne oznaczano osobno ponad
systemem specjalnymi znakami. Niemiecka
tabulatura lutniowa obywaa si bez linii: poszczeglne dwiki oznaczono literami i cyframi.
Muzyk lutniow tych czasw cechowao wirtuozostwo oparte na szybkich biegnikach i figuracjach, utwory pisano w stylu polifonicznym, z przeskokami w rejestrach, a czsto przy
uyciu gry akordowej, zgodnej z zasadami wczesnej polifonii.
148. Muzyka klawesynowa
W drugiej poowie XVI wieku wynaleziono
szereg instrumentw klawiszowych, ktre day
pocztek fortepianowi, cho do rozwoju samego
fortepianu byo jeszcze daleko. Z tych instrumentw najwiksze znaczenie posiada w tym
czasie klawesyn, instrument o dwiku delikatnym, sabym. Na ten instrument pisano
zrazu podobnie jak na organy, wkrtce jednak
zaczto stosowa bogat ornamentyk, ktra
niejako przeduaa ywot pojedynczych
dwikw o szybko zanikajcym brzmieniu.
Wytworzy si specyficzny styl muzyki klawe-

synowej, znakomicie rozwinity w muzyce

francuskiej w pniejszym czasie. W Anglii
wyksztacono jeszcze inny styl zwizany z mechanik wirginau. Muzyka wirginalistw angielskich zasuguje na osobne omwienie.
149. Muzyka organowa
Piciu mistrzw zadecydowao we Woszech
o znaczeniu muzyki organowej: Claudio Merulo,
Girolamo Cavazzoni, Annibale Padovano oraz
Andrea i Giovanni Gabrieli. W wielu przypadkach dziea ich byy opracowaniami gotowych
dzie wokalnych; dopiero z czasem pojawiaj
si samodzielne utwory organowe, o indywidualnym charakterze, w postaci form, ktre
miay wielkie znaczenie dla rozwoju muzyki;
najwaniejsze to: ricercar (oparty na zasadzie
motetu, wieloczciowy i wielotematyczny),
fantazja (bliska ricercarowi), toccata (oparta na
zasadzie
wirtuozowskiego
preludiowania,
z licznymi pasaami, akordami i wstawkami
jakby kontrapunktycznymi), canzona (jakby
transpozycja utworu wokalnego na instrument)
i msze organowe (pojawiajce si na miejsce
chorau gregoriaskiego i przetwarzajce w
chora). Wybitnym teoretykiem muzyki organowej by Girolamo Diruta (napisa szko na
organy: Il Transihano, 1593). Wrd mistrzw

francuskich wielki respekt budzi Jehan Titelouze

(1563-1633), organista w Rouen, a z pniej
dziaajcych: Nicolas de Grigny (1672-1703)
i Louis Marchand (1669-1732). Organowa muzyka tego czasu niemal wycznie jako muzyka
obrzdku kocielnego, std te jej styl niejako
powtarza elementy stylu polifonii wokalnej.
Pojawiaj si tu jednak zacztki wirtuozostwa,
wan rol zaczyna odgrywa ornamentacja.
W Polsce wanym zabytkiem muzyki organowej XVI wieku jest zachowana w rkopisie tabulatura Jana z Lublina (1540), na ktr skada
si okoo 300 kompozycji rnych autorw,
m.in. 39 sygnowanych N. C. (Mikoaj z Krakowa), a ponadto te autorw woskich czy niemieckich. Jest wrd nich wiele tacw woskich, francuskich i polskich. W tabulaturach
obcych tace polskie nie nale do rzadkoci.
Kontynuacj wokalnej muzyki okresu reformacji staa si muzyka organowa, w Niemczech
do cile zwizana z duchem muzyki protestanckiej, a nawet w duej mierze oparta na
chorale protestanckim. W miar jak piew chralny zacz podupada, muzyka organowa
w kociele staa si ostoj pielgnacji zanikajcego chorau. Szkoy organistw niemieckich
dbay o wyksztacenie muzykw. Liczyo si nie
tylko mistrzostwo w grze organowej, ale i znajomo zasad i tajnikw kontrapunktu. Wiedza

kontrapunktyczna osigaa tu niekiedy swoje

szczyty. Jedn z najwaniejszych form organowych sta si chora organowy (mistrzem w
tym zakresie by Samuel Scheidt). W cigu kilku pokole muzyka organowa dosza do szczytu
(Bach!). Jej najznakomitsi przedstawiciele: w XV
wieku Konrad Paumann, w XVI Paul Hofhaimer, Arnolt Schlick (ok. 1455-1525) i Hans
Buchner, w XVII Johann Jacob Froberger,
Johann Pachelbel (1653-1706) i Johann Krieger
(1652-1735), a w Niemczech pnocnych Dietrich Buxtehude. Z wielkich mistrzw gry organowej i kompozytorw dzie na ten instrument trzeba wymieni przede wszystkim Wocha Girolamo Frescobaldiego, organist w kociele W. Piotra w Rzymie, ktrego gr zachwycay si cae rzesze wspczesnych, Claudia Merulo, a nadto obu Gabrielich. Najwiksze
znaczenie dla rozwoju muzyki organowej miaa
twrczo Frescobaldiego, najwczeniejszego
mistrza muzyki instrumentalnej, ktrej powici si niemal cakowicie.
150. Paumann i Hofhaimer
Muzyka organowa wytworzya wasny, oryginalny zapis. Obok tabulatur lutniowych istniay tabulatury organowe, rwnie o wasnych cechach, w dodatku rnych w zalenoci

od krajw, w ktrych si pojawiay. Najstarszy

druk tabulaturowy pochodzi z r. 1511 (kompozycje organowe Arnolta Schlicka, ociemniaego
organisty w Strasburgu i Heidelbergu). Naley
odrnia pismo tabulaturowe niemieckie, woskie i hiszpaskie. W przeciwiestwie do tabulatur lutniowych, gdzie oznaczano miejsca
(chwyty) na instrumencie, tabulatura organowa
odnosia si do dwikw; zasada notacji bya
w obu przypadkach podobna. Pierwszym wybitnym kompozytorem organowej szkoy niemieckiej
by
Konrad
Paumann
(ok.
1410/15-1473),jak i Schlick ociemniay,
autor
swoistego podrcznika gry organowej Fundamentum Organisandi zoonego z dwuczciowych kompozycji w tabulaturze organowej,
z doczonymi instrukcjami. Z pniejszych
organistw obok Hansa Buchnera (1483-1538),
Hansa Kottera (ok. 1480-1541) i Leonharda Klebera (ok. 1495-1556) wybi si Austriak, Paul
Hofhaimer (1459-1537). Hofhaimer by jednym
z najbardziej
podziwianych
organistw
wszystkich czasw, by te budowniczym organw. Dziaa na dworze Maksymiliana I nie
tylko jako twrca (gwnie trzygosowych) dzie
organowych, ale i jako autor okoo 1500 kilkugosowych pieni Lied (opracowanych lub
skomponowanych), w ktrych melodi gwn

 czsto zaczerpnit z muzyki ludowej na

og prowadzi tenor (rzadko gos najwyszy).
151. Pie ludowa
Rozwj muzyki przebiega zawsze dwutorowo. Obok muzyki artystycznej uprawiano
muzyk ludow. Rozdzia i rozdwik
midzy muzyk kocieln a wieck mia swoje
podoe w bujnie rozkwitajcej muzyce ludowej. Przez setki lat muzyka ludowa pozostawaa nietknita i stanowia dla muzykw rdo inspiracji. Jej wpyw na muzyk artystyczn bywa w dziejach muzyki rny, niekiedy
bardzo silny. Pie ludowa bya piewana, nie
zapisywano jej, lecz przekazywano z pokolenia
na pokolenie wanie dziki tradycjom piewu.
Przenikaa wszdzie: jej elementy moemy
znale nie tylko w chorale gregoriaskim,
w hymnach i pieniach kocielnych, w tacach
i melodiach szpilmanw, ale i w kunsztownej
polifonice, w ktrej czsto stawaa si materiaem gwnych gosw. W pewnych okresach
posugiwano si pieni ludow ostentacyjnie.
Teksty pieni oddaj wszystkie Odcienie ycia:
znajdziemy tu ballady czy pieni historyczne, a
obok nich pieni artobliwe czy miosnej nadto
jeszcze nabone. Cechuje je prostota i bezporednio, ktrej na prno szukalibymy

w rwnolegle O wiele silniej rozwijajcej

si muzyce artystycznej.
152. De Cabezn
Antonio de Cabezn (ok. 1500-1566) by
znakomitym przedstawicielem hiszpaskiej
muzyki organowej (take jego brat Juan i syn
Hernando, 1541-1602, byli wybitnymi kompozytorami i wydawcami dzie instrumentalnych).
Ociemniay od urodzenia, Cabezn peni funkcj nadwornego organisty Filipa II w Madrycie
i by autorem licznych dzie instrumentalnych,
z ktrych najgoniejsze s czterogosowe
Tientos, w formie pokrewne ricercarom woskim. Przebywa wraz z dworzanami Filipa II
w Londynie i prawdopodobnie jego utwory
stay si wzorem dla angielskich kompozytorw
instrumentalnych.
Cabezn
wyprzedzi
w kunszcie wariacyjnym angielskich wirginalistw. Innym wybitnym hiszpaskim mistrzem
gry organowej i kompozytorem muzyki na ten
instrument by Francisco Correa de Arauxo (ok.
1575/80-przed 1655),autor Facultad orgdnica,
szkoy organowej, zawierajcej spory zbir
utworw (Tientos i Discursos).
153. Ricercar

Jedn z najwaniejszych form uksztatowanych w XVI wieku jest ricercar (ricercare). Jest to
forma imitacyjna, rodzaj transkrypcji wokalnego motetu imitacyjnego. Nazwa wywodzi si
z woskiego ricercare szuka. W formie tej nie
chodzi tylko o sam ukad materiau, ale
i o sposb porzdkowania zaj formalnych,
std wielkie jej znaczenie dla rozwoju instrumentalnej polifonii. Form t posugiwano si
zarwno w muzyce lutniowej (pocztek XVI
wieku; lutnici: Francesco Spinaccino, Francesco
da Milano i znany dobrze w polskiej muzyce
Valentin Bakfark, 1507-1576), jak i organowej
(Adrian Willaert, Girolamo Cavazzoni dUrbino,
Jacques Buus i Antonio de Cabezn). W ricercarach stosowano obficie zabiegi kontrapunktyczne typu augmentacji, inwersji czy raka. Ricercary polifoniczne pisane byy w wolnym
tempie i z dala od wirtuozostwa instrumentalnego. Historycznie ricercar stoi pomidzy stosowan od dawna form imitacji a ksztatujc
si z wolna fug. Formami podobnymi do ricercaru byy tiento i fantasia. Rozwinite formy
ricercaru, prowadzce do fugi, znajdziemy
w twrczoci Sweelincka i Frescobaldiego.
154. Toccata

Inn wan form obok ricercaru jest toccata,

samodzielna forma instrumentalna, wyksztacona z improwizacyjnego praeludium czy praeambulum. Wirtuozostwo instrumentalne (lutnia, klawesyn, organy) jest w niej niemal zaoeniem kompozycyjnym, w pewnym stopniu
zaley jednak od zaoe oglnych muzyki:
toccata homofoniczna, zoona z przebiegw
akordowych, na ktrych tle rozwijano szybkie
pasae, bya bardziej wirtuozowska ni nieco
pniejsza toccata imitacyjna (na wzr ricercaru). W muzyce organowej uprawiano te formy
oparte na podou cantus firmus w postaci
melodii choraowej czy nawet wieckiej. Cantus
firmus ukada si wwczas w dugich wartociach rytmicznych, na ktrych tle rozwijano
bogat gr ornamentaln (tzw. koloryzowanie).
Termin koloryzowanie po raz pierwszy pojawi si w tabulaturze lutniowej wspomnianego
ju Francesca da Milano (1536). Do rozwoju tej
formy przyczynili si najbardziej: Claudio Merulo, Michel Angelo Rossi i Girolamo Frescobaldi.
155. Merulo
Claudio Merulo (te: Claudio da Correggio,
wac. Merlotti, 1533-1604) by wybitnym organist i budowniczym organw; dziaa take

jako wydawca w Wenecji, pniej jako organista w Marttui i Parmie. Merulo jest przede
wszystkim twrc muzyki organowej, od niego
bierze pocztek charakterystyczny styl organowy. Pisa organowe canzony, ricercary i toccaty. Szczeglnie forma toccaty znalaza w tym
kompozytorze swojego klasyka: Merulo czy
tak wan w grze organowej fantazj i improwizacj z cis budow imitacyjn, posiada te
znakomite wyczucie dopiero co rodzcej si
harmonii. Jego toccaty skadaj si z trzech
ustpw: improwizacyjnego pocztku, kilkuczciowego ricercaru przegradzanego interludiami
i improwizacyjnego zakoczenia. Wanie ten
typ budowy wywar wpyw na dalszy rozwj
toccaty. Oprcz utworw instrumentalnych
Merulo pisa rwnie madrygay, motety (do
gosw) i inne dziea wokalne.
156. Technika wariacji
Wane miejsce zajmuje w muzyce instrumentalnej wariacja. Jako forma przetrwaa ona
moe najduej (jest pewne, e nawet dodekafonia Schnberga wyrosa na tle dowiadcze
wariacyjnych). Form t rozwijano szczeglnie
w Hiszpanii (lutnici) i Anglii (wirginalici) przy
kocu XVI wieku. Wariacja opieraa si z reguy
na melodii, wielokrotnie powtarzanej, zawsze

jednak zmienianej przez rne sposoby figuracji.

Ciekaw form wariacji w postaci ground wytworzyli kompozytorzy angielscy tu temat
podany by w basie, podobnie jak w pniejszej
barokowej passacaglii i chaconne. Na lutni
i wirgina pisano te utwory w formie fantazji,
polifoniczne, oparte z reguy na kontrapunktyce
imitacyjnej, ale bardzo swobodnej (wiele mwi
angielska nazwa tej formy fancy), niejednokrotnie czerpice tematy z melodii ludowych.
157. Wirginalici angielscy
Angielscy kompozytorzy brali wydatny
udzia w rozwoju muzyki, ale dopiero dziaalno wirginalistw angielskich moe by poczytana za pierwszy wielki wkad w jej rzeczywiste przemiany w dziedzinie formy. Wirgina,
czyli klawesyn w mniejszym nieco formacie,
by w Anglii w powszechnym uyciu jako instrument domowy. W rkopimiennych zbiorach, z ktrych najwikszy znany jest pod nazw Fitzwilliam Virginal Book (zawiera 297
utworw spisanych w latach 1564-1625), znajduj si wybitnych twrcw. Dziea te wiadcz o wielkim kunszcie ich autorw oraz
o wanoci czynnika wirtuozowskiego. Wrd
kompozytorskich indywidualnoci wybili si
przede wszystkim William Byrd, zwany Pale-

strin Anglii, wybitny madrygalista, autor

muzyki kocielnej, Orlando Gibbons, John Bull,
Gilles Farnaby i Thomas Morley. Kompozytorzy
ci wyksztacili forme wariacji w dwu gatunkach:
w typie religijnej muzyki, opartej na chorale
gregoriaskim, i w typie muzyki wieckiej,
opartej na tematach pieni czy tacw. Temat
pozostaje tu niezmieniony, natomiast w innych
gosach, nietematycznych, pojawiaj si coraz
to nowe ujcia kontrapunktyczne. Takie tematy
stae (odpowiedniki ich mamy w ciacconie czy
passacaglii) zwane byy grounds i umieszczane
w gosie basowym (basso ostinato). Na 297
utworw wspomnianego zbioru Fitzwilliam
Virginal Book a 225 to wariacje na temat rozmaitych pieni czy tacw, opracowane na tej
zasadzie. Osobny typ wariacji stanowiy wariacje typu hexaehord variation, oparte na szeciu
wstpujcych czy zstpujcych stopniach skali.
Nie brako te kompozycji o tytuach opisowych, np. obrazujcych bitw, a take swobodnie uksztatowanych preludiw. W stylu tych
kompozycji uderza ich wirtuozowski charakter,
ograniczajcy si co prawda do kilku uj
(szybko wykonywane wycinki skal, szybko
powtarzane akordy, arpeggia, itp.), ale tak bogato figurowanych, e potguj wraenie gry
wirtuozowskiej, tym bardziej e kontrapunktyka dochodzi w nich do gosu tylko w (rzadko

zreszt wprowadzanych) imitacjach. Obok

wspomnianego zbioru Fitzwilliam Virginal Book
wane s: Parthenia, or The Maidenhead of the
first musicke that ever was printed for the Virginalls (ok. 1612-13) i Parthenia In-Violata, or
Mayden-Musickefor the Virginalls and Bass-Viol
(ok. 1625). Repertuar tych zbiorw wiadczy, i
ksigi wirginaowe pisane i drukowane byy
ju z myl O wyksztaconych mionikach
muzyki i suy miay uprawianiu muzyki w
warunkach domowych.
158. Teoria muzyki w XVI wieku
Muzyka polifoniczna jej rozkwit przypada
na XV i XVI wiek bya zawsze bardziej spekulatywna ni pniejsza muzyka homofoniczna. Nic wic dziwnego, e rozwojowi polifonii towarzyszy bogaty rozkwit teorii, literatury teoretycznej. Ju w r. 1474 nakadom Petera
Schffera z Moguncji ukazuje si (jako jeden
z pierwszych drukw muzycznych w ogle)
traktat Konrada de Zabernia, profesora uniwersytetu w Heidelbergu, ktrego tematem by
monochord i chora gregoriaski, dwa zagadnienia fundamentalne dla owych czasw. Pojawiaj si te pierwsze encyklopedie muzyczne. Bogat literatur teoretyczn tworzyy
pierwsze opracowania zasad muzyki menzu-

ralnej oraz zwizanego z ni kontrapunktu

(Simon Tunstede, John Hotby w Anglii, Johannes Ciconia, a pniej Niderlandczyk Johannes
Tinctoris, 1435-1511, autor najstarszego sownika
muzycznego lerminorum musicae deffinitorium,
a zwaszcza Liber de arte contrapuncti). W epoce
renesansu na plan pierwszy wychodz rozwaania o akustyce, a to dziki wielkiemu w tym
czasie zainteresowaniu pismami teoretykw
staroytnych. Tu ogromne zasugi ma Hiszpan
Bartolom Ramos de Pareja, a utor traktatu
Musica
practica.
Znacznym
autorytetem
w zakresie teorii by Franchinus Gaffurius,
kapelmistrz katedralny w Mediolanie, autor
monumentalnych dzie (Theoricum opus armonicae disciplinae, 1480, i czterotomowa, bogato
drzeworytami ozdobiona Practica musicae sive
musicae actiones, 1496). Kilka wyda mia jeden
z najpeniejszych podrcznikw kontrapunktu,
traktat Pietro Arona z Florencji (1490-1545) Il
Toscanello in musica (1523). Z autorw niemieckich rozgos zdobyli Adam von Fulda, zmary w
1505 jako jedna z wielu ofiar dumy (traktat
Musica), i Sebastian Virdung (historia instrumentw w Musica Getuscht). W Polsce rozpowszechnione byy d/iea autorw niemieckich
(Andreas Ornithoparchus, autor Musicae activae
micrologus, Sebald Heyden, Nicolaus Listenius,
Joannes Spangenberg oraz Martin Agricola). Z

teoretykw polskich wybi si Sebastian z

Felsztyna, autor wielokrotnie wydawanego
Opusculum, traktujcego o piewie gregoriaskim i figuralnym. Inni polscy autorzy traktatw to: Henryk Scriptor, Stefan Monetarius,
Marcin Kromer z Biecza i Jerzy Liban z Legnicy
(traktat De musicae laudibus oratio, 1540). Traktaty polskie, opierajc si na dowiadczeniach
teoretykw zachodnioeuropejskich, omawiay
zwile i prosto zasady nauki o muzyce i miay
charakter wyranie dydaktyczny.
159. Gaffurius i Glareanus
Franchinus Gaffurius (Franchino Gaffori, Gafori, 1451-1522) studiowa teologi i muzyk.
Dziaa kolejno w Mantui, Weronie, Genui
i Neapolu. Jego gwne dzieo Practica musicae... doczekao si za jego ycia a 6 wyda.
By te znakomitym kompozytorem (msze,
hymny, motety), dcym do syntezy franko-flamandzkiej polifonii ze stylem woskim.
Wybitne dzieo teoretyczne Dodekachordon
pozostawi po sobie Heinrich Loriti zwany
Glareanus (1488-1563). Glareanus uczy jzykw
obcych w Bazylei i Paryu. By czowiekiem
wszechstronnym, znakomicie wyksztaconym,
przyjacielem Erazma z Rotterdamu i wielu innych mylicieli swojej epoki. W swoim trakta-

cie uzna za konieczne poszerzenie omiu tonacji kocielnych o dalsze cztery, dziki czemu
pojawio si a 12 modusw, std tytu dziea.
W tym czasie powstaj podrczniki teoretyczne,
obejmujce zagadnienia kontrapunktu, np. Artusiego. Wielkie znaczenie dla teorii miay
prace teoretykw hiszpaskich: Juana de Espinosa z Toledo, a zwaszcza Francisca de Salinas.
ociemniaego od dziecka, znakomitego organisty wicekrla Neapolu, a potem profesora
uniwersytetu w Salamance, autora De musica
libri septem, l517, zwolennika nauk Zarlina.
160. Zarlino
Najwikszy wpyw na rozwj myli teoretycznej XVI wieku mia wenecjanin Gioseffo
Zarlino (1517-1590), ucze Willaerta, mnich franciszkaski, kapelmistrz kocioa w. Marka. Zarlino by uczonym o uniwersalnym wyksztaceniu, jasno mylcym teoretykiem i wietnym
muzykiem. Z jego dzie muzycznych nie zostao
wiele, zachoway si trzy wielkie prace teoretyczne: Istitutioni harmoniche, 1558, ujte
w formie 5 dialogw Dimostrationi harmoniche,
1571, oraz Sopplimentt musicali, 1588, wielokrotnie tumaczone na inne jzyki. Najistotniejszy
punkt teorii Zarlina to uznanie jednej tylko tercji; trjdwiek molowy Zarlino uwaa za od-

wrcenie trjdwiku durowego, w czym antycypowa dualistyczn teori harmoniczn, ktr

potem mieli rozwin Tartini, Rameau i H.
Riemann. W dziedzinie kontrapunktu wprowadzi szereg zasad postpowania w kontrapunkcie podwjnym i kanonie, popierajc jako
kompozytor te zasady wasnymi przykadami,
zbudowanymi egzemplarycznie na wtku Veni
Creator. Od Zarlina datuje si panowanie dwutrybowoci (dur-moll), w ktrej niekiedy tylko
syszy si pozostaoci po tonacjach kocielnych
(tonacja dorycka u J. S. Bacha, tonacja lidyjska
w Kwartecie smyczkowym op. 132 Beethovena,
w obu przypadkach nawizanie do tonacji kocielnych ma ju znaczenie wiadomego, historycznego stylizowania). Z dzie Zarlina zachoway si motety i msza.
161. Mersenne
Marin Mersenne (1588-1648) nalea do zakonu paulinw. Studiowa teologi i filozofi.
By zawoanym teoretykiem. Trzykrotnie wyjeda do Woch, by zebra do swoich prac jak
najwicej materiau. Korespondowa z wielu
uczonymi, m.in. z Kartezjuszem, z ktrym
wsplnie studiowa w La Flche, z Huygensem
i G. Galileim. Przebywa stale w klasztorze,
zajmujc si jedynie nauk, ktrej owocem bya

wydana w r. 1637 Harmonie universelle, wielkie

dzieo o 1500 stronach. Uwaa, e wspczesne
odkrycia przyrodnicze nie zaprzeczay kanonom
teologicznym. W swojej teorii bada fizyczne
podstawy dwiku muzycznego. Prac swoj
podzieli na dwie gwne ksigi: I. Musique
thoretique, ilustrujc przede wszystkim wczesny pogld na muzyk, II. Trait des
instruments, zawierajcy peny dostpny wwczas opis instrumentw wraz z rycinami. Dzieo
Mersennea jest obok Syntagma musicum M.
Praetoriusa znakomitym rdem dla historykw.
162. Sweelinck
Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) wyrs
z rodzimych tradycji niderlandzkich. By (jako
nastpca swego ojca) organist w gotyckiej
Oude Kerk w Amsterdamie. Jego z kolei nastpc by syn Dirck Sweelinck (1591-1652). Jan
Pieterszoon pisa psalmy i wieckie pieni cakowicie w stylu szkoy niderlandzkiej. Przetumaczy Zarlina Istitutioni harmoniche i wywid z nauki mistrza (u ktrego podobno studiowa w Wenecji) szereg regu kompozycyjnych o wielkim znaczeniu dla rozwoju kultywowanych przez siebie form, zwaszcza jasno
uformowanego ricercaru. Uprawia te formy

fantazji, toccaty, opracowa choraowych i tanecznych. W swej sztuce wariacyjnej czy

dowiadczenia szkoy weneckiej z elementami
stylu wirginalistw angielskich. Gra na
wszystkich wspczesnych instrumentach klawiszowych. By jednym z najwybitniejszych
i najbardziej poszukiwanych pedagogw gry
organowej, ale jego wielko ley w twrczoci
kompozytorskiej, zwaszcza na ten instrument.
By zwolennikiem jednolitoci tematycznej, we
wszystkich czciach jego dzie wariacyjnych
temat pojawia si w rnych gosach jako
ostinato, dziki czemu muzyka oywia si nie
tylko nowymi ideami kontrapunktycznymi, ale
te zyskuje na spoistoci, jak to syszymy np.
w barokowo rozlegej kompozycji Fantasia
chromatica. Pisa te psalmy, woskie i francuskie pieni (Rimes) oraz Cantiones sacrae (1619),
w ktrych po raz pierwszy (i jedyny) wprowadza basso continuo.
163. Pocztki fugi
Najbardziej kunsztowna forma stylu kontrapunktycznego ma do niejasn genez. Zrazu fug nazywano kanony (wiek XIV), w drugiej poowie XV w. nazwa ta odnosia si do
przeimitowanego stylu wokalnego. Waciwa
fuga pojawia si w muzyce instrumentalnej,

w ricercarze wielotematycznym i przeimitowanym, w ktrym regu staje si temat i odpowied (w niezmiennej pniej relacji kwintowej). Pierwotnie temat (dux) pozostawa w tej
samej tonacji co jego drugie wejcie (comes)
wymagao niewielkiego przeksztacenia interwaowego comesu; kolejne gosy to znw dux
I comes, ktrym poprzednie gosy towarzysz
z nowymi pomysami kontrapunktycznymi.
W miar rozwoju tej formy stosowano rne
zabiegi kontrapunktyczne: temat mg si pojawi w postaci oryginalnej, w odwrceniu
(inwersji), w raku, w raku w inwersji, w powikszeniu (augmentacji), w pomniejszeniu
(dyminucji), w cienieniu (stretcie). Fugi pisano gwnie na trzy lub cztery gosy. Cige
wkraczanie tematu (ktrego wyrazisto zaleaa od inwencji kompozytora) nadawao muzyce pewn jednostajno, ale te zapewniao
logik przebiegu. Brak kontrastw wyrwnywany by pomysowoci w zakresie rozmaitych odmian formy fugi (np. fuga choraowa,
ktrej temat zaczerpnity zosta z chorau, fugi
podwjne i potrjne, czyli fugi opierajce si na
dwu lub trzech tematach). Do najpeniejszego
rozkwitu dosza fuga w twrczoci J. S. Bacha.
164. Muzyka XVI wieku

Wiek XVI w muzyce okrela si jako zoty

wiek polifonii. W tym czasie polifonia osiga
swoje apogeum. Kunszt polifoniczny mia si
jeszcze rozwin w muzyce instrumentalnej, ale
w muzyce wokalnej nigdy ju polifonia nie
osigna tak wysokiego poziomu. Jest to epoka
wielkich artystw, pisarzy i politykw, a take
naukowcw, epoka Michaa Anioa i Holbeina,
Rabelaisgo, Cervantesa i Szekspira, epoka Machiavellego, Kopernika i Galileusza; wreszcie
epoka reformacji (Luter) i katolickiej kontrreformacji.
Reformacja protestancka miaa
bezporedni wpyw na muzyk. Wiek XVI zamyka wielk epok polifonii wokalnej, rozwijanej ustawicznie od IX wieku. W miar jej
dojrzewania take muzyka wiecka przybiera
stopniowo na znaczeniu. Nastpuje podzia rl:
muzyka kocielna rozwija si najpeniej w kociele katolickim, muzyka wiecka zawdzicza
swj wzrost monym warstwom szlacheckim.
Z wolna pojawiaj si elementy stylu instrumentalnego. Czas do koca XVI wieku moe by
nazwany epok wokaln, od tej chwili muzyka
wokalna bdzie schodzi na plan drugi, oddajc
pierwszestwo muzyce instrumentalnej. W XVI
wieku muzycy sysz i komponuj jeszcze modalnie. Ale ju w tym okresie pojawiaj si
pierwsze oznaki mylenia harmonicznego,
akordowego. Druk nutowy pozwoli (po raz

pierwszy w dziejach muzyki!) na rozprzestrzenianie si utworw po rnych orodkach kultywowania muzyki. Muzyka przestaa by
wytworem lokalnym. Wdrwki kompozytorw obejmuj ca wczesn muzyczn Europ.
W rezultacie przemian politycznych i kulturowych dominacja w muzyce przechodzi od Niderlandczykw do Italii, rwnie Francja i Anglia staj si muzycznymi potgami, w Hiszpanii i w Polsce bujnie rozkwita ycie muzyczne.
MUZYKA BAROKU

Najdusza epoka w dziejach muzyki nowszej,

epoka wsplnych tendencji, a potem wielkiej
syntezy, ktra w Bachu znalaza swego najznakomitszego przedstawiciela. Muzyczno-dwikw
podstaw tej epoki staa si monodia z towarzyszeniem tzw. basso continuo; muzyka uproszczona
jest tu do modelu harmonicznego, ktry mg
stanowi podstaw wielu nowych rodzajw muzyki z oper na czele. Wy tworzy osi nowe poczucie tonalne (tzw. system dur-moll), ktre
umoliwiao tworzenie muzyki bez ogldania si
na jej dotychczasowe kanony linearnej zgodnoci.
T swobod w tworzeniu wyczuwa si w wielu
formach, nie tylko w operze, ale i w kantatach czy
oratoriach. Wybitni twrcy baroku nie zapominali jednak o wadze mylenia polifonicznego; ich

zasug jest przeniesienie koncepcji kontrapunktycznych muzyki wokalnej do muzyki instrumentalnej, ktra w tej epoce zacza si rozwija
na prawach nowych i samodzielnych. Ostatnim
sowem baroku sta si wirtuozowski styl galant, styl nowego odczuwania muzyki, prowadzcy ju bezporednio do klasycyzmu.
165. Wczesny barok
Epoka baroku jest najdusz epok w dziejach muzyki nowszej. Obejmuje ona okres
w przyblieniu od r. 1560 do 1740 i zwykle
dzielona bywa na trzy podokresy: wczesny barok, barok waciwy i pny barok. Epoka
wczesnego baroku obejmuje (rwnie w przyblieniu) lata 1560-1620. Barok wyrs z renesansu: muzyka instrumentalna, tak typowa dla
baroku, pojawia si u schyku epoki renesansowej. Obie epoki nie s wic sobie obce, lecz
pokrewne. Za typowy przykad muzyki wczesnobarokowej uznaje si dziea szkoy weneckiej (Adrian Willaert i Giovanni Gabrieli).
Szkoa ta wytworzya wielochrowo i styl
wyranie akordowy, odkrya wag architektury
muzycznej, wag oddziaywania formy i wyrazu. W muzyce szkoy weneckiej, zwaszcza w
muzyce organowej, nastpuje stopniowe uniezalenienie instrumentw od wzorcw wokal-

nych. Giovanni Gabrieli pisze pierwszy w dziejach muzyki monodyczny utwr instrumentalny. Samo pojcie baroku pojawio si do
pno. Zrazu nie miao ono zabarwienia dodatniego; barok by dla pniejszych badaczy raczej czym w rodzaju deformacji ideaw renesansowych, podobnie jak w architekturze. Barok w muzyce oznacza proces indywidualizacji
wyrazu i techniki. Jego najlepsze modele znajdziemy w twrczoci Monteverdiego. Na podou monodii i zwizanej z ni nowej wiadomoci akordowej i harmonicznej pojawiaj si
techniki, ktre przez dugie lata bd stanowiy
o muzyce woskiej, w tym czasie promieniujcej
na muzyk innych krajw. Rwnolegle rozwija
si zasada koncertowania i wynikajca z niej
forma koncertu. Z ni wie si do blisko zasada improwizacji i bogatego zdobnictwa muzycznego, praktykowana szeroko w muzyce instrumentalnej, ktra wkracza teraz w wasne
ycie, tworzc dziki waciwociom instrumentw nowy typ muzyki. Pojawiaj si oryginalne kompozycje instrumentalne, niebdce
ju transkrypcjami dzie wokalnych, lecz dzieami samoistnymi. Wyzwolenie od tradycyjnych form, tworzenie nowych technik wie si
w tym okresie nierozerwalnie z procesem indywidualizacji wyciu duchowym (przypomnijmy,
e czasy ok. 1600 i po tym roku to czasy pot-

nych indywidualnoci, jak Szekspir, Tasso, Calderon, Rembrandt czy El Greco). Dzi by moe
nie zdajemy sobie sprawy z tego, czym bya
nowa epoka w sensie techniki dwikowej
i formy. Styl akordowy wydawa si twrcom
epoki wczesnego baroku czym fascynujcym,
poczenia harmoniczne miay dla nich wyjtkow barwno, a odkrycie, e muzyk mona
formowa na zasadzie architektury, e form
mona potgowa wraenie, e napicia mog
by stopniowane, dawao olbrzymie przekonanie o wyszoci wczesnej nowej muzyki nad
zagubionymi ideami polifonicznymi, ktre tylko jeszcze w dawnych formach muzyki mogy
kompozytorw zachca do twrczoci.
166. Epoka monodii
Styl monodyczny przeciwstawia piew solowy akordowemu akompaniamentowi, opartemu na tzw. basie generalnym. Zamiast dotychczasowego splotu kilku linii, ktre tworzyy
polifoni, pojawia si podzia na gosy zewntrzne (melodia i bas) i wewntrzne, niejako
wypeniajce akordowo obie skrajne linie.
wiadomo akordowa, tzn. wiadomo pionw bya w tym czasie tak dua, e wystarcza
cyfrowy opis w gosie basowym, by wykonawca-praktyk wiedzia, czym wypeni pozo-

stae gosy. Poniewa wanie wedug gosu

basowego rozgrywaa si harmonia, nazwano
t technik basem generalnym. Powstanie
monodii wie si z ide nadrzdnoci tekstu
sownego nad muzyk. Tekst sta si waniejszy
od muzyki, cho nie w nim, lecz w muzyce dokonaa si z tego powodu zasadnicza przemiana. Poniewa tekst mia swoj rytmik, a co
wasn tre uczuciow, ktr naleao podkreli, muzyka musiaa i za ni, musiaa j na
swj sposb interpretowa. Wymagao to
uproszcze zarwno w formach przekazanych,
jak i tych, ktre si w tym czasie wytworzyy.
Staje si widoczna dominacja muzyki woskiej,
ktrej efekty bdziemy mieli w woskiej nomenklaturze, obejmujcej muzyk europejsk,
w terminologii, ktrej nie zastpi aden inny
jzyk. Jako najwaniejsza technika krystalizuje
si solowy piew monodyczny, a obok niej recytatyw i bas generalny (basso continuo). Przewaa mylenie harmoniczne, teraz ju wolne od
dawnych tonacji kocielnych, prowadzce
wolno, ale konsekwentnie do jednoznacznego
systemu dur-moll.

167. Basso continuo

Przeomow dat dla dziejw muzyki by rok
1600. W tym to czasie rodzi si technika tzw.

basu generalnego, stanowicego podstaw

konstrukcji harmonicznych, ktre przez 300 lat z
gr jako system dur-moll bd rzdziy
jzykiem dwikowym. Zalki stylu akordowego pojawiaj si ju okoo r. 1550 w muzyce
twrcw weneckich, ale dopiero okoo 1625 r.
doszo do peniejszej indywidualizacji dwiku
instrumentalnego (pierwotnie podporzdkowanego liniom wokalnym i na nich te wzorowanego). We wczesnym baroku ywe s jeszcze
tradycje renesansu, zwaszcza w krajach,
w ktrych przemiany dokonyway si wolniej,
a niekiedy wrcz byy dopiero odwzorowywaniem przemian zachodzcych tam, gdzie dziaali
najwiksi przedstawiciele wczesnej nowej
muzyki. To, co nowe miesza si z dawnym,
prby i eksperymenty z tym, co pewne,
z dowiadczeniem. Stopniowo i konsekwentnie, przy udziale polemiki i anatemy, bardziej
na zasadzie niemiaych prb ni rewolucyjnych
poczyna

epoka
polifoniczno-kontrapunktycznej muzyki wokalnej ustpowaa epoce muzyki instrumentalnej, w ktrej
z biegiem lat linearyzm znika lub przeradza si
w akordowo, a mechaniczne imitacje
w rytmizowan monodi. Innowacje w tym
zakresie pojawiay si przede wszystkim we
Woszech.

168. Banchieri
Adriano Banchieri (1568-1634), woski kompozytor i teoretyk, by jedn z ciekawszych postaci okresu przejciowego midzy renesansem
a wczesnym barokiem. By prekursorem wielu
idei technicznych, ktre po nim miay odegra
tak wielk rol w ksztatowaniu si muzyki.
W dwuchrowych Concerti Ecclesiastici (1595)
wprowadza po raz pierwszy zasad koncertujc w rozbudowanym motecie i stosuje tzw.
spartitur, ktra jest najstarszym w muzyce
przykadem partytury zaopatrzonej w kreski
taktowe. By organist klasztornym w Bolonii,
zakonnikiem, a z czasem opatem klasztoru.
W yciu muzycznym Bolonii odegra wielk
rol jako zaoyciel tamtejszej akademii. Jako
teoretyk interesowa si nie tylko muzyk, ale
i poezj, co miao ogromny wpyw na
uksztatowanie si wiadomoci kompozytorw
woskich piszcych muzyk wokaln i zainteresowanych moliwociami muzyki dramatycznej (pniejszej opery). Wprowadzona przez
Banchierego technika basso seguente znacznie
wpyna na ksztatowanie si monodii. Banchieri by jednym z pierwszych (jeli nie pierwszym), ktrzy wprowadzili oznaczenia f i p (forte
i piano) dla okrelenia dynamicznego przeciwstawienia fragmentw muzycznych. Obok mszy,

motetw, litanii i canzonet pisa te komedie

madrygaowe do tekstw wasnych.
169. Pocztki opery
Najwiksz zdobycz nowej epoki monodycznej, w ktrej w miejsce polifonii pojawiaj
si zacztki mylenia harmonicznego, opartego
najpierw jeszcze na zasadzie basso continuo,
staje si na przeomie XVI i XVII wieku opera,
nowy rodzaj sztuki, czcy w sobie now estetyk z nigdy jeszcze w tej postaci nie wyprbowan technik. Rok 1594 rok mierci dwu
wielkich mistrzw, Palestriny i di Lassa, by
jednoczenie rokiem ukazania si na scenie
pierwszego w dziejach muzyki dramatu muzycznego pierwszej opery Dafne Periego.
Opera stanie si w muzyce jedn z najpikniej
rozwinitych form. Jej zasadnicza odrbno
polega na twrczo wykoncypowanej syntezie
muzyki, akcji dramatycznej, sowa, wiata
i scenografii. Zasadnicz zmian wprowadza
w tym rodzaju sztuki nowy odbir muzyki.
Opera najszlachetniejsze dzieci renesansu
przenosi odbiorcw muzyki ze sfery wsplnej
kontemplacji pikna w sfer przeycia subiektywnego.
170. Camerata florencka

W domu hrabiego Bardiego we Florencji

spotykali si przy kocu XVI wieku nie tylko
wyksztaceni moni, ale i uczeni, filozofowie,
muzycy i poeci. Wkrtce stworzyli oni co
w rodzaju akademii zwanej Camerat. W Cameracie, ktrej patronowali hrabiowie Corsi
i Bardi obaj rozmiowani w kulturze greckiej
dyskutowano nad moliwoci odnowienia
greckiego dramatu. Najbliej tego trudnego
zadania by stile parlante, styl recytacyjny,
dbajcy przede wszystkim o rwnowag midzy poezj a muzyk, nawet kosztem melodii,
ktra nie moe by okresowa, nie moe by
z gry przewidziana, natomiast musi i dokadnie za wyrazem tekstu. Zrezygnowano
z wielogosowoci madrygaw, dono do
uproszczenia melodii. W muzyce poszukiwano
prawdy wyrazu uczuciowego; funkcjonalny,
deklamacyjny styl Galileiego mg tu by przykadem idealnym
recytatywnego piewu
w operze, podobnie jak skomponowana przez
samego Giovanniego Bardiego monodyczna aria
do sw Rinucciniego Dafne (z r. 1590). Podstaw muzyki staa si w operze monodia wokalna, czyli piew solowy na tle towarzyszenia
instrumentw. Muzyczno-sceniczne przedstawienia istniay oczywicie jeszcze przed pojawieniem si opery. Nale tu zarwno gry

(Jeux) Adama de la Halle, jak i dramaty

liturgiczne i misteria redniowieczne, maski,
intermedia i renesansowe komedie madrygaowe. Ale prawdziwa dramatyczno-muzyczna
deklamacja pojawia si dopiero w recytatywie,
ktrego najpeniejsze przykady mona znale
w twrczoci Cacciniego. Obok Cacciniego
w Cameracie dziaali Peri, Pietro Strozzi (ur.
W poowie XVI w.), Girolamo Mei (1519-1594),
a zwaszcza Vincenzo Galilei (1520-1591), ojciec
synnego astronoma, autor inspirujcego
wszystkich pisma Dialogo delia musicae delia
moderna (1581), a takie autor dzie lutniowych
i utrzymanego w stylu recytatywnym piewu
do fragmentu Boskiej komedii Dantego. Znakomit kompozytork bya we Florencji crka
Giulia Cacciniego -piewaczka Francesca Caccini
(1587-ok. 1640). autorka kantat i opery La liberazione di Ruggiero dallisola dAkina, 1625 (powiconej goszczcemu wwczas na dworze
Medyceuszw we Florencji polskiemu krlewiczowi, pniejszemu Wadysawowi IV).
171. Cavalieri i Peri
Emilio de Cavalieri (ok. 1550-1602) by przez
dugie lata intendentem koncertw w Rzymie
i Florencji. Pisa alegorie (Rappresentaziondi
anima e di corpo) i sceny dramatyczne, z ktrych

zachoway si tylko fragmenty. Stosowa recytatyw, ktry odegra mia tak wielk rol
w pierwszych operach woskich. Jacopo Peri
(1561-1633), kapelmistrz na dworze medycejskim,
piewak, organista i kompozytor, stworzy do
tekstu Ottavia Rinucciniego dzieo, ktre niestety nie zachowao si do naszych czasw.
W ten sposb nie mamy pojcia, jak wygldaa
wystawiona na dworze Corsiego Dafne. Mamy
wszake dzieo nieco pniejsze, dramma per
musica, tyche autorw: Euridice (powstaa
w 1600 r., przy kompozytorskim wspudziale
innego muzyka, Cacciniego).
172. Caccini
Giulio Caccini (1550-1618) pochodzi z Rzymu
(std przydomek Romano), by piewakiem
i lutnist na dworze hr. Giovanniego Bardiego.
Pisa madrygay i arie monodyczne. Jego zbir
melodii z towarzyszeniem instrumentw Nuove
musiche, 1602-1614, poprzedzony przedmow
kompozytora, by jednoczenie metodyczn
szko piewu; niektre pieni liryczne tam
zawarte s wczeniejsze od opery Dafne Periego
i mog obok dzie Galileiego uchodzi za
pierwsze przykady recytatyww. Stosowa
nieco bogatsze rodki od Periego, Caccini przebywa te w Paryu i w Anglii.

173. Monteverdi
Claudio Monteverdi (1567-1643)jest najwaniejsz postaci muzyki woskiej XVII wieku,
zwaszcza w dziedzinie ywo rozwijajcej si
opery. Monteverdi ustali wasne prawa powiza midzy gosem piewajcym a zespoem
instrumentalnym, wstawia symfoniczne ritornele w dzieo przecie gwnie wokalne, co
wicej: usamodzielni towarzyszenie instrumentalne w takim stopniu, e podstaw tego
towarzyszenia staje si teraz starannie w wyrazie i efektach dopracowana partytura. Wytworzy dramatyczny styl recytatywny, posugujc
si motywami o duej plastycznoci, motywami
charakterystycznymi. Da dramatycznie uzasadnione podstawy arii da capo i innych form
arii, ktre po nim pojawiay si w operach
niemal naturalnie. Monteverdi pierwszy podkreli wano samej muzyki. By moe udao
si Monteverdiemu dokona wielkich zmian
w nowo tworzonej operze dlatego, e by mistrzem we wszystkich rodzajach muzyki. Monteverdi uczy si u M. A. Ingegneriego. By
piewakiem i wiolist w Mantui, na dworze
ksicia Gonzagi, tu zosta w r. 1594 cantorem,
tu te oeni si ze piewaczk dworsk Claudi
Cattaneo. Podre kapeli ksicej zawiody go

na Wgry, do Flandrii, Pragi, Wiednia. Jako

kompozytor uprawia wszystkie formy, by
wszake kompozytorem radykalnym i wiadomym swego radykalizmu (mwi o tym
przedmowa do wydanego w r. 1605 zbioru
madrygaw). Zaskakiwa miaoci przede
wszystkim w harmonice. Przeciwnikiem Monteverdiego, a zwaszcza stosowanej przez niego
dysonansowoci, by konserwatywnie nastawiony Giovannii Maria Artusi (ok. 1540-1613),
ucze Zarlina, autor dwutomowej LArte del
contrappunto (Wenecja 1586, 1589), zagorzay
przeciwnik rwnie swego nauczyciela. Artusi
zarzuca Monteverdiemu nie tylko miao
harmoniczn w traktowaniu dysonansw, ale
i rozmijanie si z zasadami rytmiki. Niejasne s
przyczyny nagego zwolnienia artysty z funkcji
muzyka i kompozytora dworskiego. Monteverdi wraca do Cremony, by w r. 1613 przenie si
do Wenecji i obj zaszczytn funkcj pierwszego kapelmistrza w kociele w. Marka. Tu
dziaa przez 30 lat, piszc swoje dziea sceniczne dla Mantui i Parmy (w Wenecji nie byo
jeszcze wwczas opery). Styl jego oper zmienia
si, Monteverdi tworzy dziea pene wyrazu,
dla ekspresji jest skonny wprowadza nowe
zupenie rodki (stile concitato styl namitny).
W okresie szalejcej dumy Monteverdi zostaje
ksidzem i zwraca si odtd bardziej ku muzyce

kocielnej, nie przestajc mimo to tworzy dzie

scenicznych. Niestety wikszo tych dziel zagina. Wielka szkoda, bo z samego zachowanego oratorium wieckiego Il combattiment di
Tancredi e Clorinda (1624) mona wnosi, e
dojrzay styl scenicznej muzyki kompozytora
osign w tym czasie swoje apogeum. Nowy
okres twrczoci Monteverdiego wyznacza data
otwarcia w r. 1637 pierwszego publicznego teatru operowego w Wenecji. Monteverdi pisze
jeszcze 4 opery, zreszt dla rnych weneckich
teatrw operowych. Zachowane opery: Il ritorno dUlissein patria (1641) i LIncoronazione di
Poppea, maj fundamentalne znaczenie dla
rozwoju tego gatunku w epoce od Cavallego a
do Haendla. Monteverdi zaznaczy! si w dziejach muzyki nie tylko jako twrca oper, ale
i madrygaw. Pierwszy tom madrygaw to
dzieo szesnastoletniego zaledwie chopca.
W sumie ukazao si 9 tomw madrygaw;
pierwsze pisane s jeszcze pod wpywem
wczeniejszych mistrzw, w nastpnych kompozytor rozwija rne formy a po solowe kantaty w stylu koncertujcym z udziaem instrumentw. I chyba w nich wanie Monteverdi
wypracowa swj styl ekspresji (styl wzburzony), sugestywny bardzo, jak to moemy
pozna w Il combattimento di Tancredi e Clorida z roku 1624 w arii Lamento di Arianna o li-

nii niemal patetycznej, tak penej wyrazu, e

wielokrotnie pniej znajdziemy echa tej arii
w dzieach innych autorw, widocznie przez
wielu naladowanej. Twrczo madrygaowa
i operowa czy si w dziele Monteverdiego
w jedn cao z muzyk kocieln. Monteverdi wierzy w jedno wyrazu muzycznego, nie
rozrnia stylu wieckiego od kocielnego. Do
muzyki kocielnej doszed nieco pniej, na
pewno nie przed rokiem 1610, w ktrym powstao synne Vespro delia Beata Vergine, zoone z czternastu czci, dzieo olbrzymich rozmiarw,
zwielokrotnione
instrumentalnie,
a w chrze podzielone na 6-8, a nawet na 10
gosw, z wieloma partiami solowymi.
W kompozycjach
kocielnych
Monteverdi
trzyma si czciowo polifonii szesnastowiecznej. Wnis do muzyki kocielnej wiele
innowacji, znacznie oywi formy psalmw,
hymnw i motetw.
174. Orfeo Monteverdiego

Orfeusz Monteverdiego by pierwsz wielk

oper nowego stylu (1607). Narodziny opery
woskiej, a wic opery w ogle, nastpiy
w momencie powstania arii Orfeusza Ecco pur
cha voi ritorno, arii, ktra miao moe uchodzi
za wzorzec melodii operowych. Muzykolodzy

woscy twierdz, e aria ta mogaby by melodi ludow, ale jednoczenie mg j napisa

rwnie sam Verdi 250 lat pniej. Przepikna
linia tej melodii przerwana zostaje przez wejcie
posanki. W tym punkcie zawarty jest rdze
dramatu operowego, z jednej strony opartego
na piknym piewie i jemu niejako powiconego, z drugiej za bdcego form sceniczn,
dramatyczn, przekazujc pen niespodzianek fabu. Monteverdi robi pierwszy
krok w kierunku muzycznego dramatu, ktrego
rzeczywisty rozwj bdziemy mogli obserwowa w poczynaniach Glucka, Wagnera i Berga.
Melodia rozwija si tu naturalnie, ale przecie
wychodzi ona ze stylu mowy, z recytatywu
monodycznego, zdaniem Monteverdiego waciwego mowie w jzyku woskim. Monteverdi
jest jednak mistrzem formy, tworzy sekwencje,
powtarza frazy melodyczne, wprowadza subtelne cieniowania chromatyki, interway
o wielkiej sile ekspresyjnej, niemal rysujce
smutek, bl i zwtpienie, w czym zreszt kompozytor okaza si najznakomitszy, a wszystko
to oparte jest na poczeniach harmonicznych
o ogromnej sile wyrazu (Monteverdi wyzyskuje dalsze pokrewiestwa akordowe z dzi dla
nas niepojt miaoci). A nadto wielk
rol odgrywa u kompozytora muzyka instrumentalna, ju nie jako towarzyszenie, lecz jak

nigdy przedtem samodzielna. W Orfeuszu

mamy a 26 fragmentw czysto instrumentalnych, ktre s nie tylko cznikami, ale maj za
zadanie ilustrowa akcj i potgowa wyraz
dramatyczny, a nawet charakteryzowa sytuacj przez zarysowanie nastrojw bohaterw czy
odmalowywanie grozy (np. wiole i puzony ilustruj w Orfeuszu groz podziemia). Obsada orkiestry jest znacznie bogatsza ni w operze florenckiej, a stosowane w orkiestrze rodki (np.
synne tremolo instrumentw smyczkowych czy
tajemnicze pizzicato) miay oddziaywa bardziej bezporednio ni sama akcja dramatu,
miay sugerowa wraenia niemal zmysowe.
A przy tym Monteverdi kad nacisk na znaczenie samego sowa. Symbolice sowa odpowiada u niego symbolika dwiku, potgujc
w ten sposb odczucie i wyobraenie suchacza. Symbolika dwiku przenoszona jest do
muzyki instrumentalnej i tu znaczy wicej ni
dotd. W pewnym sensie Monteverdi by prekursorem naturalizmu. W madrygaach naladowa natur, w operach stara si wywoa
sugestie wrae jednoznacznych.
175. Merula. Muzyka na dworach polskich
Tarquinio Merula (ok. 1590-1665), organista
i kompozytor, dziaa jako kapelmistrz w Ber-

gamo, a od r. 1624 jako organista na dworze

polskiego krla Zygmunta III. Powrciwszy do
kraju, dziaa jako organista i kapelmistrz
w Cremonie i Bergamo. By wybitnym twrc
dzie w stylu koncertujcym. Z dzie instrumentalnych na uwag zasuguj wydane
w czterech tomach Sonat e canzoni strumentali,
z dzie wokalno-instrumentalnych madrygay,
motety i concerti spirituali. Merula jest jednym
z najwczeniejszych autorw muzyki kameralnej. Jego muzyk cechowaa interesujca rytmika, wietna forma i wirtuozowskie prowadzenie gosw. Wczesne dziea Meruli pisane
byy w stylu canzona francese, w stylu tanecznym, formalnie wyrazicie rozczonkowanym,
prostym. W dzieach pniejszych stosowa
technik ostinatow (np. w mszy w formie
ciaccony, w ktrej przez wszystkie czci dziea
przewija si ten sam gos basowy). Merula jest
postaci niezwykle znamienn dla muzyki polskiej. Do Polski do szybko przenikny elementy stylu barokowego, gwnie woskiego
oczywicie, bo on te dominowa na pocztku
XVII wieku w caej Europie. Po Krakowie
wanym ogniskiem ycia muzycznego staa si
Warszawa. Tu dziaali na dworze Zygmunta
III kompozytorzy i piewacy woscy, wrd
ktrych wybija si posta Asprilio Pacellego(1570-1623). Obok niego wanie w Polsce

dziaali T. Merula, L. Marenzio, G. F. Anerio i M.

Scacchi. Tworzono kapele magnackie, zoone
gwnie z muzykw obcych, wprowadzano
obcy repertuar baletowy i operowy, przy kocioach, klasztorach i kolegiatach powstaway
zespoy, czsto o wysokim poziomie od twrczo i. Wystarczy powiedzie, e przed r. 1763
istniao w Polsce co najmniej 40 kapel magnackich i ze trzy razy wicej kapel kocielnych
i szkolnych.
176. Opera w Rzymie
Obok szkoy florenckiej i weneckiej wanym
orodkiem rozwoju opery staje si szkoa
rzymska, oparta gwnie na wspaniale komponowanych chrach, co bez wtpienia czy
si z tradycjami wokalnymi muzyki kocielnej
w Rzymie. Pisano opery wieckie i kocielne.
Z wieckich oper na szczegln uwag zasuguje La morte dOrfeo (Steffano Landi), LAretusa
(Filippo Vitali, ok. 1590-1653), La catena dAdone
(Domenico Mazzocchi) i Erminia sul Giordano
(Michel Angelo Rossi, ok. 1602-1656). Osobny
gatunek opery (favola pastorale) zaprezentowa
Loreto Vittori (1604-1670; opera La Galatea).
Gwnym dzieem kocielnej opery by Il Sant
Alesio (Landiego (1632); opery tego typu zbli-

one s do formy scenicznie wykonywanych

oratoriw.
177. Agazzari i Mazzocchi
Agostino Agazzari (1578-1640) pochodzi z rodziny arystokratycznej, by uczniem Viadany,
dziaa w Rzymie i Sienie. Jako duchowny
i muzyk zwizany z kocioem, pisa msze,
motety i koncerty kocielne, by te autorem
monografii muzyki kocielnej (La musica ecclesiastica) traktatu na temat praktyki basu generalnego, przyczyniajc si do konsolidacji Stile
nuovo. Jako kompozytor kontynuowa styl palestrinowski. Domenico Mazzocchi ( 1592-1665),
rwnie ksidz, by autorem Music sacre e morali
i Sacrae concertationes, take madrygaw.
W dziejach muzyki zapisa si jako pierwszy
wybitny kompozytor operowy szkoy rzymskiej. W przedmowach i posowiach do swoich
dzie Mazzocchi umieszcza cenne dla pniejszych badaczy wskazwki wykonawcze, w nich
znajduj si takie terminy muzyczne, jak crescendo, diminuendo, forte, piano itp. Musiche
sacre e morali zajmuj porednie miejsce midzy
kantat a oratorium. Niektre dziea Mazzocchiego, wykonywane w jednej z rzymskich sal
modw, wywieray ogromne wraenie na pu-

blicznoci (podczas wykonania Maddaleny petitita suchacze zanosili si od paczu).

178. Landi, L. Rossi i Hidalgo
Steffano Landi (ok. 1590-1639) by kapelmistrzem kocielnym w Padwie, pniej dziaa
w Rzymie. By jednym z najznakomitszych
twrcw I poowy XVII wieku, wybitnym
przedstawicielem opery rzymskiej i wsptwrc formy kantaty. Pisa take madrygay,
arie i psalmy. Autor wspomnianych ju przedtem dzie scenicznych i mszy a cappella, Luigi
Rossi (1598-1653), wsawi si jako twrca wystawionej w Paryu opery Le mariage
dOrpheeet dEuridice (1647). Rossi by te znakomitym kompozytorem muzyki kocielnej
(okoo 100 kantat, oratorium Giuseppe) i piewakiem. Pierwsz oper hiszpask napisa
Juan Hidalgo (ok. 1612-1685) do tekstu Calderona (Celos aun del aire matan, 1662). W Hiszpanii
kultywowano te form opery rodzimej zarzuela (od miejscowoci w pobliu Madrytu),
bya ona czym w rodzaju lekkiej opery komicznej z wieloma wstawkami tanecznymi.
Sama nazwa opera pojawia si dopiero w r.
1681 (we Francji, wprowadzona przez C. F.
Mnestriera).

179. Opera w Wenecji

W r. 1637 dwaj rzymianie, poeta i kompozytor Ferrari i muzyk Manelli, otworzyli w Wenecji scen operow. Dotychczas opery wystawiane byy jako uroczyste przedstawienia na
dworach rzdzcych ksit i w paacach monych. Odtd opera staa si interesem, znakomitym zreszt, gdy zdobywaa powodzenie;
aby jednak opera moga prosperowa i przynosi dochd, naleao przede wszystkim zmieni
tre akcji scenicznej. Miejsce tematw pastoralnych i mitologicznych zajy tematy dawnych opowieci bohaterskich lub brane z historii Grecji czy Rzymu. Obok MonteverdiegO wybitnymi przedstawicielami opery weneckiej
byli: Francesco Manelli (1595-1667), piewak,
autor kantat i opery Andromeda (1637), Benedetto Ferrari (1597-1681), poeta i muzyk, autor
opery Armidado wasnego libretta, oraz Francesco Cavalli. Szko weneck reprezentuje ponadto Giovanni Legrenzi (1626-1690), autor oratoriw i kocielnych concerti musicali, motetw, kantat i sonat. Napisa 17 oper. w ktrych
wczenie wprowadza schemat arii da capo.
180. Cesti i Cavalli

Marc Antonio Cesti (1623-1669) napisa szereg

oper, wrd ktrych wane miejsce zajy La
Dorii II Porno doro. Pietro Cesti, bo tak brzmi
jego waciwe imi (wstpiwszy do zakonu
franciszkanw, zmieni swoje imi na Antonio)
by kapelmistrzem w Volterra. Po opuszczeniu
zakonu zosta piewakiem kapeli papieskiej
w Rzymie. Dziaa take we Florencji,
w Innsbrucku i Wiedniu. W r. 1649 wystawiono w Rzymie jego pierwsz oper
LOrontea. Ze 150 oper Cestiego zachowao si
tylko 11, ale i w nich znajdziemy typowe dla
kompozytora
cechy:
liryczn
delikatno
i umiejtno oddawania subtelnych uczu.
Duety miosne Cestiego to osobny rozdzia;
konstruowa je przewanie w postaci wielkich
scen muzycznych. Wan rol w operach
Cestiego odgryway wstawki symfoniczne. Nie
unika wtkw ludowych, co zapewniao mu
wielk popularno, podobnie jak i fakt, e
kultywowa gatunek opera buffa (kontynuujc
dziaalno na tym polu niektrych twrcw
rzymskich Mazzocchiego i Marazzolego).
Przepych niektrych oper Cestiego by znamienny nie tylko dla jego talentu, ale i dla
epoki, w ktrej tworzy. W tym czasie opery
wystawiano bardzo bogato, wystawienie opery
byo jednoczenie aktem reprezentacji, a nawet
niekiedy rodkiem polityki (we Francji przy-

brao to rozmiary jeszcze wiksze). Opery skaday si z 3 do 5 aktw i zawsze poprzedzay je

uwertura i prolog (z mitologicznymi i alegorycznymi postaciami); uwertury skadaj si
z adagia, allegra i adagia (typ pniejszej
uwertury francuskiej). W Pomo doro wystpuj
po raz pierwszy zwizki tematyczne midzy
uwertur a muzyk waciwej akcji dramatycznej. Pietro Francesco Cavalli (1602-1676),
autor wielu oper (Le nozze di Tetie di Peleo,
1639; Giasone, 1649; Serse, 1654; Ercole amante
napisana na wesele Ludwika XIV i wystawiona
w Paryu w 1662), by piewakiem i organist
przy kociele w. Marka. (Waciwe nazwisko
Cavallego brzmiao Caletti-Bruni; z wdzicznoci
dla swego protektora, ktry zapewni mu znakomite wyksztacenie muzyczne, przej jego
nazwisko, czynic je niemiertelnym.) Napisa
42 opery, niemal w kadym roku po dwie,
a w 1651 a pi oper. Oddziela stylistycznie
recytatyw od piewnej arii (czsto o pochodzeniu czy zabarwieniu ludowym), wprowadzi te
na wiksz ni dotd skal chry, ktre miay
za zadanie potgowa akcj dramatyczn. By
rwnie znakomitym kompozytorem muzyki
kocielnej.
181. Scacchi i Stradella

Bardzo wczenie bo ju ok. r. 1620 zaczto w Polsce uprawia form opery (w latach
1628-1646 bya czynna na dworze krlewskim
staa opera). Uprawiano te bardzo intensywnie muzyk religijn, jeszcze muzyk wokaln
a cappella
i
ju
formy
instrumentalno-wokalne, koncertujce. Z kompozytorw
oper wymieni naley przede wszystkim Wocha Marca Scacchiego (1602-przed 1685), dugoletniego dyrygenta dworu warszawskiego;
Scacchi napisa 5 dzie scenicznych, wystawionych m.in. w Gdasku i w Warszawie, szereg
mszy i madrygaw. Rwienikiem Scacchiego
by Alessandro Stradella (1644-1682), ktrego
bujne ycie zakoczone zostao mordem z zazdroci. By znakomitym piewakiem i skrzypkiem, autorem kantat, oratoriw, muzyki kameralnej (sinfonie), madrygaw, arii i oper.
Z jego dzie najpopularniejsza jest Kantata na
Boe Narodzenie.
182. Opera neapolitaska
Opera rozwina si z czasem do wielkiego
widowiska teatralno-muzycznego. We Woszech ustali si podzia na dwa jej typy: opera
seria i opera buffa. Rozwj opery w tym czasie
mia swoje rda w tradycjach neapolitaskich.
Jej pierwszym mistrzem by Alessandro Scarlat-

ti. W szkole neapolitaskiej wyksztaciy si:

typ uwertury zwanej wosk oraz arii w formie
czciowo powtrzonej (tzw. aria da capo), tu
te rozwina si niesychanie wirtuozeria wokalna. Z czasem pojawia si w ramach opery
seria cavatina (forma krtkiej pieni). W ensemblach nie wychodzono wszake poza duety.
O treci oper zadecydoway upodobania klasycystyczne takich poetw jak Apostlo Zeno czy
Pietro Metastasio. Przewaaa tematyka heroiczna, bohater wychodzi z perypetii zawsze
zwycisko mimo licznych przeszkd i intryg.
W operze wiele zaleao od piewakw, waciwie ich powodzenie decydowao o powodzeniu dziea. Kompozycje sceniczne pisano dla
okrelonych
piewakw
czy
piewaczek,
a nadto dla okrelonych scen operowych, ktrych w tym czasie namnoyo si sporo. Mistrzami
neapolitaskiej
opery
byli:
F.
Provenzale, jego ucze Alessandro Scarlatti, A.
Stradella, L. Vinci, L. Leo, N. Porpora i G. B.
Pergolesi. Do tej linii rozwoju opery naley te
twrczo Haendla. Z czasem pojawiaj si
w operze neapolitaskiej refleksy opery wyksztaconej we Francji czy Niemczech, opera
staje si coraz bogatsza i ywsza, szczeglnie
w zakresie muzycznym. Rozbudowanie scen
akompaniowanych, chru i taca nadao pniejszej operze neapolitaskiej peniejsze rysy

(J. A. Hasse, N. Jommelli, T. Traetta, F. Majo

oraz Ch. W. Gluck w okresie tworzenia oper
woskich). Dalsze losy opery neapolitaskiej
leay w rkach kompozytorw traktujcych
muzyk bardziej retorycznie i w stylu galant
(J. Ch. Bach, G. Sarti, N. Piccini i P. Guglielmi).
Opera buffa kultywowana zrazu w Rzymie i
Wenecji w Neapolu przesza w nowe stadium. Tre i tekst oper buffa wizay si czsto
z yciem ludu (std tyle w librettach dialektu
neapolitaskiego), dominuj typy bohaterw
znane z com-media dellarte (Pulcinella, Arlecchino itd.), muzyka ma bliski zwizek z poudniowo-woskim tacem i ludow piewnoci.
183. A. Scarlatti
Alessandro Scarlatti (1660-1725) by przypuszczalnie uczniem Carissimiego. Dziaa
gwnie w Neapolu i w Rzymie. Pozostajc
stale w kontakcie z monymi, ktrzy zamawiali
u niego opery, przebywa wiele poza granicami
Woch. By znakomitym mistrzem opery i oratorium, by te wsptwrc tzw. uwertury
woskiej, zoonej z czci szybkiej, powolnej
i znowu szybkiej. W stylu szkoy neapolitaskiej napisa okoo 120 oper. W ogle liczba
jego dzie jest niewiarygodna: blisko 700 kantat

solowych, liczne msze czterogosowe, psalmy,

madrygay, motety, serenady, sonaty kameralne i toccaty organowe ujawniaj wszechstronno tego wybitnego neapolitaskiego
kompozytora. Z jego oper trzy maj trwalsze
znaczenie: Mitridate Eupatore, Tigrane i Griselda.
Typowe dla Scarlattiego s arie da capo, a dalej
duety i piewy ansamblowe.
184. Opera we Francji przed Lullym
W XVII wieku gwnymi formami muzyki
francuskiej byy opera i taniec. W poprzednim
wieku typow form byy maskarady baletowe,
w caoci taczone, ale przeprowadzane scenicznie w ten sposb, e narrator objania akcj. Z maskarad zrodzia si z czasem forma ballet de cour, ujta w postaci sceny pochwalnej
dla krla (chr) i scen taczonych, piewanych
czy nawet przedstawianych przez akrobatw,
ktre pniej przerodziy si w sceny alegoryczne, w ktrych zreszt krl lubi sam wystpowa. Za temat tych scen suyy wtki
dramatu antycznego. Maria Medici, wychodzc
za m za krla Henryka IV, bya wiadkiem
wystawienia opery Periego Euridice, przedstawionej dla uwietnienia ich wesela. Dzieo to
a raczej ten typ opery podoba si wadczyni
do tego stopnia, e postanowia przenie t

form do Parya. Naturalnie usiowaa znale

i sprowadzi przede wszystkim Wochw, rzeczywistych twrcw tego gatunku. Do Parya
zosta zaproszony librecista Ottavio Rinuccitli.
Opera woska nie przyja si od razu; natrafiay na powane opory zwaszcza sceny afektowane, realistyczne, race smak wytwornych
estetw dworu.
185. Cambert
Robert Cambert (ok. 1628-1677) lansowany
by we Francji przez kardynaa Mazarina,
z pochodzenia Sycylijczyka (Mazzarini), ktry,
jak przed nim Richelieu, traktowa sztuki sceniczne jako materia dla swoich tez i celw politycznych, upatrywa w operach moliwoci
politycznej perswazji i agitacji. Zaprasza wic
do Parya muzykw woskich (Cavalli, Rossi),
ale mimo pewnej ich popularnoci nie udawao
mu si przekona o wyszoci woskiego pojmowania muzyki scenicznej nad rozbawion
i roztaczon dworsk muzyk francusk,
w ktrej balet by po prostu nieodzowny!
Cambert nie mia w Paryu powodzenia, cho
gwnie wskutek intryg panoszcego si tu
Lullyego, ktry potrafi wkupi si szybko
w aski dworu. Przenis si wic do Londynu,
gdzie prowadzi scen operow i akademi

muzyczn. Tam wystawi swoj Ariane i tam te

zosta w niewyjanionych okolicznociach zamordowany. Cambert uwaany jest za twrc
francuskiego recytatywu operowego, a tym
samym za twrc penej opery jako gatunku
scenicznego. Z dzie Camberta dochowao si do
naszych czasw niewiele utworw.
186. Lully
Pochodzcy z Woch Jean-Baptiste Lully
(wac. Lulli; 1632-1687, zmar w Paryu) by
kompozytorem, aktorem, tancerzem, dyrygentem i impresariem operowym w jednej osobie,
by te czowiekiem pozbawionym skrupuw,
gdy szo o wasny interes. Majc lat 14, pojawia
si jako nauczyciel jzyka woskiego na dworze
francuskiej ksiny, sam uczy si pilnie muzyki,
poznaje nowe dziea sceniczne, pniej sam pisze takie dziea, pozyskuje aski krla Ludwika
XIV i staje na czele zespou operowego, przepdzajc z otoczenia krla wszystkich niewygodnych sobie konkurentw. By mistrzem intrygi,
ale rwnoczenie kompozytorem zrcznym
i podnym. Jako skrzypek i dyrygent orkiestry
nadwornej formuje zesp 24 violons du roi.
Mimo i sam by Wochem, na polecenie krla
arcystarannie pracowa nad wytrzebieniem
z muzyki dworskiej wszechobecnej w Europie

muzyki woskiej, starajc si o stworzenie

francuskiej opery narodowej (tzw. tragedie
lyrique, ktr ukada wraz ze swym librecist,
poet Philippem Quinaultem). W operze woskiej przewaaa piewno; Lully akcentowa
pierwiastek deklamacyjny, orkiestrze pozostawiajc rol dramatycznej charakterystyki.
Opery Lullyego bray za temat antyczne tragedie heroiczne lub mitologi i z pewnoci odpowiaday przepychowi, jaki reprezentowa
Krl-Soce (Le Roi Soleil), za ktrego czasw
Francja wyrosa na pierwsz potg w Europie,
zdobywajc w niej hegemoni kulturaln. Lully
otrzyma tytu szlachecki i stanowisko
Secrtaire de roi. W czasie prawykonania Te
Deum z okazji wyzdrowienia krla w r. 1687
Lully, wybijajc takt lask, skaleczy sobie nog; nie usuchawszy rad lekarza, ktry chcia
ran leczy, zmar na zakaenie. Lully potrafi
nawiza do tradycji francuskich; wykonywane
na wzr woskich intermediw sceny taneczne,
tzw. ballets de cour, umiejtnie rozwin w balet
rdzennie francuski, co jednak nie byoby moliwe bez udziau monych i bez tradycji wystawie wczeniejszych. Jako kompozytor potrafi znale interesujce pomysy dramatyczne
i formalne. Dla celw dramatycznych stosowa
rne efekty (np. gr orkiestry con sordino,
efekty echa itp.); w zakresie formy stworzy

nowy typ tzw. uwertury francuskiej, opartej na

kontracie czci: rozpoczyna j majestatyczne
grave (zazwyczaj w tym czasie wchodzi do loy
sam krl z orszakiem dworskim), po nim nastpuje allegro (w takcie trjdzielnym, szybkie,
oparte na temacie imitowanym i rozwijane
w typie fugata), a cao koczy ponownie
grave. Taniec mia na dworze krla tak wielkie
powodzenie, e wprowadzono go rwnie do
opery. Z 19 oper Lullyego, komponowanych
do powierzchownie (nie bez udziau
uczniw), ale z bogatym uczestniczeniem chru
i baletu, za najlepsze uwaano Cadmus et Hermione, Alceste, Isis, Psych i Armide (l686)
z synnym monologiem w drugim akcie.
187. Pocztki baletu
Przedstawienia muzyczne, w ktrych zamiast
piewakw wystpowali tancerze, datuj si od
XV wieku. W renesansowych widowiskach
dworskich recytacje, muzyk, pantomim i taniec czono w jedn cao, posugiwano si
kostiumami, wzbogacano sceny coraz staranniejszymi dekoracjami. Tematy do widowisk
czerpano z wtkw greckiej lub rzymskiej mitologii, a postaci bstw odtwarzane byy czsto
przez samych panujcych. Z Woch formy te
przeszy do Francji, gdzie cieszyy si najwik-

szym powodzeniem, gdy uwietniay przepych

dworu i daway wadcom okazj do wytwornej
zabawy. Na dworze Ludwika XIV, ktry sam
bra chtnie udzia w widowiskach tanecznych,
wystawiano balety rnych autorw. W r. 1669
krl ufundowa synn Acadmie Royale de
Musique et de la Dance, dziki ktrej sztuka
baletowa zostaa wyodrbniona jako osobny
gatunek teatralny.
188. Campra i Marais
Andr Campra (1660-1744), Francuz pochodzenia woskiego, by duchownym, kapelmistrzem przy katedrze Notre Dame w Paryu.
Komponowa anonimowo balety i wkrtce sta
si wybitnym kompozytorem scenicznym dziki
temu, e potrafi czy ywo woskiego
pojmowania muzyki z francusk chci podobania si i wytwornoci, tak typow dla
przedstawicieli francuskiego dworu. Z jego dzie
scenicznych na uwag zasuguj Ifigenia
w Taurydzie (1704) i szereg baletw. Pisa te
arie (wieckie), motety i kantaty. Marin Marais
(1656-1728) by Francuzem: dziaa jako wirtuoz
violi da gamba, pniej jako kapelmistrz dworu
wersalskiego, dyrygent orkiestry operowej.
Oprcz oper (Alcide, Ariane et Bacchus, Sml)
pisa balety i muzyk do wystawianych na

dworze sztuk, a take utwory kameralne z towarzyszeniem basso continuo. Oper Alcide
i balet Pantomime des pages skomponowa
wsplnie ze swoim nauczycielem J. B. Lullym.
189. Opera woska w Niemczech i Austrii
Hegemonia muzyki woskiej w Niemczech
i Austrii wytworzya sytuacje niezwykle trudn
dla muzyki rodzimej. Kantorzy i organici dziaajcy w tych krajach w XVII wieku nie stanowi o oficjalnym yciu muzycznym, cho ich
dziaalno i dorobek miay si sta podstaw
najpeniejszego rozwoju baroku w muzyce. Ich
uprawian w kocioach twrczo przesonia
muzyka uprawiana na scenach i w lustrzanych
salach dworskich. Tu dziaali niemal wycznie
Wosi, zajmowali stanowiska dyrygentw kapel dworskich, zapraszani byli jako koncertmistrze zespow, jako piewacy sceniczni. Mona
powiedzie, e kady artysta woski by w pojciu wadcw wielokrotnie wicej wart i tyle
wicej opacany ni rodzimy artysta. Ksita
korespondowali wycznie z woskimi kompozytorami i librecistami, kultywowano oper
wosk. Woska muzyka staa si niedocignionym wzorem dla twrczoci rodzimej, jzyk
woski zacz by w muzyce obowizujcy, co
przetrwao do naszych czasw. W sumie obc

muzyk stawiano wyej ni wasn. Kompozytorzy niemieccy wyjedaj po nauk (i z koniecznoci) za granic, przybieraj obce nazwiska (Kusser po pobycie we Francji nazywa si
Cousser), pojawia si wielki snobizm, ktremu
ulega jeszcze Mozart. Obok artystw woskich
ogromne wzicie mieli w Niemczech i Austrii
artyci francuscy (literaci, baletmistrze, twrcy
kostiumw) i angielscy (aktorzy, zwaszcza
komediowi, i skrzypkowie). Opera woska dominowaa w tych krajach dugo i niepodzielnie.
W Monachium i w Hanowerze dziaali Agostino Steffani oraz jego ucze Pietro Torri,
w Drenie Antonio Lotti, na dworze wiedeskim, gdzie opera woska rozwina si najbujniej Antonio Caldara, Francesco Bartolomeo
Conti, Antonio Draghi, Giovanni Battista i Antonio Maria Bononcini, a take kompozytor
austriacki Johann Joseph Fux.
190. Fux i podstawy kontrapunktu
Johann Joseph Fux (1660-1741), Austriak pochodzcy z rodziny chopskiej, ksztaci si
prawdopodobnie
we
Woszech.
Dziaa
w Wiedniu, od r. 1715 by pierwszym kapelmistrzem dworu. Wybi si jako kompozytor kocielny i operowy; jego dziea sceniczne prezentowane byy w licznej obsadzie wykonaw-

czej i bogatej scenografii. Do naszych czasw

z jego utworw nie przetrwao wiele, kiedy
jednak by on uwaany za mistrza nad mistrze.
Skomponowa 18 oper, 12 oratoriw, liczne
psalmy, okoo 70 mszy, wiele partit orkiestrowych i dzie kameralnych. Najwaniejszym
dzieem Fuxa okaza si jego podrcznik kontrapunktu Gradus ad Parnassum (1725), ktry
tumaczony na wiele jzykw sta si na
dugie lata podstawowym dzieem dydaktycznym tradycyjnej techniki kontrapunktycznej.
Fux nawizywa w swym podrczniku do tradycji stylu a cappella Palestriny. (Waciwie
w adnym rozdziale podrcznika nie ma ani
ladu tego, co wkrtce miao si zdarzy
w Wiedniu w zakresie muzyki.) Fux trzyma
si tradycji, prac sw uj w formie dialogu na
temat praktyki kontrapunktu; jedn z osb
dialogu jest jako ucze sam Fux, drug
Palestrina, jako nauczyciel. Gradus ad Parnassum pisany by zrazu po acinie i tak te
kosztem cesarza wydany. Z podrcznika Fuxa
korzystali najwiksi: Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert i Hindemith.
191. Opera hamburska. Keiser
W Niemczech opery wystawiano nie tylko na
dworach ksicych, ale i w miastach, szczegl-

nie w tych, w ktrych odbyway si targi, np.

w Lipsku czy Hamburgu. Opery miejskie rniy si od dworskich przede wszystkim sam
tematyk przedstawie. Decydoway o niej
szerokie rzesze odbiorcw, przedsibiorcy myleli gwnie o wpywach kasowych i tak
narodzia si niemiecka opera. Zrezygnowano
z reprezentacyjnego
charakteru
dworskiej
opery i wprowadzono wzorem Wochw
elementy komiczne, tak bardzo lubiane przez
szersz publiczno. Pojawiaj si nowi bohaterowie, a piewane przez nich pieni podejmowane s przez wszystkich. Ze smakiem
przedstawie francuskich opery hamburskie nie
miay nic wsplnego. Akcje byy upraszczane
do minimum, element sensacji przechodzi na
pierwszy plan, miejska moga oglda nie tylko
sd nad bohaterem, ale nawet widzie, jak leje
si krew (ze wiskiego pcherza); dla uciechy
tumu poyczano z ogrodu zoologicznego wielbdy. Popularnym autorem tego typu oper,
lubianym przez lud, a wyklinanym przez kaznodziejw, by Reinhard Keiser (1674-1739),
ktry po pobycie w Brunszwiku i Kopenhadze
zosta dyrektorem opery w Hamburgu. Keiser
napisa okoo 100 oper, wiele arii i pieni,
sporo dzie kameralnych i kocielnych. Nie
mona mu odmwi inwencji melodycznej

i umiejtnoci posugiwania
w jego czasach) orkiestr.

si

(skromn

192. Telemann
W Hamburgu dziaa te inny mistrz niemiecki Georg Philipp Telemann (1681-1767),
wyksztacony w dziedzinie filozofii i prawa,
zaoyciel Collegium musicum w Lipsku, organista i kapelmistrz w wielu miastach niemieckich. Od r. 1721 przez 46 lat by miejskim
dyrektorem muzycznym w Hamburgu. Niezwykle czynny i ruchliwy, adaptowa wszystko,
z czym si w swoich podrach spotka (m.in.
te wiele polskich melodii). Skomponowa
wicej ni wspczeni mu Bach i Haendel razem wzici. Napisa w swoim arcypracowitym
yciu okoo 1000 suit orkiestrowych, dugie serie muzyki kameralnej, 12 rocznikw kantat
i wiele motetw, 46 pasji, liczne oratoria, 40
oper i setki dziel na rne okazje. W operach na
dugo przed Gluckiem i Mozartem wprowadzi
motywy charakteryzujce osoby i sytuacje.
Szczeglnie cenna jest jego muzyka instrumentalna. Za ycia by uwaany za najwikszego
kompozytora niemieckiego. Z jego dzie najpopularniejsze s dzi koncerty instrumentalne (na
najrniejsze instrumenty i z towarzyszeniem

przewanie smyczkw), uwertury, suity, tria

i sonaty.
193. Fasch
Johann Friedrich Fasch (1688-1758) dziaa
jak Telemann w rnych miastach niemieckich, osiad w kocu w Zerbst, gdzie zosta kapelmistrzem dworskim. Fasch by kompozytorem bardziej ni inni zwizanym z tradycj, jego
styl zamyka sijeszcze w technice polifonicznej,
on sam jednak wany jest w dziejach muzyki
z uwagi na fakt, e rozszerzy sonat triow
przez dodanie altwki do penego kwartetu
smyczkowego. Pisa opery, 69 uwertur, 21 koncertw, 7 rocznikw kantat i 12 mszy. Najpopularniejszym dzieem Pascha jest Koncert na
trbk, 2 oboje i smyczki. Wybitnym muzykiem
by te jego syn i ucze Carl Friedrich Fasch
(1736-1800), kapelmistrz i chrmistrz w Berlinie,
autor mszy, kantat i sonat fortepianowych.
194. Opera w Anglii
Opera angielska wywodzi si z masques,
widowisk dramatycznych, bogato inscenizowanych, uprawianych przez wybitnych poetw
XVI wieku (Ben Jonson, John Milton i in.). Byy
to widowiska zoone z songw, tacw, scen

dialogowych i pantomimicznych, w ktrych

gwn rol odgryway postacie naladujce
figury alegoryczne i pasterskie. W ariach (airs) i
dialogach (dialogues) pojawia si styl monodyczny, potem doczaj si do tych widowisk
chry i orkiestra. Poeta William Davenant
wprowadzi oper do Anglii, powodowany
powodzeniem, jakie miaa opera woska we
Francji oraz sami francuscy aktorzy dramatyczni. The Siege of Rhodes, wystawiona w Londynie w r. 1656, bya pierwsz faktyczn oper
angielsk (autor libretta Davenant, muzyk
pisao a piciu kompozytorw, wrd ktrych
najwybitniejszym okaza si Matthew Locke,
ok. 1630-1677, wielki modernista, fanatyczny
zwolennik nowych idei w muzyce).
195. Purcell
Henry Purcell (1659-1695) zmar modo, majc
lat zaledwie 36. Pochodzi z rodziny nadwornych muzykw; w wieku 6 lat piewa w chrze
przy Royal Chapel, muzyki uczy si u Pelhama
Humphreya. Majc lat 22 zosta organist
w opactwie westminsterskim, wczenie zaczyna komponowa. By najwikszym angielskim
kompozytorem swoich czasw; jak pniej Haendel i Bach, umia jednoczy w swojej twrczoci elementy obce, nie tylko woskiej muzy-

ki, ale te francuskiej i niemieckiej. Potrafi czy elementy ludowe i elementy popularnej
muzyki angielskiej z wysokim poziomem rzemiosa szkolonego na muzyce obcej. Pisa niezwykle duo dla sceny. W operze angielskiej
w drugiej poowie XVII wieku pojawia si rodzima forma muzyki dramatycznej, tzw. maska,
opera komiczna w tendencjach i charakterze,
czca poezj, piew i taniec z muzyk instrumentaln o coraz ambitniejszych rysach. Purcell
jest autorem a 54 utworw tego typu oraz
bardzo popularnych w jego czasach opracowa
szekspirowskich z muzyk. Nale tu przede
wszystkim przerbki dzie Szekspira, jak Tymon
Ateczyk, 1690, czy Burza, 1695. W r. 1689 powstaje jedyna opera Purcella Bido and Aeneas.
Pisa te liczne dziea wokalne, 68 anthemw
(antyfony chralne lub solowe z basso continuo, oparte na tekcie biblijnym), pieni,
hymny, ody, omiogosowe Te Deum i kantaty
wieckie (tzw. Welcome songs). Jest autorem 12
sonat triowych, 10 sonat kwartetowych, dzie
organowych i klawesynowych, uwolnionych od
intelektualizmu polifonicznego. Purcell by
miaym harmonikiem, bardzo autentycznym
prekursorem Haendla, ktry wiele mu zawdzicza. By talentem wszechstronnym,
twrc angielskiej muzyki narodowej.

196. Dido and Aeneas

Skomponowana w r. 1689 opera Dido and
Aeneas stanowi jedno ze szczytowych osigni
muzyki. W przeciwiestwie do innych dzie
scenicznych Purcella, ktre czsto okrelano jako p-opery, Dido jest prawdziw oper,
cho zrazu powstaa jako (nowego typu) muzyka teatralna. Pierwotnie dzieo to byo przeznaczone do wykona prywatnych, a cilej:
jako muzyka do przedstawienia w internacie
dla dziewczt. Gdyby Purcell y duej,
z pewnoci przypadaby mu w udziale rola
wybitnego kompozytora operowego. Dido and
Aeneas skada si z prologu i trzech aktw.
Muzyka pisana jest pod oczywistym wpywem
twrcw opery weneckiej, posiada jednak ton
angielski, narodowy. Dzieo to koczy passacaglia O let me weep!
197. Anthem w Anglii

Anthemto krtki utwr choraowy w jzyku

angielskim, oparty na tekcie z Biblii lub podobnego rda tekstw religijnych. Utwory takie wykonywano podczas mszy w kocioach
protestanckich. Istniay dwa rodzaje tej formy:
fuli anthem (oparty na penej fakturze chralnej) i verse anthem (zawierajcy partie soli-

styczne). Pierwsze kompozycje tego typu byy

wykonywane w XVI wieku, kiedy koci
w Anglii oderwa si od kocioa rzymskiego.
Uczyniono wtedy jzyk angielski jzykiem obrzdkw religijnych, anthem mia zastpi aciski motet obrzdku rzymskiego. Wielu wybitnych twrcw angielskich pisao anthemy:
w wieku XVI wybi si wrd nich Christopher
Tye, w XVII John Blow i Henry Purcell,
a w XVIII Haendel. Forma ta uywana jest
w Anglii i Stanach Zjednoczonych po dzie dzisiejszy.
198. Koncert kocielny
W epoce wczesnego baroku dominowaa
muzyka kocielna; waciwie bya to gwnie
muzyka wokalna, chocia ju coraz czciej
uywano w kociele instrumentw (pierwsze
sonaty na skrzypce i organy, organowy prelud
choraowy). W czasie caego dugiego okresu
baroku (pojtego szerzej) nawet najbardziej
muzycznie zaawansowani twrcy nie obywali
si bez praktyki w stylu a cappella (dzi wiemy,
e ich dziea tego typu miay bardziej charakter
wicze kontrapunktycznych i nie zahaczay
o rodzc si now harmonik). Znamienne, e
wszelkie nowe poczynania kompozytorw nie
spotykay si ze sprzeciwem kleru, lecz co wicej

 byy przeze popierane. Nowe koncepcje

jzyka muzycznego, oparte na basso continue
staway si z biegiem czasu jzykiem wasnym
kompozytorw, naturalizoway si. Tu warto
doda, e najwysze wadze kocielne pozostaway przy konserwatyzmie i std tyle poucze i zacht do komponowania w muzyce polifonicznej, par excellence wokalnej. Poniewa
jednak w tym gatunku muzyki niewiele ju
dao si powiedzie, kompozytorzy muzyki kocielnej jli poszukiwa moliwoci adaptacji
nowych tendencji, zwaszcza z zakresu muzyki
instrumentalnej i opery. Styl monodyczny, ktry
by podstaw pierwszych poczyna w zakresie
opery, przeniesiono na teren muzyki kocielnej.
W ten sposb zrodzia si forma koncertu kocielnego. Koncert kocielny obsadzony by zarazem wokalnie i instrumentalnie; do szybko
utrwaliy si w nim kanony przeniesione z oper,
gdy form t najczciej uprawiali kompozytorzy operowi. Koncert jako nazwa pojawi si
w II poowie XVI wieku w zwizku z rozwijajc si tendencj do dopeniania utworw
wokalnych akompaniamentem zespou instrumentw. Koncerty kocielne miay form kameraln. Typow technik byo dialogowanie
pomidzy poszczeglnymi partiami. Z oper
przeniesiono do koncertu kocielnego bogatsz
ornamentyk.

199. Oratorium
Rozwj opery przyczyni si niepomiernie do
powstania nowych form muzyki kocielnej,
form dramatyzowanych. Najwaniejsz z nich
jest oratorium, powstae przypuszczalnie z form
dialogowych (form dramatyczn miay ju
kontemplacyjne laudi). Oratoria komponowali
muzycy zwizani z kocioem czy katedr, nie
za z dworem. Zwracano si do szerokich rzesz
odbiorcw, std te miay one charakter jakby
opery bez akcji scenicznej. Do rozwoju tej formy
przyczynili si znacznie jezuici, ktrzy nie tylko
zachcali do pisania tego typu dzie religijnych
opartych na tekstach aciskich, ale te wprowadzali je do innych krajw, co z uwagi na aciski tekst i powszechnie znane religijne tematy nie byo trudne. Dla bliszego poznania
stylu oratoryjnego warto przeprowadzi porwnanie midzy powstaymi w tym samym
czasie i w tyche Woszech oper i oratorium.
W operze dominuje zasada sceniczna, w oratorium zasada koncertujca; w operze osoby
dziaaj, w oratorium akcja jest opowiedziana;
opera jest dramatyczna, oratorium epickie.
Polifonia dominuje w oratorium, nie w operze.
Udzia chrw w operze jest may, w oratorium
duo wydatniejszy, ale na odwrt: w operze jest

wicej samodzielnej muzyki instrumentalnej ni

w oratorium. Do rozwoju oratorium przyczynili
si: Alessandro Scarlatti, Legrenzi, Schutz, Haendel, a take
ucze
Carissimiego

Marc-Antoine Charpentier. Forma oratorium

przetrwaa do naszych czasw, przybierajc
charakter wiecki (datuje si to bodaj od
Haydna, ktry napisa dwa wieckie oratoria
z niemieckim tekstem Stworzenie wiata
i Pory roku). Wybitnym twrc form oratoryjnych ju w naszej epoce by Arthur Honegger.
200. Neri
Nazwa oratorium pochodzi od sowa oratorio
(sala modw w klasztorach). W rzymskich
klasztorach Filippo Neri (1515-1595, zosta pniej uznany za witego) zainicjowa w oratoriach popularne naboestwa, w ktrych wierni wykonywali piew (tzw. lauda), ujmowany
w formie dialogw (dialog oratoryjny). Zamknite tematycznie sceny z Biblii, historie
witych czy sceny alegoryczne stay si podstaw form dramatycznych, w duej mierze
rwnolegych do opery (podzia materiau na
pojedyncze przedstawiajce osoby i chry).
Rozrniano dwie formy oratoriw: oratorio latino i oratorio volgare, w pierwszym przypadku
podstaw by aciski tekst biblijny, w drugim

 swobodny woski tekst religijny. Muzyka

opieraa si na monodycznym recytatywie, typowy jej przykad mamy w dziele de Cavalierego Rappresentazioneli anima e di corpo,
wykonanym w Rzymie w 1600 r. w Oratorio
del Vallicela. Emilio de Cavalieri, dziaajcy
w Rzymie i Florencji, wprowadzi w tym
dziele recytatyw jeszcze przed Perim, by te
jednym z odkrywcw basso continue Obok
niego dziaali na polu oratoryjnym Giovanni
Francesco Anerio i Steffano Landi. Wykonania
oratoriw byy drogo opacanymi wielkimi
uroczystociami, rywalizowano, by pozyska
najlepszych piewakw. Sam Neri by teologiem, zajmowa si nauczaniem przedmiotw
teologicznych, opiekowa si te biednymi. Zasugi Neriego w zakresie muzyki kocielnej polegaj m.in. na skupieniu wok siebie znakomitych twrcw muzyki kocielnej (Animuccia,
Palestrina i inni).
201. Carissimi
Do rozkwitu oratorium przyczyni si najbardziej kapelmistrz kocioa Jezuitw w Rzymie Giacomo Carissimi (1605-1674). Tematami
jego 15 zachowanych oratoriw s sceny ze
Starego Testamentu (Jephte, Judicium Salotnonis, Balthasar, Jonas, Abraham et Isaac). Teksty

jego oratoriw pochodziy spod wprawnego,

lecz niestety nieznanego pira. Zachwyt budziy
przede wszystkim pikne sceny dramatyczne.
Carissimi pisa wiele, ale w czasie znoszenia
kociow jezuickich w XVIII wieku duo jego
dzie przepado (zdarzao si, e manuskrypt
jego sprzedawano jako makulatur). By autorem ok. 100 kantat, szeregu mszy i motetw,
by te znakomitym pedagogiem; studiowali
u niego pniejsi mistrzowie rnych krajw
Europy.
202. Viadana, Grandi i Benevoli
Rwnolegle do rozwoju opery i oratorium
przebiega rozwj coraz popularniejszej w tym
czasie muzyki koncertujcej. Wielkie zasugi na
tym polu mia Lodovico Viadana (wac. Grossi,
1560-1627), kapelan franciszkaski i kapelmistrz
kocielny w Mantui i Wenecji. Okoo r. 1602
wyszy pierwsze utwory z cyklu Concerti ecclesiastici, zbir motetw i psalmw z basso continuo na organach, w stylu bardzo odlegym od
zasad liturgicznych, co widoczne jest w zaczonych do zbioru czciach mszy. Viadana poszed na kompromis: pisa w zasadzie w polifonicznym czterogosie, ale gos najwyszy
traktowa wzorem zwolennikw monodii jako
solo wokalne, pozostawiajc z reguy inne

gosy organom, ktre tak naprawd czsto musiay zastpowa brakujcy peny chr.
Dla rozwoju muzyki kocielnej ten zabieg Viadany mia znaczenie decydujce. Kompozytor
pozostawi po sobie wielk ilo canzonett,
madrygaw i Sinfonie musicali a 8 voci per ogni
sorte distromenti. Z wolna w muzyce kocielnej
baroku pojawia si zasada operowania rodzimym tekstem zamiast uywanej w okresie renesansu aciny. Tradycje szkoy rzymskiej, tradycje palestrinowskie przetrway w gb XVII
wieku; szczeglnie w kapeli sykstyskiej unikano innowacji, kultywujc styl wokalnej, niedramatycznej polifonii. Ale w innych orodkach
rozwoju muzyki kocielnej we Woszech i poza
Wochami (Francja, Niemcy, Anglia) muzyka
kocielna rozwijaa si nowym torem. Wanie
we Woszech pojawiay si w muzyce kocielnej innowacje o zasadniczym znaczeniu. Viadana komponowa muzyk kocieln, ale inni
kompozytorzy woscy Carissimi, Monteverdi,
Cavalli, Legrenzi czy A. Scarlatti byli twrcami oper, co nie pozostawao bez wpywu na
styl ich muzyki kocielnej. Kompozytorem
muzyki par excellence kocielnej by w nastpnym wieku Francesco Durante ( 1684-1755),
wybitny kapelmistrz i pedagog kompozycji
(uczniowie: Pergolesi, Paisiello, Jommelli, Piccinni), jeden z gwnych przedstawicieli szkoy

neapolitaskiej, autor mszy, motetw, lamentacji, psalmw, oratoriw i madrygaw. Jego

najwiksze dzieo, Magnificat, wyrasta jako
dzieo wirtuozowskie daleko poza konwencje
swego czasu. Wspczesnym Viadanie by
Alessandro Grandi (ok. 1577-1630), kapelmistrz
w Ferrarze, Wenecji i Bergamo, autor motetw
na 2 do 8 gosw, Saltni brevi, Messe et Salmi
concertati i omiogosowej Messe concertate.
By wybitnym twrc muzyki kantatowej.
Z czasem muzyka religijna rozrastaa si do olbrzymich rozmiarw, zyskujc na wyjtkowej
monumentalnoci. Dzieem typowym jest tu
msza uroczysta Benevolego z okazji powicenia katedry w Salzburgu, na 52 gosy (16 wokalnych i 36 instrumentalnych) oraz organy
i basso continuo. Orazio Benevoli (1605-1672)
ksztaci si w Rzymie, dziaa w Austrii i
pniej w Rzymie. By autorem mszy
i psalmw, dalekich od ascezy Palestriny. Jego
dziea zachoway si niemal wycznie w manuskryptach.
203. Schtz
Typow form muzyki religijnej bya w XVI
i XVII wieku (jak ju wiemy) pasja, forma
wokalna lub wokalno-instrumentalna do tekstu
o mce Chrystusa. W epoce baroku wprowa-

dzono do pasji monodyczny recytatyw, co bezsprzecznie byo zasug Heinricha Schtza

(1585-1672), najwybitniejszego przed Bachem
autora pasji. Schtz prowadzi przez 55 lat kapel ksic w Drenie. Otrzymawszy stypendium do Wenecji, uczy si u G. Gabrielego, od
ktrego te duo przej w dziedzinie formy,
zwaszcza polichralnej. Przenis z Woch wiele
form wspczesnej mu muzyki, uprawia niemal
wszystkie gatunki, by te autorem pierwszej
niemieckiej opery Dafne (1627, zaginiona) oraz
pierwszego (rwnie zaginionego) baletu, 1638.
Pisa kantaty, motety, oratoria, koncerty i liczne
wieckie utwory wokalne, ale najwiksze zasugi pooy jako autor pasji (wedug w. Mateusza, Jana i ukasza), w ktrych zreszt obywa si bez instrumentw, kadc nacisk na
kunsztowny ukad czterogosowego chru,
przewanie imitacyjnego. W sumie Schtz czy w swojej twrczoci nowe formy woskiej
muzyki z elementami polifoniki kultywowanej
jeszcze bardzo silnie na Pnocy. Z jego dzie na
uwag zasuguj ponadto: Magnificat, 12 geistliche Gesnge i Die 7 Worte Jesu am Kreutze.
204. Kantaty
W pierwszej poowie XVI wieku wprowadzono krtk wokaln form, zwan kantat. Ta

nowa zupenie forma oparta bya na akompaniowanej monodii i pojawia si w miejsce zanikajcego bezpowrotnie madrygau. Pisano
kantaty wieckie lub religijne, wieckie przede
wszystkim we Woszech, religijne gwnie
w Niemczech, przewanie przy udziale niewielkiej iloci wykonawcw i instrumentw
towarzyszcych, zoone z recytatyww i ariosw (w miar rozwoju tej formy rozszerzanych
do penych arii). Pierwszymi twrcami takich
kantat byli Luigi Rossi, Giacomo Carissimi
i Alessandro Stradella. Luigi Rossi, autor
pierwszej opery woskiej pisanej dla Parya,
skomponowa a 100 kantat. Kantaty wieckie
pisali we Francji Charpentier, Campra, Bernier
i Clrambault. W Niemczech protestanckich
rozwijaa si kantata kocielna, oparta czsto na
chorale. Obok Schtza i Telemanna pisa kantaty
rwnie Buxtehude.
205. Schein i Buxtehude
Johann Hermann Schein (1586-1630) dziaa
jako kapelmistrz w Weimarze, a od r: 1616 jako
kantor w Lipsku. Uprawia pie wielogosow
wieck i religijn. Wrd jego dzie na
szczegln uwag zasuguj Geistliche Gesnge
(od 5- do 12-gosowych), motety (Cymbalun
Sionium, od 8- do 12-gosowych), 14-gosowe Te

Deum, madrygay (5-gosowe), pieni o krtkich formach (Waldliedlein) oraz 20 suit w formie
wariacji.
Dietrich
Buxtehude
(ok.
1637-1707), powszechnie podziwiany organista,
znany by przede wszystkim ze swoich improwizacji; Haendel, Bach i Telemann udawali si
specjalnie do Lubeki, aby posucha gry wielkiego mistrza. Buxtehude napisa szereg preludiw, fug, canzon i toccat na organy, szereg suit
wariacyjnych na klawesyn oraz wiele kantat.
Romantyk baroku, kompozytor peen fantazji,
w muzyce wokalnej szed ladem kompozytorw rzymskich, w muzyce instrumentalnej
wytworzy wasny styl, do ktrego mia pniej
nawiza Bach. Z licznych dzie Buxtehudego
zachowaa si tylko pewna- cz. Obok wymienionych form na uwag zasuguj jeszcze:
Missa brevis, Magnificat, 7 sonat triowych i arie
wokalne z towarzyszeniem instrumentu. Synna
jest jego Passacaglia d-moll, zbudowana na staym ostinato w basie, klasyczny wzr barokowej techniki wariacyjnej.
206. Praetorius: Syntagma musicum
Michael (Schultheis) Praetorius (1571/72-1621),
autodydakta, by kompozytorem, organist
i kapelmistrzem. Studiowa we Frankfurcie nad
Odr filozofi i teologi, w wielu miastach

niemieckich (m.in. w Drenie i Lipsku). Spor

cz swego majtku zapisa na dom dla ubogich. W historii muzyki znany jest gwnie jako
teoretyk, autor trzytomowej ksigi Syntagma
musicum, ktra jest najpeniejszym rdem
informacji o wczeniejszej muzyce oraz o muzyce wspczesnej kompozytorowi, a zwaszcza
o wszystkich uywanych w jego czasach instrumentach (z ilustracjami; tzw. Theatrum instrumentorum). Praetorius pisa w swym dziele
o wszystkim: o tradycjach piewu kocielnego
od starotestamentowej psalmodii poczwszy,
o wieckich tradycjach muzyki extra ecclesiam, o muzyce na dworach, w wojsku,
o etycznym i terapeutycznym oddziaywaniu
muzyki, o tacu i muzyce scenicznej, wreszcie
o filozofii muzyki. Komponowa muzyk dla
kocioa protestanckiego (Musae Sioniae na
chr od 2 do 12 gosw i fantazje organowe
oparte na choraach luteraskich). Z jego dzie
instrumentalnych znane s dzi najbardziej
utwory taneczne Terpsichore.
207. Delalande i muzyka religijna we Francji
Michel-Richard Delalande (1657-1726), pitnaste dziecko krawca, wyrs w Paryu na znakomitego organist. Z czasem zosta muzykiem
dworskim i powierzono mu muzyczne wycho-

wanie ksiniczek. W kocu zosta kapelmistrzem krlewskim. Pisa balety, dziea instrumentalne (Symphonies des soupers du Roi,
Symphonies des Nols itp.), ale najwiksze
zasugi zasugi dla muzyki francuskiej wnis
jako autor muzyki religijnej. Napisa 60 motetw, szereg mszy i synne Leons de tnbres.
Obok Delalandea na uwag zasuguj
Marc-Antoine Charpentier oraz duo wczeniej
dziaajcy Henri Dumont (de Thier, 1610-1684),
organista i kapelmistrz krlewski, kanonik, autor 5 Messes Royales en plein chant, motetw
i preludiw organowych. W sumie jednak
francuska muzyka religijna nie rozwijaa si tak
interesujco
jak
we
Woszech
czy
w Niemczech.
208. M. A. Charpentier
Marc-Antoine Charpentier (ok. 1636-1704) by
uczniem Carissimiego w Rzymie. Dziaa jako
kapelmistrz w Paryu. Wypierany notorycznie
przez Lullyego, napisa tylko dwie opery
i muzyk do kilku przedstawie teatralnych
Moliera
i
Corneillea.
By
jednym
z najwikszych mistrzw baroku europejskiego.
Ogromne znaczenie maj jego dziea religijne: 8
mszy, 30 psalmw z orkiestr, motety, oratoria
i kantaty. Z dzie oratoryjnych wielk saw

cieszyo si oratorium Le reniement de St. Pierre.

Pisa dziea religijne zarwno do tekstw francuskich jak i aciskich (oratoria: Judicium Salomo-nis, Extremum Dei Judicium). W dzieach
tego typu Charpentier szed ladami swego nauczyciela, Carissimiego.
209. Muzyka religijna w Anglii
Muzyka religijna w Anglii sza w dwu kierunkach: kultywowano stare pieni i psalmy
oraz wprowadzano pieni nowe omawiane
ju anthemy. W piewie anglikaskim teksty
psalmw i pieni odgryway zawsze wielk rol. Psalmy te znajduj si w ksigach zwanych
psalters i su nieodcznie liturgii rnych
kociow anglikaskich. Psalmy w wikszych
formach, czterogosowe przewanie, pisali niemal wszyscy wybitni kompozytorzy angielscy z
Tallisem, Byrdem i Gibbonsem na czele. W XVII
wieku pojawiy si wiksze zbiory psalmw,
wrd nich na uwag zasuguj zbiory
Ravenscrofta (1621) i Playforda (1677). W zblionych do kantat anthemach rozwijano formy
bardziej monumentalne, z czasem anthemy
przerodziy si w wielkie kantaty koncertujce
na gosy solowe, chr i orkiestr, szczeglnie
dziki wprowadzeniu (Purcell!) instrumentalnych wstawek (ktre w praktyce liturgicznej

czsto byy skracane lub pomijane). Ich zadaniem byo uwietnianie solennych naboestw,
tworzenie oprawy artystycznej dla wanych
uroczystoci pastwowych. Wielkie dziea tego
typu pisa w Anglii Haendel (m.in. synny zbir
czterech monumentalnych anthemw koronacyjnych napisanych na ceremoni koronacji
krla Jerzego II w katedrze Westminster w r.
1727).
210. Mielczewski
Muzyka religijna rozwijaa si w XVII wieku
rwnie w Polsce. Jej wybitnym przedstawicielem by Marcin Mielczewski (zm. 1651),
czonek kapeli dworskiej w Warszawie, pniej
kapelmistrz biskupa w Pocku. Mielczewski by
pierwszym przedstawicielem koncertu wokalno-instrumentalnego w Polsce, a take motetu i
psalmu. Jego dziea grywano nie tylko w Polsce. Mielczewski uprawia muzyk w stylu renesansowej polifonii (msze a cappella) oraz
dziea oparte na barokowym ju stylu koncertujcym (np. Missa Cennensiana na szeciogosowy chr i instrumenty). Najbardziej interesujce
w
jego
dorobku
s
wokalno-instrumentalne koncerty kocielne i instrumentalne canzony, dziea technicznie dojrzae, o
kunsztownej polifonice, niekiedy (canzony)

oparte na rytmach poloneza czy mazurka. W

koncertach uderza szczeglnie bogato zastosowana technika koloraturowa.
211. Lilius
Wan postaci w muzyce XVII wieku sta
si w Polsce Franciszek Lilius (ok. 1600-1657),
syn Wocha, urodzony i wychowany ju
w Polsce, kapelmistrz katedry wawelskiej,
kompozytor sprawny, reprezentujcy kierunek
rzymsko-wenecki, czcy wielki talent melodyczny z pewnoci rzemiosa. Pisa jak
i jego ojciec, Wincenty Lilius (zm. 1636
w Warszawie) msze i motety a cappella oraz
z towarzyszeniem instrumentalnym. W Polsce
dziaali jeszcze dwaj inni synowie Wincentego
Liliusa: Jan kapelmistrz we Wocawku,
i Szymon organista dworski w Warszawie.
Z dzie Franciszka Liliusa najbardziej znany jest
motet Jubilate Deo na piciogosowy chr, zespl instrumentalny i basso continuo oraz
Missa brevissima na chr omiogosowy,
o piewnej melodyce.
212. Pkiel
Karmelita Bartomiej Pkiel (zm. 1670) dziaa jako kapelmistrz na dworze krlewskim

w Warszawie, a pniej przy katedrze wawelskiej w Krakowie. Pisa muzyk kocieln

w stylu kompozytorw weneckich. Jest autorem mszy czterogosowej, motetw, kantat, pieni aciskich, koncertw i przypuszczalnie 40
tacw lutniowych. Najwietniejszym dzieem
Pkiela jest utwr Audite mortales na sopran, alt,
tenor, bas, 3 wiole i basso continuo. Forma tego
dziea waha si pomidzy dramatycznym dialogiem a oratorium. Obserwujemy tu zadziwiajc zaleno muzyki od tekstu, w melodyce uderza jej piewno. Z dzie chralnych
Pkiela na uwag zasuguj Msza wielkanocna,
napisana na chr mski Missa brevis, a zwaszcza Missa Pulcherrima, przepeniona pomysami
melodycznymi, mistrzowska w fakturze chralnej. Z czasw wczeniejszych pochodzi Missa
Concertatala Lombardesca, utwr 13-gosowy,
ujty w technice polichralnej.
213. J. Rycki
Wybitnym twrc polskiej muzyki religijnej
by te Jacek Rycki (ok. 1625/35-ok. 1704), dyrygent kapeli krlewskiej w Warszawie (nastpca Pkiela), gdzie wesp z I. C. Schmidtem
by kapelmistrzem krla Augusta II, a potem
w Drenie.
Pisa
utwory
wokalno-instrumentalne, gwnie koncerty kocielne

i motety koncertujce. W jego dzieach uderza

sprawno w posugiwaniu si rodkami techniki polifonicznej. Skomponowa szereg mszy,
hymnw i koncertw kocielnych a cappella
lub z towarzyszeniem instrumentw. Z jego
dorobku na uwag zasuguj: Magnificemus in
cantico, Magnificat i Dixit Dominus na chr i instrumenty.
214. Jarzbski
Polsk muzyk instrumentaln reprezentuje
obok nalecego do szkoy weneckiej Mikoaja
Zieleskiego Andrzej Rohaczewski, ale najwiksze zasugi w tym zakresie pooy Adam Jarzbski (przed 1590-1649), piszcy wycznie
muzyk instrumentaln. Jego gwne dzieo to
27 Canzoni e concerti na 2, 3 lub 4 skrzypiec (lub
na inne instrumenty, np. na fagot i puzon)
z basso continuo. W jednej z canzon Jarzbski
cytuje popularn kold Nu my, dziatki, zapiewajmy. W utworze Chromatica, opartym
sam tytu na to wskazuje na temacie chromatycznym, kompozytor idzie w lady twrcw
woskich. W szybkich czciach canzon pojawiaj si do czsto tace, wrd nich synna
jest cz taneczna zw. Tamburetta. Jarzbski
pochodzi z zamonej rodziny mieszczaskiej,
studiowa za granic, wiele podrowa, od r.

1619 by skrzypkiem w kapeli krlewskiej.

Zajmowa te stanowisko architekta krlewskiego i jest autorem poematu Gociniec albo
krtkie opisanie Warszawy (1643).
215. Instrumentalna muzyka XVII wieku
Klawesynici
niewtpliwie
wyprzedzali
swoj epok. Jako instrument akordowy, uniwersalny, solowy, w dodatku nieodzowny
w praktyce scenicznej i kameralnej, klawesyn
sta si instrumentem niemal eksperymentalnym. Ale o istotnym rozwoju muzyki nie miay
zadecydowa takie instrumenty, jak klawesyn
czy organy, lecz zespoy, tworzce si bardzo
wolno, dochodzce do standardowoci na drodze dugiej ewolucji. Nie wiemy, jak wygldaa
praktyka wykonawcza w zespoach przed r.
1600, brak nam jest przede wszystkim wystarczajcej iloci zapisw takiej muzyki. Wiemy, e
grano muzyk zespoow na wiolach, do ktrych doczay si niekiedy flety, a w szkole
weneckiej instrumenty blaszane. W Niemczech
praktykowano muzyk ni instrumenty dte.
W sumie o wytworzeniu si zespow zadecydowa rozwj wiol, budowanych w rnych
wielkociach, waciwie na wzr rejestrw
gosu ludzkiego. Strojone na pocztku na
wzr lutni w kwartach z tercj porodku,

wiole dzielono na: viola da braccio, czyli wiola

ramienna, i viola da gamba, czyli kolanowa,
w zalenoci od sposobu trzymania instrumentu (rnice te zachoway si dzi midzy
skrzypcami a wiolonczel, wygldajcymi
i strojonymi przecie podobnie). Skrzypce pojawiaj si nieco pniej (francuskie gigue,
niemieckie Geige). Osobn grup instrumentw
smyczkowych tworzyy instrumenty zaopatrzone w struny wspbrzmice (bourdon): lira
da gamba (o 14 strunach), lira da braccio (o 7
strunach) oraz archiviola da lira (o niskim rejestrze). Przypuszcza si, e skrzypce powstay
jako modyfikacja liry da braccio. Pierwsze
utwory zespoowe byy par excellence polifoniczne, przy czym wan rol odgrywaa tu
technika imitacyjna. W kompozycjach o charakterze tanecznym styl muzyki zblia si do
homofonii, a nadto te jest ywszy w rytmice.
Z form preferowane s fantazja, tace i canzony (te ostatnie pisane byy szczeglnie obficie
przez przedstawicieli szkoy weneckiej). Najwczeniejsze samodzielne dziea orkiestrowe
(canzony) powstay okoo r. 1580. W r. 1597
synna staje si Sonata pian e forte na zesp
wiol i puzony, napisana przez G. Gabrielego.
W Anglii gwnymi kompozytorami zespoowej muzyki byli Orlando Gibbons, ktry ju w r.
1610 wyda Fantasies na 3 wiole, oraz Matthew

Locke, autor 2-, 3- i 4-gosowych suit na instrumenty smyczkowe i dzie teoretycznych.

W Niemczech pierwsze dziea na zespoy instrumentalne
pisali:
Melchior
Franek
(1580-1639), Erasmus Widmann (1572-1634) i Valentin Hausmann (zm. 1611 lub 1614). Najwiksze jednak osignicia w tym zakresie mieli
kompozytorzy pnocnowoscy i weneccy (Florentino Maschera, Tiburtio Massaini i Lodovico
Grossi da Viadana).
216. Wielcy lutnicy
Ogromn rol w dziejach muzyki instrumentalnej odegray instrumenty smyczkowe.
Przy kocu XVI wieku pojawiy si skrzypce,
a z czasem wedug ich modelu zaczto konstruowa instrumenty wiksze altwk
i wiolonczel. Warto podkreli, e pierwsze
wiadomoci o skrzypcach spotykamy ju w XV
wieku, i to w Polsce, gdzie znany by instrument zwany skrzypice, uchodzcy za prototyp
waciwych skrzypiec. Opolskich skrzypcach
wspominaj te w swych traktatach Agricola
i Praetorius (XVI i pocztek XVII W.). Take
wysoki poziom sztuki lutniczej w Polsce w XVI
w. wskazywaby na wczeniejszy tu ni gdzie
indziej rozwj tego instrumentu. Skrzypce budowano przede wszystkim we Woszech, gdzie

powstaway najlepsze egzemplarze, ktre po

dzie dzisiejszy nie zostay zdystansowane ani
przez nastpnych budowniczych (lutnikw), ani
tym bardziej przez przemys. Budowano je we
Woszech w kilku orodkach; najsynniejsze
pochodz z Cremony, miasta w pnocnych
Woszech ze znanymi dynastiami budowniczych skrzypiec Amati, Ruggieri, Stradivari
i Guarneri. Pierwsza wielka szkoa budowy
skrzypiec powstaa w Brescii (Gasparo da Salo
i Paolo Maggini). W cigu dwu wiekw powstao okoo 20 000 mistrzowskich instrumentw dzie lutnikw z Brescii, Cremony,
Wenecji, Mediolanu i Neapolu. Jak dotd, nie
zdoano stwierdzi z ca pewnoci, na czym
polega tajemnica mistrzowskich instrumentw.
Decydujce znaczenie mia tu zapewne sam
wybr drewna, rnego zreszt dla rnych
czci skrzypiec. Konstrukcja instrumentu jego proporcje jest do zbadania, gorzej natomiast zeskiadnikami lakieru; nie jest wszake
pewne, czy chodzi tu tylko o lakier. Z lutnikw
innych krajw wymienia si Niemcw Jakoba
Stainera (1617-1683, pracowa jaki czas w Cremonie u Amatich) i jego ucznia Egidiusa Klotza.
Stainer by zwolennikiem reformacji, dosta si
do wizienia, a po przewlekych i kosztownych
procesach popad w obkanie. Syn Egidiusa
Klotza, Mathias Klotz (1653-1743), najwybitniej-

szy lutnik w rodzinie Klotzw, uczy si rwnie

lutnictwa w Cremonie. Wrd francuskich lutnikw znani byli: Claude Pierray, Jacques
Bocquay (obaj dziaajcy w pierwszej poowie
XVIII w.), Nicolas Augustin Chappuy, Edmond
Saunier, synny Nicolas Lupot (1758-1824), jego
rwienik Franois Louis Pique, Jean-Baptiste
Vuillaume (1798-1875, wietny imitator starych
instrumentw) i lutnicy z rodziny Cand. Z polskich lutnikw wybili si: w Krakowie Mateusz Dobrucki i rodzina Grobliczw (a zwaszcza
Marcin Groblicz Starszy), w Warszawie rodzina Dankwartw.
277. Amati, Guarneri i Stradivari
Najwybitniejszymi mistrzami cremoskimi
byli: Andra Amati (1500/05-ok. 1580), jego
synowie Antonio (1538-przed 1640) i Girolamo
(1561-1630) oraz jako najwybitniejszy syn
Girolama, Nicola Amati (1596-1684), nauczyciel
Stradivariego, Guameriego, Ruggieriego i Grancina. Hieronymus (lub Girolamo II, 1649-1740),
syn Nicoli Amatiego, nie by ju w swoim zawodzie takim mistrzem jak jego ojciec, jego
prace ustpuj te znacznie pracom Stradivariego. W rodzinie Guarnerich najwybitniejszym
lutnikiem okaza si Giuseppe Antonio Guarneri (zwany Guarneri del Ges, gdy swoje

dziea
czsto
oznacza
symbolem
JHS;
1698-1744). Wielk warto maj przede wszystkim jego pierwsze prace, jedna z nich bya potem wasnoci Paganiniego. Z rodziny Guarnerich na uwag zasuguj ponadto: Andrea
Guarneri (przed 1626-1698), Pietro Giovanni
(1655-1720, rwnie wietny skrzypek) oraz
Giuseppe Giovanni Battista Guarneri (1666-ok.
1739). Antonio Stradivari (1644-1737) posuy si
modelem synnego Nicoli Amatiego, ale jego
zainteresowania zdobyczami mistrzw z Brescii,
a zwaszcza Paolo Magginiego (Giovanni Paolo,
1580-ok. 1630), zawiody go do idei poczenia
waciwoci instrumentw obu mistrzw.
Okoo 1700 r. osiga niebywae mistrzostwo
w zakresie budowy skrzypiec i do koca ycia
tworzy szereg instrumentw niezwykej jakoci,
o wielkim dwiku j szlachetnym brzmieniu.
Podobno skonstruowa okoo 2000 egzemplarzy, w tym rwnie szereg altwek, wiolonczel
i kontrabasw. Zachowao si okoo 500-600
instrumentw Stradivariego. Z jedenaciorga
jego dzieci tylko dwoje zostao lutnikami. Tajemnic budowy skrzypiec przekaza uczniom,
wrd ktrych wane miejsce zajli: Carlo Bergonzi (ok. 1683-1747), dziaajcy pniej w Wenecji, Lorenzo Guadagnini (1695-1760), Nicola
Gagliano (ok. 1695-ok. 1758), Serafino Santo
(1678-1737) i Lorenzo Storioni (1751-1801).

218. Suita
Suita ma swoj dug prehistori. Jej pocztki sigaj jeszcze XIII wieku. Suita skada si
z tacw o kontrastowym charakterze i wykonywana bya najpierw na pojedynczych instrumentach (np. na lutni), pniej przez instrumenty smyczkowe, wreszcie przez orkiestr.
Sama nazwa formy nie bya wprowadzona od
razu; suity klawesynowe we Francji jeszcze
dugo nosiy nazw pices du clavecin, we
Woszech posugiwano si nazw partita:
w kadym przypadku chodzio o ukad tacw
silnie z sob skontrastowanych. Okoo r. 1650
suita miaa ju zazwyczaj cztery czci
(allemande, courante, sarabande i gigue),
w Niemczech i Anglii zbliaa si bardziej do
wyksztaconych ju form wariacji. Ukad ten
rozbudowywano dodajc inne tace, takie jak
menuet, gawot, bourre, passepied, rigaudon
czy polonez, co wszake nie zmieniao samej
istoty formy suitowej. Kady z tych tacw
mia odrbny rytm, charakter, odrbne metrum,
ulubione zwroty meliczne, cho zdarzao si, e
motywami tacw staway si motywy stae,
niemal wsplne dla wszystkich czci. Tace te
cechuje prostota, tylko niektre posugiway si
elementami kontrapunktu (kunsztowne pod

tym wzgldem byway np. pawany), tote ich

taneczny charakter nie ulega znieksztaceniu;
przeciwnie, wybitni kompozytorzy umieli wydobywa z tych krtkich zazwyczaj utworw
ekspresj tanecznego, dworskiego na og ruchu. Po Bachu i Haendlu kompozytorzy nie
uprawiaj ju tej formy, na pierwszy plan wysuwa si sonata; z suity przechodzi do sonaty
tylko menuet.
219. Sonata
Zasada basu generalnego przyczynia si
niebywale do rozwinicia nowych form. Jedn
z najwaniejszych staa si sonata skrzypcowa.
W miar doskonalenia si techniki gry skrzypcowej przybyway utwory komponowane zrazu
na wzr innych form (np. canzony), pniej
bardziej samodzielnie. Nie ma podstaw do sdzenia, e na rozkwit literatury skrzypcowej
wpyny dowiadczenia z gr na wioli, cho
np. figuracje na temat staego gosu cantus
firmus ywo przypominaj pniejsz ciaccon,
tak chtnie uprawian w literaturze skrzypcowej. Sama nazwa sonata pojawia si po raz
pierwszy w XVI wieku. Sonare znaczy brzmie,
okrelenie to uywano dla oznaczenia muzyki
niewokalnej, muzyki instrumentalnej. Pierwsze
zbiory samodzielnej zespoowej muzyki in-

strumentalnej pojawiy si we Woszech (Libro

I de Canzoni da sonare, Florentino Maschera,
1584). Podobnie jak suita, sonata skadaa si
z kilku kontrastujcych z sob czci. W poowie XVII wieku pojawiaj si dwojakiego typu
sonaty. W zalenoci od ich przeznaczenia rozrniano wwczas sonaty kocielne (sonata da
chiesa, 4 czci: powolna, szybka, powolna,
szybka) od sonat kameralnych (sonata da camera, 3 czci: szybka, powolna, szybka), zblionych do suit tanecznych. Kontrasty temp
wyzyskano do budowy form wieloczciowych
(u Legrenziego np. sonata da chiesa ma 5 czci).
Konwencjonalna, typowa forma sonaty kocielnej skada si z nastpstwa dwu par temp,
przy czym wolne czci s piewne (niekiedy
akordowe), natomiast szybkie wprowadzaj
elementy imitacji i fugata; niekiedy ostatnia
cz jest ywym tacem (gigue). Sonaty barokowe w niczym nie przypominaj pniejszych
klasycznych, w ktrych element rozwoju tematycznego stanie si tak wany. Charakterystyczn ich cech jest wyzyskanie idiomatyki
skrzypcowej, rozwinitej wydatnie dlatego, e
ich autorami byli najczciej skrzypkowie,
gwnie Wosi, do ktrych dopiero po jakim
czasie doczyli skrzypkowie niemieccy, angielscy i francuscy. Obsad sonatow tworzyo
z reguy trio instrumentalne (std nazwa: so-

nata triowa), 2 skrzypiec lub 2 inne instrumenty

melodyczne ujte s w monodycznie homofonicznej lub kontrastujco polifonicznej fakturze
na tle gosu basowego (lub klawesynu).
220. Cechy baroku w muzyce
Barok waciwy wyznaczony jest w historii
muzyki datami 1620-1680. W cigu szedziesiciu lat (w przyblieniu) zmienio si stosunkowo niewiele, by to jednak okres penego
rozkwitu zapocztkowanych we wczesnym baroku form i rodzajw muzyki. Okres ten charakteryzuje przede wszystkim przeniesienie nowych idei z Woch do innych krajw (Francja,
Niemcy). Wenecka szkoa operowa przeywa
w tym czasie niebyway rozkwit (ostatnie lata
twrczoci Monteverdiego), a jednoczenie we
Francji pojawiaj si zacztki opery ju narodowej (Lully). We Woszech dziaa Carissimi,
najwikszy wczesny twrca oratoriw. Wczesny barok odsoni nowe moliwoci stylistyczne, barok waciwy je wyzyska dla nowych form. Nie s to formy ustalone, pewne,
takie jakie znamy z muzyki pniejszej, klasycznej. Przeciwnie: w tym czasie formy
ksztatuj si na zasadzie swobodnej, nieschematycznej. Indywidualnoci twrcze tej epoki
znalazy w muzyce bodaj po raz pierwszy pene

pole do ukazania wasnej pomysowoci. Wida

to moe najwyraniej w muzyce instrumentalnej (zwaszcza pisanej na instrumenty klawiszowe). Pojawiaj si te formy muzyki kameralnej. W muzyce instrumentalnej przewaa
zasada koncertujca. Jest to te czas rozkwitu
instrumentw, ktre przejte z epok wczeniejszych, zostay tu podporzdkowane idei basu
generalnego i zwizanym z nim rnym formom harmonicznym. Organy czy klawesyn
pozwalaj na harmoniczne podporzdkowanie
muzyki nowym zasadom formalnym. We Francji pojawiaj si formy uwolnione od wci
jeszcze cicej na muzyce polifonii, formy taneczne, zoone z szeregu form mniejszych,
niemal okresowo zaokrglonych, znane jako
suity. Ustala si te forma uwertury francuskiej.
Najistotniejsze cechy baroku zale od poszczeglnych dokona najwikszych indywidualnoci tej epoki. Wosi Frescobaldii Carissimi, Niemiec Schtz i Francuz Lully wyznaczaj
nie tylko szczytowe osignicia epoki, ale te
indywidualne rozumienie moliwoci nowego
stylu i spadku po wczesnym baroku. Najwiksze
znaczenie ma tu oderwanie si od form wokalnych i emancypacja stylu instrumentalnego.
Uporzdkowanie i normalizacj wida wyranie
na przykadzie tworzcych si form. Istnieje
tendencja do budowy jasnej, zaplanowanej

w czasie. Utwory dziel si na czci (gwnie

na cztery, co na dugo pozostanie zasad
w muzyce instrumentalnej), jak w typowej dla
muzyki woskiej tego okresu sonacie triowej.
Pojawia si harmoniczna myl konstrukcyjna:
poszczeglne czci wystpuj albo w tonacjach
rwnoimiennych (zmiana trybu, a wraz z nim
charakteru i wyrazu muzyki), albo w tonacjach
pokrewnych tercjowo czy kwintowo. Wprowadzenie tacw do muzyki instrumentalnej
(tacw zreszt nie tylko rodzimych, np. sarabanda pochodzi podobno a z Meksyku!) nadao jej charakter ywy, przeciwstawny do
powagi kunsztownej polifoniki (stosowanej
w rwnolegle rozwijanej sonacie kocielnej
i w ricercarach). W muzyce niemieckiej, francuskiej i angielskiej tego okresu pojawiaj si
wpywy woskie, prze filtrowane jednak przez
wasne tradycje. Najwyraniej wida to
w muzyce francuskiej, ktra bez sprzeciww
przeja tylko zasad basu generalnego. Powadze i patosowi muzyki woskiej Francuzi potrafili przeciwstawi lekko i taneczno. Woskie
sonaty zostay odrzucone, a miejsce ich zajy
wspomniane ju suity i popularne uwertury,
dwu- lub trzyczciowe utwory o charakterze
wstpu do baletu czy opery, z charakterystycznym rytmem punktowanym, ktry nadawa
nawet wolno przebiegajcej muzyce dworski

wdzik. W okresie baroku rozwina si wydatnie muzyka instrumentalna, pojawi si

wrcz specyficzny styl instrumentalny w oparciu o nowe formy, z wyran tendencj do
wirtuozostwa, standaryzuje si z wolna, ale
do konsekwentnie muzyka zespoowa, formowana gwnie na instrumentach smyczkowych z klawesynem (lub organami) jako basso
continuo. W pniejszym czasie pojawia si
problem stroju instrumentw klawiszowych
(podzia oktawy na dwanacie idealnie rwnych czci wypiera podzia wynikajcy ze
strojenia czystymi kwintami, ktre dawao
stopnie nierwnomierne, uniemoliwiajce
znajdowanie si w dowolnie wybranej tonacji,
modulacyjne przejcia do tonacji odlegych itp.).
Sprawy akustyki muzycznej staj si w zwizku
z tym rwnie wane, jak dawniej problemy
prowadzenia gosw i doboru interwaw.
W peni wykorzysta moliwoci nowego,
rwnomiernie temperowanego stroju J. S. Bach
w swych preludiach i fugach z Das wohltemperierte Klavier.
221. S. Rossi, Marini i Legrenzi
W XVII wieku trzej muzycy woscy zasuguj
na wyrnienie: Salomone Rossi, Biagio Marini
i Giovanni Legrenzi. Salomone Rossi (1570-ok.

1630), woski kompozytor i skrzypek, ktry sam

siebie nazwa Ebreo (yd), muzyk na dworze
w Mantui, by jednym z najczynniejszych
kompozytorw swojego czasu. Wielkie zasugi
pooy zwaszcza w dziedzinie formy i techniki
wariacji instrumentalnych. Pisa sonaty (autor
pierwszej sonaty triowej), canzonetty i madrygay. By te wybitnym twrc muzyki synagogalnej (psalmy i cantica). Pochodzcy z Brescii
Biagio Marini (1597-1665), znakomity skrzypek,
by autorem przypuszczalnie pierwszej sonaty
na skrzypce solo (Affetti musicali, 1617), sonat
kocielnych i kameralnych, dzie chralnych
i opery. Przyczyni si znacznie do Usamodzielnienia si skrzypiec jako grnego gosu
w zespole instrumentw. Giovanni Legrenzi
(1626-1690) by organist w Bergamo, a pniej
kapelmistrzem przy kociele w. Marka w Wenecji (powikszy zesp orkiestrowy do imponujcej wwczas iloci 34 muzykw). Pisa sonaty kameralne i kocielne na 2 do 7 gosw,
a take opery (ju w Eteocle e Polinice z r. 1675
wprowadzi ari da capo), oratoria, kantaty,
psalmy i msze.
222. Vitali, Bassani i szkoa boloska
W XVII wieku wanym centrum muzyki
staa si Bolonia. Tu dziaali Torelli i Corelli, za-

sugujcy na osobne omwienie. Z innych reprezentantw szkoy boloskiej na pierwszy

plan wybili si Vitali, Bassani i Domenico Gabrielli. Kompozytorzy ci pisali gwnie muzyk
instrumentaln i przyczynili si do rozwoju
szeregu form muzycznych okresu baroku,
zwaszcza formy sonaty triowej i concerto
grosso. Ich dziea cechowaa wyrazisto formy
i szlachetno linii melodycznych. Giovanni
Battista Vitali (1632-1692), urodzony w synnej
z lutnictwa Cremonie, komponowa popularne
i wielokrotnie drukowane sonaty triowe. Jego
syn, Tommaso Antonio Vitali (1663-1745), by
autorem synnej Ciaccony i dzie kameralnych.
Giovanni Battista Bassani (1647-1716) by organist i autorem dzie kameralnych, 11 oper,
kantat i 12 oratoriw.
223. Veracini
Francesco Maria Veracini (1690-ok. 1768) by
wybitnym skrzypkiem, uczniem swego wuja
Antonia Veraciniego, a take Casiniego i Gaspariniego. W r. 1714 wystpi w Wenecji z tak
wielkim powodzeniem, e przeraony jego
wielkimi umiejtnociami Tartini przenis si
do Ancony, gdzie odda si doskonaleniu techniki skrzypcowej, aby mc stan do skrzypcowego pojedynku z Veracinim, co w tym czasie

zaczynao by niesychanie modne. Veracini

koncertowa i dziaa w Londynie, Drenie
i w Pradze. Pod koniec ycia zamieszka w Pizie, gdzie zmar w skrajnej biedzie. Napisa 24
sonaty na skrzypce i basso continuo, ktre
wyda w Drenie i w Londynie. W manuskrypcie
pozostawi
szereg
koncertw
skrzypcowych, symfonii, kantat, arii i 5 oper,
a take prac z zakresu teorii. Jego skrzypcowe
sonaty pisane w oryginalnej i bardzo indywidualnej technice smyczkowej pozostaj
w repertuarze skrzypkw do dzi.
224. Torelli
Giuseppe Torelli (1658-1709) by (przypuszczalnie) twrc koncertu na skrzypce z towarzyszeniem instrumentw (napisa 6 dzie tego
typu). Dziaa zrazu jako altowiolista, pniej
jako kapelmistrz w Ansbach i jako skrzypek
w Bolonii. Przypuszczalnie te jest pierwszym
twrc formy concerto grosso (z pewnoci jego
dziea tego typu byy publikowane przed innymi: Concertigrossi con una Pastorale per il santissimo Natale na 2 skrzypiec koncertujcych, 2
dalszych skrzypiec, altwki i basso continuo,
1709). Form koncertu skrzypcowego Torelli
rozwin z istniejcej ju formy sonaty na
trbk z towarzyszeniem zespou smyczkowego.

Zarwno ta forma jak i concerto grosso opieraj

si na trzyczciowoci (tempa: szybkie, powolne, szybkie). Tego rodzaju formy uprawia
te urodzony w Weronie Evaristo Felice
dallAbaco (1675-1742), dziaajcy w Monachium
i Brukseli, autor muzyki wycznie instrumentalnej (co wwczas byo rzadkoci). DallAbaco
napisa m.in. 24 sonaty skrzypcowe, 12 sonat
triowych, 12 concerti da chiesa i 6 concerti
grossi. W dzieach jego uderza znaczne rozbudowanie formalne.
225. Koncert solowy
Pierwsze koncerty solowe datuj si z przeomu XVII i XVIII wieku. Ich autorami byli
kompozytorzy woscy. Wybitnym twrc, producentem niemal koncertw solowych by Antonio Vivaldi, autor ponad 200 koncertw na
skrzypce i orkiestr smyczkow z udziaem
klawesynu lub organw. Koncerty solowe wyrosy na tle formy concerto grosso. Pierwsze
utwory tego typu pisa Giuseppe Torelli (1698:
Koncert na skrzypce z towarzyszeniem orkiestry), wkrtce po nim podobne dziea napisali
Albinoni i Jacchini. Form koncertu ustali
wspomniany Vivaldi; koncert solowy by
kompozycj
trzyczciow
(tempa:
allegro-andante-allegro). Tutti opierao si na ste-

reotypach, jednym z najpopularniejszych byo

operowanie dwikami akordu. Solista natomiast prezentowa cay wczesny zasb efektw wirtuozowskich, do ktrych naleay szybkie biegniki, arpeggiowane akordy, dwiki
podwjne itp. Z czasem wielk konkurencj dla
koncertw skrzypcowych stay si koncerty
fortepianowe. Ich twrc by J. S. Bach.
226. Corelli
Arcangelo Corelli (1653-1713) by kapelmistrzem opery, nadwornym muzykiem szwedzkiej krlowej Krystyny (mieszkajcej w Rzymie), wreszcie muzykiem kardynaa Ottoboniego. Kompozycje swoje pisa w cyklach po 12
utworw: dwa cykle sonat kocielnych, dwa
cykle sonat skrzypcowych (wrd nich jest
synna Lafollia, 1700) oraz cykl concerti grossi
(1712), w ktrych kompozytor przeciwstawia
may zesp kameralny duemu zespoowi
penej orkiestry. W jego muzyce wida przenikanie dwu tendencji: sonaty kocielnej (czci:
wolna, szybka, wolna, szybka) z jej fugowanymi, ywymi partiami i sonaty kameralnej (czci: szybka, powolna, szybka). Zarwno muzyka,
jak i dziaalno pedagogiczna Corellego wywary ogromny wpyw na rozwj gry skrzypcowej w Europie. Corelli by twrc nowej

techniki skrzypcowej, metodycznie uporzdkowanej, szczeglnie w zakresie rozmaitych

sposobw smyczkowania, gry podwjnymi
dwikami i akordami. Do jego uczniw naleeli m.in. Gerrfiniani, i Veracini.
227. Concerto grosso

Concerto oznacza w jzyku woskim zarwno

wspdziaanie, jak i pojedynek. W XVI i XVII
wieku nazwa concerti odnosia si najpierw do
dzie chralnych, a pniej do dzie instrumentalnych wykonywanych przez wiksz grup
muzykw, gwnie w technice przeciwstawiajcej sobie dwa chry lub dwa zespoy. Nawizujc do tych praktyk, kompozytorzy stworzyli przy kocu XVII wieku, i w ramach muzyki
instrumentalnej form concerto grosso, w zarysach analogiczn do sonaty kocielnej czy
kameralnej. Przeciwstawiono sobie pen orkiestr (tutti) i grup solistw (concertino). Tematy przechodziy z jednej grupy do drugiej
(penej), korzystano wiele z dynamicznie eksponowanych dziaa echa. Concerti grossi
byy wieloczciowe, tempa zmieniay si,
wolne czci nastpoway po szybkich kontrastowo, jak to byo zreszt w zwyczaju w tej
epoce. Prym wiedli w tej nowej, ulubionej
formie Wosi: Corelli i Vivaldi to mistrzowie

tego rodzaju muzyki, ktra jeszcze po dzie dzisiejszy chtnie jest suchana. Concerti grossi
pisano gwnie na orkiestr smyczkow, ktrej
przeciwstawiano kilka instrumentw, np. dwoje
skrzypiec i wiolonczel. Z instrumentw dtych
tworzyy czsto oboje czy trbki. Concertina
byy z reguy bogatsze ni tutti (ktre byo na
og mechanicznie powtarzane), korzystano
w concertinie
przede
wszystkim
z koncertujcej maniery zdobniczego wzbogacania tematw. Concertino okrelano rwnie
jako concertato (lub concertante), tutti jako ripieno lub concerto grosso (std nazwa gatunku).
W formie concerto grosso J. S. Bach napisa
swoje Koncerty brandenburskie.
228. Frescobaldi
Rzymianin Girolamo Frescobaldi (1583-1643),
piewak i klawesynista, organista w. Piotra,
wielka sawa w tym zakresie, by jednym
z najwczeniejszych mistrzw samodzielnej
muzyki instrumentalnej. By jak jemu wspczeni zwolennikiem jednotematycznoci (ricercare), cho w formach typu canzony wykazywa tendencje wrcz przeciwne. Pisa te toccaty, capriccia i organowe utwory kocielne
ujte w zbiorze Fiori musicali. Pozna w czasie
podry w subie monych niderlandzk i an-

gielsk muzyk instrumentaln. By mistrzem

kontrapunktu i wirtuozem w zakresie rnych
technik sucych pogbieniu wyrazu (durezze
i stravaganze), troszczy si nie o prawidowo
w prowadzeniu gosw, lecz o intensywno
ekspresji, ktr trudno nie nazwa subiektywn. Z punktu widzenia ewolucji muzyki mona
go nazwa manieryst najwikszego formatu;
nie tworzy nowych form, lecz przejmowa ju
zastane, udoskonalajc ich konstrukcj i pogbiajc wyraz. Najwiksze osignicia mia na
polu formy toccatowej. Toccata Frescobaldiego
skadaa si z wielkiej iloci przewanie bardzo
zwile uformowanych czci (przy wielokrotnych zmianach tempa); po raz pierwszy te
mwi kompozytor w przedmowie do zbioru
Toccatee Partite (1614-16) o swobodzie wykonawczej, obejmujcej przede wszystkim
zmiany tempa.
229. Sztuka improwizacji
Wczenie w muzyce wprowadzona zasada
improwizacji opiera si na jednoczesnym wynajdowaniu i realizowaniu pewnego spjnego
stylistycznie rodzaju muzyki. Nie ma tu miejsca
ani na komponowanie, ani na interpretacj, jest
tylko sama realizacja, ktra w swoich walorach
artystycznych nie powinna ustpowa kompo-

zycji napisanej. W istocie rzeczy improwizacja

nigdy nie moe by porwnywana z prac
twrcz, na ktr skada si namys, prbowanie,, wybr i korektura. W muzycznej praktyce
improwizacja opiera si czsto na zasadzie wariacyjnej (tak miao si sta kilka wiekw pniej w muzyce jazzowej). Na podou figury
basowej (ostinato) improwizacja umoliwiaa
rozwj takich form jak folia, passamezzo czy
romanesca. Z czasem improwizowano nawet
w technice kontrapunktycznej. W epoce barokowej wirtuoz organowy czy klawesynowy
musia umie improwizowa peny akompaniament z jednej linii basowej (tzw. bas figurowany). Sweelinck, Frescobaldi, Buxtehude,
a pniej. Haendel czy Bach posiadali umiejtnoci improwizowania wielkich form polifonicznych, ktrych ukoronowaniem staa si fuga.
230. Scheidt, Froberger i Pachelbel
W niemieckiej muzyce organowej trzech
wybitnych muzykw Scheidt, Froberger
i Pachelbel stworzyo nowy styl. Samuel
Scheidt (1587-1654), ucze Sweelincka, dziaa
w Halle. By mistrzem wariacji na temat znanych pieni. Autor licznych dzie klawesynowych i organowych oraz utworw z gatunku

koncertw kocielnych, w r. 1624 opublikowa

3-tomowy zbir Tabulatura nova, zawierajcy
opracowania choraw, pieni i tacw, wariacje, fantazje, toccaty, fugi, kanony i inne utwory
na organy. Obok niego wybi si w Niemczech
ucze Frescobaldiego Johann Jacob Froberger
(1616-1667), nadworny organista cesarza Ferdynanda, autor czteroczciowych suit (allemande, courante, sarabande, gigue) i dziel czcych zdobycze klawesynowej muzyki francuskiej z technikami stosowanymi przez Frescobaldiego (toccaty, fantazje, canzony i ricercary). Johann Pachelbel (1653-1706) dziaa
w Wiedniu i wielu miastach niemieckich. Pisa
jak Froberger suity, toccaty, ricercary i fugi; jego
utwory organowe miay wielki wpyw na Bacha (zwaszcza na jego Choralvorspiele). Wane
miejsce w twrczoci Pachelbela zajmuj zbiory
wariacji
(Musicalische
Sterbens-Gedancken
i Hexachordum Apollinis).
231. Prelud choraowy
Na podou melodii choraowej tworzono na
organach kompozycje, ktre okrelano mianem
preludu choraowego. Prelud choraowy wywodzi si z praktyki organistw, ktrzy rozpoczynali nim wsplny piew choraowy
w kociele. Z czasem forma ta zyskaa na au-

tonomii, wypracowano jej kunsztowne zasady

i utworzono rne jej gatunki. W zalenoci od
sposobu wykorzystania chorau przybieraa ona
rne postaci. Czasem na tle swobodnych harmonii przedstawiano melodie w bardzo bogato
zdobionej wersji. Niekiedy fragmenty znanej
melodii chorau suyy do ksztatowania tematw improwizacyjnie ujmowanych fug.
W jeszcze innych przypadkach melodii choraowej przedstawianej w postaci dugich wartoci rytmicznych towarzyszyy jej wasne fragmenty. W kocu uprawiano te wariacje zbudowane na melodiach choraowych. Form t
kultywowano szczeglnie chtnie i rnorodnie
w okresie baroku. Wybitnymi przedstawicielami preludu choraowego byli Pachelbel, Buxtehude i J. S. Bach, ktry tworzy jej najwspanialsze przykady.
232. Kuhnau
Muzyka instrumentalna przechodzia swoje
koleje. Formy nie pojawiay si od razu, lecz
byy wynikiem powolnej ewolucji.- I tak np.
form sonaty triowej z muzyki skrzypcowej
przeszczepi na muzyk klawesynow w Niemczech Johann Kuhnau (1660-1722). We Woszech
uczyni to Bernardo Pasquini (1637-1710), autor
oper, oratoriw i dzie organowych, kontynuu-

jcy styl Frescobaldiego. Kuhnau czowiek

wyjtkowo wszechstronny i znakomicie wyksztacony by organist lipskim, poprzednikiem Jana Sebastiana Bacha w kociele
w. Tomasza. Pisa sonaty programowe (sonaty
biblijne, biorce za temat walk Dawida z Goliatem, uzdrowienie muzyk Saula itd.). Utwory
tego typu nie miay ustalonej formy, rozwijay
si swobodnie, roztaczay przed suchaczami
programowe obrazy, dbajc zreszt nie o akcj,
lecz o opis uczu swoich bohaterw. Kuhnau
nie jest jak dugo sdzono twrc pierwszej w historii muzyki sonaty fortepianowej
(pierwszymi autorami sonat tego typu byli
Strozzi, Legrenzi i Cazzati), przyczyni si
wszake najpeniej do tego, e utwory fortepianowe stay si ulubionym repertuarem mionikw muzyki. Skomponowa rwnie wiele
kantat i dzie kocielnych, a take jest autorem
satyry na mod pisania pod wpywem Wochw.
233. Biber
Jak Kuhnau, autorem programowych sonat
by rwnie Austriak Franz Biber ( 1644-1704),
wybitny twrca, kompozytor suit smyczkowych
i muzyki kocielnej. Podrowa wiele jako
skrzypek, w swoim czasie uchodzi za najzna-

komitszego wirtuoza, miaego w pomysach

(wprowadzi m.in. scordatur, czyli przestrajanie skrzypiec celem uatwienia sobie gry
w trudniejszych tonacjach, zoone rozwizania
dla gry dwudwikami oraz gr do VII pozycji).
Dziaa w Salzburgu jako kapelmistrz dworski.
Ok. 1675 r. powstaa jego najciekawsza kompozycja programowa

instrumentalny
zbir Sonaten zur Verherrlichung von 15 Mysterien aus dem Lehen Mariae ktra moe by
uwaana za dzieo zapowiadajce podobne tematy w twrczoci Messiaena. Pisa rwnie
msze i litanie, a take opery. W dzisiejszym repertuarze wykonawcw znajduj si przede
wszystkim jego utwory instrumentalne.
234. Francuska muzyka instrumentalna
Jako instrument solowy instrumentem
pierwszoplanowym w muzyce francuskiej staje
si klawesyn, zwaszcza w opracowaniach tacw. Usuwany nieco na plan drugi przez
wszechobecn lutni, pojawia si w XVII wieku
jako instrument typowy dla nowego stylu.
Najwaniejszym autorem muzyki klawesynowej by w tym czasie Jacques Champion de
Chambonnires (1601/11-1672), pochodzcy z rodziny muzykw, klawe-synista dworski, wybitny pedagog, autor wielu dziel, ktre

w wikszoci zaginy. Zachoway si dwa zeszyty Pices de clavecin. Wpyw kompozytora

siga daleko poza Francj, ulega mu m.in.
Froberger i szereg innych twrcw niemieckich.
Wane miejsce w dziejach muzyki zajmuje jego
ucze Henri dAnglebert (1628-1691), za jego
nastpcy Couperin i Rameau potrafili zapewni
hegemoni klawesynowej muzyki francuskiej
w wieku nastpnym, XVIII. Muzyka klawesynowa pozostawaa w sferze wieckiej, podczas
gdy muzyka organowa jeszcze wizaa si
z muzyk kocieln. Klawesynowe dziea czyy si z tacem stylizowanym, niesucym
do taczenia, lecz do suchania. Szereg tacw
czono w grupy zwane suitami; poprzedniczkami suity byy pary tacw kontrastowych (jak np. pawana i gagliarda, passa-mezzo
i saltarello, a w Niemczech Dantz i Nachdantz).
W suicie cztery najczciej uywane tace tworzyy nowego typu standard: allemande
i courante, sarabanda i gigue. Od XVI do XVIII
wieku klawesyn i zwizane z nim formy byy
obok muzyki organowej reprezentowane najpeniej.
235. Pepusch i ballad opera
John Christopher Pepusch (1667-1752) urodzi
si w Berlinie, dziaa jednak w Anglii jako

kompozytor, pedagog, instrumentalista i dyrygent, a take jako organizator ycia teatralnego.

By wyjtkowo wszechstronnie wyksztaconym
muzykiem (jako muzykolog zajmowa si
dawn muzyk). Pisa kantaty, koncerty i sonaty instrumentalne, ale dla historii muzyki
pozosta przede wszystkim autorem The Beggars Opera (Opery ebraczej, jej dalszym cigiem
bya opera Polly). Opera ebracza powstaa w r.
1728. Autorem tekstu by John Gay. Nowy typ
opery za trzy grosze wypiera opery woskie
i francuskie, cho nie mg si z nimi rwna,
jeli chodzi o poziom artystyczny. Natomiast
wane byy moralne i socjalne oskarenia, ktre
tego typu dziea z sob wnosiy, niekiedy
w formie agresywnej. Popularnymi postaciami
takich oper byli ebracy, kaci i dziewczyny
z marginesu spoecznego. Trzeba przyzna, e
dotd nigdy postaci z nizin spoecznych nie
pojawiay si na scenie. Pod wzgldem muzycznym angielskie opery popularne zadowalay
si zestawieniem pieni ludowych i ulicznych.
Beggars Opera Gaya i Pepuscha bya dzieem
wzorcowym dla opery balladowej, ballad opera,
ktra przeciwstawiaa si operze woskiej, parodiujc j i wprowadzajc pieni i ballady typu ludowego (na og o nikej wartoci muzycznej).

236. Steffani
Agostino Steffani (1654-1728) ksztaci si
w muzyce w Monachium i w Rzymie, studiowa teologi we Francji i we Woszech. Jako
dyplomata dziaa w Hanowerze, gdzie jednoczenie by kapelmistrzem operowym. By te
organist dworskim w Monachium. Pniej
przebywa w Brukseli. W roku 1707 zosta biskupem. Przyjani si z Leibnizem. Waciwie
nie zaprzestawa nigdy dziaalnoci muzycznej.
Pisa kameralne sonaty triowe, kantaty, madrygay, bardzo wane dla rozwoju muzyki duety kameralne (85) i opery w Stylu pnoweneckim, ktrymi wywar pewien wpyw nawet
na Haendla. Z oper Steffaniego najwiksz
warto przedstawiaj Marco Aurelio (1681),
Salome (1685), Servio Tullio (1686), Henrico Leone (1689, napisana z okazji otwarcia nowej
sceny operowej w Hanowerze) i Arminio (1707).
Z muzyki religijnej trwa warto zachowaa
6-gosowa kompozycja Stabat Mater z towarzyszeniem orkiestry smyczkowej i organw.
237. Szarzyski
Stanisaw Sylwester Szarzyski y i dziaa
na przeomie XVII i XVIII wieku (dokadne daty
nie s znane). By czoowym przedstawicielem

polskiego pnego baroku. W bibliotece kolegiaty w owiczu zachowaa si pewna ilo

utworw, gwnie koncertw solowych wokalno-instrumentalnych (Jesu spes mea, Ave
Regina, Pariendo non gravaris, Veni Sancte Spiritus), zblionych do kantat woskich, zestawionych z kilku odcinkw z sob kontrastujcych, bd ywych i wirtuozowskich, bd spokojnych i niemal kontemplacyjnych. Bogata
inwencja melodyczna oraz wirtuozeria wokalna
i instrumentalna (biegniki, ornamentyka)
wskazuj na wielki talent twrczy Szarzyskiego. Interesujce s rwnie dwa inne
utwory kompozytora: motet koncertujcy Ad
hymnosad cantus na chr mieszany i instrumenty i jedyny zachowany utwr wycznie
instrumentalny Sonata na dwoje skrzypiec
i organy, dzieo kontrastowe, zaczynajce si
i koczce adagiem. Sam Szarzyski jest postaci nieznan, nie wiadomo, czy pochodzi z rodu
Spw-Szarzyskich, ktry wyda poet, pewne
jest tylko, e by czonkiem zakonu cystersw.
238. Gorczycki
Obok Szarzyskiego wan postaci polskiego
pnego baroku by Grzegorz Gerwazy Gorczycki (ok. 1667-1734), wyksztacony w Pradze
Czeskiej ksidz, kompozytor i kapelmistrz.

Dziaa w Krakowie, tu od r. 1698 by kapelmistrzem kapeli katedralnej na Wawelu. Pisa

dziea wokalne a cappella (w stylu Palestriny),
a
obok
nich
kompozycje
wokalno-instrumentalne, blisze epoce, w ktrej y,
a przez to i dla nas bardziej interesujce (nale
do nich przede wszystkim motet Laetatus sum,
Completorium i Litania). Wrd kompozycji
a cappella wane miejsce zajmuj: Tota pulchra
est Maria, Ave Maria i Sepulto Domino,
a zwaszcza Missa Paschalis, oparta na popularnej wwczas pieni wielkanocnej Chrystus
Pan zmartwychwsta, dzieo o imponujcej polifonii i wielkiej piewnoci.
239. Pny barok
Okres wielkiej syntezy nowo odkrytej homofonii z odnowion i niejako zaktualizowan
polifoni okrelany jest mianem pnego baroku. Kompozytorzy, ktrzy tu przynale (Corelli, J. S. Bach), nadaj temu okresowi znaczenie wyjtkowe: jest on epok konsolidacji
i (nawet) schematyzacji okrelonych gatunkw
formalnych. Szczeglnie jasno uwidacznia si to
w twrczoci Bacha, wielkiego mistrza owej
syntezy. Poszczeglne formy staj si formami
absolutnymi, bodaj po raz pierwszy w dziejach
muzyki niezalenymi od samych rde mu-

zyki. Ale mimo to znajdujemy w pnym baroku jako cechy typowe monumentalno,
wielkie kontrasty, zmys bezporedniego dziaania (a po teatralizacje), spotgowanie uczuciowoci (pnobarokowa afektacja!), subiektywizacj muzyki i wprowadzenie muzycznej
symboliki. Dla szczytowych osigni pnego
baroku charakterystyczne jest te abstrakcyjne
niemal uduchowienie muzyki, rzecz pniej
bodaj nigdy w tym stopniu nie spotykana
(moe dlatego niektrzy uwaaj Jana Sebastiana Bacha za bezwzgldnie najwikszego
twrc wszystkich czasw). Jest to te epoka
uporzdkowania
gatunkw
muzycznych.
W operze podzia na numery, recytatywy
i arie da capo; podobnie w oratorium i kantacie. Concerto grosso i koncerty solowe oraz
sonata w obu swoich postaciach (sonata dachiesa i da camera kocielna i kameralna)
opieraj si na ju ustalonych schematach. Do
form polifonicznych wprowadza si monotematyczn fug (z charakterystyczn odpowiedzi kwintow, bdc jakby odpowiednikiem
zapowiadajcych si ju w tej epoce relacji tonalnych, ktre ustal si w systemie funkcyjnym Rameau). We Francji i we Woszech pny
barok przejawi si w znacznym uproszczeniu
muzyki. Po r. 1750 nastpia wrcz tendencja do
jej zdrobnienia, szczeglnie w twrczoci kom-

pozytorw francuskich, i w ten sposb pny

barok, osignwszy swj szczyt, zamkn si
w pocztkach epoki rokokowej, wczesnoklasycznej. Dla epoki pnego baroku charakterystyczna jest dno do konsolidacji systemu
dur-moll, ktry przez blisko dwiecie lat bdzie
determinowa odkrycia i poczynania w zakresie
jzyka dwikowego. Z tonacji kocielnych
wywiedziona zostaa dwutrybowa harmonia.
Napicia harmoniczne oparte na trzech podstawowych akordach (tonice, subdominancie
i dominancie), tworzcych w sumie centrum,
do ktrego odwoywano si potem i w teorii,
i w praktyce suchowej stay si podstaw
systemu dur-moll. Jego praktyczne zastosowanie stao si moliwe po ustaleniu rwnomiernej temperacji dwikw (Werckmeister, 1691;
po 30 latach Bach daje w cyklu preludiw i fug
pod charakterystycznym tytuem Wohltemperiertes Klavier wykad pierwszych konsekwencji
harmonicznych tego systemu). W r. 1722
Rameau publikuje Trait de lharmonie (Traktat
o harmonii), w ktrym wyjania zwizki funkcyjne akordw w systemie dur-moll. Niemal
dokadnie w tym samym czasie pojawia si
pierwsza krytyka muzyczna (Matthesona Critica
musica w Hamburgu), a w Paryu, ktry odtd
mia si sta wanym centrum muzyki zaoono Concerts spirituels, pierwsz w dziejach

muzyki instytucj, ktrej zadaniem byo udostpnienie muzyki szerszej (mieszczaskiej) publicznoci.
240. Haendel
Georg Friedrich Haendel (Hndel, 1685-1759)
urodzi si w Halle, nauk muzyki ) rozpocz
majc 8 lat. Przeznaczony do zawodu prawniczego, ksztaci si w naukach muzycznych pod
kierunkiem organisty F. W. Zachowa. Studiowa
i prawo, i muzyk; J by organist, duo komponowa. W r. 1703 opuci Halle, przenis si
do Hamburga, s gdzie dziaa jako skrzypek i
klawesynista wieo zaoonej opery. Tu powstaa pierwsza opera Haendla, Almira: dzieo
to przynioso mu wielki sukces, skomponowa
jeszcze trzy dalsze opery. Nikomu si ze swoich
planw nie zwierzajc, wyjecha do Woch do
Wenecji, Florencji, Rzymu i Neapolu. Chcia tu
na miejscu nauczy si i wielkiej sztuki pisania
woskich oper, ale w Rzymie np. nie byo sceny
operowej i zaj si pisaniem muzyki kocielnej.
W 1707 r. 22-letni Haendel komponuje i wystawia we Florencji swoj pierwsz wosk oper
Rodrigo, w Rzymie i Neapolu syszy swoje
pierwsze oratoria i kantaty. W 1710 r. obejmuje
na krtko stanowisko nadwornego dyrygenta
w Hanowerze, rok pniej wystawia w Lon-

dynie oper Rinaldo, uzyskujc wielki sukces.

Od r. 1712 Anglia staa si jego drug, by moe
waciw ojczyzn.
Przez 20 lat prowadzi oper wosk w Londynie, nie bez trudu przecie, bo konkurentami
jego byli intrygujcy przeciw niemu na rne
sposoby Wosi, a nadto pojawia si w tym
czasie w Anglii moda na oper rodzimego gatunku, tzw. beggars opera. Do 1741 r. Haendel
napisa a 47 oper; wrd nich Giulio Cesare,
Tamerlano i Rodelinda stanowi szczytowe
osignicia kompozytora na tym polu. Wane
miejsce w twrczoci Haendla zajmuj jego
dziea instrumentalne, a zwaszcza concerti
grossi, pisane gwnie na smyczki, ale z tak
eksponowanymi obojami, e mogyby uchodzi
za koncerty obojowe. Tu te nale synne
koncerty organowe, wykonywane na koncertach oratoryjnych pomidzy czciami oratoriw, a nadto kompozycje kameralne (sonaty
instrumentalne) i fortepianowe. Wrd utworw orkiestrowych najbardziej znane s: Muzyka na wodzie (Water Musick, 1717) i Muzyka
sztucznych ogni (Fireworks Musick, 1749); wrd
dzie fortepianowych Wariacje (Variationson
the harmoniom blacksmith) z Suity E-dur. Poczwszy od r. 1732 kompozytor zajmuje si
twrczoci oratoryjn. W nastpnym roku pisze synn oper Serse (Kserkses), z fascynujco

udan ari pocztkow, ktra pod nazw Largo

obiega cay wiat. W r. 1742 koczy swoje
dzieo ycia, oratorium Messiah (Mesjasz). Do r.
1757 Haendel zdy napisa 32 oratoria. W 1743
r. otrzyma zamwienie na utwr sawicy
zwycistwo Anglikw nad Francuzami (Dettinger Fe Deum). Przez ostatnie 6 lat ycia kompozytor by prawie niewidomy, mimo to dyrygowa, dawa koncerty muzyki organowej
i przerabia liczne swoje wczeniejsze utwory.
Ju za ycia cieszy si saw najwikszego
kompozytora angielskiego wszystkich czasw.
Jego dorobek twrczy okaza si olbrzymi, zajmujc w zbiorowym wydaniu 100 tomw. Styl
Haendla uwaa si za syntez stylu trzech elementw narodowych: woskiego, niemieckiego
i angielskiego. Jego muzyka naley bardzo wyranie do pnego baroku. Jest bardziej tonalna
od muzyki Bacha, bardziej konwencjonalna,
bardziej homofoniczna i diatoniczna, w rytmice
uderza prostota, charakterystyczne s rytmy
punktowane, wyraziste. Rwnie wyrazicie rysuj si frazy melodyczne i forma. A przy tym
cechuje si oryginaln tematyk (charakterystyczne s dla niej linie melodyczne rozpoczynajce si od dugo trzymanej nuty, w chrze
uderzaj wysokie nuty w dolnych gosach
i niskie w grnych). Muzyka Haendla posiada
te czsto charakter monumentalny.

241. Dramatyczna muzyka Haendla

Haendel zainteresowa si najpierw oper.
Pozna j bardzo wczenie, majc lat 18, gdy
w Hamburgu zacz dziaa jako skrzypek
i kapelmistrz. Tu napisa swoje pierwsze cztery
opery, z nich zachowaa si tylko Almira (1705).
Po dwu latach tworzy swoj pierwsz oper
wosk, Rodrigo. W pierwszej operze pisanej dla
teatru w Londynie (Ilinaldo, 1711) Haendel nawizuje do stylu opery neapolitaskiej, ktr
najpeniej reprezentowa A. Scarlatti. Z biegiem
czasu kompozytor przejmowa impulsy od innych wspczesnych twrcw operowych (Leonardo Vinci, Bononcini), w Londynie lansowa
woski styl operowy, lubiany przez wskie
stosunkowo grono znawcw, reprezentujcych
wysze warstwy spoeczne. Haendel napisa
w sumie okoo 50 oper, wszystkie w gucie
tych czasw, do tekstw rnych autorw (te
do P. Metastasia), na og wszake dramaturgicznie s to utwory przypadkowe i niepewne.
Pewne i pikne s natomiast arie pisane dla
synnych piewaczek i piewakw, brawurowe
w swojej popisowoci, pene wyrazu. Z oper
Haendla na szczegln uwag zasuguj: Rinaldo (1711), Juliusz Cezar (1724), Tamerlan (1724),
Rodelinda (1725), Ezio (1732, do tekstu Metasta-

sia), Orlando (1733) i Kserkses (1738). Patetyczne

opery Haendla musiay ustpi naporowi oper
satyrycznych, lejszych typu beggars opera.
242. Oratoria Haendla
O pozycji Haendla w dziejach muzyki zadecydoway w pierwszym rzdzie jego oratoria.
Bogata twrczo operowa bya dobr szko
dla twrczoci oratoryjnej Haendla. Powstae
w Anglii oratoria Haendla ograniczaj si do
tematw biblijnych i mitologicznych. Wielkie
oratoria biblijne (Saul, Izrael w Egipcie, Samson,
Juda Machabeusz) opieraj si na wtkach walki o wolno ucinionego ludu; arie i chry
przeciwstawione s tu sobie z maestri, jak
moemy spotka tylko w pasjach Bacha. Za
dzieo najlepsze uchodzi oratorium Mesjasz;
wywiera ono na suchaczach olbrzymie wraenie (w czasie wykonania synnego Alleluja publiczno wstawaa z miejsc, uniesiona potg
oddziaywania muzyki). Dzieo to waciwie
pozbawione jest wyraniejszej akcji, jest bardzo
liryczne. Niemal wszystkie oratoria Haendla
skadaj si z trzech czci, podczas gdy oratoria
woskie byy dwuczciowe, i niemal wszystkie
dziel si na wzr opery na sceny i akty.
Wan rol w oratoriach Haendla zajmuj
chry, co wynikao tyle z tradycji niemieckich,

co z tradycji form kocielnej muzyki angielskiej,

ktrej wzorem byy hymny Purcella. W niektrych oratoriach (Izrael w Egipcie) chry
przewaaj bardzo wydatnie, w wielu z nich
akcja dramatyczna ilustrowana jest obrazami
muzycznymi. W oratoriach Haendel jest kompozytorem angielskim w kadym calu. Tekstw
dostarczali mu poeci angielscy S. Humphrey, Ch. Jennens i Th. Moreli. Typowe angielskie dzieo, Oda na cze w. Cecylii, byo
dzieem niemal kultowo-narodowym.
243. J. S. Bach
Wszyscy trzej mistrzowie, Purcell, Haendel
i Bach, zawdziczaj wiele potomnym. Potomni dokonali wanej pracy: przyczynili si do
renesansu tych kompozytorw. Wprawdzie
Haendel zdoby saw ju za ycia, ale przecie
nie caa jego twrczo, lecz tylko oratoria, nie
wszystkie oratoria, lecz gwnie Mesjasz.
Bach i Haendel urodzili si w tym samym roku,
zmarli w tym samym dziesicioleciu, obaj
w staroci stracili wzrok, obaj wyszli z tego
samego krgu niemieckich organistw i kantorw. Nigdy si nie spotkali. Haendel by zamonym twrc oper; Bach tworzy swoje
skromniej pomylane dziea suc na dworach
i jako organista. Obaj byli geniuszami swojej

epoki. Wszystkie teorie zawodz wobec nich;

Bach pochodzi z rodziny muzykw, w rodzinie
Haendla nie byo muzykw. Urodzeni w odstpie kilku tygodni i w miejscach wcale nieoddalonych od siebie rnili si wszystkim.
S jakby dowodem na to, e w sztuce nie ma
prawidowoci. Dziewi generacji zoyo si
na fenomen Bacha. Na 32 potomkw Hansa
Bacha (ur. ok. 1520) a 17 zostao muzykami
w miar pojawiania si nowych generacji
zajmujcymi coraz wysze miejsca w historii
muzyki. Z synw Bacha co najmniej trzech
muzykw wybio si absolutnie ponad przecitno. Ale sam Johann Sebastian Bach wyrs z gromady muzykw jeszcze zupenie
zwykych. Jego ojciec, Johann Ambrosius Bach
(1645-1695), dziaa w Erfurcie i Eisenach jako
skrzypek. Muzykami w peniejszym tego sowa
znaczeniu byli bracia Jana Sebastiana: Johann
Christoph (1671-1721, dobry organista), Johann
Balthasar (1673-1691, trbacz orkiestry dworskiej
w Kthen) i Johann Jakob (1682-1722, oboista).
Sam Jan Sebastian Bach by ojcem 20 dzieci
z dwu maestw. W XIX wieku koczy si
wielka rodzina Bachw. Jan Sebastian Bach
(1685-1750) urodzi si w Eisenach, tu chodzi do
niszych klas szkoy elementarnej. Po wczesnej
mierci ojca dziesicioletnim chopcem zaj si
najstarszy brat, Johann Christoph Bach, organi-

sta, i zadba nie tylko o jego muzyczne wyksztacenie (uczy go sam), ale i o oglne. Jako
sopranista chru w Lneburgu Bach pozna
praktycznie muzyk wokaln. W Lneburgu
w bibliotece szkolnej znalaz liczne dziea
dawnej polifonii niderlandzkiej i dziea woskiej i niemieckiej muzyki XVI wieku. Odwiedza Celle i Hamburg, gdzie zapozna si z muzyk francusk, a take z twrczoci R. Keisera,
twrcy oper i znakomitego organisty. W r. 1703
by przez krtki czas skrzypkiem i organist na
dworze ksicia Weimaru, a pniej organist
w Arnstadt, skd piechot uda si do
Lubeki, by usysze gr znakomitego Buxtehudego, ktry wywar na niego bardzo silny
wpyw. W Arnstadt jego dziaalnoci nie
przyjmowano bez sprzeciww, tote przenis
si do Mhlhausen i tam poj za on jedn ze
swoich dalekich krewnych. Awansem dla modego organisty byo przeniesienie si na dwr
weimarski, gdzie mia do dyspozycji korzystniejsze warunki wykonawcze dla swoich dzie.
By mc uprawia nie tylko muzyk kocieln,
nawiza kontakt z dworem i pisa dla kapeli
dworskiej liczne utwory instrumentalne. Podziwiano improwizacje Bacha na organach i na
klawesynie (przez cae ycie by bardziej znany
jako wykonawca dzie i improwizator ni jako
kompozytor). Od r. 1717 Bach dziaa w Kthen,

gdzie dziki modemu ksiciu, mecenasowi

muzyki, uprawia niemal wycznie muzyk
kameraln i orkiestrow. W Hamburgu, dokd
uda si w r. 1720, gra przed blisko stuletnim J.
A. Reinkenem, zyskujc jego aprobat i podziw.
Po mierci pierwszej ony oeni si ze piewaczk dworsk Ann Magdalen Wilcken. Po
szecioletnim pobycie w Kthen Bach przenis
si do Lipska, gdzie przebywa, dziaa i tworzy
przez 27 lat. Powrci do obowizkw kocielnych, a nadto jako kantor kocioa w. Tomasza
kierowa muzyk uniwersyteck. W Lipsku nie
doceniano ani jego mistrzostwa w grze, ani jego
twrczoci. Zarzucano mu, e w swoich dzieach
przekada pomysy polifoniczne nad styl prostszy. Bezskutecznie walczy o lepsze warunki
egzystencji i pracy zawodowej. Pasj wg w.
Mateusza Bach wykona przy pomocy zaledwie
omiu profesjonalnych muzykw i niezbyt
licznej gromady amatorw. Jak w tej sytuacji
dochodzi do mistrzostwa w utworach o tak
wielkich ambicjach to pozostanie tajemnic
jego geniuszu, jego wielkoci duchowej. W 1735
r. Bach publikuje Koncert woski, ktry od razu
zdobywa sobie uznanie wspczesnych: takie
epizody naleay jednak do wyjtkw. Nigdy
nie mia ambicji naukowych, ale w r. 1747
przystpi do towarzystwa wiedzy muzycznej,
w ktrym dziaali Telemann, Haendel i Sorge

(wybitny teoretyk tych czasw). W tyme roku

pojawi si na dworze Fryderyka II w Poczdamie, gdzie jego syn, Carl Philipp Emanuel, by
cenionym klawesynist. Owocem tej wizyty
bya Ofiara muzyczna (Musikalisches Opfer)
zbir utworw opartych na temacie podanym
przez krla i krlowi zadedykowany. Pod koniec ycia pisze Kunst der Fuge, dzieo nieukoczone, std nie rozstrzygnity do dzi spr
czy jest ono przeznaczone na smyczki, czy na
jak inn obsad. Dzieo to uznane zostao za
summa contrapuncti muzyki dawnej. W ostatnich kilkunastu miesicach ycia Bach choruje
ciko, lepnie, tote ostatnie utwory dyktuje
innemu muzykowi. Jego druga ona, Anna
Magdalena, przeya go o 10 lat i zmara
w cakowitej biedzie.
Trzeba byo wielu lat, by potomno zrozumiaa kim by Bach. Za ycia nie doceniano
go; gdy mia 55 lat i by organist w kociele
W. Tomasza w Lipsku, jedno z niemieckich
czasopism opublikowao list dziesiciu najlepszych muzykw kraju. Bachowi przypado
dopiero sidme miejsce. Ceniono jeli
w ogle tylko jego dziea instrumentalne,
szczeglnie Das Wohltemperierte Klavier. Prawdziwy renesans jego muzyki mia nadej dopiero w XIX wieku. Bach tworzy w okresie
baroku. Nie wprowadza nowych form, nie

poddawa si urokom nowych stylw (a byy

to czasy byskotliwego wirtuozostwa instrumentalnego i triumfw operowych), by twrc
syntezy muzyki swojego czasu i kilku poprzednich pokole. Wczesnobarokowa muzyka organowa, chora protestancki, francuskie i woskie przykady wczeniejszej nieco muzyki orkiestrowej oto co stanowio tworzywo wielkiej bachowskiej syntezy. W harmonii i polifonii by mistrzem niezrwnanym; kunszt polifoniczny Bacha nigdy nie zosta przez nikogo
zdystansowany. Pikno jego linii kontrapunktycznych jest niezaprzeczalne, podobnie jak bogactwo jego harmoniki, penej progresji i chromatyzmw. Mimo e nie tworzy nowych form,
moe by podziwiany jako genialny wprost
architekt muzyki. Bach jawi si nam jako typowy twrca wieku owiecenia; potrafi jednoczy w sobie zalety praktyka z moliwociami
teoretyka (bez teoretycznej wiadomoci niemoliwa staaby si realizacja tak wyszukanych
idei kompozycyjnych, jakie mamy w Kunst der
Fuge czy w Musikalisches Opfer). A jednoczenie
pozostawa Bach praktykiem, kompozycja bya
dla niego surowym obowizkiem naoonym
mu z okazji przyjtego urzdu (Bach nie zna
penej wolnoci twrczej, wyraajcej si
w tym, e celem dziaania kompozytora jest
ekspresja wasna). Albert Schweitzer wskaza

na fakt istnienia u Bacha ekspresji obrazowej

i symbolicznej. Wielk rol odgrywaj w twrczoci Bacha elementy mistyczne i fantastyczne
(tu Bach przejawia si ju jako romantyk). Nie
by te wolny od popularnej w jego czasach
kabalistyki cyfrowej. Dla nas niepojte jest dzi,
e w okresie 50 lat po mierci kompozytora nie
ukazaa si drukiem ani jedna jego kompozycja.
Geniusz kompozytora odkrya dopiero epoka
romantyczna (E. T. A. Hoffmann, Zelter, Mendelssohn, Chopin, Schumann, Liszt). Dzieo Bacha jest ogromne, obejmuje ono muzyk wokaln i wokalno-instrumentaln (w gwnej
mierze przeznaczon do uytku w kociele),
muzyk na instrumenty klawiszowe organy,
klawesyn, fortepian (niejednokrotnie pisan dla
celw pedagogicznych), kameraln i orkiestrow (sonaty, suity, koncerty instrumentalne). Do
muzyki kocielnej nale m.in. pasje, Msza
h-moll, Magnificat, Oratorium na Boe Narodzenie, motety, okoo 200 kantat, choray i pieni.
Muzyk pedagogiczn reprezentuj takie
utwory jak pisane dla ony i dzieci inwencje i preludia. Kameralna muzyka Bacha
obejmuje 3 sonaty na flet i klawesyn, 6 sonat
na skrzypce i klawesyn, sonat na flet, skrzypce
i basso continuo, sonat na 2 skrzypiec i basso
continuo oraz 6 sonat na skrzypce solo i 6 suit
na wiolonczel solo. Sonaty na skrzypce solo to

zbir 3 sonat i 3 partit. Bach pisa te utwory na

lutni; przewanie s to transkrypcje (Bach lubowa si w nich, std te mona jego utwory
gra na rnych instrumentach o podobnym
rejestrze). W utworach kameralnych Bach posuguje si na og tymi formami, ktre byy za
jego czasw stosowane i powszechnie znane.
W jego muzyce elementy muzyki niemieckiej
s rwnie silne jak elementy muzyki angielskiej, francuskiej czy woskiej, przy czym jest on
twrc nie tylko uniwersalnym, ale i o wiele
peniejszym w zakresie pomysw harmonicznych, tematyczno-motywicznych, polifonicznych, a nawet rytmicznych i instrumentalnych
(Bach gra sam na organach, fortepianie, klawesynie i skrzypcach). W zakresie muzyki orkiestrowej Bach nie mia okazji do zbyt szerokiego wypowiadania si. Z czasw w Kthen
pochodz 4 uwertury (waciwie: suity), zoone
z tacw poprzedzonych wstpem, przeznaczone na may zesp smyczkowy, ktremu przeciwstawiona jest niewielka grupa instrumentw dtych. Z nich popularnoci cieszy si Suita D-dur oraz Suita h-moll. Wak wypowied
Bacha w dziedzinie orkiestrowej (porwnywan do symfonii Beethovena i Brahmsa) stanowi jego concerti grossi, tzw. Koncerty brandenburskie, powstae rwnie w Kthen i powicone elektorowi brandenburskiemu Chri-

stianowi Ludwikowi. Ich forma jest na og

trzyczciowa (tempo szybkie, wolne, szybkie);
by moe nawizywa Bach w tych dzieach do
pocztkw stylu koncertujcego (Gabrieli,
Monteverdi, Schtz). Z szeciu Koncertw brandenburskich najpopularniejsze s II i VI. Przed
Bachem nie znano koncertw fortepianowych
z orkiestr, bardzo popularn form byy natomiast koncerty skrzypcowe (Vivaldi, Torelli).
Bach przenis t ide na fortepian i orkiestr,
przy czym posugiwa si gotowymi utworami,
przewanie wasnymi, ale rwnie obcymi, std
autorstwo Bacha jest w wielu dzieach tego
typu kwestionowane. Autentyczne s Koncerty
a-moll i E-dur na skrzypce i orkiestr oraz przepikny Koncert d-moll na dwoje skrzypiec i orkiestr. Natomiast koncerty klawesynowe
(w sumie jest ich 8) stanowi dziwny konglomerat tematw wasnych i poyczanych; do
najpopularniejszych nale Koncert klawesynowy d-moll i Koncert na 4 klawesyny. Podobny
charakter maj inne koncerty instrumentalne
Bacha.
244. Organowa muzyka Bacha
Wrd dzie instrumentalnych Bacha najwaniejsze miejsce zajmuje muzyka organowa,
by moe dlatego, e styl tej muzyki oddaje

najwierniej jego styl indywidualny, a jednoczenie stanowi jakby podsumowanie wielkiej

tradycji muzyki polifonicznej. Nie wszystkie
dziea organowe s autentyczne; po kantoratach kryy w odpisach i przerbkach liczne
utwory organowe przypisywane Bachowi.
Trudne do ustalenia s daty powstania wielu
pojedynczych utworw organowych. Do najwaniejszych i niewtpliwie autentycznych
dzie nale Sonaty organowe (Triosonaten; w
istocie rzeczy przeznaczone nie na organy, lecz
na clavicembali z dwoma manuaami i pedaem, std ich nazwa), preludia, fugi, fantazje,
toccaty i tria. Tu te naley Passacaglia c-moll,
zoona z 20 czci, zbudowana na formule
ostinata, dzieo wariacyjne, zakoczone fug,
oraz archaicznie modelowane fugi organowe, o
bogatej figuracji, niekiedy wprost idealnie
wirtuozowskie. Kompozycje oparte na chorale
protestanckim (Choralbearbeitungen) posuguj
si choraem rnie: bd jako tematem wariacji (w Partitach zachowao si ich cztery),
bd jako podstaw preludiw choraowych
(Choral- Vorspiele) o bogatej kontrapunktyce
i szerokiej skali emocjonalnej, bd jako podstaw wariacji kanonicznych (synne wariacje
Vom Himmel hoch). Z form swobodnych na plan
pierwszy wybijaj si toceaty, pierwotnie pomylane jako utwory, na podstawie ktrych

mona byo wyprbowywa nowe organy lub

uwietni ich powicenie.
245. Das musikalische Opfer, Kunst der Fuge
i Das Wohltemperierte Klavier
Ukoronowaniem kunsztu kompozytorskiego
Bacha s dwa utwory o wielkich rozmiarach:
Das musikalische Opfer i Kunst der Fuge. W czasie pobytu kompozytora na dworze krla Fryderyka II w r. 1747 Bach otrzyma temat do improwizacji, z ktrej to umiejtnoci syn. Zagra wielk polifoniczn improwizacj na inny
temat. Po powrocie do Lipska opracowa w
krlewski temat w dziele olbrzymiej objtoci,
zoonym z fugi, 2 ricercarw, 9 kunsztownych
kanonw i sonaty triowej na skrzypce, flet
i klawesyn, ktre zatytuowa Ofiara muzyczna.
Bezporednio przed mierci rozpocz Kunst
der Fuge, dzieo, ktre dla potomnych miao
sta si czym w rodzaju encyklopedii wiedzy
na temat moliwoci tej techniki. Rzecz charakterystyczna wszystkie fugi oparte s na tym
samym temacie. Dziea tego nie ukoczy, doszed do 239 taktu olbrzymiej fugi, zbudowanej
na trzech tematach, z ktrych trzeci opiera si
na motywie autograficznym b-a-c-h. Kompozycje fortepianowe pisane byy w duchu podobnym. Bach posugiwa si jeszcze klawikordem

czy klawesynem, ale niektre kompozycje pisa

ju na nowy, udoskonalany stale fortepian.
Naley tu przypomnie, e w grze na instrumentach klawiszowych przez dugie lata posugiwano si zaledwie czterema palcami kadej
rki i e dopiero Couperin i Bach polecali czstsze uycie wielkiego palca. Wikszo utworw
na instrumenty klawiszowe pisana bya w kilku
pocztkowych tonacjach koa kwintowego
i dopiero Bach zdoby si na uycie wszystkich
tonacji koa kwintowego w Das wohltemperierte Klavier (cz pierwsza wysza w 1722,
druga dopiero w 1744 r.). Do pocztku XVIII
wieku instrumenty klawiszowe strojono czysto (kwintami, przy czym dwunasta kwinta his
nie stroia ju z zasadnicz nut C, lecz bya
o may uamek wysza). W r. 1691 teoretyk
Andreas Werckmeister uzasadni wyszo
stroju temperowanego nad czystym i umoliwi traktowanie wszystkich dwikw w oktawie na rwni, dziki czemu, gdy w jakim
utworze muzyka oddalaa si od wyjciowej
tonacji nie brzmiaa faszywie. Ustalono 24
tonacje (12 durowych i tyle molowych), ale
dopiero Bach posuy si tonacjami na
wszystkich ptonach oktawy. Oba zbiory Bacha zawieraj po 24 preludia i fugi we wszystkich tonacjach durowych i molowych w porzdku chromatycznym. Preludia pomylane

byy harmonicznie, fugi polifonicznie, w obu

przypadkach przebieg harmoniczny jest ju
idealnie uksztatowany. Preludia s oparte bd
to na figuracji harmonicznej, bd na wyrazistych wtkach melodycznych, bd wreszcie
maj form imitacyjn, polifonizujc. Fugi
utrzymane s w cisej formie trzy- lub czterogosowej, wyjtek stanowi: jedna fuga dwugosowa e-moll oraz dwie piciogosowe
cis-moll i b-moll z pierwszej czci zbioru. Charakter pedagogiczny maj Mae preludia i fugi,
pisane pierwotnie dla syna, Wilhelma Friedemanna. Potem Bach rozszerzy ten zbir, dodajc do niego m.in. prelud i fug czterogosow.
Dwugosowe kompozycje Bacha inwencje,
oraz trzygosowe sinfonie, stanowi inny
zbir niezwykle pomysowych utworw pedagogicznych. Bach pozostawi jeszcze m.in. 30
preludiw, 50 fug i 10 fantazji. Wrd tych
utworw wane miejsce zajmuje synna Fantazja chromatyczna i fuga d-moll w formie wielkiej
improwizacji, ze miaymi (nieprawdopodobnymi na owe czasy) modulacjami, Fantazja
i fuga c-moll, 3 sonaty (niemajce jeszcze nic
wsplnego z pniejsz form sonatow),
Cappriccio (na odjazd ukochanego brata) oraz
toccaty, rwnie zawierajce fugi. W suitach
Bach oddala si od kontrapunktu w stron
muzyki swobodnej, tanecznej (cykle po 6 suit

angielskich i francuskich). Koncert fortepianowy

F-dur, zwany Woskim, jest utworem na fortepian solo. Suity i Koncert utrzymane s w stylu
homofonicznym, podobnie jak partity, wrd
ktrych wybija si Partita g-moll. Miejsce wyjtkowe w bogatym dorobku fortepianowym
Bacha zajmuje Aria z 30 wariacjami tzw. Wariacje Goldbergowskie (Goldberg-Variationen,
1742). Tytu pochodzi od nazwiska ucznia Bacha,
Johanna Gottlieba Goldberga. Dzieo to stawia
przed wykonawc olbrzymie trudnoci techniczne; jest to rodzaj passacaglii skomponowanej z wielk fantazj, ale i z matematyczn dokadnoci kompozycyjn.
246. Schemat fugi
Bach stworzy w swoich dzieach niepowtarzalny wzr fugi jako najwyszej formy Wanie
w fudze Bach okaza si niedocigniony. Fuga
naley do form cisych. W klasycznym bachowskim schemacie fugi mamy do czynienia
z jednym tematem, niezwykle starannie dobranym pod wzgldem interwaowym i rytmicznym, niezamknitym jednak, jak tematy
w innych formach, lecz przeciwnie bardzo
sugestywnie zapowiadajcym swj dalszy cig.
Krtki i plastyczny temat pojawia si w pierwszym gosie na stopniu toniki, drugi gos po-

dejmuje w cisej imitacji ten sam temat

(przewanie na stopniu dominanty, zwany odpowiedzi), gdy pierwszy cignie dalej swoj
lini w swobodnym kontrapunkcie do niego.
Jeli fuga jest zoona z wikszej iloci gosw,
temat przechodzi do pozostaych gosw, a poprzednie podejmuj dalsze rozwinicia swoich
linii. Powstaje w ten sposb wielogosowo
o wyranie wyprofilowanych liniach, w ktrych pojawienie si tematw i odpowiedzi musi
by tak przygotowane, by suchajcy mg
z gszczu polifonicznego wyowi temat
gwny, co nie jest trudne, jeli temat jest charakterystyczny. W fugach Bacha rozpoznajemy
moment koniecznoci pojawienia si tematu
fugi. Temat fugi okrela si mianem dux lub
proposta, odpowied mianem comes lub risposta. Przy caej samodzielnoci pojedynczych
gosw w fugach Bacha wyczuwa si jedno
idealnie z sob zgodnego dziea. Kada fuga
zbudowana jest inaczej, jej schemat polega
tylko na ukadzie tematw, ktre tworz tzw.
przeprowadzenia (pierwsze przeprowadzenie
nazywa si ekspozycj), w dalszych przeprowadzeniach (na og nie ma ich wicej ni
cztery) zmienia si tonacja, kolejno wejcia
gosw, w ostatnim przeprowadzeniu kompozytor wprowadza kunsztowne rodki kontrapunktyczne, takie jak augmentacja, dyminucja,

inwersja, rak czy stretto (polegajce na cienieniu tematw w czasie ich kolejnego pojawiania si). W dwugosowej fudze schemat
moe w zarysie wyglda nastpujco: temat
odpowied w dominancie cznik temat
w tonacji paralelnej odpowied w jej dominancie cznik temat w subdominancie
odpowied w tonice (ktra jest dominant
subdominanty) koda na dwiku podstawowym dominanty i kadencja prowadzca do
koczcej fug toniki.
247. Pasja wg w. Mateusza i Wielka msza
h-moll
Muzyka wokalna Bacha to rozdzia nie
mniejszy od muzyki instrumentalnej. Bach pisa
kantaty religijne i wieckie, motety, msze, pasje
i oratoria, dziea chralne, arie i pieni religijne.
Dzieem, ktre w XIX wieku przynioso Bachowi wielk saw, bya Pasja wg w. Mateusza (Matthdus-Passion, 1729). Oprcz niej istnieje
te Pasja wg w. Jana (Johannes-Passion) fragmentarycznie zachowana Pasja wg w. Marka
i Pasja wg w. ukasza, w ktrej jednak autorstwo Bacha jest wtpliwe (dzieo to zreszt
sabe). Wykonanie przez F. Mendelssohna Pasji
wg w. Mateusza stao si pocztkiem penego
renesansu muzyki mistrza lipskiego. Cao

dramaturgicznie piknie rozplanowan przedziela 13 czci choraowych, krtkich, ale penych wyrazu. Opowiadanie ewangelisty przeciwstawione jest tu wielkim chrom (Bach posuguje si dwoma chrami), akcje dramatyczne
przekazywane w skrcie szeroko rozbudowanym, niemal kontemplacyjnym ariom. Do podobnego gatunku nale oratoria Bacha, wrd
ktrych wane miejsce zajmuje Oratorium na
Boe Narodzenie (Weihnachtsoratorium), zoone
z szeciu kantat wieckich (muzyka wiecka
i religijna nie byy od siebie zbytnio oddalone). Wielka msza h-moll (1733-38) jest obok Pasji
wg w. Mateusza jednym z najznakomitszych
arcydzie i moe by porwnywana tylko
z Miss solemnis Beethovena. Kompozytor poszed tu po linii wyzyskania wielkiej tradycji
niderlandzkich polifonistw: chry podzielone
s na 4 do 6 gosw, s w tym dziele rwnie
chry podwjne, piewajce szeroko rozbudowane fugi, partie solowe przejmujco ilustruj
dialog czowieka z Bogiem, duety sopranowe
kontrastuj z partiami chralnymi, tworzc
monumentalne, barokowo bogate dzieo. Magnificat, cztery krtkie msze aciskie oraz cztery
kompozycje Sanctus stanowi pomost midzy
monumentalnymi dzieami a motetami. Potna ilo kantat Bacha wynika z ich doranego
przeznaczenia na wszystkie okresy roku ko-

cielnego; przewanie wykonawcami s tu solici, chry, organy i orkiestra. Niektre kantaty

s bliskie oratoriom scenicznym. Nierzadko s
one polifonicznie kunsztowne, jak np. napisana
na podwjny chr kantata Nun ist das Heil und
die Kraft. W kantatach wieckich Bach trzyma
si stylu wypracowanego w muzyce religijnej,
jedynie w niektrych pojawia si pierwiastek
humoru,
np.
w
Kantacie
o
kawie
(Kaffee-Kantate).
248. Uwertura woska i francuska
Polifonia tracia z biegiem lat na znaczeniu,
jej miejsce zajmowa styl monodyczny, ktry
wkrtce opanowa niemal wszystkie gatunki
muzyki. Stare formy byy kontynuowane,
zmienia si stopniowo ich styl, ale hegemonia
muzyki instrumentalnej wytworzya zainteresowanie twrcw formami nowymi. Z okresu
waha midzy oper a instrumentalnymi formami pochodzi forma uwertury, w ktrej stare
i nowe odgrywa rwnie wielk rol. Historia
tej formy wie si z oper. Uwertura suya
jako wstp do opery (czy te do oratorium).
W XVII wieku typ uwertury nie by jeszcze
ustalony. Utwr o tej nazwie skada si z kilku
kontrastujcych z sob czci, niekiedy mg
mie pewne intencje programowe. Dopiero

w operze neapolitaskiej (A. Scarlatti) skrystalizowaa si forma uwertury. Po szybkim wstpie przychodzi cz wolna, rodkowa (pomylana pierwotnie jako przejcie, cznik), przewanie w tonacji para-by na koniec znw zabysn szybkim tempem, na og zwizanym
z tanecznym charakterem finau. Inaczej rzecz
ma si z uwertur francusk (J. B. Lully): tu
kompozycja zaczyna si od tempa wolnego,
majestatycznego (przewanie podkrelanego
przez uycie rytmu punktowanego), zakoczonego zawieszeniem,po ktrym nastpuje cz
szybka, przewanie fugowana. Cao koczy
powtrzenie powolnego odcinka pierwszego.
Z ca pewnoci uwertura woska z jej dominacj ywego tempa ilustruje witalno neapolitaczykw, gdy uwertura francuska moe by
potraktowana jako idealna ilustracja arystokratycznej godnoci i dworskiego przepychu.
249. Opera woska Metastasio i librecici operowi
W XVIII wieku przewaa w Europie gatunek
opery, ktry mona by nazwa oper koncertow, w przeciwiestwie do opery dramatycznej XVII wieku. O operze stanowiy odtd arie
da capo, popisowe numery operowe, w ktrych
wielcy piewacy mieli mono nie tylko za-

bysn swoim piknym gosem, ale i wzruszy

do gbi dziki powtrzeniu starannie skomponowanej melodii. Z dwu rodzajw oper
opera seria i opera buffa pierwszy rozwin
si dziki takim twrcom woskim, jak
Alessandro Scarlatti, Leonardo Vinci czy Leonardo Leo. Do nich nawizywali w Niemczech
Jommelli i Hasse, w Anglii Haendel i Porpora.
Opera seria bya pompatyczna, jej bohaterami
byy postacie, ktrych wielko traktowana
bya
jako
odpowiednik
epoki
dworsko-arystokratycznej. Tematy brano z historii
i mitologii w czym opera seria przypominaa
tragedie francuskie a akcja zwizana bya
z osob bohatera. Duety naleay do rzadkoci,
ensemblowy i chralny piew nie by tu
wprowadzany, bo i na c, kiedy wszystko
koncentrowao si wok gwnych postaci.
Std caa akcja opery seria opieraa si na recytatywach (recitativo secco i recitativo accompagnato) oraz na wspomnianych ariach, ktrych
forma ograniczaa si do arii da capo i cavatin.
Uwertura wprowadzaa do dziea, nie bya
z nim wszake tematycznie zwizana. Tre
opery bya tak ukadana, by da pole do popisu
piewakom (przede wszystkim kastra-tom),
ktrzy w tym czasie rzdzili oper. Najwybitniejszym librecist woskiej opery seria by Pietro Metastasio (Metastazjo, 1698-1782), mniejsze

znaczenie mia Apostolo Zeno (1668-1750). Tematy bra Metastasio gwnie z historii antycznej, wzorujc si na tragediach Racinea i
Comeillea. Metastasio dziaa (podobnie jak
Zeno) na dworze wiedeskim. Jego bohaterowie byli mdrzy i namitni (jak to sam uj), w
tekcie cechy te byy lekko tylko zaznaczone, w
gruncie rzeczy chodzio tu o ich odpowiednik
muzyczny. Trzeba przyzna, e nawet kilka
wierszy libretta mogo sta si sugestywne dla
kompozytora; twierdzono, e wiersze te a si
prosz o muzyk. Wan rol odgryway w librettach Metastasia i jego kolegw po pirze
intrygi. Akcja zatrzymuje si na ariach, ktre
su gwnie zobrazowaniu afektu, stanu duszy bohaterw. Sam Metastasio napisa 57 librett, niektre byy podstaw oper wielu
kompozytorw, zdarzao si, e do tego samego
tekstu pisao oper wielu wybitnych twrcw
paru nastpnych pokole. Metastasio pisa te
teksty oratoriw. Librecici woscy tworzyli
swoje teksty wyjtkowo szybko, powierzchownie. A sami kompozytorzy? Tworzyli gwnie
arie, recytatywy za pisali za nich wyrobnicy,
czsto ich uczniowie byy to zreszt mao
wane fragmenty opery. Arystokratyczni suchacze rozmawiali podczas recytatyww, interesowali ich tylko piewacy i ich popisowe arie.
Dla osignicia atwych sukcesw niektrzy

kompozytorzy przenosili udane arie z opery do

opery.
250. Opera buffa
Samodzielna opera buffa powstaa na pocztku XVIII wieku: Patio Callieno delia Costa,
1709, z muzyk Antonia Orefice (ok. 1685-ok.
1727). Wielkim sukcesem tego rodzaju opery
staa si Pergolesego La serva padrona. Woska
opera buffa i francuska opera comique (w Anglii
ich odpowiednikiem bya ballad opera,
w Niemczech singspiel, ktry uprawia m.in.
Haydn, a w Hiszpanii zarzuela) wprowadziy do
opery szereg cech, ktre zawayy na jej charakterze. Walczy z ni przybyy do Francji
z Niemiec Gluck i po duszej walce udao mu
si zreformowa oper. Lejsze formy operowe
odznaczay si przede wszystkim niefrasobliwymi, czsto niepowanymi tematami, postacie
w nich byy najzwyklejsze, mwiony dialog
zastpowa w nich recytatywy oper powanych,
oczywicie dominowaa te lekka melodia
wprowadzona rwnie do bogato ujtych finaw chralnych. Opery komiczne budowane
byy czsto na parodiach (np. melodie frywolne
podstawiano pod sowa powanych arii i odwrotnie: niepowane teksty wstawiano pod
znane arie z oper seria). Farsa, satyra i parodia

s typowe szczeglnie dla francuskiej opery

komicznej. Kombinacj gatunkw opera buffa
i opera seria okrelano mianem opera semiseria
(takie opery pisa pniej Mozart: Le Nozze di
Figaro, Don Giovanni i Cosi fan tutte).
251. Ristori i Marcello
Giovanni Alberto Ristori (1692-1753) dziaa
w Drenie jako kapelmistrz i kompozytor zespou Comedie Italienne. By jednym z pierwszych twrcw opery komicznej. Napisa ponad
20 oper, z nich najwaniejsze to: Calandro i Don
Chisciotte, pisa te oratoria, kantaty, msze
i motety. Benedetto Marcello (1686-1739) znany
jest przede wszystkim jako autor muzyki instrumentalnej (sonaty). Otrzyma wszechstronne wyksztacenie, by muzykiem i poet,
dziaa jako adwokat, a najwiksze jego zasugi
polegaj na krytyce opery wspczesnej. W Il
Teatro alla moda (Wenecja, 1721) ostr satyr na
przedsibiorczych producentw oper. Wielk
warto maj jego parafrazy woskich psalmw
(Estro poetico-armonico, do 1727 r. 8 tomw).
Benedetto Marcello pisa opery, kantaty, oratoria i koncerty instrumentalne. Instrumentaln
muzyk uprawia te jego brat, Alessandro
Marcello (1669-1747), matematyk, autor rwnie
koncertw instrumentalnych, wrd ktrych

wane miejsce zajmuj koncerty fletowe oraz

skrzypcowe. Jego koncerty obojowe transkrybowa je J. S. Bach uchodziy za dziea
Benedetta Marcella.
252. Kastraci
Hegemonia muzyki woskiej, przede wszystkim wokalnej, czya si z charakterystycznym
dla Wochw kultem piewnoci. Pojawia si
bel canto, ktre z czasem staje si waciwie
gwnym celem opery. piewacy popisuj si
w operach piknym piewem, std tre tych
dzie w kocu z zaoenia dramatycznych
ustpuje wirtuozostwu wokalnemu, prezentowanemu w wielkiej skali pokazw (np. wspzawodnictwo z instrumentami, niebywale rozwinita koloratura). Finalnym wytworem
przesadnego kultu gosu ludzkiego stay si
popisy piewajcych partie sopranowe i altowe
kastratw i falsecistw. piewajcy w kobiecym rejestrze wokalnym kastraci dziaali najpierw w muzyce kocielnej, gdzie kobiety
jako piewaczki nie wchodziy w gr (w myl
sentencji mulier taceat in ecclesia). Z kocioa
kastraci zostali przejci do opery, gdzie w rolach
kobiecych mogli si wykaza nie tylko piknymi gosami, ale i wielk si i wytrzymaoci oddechu. Byli niezwykle cenieni i poszu-

kiwani, ich dochody przekraczay wszelkie nasze wyobraenia o honorariach; do powiedzie, e jeden z nich (zmary w 1783), Gaetano
Caffarelli, mg sobie z zebranego majtku zafundowa ksistwo na wasno. Do najwybitniejszych kastratw naleeli: Loreto Vittori
(1604-1670, poeta i kompozytor), Baldassare
Ferri (1610-1680, piewa na dworze Wadysawa IV w Warszawie), a z pniej dziaajcych:
Francesco Bernardi (Senesino, 1680-1740), Giovanni Carestini (1705-1760, obdarzony cudownym kontraltem) i jako najsawniejszy kastrat
Carlo Broschi Farinelli (1705-1782, piewak
nadworny Filipa V w Hiszpanii; podobno przez
10 at piewa identyczne cztery arie, kojc
w ten sposb smutek wadcy; wywiera wielki
wpyw na polityk hiszpask). Doszo w kocu
do tego, e kobiety podejmoway si piewania
rl mskich. Wrd piewaczek nie brako
wspaniaych gwiazd, takich jak kontralt Vittoria
Tesi (znana z mskich rl), ona kompozytora
Hassego Faustina Bordoni i Francesca Cuzzoni.
W Londynie obie ostatnie piewaczki byy
powodem dugotrwaych sporw midzy fanatycznymi zwolennikami ich gosw.
253. Pergolesi

Giovanni Battista Pergolesi (Pergolese

1710-1736) studiowa przypuszczalnie w Neapolu. W muzyce znany jest waciwie jako autor jednej opery: La serva padrona (Suca pani, opera buffa, 1733), jakkolwiek napisa jeszcze inne opery, a take szereg sonat instrumentalnych, mszy, oratoriw, motetw, kantat
i arii. Z innych oper Pergolesego wymieni
trzeba przede wszystkim Adriano in Siria
i LOlimpiade. Dzie a jego tak bardzo przypady do gustu wspczesnym, e po mierci
kompozytora (by bardzo sabego zdrowia
i zmar w wieku lat 26) nie tylko wyszukiwano
jego utwory (co w tych czasach naleao do
rzadkoci), ale i replagiowano je, tzn. podstawiano wasne utwory jako Pergolesego, dla
uzyskania powodzenia scenicznego wykonania.
Pergolesi by talentem niebywaym, kompozytorem obdarzonym absolutn pewnoci
w charakteryzowaniu postaci i akcji i wielk
inwencj melodyczn, ktrej znakomitym
przykadem jest rwnie jego kompozycja kocielna Stabat Mater na sopran, alt, smyczki
i organy. By twrc tzw. piewnego allegro
(przypisywanego J. Ch. Bachowi). Zmar
w klasztorze koo Neapolu, nie majc pojcia
o tym, e dziea jego bd przynosiy teatrom
takie sukcesy i e po 16 latach stanie si argu-

mentem w walce o prymat opery buffa (buffonici kontra antybuffonici).

254. Intermezzi

La serva padrona Pergolesego nie bya oper

w waciwym sowa tego znaczeniu. Dla tego
rodzaju przedstawie z muzyk posugiwano
si innym okreleniem: intermezzo. Historia tej
formy siga drugiej poowy XVI wieku. W XVII
wieku treci intermezzw (czy: intermediw)
byy sceny z mitologii (jak w operach), ale
z biegiem czasu zaczy w nich przewaa elementy komiczne. W klasycystycznych francuskich tragediach lirycznych intermedia byy
wstawkami baletowymi. Z czasem elementy
komiczne zaczy dominowa nawet w niektrych operach seria. We Woszech dominowa
typ intermezza burleskowego (sceny buffo).
W kocu intermezza stay si formami samodzielnymi. Warto podkreli, e sama La serva
padrona bya w oryginalnym wydaniu wstawk buffo do opery seria Il Prigioniero superbo,
ale jej urok by tak wielki, e zupenie zapomniano O jej pierwotnej funkcji wstawki buffo
i dzieo to stao si tworem odrbnym, otwierajcym drog sukcesom gatunku opera buffa.
255. Jommelli

Niccol Jommelli (take: Jomelli, 1714-1774) by

Neapolitaczykiem, studiowa w Neapolu i Bolonii, dziaa kolejno w Rzymie, Bolonii, Wenecji i Wiedniu, gdzie skomponowa 5 oper.
Pniej dziaa jeszcze jako kapelmistrz kocielny w Rzymie i dworski w Stuttgarcie. Pisa
utwory kocielne (Miserere, Laudate, oratoria),
ale do historii muzyki przeszed jako autor
okoo 50 oper typu seria, z ktrych najwaniejsze to: Artaserse, Ifigenia in Aulide, La clemenza
di Tito, Il matrimonio per concorso oraz Ifigenia
in Tauride. Nie wszystkie dziea Jommellego
byy dobrze przyjmowane; Jomelli ulega licznym wpywom i wprowadzajc nowe rodki do
swych dzie scenicznych natrafia zwaszcza
we Woszech na niezrozumienie. Niektre
sceny jego oper maj wielk si i rnorodno,
ktrych brak dzieom innych autorw.
256. Traetta
Tommaso Traetta (1727-1779) studiowa
w Neapolu, by kapelmistrzem w Parmie,
dziaa rwnie w Petersburgu i Londynie,
przyczyniajc si do kultu opery woskiej poza
granicami kraju. Tworzy w czasach, kiedy dobrych autorw scenicznych poszukiwano, tote
po pierwszym wielkim sukcesie opery Farnace

(1751) Otrzymywa liczne zamwienia. Obdarzony wielkim wyczuciem sceny, by mistrzem

efektw dramatycznych, ktrych jednak nie
uywa powierzchownie. Muzyka Traetty miaa
wielk si wyrazu w melodyce i harmonice,
tote kompozytor uchodzi w historii muzyki za
prekursora idei dramatycznych Glucka. Oprcz
oper pisa oratoria, msze i motety, jest te autorem Divertimenta na cztery orkiestry, wyprzedzajcego o dwa wieki podobne idee
wspczesnych nam kompozytorw.
257. Piccini
Niccol Piccini (Piccinni, 1728-1800) studiowa
przypuszczalnie rwnie w Neapolu. By wybitnym kompozytorem, pedagogiem i kapelmistrzem. Majc lat 26, da si pozna jako kompozytor operowy; dziaa w Neapolu, w Rzymie, a po r. 1774 w Paryu, gdzie sta si
gwiazd pierwszej wielkoci na firmamencie
opery paryskiej. By bez najmniejszej na to
ochoty argumentem koronnym przeciw
Gluckowi (pniej rywalem Picciniego mia by
Sacchini). Walka zwolennikw Picciniego (piccinistw) ze zwolennikami Glucka (gluckistami)
stanowia przez dugi czas centrum zainteresowania k literackich i towarzyskich, do sporu
mieszaa si krlowa Maria Antonina; w kocu

zwyciy Gluck. Obaj wybitni kompozytorzy

cenili si wzajemnie. Piccini by dyrektorem
woskiego oddziau opery paryskiej, pniej
profesorem w szkole piewu i deklamacji. Napisa okoo 130 oper, przepenionych dramatycznymi duetami, koronowanych dugimi
scenami finaowymi. Preferowa piewno,
elegijno wyrazu i wyrazisto formy. Z oper
Picciniego na uwag zasuguj: Zenobia,
Alessandro nellIndie, La Cecchina ossia La buona
figliuola (1760), La bella verit, Roland, Atys,
konkurujca z oper Glucka Iphignie en Tauride (1781), i Penelope. Napisa te 4 oratoria
i kilka dzie instrumentalnych, m.in. klawesynow Sonat opart na 3 tematach.
258. Paisiello
Giovanni Paisiello (Paesiello, 1740-1816)
ksztaci si w Neapolu, gdzie z powodzeniem
konkurowa z Piccinim. Jako kapelmistrz opery
woskiej przebywa w Petersburgu, a w 1764 r.
wrci (przez Warszaw) do Neapolu. By kapelmistrzem dworskim krla neapolitaskiego.
Napisa ponad 100 oper (m.in. La serva padrona
1781 i Barbiere di Siviglia, obie opery zostay
zdystansowane w opinii publicznoci przez takie opery Pergolesego i Rossiniego). Z innych
jego oper na uwag zasuguj jeszcze: Il

Mrchese di Tulipano, II re Teodoro, La Molinar,

Nina i Proserpina. Komponowa te wielkie
dziea kocielne (2 requiem, Te Deum na 2 chry,
Miserere i 4 oratoria), 6 koncertw fortepianowych (pord nich znany V Koncert Es-dur),
kwartety (w tym 12 z fortepianem; nadto 6
kwartetw smyczkowych) i utwory na harf.
259. Cimarosa
Domenico Cimarosa ( 1749-1801) rozpocz jak
wielu kompozytorw woskich tego czasu, od
twrczoci kocielnej, pisa msze i motety. Pniej zaj si twrczoci operow, ktrej powici si w kocu cakowicie. Ju pierwsze
prby operowe przyniosy mu sukces: Le
Stravaganzt del cont i Le Magie di Merlina
e Zoroastro. Pisa dla wielu teatrw operowych
we Woszech, m.in. dla Wenecji, Neapolu,
Rzymu, Florencji i Mediolanu. Od r. 1789 dziaa
w Petersburgu, potem w Wiedniu, gdzie zosta
kapelmistrzem dworskim. W r. 1799 bra udzia
w powstaniu Neapolitaczykw, by aresztowany, ale uaskawiony. Z jego oper na uwag
zasuguj jeszcze: Il pittore parigino, Le astuziefemminili (1794), II Maestro di cappella (1786),
ale przede wszystkim Il Matrimonio segreto
(Potajemne maestwo, 1792), jedno z najsawniejszych dzie woskich. Muzyka Cimarosy

odznacza si wyjtkow ywoci (porwnywaln tylko z Rossinim) i pewnoci prostego

efektu teatralnego. Cimarosa jest te autorem
Koncertu na 2 flety i orkiestr, popularnego
Koncertu obojowego i 32 sonat klawesynowych.
260. Galuppi i Sarti
Mistrzem i pionierem opery buffa by rwienik Goldoniego, Wenecjanin Baldassare
Galuppi (Galluppi, 1706-1785), zwany II Buranello. Galuppi dziaa jak wielu woskich
twrcw operowych jego czasu w Londynie
i w Petersburgu. Napisa okoo 100 oper
(a przynajmniej tyle mu si przypisuje), na
og do wietnych librett (Goldoni, Zeno, Metastasio); wrd nich za najwaniejsze uchodz:
Dido, Le virtuose ridicole (1752, wg Moliera) oraz
Il filosofo di campagna (1754) jako najpopularniejsze dzieo typu buffa. Modszy od niego
Giuseppe Sarti (1729-1802) dziaa w rnych
miastach Woch, pod koniec ycia by kapelmistrzem przy katedrze mediolaskiej, a pniej
kapelmistrzem dworskim w Petersburgu. Oprcz
oper pisa wielkie dziea chralne (msze, Te
Deum oraz dwa rosyjskie oratoria).
261. Rameau

Mieszkajcy w Paryu Jean-Philippe Rameau

(1683-1764), syn organisty, dziaa w trzech zasadniczych dziedzinach muzyki: operowej, klawesynowej i w teorii. Oper wzbogaci wielkimi scenami chralnymi, tacami i bogatymi
w wyraz recytatywami. Napisa 29 oper (wrd
ktrych za najwaniejsz uchodzi Castor et Pollux; z innych trzeba wymieni jeszcze: Dardanus,
Pigmalion i Zoroastre). W zakresie baletu znaczcym dzieem jest Les Indes Galantes (1735).
Jako kompozytor muzyki klawesynowej Rameau kontynuowa styl Couperina Wielkiego,
dodajc do elementy stylu Scarlattiego. Jego
utwory klawesynowe s utworami charakterystycznymi (m.in. La Poule Kura, Le Tambourin
Tamburyn) bd te tacami (menuety, gawoty). Wielkie znaczenie dla muzyki miaa
teoria harmonii stworzona przez Rameau.
W swych pracach teoretycznych pooy fundament pod harmonik funkcyjn (teoria dualizmu harmonicznego, ktry sta si podstaw
pniejszych rozwini systemu dur-moll).
262. System Rameau podstawy harmoniki
funkcyjnej
Rameau by pierwszym w dziejach muzyki
teoretykiem, ktry odway si na skodyfikowanie systemu harmonii. Do jego czasw pod-

staw praktyki harmonicznej bya nauka basu

generalnego: harmonia jawia si w niej jako
rezultat mechanicznego wypeniania brakujcych gosw, ktre co prawda tworzyy harmoni, ale jeszcze dalekie byy od systemu.
Rameau stworzy system oparty na funkcyjnych zwizkach midzy akordami. Sprowadza
wszystkie zjawiska wspbrzmieniowe do naturalnych waciwoci dwiku, nic te dziwnego, e opar si w swoich dociekaniach na
ukadzie tercjowym, jako porzdkujcym
i tumaczcym piony akordowe. Akordy uzalenione byy od dwiku najniszego, podstawowego (centre harmonique). W Nouveau
systme wprowadza trzy sons fondamentaux
(dwiki podstawowe): tonique, dominante
i sous-dominante
(tonik,
dominant
i subdominante). Do kadego akordu moe by
dodana seksta (sixte ajoute); kady durowy
akord moe sta si akordem dominantowym
przez dodanie do septymy. Rameau uwaa
jako pierwszy e melodia wynika z harmonii,
nie odwrotnie. Teoria Rameau pokrywaa si
idealnie z nowymi tendencjami muzyki, bya
wic nie teori, lecz odkryciem, o znaczeniu,
ktre czsto porwnywano z odkryciami Newtona. Rameau by autorem szeregu prac teoretycznych, obok wspomnianego Nouveau
systme naley tu wymieni fundamentaln

prac Trait de lharmonie

principes naturelles (1722).

rduite

ses

263. Rodzina Hotteterrew i Loeillet

Francja miaa si sta ju w XVIII wieku
centrum gry na instrumentach dtych, szczeglnie dtych drewnianych (z czego synie po
dzie dzisiejszy). Jednym z pierwszych mistrzw gry na flecie, a zarazem autorem dzie
pedagogicznych i koncertowych na ten instrument by Jacques Martin Hotteterre (ok.
1684-1762), pochodzcy z rodziny muzykw. By
podziwianym instrumentalist i autorem dzie
fletowych (znana Suita, sonaty, duety, tria,
ronda i menuety). Jego przydomek Le Romain
wzi si std, e Jacques w modoci dziaa
przez jaki czas w Rzymie. Gra i pisa na, flet
prosty (poduny), ale by gorcym zwolennikiem gry na flecie poprzecznym, ktry w kocu
sta si instrumentem powszechnym; gra te na
oboju i na ten instrument napisa szko.
W rodzinie Hotteterrew znalazo si kilkunastu muzykw, instrumentalistw i budowniczych instrumentw, ich genealogia siga XVI
wieku, ale identyfikacja muzykw o tym nazwisku jest niezwykle trudna, gwnie z tej
przyczyny, e powtarzay si tu imiona. Oprcz
Jacquesa najwaniejszymi postaciami tej ro-

dziny s: flecista Louis Hotteterre (zm. 1719),

ktry (przez 50 lat) gra na dworze Ludwika
XIV, jego brat Nicolas Hotteterre (zm. 1727), flecista i oboista, ktry rwnie gra na dworze
Ludwika XIV w orkiestrze Lullyego. Oboist
i flecist by te Jean Baptiste Loeillet
(1680-1730), Belg, zmary w Londynie (i tam
znany jako John Loeillet). W 1705 pojawi si
w Londynie, gdzie dziaa w Queens Theatre,
pniej da si pozna jako znakomity pedagog,
klawesynista i zbieracz instrumentw muzycznych. W swojej muzyce by wierny tradycjom
woskim, pisa wiele na flet poprzeczny, ktry
wprowadzi do Anglii, gwnie utwory w stylu
wirtuozowskim. Identyczne imiona i nazwisko
mia jego kuzyn Jean Baptiste Loeillet (ur.
1688), autor sonat fletowych. Brat poprzedniego
muzyka, Jacques Loeillet (1685-1746) by oboist
i gra na dworach w Brukseli i Monachium,
pniej by muzykiem na dworze Ludwika XV.
264. Francuska opera komiczna
Francuska opera komiczna miaa nieco inny
charakter ni woska, wywodzia si bowiem
z przedmie (std nazwa vaudeville od franc,
voix de ville gosy miasta) i miaa jak i angielska ballad opera wyran tendencj satyryczn i krytyczn. Za jej twrc uwaa si pi-

sarza, autora sztuk, Charlesa Simona Favarta,

ktry woskiej lekkiej operze nada lokalny
charakter. Francuska opera komiczna podejmowaa tematy aktualne, czerpaa je z konfliktw typowo mieszczaskich, bya bliska realistycznej opisowoci i niepozbawiona rysw
moralizatorskich. Akcja oper komicznych przebiegaa w dialogach i osobnych numerach,
ktre sigay od zwykych prostych pieni a po
arie da capo: wiele miejsca zajmoway w niej
ansamble, pokane rozmiary osigay te finay.
Okoo r. 1750 opra comique opanowaa repertuar sceniczny, zwaszcza kiedy idee Rousseau
byy ju powszechnie znane i zaakceptowane.
Autorami oper komicznych byli we Francji Duni, Philidor i Monsigny, a take we wczeniejszych swoich scenicznych poczynaniach
Grtry.
265. Diderot i Rousseau
Walka midzy buffonistami a antybuffonistami w Paryu przybraa rozmiary gigantyczne. W polemice brali udzia wybitni filozofowie. Przy okazji pado niejedno wakie sformuowanie, jak w kadej arliwie, ale i uczciwie
prowadzonej polemice. Zastanawiano si nad
rodkami muzycznymi: czemu su, czy mog
uszlachetnia ludzi i wprowadza lepsze oby-

czaje. Muzyka staa si wasnoci szerszych

rzesz odbiorcw pytanie byo wic wane.
Z pozycji realizmu ocenia muzyk Denis Diderot filozof i pisarz, konsekwentny przywdca
francuskiego owiecenia. Muzyka nie jest mow, nie jest jednoznaczna (jak jzyk), ale oddziaywa na myli i uczucia. Bliej polemiki
operowej sta filozof, pisarz i kompozytor Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), ktry ostro zaatakowa konwencje opery francuskiej, posuwajc si do insynuacji o podstpne knowania
przeciw operze woskiej i do przykrego dla
Francuzw stwierdzenia, e jzyk ich nie nadaje
si do piewu (tak jak nadaje si woski), e jest
ze swej natury niemelodyjny. Rousseau zabiega o bliski zwizek midzy poezj a muzyk.
Napisa te szereg rozpraw na temat muzyki
i by autorem opery komicznej.
266. Duni, Philidor i Monsigny
W r. 1752 wybuch w Paryu gony spr
zwolennikw opery buffa ze zwolennikami
opery francuskiej, spierano si na podstawie
powodzenia wystawionego w Paryu dziea
Pergolesego nie tylko o pierwszestwo muzyki woskiej nad francusk, ale i o wyszo
opery buffa nad oper-seria. W dyskusji wan
rol odegra gos filozofa J. J. Rousseau, ktry

obstajc za wosk oper w stylu buffo sam

napisa komiczne intermedium Le devin du
vilage (1752; atakujcy muzyk francusk pamflet Rousseau Lettre sur la musique franaise
powsta w roku nastpnym). Po dwuletniej
walce zwycizcami w tym sporze zostali Wosi,
z zespolenia elementw opera buffa i lekkiego
francuskiego wodewilu powstaa francuska
opra comique, ktr reprezentowali Duni,
Philidor i Monsigny. Egidio Romoaldo Duni
(1709-1775), kompozytor woski, ucze konserwatorium w Neapolu. Duni przebywa
w Londynie, a od r. 1757 w Paryu. Pisa opery
m.in. do tekstw Metastasia i Goldoniego, spord nich wane s Nero, La clochette, Les
moissonneurs oraz Les Sabots. Franois Andr
Philidor by autorem opery Tom Jones, w ktrej
po raz pierwszy w dziejach tego gatunku (1765)
pojawi si wokalny kwartet a cappella.
Z innych oper Philidora na uwag zasuguj: Le
Sorcier, Mlide i Ernalinde. Philidor pochodzi
z rodziny muzykw (Philidor-Danican), by te
znakomitym szachist i autorem rozprawy na
ten temat. Pierre Alexandre Monsigny
(1729-1817) napisa 18 oper, m.in. Le Dserteur
wysokim
urzdnikiem,
generalnym
inspektorem budowy kanaw. W czasie
rewolucji popad w ndz, uznano jednak jego
zasugi jako autora oper komicznych, wypaca-

no mu rent i obdarzono godnoci czonka

Akademii.
267. Grtry
Andr Ernest Modeste Grtry (1741-1813), Belg
z pochodzenia, ksztaci si zrazu u ojca
skrzypka i tworzy muzyk kocieln. Majc lat
18, znalaz si we Woszech. Studiowa
w Rzymie, gdzie zapozna si z oper wosk.
Voltaire, ktry zachwyci si jego talentem,
doradzi mu przeniesienie si do Parya. Tu
Grtry szybko przyswoi sobie umiejtnoci
dogadzania koneserom francuskim; bdc rwnie literatem wypracowa dobrze do jzyka
francuskiego przylegajcy muzyczny styl deklamacyjny. W Paryu napisa 50 oper, w tym
sporo komicznych; wiele z nich cieszyo si
wielkim powodzeniem. W czasie rewolucji
Grtry umia dostosowa tematyk swoich dzie
do zaj politycznych i tworzy wielkie opery
rewolucyjne. W jego pniejszych dzieach
wyczuwa si ju zapowiedzi nadchodzcej epoki
romantycznej. Grtry stosowa niekiedy charakterystyczne motywy, ktre przez powtrzenia tworzyy psychologicznie dobrze podbudowane asocjacje. Z oper rewolucyjnych na
pierwszy plan wysuwa si Guillaume Tell (1791),
opera wolnociowa. Wielki sukces odnis

Grtry oper La caravane du Caire (1784; do tekstu pniejszego krla Ludwika XVIII).
Z innych oper Grtryego wymieni naley:
oper komiczn Le Tableau parlant, ktra
w Paryu przyniosa autorowi
pierwszy
znaczny
sukces,
Zmireet
Azor
(1771),
LAmarfaloux (1778) oraz L Epreuve villageoise
i Richard Coeur de Lion (obie z 1784). Grtry
komponowa te motety, kwartety smyczkowe,
sonaty fortepianowe, pieni i koncerty fletowe.
Jego idee muzyczne miay wielki wpyw na
wielu kompozytorw, m.in. na Beethovena.
268. Opera w Niemczech. Hasse
W XVII i XVIII wieku w Niemczech palm
pierwszestwa dzierya opera woska, kompozytorami dworskich teatrw byli mistrzowie
woscy, w Wiedniu, Monachium,. Hanowerze
i Stuttgarcie panoszyli si woscy muzycy
i piewacy. Z kompozytorw woskich dziaali
tu Cesti, Caldara, Steffani i Jommelli. W kocu
jednak pojawili si te niemieccy autorzy oper
(Fux, Graun, Hasse), ktrzy zreszt pisali sporo
w Stylu woskim. Wrd nich wane miejsce
zajmuje Johann Adolf Hasse (1699-1783), tenor
operowy w Hamburgu, ucze woskich mistrzw w Neapolu, kapelmistrz w Wenecji,
dziaajcy pniej na dworach w Drenie

i Wiedniu. on jego bya synna piewaczka

woska Faustina Bordoni. Hasse reprezentowa
oper neapolitask. By jednym z najwybitniejszych przedstawicieli gatunku opera seria,
odpisy jego dzie znajduj si w niemal caej
Europie, bowiem ceniono go wysoko nie tylko
w Niemczech, ale i we Woszech i Francji.
Wielk warto maj zwaszcza jego pniejsze
dziea, pisane do librett Metastasia. Z jego oper
na uwag zasuguj Dido, Arminiusi Zenobia.
Pisa te muzyk instrumentaln i kocieln
(oratoria, msze i motety).
269. Singspiel
Opera miaa stale swoich przeciwnikw,
zwaszcza opera seria. Wymiewano jej sztuczny
patos (cho jeszcze wci ulegano jego urokowi), wytykano jej brak zwizku z yciem. Bliej
ycia byy lejsze formy komediowe, w ktrych
prosta pie odgrywaa wielk rol, a ktre
ponadto byy tak atwe do wystawienia. Woska opera buffa, francuski vaudeville, angielska
ballad opera skoniy autorw niemieckich do
stworzenia lejszego gatunku scenicznego, ktry
okrelono jako Singspiel (piewogra). Singspiel
mia prost, raczej tendencyjn tre, nie wymaga od piewakw wielkiego kunsztu, by
przepeniony pieniami, ktre potem staway

si niekiedy niezwykle popularne. By to gatunek przejciowy, kultywowany zrazu marginesowo, potem uszlachetniany przez wybitniejszych nawet poetw. Jego gwnym przedstawicielem by w Niemczech Johann Adam
Hiller (1728-1804). Kilka jego pieni z singspielw
przeszo do skarbca niemieckiej muzyki ludowej. Mwione dialogi byy tu przedzielane
piewanymi pieniami i ariami. Szczeglne powodzenie miay Singspiele w wikszych miastach, gdzie utworzyy si trupy teatralne (dla
jednej z takich trup napisa Mozart swoje
Uprowadzenie z seraju). Singspiele pisali Georg
Benda, Haydn, Karl Ditters von Dittersdorf
i Schubert (autor jednego z najpniejszych
dzie tego gatunku).
270. Narodziny liryki. Reichardt
Pie solowa, pie na gos z towarzyszeniem fortepianu moga si rozwin w peni
dopiero w epoce romantycznej, w okresie muzycznego indywidualizmu. Decydowa o niej
mieszczaski emocjonalizm (niem. Empfindsamkeit). Pierwsze oznaki rozwoju pieni znajdujemy do wczenie, ale dopiero wiek XVIII
przynis formy bardziej rozwinite. Pocztkowo wizay si one z zasad arii operowych, ale
pojawiy si te utwory instrumentalne, do

ktrych melodii mona byo podkada teksty

(typowy przykad: Singende Muse an der Pleisse,
autor Johann Sigismund Scholze). Niemiecki
liryczny charakter poezji skania kompozytorw do pisania pieni do gotowych tekstw.
W Niemczech w Berlinie powstay dwie
szkoy twrcw pieni: jedni usiowali znale
do wyszukanej poezji odpowiednie wokalne
utwory (Christian Gottfried Krause, 1719-1770,
Carl Philipp Emanuel Bach, Johann Philipp
Kirnberger); drudzy blisi byli muzyce ludowej i ludowej tematyce (Neefe, Andr, Schulz,
a przede wszystkim dwaj wielcy mistrzowie:
Johann Friedrich Reichardt i Karl Friedrich Zelter, 1758-1832). (W muzyce klasycznej pieni pisali wszyscy trzej mistrzowie: Haydn, Mozart
i Beethoven, ale najwikszym twrc mia by
Franz Schubert, kompozytor obdarzony wyjtkowym talentem w tym kierunku.) Johann
Friedrich Reichardt (1752-1814) by kapelmistrzem na dworze pruskim, autorem niemieckich dzie scenicznych (tzw. Liederspiel) oraz 700
pieni, w tym wielu do tekstw Goethego,
ktry stawia go wyej od Schuberta.
271. Gluck
Christoph Willibald Gluck (1714-1787) studiowa w Pradze, dziaa przez jaki czas w Wied-

niu, a potem we Woszech, gdzie ksztaci si

pod kierunkiem G. B. Sammartiniego. W Anglii
wystawia dwie opery, jednak bez powodzenia.
Lepiej wiedzie mu si w Wiedniu, gdzie uzyskuje poparcie swej dawnej uczennicy, krlowej
Marii Antoniny. Zetknicie si z polemicznym
pismem Atteagi i zblienie si do wyksztaconych na kulturze antycznej wybitnych artystw i dyplomatw skonio Glucka do zajcia
si reform opery. Gdy na scenie paryskiej
Gluck wystawi now oper (Iphigenie en Aulide, 1774), jego przeciwnicy opowiedzieli si po
stronie Wocha Niccolo Picciniego. Rozpocza
si walka tzw. gluckistw i piccinistw, zakoczona dopiero po 7 latach zwycistwem Glucka,
ktry sukces swj zawdzicza nie tylko swoim
dzieom, ale i przygotowanym przez teoretykw wczeniejszym krytykom opery woskiej.
Gluck rozpocz sw twrczo operow od
komponowania oper woskich (takich typowo
woskich oper napisa okoo 20); pierwsz
oper nowego typu bya Orfeo ed Euridice, wystawiona w Wiedniu w r. 1762, le przyjta
w Wiedniu, ale o wiele lepiej w Paryu (warto
doda, e w tej operze koncesje na rzecz stylu
woskiego s jeszcze znaczne: rola tytuowa
przeznaczona bya dla kastrata, a sama akcja
zostaa zmieniona i zakoczona szczliwie).
W Paryu Gluck wystawi wspomnian Iphi-

gnie en Aulide, Armide i Iphignie en Tauride,

ktra triumfalnie zakoczya spr z piccinistami.
272. Reforma Glucka
Reforma Glucka pojawia si okoo r. 1762. Jej
ide naczeln bya teza, i muzyka winna suy poezji; w operze woskiej ktrej Gluck tak
gorco si przeciwstawia zakorzeniy si
przez dugie lata hodowane liczne wynaturzenia, gwnie wskutek prnoci piewakw, ale
te i wskutek ulegoci kompozytorw, ktrzy
chcieli si przypodoba publicznoci za wszelk
cen. W kocu opera staa si mieszna
i nudna. Ide naczeln Glucka staa si rwnowaga midzy sowem a muzyk. Najwaniejsza jest akcja dramatyczna, od ktrej nic nie
powinno suchaczy odwraca, techniki powinny
by w operze znacznie uproszczone i uzasadnione. Wstpna sinfonia, czyli uwertura, powinna przygotowywa suchaczy na to, co ma
si sta, co ma by przedmiotem akcji dramatycznej, powinna by niejako streszczeniem akcji. Gluck trafi na znakomitego librecist Ranieri
de Calzabigi. Przenisszy si do Parya, Gluck
mg tym pewniej realizowa swoj reform;
dziea jego ktrych nie akceptowano
w Wiedniu tu natrafiay ha peniejsze zro-

zumienie. Dy w swych najlepszych dzieach

do wykazania, e muzyka moe dorwna znaczeniu akcji, e moe by uproszczona, ale mimo
to uduchowiona, e nie musi obrazowa paskiej intrygi miosnej, ktr moe zastpi temat z mitologii greckiej. Walczy o prawd
dramatyczn, std midzy recytatywem a ari
nie ma u niego owej przepastnej zazwyczaj
rnicy, wan natomiast rol odgrywa chr;
sceny chralne stosowane s w operach w sensie dramatu antycznego. Kompozycja muzyczna
jest u Glucka cakowicie podporzdkowana
dramatycznej idei opery.
273. Skrzypkowie woscy
Sonaty solowe i triowe wprowadzili we
Woszech jako pierwsi wybitni skrzypkowie B.
Marini i S. Rossi. Obok nich autorami dzie
skrzypcowych i kameralnych byli: Carlo Farina
(zm. ok. 1640; skrzypek na dworze mantuaskim, chtnie wprowadzajcy w swoich programowych utworach typowy przykad: Capriccio stravagante nowe efekty, takie jak
glissando, tremolo, pizzicato i sulponticello,
zreszt w celach imitacji odgosw natury,
zwierzt itp.), Giovanni Battista Fontana, Giovanni Battista Buonamente (zm. 1643; kapelmistrz dworski w Wiedniu i w Pradze) i Mau-

rizio Cazzati. Ich utwory miay charakter imitacyjny, opieray si na szeroko rozpostartych
liniach melodycznych (czym si wwczas fascynowano). Marco Uccellini (ok. 1603-1680)
da w swoich sonatach (1645) gry w V pozycji,
cztery lata pniej w utworach jego pojawiaj
si pasae moliwe do wykonania tylko w
wysokiej VI pozycji. (Po roku 1680 skrzypkowie
wprowadzili zwyczaj wycznego komponowania utworw dla siebie.) Uccellini by take
autorem opery i dwch baletw.
274. Albinoni
Tommaso Albinoni (1671-1750) pochodzi
z bogatej rodziny weneckiej, nie musia wic
troszczy si o byt, jak inni muzycy jego czasw,
z wielkim J. S. Bachem na czele. By skrzypkiem, zwyczajem swojego czasu okrela si
jako musicodi violino. Albinoni napisa ponad
50 oper dla teatrw muzycznych rodzinnego
miasta, Florencji, a nawet Monachium. Opery
jego zostay zapomniane, mimo to zawdzicza
im wiele, przenis bowiem z trzyczciowej
uwertury operowej podzia na trzy czci do
koncertu solowego, ktry dzi przeywa swj
istny renesans. Wielkie powodzenie we wspczesnym repertuarze maj jego koncerty obojowe i trbkowe, concerti grossi, concerti

a cinque, a zwaszcza synne Adagio na smyczki

i organy. Pisa te muzyk kameraln. Bach ceni wielce tego kompozytora, posugiwa si
jego tematami (co w tym czasie nie byo plagiatem, lecz raczej wyrnieniem kompozytora,
od ktrego si zapoyczao temat); trzy tematy
Albinoniego stay si tematami fug Bacha. Obok
Corellego, Stradelli i Torellego Albinoni by
jednym z najwybitniejszych mistrzw formy
concerto grosso.
275. Vivaldi
Klasykiem swoich czasw okaza si te
Wenecjanin Antonio Vivaldi (1678-1741), zmary
w Wiedniu, skrzypek wirtuoz, dyrygent i kompozytor. Vivaldi napisa 49 oper, 2 oratoria
(wrd nich znakomita Judyta, 1716), 23 symfonie, sonaty skrzypcowe, tria smyczkowe, 454
koncerty na 1-4 skrzypiec, na wiolonczel, flet,
obj, trbk i inne instrumenty. Pisa w stylu
homofonicznym, posugiwa si elementami
programowoci i ilustracyjnoci muzycznej.
Szereg jego koncertw transkrybowa J. S. Bach.
Twrczo Vivaldiego, dugie lata zapomniana,
od p wieku stanowi stay repertuar orkiestr
i nagra pytowych. Jak wielu wspczesnych
mu kompozytorw, Vivaldi posugiwa si
elementami programowoci i zwizanej z ni

ilustracyjnoci muzycznej. Komponowa do

schematycznie, co pozwalao mu te by a tak
podnym autorem (221 samych koncertw
skrzypcowych!). W jego najlepszych dzieach
uderza (jak u Corellego) penia brzmienia
i rwnowaga formy.
276. Tartini
Na pocztku XVIII wieku pojawia si we
Woszech szereg wybitnych indywidualnoci,
ktrym przewodzi genialny skrzypek, pedagog
i kompozytor Giuseppe Tartini (1692-1770).
Tartini udoskonali swoj gr do wczesnych
granic moliwoci; wyksztacony wszechstronnie, sam zaoy w Padwie akademi muzyczn,
gdzie uczy gry skrzypcowej i kompozycji. By
autorem a 135 koncertw skrzypcowych, wielkiej iloci koncertw wiolonczelowych, okoo
50 sonat triowych i 200 sonat skrzypcowych,
wrd ktrych w pamici potomnych pozostaa
na dugo synna Sonata g-moll z trylem diabelskim. Wielkie znaczenie ma jego Larte de
arco, cykl 50 wirtuozowskich wariacji na temat
Corellego. Jako jeden z pierwszych by autorem
kwartetw smyczkowych. By take wybitnym
teoretykiem muzyki: w r. 1714 odkry zjawisko
tzw. tonw kombinacyjnych, w akustycznych
podstawach szuka wyjanie dla harmonii,

zajmowa si problemami kontrapunktu i

wanych w owym czasie ozdobnikw muzycznych. Jako pedagog mia wielu wybitnych
uczniw z Nardinim i Pugnanim na czele. Pisa
te muzyk na inne instrumenty oraz muzyk
religijn.
277. Geminiani i Locatelli
Wybitny skrzypek i pedagog Francesco Geminiani (ok. 1680-1762) by autorem jednej
z najstarszych szk skrzypcowych, wydanej
w 1730 r. w Londynie (The Art of Playing on the
Violin, wyd. anonimowo w The Modern Musick Master, or the Universal Musician). Dziaa we Woszech, w Londynie i w Paryu, zmar
w Dublinie. Napisa kilka cyklw sonat i koncertw, a nadto szereg prac teoretycznych
i podrcznikw gry na innych instrumentach.
Ucze Corellego, Pietro Antonio Locatelli
(1695-1764) by rwnie znakomitym wirtuozem
skrzypcowym. Jako muzyk dworu Augusta
Mocnego objeda wiele krajw; najduej
przebywa w Amsterdamie, gdzie te ukazyway si jego utwory. By autorem Concerti
a quattro, oraz triowych, sonat fletowych
i skrzypcowych, concerti grossi i koncertw
skrzypcowych.
Znakomicie
rozwin
gr

skrzypcow. Zajmowa si te handlem poszukiwanymi woskimi strunami.

278. Mistrzowie klawesynu
Obok wirginau i pokrewnego mu szpinetu
rozwijay si w czasach baroku inne instrumenty klawiszowe: klawesyn (clavicembalo)
i klawikord. Ton klawikordu co wynikao
z typu mechanizmu by sabszy od klawesynu, w ktrym struna nie bya ju uderzana
(tangentem), lecz wrcz szarpana (pirkiem
kruczym). W przeciwiestwie do klawikordw,
w ktrych jedna struna suya do wydobycia
kilku dwikw, w klawesynach dla kadego
dwiku przeznaczona bya osobna struna.
Szpinet by jakby miniatur klawesynu, stawiano go na stole czy nawet na kolanach.
Wrd wszystkich tych instrumentw najwaniejszy by w tym czasie klawesyn, wygldem
podobny do fortepianu, wyposaony w jedn
lub dwie klawiatury i kilka rejestrw do zmiany barwy dwiku. Najwczeniejsze wiadomoci o klawesynie pochodz z XIV wieku
(Niemcy, Francja), z biegiem lat wprowadzano
do instrumentu liczne udoskonalenia i w okresie baroku instrument ten sta si nieodzowny
zarwno jako instrument solowy (bogatszy od
wielu innych dziki moliwoci gry akordowej),

jak i uczestniczcy w zespoach instrumentalnych czy instrumentalno-wokalnych (np.

w operze czy oratorium), a to dziki temu, e
spenia rol basso continuo. Klawesyn odegra
wielk rol przede wszystkim w instrumentalnej muzyce francuskiej. W przeciwiestwie do
mistrzw woskich, ktrzy na ten instrument
pisali utwory autonomiczne (przykadem sonaty D. Scarlattiego), twrcy francuscy
Chambonnires, dAnglebert, Lebgue; Couperin
i Rameau w swoich Ordres i Pices uprawiali
gatunki bardziej swobodne. Dwa zbiory na
klawesyn wyda Louis Marchand (1669-1732),
dziea klawesynowe pisa Claude Balbastre
(1727-1799), wan postaci by Dandrieu. We
Woszech klawesyn nosi nazw cembalo. Po
Frescobaldim, ktry na ten instrument napisa
wiele kompozycji, pojawi si w drugiej poowie XVII wieku Bernardo Pasquini, autor toccat,
suit i sonat, a po nim Domenico Scarlatti. W
Niemczech obok Frobergera klawesynow muzyk i zwizane z ni formy rozwijali Johann
Kaspar Ferdinand Fischer (1665-1746), autor
synnego zbioru Ariadne musica (1715), zawierajcego preludia i fugi w 20 tonacjach, ktre
antycypoway strj rwnomierny (synne dzieo
Bacha powstao 8 lat pniej), oraz Johann
Kuhnau, autor deskryptywnych sonat.

279. D. Scarlatti
W pierwszej poowie XVIII w. ustalono
(konwencjonalne z czasem) obsady w muzyce
kameralnej, formowano te nowe gatunki muzyki. Zalki klasycznej sonaty znajdujemy
w twrczoci Domenica Scarlattiego (1685-1757),
syna Alessandra, wybitnego mistrza neapolitaskiego, dziaajcego jako klawesynista i organista na dworach ksicych w Rzymie,
Londynie, Lizbonie, Madrycie, Sewilli i Neapolu. Scarlatti napisa a 560 utworw klawesynowych. Jego sonaty s jeszcze jednoczciowe, ale zawieraj w sobie czsto elementy
formy sonatowej. Wprowadzaj co jest niezwykle dla sonaty istotne dualizm tematyczny, dwa kontrastujce z sob tematy (po
arcykrtkim jakby przetworzeniu pojawiaj si
na kocu oba tematy ponownie, lecz bez kontrastu tonacyjnego, pogodzone w jednej tonacji). W twrczoci Scarlattiego pojawia si te
po raz pierwszy na tak wielk skal czynnik
wirtuozowski (std nazwa Essercizi studia,
etiudy). Pisa muzyk yw, weso, blisk ludowoci, czsto ujt w takcie trjdzielnym,
niekiedy wykorzystujc proste koncepcje kontrapunktyczne (std niektre jego utwory nosz
nazw fuga), przewanie jednak posugujc si
formami tanecznymi. Uderzajca te bya swo-

boda harmoniczna, jak kompozytor wprowadza w swoich utworach (np. dugo jeszcze zabraniane kwinty rwnolege). By te autorem
wielu oper, oratoriw, kantat i serenad, na og
s to jego wczeniejsze dziea.
280. Soler
Uczniem D. Scarlattego by Padre Antonio
Soler (1729-1783), mnich, organista, kapelmistrz
i kompozytor hiszpaski, autor muzyki kocielnej, kameralnej i sonat fortepianowych.
By niezwykle podnym kompozytorem (ponad
400 kompozycji rnego rodzaju, wrd ktrych
nie brak wzorowanych na nauczycielu utworw
na instrumenty klawiszowe). Jego dziea dramatyczne byy wykonywane przez mnichw.
Z innych dzie na uwag zasuguj koncerty
organowe, seria szeciu kwintetw na instrumenty smyczkowe i organy oraz praca teoretyczna z zakresu harmonii i modulacji Llave de
la Modulacin (1762).
281. Porpora i Alberti
Nicola Porpora (1686-1768), Neapolitaczyk,
dziaa jako kapelmistrz i pedagog w rnych
miastach woskich, a take w Wiedniu (gdzie
by nauczycielem Haydna), Drenie i w Londy-

nie, gdzie z powodzeniem konkurowa z Haendlem. By wybitnym przedstawicielem opery

woskiej, mistrzem bel canta (ktrego uczy
rwnie jako nauczyciel piewu), autorem wokalnie kunsztownych, przesyconych ariami oper
(do szybko zreszt zapomnianych). Najwaniejsze opery Porpory (Ariana e Teseo, Ifigenia in
Aulide, II trionfo di Camilla) powstaway na tle
oratoriw, mszy, kantat solowych, sonat
skrzypcowych i symfonii kameralnych oraz arii
i wicze wokalnych. Wanym odkryciem
w dziedzinie muzyki fortepianowej (a waciwie wtedy jeszcze klawesynowej) by tzw.
bas Albertiego konwencjonalna i szeroko
przyjta formua akompaniamentu w lewej rce, oparta na rozoonym akordzie. Na tle
akompaniamentu harmonicznie zmiennego
pojawiaa si w prawej rce melodia, niekiedy
szeroko rozbudowana, piewna, z reguy okresowa. Twrc tej formuy by Domenico Alberti
ktry by waciwie szlachetnie urodzonym
dyletantem (wyda w Londynie 8 sonat; bez
jego formuy nie byoby Mozarta, a przynajmniej tak wielkiej iloci jego dzie). Alberti pisa
te opery i motety.
282. L. Couperin

Louis Couperin (ok. 1626-1661), organista

i klawesynista francuski,
naley
wesp
z brami
Franois
(ok.
1630-po
1708)
i Charlesem Couperinem (1638-1679) do pierwszej generacji synnej we Francji muzycznej rodziny. Rodzina organistw Couperinw bya we
Francji rwnie rozgaziona, jak w Niemczech
rodzina Bachw; dziaali przez 200 lat, a przynajmniej 15 z nich osigno w muzyce pozycj
godn odnotowania. Sam Louis Couperin by
organist w kociele St. Gervais w Paryu, a od
r. 1656 muzykiem dworskim Ludwika XIV.
Zmar modo, z dzie jego zachoway si utwory
organowe, dwie fantazje na 2 wiole, trzy
utwory zatytuowane Symphonies na rne instrumenty i okoo sto utworw klawesynowych
(tace, chaconny). By muzykiem oryginalnym,
miaym zwaszcza w zakresie harmoniki.
283. F. Couperin
Kompozytorem, ktry przyczyni si do podniesienia muzyki francuskiej do rangi ideau
kulturowego, obowizujcego pniej w Europie, by Franois Couperin (1668-1733), zwany
te Couperinem Wielkim. By on wybitnym
organist i nauczycielem ksit na dworze
francuskim. W ostatnich latach ycia wycofa si
z oficjalnego ycia muzycznego. Pisa dziea

wokalne, kameralne, klawesynowe i organowe,

zarwno kocielne jak wieckie. Jego znaczenie
w historii muzyki opiera si na suitowo ujtych
(ordres), bogato zdobionych miniaturach instrumentalnych Pices de clavecin (4 tomy: 1713,
1716, 1722 i 1730). Charakterystyczne dla kompozytora s tytuy utworw, odnoszce si do
ludzi, zwierzt, sytuacji i stanw ducha, stanowice istn panoram wczesnego ycia i spoeczestwa. Peen ozdobnikw, rokokowy styl
Couperina zachwyca zarwno J. S. Bacha, jak
i kompozytorw XX wieku (Debussy, Ravel,
Strawiski). Haendel nie waha si caych
fragmentw Couperina wpisywa do swoich
dzie. Bogata ornamentyka klawesynowych
dzie Couperina wizaa si z moliwociami
instrumentu o bardzo krtkim, szybko zamierajcym dwiku. Couperin wyda podrcznik
LArt de toucher le clavecin (1716), ktry mia
wielki wpyw na twrczo klawesynow jego
epoki.
284. Dandrieu
Jean
Franois
Dandrieu
(dAndrieu,
1682-1738) by rwnie wybitnym francuskim
klawesynist i kompozytorem. Wystpowa jako
klawesynista ju w wieku lat 5. Dziaa jako
organista w Paryu. Jak Couperinowie nalea

do rodziny muzykw, miejsce organisty otrzyma po przodkach. By jednym z najgoniejszych klawesynistw swojego czasu.
Pisa
utwory klawesynowe w stylu F. Couperina
(Pices de clavecin, 3 tomy), a ponadto utwory
organowe, sonaty instrumentalne i suity symfoniczne. Wielk warto miay jego Principes de
laccompagnement de clavecin wydane w r. 1718.
W edycjach dzie Dandrieu uderza ich niezwyka staranno i pikno reprodukcji miedziorytw wybitnych artystw. Znakomit organistk
i klawesynistk bya siostra kompozytora
Jeanne-Franoise Dandrieu.
285. Boismortier
Joseph Bodin de Boismortier (1689-1755)
komponowa w rnych zakresach muzyki,
konkurowa z innymi w dziedzinie baletw,
motetw na wielkie chry i kantat wieckich.
Komponowa z zadziwiajc atwoci i gotowoci do zmieniania stylw. Niemal we
wszystkich jego utworach wan rol odgrywaj flety, pisa te utwory fletowe (koncerty,
sonaty). W jego dzieach nie brak pewnej elegancji i pomysowoci rytmicznej, opublikowa
jednak sporo utworw napisanych pospiesznie
i nader powierzchownie. Wielkie znaczenie ma
jego twrczo baletowa (balety Les Voyages de

lamour, Don Quichotte i pastorale Daphnis et

Chlo). Z kantat na uwag zasuguje Diane et
Acteon. By typowym przedstawicielem rokokowego stylu galant we Francji.
286. Leclair i Corrette
We Francji da si pozna jako wielki wirtuoz
swojej epoki Jean-Marie Leclair (1697-1764),
zamordowany w Paryu na tle bliej nie wyjanionym; tancerz i kompozytor, autor koncertw skrzypcowych i sonat. Jeszcze bdc tancerzem w Turynie, Leclair komponowa intermedia, uczy si te gry skrzypcowej u synnego
Somisa. W Paryu by solist Concerts Spirituels,
pniej czonkiem kapeli krlewskiej, dziaa
w Holandii i Hiszpanii. By jednym z najwybitniejszych wirtuozw swojego czasu, autorem
licznych dzie skrzypcowych (12 koncertw
skrzypcowych, 48 sonat na skrzypce i basso
continuo, duety, tria) oraz opery Scylla et
Glaucus. wietnym skrzypkiem by rwnie
Jean Joseph Cassanea
de Mondonville
(1711-1764), ktry rozwin znacznie gr fiaoletami (w sonatach Les sons harmoniques, 1735).
Michel Corrette (1709-1795) by wybitnym organist i znakomitym pedagogiem. Z jego licznych dzie zachowao si niewiele. W grze
skrzypcowej wprowadzi jako pierwszy scor-

datur, by te inicjatorem formy koncertu,

ktra staa si niezwykle wana w ksztatowaniu si pniejszych symfonii. Z dzie tego typu
popularne s w naszych czasach: Concertos
comiques, koncerty fletowe, a nadto Le
Phnix na 4 fagoty.
MUZYKA KLASYCYZMU

Oto epoka, ktra w muzyce obfitowaa

w przeomowe dokonania. Epoka krtka, trwajca zaledwie kilkadziesit at; epoka wielkich
klasykw wiedeskich Haydna, Mozarta
i Beethovena, a take epoka symfonii, koncertu
instrumentalnego, kwartetu i sonaty, a wic muzyki instrumentalnej opartej niemal cakowicie na
homofonii. Epoka przede wszystkim nowych
form muzycznych, nowej muzycznej architektoniki, zasadzajcej si na pracy tematycznej i szeregowaniu wicych si z sob motyww, dziki
czemu muzyka uzyskiwaa bodaj po raz pierwszy
w swych dziejach znamiona logicznego rozwoju
formy. W historii s to czasy rewolucji, walki o
rwno spoeczn, deklaracji praw czowieka, w
filozofii neohumanizmu, dochodzcego do
gosu rwnie w literaturze. Muzyka wioska
ustpuje w tym okresie pierwszestwa muzyce
niemieckiej i tylko w dziedzinie opery muzyka
wioska (a zwaszcza szkoa neapolitaska) oraz

muzyka francuska (opera comique) id wasnymi

drogami. Klasycyzm jednak opiera si na kultywowanej w Wiedniu z wielkim rozmachem
muzyce instrumentalnej, w ktrej podstaw ujmowania formy staje si zasada wieloczciowego cyklu sonatowego.
287. Rozwj sonaty klasycznej
Sonata klasyczna jawi si nam dzi z dystansu historycznego jako produkt dojrzaoci.
Przedklasyczna sonata opieraa si na pomysowoci niemal improwizacyjnej. W miar rozwoju formy ten typ inwencji musia ustpi
przemylanej pracy motywiczno-tematycznej,
w ktrej wszystko nabiera innego sensu, nawet
pojedynczy interwa, z ktrego mona teraz
wywie dalszy przebieg utworu. Do rozwoju
sonaty przedklasycznej przyczynili si wielce:
Domenico Paradisi (1710-1792, autor 12 sonat),
trzej synowie Bacha i nieco modszy Muzio
Clementi, wybitny wirtuoz, pniej pedagog
i bogaty wydawca. Klasyczna budowa sonaty
czteroczciowej (allegro dwutematyczne z ekspozycj, przetworzeniem i repryz; cz wolna
gwnie w formie pieni; menuet z triem; finale,
oparte na og na formie rozwinitego ronda)
musi by traktowana jako przypadek idealny.
W istocie rzeczy nie od razu pojawia si sonata

w ukadzie tak schematycznym i nigdy nie bya

ujmowana tak cile, jak to przedstawiaj podrczniki form muzycznych. Waniejsze od formy
byo stosowanie zasady kontrastu tematycznego, pracy motywicznej (czy tematycznej)
i dramatyczny rozwj muzyki, ktry u kompozytorw-klasykw przybierze formy wrcz
niebywae, jako wynik potrzeb wyrazowych.
Szczeglnie praca na rnych kontrastujcych
z sob motywach i tematach staa si wanym
rodkiem kompozytorskim, ktry w caej peni
urzeczywistni si wanie w sonacie.
288. Rozwj symfonii klasycznej
Przy kocu XVII i na pocztku XVIII wieku
pojawia si w filozofii racjonalizm: czowiek
zacz si interesowa wszystkimi dziedzinami
ycia, podstaw jego dziaania sta si krytyczny rozum. W muzyce powstaj racjonalne
reguy komponowania, nierzadko opierajce si
na szablonach. Racjonalnemu prdowi w muzyce przeciwstawiay si dziea ywe, swobodne, oparte na naturalnym odczuwaniu muzyki,
jak La serra padrona Pergolesego, angielska
beggars opera czy niemiecki sentymentalny
Singspiel. O prawa serca, rwnie w sztuce
upomina si Jean-Jacques Rousseau. W kulturze dotychczasowej dominowaa zasada pod-

porzdkowania si czowieka zbiorowoci,

czowiek by czstk spoeczestwa. Dopiero
w XVIII wieku pojawia si idea pojmowania
jednostki ludzkiej w jej wymiarze autonomicznym, z jej wasnym wiatem uczuciowym i tsknot do wolnoci. Jej ambiwalencja uczuciowa znalaza odpowiednik w dwutematycznoci
sonaty i symfonii. Zbiorowa, rwnoczesna polifonia, w ktrej czstki muzyki podporzdkowane byy niemal teologicznej idei caoci,
musiaa teraz ustpi zdarzeniom sukcesywnym, umoliwionym przez zasad homofonii, na
ktrej podou mogy si odbywa rne
nawet kontrastowo pomylane zajcia. Kocowa zgodno w sonacie czy symfonii jest
umowna, treci bowiem tych jest walka przeciwiestw, kontrast uczu przeciwstawnych,
tworzcych napicie, a take pewien niepokj,
ktry ma wiadczy o wewntrznych niepokojach czowieka. Cykliczna forma sonaty czy
symfonii wychodzi teraz na pierwszy plan.
Forma cykliczna pojawia si ju w sinfonii
traktowanej jako wstp do neapolitaskich
oper (allegro, andante, allegro). Pergolese, Niccolo Porpora (autor szeciu triw orkiestrowych), Giovanni Battista Sammartini (odkrywca nowego stylu kontrastowej dynamiki
i kontrastu tematycznego), Gaetano Pugnani,
Rinaldo da Capua (zm. po 1771) i Niccol Jom-

melli byli pionierami symfonii na terenie

Wioch; Jommelli dziaa te w Niemczech i by
moe wywar pewien wpyw na ksztatowanie
si szkoy mannheimskiej.
289. Okres przedklasyczny
Okres ten zamyka si w przyblieniu w latach 1720-1760. Jest to okres muzyki przede
wszystkim instrumentalnej, okres zasadniczego
rozwoju formy sonatowej, opartej (cho nie od
razu) na dwu tematach, kontrastujcych z sob
i pozostajcych wzgldem siebie w stosunku
toniki i dominanty. Ale moe istotniejsze dla
tego okresu s przemiany w zakresie wyrazu
muzyki. rodki stylistyczne ulegaj uproszczeniu i pojawia si nowy typ muzyki, jakby idealnie przeznaczonej dla arystokracji i bogatego
mieszczastwa typ muzyki wykwintnej. Bodaj w adnej relacji nie jest ta przemiana tak
atwo widoczna jak w porwnaniu Jana Sebastiana Bacha z jego synem Karolem Filipem
Emanuelem. W twrczoci modszego Bacha
uderza indywidualny, niemal namitny wyraz,
styl peen kontrastw i napi tematycznych na
bardzo krtkich odcinkach, peen nowych
zwrotw harmonicznych. Okres przedklasyczny
(nie naley myli go z okresem wczesnego klasycyzmu) by okresem mimo wyrazistoci

stylistycznej przejciowym, w wielu punktach niemal rwnolegym do pnego baroku

i tak te przez wielu historykw traktowanym.
W stosunku do pnego baroku przedklasyczny
okres nacechowany jest wspomnianym uproszczeniem stylu. Na pierwszy plan wysuwa si
melodia, ktra staje si podstaw formy (jako
temat) oraz doprowadza do odkrycia (szczeglnie instrumentalnej) linii i wyrazu. Nowoci
jest tu bliski jej zwizek z pieni ludow. Ju
okoo roku 1700 pojawi si, wywiedziony
z francuskiej muzyki lutniowej, styl galant.
Muzyka tego stylu, oparta na zasadzie homofonicznej, jest lekka i prosta, przejrzysta, ograniczona do niewielkiej iloci gosw (np. do
dwu lub trzech tylko), zdobiona nie na sposb
barokowy, lecz delikatny, drobnomotywiczny.
Charakterystyczna tu bdzie gra krtkimi motywami. Kilkadziesit lat pniej pojawia si
styl czuy, afektowany, peen wyrazistej
piewnoci. W tym afektowanym stylu uderzaj zwaszcza motywy westchnie (niem.
Seufzermotive). Ale moe momentem okresu
przedklasycznego jest wyksztacajcy si typ
muzyki o wydatnym subiektywizmie, styl niepokoju, dynamicznych kontrastw, niespotykanych dotd efektw orkiestrowych (wie si
to z rozwojem orkiestry w kilku orodkach europejskich, wrd ktrych najwaniejszy jest

Mannheim). Rwnolegle do sonaty rozwija si

symfonia i koncert solowy. W niektrych
z przeszo 100 koncertw skrzypcowych Tartiniego ju s zawarte zapowiedzi nowego stylu:
dwutematyczno i patetyczny wyraz, ktry
u pierwszych symfonikw bdzie rozwijany
w stopniu dotd w muzyce nie znanym. Znany
ze piewnych allegrw Richter, wspomniany
Carl Philipp Emanuel Bach, Cannabich, twrca
przeszo 100 symfonii, i czoowy mannheimczyk Jan Stamic rozwinli styl orkiestrowy
oparty na pracy motywicznej, wzbogacony
w zakresie dwiku i harmonii, czsto dramatyczny. Tote uznaje si w nich prekursorw
klasykw wiedeskich. Ich gwn zasug jest
wprowadzenie dualizmu tematycznego, pynnych dynamicznych przej, ktre zastpiy
dynamik kontrastow i naduywan w poprzednim okresie dynamik echa. Klasyczne
brzmienie orkiestry ma tutaj swoje rda.
Ostateczna forma sonaty uksztatowaa si
okoo roku 1770.
290. Klasyczna muzyka kameralna. Divertimenti
Istniay dwa nurty muzyki dworskiej. Jeden
z nich tworzyy wielkie i gone wykonania
dzie scenicznych, drugi natomiast Ogranicza
si do ram intymnych, do komnat. Muzyka

kameralna (musica da camera) wywodzi swoj

nazw z camera dworskiej komnaty. Z czasem
przeciwiestwem muzyki kameralnej staa si
ju nie muzyka teatralna czy kocielna, lecz
muzyka koncertowa, bogato obsadzana instrumentami czy chrami. Muzyk kameraln tworz dziea pisane na dwa lub kilka instrumentw: tria smyczkowe i fortepianowe, takie
kwartety, kwintety itp. Utwory te przeznaczone
byy pierwotnie dla maych audytoriw; samej
muzyki nie traktowano powanie, miaa tylko
stanowi przyjemno dla ucha. Okrelano j
z woska divertimento (zabawa, rozrywka)
i w XVIII wieku uprawiano szczeglnie chtnie na obszarze Austrii i Czech. Forma divertimenti wywodzia si z suity i skadaa si z 6
lub 7 czci dobrze z sob kontrastujcych, cho
byy to gwnie tace. Obsad tworzyy instrumenty smyczkowe, dte lub mieszane. Obok
elementw suitowych wan rol odgryway tu
elementy sonatowe, lubiano te wstawki koncertujce, ktre oywiay ow pogodn, ale
w swoim oglnym charakterze nieco monotonn muzyk. W powolnych czciach divertimenti stosowano form pieni. Z divertimenta
wywodzia si z kolei pniejsza symfonia,
a take uprawiany pniej kwartet smyczkowy. Pokrewnymi formami byy cassation i serenada.

297. Szkoa mannheimska

Na pocztku XVIII wieku, pod rzdami ksicia Karola Filipa Mannheim sta si rezydencj
Palatynatu. Nastpc Karola Filipa zosta Karol
Teodor; ze swego dworu w Mannheimie stworzy on centrum kulturalne, fundujc bogato
obsadzon orkiestr, w ktrej przewaay instrumenty smyczkowe, tak znakomicie nadajce
si do eksponowania kontrastw dynamicznych
(typu piano-forte) i (nowo!) cieniowa dynamicznych
(crescendo-diminuendo).
Obsada
smyczkowa bya jak na owe czasy do mocna
(10 skrzypiec, po 4 altwki, wiolonczele i kontrabasy). Do nich doczono (a bya to nowo)
parami flety, oboje, klarnety (wprowadzone
znacznie wczeniej ni w innych orodkach
muzycznych), fagoty, rogi, trbki i koty. Do
muzykw niemieckich dokooptowywano muzykw woskich i czeskich, tu dziaali F. Danzi
i J. V. Stamic nie tylko kompozytor, ale
i znakomity wirtuoz skrzypcowy. Obok nich
w Mannheimie dziaali: Franz Xaver Richter
(pniej kapelmistrz katedralny w Strasburgu),
Anton Filtz (Antonin Fils, 1730-1760, wprowadza do muzyki elementy czeskich melodii ludowych), Jii art (Tschart, 1708-1788, dziaa
m.in. przez jaki czas w Warszawie), Ignaz

Holzbauer (1711-1783), Carlo Giuseppe Toeschi

(1742-1788), a nieco pniej: dwaj synowie Stamica, Karel Stamic (1745-1801) i Jan Antonin
Stamic (1754-1809), obaj dziaajcy te poza
Mannheimem, m.in. w Paryu; Christian Cannabich (1731-1798, doskonay kompozytor, pod
ktrego dyrekcj orkiestra mannheimska osigna szczytowy kunszt wykonawczy) i Franz
Beck (1734-1809, autor 25 symfonii, znakomicie
rozwin przetworzenie i w miejsce menueta
wprowadzi scherzo). Znaczenie szkoy mannheimskiej, w ktrej tak wielk rol odegrali
Czesi, jest niezaprzeczalne. Kompozytorzy tej
szkoy rozwinli form symfonii, wprowadzili
nowy styl orkiestrowy, m.in. przez dokadne
ustalenie partii poszczeglnych instrumentw,
zastosowanie szeregu nowych instrumentw
(rogi, klarnety), rezygnacj z basu generalnego
(dotd w zespoach obowizujcego), i przyczynili si do zapocztkowania wielowiekowego
nurtu symfonicznego, ktry w twrczoci klasykw sta si centralnym nurtem rozwoju muzyki europejskiej.
292. Stamic i Richter
W Mannheimie dbano o wysoki poziom
muzyki i wykona. Elektor Palatynatu ksi
Karol Teodor potrafi skupi na swoim dworze

szereg wybitnych muzykw z Janem Vclavem

Stamicem (1717-1757) na czele. Uczniowie Stamica (ktry wprowadza ich zarwno w tajniki
gry skrzypcowej, jak i symfonicznej kompozycji)
oraz kompozytorzy zgrupowani na dworze
mannheimskim w stosunkowo krtkim czasie
wytworzyli wasny styl symfoniczny, oparty na
rozwinitej grze orkiestrowej (wprowadzenie
menueta jako trzeciej czci teraz ju czteroczciowej symfonii, zindywidualizowanie drugiego tematu pierwszej czci, kontrapunktyczne kombinacje, pozwalajce na dojcie do gosu
linii dotd drugoplanowych, wprowadzenie
crescenda orkiestrowego). Pewne elementy
tych innowacji byy ju praktykowane w neapolitaskiej operze buffa. Dlatego moe waniejsz rol odegraa w Mannheimie dokadno wykonania, jakiej na prno szukalibymy
w innych centrach wczesnej Europy (ywe,
precyzyjne wykonanie muzyki, jednolito
smyczkowania w zespole itp.). Precyzja taka
staa si moliwa, gdy w uprawianej muzyce
zrezygnowano z gstego kontrapunktu na rzecz
przejrzystej i wyrazistej faktury homofonicznej,
w ktrej wielk rol penia gra akordowa. Ju
tu pojawia si jako wany element instrumentacja,
celowa
dyspozycja
instrumentw
w miejsce poprzedniego zastosowania podug
rejestrw, umoliwiajca uzyskanie kontrasto-

wej dynamiki. W ksztatowaniu orkiestrowego

stylu mannheimczykw walny udzia mia
starszy od Stamica i rwnie pochodzcy
z Czech Frantiek Xaver Richter (Franz Xaver R.,
1709-1789), przez 22 lata dziaajcy jako skrzypek
i piewak mannheimskiej kapeli dworskiej.
Napisa on okoo 70 symfonii, szereg koncertw
klawesynowych, dzie kameralnych i religijnych.
293. Szkoa wiedeska
Symfonia rozwijaa si w XVIII wieku
w rnych orodkach europejskich: we Woszech, w Wiedniu i w Mannheimie. Szkoa
wiedeska, ktra moe by traktowana jako
szkoa poredniczca midzy symfonikami
woskimi a pnocnoniemieckimi, wytworzya
dwa wane dla rozwoju tej formy typy orkiestrowe: symfoni czteroczciow oraz suit
opart w pierwszej i ostatniej czci na zasadzie
allegra sonatowego (suity takie mogy mie 8
i wicej czci). Gwnym przedstawicielem
szkoy wiedeskiej by Georg Christoph Wagenseil (1715-1777), ktry przede wszystkim rozszerzy repryz, uzyskujc w swoich dzieach
symfonicznych znakomit rwnowag formaln. Obok Wagenseila dziaali: Matthias Georg
Monn (1717-1750, organista kocioa w. Karola

w Wiedniu) i Joseph Georg Reutter (der Jngere, Modszy, 1708-1772, kapelmistrz dworski
w Wiedniu). Rwnolegle do szkoy, wiedeskiej rozwijaa si szkoa czeska (muzycy czescy
emigrowali do innych krajw, dziaali w licznych kapelach ksicych; wielu wybitnych
czeskich twrcw osiedlio si w Mannheimie
i Wiedniu) oraz szwedzka (gwny przedstawiciel: Johan Helmich Roman, 1694-1758, dziaa
w Anglii i we Woszech). W Paryu dziaa
Franois Joseph Gossec (1734-1829), w Londynie
Johann Christian Bach (autor 60 symfonii)
i Carl Friedrich Abel (1723-1787, ucze Jana Sebastiana Bacha; w latach 1765-1781 zainicjowa
wraz z J. Ch. Bachem Koncerty Bacha Abla;
pisa symfonie w stylu szkoy mannheimskiej
i J. Ch. Bacha).
294. Szkoa berliska
Obok szkoy mannheimskiej i wiedeskiej
wan rol odgrywaa w drugiej poowie XVIII
wieku szkoa berliska. Tworzyli j kompozytorzy zwizani z dworem Fryderyka Wielkiego
C. Ph. E. Bach, ktry potem przenis si do
konkurencyjnego dla dworu pruskiego Hamburga, J. J. Quantz, J. G. Graun, C. H. Graun, Ch.
F. Fasch i F. Benda. Kompozytorzy ci uprawiali
gwnie muzyk instrumentaln: symfonie,

koncerty, utwory kameralne i fortepianowe,

tworzyli te pieni. W stosunku do mannheimczykw przedstawiciele szkoy berliskiej byli
konserwatystami. czyli wielki kult dla cisego, dokadnie wypracowanego kontrapunktu
ze swobodn, melodyjn i delikatn w rysunku,
nieco uczuciow muzyk stylu galant. W pieniach berliczycy byli zwolennikami prostoty
i powszechnej zrozumiaoci; pisali pieni
z towarzyszeniem instrumentu, ale ich ideaem
byo skomponowanie melodii tak prostej
i bezporedniej, eby moga si ona oby bez
akompaniamentu.
295. Bracia Graunowie, Benda i Quantz
Bracia Graunowie Johann Gottlieb
(l702/03-1771) i Carl Heinrich (1703/04-1759)
dziaali w rnych miastach niemieckich, by
w kocu znale si na dworze Fryderyka
Wielkiego. Modszy z nich by kapelmistrzem
dworskim i nauczycielem krla pruskiego (ktry
pisa wycznie po francusku, gra na flecie,
komponowa jako amator utwory, ale te
wzorem innych wadcw powoa na dwr
szereg wybitnych muzykw i wznis gmach
opery, tworzc z Berlina wany, orodek muzyczny w Europie). Pierwszy z braci Graunw
komponowa symfonie, koncerty skrzypcowe

i utwory kameralne i w historii muzyki uchodzi za twrc orkiestrowego stylu pnocnoniemieckiego,

przeciwstawianego
stylowi
szkoy mannheimskiej; drugi pisa wicej
muzyki wokalnej: pasje i opery (50!) w stylu
woskim (m.in. Cesare e Cleopatra, 1742, z okazji
otwarcia opery w Berlinie). Franz Benda (Frantiek B., 1709-1786) pochodzi z Czech, by synem
tkacza i ludowego muzykanta. Wybi si jako
piewak i skrzypek-wirtuoz. Z przyczyn politycznych i religijnych opuci kraj, prbowa
szczcia w wielu miastach Europy (m.in.
w Warszawie), w kocu znalaz si na dworze
pruskim. Pisa utwory skrzypcowe i fletowe,
jako pedagog by zaoycielem szkoy skrzypcowej. Na dworze pruskim dziaa te jego
modszy brat Georg Benda (Jii B., 1713-1752).
Johann Joachim Quantz (1697-1773), syn kowala,
gra mistrzowsko na flecie; uczy gry fletowej
krla pruskiego Fryderyka Wielkiego i skomponowa dla niego okoo 500 utworw fletowych.
By autorem podrcznika gry na tym instrumencie. Z jego dzie w repertuarze utrzymay
si sonaty, tria i koncerty fletowe, napisane
z wyjtkow znajomoci instrumentu. Tworzy te pieni i ody.
296. C. Ph. E. Bach

Jan Sebastian Bach nie by sawny za ycia.

Podziwiano go jako organist, ale w kompozycji
najwyej stawiano Telemanna. Ten stan rzeczy
uleg zmianie po mierci wielkiego kompozytora. Nawet synowie Bacha nie potrafili doceni wielkoci swojego ojca: yli ju w innej
epoce, dziaali pod wpywem nowych prdw
i md, wielka synteza lipskiego mistrza niewiele ich obchodzia. Najstarszym z nich by
Wilhelm Friedemann Bach, jednak muzykiem
znacznie od niego wybitniejszym by Carl
Philipp Emanuel Bach (1714-1788), ktry przeszed do historii jako autor pracy Versuch ber
die wahre Art das Klavier zu spielen (2 tomy, 1753
i 1762); w dziele tym daje przegld wspczesnego stanu techniki fortepianowej wraz z opisem stosowanych w jego czasie manier wykonawczych. By znakomitym klawesynist,
podnym kompozytorem muzyki kocielnej
(pasje, kantaty, oratoria), ale jego znaczenie dla
historii muzyki ley w dziedzinie dwutematycznej sonaty fortepianowej. Pisa sonaty
w stylu galant, pene subiektywnego wyrazu
i salonowego niemal zdobnictwa muzycznego;
zachwyca si nim Mozart. Przyczyni si wydatnie do rozwoju pieni. Dziaa w Berlinie
i Hamburgu.
297. Styl galant

Przejcie z baroku do klasycyzmu wytworzyo etap poredni, zwany stylem galant

(z franc.: elegancki). Poszukiwano nowego
smaku i wyrazu; uczony i wypracowany do
koca styl barokowy (w jakim jeszcze tworzy J.
S. Bach) nie zadowala wspczesnych, ktrzy
idc za mod, chcieli kultywowa muzyk wyrazist, jasn, ozdobn i podobajc si suchaczom (wytwornym zwaszcza). Preferowano
kapryn zmienno, rnorodno; szczeglnie
w dziedzinie melodii kryteria zmieniy si wydatnie: melodia powinna bya by piewna, jej
towarzyszenie bardzo oszczdne i harmonicznie
przejrzyste, a wszelkie powtrzenia musiay by
traktowane mikrowariacyjnie za pomoc bogatej ornamentyki i kontrastujcej dynamiki.
G wnymi twrcami stylu galant byli
w pierwszym okresie jego rozwoju: F. Couperin
we Francji, D. Scarlatti we Woszech i Telemann
w Niemczech, a pniej Pergolesi, Sammartini,
Galuppi, bracia Graunowie i C. Ph. E. Bach.
298. J. Ch. Bach
Najmodszy syn Bacha, Johann Christian
Bach (1735-1782), dziaa przy katedrze mediolaskiej (przeszed na katolicyzm, czego ojciec
kochajcy go najbardziej ze wszystkich synw

 by mu nie wybaczy). Tu sta si sawny zarwno dziki swym kompozycjom kocielnym,

jak i operom, ktre wystawiano w Turynie,
Neapolu i Mediolanie. Nastpnie dziaa
w Londynie, komponujc opery i muzyk instrumentaln; by te (wraz z C. F. Ablem) organizatorem koncertw abonamentowych. Podobnie jak Carl Philipp Emanuel tworzy
w stylu galant; od muzyki ojca dzieliy go
wrcz przepastne rnice. Jako nadworny muzyk krlowej angielskiej prowadzi ycie wytworne, cho niezwykle pracowite. Napisa
ponad 90 symfonii, wiele dzie kameralnych, 11
oper i wiele utworw religijnych. Kultywowa
muzyk w stylu woskim (neapolitaskim) tak
w operze, jak i w muzyce instrumentalnej,
w ktrej wprowadzi piewne allegro. Jego
muzyka instrumentalna wpyna zasadniczo
na uksztatowanie si stylu modego Mozarta.
299. Boyce
William Boyce (ok. 1711-1779) by bodaj najciekawsz postaci wczesnej muzyki angielskiej. Powici si gwnie twrczoci religijnej. Pisa te muzyk do przedstawie scenicznych, m.in. do sztuk Szekspira. By nadwornym
kompozytorem chru krlewskiego i wybitnym
organist. Z jego dzie znane s uwertury, cykl

12 sonat na dwoje skrzypiec i basso continuo, 8

tzw. symfonii oraz szereg dzie organowych
i pieni. Pisa te masques, ody i kocielne
anthemy. Wielk popularno jako pie patriotyczna miaa jego pie Heart of Oak (1759),
skomponowana do pantomimy Harlequins Invasion, aluzyjnie sawica this wonderful year
(cudowny rok zwycistw pod Minden, Quiberton Bay i Quebekiem). Wyda w trzech tomach imponujc kolekcj dzie mistrzw angielskich Cathedral Music (1760-78; pniejsze
edycje 1844 i 1849), w ktrej znajduj si utwory
m.in. Battena, Blowa, Bulla, Byrda, Crofta, Farranta, Morleya, Purcella, Rogersa, Tallisa, Tye
i Weldona. Kolekcja ta zawiera wycznie
muzyk kocieln. Boyce zasyn w Anglii jako
dyrektor i dyrygent Festivals of Three Choirs
(Gloucester, Worcester i Hereford), ktry odby
si w 1737, oraz jako Master of the Royal Band
(1755).
300. W. F. Bach i inni synowie Bacha
Najstarszy syn Bacha, Wilhelm Friedemann
Bach (1710-1784), wietny organista, lecz jako
czowiek niemal przeciwiestwo swojego ojca,
komponowa utwory orkiestrowe i kameralne
(okoo 100 dzie, ale o formach mao rozwinitych). Podziwiano jego gr organow. By

organist w Drenie, potem w Halle i Berlinie.

Zmar w biedzie. Zarzucano mu, e nie zaopiekowa si manuskryptami po ojcu. Mniejsze
znaczenie mieli dwaj nastpni synowie Bacha:
Johann Gottfried Bernhard Bach (1715-1739), organista w Mhlhausen, ktry zmar modo jako
student prawa (przysparza ojcu kopotw
swoimi dugami), oraz syn z drugiego maestwa, Johann Christoph Friedrich (1732-1795).
I on studiowa prawo; majc lat 18 by ju
kapelmistrzem w Buckeburgu, pniej dziaa na
dworze w Lippe. Z jego licznych dzie na uwag
zasuguj utwory kameralne i fortepianowe, a
zwaszcza dwa oratoria: Die Kindheit Jesu i Die
Auferweckunglazarus (oba z r 1773).
301. Albrechtsberger i Danzi
Johann Georg Albrechtsberger (1736-1809),
austriacki kompozytor i teoretyk, nauczyciel
Beethovena, dziaa w Wiedniu jako organista
i kapelmistrz przy katedrze w. Stefana. Pisa
gwnie utwory instrumentalne (m.in. jest autorem 60 kwartetw smyczkowych, 3 kwartetw podwjnych, 35 kwintetw smyczkowych,
4 symfonii; znane s jego koncerty: harfowy
i klawesynowe) oraz msze i oratoria. By mistrzem muzyki przedklasycznej. Znano go te
jako autora podrcznika kompozycji (Grndliche

Anweisung zur Composition, 1790 i 1818), tumaczonego na kilka jzykw. Franz Danzi
(1763-1826), kompozytor niemiecki pochodzcy
z muzykalnej rodziny woskiej, dziaa w wielu
miastach Niemiec, w ostatnich latach ycia jako
dyrektor konserwatorium w Stuttgarcie i kapelmistrz dworski w Karlsruhe. Napisa 16 oper,
szereg baletw, oratorium, 8 symfonii i liczne
koncerty instrumentalne na instrumenty dte
i orkiestr. Przyjani si z C. M. von Weberem,
na ktrego twrczo te wywar pewien
wpyw.
302. Schobert i Dittersdorf
Johann Schobert (ok. 1740-1767), pianista
i kompozytor niemiecki, dziaa jako kameralny ksicia de Conti w Paryu i by jednym
z najgoniejszych tzw. salonowych muzykw
swojej epoki. Z klawesynu, ktry wci jeszcze
uywano jako instrument harmoniczny, uczyni
instrument o bogatej, ju dokadnie w wydaniach rozpisanej fakturze. Wpyw Schoberta na
Mozarta by niezaprzeczalny. Jako muzyk oryginalny i niezaleny, Schobert posugiwa si
mistrzowsko prac motywiczn, jak stosowano
tylko w przedklasycznej muzyce symfonicznej.
Pisa gwnie na swj instrument lub z udziaem tego instrumentu (tria, kwartety itp.),

z bogato wyposaonymi partiami solowymi

(rwnie 2 koncerty solowe). Karl Ditters von
Dittersdorf (1739-1799), Austriak, by skrzypkiem
i kapelmistrzem. Gwne jego zasugi le
w dziedzinie niemieckiej opery komicznej. Napisa 28 oper (wrd nich najpopularniejsza:
Doktor und Apotheker, 1786), ponad 100 divertimenti i symfonii (w tym a 12 na temat Metamorfoz Owidiusza), 35 koncertw solowych, 12
kwintetw smyczkowych, 14 triw smyczkowych, 17 sonat skrzypcowych i 30 fortepianowych, liczne dziea kameralne, szereg kantat
i oratoriw.
303. Dussek i mistrzowie czescy
W XVIII wieku obok woskich mistrzw
rnego formatu, dziaajcych w caej Europie
od Neapolu i Londynu a po Petersburg, wielkie znaczenie miaa dziaalno muzykw czeskich, ktrzy zreszt na og nie wykraczali poza
Europ rodkow. Obecno czeskich kompozytorw na dworze mannheimskim bya moe
najznaczniejsza. Przewanie byli to skrzypkowie. Z pianistw tego czasu wybi si Johann
Ladislaus Dussek (wac. Jan Ladislav Dusik,
1760-1812), komponujcy wycznie na fortepian lub z jego udziaem (13 koncertw fortepianowych, 62 sonaty na fortepian, okoo 80

sonat na skrzypce i fortepian itd.). Jest te autorem mszy i 2 oper. Jako wirtuoz by powszechnie podziwiany (ksi Radziwi zabra
go z sob na 2 lata na Litw). Znakomicie opanowa gr na harmonice szklanej. W r. 1807
osiad w Paryu. wietnym pianist i pedagogiem by Leopold Koeluch (1747-1818), prawnik
z wyksztacenia, autor szeregu baletw i pantomim. Przebywa w Wiedniu, pisa z olbrzymi atwoci opery, kantaty, symfonie, koncerty na rne instrumenty z towarzyszeniem
orkiestry i dziea kameralne. Dobrym muzykiem by jego krewny Anton Koeluch
(1738-1814), dziaajcy rwnie w Wiedniu autor
oper, mszy, oratoriw i symfonii. Osobne miejsce zajmuje w tej grupie muzykw Jan Vanhal.
304. Vanhal
Jan Vanhal (Johann Baptist Wanhall,
1739-1813), czeski skrzypek, by w kompozycji
autodydakt. Dziki protekcji w syn chopa
i mao znany organista mg studiowa we
Woszech, gdzie mia okazj da si pozna jako
autor oper. Stan zdrowia nie mu na objcie
stanowiska muzyka; Vanhal postanowi jako
bodaj pierwszy kompozytor w ogle y
wycznie z kompozycji. Jego utwory byy lubiane i popularne, cenili je nawet wielcy kom-

pozytorzy, m.in. Haydn, ktry chtnie wykonywa dziea Vanhala. Gwne zasugi kompozytora le w dziedzinie symfoniki przed-Dziea
jego grane byy w wielu miastach Europy; obok
symfonii pisa kwartety smyczkowe (okoo 100
podobnie tyle symfonii), inne dziea kameralne, szereg oper, oratoriw i mszy. W symfoniach odzywaj si echa czeskich motyww
ludowych. Z dzie fortepianowych wybijaj si
Wariacje. Twrczo Vanhala miaa szczeglne
powodzenie w krgach niemieckich i austriackich.
305. Sammartini i Pugnani
Rozwj symfoniki ma swoj dug histori.
U jej pocztkw ley twrczo Sammartiniego.
wiat do dugo nie mia pojcia o dorobku
i znaczeniu tego kompozytora. Giovanni Battista Sammartini (1700/01-1775), urodzony w Mediolanie i dziaajcy tame jako organista i kapelmistrz, zwany (w odrnieniu od swojego
brata, Giuseppe Sammartiniego, ok. 1693-1751.
ktrego nazywano Sammartinim Londyskim)
Sammartinim Mediolaskim, by autorem
symfonii, concerti grossi, koncertw skrzypcowych i sonat triowych, w ktrych zdecydowanie przeszed od stylu barokowego do rokokowego o piewnej melodyce i piknie roz-

wijajcej si formie. Mannheimczycy wiele mu

zawdziczali, podobnie jak Gluck, ktry by jego uczniem. Sammartini napisa okoo 80
symfonii, 3 opery, 2 oratoria i duo dzie kocielnych. Dziaajcy w tym samym czasie, ale
modszy od niego o pokolenie Gaetano Pugnani
( 1731-1798) by wybitnym skrzypkiem i kapelmistrzem. Wzorem kompozytorw woskich
wiele podrowa, dziaa w Paryu, Londynie,
w Wiedniu. Jako akompaniator swego genialnego ucznia G. B. Viottiego, przebywa przez
pewien czas rwnie w Szwajcarii, w Polsce
i Rosji. Sam by gonym wirtuozem, autorem
wielu dzie skrzypcowych (koncerty, kwartety
smyczkowe, skrzypcowe sonaty), z ktrych
wikszo ma dzi znaczenie gwnie jako literatura pedagogiczna.
306. Boccherini
Znany jako autor muzyki gwnie instrumentalnej, Luigi Boccherini (1743-1805) by
kompozytorem i wiolonczelist, podziwianym
wpierw jako cudowne dziecko, pniej jako
wirtuoz podrujcy po Europie. W r. 1769
osiad w Madrycie. Pisa gwnie na swj instrument (koncerty, muzyka kameralna z wydatnym udziaem wiolonczeli). Jego dorobek
jest olbrzymi: 20 symfonii, 91 kwartetw, 58

triw, 125 kwintetw smyczkowych, opera La

Clementina, oratoria i kantaty. Popularno
zdoby jeden z jego licznych menuetw, natomiast szerzej nie znana jest jego waka w historii muzyki twrczo kameralna, oryginalna,
aczkolwiek obciona nieco waciw autorowi
wirtuozeri. Ju pierwsze kwartety smyczkowe
Boccheriniego wskazuj, i mogyby konkurowa z kwartetami Haydna.
307. Viotti i Nardini
Przez kilka wiekw woscy skrzypkowie
wiedli prym w Europie. We Woszech powstaway najpikniej brzmice instrumenty smyczkowe, tu urzdzano wspzawodnictwa midzy
gonymi wirtuozami, u woskich mistrzw
mona si te byo najwicej nauczy. Wosi
wprowadzali liczne innowacje techniczne,
wprowadzili te soczycie brzmic gr peniejszym smyczkiem. W Paryu dziaa przez jaki
czas zmary w Londynie Woch Giovanni Battista Viotti (1755-1824), syn muzykalnego kowala, ucze Gaetana Pugnaniego (od ktrego
przej gr szerokim smyczkiem), autor niezwykle podny (a 29 koncertw skrzypcowych,
najsynniejszy jest XXII a-moll, 21 kwartetw
smyczkowych, 18 sonat), wybitny skrzypek.
W swych podrach koncertowych zahaczy

rwnie o Polsk. By wacicielem handlu

winem, a przez jaki czas take impresariem
w Londynie; podejrzany o szpiegostwo, wycofa si z ycia wirtuoza i przej w Paryu dyrekcj Opery. Uwaany jest za inicjatora
wspczesnej gry skrzypcowej. Obok Viottiego
na uwag zasuguje Pietro Nardini (1722-1793),
ucze Tartiniego, znakomity wirtuoz i pedagog,
podziwiany przez ojca Mozarta, Leopolda (ktry
by te wybitnym pedagogiem), autor 10 koncertw skrzypcowych oraz licznych dzie
skrzypcowych i kameralnych. Nardini dziaa
w Wiedniu, Stuttgarcie i Florencji, wyksztaci
wielu wirtuozw skrzypcowych. Zadziwia
wspczesnych biegoci gry w dwudwiekach
(w tercjach i sekstach w wysokich pozycjach).
Wrd jego dzie wielk warto maj koncerty
skrzypcowe, sonaty skrzypcowe, duety skrzypcowe, kwartety smyczkowe oraz tria fletowe.
Utwory te pisa w cyklach po sze kompozycji.
308. Jarnovi
Pochodzcy z Chorwacji Ivan Mane Jarnovi
(Giovanni Mane Jarnowick, Giornovichi czy
Jarnovichi, ok. 1740/45-1804) by postaci zagadkow. Uchodzi za skrzypka woskiego.
Ksztaci si pod kierunkiem A. Lottiego w grze
skrzypcowej i opanowa j do perfekcji. Gra

muzyk osiemnastowieczn, ale z czasem przestawi si jako wykonawca na utwory wasne.

Wystpowa w Paryu, gdzie nie wyjaniony
bliej skandal zmusi go do opuszczenia miasta.
Jako koncertmistrz i wirtuoz dziaa w Berlinie,
Wiedniu, Warszawie, Sztokholmie, Londynie,
Hamburgu i Petersburgu, wszdzie podziwiany
(cho np. w Londynie musia uzna wyszo
Viottiego). Z jego 16 koncertw skrzypcowych
kilka okazao si dzieem Saint-Georgesa.
Oprcz tego napisa 6 kwartetw smyczkowych, wiele duetw skrzypcowych i kilka sonat.
309. Salieri
Antonio Salieri (1750-1825) ksztaci si
wszechstronnie w grze skrzypcowej, fortepianowej, w piewie i w kompozycji we Woszech i w Wiedniu. Majc lat 20 zadebiutowa
z powodzeniem jako kompozytor. W Wiedniu
zosta kapelmistrzem dworskim i przez dugie
lata cieszy si tam ogromnym uznaniem. Wychowa wielu znakomitych twrcw. Do jego
uczniw naleeli m.in. Beethoven, Hummel,
Meyerbeer, Liszt i Schubert; wyksztaci te
wielu wietnych piewakw. By intrygantem
wysokiej klasy, ale przypisywane mu otrucie
Mozarta jest tylko nieumotywowan legend.

Salieri napisa 39 oper (w tym 6, ktrych wykonanie nie doszo do skutku). Wrd oper
wane miejsce zajmuj: Le Donne letterate,
opera komiczna La Grotta di Trofonio, grana
w caej Europie opera Tarare (1787), Falstaff
(1799) oraz Prima la musica, poi le parole (1786).
Oprcz oper Salieri napisa szereg kantat, mszy,
oratoriw, dwa fortepianowe, wiele utworw
instrumentalnych i 2 symfonie.
310. Clementi
Muzio Clementi (1752-1832) by jak wielu
wspczesnych mu wirtuozw, cudownym
dzieckiem. Majc lat 9 wystpowa jako organista, pniej dziki angielskiemu protektorowi
ksztaci si w grze fortepianowej i szybko
zdoby laury jednego z najwikszych wirtuozw fortepianowych swoich czasw. By czowiekiem niezwykle czynnym: dziaa rwnie
jako dyrygent, wydawca, a nawet jako konstruktor fortepianw. Beethoven ceni go bardzo: powierza mu jako wydawcy szereg
swoich dzie. Jako kompozytor Clementi by
autorem 4 symfonii, ponad 100 sonat instrumentalnych, szeregu popularnych pniej sonatin fortepianowych i dziea dydaktycznego
Gradus ad Parnassum (1817). Uczy wielu pianistw XIX wieku, m.in. Cramera, Fielda, Mo-

schelesa i Kalkbrennera. W swoich sonatach

kontynuowa nurt D. Scarlattiego w kierunku
wirtuozostwa, mniej dbajc o linie melodyczne,
natomiast wiele wagi przykadajc do kunsztownych przetworze.
311. Gossec
Franois-Joseph Gossec (1734-1829) pochodzi
z Belgii, w Antwerpii by chrzyst katedralnym. W r. 1751 pojawi si w Paryu u Rameau,
ktry pomg mu W, Otrzymaniu pracy kapelmistrza. W 1770 r. Gossec zaoy w Paryu
Concerts des amateurs, a pniej prowadzi
przez jaki czas Concerts spirituels (obie te instytucjonalnie prowadzone akcje byy pierwszymi przedsiwziciami koncertowymi we
Francji). By te dyrektorem opery i wspzaoycielem konserwatorium w Paryu. Jako
kompozytor opowiada si zrazu po stronie
Glucka, potem uprawia muzyk blisz gustom
paryan: divertimenti i balety. Zosta oficjalnym kompozytorem republiki, pisa wiele okolicznociowych kompozycji sawicych rewolucj. By zwolennikiem monumentalizmu: Te
Deum Gosseca wymagao a 1500 wykonawcw. Pisa symfonie, balety, opery (m.in. Le
Triomphe de la Rpublique ou le Camp de

Grand-Pr, 1793), muzyk kameraln, dziea

chralne i marsze.
312. Saint-Georges
Boulogne Saint-Georges (1739-1799) by znakomitym, cho ekstrawaganckim w pomysach
wirtuozem skrzypcowym, uczniem Leclaira,
jednym z pierwszych, ktrzy wprowadzili do
Francji form kwartetu smyczkowego, twrc
wielu oper komicznych, 2 symfonii, 2 symfonii
koncertujcych, 12 koncertw skrzypcowych,
tylu kwartetw Smyczkowych, szeregu utworw fortepianowych i pieni. Z jego oper najwiksz warto przedstawia LAmant anonyme
(1780). Syn Murzynki i ksicia de Boulogne,
w modym wieku posiad wiele umiejtnoci:
gdy mia 21 lat by jednym z najsynniejszych
szermierzy w Europie.
313. Billings
William Billings (1746-1800) uchodzi za jednego z pierwszych niezalenych od wzorcw
europejskich wybitnych twrcw amerykaskich. By garbarzem z zawodu, a muzyk traktowa jako zajcie uboczne. Pisa gwnie
hymny, anthemy i pieni (zwaszcza patriotyczne). Wyda 6 ksig swoich pieni kociel-

nych (najbardziej znana jest The Continental

Harmony, 1794). Stosowa w nich rne techniki
kontrapunktu imitacyjnego, w harmonice traktowa dysonanse wyjtkowo pobaliwie. By
prekursorem odwanych i nieliczcych si
z europejsk tradycj poczyna kompozytorw amerykaskich typu Ivesa i Cowella. Bezwzgldno harmoniki Billingsa czya si niekiedy z intencjami humorystycznymi (np.
w pieni Jargon, uoonej wycznie z dysonansw). Wiele jego pieni zyskao du popularno.
314. Janiewicz
Pianici i skrzypkowie w XVIII i XIX wieku
wiele podrowali. Za granic da si pozna
Feliks Janiewicz (1762-1848), polski skrzypek
i kompozytor, prawdopodobnie ucze samego
Haydna w Wiedniu, od 30. roku ycia dziaajcy jako dyrygent w Anglii i Szkocji. Napisa 5
koncertw skrzypcowych, 6 triw, szereg duetw skrzypcowych (znane Divertimento na
smyczki opracowa w r. 1947 z fragmentw kameralnych Janiewicza Andrzej Panufnik). By
jednym z gwnych zaoycieli Londyskiego
Towarzystwa Filharmonicznego. Pod koniec ycia mieszka w Edynburgu, gdzie zmar. Janie-

wicz jest typowym przedstawicielem stylu

klasycznego w muzyce polskiej.
315. Klasycyzm
W drugiej poowie XVIII w. pojawiaj si
w muzyce dwaj tytani: Joseph Haydn i Wolfgang Amadeus Mozart. Im to zawdziczamy
owo klasyczne uporzdkowanie, ktre stanie si
wzorem dla wielu nastpnych pokole. Obok
nich najwaniejszymi postaciami s: najmodszy z Bachw, Johann Christian Bach, i Woch
Luigi Boccherini. Wczesny klasycyzm nie pojawi si od razu. Zarwno Haydn, jak i Mozart
przeszli poszczeglne etapy stylu galant i stylu
afektowanego. Twrczo Carla Philippa Emanuela Bacha zadecydowaa wydatnie o ich zainteresowaniach formalnych, przede wszystkim
za skierowaa ich uwag na form przetworzeniow, na styl orkiestrowy. Haydn mia to
szczcie, e jeden z monych zaangaowa
czterech muzykw, dla ktrych mody kompozytor, samouk waciwie, musia pisa kwartety
i podobne utwory kameralne. Haydn skomponowa 17 dzie na kwartet lub skad nieco podobny, rozwijajc w nich wszystkie wczesne
moliwoci kompozycyjne, ustalajc kanony
nowego klasycznego stylu. W miar pojawiania
si dalszych dzie tego typu doskonalia si

sama forma. Tematy i motywy traktowane s

architektonicznie, formotwrczo, w nowych
uporzdkowaniach tonalnych i harmonicznych.
Tu i wdzie napotykamy jeszcze zwaszcza
u modszego i mniej selektywnego Mozarta
elementy stylu przedklasycznego, ale w nowej
epoce elementy te prowadz do niespodziewanie nowych rezultatw. Obaj wielcy muzycy
podlegaj rnym stylom i wpywom. Haydn
by pierwszym kompozytorem swojej epoki,
ktry mimo szybkiego rozwoju nowych tendencji potrafi sign jeszcze do baroku:
w niektrych kwartetach wprowadza barokow form fugi do klasycznego ju kwartetu,
uzyskujc efekt znakomity i wiele znaczcy dla
rozwoju wczesnej formy sonatowej. Kompozytor udowodni, e czterogos kwartetowy
moe by peny, e mona zerwa z melodi
akompaniowan przez pozostae instrumenty;
da przykad samodzielnoci gosw, o ktrej
ju w epoce homofonicznych uproszcze
niemal zapomniano. Kiedy dzi suchamy muzyki klasycznej wszystko w niej wydaje si
jasne; odbieramy j niemal jak muzyk manieryczn. Ale warto wiedzie, e okres ten by
peen niepokoju. Pisano jeszcze serenady, ale
ju symfonie. Przykadem Mozart dla jednych rokokowy, peen radosnego wdziku, dla
innych: prekursor demonicznego romantyzmu,

muzyk wyczuwajcy muzyk romantyczn bodaj najwczeniej. Jeszcze Wagner sdzi, e

w muzyce Mozarta wszystko przebiega podobnie, dzi wiemy, e bya to jedna z najbogatszych natur kompozytorskich. Mdry Haydn
twierdzi, i Mozart posiada najwiksz wiedz
o kompozycji, przez co rozumia, e potrafi
wszystko. W swoim krtkim yciu Mozart napisa 626 dzie, jeli nie wicej. Mozart przygotowa i niemal wyczerpa muzyk klasyczn.
Okres klasycyzmu waciwego trwa stosunkowo krtko 30 lat zaledwie, od roku 1780 do
1810. Styl klasyczny jest poprzedzony dwoma
stylami: przedklasycznym rodzcym ide
muzyki dla mieszczastwa, i wczesnoklasycznym
zrywajcym definitywnie z barokiem.
W twrczoci trzech wielkich klasykw
Haydna, Mozarta i Beethovena styl muzyki
znalaz najidealniejsze wyjanienie i dopenienie, szczeglnie ostatni okres twrczoci Haydna suy temu najwydatniej: poszukiwanie
powszechnego, uniwersalnego jzyka i wielkiej
humanitarnej tematyki (symfonie londyskie,
Stworzenie wiata i Pory roku) zbliyo muzyk
ku czowiekowi w stopniu dotd nieosiganym.
Haydn umia poczy prawd z naturalnoci,
o co zabiega ju Gluck, ktrego teza pokrywaa
si niemal idealnie z wyobraeniem badacza
staroytnej sztuki Johanna Joachima Winckel-

manna (1717-1768), mwicego o szlachetnej

prostocie i cichej wielkoci sztuki greckiej. Odkrycie antyku jako sztuki ponadczasowej uwarunkowao pojawienie si klasyki. Jest pewne,
e bez ideau antycznego wyobraenia o czowieku nie powstaaby Ifigenia w literaturze, za
w muzyce Czarodziejski flet i Eroica. Filozoficzno-artystycznemu rozwojowi idei towarzyszyy
zmiany spoeczne, ktre byy wytworem rewolucji francuskiej. Dochodzi do gosu mieszczastwo, warstwy rednie, ktre pretenduj
rwnie do kultury, wypierajc z wolna arystokracj, gwnego dotd mecenasa sztuki.
Artysta nie jest ju na odzie ksicia. Pod koniec swego suebnego ycia Haydn traktowany jest sam jak ksi muzyki, a Beethoven
bardzo konsekwentnie odsuwa od siebie myl,
e miaby suy komukolwiek innemu ni samej sztuce. Pojawia si idea indywidualizacji
dziaania artysty, ale take denie do idealnej rwnowagi midzy rozumem a uczuciem.
Klasycy tworz w miar rozwoju swego talentu
dziea coraz doskonalsze wanie pod wzgldem
formalnym, dotd jakby nieistotnym, niedostrzeganym. Zasada artystyczna klasycyzmu
przejawia si najpeniej w kontrastach. ycie
czowieka obfituje w kontrasty, one decyduj
o tym, e jest ono pene; rwnowag uzyskuje
si dziki harmonii przeciwiestw. W klasy-

cyzmie gwn rol przejmuje na siebie melodia oparta na harmonice funkcyjnej. Ideaem
staje si nowy typ melodii o indywidualnym
charakterze, w swojej prostocie i wyrazistoci
bliskiej folklorowi. Muzyka formowana bya
okresami, opieraa si na tematach wykazujcych waciwoci formotwrcze (co jest warunkiem przede wszystkim wielkiej symfoniki),
a wic podatnych na przeksztacenia i rozwinicia (najwaniejsz rol odegraa tu tzw.
technika pracy motywicznej, do ideau doprowadzona przez Beethovena). ywo muzyki
klasycznej zasadza si na kontrastach, ktre
wci si pojawiaj, a ktre mog polega na
zmianie barwy, rytmu, harmonii, a take uformowania melodyczno-tematycznego. Sama
praca motywiczna (lub: tematyczna) znana bya
od czasw Vivaldiego i rozwijana przez J. S.
Bacha, ale w celach formotwrczych stosowa
j dopiero Haydn. Kombinacje, powtrzenia,
zmiany, skrcenia, rozszerzenia umoliwione
przez gr rytmw, harmonii, modulacji, dynamiki, a nawet techniki polifonicznej stay si
w pracy motywicznej podstaw wielkich okresw, ktre w naturalny sposb stanowiy
o rozwoju muzyki. Szczegln rol odgrywao
tu przetworzenie, a w jego ramach moment
niespodzianki. Podstawow form klasykw
by cykl sonatowy, z form sonatow jako za-

sad dla jego pierwszej czci. Cykl sonatowy

rozwija si nie tylko w ramach kameralnej
sonaty, ale i kwartetu smyczkowego, koncertu
instrumentalnego, uwertury i symfonii, a wic
przewaajcej czci muzyki instrumentalnej.
Ugruntoway si w tym czasie zasadnicze typy
wykonawcze muzyki instrumentalnej: typ
symfoniczny (uwertura, symfonia, koncert), typ
kameralny (tria, kwartety, kwintety, sonaty na
instrument i fortepian) oraz typ solowy (np.
sonata fortepianowa). W muzyce wokalnej
wybija si twrczo operowa Mozarta, jako
osobny rozdzia w dziejach muzyki. Kiedy
Beethoven umiera w roku 1827 muzyka
klasyczna idzie w zapomnienie, dominuje duch
romantyzmu.
316. Haydn
Joseph Haydn (1732-1809) by jednym z 12
dzieci koodzieja ze wsi Rohrau (Dolna Austria).
Brat jego, Michael, rwnie zdoby pewn
saw jako kompozytor. Majc zaledwie 5 lat,
Joseph Haydn budzi zainteresowanie swoj
muzykalnoci, tote kuzyn zaczyna wprowadza go w tajniki muzyki z takim skutkiem, e
chopcem zaj si kapelmistrz wiedeski chru
przy katedrze w. Stefana, G. Reutter modszy.
Ju okoo 10 roku ycia Haydn czyni pierwsze

prby kompozytorskie. Po mutacji i zwolnieniu

z chru kocielnego przez kilka lat cierpi bied.
W r. 1755 otrzymuje pierwsze w swym yciu
stanowisko dyrektora muzyki u hrabiego
Morzina. W nastpnym roku eni si z crk
fryzjera wiedeskiego. Kapela hrabiego Morzina zostaa wkrtce rozwizana i w r. 1761
Haydn przechodzi do ksit Esterhzych
w Eisenstadt, najpierw jako drugi kapelmistrz,
pniej jako gwny kapelmistrz i nadworny
kompozytor. Orkiestra skadaa si zrazu z 16
muzykw, trzeba byo wielkich stara, by rozszerzy j do skadu wymarzonej przez Haydna
orkiestry symfonicznej, 30-osobowej. Haydn
zna ju przedtem kilku wybitnych muzykw
swojej epoki, Wagenseila, Glucka i Dittersdorfa,
zdawa sobie spraw z moliwoci muzyki
i waciwie na wasn rk rozpocz olbrzymi
produkcj utworw symfonicznych i kameralnych, w ktrych rozwija idee klasycznej symfonii i klasycznego kwartetu smyczkowego.
U Esterhzych prowadzi te orkiestr operow, a dla jednego z kolejnych ksit pisa niezliczone tria barytonowe (viola da gamba
zwana barytonem miaa 6-7 strun melodycznych i 7-44 strun alikwotowych). W r. 1790
umiera w ksi i kapela dworska zostaje definitywnie rozwizana, tote Haydn przenosi si
do Wiednia. W tyme roku przedsibiorczy

skrzypek i manager J. P. Salomon angauje

Haydna na wyjazd do Londynu, gdzie kompozytor otrzymuje szereg zamwie (m.in. na 12
symfonii, nazwanych pniej londyskimi).
W Anglii przebywa dwukrotnie (1791-1792,
1794-1795), uniwersytet w Oksfordzie nadaje mu
tytu doktora h. c.; po powrocie do kraju zwraca
si ku twrczoci oratoryjnej. W tym te czasie
Beethoven zostaje jego uczniem, na krtko
zreszt. Na przeomie wiekw pisze swoje
wielkie dziea (Stworzenie wiata, Pory roku).
Otoczony saw i szacunkiem umiera w Wiedniu w r. 1809. Dziea Haydna pierwszego
z klasykw muzyki s odbiciem wszystkich
etapw wspczesnego mu rozwoju duchowego: znajdziemy u niego najpierw pobon
ukadno, pniej pyncy z hase owiecenia
racjonalizm, a pod koniec ycia nawet co
z owej
nasyconej
elementami
religijno-mistycznymi filozofii wczesnego romantyzmu. Dojrzewanie wiadomoci kompozytorskiej Haydna najpeniej unaocznia si na tle
rozwoju najwaniejszej formy tego okresu
formy sonatowej. Przejwszy od wczeniejszych
kompozytorw pewne zasady gry (gwnie
tematycznej), potrafi w swoich licznych dzieach ukada je (czy porzdkowa) tak, aby
daway wraenie, e muzyka ma jak wasn
logik rozwoju. I wanie w tej dziedzinie

Haydn okaza si mistrzem niebywaym,

prawdziwym dla nastpcw ojcem muzyki.
317. Symfonie i inne utwory instrumentalne
Haydna
Istotne znaczenie dla rozwoju muzyki orkiestrowej maj 104 symfonie Haydna pisane
w cigu 36 lat; pierwsze z nich byy jeszcze
muzyk dla rozrywki, ostatnie przejmuj
gbi wyrazu. Haydn wprowadzi do orkiestry
szereg zasadniczych innowacji (indywidualne
traktowanie instrumentw, rozwj caoci
z jednej komrki tematycznej, przemiany tematw i motyww), cho w zakresie formy lubi trzyma si tradycji neapolitaskiej, wiedeskiej i mannheimskiej. Niektre symfonie
Haydna maj rysy programowe lub okolicznociowe: Poranek (Symfonia nr 6), Poudnie (7),
Wieczr i burza (8), Filozof (22), Poegnalna (55), Il
distratto (Roztargniony, 60), Krlowa (85, ulubione dzieo francuskiej krlowej Marii Antoniny), Polowanie (73), Z uderzeniem w kocio (94)
czy Zegarowa (101). Konstrukcyjnie zwarte s
zwaszcza zaopatrzone wstpem czteroczciowe
symfonie londyskie w liczbie 12. W symfoniach Haydna uderza bogactwo tzw. pracy tematycznej, polegajcej na zasadzie wydobycia
z jednego motywu czy tematu maksimum

rnych pochodnych, w wyniku kombinacji

motyww, powtrze, przemian, rozwini
i wariacji za pomoc rodkw harmonicznych,
modulacyjnych, polifonicznych, rytmicznych
i dynamicznych. Prac tematyczn Haydn
przej od Karola Filipa Emanuela Bacha (ale
ju szeroko stosowa j J. S. Bach). Dziki niej
kompozytor uzyskiwa jedno w rnorodnoci. Dziea wszystkie Haydna obejmuj 80 tomw. Przez dugie lata Haydn sta jakby
w cieniu wielkoci Mozarta i Beethovena.
Haydn jest wszake wielkim prekursorem, a na
polu kwartetu smyczkowego i symfonii musi
by uznany za jednego z najwikszych mistrzw
formy sonatowej. Szczeglnie kwartety smyczkowe Haydna imponuj rnorodnoci pomysw i rozwiza technicznych i formalnych,
wiele z nich wyposay kompozytor w liczne
kombinacje polifoniczne. Oba ostatnie kwartety
antycypuj ju pokrewiestwa tercjowe. Koncertw solowych Haydn napisa okoo 50
(w tym a 20 na fortepian), z nich zachoway
si tylko nieliczne (popularny Koncert fortepianowy D-dur i Koncert wiolonczelowy w teje
tonacji). Dorobek kameralny Haydna jest olbrzymi: 83 kwartety, 11 sonat na skrzypce i fortepian, 41 triw fortepianowych, 21 smyczkowych, a 125 triw na baryton, altwk i wiolonczel, wielka ilo na rne instrumenty. Do

tego dochodzi twrczo fortepianowa (okoo

50 sonat i Wariacje f-moll).
318. Stworzenie wiata i Pory roku
Haydn najdojrzalszy, mistrz jest autorem
przede wszystkim dwu wielkich dzie: Schpfung (Stworzenie wiata, 1797-1798) i Jahreszeiten
(Pory roku, 1801); oratoria te s szczytowymi
osigniciami wiatowej muzyki wokalnej.
Z pewnoci powstay pod wpywem muzyki
Haendla. W Stworzeniu wiata Haydn opar si
na tekcie Lendleya (wg Raju utraconego Miltona), ktry mia posuy Haendlowi. W finaach II i III czci oratorium, majcego by
hodem dla Boga i natury, Haydn wprowadzi
fugi podwjne. Pory roku, dzieo programowe,
odznacza si wyjtkow barwnoci, nie brak
tu piewu ptakw i taca jarmarcznego; nie jest
to jednak oratorium w sensie cisym, gdy nie
zawiera akcji. Z zakresu muzyki kocielnej
Haydn pozostawi jeszcze: inne, nieco wczeniejsze oratorium Die sieben Worte des Erlsers
am Kreuz (Siedem sw Zbawiciela na Krzyu,
1785), szereg mszy (niektre z nich maj charakter missae solemnes), kantat (rwnie
wieckich), motetw, Stabat Mater, dwa Te
Deum. Haydn jest take kompozytorem wielu

oper oraz autorem austriackiego hymnu narodowego.

319. M. Haydn
Brat Haydna, Michael Haydn (1737-1806)
dziaa przez dugie lata jako organista teatralny w Salzburgu, by wic koleg obu Mozartw
(ojca i syna). Michael Haydn zastpi swego
o pi lat starszego brata w chrze; majc lat
20, zosta kapelmistrzem. By nauczycielem
Webera i Diabellego. Jego dorobek twrczy jest
olbrzymi: 46 symfonii (niektre z nich przez
dugie ata uchodziy za dziea brata lub Mozarta) oraz koncerty instrumentalne (znane s
koncerty: Waltorniowy, Trbkowy, Skrzypcowy
oraz Koncert podwjny na altwk, organy
i smyczki), obok tego za dziea kocielne 40
mszy (w tym 32 aciskich, a 8 niemieckich), 45
offertoriw, 117 graduaw, liczne litanie i kantaty, opery i oratoria. Interesowa si naukami
przyrodniczymi i histori. By we wszystkim
niezwykle systematyczny (np. przez 20 lat notowa skrupulatnie dane o pogodzie). By bodaj
pierwszym autorem utworw na chr mski
a cappella. Wielk warto maj jego niektre
dziea kameralne.
320. Mozart

Mozart stanowi w dziejach muzyki zjawisko

wyjtkowe. Jest synonimem doskonaoci stylu
klasycznego, w jego muzyce forma i tre pokrywaj si idealnie. Jest przede wszystkim
twrc niezwykle naturalnym, jego rozwizania
nie s wyuczone, nie s oparte na jakich przyjtych zasadach, s pomysami, najczciej
natchnionymi. Wolfgang Amadeus Mozart
(1756-1791) by synem skrzypka i kompozytora,
Leopolda Mozarta, autora cenionej Szkoy
skrzypcowej. W Salzburgu miecie o wielkiej
kulturze muzycznej talent maego Mozarta
rozwija si szybko; od szstego roku ycia
Wolfgang Amadeus wystpuje jako cudowne
dziecko wraz ze sw arcymuzykaln siostr
Nannerl kolejno w Monachium, Wiedniu,
Moguncji, Frankfurcie, Brukseli, Paryu, Londynie, Mediolanie i Rzymie. Picioletni muzyk
prbuje ju komponowa. Gdy ma osiem lat,
wychodzi drukiem pierwszy jego utwr (sonata
fortepianowa), rok pniej pisze pierwsz
symfoni, a po dwu latach pierwszy utwr
sceniczny (La finta semplice). W czternastym
roku ycia otrzyma w Rzymie order od papiea,
a w Bolonii czonkostwo Accademia dei Filarmonici. Pisze szereg nowych oper, m.in. na zamwienie swego mecenasa i pracodawcy, arcybiskupa salzburskiego Hieronima Colloredo,

z ktrym zreszt pozostawa w zych stosunkach. W wieku 25 lat Mozart ostatecznie zrywa
z arcybiskupem i wyzwoliwszy si z pt feudalnego poddastwa, osiada na stae w Wiedniu jako niezaleny, cho biedny artysta. Zmar
w 35 roku ycia, pochowany zosta w zbiorowej
mogile dla ubogich, nigdy nie odnaleziono
miejsca jego spoczynku.
W przeciwiestwie do Haydna, ktry niezalenie i wyjtkowo samodzielnie rozwija interesujce go idee, Mozart by kompozytorem
niesychanie chonnym, ciekawym wszelkich
nowoci. We wczesnych utworach naladowa
innych, pniej potrafi przetrawia te wpywy
i nadawa im ksztat muzyki osobistej; pod
koniec krtkiego ycia doszed do zadziwiajcej
dojrzaoci, uderzajcej zwaszcza w dzieach
duych rozmiarw. Mia bodaj najtrudniejszy
yciorys wrd kompozytorw. Nie byo atwo
zerwa upokarzajc zaleno od magnata
i walczy o godno muzyka w czasach, gdy
muzykw traktowano na rwni ze sub. By
muzykiem uniwersalnym, w koncertach fortepianowych hodowa wirtuozostwu, w muzyce
scenicznej wykaza wielki talent dramatyczny,
w symfoniach wprowadza now estetyk
brzmienia i frazy, w kwartetach smyczkowych
stosowa bogat kontrapunktyk. czy
w swojej muzyce elementy stylu francuskiego,

woskiego, niemieckiego w genialn syntez

stylu uniwersalnego. Z niemieckiej tradycji bra
zainteresowanie kontrapunktyk, z woskiej
piewno melodii i rado muz v kowania,
z francuskiej elementy deklamatorskie
i dramatyczne. O wielkiej wszechstronnoci
kompozytora najpeniej wiadczy jego twrczo operowa. By mistrzem zarwno w dziedzinie niemieckiego singspielu, jak i woskich
oper seria i buffa. Muzyka nie bya jego zdaniem suebnic poezji, miaa dominowa,
i w tym by cakowicie po stronie Wochw,
od ktrych przej styl parlando i intrygujce
fabuy. Muzyka wynikaa u Mozarta z ducha
dramatu, ale pozostawaa elementem pierwszoplanowym. W twrczoci instrumentalnej
by rwnie uniwersalny. W Wiedniu pod
wpywem uwielbianego Haydna zainteresowa si moliwoci rozwijania muzyki na
zasadzie tematycznej zwizanej z form cykliczn i now dramaturgi tworzenia muzyki
na podou formy sonatowej. Mozart rozbudowuje znacznie form allegra sonatowego
i cyklu symfonicznego. W operze obowizywaa go jedno sowa i muzyki, w symfoniach
zasada jednoci mimo z bogactwa idei rnorodnoci (symfonie Mozarta w przeciwiestwie do Haydna nie miay ani wikszego powodzenia, ani wpywu na wspczesnych, ich

znaczenie datuje si dopiero od mierci kompozytora).

321. Opery i muzyka wokalna Mozarta
Mozart uprawia wszystkie rodzaje muzyki,
ale najwicej dokona w dziedzinie opery.
W twrczoci dramatycznej ujawni si jego
uniwersalny talent. Rozpocz od opery buffa
La finta semplice (Udana naiwno) i singspielu
Bastien und Bastienne (oba dziea z r. 1768). Nastpnie pisze szereg oper w stylu woskim
(m.in. La finta giardiniera, Il r pastore); pod
wpywem Glucka tworzy w r. 1781 oper seria
Idomeneo, r di Creta. W r. 1782 powstaje Singspiel Entfhrung aus dem Serail (Uprowadzenie
z seraju) zabawna historyjka o tureckim kolorycie. W r. 1783 szczliwy zbieg okolicznoci
zetkn Mozarta ze znakomitym librecist Lorenzo Da Pontem, obdarzonym zmysem dramatycznym. Miosna intryga w sztuce
Beaumarchaisgo Wesele Figara staa si podstaw jednego z najznakomitszych dzie typu
buffa Le Nozze di Figaro (1786, libretto L. Da
Ponte). Dalsze opery Mozarta: dramma giocoso
Don Giovanni (1787, wietna charakterystyka
muzyczna postaci, wspaniae sceny zbiorowe)
oraz opera komiczna Cosi fan tutte (1790), obie
do tekstw Da Pontego; Die Zauberflte (Czaro-

dziejski flet, 1791), opera fantastyczna do tekstu

Schikanedera, dzieo uwaane za pierwsz niemieck oper (zdanie R. Wagnera), oparte na
fantastycznej bani, mistrzowskie w charakterystyce postaci, i powstaa w tym samym roku
(1791) opera seria wg P. Metastasia La clemenza
di Tito. Mozart zacz sw twrczo operow
od oper w stylu woskim, instynktownie oddalajc si od stereotypw. Nie reformowa (jak
Gluck) opery, ale przyczyni si walnie do jej
rozwoju. Dla jego indywidualnego rozwoju
wane byo zwycistwo opery buffa nad oper
powan. W cigu zaledwie 9 lat dzielcych
Uprowadzenie z seraju od Czarodziejskiego fletu
historia opery przesza wicej ni w innych
okresach w cigu caych pokole. W Czarodziejskim flecie, w symbiozie arii koloraturowych z prost, niemal ludow piosenk i elementami, ktre mona uzna za prorocze
W stosunku do niemieckiej opery romantycznej, Mozart ujawni jedyn w swoim rodzaju
umiejtno podporzdkowania muzyki prawdzie scenicznej. W jego dzieach nie ma postaci
i wtkw gwnych i pobocznych, wszystko
jest wane, cae dzieo przepojone jest autentyzmem, na jaki byo kompozytora sta w czasach, w ktrych tworzy.
Z zakresu muzyki kocielnej obok serii maych dzie w dorobku Mozarta znajduje si 15

mszy w rnych obsadach i stylach (m.in. Msza

C-dur zwana Koronacyjn, 1779, oraz Msza
c-moll, 1783). Szczytowym osigniciem kompozytora w tej dziedzinie s dwa dziea napisane w ostatnim roku ycia Requiem i motet
Ave verum. Wokaln muzyk Mozarta najpeniej przedstawiaj jego pieni solowe, wrd
ktrych wybija si Das Veilchen (Fiolek, 1785) do
tekstu Goethego, oraz kilkadziesit arii koncertowych.
322. Symfonie i koncerty Mozarta
Instrumentalna muzyka Mozarta to przede
wszystkim symfonie, utwory kameralne i fortepianowe. Wrd 51 symfonii Mozarta najbardziej popularne s: D-dur (1782, zwana
Haffnerowsk), C-dur (1783, Linzka), inna D-dur
(1786, Praska), Es-dur z r. 1788, z tego roku
g-moll, pena napi i namitnego wyrazu,
i C-dur (Jowiszowa, z kocow fug potrjn).
Wczesne symfonie Mozarta maj charakter serenad. Mozart pisa te autentyczne serenady
(najpopularniejsze: Eine kleine Nachtmusik, 1787,
oraz Serenada Haffnerowska na skrzypce solo,
kwartet smyczkowy i instrumenty dte, 1776),
divertimenti, marsze i tace orkiestrowe. Koncertw instrumentalnych mamy w wielkim katalogu dzie Mozarta mnstwo; 25 fortepiano-

wych (wrd nich: A-dur, 1786, C-moll, 1786,

D-dur zwany Koronacyjnym, 1788, a take koncerty na 2 i na 3 fortepiany z orkiestr), 7
skrzypcowych (m.in. D-dur i A-dur, oba 1775), na
flet i harf, 2 fletowe, fagotowy, 4 koncerty na
rg i koncert klarnetowy. W koncertach Mozarta orkiestra odgrywa rol wyjtkowo podrzdn. Dziea kameralne obejmuj m.in. 5
kwintetw smyczkowych, 23 kwartety smyczkowe, tria, duety, 40 sonat na skrzypce i fortepian; literatura fortepianowa m.in. 18 sonat
(Sonata a-moll, popularna Sonata A-dur z marszem Alla turca, Fantazja i Sonata c-moll), wariacje, menuety i ronda, a take utwory na cztery
rce.
323. Koncerty w epoce Haydna i Mozarta
Epok Haydna i Mozarta moemy okreli
mianem epoki koncertu instrumentalnego.
Wyrose z idei concerto grosso koncerty solowe
datuj si co prawda od pocztku XVIII wieku
(Torelli, Albinoni, Jacchini), ale dopiero pod koniec tego wieku nastpuje peny rozkwit tej
formy. Haydn napisa 20 koncertw fortepianowych, Mozart 25; Haydn 9 skrzypcowych,
Mozart 8; koncerty pisano na wszystkie
moliwe instrumenty. Koncert klasyczny rni
si od barokowego zaoeniami formalnymi,

w obu rodzajach koncertw zasad jest wieloczciowo: w koncercie barokowym typu

suitowego, w koncercie klasycznym oparta
na zaoeniach klasycznego allegra sonatowego
w pierwszej czci, formy pieni w drugiej i
przewanie ronda w czci ostatniej. Dla architektoniki caoci szczeglnie znaczca jest
cz pierwsza, oparta na dwu tematach,
wprowadzanych przez orkiestr, a pniej przez
instrument solowy. Wanym miejscem w koncercie staje si wystpujcy przed zakoczeniem
czci pierwszej fragment zwany kadencj,
grany przez instrument solowy bez akompaniamentu orkiestrowego, oparty na materiale
obu tematw, traktowanych swobodnie. Kadencja moga si pojawi w formie skrtowej
rwnie w czci ostatniej. W kadencji instrumentalista mia okazj popisa si wirtuozostwem, czsto kadencje pisali sami wykonawcy.
Przed klasykami ide koncertu rozwinli przede
wszystkim kompozytorzy woscy: Antonio
Vivaldi, Benedetto Marcello, Francesco Geminiani, Giuseppe Tartini, Pietro Locatelli, Bach
i Haendel, a po nich znakomity mistrz formy
sonatowej Luigi Boccherini, wirtuoz wiolonczelista, autor koncertw skrzypcowych. Jeli
przedtem pisano przede wszystkim koncerty
skrzypcowe, to w epoce klasycznej rozwin si
koncert fortepianowy, jak zreszt w ogle

twrczo fortepianowa. Od C. Ph. E. Bacha

poprzez Mozarta prowadzi linia klasycznego
stylu muzyki fortepianowej, ktrej przedstawicielami stali si Muzio Clementi (zaoyciel
wiedeskiej szkoy pianistw), ucze Mozarta
Johann Nepomuk Hummel (ktry majc lat 12,
uchodzi za jednego z najlepszych pianistw
Wiednia; na jego koncertach i grze wzorowali
si Liszt i Chopin) oraz Johann Baptist Cramer
(1771-1858, ucze, a potem rywal Clementiego,
nauczyciel Beethovena, autor 84 etiud i 105
zapomianych dzi sonat). Natomiast we Francji
powstaa w tym czasie liczca si w Europie
szkoa skrzypcowa, rwnorzdna z wosk,
dziki takim wirtuozom jak Jean-Marie Leclair
i Pierre Gavinis (1728-1800), a przede wszystkim przybyy do Parya Woch Giovanni B.
Viotti. Po Viottim pojawia si w Paryu wielka
trjka skrzypkw francuskich: Pierre Baillot
(1771-1842, autor Vart du violon, 1834), Pierre
Rode (1774-1830,znakomite 24 Kaprysy na
skrzypce solo) oraz Rodolphe Kreutzer
(1766-1831, autor oper, baletw i 19 koncertw
skrzypcowych, a nadto znanych powszechnie
i dzi jeszcze granych etiud skrzypcowych).
Wszyscy trzej opracowali wsplnie sawn
Mthode de violon, 1799, obowizujc w Konserwatorium Paryskim. W Anglii da si pozna,
podziwiany pniej w Europie, George August

Polgreen Bridgetower (ok. 1780-1860), syn

Afrykanina i Polki, zwany przez wspczesnych
Mulatem; dla niego Beethoven napisa synn
Sonat A-dur, powicon pniej Kreutzerowi,
on te wykona j w r. 1803 w Wiedniu; na
fortepianie gra kompozytor.
324. Rewolucja francuska i muzyka
Miesic przed skazaniem na mier krla
Ludwika XVI w r. 1793 w Paryu odbya si
premiera opery La caverne Lesueura (Jean
Franois Le Sueur lub Lesueur, 1760-1837, autor
mszy, motetw i oper, wybitny pedagog, nauczyciel Berlioza i Gounoda, prekursor symfoniki
programowej). Dzieo to powstao w czasach
zamtu politycznego i byo nie tylko politycznym manifestem, ale i gwnym dzieem nowego gatunku opery rewolucyjnej. Jeszcze do
niedawna kompozytorzy byli sugami dworu,
zabiegali o aski monych, poddawali si kaprysom piewakw, ktrzy rzdzili scen.
W czasach rewolucji francuskiej nabrali godnoci, poczuli si wani, brali si nawet za polityk, a trzeba przyzna, e w owym oglnym
chaosie polityka nie bya zajciem atwym,
osadzaa si bowiem na skrajnych przeciwiestwach. Midzy takimi przeciwiestwami szamota si Etienne Nicolas Mhul (1763-1817),

ktrego twrczo operowa jest przykadem

naginania si do biegu wypadkw (los takich
twrcw nie by pewny, lecz obfitowa w zaskakujce nieraz wydarzenia). Prostota, wielko i zdecydowanie oto co zdaniem Mhula
powinno cechowa artyst republikanina. By
bardzo sprawnym mistrzem, bliskim klasykom
w swoich ideaach formalnych, a jednoczenie
bliskim ludowoci, co zjednywao mu mniej
wyksztaconych entuzjastw. Jego Chant du
Dpart bya obok Marsylianki najpopularniejsz
pieni piewan przez masy. Pisa symfonie,
sonaty fortepianowe, kantaty i opery, a take
jak wielu mu wspczesnych twrcw muzyk kocieln. Z oper za najwiksze osignicie kompozytora uchodzi Joseph (1807); we
wczeniejszej operze, Uthal, Mhul wprowadzi
do swoisty eksperyment: z orkiestry wyeliminowa skrzypce, osigajc jej osobliwe i oryginalne brzmienie.
325. Mieszczaska kultura muzyczna
Mieszczaska kultura muzyczna nie powstaa
od razu. Dopiero nowa epoka Stworzya autentyczne formy ycia spoecznego. Po rewolucji francuskiej wraz z upadkiem feudalizmu
zanika dworska kultura muzyczna. Mimo to
w pocztkowej fazie rozwoju kultury miesz-

czaskiej wiele przejto wprost od arystokracji,

choby tace dworskie, do ktrych z wolna doczyy si tace pochodzenia ludowego. Z ludowego rda pochodzi walc, ktry w salonach
mieszczastwa mia zdoby tak wielkie powodzenie, taniec bdcy poczeniem ludowego
lendlera z menuetem, traktowany przez wielu
jeszcze dugo jako nieobyczajny (pary obejmoway si, gdy przedtem taczyy w przyzwoitej odlegoci). Polka, galop i kadryl nale do najpopularniejszych obok walca
tacw mieszczaskich. Rol idealnego porednika midzy kompozytorami a mionikami
muzyki przejmuje teraz fortepian, wszechobecny w salonach mieszczaskich. Dziki niemu
rozwija si bogato zarwno literatura fortepianowa (nie zawsze najwyszego lotu), jak i literatura wokalna (pieni na gos z fortepianem),
przewanie w formie krtkich, sentymentalnych
w wyrazie utworw. Pojawia si idea subiektywizmu, zaznaczona ju wczeniej w kompozycjach Beethovena. Take pie ludowa i ludowy taniec staj si bliskie muzykom; folklor
przemwi teraz w muzyce powanej, stanowic dla wielu kompozytorw okazj do zaakcentowania narodowego charakteru wasnej
muzyki. Pojawia si pojcie repertuaru, a wic
zainteresowanie dla wartoci historycznych,
choby tych najmniej odlegych na razie. Ary-

stokratyczne imprezy, udostpniane (z aski)

pewnym tylko kolom odbiorcw, zostay zastpione przez instytucje koncertowe odpatnie
usugujce mieszczastwu, instytucje zbudowane na podstawach ekonomicznych, a wic
powodujce si kasowoci (co trwa po dzie
dzisiejszy). Mieszczaska kultura miaa swoje
dobre i ze strony. Pojawiy si powieci
i dramaty, ktre mobilizoway nowe rzesze
amatorw sztuki, ale pojawiy si te na wielk
skal czasopisma, ktre zapowiaday powierzchowno sdw i zaspokajay niezdrow ciekawo. Twrczo niejednokrotnie musiaa
ustpowa aktualnym sensacjom, co dla muzycznej kultury nie byo najszczliwsze.
326. Beethoven
Ludwig van Beethoven (1770-1827) pochodzi
z rodziny flamandzkiej, osiadej w Niemczech w
pierwszej poowie XVIII wieku. By synem tenora ksicej kapeli w Bonn, ktrego zwyko
przedstawia si jako notorycznego pijaka.
Beethoven uczy si atwo i szybko, majc lat 8
wystpuje jako pianista, a w wieku lat 13 zostaje klawesynist orkiestry dworskiej. Nauk
muzyczn rozpocz u ojca, pniej ksztaci go
do wszechstronnie Johann Gottlieb
Neefe. 19-letni Beethoven zapisa si nawet na

uniwersytet w Kolonii (filozofia), ale ju w r.

1792 pojawia si na stae w Wiedniu, gdzie uczy
si (nieregularnie) u Haydna, Salieriego,
Schenka i Albrechtsbergera. Jest wietnym pianist, niezrwnanym improwizatorem, autorem
znakomitych dzie kameralnych. Popierali go
i nauczyciele, i mecenasi arystokratyczni
(Lichnowsky, Lobkowitz, Esterhazy, Waldstein
I in.). Beethoven pozosta w Wiedniu a do
mierci. W 1800 r. kompozytor pisze swoj I
Symfoni, a jednoczenie w tym samym czasie
pojawiaj si u niego pierwsze symptomy
guchoty. Nie moe wystpowa jako pianista
i dyrygent, od r. 1818 nie syszy ju zupenie
i porozumiewa si z otoczeniem wycznie za
pomoc tzw. zeszytw konwersacyjnych.
Otrzymuje od swoich mecenasw sta rent,
ale nie wystarcza ona kompozytorowi, ktry
adoptowa
bratanka
Karla;
wychowanie
chopca przysparzao mu mnstwo kopotw.
Sta si dziwakiem, szanowanym przez wielu,
ale te unikajcym ludzi, ktrych oddania nie
by pewien. Umar majc lat 56, pozostawi
bogaty dorobek kompozytorski o najtrwalszym
znaczeniu. W dziejach muzyki pozostanie zawsze pierwszym wielkim indywidualist. By
pierwszym wybitnym twrc, ktry nie nalea
ani do dworu, ani do adnej instytucji; tworzy
i dziaa z wasnej woli, z wasnej potrzeby.

Wywalczy godno dla siebie i nastpujcych

po nim twrcw. By klasykiem i romantykiem,
kontynuatorem tradycji i pniej zwiastunem nowej epoki. Klasycy Haydn i Mozart
komponowali jeszcze dla warstw uprzywilejowanych, Beethoven przedstawi si szerokiej
publicznoci jako pierwszy muzyk bez zobowiza, czowiek wolny, oddany wycznie
sztuce. Najwaniejszych innowacji dokona
Beethoven w muzyce instrumentalnej, w ktrej
jak na ograniczenia swojej epoki da
wszystko; jego kompozycje wokalne maj
mniejsz rang. W tej dziedzinie wybijaj si
pieni solowe z towarzyszeniem fortepianu
(Adelaide, pieni do sw Goethego, a take
pieni religijne do tekstw Gellerta, wreszcie
opracowania pieni ludowych). Bez znaczenia
niemal s okolicznociowe kantaty (Der glorreiche Augenblick oraz kantata do sw Goethego Meeresstille und glckliche Fahrt). Oratorium Christus am lberge (Chrystus na Grze
Oliwnej) pisa Beethoven w latach 1801-1802,
ukoczy dopiero w 1811 i nigdy nie by z niego
zadowolony. Podobnie wolno sza mu praca
nad (jedyn zreszt) oper Fidelio. Dzieo to
przerabia wielokrotnie, chcia w nim wyrazi
jak najwicej; dziki tym-zmaganiom mamy a
cztery rne uwertury (Leonora I, II i III oraz
waciwa uwertura Fidelio) . Beethoven posu-

y si tekstem Bouillyego, na ktrym oparta

bya rewolucyjna opera Gaveaux (Lonore ou
Lamour conjugal), z tym e orygina francuski
da przerobi w duchu surowej apoteozy wiernoci maeskiej. Dzieo Beethovena jest jednym ze szczytowych osigni opery niemieckiej, mimo i powstao pod widocznym wpywem rewolucji francuskiej i dzie Mhula,
Cherubiniego czy Spontiniego. W dziedzinie
muzyki kocielnej epokow warto ma jego
Missa solemnis. Pracowa nad ni kilka lat
i ukoczy dopiero w r. 1823. Swoimi ramami
dzieo to wykracza poza liturgi kocieln, std
wykonuje sieje na estradzie koncertowej.
Wielk rol peni tu orkiestra, ktra znakomicie
potguje dramaturgicznie rozwinit ide muzyki intensywnej, gboko przeytej. Wczeniejsz Msz C-dur (1807) uwaa si za przygotowanie do wielkiej Mszy uroczystej. Missa solemnis,
podobnie jak wielka Msza h-moll Jana Bacha
wyrasta ponad praktyczny cel zarwno swoimi
rozmiarami, jak i szerokoci i gbi uniwersalnej myli. Jest to jakby symfonia chralna
oparta na tekcie mszy. Beethoven uwaa j za
swoje gwne dzieo, dajc w partyturze pikn
dedykacj, Von Herzen mge es zu Herzen
gehen (Oby z serca przeszo do serc).
327. Jedno dziea artystycznego

Muzyka Beethovena znakomicie odzwierciedla przemiany, jakie zaszy w tym czasie: jego
pierwsze utwory s jeszcze muzyk uytkow,
ostatnie dziea s wyrazem jego indywidualnej
postawy wobec ycia, wyznaniami i przesaniami. Zanik suchu przyczyni si u artysty do
cakowitej koncentracji na muzyce, ktra jest
jakby odzwierciedleniem jego przey, te za
miay charakter oglnoludzkich zmaga. Walka
z losem, uwielbienie natury, idee wolnoci
i braterstwa oto zasadnicze tematy najdojrzalszego okresu twrczoci Beethovena. Komponowa inaczej ni inni mu wspczeni. Proces twrczy Beethovena okrela si jako mikrostrukturalny: szkicowa wielokrotnie te same
idee muzyczne, dc wytrwale do jak najdoskonalszego wyraenia muzycznego pomysu.
By klasykiem, ale jego rozwj przebiega tak
szybko, e w wielu punktach zapowiada romantyzm. Wywaenie wprost idealne zasad statycznych i dynamicznych, umiejtno
tworzenia formy z tematu (czy kilku tematw),
bogata kontrapunktyka rytmiczna, tzw. paszczyznowa harmonika, na ktrej mogy si rozgrywa rne niespodziane dla suchacza zajcia, mieszanie barw w muzyce orkiestrowej
wszystkie te elementy stylu kompozytorskiego
stawiaj Beethovena na czele twrcw, ktrzy

opanowali muzyk (gdy wikszo kompozytorw poddawaa si jej). By indywidualist,

ale nie w sensie subiektywnych racji, lecz
przeciwnie: sprowadza swoje idee muzyczne
do racji powszechnych, uniwersalnych. Nie
tworzy tak wiele jak inni przed nim, dziea
jego wyrastay z przekonania, e musz przetrwa. W sumie dzieo Beethovena jawi si
nam jako synteza przynajmniej dwu wiekw
muzyki. Sztuka jego jest jak jednolity system
filozoficzny: subiektywna i wolna od konwencji, oryginalna w stopniu niebywaym, jest
wynikiem przeniknicia materii ide jednoci
dziea artystycznego. Mona to znakomicie
ledzi zwaszcza w jego technice architektonicznej. Obowizuje tu zasada podporzdkowania nasuwajcych si pomysw jednej myli centralnej, ktra tumaczy wszystko (V
Symfonia Beethovena monolit z czstek!).
328. Sonaty Beethovena
Beethoven, znakomity pianista, by oczywicie autorem wielu dzie fortepianowych.
Kompozytor pojawi si w arcyszczliwym
momencie, kiedy w budowie fortepianu dokonano znacznych ulepsze. Styl fortepianowy
Beethovena odznacza si szerok skal zrnicowa, dziki ktrej najlepsze jego dziea tego

typu dystansuj absolutnie wspczesn mu literatur. Mowa tu przede wszystkim o sonatach

fortepianowych Beethovena (jest ich 32). Wrd
nich najbardziej sawne s: Sonata patetyczna
(1799), sonata zwana Ksiycow (1802), zwana
Waldsteinowska (1804), zwana Appassionat
(1804), Les Adieux (1809), Hammerklavier Sonate
(1818) oraz Sonata c-moll op. 111 (1822). Sonaty
idealnie
ilustruj
rozwj
pianistyczny
Beethovena. Dorobek fortepianowy wypeniaj
nadto wariacje (w sumie 21 dziel tego typu;
najsynniejsze: Diabelli-Variationen), trzy zbiory
bagatel, ronda i Fantazja. Na uwag zasuguje
faktura fortepianowa Beethovena; posuguje
si on bardzo szerokim zasigiem skali instrumentu. Pene akordy w lewej rce s tyle indywidualnym rysem muzyki fortepianowej
Beethovena, co energia, ruchliwo i barwno
wirtuozerii, obfitujcej w trudne pasae.
Beethoven narzeka na niedoskonao wspczesnych fortepianw, jego namitna, niemal
dzika, niezwykle dynamiczna gra bya ju na
przeciwlegym biegunie stylu galant, w ktrym
najbardziej liczyo si delikatne i subtelne uderzenie. Kiedy oguch, mg si powici ideom
bardziej abstrakcyjnym, dziki ktrym muzyka
jego rozwina si tym peniej.
329. Schemat sonaty

Mianem
sonaty
okrelano
pierwotnie
w ogle utwory instrumentalne. Z czasem rozwiny si kanony ksztatowania formy sonaty.
U Beethovena spotykamy rne jej odmiany,
w wielu punktach jednak prowadz one do
oglnego schematu, ktry mona uzna za
wzorcowy. Schemat ten pojawia si w symfoniach, w formach kameralnych, np. w kwartetach smyczkowych, i sonatach instrumentalnych. Jego istot jest zasada formy sonatowej,
opartej na kontracie i tzw. pracy tematycznej.
Forma sonatowa skada si z 3 gwnych czci:
z ekspozycji, w ktrej przedstawione s dwa
kontrastujce z sob tematy (temat gwny,
cznik, temat drugi, epilog oto dyspozycja
planu tej czci), przetworzenia, w ktrym odbywa si waciwa praca tematyczna na zasadzie modulacji tonalnej, oraz repryzy, ktra
polega na (niedosownym) powtrzeniu ekspozycji; repryz zamyka koda. Podany tu wyabstrahowany schemat jest waciwie statystyczn wypadkow wielu rnych moliwoci
kompozytorskich. W twrczoci Beethovena
kade dzieo zbudowane w formie sonatowej
przedstawia si inaczej. Dla Beethovena typowe jest rozbudowanie czci przetworzeniowej
i znaczne poszerzenie kody.

330. Kwartety Beethovena

W dziedzinie kameralnej Beethoven jest
przede wszystkim twrc 16 kwartetw
smyczkowych. Pierwsze sze kwartetw (1798)
nosi cechy stylu Mozarta i Haydna. Pniejsze
to zwaszcza trzy Rasumowsky-Quartette (ukoczone w r. 1806) oraz cykl piciu kwartetw
powstaych pod koniec ycia (1825-1826) i wyraajcych sum dowiadcze kompozytorskich
dojrzaego Beethovena. Dziea te porwnywalne s tylko z ostatnimi dzieami J. S. Bacha,
ktremu Beethoven zoy hod w synnej
Wielkiej fudze B-dur (jest to jakby XVII kwartet
smyczkowy). Beethoven napisa te 6 triw
fortepianowych, 4 tria smyczkowe, 2 serenady
triowe na flet, skrzypce i altwk, kwintet dty
i znakomity Septet, ktry przynis mu
w Wiedniu saw. Do muzyki kameralnej nale rwnie sonaty skrzypcowe (10), wiolonczelowe (5) i sonata na rg i fortepian. Z triw
fortepianowych najpopularniejsze jest Trio
c-moll (1795), z sonat skrzypcowych Sonata
Kreutzerowska. Najwiksze zadania w dziedzinie
kameralnej Beethoven stawia sobie jednak
przy komponowaniu kwartetw smyczkowych,
ktre zdeterminoway styl kameralny wielu
nastpnych pokole. W ostatnich piciu kwartetach Beethoven ujawni si jako mistrz syn-

tezy elementw klasycznych i cisoci polifonicznej. Gigantyczne s w zamierzeniu i realizacji kwartety smyczkowe B-dur (6 czci!)
i cis-moll.
331. Koncerty Beethovena
Z 7 koncertw instrumentalnych Beethovena
a 5 pisanych jest na fortepian i orkiestr ( I
C-dur, 1798, II B-dur, 1801, III c-moll, 1802, IV
G-dur, 1806, i V Es-dur, 1809, z nich trzy ostatnie
weszy na stae do repertuaru koncertowego,
podobnie
jak
symfonicznie
znakomicie
uksztatowany Koncert skrzypcowy D-dur,
1806). Tu te nale Dwa romanse na skrzypce
i orkiestr, 1802, oraz Koncert potrjny C-dur na
skrzypce, wiolonczel, fortepian i orkiestr z r.
1804, czcy cechy utworu w typie concerto
grosso z symfonik. W koncertach Beethovena
orkiestra nie jest jak bywao dotd zredukowana do towarzyszenia solicie, lecz staje si
penoprawnym partnerem solisty, przekazujcym mu i przejmujcym od niego tematy, tworzcym z solist dialog.
332. Uwertury Beethovena
Obok symfonii wane miejsce w dorobku
orkiestrowym kompozytora zajmuj uwertury:

cztery do opery Fidelio oraz Coriolan i Egmont.

Forma i tre tych uwertur wykazuje wyjtkow zgodno. Beethoven komponowa swoje
uwertury niesychanie starannie. W uwerturach
do opery Fidelio stara si o zintegrowanie
symfonicznie uksztatowanego wstpu z treci
opery. Pierwotnie opera nazywaa si Leonore,
std te pierwsze trzy uwertury do tego dziea
nosz ten tytu. Wszystkie trzy ujte s w tonacji C-dur, ich czas trwania waha si pomidzy
9 a 13 minutami. Typow uwertur wprowadzajc w klimat opery jest czwarta, Fidelio.
Krtsze od tych uwertur s uwertury pisane do
sztuk: Coriolan (do tragedii H. J. von Collina wg
Szekspira) i Egmont (do dramatu Goethego),
ponadto Krl Stefan i Ruiny Aten (obie do sztuk
A. Kotzebuego) oraz dwie uwertury okolicznociowe, z ktrych druga, Die Weihe des Hauses
(Powicenie domu), konkuruje w repertuarze
koncertowym z wymienionymi synnymi
uwerturami Beethovena.
333. Symfonie Beethovena
Szczytowym osigniciem kompozytora s
jego symfonie, w sumie jest ich 9. Stanowi one
najpewniejsze pozycje repertuarowe na caym
wiecie, budz zachwyt nawet wtedy, gdy s
ju znane; wielokrotnie syszane budz re-

spekt. Jest to muzyka namitnoci, bohaterstwo, rado ycia, tragizm duchowy, sowem
wszystko to, co porusza czowieka, co jest mu
waciwe. Typowa dla symfoniki Beethovena
jest sztuka budowania wielkiej formy z krtkiego motywu, ktry ma w sobie niewiarygodn ywotno (temat V Symfonii!). Pierwsze
symfonie (I C-dur, 1800, II D-Dur, 1802) powstay jeszcze pod wpywem Haydna i Mozarta. Tematy s tu proste, cao poprzedzona
jest wstpem w bardzo wolnym tempie. Innowacj zasadnicz wprowadza Beethoven w III
Symfonii Es-dur (1803), pisanej pierwotnie ku
czci Napoleona, lecz po ogoszeniu si przeze
cesarzem, co oburzyo kompozytora, przemianowanej na Eroik. Symfonia ta jest zaprojektowana rozlegle, z wielkim rozmachem, niepoprzedzona wolnym wstpem, w przetworzeniu
wprowadza nowy temat. Druga cz III Symfonii ujta jest w form marsza aobnego
(c-moll). Jednolita w tematyce jest rwnie IV
Symfonia B-dur (1806), z dwoma tematami
w rozbudowanym Adagio. Symfoni przeznaczenia (Schicksalsinfonie) nazwano V Symfoni
c-moll (1808). W tym samym czasie powstaa
nastpna symfonia VI F-dur zwana Pastoraln
(1808), malujca nastroje wiejskie. VII Symfoni
A-dur (1812) Wagner nazwa apoteoz taca
z uwagi na jej dionizyjski charakter. W r. 1812

powstaa VIII Symfonia F-dur, w swojej autonomicznoci pokrewna IV Symfonii. Wreszcie

w latach 1817-1824 powstaa ostatnia, IX Symfonia Beethovena (d-moll), oryginalna z wielu
wzgldw, przede wszystkim dlatego, e w niej
kompozytor po raz pierwszy wprowadzi do
tego gatunku gos ludzki. Z zamiarem napisania
muzyki do ody Schillera An die Freude (Do radoci) nosi si Beethoven jeszcze w Bonn.
W melodii hymnu Do radoci uderza nas przede wszystkim prostota i symetryczno, tak odlega od ideaw symfoniki. Beethoven zamyla jeszcze X Symfoni, ktr po czci te zaprojektowa, nigdy jednak nie odwaono si na
jej ukoczenie.
MUZYKA ROMANTYCZNA

Muzyka romantyczna muzyka nastrojw.

Nastrojw emocjonalnych i narodowych. Muzyka literacka, programowa, w ktrej pie, ballada i utwr charakterystyczny tworzyy nowy
wiat odczu i wrae. Wywalczona z takim trudem i z wielk konsekwencj typowa dla klasycyzmu logika przebiegu muzycznego ustpuje tu
swobodnemu fantazjowaniu, dlatego te muzyka
przenosi si w tym okresie z form cisych do
form asocjacyjnych. Powracajcy motyw, motyw
przewodni (Wagner) czy tzw. ide fixe uwalniaj

muzyk od apriorycznie zaoonego architektonicznego porzdku. Teraz liczy si przede

wszystkim subiektywna forma wypowiedzi, ktra
w symfonii programowej Berlioza i muzycznym
dramacie Wagnera (Tristan i Izolda) znajduje
swoje apogeum, a w liryzmie i wirtuozostwie
Chopina i Liszta najwspanialszych reprezentantw. Muzyka tego okresu nie ogranicza si do
rodkowej Europy, lecz obejmuje coraz to nowe
obszary: pojawiaj si po dzi dzie kontynuujce
swoje tradycje szkoy narodowe. Dla nich typow
form staje si opera, przeywajca w dobie romantyzmu swj najbujniejszy rozkwit. Jzyk
dwikowy epoki romantycznej rozwija si tak
niepomiernie i tak bogato, e konsekwencjami
tego rozwoju stan si w naszych ju czasach
nowe zasady ksztatowania muzyki.
334. U progu romantyzmu
Rnie okrelano romantyzm. Prbowano
rozmaitych definicji; przejawienie si woli subiektywnego wyrazu, zniszczenie formy (klasycznej oczywicie), rozdwojenie osobowoci,
eksponowanie nastroju, przeycia osobistego
oto pokrtce tworzywo definicji romantyzmu,
ktrego progiem jest twrczo Beethovena.
Muzyka romantyczna doczekaa si mnstwa
opracowa, nawet pomniejsi kompozytorzy XIX

wieku s dzi do dobrze znani, gwnie dziki

nagraniom (moliwym w naszej epoce), ale
mimo to nie zdoano ustali jeszcze granicy
midzy klasycyzmem a romantyzmem. Z pozoru
midzy romantyzmem a klasyczn epok istnieje ogromna rnica. Syszymy j dobrze:
klasyczna muzyka jest atwo rozpoznawalna
w melodyce i ksztatowaniu formy, od romantyzmu dzieli j, zdawaoby si, wszystko.
W istocie rzeczy dla wielu badaczy muzyki obie
te epoki czy wiele: przede wszystkim jest to
muzyka niemal identycznych form symbolicznych, sucha si jej bardzo podobnie (midzy
Mozartem a Chopinem np. nie ma wielkiej
przepaci). Dopiero romantyzm waciwy
mona uzna za pene przeciwiestwo muzyki
klasycznej. Romantyzm wczesny, jaki znajdujemy u Beethovena, jest tylko jej przedueniem.
We wczesnym romantyzmie mamy do czynienia raczej tylko z intencjami romantycznymi,
ktrych istnienie zaprzeczao np. ideaom formy
klasycznej. W okresie waciwego romantyzmu
(w przyblieniu od 1828 do 1850) pojawi si
potrzeba wynajdywania nowych rodkw, a te
zaprzeczay moliwoci pogodzenia ich np.
z form sonatow. Forma pieni lub suity
okazaa si dogodniejsza dla romantycznej gry
fantazji ni ju w tym czasie schematycznie
traktowana forma sonatowa. Z tego punktu

widzenia wyjtkowo interesujce s pierwsze

impulsy romantyzmu w muzyce przeniesione
z literatury, eksponujce uczuciowo (Field,
Chopin), zwizki z przyrod (Beethoven, Weber,
Schubert) i mocno akcentowany subiektywizm
(synowie Bacha, Beethoven, Schumann). Klasyczne elementy bd si odzyway jeszcze do
dugo w muzyce romantycznej, ale jej literacki
i muzyczny zarazem przedstawiciel E. T. A.
Hoffmann bdzie znajdowa elementy romantyzmu ju u Glucka, Haydna i Mozarta.
335. Field
Romantyzm by epok fortepianu. Instrument ten wypar poprzednie rodzaje instrumentw klawiszowych: klawikord i klawesyn.
Pojawia si nowa literatura fortepianowa.
Clementi kultywowa na tym instrumencie polifonik, ale inni Cramer, Moscheles
wprowadzali ju nowy rodzaj muzyki, wyzyskujc nowy, angielski typ instrumentu
o wikszej sile brzmienia, pozwalajcego na
pen i efektown gr wirtuozowsk, w ktrej
wielk rol zaczy odgrywa oktawy, pasae
wielodwiekowe i agresywne acuchy trylw.
List kompozytorw fortepianowej muzyki
romantycznej otwiera Irlandczyk John Field
(1782-1837, zmar w Moskwie), ucze Clemen-

tiego, za ktrym uda si najpierw do Parya,

a potem do Petersburga, gdzie dziaa jako
pedagog gry fortepianowej. Field wiele koncertowa. Napisa 7 koncertw fortepianowych
i sporo dzie kameralnych, ale w dziejach muzyki wsawi si 20 nokturnami (z ktrych 12
sam okreli t nazw). Nokturny te wywary
bezporedni wpyw na Chopina, ktry w tej lirycznej formie zawar maksimum romantycznej
ekspresji i pikna melodycznego. Field by
kompozytorem fortepianowym par excellence,
jak przed nim D. Scarlatti, a po nim Chopin.
Fieldem zachwycali si rwnie Schumann
i Liszt. Znaczenie Fielda jako kompozytora
muzyki fortepianowej rozpoznane zostao stosunkowo pno. Debiutowa jako dziewicioletnie dziecko, a saw zdoby gwnie jako
znakomity wykonawca dzie swego nauczyciela, Muzia Clementiego.
336. Kalkbrenner
Friedrich Kalkbrenner (1785-1849) pochodzi
z rodziny niemieckiej. Jego ojciec (Christian
Kalkbrenner, 1755-1806) dziaa jako kapelmistrz
w Niemczech, a pniej w Paryu. Friedrich
Kalkbrenner by uczniem L. Adama, szybko
osign saw pianisty wirtuoza i wietnego
pedagoga; zosta wsplnikiem Pleyela, pianisty

i fabrykanta fortepianw w Paryu. Kalkbrenner rozwin now technik pianistyczn, polegajc nie na sile ramienia, lecz na grze
z przegubu rki (rwnie w oktawach), zwraca
te szczegln uwag na gr lewej rki i pedalizacj. Chopin zachwyca si Kalkbrennerem,
jego eleganck gr wyszydza Heine, zdanie
Chopina jednak musimy uzna za bardziej
kompetentne. Kalkbrenner jest autorem licznych utworw salonowych, ale rwnie 4 koncertw fortepianowych, koncertu na 2 fortepiany i orkiestr, sporej iloci muzyki kameralnej z wydatnym udziaem fortepianu, 15 sonat
fortepianowych i wiem etiud.
337. Kuhlau
Friedrich Kuhlau (1786-1832), kompozytor
duski, studiowa w Hamburgu. Uciek, by nie
suy w armii francuskiej, do Kopenhagi, gdzie
zrazu dziaa jako pedagog, a pniej jako
kompozytor dworski. Napisa dla Kopenhaskiej
Opery szereg dzie scenicznych; jedna z jego
oper w typie singspielu staa si pierwsz
dusk oper narodow (Elverhj Wzgrze
elfw, 1828). Prcz tego Stworzy! szereg dzie
kameralnych, dwa koncerty fortepianowe oraz
kompozycje fortepianowe, z ktrych pojedyncze
utwory i sonatiny zachoway pewn warto

jako utwory pedagogiczne. Z innych dzie na

uwag zasuguj utwory fletowe, pisane
w rnych zestawieniach kameralnych (m.in. 3
kwintety fletowe).
338. Hummel i Czerny
Wspczesny Fieldowi Austriak Johann Nepomuk Hummel (1778-1837), pianista koncertujcy z wielkim powodzeniem w caej Europie
(rwnie w Warszawie), podziwiany przez
wspczesnych muzykw, by autorem siedmiu
brawurowych koncertw fortepianowych, wariacji i dwu zbiorw preludiw we wszystkich
24 tonacjach, a nadto cenionych etiud i Szkoy
fortepianowej. Hummel ksztaci si pod kierunkiem Mozarta i Salieriego, majc 12 lat
osign ju saw jednego z najlepszych pianistw w Wiedniu. Dziaa jako kapelmistrz ks.
Esterhzego (na miejscu Haydna), pniej
w Stuttgarcie i Weimarze. Komponowa pod
wpywem Mozarta, zadowalajc si jednak
do powierzchown wirtuozeri. Pisa te
opery i muzyk teatraln oraz koncerty na inne
instrumenty (szczeglnie popularny sta si jego
Koncert na trbk i orkiestr). Carl Czerny
(1791-1857), w grze fortepianowej ucze
Beethovena, nalea ju do muzykw mniej
nastawionych na zewntrzne efekty gry; by

wietnym pedagogiem (u niego mia si uczy

Liszt), napisa wielk Szko gry fortepianowej,
w ktrej omawia problemy kompozycji Bacha
i Haendla oraz kompozycji Chopina i Liszta.
Jest autorem 1000 utworw; pisa koncerty
fortepianowe, symfonie, uwertury i msze, ale
trwalsze od tych ambitnych skdind dzie
okazay si jego zbiory pedagogiczne (Die
Schule der Gelufigkeit, Die Schule der Fingerfertigkeit, 40 tgliche Studien). Z jego wikszych
dzie znany jest Koncert fortepianowy a-moll.
339. Romantyzm i romantycy
Romantycy atwo zrezygnowali z jasnoci
i prostoty muzyki klasycznej. Wprowadzili do
muzyki wieloznaczno, co umoliwio rozmaito interpretacji dzie tego okresu. Szlachetny
liberalizm romantykw, tendencja do eksponowania elementw ludowych i do podkrelania narodowego charakteru muzyki od razu
wytworzyy interesujc antynomi: z jednej
strony poczucie wartoci narodowych, z drugiej
kosmopolityzm, potgowany przez jednakowe prawa w przemyle, gospodarce i handlu.
Muzyka moga jednak pogodzi te przeciwiestwa: po prostu romantycy nie mieli jednej idei,
miewali idee rne, czsto z sob sprzeczne. By
moe namitno, z jak obstawano przy ide-

ach, bya waniejsza ni same idee. Gdy syszymy muzyk romantykw, a zwaszcza gdy
czytamy ich teksty uderza nas jedno: wielka
sia i pasja, z jak twrcy wykadaj swe racje.
W muzyce musiao si to odbi na niejednolitoci stylu, std te mwic o tym okresie, naley ju mwi o poszczeglnych twrcach i ich
ideach, gdy znalezienie dla nich wsplnego
mianownika, jak to byo przedtem, jest tu wrcz
niemoliwe. Romantyzm to wiek indywidualizmu zatem, wiek wielkich geniuszy muzycznych, wielkich zarazem odkrywcw. Na ten
okres przypada te poszukiwanie nowej tonalnoci (utwory przebiegaj przez kilka tonacji
bez naruszenia zwizkw dwikw z kanonami
harmonii) oraz nowych brzmie (rozwj licznych odmian instrumentw, prby wyjcia
poza zaczarowany krg rednicy instrumentw,
uywanie grnych i dolnych rejestrw w wymiarze przedtem niestosowanym, zrnicowania dwikowe i wiksze ni dotd wyzyskanie
instrumentw o nieokrelonych wysokociach).
Zwizek muzyki z innymi sztukami jest tu jeszcze silniejszy ni w okresie wczesnego romantyzmu. Berlioz, Mendelssohn, Chopin, Schumann, Liszt, Wagner, Verdi wielka seria
wielkich nazwisk (a wszyscy urodzeni w jednym zaledwie dziesicioleciu!) w adnym
okresie muzycznym nie tworzyo tyle pot-

nych indywidualnoci. Jest wic romantyzm

waciwy rwnie eksplozj niezwykych talentw kompozytorskich. Twrcy tej epoki
rozwinli nowe formy. Symfonia programowa
Berlioza, poemat symfoniczny Liszta, dramat
muzyczny Wagnera, literatura fortepianowa
Chopina (pierwszego kompozytora-specjalisty,
uprawiajcego waciwie jedn tylko dziedzin
muzyki), Schumanna, Liszta, wyzwolenie ze
schematw klasycznych (sonaty tych twrcw
nie s ju waciwie sonatami) oto przykady
ogromnych przemian, ktre w jzyku dwikowym miay swoje apogea w harmonice
Chopina, Liszta i Wagnera. Romantyzm odkry
te potne dzieo Bacha (za spraw Feliksa
Mendelssohna, ktry pierwszy zapozna publiczno z Pasj wg w. Mateusza w stulecie
ukoczenia tego wielkiego dziea), odkry polifoni baroku i urok archaizacji. Romantyzm
wytworzy te silniejsz ni kiedykolwiek
przedtem potrzeb sigania do narodowych
rde muzyki, czego przykadem twrczo
Chopina i Moniuszki. Tu te zaczyna si interesujce dla dalszego rozwoju muzyki siganie
do obcego kolorytu narodowego czy do obcego
folkloru. W sumie romantyzm rozgazia si na
kilka kierunkw, jednoczy go za gwnie sposb podejcia do materiau dwikowego
i sposb tworzenia, oparty na daleko posuni-

tym indywidualizmie, czego najpeniejsze

przykady znajdujemy w dziele najstarszego
z wymienionych tu romantykw Berlioza.
Indywidualizm romantyczny sta si wrcz
przysowiowy. Jak godzono w indywidualizm
z naturalnoci muzyki ludowej, do ktrej czsto sigano to ju jest tajemnic talentu, by
nie powiedzie geniuszu kompozytorw romantycznej epoki. Romantyczny indywidualizm zaznacza si u wielkich klasykw w rwnym stopniu jak tendencja do klasycznego porzdku u wybitnych romantykw. Po okresie
burzycielskiego romantyzmu nastpuje okres
romantycznego klasycyzmu. Pojawia si po
raz pierwszy od prekursorskich czasw Monteverdiego wiadomo historyczna, mona
wrcz powiedzie: stylistyczna. W muzyce
kompozytorzy poszukuj nie tylko inspiracji
jzyka dwikowego, ale i okazji do wtopienia
si w ustalony styl. W gorszym wydaniu jest to
akademizm (naraona na bya muzyka mniejszych talentw szkoy niemieckiej i francuskiej),
w najlepszym tu przykadem bd Bruckner
i Brahms klasycznie zdyscyplinowany romantyzm. Odkrycie przez XIX wiek muzyki
Bacha i Haendla, ju jako muzyki stylistycznie
zdelimitowanej, zamknitej, prowadzio do koniecznoci zajcia stanowiska wobec ich dziea.
Bach by ju dla Chopina ideaem, cho Chopin

nie podejmowa polifonicznych koncepcji wielkiego lipskiego mistrza. Lecz Brahms, Bruckner
czy Franek uwaali za konieczne ustosunkowanie si do muzyki poprzednich epok, std
te moe tak mao w ich muzyce nowych idei
technicznych, dwikowych i instrumentacyjnych (charakterystyczne, e wszyscy trzej bardzo
pno doczyli do twrcw symfonii, dugo
wahajc si przed wyborem rodkw i w kocu
rezygnujc z nowatorstwa). Romantyczny klasycyzm jest co tu ukrywa szary, odarty
z wieych pomysw (bdzie je mia niezaleny Musorgski), uporzdkowany, wielki nie
dziki swej odkrywczoci, lecz idealnej harmonii, zgodnoci. Subiektywizm zostaje zastpiony obiektywizmem, dziki nawizaniu do
epoki klasycznej i przedklasycznej muzyka nie
posiada ju owej waciwej romantyzmowi
bezporednioci, jest chodniejsza, czsto wyrachowana. Romantyczny ogie wygas ju
w ostatnim okresie twrczoci Schumanna;
Bruckner czy Brahms s kompozytorami epoki
romantyzmu, ale przecie nie romantykami.
Epoka, o ktrej mowa, jest wic w sumie zamkniciem
wielkiego
okresu
klasyczno-romantycznego, ktremu przeciwstawia si
bdzie muzyka nastpnego okresu, muzyka XX
wieku. W muzykologii wspczesnej istniej
rne podziay ostatniego okresu roman-

tycznego: obok przyjtego tu romantycznego

klasycyzmu, ktrego gwnym przedstawicielem w muzyce europejskiej bdzie Johannes
Brahms, istniej jeszcze okrelenia: pny romantyzm i neoromantyzm (w przyblieniu: R.
Strauss i Sibelius, kompozytorzy z przeomu
ostatnich stuleci). Dla romantycznego klasycyzmu typowe jest nawizanie do Bacha, Haendla i Beethovena, dla pnego romantyzmu
dalszy rozwj jzyka dwikowego zapocztkowanego przez Chopina, Liszta i Wagnera
(Skriabin, wczesny Schnberg!), dla neoromantyzmu stylizowany archaizm, czsto o zabarwieniu narodowym.
340. Hoffmann
Wczesny romantyzm w muzyce wywodzi si
z tendencji literackich, od muzycznych duo
wczeniejszych, a z pewnoci duo wyrazistszych. Nie od rzeczy bdzie tu wspomnie o
tym, e samo pojcie romantyzmu w odniesieniu do muzyki wprowadzone zostao przez
(oenionego w Poznaniu z Polk Michalin
Trzcisk) pisarza, malarza i kompozytora niemieckiego
Ernsta
Theodora
Amadeusa
Hoffmanna Hoffmann by zreszt zdania, e
elementy romantycznego pojmowania muzyki
mona znale ju u Glucka, Haydna i Mozarta.

W osobie tego artysty, lubicego tajemniczo

i fantazj romantyzm zawiera jakby syntez
swojej istoty. Hoffmann skomponowa oper
Undine (Rusaka, 1814). W dziele tym posuy
si zwrotami melodycznymi charakteryzujcymi poszczeglne osoby, ich stany psychiczne,
i w tym mona go uzna za prekursora techniki motyww przewodnich, ktr do perfekcji
mia doprowadzi Wagner. Zainicjowan przez
niego niemieck oper romantyczn cechuje
przywizanie do folkloru, bani i legend ludowych, romantyczne traktowanie przyrody,
wprowadzanie czynnikw ponadnaturalnych do
akcji i pewna zgodno ideaw melodycznych
z pieni ludow, a nadto naiwna wesoo
i szlachetny sentymentalizm. Hoffmann by te
interesujcym w sdach krytykiem muzycznym,
prekursorem myli Schopenhauera na temat
sztuki.
341. Spohr
Obok Hoffmanna wybitnym twrc operowym by Louis Spohr (1784-1859), w historii
wykonawstwa znany przede wszystkim jako
skrzypek. Sawny wirtuoz, wiele podrowa,
jako dyrygent dziaa pniej w Wiedniu i we
Frankfurcie nad Menem oraz w Kassel. By
znakomitym pedagogiem, autorem Szkoy

skrzypcowej. Oprcz 10 symfonii (w tym jedna

na 2 orkiestry!), skomponowa 15 koncertw
skrzypcowych (najpopularniejszy Koncert a-moll
in Form einer Gesangsszene), koncert na kwartet smyczkowy i orkiestr, 4 koncerty klarnetowe, spor ilo dzie kameralnych i 10 oper,
wrd ktrych najwiksze znaczenie miay
Faust (nie majcy z Goethem nic wsplnego)
i Jessonda (w niej Spohr wprowadza ulubiony
wwczas w muzyce zachodniej polonez). Opery
Spohra s przepenione liryzmem, w ktrym
celowa, a jzyk ich cechowaa pikna fraza
melodyczna, czsto o bogatym zrnicowaniu
chromaty. Jako pedagog Spohr wyksztaci
wielu wybitnych skrzypkw niemieckich. Z jego
dzie obok wspomnianego Koncertu skrzypcowego pewn popularno zyskay: Koncert
klarnetowy c-moll, podwjne kwartety smyczkowe i sonaty koncertujce na skrzypce i harf.
342. Loewe
Karl Loewe (1796-1869) ksztaci si w Halle,
dziaa przez dugie lata w Szczecinie, gwnie
jako kantor i organista, ale take jako dyrektor
muzyczny gimnazjum (uczy te greki i nauk
przyrodniczych). By autorem oper, dzie chralnych (oratorium Gutenberg, 1837), muzyki
kameralnej, 2 symfonii, kantat i motetw, jed-

nak jego gwne zasugi le w uksztatowaniu

muzycznej formy ballady formy dramatyczno-epickiej, kompozycyjnie rozbudowanej pieni. Ballady te Loewe wykonywa zarwno jako piewak, jak i akompaniator. Do najsawniejszych ballad Loewego nale Prinz Eugen,
Archibald Douglas (sowa: Fontane) oraz Zauberlehrling (sowa: Goethe). Ballady Loewego to
przykad muzyki typowo romantycznej, przepenionej tajemniczoci i mistycyzmem:
w melodyce ballad nie brak wpyww woskich (Loewe zwolennikiem woskiej szkoy w
piewie).
343. Schubert
Franz Peter Schubert (1797-1828)jako chopiec
piewa w chrze kapeli dworskiej w Wiedniu.
W konwikcie pijarskim, gdzie przebywa, mia
okazj uczy si krtko u A. Salieriego (podstawy muzycznego wyksztacenia zdoby u swego
ojca). Majc zaledwie lat 17, skomponowa pie
Gretchen am Spinnrade (Magorzata przy koowrotku ), symfoni, oper i msz, ktr wykonano. W cigu nastpnych dwu lat powstaj
dalsze pieni m.in. Krl elfw, Polna ryczka i
Wdrowiec, uderzajce dojrzaoci i intensywnoci liryzmu muzycznego. Napisa wiele
utworw fortepianowych (walce, tace nie-

mieckie, galopy i lendlery, na uwag zasuguj

take impromptus i moments musicaux), sonaty
(w sumie 22, jednake 10 sonat to twory modziecze, mao dzi znane), szereg kompozycji na
4 rce (m.in. marsze). Do muzyki kameralnej
nale: duety, tria smyczkowe i fortepianowe,
14 kwartetw smyczkowych, m.in. Kwartet
a-moll, Kwartet G-dur i Kwartet d-moll (z drug
czci w formie wariacji na temat wasnej
pieni mier i dziewczyna), 2 kwintety
Kwintet smyczkowy i Kwintet fortepianowy
(zwany
Forellenquintett,
picioczciowy,
w czwartej czci Schubert posuy si jako
tematem do wariacji wasn pieni Pstrg)
oraz Oktet na kwintet smyczkowy, klarnet, fagot i waltorni. Na orkiestr napisa 2 uwertury
i 8 symfonii. Z nich wybijaj si: IV Symfonia
c-moll zwana Tragiczn, V B-dur i VIII h-moll
zwana Niedokoczon (1822, istniej tylko dwie
czci tego dziea i szkic scherza). Z licznych
utworw kocielnych znane s dwie msze
(As-dur i Es-dur); za z dzie scenicznych muzyka do sztuki von Chzy Rosamunde. Schubert
by wprost wyjtkowym talentem kompozytorskim, obdarzonym wielk atwoci w tworzeniu melodii, zmysem harmonicznym (ktrego walory moemy oceni dopiero dzi,
z wielkiej perspektywy czasowej) i umiejtnoci naturalnego ksztatowania formy, rozwija-

jcej si spontanicznie, jak u Mozarta. By

twrc wszechstronnym, romantykiem, ktry
uprawia wszystkie formy klasyczne. Poetycki
wiat muzycznej wyobrani Schuberta jest
z niczym nieporwnywalny.
344. Pieni Schuberta
Schubert napisa ponad 600 pieni na gos
i fortepian. Nie wszystkie maj rwn warto.
Fakt, e najwicej pieni powstao do tekstw
wielkiego Goethego, mwi wszake bardzo korzystnie o zmyle wyboru u kompozytora (51
tekstw Goethego, 45 Wilhelma Mllera, 46
Johanna Mayrhofera, 31 Schillera, ale i 6 pieni
do sw Heinego i 11 woskich pieni do sw
Metastasia). W dziedzinie pieni Schubert mia
bardzo niewielu poprzednikw. Jego podno
liryczna nie byaby zapewne tak obfita, gdyby
kompozytor nie sta w swej twrczoci tak blisko arcybogatych rde ludowych. W pieniach Schuberta uderza przede wszystkim doskonaa symbioza sowa poetyckiego z muzyk.
Nowatorsko miaa w harmonice, bogata
w pomysach ilustracyjnych, w technice oddawania muzycznymi rodkami rnych nastrojw poetyckich pie ta bya jednoczenie pieni prost (czsto okresow o budowie
symetrycznej); wikszo pieni ma form

zwrotkow. Niektre pieni Schubert ukada w

cykle. Najwaniejszy z nich to cykl Die schne
Mlerin (Pikna mynarka, 1823) do tekstu
Mllera, ktry by te autorem tekstw w nastpnym wielkim cyklu Die Winterreise (Podr zimowa, 1827). Cykl 14 pnych pieni
jest wrd nich synna Serenada nazwano
Schwanengesang (abdzi piew, 1828). Skala
rodkw stosowanych w pieniach przez kompozytora jest olbrzymia; zwaszcza w obu cyklach do sw Mllera Schubert wykaza wielki
talent liryczny, polegajcy na idealnej jednoci
muzyki i sowa. Po Schubercie tylko nielicznym
twrcom udao si osign w dziedzinie pieni
podobne rezultaty.
345. Weber
Carl Maria von Weber (1786-1826, zmar
w Londynie) by dyrygentem, kapelmistrzem,
wietnym pianist, ale znaczenie jego opiera si
na twrczoci scenicznej. Pierwszym wanym
dzieem w tej dziedzinie by Freischtz (Wolny
strzelec, 1821), uznany szybko za pierwsz oper
romantyczn. Po nim wystawiono wkrtce nastpne dziea Webera: Euryanthe i Oberona
(1823 i 1826). Wszystkie te trzy opery tworz
propozycj koncepcji typowo romantycznych,
gdzie rzeczywistoci przeciwstawiony jest wiat

fantastyczny. Weber pisa te utwory orkiestrowe (m.in. 2 symfonie), Missa solemnis, kilka
uwertur, 3 koncerty klarnetowe, koncert fagotowy, waltorniowy, 2 koncerty fortepianowe
i popularny Konzertstck f-moll, a nadto
utwory chralne. Z dzie fortepianowych wybijaj si obok 4 sonat i wariacji Rondo brillante oraz Zaproszenie do taca. Weber by te
jednym z pierwszych kompozytorw, ktrzy
w obronie nowej muzyki chwycili za piro.
Para si take reyseri i organizacj koncertw. Cho ni moe by uwaany za jedynego
wybitnego niemieckiego twrc opery romantycznej, z pewnoci by jej najciekawsz indywidualnoci.
346. Schumann
Robert Schumann (1810-1856) by wybitnym
kompozytorem, polemist muzycznym i typowym, romantykiem, o czym wiadczy choby
jego biografia: do kompozycji doszed po dugich drogach okrnych, studiowa prawo,
prbowa swych si w literaturze, dziaa jako
krytyk i pianista. Przez niemal 10 lat pisa wycznie utwory fortepianowe, m.in. (1834), Sceny dziecice (1838), ale saw wielkiego liryka
romantycznego przyniosy mu pieni, m.in. 3
wielkie cykle z r. 1840: Mirty, Mio i ycie ko-

biety (8 pieni do sw A. von Chamisso) oraz

Mio poety (16 pieni do sw Heinego).
Z dzie koncertowych Schumanna znane s:
Koncert fortepianowy a-moll (1845), Koncert
skrzypcowy d-moll (1853) i Koncert wiolonczelowy a-moll (1850). Pisa te utwory symfoniczne (m.in. 4 symfonie), kameralne, oratorium
i nawet prbowa swego talentu w dziedzinie
tak obcej pianistyce jak opera (Genowefa, 1848).
Jako kompozytor Schumann by najpierw
owadnity jedn myl przeniesieniem idei
poetyckich na fortepian oraz zagadnieniem, jak
w muzyce (czy muzyk) odda subtelne
drgnienia duszy. Mona go uwaa za prekursora romantyzmu poetycko-muzycznego, czuego na delikatnie cieniowane gosy i barwy.
Dla wybujaej poetycznoci romantycznej
znajdowa przeciwwag w kontrapunktyce bliskiej idei Bacha, w czystoci formy, jak znajdujemy u Mozarta, w dojrzaej tematyce Beethovenowskiej. Pny Schumann nie ma ju
wiele wsplnego z poet fortepianu.
347. Neue Zeitschrift fr Musik
Znaczenie Schumanna w historii muzyki nie
wyczerpuje si bynajmniej w jego dziaalnoci
kompozytorskiej. Literackie polemiki artysty, jego entuzjazm dla nowej muzyki, gdy jako

25-letni kompozytor zaoy (powodujc si

trudnociami materialnymi!) nowe, do dzi
ywotne pismo skierowane przeciw filisterstwu
i zemu smakowi, byy w dziejach muzyki jednorazowe. W Neue Zeitschrift fr Musik publikowa stae recenzje, szerzy zrozumienie dla
nie znanych jeszcze kompozytorw, zwalcza
dyletantyzm uznanych saw, sowem broni
sztuk przed jej nieporozumieniami, np. przed
przesadnym gloryfikowaniem wirtuozostwa
i przed zachwytem nad wielkimi, ale pustymi
operami Meyerbeera. Ostro oponowa przeciw
muzyce programowej, ktrej gorcym zwolennikiem by Liszt, ujmowa si za Chopinem
i Brahmsem. Uzdolniony literacko, pisa znakomite krytyki muzyczne, imponujc nie tylko
znajomoci przedmiotu, ale wietnym wyksztaceniem oglnym i szerokim horyzontem
umysu. Trwa warto maj jego uwagi na
temat twrczoci i wykonawstwa. Pismo swoje
prowadzi przez 10 lat.
348. Mendelssohn
Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847)
wyrs w zamonej rodzinie o wysokim poziomie intelektualnym. Studiowa kompozycj,
zdoby uznanie jako pianista i dyrygent, by
jednym z zaoycieli konserwatorium w Lipsku.

Jego wzorami byli Bach, Haendel, a przede

wszystkim klasycy wiedescy. W ich stylu pisa
symfonie (najsawniejsze: Szkocka, 1842, i Woska, 1833) i utwory kameralne. Z koncertw instrumentalnych za idealne dzieo uchodzi Koncert skrzypcowy e-moll; napisa te 2 koncerty
fortepianowe. Wane miejsce w jego twrczoci
zajmuj uwertury (oprcz Snu nocy letniej
Hebrydy, Cisza morska i szczliwa podr, Pikna Meluzyna i Ruy Blas) oraz utwory chralne
(psalmy, motety, oratoria). Mendelssohn jest
jednak przede wszystkim mistrzem miniatur
fortepianowych, ktrymi wsawi si szeroko
(Lieder ohne Worte, Pieni bez sw), oraz pieni
na gos z fortepianem. O wielkim kunszcie
kompozytora wiadcz fortepianowe Variations
srieuses (1841). Mendelssohna uznano do
szybko i atwo za romantycznego klasyka. Zasuy sobie na to miano dojrzaoci wyrazistej
i zdyscyplinowanej formy i zwartoci melodyki. By wszake w wielu swoich dzieach
typowym romantykiem, szczeglnie w opartych
na poetyckich programach uwerturach j miniaturach fortepianowych, wykazujcych wyrazist i plastycznie zademonstrowan nastrojowo.
349. Uwertura koncertowa

Pierwotnie uwertury byy jak sama nazwa

na to wskazuje wstpami do oper, za wstp
taki mia za zadanie przygotowanie publicznoci
do obejrzenia waciwej akcji na scenie
i wysuchania opery. Uwertury suchano zazwyczaj nieuwanie, podczas jej wykonywania
lub pod jej koniec wchodzili do l co moniejsi
suchacze, w sumie nie przypisywano jej wikszego znaczenia a do czasw Beethovena, ktry
sam napisa 11 dzie tego typu, ju na tyle samodzielnych, e mona je byo usysze na
koncertach. Uwertury koncertowe pisali po
Beethovenie Berlioz (Waverley) i Czajkowski,
osobn odmian preludium orkiestrowego
wprowadzi pod koniec XIX wieku Debussy
(Prlude lAprs-mid dun Faune). Uwertura
koncertowa budowana bya czsto w formie
allegra sonatowego (Beethoven poprzedza je
powolnym wstpem). Weber, Schumann,
a zwaszcza Mendelssohn przyczynili si najpeniej do rozwoju tej formy w pierwszej poowie XIX wieku. Jednym z najdoskonalszych
dzie tego typu jest skomponowana przez
17-letniego Mendelssohna uwertura koncertowa
do Snu nocy letniej Szekspira.
350. Marschner, Flotow, Lortzing i Nicolai

Romantyczn oper niemieck reprezentowali w I poowie XIX wieku obok Webera

przede wszystkim Marschner, Flotow, Lortzing
i Nicolai; obaj ostatni dali si pozna gwnie
jako autorzy oper komicznych. Heinrich
Marschner (1795-1861) studiowa prawo i muzyk, dziaa w Drenie, Lipsku i Hanowerze.
Napisa 11 oper, uwaanych za pomost midzy
romantyczn oper Webera a dramatami Wagnera (Der Vampyr, Der Fempler und die Jdin,
a zwaszcza Hans Heiling, 1833). Pisa te
utwory chralne i pieni. Wan postaci
w muzyce by Friedrich von Flotow (1812-1883),
twrca pieni, dzie kameralnych i oper
(Alessandro Stradella i Martha). Albert Lortzing
(1801-1851), dziecko pary aktorskiej, ksztaci si
jako piewak i aktor, pniej kapelmistrz. Jest
autorem librett do wikszoci swoich oper,
najpopularniejsze: Zar und Zimmermann (Car
i ciela), Undine i Der Waffenschmied (Rusznikarz).
Uprawia
gatunek
spokrewniony
z singspielem i francusk oper komiczn.
Rwnie niemal wycznie operze powici si
Otto Nicolai (1810-1849), autor znanej opery Die
lustigen Weiber von Windsor (Wesoe kumoszki
z Windsoru wg Szekspira, 1849). Arie z dzie
Lortzinga i Nicolaia byy w XIX wieku bardzo
popularne dziki strofowej formie i melodyce
bliskiej ludowoci.

351. Dalayrac
Nicolas Dalayrac (dAlayrac, 1753-1809) napisa
w cigu 28 lat 61 oper komicznych, ktre odznaczay si wyjtkowymi walorami scenicznymi, wielk melodyjnoci i bezporednioci
muzycznego wyrazu; kilka z nich przynioso
kompozytorowi wielk popularno nawet poza
granicami Francji. Podziwia je Berlioz. Podczas
rewolucji francuskiej patriotyczne pieni Dalayraca byy chtnie piewane, kompozytor sta
si jednym z muzycznych filarw nowego rzdu, ale za czasw Napoleona cieszy si rwnie
wielk popularnoci i askami cesarza. Pisa
te kwartety smyczkowe (Quatuors Concertants,
1777, pierwsze dziea tego typu we Francji).
352. Boieldieu
Przez dugie lata Pary by centrum muzyki,
a waciwie jej najpeniejszego w tym czasie
gatunku opery. Rozwj symfoniki przebiega
powoli i opiera si na wielkich indywidualnociach, ktre przez dugie lata musiay przebija
si, zdobywa sobie nalene miejsce, podczas
gdy opera bya sprawdzianem niejako natychmiastowym. le przyjta bya niczym, dobrze
przyjta moga sta si sukcesem kompozy-

tora, zachci go do dalszych twrczych zryww, sprawi, e dany kompozytor na cae aja
zapomina, i mona komponowa rwnie
cokolwiek nie dla sceny. Beethoven ze swoj
jedn jedyn oper i Wagner ze swoj obsesj
zostania twrc i odnowicielem wycznie
opery bd tu przykadem ewolucji, jaka dokonaa si w umysach kompozytorw w cigu
czterdziestu zaledwie lat. W Paryu, niemal
nazajutrz po mierci Beethovena, pojawia si
idea wielkiej opery, opery przede wszystkim
kasowej, obliczonej nie tylko na gusty szerokiej
publicznoci, ale i na jej emocje. Jednym
z najwybitniejszych przedstawicieli francuskiej
liryczno-romantycznej opra comique by
Franois-Adrien Boieldieu (1775-1834). Modo
spdzi w Rouen, tu te da si pozna jako
autor
pierwszych
prb
scenicznych.
W dziedzinie kompozycji by waciwie autodydakt. W r. 1795 pojawi si w Paryu, gdzie
przez 8 lat dziaa jako nauczyciel fortepianu
w konserwatorium. Przez pewien czas przebywa w Petersburgu jako nadworny kompozytor, pniej powrci do Parya. Z jego oper
na szczegln uwag zasuguj Kalif z Bagdadu
(1800) oraz Biaa dama (1825); pisa te pieni
i muzyk kameraln.
353. Auber

Daniel Franois Esprit Auber (1782-1871)

pierwotnie zamierza powici si handlowi
dzieami sztuki. Przebywa w Anglii; majc lat
22, zaj si muzyk i zosta uczniem L. Cherubiniego. W kocu zwrci si ku operze, ale bez
wikszego powodzenia. Dopiero jego trzynasta
opera przyniosa mu sukces (Le Maon u nas
znana jako Murarz i lusarz, 1825). Auber napisa
50 oper cechujcych si melodyjnoci frazy
i akcji oraz bogactwem czci ansamblowych.
Jedno z jego dzie (Niema z Portici) przyczynio
si walnie do odczenia Belgii od Holandii.
Wrd oper Aubera trwa warto maj:
wspomniana wielka opera Niema z Portki (1828)
opera komiczna Fra Diavolo, Murarz i lusarz
i Czarne domino. Librecist kompozytora by
Scribe. Auber tworzy te muzyk kameraln (4
kwartety smyczkowe), orkiestrow i kantaty.
W r. 1857 zosta kapelmistrzem dworskim Napoleona III.
354. Meyerbeer
Spord wielu kompozytorw opery paryskiej I poowy XIX wieku wybi si jako twrca
bodaj najzrczniejszy Meyerbeer. Giacomo
Meyerbeer (wac. Jakob Liebmann Meyer Beer,
1791-1864) urodzi si w Berlinie, dziaa we

Woszech, w Paryu i Berlinie, zmar w Paryu.

By bardzo uzdolnionym muzykiem, tradycyjnie wyksztaconym (u opata Voglera w Darmstadzie). Chcia komponowa opery, ale jego
pierwsze kroki w tym kierunku byy wprost
fatalne, postanowi wic zosta pianist wirtuozem. W r. 1816 przenis si do Woch, gdzie
zacz pilnie Studiowa niejako u rda
piew operowy i wosk twrczo operow.
Obdarzony niezwyk wprost umiejtnoci
naladowcz, szybko przyswoi sobie tajemnice
woskiego kunsztu operowego, ale sukces
przyszed dopiero po omiu latach (wystawiona
w Wenecji opera Il Crociatoin Egitto). Odtd
zaczyna si wielka pogo Meyerbeera za sukcesem, ktra przyniosa mu nieze rezultaty,
mnoc jednak przeciwnikw (do najzagorzalszych nalea Wagner). Z Meyerbeerem wsppracowa znakomity librecista, pisarz Eugne
Scribe. Od r. 1831 Meyerbeer dziaa w Paryu,
piszc dla sceny szereg dzie duych rozmiarw.
Sukcesy operowe Meyerbeera zaczy si od
Roberta Diaba (Robert le Diable, 1831); kompozytor zyska miano najwikszego twrcy operowego swoich czasw. Wraz z Wilhelmem Tellem Rossiniego i Niem z Portici Aubera dzieo
to tworzy zacztek wielkiej opery paryskiej
(grand opra). Opery takie miay z reguy szerokie to historyczne, roiy si od rozbudowa-

nych scen masowych (ansamble i balety), akcja

miaa charakter na og psychotyczny, oddziaujcy pod wpywem ideaw romantycznych
na szerok publiczno. A przy tym piewacy
mieli tu wielkie pole do popisu w swoich recytatywach, ariach i partiach ansamblowych.
Muzyka Meyerbeera, niepozbawiona swoistej
oryginalnoci, bywaa efektowna. W pniejszych operach Hugonoci, Prorok, Afrykanka,
wszystkie do librett Scribea Meyerbeer zoy co w rodzaju staego repertuaru dla teatrw europejskich. W r. 1832 Meyerbeer otrzyma tytu pruskiego kapelmistrza dworskiego,
a 10 lat pniej zosta dyrektorem opery
w Berlinie. Pisa te balety, wielkie dziea na
chr i orkiestr oraz muzyk fortepianow.
355. Hrold, Adam i Halvy
Wybitnymi
przedstawicielami
paryskiej
opery komicznej byli Herold, Adam i Halvy.
Louis Joseph Ferdinand Hrold (1791-1833) najpierw da si pozna jako wybitny pianista.
W Neapolu zainteresowa si oper, skomponowa z pewnym powodzeniem trzy dziea.
W Paryu boryka si z trudnociami materialnymi, ktre nie pozwoliy mu w peni rozwin talentu dramatycznego. Wrd oper Herolda znane s Zampa i Ludovic, inne mniej, cho

jedna z jego oper (Le pr-aux-clercs, 1832) po

czterdziestu latach doczekaa si 1000 wykonania, o co w muzyce scenicznej niezwykle trudno. Adolphe Charles Adam (1803-1856) zasyn
gwnie jako autor baletu Giselle (1841) i dwu z 53 popularnych oper: Postillon de Longjumeau (Pocztylion z Longjumeau) i Si jtais roi
(Gdybym by krlem). By synem nauczyciela
fortepianu. W r. 1847 zaoy wasny teatr operowy (Thtre National), ktry zamkn po roku
dziaalnoci. Uczy fortepianu i dziaa te jako
krytyk muzyczny. Napisa znane brawurowe
Wariacje na temat Mozarta na gos, flet i orkiestr, ktre weszy do repertuaru wszystkich
piewaczek koloraturowych. Dzi wikszo jego dzie ulega zapomnieniu, podobnie jak
opery Halvyego. Jacques Fromental Elie
Halvy (waciwie: Elias Lvy, 1799-1862) by
uczniem Cherubiniego, autorem oper do librett
E. Scribea. Spord 40 jego oper najwiksz
saw cieszya si ydwka (La Juive, 1835).
Z oper komicznych Halvyego popularno
zyskay Byskawica i Dolina Andory.
356. Cherubini
Osiady
we
Francji
Luigi
Cherubini
(1760-1842), rodem z Florencji, zdoby w Paryu
saw wybitnego kompozytora narodowego.

Jak kilku jemu wspczesnych i on pisa podczas rewolucji francuskiej hymny i dziea sceniczne. Ksztaci si we Woszech, u Sartiego
w Wenecji zdoby olbrzymi wiedz kontrapunktyczn, z ktrej przez lata syn. Do 30.
roku ycia pisa wycznie muzyk kocieln
(msze, m.in. synna Msza F-dur, kantaty, motety). Pniej pisa opery, wystawiane we Woszech, w kocu przenis si do Parya. Jako
profesor konserwatorium paryskiego mia olbrzymi wpyw na wspczesnych, by zreszt
ceniony przez wielu (m.in. przez Beethovena).
Z jego oper na uwag zasuguj: Lodoiska,
Medea i Les deux journes (polski tytu: Woziwoda, 1800). By te autorem podrcznika kontrapunktu. Losy osobiste Cherubiniego nie byy
do pozazdroszczenia (12 lat y za Napoleona na
emigracji wewntrznej, komponowa wtedy
mao, zajmujc si botanik i malowaniem kart
do gry).
357. Giuliani i gitarzyci okresu romantycznego
Gitara klasyczna ma swoj dug histori.
W Hiszpanii pojawia si w redniowieczu,
przywieziona tu z Azji przez Maurw. Gitara
bya w Hiszpanii i poudniowych Woszech instrumentem ludowym, ale grali na tym instrumencie, rwnie wielcy wirtuozi. Synnym gi-

tarzyst by sam Paganini, za wanym autorem w literaturze gitarowej Fernando Sor

(1778-1839), twrca fantazji, menuetw i etiud.
Wielk furor w Europie robi Woch Mauro
Giuliani (1781-1829), samouk w grze na gitarze,
autor synnego Koncertu A-dur na gitar
i smyczki, ktry jeszcze dzi maj w repertuarze
wszyscy wirtuozi. Giuliani osiad w Wiedniu
i doprowadzi technik gry do niebywaej
perfekcji, tak e potrafi zainteresowa
Beethovena (Beethoven napisa kilka utworw
do jego wycznie uytku). Wybitnym nastpc
Giulianiego by Francisco Trrega(1852-1909),
nauczyciel synnego Segovii, autor wielu dzie
i transkrypcji gitarowych.
358. Paganini
Skrzypkowie europejscy odnosili w XIX
wieku nie mniejsze triumfy ni przedtem. W
grze i kompozycjach Paganiniego romantyczne
wirtuozostwo osigno swoje apogeum. Najznakomitszy skrzypek wirtuoz wszystkich czasw, Niccol Paganini (1782-1840), by te wybitnym kompozytorem; komponowa niemal
wycznie na swj instrument. Ojciec jego,
drobny kupiec genueski, wprowadzi go bardzo wczenie w gr na skrzypcach. Nastpnymi
nauczycielami Paganiniego byli Francesco

Gnecco, Giacomo Costa, za w Parmie

Alessandro Rolla. Bardzo wczesny debiut maego wirtuoza i kompozytora (Paganini gra
swoje Wariacje na temat Carmagnoli majc 9
lat) da pocztek jego zawrotnej karierze wirtuozowskiej. Od pierwszych swoich wystpw
we Woszech wici triumfy i budzi zdumienie
nie tylko zreszt swoj gr, ale i ekscentrycznym wygldem. Legendy kryy o Paganinim,
niekiedy przez niego rozwijane i podsycane.
W r. 1828 wyjecha z kraju na podbj Europy,
wystpi w Wiedniu, Pradze, Berlinie i wielu
miastach niemieckich, gdzie fama o jego geniuszu doprowadzaa do prawdziwych psychoz
zbiorowych. Gra te w Belgii, Francji i Anglii, a
w maju 1829 przyby do Warszawy, gdzie
zmierzy si z najsawniejszym polskim skrzypkiem owych czasw, Karolem Lipiskim, ktry
zreszt ju przed 12 laty wspzawodniczy
z Paganinim w turnieju w Piacenzy. Gosy
prasy warszawskiej byy podzielone, ale
w kocu zwyciy Paganini. Chory na przewlek grulic, a nadto zaraony luetycznie.
osiad w Nicei, gdzie zmar, zostawiajc milionowy majtek synowi Achillesowi, ktry
wszake nie odziedziczy po ojcu fenomenalnych zdolnoci. Niccol Paganini by skpcem
wprost legendarnym: nie majc do nikogo zaufania, sam zajmowa si dochodami z koncer-

tw, potrafi nawet przed koncertem siedzie

przy kasie. Odmawia sobie wszystkiego, zadowalajc si niekiedy jedyn w cigu dnia filiank czekolady. Podziwiana przez wspczesnych technika Paganiniego uchodzia za co
wrcz nadprzyrodzonego, a zdaniem wielu za
dzieo szatana. Gra na jednej tylko strunie G,
trudne chwyty podwjne, serie staccat i flaoletw, kaprynie, a bardzo muzycznie sensownie zmieniajce si rodzaje smyczkowania, lew
rk kombinowane z gr smyczkiem, brawurowe pasae przechodzce przez wszystkie rejestry instrumentu, niekiedy uatwiajce gr
scordatury (przestrajania strun), efekty gitarowe (na tym instrumencie te by wirtuozem)
wszystko to tworzyo w sumie efekt wprost
oszaamiajcy. Nikogo nie wtajemnicza w arkana swojej sztuki (mia tylko dwu uczniw).
O wielkim kunszcie woskiego wirtuoza daj
pojcie jego kompozycje, zwaszcza 24 Capricciper Violino Solo op. 1, ktre po dzie dzisiejszy
stanowi repertuar techniczny wszystkich
skrzypkw. Kaprysy te byy wielokrotnie
opracowywane przez innych kompozytorw lub
te ich tematy staway si tematami utworw.
Z szeciu koncertw skrzypcowych Paganiniego
popularnoci ciesz si dwa: D-dur i h-moll (ze
sawn Campanell). Paganini napisa te szereg
wariacji (m.in. synny Karnawa wenecki).

359. Lipiski
W Polsce rywalem Paganiniego by Karol
Lipiski (1790-1861), pierwszy skrzypek lwowskiego teatru operowego, pniej kapelmistrz.
W r. 1839 przyj stanowisko koncertmistrza
opery drezdeskiej. Tu by wysoko ceniony jako znakomity kameralista (grywa z Franciszkiem Lisztem sonaty skrzypcowe Beethovena,
ktrego muzyk znakomicie rozumia i interpretowa). Mia wietn technik (zwaszcza
w grze dwudwikami), wspaniay ton (wyszkolony prawdopodobnie dziki temu, e
w modoci gra na wiolonczeli) i wielki zmys
interpretacyjny. W swoich kaprysach, rondach
koncertowych, polonezach i fantazjach na tematy operowe (takie utwory pisali wszyscy
skrzypkowie) Lipiski przekaza dowody wielkiego znawstwa instrumentu i jego moliwoci.
By te autorem oper (Ktnia przez zakad, Syrena Dniestru), 3 symfonii, uwertury i opracowa melodii ludowych ze zbioru Wacawa
z Oleska. W muzyce by zwolennikiem klasycznej jeszcze melodyki i formy.
360. Spontini

Gasparo Spontini (1774-1851) ksztaci si we

Woszech i dziaa jako kompozytor operowy
w Rzymie, Neapolu, Wenecji i Florencji. W r.
1803 znalaz si w Paryu, gdzie zdoby sobie
powodzenie operami o treci historycznej (po
skandalu wywoanym przez fars La petite
Maison). Pod wpywem oper Glucka, Mhula
i Cherubiniego Spontini zacz pisa wielkie
opery, w ktrych szczeglne znaczenie odgryway bogate dekoracje. By kapelmistrzem
i kompozytorem dworskim. Ogromne sukcesy
przyniosa mu La Vestale (Westalka, 1807), po
ktrej pojawiy si nastpne dziea, pisane
z zadziwiajc atwoci (Fernando Cortez, 1809,
Olimpia, 1819, Lalla Rookh, 1821, i Alcidor. Monumentalny patos i wielko tematw odpowiaday gustom epoki Napoleona I, ktry nie
waha si dyktowa Spontiniemu niektrych
wtkw. Spontini by muzykiem bardzo przedsibiorczym, obok komponowania utworw
okolicznociowych znajdowa czas na zajmowanie si sprzeda fortepianw i harf w caej
Europie. W latach 1820-1841 by pruskim dyrektorem muzycznym w Berlinie, gdzie ceniony
przez jednych, a niemiosiernie tpiony przez
innych, nie mia atwego ycia. Samolubny
i dny wadzy, wda si w spr z urzdnikami
dworskimi, obrazi majestat krla, ukarany zosta wizieniem, z ktrego wydostaa go aska

tego krla. Pod koniec ycia mieszka znw

w Paryu; zmar w Majolati miejscowoci
woskiej, w ktrej si urodzi.
361. Rossini
Twrca oper komicznych Gioacchino Rossini
(1792-1868) pochodzi z rodziny muzykw, by
sam piewakiem, klawesynist i skrzypkiem.
Majc lat 20, przeywa w Rzymie pierwsze
wystawienie swojej opery. Odtd powici si
niemal wycznie twrczoci scenicznej. Pisa
na zamwienia licznych scen operowych. Sukcesy Tankreda i Woszki w Algierze przyniosy
mu zamwienia nie tylko z Woch, ale Londynu
i Parya. Mia kontrakt ze scen neapolitask
na dwie opery rocznie. Na tej scenie wystawiono w r. 1816 Cyrulika sewilskiego. Libretto tej
opery osnute byo na tekcie Beaumarchaisgo,
sama opera powstaa podobno w cigu dwu
tygodni, gdy Rossini nie waha si uy wielu
fragmentw ze swoich wczeniejszych dzie
(sam wyraa si o swojej produkcji operowej
do lekcewaco: Kto zna jedn moj oper,
zna wszystkie). W Paryu Rossiniego mianowano dyrektorem Teatru Woskiego, pniej
Premier Compositeur du Roi, ale mimo to jego
Wilhelma Tella przyjto chodno. Z innych dzie
Rossiniego trzeba wymieni opery: Otello, Kop-

ciuszek, Sroka zodziejka, Mojesz w Egipcie, Semiramida, Oblenie Koryntu i Hrabia Ory. Napisa te Stabat Mater (1842) i kilka drobnych
dziel chralnych i kameralnych. Dorobiwszy si
majtku na swoich operach, Rossini zaprzesta
komponowania. Chorowa i przeywa cikie
depresje psychiczne. W swoich najlepszych
operach gruje nad innymi twrcami humorem,
lekkoci, temperamentem i wielkim zmysem
dla melodii i wirtuozerii wokalnej.
362. Donizetti
Gaetano Donizetti (1797-1848, urodzi si
i zmar w Bergamo) ksztaci si w piewie
i kompozycji. Napisa 60 oper, ktrych tworzenie przychodzio mu niezwykle atwo. Majc
lat 35 i wiele dzie scenicznych za sob, pisze
swoje pierwsze arcydzieo Lelisir damore
(Napj miosny), oper komiczn wystawion
w 1832 r. w Mediolanie. Lucrezia Borgia, Lucia
di Lammermoor, Belisario i pisana ju dla
sceny paryskiej mu dalsze sukcesy i miano
pierwszego kompozytora operowego po zmarym Bellinim. W Paryu pojawiy si na scenie
dwa dalsze mistrzowskie dziea opery komicznej: La Figlia di Reggimento (Crka puku) i Don
Pasquale, do libretta kompozytora. Wkrtce
potem Donizetti popad w obd. Ostatnie lata

spdzi w Bergamo. Donizetti tworzy pod

wpywem Rossiniego, mia jednak wasne
pomysy i wielki talent do dramatycznej charakterystyki. By jednym z najpopularniejszych
kompozytorw swoich czasw, jego dziea wystawiano rwnie w Polsce (w Warszawie,
Krakowie, Wilnie i Lwowie), arie z jego oper
piewano u nas jako pieni patriotyczne.
363. Bellini i woskie bel canto
W XIX wieku szereg mistrzw woskich
dziaao we Francji, bd to osiadajc w Paryu
na stae, bd te przebywajc we Francji na
tyle dugo, e dla muzyki francuskiej ich twrczo ma nie mniejsze znaczenie ni dla rodzimej. Cherubini, Spontini, Rossini, a potem Donizetti czy Bellini stanowili dla opery francuskiej olbrzymi przeciwwag. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku najwikszymi mistrzami opery byli Bellini i Donizetti;
by moe wanie oni sprawili, e Pary, sta si
metropoli opery europejskiej, Sycylijczyk
Vincenzo Bellini (1801-1835, zmar w Paryu),
woski twrca operowy, komponowa tylko 10
lat. W r. 1827 w Mediolanie wystawiono oper
Il Pirata, a w r. 183 Norm, jego najsawniejsze
dzieo. Z innych oper Belliniego znane s La
sonndmbula (Lunatyczka) i I puritani. W dzieach

tych zwraca uwag ich melodyjno; pod urokiem melodycznego talentu Belliniego by
Chopin, ktry w tym zakresie wiele zawdzicza
woskiemu mistrzowi. Do powodzenia oper
Belliniego przyczynili si sawni piewacy
owych czasw. Bellini umia za pomoc najprostszych rodkw odda subtelne uczucia
bohaterw. Poszerzy bel canto o pen kontrastw ekspresyjno, sowo znalazo w linii melodycznej swj odrbny odpowiednik, std
mimo pojawienia si Verdiego Bellini pozostawa jeszcze dugo mistrzem opery dla wokalistw. Wpyw Belliniego na Verdiego jest
niezaprzeczalny, zachwycali si nim obok Liszta
i Chopina Glinka i Wagner. Bellini i Donizetti
dziaali dugie lata we Francji. We Woszech
dziaa Valentino Fioravanti (1764-1837), pod
koniec ycia dugoletni kapelmistrz przy kociele w. Piotra w Rzymie, gdzie tworzy
gwnie muzyk kocieln. By mistrzem opery
neapolitaskiej, zwaszcza oper buffa, z nich
niektre wykonywane s po dzie dzisiejszy.
W sumie napisa 77 oper. 40 oper napisa jego
syn Vicenzo Fioravanti (1799-1877), osigajc nie
mniejsze sukcesy na scenach operowych ni ojciec. Opery pisano we Woszech i we Francji dla
piewakw i primadonn; fascynowali oni publiczno na scenach Europy, a zwaszcza
w synnej La Scali w Mediolanie (zaoonej

w r. 1776) i na scenie Wielkiej Opery w Paryu.

Kult piewakw i primadonn przyczyni si do
przesunicia na plan dalszy samej dramaturgii
operowej, ktr zrehabilitowa mia dopiero
Verdi; w operze przewaa bel canto, nawet
chry uzyskuj wicej miejsca ni dotd, na
drugim planie pozostaje orkiestra, ktra w tej
muzyce ma rol zaledwie akompaniamentu.
364. Dylecki, Fomin i wczesna muzyka rosyjska
Jedn z pierwszych postaci muzyki rosyjskiej
Nikoaj Dylecki (ok. 1630-1680/81), kompozytor
i teoretyk pochodzcy z Kijowa, ksztacony
w Warszawie i w Wilnie, gdzie wyda w polskim jzyku Gramatyk muzyczn. Od r. 1678
Dylecki dziaa w Moskwie jako nauczyciel
piewu i kompozycji. Przenis do cerkiewnej
muzyki rosyjskiej elementy woskiej i polskiej
muzyki religijnej, pisa koncerty religijne.
Twrcami wielogosowych (czy nawet wielochrowych) koncertw cerkiewnych pisanych
w stylu muzyki zachodniej byli Bortnianski,
Maksim
Bieriezowski
(1745-1777), Stiepan
Diegtiarow (1766-1813) i Stiepan Dawydow
(1777-1825). Muzyka wiecka pojawia si w Rosji do pno. W Moskwie i Petersburgu dziaali kompozytorzy woscy, szczeglnie szeroko
rozwijaa si tu twrczo operowa. Galuppi,

Traetta, Paisiello, Sarti i Cimarosa przebywali na

dworze Katarzyny II i wywierali wielki wpyw
na muzyk kompozytorw rosyjskich. Ci z czasem jednak zaczli pisa muzyk w duchu bliszym rosyjskiemu suchaczowi. Do najwybitniejszych twrcw rosyjskich naleeli Wasilij
Paszkiewicz (ok. 1742-1797), Michai Matinski
(1750-ok. 1820), a zwaszcza Jewstigniej Fomin
(1761-1800), autorzy wodewilw rosyjskich.
Fomin napisa jednak take melodramat
w stylu Glucka (Orfeo i Euridice, 1788). By
wrd wymienionych kompozytorw twrc
najbardziej wyksztaconym (ucze Padre Martiniego w Bolonii). Dziaa w teatrze pastwowym jako autor oper i przy dworze jako
autor muzyki religijnej.
365. Bortnianski
Muzyka cerkiewna rozwijaa si w Rosji pocztkowo niezalenie od prdw zachodnich,
bya ksztatowana bogato, ale w miar europeizacji sztuki upraszczana i poddawana wpywom zachodnim. Najznakomitszym twrc
wielogosowych koncertw cerkiewnych opartych ju na wzorach muzyki zachodniej by
Dmitrij Bortnianski (1751-1825). Bortnianski studiowa we Woszech (u Galuppiego), od r. 1796
by nadwornym kapelmistrzem Pawa I. Autor

mszy, motetw i psalmw, dzie kameralnych,

wprowadzi do muzyki rosyjskiej sonat klasyczn, a nawet pisa opery komiczne do frywolnych librett francuskich. Utwory kocielne
tworzy w duchu Palestriny.
366. Glinka
Muzyka rosyjska rozwijaa si w XVIII i XIX
wieku interesujco, ale dopiero Michai Glinka
(1804-1857) moe by uznany za ojca narodowej
szkoy rosyjskiej. Ucze Fielda, przebywa 12 lat
za granic. Pragn odrodzenia muzyki rosyjskiej w duchu muzyki ludowej. W swych operach (Iwan Susanin, 1836, i Rusan i Ludmia,
1842) Glinka posuy si rytmami folkloru
i modalizmami bliskimi tonacjom kocielnym.
Uderzajco niky jest wpyw muzyki woskiej
w jego dzieach, stosowa natomiast motywy
muzyki Wschodu. W muzyce symfonicznej
wprowadza folklor rosyjski (Kamarinskaja)
i hiszpaski (uwertury: Jota aragoska i Noc
w Madrycie); pisa te pieni, dziea kameralne
i fortepianowe. Autor licznych dzie muzyki
kocielnej, Glinka upatrywa w piewie cerkiewnym rdo odrodzenia muzyki rosyjskiej.
G wnie jednak traktuje si go jako twrc
oper. By pierwszym rosyjskim kompozytorem,
ktry potrafi znakomicie poczy elementy
rosyjskiej muzyki ludowej z technik zachodnioeuropejsk. Jego znaczenie dla muzyki ro-

syjskiej porwnywalne jest ze znaczeniem

Puszkina dla rosyjskiej literatury.
367. Dargomyski
Aleksandr Dargomyski (1813-1869) by arystokrat o postpowych pogldach i wanie
w jego to domu schodzili si kompozytorzy
zwani nowatorami, ktrzy pniej mieli przeobrazi muzyk rosyjsk w blisk ideaom literackiego realizmu krytycznego. Wyksztacony
na wzorach woskich, w swoich pniejszych
dzieach by wybitnym kontynuatorem szkoy
narodowej, antyromantycznej, czcym idee
Glinki z ideami Musorgskiego. Charakterystyczna dla jego muzyki deklamacja melodyczna (recitativo) opieraa si na intonacjach mowy rosyjskiej i najwierniej w tym czasie oddawaa prawdziwe uczucia ludzkie. Po operze
Rusaka (1855) Dargomyski pracowa nad Kamiennym gociem (obie opery wg Puszkina);
dziea tego co prawda nie ukoczy, ale wanie
ono stao si wzorem dla grupy kompozytorw
rosyjskich z Musorgskim na czele. W harmonice
dokona samodzielnie wielu innowacji. Znane
s jego 3 obrazy symfoniczne: Baba Jaga, Maloruski kozaczek i Fantazja czuchoska (fiska,
otwierajca w muzyce rosyjskiej popularne
potem opracowania folkloru rnych krajw).

Dargomyski zaprzyjani si z Moniuszk, gdy

bawi w Warszawie (utrzymywa z nim potem
dugo kontakt listowny).
368. Mysliveek i kompozytorzy czescy
Josef Mysliveek (1737-1781) naley do grupy
wybitnie utalentowanych muzykw czeskich,
ktrzy dziaali wiele poza krajem, wywierajc
wpyw na styl innych krgw kulturowych
i wnoszc do obcych kultur waciw sobie
by nie rzec, wrodzon muzykalno. Mysliveek przebywa od r. 1763 we Woszech, gwnie w Neapolu. W Pradze ksztaci si na organist, tu te wyda 6 symfonii. We Woszech
napisa okoo 30 oper w konwencjonalnym
stylu opery seria; dziki nim zyska saw
i miano il divino Boemo. Jego oratoria byy
tak doskonae w tematyce i formie, e przez
dugi czas przypisywano je Haydnowi czy
Mozartowi. Pisa te msze, koncerty solowe,
kwartety smyczkowe i sonaty triowe. Na obczynie dziaali inni muzycy czescy, wrd nich:
J. Vanhal, V. Pichl, J. B. Krufnpholtz, J. Stefani
(w Warszawie) i L. Koeluch. Vaclav Pichl
(1741-1805) dziaa na Wgrzech, w Pradze,
w Wiedniu i Mediolanie. By autorem okoo
700 dzie (89 symfonii, 172 kwartety smyczkowe, 20 mszy itp.). Do klasycznie pisanych

Utworw wprowadza elementy francuskiego

i czeskiego
folkloru.
Leopold
Koeluch
(1747-1818) dziaa w Wiedniu jako pianista
i ceniony w koach arystokratycznych nauczyciel muzyki. Wybitnymi kompozytorami byli
Jan Hugo Voek i Anton Reicha.
369. Voek i Reicha
Jan Hugo Voek (1791-1825) dziaa
w Wiedniu, tu pozna Beethovena; by wietnym pianist i dyrygentem, Beethoven ceni w
nim kompozytora. Pisa symfonie, dziea kameralne, fortepianowe i pieni. W swoich
utworach by zwolennikiem stylu klasycznego,
ktry dopenia byskotliwoci wirtuozowsk
i elementami
rodzimej
tematyki.
Anton
(Antoine) Reicha (1770-1836) dziaa we Francji,
do r. 1818 by profesorem konserwatorium
w Paryu, nauczycielem wielu wybitnych
twrcw (m.in. Liszta, Berlioza, Gounoda i C.
Francka). Napisa kilka oper i ogromn ilo
dzie kameralnych, wrd ktrych wane miejsce zajmuj kwintety dte (24) i tria waltorniowe (rwnie 24), po dzie dzisiejszy stanowice
repertuar kameralny. W jego dorobku du
wag maj te utwory fortepianowe (sonaty,
etiudy i cykl wariacji LArt de varier ou 57
Variations).

370. Ogiski
Micha Kleofas Ogiski (1765-1833) by
w rwnym stopniu kompozytorem co dziaaczem politycznym (pose nadzwyczajny w Hadze, podskarbi wielki litewski). Przebywa
sporo na emigracji, we Francji i we Woszech.
W muzyce znany jest jako autor okoo 20 polonezw, nie tak rozbudowanych jak pniejsze
polonezy Chopina, ale starannych w formie,
przepenionych nostalgiczn melancholi, zapowiadajcych romantyzm ju w swoich tytuach (np. Poegnanie z ojczyzn). Pisa te inne
utwory na fortepian (marsze, walce, mazury),
a take pieni na gos i fortepian. Jest autorem
opery Zlis et Valcour czyli Bonaparte w Kairze
(1799), wprowadzajcej muzyczne motywy
arabskie i tureckie.
371. Muzyka polska. Kamieski
Ogiski przebywa na emigracji, w Polsce
dziaali w tym czasie jako twrcy najwybitniejsi
Kamieski i Kurpiski, autorzy oper. W XVIII
wieku muzyka polska rozwijaa si wci jeszcze dwutorowo: z jednej strony kultywowano
na dworach krlewskich i magnackich oper
obc (gwnie neapolitask), z drugiej pojawia

si ju na pocztku XVIII wieku tendencja do

podkrelania rodzimego charakteru muzyki,
przede wszystkim w tacach, a nadto w muzyce
religijnej. Polskie rytmy przenikaj i do kompozycji aciskich: rytmy mazurowe czy krakowiakowe napotykamy nawet w muzyce religijnej tego czasu. Wpyw polskiej muzyki siga
do daleko poza granice naszego kraju, szczeglnie widoczny jest on w twrczoci Telemanna, ktry mia okazj zetkn si bezporednio
z polskim folklorem. Polonez pojawia si
w twrczoci Bacha, a rytm alla polacca sta si
jedn z najpopularniejszych form stylizacji tanecznej w muzyce europejskiej. W Polsce dopiero dziki twrczoci Michaa Kleofasa
Ogiskiego mia si polonez sta tacem artystycznym w peniejszym tego sowa znaczeniu.
W pierwszej poowie XVIII wieku pojawia si
w Polsce muzyka symfoniczna (Jacek Szczurowski, Hilarius Pijar, a przede wszystkim Antoni Milwid). Pod szkoy neapolitaskiej
i mannheimskiej muzycy polscy przyjli niektre cechy muzyki wczesnoklasycznej, zwaszcza po roku 1770. Znamienne, e nurt symfoniczny pojawi si najpierw w kapelach kocielnych, std te pierwsze polskie dziea
symfoniczne maj tak wielkie filiacje ze stylem
muzyki religijnej. Rozwijaa si bujnie opera.
W tej dziedzinie wielk rol odegra dwr Ra-

dziwiw w Niewieu, gdzie w poowie wieku XVIII wystawiono 3 wodewile z polskimi

tekstami. Kilkanacie lat pniej w Warszawie
otwarto teatr, dziki ktremu moga si rozwin rodzima twrczo operowa. Jedn
z pierwszych zachowanych oper jest Macieja
Kamieskiego (1734-1821) opera-wodewil Ndza
uszczliwiona (Warszawa 1778), wedug komedii jezuity ks. Franciszka Bohomolca. Wyksztacony w Wiedniu, od r. 1760 Kamieski
dziaa w Warszawie jako kapelmistrz i pedagog; stworzy te muzyk do innych wodewilw (m.in. Zoka czyli Wiejskie zaloty, Tradycja
dowcipem zaatwiona), sprawiajc, e tematyka
wiejska i muzyka ludowa wesza w teatrze
polskim na scen, co zreszt byo te zasug
Wojciecha Bogusawskiego, ojca sceny polskiej
i inicjatora polskiej opery.
372. Stefani
Sze lat po premierze Ndzy uszczliwionej
wystawiono w Warszawie do libretta Wojciecha Bogusawskiego Cud mniemany czyli Krakowiacy i Grale z muzyk Jana Stefaniego(1746-1829), rodzaj komedio-opery, opartej
w caoci na polskich tacach i pieniach ludowych. Kamieski by Sowakiem z pochodzenia, Stefani Czechem. Stefani, skrzypek

w kapeli G. Kinskiego w Czechach, potem

muzyk nadworny w Wiedniu, do Polski przyby
ok. 1771 r. i tu zosta dyrygentem Teatru Narodowego. By autorem wielu wodewilw i ok.
200 tacw (przewanie polonezw), a take
dzie kocielnych. W tym czasie polsk oper
tworzyli wci jeszcze obcy muzycy dziaajcy
w Warszawie. Do nich te zaliczy trzeba Jana
Dawida Hollanda (autora ludowego wodewilu
Agatka), Wochw; Gaetaniego (II po. XVIII w.,
autor wodewilw) i Albertiniego (1751-1811,
dyrygent kapeli krlewskiej w Polsce). Charakterystyczne, e zawarty w ich dzieach scenicznych narodowy charakter polski przejawia si
bardziej w treci tych dzie (zwizanej z polsk
komedi epoki owiecenia) ni w muzyce. Dopiero w Krakowiakach i Gralach Stefaniego
narodowy charakter muzyki mg peniej doj
do gosu, a to dziki (podkrelonej przez librecist) tematyce obyczajowej.
373. Elsner
Muzyka polska nie rozwijaa si w XIX
wieku tak doskonale jak niegdy. Gdy w muzyce zachodnioeuropejskiej pojawiay si nowe
prdy, w polskiej muzyce komponowano tradycyjnie. Wan postaci w yciu muzycznym
by Jzef Elsner (1769-1854), nauczyciel Chopina,

dziaajcy zrazu w Operze lwowskiej, pniej

(1799-1824) w Warszawie jako dyrygent operowy. Elsner pisa najpierw operetki (singspiele),
w Warszawie podj z pewnym powodzeniem
tematyk historyczn, dajc miastu trzy opery
tego typu: Leszek Biay, Krl okietek czyli Wiliczanki i Jagieo w Tenczynie. W sumie stworzy 34 opery. Wielkie znaczenie dla polskiej
muzyki maj kompozycje kocielne Elsnera,
szczeglnie oratorium Mka Chrystusa czyli
Triumf Ewangelii (1837) i Stabat Mater (1848).
Pisa te symfonie, utwory kameralne, fortepianowe i pieni. By dyrektorem zaoonego
przez siebie Instytutu Muzyki i Deklamacji
pierwszego w Polsce konserwatorium.
374. Kurpiski
Karol Kurpiski (1785-1857) by rwnie kapelmistrzem Opery warszawskiej, najpierw
obok Elsnera, a od r. 1823 jako jedyny dyrygent
opery. Dziaa te jako wydawca Tygodnika
Muzycznego, pierwszego w dziejach polskiej
muzyki pisma muzycznego. Pisa opery historyczne i by jak Elsner autorem wodewilw
o tematyce bliskiej folklorowi. Na scenie
utrzymay si duej dwie opery Kurpiskiego:
Jadwiga, krlowa Polski (1814) i Zamek na
Czorsztynie czyli Bojomir i Wanda (1819). Gw-

nym dzieem Kurpiskiego jest jednak Zabobon

czyli Krakowiacy i Grale (Nowe Krakowiaki,
1816), wodewil do libretta Jana N. Kamiskiego, uwaany za wany etap rozwoju stylu narodowego w operze przedmoniuszkowskiej
z uwagi na bezporednio inwencji i rozmach
sceniczny. Obok instrumentalnych polonezw
dla muzyki polskiej trwalsz warto maj
pieni patriotyczne Kurpiskiego (Warszawianka, Mazur Chopickiego czy Litwinka). Z dzie orkiestrowych obok kilku uwertur i Bitwy pod
Moajskiem (1812) na uwag zasuguje Koncert
klarnetowy (1823). Pisa te utwory religijne
(msze, Te Deum). Jest autorem kilku podrcznikw muzycznych.
375. Lessei i M. Szymanowska
Franciszek Lessel (1780-1838) by synem muzyka pochodzcego z Czech. Studiowa
w Wiedniu architektur oraz kompozycj
u Haydna. Powici si wycznie muzyce.
W Wiedniu mieszka a do mierci swego nauczyciela, w r. 1830 wrci do Polski. W swej
twrczoci jest cakowicie klasykiem dotyczy
to zwaszcza dzie orkiestrowych, koncertw
instrumentalnych (popularny Koncert fortepianowy C-dur ), muzyki kameralnej i dzie fortepianowych (sonaty, fantazje i wariacje). czy

klasyczny umiar i smak w wyborze rodkw

z elementami tacw polskich (rytmy mazura,
krakowiaka itp.). W pieniach solowych zapowiada styl romantyczny; wrd nich najwiksz
warto ma 10 melodii do pieww historycznych J. U. Niemcewicza. Maria Szymanowska
(1789-1831) ksztacia si w Warszawie; kompozycj studiowaa prawdopodobnie albo u Elsnera, albo u Kurpiskiego, albo u Lessla. Pisaa
przede wszystkim miniatury fortepianowe
(etiudy, preludia, mazurki, polonezy, walce,
nokturny w tym popularny Le Murmure
kaprysy, wariacje) i pieni na gos z fortepianem (m.in. do tekstw A. Mickiewicza). Utwory
jej wprowadzaj element wirtuozowski (styl
brillant) i swoist sentymentaln nastrojowo,
a take elementy polskiej muzyki ludowej.
Szymanowska bya te wybitn, koncertujc
w caej Europie pianistk. J. W. Goethe, urzeczony jej gr (i urod), powici jej wiersz Pojednanie (Ausshnung), sawni kompozytorzy
(Cherubini, Field, Hummel) dedykowali jej swe
utwory. Twrczo kompozytorska i dziaalno
pianistyczna Szymanowskiej stanowi wany
etap w rozwoju muzyki polskiej przed Chopinem.
376. Artysta w okresie romantyzmu

Romantyzm przyczyni si do wyksztacenia

odrbnego, nowego typu muzyka, artysty
o rysach genialnych, dziaajcego spontanicznie, kompozytora sugestywnie podkrelajcego
swoj osobowo. Epoka romantyzmu wytworzya potrzeb ekspresji wasnej. Kompozytorzy
mogli ujawnia t ekspresj tym peniej, jeli
sami grali na jakim instrumencie. Beethoven
by znakomitym pianist i by moe mgby
nim pozosta na dugo, gdyby nie postpujca
guchota. Geniusz jego sprawi, e mg pozostawi po sobie wielkie dzieo twrcze. Pianici,
skrzypkowie, wiolonczelici mieli rwnie ambicje twrcze; gra cudze utwory nie leao
wtedy w modzie, przecie nie byoby si wwczas sob, byoby si zaledwie kim poredniczcym midzy kompozytorem a suchaczami,
ktrych przybywao. Epoka romantyzmu to
jednoczenie epoka cudownych gosw, wiccych po dawnemu triumfy na scenach operowych, i epoka wielkich wirtuozw. List ich
otwiera jako pierwszy geniusz wykonawczy,
doprowadzajcy swoich suchaczy (i widzw!)
do ekstazy, grajcy niemal wycznie swoj
muzyk Niccol Paganini. Kompozycje, ktre
przedstawiali inni wirtuozi skrzypcowi, nie
byy najwyszego lotu. Tylko wybitni muzycy
grali utwory klasyczne i nowe dziea romantykw, wikszo skrzypkw zadowalaa si

wasn produkcj, jednoczenie znakomicie

suc pokazowi wasnych moliwoci. Z kocem XIX wieku owa produkcja na uytek wasny niemal znikna, gdy nasta czas grania
wycznie dziel, ktre przetrway. Inaczej rzecz
miaa si w dziedzinie muzyki fortepianowej,
cho i tu zrazu prezentowanie utworw wasnych, ale powierzchownych byo w olbrzymiej
modzie. Wytworzy si styl muzyki salonowej,
niektrzy autorzy zdobywali spory majtek
dziki tworzeniu muzyki lejszej, ktr w wersjach uatwionych oferowano w postaci popularnych wydawnictw. Ale mimo to sytuacja
bya tu o wiele korzystniejsza ni w muzyce
skrzypcowej, gdy wielkimi pianistami byli te
wybitni kompozytorzy. Schumann, Chopin,
Liszt, potem Brahms, wszyscy oni przyczynili
si znacznie do nobilitacji nawet muzyki popisowej. Fortepianowa muzyka XIX wieku stanowi jeden z najpeniejszych rozdziaw historii muzyki tego okresu. Zainteresowanie t
muzyk byo absolutnie wiksze ni zainteresowanie muzyk symfoniczn. Przyczynia si
do tego przede wszystkim powszechno instrumentu. Nowy typ fortepianu pozwala na
rozszerzenie skali rodkw, dawa sam namiastk orkiestry, nadawa si wprost idealnie
do wyraania nowych, romantycznych idei. Na
tym tle pojawia si jako nowa posta: piani-

sta-kompozytor, twrca, ktry bez niczyjego

porednictwa mg przekona suchaczy do
siebie, do swego talentu. Chopin i Liszt stan
si fenomenami swej epoki gwnie dziki grze
fortepianowej i kreowanym przez siebie utworom. Muzyka fortepianowa w rnych postaciach staje si w tym czasie bardzo popularna. Popularne s przede wszystkim stylizowane tace XIX wieku: walc, mazurek, polonez,
ktre cakowicie wypary tace wczeniejsze
(menuet, gawot itp.). W duchu romantycznym
pisane s nokturny, ballady, fantazje i romance,
forma wariacji pozostaje niemal wycznie na
usugach wirtuozostwa, podobnie jak forma
etiudy, ktra suy wykazaniu technicznej
sprawnoci i tylko u najwybitniejszych kompozytorw jest czym wicej ni tylko utworem
popisowym. Sonata, suita i formy kontrapunktyczne znikaj lub przeradzaj si w twory niewiele majce wsplnego z pierwotnymi formami; fantazja i improwizacja zajmuj w tych
formach miejsce dyscypliny, logiki i konsekwentnego rozwoju. Tematy nie tworz formy,
nie maj waciwoci formotwrczych, lecz s
raczej ujte w formie pieni. Pojawiaj si formy miniaturowe, czsto ewokowane przez pozamuzyczne inspiracje: idee poetyckie, wzory
literackie i malarskie. Do szybko rodzcy si
w okresie romantycznym krytycyzm nie po-

zwoli na zwycistwo popularnej muzyki salonowej, publikowanej w niesychanych wprost

ilociach, nad muzyk, w ktrej fortepian jest
tylko rodkiem artystycznego przekazu.
377. Chopin
Fryderyk Chopin (1810-1849) urodzi si
w elazowej Woli jako syn nauczyciela jzyka
francuskiego (rodem z Lotaryngii) i polskiej
szlachcianki. Talent swj objawi bardzo wczenie, ale mdro rodzicw uchronia go od poniewierki i eksploatacji (Mozart!), owego losu
tak typowego dla cudownych dzieci. Majc 7
lat zosta uczniem W. ywnego (w grze fortepianowej), pniej Elsnera (w kompozycji). Od
dziecistwa wystpowa publicznie i sta si od
razu ulubiecem salonw warszawskich. Koncertowa take w Dusznikach i w Wiedniu.
Majc lat 20, uda si przez Wiede, Salzburg
i Stuttgart (gdzie dosza go wiadomo o powstaniu listopadowym; Etiuda rewolucyjna!) do
wczesnego centrum muzycznego Parya.
Stamtd nie mia ju nigdy wrci do Polski,
pozostajcej wwczas pod niszczcymi narodow kultur zaborami. W Paryu rozwin si
jako wirtuoz fortepianowy najwyszej klasy
i niebawem zyska europejski rozgos. Obraca
si w krgu muzykw, malarzy i literatw,

przyjani z wybitnymi artystami swego czasu

(Liszt, Berlioz, Meyerbeer, Balzac, Heine,
Delacroix). By te poszukiwanym nauczycielem fortepianu. W latach 1837-1847 zwiza si
z pisark George Sand (w jej posiadoci
w Nohant, gdzie niemal rokrocznie spdza lato
nabierajc si, powstay liczne jego dziea).
Ostatnie lata ycia przebywa w osamotnieniu
i jeszcze tylko w r. 1848 odby (dla zarobku
wycznie) podr koncertow po Anglii
i Szkocji. Pochowany zosta w Paryu, za jego
serce sprowadzono do kraju i teraz znajduje si
ono w kociele w. Krzya w Warszawie. Chopin komponowa od dziecistwa i bardzo
wczenie osign dojrzao twrcz. Muzyka
jego do dzi stanowi warto najwysz dziki
idealnej zgodnoci wyrazu i formy. Zrazu widziano w Chopinie melancholijnego romantyka;
trzeba byo dugich dziesicioleci, by zrozumie,
jak wielk technik przekazywania swych myli
muzycznych posiada ten kompozytor, jak idealnie potrafi zuytkowa w dziecistwie poznany materia ludowy, jak niebywae konsekwencje potrafi wycign z muzyki poprzedzajcych go mistrzw. Wytworzy najbardziej
oryginalny styl fortepianowy, otwierajc nim
now epok literatury na ten instrument. Jak
bardzo by w kompozycji twrczy, tego dowodzi przepojona oryginaln ornamentyk melo-

dyka, barwna i wielopostaciowa harmonika,

indywidualnie rozwinita faktura. Mia te
wielki zmys dla duych form fortepianowych,
czego dowody znajdziemy atwo w jego sonatach. By wietnym improwizatorem, ale jego
najlepsze dziea maj wszelkie cechy konstrukcji przemylanych, niemal intelektualnych.
Znaczenie Chopina w rozwoju muzyki europejskiej odkryto stosunkowo niedawno. Chopin
osign na swym instrumencie rezultaty, ktre
dla muzyki oznaczaj ca epok. Wyjtkowa
jest te rola Chopina w muzyce polskiej, mimo
e uprawia niemal wycznie muzyk fortepianow. Prekursorskie znaczenie wielu idei
i pomysw Chopina czyni z twrcy jedn
z najwikszych postaci XIX wieku.
Dziea na fortepian solo ujte s w 10 podstawowych gatunkach formalnych: sonaty
(w liczbie 3), etiudy (27), preludia (26), mazurki
(58), polonezy (17), walce (17), scherza (4), ballady (4), nokturny (21), impromptus (4). Do nich
trzeba doczy utwory pojedyncze, niedajce
si przyporzdkowa tej klasyfikacji (utwory
wczesne, przez autora nieprzeznaczone do druku, Berceuse, 1844, Fantaisie, Barkarola, 2 dziea
wariacyjne, 3 cossaises, 3 ronda, Bolero
i Rondo na 2 fortepiany). Etiudy i preludia
stanowi w twrczoci Chopina osobny rozdzia. Chopin grupowa je w tonalnie z sob

powizane cykle: taki ukad ma 12 etiud z lat

1829-1832 i 12 etiud z lat 1833-1837. Etiudy
i preludia s utworami par excellence koncertowymi. Preludia powstaway wolno, w rnych okresach, dopiero pniej kompozytor uj
je metodycznie w cykl zoony z 24 kompozycji,
zestawiajc je wedug porzdku koa kwintowego. Tylko niektre utwory tego cyklu maj
charakter klasycznych preludiw, wikszo
z nich to nastrojowe miniatury, prby efektw
harmonicznych i kolorystycznych na fortepianie, niekiedy wyprzedzajcych epok o kilkadziesit lat. Niektre preludia, zwaszcza te
atwiejsze, zyskay wielk popularno. Walce
pisali przed Chopinem Beethoven, Weber
i Schubert, ktremu jako wiedeczykowi by
moe najbliszy duch tej muzyki. Wanie do
Schuberta nawiza w swych walcach Chopin,
usuwajc jednak mimo nacisku epoki,
w ktrej ju wicili tryumfy Lanner i J. Strauss
(starszy) na dalszy plan taneczno, za na
pierwszy wprowadzajc fantazj i nastrojowo.
378. Scherza, ballady i nokturny Chopina
Scherza, ballady i nokturny Chopina s niemal
psychicznym
portretem
kompozytora-romantyka, czowieka towarzyskiego, ale
duchowo odizolowanego (emigracja!), osa-

motnionego, twrcy o naturze arcysubtelnej,

jake odmiennej od zaborczego Wagnera. Scherza Chopina wywodz si z fantazji i nastrojowoci. Do tych elementw kompozytor dodaje
wielk si witaln i nut smutku (trzy najbardziej udane scherza h-moll z melodi Lulaje
Jezuniu, b-moll i cis-moll ujte s w tonacjach
molowych). Ballady i nokturny s spontanicznie poetyckie. By moe, w balladach odzywaj
si echa ballad Mickiewicza; wszystkie s ujte
w spokojnym takcie na 6, pene melancholijnego liryzmu, doskonae w formie dziki posueniu si elementami sonatowymi czy ronda.
Nokturny wzorowane s na utworach Fielda, s
jednak od tych wzorw bogatsze, zwaszcza
w ornamentalnej melodyce i subtelnym kolorycie harmonicznym. Tu te nale impromptus
Chopina, wzorowane na podobnych utworach
Schuberta, do koca wykoncypowane mistrzowsko pod wzgldem wyrazu i formy (pisane w duych odstpach czasu, s jednak motywicznie jakby pokrewne).
379. Mazurki i polonezy Chopina
Mazurki i polonezy Chopina nie wymagay
w muzyce europejskiej biletu wizytowego.
Formy tych polskich tacw znane byy kompozytorom jeszcze przed Chopinem. Ale dopiero

Chopin potrafi nada im idealnie polski charakter, gwnie przez nawizanie do polskiej
pieni ludowej, zwaszcza w mazurkach, ktre
czsto s te oberkami czy kujawiakami. Ambiwalencja trybw (dur i moll), nierzadko nawizanie do tonacji kocielnych, ludowy koloryt uzyskiwany przez umieszczenie w basie
powtrze pustych kwint wszystko to przenioso mazurki Chopina w rejon muzyki artystycznej, kunsztownej rwnie dziki wprowadzonemu tu bogactwu harmonicznemu. Gboko polski charakter maj te polonezy Chopina, wielokrotnie traktowane ju nie jako
tace, ale szeroko rozwinite utwory o wirtuozowskim charakterze. Polonezy byy w dziecistwie Chopina niezwykle popularne. Nic dziwnego, e jednym z pierwszych utworw, jakie
may Chopin napisa, by Polonez As-dur, ktry
zadedykowa swemu nauczycielowi, Wojciechowi ywnemu. Niezwykle interesujce jest
porwnanie tego tradycyjnie napisanego
dzieka z wielkimi polonezami, ktrych heroiczna tematyka i monumentalna konstrukcja
(Polonez As-dur!) musi porwa kadego. e
midzy mazurkami a polonezami istnieje bliski
kontakt, tego dowodzi umieszczenie przez Chopina w rodku Poloneza fis-moll (1841) mazurka.

380. Koncerty i sonaty Chopina

Z dzie koncertowych Chopina znane s
i sawne przede wszystkim oba koncerty fortepianowe, napisane bardzo wczenie, dla uytku
wasnego: I Koncert e-moll (1830) i II Koncert
f-moll (1829, napisany ju w wieku lat 19, pniej, podobnie jak I Koncert, przed wydaniem
uzupeniany), a obok nich rwnie wczesne
Wariacje na temat Don Juana (entuzjastycznie przyjte przez Roberta Schumanna: Hut ab,
meine Herren, ein Genie!), Rondo la krakowiak (krakowiak w formie wielkiego ronda
koncertowego),
Fantazja
polska
(Grande
Fantaisie sur de aires nationaux polonais) oraz
Andante spianato i Polonez. Wszystkie te utwory
zwizane s jeszcze z tradycj pianistyczn
epoki przedromantycznej, s par excellence popisowe, wzorowane na podobnych dzieach
Kalkbrennera, Moschelesa czy nawet Fielda,
przynajmniej w warstwie wirtuozowskiej. Chopin nie uczy si instrumentacji, tote np. koncerty musiay by potem wielokrotnie zreszt, bo nie byo to atwe przeinstrumentowywane ( m.in. przez Klindwortha, Tausiga, Granadosa i G. Fitelberga). Sonaty Chopina powstaway w do sporych odstpach czasu. I
Sonata c-moll powstaa wczenie, w 1828, i od
razu zostaa niesusznie ostemplowana opini

dziea niedojrzaego; zawiera si ju w niej

wiele cech osobistego stylu kompozytora. II
Sonata fortepianowa b-moll (1839) jest niezwykle zwarta, przeprowadzona ze wietn znajomoci moliwoci tematyki i formy, zwaszcza
w oryginalnym przetworzeniu. W czci trzeciej,
powolnej, Chopin umieci synny potem Marsz
aobny. Ostatnia cz, waciwie pozbawiona
tematu, stanowi przez sw mia koncepcj gry
unisono unikat w literaturze sonatowej tego
czasu. Powstaa w r. 1844 Sonata h-moll ujta
jest klasycznie, w postaci silnie tematycznie
skontrastowanej, i jest czym w rodzaju koncertu na fortepian solo.
381. Dobrzyski i Kolberg
Ignacy Feliks Dobrzyski (1807-1867), urodzony na Woyniu, by koleg Chopina
i uczniem Jzefa Elsnera. Dziaa jako pianista,
pedagog, dyrygent koncertw symfonicznych
i organizator ycia muzycznego w Warszawie.
Dyrygowa za granic, m.in. w Niemczech.
Wyda Szkol gry fortepianowej (1845). Z jego
bogatego dorobku kompozytorskiego wiksze
znaczenie maj obie symfonie (I 1830, II
oparta na tematach ludowych 1834), 2 uwertury, opera Monbar czyli Flibustierowie (1838)
oraz kantata wity Boe. Pisa te muzyk ka-

meraln (m.in. Trio fortepianowe 3 kwartety

smyczkowe), koncerty solowe (Koncert na klarnet i orkiestr) i pieni. Opery Konrad Wallenrod
nie ukoczy. Rwnie kompozytorem by
Oskar Kolberg (1814-1890), ucze Elsnera i Dobrzyskiego, a nastpnie K. Rungenhagena
w Berlinie, bliski kolega Chopina. Jednak dla
potomnoci zasuy si gwnie swymi na
monumentaln miar zakrojonymi pracami etnograficznymi. Kolberg zebra i naukowo
opracowa dziesitki tysicy pieni i tacw
ludowych z rnych regionw Polski i czciowo te Litwy i Rusi. Cz materiaw opublikowa w latach 1865-1890 w przeszo 30 tomach
pod wsplnym tytuem Lud, jego zwyczaje,
sposb ycia, mowa, podania, przysowia obrzdy, gusa, zabawy, pieni, muzyka i tace.
382. Muzyka absolutna i programowa
Muzyk absolutn nazywa si muzyk czyst, woln od jakichkolwiek zalenoci od
dziedzin dla niej obcych, od innych sztuk. Muzyka absolutna niczego nie przedstawia, nie
mogaby by zamieniona w sowa, nie odnotowuje niczego, nie wyraa wreszcie adnych
uczu, co wicej: jest wolna od czasu i miejsca.
Jest to muzyka oparta jedynie na swoich wasnych prawach, pod wzgldem formy auto-

nomiczna. Bliej ideau muzyki absolutnej leaa zawsze muzyka instrumentalna, ujta
w formy nie zapoyczone od innych dzie,
w formy autonomicznie muzyczne. Muzyka
absolutna pojawia si do pno. Jej najdoskonalsze przykady datuj si z przeomu XVIII
i XIX wieku, kiedy ju harmonika bya czynnikiem samodzielnym, a przebieg muzyczny uzaleniony by od metod rozwijania materiau.
Rwnolegle do czasu konstytuowania si muzyki absolutnej pojawia si w muzyce (rwnie
instrumentalnej) tendencja do przedstawiania
(w rnym stopniu sprawdzalnego) tematu
(programu) podawanego z reguy przez kompozytora albo w formie tytuu, albo te wrcz
dokadniejszego opisu treci danego dziea.
Gwnymi gatunkami muzyki programowej s:
symfonia programowa i poemat symfoniczny.
383. Berlioz
Rol twrcy, ktry muzyce francuskiej zaszczepi idee romantyzmu, przej Berlioz.
Stworzy podstawy nowej instrumentacji
i wprowadzi we Francji zaoenia muzyki
programowej. Hector Berlioz (1803-1869) by
postaci pen wewntrznych sprzecznoci, by
romantykiem w najwyszym stopniu. Znaczenie
Berlioza pomniejszano, przewanie z perspek-

tywy dokona i estetyki niemieckiej, faktycznie

dominujcej w XIX wieku. Trzeba te przyzna,
e kompozytor ten mia wicej powodzenia
w Niemczech ni we Francji, gdzie traktowano
go jako maniaka i pozbawiano moliwoci
wpywania na ycie muzyczne i gdzie dugo by
zapoznanym geniuszem. Berlioz studiowa
medycyn, lecz ksztaci si te na muzyka. Jako
kompozytor odnosi najpierw sukcesy; wielkie
wraenie zrobia jego Symfonia fantastyczna,
autobiograficzna, z podtytuem Epizod z ycia
artysty, skomentowana literacko przez samego
autora, zinstrumentowana na wielki skad.
Jakby dalszym cigiem Symfonii fantastycznej
by poemat Lelio czyli powrt do ycia na chr
i niewidzialnych solistw; dalej: Harold w Italii
na orkiestr symfoniczn z solo altwkowym,
symfonia dramatyczna Romeo i Julia na chr,
solistw i orkiestr. Ponadto napisa dwie
uwertury (Krl Lear i Karnawa rzymski). Berlioz
uprawia te twrczo operow: Benvenuto
Cellini (1838), Trojanie (w dwu czciach), opera
komiczna Beatrycze i Benedykt. Nie majc atwego ycia, Berlioz rekompensowa sobie owe
niedostatki wolnoci w sztuce. By fanatykiem
szczeroci, bezprzykadnie namitnym polemist, przekonanym o swej misji i wielkoci.
Z pewnoci by najwikszym przedstawicielem romantycznej muzyki francuskiej, mia

ogromny wpyw na muzyk niemieck, nawet

na tak wielkiego mistrza, jakim by Liszt. Warto
podkreli, e jego nowatorskie instrumentacje
byyby niemoliwe, gdyby nie przypadajce
akurat na te czasy przemiany w zakresie budowy instrumentw, zwaszcza dtych; jego
idee programowoci znalazy odbicie niemal od
razu w twrczoci innych kompozytorw,
przede wszystkim Liszta, a potem R. Straussa.
Berlioz dziaa te jako krytyk muzyczny.
384. Symfonia programowa i poemat symfoniczny
Berlioz jest w dziejach muzyki przede
wszystkim twrc symfonii programowej.
Kompozytor utrzymywa, e zaczyna tam, gdzie
Beethoven skoczy. Symfonie Beethovena jawiy si romantykom jako dziea par excellence
dramatyczne. Talent dramatyczny Berlioza
i jego teatralny sposb wyraania siebie
w muzyce powiody go w kierunku dzie subiektywnych (idefixe), opartych na treciach
poetyckich i na oddajcych uczuciowe stany
technikach malarskich, w czym pomocny by
mu jego wielki zmys kolorystyczny poparty
wietn wprost wyjtkow znajomoci
rodkw orkiestracyjnych (majc lat 41, opublikowa wielki traktat: Trait dinstrumentation et
dorchestration modernes). Pierwsze sugestie

programowej muzyki pochodz nie od

Beethovena, lecz od nauczyciela Berlioza
(Berlioz zawsze wyraa si o nim z najwikszym uznaniem), Lesueura, ktry usiowa
wprowadza pierwiastki programowe w muzyce kocielnej. Idea programowoci bya
zreszt zawsze bliska muzyce francuskiej. Aby
osign swj cel, Berlioz nie waha si rozszerza zespou orkiestrowego i chrw do granic
moliwoci przestrzennych i ekonomicznych.
Symfonia programowa skada si z kilku czci
(podobnie jak kada symfonia), ale jej gwnym wtkiem nie s jak w symfonii tematy, lecz program literacki, std kada cz
symfonii programowej ma odrbny tytu, sugerujcy temat literacki danej czci. Oczywicie
caa symfonia programowa ma te swj tytu.
Do symfonii programowej kompozytor zazwyczaj docza dokadny opis zaj w muzyce;
wymagao to, oczywicie, pewnych zdolnoci
literackich. Tak uczyni w swojej Symphonie
fantastique (1830) Berlioz, ktry mia w tym
swego poprzednika w Beethovenie (VI Symfonia zwana Pastoraln). Z innych symfonii programowych Berlioza naley wymieni symfonie: Harold en Italie i Romo et Juliette. Poemat
symfoniczny jest form krtsz, bardziej zamknit i czsto odwoujc si do ju gotowego programu, ktrym moe by poemat li-

teracki lub te refleksja na temat gotowego

dziea sztuki; bywa jednak, e poemat symfoniczny nie ma jednoznacznego programu (np.
Les Prludes Liszta). Poemat symfoniczny zawdzicza swj rozwj przede wszystkim Lisztowi i R. Straussowi, a take Smetanie, Czajkowskiemu, Saint-Sansowi i Franckowi. R.
Strauss preferowa dla tej formy okrelenie
Tondichtung. Zainteresowanie poematem symfonicznym tak przy kocu XIX wieku popularnym w XX wieku zniko. Z polskich
kompozytorw uprawiali ten gatunek Noskowski, Karowicz i L. Rycki. Swoist syntez wszystkich moliwoci symfonicznych
stworzy w swoich 9 symfoniach G. Mahler.
385. Liszt
Wielki pianista, koncertujcy wirtuoz, wybitny pedagog, twrca poematu symfonicznego
by Liszt fenomenem XIX wieku. Franz Liszt
(1811-1886), Wgier z pochodzenia (i przez Wgrw uwaany nie bez powodu za twrc narodowego, cho kompozytor nie znal jzyka ojczystego), urodzi si na Wgrzech i ju jako
9-letnie cudowne dziecko wystpowa publicznie. W Bratysawie otrzyma od kilku magnatw stypendium na doskonalenie si w grze
fortepianowej; pojecha do Wiednia, gdzie

ksztaci si u Czernego (fortepian) i u A. Salieriego (kompozycja). Majc lat 13, produkuje si

w salonach paryskich i na koncertach publicznych, budzc wielki entuzjazm suchaczy. Podre koncertowe zawiody go z ojcem do Anglii i Szwajcarii. Ale najwikszy wpyw na
modego pianist miao podobno zetknicie
z wielk sztuk Paganiniego. Postanowi udoskonali sw pianistyk, w pisanych w wielkich
ilociach utworach wirtuozowskich przekracza
miao granice wytyczone przez swoich poprzednikw. W latach 1839-1847 Liszt odby
szereg wielkich podry koncertowych po niemal wszystkich krajach Europy (w Polsce koncertowa dwukrotnie). W r. 1848 rozpoczyna si
nowy okres w jego yciu: osiada w Weimarze
jako nadworny kapelmistrz, tu tworzy wielkie
dziea orkiestrowe, tu wprowadza na estrad
szereg dzie innych kompozytorw (Berlioza,
Schumanna, a przede wszystkim Wagnera,
ktrego Lohengrina Liszt wystawi po raz
pierwszy), tu te po raz pierwszy zajmuje si na
serio kompozycj. Obok dzie fortepianowych
(Sonata h-moll, koncerty) powstaj poematy
symfoniczne. Pobyt w Weimarze nie by mimo
wszystko zbyt korzystny dla Liszta; kompozytor
opuszcza Weimar i przenosi si do Rzymu. Tu
oddaje si gwnie kompozycji; w r. 1865 przyj nisze wicenia kapaskie, nie rezygnujc

jednak ze swego gwnego powoania artystycznego. Pod koniec ycia by szanowany ale
samotny; jeszcze w ostatnim roku ycia odby
wielk podr po Europie. Umiera w Bayreuth.
Wrd dzie Liszta bodaj najwaniejsze s jego
poematy symfoniczne o programowym charakterze; z 13 dzie tego gatunku trzeba wymieni przede wszystkim nastpujce: Ce quon
entend sur la montagne (1849), Tasso (1849), Preludia (1854), Mazepa (1851), Orfeusz (1854).
Z wokalnych dzie na szczegln uwag zasuguj pieni, kantaty i oratoria. Kosmopolita
z natury, demoniczny, hipnotycznie cigajcy
uwag sw gr pianista, wspaniay i wspaniaomylny pedagog, do ktrego garnli si uczniowie z caego wiata (z Polakw m.in. K.
Tausig i J. Zarbski), by wielkim odkrywc
moliwoci fortepianowych i harmonicznych.
Znaczenie Liszta wyraa si w dziejach muzyki
w dwu zasadniczych innowacjach w rozwoju
nowej techniki fortepianowej i zwizanego
z tym kultu wirtuozostwa instrumentalnego
oraz w przemianie klasycznego schematu symfonii w swobodnie uformowany poemat symfoniczny. Mia wpyw na muzykw caej Europy od Hiszpanii a po Rosj.
386. Fortepianowa twrczo Liszta

Olbrzymie znaczenie w dorobku Liszta ma

jego twrczo fortepianowa. Jako pianista Liszt
rozpocz now er wirtuozostwa. Zrazu nawiza do wczesnoromantycznej mody byskotliwej techniki fortepianowej, jak reprezentowali przed nim z wielkim powodzeniem Clementi, Dussek, Hummel, Field, Kalkbrenner,
Pixis i Czerny. By uczniem Czernego i przez
jaki czas wykonywa jego utwory, zwaszcza
Variations brillantes. Wkrtce jednak do jednostronnej i stereotypowej, zewntrznej wirtuozerii Liszt doczy wypracowane przez siebie
techniki akordowe, efektown gr w oktawach,
operowanie rnymi rejestrami instrumentu,
wymian obu rk i owo typowe umieszczanie
melodii w rodkowym rejestrze, gdy akompaniament wyzyskiwa brzmienie i harmoni
caego instrumentu. Liszt wydoby z fortepianu
brzmienie orkiestry, zreszt nie waha si przed
opracowywaniem wielkich symfonii na fortepian (symfonie Beethovena i Berlioza). Obok
szeregu fantazji na temat oper popularnych
wwczas paryskich kompozytorw (Meyerbeer,
Halvy, Bellini, Donizetti) Liszt napisa dwa
dziea najwyszej wartoci: 24 Grand Etudes
i Bravourstudien nach Paganinis Capricen.
wzbogacajce materia pianistyczny o nowe,
niezwykle efektowne i podziwiane wwczas
elementy szmerowe odgosy w rejestrach

najniszych, chromatyczne biegniki, ktre

zwaszcza w pianissimo wywoyway wyjtkowe wraenie, przede wszystkim za demonstracj siy fortepianu, ktry zdaniem Liszta
mg konkurowa z wielk orkiestr oraz
jako przeciwiestwo intymne traktowanie
instrumentu, na ktrym zdarzay mu si pasae
zapowiadajce impresjonizm muzyczny. Tu te
nale koncerty fortepianowe Liszta ( I Es-dur, II
A-dur), wariacje na temat sekwencji Dies irae i
kilka fantazji na fortepian z towarzyszeniem
orkiestry. Z dzie fortepianowych oprcz Lat
pielgrzymstwa na uwag zasuguj Rapsodie
wgierskie (19), interesujce i oryginalne prby
stworzenia stylu narodowego w muzyce wgierskiej, oryginalny w swojej nastrojowoci, a
przez to wany cykl Harmonies potiques et
rligieuses (Harmonie poetyckie i religijne, 10
utworw, 1852), szereg dzie pojedynczych,
wrd ktrych najbardziej znane s: Walc Mefisto i synna Sonata h-moll (1853).
387. W krgu Liszta
Wok Liszta w Weimarze grupowali si
kompozytorzy, ktrzy widzieli w nim przewodnika. Byli to twrcy rnego formatu, czya ich zdeklarowana niech do ideaw
Mendelssohna, Schumanna, a pniej Brahmsa,

w sumie stanowili oni wyran opozycj

zwaszcza wobec zwolennikw muzyki absolutnej. Ok. r. 1860 uywano nawet odrniajcego okrelenia Szkoa Nowoniemiecka. Naleeli do niej Cornelius (ktry zostanie osobno
omwiony), J. Raff i H. von Blow (znakomity
dyrygent), a z mniejszych indywidualnoci
jeszcze Draeseke, Ritter i Klughardt. Joseph Joachim Raff (1822-1882) by przez pewien czas
asystentem Liszta w Weimarze, a nawet jego
wsppracownikiem przy instrumentacji poematw symfonicznych mistrza. Dziaa! we
Frankfurcie nad Menem, tu prowadzi zaoone
przez siebie konserwatorium. Napisa ponad
200 dzie; z nich popularno zdobya III Symfonia i szereg krtkich utworw, wrd ktrych
skrzypkowie ceni bardzo Cavatinena skrzypce
i orkiestr. Hans von Blow (1830-1894) znany
by jako dyrygent, mniej jako autor utworw
orkiestrowych. Spor ilo dzie symfonicznych,
kameralnych i oper napisa Felix Draeseke
(1835-1913), ktry pod koniec ycia oguch.
Z jego dzie wane miejsce zajmuje misterium
Christus (1899). Alexander Ritter (1833-1896) da
si pozna jako autor utworw symfonicznych
i oper, natomiast August Klughardt (1847-1902)
jako autor uwertur i oratoriw.
388. Hiller

Ferdinand Hiller (1811-1885), niemiecki pianista i dyrygent, ksztaci si we Frankfurcie nad

Menem i Wiedniu, w latach 1828-1835 przebywa w Paryu, gdzie pozna wielu wybitnych
muzykw z Rossinim i Chopinem na czele.
Dziaa w wielu miastach Europy, gwnie jako
dyrygent. By take wybitnym krytykiem muzycznym. Napisa okoo 20 dzie, wrd nich 6
oper, 2
oratoria,
szereg dzie wokalno-orkiestrowych, ktre przyniosy mu pewien
rozgos, szereg symfonii, koncertw i dzie kameralnych. Pisa pod wpywem Mendelssohna
i Schumanna, ale dla niemieckiej muzyki XIX
jego twrczo ma due znaczenie z uwagi na
nieprzecitny zmys formy i smak muzyczny.
W repertuarze utrzymay si jego 3 koncerty
fortepianowe.
389. Wagner
Richard Wagner (1813-1883) by przede
wszystkim twrc operowym. Jego inne dziea
(orkiestrowe, sonaty fortepianowe, krtkie
utwory fortepianowe) s uderzajco bez znaczenia, moe tylko wybijaj si pieni do tekstw Matyldy Wesendonck (1857-1858), ale te
raczej jako studia wstpne do Tristana, nie jako
pieni. Twrca teatru muzycznego by auten-

tycznym czowiekiem teatru, wyrs w atmosferze teatru, i te dokona najwicej dla

XIX-wiecznej muzyki teatralnej. W muzyce by
waciwie samoukiem. Najwczeniejsze dziea
Wagnera to Symfonia C-dur, uwertura Polonia
(oparta na tematach polskich, a napisana pod
wraeniem wypadkw roku 1831), opery Die
Hochzeit (Wesele), Die Feen (Boginki) i Das Liebesverbot (Zakaz, mioci), w ktrej po raz
pierwszy pojawia si lekko zaznaczona technika
motywu przewodniego. W r. 1834 Wagner
obejmuje stanowisko dyrygenta w Magdeburgu, w r. 1839 pojawia si w upragnionym Paryu, gdzie pozna wprawdzie Berlioza i Liszta,
ale gdzie te bezskutecznie zabiega o sukces
swoich nowych dzie: oper Rienzi i Der fliegende
Hollnder (Holender tuacz). Po powrocie z Parya do Drezna powstaj opery: Tannhuser
(1845) i Lohengrin (1848), dziea, w ktrych
kompozytor wyraa po raz pierwszy swoje idee
odrodzenia opery. Nad Lohengrinem pracuje
Wagner w czasie pamitnego dla historii roku
1848. Jako rewolucjonista, by moe bardziej
w sensie artystycznym ni politycznym, jako
zwolennik republikanw, Wagner znalaz si
w gronie anarchistw i kiedy powstanie upado musia ucieka. Osiedla si w Zurychu,
pisze szereg prac teoretycznych na temat
zgubnych konwencji opery i na temat dramatu

muzycznego przyszoci. Oper przedstawia

sobie Wagner inaczej ni kompozytorzy operowi XIX wieku: muzyka i akcja powinny i
rwnolegle, powinny si wspomaga, orkiestra
ma podkrela uczucia bohaterw, dzieo sceniczne nie moe by dzielone na osobne arie
i sceny, w akcji i muzyce powinna przechodzi
jedna generalna linia. W r. 1850 pojawia si na
scenie weimarskiej prowadzony przez Liszta
Lohengrin. Wagner rozpoczyna prac nad tekstem do Piercienia Nibelunga. W r. 1859 koczy
Tristana i Izold, dzieo moe najlepiej wiadczce o geniuszu muzycznym kompozytora,
ktry w harmonice i w zasadzie niekoczcych
si linii melodycznych wyprzedzi) swoj epok.
W r. 1861 (po amnestii) powraca do Niemiec.
Z czasem nawizuje si przyja midzy Wagnerem a jego arliwym i oddanym mu wyznawc, krlem bawarskim Ludwikiem II, ktry
umoliwi mu rzecz wprost niewiarygodn:
budow wymarzonego teatru operowego
w Bayreuth, przeznaczonego do wykona wycznie dzie Wagnera. Kompozytor ma ju za
sob oper komiczn Meistersinger (piewacy
norymberscy), w 1876 r. wystawia w Bayreuth
cao Piercienia Nibelunga. Pod koniec ycia
pisze swoje ostatnie dzieo sceniczne Parsifal
(1882).

390. Tannhuser i Lohengrin

Lata paryskie (1839-1842) przyniosy Wagnerowi zamiast sukcesw, ktrych tak pragn,
tylko bied i rozczarowanie. W warunkach
cakowicie dla twrczoci niesprzyjajcych
Wagner zaczyna pisa rozprawy o muzyce,
koczy oper Rienzi i znajduje pierwsze pomysy do opery Tannhuser. Ta opera i pniejszy
Lohengrin wypywaj z nowej wiadomoci artystycznej kompozytora. Opery te maj ywotn dramaturgi, mimo e opieraj si na
sagach. Tannhuser nosi jeszcze znamiona opery
romantycznej, ale przez sw tematyk, traktowanie orkiestry w przeprowadzaniu gwnych
motyww opery, przez rezygnacj z podziau na
osobne sceny wokalne (arie, duety, chry),
a take przez udzia czynnika deklamacyjnego
jest ju zapowiedzi zapatrywa estetycznych
autora Piercienia Nibelunga. Treci opery jest
konflikt dwu wiatw: mistycznego i zmysowego. Podobny temat ma Lohengrin: jest nim
sprzeczno midzy posannictwem artysty
a saboci czowieka, ktry zawistny i niechtny udaremnia spenienie ideau. W obu
tych dzieach Wagner siga do przekazw literackich z XIII wieku.
391. Tristan i Izolda

W swoich poszukiwaniach tematycznych

Wagner szed rwnolegle do wczesnych bada
uczonych, ktrzy w nawizywaniu do odlegych sag i legend widzieli moliwo stworzenia autentycznie niemieckiej romantyki, jak
reprezentowali Uhland czy Grimm. Rycerski
wiat Tannhusera i star niemieck wspaniao cesarstwa oywia kompozytor w ideach
muzycznych, ktre wyrastay poza operowe
konwencje jego czasw. W r. 1859 powstaje
jeszcze jeden epos miosny: Tristan und Isolde;
w nim Wagner poszed w swej miaoci muzyka i dramaturga jeszcze dalej dla odmalowania duchowych rozterek dwojga kochankw
Wagner rozwin jzyk muzyczny, ktrego nigdy pniej nie miano zdystansowa. Zrezygnowa z podziau muzyki na sceny; muzyka
przebiega nieprzerwanie, jest swobodna
zwaszcza w sensie tonalnym (np. wstp do Tristana napisany jest z pozoru w a-moll, ale toniczny trjdwik a-moll nie pojawia si w nim
ani razu). W Tristanie Wagner rozwija przede
wszystkim pomys niekoczcej si melodii
(unendliche Melodie), tworu melicznego, przewijajcego si przez dzieo bez przerw niemal,
niezalenego od metrum, nieokresowego,
opartego na wystudiowanej do koca, bogatej
interwalistyce, dziki ktrej harmonicznie pro-

jektowana muzyka staje si muzyk niemal polifoniczn. I to dzieo powstao na tle literackiego przekazu z XIII wieku (Gottfried von
Strassburg).
392. Dramat muzyczny Wagnera
Wagner mia wasn koncepcj twrczoci
scenicznej. W pismach odegnywa si od opery
jego celem by dramat muzyczny. Po niepowodzeniach w dziedzinie romantycznej opery
Wagner dokadnie przemyla moliwoci muzycznego dziea scenicznego. W swoich planach
by bezkompromisowy, by owadnity ide
teatru totalnego Gesamtkunstwerkidea ta
przerosa wszelkie koncepcje jego poprzednikw; kompozytorzy robili wszystko w imi
muzyki, Wagner w imi sztuki. Poczenie
niemal w kadym szczegle sowa, piewu, jzyka orkiestrowego, akcji, gry i scenografii bez
dominacji jednego elementu nad innymi byo
zawsze utopi. Wagner potrafi j urzeczywistni. W tym moe tkwi najwiksze jego zasugi.
A przy tym kompozytor nie wychodzi od obrazw czy klimatu akcji, lecz od motyww czysto muzycznych, ktre opanowyway w miar
rozwoju muzyki cae dzieo. Szczeglnie w metodzie wyzyskiwania najrniejszych (ostatnich) moliwoci motyww dziea by Wagner

mistrzem. Pisa sam libretta do swoich oper,

teksty te s literacko samodzielne. Treci librett Wagnera s legendy i mity germaskie,
a ich klimat przesycony jest romantycznym
mistycyzmem. Idealnie przylega do tego klimatu odrbny jzyk dwikowy Wagnera,
niekonwencjonalny jak zreszt caa sceniczna
muzyka kompozytora, ktry np. zupenie wyjtkowo (Die Meistersinger) posugiwa si
chrem. Orkiestrze Wagner zapewnia o wiele
wiksz rol w ksztatowaniu dziea ni wspczeni mu kompozytorzy operowi. Wagner
wywar wielki wpyw na wspczesnych (moe
tylko jeden Brahms opar si urokowi jego genialnych wizji, prawdopodobnie dlatego, e
mao interesowa si teatrem). Jego styl ksztatowa si powoli i gruntownie, co jaskrawo
przeczy kolejom jego losw. W muzyce XIX
wieku nie byo kompozytora, ktry by mia tak
jasno wytyczone ideay twrcze.
393. Motywy przewodnie
Tak bardzo znamienne dla twrczoci scenicznej Wagnera motywy przewodnie nie byy
jego wycznym wynalazkiem: stosowa je
przed nim w muzyce znany mu dobrze Weber,
a wczeniej jeszcze Mozart i Grtry. Ale dopiero
Wagner potrafi tym motywom nada drama-

tyczny sens, wyznaczajc im rol charakterystyki osb i sytuacji. Pomocna mu bya w tym
sztuka wariacyjna, dziki ktrej mg snu perypetie muzyczne bez koca, a take bardzo
rozwinita harmonika, ktra pozwalaa na tok
nieprzerwany, nie koczcy si. Wagner zrezygnowa z prostego podziau na numery, muzyka przechodzi u niego z jednego stanu w drugi,
Wszystko to dzieje si na podstawie harmoniki
niekadencyjnej, dziki chromatyce, enharmonii
i alteracjom. Typowym i jedynym przykadem
najszerzej rozwinitej harmoniki jest Tristan. Po
tym dziele nie pojawi si ani jeden utwr,
ktry by mg si z nim rwna w zakresie tonalnej harmoniki rozszerzonej. Std te widziano w tym dziele i apogeum harmonii
XIX-wiecznej, i jej kryzys. Na uwag zasuguje
te traktowanie orkiestry u Wagnera. Kompozytor powikszy obsad, posugiwa si chrami instrumentw o barwie podobnej, uywa wicej ni inni instrumentw blaszanych,
dzieli smyczki na mae grupy, ktre traktowane wielogosowo tworzyy muzyk sferyczn,
nieziemsk. W orkiestrze dzieje si dziki
motywom przewodnim to wszystko, co nie
jest powiedziane w tekcie. Niemal w kadym
zakresie muzyki dramatycznej Wagner wykaza
wasny pogld i wasny zasb rodkw.
Z techniki motyww przewodnich Wagner

uczyni co w rodzaju jzyka muzyki. Krtkie

tematy lub motywy muzyczne (Leitmotiv)
mwiy o osobach, przedmiotach, miejscach,
zdarzeniach i ideach, od czasu do czasu pojawiajc si w trakcie rozwijajcego si dziea.
Dziki nim muzyka znaczy wicej ni jest to w
jej mocy, dziki nim moliwa jest staa nawet
aluzyjno muzyki, technika odwoywania si
do ju zaistniaych faktw. Geniusz kompozytora sprawia, e motywy te, wtrcane raz po
raz, nie rozbijay formy, lecz przeciwnie
tworzyy jej wyjtkow cigo i logik. Najpeniejszym przedstawieniem idei motyww
przewodnich jest tetralogia Piercie Nibelunga
(Der Ring des Nibelungen) skadajca si z 4
dramatw: Zoto Renu (Das Rheingold, 1854),
Walkiria (Die Walkre, 1856), Zygfryd (Siegfried,
1869) i Zmierzch bogw (Gtterdmmerung,
1874).
394. Meistersinger i Parsifal

Die Meistersinger von Nrnberg (piewacy

norymberscy, 1867) pomylani byli jako opera
komiczna. Wagner zarzuci w tym dziele niemal
wyeksploatowan chromatyk Tristana i stara
si da dzieo muzycznie proste, bezpretensjonalne (wstp do piewakw norymberskich zaczyna si od akordu C-dur i cay jest ujty

w jasno okrelonych funkcjach tonalnych).

Przewaa tu myl archaizacyjna std tak
wiele tu zwrotw gregoriaskich, tak duo
kontrapunktu redniowiecznego i ludowoci.
Tematem opery jest konkurs piewaczy, a bohaterem lud. Do sagi niemieckiej powrci
Wagner w misterium religijnym Parsifal, opiewajcym zbawcze dziaanie mioci. Zgodnie
z yczeniem kompozytora dzieo to miao by
wykonywane tylko w teatrze w Bayreuth (w r.
1882 wystawiano w tym teatrze tylko Parsifala).
395. Verdi
W XIX wieku muzyka woska przez wieki
decydujca o rozwoju muzyki europejskiej
zesza na plan dalszy i na tym planie pozostaaby, gdyby nie dziaalno Verdiego, najwikszego twrcy opery woskiej wieku XIX. Giuseppe Verdi (1813-1901) urodzi si w tym samym roku co Wagner, przez dugie te lata by
mu przeciwstawiany ze strat dla swego znaczenia. W istocie rzeczy by nie mniej utalentowany, moe nie tak miay w pomysach jak
twrca Tristana, ale rwnie intensywnie mylcy kategoriami teatru muzycznego. Verdi
muzyki uczy si prywatnie w Busseto i w Mediolanie, wykazujc wielki zapa i wybitne
zdolnoci w kierunku muzyki dramatycznej.

W r. 1839 w mediolaskiej La Scali wykonano

jego pierwsz oper, Oberto, ale prawdziwy
sukces przynioso mu trzecie z kolei dzieo
dramatyczne Nabuchodonozor. Sceny chrowe z tej i z nastpnych oper (Lombardczycy, Ernani) znakomicie symbolizoway walk o wolno i odegra miay rol stymulujc we
woskim ruchu niepodlegociowym, z ktrym
Verdi czynnie jako twrca sympatyzowa. Trzy
arcydziea, na ktrych opieraa si wielka sawa
kompozytora (a take niezaleno materialna)
to Rigoletto, Trubadur i Traviata (1851-1853).
W nich pokaza przy caej prostocie faktury
i instrumentacji wielk inwencj melodyczn,
umiejtno dramaturgii muzycznej i mistrzostwo scenicznego efektu. Wczeniejsze opery:
Makbet i Luiza Miller, i nastpne: Nieszpory sycylijskie, Simone Boccanegra, Bal maskowy, Moc
przeznaczenia i Don Carlos, nie maj ju tej siy
przekonywania, cho wiele w nich udanych
fragmentw. Po sukcesie Balu maskowego posugiwano si nazwiskiem kompozytora jako
zawoaniem politycznym (woano: Niech yje
Verdi, Viva Verdi, co oznaczao Viva Vittorio
Emanuele Re dltalia: byo to zakazane haso
zjednoczenia Woch). Ostatnie opery Verdiego:
Aida, napisana na otwarcie Kanau Sueskiego
(premiera tej opery odbya si w Kairze w 1871),
Otello (1887) i wielka opera buffa Falstaff

(1893) s doskonae, wrcz mistrzowskie. Libretta do obu ostatnich oper napisa Arrigo
Boito. W dzieach tych Verdi zrezygnowa
z numerowoci podziau opery i stosowa
recitativa i ariosa w typie zblionym do ideaw Wagnera. Poza operami znane s jeszcze:
Kwartet smyczkowy (1873) i Requiem (na mier
Alessandra Manzoniego, 1874). Majc lat 85,
Verdi pisze kilka utworw religijnych. W swojej
twrczoci operowej, ktra stawia go w jednym
rzdzie z Mozartem i Wagnerem, Verdi pokaza,
e gatunek ten moe by oywiony nie tylko
pomysami muzycznymi, lecz rwnie wietnymi tematami. Szekspir, Hugo, Schiller byli
o ile lepszym rdem dla inwencji librecistw
ni mierne teksty przewaajce dotd w operze
woskiej. Verdi trzyma si wyranie woskiej
tradycji, woskiego realizmu scenicznego. Silna,
namitna kantylena, ywa, ognista niekiedy
rytmika, znakomite sceny chralne, fascynujce
brzmienie orkiestry (w pniejszych dzieach)
i umiejtno znajdowania rozwiza scenicznych wszystko to zadecydowao o wielkoci
kompozytora. Verdi zacz pisa opery w stylu
bliskim Belliniemu, z wielkimi popisami bel
canta, potem jednak j ka nacisk nie tyle na
piew, co na muzyk, pisa coraz wolniej,
znajdujc w kocu styl wasny, zwizany

z wosk tradycj, ale przepojony indywidualnym wyrazem.

396. Smareglia i inni
W czasach Verdiego dziaali we Woszech
pomniejsi twrcy oper, ktrzy rwnie zasuguj na przypomnienie. Wrd nich wybija si
jako kompozytor tworzcy pod wpywem idei
Wagnera Antonio Smareglia (1854-1929), duo
modszy od Verdiego, ale piszcy swoje dziea
w ostatnim okresie twrczoci wielkiego mistrza opery. Smareglia ksztaci si w Mediolanie, zdoby sobie szybko rozgos jako autor oper
(Preziosa, La Falena); w r. 1900 straci wzrok.
Pisa te muzyk kocieln i pieni. Rwienikiem Verdiego by Errico (Enrico) Petrella
(1813-1877), ktry studiowa w Neapolu,
w wieku lat 16 napisa oper Il diavolo colordi
rosa i szybko osign rozgos najwybitniejszego po Verdim kompozytora operowego. Napisa 25 oper (m.in. Mario Visconti, La Contessa
dAmalfi i Bianca Orsini). Rwienikiem Smareglii natomiast by Alfredo Catalani (1854-1893),
autor oper i poematu symfonicznego Ero e Leandro.
397. Boito

Arrigo Boito (1842-1918), poeta i kompozytor

operowy, by synem Wocha i Polki Jzefiny
Radoliskiej. Entuzjazmowa si muzyk Beethovena i Wagnera. Wiele podrowa. W r.
1868 zadebiutowa jako kompozytor sceniczny
oper Mefistofele (wg obu czci Fausta Goethego); w Mediolanie dzieo to zostao le przyjte, ale z biegiem czasu odkryto jego wielkie
walory i do dzi jest ono w repertuarze wielu
scen. Oper Nerone (nieukoczon) ukoczy
i wystawi Arturo Toscanini. Boito by te
znakomitym librecist (m.in. napisa libretta do
Otella i Falstaffa Verdiego oraz do opery La
Gioconda Ponchiellego) oraz autorem nowel.
398. Ponchielli i inni
Amilcare Ponchielli (1834-1886) studiowa
w Mediolanie, dziaa jako organista w Cremonie, tu te wystawi swoj oper I Promessi
sposi (do tekstu Manzoniego). Dzieo to przynioso mu spory sukces, podobnie jak najbardziej znana opera Gioconda (1876). Pozostae 12
oper przeszo bez echa. Ponchielli pisa rwnie
balety i muzyk kocieln. Skomponowa te
Hymn pamici Garibaldiego. Z innych dzie
Ponchiellego warto zachowa Kwintet na instrumenty dte i fortepian. Z nastpnego pokolenia twrcw operowych wybi si obok Puc-

ciniego Giordano. Umberto Giordano

(1867-1948) da si pozna jako autor oper Fedora i Andrea Chenier (napisa te 8 innych
oper); by gorcym zwolennikiem jednolitego
zapisu partyturowego. Kompozytorami quasi-werystycznych oper woskich byli ponadto:
Francesco Cilea (1866-1950; opery: Tilda i Adriana Lecouvreur), Gellio Benvenuto Coronaro
(1863-1916; opery: Jolanda, Festa a Marina)
i Riccardo Zandonai (1883-1944; ucze Mascagniego, opera: Francesco da Rimini).
399. Opera werystyczna
Opera powstaa we Woszech i bya obok
muzyki kocielnej domen zainteresowa
pokole twrcw. Kade kolejne pokolenie
miao odmienn wizj dziea dramatycznego.
Przy kocu XIX wieku pojawia si we woskiej
muzyce operowej kierunek werystyczny, oparty
na nowej zasadzie wyboru tematu. Kompozytorzy odwracaj si od tematyki fantastycznej,
kultywowanej z takim zapaem w okresie romantyzmu, i poszukuj materiau bliskiego
rzeczywistoci, nie ogldajc si na ostro zarysowywanych problemw. Historia, mistyka,
legendy wszystko to musiao kiedy ustpi
samemu yciu, prawdzie o nim. Woano
o prawd i rzeczywisto, krytyka oper od lat

sza przecie w tym kierunku. Zalki opery

werystycznej mona dostrzec ju w angielskiej
ballad opera, w ktrej oszustwo, przestpstwo
i zmysowo byy rwnie dobrym tematem
jak dzieje greckich bogw. W literaturze Zola
czy Ibsen potrafili pokaza, czym jest ycie
malowane prawdziwie i co moe by tematem
sztuki. Weryci zamienili wagnerowskiego bohatera na chopa sycylijskiego, ktrego honor
na przykad wart by rwnie interesujcej
oprawy operowej, jak pragnienie zemsty
u monego wadcy. Weryzm operowy sta si
jakby odpowiednikiem naturalizmu w literaturze. Wedug werystw (z ich gwnym przedstawicielem Puccinim) podstaw opery mia
by temat i jego rozwinicie fabularne; w przeciwiestwie do wikszoci zabiegajcych
o powodzenie wspczesnych im twrcw
operowych weryci uwaali, e publiczno naley fascynowa nie tylko muzyk, lecz przede
wszystkim sam tematyk opery. Std pochodzi
ich dbao o jasn, zrozumia akcj i o muzyk suc jej podkreleniu, nie zniweczeniu,
co tak czsto w operach si zdarzao. Pewne
elementy filozofii weryz mu wprowadzi ju
Verdi (Traviata, Rigoletto, Bal maskowy).
400. Puccini

Giacomo Puccini (1858-1924) pochodzi z licznej rodziny muzykw, dziaajcych od dawna

w miecie Lucca jako kapelmistrze i nauczyciele
muzyki, a take jako kompozytorzy muzyki kocielnej. Puccini studiowa najpierw w Lucce,
potem w Mediolanie (pod kierunkiem Bazziniego i Ponchiellego). Jego pierwsze prby
operowe wyglday mizernie, mimo to wydawca Ricordi widzc w nim wielki talent
dramatyczny popiera go, wynajdywa mu librecistw i doprowadzi do napisania oper,
ktre
przyniosy
kompozytorowi
sukces
i majtek; byy to opery: Manon Lescaut (1893,
wg A. F. Prvosta dExils), a zwaszcza La
Bohme (Cyganeria, l896, wg H. Murgera). Puccini podejmowa tematy operowe ju ujte bez
powodzenia przez innych. Nie zraao to kompozytora, przeciwnie, chcia jakby udowodni,
e muzyk mona uszlachetni niedostatki libretta. Kolejne dwa dziea Pucciniego: Tosca z r.
1900 (wg V. Sardou) i egzotyczna w tematyce
literackiej i muzycznej Madame Butterfly (1904),
stanowiy szczytowe osignicia twrczoci
kompozytora, a zarazem przykady scenicznie
najbardziej udanych idei technicznych kompozytora. Puccini oddziaywa na suchaczy
wszystkich kontynentw; mia niezwyky
zmys efektu teatralnego. Ostatnie opery nie
przyniosy mu ju takiego powodzenia. W r.

1910 powstaje Dziewcz z Zachodu, w 1917 opera

komiczna Jaskka, w 1918 Tryptyk zoony
z jednoaktwek Paszcz, Siostra Angelica, Gianni
Schicchi. Prb przeniesienia chiskiej bani C.
Gozziego Turandot na scen przerwaa mier
(na podstawie wielu notatek drug cz
ostatniego aktu dokoczy F. Alfano; cao
wystawiono w r. 1926). Oprcz oper Puccini
pozostawi msz, 2 kantaty i nieco muzyki kameralnej bez wikszego znaczenia.
401. Mascagni i Leoncavallo
Obok Pucciniego dwaj twrcy przyczynili si
do rozgosu i rozwoju opery werystycznej: Pietro Mascagni i Ruggiero Leoncavallo. Tak si
zoyo, e wanie oni obaj ubiegali si
o nagrod na konkursie, ktry urzdzi wydawca mediolaski Sonzogno w r. 1890. Mascagni przedoy wwczas jednoaktwk
Cavalleria rusticana, a Leoncavallo Pajace.
Zwyciy w tym pojedynku Mascagni, ale nie
dlatego, e jego dzieo oceniono wyej, lecz
z powodu niedopenienia przez Leoncavalla
warunkw konkursu (nadesa oper dwuaktow, podczas gdy konkurs rozpisano na oper
jednoaktow). Pietro Mascagni (1863-1945)
ksztaci si w Livorno i Mediolanie i dziaa
jako dyrygent w Parmie. Nzwiskojego stao si

gone po konkursie. Oper Cavalleria rusticana

(Rycersko wieniacza) wystawiono w r. 1890
w Rzymie. Mascagni pisa te msze, dziea
symfoniczne, operetki i inne opery (z nich najgoniejsze byy: Amico Fritz, 1891, i Il piccolo
Marat, 1921), ale dla publicznoci mia zosta
tylko autorem tej jednej jednoaktwki. Ruggiero Leoncavallo (1857-1919) by nie tylko muzykiem, ale i literatem, tumaczem i dziennikarzem. Pagliacci (Pajace) z cudown rol
gwn (Canio), ktr piewa znakomicie Caruso, miay sta si rwnie jedynym znanym
dzieem i tego kompozytora. Z innych oper Leoncavalla na uwag zasuguj La Bohme (1897)
i Maia (1910). Pisa te operetki, muzyk chraln i symfoniczn.
402. Wolf-Ferrari
Ermanno Wolf-Ferrari (1876-1948), syn
Niemca (malarza) i Woszki, cho uczy si
muzyki od 6. roku ycia, zrazu chcia zosta
malarzem. Kompozycj studiowa w Monachium, tu te debiutowa wczenie jako autor
muzyki symfonicznej. W latach 1902-1907 by
dyrektorem konserwatorium w Wenecji. Tworzy opery o tematyce komicznej, czc elementy woskiej opery buffa z impulsami muzyki nowszej. Z jego dzie tego typu wymieni

trzeba: Te Donne curiose (Ciekawe niewiasty,

1903), L quattri rusteghi (Czterech gburw, 1906),
Il segreto di Susanna (Tajemnica Zuzanny, 1909)
oraz Wery styczn oper ludow I Giojelli delia
Madonna (Klejnoty Madonny, 1911). Pisa te
dziea symfoniczne ( Trittico, 1936), koncerty instrumentalne, utwory kameralne i religijne
(m.in. oratorium Thalita Kurm). Wan pozycj
w dorobku kompozytora jest oratorium La Vita
nuova (Nowe ycie) wg poematu Dantego
o tyme tytule.
403. Gounod i Massenet
Charles Gounod (1818-1893) studiowa w Paryu u Halvyego i Para. Jako laureat Nagrody
Rzymskiej przebywa przez 3 lata w Rzymie,
gdzie mia okazj pozna muzyk Palestriny.
By pewny, e zostanie kompozytorem muzyki
kocielnej, a nawet ksidzem. Spenio si tylko
to pierwsze: Gounod jest autorem mszy (Messe
Solennelle), motetw, kantat i 4 oratoriw,
a nade wszystko owego najpowszechniej
w kociele znanego utworu Mditation sur le
premier Prlude de Bach (1852) czyli popularnej
kompozycji Ave Maria, w ktrej autorstwo
Gounoda przysuguje tylko melodii, gdy
akompaniamentem jest zacytowane in crudo
Preludium C-dur z Wohltemperiertes Klavier

Bacha. Pierwsze dwie prby operowe nie powiody si. Wicej szczcia mia Gounod
z oper Le Mdecin malgr lui (Lekarz mimo
woli, 1858, wg Moliera). W r. 1859 pojawia si
na scenie paryskiej opera Taust (wg Goethego),
ktra ujawnia najistotniejsze cechy operowego
talentu kompozytora: jego subtelny liryzm,
barwn instrumentacj, a przede wszystkim
umiejtno pisania popisowych arii dla wokalistw. Niezwykle popularna jest zwaszcza baletowa muzyka z opery Faust. Mireille i Romeo
i Julia dwie pniejsze opery Gounoda
osigny rwnie wielkie powodzenie na scenie paryskiej. Swoj twrczoci operow Gounod walnie przyczyni si do odnowy (zagroonej stale przez oper wosk i niemieck)
francuskiej opery. Twrca 23 oper Jules Messenet (1842-1912) by najmodszym z 11 rodzestwa. Studiowa w Paryu u A. Thomasa, uczy
w konserwatorium, ktre potem prowadzi
przez dugie lata. Jego twrczo operowa, czc efektowny, ogromny patos wielkiej opery
w stylu Meyerbeera z lirycznym sentymentalizmem Gounoda, miaa niezwyke powodzenie. Manon (1884), Werther (1891) i Don Quichote (1910) nale do najbardziej popularnych
oper Masseneta. Pod koniec ycia kompozytor
zbliy si do idei Wagnera i werystw wo-

skich. Pisa te oratoria, kantaty, dziea orkiestrowe, kameralne i pieni.

404. Thomas, David i Delibes
Ambroise Thomas (1811-1896) studiowa
w Paryu, przebywa przez jaki czas we Woszech; w Paryu powici si niemal wycznie
twrczoci dramatycznej. Jednak wikszo jego
oper nie miaa na scenie dugiego ywota. Dopiero Mignon i Hamlet przyniosy kompozytorowi pewien rozgos. Thomas pisa te muzyk
kocieln (Requiem, Messe solennelle), balety
i muzyk kameraln. Flicien Csar David
(1810-1876) ksztaci si w Paryu pod kierunkiem Cherubiniego, jako mody czowiek przyczy si do sekty saint-simonistw, a kiedy
sekt rozwizano, uda si wraz z innymi apostoami na wschd (do Konstantynopola
i Egiptu). Powrciwszy do Francji, zamieszka
na wsi, gdzie odda si pracy twrczej. Napisa
symfoni w formie ody Le desert (Pustynia,
1844), w ktrej chcia przedstawi wraenia ze
swej podry orientalnej. W dziejach muzyki
moe by uwaany za pioniera muzyki egzotycznej, prekursora Roussela i Messiaena. Pisa
te dziea kameralne i opery, spord ktrych
sukces przyniosa ma Lalla Roukh (1862). Leo
Delibes (1836-1891) ksztaci si na piewaka,

tworzy wietne balety (Coppelia, 1870, Sylvia,

1876) i opery (m.in. Lakme, 1883) o wyrazistej
melodyce, barwnie instrumentowane.
405. Bizet
Georges Bizet (1838-1875) by synem nauczyciela piewu i ju jako 9-letni chopiec zosta
przyjty do konserwatorium paryskiego, gdzie
w cigu 10 lat nauki (kompozycj studiowa
u Halvyego) zdoby szereg nagrd, a w kocu
i Nagrod Rzymsk. 24-letni kompozytor wystawia po powrocie z Woch Les Pcheurs
de perles (Poawiacze pere), dzieo przyjte
chodno (pniej miao ono wiadczy o znakomitym talencie modego kompozytora, podobnie jak jego Symfonia, dzieo 17-letniego
chopca). Nie przyniosy te podanych sukcesw nastpne opery Bizeta: Pikne dziewcz
z Perth i Djamileh. Bizet zwrci si ku twrczoci symfonicznej, by w ostatnich miesicach
swego ycia napisa swoje najwiksze dzieo:
Carmen. W r. 1875 wystawiono Carmen (wg
Prospera Mrime), oper o niezwykej i fascynujcej sile dramatycznej, formalnie niemal
doskona, przepenion naturaln melodyjnoci i icie francuskim wdzikiem. Carmen jest
dzi jedn z najczciej grywanych oper na
wiecie. Gdyby Bizet y duej, mgby ode-

gra w muzyce francuskiej tak role, jak Wagner

w niemieckiej czy Verdi we woskiej. Zmar
jednak w trzy miesice po wystawieniu Carmen. Z jego dzie orkiestrowych popularno
zdobyy 2 suity koncertowe uoone z muzyki
do melodramatu A. Daudeta LArlsienn (Arlezjanka). Wielkim entuzjast Bizeta by Nietzsche
(pisma: Der Fall Wagner i Randglossen zu Carmen). Bizet stanowi w europejskiej muzyce
XIX wieku trzecie ogniwo rozwoju muzyki
operowej. Obok Wagnera i Verdiego, reprezentujcych biegunowo rne tendencje, Georges Bizet wnis do opery klarowno i zmysowo, ktrej dugo jeszcze po nim nikt w tym
gatunku osign nie potrafi. Mao znane s
fortepianowe utwory Bizeta i jego pieni, cho
i w nich odzwierciedla si subtelna natura
twrcy Carmen.
406. Saint-Sans i Lal
Camille Saint-Sans (1835-1921) da si pozna
bardzo wczenie jako nieprzecitny pianista
i kompozytor. By wietnym pedagogiem,
wspzaoycielem Narodowego Towarzystwa
Muzycznego. Dziaa te jako pisarz muzyczny,
autor ksiek o muzyce i esejw na temat archeologii, religii i astronomii, za ktr przepada. Zasugi kompozytora polegaj na wpro-

wadzeniu do muzyki francuskiej na wielk

skal muzyki symfonicznej. Pisa poematy
symfoniczne, suity i symfonie (III Symfonia,
1869), pisa te koncerty instrumentalne
o wielkim rozmachu (wrd nich popularne s:
Koncert wiolonczelowy a-moll i Koncert fortepianowy g-moll). Duy rozgos zdoby poemat
symfoniczny Danse macabre (1874). Najpopularniejszym dzieem scenicznym kompozytora
bya opera Samson i Dalila, wystawiona
w Weimarze w r. 1877. W repertuarze skrzypkw utrzymay si dwa znakomite utwory:
Introduction et Rondo Capriccioso na skrzypce
i orkiestr oraz Havanaise. Z dzie orkiestrowych najpopularniejszy jest Karnawa zwierzt
(Le Carnaval des Animaux, 1886, cykl 13 utworw, wrd ktrych znajduje si popularny abd).Edouard Lal (1823-1892), kompozytor
francuski pochodzenia hiszpaskiego, by
twrc niezwykle samodzielnym. Kiedy w Paryu nastaa moda wycznie na komponowanie oper pisa muzyk kameraln, tworzy
utwory orkiestrowe w czasie, gdy naleao
pisa je z przeznaczeniem dla baletu. W kocu
i on napisa oper i balet, ale dziea te nie
zdobyy powodzenia (cho opera le Roi dYs,
1888, ma due znaczenie w historii opery francuskiej). By autorem 4 koncertw skrzypcowych, z ktrych jeden, Symphonie espagnole

(1875), przynis mu duy rozgos.

Bardzo
wysoko stawiany jest te jego Koncert wiolonczelowy (1877).
407. Vieuxtemps i Sarasate
W drugiej poowie XIX wieku dwaj skrzypkowie zdobyli saw wybitnych wirtuozw:
Belg Vieuxtemps i Hiszpan Sarasate. Henri
Vieuxtemps (1820-1881)ju wystpowa majc 9
lat. Wyksztaci si pod kierunkiem Reichy
w Paryu na kompozytora, dziaa w Petersburgu jako skrzypek nadworny cara Mikoaja,
pniej koncertowa; uczy te w konserwatorium w Brukseli, ale czciowy parali uniemoliwi mu zarwno gr, jak i uczenie.
Vieuxtemps napisa 6 koncertw skrzypcowych,
bardzo
wirtuozowskich
(najpopularniejsze
z nich s IV i V), 2 koncerty wiolonczelowe,
sporo muzyki kameralnej i wartociow literatur pedagogiczn na swj instrument. Pablo de
Sarasate (Pablo Martin Mliton Sarasate
y Navascuez, 1844-1908) wystpowa ju
w wieku lat 10 na dworze w Madrycie. By
uczniem Alarda w konserwatorium paryskim.
Podre koncertowe zaprowadziy go jako bodaj
pierwszego skrzypka tej klasy a do krajw
orientalnych i Ameryki. Wielu kompozytorw
napisao specjalnie dla niego swoje koncerty

skrzypcowe (m.in. Edouard Lal swoj

Symphonie espagnole, Bruch swj II Koncert
skrzypcowy, a Saint-Sans synne Rondo capriccioso i a trzy koncerty skrzypcowe). Sarasate
gra nieporwnanie, podziwiano zwaszcza jego
bajeczn technik, czysto intonacji i pikny
ton. Z utworw Sarasatego w repertuarze
skrzypcowym utrzymay si: Fantazja z opery
Carmen, Tace hiszpaskie, a przede wszystkim
synne Melodie cygaskie.
408. Gade
Dusk muzyk najpeniej reprezentowali
dwaj zaoyciele szkoy narodowej Hartmann
i Gade, czcy elementy wczesnego romantyzmu niemieckiego z pierwiastkami rodzimej
muzyki
ludowej.
Johan
Peder
Emilius
Hartmann (1805-1900) by autorem oper, baletw, Koncertu skrzypcowego, dzie fortepianowych i pieni. Jego zi Niels Gade (1817-1890),
syn budowniczego instrumentw, by samoukiem ksztaci si i dziaa przez jaki czas
w Niemczech i wsawi si (zapomnianymi
dzi) 8 symfoniami; wrd nich stosunkowo
najbardziej znana jest I Symfonia. Pisa te
kantaty i utwory kameralne w stylu bliskim
wczesnym romantykom niemieckim (kwartety
smyczkowe). Znane s jego fortepianowe

Akwarele, ujte w 3 zeszytach. O wielkim talencie kompozytora wiadczyo jego pierwsze

opus: uwertura Echa z Ossiana. Z innych dzie
Gadego wymieni trzeba: kantat ElverskudKoncert skrzypcowy. Gade reprezentuje w muzyce europejskiej duski romantyzm, wicy
mendelssohnowsk poetyczno z do surow
rodzim melodyk.
409. Svendsen i Sinding
Reprezentant muzyki norweskiej Johan
Severin Svendsen (1840-1911) studiowa jak
wielu kompozytorw skandynawskich w Lipsku, przebywa te w Paryu, Rzymie i Londynie, prowadzi w Oslo koncerty towarzystwa
muzycznego, a wiatach 1883-1908 by kapelmistrzem dworskim w Kopenhadze. Pisa symfonie, koncerty instrumentalne (m.in. Koncert
skrzypcowy, 1870), muzyk kameraln i pieni.
Talent jego najpeniej wyraa si w maych
formach; du popularno zdoby sobie Romans na skrzypce i fortepian. Christian Sinding
(1856-1941) by uczniem najwybitniejszego badacza folkloru norweskiego, Ludviga Mathiasa
Lindemana. Studiowa rwnie w Lipsku i da
si pozna przede wszystkim jako autor pieni
i utworw fortepianowych (popularne Szmery

wiosny). Pisa te symfonie, koncerty instrumentalne, dziea kameralne i opery.

410. Grieg
Norweg Edvard Grieg (1843-1907) dziaa jako
kompozytor, pianista i dyrygent, wiele podrowa, ksztaci si w Lipsku. Twrczoci swoj
zdoby miano Chopina Pnocy, a muzyce
norweskiej popularno. By wietnym pianist, tote jego twrczo koncentruje si wok
muzyki fortepianowej. By autorem bardzo
udanych miniatur fortepianowych, licznych
opracowa (dzie wasnych) na fortepian, sonat
instrumentalnych (wrd ktrych wane miejsce zajmuj 2 skrzypcowe sonaty, liryczna Sonata F-dur i dramatyczna c-moll), Kwartetu
smyczkowego (1878) i kilku dzie orkiestrowych,
wrd ktrych znane s zwaszcza Suita
z czasw Holberga (1884) i 2 suity do Peer Gynta
Ibsena (1876). Napisa te ponad 250 pieni.
Szczegln popularno przynis mu Koncert
fortepianowy a-moll (1869), nawizujcy do
ulubionego Schumanna. Stojc z dala od rzeczywistych folklorystycznych rde ludowej
muzyki norweskiej, Grieg komponowa w klimacie tej muzyki. Odgranicza si wyranie od
szeroko pojmowanej muzyki skandynawskiej,
a wic od muzyki duskiej i szwedzkiej, dbajc

starannie o zachowanie pnocnego kolorytu

dziki melodyce, harmonice i od taca pochodzcej rytmice; bardziej ni folklor interesoway
go obrazy przyrody, ycia i legend narodowych.
Mia wielki wpyw na wielu kompozytorw
pnocnej Europy i Ameryki. Jego (wedug
wasnego okrelenia kompozytora) antyromantyczna postawa wiedzie muzyk do ideaw Musorgskiego i Bartka.
411. Offenbach i operetka paryska
Oto jedna z przeomowych dat: 5 lipca 1855 na
Polach Elizejskich w Paryu pochodzcy z Kolonii, przedsibiorczy Jacques Offenbach otworzy wasny teatrzyk Les Bouffes Parisiens, dajc na pocztek dwie swoje jednoaktwki La
nuit blanche i Les deux aveugles; tre tych jednoaktwek baha, lecz aktualna, zabawna
w scenach i w muzyce, sowem: rozrywka.
Jacques (a waciwie Jakob) Offenbach
(1819-1880) uczy si gry skrzypcowej i z wybitnymi rezultatami gry wiolonczelowej,
a nastpnie studiowa w paryskim konserwatorium. Studiw nie skoczy, gra w orkiestrze,
douczajc si kompozycji dorywczo u Halevyego. Muzyka salonowa i taneczna, oto co
pisa z atwoci, cho wci marzy o operze.
By moe na tym tle powstaa u niego idea

satyrycznej parodii opery i dramatu francuskiego, pniej rozwinita do formy, ktrej

nazwa wzia si od opery (operettato zdrobnienie opery). czc elementy francuskiej
opery komicznej i popularnego w Paryu wodewilu, Offenbach stworzy model operetki
paryskiej, z dwoma najbardziej dla tego gatunku typowymi dzieami: Orfeuszem w piekle
(1858) i Pikn Helen (1864). Nie od razu operetka przybraa waciwe formy, najpierw byy
to drobne opery komiczne o bardzo nikych
ambicjach. Prekursorem tego rodzaju krtkich
oper by sawny pianista Henry Charles Litollf
(1818-1891). Offenbach napisa w sumie okoo
90 operetek, wrd ktrych oprcz wspomnianych wybijaj si Zalubiny pod latarni, ycie
paryskie, Wielka ksina Gerolstein i Bandyci,
wielokrotnie grane na scenach caej Europy.
Muzyka jest tu elementem bardzo wanym
i trzeba przyzna, e z najbardziej paskiego
tematu Offenbach umia rozwin narracj
wcale sensown, Przewaaj melodie o formie
zamknitej i najprostszym akompaniamencie
oraz ywe tace, wrd ktrych kankan zajmuje
miejsce niemal takiejak walc w operetce wiedeskiej. Jednak bodaj najwikszym osigniciem Offenbacha s pisane pod koniec ycia Les
Contes dHoffmann (Opowieci Hoffmanna),
opera romantyczna wystawiona ju po mierci

kompozytora, w r. 1881. Z innych wybitnych

przedstawicieli paryskiej operetki trzeba wymieni Charlesa Lecocqa (1832-1918), autora
granych po dzie dzisiejszy operetek Mamsell
Angt i Girofl-Girofla, Florimonda Hervgo
(1825-1892; 80 operetek, wrd nich Mamsell
Nitouche, l883), Oliviera Mtra (1830-1889; 19
operetek) oraz Lo Delibesa, wspomnianego ju
autora baletw i operetek. Kompozytorzy pniejsi nie s ju dzi znani, z wyjtkiem
Jean-Roberta Planquettea (1848-1903), autora
opery komicznej Les Cloches de Corneville oraz
operetki Rip Van Vinkle. Tu te naley wspomnie o angielskich kompozytorach operetek
(Arthur Seymour Sullivan, 1842-1900, autor The
Mikado i 21 innych operetek, oraz Sidney Jones,
1861-1946, autor 10 operetek, wrd nich
Geisha).
412. Wiedeski walc
Czasy Kongresu Wiedeskiego (1814-1815),
zwoanego z inicjatywy zwycizcw napoleoskiej Francji i gromadzcego przedstawicieli
krajw caej Europy, wytworzyy w Wiedniu
mod muzyczn. Mod sta si wiedeski walc.
Walca taczono na dworze cesarza (3000 osb
szlachty i mieszczan, bo cesarz austriacki
by dla mieszczastwa askawy brao udzia

w balach dworskich, rzecz w monarchistycznej

Francji nie do przyjcia). Kompozytorzy walcw
pojawili si jak na zawoanie. Forma walca
wiedeskiego ustalia si do szybko. Wybitnymi autorami walcw byli Josef Lanner i Johann Strauss starszy. Josef Lanner (1801-1843)
da si pozna jako autor polek, marszw, kadryli i lendlerw, ale gwnym atutem jego
dorobku w tym lejszym zakresie byy walce
(ponad 100). Ojciec krla walcw, Johann
Strauss starszy (1804-1849), najpierw by altowiolist w orkiestrze Lannera, pniej sam zaoy zesp, z ktrym wiele podrowa po
Europie. By autorem 251 kompozycji, gwnie
walcw, polek, galopw i marszw (wrd nich
najpopularniejszy Marsz Radetzkyego). Walce
pisa te brat krla walcw Josef Strauss
(1827-1870). Operetki wiedeskie tworzyli take
Michael Ziehrer (1843-1922), Richard Hellberger
(1850-1914), Karl Millcker (1842-1899) i Karl Zeller (1842-1898), a w nastpnej generacji Franz
Lehr, Oskar Straus (1870-1954), Leo Fali
(1873-1925) i Imre Klmn (1882-1953). Podobnie
jak Lehr, Klmn by z pochodzenia Wgrem i
jak on wprowadza do operetki wiedeskiej
elementy muzyki wgierskiej i cygaskiej; najsynniejsze operetki Klmna: Manewry jesienne, Ksiniczka czardasza i Hrabina Marica.

413. J. Strauss i operetka wiedeska

Osobny rozdzia w dziejach muzyki stanowi
klasyczna operetka wiedeska, najbardziej oryginalny produkt artystyczny swoich czasw. Jej
wybitnym przedstawicielem by Franz von
Suppe, ale najwikszym twrc klasycznej operetki wiedeskiej mia jednak zosta Johann
Strauss modszy (1825-1899), autor niezapomnianych walcw, penych blasku i wytwornoci, muzycznie napisanych tak doskonale, e
budziy zazdro nawet wybitnych twrcw
muzyki powanej. Johann Strauss (modszy)
rozwin i udoskonali form walca wiedeskiego, skadajcego si z reguy ze swobodnego wstpu (niekiedy znakomicie oddajcego
nastrj caego utworu), 5 zazwyczaj walcw
(ujtych w formie a b a) i kody, w ktrej powtarzay si wszystkie waniejsze melodie.
W walcach atmosfera wiedeska oddana jest
z doskonaoci wprost niezwyk (podziwiali
Straussa i Wagner, i Brahms). W przeciwiestwie do wielu bezmylnych producentw lejszej muzyki tanecznej Strauss wprowadza
w swoich walcach bogat rytmik, rozwija
gitk lini melodyczn i harmoni, tworzy
z tacw niemal symfonicznie pomylan
muzyk (melancholijny i nerwowy autor sam
nie taczy). W sumie napisa 479 dzie rnej

wielkoci, od krtkich polek a po rozbudowane

operetki. Wrd walcw szczeglnie znane s:
Nad piknym modrym Dunajem (1867), ycie
artysty, Opowieci Lasku Wiedeskiego, Wino,
kobieta i piew, Wiedeska krew (1870), Re
Poudnia, Odgosy wiosny oraz Walc cesarski
(1888); z operetek: Zemsta nietoperza (1874), Wesoa wojna, Noc w Wenecji, Baron cygaski i zestawiona z melodii Straussa przez Adolfa Mullera juniora Wiedeska krew. Obok wtkw
miosnych wprowadza Strauss do swoich
operetek nawet wtki patriotyczne, a szeroka
popularno jego dzie sprawia, e jak twierdzono np. Baron cygaski przyczyni si do
utrwalenia porozumienia austro-wgierskiego
w wikszym stopniu ni dyplomaci, politycy
i publicyci.
414. Supp i Lehr
Operetka wiedeska nie pojawia si od razu.
Umieszczenie walca na scenie kusio jednak
wielu kompozytorw wczesnej muzyki popularnej. W tym samym czasie co Offenbach kapelmistrz teatrw wiedeskich Franz von Supp
(waciwie: Francesco Ezechiele Ermenegildo
Cavaliere Supp Demelli, 1819-1895), syn Belga
i Wiedenki, wystawi w cigu kilku lat szereg
operetek moe nie tak satyrycznych i frywol-

nych jak operetki Offenbacha, ale nie mniej

beztroskich i melodyjnych. Z jego operetek (31)
trwalsze sukcesy miay: Pikna Galatea, Lekka
kawaleria, Fatinitza i Boccaccio. Wrd wodewilw, od ktrych rozpocz sw lejsz twrczo
sceniczn, najlepszym okaza si wodewil Chop
i poeta, 1846, z bardzo popularn uwertur. Von
Supp ksztaci si u Sechtera w Wiedniu; napisa te Symfoni i kilka dzie religijnych. Jest
klasykiem operetki wiedeskiej, ktra wier
wieku pniej znalaza znakomitego kontynuatora w osobie Lehra. Franz (Ferenc) Lehr
(1870-1948), Wgier z pochodzenia, studiowa
w konserwatorium w Pradze i pisa najpierw
utwory instrumentalne (2 koncerty skrzypcowe,
sonaty skrzypcowe), pniej za okoo 30 operetek, wrd ktrych szczegln popularno zyskay: Wesoa wdwka (1905), Hrabia Luksemburg (1909), Cygaska mio, Ewa, Paganini
(1925), Kraina umiechu (1929) i Giuditta.
Wprowadza do operetek wgierskie i egzotyczne elementy. Libretta operetek Lehra, nieprawdopodobnie szablonowe i banalne, sprawiy, e gatunek ten do szybko wymar. Po
Lehrze nie byo ju kompozytorw, ktrzy by
umieli stworzy z melodii operetkowych autentyczne przeboje.
415. Sierow i Rubinstein

Muzyka rosyjska do szybko podzielia si

na dwa przeciwstawne obozy. Jeden stanowili
kompozytorzy kosmopolityczni. Aleksandr Sierow by kompozytorem sprawnym, ale
o orientacji zachodniej. Pisa opery (Judyta,
Rogneda i Wraa sia), oratoria, kantaty, pieni
i utwory symfoniczne, jego znaczenie polega
jednak gwnie na dziaalnoci krytycznej. By
zwolennikiem Wagnera. Obok Sierowa gwnym reprezentantem formacji kosmopolitycznej
by Anton Rubinstein (1829-1894), znakomity
pianista wirtuoz, autor opery Demon i symfonii
Ocean, pieni, symfonii, koncertw instrumentalnych i utworw fortepianowych, wrd
ktrych znana jest Melodia (F-dur, 1853), zwolennik muzyki wagnerowskiej, jego opery nie
maj wszake nic z Wagnerem wsplnego.
Drugi obz zgrupowa si wok ucznia Glinki,
Aleksandra Dargomyskiego, ktry do wolno,
ale konsekwentnie przeszed spod wpyww
Aubera i Meyerbeera na stron muzyki narodowej.
416. Potna Gromadka. Baakiriew i Cui
Na podou demokratycznych idei lat szedziesitych, w oparciu o wzory Glinki i Dargomyskiego piciu kompozytorw usiowao

przeobrazi muzyk rosyjsk w muzyk narodow, woln od wpyww zachodnich. Do tej

grupy, nazywanej Potn Gromadk, naleeli:
Baakiriew, Borodin, Cui, Musorgski i Rimski-Korsakow. Grupa ta (zwana te Grup Piciu,
Parti Baakiriewa czy Szko Modorosyjsk)
powstaa w r. 1867. Baakiriew poprowadzi
wwczas (na wystawie etnograficznej) koncert
zoony z dzie sympatyzujcych z jego ruchem
twrcw. Zachwyci si ich muzyk krytyk
Stasow, ktry te nada im miano maej, ale
potnej gromadki. Przywdc Potnej Gromadki by Milij Baakiriew (1837-1910), wietny
pianista i dyrygent, namitny zwolennik zbierania folkloru rodzimego. W swojej muzyce
siga po tematy orientalne (np. w popularnej
fantazji Islamej na fortepian, 1869). Jego muzyka fortepianowa bya bliska Chopinowi, ktrego uwielbia (suita orkiestrowa Chopiniana;
Baakiriew by te inicjatorem wzniesienia
pomnika Chopina w elazowej Woli, pisa
wzorem Chopina mazurki, nokturny, walce
i scherza). Autor dzie orkiestrowych (uwertury, symfonie), kameralnych i pieni, w uwerturach posugiwa si rwnie tematami hiszpaskimi i czeskimi. Nie by zatem sam twrc
par excellence narodowym (jako jedyny z grupy
nie pisa oper). By wspzaoycielem petersburskiej bezpatnej szkoy muzycznej, umoli-

wiajcej studia nawet najbiedniejszym. Cezar

Cui (1835-1918), ucze i przyjaciel Moniuszki
(pisa pieni do tekstw Adama Mickiewicza),
w przeciwiestwie do pozostaych czonkw
Potnej Gromadki nie by skonny przej ich
ideaw uprawiania muzyki narodowej. Jego
ideaem by Schumann, a take Chopin i Liszt.
Napisa szereg dzie fortepianowych, ponad
200 pieni, sporo muzyki orkiestrowej i kameralnej, a take 10 oper (m.in. Jeniec kaukaski,
William Ratcliff, Angelo, Crka kapitana) i
pierwsze na gruncie rosyjskim 4 opery dziecice oraz dziea chralne. Jako publicysta gorco propagowa idee Potnej Gromadki.
417. Borodin
Z wyksztacenia lekarz i chemik Aleksandr
Borodin (1833-1887) uprawia muzyk niezawodowo. Zasadnicze znaczenie dla Borodina
miao spotkanie z Baakiriewem w 1862 roku;
wtedy to przej si ide stworzenia nowego
orientalizmu rosyjskiego. W tym duchu napisany jest poemat symfoniczny W stepach Azji
rodkowej oraz opera Knia Igor ze synnymi
Tacami poowieckimi. Tematem Kniazia Igora
byo staroruskie Sowo o puku Igora. W dziele
tym Borodin okaza si wysokiej klasy nowatorem w dziedzinie harmoniki i rytmiki, a take

penej wigoru i barwnoci instrumentacji. Jego

muzyka wyrasta z podoa ludowego, a przede
wszystkim z rosyjskiej pieni epickiej. Jako ceniony naukowiec, mia bardzo niewiele czasu
na twrczo kompozytorsk; jego dorobek jest
przeto niewielki: 2 symfonie (z nich popularna
jest II zwana Bohatersk, 1876), 2 kwartety
smyczkowe, Sekstet smyczkowy, Kwintet fortepianowy, pieni i romanse. Twrczo jego
miaa obok muzyki Musorgskiego wielki
wpyw na Debussyego.
418. Musorgski
Wrd twrcw rosyjskich genialnym kompozytorem okaza si Modest Musorgski
(1839-1881). W Petersburgu uczy si gry fortepianowej, w kompozycji mimo kontaktu
z Baakiriewem pozosta samoukiem. Przeznaczony od 13 roku ycia do kariery wojskowej,
porzuca j, traci majtek i po 5 latach biedy
podejmuje prac urzdnika. Odrzuca wszelkie
reguy, pisa muzyk nowatorsk i nieszablonow. Inspiracj czerpa zachcony do tego
przez pewnego nauczyciela religii z hetero-fonicznej, oryginalnej harmoniki starej rosyjskiej muzyki religijnej i z rosyjskiej pieni
ludowej. Stworzy styl wasny, ktrym utorowa muzyce europejskiej drog do impre-

sjonizmu muzycznego (indywidualne traktowanie harmoniki i wieloznaczno tonalna

Musorgskiego miay wielki wpyw na Debussyego). By wielkim talentem w dziedzinie
muzyki dramatycznej, prekursorem realizmu w
muzyce. Za ycia nie by doceniony. Mimo
braku elementarnego wyksztacenia muzycznego i dziki faktowi, e radykalnie odrzuca
zachodnie zasady kompozycyjne, uchodzi za
najwikszego nowatora muzyki rosyjskiej XIX
wieku. Gwne jego dzieo to opera Borys Godunow do tekstu Aleksandra Puszkina (1869,
przerobiona w 1872). Najlepszymi pieniami
Musorgskiego s Pieni i tace mierci, ujte
w formie scen dramatycznych. Pieni odznaczaj si wyjtkowym realizmem, zwaszcza cykle W izbie dziecicej i Bez soca czy synna
Ballada o pchle. Musorgski nie ukoczy swej
drugiej opery (Chowaszczyzna, 1880, uzupeni
j i opracowa Rimski-Korsakow); w szkicach
pozostaa ludowa fantastyczna opera komiczna
Jarmark soroczyski wg Gogola. Z dzie orkiestrowych znany jest utwr Noc na ysej Grze,
z utworw fortepianowych suita Obrazki
z wystawy (1874, zainspirowana rysunkami
i akwarelami Wiktora Hartmanna), a take
drobne utwory (Na wsi, Intermezzo).
419. Rimski-Korsakow

Nikoaj Rimski-Korsakow (1844-1908), pniejszy wybitny profesor konserwatorium

w Petersburgu, jako oficer marynarki wiele
podrowa (i komponowa: I Symfoni, ktra
bya faktycznie pierwsz rosyjsk symfoni);
zrezygnowawszy ze suby w marynarce, odda
si pracy twrczej i pedagogicznej. Z kompozytorw Wielkiej Pitki mia (zdobyte samodzielnie) najpeniejsze wyksztacenie i dowiadczenie muzyczne. Nawizywa do muzyki Berlioza, Liszta i Wagnera, ale nieobce byy mu
elementy muzyki ludowej i dawnej muzyki kocielnej. Komponowa w stylu bardzo indywidualnym, czc neoromantyczn programowo
z elementami muzyki rosyjskiej, biorc za tematy stare byliny, mity i banie rosyjskie
(a take wschodnie). Lubi prostot diatoniczn, ktr wzbogaca znakomit, oryginaln
instrumentacj. Napisa 15 oper (m.in. nieka,
Sadko, 1896, Ba o carze Satanie, 1899, i satyryczna opera baniowa Zoty kogucik ze synnym Hymnem do Soca, 1907), 3 symfonie, 2
uwertury, Kaprys hiszpaski, obraz symfoniczny
Sadko, poemat symfoniczny Antar (pierwotnie
bya to II Symfonia), znan suit Szecherezada
(1888), Kwintet fortepianowy, Kwartet smyczkowy, okoo 65 pieni, utwory chralne i opracowania rosyjskich pieni ludowych. Do jego

uczniw naleeli m.in. Respighi, Prokofiew

i Gazunow.
420. Czajkowski
Piotr Czajkowski (1840-1893) uchodzi moe
za najwybitniejszego rosyjskiego twrc romantycznego. Studia odby w Petersburgu
u Rubinsteina, w latach 1866-1877 uczy sam
w konserwatorium moskiewskim, oddajc si
rwnoczenie intensywnie kompozycji. Czajkowski znany jest w dziejach muzyki przede
wszystkim jako autor oper(m.in. Eugeniusz
Oniegin, 1878, Dama Pikowa, 1890), baletw
i symfonii. Wielkie znaczenie maj jego balety:
Jezioro abdzie (1876), pica krlewna (1889),
Dziadek do orzechw (1892). One to cakowicie
przeobraziy ten gatunek z muzyki sucej do
taca na scenie w muzyk dramatyzowan, liryczn, czsto na podou ulubionego przez
kompozytora walca. W szeciu symfoniach
kompozytor poszed ladem twrcw zachodnich, zachowujc jednak osobiste tony uczuciowoci, mistyki wiecznego cierpienia, gbokiego patosu i teatralnie przesadnej namitnoci. Z dzie symfonicznych wymieni naley
rwnie uwertury, m.in. Romeo i Julia (1869),
Burza (1873), Francesca da Rimini (1876). Czajkowski jest take autorem koncertw instru-

mentalnych, wrd ktrych najwaniejsze

miejsce zajmuj: Koncert skrzypcowy D-dur
(1879), Koncert fortepianowy b-moll (1875) i Wariacje na lemat rokokowy na wiolonczel i orkiestr, oraz muzyki kameralnej, fortepianowej,
dzie chralnych i 112 pieni i romansw. Czajkowski daleki by od narodowych ideaw artystycznych Potnej Gromadki, niemniej jednak muzyka jego przepojona jest duchem rosyjskim (do cytowania incrudo rosyjskich melodii ludowych wcznie). U mia pozyskiwa
uznanie suchaczy dziki bezporednioci wyrazu i instynktownemu wyczuciu formy. Dar
melodyczny Czajkowskiego by niezaprzeczalny
i on to zjedna mu szerok publiczno. Kompozytor otrzymywa przez dugi czas pensj
6000 rubli rocznie od bogatej wdowy, pani von
Meck, z ktr mimo obfitej korespondencji
nigdy si nie spotka. By te przez jaki czas
dyrygentem wasnych utworw.
421. Znaczenie muzyki Czajkowskiego
Czajkowski przez dugie lata uwaany by za
kompozytora kosmopolitycznego, by moe
dlatego, e nie deklarowa si po stronie rosyjskich ideologw muzyki. Ale mimo to jego
muzyka staa si z czasem wzorem dla przyszych twrcw rosyjskich i radzieckich.

W operach pozostawa lirykiem, ktrym by

z natury (ekstrakty postawy lirycznej znajdujemy
w pieniach Czajkowskiego). Mimo rnorodnych
wtkw treciowych nigdy nie sta si kompozytorem dramatycznym, by raczej autorem scen
lirycznych o wielkiej intensywnoci wyrazu.
Operom powica wiele czasu, podobnie jak baletom, ktre miay mu przynie miano wielkiego
reformatora tego gatunku muzyki w Rosji. W baletach kad nacisk na symfoniczno partii orkiestrowych, ktre tu ju nie su jako akompaniament do taca, jak u wielu innych kompozytorw, lecz staj si symfonicznym programowym podkadem dla rozwinitej akcji scenicznej.
Bliska programowoci jest te symfonika Czajkowskiego. Kompozytor nie okrela dokadnie
programw swoich symfonii, chtnie jednak zaznacza, e ich tre odnosi si do dramatycznych,
subiektywnych przey autora, ktre pozostawia
niekiedy suchaczom do odgadnicia. Jest
pewne, e zaoenia programowe pobudzay
wyobrani kompozytora; moemy si domyla, e bez nich nie powstayby najwybitniejsze dziea tego typu z IV Symfoni (1877), V
(1888) oraz z VI Patetyczn (1893; jak i poprzednie symfonie rwnie czteroczciow,
przepojon tragizmem, nut przygnbienia
i uderzajcym patosem). Blisko programowoci
znajduj si: symfonia Manfred (1885, wedug

Byrona) i inne tego typu symfoniczne kompozycje, noszce tytuy poematw symfonicznych,
fantazji czy uwertur (m.in. obok ju wspomnianych uwertura Rok 1812 i uwertura-fantazja Hamlet). Osobne miejsce zajmuje
w twrczoci Czajkowskiego Serenada na orkiestr smyczkow. Czajkowski naley dzi do
najpopularniejszych kompozytorw wiata,
a jego muzyka stanowi tzw. elazny repertuar
operowy, baletowy i symfoniczny.
422. Ladow
Anatolij Ladow (1855-1914) by synem dyrygenta operowego i dziaa zrazu jako kapelmistrz operowy. Ksztaci si pod kierunkiem
Rimskiego-Korsakowa
w
konserwatorium
w Petersburgu, w ktrym pniej sam uczy.
By autorem pomysowych w instrumentacji
poematw symfonicznych, opartych na baniowej tematyce rosyjskiego folkloru (Baba
Jaga, 1904, Zaczarowane jezioro, 1909, i Kikimora,
1910) oraz muzyki fortepianowej wzorowanej
na Schumannie i Chopinie (preludia, etiudy,
mazurki, Wariacje na temat polski). Do uczniw
Ldowa naleeli m.in. Prokofiew, Miaskowski
i Asafjew. Jako kompozytor tworzy mao,
zajmowa si studiami nad folklorem rosyjskim,

opracowywa te melodie rosyjskie na rne

zespoy wykonawcze.
423. Gazunow
Aleksandr Gazunow (1865-1936) zacz si
uczy muzyki majc 8 lat, komponowa majc lat 11; pochodzi z rodziny wydawcw.
Dziaa w wielu dziedzinach muzyki, mia te
niezwyk atwo tworzenia. Liszt przepowiedzia mu po usyszeniu I Symfonii 19-letniego
autora wielk przyszo. By dyrektorem
konserwatorium w Petersburgu i niezwykle
oddanym swej pracy pedagogiem (fundowa
sam stypendia, pomaga materialnie modym).
G azunow wybi si jako twrca 8 symfonii,
kilku poematw symfonicznych i znanego
Koncertu skrzypcowego (1904) dzie, ktrym
potrafi nada indywidualne rysy, mimo swojej
silnej zalenoci od poprzedniej generacji rosyjskiej (Czajkowski) i zachodniej muzyki romantycznej (Brahms). Gazunow pisa muzyk
barwn, pen melodyjnoci i niewoln od
wpyww rosyjskiej muzyki ludowej. Jako nauczyciel Szostakowicza i ucze Rimskiego-Korsakowa zadecydowa on w duej mierze
o cigoci rozwoju muzyki rosyjskiej. Oprcz
wymienionych utworw na uwag zasuguj:
suita Chopiniana (1892), poemat symfoniczny

Stieka Razin, balety (m.in. Rajmonda, Pory roku), koncerty fortepianowe, Koncert saksofonowy (1934), 7 kwartetw smyczkowych, utwory
fortepianowe i pieni.
424. Taniejew
Na przeomie XIX i XX wieku muzyka rosyjska rozwina si niepomiernie. W tym czasie
w Rosji uprawiano wszystkie formy i gatunki
muzyczne, sztuka rodzima wytworzya ju
swoj tradycj. Muzyka nie rozbrzmiewaa ju
(jak przed kilkudziesiciu laty) na dworach
i w salonach, lecz przesza do sal koncertowych i scen operowych. Szkolnictwo i stowarzyszenia muzyczne, towarzystwa filharmoniczne (w Petersburgu), krytyka i pimiennictwo
muzyczne, ktrymi zajmowali si wybitni
kompozytorzy wszystkie te czynniki zapewniay muzyce rosyjskiej nie tylko rozwj, ale
i wielkie znaczenie na forum europejskim.
wietnym posuniciem byo. zaoenie przez M.
Bielajewa (w Lipsku 1885) rosyjskiego wydawnictwa muzycznego, ktre mogo propagowa muzyk rosyjsk na cay wiat. Modzi
kompozytorzy dostawali podrczniki pisane
przez wybitnych kompozytorw rosyjskich (Zasady instrumentacji i Podrcznik harmonii Rimskiego-Korsakowa), rozwijaa si acz wolniej
ni w innych krajach muzykologia i studia nad

muzycznym folklorem. Wybitnym pedagogiem

rosyjskim by Siergiej Taniejew (1856-1915),
ucze Rimskiego-Korsakowa i Czajkowskiego,
nastpca tego ostatniego w konserwatorium
moskiewskim. Taniejew napisa oper trylogi
Oresteja (1895), 4 symfonie, sporo muzyki kameralnej (6 kwartetw smyczkowych) i kantat
Jana z Damaszku (1884), a take podrcznik cisego kontrapunktu. By ulubionym uczniem
Czajkowskiego, przez niektrych krytykw uwaanym za rosyjskiego Brahmsa.
425. Rachmaninow
Siergiej Rachmaninow (1873-1943), wielki
pianista i kompozytor rosyjski, tworzy niemal
do koca ycia w stylu zeszego stulecia. Napisa 4 koncerty fortepianowe (najpopularniejszy
II c-moll), 2 zbiory preludiw fortepianowych,
Rapsodi na temat Paganiniego na fortepian
i orkiestr, 2 zbiory Etiud-obrazw, 2 sonaty,
Wariacje na temat Chopina, nokturny
wszystko na fortepian, a w zakresie muzyki
scenicznej 3 opery. Z dzie symfonicznych
znane s symfonie, poematy symfoniczne (m.in.
Wyspa umarych wg Bcklina), tace symfoniczne, a nadto dziea kameralne, chralne,
pieni i dziea liturgiczne. Melodyka jego
utworw zachowuje zawsze charakter zna-

miennie rosyjski; jest szeroka, czsto elegijna,

patetyczna i melancholijnie liryczna. Rachmaninow stworzy specyficzny styl melodyczny,
ktry wyraa si wyjtkowym upodobaniem
do tonacji molowych. W wikszoci jego dzie
uderza styl wtrnie romantyczny, uzaleniony
od Czajkowskiego, Chopina i Liszta. Jako tego
stylu przesdza o olbrzymiej popularnoci
kompozytora w Europie i w Ameryce.
426. Smetana
Bedich Smetana (1824-1884) by pierwszym
kompozytorem, ktry czesk muzyk wznis
ponad przecitno. Jako kompozytor swojej epoki by zwolennikiem programowoci w utworach
symfonicznych i zwolennikiem muzyki scenicznej.
Wczeniejsze dziea Smetany nie zyskay takiej
sawy jak wielki cykl symfoniczny szeciu poematw, noszcych wsplny tytu Moja ojczyzna
(1875-1880) zakresie muzyki kameralnej jedno
dzieo przynioso kompozytorowi trway rozgos
autobiograficzny Kwartet smyczkowy ,,Z mojego ycia (1876), z obsesyjn nut fiaoletow
pierwszych skrzypiec, zapowiadajc by moe
obd autora. Napisa te Trio fortepianowe
i szereg utworw na ten instrument, wrd
ktrych znalazy si polki i czeskie tace.
W operach wybiera tematy legendarne i hi-

storyczne, opierajc si na motywach ludowych, m.in.: Sprzedana narzeczona, 1866, Dalibor,

Dwie wdowy, 1874, Libusza, 1881 i Czarcia ciana.
Smetana bez wahania nawiza do wczesnej
tradycji europejskiej. Podstaw jego dzie bya
melodyka i rytmika mowy rodzimej, w tematach poszukiwa gwnie rdzennie czeskich
motyww (w muzyce ludowych, w librettach
i inspiracjach literackich historycznych i patriotycznych).
427. Dvok
Jednym z najwybitniejszych kompozytorw
romantycznych okaza si Czech Antonin
Dvok (1841-1904). Dvok napisa 9 symfonii
(z nich wiatowe znaczenie zdobya ostatnia
e-moll ,,Z Nowego wiata z elementami muzyki
murzyskiej i indiaskiej), 2 uwertury (Husycka
1883 i Karnawa 1891), szereg poematw symfonicznych, Wariacje symfoniczne. Nowe tace
sowiaskie, Rapsodi sowiask, Serenad na
orkiestr smyczkow, koncerty instrumentalne,
m.in. Koncert skrzypcowy (1882) i monumentalnie zakrojony Koncert wiolonczelowy h-moll
(1895). W zakresie muzyki kameralnej Dvok
stworzy wiele cennych dzie, wrd ktrych
wybijaj si 3 ostatnie, amerykaskie kwartety smyczkowe (1895). Z muzyki fortepianowej

szczeglnie udane s Tace sowiaskie.Visai te

pieni i duety wokalne oraz opery (np. Wanda,
1876, Rusaka, 1900). W przeciwiestwie do patriotycznie nastawionego Smetany Dvok by
zdania, e muzyka oparta na czeskim folklorze
moe by nobilitowana do poziomu sztuki ju
nie narodowej, lecz europejskiej. Pokane rzemioso i wielki talent formo-twrczy uczyniy
z niego kompozytora na miar wiatow.
428. Fibich
Zdenk Fibich (1850-1900) by uczniem Smetany, ale studiujc take w Lipsku i Mannheimie, przej si ideaami programowymi Berlioza i Liszta; pisa muzyk do odleg od
czeskiego folkloru, przepojon nut indywidualn, liryczn. Z natury swojego talentu by
zdecydowanym romantykiem. Z jego dzie
znana jest przede wszystkim idylla orkiestrowa
Pod wieczr, ktrej fragment Poemat (w opracowaniu skrzypka Jana Kubelika) pobi kiedy
wszystkie rekordy popularnoci. Pisa te opery
(m.in. Narzeczona z Messyny wg Schillera, 1883,
i Szarka, 1897), melodramaty, uwertury, symfonie, poematy symfoniczne, kwartety smyczkowe i pieni.
429. Moniuszko

Chopin nie zamierza pisa oper, w tej dziedzinie mia go zastpi modszy o 9 lat Moniuszko. Stanisaw Moniuszko (1819-1872) muzyki uczy si u A. Freyera w Warszawie, D.
Stefanowicza w Misku, wreszcie u C. F. Rungenhagena w Berlinie, gdzie da si pozna jako
kompozytor (IKwartet smyczkowy, Msza, pieni).
W r. 1840 osiad w Wilnie; dziaa jako pedagog
(jego uczniem by C. Cui), organista, a pniej
te dyrygent teatralny. Tu w r. 1848 nastpio
estradowe wykonanie pierwszej 2-aktowej
wersji opery Halka. Dopiero po 10 latach oper
w wersji poszerzonej do 4 aktw wystawiono z ogromnym sukcesem na scenie warszawskiej. Po triumfie Halki Moniuszko osiad
na stae w Warszawie i jeszcze w tym samym
roku (1858) zosta dyrygentem operowym
w Teatrze Wielkim. Wyjeda za granic, m.in.
do Weimaru i Parya, nawizuje kontakty
z Lisztem, Smetan, Rossinim i Gounodem. W r.
1864 zostaje profesorem Instytutu Muzycznego
w Warszawie (1871 wyda Pamitnik do nauki
harmonii). Znaczenie Moniuszki dla muzyki
polskiej opiera si gwnie na jego twrczoci
operowej (Halka, 1857, Hrabina, 1859, Verbum
nobile, 1860, Straszny dwr, 1864, Paria, 1869).
Kompozytor nie podda si wpywom woskim
w operze. Obdarzony wielkim talentem melo-

dycznym i dramatycznym, potrafi w swych

najlepszych da syntez elementw narodowych z europejskim dowiadczeniem scenicznym. Oper uwaa za uchwalon niedorzeczno, ale w niej wanie dziki dobrej
znajomoci wspczesnej mu twrczoci osiga
najwiksze sukcesy. W Halce ujawni ogromny
talent dramatyczny i zdolno do zarysowania
postaci, w operze szlacheckiej Straszny dwr
(komicznej w zaoeniu, ale wnoszcej wyczuwalne w czasie zaborw carskich akcenty polityczne jej premiera w 1865 r. staa si manifestacj patriotyczn) wznis si w plastyce
scen rodzajowych i melodyjnoci arii na wyyny
mistrzostwa. Jest twrc polskiego stylu
w muzyce operowej. Moniuszko by te mistrzem w zakresie pieni, ktre przepoi duchem
polskoci (w sumie napisa ich okoo 300, spor
cz wyda w 12 piewnikach domowych).
Najpopularniejsze z nich to: Dziad i baba, Pie
wieczorna, Przniczka, Znaszli ten kraj, O matko
moja, Pie wojenna, Stary kapral, Dwie zorze
i Kozak. Prbowa twrczoci kantatowej, ale
bez powodzenia, gdy utwory tego typu nie
przyjmoway si na naszym terenie. Pisa te
dziea religijne msze, motety, Requiem, Litanie ostrobramskie, utwory orkiestrowe (uwertura koncertowa Bajka) i kameralne (2 kwartety
smyczkowe).

430. Znaczenie twrczoci Moniuszki

Zasig muzyki Moniuszki by mniejszy ni
Chopina, jego twrczo nie miaa zreszt tak
rewolucyjnego charakteru, niemniej jednak jej
znaczenie jakkolwiek nie wykroczyo poza
Polsk jest niezaprzeczalne. Moniuszko by
bardzo silnie zwizany ze sztuk rodzim
i wiadomie dy do stworzenia polskiego
stylu narodowego w muzyce. Pochodzi z kresw Polski, std w jego dzieach niejednokrotnie odezw si obok melodii polskich echa
melodii biaoruskich czy nawet litewskich. Jego
orientacj artystyczn okrelali nie tylko kompozytorzy zachodnioeuropejscy, jak Schubert,
Loewe, Mendelssohn, Bellini czy Auber, ale
i rosyjscy, jak Glinka czy Dargomyski.
W miar dojrzewania Moniuszko przechodzi
od pozycji uniwersalnych do sztuki narodowej,
opartej na elementach polskiej muzyki narodowej i ludowej. Do szybko mia sta si
twrc znajcym potrzeby polskiego audytorium. wiadomie i starannie dobiera teksty librett, w ktrych jako jeden z pierwszych
w Europie podkrela motywy spoecznej nierwnoci (Halka, Paria). By te znakomitym
malarzem dawnego polskiego ycia, twrc
niezapomnianych scen rodzajowych (Straszny

dwr). Ujawni ogromny talent dramaturgiczny,

uderzajcy w trafnej charakterystyce postaci
i umiejtnoci rozwijania muzycznych wtkw.
431. Wieniawski
Twrc wybitnym okaza si skrzypek Henryk Wieniawski (1835-1880). Majc lat 11, rozpoczyna karier wirtuoza. Szczeglnie dobrze by
przyjmowany w Niemczech i Rosji. Uwaano
go za jednego z najlepszych wirtuozw wszystkich czasw, gra efektownie, z wielkim uczuciem i temperamentem. Poniewa w tych czasach wirtuozi popisywali si jeszcze przewanie
we wasnych kompozycjach, pisa je dla siebie
ze wietn znajomoci rzemiosa. Do najlepszych dzie Wieniawskiego nale 2 koncerty
skrzypcowe (1853, 1870), 2 polonezy (D-dur
i A-dur), 2 mazurki (Obertas i Dudziarz), synna
Legenda,
Scherzo-tarantella,
Kujawiak,
Walc-kaprys, Etiudy-kaprysy a take Souvenir de
Moscou (Wspomnienie z Moskwy) i Fantazja na
tematy z opery Faust (Gounoda). Wielkie znaczenie maj dla skrzypkw jego dziea pedagogiczne cykl etiud Lcole moderne. Brat Wieniawskiego, Jzef (1837-1912), by pianist.
432. Noskowski

Pod koniec ubiegego stulecia twrczo polska

nie bya szerzej znana w Europie. Zoyo si na
to szereg czynnikw zewntrznych, ale i sami
kompozytorzy byli bardzo odlegli od niepokojw,
ktre tak si udzielay twrcom dziaajcym
w Paryu, Berlinie czy Wiedniu. W oglnej rachubie muzyka polska zacza si liczy dopiero
od Karola Szymanowskiego. Zasadnicz przyczyn
tego stanu rzeczy byo niewtpliwie olbrzymie
zacofanie stylistyczne naszej muzyki, majce swe
podoe (jak i oglne zaniedbanie i opnienie
kulturowe) w trudnociach dugoletniego, tragicznego okresu niewoli narodowej. Uboga wic
bya przede wszystkim tradycja polskiej muzyki.
Przeszo p wieku mino od mierci Chopina,
zanim muzyka polska dojrzaa do kontynuowania
linii rozwojowej wytyczonej przez jego twrczo.
Muzyka jego nastpcw wypeniaa zaledwie
czstk tego, co na przestrzeni tak dugiego i obfitego w zasadnicze przemiany czasu byo do odrobienia. Jednym z pierwszych twrcw, ktrzy
zadbali o wyszy poziom twrczoci polskiej by
ucze Moniuszki Zygmunt Noskowski
(1846-1909), twrca wszechstronny, cho nastawiony bardzo jeszcze tradycyjnie. Noskowski
studiowa w Berlinie (u F. Kiela) i przez jaki czas
przebywa w Szwajcarii. W r. 1881 stan na czele
Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i rozwin w trudnych warunkach yw dziaalno

organizacyjn. Jako pedagog sta si nauczycielem wielu wybitnych kompozytorw polskich.

By wietnym symfonikiem (3 symfonie: II
Elegijna, 1879, III Od wiosny do wiosny, 1903,
uwertura koncertowa Morskie Oko, 1875, poemat symfoniczny Step, 1897, wariacje), autorem
muzyki kameralnej, fortepianowej, chralnej
i pieni (m.in. popularny piewnik dla dzieci,
1889, do sw M. Konopnickiej). Pisa te opery
(Livia Quintilla, Wyrok, Zemsta wg A. Fredry)
i kantaty. Na tle wspczesnych kompozytorw Noskowski wybija si opanowaniem rzemiosa i pewnoci formaln.
433. eleski
Wadysaw eleski (1837-1921) uczy si u F.
Mireckiego, potem w Pradze, gdzie take uzyska doktorat Z filozofii na Uniwersytecie Karola, wreszcie w Paryu. Dziaa najpierw
w Warszawie, potem w Krakowie. By autorem oper (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek,
Stara ba), utworw orkiestrowych (W Tatrach,
1870, Echa lene), Koncertu fortepianowego,
Kwartetu fortepianowego i 4 kwartetw smyczkowych; pisa take romantycznie w stylu
Schumanna zakrojone dziea fortepianowe,
z tradycji moniuszkowskich wywodzce si
pieni na gos i fortepian, a nadto utwory or-

ganowe i chralne. By zwolennikiem klasycznego romantyzmu w wydaniu niemieckim,

ktry czy z elementami melodycznymi
i rytmicznymi polskiej muzyki ludowej, uzyskujc w ten sposb styl do tradycyjny.
434. Zarbski
Juliusz Zarbski (1854-1885) da si pozna
przede wszystkim jako wietny pianista-wirtuoz.
By uczniem konserwatoriw w Wiedniu i Petersburgu (ukoczy je ze zotymi medalami), potem by przez pewien czas uczniem Liszta. Koncertowa ju od 9. roku ycia. Jako kompozytor
pisa gwnie na swj instrument (Trois tudes
de concert, 1881; Fantaisie polonaise, Les roses et
les pines; Berceuse, 1884). W r. 1884 powstay
utwory na cztery rce pt. A travers la Pologne.
Najpeniej prezentuje twrc jego Kwintet fortepianowy g-moll. Pianista Zarbski koncertowa na ekscentrycznym fortepianie o dwch
klawiaturach (z nich druga bya odwrceniem
pierwszej, normalnie uporzdkowanej od dwikw niskich do wysokich), na tzw. piano Mangeot. Na tym instrumencie popisywa si nie
tylko w Warszawie, ale i w Anglii, w Rosji i na
wiatowej wystawie paryskiej. Zoony chorob
puc, musia porzuci objte stanowisko profesora konserwatorium w Brukseli i powrci do

rodzinnego ytomierza, gdzie zmar, przeywszy

zaledwie 32 lata.
435. Niewiadomski, Pankiewicz i Gall
Stanisaw Niewiadomski (1859-1936) ksztaci
si we Lwowie i w Wiedniu, dziaa przez dugie lata jako wykadowca w konserwatorium
lwowskim i krytyk muzyczny (orientacji konserwatywnej). Wybi si jako autor pieni na
gos i fortepian, publikowanych w cyklach
(m.in. Jakowa dola do tekstw M. Konopnickiej, Kurhanek Maryli do sw A. Mickiewicza).
By te autorem licznych dzie chralnych
i fortepianowych.
Pieni
Niewiadomskiego
utrzymyway si w tradycyjnym klimacie moniuszkowskim, kompozytor czsto siga do elementw ludowych. Starszy od Niewiadomskiego
Eugeniusz Pankiewicz (1857-1898, brat malarza
Jzefa) by autorem ogromnej liczby pieni solowych i chralnych, ktre z uwagi na swe walory harmoniczne, fakturalne i formalne stanowiy wany etap w rozwoju polskiej liryki wokalnej przed Szymanowskim. Wielk popularnoci cieszyy si te swego czasu pieni solowe
i chralne Jana Galla (1856-1912). Ich zbliona do
ludowoci prostota sprawiaa, e szczeglnie
chtnie wykonywane one byy przez piewakw
i zespoy amatorskie.

436. Erkel i Hubay

Ferenc Erkel (1810-1893), autor wgierskiego
hymnu narodowego, uwaany jest za twrc
wgierskiej muzyki narodowej. Erkel dziaa
jako kapelmistrz operowy i symfoniczny, napisa szereg oper (najwaniejsze: Hunyadi Lszl,
1844, i Bnk Bn, wystawiona w r. 1861, napisana 9 lat wczeniej), Uwertur uroczyst na orkiestr, opracowa te wiele ludowych pieni
wgierskich w do dowolnych transkrypcjach
(poddanych pniej krytyce, m.in. przez Bartka). Jen Hubay (1858-1937) by genialnym
skrzypkiem (uczniem J. Joachima). Dziaa przez
4 lata w konserwatorium W Brukseli, a od r.
1886 w Budapeszcie (w latach 1919-1934 by
dyrektorem konserwatorium). Jako pedagog
wyksztaci wielu wybitnych skrzypkw z J.
Szigetim i F. Vecseyem na czele. Jest autorem
tradycyjnych, pseudofolklorystycznych kompozycji (opery, balet, 4 koncerty skrzypcowe).
437. Brahms
Johannes Brahms (1833-1897) by kompozytorem, pianist i dyrygentem. Odkryty wczenie przez Roberta Schumanna jako kompozytor,
Brahms sta si gwnym kontynuatorem tra-

dycji muzyki klasycznej. Twrca czterech wielkich symfonii i trzech znakomitych koncertw
instrumentalnych nie mia pod koniec ycia
wiele wsplnego z modziecem grajcym na
pianinie w knajpach marynarskich Hamburga.
W jego, twrczoci najwicej licz si dziea
ostatnich dziesicioleci ycia. W kameralnej
muzyce Brahmsa przejawia si rwnie wielkie
mistrzostwo kompozytora (utwory na zespoy
smyczkowe i ewentualnie klarnet lub fortepian). wietny pianista, Brahms by te autorem wielu dzie fortepianowych (3 wielkie sonaty, wariacje fortepianowe na tematy: Schumanna, wasny, pieni wgierskiej, Wariacje
i fuga na temat Haendla, 1861, i Wariacje na temat Paganiniego, 1863, a takie capriccia, intermezza, ballady, rapsodie i walce). Spora ilo
pieni i utworw chralnych kae widzie
w Brahmsie rwnie wietnego kompozytora
wokalnego. Z dzie chralnych wane miejsce
zajmuj obok Psalmu 23 4- do 8-gosowe motety, waniejsze s jednak wielkie dziea chralne
z orkiestr, wrd nich zwaszcza Ein deutsches
Requiemna na 2 gosy solowe, chr mieszany
i orkiestr (1869). Brahms jest centraln postaci romantycznego klasycyzmu: y w epoce
romantycznej, komponowa na wzorach klasycznych. Tworzy w romantycznej epoce, ale
nie mia adnego zrozumienia dla nowych ide-

aw dwikowych, instrumentacyjnych i poetyckich, pisa w sposb gruntowny, ale konserwatywny, w orkiestracji posugiwa si bardzo obiegowym instrumentarium, by te zwolennikiem muzyki absolutnej, lecej na przeciwlegym biegunie poematu symfonicznego.
By w drugiej poowie XIX wieku najwikszym
mistrzem architektoniki symfonicznej.
438. Symfonie i koncerty Brahmsa
Za spraw Hanslicka Brahmsa stawiano
niepotrzebnie w kopotliwej sytuacji antagonisty Ryszarda Wagnera. Brahmsa w ogle nie
interesowaa opera. Uprawia muzyk absolutn, gwnie instrumentaln. Najpeniejszym
tego przykadem s jego symfonie (I 1876, II
1877, III 1883, IV 1885). Z nich najsynniejsza jest
mska, elegijna, formalnie bezbdnie skonstruowana IV Symfonia z finaow chaconn
z 31 wariacjami, wyjtkowo (jak na konserwatywnego Brahmsa) gono zinstrumentowan: z perkusj, fletem piccolo i kontrafagotem. I Symfoni Hans von Blow okrela jako
Dziesit Beethovena. Brahms napisa te
dwie uwertury Akademick (1880) i Tragiczn
(1880), dwie wdziczne serenady, Wariacje orkiestrowe na temat Haydna (1873), dwa potnie
uformowane koncerty fortepianowe ( I d-moll,

1858, II B-dur, 1881), dedykowany przyjacielowi

Josephowi Joachimowi znakomity Koncert
skrzypcowy D-dur (1878, niezwykle trudny, napisano do niego okoo 20 kadencji) oraz Koncert
podwjny na skrzypce i wiolonczel (1887), rzadziej wykonywany na estradach wiata, ale nie
mniej wietnie skomponowany. Cztery symfonie i bardzo te symfonicznie napisane koncerty
tworz w sumie wielki repertuar stanowicy
jakby kontynuacj repertuaru Beethovena.
W tych dzieach wyczuwa si obecno architektonicznych idei klasykw wiedeskich. Brahms zreszt wiadomie nawizywa do Beethovena. W swoich dzieach symfonicznych
i koncertowych by zwolennikiem klasycyzmu,
wyprbowanych schematw zestawienia i rozwijania formy. Czsto posuwa si nawet do archaizacji, stosujc syntez baroku i klasycyzmu.
439. Estetyka Hanslicka
Wiede stanowi przez dugie lata XIX wieku
centrum muzyki europejskiej tu dziaali klasycy wiedescy, tu przebywali ju w epoce
romantycznej kontynuatorzy ich ideaw
z Brahmsem na czele. Przyjacielem Brahmsa
by starszy od niego krytyk muzyczny Eduard
Hanslick (1825-1904), autor maej, ale fundamentalnej ksiki Vom Musikalisch-Schnen, Ein

Beitrag zur Revision der sthetik der Tonkunst,

w ktrej wypowiedzia si za muzyk autonomiczn. Hanslick by przeciwnikiem Wagnera
i szkoy nowoniemieckiej (krgu Liszta); uwaa, e patologiczne upajanie si muzyk i imputowanie jej uczu, ktrym kompozytorzy
romantyczni uwaali za stosowne powica tak
wiele uwagi i komentarzy, nie ma nic wsplnego z sam muzyk, ktra jest opart na
dwikach form (tnend bewegte Form) i
niczym wicej. Przeciw Hanslickowi wystpowali twrcy (Wagner zwaszcza, ktry w swoich
piewakach norymberskich nieudolnemu pisarzowi miejskiemu chcia zoliwie przyda nazwisko Hans Lick) i pisarze muzyczni innych,
przeciwnych orientacji (np. F. von Hausegger
w swojej mocno spnionej ksice Musik als
Ausdruck, 1885).
440. Bruckner
Anton Bruckner (1824-1896) by jednym
z najwikszych mistrzw symfonii po Beethovenie, od ktrego przej klasyczn form
niemal rwnoczenie z Brahmsem. Bruckner by
organist i jako symfonik sta si zwolennikiem
jednorodnoci kolorystyki, ktra miaa by
jak w grze organowej cakowicie na usugach
tworzonej formy. Oprcz 9 symfonii napisa Te

Deum, 3 msze, Psalm 150 i szereg dalszych dzie

muzyki kocielnej. Nie zostawi adnych pieni,
zaledwie jeden utwr kameralny (Kwintet
smyczkowy, 1879). Mimo architektonicznej
pewnoci, z jak kompozytor budowa swe
wielkie dziea symfoniczne, ich charakter jest
bardziej statyczny ni dynamiczny, s monumentalnie zakrojonymi formami o wielkim
bogactwie tematycznym (Bruckner posugiwa
si na og a trzema tematami), ksztatowanymi nie na zasadzie rozwoju, lecz dynamicznych kontrastw i dugo przygotowywanych
napi. By samotnym mistrzem bez nastpcw,
mia wielu uczniw, ale nikt z nich nie potrafi
kontynuowa wytknitej przez niego linii.
441. Reinecke i wspczeni
Dziewitnastowieczne
ycie
muzyczne
w Niemczech rozwijao si w wielu orodkach:
w Hamburgu, Lipsku, Stuttgarcie czy Weimarze
dziaali i wielcy niemieccy mistrzowie, i pomniejsi, z ktrych kilku zasuguje na przypomnienie. Wrd nich wybitn postaci by Carl
Reinecke (1824-1910), dziaajcy m.in. w Kolonii
i we Wrocawiu, dugoletni dyrygent lipskiej orkiestry (Gewandhaus), profesor kompozycji i gry
fortepianowej, tradycjonalista kierunku Mendelssohna i Schumanna (popularne koncerty: fle-

towy i harfowy, dziea symfoniczne i kameralne),

dziaajcy te jako pisarz muzyczny. W Lipsku
studiowa starszy od niego Robert Volkmann
(1815-1883), autor dzie kameralnych i popularnych serenad na smyczki. Pieni pisali Robert
Franz (1815-1892) i Franz Abt (1819-1885), natomiast muzyk fortepianow Friedrich Kiel
(1821-1885), Theodor Kirchner (1823-1903) i Stephen Heller (1813-1888). Wybitnym twrc muzyki organowej by Joseph Rheinberger
(1839-1901), a muzyki kameralnej (dzi zupenie
zapomnianej) Salomon Jadassohn (1831-1902).
Mae formy wokalne i fortepianowe uprawia
Adolf Jensen (1837-1879), autodydakta, dziaajcy
kolejno w Petersburgu, Poznaniu, Kopenhadze,
Krlewcu i Berlinie. Wikszo z tych kompozytorw obracaa si w krgu tradycji wczesnoromantycznych.
442. Bruch
Typowym przykadem kompozytora epoki
romantycznej, ktrego twrczo rozciga si
poza XIX wiek, jest Max Bruch (1838-1920),
wybitny kompozytor i pedagog niemiecki.
Bruch wystpi jako autor Symfonii majc zaledwie 14 lat. By uczniem F. Hillerai C. Reineckego, dziaa w Berlinie, w Liverpoolu, we
Wrocawiu i ponownie w Berlinie. Napisa

szereg oper i 3 symfonie, znany jest jednak

gwnie z koncertw skrzypcowych. Ogromn
saw zdoby I Koncert skrzypcowy g-moll
(1866), czcy romantyczne wirtuozostwo
z temperamentem i piewnoci (synne Adagio). Bruch pisa te wielkie utwory chralno-orkiestrowe (Lied von der Glocke, Oddyseus,
Frithjof). Z innych dzie wane s: Kol Nidrei
I Ave Maria na wiolonczel i orkiestr. W najlepszych dzieach Brucha uderza doskonao
rzemiosa, pikno romantycznej melodyki
i pewno formy. Kompozytor siga czsto po
elementy folkloru (niemieckiego, hebrajskiego
i szkockiego). y 82 lata, wiele malujc
i komponujc. Nowe prdy muzyczne, ktrych
by wiadkiem, nie miay na niego wikszego
wpywu. Obok wspomnianego Koncertu skrzypcowego i Kol Nidrei w repertuarze utrzymaa si
Fantazja szkocka na skrzypce i orkiestr (1880).
443. Goetz i Gast
Wspczeni Brahmsa i Brucha wyrastali
z krgu wpyww wczesnoromantycznych.
Hermann Goetz (1840-1876) prbowa swoich
wtych si (cierpia na grulic i w ostatnich
latach ycia mieszka w niemal zupenie zaciemnionym pokoju) w zakresie opery (Der
Widerspenstigen Zhmung, 1874, i nieukoczona

Francesco da Rimini). Pisa te koncerty instrumentalne, z ktrych pewn popularno zdobyy sobie Koncert fortepianowy i Koncert
skrzypcowy. Peter Gast (waciwie: Heinrich
Kselitz, 1854-1918) studiowa muzyk i filozofi;
przyjani si z Nietzschem, ktry bezgranicznie
przecenia jego talent, przeciwstawiajc go
ju w okresie zachwiania rwnowagi umysowej Wagnerowi. Gast napisa szereg pieni,
poemat symfoniczny Helle Nchte, szereg
utworw kameralnych i oper komiczn Der
Lwe von Venedig (1891).
Louis Moreau Gottschalk (1829-1869) by jednym z pierwszych kompozytorw amerykaskich;
dzi uwaa si jego twrczo za rwnorzdn
twrczoci europejskich romantykw. Gottschalk
urodzi si w Nowym Orleanie, ksztaci za
w Paryu, gdzie te rozpocz dziaalno wirtuozowsk uwieczon sukcesami. Majc lat 24,
powraca do Ameryki; tu wystpuje niemal we
wszystkich miastach, grajc przewanie swoje
utwory, dyryguje te swoimi dzieami na odbywajcych si w Ameryce ju coraz czciej wielkich festiwalach muzyki. W czasie jednej z wyczerpujcych podry koncertowych zachorowa
i zmar na t febr w Rio de Janeiro. Gottschalk uwielbia muzyk hiszpask, wybiera te
gwnie hiszpaskie tematy do swoich oper
i dziel orkiestrowych: Napisa okoo 90 utworw

fortepianowych (w wikszoci wirtuozowskich

o salonowym nieco charakterze) i szereg pieni.
445. Mahler
Hegemoni muzyki niemieckiej i austriackiej
usiowali utrzyma dwaj wybitni twrcy: Mahler
i R. Strauss. Gustav Mahler (1860-1911) uchodzi za
kontynuatora wielkiej tradycji symfonikw wiedeskich i bezporedniego nastpc Brucknera.
Jego muzyka ma wielu zwolennikw, ale i wielu
przeciwnikw. Zwolennicy utrzymuj, i wpyw
Mahlera jest silniejszy ni wpyw Ryszard
Straussa, Skriabina czy Sibeliusa, ktrym to zwyko si przypisywa due znaczenie w ksztatowaniu jzyka dwikowego i stylu kompozytorw nastpnej generacji. Przeciwnicy zarzucali
Mahlerowi przede wszystkim brak smaku artystycznego, brak indywidualnoci cech, ktre
zadecydoway o niejednolitoci stylistycznej dzie
Mahlera. Z biegiem lat czas dziaa na korzy
kompozytora. Dlatego te zarzuty stawiane
Mahlerowi nie s ju dzi tak istotne. Z dzie
Mahlera wybijaj si symfonie: II (1888), III
(1896), IV (1900) i VIII (1907). Obok symfonii
najlepszym dzieem Mahlera jest Pie o ziemi
(Das Lied von der Erde, 1907-1908) na gos tenorowy, altowy (lub barytonowy) i orkiestr. Ponadto napisa on jeszcze 3 cykle pieni na gos

i orkiestr: cykl 12 pieni Des Knaben Wunderhorn (1888), Lieder eines fahrenden Gesellen
(Pieni wdrujcego czeladnika, 1883, teksty
Mahlera) oraz Kindertotenliedei (Treny na mier
dzieci, 1902).
446. Symfonie Mahlera
W swoich symfoniach, ktre w zamierzeniu
kompozytora miay konkurowa z wielkim
zbiorem 9 symfonii Beethovena, Mahler stara
si wznie ponad przecitno, poszukiwa te
wartoci uniwersalnych, std monumentalne
rozmiary jego dzie, std te masowy charakter i tematw, i programw. Midzy zamierzeniem Mahlera a jego moliwociami kompozytorskimi wyrosa olbrzymia przepa. Kompozytorowi nie udao si odrodzi symfonii, ale
mimo to stworzy w sumie dzieo imponujce.
Mahlera nie pocigaa dyscyplina formalna; za
pomoc szeroko rozbudowanych rodkw instrumentalnych, polifonii, szerokich tematw
usiowa tworzy wielkie budowle nasycone
literackimi treciami, co ju samo przeczy idei
symfonii jako muzyki w gruncie rzeczy absolutnej. W swoich symfoniach kompozytor posuguje si czsto gosami wokalnymi, w II
Symfonii wprowadza obok wielkiej orkiestry
jeszcze inn orkiestr, grajc z oddali, solo so-

pranu, solo altu i chr (w finale), tworzc odpowiednik IX Symfonii Beethovena. W III
Symfonii bodaj najduszej w dziejach muzyki -pojawia si gos altowy solo, a nadto dwa
chry: kobiecy i chopicy, w IV Symfonii mamy znw solo sopranowe. Symfonie V, VI i VII
s nieprogramowe, pozbawione te elementw
wokalnych, podobnie IX Symfonia, gdy VIII
Symfonia (Symfonia tysica wykonawcw)
imponuje
monumentalizmem
wokalno-instrumentalnej obsady doprowadzonym do
ekstremum. Symfonika Mahlera moe by atwo
akceptowana, gdy si w niej widzi wielk syntez
muzyki absolutnej i programowej. Stylistycznie
dziea jego mieszcz si midzy Brucknerem
a Schnbergiem.
447. Reger
Max Reger (1873-1916) komponowa pieni
by to okres wielkiego rozwoju tej formy ale
jego gwne zasugi le w rozwiniciu muzyki
organowej i kameralnej. Reger posiada wietne
rzemioso kontrapunktyczne. Pisa muzyk o
przeadowanej fakturze i o olbrzymich rozmiarach formalnych. Barokowo Regera stanowia
rezultat bezkrytycznego przyjcia za punkt
wyjcia muzyki Bacha, a szczeglnie jego twrczoci organowej, ktrej waciwoci Reger

sam wybitny organista rzutowa na faktur

kameraln, fortepianow, a nawet orkiestrow.
Dorobek twrczy kompozytora jest wprost olbrzymi: kilkaset dzie symfonicznych, kameralnych, fortepianowych i organowych, a take
olbrzymia ilo pieni. Wikszej popularnoci
doczekay si 3 utwory wariacyjne: orkiestrowe
Wariacje na temat J. A. Hillera (1907), Wariacje
i fuga na temat W. A. Mozarta (1914) oraz organowe Wariacje i fuga na temat wasny. Z innych
dzie wymieni trzeba: Serenad na smyczki
(1906), Suit romantyczn na orkiestr, Koncert
skrzypcowy (1908), Koncert fortepianowy (1910),
Wariacje i fug na temat J. S. Bacha, cykl 35
utworw Aus meinem Tagebuch (1904-1912),
Wariacje na temat Telemanna (1904). Z dzie organowych wybijaj si 2 sonaty oraz fantazje
i fugi, z chralnych Requiem (z solo altowym, 1916), z pieni pieni religijne. Regera
mona zaliczy do kompozytorw pnoromantycznych, cho barok pociga go rwnie silnie,
jak romantyczna muzyka.
448. Riemann
Hugo Riemann (1849-1919) uznany zosta za
najwikszego muzykologa wszystkich czasw.
Jego dzieo jest imponujce: by badaczem epok,
historykiem muzyki, jej systematykiem i meto-

dologiem, autorem podrcznikw z wszystkich

niemal dziedzin muzyki, wreszcie autorem leksykonu, ktry w nowych wydaniach jeszcze dzi
uwaany jest za najlepsze dzieo standardowe.
Riemann wychowa si w rodzinie muzykalnej,
uczy si m.in. w konserwatorium w Lipsku (u C.
Reineckego i S. Jadassohna) i po wszechstronnych
studiach (prawo, germanistyka, historia sztuki)
powici si cakowicie muzykologii. Dziaa
w wielu miastach, w Bielefeld, w Bydgoszczy,
Hamburgu i Wiesbadenie, i dopiero pod koniec
XIX wieku osiad w Lipsku na stae. W swoich
badaniach by wszechstronny i niezwykle twrczy, posiada wielk wiedz humanistyczn
i spore dowiadczenie praktyczne. Szczeglnie
wanym dokonaniem Riemanna bya teoria systemu harmoniki funkcyjnej rozwinita na tle
sformuowa Rameau. Wielk warto ma historia teorii muzyki, ujmujca dziesi wiekw rozwoju tej dyscypliny. Kiedy uczony niemiecki
zdy w cigu kilkudziesiciu, lat wyda owe
setki ksiek i fundamentalnych studiw pozostanie tajemnic jego geniuszu naukowego.
449. R. Strauss
Strauss, wielki twrca znakomitej serii poematw symfonicznych, a pniej oper, kontynuator zdobyczy Liszta, Wagnera i Berlioza,

doszed po kilku latach dziaalnoci twrczej do

stylu ekspresjonistycznego, ktry w operach
Salome (1905) i Elektra (1909) znalaz swj kres
jako ostateczna konsekwencja stylu pnoromantycznego. W nastpnych dzieach (odgranicza je opera Kawaler srebrnej ry 1911) uproci znacznie swj styl, dochodzc ostatecznie
do tradycyjnego eklektyzmu. Twrczo R.
Straussa z okresu przeomu stuleci miaa jednak
wielkie znaczenie repertuarowe, czego nie mona
powiedzie o dorobku Regera, opierajcego si na
tradycjach Bachowskich i niemieckiego romantyzmu. Richard Strauss (1864-1949) to caa epoka
muzyczna. y 85, tworzy ponad 65 lat. Pierwsze
jego utwory wyrosy z uwielbienia Wagnera.
Wielko muzyki Straussa opiera si gwnie na
dzieach powstaych midzy r. 1885 a 1910
(w przyblieniu), a wic na dzieach dawnych,
tak co do czasu, jak i z natury rzeczy stylu.
W poematach symfonicznych Straussa zasadnicz rol odgrywaj elementy dramatyczne wypracowane w romantycznej muzyce scenicznej,
ktrej szczytem bya twrczo Wagnera, za
w operach elementy symfoniczno-tematyczne,
typowe dla muzyki orkiestrowej. Z programowych symfonii i poematw symfonicznych
Straussa wymieni trzeba przede wszystkim
dziea wczeniejsze: Z Italii (1886), Don Juan
(1888), Makbet (1889), mier i wyzwolenie

(1890), Figle Sowizdrzaa (1895, w formie ronda,

dzieo mistrzowskie pod wzgldem muzycznym
i dramatycznej charakterystyki), Tako rzecze Zaratustra (1896, wg Nietzschego), Don Kichot
(1897, wariacje fantastyczne z obszernym literackim komentarzem autora), ycie bohatera
(1899, dzieo autobiograficzne), Sinfonia domestica (1903), Symfonia alpejska (1915, na
mocno rozbudowan orkiestr). Dwie pniejsze suity i Metamorfozy na smyczki (1943) nie
mog si rwna z tymi dzieami ani w doskonaoci formy, ani w kategoriach jzyka harmonicznego. Harmonika Straussa wysoce
rozwinita i polikolorystyczna, zwaszcza w integracji z instrumentacj bya traktowana
funkcjonalnie jako kategoria niemal emocjonalna
lub
jako
element
konstrukcyjno-fakturalny. Z harmoni Straussa wie si
sam typ melodyki wysoce autonomicznej, obdarzonej cechami tematycznej plastycznoci.
Strauss lubi tematy dynamiczne oraz tematy
piewne, szerokie. Swoje bogate dowiadczenia
przekaza nastpnym pokoleniom w wietnej
nowej redakcji traktatu o instrumentacji H. Berlioza, uzupenionej nowymi przykadami i komentarzami. W dziedzinie instrumentacji by
nowatorem najwyszej rangi, co uwidacznia si
zwaszcza w barwnoci instrumentalnej jego
poematw symfonicznych. Bogactwo pomy-

sw, znakomite wyczucie moliwoci gosw

i instrumentw oraz pewno w ksztatowaniu
formy czyniy z R. Straussa czoow posta
muzyki przeomu wiekw.
450. Poematy symfoniczne Straussa
W modoci Richard Strauss napisa dwie
symfonie (I 1881, II 1884). Oba te dziea nie s
jednak reprezentatywne dla kompozytora,
prawykonanie I Symfonii odbyo si dopiero 70
lat po jej napisaniu, ju po mierci kompozytora. Domen orkiestrowej muzyki Straussa by
poemat symfoniczny. Ju w fantazji symfonicznej Aus Italien Strauss ujawni swj wielki
talent do muzycznego malarstwa. W poematach
symfonicznych i swobodnie pisanych symfoniach Strauss pokaza, e muzyka programowa
ma racj bytu; przekona do niej publiczno
ywoci, nerwem, pomysowoci, znakomit
inwencj tematyczn (Don Juan, Till Eulenspiegels lustige Streiche), kunsztem instrumentacji
i umiejtnoci plastycznej charakterystyki
postaci. Zapocztkowana przez Berlioza i Liszta
muzyka programowa znalaza w R. Straussie
swego wielkiego i niepowtarzalnego kontynuatora. Po Straussie gatunek ten uwid
szybko, uprawiany ju tylko przez epigonw.
Wpyw muzyki R. Straussa na wspczesnych

by olbrzymi, w Polsce ulegli mu i Szymanowski, i Rycki.

451. Wolf i liryka pnoromantyczna
Najwybitniejszy od czasw Schuberta autor
pieni Hugo Wolf (1860-1903) dziaa w Wiedniu jako entuzjasta Wagnera i krytyk muzyczny.
Tworzy swoje utwory spontanicznie, w krtkim czasie, ujmujc je od razu w cykle. Tak
powstay: pieni do sw Mrikego, Eichendorffa (oba cykle z r. 1888), Goethego (1881-89),
poezji hiszpaskich (Das spanische Liederbuch),
woskich (Das italienische Liederbuch). Poza
wielkimi cyklami pozostaj pieni do sw
Kellera, Reinicka i Michaa Anioa (1897).
Kompozytor wzi za punkt wyjcia muzyk
Wagnera i jego ide przepojenia muzyki sensem
wynikajcym ze sowa. Stosowa nie tylko
wyrane motywy melodyczno-rytmiczne, ale
umia je te wzbogaci ekspresyjn harmonik,
w czym zapewne przychodzio mu z pomoc
jego wielkie wyczulenie na barw akordw, na
urok harmonicznych pocze. Poezja i muzyka
stapia si tu w jedno. Wolf pisa te kompozycje chralne, muzyk sceniczn (opera Der Corregidor, 1896), dziea instrumentalne, poemat
symfoniczny Penthesilea (1883) i Wosk serenad na ma orkiestr. Wolf Stworzy model

pieni pnoromantycznej. Kompozytorzy (Cornelius, R. Strauss, Reger) dobierali starannie

teksty, nad muzyk pracowali z niezwyk
dbaoci, w sumie powstaa swoista moda na
pisanie pieni, gwnie lirycznych, ktre ukadano wedug tematw i wykonywano na (dzi
ju niemal zarzuconych) wieczorach pieni. Na
przeomie stuleci powstao wiele pieni o wyjtkowych walorach artystycznych.
452. Cornelius i Goldmark
Peter Cornelius (1824-1874) wywodzi si
z krgu Liszta i Wagnera. By autorem opery
Der Barbier von Bagdad do wasnego libretta,
ale zarwno ta opera, jak i napisana ju
w Wiedniu opera Cid nie przyniosy mu satysfakcji. Zachwyca si jego talentem Liszt.
Kiedy pierwsz oper Corneliusa usunito z repertuaru, Liszt wspaniaomylnie i ostentacyjnie zrezygnowa z prowadzenia zespou teatralnego w Weimarze. Cornelius pisa te
utwory chralne i pieni, ktre przyniosy mu
opini mistrza muzyki wokalnej. Obdarzony
poetyckim talentem, umia poczy starannie
dobrane teksty z rozbudowan muzyk, opart
na bogatej partii fortepianowej. Z cyklw pieni
najcenniejsze s Brautlieder, Weihnachtslieder
oraz Trauer und Trost. O mistrzostwie jego

wiadczy znakomicie pie Ein Ton, ktrej melodia skada si z jednego tylko dwiku h,
w partii fortepianowej rnorodnie zharmonizowanego. Karl Goldmark (1830-1915) pochodzi
z Wgier i przebywa stale w Wiedniu. By
skrzypkiem, uczy te gry fortepianowej. Jest
autorem opery Knigin von Saba, eklektycznej,
opartej czciowo na elementach wgierskiego
folkloru, kilku granych po dzie dzisiejszy
uwertur (najwaniejsze: Sakuntala, 1865, Penthesilea, 1879, Sappho, 1893, Aus Jugendtagen
1913), 2 koncertw skrzypcowych i muzyki kameralnej.
453. Pfitzner i Schreker
Odrbny styl prezentowali na przeomie XIX,
i XX wieku Pfitzner i Schreker. Hans Pfitzner
(1869-1949) dziaa jako dyrygent teatralny
w wielu miastach niemieckich i sam prbowa
swoich si w zakresie muzyki scenicznej (opery).
Dzieem jego ycia bya opera Palestrina (1917),
pesymistyczna w swojej wymowie. By zwolennikiem Wagnera (o czym wiadczy wczeniejsza jego opera Der arme Heinrich) i pesymistycznej filozofii Schopenhauera. Pisa symfonie, koncerty instrumentalne, dziea kameralne i wokalne. Jako konserwatysta zwalcza
wszelk now muzyk. Jego jaskrawym prze-

ciwiestwem by Austriak Franz Schreker

(1878-1934), wybitny pedagog kompozycji
w Wiedniu i Berlinie, nowator z powoania,
wietny talent dramatyczny (opery, balety),
ktry nie szed w parze z uzdolnieniami librecisty (tematy psychoanalityczne i erotyczne ujmowane symbolicznie). Z jego oper na uwag
zasuguj: Der ferne Klang (1912) i Irrelohe
(1924). Pisa te utwory orkiestrowe, chralne
i pieni.
454. Franck
Znamienne, e muzyk francusk drugiej poowy XIX wieku reprezentuje najpeniej obcy
organista, Belg, Csar Franck (1822-1890). By
najpierw pianist, pniej wietnym organist
i wiatym pedagogiem, twrc jakby wasnej
szkoy. Jako kompozytor pojawi si bardzo pno: wszystkie swe najlepsze dziea napisa po
50-tym roku ycia. Nale tu: Wariacje symfoniczne na fortepian i orkiestr (1885), Sonata na
skrzypce i fortepian (1886), Symfonia d-moll
(1888) i Kwartet smyczkowy. Wpyw Wagnera
i Liszta jest w tych dzieach widoczny. Najlepsze
dziea Francka jawi si bardzo serio przez kompozytora potraktowane poczenie tradycji klasycznych, cilej: Beethovenowskich, z elementami pnoromantycznymi muzyki francuskiej,

prowadzcej wprost do impresjonizmu muzycznego, do materii delikatnej i bardzo zrnicowanej. W jego najambitniejszych dzieach uderza
pomysowa synteza elementw sonatowych
i wariacyjnych. Franck uprawia te form poematu symfonicznego (np. Psych, 1888) oraz form oratorium (Rdemption, 1872). Pisa te opery,
pieni na gos z fortepianem, utwory organowe
i fortepianowe, gwne jego znaczenie ley jednak w odrodzeniu francuskiej muzyki symfonicznej.
455. Duparc i Chausson
Do najwybitniejszych uczniw Francka naleeli: Duparc, Chausson, Bordes, de Brville, Ropartz,
a przede wszystkim Vincent dlndy. Henri Duparc (1848-1933) napisa midzy r. 1868 a 1884
szereg pieni, ktre przyniosy mu rozgos wybitnego kompozytora muzyki wokalnej. By
w nich prekursorem Faurgo i Debussyego.
Przewraliwiony, nerwowy, zniszczy szereg swoich kompozycji niewokalnych. Zachoway si
tylko: poemat symfoniczny Lnore, 6 utworw na
fortepian (Feuilles volantes) i Petit nocturne na
orkiestr oraz szereg pieni z towarzyszeniem orkiestry. Po roku 1885 zaprzesta wszelkiej dziaalnoci. Ernest Chausson (1855-1899), ucze
Masseneta i Francka, by wielkim zwolennikiem

Wagnera, wpywy tego kompozytora s widoczne w jego operze Le Roi Arthus (wystawionej ju
po mierci autora). Orygi-nalniejsze byy jego
utwory instrumentalne, wrd ktrych znajdziemy synny Pome na skrzypce i orkiestr, pisany
w stylu wczesnoimpresjonistycznym, o melancholijnym zabarwieniu. Napisa te Symfoni,
poemat symfoniczny Viviane i dwa kwartety
smyczkowe. Zgin w wypadku rowerowym.
456. Schola Cantorum
Szereg wybitnych kompozytorw (Guilmant,
Bordes i dlndy) zaoyo w Paryu szko, ktrej
celem byo oderwanie si od przemonych ju
wtedy we Francji wpyww Wagnera. Schola
Cantorum, w ktrej wyksztacia si caa rzesza
francuskich kompozytorw, przyczynia si do
podniesienia przede wszystkim wci jeszcze stosunkowo niskiego standardu rzemiosa, do rozbudzenia zainteresowania problemami stylu
i technik, a take w kocu kwestiami narodowego charakteru muzyki francuskiej. W kocu,
gdy ide tej szkoy byo poznanie wielkiej
tradycji muzycznej od Monteverdiego, poprzez
Bacha i Glucka, a potem Beethovena, i utworzenie szkoy o europejskim poziomie. Nioso to
z sob niebezpieczestwo kosmopolityzmu. Nic
wic dziwnego, e najbardziej (jak si okazao)

rdzenni kompozytorzy francuscy Dukas, Roussel, Ravel, Debussy wyszli z jeszcze innymi,
nowymi ideaami muzyki. Schola Cantorum
wniosa spory ferment do muzyki francuskiej
przeomu XIX i XX wieku: uwiadomia wako
europejskiej tradycji wielkich mistrzw.
457. Dlndy
Najwybitniejsz postaci wrd uczniw
Francka by Vincent dlndy (1851-1931), entuzjasta
muzyki Bacha i Wagnera, ale te muzyki francuskiej XVII i XVIII wieku. By organist, perkusist
orkiestrowym i dyrygentem chralnym. W r. 1896
zaoy w Paryu Schola Cantorum, zrazu uczc
chorau gregoriaskiego i muzyki w stylu Palestriny (pniej dodano wiele dalszych przedmiotw i szkoa ta staa si jedn z najsynniejszych
w Europie). W r. 1911 zosta dyrektorem tej instytucji. Uczy wielu sawnych kompozytorw
francuskich i obcych, m.in. Satieego, Roussela,
Aurica, Honeggera i Turin). By autorem licznych
prac, m.in. fundamentalnej Cours de composition
musicale (4 tomy, pisane z A. Srieyx), jednym
z najwszechstronniejszych twrcw francuskich
swojej epoki. W twrczoci muzycznej skania si
zrazu do stylu pnoromantycznego (symfonie
programowe i poematy symfoniczne w stylu
Liszta i Wagnera); uwaano go za francuskiego

Brahmsa (muzyka kameralna). Z licznych dzie

orkiestrowych dIndyego najbardziej znane s:
trylogia symfoniczna Wallenstein, kantaty sceniczne i utwory kameralne (m.in. 3 kwartety
smyczkowe).
458. Chabrier
Alexis Emanuel Chabrier (1841-1894) studiowa
prawo i by urzdnikiem francuskiego ministerstwa spraw wewntrznych. Rwnoczenie prywatnie uczy si muzyki. Wraz z Duparkiem
i dIndym stworzy pierwsz na terenie Francji
grup mionikw muzyki Wagnera. Komponowa lejsze opery, utwory orkiestrowe (rapsodia
Espaa). fortepianowe (m.in. 10 pices pittoresques, Habanera, Bourre fantasque) oraz pieni
na gos i fortepian; w niektrych kompozycjach
widoczne s zalki stylu impresjonistycznego.
W repertuarze utrzymaa si jego opera komiczna
Le roi malgr lui ( 1887). Opera Gwendoline
(1886) pisana bya w duchu Wagnera, ktrego
dziea oglda na scenach niemieckich. Z innych
utworw Chabriera napisa ich mao wymieni trzeba: Le Sulamite (1884) oraz Ode la
musique (1890) na gosy i orkiestr.
NOWA MUZYKA

MUZYKA RNYCH NARODW

Oto muzyka naszych czasw, muzyka XX wieku, obejmujca cztery ju generacje, za kadym
razem przedstawiajce odmienn wizje sztuki
dwikowej. Impresjonizm, ekspresjonizm, folkloryzm i jako nowa posta muzyki w ogle jazz,
stanowi w nowej muzyce koncepcje, dla ktrych
nie znajdzie si wsplnego mianownika. Do gosu
dochodzi teraz muzyka z caego wiata od Kanady a po Australi, od Argentyny a po Japoni. Rozwj muzyki zaley w prostej linii od intensywnoci, z jak jest uprawiana: w czasach
wojny muzy milczay; w krajach opnionych
powtarzay szeptem wieci o nowej sztuce;
w czasach i krajach fortunniejszych i artystycznie
bogatszych przemawiay penym gosem. Duo, bardzo duo nowej muzyki napisano w naszym stuleciu, ale sporo jest tu muzyki bez znaczenia, bezwiednie powtarzajcej utarte schematy, ktre dziaaj w naszych czasach z tym wiksz si, e dziki atwoci midzyludzkiej komunikacji staj si atwo swoistym muzycznym
argonem. Naturalnie liczy si tu tylko twrczo
oryginalna choby na tle twrczoci danego
kraju. Nowa muzyka nie stworzya nowych form
i to jest jej najwiksz saboci. Ale jednoczenie
ta muzyka umoliwia otwarcie si wszystkich
form, co trzeba uzna za rzecz o znaczeniu prze-

omowym. Komponowa mona dosownie na

wszystkie sposoby i moe to wypadnie nam
przyj za najwiksze osignicie naszej epoki.
459. Impresjonizm muzyczny
Na przeomie ostatnich stuleci muzyka francuska zdobya prymat, osigalny przedtem tylko
z najwyszym trudem w konkurencji z wszechobecn w Europie oper wosk, a potem
z wielk symfonik niemieck. Ju w twrczoci
kompozytorw francuskich dziaajcych pod koniec XIX wieku przebija pewna europejsko,
wzmoona faktem, e Pary sta si od lat centrum dystansujcym Wiede. Rozwinite szkolnictwo muzyczne, bujne ycie koncertowe i wyjtkowy klimat zainteresowania dla twrczoci
(cho w kocu dla muzyki mniej ywy ni dla literatury czy malarstwa) wszystko to sprawio,
e o muzyce francuskiej, a zwaszcza o muzyce
paryskiej gono byo przez nastpne p wieku.
Do swoistego apogeum doszo jednak dopiero
w momencie narodzin analogicznie do malarstwa rozwijajcego si impresjonizmu. Twrc
tego nowego stylu w muzyce jest Debussy, ale
grunt przygotowano duo wczeniej, bodaj ju w
okresie dziaalnoci Berlioza, ktry pierwszy odkry instrumenty i instrumentacj, genialnie reprezentowan potem przez Debussyego w bale-

cie Jeux. Impresjonizm muzyczny czsto bywa

traktowany jako odbicie w muzyce prdu plastycznego teje nazwy. Jest to o tyle niesuszne,
e w dziedzinach tak odrbnych, jak malarstwo
i muzyka, wicej jest elementw rnych ni
wsplnych, nie mwic ju o specyfice samego
tworzywa artystycznego. Paralelizmy pomidzy
impresjonizmem muzycznym a (wczeniejszym!)
malarskim s bardzo powierzchowne i dotycz
raczej sfery odczuwania ni samej twrczoci.
Czsto cytowane porwnania obu dziedzin sztuki
(drugorzdno linii i rysunku, eksponowanie
rnorodnoci barw etc.) ograniczaj si do kategorii zewntrznych. Harmonika Wagnerowska
punkt wyjcia rozwoju indywidualnego stylu
Debussyego bya jeszcze w duej mierze polifoniczna. Harmonika Musorgskiego, do ktrej
Debussy rwnie nawiza, opieraa si na kategoriach uwolnionych od mylenia linearnego.
Debussy dokona przyspieszenia procesu autonomizacji harmoniki, ktra staa si podstaw nie
tylko nowego stylu, lecz take nowego podejcia
do organizacji materiau dwikowego. Na
szczegln uwag zasuguje w muzyce Debussyego faktura i kolorystyka. Typowo Debussyowska delikatna tkanina dwikowa staa si
wzorem dla wszelkich pniejszych subtelnoci
kolorystycznych i instrumentacyjnych. Debussy
jako jeden z pierwszych zwrci uwag na nowe

moliwoci muzyki brzmieniowo zredukowanej

do elementw najpotrzebniejszych. W stosunku
do monstrualnych rozbudowa fakturalnych
muzyki Ryszarda Straussa czy Mahlera muzyka
Debussyego stanowi jakby antytez orkiestracji
masywnej (cho by i u niego okres przeadowa
instrumentacyjnych). Impresjonizm termin
pierwotnie pejoratywny by w sumie stylem
kolorystyki harmonicznej i instrumentalnej.
W tym szerokim sensie impresjonistami byli nie
tylko Francuzi (Debussy, Ravel, Roussel, a nawet
Faur), ale rwnie de Falla, Respighi, Scott,
Kodly i Szymanowski.
460. Debussy
Claude Achille Debussy (1862-1918) nigdy nie
uczszcza do szkoy; elementarne wiadomoci
zdoby w domu. Gry fortepianowej uczy si
u pani Maut de Fleurville, prawdopodobnie
uczennicy Chopina, pniej ju w konserwatorium paryskim u Lavignaca, Duranda i Marmontela. Kompozycj studiowa u Guirauda (i
krtko u Francka). W r. 1884 otrzyma Prix de
Rome, przedtem jeszcze (w r. 1880) jako prywatny
pianista synnej protektorki Czajkowskiego, pani
von Meek, zwiedzi Szwajcari, poudniow
Francj, Wochy i Rosj. Od r. 1892 mieszka stale
w Paryu. W dziedzinie muzyki fortepianowej

Debussy znany jest przede wszystkim jako autor

Suite bergamasque (1890-1905, ze synnym Clair
de lune), cyklu Childrens Corner (1908), Images
(1905-1907), 24 preludiw (1910-1913), 12 etiud
(1915) i utworw na 4 rce. Z kameralnej muzyki
popularny jest wczesny Kwartet smyczkowy
(1893); z innych dzie kameralnych na uwag zasuguj Sonata wiolonczelowa, Sonata na flet,
altwk i harf oraz Sonata skrzypcowa (1917).
Pisa te pieni i kantaty. Z muzyki orkiestrowej
wymieni trzeba 5 typowo impresjonistycznych
dzie:
suita
Printemps
(1887),
Prlude
lAprs-midi dun Faune (1894, jako balet 1912,
wg Mallarmgo), Trois Nocturnes (1899), La Mer
(1905) i Images (1912). Oprcz tego napisa Fantazj na fortepian i orkiestr (1890). Do dzie scenicznych nale: dramat liryczny Pellas et Mlisande (1902, wg Maeterlincka), oratoryjne misterium Le Martyre de Saint Sbastien (1911, wg G.
dAnnunzia) oraz balety: Jeux (1912), Khamma
(1912) i balet dziecicy Boite a joujoux. W swojej
muzyce Debussy wyzwoli jzyk dwikowy
z zalenoci wynikajcych z systemu dur-moll,
ukaza moliwoci nowych pocze, gwnie
dziki wprowadzeniu nowych rodkw harmonicznych (zwikszone akordy, mikstury akordowe, rwnolegoci kwintowe i kwartowe, konsekwencje ukadw modalnych i caotonowych).
By poet dwikw, ktre, jak nikt inny przed

nim, umia wyzwoli z pt wielowiekowego systemu tonalnego. Zjawiska dwikowe Debussyego funkcjonuj niemal na zasadzie wiata
i barwy, prowadz bezporednio do impresjonistycznego malarstwa w muzyce. Popoudnie
Fauna stao si manifestem nowej estetyki kompozytora i pocztkiem ewolucji jego stylu. Kompozytor uwaa je za bardzo swobodn transpozycj wiersza Mallarmgo na jzyk muzyczny.
Punktem zwrotnym w rozwoju indywidualnoci
twrczej Debussyego staa si jego opera Peleas
i Melizanda. W kompozycjach pisanych we
wszystkich okresach twrczoci ujawnia si tendencja do ustawicznego rozszerzania i wzbogacania rodkw. Najwikszych innowacji Debussy
dokona w zakresie faktury fortepianowej, w cisym zreszt powizaniu z technik harmoniczn.
Pod koniec ycia dy do klasycznej doskonaoci. W swoich (mniej znanych) pniejszych
dzieach powraca do rodkw dawnych (synne
renesansowe chry w Mczestwie w. Sebastiana).Debussy naley w nowej muzyce do
pierwszych twrcw, ktrzy obywali si bez
schematw, twrcw wolnych zwaszcza od obcie tradycji i zobowiza w zakresie kanonw
harmonii i formy.
461. Faur

Gabriel Faur (1845-1924), autor licznych cenionych pieni na gos i fortepian, studiowa
u Saint-Sansa, dziaa przez 4 lata jako organista
w Rennes, pniej w Paryu. Pozna w Niemczech
dziea Wagnera, ale obdarzony wielkim instynktem muzycznym, uprawia muzyk par excellence
francusk: o jasnej formie, subtelnych liniach
melodycznych (w typie Francka) i oryginalnej
harmonice, rozwijajcej niektre idee dwikowe
Chopina (m.in. jakby kontrapunktyczne struktury
w harmonii, swoboda uycia dysonansw). Od r.
1896 uczy w konserwatorium w Paryu (do jego
uczniw zaliczali si m.in. Ravel, Enescu, Schmitt
i Nadia Boulanger). W latach 1905-1920 by jego
dyrektorem. Jest autorem 2 symfonii, Ballady na
fortepian i orkiestr (1881), Fantazji na fortepian
i orkiestr, 2 kwartetw smyczkowych, 2 kwintetw fortepianowych i licznych dzie fortepianowych (preludia, nokturny, barkarole i impromptus). Z okoo stu pieni wybija si cykl 9
pieni La bonne chanson, z muzyki religijnej
zwaszcza Messe de requiem (1888).
462. Ravel
Maurice Ravel ( 1875-1937) studiowa w konserwatorium paryskim fortepian i kompozycj (t
ostatni u G. Faurgo). Cae ycie dziaa rwnie
jako dyrygent (gwnie utworw wasnych).

Trzykrotnie ubiega si o nagrod w konkursie

kompozytorskim Prix de Rome bez powodzenia. Mimo to rycho sta si obok Debussy ego
jednym z najbardziej uznanych kompozytorw
francuskich. Jest autorem znakomitych dzie orkiestrowych i instrumentalnych o doskonaej
formie, przejrzystym rysunku melodycznym
i wzorowej instrumentacji. W jego dzieach widoczne s wpywy wspczesnych mu kompozytorw francuskich: Chabriera, Satieego, Debussyego, a take stylu przedstawicieli baroku francuskiego (Couperin) oraz estetyki Strawiskiego.
W pniejszych utworach (z okresu ok. 1910)
Ravel dochodzi do wasnego jzyka melodyczno-harmoniczno-kolorystycznego. Pod wzgldem
repertuarowym najwiksze znaczenie ma jego
muzyka orkiestrowo-baletowa, a zwaszcza Bolero, 1928, La Valse, 1920, i suita Daphnis et Chlo,
1912, jeszcze dzi fascynujca barwnoci brzmie.
Ravel posuguje si w tych utworach formami
tanecznymi muzyki hiszpaskiej, wiedeskiej czy
francuskiej, traktujc je jako schematy formalno-melodyczne. Z dzie kompozytora wielk popularnoci ciesz si poemat choreograficzny
Bolero, 2 koncerty fortepianowe, szereg dzie
przerobionych z wersji fortepianowej na wersj
orkiestrow (tu nale, m.in. Valses nobles et
sentimentales, 1911, Rapsodia hiszpaska na orkiestr, 1907, i Tzigane na skrzypce i fortepian).

Dorobek twrczy Ravela jest znany szerszej publicznoci w stopniu dla innych muzykw XX w.
nieosigalnym w naszych czasach. Szczeglnie
imponuje lista nagra dzie Ravela w rnych
znakomitych wykonaniach.
463. Bolero Ravela

Bolero Ravela jest jednym z najpopularniejszych utworw muzyki XX wieku. W spisie nagra dzieo to bije wszelkie rekordy, pozostawiajc daleko w tyle kompozycje z pewnoci bardziej oryginalne i lepiej skomponowane. Oto
jeszcze jedna z tajemnic muzyki. Kompozycj t
Ravel napisa w r. 1928 na zamwienie tancerki
Idy Rubinstein, jest to wic dzieo nie koncertowe (cho w tym sensie jest ono popularne), lecz
sceniczne. Jest to balet, ktrego akcja rozgrywa si
w gospodzie hiszpaskiej (zachcona przez goci
dziewczyna taczy porodku na stole). Muzyka
opiera si tu na dwu tematach ludowego, baskijskiego pochodzenia; jedyna rzecz, ktra si zmienia, to instrumentacja. Obie melodie powtarzaj
si niezmiennie a 18 razy, stopniowane rodkami
instrumentacyjnymi, oparte na tych samych
harmoniach i rytmach, wybijanych przez bbny.
Waciwie nie jest to balet, lecz jedna, jedyna
scena, narastajce crescendo zakoczone obcym,
mediantowo zastpczym akordem.

464. Dukas i Schmitt

Paul Dukas (1865-1935) poza kompozycj i pedagogik dziaa jako krytyk muzyczny wielu
pism francuskich. Pierwsze jego dziea stoj na
pograniczu pnego romantyzmu i impresjonizmu. W muzyce Dukasa uderza plastyczno pomysw melodycznych, zarwno w sensie motywiczno-interwaowym, jak i rytmicznym. Du
saw przynis mu poemat symfoniczny Ucze
czarnoksinika (1897). Z innych jego dzie wymieni trzeba Sonat fortepianow i rwnie fortepianowe Wariacje na temat Rameau. Oba te
utwory ukazuj kompozytora uwolnionego od
pnego romantyzmu, do ktrego mia jednak
powrci w swej jedynej operze Ariadna i Sinobrody (1906, ba muzyczna w trzech aktach wg
Maeterlincka). Godny uwagi jest rwnie poemat
taneczny La Pri (1911). W latach 1912-1935 Dukas
niemal przesta komponowa i zajmowa si
gwnie pedagogik. By zwolennikiem muzyki
Wagnera, ale i Debussyego. Florent Schmitt
(1870-1958) studiowa w Paryu, wiele przebywa
za granic, pniej dziaa w kraju jako krytyk
muzyczny. Pisa muzyk romantyczn, blisk
duchem muzyce niemieckiej, ale te niekiedy
w barwnoci instrumentacji zblion do Debussyego. By autorem baletw (La Tragdie de Sa-

lom, Le Petit Elfe Ferme-loeil i Oriane), symfonii, utworw fortepianowych i muzyki kameralnej.
465. Roussel
Obok Ravela i Dukasa wybitnym kompozytorem w dziedzinie muzyki orkiestrowej okaza si
Albert Roussel (1869-1937). Jego gwne dziea to:
dwuaktowa opera-balet Padmvati, jedno z najwybitniejszych dzie scenicznych w muzyce
francuskiej, balet Bacchus et Ariane (1931), III
(1930) i IV Symfonia (1935), synna Sinfonietta na
smyczki (1934) oraz balet Aeneas (1935). Z dzie
kameralnych Roussela na uwag zasuguje
Divertissement na kwintet dty i fortepian oraz
Kwartet smyczkowy. Roussel by kompozytorem
XX wieku, zarwno pod wzgldem przynalenoci
czasowej, jak i stylistycznej. W jego muzyce podziwiamy przede wszystkim waciw jemu intensywno liryczn, wielk witalno tematw,
odrbny, miejscami egzotyczny koloryt orkiestralny (Roussel zwiedza jako oficer marynarki
szereg krajw Azji) i bogactwo czciowo jakby
ukrytej kontrapunktyki. Swoj antyromantyczn
postaw przyczyni si ostatecznie do pokonania
w muzyce francuskiej dziewitnastowiecznych
obcie.

466. Skriabin
Najwiksz indywidualnoci rosyjskiej muzyki przeomu XIX i XX wieku by Aleksandr
Skriabin (1872-1915), ktrego znaczenie wykraczao
daleko poza granice Rosji. Uczy si gry na fortepianie, teorii i kompozycji w konserwatorium
moskiewskim. Podr koncertowa po Europie
(1896) przyniosa mu saw wietnego pianisty,
a wykonanie III Symfonii w r. 1905 w Paryu
saw kompozytora. W swej twrczoci Skriabin
wyszed od Chopina i Liszta. Orodkiem jego zainteresowania bya muzyka fortepianowa; jako
autor stu kilkunastu preludiw oraz dziesiciu
znakomitych, osobliwych i oryginalnych sonat
wysun si na czoo wspczesnych twrcw piszcych na ten instrument. Jzyk dwikowy
Skriabina jest wysoce indywidualny. Stanowi pomost midzy rozszerzon tonalnoci romantyzmu a wyabsolutyzowanymi elementami impresjonizmu Debussyego. W zakresie harmoniki
kompozytor stosowa wasn, odrbn akordyk,
ktrej najbardziej zoona forma bya jednoczenie skal. Take w dzieach orkiestrowych da
pokaz mistrzostwa kompozytorskiego i oryginalnoci, stwarzajc pene ekspresji poematy o podou programowo-filozoficznym. I tak np. III
Symfonia (Le Divin Pome, Boski poemat, 1904)
opisywa ma muzyk ewolucj ducha ludzkiego

wedug swoistego programu filozoficznego kompozytora, Poemat ekstazy (1907) komentowany

jest przez Skriabina w oddzielnie wydanej broszurze,
dokadnie
formuujcej
filozoficzno-estetyczny program muzyki i jej formalny
ukad w postaci elementw symbolicznych i programowych, a Prometeusz (1910) to kompozycja
na ogromn orkiestr, chr i clavier lumire
(fortepian wietlny), w ktrej Skriabin zamierza
dokona syntezy dwiku i barwy.
467. Idee Skriabina
Po r. 1900 Skriabin doszed do bardzo oryginalnej koncepcji muzyki. Jak wielu wspczesnych (np. Carrillo w Meksyku) kompozytor wzi
w swoich teoretycznych dociekaniach za punkt
wyjcia tony grne i wywid z ich szeregu odrbny system harmoniczny (tzw. skala mistyczna:
c fis b e a d, oparta na dwu kwartach zwikszonych, jednej zmniejszonej i dwu kwartach czystych; s to 8, 9, 10, 11, 13 i 14 tony grne szeregu
naturalnego). Kracowo alterowana chromatyka
wytworzya w jego muzyce sytuacj analogiczn
do atonalizmu Schnberga: w harmonice zatara
si rnica midzy konsonansem a dysonansem.
Teorie dwikowe Skriabin poczy z ideami
teozoficznymi: by przewiadczony, i muzyka
jego, wprowadzajc suchaczy w stan ekstazy,

umoliwi im obcowanie z wiatem nadprzyrodzonym, e przeniesie ich w inn sfer odczuwania wiata (tu nasuwa si analogia z pniejszymi
o 70 lat intencjami Stockhausena). W subie tych
idei postawi Skriabin swoj symfonik: ju jego I
Symfonia miaa by wyrazem panteistycznej
syntezy wszystkich sztuk. Tendencje Skriabina
zarysoway si najpeniej w misterium LActe
Pralable (istniej tylko fragmenty tego dziea
i peny tekst) oraz w poemacie symfonicznym
Prometheus Le Pome du feu (Prometeusz
poemat ognia).
468. Riebikow
Wadimir Riebikow (1866-1920) moe by dzi
zestawiany (jako jeden z pierwszych eksperymentatorw) z Charlesem Ivesem. Studiowa
w Moskwie i w Berlinie. Dziaa w Odessie i Kiszyniowie, uczy w Berlinie i Wiedniu, a potem
w Moskwie. Najpierw komponowa w stylu
Czajkowskiego. By wielkim i oryginalnym talentem, wprowadzi do muzyki tzw. melomimik
i wokaln melomimik, stanowice technik
konkurencyjn w stosunku do podobnych praktyk Schnberga. Jako pierwszy jeszcze przed
Debussym i Schnbergiem odkry harmoniczne
konsekwencje brzmieniowo traktowanej skali
caotonowej i afunkcyjnie odbieranego akordu

zwikszonego.
Pisa
opery,
muzyczno-psychologiczne dramaty, muzyk kocieln
oraz drobne instrumentalne i wokalne utwory
o duej atrakcyjnoci brzmieniowej, ktra generalnie zostaa zaksigowana jako impresjonistyczna, cho w swoim wyrazie i charakterze odpowiada bardziej typowi ekspresjonistycznego
stylu Schnberga czy Skriabina, ktrych zreszt
wyprzedza.
469. Muzyka u progu XX wieku
Now muzyk okrela si od lat zbiorowym
mianem muzyki XX wieku. W istocie w cigu
niespena 80 lat muzyka zmienia si co najmniej
trzykrotnie, dzi dziaa ju czwarta generacja, po
neoromantyzmie i impresjonizmie pojawia si
dodekafonia i ekspresjonizm, potem aktualny stal
si serializm i szereg nowych technik zasadniczo
przeobraajcych obraz muzyki XX wieku. Nowa
muzyka moe by chronologicznie mierzona
dwojako: bd od przeomu naszych stuleci,
wwczas byaby jednoczenie muzyk XX wieku,
bd od rzeczywistego przeomu, jaki dokona si
okoo roku 1950, a ktry wyznaczaj takie odkrycia i innowacje jak muzyka serialna, elektroniczna, konkretna, aleatoryzm, collage i otwarte
formy, a wic zjawiska, ktrych si przedtem zupenie nie spodziewano. Po okresie poszukiwa

pora dzi na syntez muzyki nowej z muzyk

dawn, ktra w naszych czasach absolutnie
przewaa w repertuarze i wiadomoci suchaczy
nad tym, co faktycznie nowe. Rok 1900. Mieszczastwu (ktrego uosobieniem sta si Wagner)
artyci rzucaj oskarenie, sprzeciwiaj si szczeglnie jego ograniczonym horyzontom spoecznym i artystycznym, poszukuj nowych odbiorcw o wyczulonej na nowo wraliwoci.
Pierwsz innowacj w muzyce by impresjonizm,
a jego szermierzem Debussy, ktry ju w samej
harmonice dokona odkry o wielkim znaczeniu.
Jego skala caotonowa nie miaa nic wsplnego
ani z systemem dur-moll, ani z modalizmami, ani
z tonacjami kocielnymi, bya sztuczn skal,
ktra zreszt naturalizowaa si niezwykle atwo.
Melodia, harmonia i rytm nie byy ju wizane
w zalen od siebie cao, w skrajnych przypadkach dochodzio do rezygnacji z dotychczasowej integralnej struktury dziea muzycznego.
Obok kontynuatorw romantyzmu R. Strauss,
Mahler, Sibelius, Szymanowski czy Karowicz
pojawiali si twrcy o nowym zupenie odczuciu
moliwoci muzyki: Debussy, Schnberg i jego
uczniowie, Ives, Skriabin i Varse, ktrzy tworzyli
muzyk burzc stary porzdek. Muzyka XX wieku
jest tylko w maym stopniu odbiciem przemian,
ktre zaszy w nauce, zwaszcza w naukach cisych. Z pewnoci nie jest to muzyka wieku in-

dustrialnego. Po pierwszym szoku wywoanym

na pocztku XX wieku nastpia konsolidacja
wartoci tradycyjnych, i one to przynajmniej
w repertuarze wci gruj nad nowymi odkryciami, ktrych w tym stuleciu zreszt nie brak.
470. Rozkad tonalnoci
Przez wiele wiekw muzyka ograniczaa si do
tonalnego wyboru dwikw. System dur-moll,
utrwalany przez ostatnie stulecia, rozwija si,
a jednoczenie jego elementy ulegay dekonsolidacji. Nastpowao zjawisko rozkadu tonalnoci. Rozwijano rnorodne linie od zamknitych formu tonalnych a po ukady wielodwikowe i wielointerwaowe, ktre w dodekafonii Otrzymay now rekompensacyjn posta
techniki dwikowej. czono akordy ju nie podug ich naturalnego pokrewiestwa, lecz na
podstawie autonomicznych zestawie, w ostatnim stadium rozwoju systemu dur-moll posunitych do pocze najdalszych. W sumie stworzono idealne warunki do rozkadu tego systemu
i zastpienia go atonalnoci. Dwiki stay si
niezalene od harmonicznych funkcji, a akordy
zostay pozbawione pierwotnego cienia ku
podobnym sobie ukadom, autonomizoway si
i jednoczenie tonalnie przestay ju cokolwiek
znaczy. W kracowych przypadkach jzyk har-

moniczny kompozytorw XX wieku nie ma ju

z tonalnoci wiele wsplnego, operuje tylko jej
reliktami, polegajc bardziej na tonalnych nawykach suchowych odbiorcw ni na wartoci
(na dobre ju nieistniejcych) zwizkw funkcyjnych.
471. Atonalno
Ostateczny rozwj tonalnoci doprowadzi do
jej zaprzeczenia. Pojawia si atonalno. Terminu
tego uywano pierwotnie w sensie negatywnym.
Atonalna muzyka to muzyka rnica si od
tonalnej tym, e brak w niej zarwno odniesienia
do tonu centralnego, do toniki, jak i tym, e nie
jest ujta w adnej tonacji (pierwszy tego typu
przypadek mamy ju w Tristanie i Izoldzie Wagnera, 1859, tonacje zmieniaj si tu, s pynne,
ale brak jest tonacji zasadniczej). Modalne i harmoniczno-funkcyjne powizania i prawa nie maj
tu zastosowania. Brak odniesienia do toniki zauwaamy ju u Debussyego czy Skriabina, take
w niektrych utworach Szymanowskiego czy Caselli. Schnberg nie yczy sobie nazywania swojej muzyki atonaln, podobnie Webern. Termin
atonalna muzyka odnosi si zrazu przede
wszystkim do muzyki, ktrej oderwany charakter,
dysocjatywna faktura, a nade wszystko pewna
dysonansowo, uniemoliwiay podporzdko-

wanie jej tradycyjnym nawykom suchowym.

W muzyce atonalnej stwierdzono nieobecno
dotychczasowych kategorii dwikowych lub te
ich nieprzydatno przy poznawaniu nowej muzyki. Jednoczenie w muzyce atonalnej dziaay
czynniki konstruktywne, widoczne w podobiestwach budowy akordw (w Erwartung Schnberga np.) czy w bezwzgldnie polifonicznych liniach (u Hindemitha). Atonalno w zakresie
melodyki oznaczaa przede wszystkim odrbn
interwalistyk, interwa sta si tu zreszt waniejszy ni wysokoci dwikowe. W melodyce
wprowadzano due skoki interwaowe, w harmonii atonalnej nowego typu bloki akordowe,
czsto oderwane od siebie, nieprowadzce do nastpnych dwikw. Idealnych przykadw atonalnoci mamy w nowej muzyce stosunkowo
niewiele (wczesne dziea Schnberga, Berga,
Weberna, Skriabina, Kenka i Hindemitha),
przewanie elementy atonalne mieszane s z tonalnymi jak u Ivesa czy u Szymanowskiego.
Atonalno mona traktowa jako ostateczn
konsekwencj tzw. rozkadu systemu dur-moll
albo te jako form ywioowego protestu przeciwko martwej harmonice tradycyjnej. Epoka
atonalna bya epok wyzwolenia muzyki od
konwencjonalnych schematw.
472. Politonalno

Obok atonalnoci w XX wieku pojawia si

politonalno, system przejciowy, operujcy
rozwinitymi ilociowo formami tonalnymi. Zamiast jednej tonacji mamy teraz do czynienia
jednoczenie z dwiema tonacjami (bitonalno)
lub nawet z wiksz iloci tonacji. W idealnej
postaci politonalno powinna by prowadzona
rwnolegle w dwu rnicych si od siebie, ale
jeszcze rozpoznawalnych tonacjach. Politonalno
jako fenomen harmoniczny jest tym peniejsza,
im bardziej od siebie odlege s obie tonacje (np.
C-dur i Fis-dur). Politonalno stosowano dawniej
tylko okazjonalnie dla podkrelenia osobliwej
dysharmonii (np. w Ein musikalischer Spass W. A.
Mozarta). Dopiero na pocztku XX wieku zaczto
stosowa politonalno systematycznie (Strawiski, Bartk, Milhaud).
473. Dodekafonia
Nie jest pewne, czy twrc dodekafonii by
Schnberg. Pierwsze dziea stricte dodekafoniczne, oparte na szeregu niezmieniajcych si
w kolejnoci 12 rnych dwikw, powstay
w latach 1921-1924 i w twrczoci Schnberga
wyznaczay po jego kilkuletnim milczeniu
nowy styl muzyki tego kompozytora. Muzyka
opieraa si zawsze na wyborze dwikw.

Z oglnej skali 12 moliwych dwikw wybierano 5 czy 7 dwikw i nimi si stale posugiwano. Co najmniej omiu wybitnych kompozytorw wpado w tym samym czasie na podobny
pomys: mona posugiwa si wszystkimi
dwikami, traktujc je rwnowanie. Kompozytor austriacki Joseph Matthias Hauer, autor ksiek teoretycznych, stosowa w swojej twrczoci
tzw. tropy, grupy szeciodwikowe, ktre zestawiane z sob parami tworzyy atwo komplet
dwunastodwikowy. Arnold Schnberg ustali
okoo r. 1923, e dwiki dla rwnowagi
musz by traktowane jako idealnie rwnowane
i e najlepiej bdzie, gdy si je uoy w tzw. serie.
Seria dwunastu dwikw jest odtd podstaw
techniki, ktr z grecka nazwano dodekafoni
(ddeka = dwanacie). Mamy tu do czynienia nie
z systemem, lecz technik kompozytorsk, tak
jak by kiedy kontrapunkt. Zreszt Schnberg
przej z kontrapunktu wikszo zasad postpowania (inwersja, rak itp.). Do uciliwa okazaa
si zasada niepowtarzania dwikw. Od tej zasady ju uczniowie Schnberga (np. Alban Berg)
jli szybko odstpowa. Dodekafonia wywara
wielki wpyw na losy nowej muzyki. Wielu wybitnych kompozytorw przekonao si do niej
dopiero po jakim czasie (typ. Strawiski).
Z kompozytorw, ktrzy najwicej dokonali
w tym zakresie, wyrniali si obok Hauera

i Schnberga uczniowie tego ostatniego: Alban

Berg i Anton Webem, a z nastpnego pokolenia
Ernst Kenek i Luigi Dallapiccola.
474. Teoria dodekafonii
Dodekafonia opiera si na technice operowania dwunastoma dwikami, ktrych wzajemn
wspzaleno narzuca sam kompozytor. Sam
pomys tej techniki nie pochodzi wycznie od
Schnberga, lecz cae wypracowanie dzisiejszej
techniki dodekafonicznej jest gwnie jego dzieem. Technika dodekafoniczna rozwijaa si
w muzyce kompozytorw trzech kolejnych generacji. Schnberg jest obok Weberna i Berga,
ktrzy niemal jednoczenie z nim rozwijali dodekafoni przedstawicielem techniki jeszcze dogmatycznej. W cigu pierwszych 10 lat tworzenia
w tej technice Schnberg znacznie oddali si od
pocztkowej ortodoksyjnoci, czc wasne tendencje kompozytorskie z oglniejszymi tendencjami nowej muzyki. Pierwotne zasady dodekafonii byy bardzo cise: narzucay nie tyle dyscyplin, co seri zakazw, w czym mona dostrzec
wiele analogii do zasad dawnej kontrapunktyki.
Dopiero ominicie niektrych zakazw (m.in. zakazu powtrzenia dwiku, zakazu tradycyjnej
budowy melicznej serii) pozwolio peniej wykaza melodyczne i ekspresyjne moliwoci dode-

kafonii. Wanie sam Schnberg dokona tu zasadniczych przemian wystarczy choby porwna Kwintet dty (1924) z IV Kwartetem
smyczkowym (1936), by zrozumie konstruktywne znaczenie tego typu swobd, ktre bynajmniej
nie przekrelaj moliwoci istnienia dyscypliny
formalnej i adu dwikowego. Sama technika
dodekafoniczna ma w sobie wiele z dyscypliny
kontrapunktycznej. Kompozytor nie poddaje si
(jak w muzyce tonalnej) naturalnym prawom
akustyki i suchu, lecz sam wybierajc seri determinuje prawa muzyki. Konsonans i dysonans
s dla pojciami umownymi. Dodekafonici
uwaali nie bez racji e ucho ludzkie moe
si przyzwyczai do nowych wspbrzmie i relacji dwikowych.
475. Nowy jzyk harmoniczny
W nowej muzyce harmonia nie odgrywa ani
w czci takiej roli, jak odgrywaa w muzyce
poprzednich wiekw. W obecnej organizacji
dwikowej (np. w dodekafonii czy technice serialnej) harmonika jest tylko wypadkow zestawie dwikowych. Ju w momencie wprowadzenia uj nietypowych dla systemu dur-moll
(skala caotonowa, zestawienia wielkich tercji,
akordy kwartowe) harmoniczne rodki dziaania
ustpiy miejsca kolorystycznym, podobnie rzecz

miaa si z ujciami klasterowymi (wizki sekund,

ktrych szeroko pasma jest waniejsza od zasobu interwaowego na og w kadym przypadku bardzo podobnego). O harmonice wspbrzmie w muzyce wspczesnej decyduj interway, a raczej ich przewaga w danym kompleksie dwikowym. Preferencja pewnych interwaw nad innymi (np. interwaw maej sekundy,
kwarty i trytonu w muzyce Weberna) tworzy
ekwiwalent stylu harmonicznego; w wielu przypadkach tworzy ona desygnat danego kompozytora, okresu itp.; w nowej muzyce jzyk harmoniczny znajduje si z reguy na dalszym planie.
476. Rytmika nowej muzyki
Rozkad tonalnoci i rozlunienie zwizkw
funkcyjnych w muzyce na przeomie XIX i XX
wieku wytworzyy konieczno przeniesienia si
w inn, pozadwikow sfer muzyki. Odkryto
rytm, ktry zreszt da o sobie zna duo wczeniej w muzyce zachodniej, pnocnej czy hiszpaskiej, w muzyce majcej zwizek z folklorem.
Genialne odkrycie rytmu dokonane zostao
w baletach Strawiskiego, przede wszystkim
w wicie wiosny, w Weselu i Historii onierza.
Ostinata, uporczywa motoryka, folklorystycznie
ujta melodyka, komplikujca si w miar rozwoju muzyki polirytmika i polimetria wszystko

to wysuno na pierwszy plan czynnik rytmiczny,

dotd jakby nie zauwaony, lekcewaony traktowany drugoplanowo. Emancypacja rytmu
przyczynia si do uksztatowania si zupenie
innego modelu muzyki. Muzyka staa si prymitywna (czsty zarzut wspczesnych krytykw),
ekscytujca, odczowieczona przez to, e bardziej
przypominaa ruch maszyny (era maszynizmu
w muzyce! Honegger, Mosoow, Hindemith,
Antheil). Ta muzyka nie potrzebowaa harmonii.
Wysunita na pierwszy plan rytmika dominowaa w utworach, przesdzaa nawet o ich formalnym i brzmieniowym charakterze. Powstaway utwory oparte na koncepcjach rytmicznych
i metrycznych. Posugiwano si rytmik bardziej
ni dotd zoon, nowymi metrycznymi schematami, poza prostymi podziaami na 2 i na 3
wraz z ich wielokrotnociami stosowano podzia
na 5, 7 czy 10; w takcie stosowano niesymetryczny podzia metrum (np. na 3 + 2 + 3 lub 2 + 3 +
3), uzyskujc w ten sposb now akcentuacj
metryczn, a jednoczenie nowe dynamiczne metra. Wprowadzono tzw. polimetri i polirytmi
(np. przeciw lub nawarstwienia rnych podziaw rytmicznych), przez przesunicia akcentw wyeliminowano metryczne znaczenie kreski
taktowej, wprowadzono wreszcie muzyk niemetryczn (przykad: Ives Concord Sonata). Blacher odkry moliwoci konstruowania muzyki na

zasadzie tzw. metrw zmiennych, Elliott Carter

stosowa tzw. modulacje metryczne, polegajce
na wprowadzeniu zoonych rytmw, ktre po
jakim czasie staway si podstaw nowych metrw (np. cztery wiernuty triolowe mog by
uznane za nowy ukad metrum na itp.). Zasadnicze innowacje w dziedzinie rytmu wprowadza
Messiaen, stosujc m.in. warto dodan, czyli
krtk warto rytmiczn (nut, pauz bd
kropk) dorzucan do jakiegokolwiek rytmu, tzw.
rytmy nieodwracalne itd.
477. Nowe systemy skal
W nowej muzyce zeszy si dwa przeciwstawne sobie nurty techniczne: rozszerzenie tonalnoci
poza granice harmoniki funkcyjnej oraz panlinearno, oparta na niezalenie komponowanych
ukadach horyzontalnych, poziomych. Godzono te
dwa nurty na rne sposoby, m.in. wprowadzajc
nowe systemy skal. Ju samo posugiwanie si
pentatonik i zwizane z ni ograniczenia wytworzyy now sytuacj fakturaln (np. u Pucciniego). Pojawienie si skali caotonowej (dwie
moliwoci: c de fis gis b oraz cis dis f g a h) zniweczyo zamknicie linii w oktawie i zachowywany dotd porzdek pokrewiestw kwintowych. Skala caotonowa pozbawiona zostaa cienia tonalnego (brak kwinty, kwarty i dwiku

prowadzcego), muzyka staa si nieokrelona.

Skala caotonowa pojawia si arcysporadycznie
ju u Glinki i Liszta, Debussy uczyni z niej podstaw kilku kompozycji (typowy utwr: Voiles);
Riebikow zastosowa j w Les Demons
samusent. Musorgski, Busoni i Bartk interesowali si rwnie moliwociami tej skali; ich podejcie do caotonowoci byo rne: Musorgski
by jednak zwolennikiem projekcji harmonicznej,
Busoni dy do polifonii sprzecznej z atmosfer
tej skali, a Bartka zajmowaa w myl jego zainteresowa folklorystycznych bardziej pentatonik, bliska ludowoci (skala caotonowa jest
idealnie obca folklorowi). Pseudoorientalne skale
stosowali w swojej twrczoci Rimski-Korsakow
i Roussel. Cay system skal stosowa Bartk
(Mikrokosmos), doprowadzajcy sw muzyk do
politonalnoci. Tu te naley przypomnie ide
pandiatonicznoci (przeciwstawionej panchromatyzmowi atonalistw). Satie, Strawiski czy
Poulenc pisali cae utwory w jednym niezmiennym ukadzie diatonicznym (np. w C-dur), nie liczc si z niczym w zakresie kontrapunktu i dysonansowoci.
478. Muzyka aforystyczna
Aforystyczna muzyka jest jakby odpowiednikiem aforystycznoci w literaturze, w ktrej obok

przekazw penych (powie, dramat, traktat filozoficzny) mamy przekazy skrtowe. Twrc
muzyki aforystycznej by Webem, ktry idc ladem pewnego pomysu swego nauczyciela, Arnolda Schnberga, przez dugie lata wyraa muzyk w niezwykle krtkich utworach, prezentujcych mimo daleko posunitej lakonicznoci to
wszystko, na co inni kompozytorzy potrzebowali
czasu wielokrotnie duszego. Stosujc zasad
permanentnej zmiennoci (w niektrych przypadkach w zakresie wielu elementw jednoczenie), Webern uzyskiwa twory muzyczne idealnie skondensowane. Znamienne, e ju we wczeniejszych utworach tego kompozytora (np.
w Bagatelach na kwartet smyczkowy, z ktrych
kilka ma po par taktw zaledwie) tendencja do
aforystycznoci ujawnia si w caej peni.
479. Poszukiwania kolorystyczne
Na pocztku naszego stulecia wybitni kompozytorzy z Debussym i Schnbergiem na czele czynili w swoich dzieach odkrycia kolorystyczne,
zwizane z barw dwiku, ktra dotd bya
niedostrzegana i traktowana na drugim planie
(np. zesp orkiestrowy przez dugie lata wykorzystywano wedug skali rejestrw instrumentalnych). Na autonomiczne moliwoci barw
dwikowych zwrcili jako pierwsi uwag Berlioz

i Wagner. Akord (suma interwaw, ktre si na

skadaj) czy zestawienie instrumentw (w wielkiej skali od zestawienia konwencjonalnego a po
zestawienia nietypowe, osobliwe) mog by
dysponowane rnie. Rutyna kae wikszoci
kompozytorw traktowa barw akordw czy zestawie
instrumentalnych
konwencjonalnie
i tylko wybitni nowatorzy, ktrzy w tym zakresie
okazali si te eksperymentatorami, poszukiwali
rozwiza nietypowych, twrczych. Do Debussyego i Schnberga naley tu doda jeszcze Strawiskiego i Varsea, ktrzy przekadajc rytm
i perkusj (a wic materia niezaleny od wysokoci dwikowych, od konwencji harmonicznych) nad harmoni, osigali ju w pierwszych
dziesicioleciach naszego stulecia wyniki intrygujce, stanowice punkt wyjcia dla kilku nastpnych pokole. Odkryto nie tylko barwy nowych
zestawie instrumentalnych, ale i urok brzmie
dysocjatywnych, ostrych, od ideaw klasycznego, wyrwnanego brzmienia.
Muzyka francuska
480. Satie
W muzyce XX wieku obok kontynuatorw linii
romantycznej pojawiaj si wielkie indywidualnoci, ktrych twrczo jest jaskrawym zaprze-

czeniem romantyzmu; do takich nalea Satie.

Erik Satie (1866-1925) by najbardziej ekstrawaganckim kompozytorem swojej epoki. Potrafi
jednak przy tym ujawni w muzyce francuskiej te
waciwoci, ktre s dla niej typowe. Bez Satieego nie byoby mowy o atwoci i lekkoci
muzyki neoklasycznej, gwnego stylu muzyki
paryskiej w latach midzywojennych. W r. 1888
pisze Trois Gymnopdies na fortepian, jedno
z najbardziej ekscentrycznych dzie XIX wieku.
By przeciwnikiem zarwno Wagnera, jak i impresjonizmu francuskiego. Zrezygnowawszy na
dugie lata z regularnych studiw, zarabia na ycie jako pianista w kawiarniach na Montmartre.
Pniej przenis si na przedmiecia Parya, do
Arcueil. Przyjacielskie stosunki utrzymywa tylko
z Debussym, pod ktrego wpywem powsta
synny zbir Morceaux en forme de poire
(Utwory w formie gruszki). Majc lat bez maa
czterdzieci, zgosi si do synnej z tradycjonalnej
pedanterii paryskiej Schola Cantorum jako student kontrapunktu. Przez trzy lata pobiera nauki
od modszego od siebie o trzy lata Alberta Roussela. W r. 1916 komponuje balet Parade, wystawiony w r. 1917 przez Diagilewa wedug libretta
Cocteau, ze scenografi Picassa. Potny skandal
przyczyni si do rozgosu Satieego, a kompozytorzy z pniejszej Grupy Szeciu uznali go za
swojego bon matre, podobnie jak kilka lat p-

niej inni modzi twrcy z Maximem Jacobem

i Henri Sauguetem na czele (cole dArcueil).
Wan pozycj w dorobku Satieego stanowi
oratorium kameralne Socrate (1918).
481. Grupa Szeciu
W styczniu 1920 w salonie pewnej ksinej zeszo si (do przypadkowo) szeciu kompozytorw piciu modych panw i kobieta. Tak narodzia si synna Grupa Szeciu, do ktrej jako
najwiksze indywidualnoci naleeli Milhaud
i Honegger. Trzeci wan postaci Grupy Szeciu jest Francis Poulenc (1899-1963), w grze fortepianowej ucze Ricardo Viesa, w kompozycji
ucze Ch. Koechlina. W r. 1924 Poulenc otrzymuje
od Diagilewa propozycj napisania baletu. Powstaje jednoaktowy balet Les Biches (do tekstw
z XVIII wieku z chrem), przynoszcy kompozytorowi niemay rozgos. W r. 1928 pisze dla
synnej polskiej klawesynistki Wandy Landowskiej Concert champtre na klawesyn i orkiestr.
Poulenc przeszed bogat ewolucj: od pnoromantycznych uniesie, poprzez wpywy Ravela,
Strawiskiego,
klawesynistw
francuskich,
wsptowarzyszy z Grupy Szeciu, Satieego, do
umiarkowanego neoklasycyzmu. Jego ostatnie
dziea pene s skupionego wyrazu, w innych
przewaa charakter muzyki postulowanej przez

Grup Szeciu, ktrej ideay wanie Poulenc

urzeczywistnia by moe najpeniej. Pozostali
czonkowie Grupy Szeciu to: Georges Auric
(1899-1979), Louis Durey i Germaine Tailleferre.
Z nich najpopularniejszym twrc mia zosta
Auric, krytyk muzyczny, autor muzyki do filmu
Moulin rouge.
482. Milhaud
Najambitniejszym twrc Grupy Szeciu by
Darius Milhaud (1892-1974), kompozytor rwnie
najbardziej podny. Od r. 1909 studiowa w Paryu (pochodzi z Aix-en-Provence), studia przerwaa wojna. Kiedy w r. 1919 przycza si do
grupy muzykw nazwanej pniej Grup Szeciu,
jest ju autorem szeregu dzie kameralnych,
symfonicznych i scenicznych. Najwybitniejsze
dziea Milhauda powstaj w latach dwudziestych. W r. 1940 artysta emigruje do USA, gdzie
zostaje profesorem kompozycji w Mills College
(Oakland w Kalifornii). W r. 1947 powraca do Parya, tam w latach prowadzi klas kompozycji
w konserwatorium. Milhaud komponowa bardzo duo i nie zawsze na wyrwnanym poziomie,
niemniej wiele jego utworw odznacza si wysokimi walorami artystycznymi. Do tych nale
m.in. opery Krzysztof Kolumb (1930, nowa redakcja 1956) i Dawid (1954), balety Byk na dachu

(1919) i Stworzenie wiata (1923), cykl orkiestrowy

Saudades do Brazil (1921), niektre z kilkunastu
symfonii, kwartety smyczkowe i koncerty,
a z pniejszych dziel Pacem in terris wedug
encykliki papiea Jana XXIII (1963) oraz opera-oratorium Saint Louis, roi de France (1972).
483. Honegger
Arthur Honegger (1892-1955), najwybitniejszy
obok Milhauda przedstawiciel paryskiej Grupy
Szeciu, studiowa w konserwatorium w Zurychu
w rodzimej Szwajcarii, a pniej w konserwatorium paryskim. Jeszcze w czasie I wojny wiatowej Honegger pisze szereg dzie, ktre przynosz
mu rozgos. Szczegln saw zyskay mu dziea
orkiestralne (m.in. Pacific 231, 1923) i oratoria,
wrd ktrych wane miejsce zajmuje Krl Dawid
(1921). Twrczo Honeggera obejmuje wszystkie
gatunki muzyczne od symfonii, opery i baletu a
po muzyk filmow, radiow i teatraln. Pod koniec ycia Honegger wyda ksik Je suis compositeur (Pary 1951), pen pesymistycznych
opinii co do roli kompozytora w yciu wspczesnym. Domen zainteresowa twrczych Honeggera byy przez cae ycie dwie dziedziny: muzyka sceniczna i orkiestrowa. W zakresie muzyki
scenicznej napisa szereg wybitnych dzie, gwnie oratoryjnych: obok Krla Dawida (w pniej-

szej wersji jest to dzieo operowe, 1928) nale tu:

Judyta ( 1925), Les cris du monde (1931), Jeanne
dArc au bcher (Joanna dArc na stosie, 1938, do
tekstu Claudela) i La Danse des Morts (1939).
Z dzie religijnych zwraca na siebie uwag Kantata na Boe Narodzenie (1953), a z dzie operowych: Antygona (1927, wg Sofoklesa) i skomponowane wsplnie z J. Ibertem LAiglon (Orltko,
1937). Z dzie kameralnych wymieni trzeba 3
kwartety smyczkowe; pisa te utwory fortepianowe i pieni. Znaczenie kompozytora opiera si
na jego symfoniach (I 1931, II na smyczki i trbki,
1941, III zwana Liturgiczn, 1946, IV Deliciae Basilienses, 1946, i V di tre re chodzi o trzy nuty
re 1950). Symfonika jego naznaczona jest patetycznoci i moe przez t wanie cech zalicza
si do gatunku symfoniki tradycyjnej, podobnie
jak daleki od wspczesnoci, niemal eklektyczny
jest jzyk dwikowy Honeggera.
484. cole dAr eue il
Pi lat po utworzeniu si w Paryu Grupy
Szeciu, ktrej Satie przewodzi raczej duchowo
ni jako kompozytor, Milhaud, Honegger i inni
mieli bowiem do jasno wytyczony kierunek
dziaania, zgodny z charakterem ich osobowoci,
powstaa cole dArcueil, nazwana tak na cze
Satieego, ktry w r. 1898 przenis si

z Montmartre do Arcueil koo Parya. Szko t

reprezentowali twrcy nie tak wysokiego lotu;
obok Milhauda, ktry zawsze sta najbliej francuskiego mistrza, pojawili si w niej Dsormire
i Sauguet. Roger Dsormire (1898-1963) studiowa w konserwatorium paryskim i da si
pozna gwnie jako dyrygent (baletu Diagilewa
w czasie podry zespou po Europie, 1925-1930),
a pniej innych zespow. Dsormire nie komponowa zbyt duo, pisa przewanie muzyk do
filmw, zinstrumentowa te Satieego Morceaux
en forme de poire. Niezwykle podnym kompozytorem okaza si Henry Sauguet (waciwie:
Henri-Pierre Poupard, ur. 1901), twrca wielu
oper, baletw, symfonii i dzie wokalno-orkiestrowych (m.in. oratorium Chant pour
une ville meurtrie na baryton, chr i orkiestr,
1967).
485. Jeune France
Po Grupie Szeciu i Szkole z Arcueil powstaje
w r. 1936 we Francji grupa La Jeune France
(Moda Francja). Tworz j dwaj twrcy wybitni
i dwaj pomniejsi: Olivier Messiaen i Andr Jolivet, ktrzy zasuguj na osobne omwienie, oraz
Daniel Lesur i Yves Baudrier. Przedtem jeszcze
powstaje bardzo kosmopolityczna grupa Triton,
do ktrej naleeli oprcz Milhauda, Honeggera,

Poulenca, Prokofiewa i Martinii Jean Rivier

(1896-1987), Marcel Delannoy (1898-1962), Henri
Tomasi
(1901-1971),
Claude
Delvincourt
(1888-1954) i Conrad Beck (ur. 1901). Grupa Jeune
France nie miaa odrbnych celw, tworzyli j po
prostu kompozytorzy nieco modsi od poprzednio
wymienionych. Daniel Lesur (waciwie: Jean
Yves Daniel Lesur, 1908-2002) dziaa jako organista i pedagog, autor dzie symfonicznych i scenicznych (balety, opera Andra del Sarto, 1969).
Yves Baudrier (1906-1988) jest waciwie autodydakt w kompozycji; pisa pieni, dziea chralne, fortepianowe i orkiestrowe.
486. Jolivet
Andr Jolivet (1905-1974)jest autorem opery
Dolors ou le Miracle de la Femme laide (1942),
oratorium La Vrit de Jeanne (1956), 3 symfonii,
wielu koncertw instrumentalnych (najbardziej
interesujce: Koncert na fale Martenota i orkiestr, 1947; Concertino na trbk, smyczki i fortepian, 1948; Koncert na flet i smyczki; Koncert fortepianowy, Koncert harfowy, 1952; dwa koncerty
wiolonczelowe), baletw i muzyki kameralnej.
Utwory jego charakteryzuje graniczca z politonalnoci, szeroko rozbudowana technika dwikowa, interesujca rytmika, bogata kolorystyka
orkiestrowa i zbliona do muzyki orientalnej,

dugooddechowa melodyka. Jolivet by jedynym

uczniem E. Varsea i czonkiem grupy Jeune
France, a od r. 1966 profesorem kompozycji
w konserwatorium paryskim. By nadto uzdolniony zarwno jako pisarz, jak i jako malarz.
487. Messiaen
W poowie XX wieku jako eksperymentator
i pedagog wybi si zdecydowanie Olivier Messiaen (1908-1992), znakomity organista i kompozytor, zaoyciel wraz z A. Jolivetem, Danielem
Lesurem i Y. Baudrierem grupy La Jeune France.
Oryginalny talent kompozytorski Messiaena,
wspomagany rzadkimi w muzyce europejskiej
impulsami rytmiki hinduskiej, chiskiej i peruwiaskiej oraz modelami, jakie kompozytor poznawa studiujc piew ptakw, pozwoli mu na
uwolnione od gwnych nurtw muzyki europejskiej komponowanie dzie o religijnym charakterze i mistycznej nastrojowoci, dzie cakowicie niezalenych od nurtw neostylistycznych.
Syn poetki francuskiej Ccile Sauvage, ksztaci
si od 11 roku ycia w grze organowej u Marcela
Dupr oraz w kompozycji w klasie Paula Dukasa.
Do jego uczniw nale midzy innymi: Pierre
Boulez. Karlheinz Stockhausen, Jean Barraqu,
Makoto Shinohara i Yvonne Loriod.
Jest autorem ksiki Technique de mon langa-

ge musical (1944), powiconej wasnej technice

kompozytorskiej. W szeregu kompozycji Quatuor pour la fin du temps (1940), Visions de
LAmen na 2 fortepiany (1943), Vingt Regards sur
LEnfant Jsus na fortepian (1944), Turangalla-symphonie (1948) czy orkiestrowym Couleurs de la cit cleste (1964) Messiaen zademonstrowa nie tylko moliwo wprowadzenia
do muzyki nowych rodkw rytmicznych i modalnych, lecz rwnie ich zoonych kombinacji.
I tak w Chronochromie na orkiestr (1960) materia czasowy i rytmiczny jest najwaniejszym
elementem kompozycji. W Przebudzeniu ptakw
(Rveil des oiseaux, 1953) Messiaen daje niemal
leksykalny przegld znanych w Europie pieww
ptasich, w Ptakach egzotycznych (Oiseaux exotiques, 1957) prezentuje gosy ptakw Dalekiego
Wschodu (Indie, Chiny i Malaje) oraz obu Ameryk. Powstaa w latach 1965-1969 wielka kompozycja chralno-orkiestrowa La Transfiguration
de Notre Seigneur Jsus-Christ (Przemienienie
Pana Naszego Jezusa Chrystusa, na chr mieszany, 7 solistw instrumentalnych i 3 wielkie orkiestry) stanowi potn budowl muzyczn, imponujc nie tylko zamierzeniem, ale i niezwykle
frapujcym rezultatem brzmieniowym. W wielu
swoich kompozycjach Messiaen daje wyraz pogldom religijnym i metafizycznym, traktuje je
jako akty wiary, nadajc im czsto tytuy z li-

turgii katolickiej i Pisma witego. Kompozycje

Messiaena zawdziczaj swj charakter i gatunek
techniczny rnym rdom: prcz tematyki katolickiej wanym rdem jest muzyka egzotyczna,
interesujca nie tylko przez swoj obco, ale
i przez sw odrbno materiaow. Messiaen
zuytkowuje elementy modalne hinduskich
i chiskich skal i rytmik Dalekiego Wschodu.
W jego muzyce materia dwikowy i metrorytmiczny organizowany jest podug dwu dyscyplin: techniki modalnej i techniki rytmicznej.
Technika modalna opiera si na ukadach skalowych, ktre wynikaj z podziau skali chromatycznej na rwne czci. Wielkie znaczenie
w dziejach muzyki najnowszej mia zbir Quatre
tudes de rythme na fortepian (1949-1950), ktrego II cz (Mode de valeurs et dintensits) jest
pierwszym, wzorcowym modelem muzyki wieloparametrowej, serialnej. Technika rytmiczna
Messiaena jest mniej cisa, ale bardziej przekonywajca. Messiaen kadzie duy nacisk na rytm
jako czynnik konstruktywny; sam siebie nazywa
kompozytorem i rytmikiem. W cigu kilkudziesiciu lat zdoa przebada rytmik starogreck,
krajw bakaskich i hindusk, szczeglnie wic
t, ktra wykracza poza schematy rytmiczne
i metryczne przez wieki w muzyce europejskiej
konwencjonalizowane. Messiaen stosuje rne
rodki kontrapunktyczno-rytmiczne oraz rodki

bardziej zindywidualizowane, jak: bezwzgldnie

pozametryczne ostinata, tzw. rytmy nieodwracalne (tj. takie, w ktrych posta wsteczna jest
identyczna z postaci zasadnicz) czy wartoci
dodane (Valeur ajoute).
488. Technique de mon langage musical
Messiaen jak mao kto z jego pokolenia mia
wasny system dwikowy i rytmiczny, ktry
przedstawi w pracy Technique de mon langage
musical (Pary 1944). Ksik opublikowa majc
zaledwie 36 lat; nigdy ju do niej nie powrci,
nie stara si ojej uzupenienie, mimo to stanowi
ona niezwyky dokument wiedzy teoretycznej
autora i jego wielkich umiejtnoci technicznej
autoanalizy. Od wielu lat pracuje nad traktatem
o rytmie (Trait de rythme), ktry jeszcze si nie
ukaza. W Technique de mon langage musical
Messiaen analizuje dokadnie wynalezione przez
siebie koncepcje rytmiczne i dwikowe, z dala od
konwencji teoretycznych, skupiajc si przede
wszystkim na wyjanieniu ich genezy oraz na
przegldzie ich moliwoci. Nie dajce si odwraca rytmy i modi z ograniczon transpozycj
fascynuj go bardziej ni moliwoci czysto teoretyczne, w kadym wywodzie tej pracy wyczuwa si myl muzycznego praktyka, ktremu analiza suy tylko jako rodek wyjaniajcy wasne,

gotowe ju dokonania.
489. Turangalila
Dzieo 40-letniego Messiaena, symfonia Turangalla powstaa na zamwienie Sergiusza Kusewickiego dla Bostoskiej Orkiestry Symfonicznej. Napisana w pierwszych latach po II wojnie
wiatowej, bya przez dugi czas jedynym dzieem godnym miana muzyki wyrastajcej ponad
przecitno i konwencje. Niekonwencjonalna jest
obsada dziea (orkiestra z fortepianem solo i solistycznie potraktowanymi falami Martenota)
i czas trwania: okoo 75 minut. Messiaen nawizuje tu po raz pierwszy w dziejach muzyki
na t skal do muzyki wschodnioazjatyckiej
(gamelan!) Kompozycja skada si z 10 czci i jest
ujta w obcym naszemu poczuciu systemie rytmicznym. Turangalla to pie o mioci, poszczeglne czci tego dziea s programowe,
a cao wykracza miao poza estetyk przecitnych odbiorcw i jawi si jako fascynujca
symfonia egzotyki.
490. Leibowitz i dodekafonia we Francji
We Francji wpywowym zwolennikiem dodekafonii i animatorem nowej muzyki sta si Ren
Leibowitz (1913-1972), urodzony w Warszawie,

wybitny dyrygent, kompozytor i publicysta,

ucze A. Weberna i A. Schnberga. W r. 1926
przenis si na stae do Francji. W 1946 r. ukazaa
si w Paryu jego ksika Schnberg et son cole
(Schnberg i jego szkoa). Leibowitz zainicjowa
gwatowne zainteresowanie dodekafoni i sta
si od razu czoow postaci, wok ktrej skupia si grupa modych kompozytorw z Boulezem
na czele. Rzucajc haso odwrotu od neoklasycyzmu, odci jednoczenie muzyk od innych
tradycjonalizmw. W ten sposb moliwy by
awans nowej muzyki ze stylistycznego zagubienia
(tak typowego dla pierwszych lat powojennych)
do sfery odnowionego i peniejszego ni dotd
zainteresowania kompozycj. Leibowitz by autorem kilku innych ksiek oraz kompozycji niemal w caoci instrumentalnych (m.in. 6 symfonii,
3 kwartetw smyczkowych, koncertw instrumentalnych i 1-aktowej opery Labirynt). W swoich stosunkowo najlepszych utworach (Symfonia
kameralna, Sze utworw orkiestrowych, Concertino altwkowe) dokona ciekawej syntezy
wczesnych wpyww Schnberga, Berga i Weberna.
491. Boulez
Pierre Boulez (ur. 1925) odby studia u Messiaena w konserwatorium paryskim, gdzie

Otrzyma w r. 1945 pierwsz nagrod; dodekafoni studiowa u R. Leibowitza (1945-1946). W r.

1948 zostaje kierownikiem muzycznym przy
Thtre Marigny. Dziaa te jako organizator
koncertw nowej muzyki w tyme teatrze i jako
pianista. W latach 1954-1958 Boulez sta na czele
stworzonej przez siebie grupy Domaine Musical,
przede wszystkim jako dyrygent, odtwrca nie
znanych jeszcze dobrze dzie Schnberga, Berga
i Weberna. W latach 1960-1964 prowadzi
w Bazylei klas kompozycji, dajc si jednoczenie pozna jako znakomity dyrygent symfoniczny i sceniczny. Od r. 1975 prowadzi IRCAM
(Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique) w Centre Pompidou w Paryu.
Twrczo Bouleza znajduje si na przeciciu
tendencji artystycznych trzech wybitnych indywidualnoci XX wieku: Debussyego, Weberna
i Messiaena. II Sonata fortepianowa (1948) to
najwaniejsze osignicie okresu ekspresjonistycznego. Niemal kady nastpny utwr Bouleza
opiera si na nowej, czsto odkrywanej po raz
pierwszy problematyce technicznej. I tak np.
w Polyphonie X na 18 instrumentw (1951) Boulez operuje seriami barw instrumentalnych,
a w utworze Visage nuptial na gosy solowe,
chr eski i orkiestr (1952) wprowadza nowy
sposb traktowania gosu w rozlegej skali
wszystkich stopni pomidzy mow a piewem.

Rewelacj techniczn stay si jednak dopiero

Structures (I 1952, II 1961) na 2 fortepiany. Boulez
wyoy w tym utworze sugerowane przedtem
teoretycznie zasady serializmu totalnego, a wic
nieograniczajcego si do serii wysokoci dwikowych, lecz wprowadzajcego obok nich analogicznie konstruowane serie rytmiczne i artykulacyjne. W Mocie bez mistrza (Le mtarteau sans
matre, 1954) oddala si od schematw, ktre sugerowa w Strukturach, interesuj go zagadnienia
wokalne i kolorystyczne; Strawiski stawia ten
utwr na czoowym miejscu wrd najlepszych
dzie z lat pidziesitych. W szeroko zaplanowanym dziele Pli selon pli (1957-1962) Boulezowi
chodzio przede wszystkim o rozwinicie samego
czynnika improwizacji muzycznej na podkadzie
struktury poezji Mallarmgo. III Sonata (1957)
przekracza wyranie ramy formalne gatunku sonaty. Kompozytor traktuje j zupenie indywidualnie jako swojego rodzaju work in progress.
Nowsze zainteresowania kompozytora daj si
streci w trzech punktach: poznanie i wyzyskiwanie przypadku w muzyce, nowe traktowanie
materiau wokalnego i czenie rnych kompleksw dwikowych w przestrzeni. Do realizacji
odbiorczej Posie pour pouvoir wg poematu
Henri Michaux na 3 orkiestry i tam (1958)
Boulez potrzebuje 80 gonikw zainstalowanych
w rnych punktach sali (ciany, sufit) oraz 3 or-

kiestr. Materiaem muzycznym byy tu dwiki

elektroniczne i instrumentalne. W latach
1963-1968 powstaje te dugo jeszcze wykaczany
cykl Figures, Doubles, Prismes na orkiestr. Cao
pomylana jest makrokosmicznie. Pierwszy tytu,
Figures, odsania ide ekspozycji i zasadniczego
materiau, Doubles mwi o transformujcej
przemiennoci, Prismes o procesach kombinacyjnych pomidzy dwiema poprzednimi technikami, Z najnowszych utworw Bouleza wymieni
naley: Domaines na klarnet i 21 instrumentw
(1968), Cummings ist der Dichter na 16 gosw
solowych i 23 instrumenty (1970), ... exploisante-fixe... na zesp instrumentalny i live electronics (1974) oraz Rituel in memoriam Maderna na
orkiestr (1975). Boulez dziaa takie jako teoretyk
nowej muzyki i jest autorem kilkunastu prac z tej
dziedziny.
492. Serializm
Serializm polega na wyznaczeniu wszystkim
elementom wanej roli w procesie ksztatowania
muzyki, a wic nie tylko wysokociom dwikowym, lecz nadto rytmowi, barwie, artykulacji
i dynamice. Kompozytorzy muzyki serialnej, poczwszy od Pierre Bouleza, stosuj najczciej zasad hierarchizacji rwnowanej. Polega ona na
tym, e poszczeglne elementy bd wysuwane

s tu na pierwszy plan najczciej przez serializacj, czyli bogate, aczkolwiek cise zrnicowanie,
bd usuwane na dalszy plan (np. przez potraktowanie danego elementu jako wartoci staej).
Potgujce ywo materiau muzycznego zrnicowania s tym wiksze, im wiksza jest suma
skadowych danego elementu i skala stosunkw
pomidzy poszczeglnymi elementami. W dawnej muzyce niemal zawsze elementem pierwszoplanowym by materia dwikowy, zesp rnych wysokoci dwiku. W muzyce nowej,
w ktrej mamy do czynienia ju z tzw. autonomizacj elementw, wysunitym na plan pierwszy moe by zarwno rytm, jak i dynamika czy
barwa instrumentalna. To, co dawniej leao
w zakresie upodoba czy manier wykonawczych,
w muzyce serialnej jest starannie porzdkowane,
std mowa czsto o organizacji materiau muzycznego. Zasadnicz innowacj jest tu moliwo
prekompozycji, a wic ustalenia materiau przed
jego skomponowaniem. Dla tego typu muzyki
znaleziono termin totalna organizacja materiau
dwikowego. Powstao szereg dzie tego typu
(najciekawszy przykad stanowi Struktury Bouleza), a wraz z nimi pojawia si zasadnicza
obiekcja, czy swoboda kompozytora nie jest w tej
technice zanadto ograniczona.
493. Wieloparametrowo i prekompozycja

Okoo r. 1950 w centrum zainteresowania

modych kompozytorw (Boulez, Nono, Stockhausen) pojawia si na szczcie niemal
w caoci wydana i dostpna twrczo Weberna. W nowej muzyce przecignite s w tym
czasie dwie linie gwne, reprezentowane przez
Strawiskiego i Schnberga. Strawiski odnawia
muzyk przez zwracanie si do jej korzeni i tradycji, Schnberg przez zrywanie z tradycj, co
zreszt byo o wiele trudniejsze. Dodekafonia nie
staa si technik jak to przewidywa Schnberg obowizujc przez nastpny wiek. Jej
zalety polegay na koniecznoci szukania i odkrywania nowych relacji w innych, pozawysokociowych zakresach. Webern tworzy nowe rodzaje
faktur: okazao si, e kada nuta moe mie
swoje odrbne miejsce w strukturze. Do tej linii
nawiza Boulez, posugujc si dodekafoni,
rozszerzajc j w serializm, wreszcie niweczc jej
naczeln zasad przez wprowadzenie do muzyki
aleatoryzmu. Proces ten by o tyle sensowny
i historycznie konsekwentny, e przeprowadzi
go ten sam twrca. Z serializmem wi si dwa
zasadnicze problemy techniczne: wieloparametrowo i prekompozycja. Wieloparametrowo
pozwala na kontrol wyznacznikw w zakresie
wielu elementw jednoczenie; model takiego
postpowania da w swoich Strukturach na 2

fortepiany Pierre Boulez, stosujc jednoczenie

zasad prekompozycji, ktra polega na ustaleniu
a priori nie tylko samej serii (jak w dodekafonii),
ale te wielu (czy: wszystkich) zasad kompozycyjnego postpowania. Plany i decyzje poprzedzaj tu sam akt twrczy.
494. Aleatoryzm
Innowacje techniczne nie wypeniaj programu odkry w nowej muzyce. Za najwaniejsze
odkrycie mona uzna otwart form. Dotd
w kadym utworze by wyranie zaznaczony
pocztek i koniec; forma bya zawsze zamknita.
Forma otwarta burzy ten porzdek rzeczy! Pierwszym krokiem w tym kierunku by wprowadzony
ju w latach pidziesitych aleatoryzm. Kompozytorzy (przewodzi im Boulez) doszli do przekonania, e konieczne jest przeciwstawienie serialnej, przesadnie mechanicznej cisoci czego, co
by uczynio muzyk mniej wyspekulowan. Takim czynnikiem okaza si przypadek, element
znany w muzyce od dawna i wspdziaajcy
z ni niemal stale (wyjtek stanowi kompozycje
jednoczenie bdce realizacj tak jest np.
w muzyce elektronicznej). W muzyce organizowanej totalnie niemal wszystko byo okrelone
i nieprzypadkowe; nieokrelono i przypadek
bd jednak teraz stanowiy czynniki w muzyce

podane, bd kieroway uwag kompozytora

w stron zagadnie, ktrych inaczej by nie pozna. W totalnie organizowanej muzyce jednak
nie wszystko mogo by cise, a w muzyce, w
ktrej ingerencja przypadku jest cech najistotniejsz, nie wszystko moe mie cechy przypadkowoci. Idealna przypadkowo jest bardzo
trudna do osignicia. Muzyk, w ktrej ingerencja przypadku jest wcignita do wspudziau
w realizacji dziea, okrela si jako aleatoryczn.
Aleatoryzm (od alea kostka do gry) opiera si
na cisej dyspozycji caoci przy pozostawionej
przypadkowi dyspozycji szczegw. Aleatoryzm
nie jest improwizacj, gdy ta zakada stao jakiego modelu, tu natomiast chodzi o przeciwstawienie si strukturalizmowi, o odstrukturowanie muzyki. Nie polega te aleatoryzm na swobodnej wymianie czci czy fragmentw. Kompozytorom chodzi o efekt nieprzewidywalnoci,
o zaskoczenie samego siebie. Aleatoryzm pozostawia wiele miejsca na interpretacj, na odtwarzanie rozumne, intencjonalnie odrbne i niepowtarzalne. Totalnej organizacji materiau dwikowego odpowiada reprodukcja zdyscyplinowana, mechaniczna, wierna a po najdrobniejsze
szczegy; aleatoryzmowi reprodukcja kadorazowo inna: kompozytor moe muzyk pozbawi
jedynie negatywnych waciwoci przez zakrelenie ram, natomiast nie moe przewidzie ewen-

tualnych rezultatw pozytywnych, o ktre zreszt

zwolennikom aleatoryzmu chodzi. Gwnymi reprezentantami aleatoryzmu s Cage, Ichiyanagi,
Haubenstock-Ramati, Evangelisti, La Monte Young, Bussotti, Cardew, Nilsson, w Polsce Schaeffer. Pewne impulsy aleatoryzmu widoczne s
w kompozycjach Lutosawskiego, ktry te
wprowadzi termin aleatoryzm kontrolowany.
495. Szkoa Nadi Boulanger
Nadia Boulanger (18871979) pochodzia z rodziny muzykw (wybitn kompozytork bya jej
modsza siostra, wczenie zmara Lili Boulanger,
1893-1918; jej ojciec i dziadek uczyli w konserwatorium paryskim). Boulanger uczya si kompozycji u G . Faurgo, ukoczya te klas gry organowej. Dziaaa jako dyrygent i prelegentka muzyczna, pisaa krytyki muzyczne, ale jej gwn
pasj byo uczenie kompozycji. Wielu wybitnych
kompozytorw europejskich (w tym rwnie
polskich) i amerykaskich to jej uczniowie
(m.in. Copland, Harris, Berkeley, Piston, Thomson,
Beck, Husa, Franaix, a z Polakw Bacewiczwna, Kondracki, Szaowski, Woytowicz, Szeligowski, Spisak, Serocki, Mycielski, Skrowaczewski, Kilar i Meyer). Uczya od pocztkw lat
dwudziestych do jednostronnie, gdy jej
wychowankowie byli potem niemal wycznie

zwolennikami francuskiego neoklasycyzmu. W jej

klasie analizowano ustawicznie muzyk Bacha,
Mozarta i Beethovena, a z wspczesnych gwnie Faurgo i Strawiskiego. Wasny dorobek
kompozytorski Nadi Boulanger jest niky i bez
wikszego znaczenia.
496. Neoklasycyzm
W nowej muzyce pozostaoci tonalne stay si
znikome. Ci kompozytorzy, ktrzy odczuwali potrzeb kontaktu z tradycj suchow, wprowadzali najrniejsze kombinacje poszerzajce dotychczasowe ujcia: skal caotonow i jej pochodne
stosowali m.in. naladowcy Debussyego z okresu
impresjonizmu, skale orientalne stosowali po
Rimskim-Korsakowie Roussel i inni, szukano skal
egzotycznych, sigano po dawno nie uywan
pentatonik (Bartk), deformowano skale durowe
i molowe przez inne zestawienia interwaw
(Bartk i Hindemith), odkryto (Satie, Strawiski,
Poulenc), e biay diatonizm pozwala rwnie
na uporzdkowanie materiau dwikowego bez
odwoywania si do harmoniki funkcyjnej, odkryto nawet urok skal kocielnych, ktre stay si
podstaw neomodalnoci. Nad tym wszystkim
miaa growa wkrtce idea przeciwna, ultrachromatyzmu absolutnego (wszystkie wymienione techniki miay za podstaw diatonik)

idea atonalnoci. Epoka atonalna bya epok rozkadu. Sdzono, e tonalno wyczerpaa swoje
zasoby interesujcych pocze, kombinacji
i konstelacji. Kilkanacie lat po rozkwicie koncepcji atonalnych powstaa najpierw we Francji, pniej w innych krajach, w Niemczech,
w Stanach Zjednoczonych idea odnowienia
muzyki przez odrodzenie dawnych, wyprbowanych form XVIII wieku (ale nie XIX, gdy wyjtkowo do romantyzmu nikt nie chcia powraca!).
Powsta neoklasycyzm; bliszy istoty rzeczy byby
termin muzyka neostylistyczna, bo przecie do
baroku sigano rwnie chtnie jak do klasycyzmu. Neoklasycyzm stworzyli kompozytorzy,
ktrzy byli zdecydowanymi przeciwnikami romantycznego emocjonalizmu, programowoci
i zawioci. Haso neoklasycyzmu rzuci Igor
Strawiski w balecie Pulcinella (rok 1920),
w ktrym wszake wyraniejsze s aluzje barokowe ni klasyczne, te ostatnie natomiast odnajdziemy w synnej Symfonii klasycznej Prokofiewa (1917). Neoklasycyzm przetrwa do roku 1950,
a wic do momentu pojawienia si koncepcji serialnych, znw zoonych i zawiych. Gwn
cech neoklasycyzmu bya prostota, klarowno
formy, tematyki. W zakresie harmoniki i instrumentacji nie unikano rozwiza radykalniejszych,
zwaszcza w dysonansowej, bardzo niespjnej
harmonice. W neobarokowych kompozycjach

czsto sigano do form polifonicznych (wzorem

by tu, oczywicie, Bach): toccata, passacaglia,
concerto grosso pojawiy si tu jako formy rwnie szybko jak inne procedury techniczne XVII
i XVIII wieku. Wyrazisto i uchwytno s tu
znacznie waniejsze od atrakcyjnoci motyww,
std muzyka ta moe si wydawa suchaczom
rwnie ywa, co banalna, rwnie elegancka
w formie, co nieatrakcyjna w wyrazie. Konwencja neoklasyczna i neobarokowa bya bardziej
mechaniczna ni jakakolwiek inna konwencja
w muzyce. Twrc idei neoklasycyzmu by Ferruccio Busoni (w wasnych dzieach raczej neoromantyk), wybitnym neostylist by Roussel;
autorami wspomnianych wzorcw byli Igor
Strawiski i Siergiej Prokofiew, najbardziej neobarokowo nastawionym kompozytorem okaza
si Paul Hindemith (jego odpowiednik w polskiej
muzyce znajdziemy w twrczoci Bolesawa Szabelskiego), z modszych neostylistw wymieni
naley Brittena, a ponadto Hartmanna i Szostakowicza. W twrczoci dwu ostatnich ceni si
zwaszcza utwory symfoniczne i kultywowanie
szeroko rozbudowanej formy sonatowej. Neoklasycyzm sta si manier. We Francji styl ten
pojawia si najwczeniej; w Niemczech przybiera
szybko charakter tzw. nowej rzeczowoci, zrcznie
omijajcej romantyczny emocjonalizm, std te
atwo byo o jeden krok dalszy, w stron muzyki

dla radia i filmu. Rzecz jasna, w tej muzyce oddalono si od ideaw awangardy, zadowalajc
si stylem uproszczonym. W Stanach Zjednoczonych styl neoklasyczny by nowoci europejsk
i czsto bywa ujmowany w poczeniu z ambitnymi rozwizaniami jzyka muzycznego i
formy, by stylem pojmowanym subiektywnie,
czego dobitnym przykadem moe by twrczo
Aarona Coplanda.
497. Franaix
Jean Franaix (1912-1997) wychowa si w rodzinie muzykw, jego ojciec by dyrektorem
konserwatorium w Mains. Studia odby w Paryu u Nadi Boulanger jako zwolennik neoklasycyzmu. Jego muzyka odznacza si lekkoci
i dowcipem, jest prosta, czsto taneczna, bezpretensjonalna. Franaix napisa szereg dzie fortepianowych (m.in. znane Pi portretw modych
dziewczt, 1936), orkiestrowych i koncertw instrumentalnych (Concertino na fortepian i orkiestr), kameralnych i religijnych (oratorium
LApocalypse de St. Jean, 1939). Twrczo jego
obejmuje niemal wszystkie zakresy muzyki od
utworw chralnych (m.in. Ode la gastronomie)
a po opery i balety oraz muzyk filmow.
498. Dutilleuxi Ohana

Z pokolenia Franaix dwaj muzycy francuscy

zasuguj jeszcze na uwag: Dutilleux i Ohana.
Henri Dutilleux (ur. 1916) znany jest jako autor
baletu Le loup (1953), symfonii, Koncertu wiolonczelowego Nef (1969) i kilku baletw. W jego muzyce odzywaj si echa jzyka dwikowego Roussela; jest wietnym kontrapunktykiem.
Barwniejsz postaci w muzyce francuskiej jest
Maurice Ohana (1914-1992), pochodzenia angielsko-marokaskiego, w grze fortepianowej ucze
Caselli w Rzymie, w kompozycji autodydakta,
zaoyciel Groupe Zodiaque. Ohana wprowadzi
do swej muzyki elementy muzyki andaluzyjskiej
i afrykaskiej, a take interesowa si moliwociami muzyki elektronicznej. Z dzie jego wymieni trzeba przede wszystkim Cantigas na chr
i 18 instrumentw, Koncert na trbk i orkiestr,
Koncert na gitar i orkiestr oraz kompozycj Silenciaire dla 6 perkusistw i orkiestry smyczkowej.
499. Henry, Barraqu i Ferrari
Pierre Henry (ur. 1927), ucze Messiaena
w Paryu, wsppracowa w latach 1949-1958
z Pierre Schaefferem w jego studio muzyki konkretnej. W r. 1958 zaoy wasne studio elektroniczne Apsome we Francji. Henry jest autorem

dzie na tam (wsppraca z Schaefferem przy

Symphonie pour un homme seul; wasne kompozycje: m.in. Le Voile deOrphe, 1953; Fragments pour Artaud, 1970). Jean Barraqu
(1928-1973) okrzyczany zosta przez Hodeira za
najwikszego muzyka francuskiego naszych czasw. Tworzy wolno i ukoczy zaledwie kilka
kompozycji pisanych w cisym stylu serialnym
(Squence na sopran, fortepian, harf, skrzypce,
wiolonczel i wybrane instrumenty perkusyjne,
1950-1955, Concerto na 6 grup instrumentalnych,
wibrafon i klarnet, 1968). Planowa wielkie dzieo
w 13 czciach, ktre miao by wyrazem jego filozofii, lecz z dziea tego zdy napisa tylko par
fragmentw. Bardziej eksperymentalny nurt reprezentuje Luc Ferrari (1929-2005). Wraz z Pierre
Schaefferem Ferrari jest twrc francuskiego stylu
muzyki konkretnej komponowanej bezporednio
na tamie. Interesuje go gwnie kompozytorska
problematyka
muzyki
eksperymentalnej,
w mniejszym stopniu problematyka elektroakustyczna. Ferrari stara si poczy zasad serialnoci z dynamiczn form i wyrazist lini
przewodni przebiegu czasowego.
Muzyka krgu niemieckiego
500. Ekspresjonizm muzyczny

Termin ekspresjonizm (podobnie jak impresjonizm) zapoyczony zosta z malarstwa. Przykady

ekspresjonizmu muzycznego znajdziemy w twrczoci Schnberga, Skriabina, Ivesa, a nawet Bartka z jego wczeniejszego okresu twrczoci. Dla
stylu ekspresjonistycznego charakterystyczne jest
rozlunienie tonalnoci, prowadzce do absolutnego, rozbicie formy na drobne czstki zestawione z sob na zasadzie mozaiki i niedomylnoci,
i wreszcie spotgowanie wyrazu przez podkrelenie subiektywnoci muzyki. Ekspresjonici
muzyczni usiowali wyj poza tradycj dziki
rnym formom i rodkom, wrd ktrych abstrakcja, symbolika, karykatura i groteska wydaj
si najwaniejsze i prowadz do sfery transcendentnej i irracjonalnej. Typowy jest dla ekspresjonizmu olbrzymi zasig rodkw od szeptu a
po krzyk, rozbicie i zatomizowanie rytmiki i faktury oraz odejcie od wszelkich tendencji neostylistycznych.
501. Schnberg
Arnold Schnberg (1874-1951), kompozytor austriacki, urodzony w Wiedniu, w smym roku ycia rozpocz nauk gry na skrzypcach, pniej na
wiolonczeli. Z tego okresu pochodz jego pierwsze
prby kompozytorskie. Wiedz muzyczn zdobywa samodzielnie. W r. 1899 powstaje pierwszy

duej wagi utwr Schnberga sekstet smyczkowy Verklrte Nacht. W r. 1901 Schnberg
przenosi si do Berlina. Nastpne dzieo, jeszcze
romantyczne Gurre-Lieder, zwraca uwag R.
Straussa, ktry poleca konserwatorium Sterna
w Berlinie Schnberga jako profesora. Od r. 1903,
znowu w Wiedniu, Schnberg oddaje si pracy
pedagogicznej. Uczniami jego zostaj m.in. Alban
Berg i Anton Webern. W 1918 r. zakada stowarzyszenie Verein fr Musikalische Privatauffhrungen, ktrego gwnym celem byy prby
i wykonania dzie awangardowych. Na pocztku
lat dwudziestych Schnberg koncypuje zasad
techniki dwunastotonowej, zwanej pniej dodekafoni, i pisze pierwsze kompozycje w tej
technice: Fnf Klavierstcke, Serenad na instrumenty i gos, Suit fortepianow i Kwintet na
instrumenty dte. W r. 1925 zostaje powoany do
Akademie der Knste w Berlinie, gdzie uczy do
1933 r.; pozbawiony prawa nauczania przez nowe
wadze, decyduje si na emigracj, przenosi si do
Francji, a w 1934 r. do USA. Do r. 1944 wykada
kompozycj na Uniwersytecie w Los Angeles,
gdzie te umiera. Usamodzielnienie stylu kompozytora dokonao si w trzech kompozycjach:
w sekstecie smyczkowym Verklrte Nacht,
w poemacie symfonicznym Peleas i Melizanda
(1903) oraz w Gurre-Lieder. Nastpne dziea wykazuj ju pene mistrzostwo techniczne. Nale

tu oba pierwsze kwartety smyczkowe, I Symfonia

kameralna (1906) i skomponowany w tym samym czasie fragment II Symfonii kameralnej.
Dziea te wykraczaj silnie poza ramy mocno
zreszt przedtem rozlunionej tonalnoci.
W tym czasie obok harmonii najatrakcyjniejsza
pod wzgldem ekspresyjnym staje si dla Schnberga barwa, orkiestrowa i wokalna. Schnberg
eksperymentowa w rnych dziedzinach, nie
wahajc si nawet doda do II Kwartetu smyczkowego fis-moll (1908) gosu ludzkiego. Szczeglnym rodzajem techniki kompozytorskiej staje
si te tzw. melodia barw dwikowych, oparta
nie na zmiennoci samych dwikw, lecz barw
orkiestrowych. W ogle zmienno jest w muzyce
Schnberga jakby naczeln zasad, wobec niej
praktykowane od wiekw zasady identycznoci
czy podobiestwa nabieraj nowego sensu.
W Ksiycowym Pierrocie (1912), skadajcym si
z 21 fragmentw, czynnik zmiennoci obejmuje
rwnie obsad. Podstaw formaln tych 21 czci
s m.in. formy kontrapunktyczne (kanon, kanon
rakiem) i wariacyjne (wariacje czy passacaglia).
Dodekafoni Schnberga najlepiej ilustruje
pierwsze dzieo symfoniczne napisane w technice
dwunastotonowej: Wariacje symfoniczne (1928)
szczytowe osignicie kompozytora w dziedzinie orkiestrowej. Pod koniec ycia kompozytor
powraca do dodekafonii, ktrej zasady stopniowo

modyfikuje w kierunku quasi-tonalnym. Najdojrzalsze utwory amerykaskiego okresu twrczoci to Koncert skrzypcowy (1936), IV Kwartet
smyczkowy (rwnie 1936) i Trio smyczkowe
(1946). Wane miejsce w dorobku kompozytora
zajmuj ponadto: opera Moses und Aron (1932)
i kantata Ein berlebender aus Warschau (Ocalay z Warszawy, 1947).
502. Verklrte Nacht
Majc lat 25, Schnberg pisze swe pierwsze
dzieo Verklrte Nacht (Noc rozjaniona) na
sekstet smyczkowy. W dziejach muzyki zdarza si
rzadko, by dzieo tak modego autora miao
w sobie tyle doskonaoci. Utwr powsta w r.
1899 w cigu trzech tygodni. Jest jednoczciowy,
przesycony melodyjnoci, wielowarstwowy
i polifoniczny, w wyrazie bardzo romantyczny,
ale ju zapowiadajcy wiat nowego, ekspresjonistycznego jzyka dwikowego. Verklrte Nacht
powstaa pod wpywem poezji Richarda Dehmela, jednego z najciekawszych prekursorw
ekspresjonizmu, poety goszcego jak nasz
Przybyszewski niezwyk potg erosa. Zainspirowany przez literatur poemat Schnberga na
sze instrumentw smyczkowych jest jednym
z najpikniejszych dzie przeomu XIX i XX wieku.

503. Sprechgesang i Klangfarbenmelodie

Niepokj twrczy Schnberga kaza mu
w pierwszych dziesitkach lat twrczoci niezmiennie poszukiwa nowych rozwiza w zakresie techniki i jzyka dwikowego. Przed dodekafoni dokona dwu wanych odkry, ktre
nie pozostay bez wpywu na rozwj muzyki
wokalnej i instrumentalnej nastpnych pokole.
Sprechgesang (piew mwiony) powsta na tle
dowiadcze z muzyk wokaln. Schnberg dostrzeg, e niekiedy sowo ma w sobie wicej
muzyki ni melodia, e akcenty i spadki mowy
ludzkiej s rwnie bliskie muzyce, jak sama
tkanka melodyczna, oparta na wyabstrahowanych interwaach. Sprechgesang jest wic
jakby muzyczn deklamacj. Po raz pierwszy pojawi si on w operze Humperdincka Knigskinder ( 1897), w ktrej piewacy trzymaj si tylko
przyblionych wysokoci dwikowych, zaznaczonych przez kompozytora znakami x (zamiast
nutami). Schnberg podj t technik w Gurre-Lieder (1901), a w peni wykorzysta w kompozycji Pierrot lunaire (podobnie jak pniej Berg
w operze Wozzeck). Klangfarbenmelodie (melodia
barw dwikowych) wyzyskuje zmienno barwy
orkiestrowej, ktra pojawia si w utworze
w miejsce melodii. Schnberg zastosowa t

technik w 5 utworach na orkiestr (1909). I tak

np. trzeci utwr tego cyklu niedugich kompozycji
orkiestrowych skada si z jednego, bezustannie
powtarzanego akordu. Zmienia si tu tylko jego
instrumentacja; jej przemiany s waniejsze ni
przemiany w innych zakresach i zastpuj brak
zmiennoci w zakresie wysokoci dwikowych.
504. Berg
Alban Berg (1885-1935) by jedynym kompozytorem z krgu Schnberga, ktry odnis wielki
sukces swoj muzyk (opera Wozzeck), i by te
jedynym, ktry pisa niezwykle mao; komponowa powoli, z wielk rozwag i konsekwencj,
by mistrzem nowej muzyki, ale tworzy tradycyjnie, nuta po nucie, z niezwyk dokadnoci
precyzujc swoje dwikowe zamierzenia. Jego
ide bya muzyka o wielkiej ekspresji. Do penej
realizacji idei Berga doszo w Koncercie kameralnym (1925), napisanym na oryginalny skad 15
instrumentw (skrzypce, fortepian i 13 instrumentw dtych), w Suicie lirycznej na kwartet
smyczkowy (1926), a zwaszcza w operze Wozzeck
(1921). Na ostatni okres twrczoci Berga przypadaj trzy kompozycje: aria koncertowa Wino,
opera Lulu (1929-1935) i przepikny Koncert
skrzypcowy (1935). W pniejszych dzieach po
Wozzecku Berg stosowa technik dodekafo-

niczn, ktr w przeciwiestwie do Weberna

traktowa wyjtkowo luno, nie omijajc nawet
podobiestw do muzyki tonalnej. W sumie dorobek kompozytorski Berga stanowi dowd
ewolucji jzyka dwikowego, od pierwszych
dzie silnie jeszcze zwizanych z tradycjami pnoromantycznymi do utworw dodekafonicznych. Berg by twrc muzyki subiektywnej,
niezwykle gstej i bogatej, technicznie doskonale
wywaonej, romantykiem nowej muzyki z natury
swej introwersyjnej psychiki, ale obdarzonym
skonnociami do cisoci formalnej, do muzycznego racjonalizmu.
505. Wozzeck
Pomys napisania opery opartej na dramacie
Georga Bchnera Woyzek zrodzi si w r. 1914. W
r. 1917 gotowe byo libretto (autorem by Berg), a
w 1921 muzyka. Premiera opery, 14 grudnia
1925, staa si sensacj w pozytywnym tego sowa znaczeniu (cho nie brako te ocen negatywnych). Kariera sceniczna opery mimo trudnoci, jakie dzieo nastrczao wykonawcom
bya wprost niezwyka i przyniosa kompozytorowi miano odnowiciela tej formy. Wozzeck
uchodzi za gwne dzieo ekspresjonizmu muzycznego, skada si z pitnastu scen ujtych
w rne, czciowo cise formy, jak passacaglia,

sonata, fuga, rondo itp.; w ten sposb kompozytor usiowa pogodzi odrbno i irracjonalizm
swoich idei muzycznych z konwencj i racjonalizmem tradycji muzycznych. Jzyk dwikowy
Wozzecka opiera si rwnie na zoonej technice
polifoniczno-harmonicznej, w ktrej nie brak
chyba adnego ze sformuowa, jakich uywa
styl ekspresjonistyczny. Opera ta jest zapowiedzi
indywidualizacji technicznej Berga. Berg wnis
do nowej muzyki wiele wieoci, nie by nigdy
ortodoksyjny, techniki stosowa jako media, w
istocie rzeczy interesowa go nowy wyraz muzyki;
jemu te powica w swoich dzieach najwicej
uwagi.
506. Webern
W muzyce nie brak niespodzianek. Istnieli
twrcy okrzyczani, ktrych sukcesy dystansoway
wszystko, co dziao si obok nich, ale byli
i twrcy wybitni, o ktrych za ich ycia nikt nie
mia wikszego pojcia. Do tej drugiej kategorii
naley niewtpliwie Anton Webern (1883-1945).
By fanatycznie oddany muzyce. Kreowany przez
niego osobliwy wiat dwikowy mia si sta po
II wojnie wiatowej punktem wyjcia dla wikszoci modych kompozytorw. Nauk muzyki
rozpocz Webern u Edwina Komauera (fortepian,
wiolonczela i teoria). Ju w r. 1899 zacz kom-

ponowa, nawizujc zrazu do Brahmsa i Wagnera (poznawa rwnie dziea Ryszarda

Straussa i Mahlera). W r. 1902 przenosi si do
Wiednia, gdzie w latach 1902-1906 odby na
uniwersytecie studia muzykologiczne. W r. 1904
Webern rozpoczyna nauk kompozycji u Schnberga, swego pniejszego przyjaciela. Koczy
studia w r. 1908. W latach 1908-1910 dziaa jako
kapelmistrz teatralny w Bad Ischl i w Wiedniu,
w 1911 w Gdasku, w 1913 w Szczecinie. W latach
1917-1920 dziaa z przerwami jako kapelmistrz teatru niemieckiego w Pradze. W r. 1918
zamieszka na stae w Mdling koo Wiednia.
By te dyrygentem radia austriackiego oraz w r.
1941 lektorem i korektorem Universal Edition. Nie
mia czasu ani okazji do lansowania swoich dzie,
jego twrczo staa si niemal wycznie jego
prywatn spraw. Egzystencja materialna w latach trzydziestych, stae troski o przeycie z miesica na miesic, emigracja Schnberga i mier
przyjaciela, Albana Berga, konieczno zarobkowania prywatnymi lekcjami wszystko to skadao si na klsk artysty, ktrego sabe nadzieje
na zrozumienie stara w r. 1938 okupacja, dla
niego osobicie zabjcza: muzyki jego nie wolno
byo wykonywa, jedyny syn, powoany do
wojska, zosta zabity w ostatnich miesicach
wojny, on sam zgin ju po wojnie rwnie
tragicznie i bezsensownie, postrzelony przez o-

nierza amerykaskiego. By autorem dzie orkiestrowych: Passacaglii (1908), Szeciu utworw

(1910), Symfonii (1928), Wariacji (1940), kameralnych: Koncertu na 9 instrumentw (1934), Kwartetu smyczkowego (1938), wokalnych (2 kantaty),
pieni i utworw fortepianowych (utwory wokalne i pieni pisane s do sw zaprzyjanionej
z kompozytorem malarki Hildegardy Jone).
Wytworzy bardzo elitarny styl punktualistyczny,
polegajcy na rozbiciu materiau muzycznego na
pojedyncze, wyizolowane zjawiska dwikowe.
Wyszed od romantyzmu, przeszed przez styl
ekspresjonistyczny, by pod koniec ycia stworzy
styl zracjonalizowany, matematycznie cisy, styl,
w ktrym kady dwik ma ustalone miejsce
i funkcj w przebiegu akcji muzycznej. By autorem najkrtszych utworw, jakie kiedykolwiek
napisano. Najkrtszy utwr Weberna trwa 19
sekund, najduszy niewiele ponad 10 minut
(aforystyczno jego muzyki jest te widoczna
w skrtowoci czysto muzycznej jeden z Piciu
utworw orkiestrowych, 1913, ma tylko 7 taktw!). W jego dorobku twrczym istnieje idealna
rwnowaga pomidzy twrczoci instrumentaln a wokaln.
507. Punktualizm
Webern jest odkrywc techniki punktualizmu

muzycznego. W malarstwie Georges Seurat stosowa ju ok. r. 1880 technik pointylistyczn,

polegajc na otrzymywaniu plamy barwnej
z drobnych, pojedynczych punktw o wasnym,
niczym nieskaonym kolorze. Suma takich punktw tworzya przewidzian przez malarza mozaikow cao. Z takich drobnych czystych elementw muzycznych Webern ukada swoje skondensowane w czasie kompozycje, ktre nazwano
pniej
kompozycjami
punktualistycznymi.
Punktem moe by pojedyncza nuta lub wyizolowany akord. W kadym przypadku wana jest
nie tylko wysoko dwiku, ale i jego konkretna
redakcja rejestrowa, dynamiczna, artykulacyjna,
rytmiczna i kolorystyczna. Punktualizm Weberna
przesun dodekafonie z operacji materiaem
wysokoci dwikowych w stron serializmu,
w ktrym kady element muzyczny (np. dynamika, artykulacja) moe by uznany za element
zmienny, formowany wedug konstrukcji serii.
W tej sytuacji znikaj tradycyjne pojcia melodii
i harmonii, a pojawia si matematyczne pojcie
parametru (w muzyce: wyznacznika zmiennoci).
508. Hauer
Josef Matthias Hauer (1883-1959) znany jest
w dziejach nowej muzyki jako twrca wasnych
rozwiza dodekafonicznych i jako autor kilku

fundamentalnych prac na ten temat. Hauer (jak

sam przyznawa) doszed do dodekafonii instynktownie, dopiero pniej szuka dla tej tendencji wyjanie teoretycznych. Jako kompozytor
by samoukiem, co skaniao go podobnie jak
Schnberga niemal w rwnym stopniu do teorii, co do kompozycji. Z ogromnego dorobku
twrczego Hauera najwiksze znaczenie ma szereg publikacji teoretycznych wydawanych w latach dwudziestych obok podstawowej pracy
Vom Melos zur Pauke nale tu jeszcze m.in. ber
die Klangfarben (O barwach dwikowych)
i Zwlftontechnik (Technika dwunastotonowa).
W miejsce zarzuconych tonacji Hauer posuguje
si tzw. tropami, grupami (w sumie jest ich 44!)
zoonymi z dwu zestawie szeciodwikowych.
Z kompozycji Hauera wybija si olbrzymi zbir
okoo 1000 utworw z cyklu Zwlftonspiele na
rne instrumenty i zespoy, oratorium Wandlungen, Koncert skrzypcowy i kantata Der
Menschen Weg. Muzyka Hauera nie miaa nigdy
zwolennikw. y w izolacji i w biedzie, lecz pozosta bezkompromisowy, wierny swoim ideaom. Uwaa swj atonalno-meliczny system za
odbicie kosmosu; by w tym z ca pewnoci
pod wpywem nauk filozofw chiskich.
509. Eimert i Golyschew

Herbert Eimert (1897-1972) by jednym

z pierwszych dodekafonistw (ju w r. 1924 ukazaa si zwiza Atonale Musiklehre, zawierajca
wprowadzenie do techniki dwunastotonowej).
Studiowa w Kolonii. W r. 1923 napisa dodekafoniczny Kwartet smyczkowy. W latach 1933-1943
Eimert nie komponowa; po wojnie napisa szereg utworw dodekafonicznych, a w r. 1950 wyda (tym razem autentyczny) podrcznik dodekafonii Lehrbuch der Zwlftontechnik. W latach
1952-1962 dziaa jako kierownik studia muzyki
elektronicznej w Kolonii, wydawa te pismo
Die Reihe (Wiede, wsplnie z K. Stockhausenem, powicone wycznie informacji i analizom
muzyki dodekafonicznej i serialnej). W listopadzie
1951 zaprezentowa po raz pierwszy kompozycje
elektroniczne (pierwsze publiczne wykonanie
muzyki elektronicznej odbyo si 19 X 1964 w sali
Radia Koloskiego). Kompozycje Eimerta stanowi wane ogniwa w rozwoju muzyki elektronicznej (Glockenspiel, 1953, Etden ber Tongemische, 1953, Fnf Stcke, 1955, Selektion I,
1959-1960, i Epitaph fr Aikichi Kuboyama,
1958-1962, na gos narratora i gosy mowy). Podsumowaniem wiedzy na temat serii i jej zastosowania s jego Grundlagen der musikalischen
Reihentechnik (Wiede 1964). Niezwykle wan
postaci w dziejach dodekafonii by Jerim Golyschew (Jef Golyscheff, 1897-1970, zmar w Paryu),

pochodzcy z Ukrainy. W latach 1903-1933 Golyschew mieszka w Berlinie, pniej w Barcelonie,

we Francji, So Paulo i od r. 1966 ponownie
w Paryu. Jest autorem dziel kameralnych, pieni, 2 oper i utworu orkiestrowego Das eisige
Lied. W nowej muzyce utrwali si swoim picioczciowym Triem smyczkowym (wyd. 1925),
w ktrym zawarte s sugestie dodekafoniczne
i nawet serialne (tzw. Zwlftondauerkomplexe).
Golyschew by te malarzem.
510. Hindemith
Paul Hindemith(1895-1963) odby regularne
studia w konserwatorium we Frankfurcie nad
Menem. W latach 1927-1934 by profesorem
kompozycji w Berlinie. W 1940 wyemigrowa do
USA (przedtem przebywa w Turcji i Szwajcarii).
W latach 1951-1957 by profesorem uniwersytetu
w Zurychu. W latach dwudziestych Hindemith
nalea obok Schnberga, Weberna, Berga
i Bartka do najbardziej niespokojnych i odkrywczych twrcw, wybitnych nowatorw. By
te autorem caej teorii nowej tonalnoci, na ktrej opar swe dziea, odkd odwrci si od linii
radykalnych poszukiwa i innowacji. Dziea
Hindemitha nale na og do stylu neobarokowego i neoromantycznego. Z jego bogatego dorobku kompozytorskiego wymieni trzeba przede

wszystkim utwory kameralne: sze kwartetw

smyczkowych, dwa tria smyczkowe, sonaty solowe na skrzypce, altwk, wiolonczel czy harf,
Oktet na instrumenty dte i smyczkowe, dalej
symfonie: Bostosk, Mathis der Maler (z opery
o tyme tytule), Sinfonia in Es, Sinfonia serena
i symfoni Harmonie der Welt (rwnie z opery),
a z dziel fortepianowych przede wszystkim sonaty i cykl Ludus tonalis (1942). W dorobku Hindemitha wane miejsce zajmuj rwnie koncerty
instrumentalne: Koncert skrzypcowy, Altwkowy,
Wiolonczelowy, Koncert na fortepian i smyczki,
Koncert klarnetowy i powstay w ostatnim roku
ycia Koncert na organy i orkiestr. Hindemith
napisa te sporo muzyki wokalnej, mi. in. cykl
Das Marienleben do tekstu Rilkego. Zawoany
polifonista, Paul Hindemith, znany rwnie jako
wybitny dyrygent, teoretyk i pedagog, nawizywa w swojej twrczoci bardzo wyranie do
tradycji muzyki niemieckiej, cho zrazu wydawao si, e jest to twrca raz na zawsze przekrelajcy wszelki kontakt z tradycjami, na co wskazyway pierwsze jego dziea. Twrczo Hindemitha, oparta na mocno ugruntowanej wiadomoci teoretycznej, zamyka si niemal w caoci
w krgu tonalnego mylenia, ktrego nawet najbardziej radykalnie pomylana polifonia nie moga przekreli. Przezwycienie tradycji nie byo
w muzyce niemieckiej atwe szczeglnie dlatego,

e wyrastaa ona z gbokich tradycji baroku,

klasycyzmu i romantyzmu.
511. Mathis der Maler
Po serii szokujcych dzie Paul Hindemith wystpi z seri neostylistycznych koncertw orkiestrowych i instrumentalnych. Now tendencj
zmodernizowanego wspczesnego stylu przedstawi w operze Mathis der Maler (Mateusz malarz), osnutej na temacie z ycia Mateusza
Grnewalda, inspirowanej przez tego synny
tryptyk z isenheimskiego otarza (Koncert anielski, Zoenie do grobu i Kuszenie w. Antoniego).
Z opery tej stworzy kompozytor trzyczciow
symfoni o takim samym tytule. Podobnie postpi z oper Die Harmonie der Welt, osnut na tle
ycia Johannesa Keplera.
512. Gebrauchsmusik
Niemiecki termin Gebrauchsmusik (muzyka
uytkowa, muzyka utylitarna) odnosi si do muzyki, ktra staa w latach dwudziestych i trzydziestych na antypodach wczesnej muzyki eksperymentalnej (i ktra zreszt szybko si naturalizowaa, bo adaptacja wszelkich nowoci w muzyce jest praktycznie biorc nieograniczona). Gebrauchsmusik komponowana bya w jednym

tylko celu uytkowym, np. dla radia czy filmu,

i nie pretendowaa ani do wartoci, ani do
trwaoci. Potwierdza to rwnie jej czste przeznaczenie dla laikw, nieprofesjonalistw (w tym
przypadku uywano okrele Singmusik czy
Spielmusik muzyka do piewania, muzyka do
grania). Bez wtpienia wielki udzia mieli w tym
wydawcy niemieckiego obszaru jzykowego, std
niemiecka terminologia. Kultywowano muzyk
prost, wracano do dawnej polifonii, do elementarnych koncepcji dwikowych i rytmicznych.
Mae wymagania wykonawcze miay umoliwi
niemal wszystkim bliski kontakt praktyczny
z muzyk. Obnienie poziomu muzyki spotkao
si z krytyk zarwno kompozytorw (Hindemith), jak i teoretykw (Adorno). Do tego typu
muzyki kompozytorzy nie mieli ju nigdy wrci.
513. Kenek
Wiedeczyk Ernst Kenek (1900-1991) studiowa u Schrekera w Wiedniu, potem w Berlinie.
Poza kompozycj dziaa czynnie jako publicysta
muzyczny, teoretyk, autor odczytw, a nawet jako felietonista literacki. Okoo r. 1933 Kenek
zajmuje si intensywnie teori dodekafonii. W r.
1937 zmuszony jest wyjecha z Niemiec; udaje si
do USA. Dziaa tu jako pedagog kompozycji
i muzykolog. Dziesi lat pniej osiada w Los

Angeles, gdzie pracuje jako kompozytor. Najwikszym jego sukcesem byo wystawienie w r.
1928 pisanej w stylu neoromantycznym poczonym z elementami jazzowymi opery Jonny gra
(Jonny spielt auf). Do szczeglnej komplikacji
przyjtej pniej przez Keneka techniki dodekafonicznej dochodzi w dwch kompozycjach: 12
wariacjach fortepianowych i VI Kwartecie
smyczkowym (1937). Najwiksze osignicia tego
okresu widoczne s w III Sonacie fortepianowej
(1934), w VII Kwartecie smyczkowym (1943) oraz
w znacznie ju luniejszej IV Sonacie fortepianowej (1948). Kenek interesuje si rwnie moliwociami muzyki elektronicznej (oratorium Spiritus intelligentiae, Sanctus na gosy piewane
i dwiki elektroniczne, 1956). Ostatnie waniejsze dziea Keneka to: Hexaeder na orkiestr kameraln, From Three Make Seven na orkiestr,
opera Der goldene Bock, stanowica podsumowanie licznych dowiadcze scenicznych kompozytora, i Horizont umkreist na orkiestr (1967).
W tych utworach kompozytor dy do penej
formalizacji techniki serialnej w oparciu o bogate
relacje dwikowe, w czym zblia si do muzykw, ktrzy w swych kompozycjach wychodz od
matematyki. Twrczo kompozytora stanowi
przegld przemian, jakie zaszy w muzyce w cigu
ostatnich 50 lat.

514. Weill i Orff

Sceniczn muzyk niemieck reprezentuj w
latach trzydziestych najpeniej Weill i Orff. Kurt
Weill (1900-1950), ucze Busoniego w Berlinie,
by autorem muzyki do licznych dzie scenicznych, wrd ktrych Opera za trzy grosze (do tekstu B. Brechta, 1928) zdobya sobie wiatow
popularno. Weill by bardzo bliski idiomatyki
jazzowej, w ostatnim okresie twrczoci redukowa swoje ambicje do minimum, piszc modne
pytkie utwory o treci zreszt postpowej, spoecznej. Od r. 1935 przebywa w Stanach Zjednoczonych, gdzie-nie udawao mu si powtrzy
sukcesw pierwszego okresu scenicznej twrczoci
(Royal Pallace, 1927, Mahagonny, 1927, i Die
Brgschaft, 1932). Carl Orff (1895-1982), autor potnych dzie wokalnych, nawiza w swoich
utworach do bardzo odlegych tradycji wczesnej
polifoniki i prarytmu. Oprcz przesadnie stosowanego ostinata w jego muzyce mona odnale
bezporednie zalenoci od takich technik, jak recytatyw i psalmodia, orientalna melizmatyka
i organalne czy fauxbourdonowe mikstury,
a wic technik historycznych. Wrd wczeniejszych dzie Orffa wane miejsce zajmuj:
Carmina burana (1936, kantata do tekstw redniowiecznych), Catulli carmina i Triumf Afrodyty. W pniej powstaych dzieach nale tu:

Comoedia de Christi Resurrectione, Tudus de nato

Infante mirificus oraz opery Edyp Tyran czy
Prometeusz (1967) kompozytor posuguje si
bardziej ju zoonym jzykiem muzycznym. Orff
by take znakomitym i pomysowym pedagogiem (Schulwerk, 1930-1935; nowe wydanie 1954),
owadnitym ide umuzykalniania przez pobudzanie aktywnoci twrczej, ksztacenie poczucia
rytmu i gr na prostych instrumentach. Jego system ksztacenia dzieci i modziey za pomoc instrumentarium perkusyjnego wprowadzono m.in.
w Stanach Zjednoczonych, Brazylii, Hiszpanii,
Anglii, w Polsce, Francji i Japonii.
515. Hartmann
Karl Amadeus Hartmann (1905-1963) by synem artysty malarza. W latach 1925- 1927 studiowa teori i kompozycj w Akademii Muzycznej
w Monachium oraz prywatnie u Weberna.
Hartmann stosowa niemal wszystkie rodki
kontrapunktyczne, metrorytmiczne, kolorystyczne
i ekspresywno-melodyczne, jakie wytworzya
nowa muzyka. W tym zakresie nie rni si
wiele od dodekafonistw. Stretto, rak, kanon lustrzany i inne tego typu kombinacje kontrapunktyczne posuyy kompozytorowi do konstruowania muzyki penej napi, dynamizmu
rytmicznego i perkusyjnego, rozwijajcej si przy

tym swobodnie. Hartmann by urodzonym symfonikiem. Spord jego symfonii na szczegln

uwag zasuguj: III, IV, VI, VII i VIII Symfonia,
spord koncertw Koncert na fortepian, instrumenty dte i perkusj, Koncert na altwk,
fortepian, instrumenty dte i perkusj, a spord
dzie kameralnych II Kwartet smyczkowy.
Z innych dzie wymieni trzeba wczesn oper
kameraln Des Simplicius Simplicissimus Jugend
i Gesangsszene na baryton i orkiestr. Obdarzony
ywioowym temperamentem Hartmann pisa
muzyk silnie ekspresyjn i intensywnie dynamiczn.
516. Blacher i variable Metren
Boris Blacher (1903-1975) urodzi si w Newchwang w Chinach. Muzyk studiowa pocztkowo w Irkucku (skrzypce i fortepian, tam te
pracowa jako korepetytor operowy) oraz
w Charbinie, pniej w latach 1922-1926 w Berlinie u Kocha. Jednoczenie odbywa studia muzykologiczne. W r. 1938 zosta mianowany profesorem klasy kompozycji w konserwatorium
drezdeskim, w r. 1948 profesorem Hochschule fr
Musik w Berlinie Zachodnim, a w 1953 dyrektorem teje uczelni. Jako pedagog kompozycji uczy
m.in. rwnie w Austrii i Anglii (do jego uczniw
nale Gottfried von Einem, Giselher Klebe, Paul

Gutama Soegijo i Isang Yun). Twrczo Blachera

zamyka si w trzech gatunkach: opera, balet
i muzyka orkiestrowa. W kadym z nich kompozytor rozwin oryginalny i wasny styl. Jego
muzyka odznaczaa si witalnoci i motorycznoci rytmu, wzorowanego na Strawiskim, Bartku i jazzie, naturalnoci melodyki, wirtuozostwem kolorystycznym, ekonomicznoci faktury
i lapidarnoci harmoniki. Pierwsze opus Blachera to Koloratury jazzowe na sopran, saksofon
i fagot (1929). W r. 1950 mniej wicej w czasie,
kiedy Messiaen pisze swoje Etiudy rytmiczne
Blacher komponuje cykl studiw fortepianowych
Ornamente. Studia te, powicone siedmiu zaprzyjanionym z Blacherem kompozytorom, rozwijaj w zakresie rytmicznym zasad tak zwanych metrw zmiennych (niem. variable Metren).
Zasada ta polega na wprowadzeniu modeli metrorytmicznych opartych na bardzo prostych
wzorach matematycznych, jak np. cig arytmetyczny 2, 3, 4... 9 lub 8, 7; 8, 7, 6; 8, 7, 6, 5 itd. Posugujc si (najczciej) sta jednostk monometryczn (np. wartoci semkow), kompozytor uzyskuje przebieg rytmiczny niezmiernie dynamiczny, tym wikszy, im wiksze jest tempo
utworu. Takie traktowanie metrum stanowi analogi do serialnoci dodekafonicznej. Zasada ta
przyja si do szybko w muzyce europejskiej.
Sam Blacher stosowa metra zmienne niemal we

wszystkich swoich utworach po r. 1950, m.in.

w Dialogu na flet, skrzypce, fortepian i smyczki,
II Koncercie fortepianowym i w Orchester-Ornament. Oprcz muzyki instrumentalnej
i elektronicznej (m.in. Musik fr Osaka, 1969)
Blacher skomponowa wiele oper i baletw.
Z oper znamienna jest Opera abstrakcyjna nr 1
(Abstrakte Oper, 1953). Tytu jest tu odzwierciedleniem libretta, a muzyka wykazuje gwne cechy stylu kompozytora: przejrzysto faktury oraz
wyrazisto i zwizo formy. Wymieni te
trzeba bardzo zabawn oper Zweihunderttausend Taler (1968, wg Szolem Alejchema), ktra
redukuje muzyk do minimum, wykorzystujc za
to wiele efektw pozamuzycznych, oraz jedno
z ostatnich dzie kompozytora oper Iwona,
ksiniczka Burgunda (Yvonne, Prinzessin von
Burgund, 1972, wg Gombrowicza).
517. Von Einem i Henze
Ucze Blachera Gottfried von Einem
(1918-1996) jest autorem szeregu oper, baletw
i dzie orkiestrowych i naley do najbardziej
tradycyjnie piszcych kompozytorw. Z jego dzie
scenicznych znane s opery Dantons Tod (wg
Bchnera) i Der Prozess (wg Kafki) oraz balet
Medusa. Napisa te szereg dzie wokalnych
i Koncert skrzypcowy. Modszy od niego Hans

Werner Henze (1926-2012), ucze Fortnera, przeszed niemal od razu na pozycje dodekafonisty,
by po jakim czasie zredukowa swj jzyk do
mao atrakcyjnej syntezy eklektycznie zebranych
rodkw. Henze, mieszkajcy od lat we Woszech,
znany jest jako autor dzie symfonicznych i kameralnych. Z oper Henzego w repertuarach scen
utrzymyway si: Boulevard Solitude (1951),
Knig Hirsch (1955) i opera komiczna Der junge
lord (1965), z baletw Der Idiot (wg Dostojewskiego) i Undine.
518. Zimmermann, Engelmann i Karkoschka
Bernd Alois Zimmermann (1918-1970) by
twrc wszechstronnym; w kompozycji gwnie
koncentrowa si na problemie czasu w muzyce.
By uczniem Fortnera i Leibowitza, najpierw
neoklasykiem, a pniej dodekafonist i eksperymentatorem. Znana jest jego opera Die Soldaten i kompozycje w formie collages, oparte na
cytatach z rnych kompozytorw. Z innych dzie
Zimmermanna wymiemy koncerty instrumentalne i balety. Hans Ulrich Engelmann
(1921-2011) jest rwnie uczniem Fortnera i Leibowitza, studiowa te muzykologi. W twrczoci adaptowa niemal wszystkie nowe techniki
dwikowe. Jest autorem dzie orkiestrowych,
kompozycji Trias na fortepian, orkiestr i tam

(1962), oper, oratoriw i baletu elektronicznego

Coincidentials (1970). Jako autor pierwszej monografii nowej notacji muzycznej zasuy si Erhard
Karkoschka (1923-2009), twrca muzyki kameralnej, sporej iloci dzie wokalnych (m.in. homo sapiens na 16 gosw solowych) i elektronicznych.
Z dzie orkiestrowych Karkoschki na uwag zasuguj zwaszcza undarum continuum i 4 stufen
(1966).
519. Haubenstock-Ramati
Urodzony w Krakowie (1919-1994), dziaajcy
przez jaki czas w Izraelu, a przebywajcy stale
w Wiedniu Roman Haubenstock-Ramati, znany
z wysoce indywidualnych adaptacji nowych
technik, jest autorem szeregu kompozycji o niemaym znaczeniu dla rozwoju nowej muzyki.
Zajmuj go przede wszystkim problemy formy;
uprawia formy zamknite (stabile) i otwarte
(mobile). Wrd jego dzie wybija si cykl utworw orkiestrowych Tableaux (II 1970, III 1971),
opera Amerika (wg Kafki, 1962-64), zwizana
z ni Symphonie ,,K (1967), cykl kameralnych
utworw typu mobile Jeux, jednoaktowa antyopera La comdie na 3 gosy mwione i 3 perkusje,
dugi cykl Multiple I-VI (1969) w rnych wersjach wykonawczych i kompozycja Chorographie
na chr (1971). Haubenstock by te wybitnym

grafikiem, autorem muzyki graficznej.

520. Stockhausen
Karlheinz Stockhausen (1928-2007) odby studia w konserwatorium w Kolonii u Franka Martina. Od r. 1951 studiowa na kursach darmstadzkich (m.in. u Adorna), a w latach 1953-1955
w Paryu u Messiaena oraz u Milhauda. (Jednoczenie pracowa w studio muzyki konkretnej
u Pierre Schaeffera.) Stockhausen by wspredaktorem pisma Die Reihe wydawanego przez
Eimerta i autorem szeregu prac z zakresu nowych
technik kompozytorskich. Od r. 1963 by szefem
studia muzyki elektronicznej radia w Kolonii.
W kadej kompozycji Stockhausena przebija
dno do rozwizania okrelonego problemu
kompozytorskiego. W Kontrapunktach (1953)
charakterystyczna jest faktura punktualizmu barw
instrumentalnych, w Miarach czasu (Zeitmasse)
na 5 instrumentw dtych uderzaj tendencja do
rozbicia czasu i nowe konwencje metrorytmiczne.
W XI Utworze fortepianowym (1956) Stockhausen przecign wszystkich w swoistej oryginalnoci koncepcji. Dzieo skada si z 19 fragmentw muzycznych rozrzuconych na arkuszu duego
formatu. Rzecz polega tu na inwencji wykonawcy, ktry sam decyduje o kolejnoci pojawiania
si poszczeglnych fragmentw, tworzc kon-

strukcje muzyczne z gotowych, prefabrykowanych elementw. Najwyszym osigniciem

Stockhausena w zakresie muzyki instrumentalnej
s Grupy (Gruppen) na 3 orkiestry (1957). Naley
wspomnie te o Carr z 1960 r. (na 4 orkiestry i 4
chry). Poruszona jest tu idea nowej panoramy
audytywnej: publiczno znajduje si porodku,
a cztery orkiestry i chry s ustawione wzdu
czterech cian. Momenty na gosy i instrumenty
(1964) nie maj ani pocztku, ani koca. Czas
trwania moe by zmieniany. Nieco inn koncepcj mamy w Miksturze (Mixtur) na orkiestr, generatory sinusowe i modulatory piercieniowe
(1964); Stockhausen wychodzi tu poza konwencje
orkiestrowe i wkracza ju w dziedzin muzyki
przetwarzanej. Najciekawszym dzieem muzyki
elektronicznej jest piew modziecw (Gesang
der Jnglinge), utwr znakomicie zapowiadajcy
moliwoci materiau i techniki muzyki elektronicznej. Twrczo Stockhausena, szczeglnie jego
ostatnie utwory nale tu Mikrophonie I i II,
Solo, Prozession, Kurzwellen ( Hommage Beethoven), Opus 1970, Mantra czy Musik im Bauch
(1975) przenikaj wci nowe idee. Ich najwikszym sensem jest gromadzenie dowiadcze
niedostpnych dla innych i te przez innych nie
wyzyskiwanych. Stockhausen nalea do najoryginalniejszych twrcw XX wieku.

521. Gruppen Stockhausena

Kompozytorw zawsze interesowaa moliwo muzyki przestrzennej. Komponowano polichralnie, w orkiestrze dzielono instrumenty na
grupy przeciwstawiane sobie, ale systematyczne
przestrzenne rozmieszczenie muzykw jest dzieem dopiero Stockhausena. W Grupach na trzy
orkiestry (Gruppen fr drei Orchester, 1957) Stockhausen rozwizuje problem muzyki instrumentalnej w przestrzeni. Rozporzdzajc trzema orkiestrami rozstawionymi wok suchaczy (taki
wanie sposb otaczania publicznoci wykonawcami nazywa kompozytor funkcjonaln
muzyk przestrzenn), kompozytor przenosi
muzyk od zespou do zespou. Poszczeglne orkiestry kierowane przez swoich dyrygentw graj
partie bd niezalene od innych, bd te
przynajmniej w tempie wspgrajce z innymi.
Tytu Grupy wie si z technik grupow, w
ktrej dwiki nie s ju (jak w technice punktualistycznej) wyizolowane, lecz ujte w wiksze
kompleksy rytmiczno-fakturalne.
522. Eisler i Dessau
Kompozytorzy Niemieckiej Republiki Demokratycznej reprezentuj odmienne tendencje,
w wielu punktach przeciwstawne do tendencji

nowej muzyki europejskiej. Ich gwnym zadaniem jest kontynuowanie linii tradycji. Najznakomitszymi twrcami NRD okazali si Eisler
i Dessau. Hanns Eisler (1898-1962), zreszt ucze
Schnberga i Weberna, w swoim czasie znany
z radykalnych dzie, pisa pieni masowe ostrej
wymowie politycznej, utwory chralne, dziea
symfoniczne. Jest te autorem hymnu pastwowego. Wikszo kompozytorw generacji Eislera
znana jest dziki wsppracy z Bertoltem Brechtem (sam Eisler napisa muzyk do 8 dzie teatralnych Brechta). Najwybitniejszym wsppracownikiem Brechta okaza si Paul Dessau
(1894-1979), ktry powica si od lat niemal
wycznie kompozycji i pisa w stylu wyjtkowo
prostym i wyrazistym. Dorobek twrczy Dessaua
jest olbrzymi i stanowi jedn z najmocniejszych
kart muzyki NRD. Obok dugiej listy kompozycji
orkiestrowych
(II
Symfonia,
1962,
Bach-Variatione na tematy J. S. Bacha i K. Ph. E.
Bacha), kameralnych (w tym kilka kwartetw
smyczkowych) i instrumentalnych widnieje
w spisie jego twrczoci wiele dzie kantatowych, oratoryjnych (Requiem dla Lumumby)
i scenicznych (2 opery, melodram Lilo Herrmann,
utwory sceniczne dla dzieci nie liczc drobniejszych utworw wokalnych. Dessau napisa te
ogromn ilo muzyki teatralnej i filmowej (do
ponad 90 filmw).

Muzyka woska
523. Busoni
Ferruccio Busoni (1866-1924) nalea do najwaniejszych postaci swego czasu; urodzony
w Empoli koo Florencji, przejawia bardzo
wczenie wielki talent muzyczny. W smym roku
ycia debiutowa jako pianista (majc lat zaledwie pitnacie, zosta czonkiem Accademia Filarmonica w Bolonii). Po kilku latach zdoby
w Europie saw znakomitego wirtuoza. Rozwojowi talentu odtwrczego towarzyszya bardzo
owocna praca kompozytorska. Pisa muzyk formalnie tradycyjn, romantyczn w wyrazie, ale
klasyczn w formie (okrelenie Busoniego:
mody klasycyzm). Sonatiny skomponowane
w okresie 1910-1919 zapowiadaj swoj faktur
nowego typu klasycyzm, ktry mia wszechwadnie zapanowa w muzyce europejskiej i potem obu Ameryk jako neoklasycyzm. Z dorobku
twrczego Busoniego niewiele przetrwao. Oprcz
dwu znanych kompozycji Fantasia contruppuntisticctca fortepian (1910) i Indianische Fantasie na
fortepian i orkiestr (1915) naley jeszcze wymieni Koncert skrzypcowy, Concertino na klarnet
i ma orkiestr, Elegie fortepianowe, 5 sonatin
fortepianowych i opery: Arlecchino, Turandot

i Doktor Faust (dokoczona przez Jarnacha).

Wanym dzieem Busoniego jest niewielka
ksika Entwurf einer neuen sthetik der Tonkunst (1907), w ktrej omawia moliwoci nowej
muzyki.
524. Respighi
Woska muzyka przewodzia przez lata muzyce
europejskiej w dziedzinie opery, natomiast w zakresie muzyki instrumentalnej w XIX wieku nastpi we Woszech zastj. Pass t przeama
Ottorino Respighi (1879-1936), twrca gboko
zwizany z tradycj wosk, ale z ducha kompozytor pnoromantyczny, ktry swoj muzyk
orkiestrow doprowadzi do stylu niemal impresjonistycznego. Studiowa kompozycj i instrumentacj u Rimskiego-Korsakowa i u Maxa
Brucha. Jest autorem oper, koncertw instrumentalnych,
dzie
kameralnych,
wokalno-orkiestrowych i pieni, ale najbardziej znane
s jego dziea orkiestrowe. Oprcz popularnych
Fontann rzymskich i Pinii rzymskich warto tu
wymieni suit Ptaki na orkiestr kameraln,
Tryptyk botticelliaski na orkiestr, 4 impresje
symfoniczne Vetrate di chiesa i popularne Feste
romane. Napisa te 10 oper, z ktrych pewne
znaczenie ma tylko sceniczne misterium Maria
Egiziaca (Maria Egipcjanka, 1932). Respighi po-

sugiwa si stylem czcym elementy impresjonizmu z harmonik modaln, pisa muzyk nie
dramatyczn, lecz jakby ujt w obrazach; zadziwia wspczesnych swoim wirtuozostwem orkiestrowym. Ciekawy przykad archaizacji da
w Concerto gregoriano na skrzypce i orkiestr
(1921).
525. Pizzetti i Malipiero
Ildebrando Pizzetti (1880-1968) by wyjtkowo
silnie zwizany z wosk tradycj. Jego znaczenie
polega gwnie na twrczoci operowej. Pizzetti
uczy si muzyki u ojca, pniej w Parmie, studiowa te muzykologi, co pozwolio mu na
gbsze wniknicie w ducha dawnej muzyki
woskiej. Sam uczy w Rzymie, by te autorem
wielu prac z zakresu muzyki starogreckiej i woskiej. W swojej muzyce scenicznej by w wysokim
stopniu uzaleniony od woskiej romantycznej
twrczoci operowej, w niektrych dzieach skania si ku weryzmowi, natomiast w twrczoci
instrumentalnej pozostawa pod urokiem muzyki
barokowej.
Wsppracowa
z
Gabrielem
dAnnunzio (opera Fedra, 1915; muzyka teatralna).
W jego dzieach scenicznych szczeglnie ekspresyjne byy recytatywne, deklamacyjne partie
wokalne. Pizzetti posugiwa si archaicznym jzykiem modalnym, niepozbawionym cech ory-

ginalnoci. Pisa opery (m.in. Vanna Lupa i Assassinio nella Cattedrale), dziea symfoniczne,
koncerty instrumentalne i utwory kameralne.
Twrc oper, muzyki symfonicznej i kameralnej
by Gian Francesco Malipiero (1882-1973), dziaajcy rwnie jako pisarz muzyczny i historyk
muzyki. W swojej twrczoci mimo tendencji do
wyjcia poza konwencje Malipiero nigdy nie
opuszcza tonalnoci i najpewniej czu si w ramach barokowych i przedbarokowych koncepcji
formalnych. Adaptowa i przetwarza elementy
muzyki gregoriaskiej, muzyki Monteverdiego
i wczesnobarokowej. Z dzie kompozytora na
uwag zasuguj: Sinfonia per antigenida, 1962
(jedna z jego 11 symfonii), opera Don Giovanni
i dramat sceniczny Le metamorfosi di Bonaventura (1966) oraz Wariacje bez tematu na fortepian
i orkiestr; napisa te 6 koncertw fortepianowych, Entecatode na 14 instrumentw (1966)
i szereg dzie kameralnych. By kompozytorem
wszechstronnym i niezwykle podnym.
526. Casella
Go nym w swoim czasie nowatorem by Alfredo Casella (1883-1947), wietny pianista, autor
dzie zblionych bardzo silnie do neoklasycyzmu
Strawiskiego. W okresie 1915-1923 Casella by
profesorem klasy fortepianu rzymskiej Akademii

Santa Cecilia. Dziaa w tych latach rwnie jako

publicysta muzyczny i edytor. Z bogatej twrczoci Caselli tylko kilka dzie wytrzymao prb
czasu, gwnie dziea typowe dla indywidualnego stylu woskiego kompozytora: Pi utworw
na kwartet smyczkowy (1920), Scarlattiana na
fortepian i 32 instrumenty, divertimento Paganiniana na orkiestr (1943), a z pierwszego okresu
rapsodia orkiestrowa Italia (1909) W swojej
wczeniejszej twrczoci Casella by modernist.
Pisa muzyk rnorodn, bez okrelonego stylu,
ale formalnie zdyscyplinowan. W wielu zakresach wyprzedza innowacje innych kompozytorw wspczesnych. Z czasem zacz pisa muzyk
bardziej umiarkowan, nawizujc do form barokowych i wczesnoklasycznych, a nawet do
folkloru woskiego.
527. Futuryci woscy. Bruityzm
Jedn z reakcji na tradycj w muzyce woskiej
byo uformowanie si w 1913 r. ruchu futurystycznego. Futuryzm gloryfikowa ruch i si dynamiczn jako elementy idealnie odpowiadajce
sztuce XX wieku. Twrc muzycznego futuryzmu
by Francesco Pratella (1880-1955), ktry w r. 1910
ogasza synny Manifest muzykw futurystw.
Pratella lansowa ide radykalnego zerwania
z tradycj i doczenia w sztuce muzycznej do

stechnicyzowanego wiata. Jednak muzyka Pratelli nie odpowiadaa idei muzyki przyszoci, by
to raczej zlepek znanych mu nowoci technicznych (melodyka caotonowa, w tym czasie wraz
z jej konsekwencjami harmonicznymi solidnie
wyeksploatowana, harmonika trytonowa i symetryczna, uporczywa rytmika). Z ciekaw propozycj muzyczn wystpi kompozytor i malarz
woski Luigi Russolo (1885-1947). Russolo tworzy
muzyk szmerow, opart na odgosach typowych dla maszyn i ruchu duego miasta. W r. 1913
opublikowa prac Larte dei rumori, w ktrej
proponowa rwnorzdne traktowanie dwikw
i szmerw. Skonstruowa wsplnie z U. Piattim
szereg mechanicznych i elektrycznych instrumentw szmerowych (intona-rumori), z ktrych
tworzy orkiestry. Gwne kompozycje Russola to
Risvegliodi una citt (1914) i Convegno
dellaeroplani e dellautomobili (rwnie 1914).
Epoka Pratelli i Russola wytworzya styl bruitystyczny. Bruityzm (od fr. sowa bruit haas)
polega przede wszystkim na niekonwencjonalnym uyciu zwykych instrumentw, a wic na
wyzyskiwaniu np. bardzo wysokich rejestrw, na
eksploatowaniu specjalnych efektw moliwych
do wydobycia na instrumentach smyczkowych
(pizzicata, sul ponticello, glissanda). Wprowadzono te dwiki wydobywane ze strun fortepianu bezporednio (np. Cowell w kompozycji

Banshee z r. 1925), za pomoc paek czy plektronw (Hovhaness), czy nieco pniej za pomoc
preparacji. Ives, Ornstein i Cowell wprowadzili
w swoich kompozycjach fortepianowych tone
clusters, klastery, czyli wizki dwikw ssiednich uderzanych doni czy ca rk dla osignicia niemal perkusyjnego efektu zamiast
akordu harmonicznego, co przesuwao muzyk
w dziedzin szmerw.
528. Dallapiccola
Luigi Dallapiccola (1904-1975), pianista, profesor konserwatorium we Florencji, postpowa
bardzo wolno od dziea do dziea zarwno w zakresie stylu, jak i przyswajanych sobie technik.
Pocztkowe sukcesy kompozytor zdoby dzieami
chralnymi. Trzema studiami i Partit (1933).
Pniejsze utwory Dallapiccoli nale gwnie do
gatunku muzyki wokalnej: Sze chrw podug
Michelangela Buonarrotiego Modszego (1936),
Rapsodia na gos i orkiestr kameraln i Divertimento na sopran i zesp kameralny. Jedynie
Muzyka na 3 fortepiany (1935) wykraczaa poza
wokalne zamiowania kompozytora. Kompozycje
wokalne pierwszego okresu twrczoci (lata 19251936) pozostaj w sferze wpyww muzyki dawnej; Dallapiccola nie poddawa si panujcemu
w tym czasie prdowi neoklasycznemu. Zasadni-

czy zwrot w twrczoci kompozytora dokona si

w operze Nocny lot (1937-1939, wg Saint-Exupryego) i w powstaych w latach
1938-1941 pod wpywem aktualnych wypadkw
politycznych trzech Pieniach wiziennych na
chr i instrumenty. Dallapiccola odwrci si tu
od pierwotnych tendencji archaizujcych i wybra
now drog indywidualizacji wasnego jzyka
muzycznego. Gos ludzki, piew kompozytor nadal traktuje jako element pierwszoplanowy,
kontynuuje tradycje liryzmu woskiego, ale
wzbogaca je poprzez wprowadzenie techniki dodekafonicznej. W jednoaktowej operze Wizie
Dallapiccola potguje waciwoci swego stylu.
Z ostatniego okresu twrczoci kompozytora
trzeba wymieni dwuaktow oper poprzedzon
prologiem Ulisses (1968, wg Homera), Parole di
San Paolo na gos i instrumenty oraz subteln
kompozycj Sicut urnbra na gos altowy i 4 grupy
instrumentalne (1970).
529. Petrassi
Goffredo Petrassi (1904-2003) zasuy si dla
nowej woskiej muzyki instrumentalnej podobnie
jak Dallapiccola dla wokalnej. Muzyk Petrassiego klasyfikuje si czsto jako generalnie neobarokow czy neoklasyczn, w istocie rzeczy Petrassi usiowa stworzy indywidualn syntez

wspczesnych rodkw. W jego muzyce uderza

rwnowaga pomidzy form a ekspresj, pomidzy jzykiem dwikowym a form, wielka plastyczno tematyki, ekspresyjno i barwno orkiestracji. Z dzie Petrassiego wymieni naley:
siedem koncertw na orkiestr (pisanych w latach
1934-1964), Salmo 9 na chr i orkiestr (1936),
Koncert fortepianowy (1939), Magnificat na sopran, chr i orkiestr (1940), balet Ritratto di Don
Chisciotte (1945), oper Il Cordovano (1948), kantat Noche oscura (1951), Kwartet smyczkowy
(1967) i ostatni, VIII Koncert na orkiestr (1972),
nie majcy ju wiele wsplnego z neoklasycznymi poprzednimi koncertami, dzieo niezwykle
ekonomiczne w materiale i fakturze.
530. Vlad i Maderna
Dodekafonici woscy Vlad i Maderna s niemal rwienikami. Roman Vlad (ur. 1919, z pochodzenia Rumun) studiowa matematyk i muzyk, mieszka i dziaa od r. 1938 we Woszech.
Jest autorem oper, baletw, dzie orkiestrowych
i chralnych, znany jest te jako pisarz muzyczny
oraz autor studium o dodekafonii i ksiki
o Strawiskim. Bruno Maderna (1920-1973),
w kompozycji ucze Scherchena, jest autorem
dziel orkiestrowych, oper i muzyki elektronicznej.
Maderna otwiera dug list kompozytorw,

ktrzy zaadaptowali muzyk serialn, czynic

z niej odskoczni dla poszukiwa fakturalnych
i brzmieniowych. By znakomitym dyrygentem.
Jego zainteresowania twrcze objy rne rodzaje muzyki od opery Hyperion wg Hlderlina
(1964) a po muzyk elektroniczn. Maderna by
pierwszym kompozytorem, ktry zestawia rodki
elektroniczne z yw muzyk instrumentaln.
531. Nono
Luigi Nono (1924-1990) studiowa w Wenecji u
G. F. Malipiera, pniej u Maderny i Scherchena;
studiowa te prawo. Jest autorem muzyki orkiestrowej (m.in. Due espressioni, 1953, Incontri na
24 instrumenty, Diario polacco 58, 1959 nowa
redakcja z udziaem tamy), szeregu dzie wokalno-orkiestrowych (m.in. Canti di vita e damore
na sopran, tenor i orkiestr, 1962), dzie kameralnych i elektronicznych. Nono jest jednym z czoowych kompozytorw wspczesnej awangardy
europejskiej; usiuje podchodzi do problemu
nowego jzyka muzycznego bardziej uniwersalnie, a wic rwnie od strony estetycznej i ekspresyjnej. Powoduj nim te wzgldy ideowo-socjalne, czego wyrazem jest humanistyczna
tematyka niektrych jego waniejszych dzie (np.
La Victoire de Guernica, Il Canto sospeso do tekstw 9 fragmentw listw bojownikw o wol-

no czy opera Intolleranza, 1960). W wielu dzieach ostatnich lat Nono posuguje si jednoznacznym, niemal plakatowym stylem muzyki (Y
entonces comprendi na 6 gosw kobiecych,
chr i tam utwr powicony Guevarze, 1970,
czy Como una ola de fuerza y luz na sopran, fortepian, orkiestr i tam, 1972). Boulez, Stockhausen i Nono tworzyli w latach pidziesitych
trjk najwybitniejszych twrcw wczesnego
modego pokolenia.
532. Berio
Luciano Berio (1925-2003) pochodzi z rodziny
muzykw. Pierwsze studia muzyczne odby pod
kierunkiem ojca, organisty i kompozytora. W r.
1951 by bardzo krtko uczniem L. Dallapiccoli w
Tanglewood. W r. 1953 zaoy wsplnie z Alfredem Liettim (dyrektor techniczny) i B. Madern
studio muzyki elektronicznej przy radio mediolaskim. Napisa cay szereg kompozycji dla
swojej ony, piewaczki i aktorki, Cathy Berberian
(najwaniejsze z nich: Chamber Music, 1952,
Omaggio a Joyce, 1958, Visage, 1961, Prire, 1968).
Od r. 1962 przebywa w Stanach Zjednoczonych.
Berio jest autorem dugiego szeregu dzie orkiestrowych, kameralnych, wokalnych i elektronicznych. Czerpie impulsy z wielu dziedzin
wspczesnej twrczoci, co daje bardzo korzystny

obraz moliwoci nowej muzyki, cho to wzajemne przenikanie si dowiadcze z rnych zakresw ociera si o pewien eklektyzm, ktrego
zreszt kompozytor si nie wstydzi. Jego muzyk
elektroniczn reprezentuj Mutazioni i Prospettive. Ciekawe s eksperymenty polegajce na czeniu dwiku wokalnego z materiaem nagranym uprzednio i wykonywanym na ywo (live
electronic), np. Cela veut dire que... (1969-1970).
W kilku dzieach wokalnych (Air, Calmo) Berio
upraszcza rodki wokalne, w jeszcze innych
utworach czyni aluzje do konwencji piewu ludowego czy wrcz posuguje si folklorem jako
cytatem (np. Folk Songs na mezzosopran i orkiestr, 1973). Wan pozycj w jego dorobku zajmuje cig utworw na instrumenty solowe (np.
perkusja, skrzypce Sequenza VIII i IX), w ktrych na niespotykan skal wprowadza cay zasb nowych rodkw technicznych i sposobw
wykonawczych.
533. Evangelisti i Bussotti
Rzymianin Franco Evangelisti (1926-1980)
pracowa w kilku studiach europejskich (m.in.
w Paryu, Kolonii i Warszawie) i by zdecydowanym zwolennikiem muzyki elektronicznej.
W wysoko cenionej i oryginalnej muzyce kameralnej (m.in. Aleatorio na kwartet smyczkowy,

1963) posuguje si technik serialn i aleatoryczn. Sylvano Bussotti (ur. 1931) jest muzykiem
i malarzem. Studiowa we Florencji i w Paryu,
po zapoznaniu si z estetyk i filozofi muzyki
Cagea sta si gorcym propagatorem muzyki
nieokrelonej i graficznej. Z jego dzie na uwag
zasuguj m.in. Sette fogli na instrumenty, La
passion selon Sade (misterium kameralne) i The
Rara Requiem na 7 gosw i 15 instrumentw
(1969).
Muzyka angielska
534. Elgar, Delius i Vaughan Williams
W muzyce angielskiej trzej wybitni twrcy
wymagaj osobnego omwienia. Edward Elgar
(1857-1934) by w kompozycji autodydakt, wybi
si jako autor symfonii, poematw symfonicznych, koncertw instrumentalnych i wysoko cenionych oratoriw (m.in. The Dream of Gerontius). Pisa te utwory kameralne, fortepianowe
i pieni. Odr. 1891 powici si wycznie kompozycji. Frederick Delius (1862-1934) by najpierw
kupcem i plantatorem na Florydzie. Muzyk zainteresowa go w Lipsku Grieg. Jako kompozytor
debiutowa w r. 1899. Przebywa dugi czas we
Francji, poddajc si urokom impresjonizmu. By
te jednym z pierwszych, ktrzy wprowadzali

folklor do muzyki powanej. Z jego dzie najpopularniejsze s wariacje orkiestrowe Appalachia

(1902, z chrem w finale), Koncert wiolonczelowy
oraz inspirowane przez Zaratustr Nietzschego
oratorium A Mass of Life na gosy solowe, chr
i orkiestr. Ralph Vaughan Williams (1872-1958)
by rwnie bliski impresjonizmowi i folkloryzmowi. Studiowa m.in. u Brucha i Ravela. Napisa 9 symfonii (m.in. Sea Symphony z gosami wokalnymi, 1910, Pastoral Symphony, 1922,
i wokalno-orkiestrowa Sinfonia antartica, 1953),
liczne koncerty instrumentalne, kompozycj na
smyczki Fantasia on a Theme by Thomas Tallis,
opery (oper balladowa Hugh the Drover, 1924),
Msz i Te Deum.
535. Walton i Tippett
Dwaj kompozytorzy dzisiejszego najstarszego
pokolenia Walton i Tippett przynale co
prawda do muzyki naszego wieku, ale obaj
zwizani s bardzo silnie z tradycj muzyki angielskiej. William (Turner) Walton (1902-1983)
wykazuje w swoich dzieach (Koncert skrzypcowy
pisany dla Heifetza, Capriccio burlesco na orkiestr i utwory chralne) znacznie wicej przywizania do muzyki romantycznej ni Michael
Tippett. Z innych jego dzie na szczegln uwag
zasuguj: Faade na gos i 6 instrumentw,

Koncert altwkowy, opera Froilus and Cressida

(1954), II Symfonia (1960) i orkiestrowe Wariacje
na temat Hindemitha. Michael Tippett
(1905-1998) jest autorem wielu dzie orkiestrowych (4 symfonie, Koncert na orkiestr smyczkow), koncertw instrumentalnych, dzie kantatowych, pieni na gos i orkiestr oraz oper
(m.in. The Midsummer Marriage, King Priam
i Knot Garden). Tippett nawizuje czsto do XVIi XVII-wiecznych tradycji angielskich, wykazuje
jednak zainteresowanie nowymi osigniciami
harmonicznymi i rytmicznymi, zwaszcza z okresu
midzywojennego.
536. Britten
Benjamin Britten (1913-1976) studia kompozytorskie odby u Bridgea i Irelanda. Ponadto
uczy si gry na fortepianie. W latach 1939-1942
przebywa w USA. Pisa symfonie, wariacje orkiestrowe, koncerty, muzyk kameraln. Od r.
1945 to jest od czasu powstania opery Peter
Grimes powici si gwnie twrczoci wokalnej, a zwaszcza operowej; najbardziej popularne rwnie poza Angli s opery Peter
Grimes i The Turn of the Screw (1954). Britten jest
take autorem nowego opracowania Opery ebraczej Johna Gaya. Britten uchodzi w naszym
pwieczu za najwybitniejszego kompozytora an-

gielskiego od czasw Purcella. W swojej bogatej

i wszechstronnej twrczoci wyprbowa wiele
wspczesnych technik, lecz w sumie reprezentowa jzyk konwencjonalny, odwieany jedynie
pewn barwnoci instrumentacji. Pozostawa
pod wpywami Mahlera, Szostakowicza i Berga.
W twrczoci kantatowej i oratoryjnej przejawia
skonno do przerzucania pomostu midzy muzyk powan a muzyk masow. Typowym pod
tym wzgldem dzieem jest War Requiem na 3
gosy solowe, chr chopicy, chr mieszany, organy i wielk orkiestr, skomponowane w r. 1962
z okazji powicenia katedry w Coventry.
Muzyka rosyjska i radziecka
537. Strawiski
Uwaany za najwybitniejszego i najbardziej
uniwersalnego kompozytora pierwszej poowy
XX wieku, Igor Strawiski (1882-1971) by autodydakt: nie odbywa regularnych studiw muzycznych. Od 9 roku ycia pobiera nauk gry na
fortepianie, wykazujc wybitne uzdolnienia improwizacyjne. Przez bardzo krtki czas uczy si
prywatnie u Rimskiego-Korsakowa. Ukoczy
studia prawnicze na uniwersytecie w Petersburgu. W r. 1907 zawar znajomo z Diagilewem.
Otrzymuje od niego propozycj napisania bale-

tw i tworzy w krtkim czasie seri wybitnych

dzie tego typu: Ognistego ptaka, pniej Pietruszk i wito wiosny. W cigu kilku zaledwie
lat wybija si na czoo wczesnej awangardy.
W r. 1910 przenosi si do Szwajcarii, gdzie przebywa podczas I wojny wiatowej. W r. 1915 debiutuje w Genewie jako dyrygent, pniej wystpuje te czsto jako koncertujcy pianista. Od r.
1919 mieszka we Francji (od 1934 w Paryu), gdzie
otrzymuje obywatelstwo francuskie. W r. 1939
wyjeda do USA i tam (1945) otrzymuje obywatelstwo amerykaskie. Do najwybitniejszych
dzie kompozytora zalicza si (w ujciu chronologicznym): balet Ognisty ptak (LOiseaule Feu, wg
bajki rosyjskiej, 1910), balet Pietruszka (Ptrouchka, 1911), balet wito wiosny (Le Sacre du
Printemps, 1913), Wesele (Les Noces, rosyjskie
sceny choreograficzne e piewem i towarzyszeniem 4 fortepianw i instrumentw perkusyjnych
wg rosyjskich pieni ludowych, 1917), Histori
onierza (LHistoire du soldat, w 6 scenach dla
narratora, tancerzy i maego zespou instrumentw, 1918), balet Pulcinella (1920), oper-oratorium Krl Edyp ( 1927), Symfoni psalmw (Symphonie de Psaumes na chr i orkiestr,
1930), balet Gra w karty (Jeu de cartes, choreografia Balanchinea, 1936, z cytatami m.in. z Rossiniego i Jana Straussa modszego), Symfoni in C
(1940), Symfoni w trzech czciach (1945), oper

The Rakes Progress (wg N. H. Audena, 1951), balet Agon (w 1 akcie, z choreografi Balanchinea,
1957), Canticum sacrum ad honorem Sancti Marcinominis na gosy, chr i orkiestr (1955), Threni:
id est Lamentationes Jeremiae Prophetae na gosy solowe, chr i orkiestr ( 1958), koncert fortepianowy Movements (1959), kantat A Sermon,
a Narrative, and a Praye (Kazanie, opowie
i modlitwa, wg tekstw biblijnych i angielskich
tekstw religijnych, 1961), biblijn alegori Potop
(The Flood, 1962), Wariacje orkiestrowe (A. Huxley in memoriam, 1964) i Requiem Canticles na
gosy solowe, chr i orkiestr (1966). W zakresie
melodyki Strawiski potrafi wytworzy specyficzny wasny styl, oparty na ostinatach i uporczywym rozwoju motywicznym. W instrumentacji da przykad nowego traktowania orkiestry,
lubi brzmienia ostre, agresywne, silnie podbudowane perkusj. W metrorytmice dokona
w swoim czasie najwikszego przewrotu: uwolni muzyk od schematw metrycznych, wprowadzi zoon polimetri. Mia wielki zmys
formy. W ostatnich dzieach stosowa oryginalnie
zmodernizowan dodekafoni. Preferowa pod
koniec ycia tematyk religijn. Wyjtkowe znaczenie dla nowej muzyki maj publikacje Strawiskiego: Autobiografia, Poetyka muzyczna
i ujte w dugie cykle Rozmowy z Robertem
Craftem, w ktrych Strawiski wyjania swj

stosunek do najrniejszych zagadnie twrczoci.

538. wito wiosny
Jedno z najznakomitszych dzie XX wieku, balet wito wiosny (Le Sacre du Printemps), powstao na zamwienie kierownika Baletw rosyjskich Sergiusza Diagilewa. Strawiski planowa najpierw symfoni programow, std muzyka tajest stosunkowo samodzielna, jest te
zreszt o wiele czciej wykonywana i suchana
bez udziau tancerzy. Kompozytor nazwa swj
utwr obrazami z pogaskiej Rusi. Prawykonanie baletu odbyo si w r. 1913 w Paryu i wywoao skandal. Widzw zaszokowa zarwno
sam temat i miaa choreografia Niyskiego, jak
i muzyka zupenie niezrozumiaa. wito zostao
le przyjte przez krytyk i wiele wpywowych
osobistoci, ale z entuzjazmem przez muzykw,
wrd ktrych nie brako Debussyego i Ravela.
Znaczenie tego dziea polega na rewolucyjnym,
nowym zupenie traktowaniu elementu rytmicznego. Dotd rytmika bya podporzdkowana
melodyce, harmonice i formie, tu staa si po raz
pierwszy czynnikiem pierwszoplanowym, konstrukcyjnym. Partytur baletu studiowali z zapaem Messiaen i Boulez, zwaszcza pod wzgldem
strukturalnym (Strawiski operowa tu komrkami rytmicznymi, ktre poddawa licznym

przeksztaceniom, rozwiniciom i zestawia w coraz to nowe ukady). Znakomita jest te instrumentacja baletu, przeznaczonego na wielk orkiestr symfoniczn, trudnego, ale w realizacji
niezwykle efektownego.
539. Symfonia psalmw i Canticum sacrum

Symfonia psalmw powstaa w r. 1930 z okazji

50-lecia istnienia synnej Bostoskiej Orkiestry
Symfonicznej. Strawiski wybra fragmenty
psalmw XXXVIII, XXXIX i CL i stworzy rodzaj
symfonii chralnej, dzieo na wielki chr i orkiestr, w ktrej dominuj niskobrzmice instrumenty. Symfonia psalmw waha si pomidzy
archaizmami rnego typu a nowym traktowaniem polifonii (4-gosowa fuga w czci drugiej),
jest to jednak dzieo wspczesne, imponujce
rozmachem rytmu i ruchu, o przejmujcych fragmentach chralnych, dzieo zwarte, w brzmieniu
rozmylnie pozbawione romantycznych ekspresji,
suche i niemal abstrakcyjne, a mimo to oddziaujce na suchacza jako wielkie przesanie
sowa Strawiskiego compose la gloire de
Dieu. wier wieku pniej Strawiski pisze nastpne dzieo religijne: Canticum sacrum ad honorem Sancti Marcinominis na gosy solowe,
chr i orkiestr, zamwione przez miasto Wenecj
i powicone w. Markowi, patronowi miasta.

Kompozytor pisa swe dzieo z myl o wykonaniu go w weneckiej bazylice w. Marka, std te
jest ono idealnie dostosowane do akustycznych
wymaga tego kocioa, a nawet w architektonice odpowiada swoj picioczciowoci piciu
kopuom bazyliki weneckiej. W stosunku do
Symfonii psalmw dzieo to jest jeszcze bardziej
ascetyczne w swoim religijnym stylu, pozbawione jakichkolwiek ornamentacji, napisane w technice dodekafonicznej bliskiej Webernowi.
540. Rosawiec
Nikoaj Rosawiec (1881-1944) nawiza zrazu
do stylu Skriabina, potem stopniowo doszed sam
do zoonego stylu harmonicznego, ktry jest
jakby odpowiednikiem Schnbergowskiej atonalnoci, a jednoczenie wyprzedza swoim radykalizmem ostro dysonansow polifonik wczesnego Hindemitha czy Kenka. Spor oryginalno i niezaleno wykazuj zwaszcza utwory
pisane przed r. 1917. Z kompozycji Rosawca wymieni trzeba: poematy symfoniczne Czowiek
i morze (1921) oraz Koniec wiata (1922), Symfoni (1922), Koncert skrzypcowy (1925), liczne dziea
kameralne i fortepianowe (niektre zwracay
uwag nawet konserwatywnie mylcych krytykw). By redaktorem dziau nowej muzyki
Pastwowego
Wydawnictwa
Muzycznego

w Moskwie, od r. 1918 szefem zwizku profesjonalnych kompozytorw, redagowa Kultur

Muzyczn, w ktrej toczy boje o muzyk autonomiczn. Uwaa, e postpowi spoecznemu
powinien
odpowiada
postp
muzyczno-techniczny; by zdecydowanym przeciwnikiem muzyki jako wyrazu odczuwania. Jego
wczesna twrczo odpowiada do dokadnie
eksperymentatorstwu Schnberga i Ch. Ivesa.
541. Louri i Wyschnegradsky
Obok Rosawca na uwag wrd eksperymentatorsko nastawionych kompozytorw zasuguj Louri i Wyschnegradsky. Arthur Vincent
Louri (1892-1966) by w kompozycji autodydakt
i ju jako student konserwatorium reprezentowa
kierunek antykonserwatywny. W r. 1918 zosta
komisarzem ludowym do spraw nauczania. Pisa
pod wpywem Schnberga, posugiwa si czciowo wiertonami, rozwin wasny system
tonalny, czcy kompleksy dwunastotonowe
z niedwunastotonowymi. Tworzy gwnie muzyk choreograficzn, eksperymentowa w muzyce abstrakcyjnej; od r. 1922 przebywa w Paryu, pniej od r. 1941 w Stanach Zjednoczonych, gdzie gwnie tworzy muzyk religijn.
Iwan Wyschnegradsky (1893-1979) opuci Zwizek Radziecki w r. 1918 i osiad w Paryu, gdzie

zainspirowany przez Skriabina doszed (niezalenie od Hby) do muzyki wiertonowej. Jego

wczesne utwory wykazuj wpywy Wagnera
i Czajkowskiego. Po r. 1936 komponowa wycznie w technice mikrofonowej, gwnie
wiertonowej (m.in. Fragment symphonique Nr
1, 1934; Nr II, 1937; pantomima Linnita, Etude sur
les movements rotatoire). W dziedzinie formy nie
wprowadza adnych innowacji. Do krgu rosyjskich kompozytorw-emigrantw naley te Nikoaj
opatnikow
(Nicolai
Lopatnikoff,
1903-1976), autor dzie symfonicznych, kameralnych i opery Danton (1933).
542. Obuchw, Czeriepnin i Nabokow
Z kompozytorw rosyjskich, ktrzy dziaali
poza krajem, naley wspomnie jeszcze kilku. Nicolas Obuchw (Obouhov, 1892-1954) studiowa
w Petersburgu i Paryu (m.in. u Ravela). Od r.
1919 przebywa w Paryu. Jest autorem podrcznika nowej harmonii, konstruktorem instrumentu
elektrycznego nazwanego La croix sonore (1929),
twrc nowej skrconej notacji muzycznej. Pisa
przez dugie lata wielkie oratorium Le livre de la
vie (1924, 2000 stron partytury! do koca ycia
dopisywa do tego dziea nowe stronice), Pomes
liturgiques i Hymne Mondial. Starszy od niego
Nikoaj Czeriepnin (Tcherepnin, 1873-1945) kszta-

ci si pod kierunkiem Rimskiego-Korsakowa,

mieszka w Paryu (od r. 1921) i znany by jako
autor dzie fortepianowych, oper i baletw. Jego
syn Aleksandr Czeriepnin (1899-1977) przebywa
w Paryu, w Chinach, Japonii i w Stanach Zjednoczonych. Jako pianista koncertowa w Europie,
Azji i Ameryce; w r. 1967 koncertowa w Zwizku
Radzieckim. Jest autorem 4 symfonii, szeregu
koncertw instrumentalnych (gwnie fortepianowych), oper i baletw. Nikoaj Nabokow
(1903-1978) studiowa m.in. u Riebikowa
w Niemczech. Przebywa we Francji, a pniej
od r. 1933 w Stanach Zjednoczonych, uczc
prywatnie kompozycji, jzykw i literatury. Pisa
opery (The Holy Devil, 1958), balety, symfonie
(m.in. III Symfonia The Prayer, 1964) i pieni na
gos i orkiestr.
543. Miaskowski
W muzyce radzieckiej istnieje cigo tradycji:
muzyka radziecka nie moe by oddzielona od
muzyki rosyjskiej. Muzyka radziecka zdaniem
czoowych krytykw muzycznych jest kontynuacj wzorcw klasycznych, przy czym Beethoven jest tu takim samym modelem jak Czajkowski. Klasyczna muzyka kultywowana jest
w Zwizku Radzieckim w salach koncertowych
i na scenach muzycznych, jest grana i uczona

w konserwatoriach, tworzy te wzorcowe przykady dla twrczoci aktualnej, chocia zarwno

klasyka europejska, jak i rodzima pochodz z innej epoki. Ten stan rzeczy ewokuje nie tylko wybr stylistycznych i technicznych rodkw, ale
rwnie tendencje do przyporzdkowania caej
aktualnej twrczoci idei kontynuacji tradycji
muzycznych. Wrd twrcw radzieckich zdecydowanie tradycyjny by w uprawianej przez siebie symfonice Nikoaj Miaskowski (1881-1950),
znakomity pedagog, autor 27 symfonii i wielkiej
iloci dzie instrumentalnych i pieni. Miaskowski
ukoczy studia kompozytorskie u Ladowa
i Rimskiego-Korsakowa. Od r. 1921 by profesorem kompozycji w konserwatorium w Moskwie.
Z jego klasy wyszli Kabalewski, Muradeli, Chaczaturian, Szebalin i wielu innych kompozytorw
radzieckich. Miaskowski dziaa rwnie jako redaktor czasopisma Sowietskaja Muzyka i jako
lektor wydawnictwa muzycznego. Do jego najlepszych osigni zalicza si XV, XVI, XVII, XVIII
i XX Symfoni, V i XIII Kwartet smyczkowy oraz
II Sonat wiolonczelow. Miaskowski wypracowa styl bardzo zamknity, klasyczny, nawet
wwczas, gdy (jak np. w V symfonii) siga po
inspiracje ludowe; na Zachodzie Miaskowskiego
uwaa si za kontynuatora neoromantyzmu niemieckiego, przemawia za tym wyrazista forma
jego utworw.

544. Glier
Reinhold Glier (1875-1956), kompozytor i pedagog, nauczyciel dugiego szeregu wybitnych
kompozytorw radzieckich z Prokofiewem i Chaczaturianem na czele, zasuy si jako pedagog
zwaszcza dla rozwoju muzyki Ukrainy, Azerbejdanu i Uzbekistanu. Twrczo Gliera zdobya
sobie olbrzymi popularno w ZSRR, a muzyce
radzieckiej przysporzya duej sawy w Europie
i Ameryce. Wiele dziel Gliera, zwaszcza balety
(wrd nich najpopularniejszy Czerwony mak,
1927), stanowi trway repertuar teatrw. W dziedzinie muzyki symfonicznej i koncertowej wybijaj si: III Symfonia Ilia Muromiec (1911) oraz
4 koncerty, gwnie Koncert na gos i orkiestr,
jedno z najczciej wykonywanych dzie tego
gatunku, oraz Koncert harfowy. Glier jest kontynuatorem tradycji rosyjskiej. W jego muzyce widoczne s wpywy estetyki i stylu Borodina,
Rimskiego-Korsakowa, czciowo Czajkowskiego,
Taniejewa i Gazunowa. Przejciowo te ulega
wpywom impresjonistycznym. Cech zasadnicz
muzyki Gliera jest obok nuty epickiej jej liryzm,
szeroki, rozlewny, czciowo inspirowany przez
liryzm rosyjskiej i rodkowoazjatyckiej muzyki
ludowej.

545. Prokofiew
Twrczo Siergieja Prokofiewa (1891-1953) naley do najchwalebniejszych kart muzyki radzieckiej. Prokofiew muzyk studiowa w konserwatorium petersburskim u takich znakomitoci jak A.
Ladow, M. Rimski-Korsakow, M. Czeriepnin i A.
Jesipowa. Rycho te zdoby mark wietnego
pianisty i oryginalnego kompozytora. Saw sw
ugruntowa, wyjedajc w r. 1918 za granic.
Przebywa we Francji, Japonii, Ameryce i Bawarii, skd w r. 1932 powrci do kraju. W jego bogatym dorobku kompozytorskim wane miejsce
zajmuj: opery (Gracz, Mio do trzech pomaraczy, 1919, Ognisty anio, 1927, Siemion Kotko,
Zarczyny w klasztorze, Wojna i pokj, 1942,
Opowie o prawdziwym czowieku, 1948), balety
(Bazen, 1920, Stalowy krok, 1925, Syn marnotrawny, Romeo i Julia, 1936, Kopciuszek, Kamienny kwiat), oratoria i kantaty, utwory orkiestrowe (7 symfonii, Suita scytyjska, 1915, ba
symfoniczna Piotru i wilk), koncerty instrumentalne, 2 kwartety smyczkowe, 2 sonaty skrzypcowe oraz liczne utwory fortepianowe, w tym 9
sonat i pieni. W caej twrczoci Prokofiewa
powtarzaj si pewne specyficzne elementy jego
indywidualnego stylu: oglna antyromantyczno, nieustpliwo rytmiki (czsto ostinatowej),
gwatowna dynamiczno, liryzm, humorystyczne

w intencjach cytowanie dobrze znanych zwrotw

melodyczno-harmonicznych, uchwytno melodyki, pikanteria harmoniczna i kolorystyczna,
oglna przejrzysto zaoe i mistrzowska precyzja ich realizacji. Te cechy zadecydoway o popularnoci kompozytora w szerokich krgach odbiorcw.
546. Szostakowicz
Dmitrij Szostakowicz (1906-1975) uwaany by
w naszym pwieczu za jednego z najwybitniejszych wspczesnych kompozytorw, jego muzyka znana jest na caym wiecie. Studia muzyczne odby w konserwatorium w Leningradzie
(w klasie fortepiau L. Nikolajewa oraz w klasie
kompozycji M. Steinberga). Jako kompozytor
wzbudzi wielkie zainteresowanie ju swoj I
Symfoni, powsta jeszcze w latach studiw
i wykonan po raz pierwszy w r. 1926 w Leningradzie. Dziaa te jako pisarz muzyczny, pedagog kompozycji, pianista (m.in. bra udzia w I
Midzynarodowym Konkursie Pianistycznym im.
F. Chopina w Warszawie w r. 1927). W cigu 45 lat
intensywnej twrczoci napisa ponad 100
utworw rnego rodzaju: szereg oper (Nos, 1928,
wg noweli Gogola, Lady Macbeth mceskiego
powiatu, 1932, w nowej wersji zatytuowana Katarzyna Izmajlowa) i baletw (Zoty wiek, 1930,

Bolt, 1931, Jasny strumie, 1935), koncerty instrumentalne (fortepianowe, skrzypcowe i wiolonczelowe), 15 symfonii, 14 kwartetw smyczkowych i sporo innych dzie kameralnych, a take
muzyk teatraln i filmow. We wszystkich tych
dzieach indywidualny styl Szostakowicza jest
wyczuwalny nieco podobnie jak w twrczoci
Prokofiewa, z ktrym wie go najpierw zamiowanie do nuty groteskowej (opera Nos, III
Symfonia, balety, Koncert na fortepian, trbk
i smyczki), a pniej w miar rozwoju artystycznego do dramatycznego patosu, bliskiego
postawie pnoromantycznej. W przeciwiestwie
do wikszoci kompozytorw wspczesnych,
ktrych twrczo przechodzi rnorodne etapy,
twrczo Szostakowicza od pierwszych dzie do
ostatnich przedstawia tylko jedn waciwie lini
rozwojow. Wielkim ideaem kompozytora bya
muzyka wiodca od Beethovena, o charakterystycznym szerokim oddechu, pena ekspresji, patetyczna i ujta w potnie rozbudowane formy.
W miar narastania dorobku Szostakowicz si
coraz bardziej ku koncepcjom tradycyjnym (dochodzc w niektrych przypadkach do kracowej
prostoty, stanowicej jaskraw antytez wczeniejszego jzyka, odznaczajcego si wielk zoonoci), nie zdradzajc wikszego zainteresowania nowszymi technikami i prdami muzyki
europejskiej. Jego niezmiennym ideaem pozo-

stawaa rodzima tradycja rosyjska.

547. Symfonie Szostakowicza
W nowej muzyce Szostakowicz uchodzi przede
wszystkim za wybitnego symfonika. Swj wielki
talent kompozytorski ujawni ju w I Symfonii
(1926). W tym okresie interesuje si bardzo
wspczesnymi tendencjami (Mahler, Berg, Strawiski, i eksperymentuje, tote jego nastpne
utwory nie wzbudziy zachwytu krytyki. Kolejnym symfoniom II Dedykacja Padziernikowi (1921), III Pierwszomajowej (1930) i IV
(1935), obu powstaym w tym czasie operom
Nos i Lady Macbeth mceskiego powiatu, oraz
baletom postawiono zarzut abstrakcyjnego racjonalizmu. Kompozytor nawraca wic do pnoromantycznej tonalnoci i nawizuje do kompozytorw tradycji rosyjskiej z Czajkowskim na
czele. W rehabilitacyjnej V Symfonii (1937) krytyka radziecka ujrzaa jedno z najlepszych dzie
nowej symfoniki (rwnie pozytywnie ocenia I
Kwartet smyczkowy i Kwintet fortepianowy).
Wrd nastpnych dzie wyrnia si zwaszcza
monumentaln i patriotyczn VII Symfoni
,,Leningradzk (1941), tragiczn VIII Symfoni
(1943) i XI Symfoni Rok 1905. Ostatnie dziea
Szostakowicza przyniosy mu pen aprobat
krytyki (II Koncert fortepianowy, 1957, dwa kon-

certy wiolonczelowe, 1959 i 1965, symfonie XII

Rok 1917 i XIII, 1961 i 1962, oraz napisane ju
pod koniec ycia symfonie XIV i XV, 1969 i 1971).
Symfonie Szostakowicza s z zaoenia mocno
rozbudowane, monumentalne. Kompozytor lubi
szerokie tematy i konstruowa swoje dziea
w postaci wielkich tworw architektonicznych.
W pierwszych symfoniach pozostawa pod
wpywem Prokofiewa (sarkazm, groteska, zdeformowana liryka), w symfoniach pniejszych
kultywowa ide muzyki dramatycznej i patetycznej, budujc swe wielkie dziea z kilku formotwrczych tematw, dbajc o integralno
narracji i rozwoju muzyki. Chtnie wcza do
wspudziau gosy solowe i chr (symfonie II,
III, XIII i XIV)i wspiera si pozamuzycznym
programem.
548. Chaczaturian
Ormianin Aram Chaczaturian (1903-1978) by
samoukiem. Cho pierwsze jego utwory byy
jeszcze nieporadne, wyrniay si rysunkiem
melodycznym wyranie zblionym do ormiaskich motyww ludowych. Pierwszym dojrzaym
dzieem Chaczaturiana by Koncert na fortepian
i orkiestr (1937). W r. 1951 Chaczaturian zosta
profesorem kompozycji w konserwatorium
w Moskwie. Od r. 1950 dziaa te jako dyrygent,

gwnie utworw wasnych. Wyjtkowe znaczenie dla popularyzacji nazwiska kompozytora na

caym wiecie maj dwa utwory, niezmiernie
typowe dla jego odrbnego stylu i ewolucji: wirtuozowski Koncert skrzypcowy ( 1940) oraz balet
Gajane (do libretta K. Dzierawina, 1942, z arcypopularnym Tacem z szablami), w ktrym pojawiy si pomysy i fragmenty poprzedniego
baletu Szczcie. Rwnie w okresie wojennym
powstaa II Symfonia (1943). W cigu ostatnich
30 lat Chaczaturian komponowa mao. Centralnym dzieem tego okresu by balet Spartak (1954).
Muzyka Chaczaturiana jest niezmiernie atwo
rozpoznawalna. Szczeglnie specyficzny jest jej
liryzm; tu moe najpeniej przejawia si zaleno
kompozytora od wzorw rodzimego folkloru ormiaskiego. W latach szedziesitych pojawi si
w twrczoci Chaczaturiana jakby wiey impuls
twrczy, powstao szereg nowych dzie: rapsodie
koncertowe na instrumenty solowe i orkiestr
skrzypcowa, wiolonczelowa i fortepianowa
komponowane w rwnych odstpach czasu, co
dwa lata. Osobn pozycj stanowi pisany dla
Benny Goodmana jazzowy utwr na klarnet
i fortepian (1966).
549. Kabalewski
Dmitrij Kabalewski (1904-1987) ceniony jest

w Zwizku Radzieckim jako kompozytor, muzykolog, pedagog, dyrygent, pianista i dziaacz

muzyczny. Studiowa kompozycj (w Moskwie)
u Miaskowskiego. Dysponuje bogatym talentem, w swej muzyce jest naturalny i bezporedni.
Wielkie powodzenie maj zwaszcza jego utwory
dla dzieci i modziey. Charakterystyczne dla jego
twrczoci s: groteskowo bardzo bliska Prokofiewowi i Szostakowiczowi, plastyczno i pynno melodyki (pieni na gos z fortepianem);
zamierzona prostota i przejrzysto faktury (suita
Colas Breugnon na orkiestr, 1941, Uwertura patetyczna, 1960). Styl Kabalewskiego ujawnia si
najpeniej w drobnych formach instrumentalnych
(m. in. w I Sonatinie fortepianowej, 1932), a take
w wielkich dzieach orkiestrowych (4 symfonie,
kantata Poemat walki). Z dzie pniejszych wymieni trzeba opery (m.in. Siostry, 1967), II Koncert wiolonczelowy (1964) i Requiem (pamici
bojownikw w walce z faszyzmem, 1963).
550. Szaporin i Szebalin
Jurij Szaporin (1887-1966) studiowa w Petersburgu, dziaa w Moskwie, gdzie a do mierci
uczy w konserwatorium. W muzyce radzieckiej
uwaany by za jedn z najsilniejszych indywidualnoci: interesoway go wielkie formy sceniczne i wokalne. Jest autorem oratorium Opo-

wie o bitwie o ziemi rosyjsk ( 1944), symfonii

chralnej, symfonii-kantaty Na kulikowym polu,
opery Dekabryci (1953) oraz wielkiego cyklu
Wojna i pokj na gosy solowe, chr i orkiestr
(1956). Pisa te pieni i utwory fortepianowe.
Wissarion Szebalin (1902-963) by uczniem Miaskowskiego w konserwatorium w Moskwie, gdzie
te pniej uczy. Jest autorem 5 symfonii, 3 suit
orkiestrowych, koncertw instrumentalnych,
kantat (Moskwa, 1946), oper (m.in. Soce nad
stepem).
551. Swiridow, Karajew i Mirzojan
Pokolenie radzieckich kompozytorw dzisiejszej starszej generacji reprezentuj najpeniej Rosjanin Swiridow, Azerbejdanin Karajew i Ormianin Mirzojan. Jurij Swiridow (1915-1998) studiowa w Leningradzie (m.in. u Szostakowicza).
W r. 1955 przenis si do Moskwy. Pisze dziea
wokalno-instrumentalne (m.in. Poemat pamici
Sergiusza Jesienina na gosy solowe, chr i orkiestr, Oratorium patetyczne wg Majakowskiego
i kantata Pamici A. Twardowskiego na chr
i orkiestr, 1972), a take muzyk symfoniczn
i kameraln. Kara Abdulfaz ogy Karajew
(1918-1982), rwnie ucze Szostakowicza, znanyjest jako autor dzie symfonicznych (III Symfonia,
1964; poemat symfoniczny Lejli i Medun), opery

Ojczyzna, baletu Siedem piknych dziewczt

i muzyki kameralnej (kwartety smyczkowe).
Wybitnym kompozytorem jest Edward Mirzojan
(1921-2012), profesor konserwatorium w Erewanie, autor dzie symfonicznych (m.in. poematy
symfoniczne i tace symfoniczne), Introdukcji
i Perpetuum mobile na skrzypce i orkiestr (1957),
kantat i kwartetw smyczkowych.
552. Szczedrin, Sznitke, Dienisow i Hrabowskij
W muzyce radzieckiej pojawio si po r. 1960
szereg indywidualnoci twrczych; przynajmniej
cztery z nich zasuguj na blisze omwienie. Rodion Szczedrin (ur. 1932) studiowa w Moskwie
u Szaporina. Napisa kilka kompozycji orkiestrowych (m.in. 2 symfonie, II 1965, koncerty na
orkiestr), koncertw fortepianowych, dzie kameralnych, kantat i dziel scenicznych (m.in. balet
Anna Karenina, 1972). Alfred Sznitke (1934-1998),
ucze F. Herszkowica (ktry by uczniem A. Weberna), jest autorem utworw orkiestrowych
(m.in. pianissimo... ,1968), koncertw instrumentalnych, dzie kameralnych i elektronicznych (zrealizowanych w studio w Moskwie, gdzie mieszka
stale). Edison Dienisow (1929-1996) jest autorem
muzyki orkiestrowej (m.in. Symfonia na 2 orkiestry smyczkowe i perkusj), dzie wokalno-instrumentalnych (m.in. Chant dautomne na

sopran i orkiestr, 1971, Soce Inkw na sopran

i 11 instrumentw), kameralnych i fortepianowych. Leonid Hrabowskij (ur. 1935), kompozytor
ukraiski, jest autorem Maej muzyki kameralnej
na 15 instrumentw, utworw fortepianowych
i kameralnych (m.in. Konstanty na skrzypce, 4
fortepiany, 6 perkusistw, 1964, Sekstet na waltornie) oraz kompozycji wokalnych (m.in. Epitafium pamici R. M. Rilkego).
Muzyka czeska i sowacka
553. Foester, Suk i Novk
Czesi zawsze zadziwiali Europ swoj muzykalnoci. Przy kocu XVIII wieku historyk angielski Charles Burney podziwia czeskie szkoy
wiejskie, w ktrych uczono mae dzieci muzyki,
a zwaszcza gry skrzypcowej. Mannheimczycy
pochodzili przewanie z Czech, wielu z nich zaczo karier muzyczn od gry skrzypcowej.
Skrzypkiem (i pianist) by wybitny XIX-wieczny
kompozytor czeski Smetana (ktrego protegowa
sam Liszt), skrzypkiem i altowiolist by take
Dvok. Wszechstronn muzykalnoci odznacza
si rwnie Josef Bohuslav Foerster (1859-1951).
Syn organisty i sam organista, dziaa jako dyrygent i profesor kompozycji w Pradze, Hamburgu
i Wiedniu. Autor 5 symfonii, poematw symfo-

nicznych, 2 koncertw skrzypcowych, Koncertu

wiolonczelowego, sporej iloci dzie kameralnych
(m.in. 4 kwartetw smyczkowych), 6 oper, balladowych w nastroju pieni i wielu kompozycji religijnych (m.in. oratorium Stabat Mater, 4 msze),
uwaany by za godnego kontynuatora stylu
Dvoaka. y 92 lata i wyksztaci wielu kompozytorw czeskich trzech nastpnych pokole. By
te uzdolnionym malarzem. Ucze Dvoaka Josef
Suk (1874-1935), skrzypek, wietny kameralista,
pisa symfonie (II Asrael, 1907), poematy symfoniczne, kwartety smyczkowe i utwory fortepianowe; nadto jest autorem Scherza fantastycznego.
Uczniem Dvoaka by te Vitzslav Novk
(1870-1949), przez 31 lat profesor konserwatorium
w Pradze. Komponowa w stylu neoromantycznym, opierajc si na folklorze morawskim i sowackim. Jest autorem oper, baletw, duej liczby
dzie orkiestrowych, kantaty Burza, kwartetw
smyczkowych i pieni.
554. Janaek
Leo Janaek (1854-1928) studiowa w Lipsku
i Wiedniu. W Europie znany by jako autor oper
opartych na ludowej tematyce morawskiej i dzie
wokalnych. W swoim czasie wysokiej klasy modernista, dzi uwaany jest za klasyka wspczesnej muzyki czeskiej. Prowadzi w latach

1881-1919 szko organow w Brnie. W tym czasie

obok pracy kompozytorskiej i pedagogicznej
zajmowa si teori muzyki i folklorem swego
kraju. Janaek wprowadza do swoich oper melodi mowy wzorowan na rysunku melodycznym i rytmicznym mowy czeskiej, a zwaszcza
gwary ludowej, ktr osobno studiowa. Obok
nurtu folklorystycznego rozwija w swej twrczoci lini form absolutnych. Elementy indywidualnego stylu kompozytora pojawiaj si ju
w operze Jenufa, ukoczonej w 1905 r., na owe
czasy rewelacyjnej, a takie w Mszy gagolickiej
na kwartet solistw, chr mieszany, organy i orkiestr z r. 1926. Uniwersalne wartoci przedstawia dorobek instrumentalny Janaka, ktry zwyko si szacowa znacznie niej od dzie wokalnych i operowych: Concertino na fortepian i instrumenty dte (1926), Kwartet smyczkowy
i bardzo popularna Sinfonietta. Janaka mona
nazwa jednym z najwybitniejszych kompozytorw folklorystycznych. Jego twrczo bya
w muzyce pierwszych lat XX wieku jeszcze jednym dowodem, e nie styl czy kierunek muzyki
zapewnia jej przetrwanie, lecz doskonao i odrbno artystyczna.
555. Martin i Hba
Bohuslav Martin (1890-1959), ucze Suka

i Roussela, kultywowa formy barokowe oraz

neoklasyczne. Jest autorem 6 symfonii i 7 kwartetw smyczkowych, a take oper. W latach
dwudziestych tkwi gboko w aktualnej problematyce technicznej i estetycznej. Pniej stara
si nawizywa do najlepszych rodzimych tradycji, do muzyki Smetany i Dvoaka, co oznaczao
stopniow rezygnacj z wspczesnego jzyka
muzycznego. Wczeniejsze utwory Martin miay
bardziej kunsztowny charakter. Ambicje formalne
kompozytora szybko ustpiy tendencjom neostylistycznym, w ramach ktrych modelem staa
si nie nowa symfonika paryska, lecz muzyka
Haydna. Alois Hba (1893-1973) by jednym
z najoryginalniejszych twrcw XX wieku. Reprezentowa przez dugie lata technik mikrotonow, poprzedzon czysto teoretycznymi impulsami Busoniego i praktycznymi dowiadczeniami
Moellendorffa, nie by jednak odkrywc tej techniki. Pojawi si w momencie, kiedy istniay ju
nawet ksiki o moliwociach muzyki wiertonowej: w r. 1916 wysza w Aschaffenburgu
ksika J. Magera Muzyka wiertonowa, a w rok
pniej ksika Moellendorffa Muzyka z uyciem
wiertonw. Hba studiowa w Pradze, Wiedniu
i Berlinie. Jeszcze podczas studiw, bo w r. 1921,
wykonany zosta skomponowany w Wiedniu II
Kwartet smyczkowy, oparty na wiertonach.
W Berlinie Hba zaj si gruntownymi studiami

w zakresie akustyki oraz w zakresie muzyki ludw pozaeuropejskich. Bardzo szybko mody
czeski kompozytor potrafi zjedna sobie waciwych ludzi i ju po piciu latach mg si wykaza nie byle jakimi sukcesami: seri utworw mikrotonowych, wasnym wydziaem kompozycji
mikrotonowej w Pradze, szeregiem prac teoretycznych i praktyczn realizacj instrumentw
mikrotonowych, spord ktrych na szczegln
uwag zasuguje fortepian wiertonowy. W r.
1927 powstaje Praktyczna nauka nowej harmonii
ujmujca zjawiska diatoniczne, chromatyczne
i mikrotonalne w jeden system. Odkryty przez
Hb styl atematyczny polega na bardzo dokadnie przemylanej metodzie porzdkowania materiau muzycznego, wedug ktrej samopowtrzenie nie ma wartoci formalnych. Atematyczna
technika ksztatowania materiau, bez powtrze
i bez wzajemnych zwizkw, nie zdobya jednak
szerszej popularnoci i pozostaa jakby niedostrzeona. W r. 1931 w Monachium odbya si
premiera wiertonowej opery Matka Aloisa
Haby, gwnego dziea kompozytora, oznaczajcego kompromis z konwencjami suchowymi
muzyki wczeniejszej. W twrczoci Hby przewaaj kompozycje mikrotonowe. Wrd nich
wymieni naley oper nietematyczn Przyjd
krlestwo Twoje z r. 1942, ujt w 1/6-tonowoci,
kwartety smyczkowe V, X i XI, rwnie

1/6-tonowe, 1/5-tonowy XVI Kwartet smyczkowy

(1967), 1/4-tonowe kwartety smyczkowe II-IV, VI,
XII i XIV oraz sze suit na fortepian wiertonowy. Szereg dzie (w tym pozostae kwartety
smyczkowe i opera Nowa ziemia z r. 1936)
skomponowa Hba w nietonalnym stylu chromatycznym, rozmylnie tradycyjnym.
556. Kabel i Sucho
W Czechosowacji dziaaj dwaj rwienicy,
ktrych aktywno twrcza ma wielkie znaczenie:
Kabel i Sucho. Czech Miloslav Kabel
(1908-1979) jest autorem szeregu dzie symfonicznych (wrd nich: Symfonia na organy, 15 instrumentw dtych blaszanych i koty, 1957),
kameralnych i koncertw instrumentalnych, interesuje si ywo folklorem i muzyk orientaln.
W nowszych kompozycjach adaptuje nowe techniki kompozytorskie. Eugen Sucho (1908-1993)
jest uczniem V. Novka i czoowym kompozytorem wrd twrcw sowackich, autorem
opery Krtava (1949), dzie symfonicznych (Sinfonia rustica) i pieni na gos i orkiestr.
Muzyka polska (I)
557. Nowowiejski i inni

Po Moniuszce adnemu z kompozytorw polskich nie udao si wznie na wyyny sztuki europejskiej. Polscy muzycy drugiej poowy XIX
wieku byli dziwnie zacofani, do czego przyczyni
si marazm ycia muzycznego w kraju pod zaborami. Powstawaa muzyka amatorska, gwnie
na fortepian i w formie pieni solowych z towarzyszeniem fortepianu, nie byo natomiast twrczoci ambitniejszej. Na tym tle tym wiksze zasugi maj kompozytorzy, ktrzy potrafili wznie
si ponad przecitno. Kompozytorzy ci mogli si
opiera tylko na pracy pedagogicznej, na wsppracy z towarzystwami muzycznymi i na stowarzyszeniach chralnych, ktre wkrtce powstay
w niemal wszystkich wikszych miastach
(zwaszcza na terenie Wielkopolski chry te miay
wielkie znaczenie rwnie patriotyczne). Jednym z najwszechstronniejszych twrcw polskich
okaza si Feliks Nowowiejski (1887-1946), dyrygent i organista, dziaajcy w Krakowie i w Poznaniu, autor dzie scenicznych (opera Legenda
Batyku 1924, opera-balet Tatry), oratoriw,
wrd ktrych Quo vadis (1903, wg Sienkiewicza)
doczekao si w wiecie sawy jednego z najpopularniejszych polskich dzie, 4 symfonii oraz
wielkiej iloci dzie chralnych i religijnych (msze,
m.in. Missa pro pace). W Warszawie dziaali
Henryk Melcer-Szczawiski (1869-1928), kompozytor, a przede wszystkim znakomity pianista

i pedagog fortepianu, oraz Eugeniusz Morawski

(1876-1948), podny twrca wielu symfonii i poematw symfonicznych, koncertw instrumentalnych, muzyki kameralnej (7 kwartetw
smyczkowych), oper i baletw (witezianka)
Koncertujcym pianist by take Zygmunt Stojowski (1870-1946), kompozytor przebywajcy od
r. 1906 na stae w USA.
558. Paderewski
Genialny pianista Ignacy Jan Paderewski
(1860-1941) by takie przez dugie lata jedn
z najwikszych naszych nadziei w kompozycji,
ktr uprawia zaledwie dwadziecia kilka lat,
potem oddajc si niemal wycznie pianistyce
i dziaalnoci patriotyczno-spoecznej (by fundatorem pomnika grunwaldzkiego w Krakowie,
a w r. 1919 premierem rzdu i ministrem spraw
zagranicznych). Studiowa w konserwatoriach
Warszawy i Wiednia. Debiutowa jak na pianist
wirtuoza wyjtkowo pno, majc lat 27 (Wiede,
1887). Jest autorem Koncertu fortepianowego
(1888), Fantazji polskiej na fortepian i orkiestr,
monumentalnie zakrojonej Symfonii h-moll
(1907), opery Manru (1900, wg Kraszewskiego),
pieni na gos i fortepian i licznych utworw fortepianowych (wrd ktrych najbardziej znane to:
Menuet, Tace polskie, Wariacje i fuga a-moll,

Wariacje i fuga es-moll i Album tatrzaski).

559. Statkowski i Maliszewski
Roman Statkowski (1859-1925) studiowa prawo i muzyk w Warszawie, potem ksztaci si
w Petersburgu (m.in. u Rimskiego-Korsakowa),
gdzie przez jaki czas przebywa, pracujc rwnie
w tamtejszej filii warszawskiego skadu fortepianw. Nastpnie by profesorem w Konserwatorium Warszawskim. Z jego twrczoci znane s
dobrze drobne utwory skrzypcowe (m.in. Deux
Pices) i fortepianowe, a take utwory wokalne;
napisa te dwie opery: Filenis i Maria (1903, wg
Malczewskiego). Z dzie orkiestrowych Statkowskiego na pierwszy plan wybija si Fantazja
symfoniczna (1900), a z muzyki kameralnej 6
kwartetw smyczkowych. Rwnie u M. Rimskiego-Korsakowa w Petersburgu studiowa
kompozycj Witold Maliszewski (1873-1939), autor czterech symfonii (IV Odrodzonej i odnalezionej Ojczynie, 1923), baletw Syrena (1927)
i Boruta (1929), oraz muzyki kameralnej. Dugie
lata zajmowa si pedagogik muzyczn (najpierw w konserwatorium w Odessie, a po powrocie do Polski w r. 1921 w Konserwatorium
Warszawskim). Do jego najwybitniejszych
uczniw naley W. Lutosawski.

560. Karowicz
Na przeomie stuleci obok Szymanowskiego
najwybitniejsz postaci by przedwczenie
zmary Mieczysaw Karowicz (1876-1909, zapalony taternik, zgin zasypany lawin pod Kocielcem). Karowicz by pierwszym wybitnym
polskim symfonikiem, twrc obdarzonym wyjtkowym rozmachem i wielk dojrzaoci.
W grze skrzypcowej by uczniem S. Barcewicza
w Konserwatorium Warszawskim, a w kompozycji Z. Noskowskiego, pniej pogbia (jak
wielu kompozytorw polskich jego pokolenia)
nauk w Berlinie u H. Urbana. Zaoy w Warszawie orkiestr smyczkow. Zniechcony nieyczliw dla modych twrcw polityk konserwatywnie prowadzonej przez A. Rajchmana filharmonii zaszy si w Zakopanem, skd skutecznie zwalcza zarzd tej instytucji i osign nawet
jego zmian. Swoj twrczo rozpocz od maych form, zwaszcza pieni, z ktrych wiele zyskao ogromn popularno (m.in. Skd pierwsze
gwiazdy, Pamitam ciche, jasne, zote dnie, Mw
do mnie jeszcze i niemal ludowa pie Pod jaworem). Interesowaa go jednak twrczo symfoniczna, i na tym polu mia osign najwiksze
rezultaty. Zrazu pisa dziea autonomiczne: Serenad na smyczki (1897), Koncert skrzypcowy
A-dur, ale ju Symfonia e-moll nosi tytu Odro-

dzenie i z pewnoci zrodzia si jako wynik zachwytu nad twrczoci R. Straussa. Powstaway
w bardzo szybkim tempie utwory programowe:
Powracajce fale (1904), trzy Odwieczne pieni
(1906), Rapsodia litewska (1906), Stanisaw
i Anna Owiecimowie (1907), Smutna opowie
(1908) i Epizod na maskaradzie (dokoczony
i zinstrumentowany przez G. Fitelberga). W
dzieach tych Karowicz wprowadza nut sowiask, pod wzgldem pracy tematycznej i orkiestracji gruj one absolutnie nad dzieami
wspczesnych mu polskich kompozytorw. Karowicz reprezentowa styl neoromantyczny, silnie
emocjonalny gwnie dziki wydobyciu na plan
pierwszy gbokiej liryki, w ktrej uderza przejmujcy smutek i melancholia.
561. Szymanowski
Karol Szymanowski (1882-1937) urodzi si we
wsi Tymoszwka na Ukrainie. Prywatnie uczy
si gry fortepianowej u H. Neuhausa oraz teorii
muzyki i kompozycji u M. Zawirskiego i Z. Noskowskiego. By wspzaoycielem grupy Moda
Polska w muzyce. W r. 1927 zosta dyrektorem
Konserwatorium Warszawskiego, a po trzech latach rektorem Akademii Muzycznej. Rwnoczenie prowadzi oywion dziaalno publicystyczn (m.in. podj temat wychowawczej roli

kultury muzycznej w spoeczestwie). W r. 1932

zrezygnowa z funkcji rektorskich i przenis si
do Zakopanego, gdzie zaj si tylko komponowaniem. W rok pniej, zmuszony trudn sytuacj finansow, przedsiwzi szereg podry
koncertowych po Europie, wykonujc jako pianista wasne utwory. Zmar w Lozannie. Jest autorem wielu dzie orkiestrowych (m.in. Uwertury
koncertowej, 4 symfonii: III Pie o nocy na tenor, chr i orkiestr do tekstu Dalaluddina Rumiego, 1916, IV Symfonia koncertujca na fortepian i orkiestr, 1932), 2 koncertw skrzypcowych
(1916 i 1933), 2 kwartetw smyczkowych, kompozycji skrzypcowych (Mity), fortepianowych
(preludia, etiudy, 3 sonaty, 20 mazurkw, Metopy, Maski), licznych pieni na gos i fortepian lub
orkiestr (Pieni miosne Hafiza, Pieni ksiniczki
z bani, Pieni muezina szalonego, Sopiewnie),
utworw chralnych (6 pieni kurpiowskich),
dzie kantatowych i oratoryjnych (Demeter, Stabat Mater, 1926, Veni Creator, Litania do Marii
Panny) oraz oper (Hagith, 1913, wg dramatu F.
Drmanna, i Krl Roger, 1924, do libretta J. Iwaszkiewicza i wasnego), a take baletw (Mandragora, 1920, i Harnasie, 1931). Droga ewolucji
Szymanowskiego jest odbiciem wszystkich najistotniejszych za jego ycia prdw i tendencji
muzycznych. Pocztkowo ulega wpywom chopinowskim i neoromantyzu Ryszarda Straussa,

pniej impresjonizmu, od ktrego pozosta jednak bardziej niezaleny, wreszcie doszed do ekspresjonizmu. Zawdzicza szczeglnie wiele Skriabinowi, zwaszcza w harmonice i technice fakturalnej, nie wolno te przeoczy pewnych wpyww techniki Regera. To, co odrnia kompozytora polskiego od wspczesnych mu twrcw
europejskich, ley w jego niepowtarzalnej wraliwoci, umiejtnoci subtelnych cieniowa
i specyficznego wyboru rodkw oraz barwnoci
samego harmonicznego, opartego czsto na wyostrzonych
zalterowaniach
chromatycznych.
Wcigu trzydziestu lat ewolucji Szymanowski
wypracowa wasny jzyk dwikowy, ktry odznacza si rzadko w nowej muzyce spotykanym
zindywidualizowaniem w wyborze rodkw, za
pomoc ktrych kompozytor przeciwstawia si
konwencjom systemu dur-moll. Zainteresowanie
folklorem i wice si z tym konsekwencje artystyczne mona w muzyce Szymanowskiego zaobserwowa o wiele pniej ni u innych twrcw europejskich. Impulsw bardziej bezporednich dostarczyo mu zetknicie si z folklorem
gralskim (balet Harnasie, fortepianowe Mazurki)
i poznanie muzyki Strawiskiego. Szymanowski
potrafi si jednake uniezaleni od sugestii
Strawiskiego i stworzy oryginalne stylizacje
folkloru. Warto ich jest tym wiksza, im bardziej oddalaj si one od schematw ludowych

i im bardziej widoczne s w nich elementy wasnego, odrbnego jzyka muzycznego kompozytora. Twrczo Szymanowskiego ma wielkie
znaczenie nie tylko jako dorobek indywidualny.
Ewolucja, jak przeszed, przyczynia si najpeniej do tego, e muzyka polska moga si bardziej ni kiedykolwiek przedtem od czasw Chopina liczy jako wsptworzca muzyk europejsk.
562. L. Rycki
Szymanowski, a z nim Rycki, G. Fitelberg
i Szeluto tworzyli grup kompozytorw postpowych na przeomie ostatnich stuleci. czy
tych twrcw nie tyle wymylony szyld (Moda
Polska w muzyce), co podobna muzyczna tendencja estetyczna i zbieno duchowa z ruchem
modopolskim w literaturze. Ludomir Rycki
(1883-1953) studia odby w Warszawie i w Berlinie, sam uczy pniej w Warszawie i w Katowicach. W jego twrczoci najwaniejsze miejsce
zajmuj dziea sceniczne: balet Pan Twardowski
(wystawiany wielokrotnie w kraju i za granic)
i balet Apollo i dziewczyna, opery Bolesaw
miay (1908), Meduza, Eros i Psyche (1916), Casanova (1922), Beatrix Cenci (1926). By przedstawicielem neoromantyzmu (poematy symfoniczne
Bolesaw miay, oraz ilustracyjny Anhelli, a ta-

kie prelud symfoniczny Mona Lisa Gioconda,

1911). Ponadto napisa 2 koncerty fortepianowe,
Koncert skrzypcowy, szereg utworw kameralnych i fortepianowych oraz pieni. Rycki przeszed w swej twrczoci drog przeciwstawn do
ewolucji artystycznej Szymanowskiego: jeli
w muzyce Szymanowskiego widoczna jest konsekwentna linia wzbogacania cech indywidualnych, osobistych, nowymi kategoriami wyrazu
i techniki, to w muzyce Ryckiego cechy te (pocztkowo bardzo wyrane) stopniowo si zacieraj. Mimo to twrczo Ludomira Ryckiego,
obdarzona wieloma cechami doskonaego rzemiosa i pewnoci w realizacji zamierze kompozytorskich, miaa w nowej muzyce polskiej
due znaczenie ju choby przez to, e obejmowaa gatunki mao w Polsce uprawiane (balet,
opera, poemat symfoniczny).
563. Rogowski i Maklakiewicz
Ludomir Micha Rogowski (18811954) ksztaci si w Warszawie i w Lipsku w kompozycji
i dyrygenturze. Dziaa w Wilnie i w Warszawie
jako dyrygent symfoniczny i teatralny. Od r. 1926
przebywa stale w Dubrowniku w Jugosawii.
Jest autorem oper (Tamara, 1918, Krlewicz Marko, 1930), baletw, 6 symfonii, poematw symfonicznych, utworw na skrzypce i orkiestr i dzie

kameralnych. W zakresie muzyki wokalnej wymieni trzeba oratorium Cud w. Baeja (1952)
i Fantasmagorie na mezzosopran i orkiestr. Zainteresowanie
impresjonizmem
i
muzyk
Wschodu skonio go do wynajdywania odrbnych skal (obok skali caotonowej i perskiej skali,
opartej na przemiennym cigu ptonw i caych
tonw, Rogowski stosowa te wynalezion przez
siebie skal sowiask uy jej m.in. w II
Symfonii zwanej Radosn). Twrczo znacznie
modszego od Rogowskiego Jana Maklakiewicza
(1899-1954) take wykazuje pewne wpywy wczesnego modernizmu francuskiego oraz skal Dalekiego Wschodu (Pieni japoskie na sopran
i orkiestr, 1930). Jednak pniejsze dziea przejawiaj ju orientacj tradycjonalistyczn. Maklakiewicz pisa muzyk orkiestrow (m.in. poematy symfoniczne wity Boe, 1928, Pie
o chlebie powszednim, 1930), koncerty instrumentalne, kantaty, balety (Cagliostro w Warszawie, 1947, Zota Kaczka, 1951) i pieni.
564. Rathaus i Koffler
Karol Rathaus (1895-1954) dziaa w Berlinie,
Paryu i Londynie. W krtkim czasie sta si jednym z najbardziej znanych twrcw polskich
okresu midzywojennego. W r. 1938 osiad
w Stanach Zjednoczonych. Pisa dziea sceniczne

(opera Obca ziemia, 1930, balety), utwory symfoniczne (m.in. 4 symfonie), kameralne i pieni
w do radykalnym stylu polifonicznym. Wielk
indywidualnoci midzywojennej muzyki polskiej by Jzef Koffler (1896-1944), kompozytor
i muzykolog, ucze Arnolda Schnberga. Koffler
przej od Schnberga nie tylko dodekafoni, ale
i zasad zmiennoci materiau oraz zasad permanentnej wariacyjnoci i dyferencjacji rytmicznej, dodajc do tych zasad wiele wasnych
pomysw. By bodaj pierwszym w Europie
kompozytorem dodekafonist niestronicym od
ludowoci, od neoklasycyzmu (Sonatina fortepianowa, Trio smyczkowe, II Symfonia). By
twrc wyczulonym na barw, uroki harmonii,
a szczeglnie na ekonomik rodkw i formy.
Wariacyjno pojawia si w jego muzyce instrumentalnej niezwykle czsto (Musique quasi una
sonata na fortepian, Variations sur une valse de
Johann Strauss na fortepian). Nie wszystkie
utwory Kofflera opieray si na dodekafonii;
w jego dorobku s te utwory oparte na polskim
folklorze, jak Suita polska czy wielki cykl 30 polskich pieni ludowych.
565. Tansman, Kassern i Kondracki
Aleksander Tansman (1897-1986) studiowa
w odzi i w Warszawie. Od r. 1920 przebywa

stale w Paryu. Jako pianista i dyrygent koncertowa w Europie i w Stanach Zjednoczonych,

gdzie mieszka w latach 1941-46. Napisa ksik
o Strawiskim. W kompozycji uprawia gwnie
muzyk symfoniczn (symfonie, Sinfonietta, 1925,
In memoriam l. Stravinsky, 1972, Mouvements na
smyczki), kameraln i fortepianow (m.in. Sonatina transatlantique, 1930). Znane s te utwory
gitarowe Tansmana (Capriccio, 1955, Three Pices,
Musique de cour) i koncerty instrumentalne
(m.in. Koncert wiolonczelowy, 1962). Tansman
jest rwnie autorem kilku oper i baletw, a take
muzyki filmowej. Do wybijajcych si twrcw
okresu midzywojennego naleeli Kassern i Kondracki, obaj po wojnie dziaajcy w USA. Tadeusz
Zygfryd Kassern (1904-1957) znany jest przede
wszystkim jako autor wielu koncertw, w tym
Koncertu na sopran koloraturowy i orkiestr
(1928). Micha Kondracki (1902-1984) jest autorem
muzyki symfonicznej (m.in. Obrazki na szkle
maa symfonia gralska, 1930, Match, 1937), oper
i baletw.
566. Wiechowicz
Interesujcym talentem okaza si Stanisaw
Wiechowicz (1893-1963), autor scherza symfonicznego Chmiel, poematu symfonicznego Babie
lato, Koncertu staromiejskiego na smyczki

i utworw wokalno-orkiestrowych. Jego twrczo opart przewanie na autentycznym lub

przekomponowanym folklorze polskim cechoway zawsze doskonae rzemioso techniczne,
wirtuozeria orkiestralna, wiea inwencja melodyczna. Obok efektownej i barwnej faktury orkiestrowej na uwag zasuguje zwaszcza wietna
stylistycznie faktura chralna, przesycona naturalnym i czsto lirycznym linearyzmem gosw.
Pewn schematyczno mona byo dostrzec
w mao w cigu dugich lat odwieanej stylizacji folkloru. Nie brak byo jednak w twrczoci
Wiechowicza utworw wskazujcych na nowy,
eksperymentalny nawet stosunek do folkloru (np.
Pragn oczki na chr i 2 fortepiany). Due znaczenie twrczoci Wiechowicza polega na szczeglnych osigniciach w zakresie czerpania
z folkloru (ywioowo i emocjonalizm muzyki
ludowej) i mistrzostwie w dziedzinie muzyki
wokalnej (kantaty, chry, pieni).
567. Sikorski i Szeligowski
Wielkie
zasugi
Kazimierza
Sikorskiego
(1895-1986) polegaj na tym, e by on wychowawc kilku pokole kompozytorw polskich (do
jego uczniw naleeli m.in. Bacewiczwna i Baird). Rezultatem za jego dowiadcze pedagogicznych s trzy fundamentalne podrczniki: In-

strumentoznawstwo,
3-tomowa
Harmonia
i 3-tomowy Kontrapunkt. W cigu 60 lat, przerywanej zreszt, dziaalnoci kompozytorskiej Sikorski przeszed du ewolucj, wiadczc
o twrczym stosunku do wspczesnych mu
tendencji i hase: od tkwicych jeszcze cakowicie
w kategoriach stylu powagnerowskiego pierwszych utworw orkiestrowych (I Symfonia) i kameralnych (Sekstet smyczkowy) do dzie powojennych, odnowionych zarwno w zaoeniach
estetycznych, jak inwencji technicznej (Koncert na
klarnet i orkiestr, Koncert na obj i orkiestr, IV
Symfonia, 1971). Szczeglnie znamienne s zamiowania kompozytora do form cisych, konstrukcyjnych, zwaszcza polifonicznych (kanon,
fugato, fuga). Mimo tych nader czsto konstrukcyjnych zaoe, muzyka jego posiada spore walory ekspresyjne i nierzadko odznacza si swoistym liryzmem. Tadeusz Szeligowski (1896-1963)
studiowa w Paryu u Nadi Boulanger i by autorem oper (Bunt akw, Teodor gentleman), baletw (Paw i dziewczyna), Epitafium na smyczki,
dzie kameralnych (Kwintet na instrumenty dte
i Trio fortepianowe), fortepianowych (Sonata)
i pieni. W swoim najgoniejszym dziele,
w operze Bunt akw, Szeligowski poszed po linii artystycznego zsyntetyzowania techniki muzycznej XI-XVII czy nawet XVIII wieku i nowszych metod archaizacyjnych. Warto podkreli,

e owa rozpito skali rodkw zastosowanych

w operze, ktrej tematyka wymaga w zasadzie
klimatu XVI-wiecznego, nie wywoaa adnych
uderzajcych rnic stylistycznych; od tego chronio oper due dowiadczenie techniczne kompozytora, ktry obdarzony szczeglnymi dyspozycjami w tym kierunku, znajdowa pomost pomidzy wspczesnoci a muzyk dawniejsz.
568. Szabelski
Bolesaw Szabelski (1896-1979), kompozytor,
organista i pedagog, by uczniem Karola Szymanowskiego. Pierwsze utwory Szabelskiego wyrastay z tradycji dawnych, barokowych. Nale tu
wielkie utwory symfoniczne (III Symfonia, Concerto grosso i IV Symfonia). Zasadniczy zwrot
w twrczoci Szabelskiego dokona si w r. 1958
w Sonetach na orkiestr. Majc lat 62, kompozytor przeszed na pozycje nowatora, przejmujc
punktualizm i dodekafonie. Improwizacje na chr
i orkiestr kameraln (1959), Wiersze na fortepian
i orkiestr (1961), Aforyzmy 9 na 10 instrumentw, Preludia i Koncert fletowy (1964)
wszystkie te utwory czy kameralne ujcie zespou i tendencja do opierania toku muzyki na
starannie zestawionych (czsto dodekafonicznych) motywach. Wyjtkami w tej regule s
ostatnie wielkie dziea kompozytora, m.in. V

Symfonia na chr, organy i wielk orkiestr

(1968) czy poemat symfoniczny Mikoaj Kopernik
na wielk orkiestr, solo sopranowe i chr mieszany (1976).
569. Woytowicz
Kompozytor, pianista i pedagog Bolesaw
Woytowicz ( 1899-1980) odby studia uniwersyteckie w Kijowie (w zakresie filologii)
i w Warszawie (matematyka i prawo). Rwnoczenie studiowa w Warszawie gr na fortepianie w klasie A. Michaowskiego oraz kompozycj
w klasie m.in. W. Maliszewskiego, a nastpnie
u Nadi Boulanger w Paryu. Wiele lat uczy fortepianu i kompozycji w Warszawie, Katowicach
i Krakowie. Twrczo Woytowicza obok doskonaoci formalnej, wyraajcej si w cisej logice
muzycznej i zdyscyplinowaniu technicznym, cechuje przede wszystkim dua sugestywno emocji. Jednoczenie wan rol odgrywa w jego
muzyce planowo dziaania, widoczna choby
w dyspozycji materiau tematycznego w formach
cyklicznych i kontrapunktycznych. Woytowicz
przyswoi sobie stopniowo najwaniejsze zdobycze formalne i harmoniczne muzyki wspczesnej;
jednake rwnoczenie sta od najnowoczeniejszego nurtu. W cigu lat ewolucji wasnej oddali
si znacznie od charakterystycznego emocjonali-

zmu w kierunku muzyki o przemylnej koncepcyjnoci formalnej (II Kwartet smyczkowy i II

symfonia). Wielkie znaczenie dla ewolucji kompozytora miaa napisana po dugiej przerwie III
Symfonia z fortepianem solo (1963), 9-czciowe
dzieo ujte w swobodnej dodekafonii i oparte na
rnych motywach fakturalnych.
Muzyka krajw Europy PoudniowoWschodniej
570. Wadigerow
Panczo Wadigerow (1899-1978), kompozytor
i pianista bugarski, studiowa w Berlinie, gdzie
te w latach 1912-1933 przebywa. Od r. 1933 peni funkcj profesora Akademii Muzycznej w Sofii. Jako pianista koncertowa w caej Europie.
Jest autorem 2 symfonii, Sinfonietty, 5 koncertw
fortepianowych, Fantazji koncertowej na wiolonczel i orkiestr, dzie kameralnych, opery Car
Kaojan (1936) i baletu. Pisa zrazu pod wpywem
impresjonistw muzycznych, w Europie zdoby
sobie popularno I Koncertem skrzypcowym
(1921); II Koncert skrzypcowy powsta w 1968). Po
II wojnie wiatowej powici si gwnie bugarskiej muzyce folklorystycznej, ktr opracowywa na rne zespoy kameralne w postaci
rapsodii, parafraz i miniatur tanecznych.

571. Enescu
Muzyka rumuska ma swojego wielkiego
klasyka w George Enescu (1881-1955). By on
twrc o duym dorobku, autorem opery Edyp,
znanym w wiecie muzycznym dyrygentem
i skrzypkiem-wirtuozem. Bardzo wczenie potrafi w swojej muzyce wznie tematyk ludow do
wyyn muzyki artystycznej (przykadem synne
Rapsodie rumuskie, dziea zaledwie 20-letniego
kompozytora). Pisa te symfonie, uwertury,
a take utwory kameralne (w tym sonaty
skrzypcowe i fortepianowe). Enescu studiowa
w Wiedniu i w Paryu (u Masseneta). Jako
kompozytor by zwolennikiem klasycznych rozwiza formalnych, ktre nasyca barwnoci
i yw, czsto zoon rytmik (typowa pod tym
wzgldem jest jego III Sonata na skrzypce i fortepian, 1935, dzieo konstrukcyjnie idealnie wywaone, cho fakturalnie skomplikowane). Z jego
muzyki przebijaj elementy narodowe, nigdy
jednak nie stosowa folkloru w formie czystej,
dziaajc w tym zakresie podobnie jak Bartk.
572. Radulescu
Rumun Horatio Radulescu (1942-2008) jest nie
tylko kompozytorem, lecz take wybitnym piani-

st, malarzem i poet. Dziaa w Paryu i w Kanadzie. Sw muzyk wokaln opiera w caoci na
tekstach wasnych. Napisa m.in. Vies pour les
deux interrompus na kwartet smyczkowy i 2
elektronicznie preparowane fortepiany, Twilight
Intricacy na 13 kontrabasw i 97 wykonawcw
(1973) i wiele innych utworw eksperymentalnych. Radulescu wykracza poza wspczesne
konwencje i usiuje dziki nowym impulsom literackim i malarskim uzyska muzyk woln od
ekspresyjnej jednoznacznoci.
573. Malec i Kelemen
W Jugosawii muzyka Chorwatw wysuwa si
przed muzyk innych narodw tego kraju. W Zagrzebiu odbywaj si co dwa lata wielkie festiwale muzyczne (Biennale Zagreb), powicone
muzyce wspczesnej. Ivo Malec (ur. 1925) od r.
1955 mieszka stale w Paryu, gdzie uprawia rne
rodzaje muzyki od muzyki symfonicznej (Sigma,
1963) a po muzyk konkretn. Jest autorem kilku
baletw, cyklu 12 miesicy na gosy solowe, chr
i orkiestr kameraln oraz muzyki eksperymentalnej z wydatnym udziaem tamy magnetofonowej (np. Lumina na 12 instrumentw smyczkowych i tam). Starszy od niego Milko Kelemen (ur. 1924) ksztaci si w Paryu, dziaa
w kraju i w RFN; jest autorem licznych dzie or-

kiestrowych, kameralnych, oper: Krl Ubu (1965)

i Stan oblenia (wg Camusa, 1970), baletw,
dzie kameralnych i wokalnych.
574. Skalkottas
Muzyka nowogrecka przez dugi czas bya
muzyk zwrcon tylko ku folklorowi i dopiero
od dziaalnoci Skalkottasa datuje si jej europejsko. Nikos Skalkottas (1904-1949) pochodzi rodziny muzykw samoukw. Studiowa
kompozycj u Weilla i Jarnacha oraz w latach
1927-1933 u Arnolda Schnberga. W r. 1933 wraca
do Grecji i osiada w Atenach. Szczeglnie intensywna twrczo Skalkottasa przypada na lata
1938-1939. Spord dzie orkiestrowych wane
miejsce zajmuj: Symfonia na instrumenty dte
(1947) i Sinfonietta (1948), uwertura Powrt Odysa i 36 greckich tacw na orkiestr. Wymieni
te naley trzy koncerty fortepianowe, Concertino
na fortepian i orkiestr, a takie Koncert skrzypcowy i Koncert na kontrabas i orkiestr. Cztery
kwartety smyczkowe, Trio fortepianowe, Trio
smyczkowe i inne dziea tego typu skadaj si na
dorobek kameralny. Skalkottas mia wasn
technik dysponowania zoonym materiaem
dodekafonicznym. We wczesnych kompozycjach
wykazuje wpywy Bartka, co czy si zreszt
z wsplnoci cech folkloru bakaskiego,

w utworach dodekafonicznych wpywy Arnolda Schnberga, ktrego jednak lepo nie naladowa. By jak Alban Berg zwolennikiem
dodekafonii uproszczonej i bliskiej tonalnoci.
Komponowa waciwie wycznie dla siebie.
Muzyka wgierska

575. Bartk
Wielki twrca wgierski Bla Bartk
(1881-1945) pobiera lekcje fortepianowe u matki,
komponowa zacz ju w 8 roku ycia. Ksztaci
si w Krlewskiej Akademii Muzycznej w Budapeszcie u Hansa Koesslera (kompozycja) i u Stefana Thomana (fortepian). Od r. 1901 podejmowa
podre badawcze, ktrych celem byo zbieranie
pieni ludowych (Wgry, kraje bakaskie, arabskie, Pn. Afryka). Wiele czasu powica pracy
pedagogicznej; by te koncertujcym pianist.
W r. 1940 wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie dziaa gwnie jako pianista i naukowiec. Zmar w r. 1945 w Nowym Jorku po dugiej chorobie, majc niemal na ukoczeniu partytur III Koncertu fortepianowego. Bartk jest
autorem muzyki orkiestrowej, m.in. Koncertu na
orkiestr (1943), Muzyki na instrumenty strunowe, perkusj i czelest (1936), symfonii Kossuth
(1903), 2 suit orkiestrowych, Divertimenta na

smyczki (1939), 3 koncertw fortepianowych (I

1926, II 1931, III 1945), 2 koncertw skrzypcowych
(I 1907, II 1938), Koncertu na altwk (ukoczonego przez Tibora Serlyego), muzyki kameralnej
(m.in. 6 kwartetw smyczkowych, na tle ktrych
mona znakomicie ledzi rozwj stylu kompozytora), utworw skrzypcowych, fortepianowych
(14 bagatel, Allegro barbaro, Sonatina, Sonata,
Mikrokosmos w formie zbioru progresywnie
uoonych utworw, w sumie jest ich 153), opery
Zamek Sinobrodego (1911) i baletw (Drewniany
ksi, 1916, oraz Cudowny Mandaryn, 1919).
Pierwsze utwory Bartka pisane byy w stylu
neoromantycznym, pniejsze w stylu zblionym
do impresjonizmu, ekspresjonizmu, wreszcie
w duchu folkloru stylizowanego klasycznie
z wielkim wyczuciem moliwoci formalnych
i kolorystycznych. Twrczo Bartka stanowi
niezmiernie wany rozdzia w historii nowej
muzyki. Kompozytor stworzy syntez folkloru
z rozwinitym jzykiem artystycznym. Potrafi
da w zakresie szeregu technik wasne, indywidualne rozwinicia, a nadto umia w okresie
anarchii dwikowej zorganizowa i uporzdkowa nowy jzyk. Opierajc si na tradycji, Bartk
da przykad moliwoci tworzenia syntezy wartoci dawnej, czciowo zarzucanej muzyki z wybranymi wartociami muzyki nowej. By jedn
z najsilniejszych indywidualnoci naszego wieku.

W cigu 40 lat twrczoci przeszed wielk ewolucj, odkrywa urok impresjonistycznych barw,
ostro dysonansowej harmoniki, fascynowa si
witalnoci rytmu i bezwzgldnoci polifoniki,
doszed do ideau formy, przypuszczalnie ksztatowanej na zasadzie proporcji matematycznych.
Za ycia by traktowany jako twrca zbyt radykalny, dla wspczesnych niezrozumiay. Po II
wojnie Bartk sta si obok Strawiskiego najpopularniejszym twrc XX wieku.
576. Kwartety smyczkowe Bartka
Kwartety smyczkowe Bartka powstaway
w latach 1908-1939. W sumie jest ich sze. Daj
one idealny pogld na rozwj techniki kompozytorskiej wgierskiego mistrza w cigu 30 lat
twrczoci. Pierwsze dwa kwartety smyczkowe s
pisane jeszcze w stylu romantycznym, w I Kwartecie moemy nawet wysysze pewne echa muzyki wagnerowskiej. W III i IV Kwartecie Bartk
wyranie radykalizuje swj jzyk muzyczny. Jest
to muzyka witalna, ostra w swojej bezwzgldnej
wielogosowoci, a jednoczenie formalnie
i kompozycyjnie mistrzowska. Siedmioczciowy
V Kwartet smyczkowy uchodzi za najdojrzalsze
dzieo kameralne Bartka; jest znakomicie rozplanowany i zrealizowany, pod wzgldem rytmicznym wzbogacony zoon bugarsk rytmik

ludow. VI Kwartet smyczkowy ma form bardziej skondensowan. Powsta w trudnych dla

kompozytora latach poprzedzajcych II wojn
wiatow, by te w zaoeniu skromniejszy.
W swoich szeciu kwartetach smyczkowych
Bartk powiedzia wicej ni niejeden wybitny
wspczesny mu twrca w caej swej twrczoci.
S to szczytowe osignicia nowej muzyki kameralnej.
577. Wpyw muzyki ludowej na muzyk artystyczn
Anonimowa twrczo ludowa jest zaprzeczeniem twrczoci kompozytorskiej. Nic tedy
dziwnego, e folklor wikszoci kompozytorw
nie interesuje. Jego odrbno bya jednak niekiedy impulsem dla wybitnych twrcw.
W twrczoci Bartka np. wida nie tylko przywizanie do rodzimego folkloru, lecz jego fanatyczne uwielbienie. Ale te pewne jest, e trwaymi wartociami odznaczaj si te utwory Bartka, ktre powstay w bardziej lunym lub zgoa
dalekim zwizku z folklorem. Bartk nie by jedynym twrc, ktry z muzyki rodzimego folkloru potrafi wycign artystyczne konsekwencje.
W Hiszpanii Manuel de Falla, w Polsce Karol
Szymanowski, w Czechach Leo Janaek, a wreszcie te (w Paryu dziaajcy) Rosjanin Igor Stra-

wiski przyczynili si walnie do tego, by muzyk

opart na folklorze uznano za wany czynnik
twrczoci wspczesnych kompozytorw. Niewtpliwie rozwj muzyki XX wieku potoczyby
si cakiem inaczej i w cakiem innym kierunku,
gdyby kompozytorzy nie byli inspirowani porednio czy bezporednio przez elementy muzyki ludowej. W wikszoci dzie Bartka czy Palli
waniejszy ni pochodzenie materiau ludowego
jest rezultat skrzyowania elementw folklorystycznych z wasnymi, indywidualnymi i oryginalnymi ujciami dwikowo-formalnymi. Oglnie biorc, wpywy folkloru europejskiego
i nawet pozaeuropejskiego na now muzyk
s do due i stanowi jeden z zasadniczych
czynnikw stylotwrczych. Obok twrcw, dla
ktrych wielkie znaczenie mia folklor rodzimy
(u nas np.: Szymanowski, Malawski czy Lutosawski), istniej kompozytorzy zainteresowani
folklorem obcym, nawet egzotycznym (na przykad Messiaen).
578. Kodly
Zoltan Kodly (1882-1967) tworzy jakby analogicznie do Bartka, jednake bez jego agresywnoci i awangardowoci. By bardzo silnie
zwizany z tradycj. Olbrzymi dorobek Kodlya
stawia si na Wgrzech niemal na rwni z twr-

czoci Bartka, gdy i w jego muzyce czynnik

narodowy odgrywa wielk rol (typowy przykad: Psalmus hungaricus) Kodly studiowa
kompozycj i lingwistyk, bada wsplnie z Bartkiem folklor wgierski, napisa nawet na ten
temat dysertacj. Utwory jego byy przez pewien
czas o wiele popularniejsze ni dziea radykalnego
Bartka. Zamiowanie Kodlya do folkloru wgierskiego znalazo swoje odbicie w jego bogatej
twrczoci. Napisa m.in. opery Hry Janos (1926)
i Wieczr przdek (1932), wiele dzie orkiestrowych (m.in. Tace z Marosszk i Tace z Galanty,
1933, Koncert na orkiestr, 1941), utworw kameralnych (popularny Duet na skrzypce i wiolonczel, 1914; dwa kwartety smyczkowe), chralnych
i religijnych (m.in. Missa brevis, Budavri Te
Deum).Najbardziej znanym dzieem kompozytora
jest jego Psalmus hungaricus na gos tenorowy,
chr i orkiestr do tekstu psalmu 55 i wgierskich
tekstw XVI-wiecznych (1923). Oparta na melodyce i rytmice wgierskiej muzyki ludowej muzyka Kodlya wykazuje rwnie pewne wpywy
impresjonizmu muzycznego. W przeciwiestwie
do Bartka Kodly by zwolennikiem muzyki
powszechnie zrozumiaej. Za gwne tematy bra
wtki patriotyczne i wolnociowe. Styl jego muzyki wyznaczay szerokie linie melodii, prosta polifonika, napicia rytmiczno-metryczne, oglny
powany, niemal mistyczny charakter. W jego

muzyce przewaa programowo wyzyskany ton

rapsodyczny, tak typowy dla muzyki wgierskiej.
Do uczniw Kodlya naley dugi szereg wybitnych twrcw wgierskich. Kodly jest twrc
koncepcji wychowania muzycznego dzieci i modziey szeroko w wiecie cenionej.
579. Ligeti
Wgierski kompozytor i teoretyk Gyrgy Ligeti
(1923-2008) jest przede wszystkim autorem kompozycji orkiestrowych (Apparitions, 1959, Atmosphres, 1961), a take utworw mimo-dramatycznych (Aventures i stanowicy jakby kopi tego utworu: Nouvelles Aventures dla 3
piewakw i 7 instrumentalistw; 1962, 1965).
Tekst opiera si w tych mimo-dramatach na jzyku bezznaczeniowym, na dwikach fonetycznie dokadnie ustalonych, kompozycyjnie idealnie poczonych z akcjami mimicznymi. W kompozycjach orkiestrowych Ligeti wprowadzi technik blokw orkiestrowych, na ktre skadaj si
drobne zajcia i przemiany w licznych pojedynczych gosach (mikropolifonia). Z innych dzie Ligetiego wymieni trzeba: Requiem na 2 gosy
solowe, 2 chry i orkiestr (1965), wczeniejsz
kompozycj elektroniczn Artikulation ( 1958),
16-gosowe dzieo wokalne Lux aeterna, Koncert
wiolonczelowy (1966), Ramifications na 12 in-

strumentw smyczkowych (1969), Koncert kameralny dla 13 instrumentalistw (1970), Melodien

na orkiestr (1971), Clocksand Clouds na chr
eski i orkiestr (1973), San Francisco Polyphony
na orkiestr (1974) i dwuaktow oper Le Grand
Macabre (wg M. de Ghelderodea, 1977).

Muzyka hiszpaska
580. Albniz
Kompozytor
hiszpaski
Isaac
Albniz
(1860-1909) studiowa w konserwatorium brukselskim, przedtem jednak da si pozna jako cudowne dziecko, kiedy majc lat 6, zosta uczniem
A. F. Marmontela. Wiele podrowa jako pianista wirtuoz, grajc wasne utwory. Pniej osiad
w Paryu na stae. Napisa wiele dzie fortepianowych, w ktrych wyzyskiwa elementy kataloskiej muzyki ludowej. W licznych utworach
zblia si do impresjonizmu muzycznego. Z dzie
jego na uwag zasuguje cykl Cantos de Espaa,
nadto cykl Espaia (ze znanym Tangiem), Suite
espaola i Iberia, rapsodia Catalonia na fortepian
i orkiestr (1899); pisa te hiszpaskie zarzuele
i opery (m.in. Pepita Jimnez, Enrico Clifford).
Z dzie nieukoczonych popularno zyskay:
Azulejos (ukoczy je Granados) i synna Navarra
(ukoczona przez D. de Sveraca).

581. Granados
Enrique Granados (1867-1916, uton na storpedowanym okrcie Sussex w drodze z Nowego
Jorku do Hiszpanii), kompozytor, by rwnie
pianist i wietnym interpretatorem muzyki
Chopina. Studiowa w konserwatorium w Barcelonie, gdzie ksztaci si pod kierunkiem entuzjasty hiszpaskiej muzyki ludowej Felipe Pedrella.
W 1900 r. zaoy w Madrycie Sociedad de conciertos clsicos, ktre prowadzi rwnie jako
dyrygent. Wystpowa w Europie i Stanach
Zjednoczonych jako pianista i dyrygent. Tworzy
dziea orkiestrowe (Divina commedia, wg Dantego, utwr nie ukoczony; La nit de mort
poemat symfoniczny), fortepianowe (m.in. 12
Danzas espaolas, Goyescas, ktre posuyy mu
tematycznie do napisania w r. 1916 opery o tyme
tytule, i Escenas poticas) oraz opery (Picarol,
Gaziel, Liliana). By te autorem pieni i Suity
skrzypcowej. Pisa jak Albniz w romantycznym
hiszpaskim stylu narodowym.
582. De Falla
Blisko muzyki ludowej sta Manuel de Falla
(1876-1946). O zainteresowaniach folklorystycznych modego kompozytora i pianisty zadecy-

dowao zetkniecie ze wspomnianym ju badaczem hiszpaskiej muzyki ludowej, Felipe Pedrellem. W Europie znany by przede wszystkim
ze swej twrczoci baletowej (Czarodziejska mio, 1915, i Trjgraniasty kapelusz, 1917). Z dzie
operowych najwiksze znaczenie ma dramat liryczny La vida breve (Krtkie ycie, 1905). Du
popularno zdoby takie koncert fortepianowy
Noce w ogrodach Hiszpanii ( 1916). W pierwszym
bardzo wanym okresie twrczoci kompozytor
dy do syntezy wieo poznanych rodkw
harmoniki Debussyego z elementami muzyki
ludowej. Potem stara si nawiza do folkloru
andaluzyjskiego, ktry jest stopem trzech rnorakich
elementw:
piewu
bizantyjskiego,
wpyww mauretaskich i muzyki Cyganw. De
Falla podj w swych kompozycjach eksponujcych folklor prby zuytkowania nie tylko samej
motywiki andaluzyjskiej, lecz caej sumy elementw technicznych skadajcych si na pie
i taniec ludowy. Folklor sta si dla niego rdem inspiracji nie tylko w zakresie melodyki czy
rytmiki, lecz nadto w zakresie faktury i instrumentacji. Z podry koncertowej, ktra w r. 1939
zaprowadzia go a do Argentyny, mia ju nigdy
nie powrci. Chory i neurasteniczny, osiad tam
na stae, piszc stosunkowo mao. W drugim,
neoklasycznym okresie twrczoci de Falla oddala
si od wpyww impresjonistycznych, kompo-

nuje muzyk odleg od folklorystycznych stylizacji. Naley tu m.in. Koncert na klawesyn i 5 instrumentw (1926) oraz nie ukoczone wielkie
oratorium Atlntida.
Muzyka szwajcarska
583. E. Bloch
Osiady w Ameryce po I wojnie wiatowej
Ernest Bloch (1880-1959) ksztaci si w Belgii
i w Niemczech, dziaa przez kilkanacie lat
w Szwajcarii. Zamieszkawszy na stae w Ameryce, uczy w najsawniejszych uczelniach. W jego
dzieach pisanych jeszcze w Europie widoczny by
wpyw muzyki R. Straussa, Maniera i Debussyego. Pniej Bloch postawi sobie zadanie odnowienia
muzyki
ydowskiej
(wokalno-orkiestrowa symfonia Israel, liturgiczne dzieo
Sacred Service, 1933; rapsodia hebrajska Schelomo
na wiolonczel i orkiestr jego najbardziej
znany utwr). Jest te autorem oper (Macbeth,
1910, Jezabel, 1918), suit symfonicznych, znanego
Koncertu skrzypcowego, muzyki kameralnej
i fortepianowej oraz pieni. W swoich narodowych dzieach o tematyce ydowskiej nie stosowa folkloru, lecz stara si o wytworzenie muzyki w duchu i charakterze ydowskim.

584. Martin
Szwajcar Frank Martin (1890-1974) przej
Schnbergowsk
technik
dodekafoniczn,
w ktrej zastosowa rne tonalne uproszczenia.
Do utworw najbardziej typowych dla swoistego
stylu Martina nale przede wszystkim: oratorium kameralne znane rwnie jako sceniczne Le
Vin herb na 12 solowych gosw, smyczki i fortepian, Pie o mioci i mierci korneta Krzysztofa Rilke, oratorium Golgota (1948), Etiudy na
smyczki, Koncert skrzypcowy, opera Burza i Maa
symfonia koncertujca (Petite Symphonie concertante, 1945). Intensywno rnego rodzaju
emocjonalnoci, sia wyrazu melodycznego oto
cechy muzyki Martina w Koncercie skrzypcowym, w Golgocie czy w ostatnich utworach, takich jak II Koncert fortepianowy (1969) lub
Requiem dla 4 solistw, chru mieszanego i orkiestry (1972). Pierwsze utwory Martina pisane
byy jeszcze w duchu pnoromantycznym z domieszk impresjonizmu. Wanym dla ewolucji
kompozytora dzieem byy jego Rythmes (1926),
w ktrych oryginalnie potraktowane zostay
elementy motoryki i ruchu. W swoich najlepszych
dzieach Martin czy pewnie sformuowany
konstruktywizm z siln, swoist emocjonalnoci.
By jednym z niewielu kompozytorw XX wieku,
ktrych interesoway moliwoci dodekafonicznej

harmoniki.
585. Liebermann i Regamey
Autor kilku gonych w swoim czasie oper
(Leonore 40/45, Pnlope i School of Wives)
i znanego, cho nieco banalnego Koncertu na
jazzband i orkiestr Rolf Liebermann (1910-1999)
ma w swoim dorobku zaledwie kilkanacie
kompozycji, niektre z nich jednak o wanym
znaczeniu jako pewnego rodzaju eksperymenty.
Do tych naley symfonia Les changes na 156
maszyn biurowych, wykonana na EXPO 64.
Z innych dzie Liebermanna, ktry od lat ju nie
komponuje, wymieni trzeba dodekafoniczne
utwory orkiestrowe Furioso i Symfoni (1949)
oraz Capriccio na sopran, skrzypce i orkiestr kameraln (1959). Dziaajcy w okresie midzywojennym w Warszawie, a od r. 1944 w Szwajcarii
Constantin Regamey (1907-1982), profesor filologii
indyjskiej, wybitny pisarz muzyczny, by
w kompozycji autodydakt, tote dziea jego s
stylistycznie niezalene nawet wtedy, gdy (zreszt
rwnie nieortodoksyjnie) stosuje technik dwunastotonow. Regamey jest autorem Kwintetu na
klarnet, fagot i trio fortepianowe (1944), Musique
pour cordes ( 1953), 5 tudes na gos i orkiestr
(1956), Autographe na orkiestr kameraln,
Symphonie des incantations na sopran, baryton i

orkiestr (1967), chralnego utworu Pomes de

Jean Tardieu (1962), utworu Alpha na gos i orkiestr (1970), opery Don Robott i opery baniowej Mio, mein Mio (1973).
586. Vogel i Huber
Wladimir Vogel (1896-1984), kompozytor
szwajcarski pochodzenia niemiecko-rosyjskiego,
znany jest jako autor muzyki orkiestrowej, Koncertu skrzypcowego (1937) i Wiolonczelowego
(1954); utworw kameralnych, fortepianowych,
szeregu kantat (m.in. Gli spaziali na 2 gosy mwione, kwintet wokalny i orkiestr, 1971) i pieni
z towarzyszeniem orkiestry. Wielkim zamierzeniem autora by dramat w formie oratorium
Flucht na 4 gosy mwione, kwartet wokalny,
chr mwiony i orkiestr (do tekstu R. Walsera,
1964). O pokolenie modszy od niego Klaus Huber
(ur. 1924), uczcy kompozycji w Bazylei, jest autorem dzie gwnie religijnych (m.in. Des Engels
Anredung an die Seele na gos tenorowy i instrumenty, Antiphonische Kantate wg psalmu 136
na chr mieszany, chr unisono i orkiestr, 1956),
muzyki kameralnej i koncertu skrzypcowego
Tempora (1970).
Muzyka szwedzka

587. Rosenberg i Blomdahl

Muzyka szwedzka stanowi bodaj najsilniejszy
orodek nowej muzyki Europy Pnocnej. Jej
wspczesnym klasykiem jest Hilding Rosenberg
(1892-1985), twrca o olbrzymim dorobku kompozytorskim, piszcy zreszt w stylu umiarkowanym. Do jego najlepszych dzie zaliczy trzeba:
8 symfonii, koncerty skrzypcowe, wiolonczelowe
i balety (m.in. Salome). Jest te autorem muzyki
kameralnej (12 kwartetw smyczkowych), kantat
i oratoriw. Karl-Birger Blomdahl (1916-1968),
w swoim czasie moe najbardziej znany w wiecie kompozytor szwedzki, by autorem baletw,
oper i symfonii. Studiowa u tego H. Rosenberga, a w latach 1946-1947 we Francji i Woszech.
Nalea do Grupy poniedziaku, ktrej celem
byo odnowienie muzyki szwedzkiej po II wojnie
wiatowej; by te inicjatorem zaoenia
w Sztokholmie studia muzyki elektronicznej.
Swj talent kompozytorski Blomdahl ujawni
najpierw w muzyce kameralnej. Po wojnie uzyska szybko rozgos jako kompozytor muzyki scenicznej i wokalnej, m.in. baletu Sisyfos, kantaty
W sali luster (I speglarnas sal). Pierwsze kompozycje Blomdahla wykazuj wpyw P. Hindemitha. Pniej zaznaczy si w jego twrczoci
wpyw dodekafonii (III Symfonii Facetter,
1951). Z czasem pojawiaj si zainteresowania dla

nowych kategorii brzmieniowych (opera Herr

von Hanckeri) i muzyki elektronicznej (w Altisonans Blomdahl posuy si piewem ptakw
i sygnaami satelitw), ale przewaa starannie
wypracowany typ muzyki formalnie skoncentrowanej i opartej na wybranym motywie.
W dwuaktowej futurystycznej operze Aniara
(1959) Blomdahl zastosowa styl rozmylnie
uproszczony, daleki od radykalizmu.
588. Bck i Lidholm
Sven-Erik
Bck
(1919-1994)
studiowa
w Sztokholmie, w Paryu i Rzymie, jest autorem
wielu dzie symfonicznych, kameralnych i kantat;
zwolennik tradycyjnej polifonii, w nowszych
kompozycjach posuy si elementami techniki
dodekafonicznej i punk. Z jego dzie na uwag
zasuguj Koncert wiolonczelowy (1965) i trio
Sentire... na flet, wiolonczel i fortepian preparowany. Ingvar Lidholm (ur. 1921) jest jak Bck
rwnie uczniem H. Rosenberga, ulega rwnie nowszym tendencjom (do muzyki graficznej
wcznie). Jest autorem dzie orkiestrowych.
(Toccata e canto, Notturno, Poesis), koncertw
instrumentalnych, opery telewizyjnej Hollndarn
(wg Strindberga, 1967) oraz kantat na wielkie zespoy chralne i orkiestrowe.

589. Nilsson
Bo Nilsson (ur. 1937) jest w kompozycji autodydakt. Od dwudziestego roku ycia powici
si wycznie komponowaniu. Tworzy jako jeden z pierwszych muzyk w duchu Weberna,
w ostatnich dzieach oddali si jednak od najnowszych tendencji awangardowych. Jest autorem kompozycji orkiestrowych (m.in. Entre na
orkiestr i goniki, 1962, Sance, 1964), utworu
Quartets dla 36 instrumentalistw dtych, perkusji i tamy (1968), licznych kompozycji wokalno-instrumentalnych (rwnie z udziaem tamy)
i utworw kameralnych. Pisze te dziea chralne,
fortepianowe i muzyk elektroniczn (Audiogramme).
Muzyka duska
590. Nielsen
Za najwybitniejszego kompozytora duskiego
uchodzi znakomity symfonik Carl Nielsen
(1865-1931), autor aciskiego Hymnus amoris
(ktry sta si wzorem dla dzie opartych na tekcie aciskim Strawiski, Orff). Nielsen potrafi si przeciwstawi obcieniom romantyzmu
niemieckiego, posugiwa si archaizujcymi tonacjami kocielnymi, by te odlegy od aktual-

nych prdw w muzyce europejskiej. Dziaa jako

pedagog i dyrygent w Kopenhadze. Jego ideaami byli Bach, Haendel i Mozart, a wzorami klasycy muzyki duskiej Gade i Hartmann.
W twrczoci Nielsena widoczny jest te wpyw
dawnej duskiej pieni ludowej. Nielsen napisa
6 symfonii, szereg koncertw instrumentalnych, 4
kwartety smyczkowe i 2 opery. Popularne stay
si z czasem V i VI Symfonia oraz uwertura Helios.
Muzyka fiska
591. Sibelius
Muzyka fiska staa si sawna na wiecie dopiero dziki Sibeliusowi. Jean Sibelius (1865-1957)
urodzi si w maej miejscowoci fiskiej Hmeenlinna. Umiowanie rodzimych krajobrazw
znalazo potem odzwierciedlenie w twrczoci
kompozytora. Majc lat 33, otrzyma od pastwa
stypendium, ktre uwolnio go od trosk materialnych. Dojrzao artystyczna, do jakiej doszed
w pierwszych swych dzieach, wystarczya mu
na wiele utworw. Z biegiem lat wzbogaca si
jedynie katalog kompozycji: do I Symfonii (1899)
docza si niezmiernie popularny pniej, peen
poetycznego nastroju Valse triste z muzyki do
sztuki Arvida Jrnefelta Euolema (mier). Kon-

cert skrzypcowy (1903) oraz poemat symfoniczny

Tapiola (1926). Znamionuj go cechy bardzo typowe dla kompozytora: nastrojowo, skupienie,
powaga i poetyczno. Znaczenie twrczoci Sibeliusa w dziejach muzyki europejskiej jest ogromne. Sibelius to nie tylko pierwszy kompozytor
fiski, ktrego nazwisko stao si gone, ale ponadto jeden z najwikszych symfonikw wspczesnych (napisa 7 symfonii i ponad 10 poematw symfonicznych). A przy tym nie interesowaa
go zupenie nowa muzyka, pozostawa przez
dugie lata wierny swojemu stylowi o prostej,
przepenionej smutkiem melodyce. Wybitny
kompozytor fiskiej muzyki narodowej nigdy nie
posuy si folklorem.
Muzyka belgijska
592. Gilson i Absil
Paul Gilson (1865-1942) ksztaci si w konserwatorium w Brukseli, gdzie te pniej uczy. Od
r. 1904 dziaa w Antwerpii. By najwybitniejszym przedstawicielem muzyki flamandzkiej.
Wrd jego dzie na szczegln uwag zasuguje
symfonia La Mer, napisana 10 lat przed podobnym utworem Debussyego. Tworzy pod wpywem R. Wagnera i co byo wyjtkowe
kompozytorw rosyjskich. Jest autorem oper, ba-

letw, kantat dramatycznych, poematw i suit

symfonicznych oraz muzyki kameralnej i pieni.
Muzyka kompozytorw flamandzkich, ktrym
jako mistrz i pedagog przewodzi Gilson, nie bya
w tym stopniu uzaleniona od muzyki francuskiej
co muzyka kompozytorw waloskich, ktra
znalaza swego najwybitniejszego reprezentanta
w modszym o cae pokolenie Absilu. Jean Absil
(1893-1974), autor licznych dzie symfonicznych
i kameralnych, by wietnym organist i dugoletnim profesorem konserwatorium w Brukseli.
Pisa te opery sceniczne i radiowe, koncerty instrumentalne i utwory fortepianowe.
593. Goeyvaerts i Pousseur
Muzyka punktualistyczna i serialna pojawia
si w Europie i w Ameryce ok. r. 1950. W Europie
jednym z jej prekursorw by Belg Karel Goeyvaerts (1923-1992), ucze Milhauda i Messiaena
w Paryu, autor kompozycji kameralnych i elektronicznych (serialna Sonata na 2 fortepiany, 1951,
Composition Nr 2 na 13 instrumentw, 1951, Parcours na 2, 3, 4, 5 lub 6 skrzypiec, 1967). Pisze te
dziea orkiestrowe (Jeux dt na 3 grupy orkiestrowe, 1960) i religijne (Messe Johannes XXIII
na chr i 10 instrumentw dtych, 1968). Jego
rodak Henri Pousseur (1929-2009) studiowa
w Brukseli, po r. 1950 znalaz si w krgu Bou-

leza, Stockhausena i Beria, komponowa dziea

elektroniczne w Kolonii i Monachium i dziaa
jako teoretyk. Jest autorem dzie kameralnych,
elektronicznych, akcji muzycznej Electre (mythophonic wg Sofoklesa, 1960) i opery Votre
Faust (do tekstu M. Butora, 1967). Tworzy muzyk do przedstawie Bejarta (komponowan
przewanie w studio ktre od r. 1957 sam prowadzi w Brukseli).
Muzyka holenderska
594. Pijper i Badings
Holender Willem Pijper (1894-1947) dziaa jako
pedagog, pianista i krytyk muzyczny; komponowa najpierw pod wpywem dIndyego i Hindemitha, pniej bardziej samodzielnie. Stworzy
3 symfonie (III 1926), wariacje Sze symfonicznych epigramw, koncerty instrumentalne, muzyk kameraln i fortepianow, pieni na gos
i orkiestr i dziea sceniczne (opera Halewijn,
1933). Henk Badings (1907-1987) studiowa, a potem wykada paleontologi, kompozycji uczy
si u Pijpera. Jest autorem wielu utworw orkiestrowych, kameralnych, kocielnych (m.in. Missa
brevis 1946), muzyki organowej i oper. Pisa te
duo dla teatru i telewizji (czciowo muzyk
elektroniczn).

595. Bruynl
W nowej muzyce holenderskiej wan postaci
jest Ton Bruynl (1934-1998), mieszkajcy
w Utrechcie, gdzie studiowa i gdzie zaoy w r.
1957 wasne studio muzyki elektronicznej.
Bruynl pisze niemal wycznie na tam lub na
instrumenty z udziaem tamy magnetofonowej.
Z jego dzie na uwag zasuguj: Collage Rsonance II na tam (1963, skomponowany wsplnie z poet Gerritem Kouwenaarem), Millieu na
organy i tam, balet Dcor (1968), Signs na
kwintet dty i tam czterociekow, w ktrych
materia instrumentalny jest podobny do materiau elektronicznego i zlewa si z nim w jedn
homogeniczn cao. Bruynl pozostawa od lat
wierny tej zasadzie poczenia dwikw elektronicznych z instrumentalnymi. Charakterystyczna jest w jego muzyce cigo materii elektronicznej, przeciwstawna do muzyki autorw
studia w Kolonii.
Muzyka amerykaska
596. Jazz
Nie bez znaczenia by wpyw jazzu na muzyk
europejsk. Jazz powsta jako konglomerat ele-

mentw europejskich i afrykaskich. Czarni niewolnicy przyjli z muzyki powanej melodie

pieni kocielnych oraz elementy europejskiej
i amerykaskiej muzyki marszowej i rozrywkowej. Dziki witalnoci Murzynw i ich niewyczerpanej fantazji rytmicznej powsta jazz, muzyka o atwo uchwytnej melodyce, na ktrej podou (lub na podou jej harmonii) improwizowano z temperamentem wywoujcym u suchaczy silne emocje. Charakterystyczne dla jazzu byy
mae zespoy instrumentalne. Historia jazzu to
spirituals (pieni religijne Murzynw), blues (jako
wiecka odmiana spirituals) oraz ragtime (muzyka rozrywkowa na fortepian). W spirituals tekstami s czsto tematy ze Starego Testamentu,
w bluesach tematy codziennej, smutnej wegetacji. Jazz narodzi si w Nowym Orleanie. Tuba, perkusja, fortepian czy banjo tworzyy sekcj
rytmiczn, wzorowan na rytmach murzyskich.
Niemal rwnolegle pojawi si jazz biaych muzykw. Z Nowego Orleanu jazz przenis si do
Chicago, a ok. r. 1930 do Nowego Jorku, gdzie
wprowadzono styl swingu. Pierwszym jazzmanem Nowego Orleanu by murzyski trbacz
Louis Armstrong, za krlem swingu biay klarnecista Benny Goodman. W tym czasie jazz komercjalizuje si, przejty przez muzykw rozrywkowych, wrd ktrych wybi si George Gershwin. Nastpne style bebop, cool, free jazz

oddzielay jazz od nurtu komercjalnego. W Europie jazz pojawi si okoo 1920 r. i wywar pewien wpyw na wybitnych twrcw (Debussy,
Strawiski, Milhaud, Kenek, Hindemith, Blacher,
Liebermann i in., a po nasze czasy). Kompozytorzy, urzeczeni swoistymi waciwociami stylistycznymi jazzu, zaczli podejmowa prby wyzyskania jego specyfiki dla muzyki europejskiej;
wzajemne zblienie obu rodzajw muzyki byo
przez dugie lata jednym z waniejszych problemw podejmowanych w nowej muzyce. Prby te
jednak nie powiody si w tym stopniu, o jaki
kompozytorom chodzio. Muzyka jazzowa jest
w zasadzie improwizowana, natomiast wszelka
inna wykonywana jest wedug cisego zapisu
nutowego. Improwizacja w jazzie opiera si na
niezmiennych kanonach wariacyjnych, ktre
w nowej muzyce nie maj ju adnego zastosowania. W gr wchodz wic swoiste antynomie
zachodzce pomidzy technologi muzyki jazzowej a technologi nowej muzyki. Typowe dla
jazzu rezultaty fascynujcej niekiedy ekspresji s
nie do uzyskania na innej drodze ni w jazzie,
z drugiej jednak strony zdajemy sobie spraw
z faktu, e technologia jazzu moe si wyda
twrczym kompozytorom mao atrakcyjna. Poza
tym forma jak i harmonika czy nawet faktura instrumentalna jazzu nie maj nic wsplnego z poszukiwaniami typowymi dla nowej muzyki.

Najwybitniejszymi jazzmenami obok Armstronga

i Goodmana s (lub byli): William Count Basie
(fortepian), Leon Bismarck Bix Beiderbecke
(trbka), Dave Brubeck (fortepian), Miles Davis
(trbka), Edward Kennedy Duke Ellington (fortepian), John Dizzy Gillespie (trbka), Lionel
Hampton (fortepian, wibrafon), Woody Herman
(saksofon, klarnet), Thelonius Monk (fortepian),
Charlie Parker (saksofon), Horace Silver (fortepian), Lester Pres Young (saksofon). W Polsce
na czoo wybili si pianici Krzysztof Komeda
Trzciski, Andrzej Trzaskowski (rwnie muzykolog i teoretyk jazzu), Andrzej Kuryl Kurylewicz
i Adam Matyszkowicz, saksofonista Jan Ptaszyn Wrblewski i trbacz Tomasz Stako. Do
synnych piewaczek jazzowych nale m.in.: Ella
Fitzgerald, Bessie Smith, Mahalia Jackson.
597. Czas ragtimeu; Joplin
Ragtime to typowo amerykaska muzyka
taneczna. Jej rozwj przypada na przeom XIX
i XX wieku, szczegln popularno zdobya sobie okoo r. 1910. Styl pojawi si w muzyce zespoowej i wokalnej, ale swj najpeniejszy wyraz znalaz w muzyce fortepianowej. Podstaw
ragtimeu s proste figury w lewej rce, w stosunku do nich frazy prawej rki ukadaj si
swobodnie (przy udziale synkop), tworzc na

nieskomplikowanych melodiach i harmoniach

rodzaj polimetrii. Znakomitym pianist ragtimeowym by Scott Joplin (1868-1917), ktry uczy
w wielu miastach amerykaskich, by wreszcie
osi w Nowym Jorku, gdzie prbowa te swoich si w dziedzinie opery (Treemonisha, 1911).
Zmar w zakadzie dla obkanych w Nowym
Jorku. Joplin oraz James Scott i Jelly Roll Morton
byli czarnymi muzykami, ale w dziedzinie ragtimeu wybili si rwnie biali pianici (najsynniejszy z nich: Joseph Lamb). Muzycy ragtimeu
mieli wyszkolenie muzyczne i w przeciwiestwie
do improwizujcych jazzmenw swego czasu dokadnie zapisywali swoje utwory. Okoo r. 1900
pojawiy si zespoy ragtimeowe. Ragtime
wpyn te na kompozytorw muzyki wspczesnej (Strawiski: Ragtime na 11 instrumentw,
1911, i Piano Rag-Music, 1920).
598. Country music
W cigu ostatniego pwiecza popularna muzyka amerykaska (nie bez udziau filmu) staa
si znana na caym wiecie. Typow muzyk
amerykask jest tzw. country musie, muzyka
gwnie wokalna, wywodzca si z angielskich
i szkockich ballad, przywiezionych tu jeszcze
w XVIII wieku. Z tych pieni bior swj pocztek
rne gatunki typu mountain ballads (ballady

gralskie), western songs (pieni kowbojskie), religious songs i work songs (pieni religijne i pieni
pracy). Przynieli te pieni biali, ale dopiero
przemieszanie ich wtkw ze stylem bluesa i spirituals, a nadto z muzyk popularn dao ow
rozpowszechnion przez radio znan country
musie. Centrum tej muzyki stao si w r. 1925
Nashville w stanie Tennessee.
599. Rhythm and blues
Okoo r. 1945 rozwin si w Ameryce styl
zwany rhythm and blues, na ktry zoyy si
elementy bluesa i jazzu. Zrazu bya to muzyka
taneczna, uderzajca swoj gonoci, uporczywym rytmem, bezwzgldnie wzmacniana przez
urzdzenia elektryczne. Z pewnoci styl ten czy
si z popiechem i haasem ycia w wielkich
miastach, przytaczajcych swoj innoci czarnych przybyszw wiejskich, ktrzy podczas II
wojny wiatowej w miastach szukali zajcia. Popularna muzyka amerykaska zawsze bya odbiciem spoecznej i ekonomicznej rzeczywistoci.
Biali muzycy przeksztacili rhythm and blues
w rock, gdy czarni wytworzyli z niego z czasem
charakterystyczn Soul musie, ktrej teksty z reguy mwi o smutku i nieszczciu. Typowa dla
stylu rhythm and blues obsada jest identyczna
z maymi zespoami jazzowymi, do ktrych do-

cza si gos wokalny.

600. Folk rock
Rhythm and blues przeksztaci si dziki komercjalnie nastawionemu przemysowi pytowemu, ktry od kilkudziesiciu lat rzdzi popularnymi modami muzycznymi, w rock (and roll;
gwny przedstawiciel: Elvis Aaron Presley,
1935-1977). Rozkwit tego nowego popularnego
stylu przypada na ostatnie lata pidziesite
i wczesne szedziesite. Jego podstaw jest
rwnomierny rytm, regularny i obsesyjnie powtarzany, akcentujcy drugie czci taktu. Melodie pochodz z motyww dawnych, czsto pozostajc w archaicznych tonacjach kocielnych,
harmonika jest tu jak we wszystkich popularnych stylach prosta. Wanym elementem rocka
sta si tekst, ktry nie mwi ju o mioci, lecz
porusza wane sprawy socjalne i polityczne, obchodzce gwnie modzie. Jest to zreszt muzyka do niej gwnie apelujca. Wokalna technika przeradza si tu czsto w dwiki nieartykuowane, falsetowe, mwione i krzyczane. Wan
odmian rocka sta si folk rock, czcy balladowo pieni ludowej z rytmem i stylem instrumentalnym rocka. Jego gwnym przedstawicielem by grajcy na gitarze, fortepianie i harmonijce ustnej i piewajcy Bob Dylan (ur. 1941;

waciwie Robert Zimmerman), autor pieni protestu przeciw wojnie i niesprawiedliwoci spoecznej. Innym typem rocka jest raga rock,
w ktrym wielk rol odgrywaj obce instrumenty (z Indii sitar, z Grecji buzuki, z Arabii ud
itp.) i egzotyczne skale (np. pentatoniczna). Przemys pytowy rozwija dalsze odmiany rocka, np.
acid rock, bdcy refleksem dowiadcze emocjonalnych i wraeniowych narkomanw, hard
rock, polegajcy na tpych uderzeniach perkusyjnych, czy soul musie, konglomerat elementw
afroamerykaskich z mechanicznym, martwym
powtarzaniem
prostych
fraz
rytmicznych,
a wreszcie ostatnio punk rock.
601. Trzeci nurt. Schuller
Istot jazzu bya zawsze improwizacja. Jedynym zapisem by tu zapis dwikowy na pycie.
Jazz nie mia te nic wsplnego z muzyk europejsk gwnego nurtu. Tak przedstawiaa si
jego sytuacja do koca lat pidziesitych. Na
pocztku lat szedziesitych zaszy w jazzie bardzo istotne przemiany. Pojawiy si dwa rodzaje
muzyki jazzowej, muzyka tzw. trzeciego nurtu
oraz free jazz. Muzyka trzeciego nurtu (Schller,
Austin, B. Schaeffer) rozwija si jako osobny gatunek muzyki komponowanej w kadym szczegle. Rezygnujc z kanonw, wydawaoby si

dotd niezmiennych (w zakresie melodii, harmonii czy rytmu byy one wyranie zawone), jazz
zaczyna si oglda za nowymi impulsami. Teraz
ju nie muzyka powana inspiruje si jazzem, lecz
jazz muzyk powan; podstawowym zaoeniem
jest tu stwierdzenie, e kada muzyka, w ktrej
choby fragmentarycznie pojawia si jazz jest
jazzem. Na tle tego sposobu pojmowania jazzu
powstaa idea tzw. trzeciego nurtu, gatunku muzyki czcego muzyk powan z jazzem. Pierwsze wzorce muzyki trzecionurtowej pochodz
z Ameryki. Ich twrcami s kompozytorzy, ktrzy wyszli od artystycznej muzyki neostylistycznej, przeszli bogat ewolucj i w swojej twrczoci nie chc omija szansy, jak daje kompozytorowi jazz. Wybitnym twrc, a zarazem kodyfikatorem pojcia i definicji Third stream music jest
Gunther Schuller (ur. 1925), waltornista, jazzman
i dyrygent, przez lata dyrektor New England
Conservatory w Bostonie, autor ok. 100 dzie,
w tym wielu orkiestrowych i kameralnych
(Symfonia na instrumenty blaszane i perkusj, 7
Studies on Themes of Paul Klee na orkiestr, Triplum na orkiestr, 2 kwartety smyczkowe), opery
The Visitation (wg Kafki, 1966), baletw koncertw instrumentalnych. Z dzie trzecionurtowych na uwag zasuguj: Conversations na
kwartet jazzowy i smyczkowy (1959) i Variants on
a theme of John Lewis na zesp (1960). Free jazz,

ktrego pionierami byli saksofonici Omette Colemani John Coltrane (nastpcy: Archie Shepp,
Joseph Jarman), omija prawa rytmu i jazzowej
pulsacji, skierowuje muzyk na tory improwizacji
tyle swobodnej, co nieobliczalnej. W ostatnich
latach doszy do jazzu dwie zasadnicze innowacje:
wpyw muzyki azjatyckiej (raga jazz) oraz posugiwanie si rodkami elektronicznymi.
602. Ives
Charles Ives (1874-1954) by bodaj jedynym
sawnym kompozytorem amerykaskim, ktry
nie studiowa w Europie. Jego utwory uchodziy
przez dugie lata za niewykonalne, wrcz niemoliwe do zrealizowania. Nic te dziwnego, e niektre dziea, jak np. II Symfoni (1902), wykonano dopiero pidziesit lat po napisaniu. Zapoznany geniusz, Ives okaza si najbardziej prekursorskim kompozytorem przeomu ostatnich
stuleci. Nie majc kontaktu z tym, co byo w Europie mod awangardow, a opierajc si waciwie tylko na znajomoci muzyki klasykw europejskich od Bacha do Schumanna, potrafi
stworzy swj wasny jzyk dwikowy, ktry
z pozoru nie mia nic wsplnego z muzyk klasyczn, a ktry okaza si indywidualnym wycigniciem wnioskw z ewolucji muzyki. Geniusz Ivesa uwydatnia si nie tylko w samej

prekursorskiej dziaalnoci kompozytorskiej, lecz

rwnie w jasnowidzcych propozycjach estetycznych. Ives by ju od pierwszych lat swojej
twrczoci jakby na tropie dzisiejszego jzyka
dwikowego, i to w takich zakresach techniki
kompozytorskiej jak: atonalno, politonalno,
polimetria i polirytmia. W kadym z tych zakresw nie tylko znalaz indywidualne rozwizania,
ale i rozwin je w bardzo rnych kierunkach.
Owo mieszanie technik jest dla niego wielce typowe. Ives nigdy nie selekcjonowa rodkw, lecz
Stosowa je wszystkie naraz w sposb tak naturalny, jak gdyby jzyk muzyczny by jego mow.
By autorem kilku symfonii, kwartetw smyczkowych, sonat skrzypcowych, utworw na gos
i instrumenty, utworw fortepianowych (synna
Concord Sonata) i pieni.
603. Varse
Jednym z najwybitniejszych bodaj rewolucjonistw muzycznych by Edgar Varse (1883-1965).
Urodzony we Francji, studia odby w paryskiej
Schola Cantorum u Alberta Roussela i dlndyego
oraz w konserwatorium paryskim u Widora. Studiowa te matematyk i nauki przyrodnicze.
Przebywa przez pewien czas w Berlinie, gdzie
pozna Hofmannsthala i Busoniego, ktrego idee
wywary na niego rwnie silny wpyw, jak idee

futurystw woskich. W r. 1915 przenis si na

stae do Stanw Zjednoczonych. Od r. 1922 prawykonania jego dzie wywouj skandale
i gwatowne reakcje negatywne, ktre przynosz
mu saw bezkompromisowego nowatora i zagorzaego eksperymentatora. Wikszo kompozycji
Varsea powstaa w latach 1922-1935. Nale tu:
Offrandes na gos i orkiestr (1922), Hyperprism
na instrumenty dte i perkusyjne i Integrales na
orkiestr kameraln i perkusj (oba utwory: 1923)
oraz Octandre na 8 instrumentw (1924), pisane
w stylu romantycznym z domieszk kolorystyki
impresjonistycznej i modalnoci. W r. 1931 Varse
pisze jedno ze swych najlepszych dzie, Ionisation
na 41 instrumentw perkusyjnych, w ktrym posuy si gwnie perkusj o nieokrelonej wysokoci. Od r. 1935 pracowa nad utworem, ktry
mia by sum jego tendencji i idei, kompozycji
tej jednake nie ukoczy, pozosta tylko tytu
dziea: Espace. Dopiero w r. 1954, po niemal
dwudziestoletniej przerwie powstaje nastpna
kompozycja Dserts. W cigu ostatnich trzydziestu lat ycia Varse napisa tylko dwa utwory: Dserts na 14 instrumentw dtych i dwiki
elektroniczne oraz Pome lectronique na tam.
Varse by za ycia najbardziej dyskutowanym
kompozytorem, a jego twrczo dla wielu uchodzia za nie-muzyk. Stojc z dala od dodekafonii,
stosowa bliskie dodekafonii ukady interwao-

we. W harmonice poszukiwa nowych uj pionowych (dzi okrela si je mianem spektrw).

Z analogii perkusyjnych czerpa wprowadzon
przez siebie metod stosowania wysokoci przyblionych (konsekwencje tego chwytu kompozycyjnego mamy w technice aleatorycznej). Wprowadzi nowe, bardzo oryginalne zasady konstrukcyjne: muzyka nie rozwija si na zasadzie
gotowej formy, lecz powstaje w trakcie komponowania mikrowartociami muzycznymi. Std
bior si owe sygnay zamiast motyww, std te
mamy obsesyjne powtarzania pewnych wybranych ukadw dwikowych. Emancypacja
szmerw, ktra w ostatniej fazie rozwoju prowadzia Varesea do muzyki elektronicznej, pozwolia mu w pierwszej fazie twrczoci na wyjcie
poza konwencje dwikowe jego czasw. Jako
jeden z nielicznych kompozytorw wspczesnych potrafi negowa ca tradycj muzyczn,
odwoujc si do swobody ksztatowania muzyki,
ktra dana jest kademu kompozytorowi. Zadaniem kompozytora nie jest (wg Varesea) potwierdzanie systemu dwikowego, lecz spontaniczne tworzenie go. Wierzy, e przemiany w zakresie techniki i nauki bd w stanie przeobrazi
sztuk.
604. Ionisation

Varsea Ionisation (1931) dla 13 muzykw obsugujcych wiele instrumentw perkusyjnych

jest kompozycj epokow. Po raz pierwszy zaprezentowa j w r. 1933 Nicolas Slonimsky
w Nowym Jorku. Operowanie instrumentami
wycznie perkusyjnymi, o nieokrelonych na
og wysokociach dwikowych, dao w rezultacie niepowtarzalne dzieo o nowej kolorystyce
dwikowej. Ionisation wyprzedzaj o wier
wieku pierwsze prby muzykw francuskich nad
muzyk konkretn. Kompozycja ta nie ma charakteru programowego, cho w relacji komentujcych utwr nie brak analogii do procesw zachodzcych w chemii. Dzieo pisane jest na 41 instrumentw (z fortepianem traktowanym perkusyjnie), w prawykonaniu brali udzia wybitni
kompozytorzy amerykascy Cowell, Salzedo
i Schuman.
605. Riegger i Sessions
Dwaj twrcy amerykascy wymagaj bliszego poznania z uwagi na ich pioniersk dziaalno
w dziedzinie nowej kompozycji. (Constantin)
Wallingford Riegger (1885-1961) studiowa i przez
kilka lat dziaa w Berlinie. Wykadowca wielu
amerykaskich uczelni muzycznych, Riegger by
pierwszym rodowitym Amerykaninem, ktry
stosowa dodekafoni (swobodn, niezalen od

pierwotnego schematyzmu i rygoru). By urodzonym radykalist dwikowym, bezwzgldnym

w swoim dysonansowym jzyku dwikowym.
Napisa szereg symfonii, uwertur, koncertw instrumentalnych i dzie wokalnych. Roger Sessions
(1896-1985) rwnie studiowa w Europie (dziaa
we Woszech i w Niemczech). Wraz z A. Coplandemby organizatorem wanej placwki Copland-Sessions Concerts (1928). Jest twrc oryginalnym i bezkompromisowym, autorem dzie
symfonicznych, koncertw instrumentalnych,
utworw kameralnych i oper (m.in. Montezuma,
(1941-1962).
606. Cowell
Henry Dixon Cowell (1897-1965) to autentyczny talent muzyczny, znany z radykalnych przemian, jakich dokonywa w zakresie techniki gry
fortepianowej (tone clusters, czyli klastery) oraz
w dziedzinie rytmicznej (instrument rytmikon).
Cechuje go pasja niszczenia i konstruowania, burzenia porzdku i zestawiania go na nowych, irracjonalnych na og prawach, sowem: postawa
destruktora muzyki. Dorobek twrczy Cowella
jest olbrzymi i obejmuje a dwadziecia symfonii
(jeszcze w latach szedziesitych pisze po jednej
symfonii w roku), kilkadziesit dzie orkiestrowych, koncerty fortepianowe, liczne utwory for-

tepianowe, chralne, kantaty, balety oraz spor

ilo dzie kameralnych, czsto o bardzo oryginalnej, nietypowej obsadzie. Kompletny spis
kompozycji Cowella obejmuje ponad tysic
utworw. Cowell dziaa rwnie jako pedagog,
organizator, pianista i krytyk. Bdc krytykiem
muzycznym wielu pism amerykaskich, bardzo
ostro zwalcza wszelkie przejawy sporego
i w Ameryce zacofania. W latach 1923-1937 da
si pozna jako koncertujcy pianista, wykonawca gwnie dzie wasnych, ktre poprzedza
dowcipnymi i czsto ironicznymi komentarzami,
dziki czemu zyska saw kontynuatora Ivesa,
o ktrym (wraz z on Sidney Cowell) napisa
wietn ksik wydan tu po mierci wielkiego
kompozytora. Od najmodszych lat ywo zainteresowany moliwociami nowej muzyki, ju
wkrtce znany by jako przedstawiciel postpowego nurtu twrczoci amerykaskiej, jako ywioowy eksperymentator. Eksperymentatorstwu
pozosta wierny do koca ycia. Jeszcze w roku
1964 pisze przedziwny Koncert na koto (japoski
instrument narodowy) i orkiestr. wietny
znawca muzyki orientalnej, Cowell miewa pomysy najdziwniejszych manipulacji materiaem
pieni ludowych, potrafi kolaowo zestawia
najrniejsze modele muzyczne, czerpane z muzyki konwencjonalnej i folkloru. W wielu swoich
dzieach stosowa folklor irlandzki, duski czy

japoski, czsto posugiwa si rwnie instrumentami egzotycznymi.

607. Klastery
Z Cowellem wie si bardzo prosta i praktyczna teoria operowania totalnymi zestawieniami dwikowymi, tzw. klasterami (ang.
tone clusters). Tone clusters to technika fortepianowa, w ktrej materia dwikowy bodaj po
raz pierwszy jest mniej wany od samego sposobu wykonania. Gra si tu w rwnym stopniu
palcami, co doni, przedramieniem czy okciami.
W rezultacie harmonika jest cakowicie przypadkowa, uzaleniona od sekundowego stroju
instrumentu. Zestawienia takie mog by komponowane nie tylko diatonicznie czy pentatonicznie (czarne klawisze na fortepianie), ale
i w penej chromatyce lub nawet wiertonowo.
Harmonicznie rzecz ujmujc, liczy si tu tylko
konsystencja interwaowa i szeroko pasma klasteru. Tone clusters, nie s sum dwikw, lecz
jakby jednym dwikiem o poszerzonym pamie
wysokoci. Cowell uy klasterw po raz pierwszy
w r. 1912, w utworze The Tides of Manaunaun,
lecz zrobiy one karier dopiero w naszych czasach. Poszukiwania Cowella dotyczyy rwnie
rytmu. Cowell jest wspwynalazc, wraz z L.
Thereminem, rytmikonu instrumentu, ktry

pozwala na rwnoczesny przebieg 16 rnych rytmw; charakterystyczne dzieo z uyciem rytmikonu: Rhythmicana na rytmikon i orkiestr (1931).
608. Gershwin
Jednym z najpopularniejszych kompozytorw
swojego czasu (lata dwudzieste zwaszcza) by
George Gershwin (1898-1937). W cigu pitnastu
lat napisa dwadziecia kilka rewii muzycznych,
wydajc rwnoczenie potne iloci piosenek.
W r. 1924 komponuje synn Bkitn rapsodi,
w r. 1925 Koncert fortepianowy f-moll. W r.
1928 wyjecha do Parya, a pniej do Wiednia.
Tam pisze popularn fantazj Amerykanin w Paryu. Najwikszym osigniciem twrczym
Gershwina jest jego opera murzyska Porgy and
Bess (1935). Przez ostatnie lata ycia pisa gwnie
muzyk filmow. Twrczo Gershwina przejawia
niewielkie wpywy jazzu i skania si silnie ku
muzyce symfonicznej i scenicznej. Niektre jego
tematy s natomiast bardzo cenione przez improwizatorw jazzowych. wiatow popularno
kompozytor zdoby przede wszystkim dziki
swym rozrywkowym kompozycjom symfonicznym i drobnym przebojom, a w historii muzyki
zajmuje trwae miejsce jako autor Porgy and
Bess. Ambicja napisania wielkiej opery murzyskiej znalaza w tym dziele faktyczne spenienie.

Gershwin ujawnia si w nim jako wysokiej klasy

dramaturg muzyczny o ogromnej sile inspiracji,
we fragmentach orkiestrowych czuje si potencjalnego wielkiego symfonika, a w partiach chralnych muzyka umiejcego odtworzy klimat
pieni murzyskich. Gershwin naley obok Jana Straussa i Offenbacha do najznakomitszych
kompozytorw tzw. lekkiej muzyki.
609. Antheil i Copland
George Antheil (1900-1959) zyska po I wojnie
wiatowej saw eksperymentatora i uchodzi za
najwiksze enfant terrible nowej muzyki. Sam
siebie okrea: a bad boy of musie, i by jednym z reprezentantw tzw. futuryzmu w muzyce.
Dziaa wiele w Europie, gdzie da si pozna jako
ekscentryczny pianista i futurystyczny kompozytor, autor synnego Ballet mcanique (1927). Pisa
utwory, w ktrych przejawiaj si wpywy jazzu,
a przynajmniej typowej dla niego synkopowoci
(I Symfonia), lub wrcz utwory jazzowe (Jazz
Symphonietta, 1926). Wielki rozgos zdobya sobie opera w 3 aktach Transatlantic (do libretta
kompozytora, ktry by te wietnym dziennikarzem). Od r. 1936 mieszka w Hollywood, gdzie
komponowa gwnie muzyk filmow. Pniej
pisa muzyk zdecydowanie eklektyczn. Najbardziej typowym dzieem Antheila z okresu

eklektycznego jest VI Symfonia. Aaron Copland

(1900-1990), kompozytor bardzo eklektyczny, ale
niewolny od pasji eksperymentowania, przynajmniej w zakresie stylw, jest twrc licznych
dzie orkiestrowych, lansowanych jako szczytowe
osignicia muzyki amerykaskiej (np. powstaa
w 1946 r. III Symfonia). W jego twrczoci przewija si i Skriabin, i neoklasyka, impulsy jazzowe
i dodekafonia, elementy muzyki rozrywkowej
i symfonika o ambicjach mahlerowskich. Do
najwaniejszych dzie kompozytora nale: Koncert fortepianowy (1926), utwory kameralne,
oparty na tematach meksykaskich orkiestrowy
utwr El Salon Mxico (1936), muzyka baletowa
Appalachian spring (1944), nieco mahlerowska III
Symfonia (1946), Connotations na orkiestr, balet
Dance Panels oraz Music for a Great City (1964)
i Inscape (1967) na orkiestr.
610. Partch
Harry Partch (1901-1974), autodydakta, powici si przede wszystkim muzyce opartej na
oryginalnych wizjach scenicznych, a czsto take
na wasnych tekstach, komponowanej na instrumenty, ktre sam budowa, realizujcej wymarzony oryginalny system dwikowy. Jak
wielu wspczesnych mu kompozytorw, zajmowa si przez dugie lata wynajdywaniem

skal. Partchowi zaleao na znalezieniu podziau

oktawy na tyle odcinkw, by mona byo odda
drobne, lecz dajce si uchwyci zrnicowania
dwikowe. Skala 43 stopni, ktrej zasady wyoy w Genesis of Music (1949), odpowiadaa tym
wymogom; instrument o tej skali Partch okreli
mianem chromelodeon (1945). W poszukiwaniu
nowych rozwiza materiaowych Partch szed
o wiele dalej ni inni, sam konstruowa instrumenty (przede wszystkim perkusyjne). Z dzie
Partcha naley wymieni: 8 Hitchhiker Inscriptions from a California Highway Railing,
dramat muzyczny Oedipus (1952), satyr taneczn
The Bewitched (1957) i inne tego typu dziea kameralne, ujawniajce jego dziwne obsesje tworzenia muzyki nierealnej. Partch by prekursorem
nowych form audiowizualnych, ktre polegaj na
jednoczesnoci dziaania w sferze audytywnej
i wizualnej (typowe dzieo: Delusion of the Fury,
1963-66). W swoich utworach stosowa czsto
wasn, do wyszukan notacj muzyczn.
611. Carter
Elliott Carter (1908-2012) studiowa w Harvard
University u W. Pistona oraz w Paryu u Nadi
Boulanger. Jako autor baletw i muzyki orkiestrowej stanowi w muzyce amerykaskiej pozycj
moe najsilniejsz, dziki odrbnoci jzyka

dwikowego, wypracowanego w cigu do

dugiego okresu indywidualnego rozwoju od
neoklasycyzmu, a do stylu oryginalnego, wasnego, o interesujcej, mocno stonej ekspresji.
W r. 1936 pisze balet osnuty na historii Indian
Pocahontas, w r. 1944 odbyo si prawykonanie
jego I Symfonii zoonej z cyklu wariacji, hymnu
i radosnego finau. W kilku ostatnich jego
utworach uwidocznia si wpyw nowszych technik dwikowych. Na uwag zasuguj cztery
dziea Cartera: II Kwartet smyczkowy (1959),
Koncert podwjny na klawesyn, fortepian i 2 orkiestry kameralne (1961), Koncert fortepianowy,
powicony Igorowi Strawiskiemu (1966)
i Koncert na orkiestr ( 1969). Carter uwaany
jest za czoowego amerykaskiego kompozytora
najstarszego pokolenia.
612. Cage
John Cage (1912-1992), ucze Schnberga, Cowella i Varsea, da si pozna jako autor dzie
na fortepian preparowany, twrca muzyki niezdeterminowanej oraz jako skrajny eksperymentator w dziedzinie psychologii odbioru. Ani jedno
jego dzieo nie zyskao takiej sawy jak sama jego
hlozolia muzyczna. Od 1951 r. Cage zajmuje si
technik montay dwikowych i szmerowych.
Utwory Cagea powstaj jako rezultaty improwi-

zacji formalnych i materiaowych. W nowszych

dzieach kompozytor reprezentuje technik materiaowo nieokrelon, aleatoryczn, niekiedy
opart na manipulacjach przypadkowych (wedug I czing, starej ksigi chiskiej). John Cage
jest nowatorem par excellence. Wiele jego dzie
ma znaczenie tylko jako przejaw jego indywidualnej estetyki, np. utwr fortepianowy zatytuowany 433 (1952), kompozycja trzyczciowa,
ktrej si nie gra, czy z nowszych inny utwr
tego typu: 000, ktry moe wykonywa ktokolwiek w dowolny sposb. Cage usiuje uprawia muzyk w cakowitej niezalenoci od osobistego smaku artystycznego, od znajomoci literatury muzycznej czy tradycji artystycznej. Nic
tedy dziwnego, e czsto woli on wzi za punkt
wyjcia materia skomponowany przypadkowo
na drodze pozaindywidualnych operacji kompozycyjnych, przykadem: Music of Changes na
fortepian (1951). Likwidujc tradycyjne pojcie
muzyki, Cage idzie moe najdalej w swoich eksperymentach formalnych. Nale tu zarwno
kompozycje instrumentalne (Koncert na fortepian
i orkiestr z r. 1958), jak i kompozycje teatralne
(Teatre Piece z 1960 r.), w ktrych muzyczno
przejawia si chyba najsilniej. Atrakcyjna sia
muzyki Cagea nie polega na uroku jego dzie, lecz
jego idei. Cage wyzwala w wykonawcach ukryte
potencjay realizacyjne, ktre na drodze cisego

zapisu i bezwzgldnych dyspozycji formalnych

nie byyby w stanie doj do gosu. Oddziaywanie jego idei na muzyk europejsk byo po
roku 1960 olbrzymie, Cage mia te wielki
wpyw na kompozytorw, ktrzy z nim wsppracowali (Brown, Wolff i Feldman).
613. Fortepian preparowany
Idea preparacji fortepianu (ang. prepared piano) powstaa w poowie lat dwudziestych i bya
najpierw traktowana jako prywatny eksperyment
Cagea. W Europie stosowano preparacj fortepianu dopiero w latach pidziesitych. Prepared
piano Cagea to fortepian przygotowany do wykonywania dwikw nietypowych, wrcz osobliwych, np. dwikw tumionych, zmienianych
pod wzgldem barwy wskutek woenia pomidzy struny gwodzi, rubek, gumek, kawakw drewna czy metalu, oraz dwikw wydobywanych za pomoc arpediw lub pizzicata
bezporednio w pudle rezonansowym. Kompozytor otrzymuje w ten sposb dwik odksztacony, zdeformowany, dwik o charakterze perkusyjnym, czsto podobny do brzmie instrumentw azjatyckich. W grze akordami pojawia
si nowa barwa wspbrzmie, nieosigalna na
innej drodze, a przez to interesujca.

614. Babbitt i Druckman

Milton Babbitt (1916-2011) znany jest w muzyce wspczesnej jako kompozytor posugujcy
si w twrczoci matematyk. Bardzo wczenie
stosowa technik dodekafoniczn w swojej
gwnie kameralnej twrczoci; nastpnie poprzez
radykalny serializm (ju w 1948 r. rozwin wasny system totalnej serializacji) przeszed a do
muzyki elektronicznej, ktr jako szef Columbia-Princeton Electronic Musie Center komponowa w bardzo szerokim zakresie. Jest rwnie
autorem prac teoretycznych. Babbitt jest przez
do szerokie grono zwolennikw uwaany za
najwybitniejszego kompozytora amerykaskiego
swojego pokolenia. Wrd kompozycji Babbitta
wane miejsce zajmuj: 3 Compositions na fortepian, Composition na 4 instrumenty, Composition
for Synthesizer na tam (1963), Philomel na sopran, sopran nagrany i synthesized accompaniment of tape (1964), Correspondences na orkiestr smyczkow i synthesized sounds na tamie
i III Kwartet smyczkowy. Jacob Druckman
(1928-1996) jest idealnym przeciwiestwem Babbitta; tworzy muzyk autentycznie zwizan
z moliwociami instrumentw, muzyk yw
i barwn. Do jego najlepszych dzie nale The
Sound of Time na sopran i orkiestr (do tekstu N.
Mailera, 1965), II Kwartet smyczkowy (1966)

i cykl utworw Animusna instrumenty lub gos

wokalny z tam.
615. Bernstein i Foss
Synny dyrygent, a okazjonalnie rwnie pianista Leonard Bernstein (1918-1990) jest twrc
zarwno programowych symfonii, jak i musicalw, wrd ktrych West Side Story zdobya due
powodzenie. Z innych dzie Bernsteina na
wzmiank zasuguj: I Symfonia ,,Jeremiah
(1944), Hashkivenu na gos kantora solo, chr
i organy (1945), II Symfonia Age of Anxiety na
fortepian i orkiestr (1949), napisany w cigu
miesica musical Wonderful Town (1951) i III
Symfonia Kaddish (1963). Bernstein jest rwnie wybitnym popularyzatorem muzyki. Lukas
Foss (1922-2009), kompozytor pochodzenia niemieckiego, jest niezwykle siln indywidualnoci
popart wielk muzykalnoci, sprawdzon (jak
w wypadku Bernsteina) dziaalnoci praktyczn
(wystpuje take jako dyrygent). Foss (wac.
Fuchs) wyjecha w r. 1937 z rodzicami do Ameryki, tu studiowa w Curtis Institute w Filadelfii,
w Ameryce by te jaki czas uczniem P. Hindemitha. W latach 1944-1950 by pianist koncertujcym przy bostoskiej orkiestrze symfonicznej.
W r. 1953 wykada na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, gdzie zorganizowa (1957)

eksperymentalny Improvisation Chamber Ensemble. W latach 1963-1970 by dyrygentem

Buffalo Symphony Orchestra i wspdyrektorem
Buffalo Center of the Creative and Performing
Arts. Foss reprezentuje w nowej muzyce talent
uniwersalny, wyraajcy si we wszystkich moliwych kierunkach. Po do dugim okresie
eklektyzmu Foss, wyczuwajc ca jaowo tego
kierunku, dokonuje szeregu eksperymentw,
szczeglnie w zakresie improwizacji. Ju w Time
Cycle czy Echoi pojawia si wiele innowacji
w dziedzinie rytmiki (niekiedy bardzo zoonej)
i faktury (czciowo niekoordynowanej, swobodnej). W dalszych utworach posuguje si nieokrelonoci jako komponentem formy. Kompozytora interesuj akcje i reakcje muzykw: i tak
np. w utworze Phorion na orkiestr (Phorion
znaczy dobro ukradzione, partytura przejmuje
w szczegach sola Partity skrzypcowej E-dur
Bacha) poszczeglne instrumenty graj niesyszalnie, niemal bezdwicznie, i tylko wtedy, gdy
dyrygent zwraca si ku jakiemu instrumentowi,
dany instrument oywia si, otrzymawszy impuls
od dyrygenta. Z czasem pojawiaj si nowe koncepcje, ktre s znacznie waniejsze ni samo
tworzywo. Doprowadzaj one Fossa do utworw
takich jak Geod-Non Improvisation na chr i orkiestr (1969). Jest to jak podkrela kompozytor
muzyka bez pocztku i koca, bez rozwoju.

Orkiestra jest podzielona na cztery grupy: kada

z nich przedstawia wasn muzyk, ktra pojawia si jakby z oddali. Jak powiada autor nic
si nie dzieje; suchacz nie moe da ani nauki,
ani emocji, ani przyjemnoci, winien sucha tej
muzyki tak, jak si syszy przyrod.
616. Brown i Feldman
Podstaw realizacji utworu muzycznego jest
zdaniem Bouleza sterowany przypadek. Kompozycja nie jest tworem skoczonym, a jej ostateczna forma nie jest form, lecz rezultatem rozwoju dziea (kompozytorzy chtnie przypominaj
tu angielski termin work in progress). Jedn
z dalszych konsekwencji tak pojtej formy jest
tzw. available form, czyli forma, ktr mona
dowolnie rozporzdza. W kompozycji Available
Forms Earle Brown przerzuca pomost pomidzy
mobilnym a otwartym traktowaniem formy. Nie
ulega wtpliwoci, e nowe ujcia formy radykalnie przestawiaj dotychczasow hierarchi
elementw dziea muzycznego i czyni z kompozycji twr o jakby wasnych prawach, o wasnym
yciu, interesujcy dziki czynnikowi zaskoczenia
rzeczami nieprzewidywalnymi. Earle Brown
(1926-2002) studiowa matematyk i nauki inynieryjne w Bostonie. W latach 1952-1954 (wsplnie z Cageem i Tudorem) by wsporganizato-

rem Project for Music for Magnetic Tapes

w Nowym Jorku. Pod wpywem malarstwa
Jacksona Pollocka i mobilnych rzeb Alexandra
Caldera zainicjowa bardzo wczenie (w r. 1952)
absolutn grafik muzyczn, ograniczon do
punktw i kresek, ktre przez wykonawcw mogy by rozumiane dowolnie jako bodce kreacyjne do improwizacji (w innych utworach tego
czasu stosowa notacj graficzn proporcjow).
W niektrych utworach zblia si do punktualizmu. Charakterystycznym utworem dla Browna
jest jego December 1952 (fragment Folio) oparty
na czystej grafice, ktra moe by rozumiana
dowolnie i std te nie jest muzyczn notacj.
W tym samym czasie pisze pierwsze utwory
w formach otwartych (25 Pages for 1-25 pianos),
w ktrych wykonawcy mog dowolnie (w sensie
kolejnoci) gra poszczeglne karty, nawet odwracajc je, na co pozwala brak kluczy przy systemach nutowych. Dziea nastpne pisane s
w podobnej technice i dopiero okoo r. 1961 pojawia si wyrane rozwinicie techniki form
otwartych i mutacji czasowej. W Available Forms
II (1962) mamy 2 dyrygentw, kady z nich prowadzi wasny zesp zoony z 49 wykonawcw,
oba zespoy wspgraj na zasadzie oderwanej
symultanicznoci. W ostatnich utworach Brown
posuguje si notacj otwart i konwencjonaln.
Innego typu estetyk spotkamy u Feldmana.

Morton Feldman (1926-1987), ucze Rieggera

i Wolpego, potrafi w krtkim czasie stworzy
jzyk dwikowy tak odrbny, e utwory jego s
natychmiast rozpoznawalne. Feldman stosuje
w muzyce nowy czynnik nieokrelonoci, dziki
ktremu muzyka nie jest ostatecznie zdefiniowana. Okoo r. 1950 zaprzyjani si z grup muzykw nowojorskich (John Cage, David Tudor, Earle
Brown i Christian Wolff), ktrzy mieli o wiele
wikszy wpyw na jego indywidualn estetyk
ni nauczyciele. Rwnie oddziaywanie wspczesnego malarstwa na rozwj idei Feldmana jest
atwo zauwaalne. Indywidualny styl kompozytora polega przede wszystkim na ciszeniu muzyki
do kracowego nieraz pianissima, a ponadto na
negacji rytmu i nieobecnoci metrycznego uformowania, dziki czemu muzyka jego wydaje si
statyczna, bez ruchu, bez rozwoju (charakterystyczna partytura: The Swallows of Salangan na
chr i instrumenty, 1961).
617. Crumb
George Crumb (ur. 1929) studiowa m.in.
u Blachera i pisa zrazu utwory eklektyczne
(m.in. Kwartet smyczkowy, Sonata na wiolonczel solo). Dopiero z kocem lat szedziesitych
nawiza do poczyna awangardy europejskiej,
zwaszcza aleatorycznych i improwizacyjnych,

zwracajc na siebie uwag kilkoma znakomitymi

utworami (Echoes II na orkiestr, 1967, Madrigals
II i IV oraz Makrokosmos na fortepian zbir 24
utworw fantastycznych wedug znakw Zodiaku, w 2 zeszytach, 1972-1973). W swoich dzieach
Crumb czy rne elementy nowych technik w
bardzo indywidualn syntez. W niektrych jego
utworach wielk rol odgrywaj cytaty historyczne (a do XIII-wiecznego organum) i brzmienia wzorowane na muzyce egzotycznej. Nowe
jest te pojcie czasu u Crumba, wyzwolone
z metrycznoci, dowolne, niemal improwizacyjne.
618. La Monte Young i Paik
Radykalizm Cagea i kompozytorw z jego
krgu zosta w latach szedziesitych zdystansowany przez dwch muzykw, ktrzy z uwagi
na wykroczenie poza sfer muzyki by moe nawet nie zasuguj na miano kompozytorw. La
Monte Young (ur. 1935) dziaa w sferze malarstwa i environments, zaoy zesp Fluxus (Nowy Jork) i komponowa utwory czasowo nieograniczone. Napisa szereg dzie niekonwencjonalnych z udziaem sprztu elektronicznego,
projekcji wietlnych i happeningowej scenografii.
W ostatnich utworach zainteresowa si czasem
pojmowanym wzorem filozofii hinduskiej

statycznie. Jeszcze bardziej radykalny okaza si

Koreaczyk Nam June Paik (1932-2006), ktry
studiowa w Japonii i w Niemczech, autor
happeningw (np. Hommage John Cage na
tam i fortepian, 1959). Jest wspzaoycielem
zespou Fluxus. Jego muzyka polega na przebiegu
daleko w swobodzie posunitych akcji, pisanych
m.in. dla wystpujcej nago wiolonczelistki
Charlotty Moorman.
619. Riley i Reich
Nowe pojmowanie faktury muzycznej i czasu
wprowadzili Terry Riley i Steve Reich. Terry Mitchell Riley (ur. 1935) wystpowa jako pianista
i saksofonista w kabaretach Parya i Skandynawii; w r. 1970 zosta w San Francisco uczniem
Pandit Pran Natha, za ktrym uda si do Indii,
by studiowa tam autentyczn muzyk hindusk.
Pisze kompozycje instrumentalne z udziaem tamy magnetofonowej, np. Ear Piece na 2 fortepiany i 5 magnetofonw, Poppy Nogood and
the Phantom Band na saksofon sopranowy i tam (1968) i balet Genesis 70. Steve Reich (ur.
1936) ksztaci si pod kierunkiem Milhauda
i Beria w Oakland (w Kalifornii), pracowa
w Tape Musie Center w San Francisco, pniej
przenis si do Nowego Jorku, gdzie zbudowa
wasne studio muzyki elektronicznej. W Afryce

i na wyspie Bali studiowa tamtejsz muzyk.

Jak La Monte Young i Riley pisa utwory oparte
na elementarnych powtrzeniach ostinatowych,
ktre zmieniajc si bardzo wolno w toku powtarzanej muzyki, tworzyy rytmiczne i dwikowe continua o niemal niezmiennym charakterze oglnym. Jest autorem utworw instrumentalnych z tam, czsto na dowolne instrumenty.
Muzyka meksykaska
620. Carrillo: Sonido 13
Meksykanin Julian Carrillo (1875-1965), z pochodzenia Indianin, ksztaci si w Lipsku. By
pionierem muzyki mikrotonowej i wynalazc instrumentw umoliwiajcych jej granie. Dziaa
te jako skrzypek wirtuoz. W r. 1905 powrci do
Meksyku, gdzie wystpowa jako skrzypek i dyrygent; by te przez jaki czas dyrektorem Konserwatorium Narodowego. Pierwsze dziea Carrilla nosz jeszcze znamiona niemieckiego akademizmu. Z czasem kompozytor zwrci si ku
rodzimemu folklorowi, jednoczenie tworzc
utwory oparte na coraz bardziej niekonwencjonalnych systemach tonalnych. Tu bardzo charakterystyczna bdzie dla niego mikrotonowo. Na
dugo przed europejskimi prbami 20-letni Carrillo tworzy rozmaite dziea mikrotonowe, po-

sugujc si zreszt podziaami nie tylko na 1 /4

tonu, lecz rwnie mniejszymi na 1/8 czy 1/6
tonu. Carrillo jest autorem trzech oper (Ossian
Matilda, i Zultil), trzech tradycyjnych symfonii;
napisa te trzy symfonie mikrotonowe (wszystkie w jednym roku 1926), wielki Koncert potrjny na skrzypce, flet, wiolonczel i orkiestr,
Concertino na skrzypce, gitar, wiolonczel, flet
piccolo i harf (wszystkie te instrumenty ujte s
mikrotonowo) z towarzyszeniem orkiestry strojonej normalnie oraz oparte na materiale tonalnym Concertino na wiolonczel i orkiestr. Pozostawa wierny postromantycznej estetyce dwikowej i tradycyjnym zaoeniom formalnym,
ktrych dziaanie mogo w pojciu kompozytora
zapewni dzieom warto artystyczn. Wane
znaczenie miaa teoria, ktr Carrillo uprawia
rwnolegle z kompozycj. Rozwija j bardzo
wolno, dochodzc co jaki czas do punktu,
w ktrym mona byo zdefiniowa dalsze podstawy stale rozbudowywanego systemu. I tak np.
jeszcze w r. 1940, kiedy kompozytor mia 65 lat,
ukazaa si obszerna ksika pt. Gnesis de la
Revolucin Musical del Sonido 13, obejmujca
analiz odkrycia dokonanego ju w r. 1895,
a rozwinitego w cigu 45 lat do totalnego systemu. W r. 1915 powsta Tratado sinttico de armona.

621. Chvez i Revueltas

Wybitnymi postaciami muzyki meksykaskiej
byli obok Carrilla rwienicy Chvez i Revueltas.
Carlos Chvez (1899-1978), w kompozycji autodydakta, majc lat 16 napisa swoj I Symfoni.
Potem podrowa po Europie i Ameryce, zaoy
w Meksyku pierwsz orkiestr symfoniczn
i prowadzi
Konserwatorium
Narodowe.
W swojej twrczoci czy elementy neoklasyczne z meksykasko-azteckimi. Pisa utwory orkiestrowe, koncerty instrumentalne, dziea kameralne i wokalne, a nadto balety (m.in. oparty
na temacie azteckim balet El fuego nuevo, 1921,
La hija de Clquide) i oper Panfilo and Lauretta.
Silvestre Revueltas (1899-1940) ksztaci si
w Meksyku, w Chicago i Nowym Jorku, uczy
gry na skrzypcach i dyrygowa. Jest autorem dzie
orkiestrowych, baletowych i chralnych. Z jego
utworw popularno zdobyy poematy symfoniczne (Esquinas, 1930, Janitzio, 1933, a zwaszcza
Sensemay, 1938, oparty na temacie pieni indiaskiej).
Muzyka Brazylijska
622. Villa-Lobos
Brazylijczyk Heitor Villa-Lobos (1887-1959) by

kompozytorem wyjtkowo podnym. Napisa

ponad 2000 kompozycji. Spord jego dzie naley wymieni: 12 symfonii, 4 poematy symfoniczne, 5 koncertw fortepianowych, 2 koncerty
wiolonczelowe, utwory na specyficznie zestawione orkiestry, 17 kwartetw smyczkowych
i liczne dziea sceniczne. Villa-Lobos obraca si
w krgu kategorii stylu romantycznego, ktry zosta odrbnie przetworzony dziki adaptacji tematyki folkloru brazylijskiego, pojtego do
szeroko wraz z impulsami portugalskimi, afrykaskimi i rodzimymi indiaskimi. Dy do
wyzyskania cech stylistycznych folkloru brazylijskiego w zakresie rytmiki i instrumentacji. Uprawia niemal wszystkie znane gatunki muzyczne.
Do najbardziej cenionych dzie Villi-Lobosa nale, Bachianas Brasileiras (najpopularniejsze: I na
8 wiolonczel, V na sopran i wiolonczel i VI na
flet i fagot), Choros (rwnie na rne instrumenty) i Fantazja na saksofon, 3 waltornie i orkiestr smyczkow, w katalogu dziel kompozytora wane miejsce zajmuj rwnie utwory na gitar. 4 sonaty skrzypcowe i koncerty na mao
w tym gatunku uywane instrumenty (m.in.
Koncert na gitar i orkiestr oraz Koncert harfowy).
Muzyka argentyska

623. Williams i Paz

Muzyka argentyska pojawia si jako muzyka
artystyczna dopiero z twrczoci Alberto Williamsa (1862-1952), autora muzyki symfonicznej,
kameralnej i fortepianowej, ucznia C. Francka.
Williams by wybitnym pianist, dyrygentem
i poet. W swoich dzieach czsto posugiwa si
opisujcymi tytuami i rodzimymi motywami.
Pisa pod wpywem impresjonistw francuskich,
a potem wiedeskich dodekafonistw. Najwybitniejsze dziea Williamsa to: cykl 9 symfonii,
poemat symfoniczny Poemadel Ignaz (1943) i 3
sonaty na skrzypce i fortepian. Williams dziaa
w wielu dziedzinach muzyki jako pedagog,
dyrygent, wydawca pisma i wydawca muzyczny,
jako wreszcie organizator argentyskiego ycia
muzycznego. Nazwany ojcem muzyki argentyskiej Juan Carlos Paz (1901-1972) by w zakresie
muzyki autodydakt. Dziaa te jako nauczyciel,
krytyk i eseista. Pisa zrazu neostylistycznie, ale
ju w r. 1934 zainteresowa si dodekafoni
Schnberga i Weberna; by te jednym z pierwszych zwolennikw formy otwartej. Z dzie jego
na uwag zasuguj wczesne utwory jazzowe,
koncerty instrumentalne, Msica na fortepian
i orkiestr (1963) i orkiestrowe Transformaciones
cannicas.

624. Ginastera
Alberto Ginastera (1916-1983) wyszed jak
wikszo muzykw poudniowoamerykaskich
od stylizacji folkloru, aby nastpnie przej technik dwunastotonow (Koncert fortepianowy,
1961). Komponowa pocztkowo w uwspczenionym stylu narodowym (Panambi, I Symfonia), adaptujc sugestie ludowe dla celw neoklasycznych na og konwencji formalnych.
Tworzy w bardzo rnych dziedzinach muzyki,
konsekwentnie odwieajc swj jzyk dwikowy. Napisa m.in. II Kwartet smyczkowy (dodekafoniczny), Koncert na harf i orkiestr, utwr
Cantata para Amrica mgica na sopran, 2 fortepiany i perkusj (do tekstw prekolumbijskich,
1960) oraz opery Don Rodrigo i Bomarzo, a take
balety (Panambi, Estancia, Variaciones concertantes) oraz kompozycj religijn Turbae ad Passionem Gregorianam na 3 piewakw, chr chopicy i orkiestr (1974). Rozwj technik przebiega
w twrczoci Ginastery rwnolegle do rozwoju
muzyki amerykaskiej i europejskiej, zyskujc
kompozytorowi du popularno.
625. Kagel
Interesujc osobowoci w nowej muzyce jest
Mauricio Kagel (1931-2008), pochodzcy z Buenos

Aires, zamieszkay w Kolonii. Kagel interesowa

si muzyk od najwczeniejszych lat, uczc si
prywatnie gry na fortepianie i wiolonczeli, harmonii i dyrygowania. Od 1949 r. dziaa w Buenos Aires jako muzyk zespou i dyrygent Agrupacin Nueva Msica, jako muzyk filmowy i teatralny. W 1957 r. przenosi si na stae do Kolonii,
gdzie dziaa nieprzerwanie, bulwersujc niemal
kadym nowym utworem nawet najbardziej
wyrobion publiczno muzyczn. Z jego dzie na
uwag zasuguj: Sekstet smyczkowy (1953),
Anagrama na 4 wokalne gosy solowe, chr mwiony i zesp kameralny (1958), Heterofonia na
wielk orkiestr symfoniczn (1961), Match na 2
wiolonczele i perkusj (1964). W Diaphonie na
chr, orkiestr i 2 projektory (1964) Kagel zaprezentowa nowy wariant utworu chralno-symfonicznego, stosujc diapozytywy i projekcje filmowe jako materia notacyjno-muzyczny
(a zarazem uzupeniajcy wraenie odnoszone
przy suchaniu utworu). Nowsze dziea Kagla:
Kwartet smyczkowy, Acstica na dwiki instrumentalne i elektroniczne, antyopera Staatstheater
(1970) i Varit, spektakl koncertowy dla aktorw
i muzykw (1977).
Muzyka japoska
626. Takemitsu i inni kompozytorzy japoscy

Muzyka japoska jako jedyna waciwie

wrd azjatyckich bierze od lat udzia w rozwoju
muzyki wiatowej, gwnie dziki nawizaniu do
tradycji europejskiej, przy jednoczesnym zachowaniu elementw wasnej tradycji, co stao si
w peni moliwe dopiero w nowej muzyce. Po II
wojnie czoow postaci wczesnej modej generacji skupionej w grupie Jikken Kobo (Warsztat
Eksperymentalny) by Toru Takemitsu. Grupa ta
skadaa si z 14 kompozytorw, wykonawcw,
poetw, malarzy i inynierw, ktrzy operowali
rnymi rodkami, tworzc bogate spektakle,
niezalenie od podobnych spektakli tworzonych
we Francji czy w Ameryce. Toru Takemitsu
(1930-1996) jest w kompozycji samoukiem. Uywa tradycyjnych instrumentw japoskich, ale
nie tworzy w duchu japoskim. Mimo to jego
muzyka ma w sobie co z syntezy muzyki zachodniej i japoskiej. Z jego dzie najwaniejsze
s: Vocalismus A I na tam (1956), Music of Trees
na orkiestr (1961), The Dorian Horizon na 17 instrumentw smyczkowych (1966) i Gemeaux na
orkiestr (1972). Z innych twrcw japoskich na
uwag zasuguj zwaszcza: Toshiro Mayuzumi
(1929-1997, symfonia Nirvana), Makoto Moroi (ur.
1930), Yori-Aki Matsudaira (ur. 1931, syn kompozytora Yoritsune Matsudairy), autor czcy muzyk yw, bezporednio wykonywan, z muzyk

nagran, oraz Yuji Takahashi (ur. 1938), piszcy

muzyk na podstawie procedur przejmowanych
z matematyki.
Muzyka polska (II)
627. Wspczesna muzyka polska
Od dwudziestu lat muzyka polska cieszy si
w wiecie rozgosem, jakiego dotd w tak szerokiej skali nie miaa. Zoyo si na to wiele rzeczy:
Warszawska Jesie, teoretyczne przygotowanie
do nowej muzyki, zainteresowanie kompozytorw nowymi technikami, w tym rwnie najstarszych twrcw (typowy przykad: Bolesaw Szabelski), dziaalno wydawnicza i pedagogiczna,
ale przede wszystkim obecno nowych utalentowanych kompozytorw, ktrzy mogli si
zmierzy z. wybitnymi twrcami obcymi. O najwybitniejszych twrcach polskich dowiadujemy
si szczegowo w dalszych, osobnych rozdziaach. Tu przytoczymy szereg nazwisk, ktre
w rozwoju muzyki polskiej odgrywaj rwnie
wan rol. S to czynni kompozytorzy dwu czy
trzech pokole, rnice stylistyczne midzy pokoleniami nie s wszake tak uderzajce jak w muzyce innych krajw. Augustyn Bloch (1929-2006)
wybi si jako autor muzyki scenicznej (balety,
opera-misterium) i dzie koncertowych. Edward

Bogusawski (1940-2003)) znany jest gwnie jako autor dzie orkiestrowych i opery kameralnej.
Andrzej Dobrowolski (1921-1990) pisze dziea orkiestrowe i muzyk elektroniczn. Wojciech Kilar
(ur. 1932) jest przede wszystkim autorem efektownych dzie orkiestrowych i muzyki filmowej.
Andrzej Koszewski (ur. 1922) ujawni swj talent
w dziedzinie muzyki chralnej, mao w Polsce
uprawianej. Wybitnym twrc jest Wodzimierz
Kotoski (ur. 1925), autor utworw elektronicznych, konkretnych, kameralnych i orkiestrowych.
Zygmunt Krauze (ur. 1938) jest nie tylko kierownikiem zespou Warsztat Muzyczny, ale i autorem oryginalnych dziel orkiestrowych i kameralnych. Krzysztof Meyer (ur. 1943) da si pozna
jako autor muzyki symfonicznej i kameralnej.
Krystyna Moszumaska-Nazar (1924-2008) jest
autork kompozycji kameralnych i wokalnych.
Zygmunt Mycielski (1907-1987) nie tylko komponowa, ale uprawia take krytyk i publicystyk
muzyczn. Tadeusz Paciorkiewicz (1916-1987) pisa
muzyk sceniczn i instrumentaln. Piotr Perkowski (1901-1990) straci wiele swoich wczeniejszych dzie, ktre po II wojnie wiatowej
bd to zrekonstruowa, bd te napisa od nowa. Witold Rudziski (1913-2004), znany rwnie
jako teoretyk i pisarz muzyczny, jest autorem
dzie ze wszystkich dziedzin muzyki, od oper do
muzyki kameralnej. Zbigniew Rudziski (ur. 1935,

niezwizany pokrewiestwem z poprzednim) napisa szereg utworw orkiestrowych i kameralnych. Tomasz Sikorski (1939-1988, syn wybitnego
pedagoga Kazimierza Sikorskiego) skomponowa
szereg dzie orkiestrowych i kameralnych o odrbnym
charakterze.
Marek
Stachowski
(1936-2004) pisa gwnie muzyk orkiestrow
i kameraln. Witold Szalonek (1927-2001) poszukiwa w swoich orkiestrowych i wokalno-instrumentalnych dzieach oryginalnych rozwiza technicznych i stylistycznych. Zbigniew
Turski (1908-1979), laureat nagrody olimpijskiej
(zoty medal w konkursie kompozytorskim XIV
Olimpiady, Londyn, 1948 za Symfoni) jest
autorem dzie scenicznych i orkiestrowych. Romuald Twardowski (ur. 1930) pisze gwnie muzyk wokaln. Adam Walaciski (ur. 1928) znany
jest jako autor muzyki kameralnej i filmowej.
Zbigniew Wiszniewski (1922-1999) jest autorem
baletu i muzyki elektronicznej. Oczywicie lista ta
jest niepena, obok wyej wymienionych na
uwag zasuguj take inni twrcy, m.in. Zbigniew Bargielski. Zbigniew Bujarski, Leoncjusz
Ciuciura, Jan Wincenty Hawel, Juliusz uciuk,
Zbigniew Penherski, Piotr Warzecha, a z autorw
muzyki konkretnej i elektronicznej Bohdan Mazurek i Eugeniusz Rudnik, dziaajcy w Studio
Eksperymentalnym Polskiego Radia w Warszawie.

628. Malawski
Twrczo kompozytorsk Artura Malawskiego
(1904-1957), take znakomitego dyrygenta i pedagoga, mona podzieli na cztery okresy.
W pierwszym okresie (Allegro capriccioso, Sinfonietta i kantata Wyspa Gorgon) obraca si
w krgu oddziaywania kompozytorw dwu
wczeniejszych generacji, szczeglnie Debussyego. Stopniowe odsuwanie si od wpyww
i pena indywidualizacja wasnego jzyka nastpuje w utworach drugiego okresu (okresu
wojny: I Symfonia i II Kwartet smyczkowy).
W nastpnym okresie (1947-52: Toccata na ma
orkiestr, Etiudy symfoniczne na fortepian i orkiestr, balet-pantomima Wierchy) Malawski pisze swoje najwietniejsze kompozycje, prezentujc absolutne odejcie od ekspresji pnego romantyzmu. Niemal wszystkie utwory tego czasu
(z wyjtkiem Wierchw) to kompozycje orkiestrowe. Pen dojrzao twrcz kompozytor
osiga w okresie po r. 1953: (II Symfonia i Hungaria), kiedy obiera now drog intensywnych,
dramatycznych ekspresji nawet za cen powrotu
do kategorii romantycznych. Artur Malawski by
jednym z najwybitniejszych kompozytorw kierunku wspczesnej syntezy.

629. Folklor w muzyce polskiej

Istniej dwa sposoby adaptacji folkloru
w nowej muzyce: przejmowanie in crudo materiau ludowego i dopenianie go odpowiednimi
rodkami tonalnymi, rytmicznymi i kolorystycznymi oraz komponowanie w duchu ludowym, co
kompozytorom przychodzi stosunkowo atwo.
W polskiej muzyce nie mielimy takich fanatykw folkloru jak Bartk czy Kodly, ktrzy dokadnie przestudiowawszy jego cechy, mogli
tworzy w idiomatyce folklorystycznej. Przykadem dla twrcw polskich staa si metoda Karola Szymanowskiego, ktry stara si operowa
folklorem na tyle odrbnym (np. gralski, kurpiowski), by przez sam ten fakt muzyka moga
by oryginalna. W jego lady poszed Artur Malawski (Wierchy), a take Stanisaw Wiechowicz
(m.in. Chmiel, Pragn oczki) czy Witold Lutosawski (Maa suita, Tryptyk lski). Po adaptacji
nowszych rodkw w muzyce zainteresowanie
kompozytorw folklorem zmalao i zostao ograniczone do biernych adaptacji lub do do odlegych od folkloru eksperymentw (Wojciech Kilar
Krzesany, Zygmunt Krauze Folk Music).
630. Szaowski i Palester
Antoni Szaowski (1907-1973), ucze Nadi

Boulanger, od 24. roku ycia mieszkajcy w Paryu, uchodzi w Polsce za czoowego reprezentanta neoklasycyzmu. Preferowa formy cise,
wyprbowane, zna i stosowa wszystkie sztuki
kontrapunktyczne, potrafi jednak swoj muzyk
nasyci parysk elegancj i z polskiej tradycji
symfonicznej wywodzc si emocjonalnoci,
zabarwiona, nut osobist (przede wszystkim
mowa tu o synnej Uwerturze, 1936, i o Sinfonietcie, 1940). By kompozytorem par excellence
instrumentalnym uprawia gwnie formy symfoniczne, koncertowe i sonatowe, unikajc muzyki wokalnej. Wielk warto maj jego utwory
kameralne (m.in. Sonatina na obj i fortepian).
Roman Palester (1907-1987) studiowa we Lwowie i w Warszawie histori sztuki, kompozycj i
teori: W latach trzydziestych by jedn
z czoowych postaci polskiego ycia muzycznego.
Jego twrczo dzieli si wyranie na trzy okresy,
charakteryzujce si odmiennymi zainteresowaniami kompozytora. Pierwszy okres zamyka si
w latach 1930-1945 (naley tu m.in. I Symfonia,
1936, oraz III Kwartet smyczkowy). W utworach
tego okresu ujawnia si wielki temperament
kompozytora, rozmach w ksztatowaniu swobodnych linii oraz wyranie narodowy charakter
muzyki. W drugim okresie twrczoci (1945-1955)
Palester stara si znale wasne rozwizania
problemu nowej techniki. W trzecim okresie (od

1956) poszukuje nowych rodkw wyrazu. Jego

muzyka pozostaje nadal barwna i dynamiczna,
ale oglnie przewaa idea muzyki skoncentrowanej zarwno w czasie, jak i w materiale (typowe kompozycje: Study 58 na orkiestr kameraln, utwr punktualistyczno-kolorystyczny, oraz
II Trio smyczkowe). Dojrzao techniki, wielostronno zainteresowa twrczych, umiejtno
wytwarzania specyficznego kolorytu i klimatu
dwikowego, wreszcie aktywna postawa wobec
przemian i innowacji czyni zamieszkaego
w Paryu Palestra jedn z najciekawszych postaci
najstarszej generacji polskich kompozytorw.
631. Bacewiczwna i Kisielewski
Kompozytorka i skrzypaczka Grayna Bacewiczwna (1909-1969) studiowaa w Konserwatorium Warszawskim (kompozycj u K. Sikorskiego,
skrzypce u J. Jarzbskiego, fortepian u J. Turczyskiego). Studia uzupeniaa w Paryu pod kierunkiem N. Boulanger (kompozycja) oraz A. Toureta
i K. Flescha (skrzypce). W latach pidziesitych
porzucia karier estradow i powicia si
gwnie komponowaniu. Twrczo Bacewiczwny koncentrowaa si wok trzech rodzajw
muzyki: symfonie, koncerty instrumentalne
i kwartety smyczkowe. Symfonii napisaa w sumie 5 (jeli do 4 symfonii dodamy utwr Musica

sinfonica in tre movimenti, 1963), samych koncertw skrzypcowych 7, kwartetw smyczkowych

tyle. W utworach swych reprezentuje kierunek par excellence neostylistyczny, czc elementy barokowe z romantycznymi i klasyczne ze
wspczesnymi. W bliskim zwizku z tym kierunkiem stoi sama tematyka nierzadko ludowa,
w kracowych przypadkach nawet pozbawiona
stylizacji (przykad: IV Sonata skrzypcowa,
w ktrej temat ludowy cytowany jest in crudo).
Wysoko ocenia si jej III Symfoni, IV Koncert
skrzypcowy, IV i V Kwartet smyczkowy; Uwertur, Muzyk na smyczki, trbki i perkusj (1958),
Pensieri notturni i Koncert na orkiestr. Bacewiczwna jest te autork opery radiowej Krl Artur
i 3 baletw (m.in. Podanie wg tekstw Picassa,
1968). Stefan Kisielewski (1911-1991), pisarz
i kompozytor, studiowa rwnie u K. Sikorskiego w Warszawie oraz w Paryu. By znakomitym
publicyst i krytykiem muzycznym, autorem szeregu ksiek. W kompozycji zrazu zwolennik
nurtu neoklasycznego, w pniejszych latach poszukiwa nowych rozwiza formalnych. Pisa
dziea orkiestrowe (Symfonia kameralna, Symfonia w kwadracie, Koncert na orkiestr kameraln,
Divertimento na flet i orkiestr), utwory kameralne, muzyk filmow. Znaczn warto maj
jego kompozycje fortepianowe i pieni na gos
z fortepianem.

632. Lutosawski
Witoid Lutosawski (1913-1994) ksztaci si
w grze fortepianowej i w kompozycji (ucze
Witolda Maliszewskiego). Debiutowa na szerszym forum Wariacjami symfonicznymi (1938).
Jego dorobek twrczy jest stosunkowo szczupy,
ale wielkiej wagi. Kompozytora interesuje gwnie muzyka orkiestrowa; na twrczo w tej
dziedzinie skadaj si m.in. dwie symfonie (I
1947, II 1967), Uwertura na smyczki (1949), Maa
suita (1951), oparta na materiale ludowym, podobnie jak Koncert na orkiestr (1954), ksztatowany jednak w duchu muzyki ludowej, a wic
bez uciekania si do cytatw, czciowo dodekafoniczna Muzyka aobna na smyczki (1958), Trzy
postludia, Gry weneckie na orkiestr kameraln
(1961), Livre pour orchestre (1968), Mi-parti (1976)
i Novelette (1979). Wane miejsce w twrczoci
Lutosawskiego zajmuj kompozycje wokalno-orkiestrowe, m.in. Pi pieni na gos i 30 instrumentw do sw K. Iakowiczwny, Trzy
poematy Henri Michaux na chr i orkiestr
(1963), Paroles tisses na gos tenorowy i orkiestr
kameraln do tekstu J. F. Chabruna (1965) oraz
Les espaces du sommeil na baryton i orkiestr do
tekstu R. Desnosa (1975), a takie dziea kameralne:
Kwartet smyczkowy (1964) i rozbudowane Prelu-

dia i fuga na 13 instrumentw smyczkowych

(1972). Wybitn pozycj w dorobku kompozytora
jest pisany dla Mcisawa Rostropowicza Koncert
wiolonczelowy (1970) oraz napisany dla Heinza
i Ursuli Holligerw Koncert podwjny na obj,
harf i orkiestr kameraln (1980). Z myl
o modych suchaczach i wykonawcach skomponowane zostay piosenki do sw J. Tuwima
odznaczajce si wyrafinowan melodyjnoci
i prostot. W cigu 40 lat tworzenia Lutosawski
wypracowa wasny, atwo rozpoznawalny styl,
nacechowany subtelnoci wybranych rodkw,
wraliwoci smaku artystycznego i pomysowoci w zakresie tematyki i faktury, wybitnym
zmysem formy i wyszukan ekspresj. W technice tego kompozytora wan rol odgrywa sposb formowania materiau indywidualny, niekiedy oparty na swoicie rozumianym aleatoryzmie, zwaszcza przebiegw czasowych.
633. Neoklasycyzm w Polsce
Neoklasycyzm polski nie by stylem oryginalnym, by replik podobnego stylu francuskiego.
W neoklasycyzmie paryskim wielk rol moga
jednak odegra tradycja, gdy w muzyce polskiej
chodzio raczej o naladowanie ju wypracowanego stylu. O pewnej odrbnoci stylu neoklasycznego w Polsce zawiadcza tylko jego ludowy

koloryt (obecny niekiedy w twrczoci Bacewiczwny). Neoklasycyzm polski by stylem szablonowym, szczeglnie w zakresie architektoniki
(klasycznej lub barokowej), melodyki (stereotypy
tematyczne) oraz harmoniki. Przykadami dzie
ambitnych mog by: Koncert na orkiestr Lutosawskiego (poczenie form barokowych z elementami ludowymi), Concerto grosso Szabelskiego (neobarokowo) i Trio fortepianowe Malawskiego (odmiana neoromantyczna).
634. Panufnik i Spisak
W latach pidziesitych jedn z najsilniejszych osobowoci muzyki polskiej okaza si
kompozytor i dyrygent Andrzej Panufnik
(1914-1991). W dzieach, ktre na przeomie lat
czterdziestych i pidziesitych tworzy, muzyka
polska znalaza ciekawy, oryginalny i znamienny
dla nowych w tym czasie dopiero co pojawiajcych si tendencji przykad odmiennego od
poprzednich radykalizmu i eksperymentatorstwa
dwikowego (Uwertura tragiczna, 1942, Krg
kwintowy na fortepian, 1947, Koysanka na 29
instrumentw smyczkowych i 2 harfy, 1947).
W stosunku do utworw poprzednich kompozycje pisane po 1948 r. (Sinfonia rustica i Symfonia
pokoju) wyraaj osabienie rozmachu twrczego
kompozytora. Od r. 1954 Panufnik dziaa poza

granicami Polski dopiero w latach szedziesitych powstao szereg dzie ambitniejszych w zamierzeniu, ktre maj jednak znaczenie bardziej
dla ewolucji kompozytora ni dla muzyki europejskiej w ogle, ktra posza innymi torami.
Sinfonia Sacra ( 1963), nowe kantaty i Koncert
skrzypcowy (1971) stanowi jednak dalej o wakoci dokona polskiego kompozytora, o jego
moliwociach ksztatowania muzyki wedug
praw wasnego jzyka dwikowego i indywidualnej estetyki. Micha Spisak (1914-1965) studiowa w Katowicach i Warszawie. W r. 1937 wyjecha do Parya i tu pozosta na stae. Jego niemal
wycznie instrumentaln muzyk, emocjonalnie
bogat i rnorodn, cechuje pewno techniki
kompozytorskiej widoczna w wietnej fakturze
instrumentalnej, w przejrzystej polifonice i w kolorystyce orkiestralnej. Jako ucze Nadi Boulanger w Paryu, przez cae lata by wierny jej ideaom, a take Strawiskiemu, ktrego naladowa
w stopniu niekiedy przekraczajcym norm. Bezsprzecznie najlepsze utwory Spisaka wzorowane
s na neoklasycznym i neobarokowym modelu
Strawiskiego. W niektrych dzieach koncertowych Spisak stara si wyj poza te wpywy
i poszukiwa rozwiza w stylu neoromantycznym, tego typu utwory (m.in. Kwartet smyczkowy) nale jednak do rzadkoci. Przewaaj
kompozycje rozwijane na zasadach przedklasycz-

nego kontrapunktu, oparte na ruchu motorycznym, na prostych ujciach formy (typowe przykady: obie Symphonies concertantes i Concerto
giocoso na orkiestr).
635. Dodekafonia w Polsce
Dodekafoni wprowadzi do Polski ucze
Schnberga Jzef Koffler, ktry nie tylko przej
technik swego mistrza, ale j te bardzo indywidualnie rozwija. Koffler zastosowa dodekafoni wyjtkowo wczenie nawet jak na warunki
europejskie, bo ju w poowie lat dwudziestych,
natrafi jednak na zupene niezrozumienie; do
dodekafonii odnoszono si w Polsce owadnitej
ideami neostylistycznymi z wyjtkow nieufnoci. W latach midzywojennych nie byo
w Polsce miejsca na t technik, ktra wymagaa
znajomoci rzeczy, wyobrani i wielkiej tolerancji
wobec wartoci jeszcze niewiadomych. Podczas
wojny dodekafoniczne utwory pisa Regamey, a
po wojnie Haubenstock, Serocki i Schaeffer, a za
granic Palester.
636. Serocki
Kazimierz Serocki (1922-1981) studiowa fortepian u S. Szpinalskiego, a kompozycj wpierw
u K. Sikorskiego, a potem w Paryu u N. Bou-

langer. W latach 1952-1959 napisa szereg kompozycji, ktre przyniosy mu rozgos: Suita preludiw na fortepian ( 1952, dwa fragmenty Suity s
pierwszymi powojennymi utworami dodekafonicznymi na fortepian), Sinfonietta na 2 orkiestry
smyczkowe, Musica concertante na orkiestr kameraln (1958), Epizody na smyczki i 3 grupy
perkusyjne (1959), Segmenti na 23 instrumenty
dte (1961). Wielkie wokalne kompozycje Serockiego powstay gwnie w latach 1960-1969: cykl
Oczy powietrza do tekstw J. Przybosia, cykl
pieni Serce nocy do tekstw K. I. Gaczyskiego,
poemat Niobe na 2 gosy recytujce, chr i orkiestr do sw rwnie Gaczyskiego oraz Poezje
na sopran i orkiestr kameraln do tekstw T.
Rewicza. W A piacere na fortepian Serocki poda ladem Stockhausena (Klavierstck XI
forma otwarta). W tym samym czasie powstaj
Freski symfoniczne (1964) i Continuum na 123 instrumenty perkusyjne w szeciu grupach (1966).
Najwaniejsze utwory z ostatnich lat to: Forte e
piano na 2 fortepiany i orkiestr. Dramatic Story
na orkiestr (1970), Fantasia elegiaca na organy
i orkiestr (1972), oraz Koncert na flety proste
i orkiestr (1974). W latach 1973-1977 Serocki
komponuje swoje najambitniejsze dzieo: Ad libitum na orkiestr symfoniczn, utwr kolaowy,
stanowicy jakby podsumowanie jego wiedzy
kompozytorskiej i wyjtkowego w nowej muzyce

rzemiosa. Rwnie wysokimi walorami odznacza

si ostatnie dzieo kompozytora Pianophonie
na fortepian, rodki elektroniczne i orkiestr
(1976-1978).
637. Baird
Tadeusz Baird (1928-1981) studiowa u Woytowicza, Sikorskiego, Rytla i Perkowskiego. Jest
autorem dzie orkiestrowych: Sinfonietta (1949), 3
symfonie, 4 eseje (1958), Muzyka epifaniczna
(1963), Sinfonia breve (1968), Psychodrama (1972),
Elegia (1973), koncertw instrumentalnych: m.in.
Ekspresje na skrzypce i orkiestr (1959), 4 dialogi
na obj i orkiestr kameraln (1964) i Concerto
lugubre na altwk i orkiestr (1975), dzie kameralnych, fortepianowych i pieni. Wane miejsce
w jego twrczoci zajmuj dziea wokalno-instrumentalne: Egzorta (1960), Erotyki na sopran i orkiestr, Etiuda na orkiestr wokaln,
perkusj i fortepian oraz kantata Goethe-Briefe na
baryton, chr i orkiestr (1970). Z dzie scenicznych na uwag zasuguje jednoaktowy dramat
muzyczny Jutro. W muzyce Bairda cieray si
dwa prdy: upodobanie do tradycji, wyraajce
si w licznych utworach nawizujcych do dawnych epok muzycznych i archaizujcych, oraz zainteresowanie nowymi technikami kompozytorskimi. Nadrzdno ekspresji w jego muzyce

sprawia, e w twrczoci trzyma si on zotego

rodka, nie poddajc si tendencjom najnowszym.
Od r. 1957 (Kwartet smyczkowy ujty w technice
dodekafonicznej) rozpocz si nowy nurt
w twrczoci Bairda, ktry na podstawie swoich
poczyna mg by uwaany za polskiego Berga, tak wiele analogii do wielkiego klasyka dodekafonii pojawio si w jego dziele. Zmys kolorystyczny, zamiowanie kompozytora do ekspresji lirycznej i nadrzdno linii melodycznych
sprawiy, e muzyka Bairda zamyka si w kategoriach umiarkowanego wspczesnego ekspresjonizmu muzycznego.
638. B. Schaeffer
Bogusaw Schaeffer (ur. 1929) uprawia rwnolegle dwie dziedziny komponowanie i pisarstwo muzyczne. Kompozycji uczy si u A. Malawskiego, muzykologi studiowa na Uniwersytecie Jagielloskim u Z. Jachimeckiego. Twrczo
jego, obfita i rnorodna, nosi znamiona sztuki
stale poszukujcej, penetrujcej coraz to nowe
obszary
muzyki,
od
zagadnie
formalno-strukturalnych, kolorystyczno-brzmieniowych,
nowego typu ekspresji, czenia muzyki powanej
z jazzow po teatr instrumentalny, happeningi,
muzyk akcji czy muzyk dla aktorw. Jest te
Schaeffer wrd polskich kompozytorw wsp-

czesnych jedynym, ktrego nie mona przyporzdkowa ramom jakiego jednego stylu. Kady
jego nowy utwr przedstawia rozwizanie nowego, innego problemu kompozytorskiego, czego
odzwierciedleniem jest niejednokrotnie ju sam
tytu i obsada dziea, np.: Tertiumdatur na klawesyn i instrumenty (1958), Monosonata na
smyczki, Equivalentesonore na perkusj, Topofonica na 40 instrumentw. Concerto per sei e tre
na zmienny instrument solowy i orkiestr, Scultura Maa symfonia (1960), Musica ipsa na orkiestr niskich instrumentw, Collage and Form
dla 8 jazzmenw i orkiestry, Course ,,j na zesp
jazzowy i orkiestr, Koncert skrzypcowy (1963),
Salto na saksofon altowy i orkiestr, Collage na
orkiestr, Howl dla 3 aktorw i orkiestry, Symfonia, Koncert jazzowy (1969), Experimenta na orkiestr, Symfonia w 9 czciach, Gravesono na
instrumenty dte i perkusj (1977). Bardzo duo
uwagi powica Schaeffer muzyce elektronicznej
(Symfonia, 1966, Temat, Synthistory Missa elettronica na chr chopicy i tam, 1975), konkretnej (Assemblages, Monodram, 1968, Koncert na
tam), kompozycjom scenicznym (TIS MW2,
1963, Kwartet dla 4 aktorw, Iranian Set, 1976,
Vaniniana) oraz utworom na instrumenty solowe,
pisanym dla wybitnych wirtuozw. Poza tym jest
autorem wielu prac naukowych i popularyzatorskich z zakresu nowej muzyki. [Ludomira Sta-

wowy]
639. Penderecki
Krzysztof Penderecki (ur. 1933) studia kompozytorskie odbywa pod kierunkiem A. Malawskiego i S. Wiechowicza. Rycho te dal si pozna
jako wybitny twrca o wielorakich zainteresowaniach formalnych. Jest autorem oper, dzie religijnych i symfonicznych, koncertw instrumentalnych i muzyki kameralnej. Do najciekawszych
pozycji w dorobku orkiestrowym Pendereckiego
nale,: Emanacje (1958), Tren Ofiarom Hiroszimy, (1960) i Polymorphia na instrumenty
smyczkowe (1961), Anaklasis na perkusj i smyczki ( 1960), Fluorescencje (1962), De natura sonoris
(I 1966, II 1971), I Symfonia (1973) i II Symfonia
(1980), Capriccio na obj i smyczki (1965), Koncert
wiolonczelowy (1972), Koncert skrzypcowy (1976).
Szerok popularnoci ciesz si jego kompozycje
wokalno-orkiestrowe: Pasja wg w. ukasza
(1965), Dies irae (1967), Jutrznia (1970), Canticum
Canticorum Salomonis (1973), Magnificat (1974),
Te Deum (1979), a take Wymiary czasu i ciszy
(1960), i Kosmogonia (1970). Opery Pendereckiego to Diaby z Loudun (1969) i Raj utracony (1978,
wg Miltona). Kompozytor napisa te 2 kwartety
smyczkowe i utwr elektroniczny Psalmus 1961.
W centrum kompozytorskich zainteresowa

Pendereckiego ley problematyka sonorystyczna

operowanie samym brzmieniem i wynalazczo w tym zakresie. Melodyka i harmonika zostaj maksymalnie ograniczone, a rytmika i agogika podporzdkowuj si indywidualnej dla
kadego utworu koncepcji organizowania czasu.
Dziki temu udao si kompozytorowi stworzy
swj wasny, atwo rozpoznawalny styl, styl
muzyki moe zbyt elementarnej i jednoznacznej,
za to w caoci operujcej brzmieniem o nowej
barwie i nieomal namacalnej ekspresji. W utworach z tekstem wan rol odgrywa te ekspresja
sowa.
640. Grecki
Henryk Mikoaj Grecki (1933-2010) kompozycj studiowa u B. Szabelskiego. Napisa szereg
dzie orkiestrowych, chralnych i kameralnych,
ktre bardzo szybko zdobyy sobie uznanie odrbnoci i wieoci jzyka dwikowego. Grecki bowiem prezentuje ide muzyki w szczeglny sposb uproszczonej, zredukowanej, sprowadzonej niemal do stanu narodzin, jeszcze jakby
sprzed wyksztacenia i wyodrbnienia si elementw muzycznych (cykl Genesis, 1962-1964).
Muzyka ta przynosi olbrzymi adunek ekspresji
typu emocjonalnego, osignity gwnie poprzez
dziaanie kontrastami dynamicznymi. Zamiowa-

nie kompozytora do prostoty osiga swoje apogeum w prawie godzinnej III Symfonii Symfonii
pieni aosnych (1976); tu jednak poprzedni
dynamizm przeradza si w nastrj kontemplacji,
a forma nabiera charakteru statycznego, nierozwojowego. Obok ju wspomnianych do najwaniejszych dzie Greckiego nale: Epitafium na
chr i zesp instrumentalny do sw J. Tuwima
(1958), I Symfonia 1959 na smyczki i perkusj,
Scontri (1960) i Refren (1965) na orkiestr, cykl
Muzyczka (I, II, III 1967, IV 1970), muzyka na zespoy kameralne, Ad Matrem na sopran, chr
i orkiestr, II Symfonia Kopernikowska na sopran, baryton, chr i orkiestr (1972), dwa utwory
na chr a cappella (Euntes ibant et flebant
i Amen) oraz Koncert klawesynowy (1980).
NAJNOWSZE TENDENCJE W MUZYCE

yjemy dzi w epoce elektronicznej. Po epokach wokalnej i instrumentalnej kolej przysza na

ow trzeci epok, ktrej najpeniejszym wyrazem jest moliwo utrwalenia muzyki rwnie
dla przyszoci (pomylmy: co dalibymy, by mie
utrwalon muzyk Chopina w jego autentycznym, wasnym wykonaniu) oraz moliwo
komponowania bezporednio, bez pomocy (stale
dotd midzy kompozytorem a wykonawc poredniczcego) zapisu. W tej epoce w epoce,

zdawaoby si, nieograniczonych moliwoci zasza rzecz okrutna dla samej muzyki; Era elektroniczna to take era wielkiego ruchu muzealnego; muzyka klasyczna i romantyczna, a wic muzyka niewspczesna liczy si dzi bardziej ni
muzyka wspczesna. Na pytach, w radio, w salach koncertowych i operach triumfy wic wykonania dzie znanych od dawna, kreacje niekiedy perfekcyjne, ale przecie tylko odtwrcze.
Wszelkie innowacje w dziedzinie muzyki maj w
tych warunkach bardzo trudny dostp do nowego, szerokiego audytorium, ale tak byo zawsze.
Zanim to, co teraz si tworzy, wejdzie na dobre do
muzyki trzeba poczeka kilka dziesicioleci. Ale
wiedzie i pisa o tym trzeba ju dzi. Muzyka,
jej rozwj nie ma koca. ycie jest krtkie, ale
sztuka wieczna: ars longa vita brevis.
641. Teatr instrumentalny
Muzyczny teatr instrumentalny ma z teatrem
waciwym niewiele wsplnego, wsplny jest tu
najwyej udzia aktorw. Teatr instrumentalny
jest cile zwizany z ide muzyki audiowizualnej, ktra polega na moliwoci wyboru w percepcji midzy czynnikiem suchowym a wzrokowym. Muzyka audiowizualna nie chce sugerowa
asocjacji, lecz stawia sobie za zadanie dysponowa szczeglnego rodzaju interwaami, zacho-

dzcymi pomidzy tym, co widziane, a tym, co

syszane. Istnieje moliwo posuenia si materiaem tak dalekim od tworzywa muzycznego, e
wizualna prezentacja staje si naprawd rwnowanym elementem caoci (mona tego dokona
bezporednio, stosujc niekonwencjonalnie tekst
literacki, sowo, same wartoci fonetyczne itp.
rodki). Muzyka audiowizualna, obejmujca dzi
do duy obszar kompozycji od teatru instrumentalnego do happeningu, bdzie si jeszcze
dugo spotykaa z brakiem zrozumienia. Gwne
zarzuty przeciwko tej muzyce maj charakter estetyczny, dotycz jednak bardziej sfery dziaania
kompozytorw ni odbioru. Myl audiowizualna
zostaa pochwycona tylko przez nielicznych
twrcw. Wrd nich naley wymieni przede
wszystkim Cagea; niektre z jego dzie skomponowane zostay bardzo wczenie i by moe jeszcze nie w peni jako muzyka audiowizualna, np.
pochodzca z r. 1952 Water Music for a pianist,
using also radio, whistles, water containers, deck
ofcards. Do pniejszych nale,: Music Walk,
Water Walk, Sounds of Venice, Theatre Piece
(znane w Polsce z realizacji przez zesp MW 2),
Variations V, Newport Mix czy Reunion. Audiowizualne s te niektre kompozycje Austina (np.
Accidents na fortepian, tam, lustra, akcje i projekcje), Chiarego (np. Teatrion dla aktora-pianisty)
i B. Schaeffera (m.in. Kwartet 2 + 2 i Muzyka wi-

zualna). Muzyka audiowizualna nie ma jeszcze

obowizujcej estetyki, czego, co mona by
okreli tym mianem, przypuszczalnie dlatego, e
kade dzieo wprowadza nieporwnywaln z niczym innym estetyk wasn. Pokazanie muzycznego ekstremum w zakresie wizualnoci
przyczynio si do skierowania utworw muzycznych w stron teatru a poniewa (podobnie jak w poczeniu mowy i muzyki, sowa
i dwiku) nie muzyka ma by podporzdkowana idei teatralizacji, lecz elementy teatralne powinny by traktowane muzycznie, powstawao
pojcie instrumentalnego teatru. Istnieje niewiele
kompozycji, ktre tu nale (autorzy: Kagel,
Stockhausen, B. Schaeffer, Austin, Ashley, Hiller,
Salzman, Marco). Przykadem poczenia elementw teatralnych z instrumentalnymi jest
kompozycja Kagla Sur scne, w ktrej jednak instrumentalici uzalenieni s od 3 aktorw interpretujcych tekst (sowo, gest, piew), a pewne
partie traktowane s powtrzeniowo (dziki nagraniu na tam i reprodukcji). Moliwoci teatru
instrumentalnego, nie skaonego supremacyjnym
wpywem dzisiejszego teatru, s porwnywalne
do moliwoci muzyki: s nieograniczone, a jednoczenie ograniczane bardzo jeszcze skromnymi
informacjami co do zwizkw, jakie mog zachodzi pomidzy takimi parametrami, jak dwik,
ruch, semantyczne i foniczne sowo, gest i rytm.

642. Happeningi i muzyka konceptualna

Z teatrem szerzej pojmowanym wie si
happening, ktry pojawi si pod koniec lat pidziesitych najpierw w galeriach nowojorskich
w rodowisku malarzy i rzebiarzy, ale udzia
kompozytora Cagea by w nich tak decydujcy,
e gatunek ten naley rwnie do muzyki.
Happening (czyli: zdarzenie) wykracza poza muzyczne ramy formalne i jest rodzajem nieprzewidywanej akcji, zoonej z ruchw, obrazw, zaj
i dwikw odizolowanych od sensu, zwaszcza
rozwojowego, tak istotnego dla muzyki. Z happeningiem wie si tzw. prose music, oparta na
wskazwkach w postaci jakby mikroscenariusza
(La Monte Young, B. Schaeffer, George Brecht).
Koncepcje te wykraczaj poza dotychczasowe
konwencje, ale praktykowane przez kompozytorw nale jeszcze do muzyki. Tu te naley
muzyka konceptualna, ktra nawet materiaowo
wykracza poza elementy muzyczne, Ograniczajc
si do wyobrae (Tom Johnson), akcji (Robert
Moran), gestw (Larry Austin) lub do sownego
przesania (Erie Andersen).
643. Muzyka konkretna. P. Schaeffer i studio paryskie

Poszukiwania kompozytorw poza sfer

dwikw, w zakresie szmerw, datuj si od
pierwszych lat dziesitych naszego stulecia. Ale
dopiero w r. 1948 przy uyciu wczesnej technologii nagrywania, montowania i przetwarzania
dwikw i szmerw, uzyskano pen kontrol
nad nowym materiaem muzycznym. W Paryu
Pierre Schaeffer dokonywa pierwszych prb
uzyskania muzyki przez elektroniczne przeksztacenie gotowego materiau wyjciowego (piew
ptakw, haas uliczny, rozmowa, muzyka instrumentw coneret sonore) w zakresie jego
wszystkich waciwoci (typu: barwa, gsto,
dynamika, wyrazisto itp.). Jego gwne dzieo
Symphonie pour un homme seul odznacza si
doskona realizacj, mimo pionierskich warunkw, w jakich odbywao si to przedsiwzicie.
Pierre Schaeffer (ur. 1910) ukoczy cole Polytechnique i cole des Tlcommunications de la
Radiodiffusion-Tlvision
Franaise
(R.T.F.),
otrzymujc dwa dyplomy. Majc 32 lata, zaoy
wsplnie z J. Copeau Studio dEssai. Wydelegowany przez R.T.F. za granic, Schaeffer da si
wkrtce pozna jako pisarz, autor ksiki o Ameryce (Amrique, nous tignorons). Ciekawa jest
podana przez Pierre Schaeffera definicja muzyki
konkretnej. Aby j uchwyci, naley zdaniem
Schaeffera ustali i pozna definicj muzyki
dotd tworzonej. Muzyk dotychczasow stano-

wi materia sztucznie produkowany, wyraany

w symbolice nutowej i oywiany jedynie za porednictwem wykonawcw. Taka muzyka jest
wic abstrakcyjna i staje si konkretna dopiero
przez wykonania. A zatem prawdziw muzyk
moe by jedynie muzyka konkretna, muzyka,
ktrej nie trzeba ani wykoncypowywa, ani notowa, ani wreszcie wykonywa. Muzyka konkretna Schaeffera jest syntez naturalnego materiau i technicznego sposobu realizacji. Chodzi tu
o pene wyzyskanie nie tylko gosu ludzkiego czy
dwiku instrumentalnego, ale caego dostpnego
nam tworzywa, sowem wszystkiego, co si da
nagra, zmontowa, przeksztaci i zestawi.
Z biegiem lat muzyka konkretna zbliya si do
muzyki elektronicznej, na co wpyn prosty fakt
analogicznego dziaania podobnych czy identycznych nawet metod technologicznych i urzdze. W studio Pierre Schaeffera pracowali tacy
kompozytorzy, jak Malec, Canton, Tamba, Miroglio, Boucourechliev, Mche, Ferrari czy Bayle.
644. Muzyka elektroniczna
Muzyka elektroniczna datuje si od pierwszych
lat pidziesitych (Kolonia: 1951-1953). Jako materia wykorzystuje si w niej przede wszystkim
dwiki wytwarzane przez urzdzenia elektroniczne. Utrwalone na tamie, dwiki te mog

by poddawane wielorakim przeksztaceniom.

Podstawowym materiaem w czystej muzyce
elektronicznej s tony, wielotony (harmoniczne
lub nieharmoniczne) oraz szum. Przeksztacenia
dwikw dokonywane s przez filtry elektryczne, ktre ujmujc fragmentami widmo dwiku,
przyczyniaj si do zmiany jego barwy, przez
modulatory, dziki ktrym zmienia si wewntrzna struktura danego dwiku, oraz przez
szereg urzdze wprowadzanych do studiw co
kilka lat, ktre umoliwiaj dokonywanie przeksztace natury samego wyjciowego materiau
dwikowego. Skala rodkw wraeniowych
muzyki elektronicznej jest olbrzymia i siga od
najdelikatniejszych pasm dwikowych a po
potne zway szumu. W przeciwiestwie do instrumentw nie ma tu adnej skali, wysokoci
dwikowe mog si zmienia nieznacznie, co
odpowiada takim interwaom jak czy tonu,
interwaom syszalnym nie tylko poziomo, ale
oddziaywajcym rwnie harmonicznie jak
stop rnych dokadnie okrelonych wysokoci.
Jest jasne, e taki wiat nieskoczonych (w sensie
matematycznym) moliwoci stawia przed kompozytorem nowe, waciwie zawsze nieznane mu
zadania. Tote wikszo kompozytorw stoi
z dala od tej muzyki, zadowalajc si twrczoci
w dziedzinie instrumentalnej czy wokalnej. Muzyka elektroniczna nie ma skali, nie ma stroju

rwnomiernie temperowanego; dowiadczenia

uzyskane przy komponowaniu muzyki nieelektronicznej s dla kompozytorw zupenie nieprzydatne, co wicej: wprowadzane do muzyki
elektronicznej, by moe obciayby tylko kompozytorw. W muzyce elektronicznej obowizuj
nowe kanony kompozycyjne; w pewnym sensie
z uwagi na konieczno wyznaczania wszystkich
szczegw utworu muzycznego dopiero tu
komponuje si naprawd, poniewa nie operuje
si niczym gotowym. Zarwno elementy mikroformalne, jak i makroformalne musz by przewidziane przez kompozytora, co wymaga specjalnego rodzaju talentu. Moliwoci zestawiania
z sob najrniejszych struktur potguje szereg
technik wypracowanych w studio (nagrywanie
w maych odstpach tego samego materiau,
kolaowe zestawianie wybranych struktur, regulacja procesw dynamicznych, rytmizacja przez
traktowanie tamy jako podziaki czasowej, uycie rnych szybkoci przebiegu, zastosowanie
ptli, ktrej elementy mog by przy powtrzeniach rnie profilowane, przenikanie rnych
rodzajw muzyki, efekt echa czy efekt przestrzennej lokacji dwiku, ktry moe wdrowa
z gonika do gonika w rnych ujciach tempa
i gonoci). wiat muzyki elektronicznej jest odrbny, ale w cigu blisko 30 lat zosta przez suchaczy przyswojony. Jej wpyw i wpyw zwi-

zanych z ni dowiadcze kompozytorskich na

muzyk nieelektroniczn jest ogromny.
645. Studia eksperymentalne
Muzyka elektroniczna (podobnie jak muzyka
konkretna) nie jest jeszcze uprawiana w caym
wiecie. Jak dotychczas, studia muzyki elektronicznej s nieliczne. Najwaniejsze z nich to: Studio fr Elektronische Musik w Kolonii, Studio di
Fonologia Musicale w Mediolanie, Studio di Fonologia Musicale II we Florencji, Studio Muzyki
Elektronicznej w Tokio, studio w Belgradzie, Studio Eksperymentalne w Warszawie, Columbia-Princeton Musie Center w Nowym Jorku,
dalsze w Utrechcie, w Brukseli (obecnie przy
uniwersytecie w Lige), w Hilversum, w Londynie (BBC Radiophonie Workshop), w Urbanie,
Toronto, Monachium (dwa studia), w Eindhoven
oraz w Paryu przy Groupe des Recherches Musicales oraz nowe Studio Apsome; wielkie znaczenie dla rozwoju muzyki maj studia prywatne
lub suce stosunkowo zamknitym grupom
kompozytorw, np. studio SFM we Florencji,
studio w Gandawie czy studio Petera Zinovieffa
w Londynie. Kade studio wyglda inaczej, bowiem ambicj ich zaoycieli byy rne zastosowania kompozycyjne sprztu. Dla przykadu
studio belgradzkie wyposaone jest w specjalnie

skonstruowan w Londynie aparatur umoliwiajc komponowanie bardziej ni dotd bezporednie (dziki moliwoci sterowania wieloma
parametrami niezalenie od siebie), a jednoczenie pozwalajc na zatrzymywanie si w dowolnym punkcie komponowania oraz na kontrol
rnych jego warstw bez naruszania caoci (dziki tzw. sekwenserowi dysponujcemu 256 zdarzeniami w trzech zakresach; ilo informacji: 10
000). Aparatura ta (nazwa SYNTHI 100) wymaga, by partytura, plan dysponowania materiaem,
kontrola przebiegu zdarze czy dyspozycja stereofoniczna oddalay si od praktyk znanych
w studiach elektronicznych w stron dziaania
nowego zupenie, bo pzautomatyzowanego
typu. Muzyka tworzona na syntezatorach (ang.
synthesizer) moe kompozytorw prowadzi do
najrniejszych rezultatw, a rozwj tego typu
aparatw pozwala na przypuszczenie, e powstanie wielka ilo kompozycji elektronicznych wykraczajcych poza dotychczasowe w tym zakresie
konwencje. Do najciekawszych utworw skomponowanych za pomoc syntezatorw nale,
utwory Tristrama Ogilvie Caryego, Paula Pignona i Viadana Radovanovicia.
646. Stereofonia: syszenie panoramiczne
Stereofonia zbliya suchaczy muzyki z tamy

niemal do ideau. Oto zamiast suchania z jednego rda, ktrym jest monofoniczny gonik,
odbiorca ma do czynienia ze wspania iluzj
syszenia naturalnego, z odpowiedni lokacj
przestrzenn instrumentw i gosw. Przekaz
elektroakustyczny operujcy dwoma (lub wicej)
kanaami umoliwia wyjtkow plastyczno
i wyrazisto wrae dwikowych, ktre zmasowane w nagraniu monofonicznym deformoway
nie tylko przestrzenny stan rzeczy w nagranej
muzyce, ale i wraenia odnoszce si do poszczeglnych zjawisk dwikowych. Pierwsze prby
stereofoniczne sigaj roku 1881, o syszeniu
przestrzennym, panoramicznym mylano wic od
dawna. Pyty i radiowe nagrania stereofoniczne
datuj si w przyblieniu od r. 1960. Pierwsze
utwory muzyki konkretnej i elektronicznej byy
realizowane jeszcze monofonicznie, kilka z nich
doczekao si wersji stereofonicznej. W ostatnich
latach wprowadzono tzw. kwadrofoni: dwiki
nagrywa si, przekazuje i odtwarza czterokanaowo.
647. Moog i syntezator
Syntezatory s pierwszymi aparatami muzyki
elektronicznej skonstruowanymi wycznie do
wytwarzania dwikw elektronicznych. Mog
one wytwarza tony i dwiki, a take szmery

rnego rodzaju, mog te konstruowa procesy

muzyczne i transformowa je gwnie dziki
wielofunkcjonalnej automatyzacji. W istocie rzeczy jest to zreszt pautomatyzacja. Jej pocztki
sigaj roku 1955: amerykaska firma RCA zaprezentowaa wtedy tzw. Electronic Music Synthesizer; urzdzenie to pracowao na uniwersytecie
Columbia-Princeton, ale z dzisiejszymi syntezatorami czya je tylko wsplna nazwa. Waciwym
prekursorem dzisiejszych syntezatorw jest tzw.
syntezator Mooga, nazwany tak od nazwiska
swojego konstruktora, Amerykanina Roberta A.
Mooga (1934-2005), ktry w r. 1964 pierwszy
wprowadzi czci syntezatora ze sterowanym
napiciem. Dziao si to w okresie, kiedy tego
typu urzdzenia traktowane byy raczej jako idee
czy pomysy, ale fakt prekursorstwa Mooga
sprawi, e przez pewien czas identyfikowano
wszystkie syntezatory z jego nazwiskiem. Po jakim czasie pojawiy si syntezatory w Niemczech, Anglii i w Jugosawii, tworzc w ten sposb do szerok baz eksperymentaln dla
kompozytorw. Dla syntezatorw charakterystyczne jest urzdzenie umoliwiajce sterowanie napiciem (w jzyku angielskim: voltage cotltrol). W urzdzeniu tym zmian dokonuje si nie
manualnie, lecz elektrycznie. Napicia sterowane
s w rnych frekwencjach; za pomoc oscylatorw umoliwiajcych rne formy przebiegu

mona nadawa im odrbne charakterystyki.

Moliwe jest wzajemne oddziaywanie napicia
i czstotliwoci, dziki czemu dziaanie w tym
zakresie jest bardziej ni dotd bezporednie.
Najistotniejszym przymiotem tego urzdzenia jest
moliwo uzyskiwania bogatych charakterystyk,
ktrych zmienno jest tak przypieszona, e ucho
ludzkie nie jest w stanie za ni pody. Przemieszanie rnych napi i wczenie do procesu
twrczego wielu parametrw, w rnym stopniu
od siebie zalenych, tworzy w sumie zoony
materia, atrakcyjny ju przez to, e nie jest on
osigalny na innej drodze. Warto tu doda, e
proces muzyczny moe by w tym wypadku programowany, i to w skali od rozmylnie zaplanowanych przebiegw do przebiegw niebezporednich, co do ktrych kompozytor moe zachowa znaczny dystans. W tej ostatniej sytuacji
kompozytor nie produkuje ani te nie kontroluje
sam dwiku, lecz wytwarza niesyszalne (nierozpoznawalne) krzywe napicia, ktrych dziaanie na dowolnie wybrane parametry muzyczne
ju jest rezultatem. W stosunku do klasycznych
studiw elektronicznych syntezatory wymagaj
minimalnej przestrzeni, co nie jest bez znaczenia
dla elektronicznego dziaania na ywo (tzw. live
electronic music).
648. Live electronic music

Muzyka elektroniczna odbiega od praktyki

muzycznej, a sposb jej komponowania niczym
nie przypomina realizacji odtwrczych, jakie
znamy pod nazw wykonawstwa. Trzeba byo
dopiero pewnych udoskonale technicznych,
ktre by pozwoliy na wykonywanie muzyki
elektronicznej na ywo. Live electronic music
oznacza wic prezentacj materiau elektronicznego na wzr instrumentalny, zreszt przy udziale
instrumentw; barwa i akustyczna charakterystyka instrumentw nie dochodzi do gosu, poniewa kompozytorw interesuj wanie jej
elektroniczne przeksztacenia. Za utwr odpowiadajcy definicji live electronic mona uzna
Cagea Cartridge Music, szczeglnie w wersjach,
ktre powstay w latach siedemdziesitych. Cartridge Music for amplified smali sounds; for any
number of players and loudspeakers bo jest
peniejszy tytu utworu, pozwala na tak szerokie
rozumienie tekstu, e trudno ten utwr w peni
zidentyfikowa z potencjalnymi wykonaniami,
wobec czego punkt cikoci przesuwa si tu na
technologi, co dla live electronic jest najbardziej
znamienne. Z live electronic kontaktuje si w
swojej warstwie technologicznej szereg modszych kompozytorw (Kotik, Halffter, Braun).
Warto podkreli, e spora cz dziaalnoci wykonawczej Karlheinza Stockhausena opiera si na

zasadzie live electronic: od r. 1964 Stockhausen

prowadzi specjaln grup wykonawcw w tym
zakresie. W czasie Wystawy wiatowej w Osace
w 1970 r. przez 183 dni po 5 i p godziny dziennie
odbyway si wykonania live jego muzyki przy
udziale a 20 solistw z 5 krajw dla blisko miliona suchaczy w kulistym audytorium pawilonu
niemieckiego. Zasada oglna live electronic music
polega na tym, e dwiki instrumentalne, wokalne i szmery s przekazywane albo bezporednio przez tam elektronicznie przetwarzan, albo
te przez aparatur typu syntezatorw, modulatorw i generatorw sterowanych napiciem.
W tym drugim przypadku nastpuje bezporednie przetwarzanie wszystkich dwikw bez
montau na tam. W nowszych kompozycjach
Cagea, Kagla czy Stockhausena ten tryb postpowania zajmuje sporo miejsca. O samym rezultacie dwikowym live electronic decyduje jako
sprztu, sposb komutowania jego poszczeglnych ukadw i wreszcie metoda prezentacji materiau po gonikach. Ten sam utwr moe by
prezentowany w sposb rny, dziki czemu samo dzieo zyskuje na swojej ywotnoci.
649. Muzyka komputerowa
Oto ostatnie sowo nowej muzyki: bodaj adna
z innowacji w muzyce wspczesnej nie wywo-

aa takiego szoku i takiej wrzawy jak muzyka

komputerowa (computer music). Komponuje si
j za pomoc elektronicznych urzdze zwanych
komputerami. Jest to moliwe dlatego, e podstawowe reguy zestawiania dwikw mona
sobie wyobrazi jako rodzaj programu, w ramach ktrego moliwe s rne rozstrzygnicia,
w swojej naturze podobne do rozstrzygni
twrczych. Taki wyjciowy program definiuje
w pewien szczeglny sposb materia i moliwoci jego powiza, pozostawiajc swobod
w ich prezentacji co do kolejnoci oraz co do
konsekwencji powiza w ten sposb utworzonych. Swoboda siga tu daleko, a po przypadek.
Istniej dwa zasadnicze sposoby komponowania
za pomoc komputerw: pierwszy dotyczy wyboru w zakresie elementw, drugi kolejnoci poszczeglnych procesw. Z dzie najambitniejszych,
skomponowanych za pomoc komputerw, naley wymieni: Computer Cantata Hillera i Bakera (1963), Illiac Suite na kwartet smyczkowy Hillera i Isaacsona (1957), Musique Algorithmique
Barbauda i Blancharda, ST/10-1080262 Xemkisa
(1962), Ape Austina (1969), Divertimento for Digital Computer (1968) i HPSCHD Cagea (1969).
Pierwsze prby muzyki komputerowej przypadaj na rok 1956, co nie byo bez znaczenia dla
stylu tej muzyki, przez lata zachowujcej charakter serialno-prekompozycyjny, bardzo zreszt

odpowiadajcy wymogom komputerw i zasadzie programowania. Nie znaczy to wszake, e

muzyka komputerowa musi si bezwzgldnie
wiza ze stylem muzyki serialnej. W najnowszych utworach komputerowych dostrzega si
prby nowej estetyki. Jest pewne, e komputery
mog nie tylko odtwarza ustalone przy innych
okazjach modele kompozycyjne, ale i tworzy
nowe modele estetyczne. Olbrzymia atrakcyjno
komputerw polega na wyjciu poza ograniczone
moliwoci instrumentalistw i wokalistw.
Komputery mog produkowa wiksz rnorodno dwikw, sowem: muzyk o wiele
trudniejsz od tej, ktr znamy.
650. Magia nieokrelonoci
W nowej muzyce wielk rol przypisuje si
przypadkowi. Nie ma go w cile zaplanowanych
utworach, takich jak Weberna Wariacje orkiestrowe, Babbitta Composition na 4 instrumenty
(1948) czy w Strukturach Bouleza. Ale wanie
tene Boulez decyduje si na mia innowacj
wprowadzenia elementu przypadku i nieprzewidywalnoci do muzyki. Istniej dwa zasadnicze
typy muzyki z udziaem czynnika przypadku.
Muzyka, ktrej forma jest ustalona, a ktrej materia moe ulega wymianie (dziki np. zapisowi
w wartociach nieokrelonych), i muzyka ustalo-

na w szczegach, lecz formalnie dajca si dowolnie (lub do dowolnie jak w III Sonacie
fortepianowej Bouleza) przetasowa, wskutek
czego powstanie tyle wariantw, ile jest moliwoci (tzn. bardzo wielka ilo). Aleatoryzm stanowi wic jaskrawi negatywn(ale artystycznie
konstruktywn) odpowied na totaln organizacj materiau dwikowego, na serializm absolutny. Z aleatoryzmem wie si nieokrelono,
ktr do muzyki wprowadzi John Cage ok. r.
1957. Prekursorw nieokrelonoci formy i procedur swobodnych wspczeni kompozytorzy
znajduj w Ivesie i Cowellu. Zasad naczeln
zwolennikw nieokrelonoci w muzyce jest
uznanie kadego dwiku i kadej konstelacji
dwikw za obiekt rwnie dobry jak obiekt
wybrany. Nieokrelono suy zatem przede
wszystkim negacji wytartych kanonw estetycznych.
651. Formy otwarte
W nowej muzyce wprowadzono wiele innowacji, ale za najwiksze dokonanie uwaa si
do powszechnie odkrycie formy otwartej.
W nowej muzyce forma w sensie tradycyjnym
wygasa najpierw jako gatunek, pniej jako
budowa, konstrukcja utworu, a wreszcie jako
problem w ogle. Istnieje jeszcze inna posta ro-

zumienia muzyki: muzyka jako dynamika, jako

przejaw siy, energii zawartej w materiale muzycznym. Ani forma, ani energia nie mog sprawi, bymy mieli zredukowa bogat skal moliwoci, rodkw i odczuwa waciwych muzyce
do jednej wyjciowej zasady po to tylko, aby
teorii estetycznej stao si zado. Sztuka nie poda tak bardzo systemu, jakiego jednego wytumaczenia, jakiego jednego rda. Sztuka
muzyczna opiera si na prawach autonomicznych,
ktre mog si rozrasta jakby nieskoczenie
i ktre bynajmniej nie musz si odnosi do innych, wczeniejszych rodzajw muzyki. Zakres
kompozycji wspczesnej czsto rozszerza si
z artystycznego na badawczy. Kade rewolucjonizujce sztuk dzieo suy nie tylko odbiorcy,
lecz rwnie poznaniu nowej muzyki, jej tajemnic. Istniej cae gatunki utworw, ktre temu
celowi su, nie przestajc by dzieami sztuki.
Do takich gatunkw nale mobile i formy
otwarte. Jeli w mobilach moemy obserwowa
tendencj do wyzyskania wieloksztatnoci jakiego jednego modelu wyjciowego, to w formach otwartych ju sam materia wyjciowy jest
jakby programem wielopostaciowoci muzyki.
Operujc czynnikiem nieokrelonoci, kompozytor pozostawia w muzyce wiele do dyspozycji
samego wykonawcy. Pierwszym i najwaniejszym elementem dyspozycyjnym jest tu czas

trwania kompozycji; kiedy forma jest nieokrelona, niezamknita (otwarta) i nie posiada wyznaczonego pocztku i koca, czas trwania dziea
jest zmienny, uzaleniony od wykonawcy. W zasadzie swobodne moe by wszystko: kolejno
wycinkw muzyki (Klavierstck XI Stockhausena), wymienno wycinkw i poszczeglnych
elementw materiaowych (III Sonata fortepianowa Bouleza), sposb nawarstwiania granych
wycinkw muzyki z ju nagranymi (Interpolation
Haubenstocka-Ramatiego) czy wreszcie nawet
zasb rodkw stanowicych ekwiwalent nutowych symboli czy grafiki (Brown, Cage, Moran,
Kagel, B. Schaeffer). Kompozytorw fascynuje tu
szereg rezultatw nieosigalnych na innej drodze,
przy uyciu gotowego wyobraenia dwikowego
w jednej, zamknitej postaci. Do nich naley
przede wszystkim nieskoczona ilo upostaciowa tego samego dziea, niemoliwo wyczerpania i poznania wszystkich wariantw. Inny
rezultat form otwartych: niezaleno dziea od
kompozytora; jeli bowiem wykonawca moe
w tym stopniu ingerowa w sprawy uksztatowania kompozycji, to jej autor osiga wobec swej
muzyki olbrzymi dystans, porwnywalny jedynie
z dystansem historycznym. Dystans ten jest
kompozytorowi potrzebny do oderwania od takich ograniczajcych uzalenie, jak styl czy ekspresja. Kompozytor usiuje za pomoc nowych

rodkw i metod kompozycyjnych nowe moliwoci muzyki, z ktrych cz na pewno przewysza nawet najlepiej wysyszan, wyobraaln
muzyk. Formy otwarte pojawiy si okoo 1957 r.
jako rezultat swoistej reakcji na automatyzm
muzyki serialnej. Serialna muzyka wytworzya
sytuacj jednoczesnego uatwienia i utrudnienia.
Uatwieniem bya dyspozycja materiaowa,
utrudnieniem niemono wyjcia poza raz
obrane schematy strukturalne. Formy otwarte
umoliwiaj wzajemn korespondencj pomidzy
dyscyplin a swobod, rwnowag pomidzy
elementami staymi a ruchomymi, pomidzy
materiaem ustalonym i przewidzianym a konstelacjami nieustalonymi i nieprzewidzianymi.
G wnymi przedstawicielami tego kierunku
kompozytorskiego s Pierre Boulez, John Cage,
Earle Brown (25 Pages), Karlheinz Stockhausen
(Klavierstck XI) oraz Lukas Foss (Elytres). Boulez
przypomina, e pierwszym impulsem do zajmowania si zagadnieniem otwartych form byy
artystyczne koncepcje Joycea i Mallarmego. Kilka
zda naley tu jeszcze powici kolaowi. Kola
(fr. collage) w plastyce pojawia si w momencie
niezaplanowanego, przypadkowego zestawienia
rnych elementw. Najczciej celem jest tu nie
rezultat artystyczny, lecz szok wywoany przez
ow nieprzewidzian Kola muzyczny jest metod i obejmowa moe materia najrniejszy -od

cile zapisanego materiau o wyrazistym i sprecyzowanym charakterze a po materia niemuzyczny (np. Imaginary Landscape Johna Cagea
Krajobraz fantazji w ktrej to kompozycji instrumentami s aparaty radiowe w liczbie 12;
wczane i wyczane, daj absolutnie nieprzewidzian sumaryczn warto symultatywn,
dziwn heterofoni programw). Tego typu technik okrela si te jako fonomontae.
652. Nowa notacja muzyczna
Muzyka wymaga poredniczcego zapisu. Notacja suy nie tylko porozumieniu midzy kompozytorem a wykonawc, ale i utrwaleniu idei
kompozytora. Ale notacja nie zawsze jest w muzyce konieczna. Istnieje przecie w naszych czasach zapis pytowy czy magnetyczny; istnieje te
muzyka, ktr nie wymaga notacji w postaci zapisu nutowego, co wicej taka notacja zawaaby jej krg do tekstu na tyle dokadnego, e
o jakiejkolwiek improwizacji nie byoby mowy.
W notacji muzycy posuguj si od lat znakami
graficznymi, ktre ustalaj wysokoci dwikowe,
wartoci czasowe i inne syszalne w realizacji
wyznaczniki muzyczne. W nowszej muzyce ju od
do dawna zaznaczya si tendencja do rozszerzenia tego zapisu. Dodekafonia wytworzya
w wykonawstwie sytuacj wprost wyjtkow,

odtwrca niemal z reguy gra z nut, a wic czyta.

Ten stan rzeczy skoni kompozytorw do jeszcze
dalszych komplikacji zapisu, do jeszcze dalszego
rozwinicia wspczesnej notacji muzycznej.
Trzeba stwierdzi, e rozwinity dzi zapis muzyczny nie jest absolutnie najlepszy, ze nie jest
nawet dobry, wystarczy tylko przypomnie zasadnicz nieprzystawalno pomidzy czasem
w muzyce a przestrzeni w notacji. Istnieje zaleno midzy stylem muzyki a jej notacj. Styl
postekspresjonistyczny np. stosuje mniej komplikacji nutowych, wicej okrele sownych,
natomiast bardziej zoony styl punktualistyczny
posuguje si stosunkowo ma lub bardzo ma
skal okrele, wyraajc wszystko rodkami nutowymi (komplikacje rejestrowe, rytmiczne, artykulacyjne, dynamiczne itd.). Niejednokrotnie
sama idea kompozycyjna decyduje o koniecznoci
zastosowania obok tradycyjnej notacji zapisu
nowego. Podstawow zasad jest maksymalna
przejrzysto notacji, ktra powinna wykazywa
szereg cech zasadniczych, jak ekonomiczno,
wyrazisto i prostota. Wspczesna notacja muzyczna jest rezultatem rozwoju samej muzyki.
Dzisiejsza opisowo i wielopitrowo znakw
i symboli notacyjnych oddaje z jednej strony
bardzo dokadnie intencje kompozytora, z drugiej
strony natomiast stanowi wyrany dowd kryzysu samej notacji, w ktrej wicej jest nie-

wspczesnych elementw ni adekwatnych,

wspczesnych. Idealn notacj graficzn spotykamy po raz pierwszy w muzyce elektronicznej,
w ktrej zarwno zajcia, jak i proporcje zanotowane s z absolutn cisoci, pozwalajc
w skrajnych przypadkach nawet na odtworzenie
po latach danej muzyki.
653. Grafika muzyczna
Muzyka graficzna nie jest muzyk przewidzian w szczegach; jest to muzyka otwarta, muzyka sugerowana tylko, muzyka zarysowana
w caoci, w drobnych szczegach swobodna.
Jej rozwj idzie w dwu kierunkach: w kierunku
ekwiwalencji i aleatoryzmu. Grafika ekwiwaletna
bierze si z idei kompozycyjnej, wedug ktrej
pomidzy poszczeglnymi elementami (czy parametrami) zachodzi lub moe zachodzi wymienno; pozostawia wic wykonawcy swobod
dysponowania, ktrym parametrom przypisze on
wiksz wano, od ktrych parametrw wyjdzie. Grafika ekwiwalentna stosowana jest od
do dawna przez Cagea, ktry wychodzi z zaoenia, e w muzyce naprawd wana jest nie
materia, lecz idea. Grafika aleatoryczna jest bardziej sugestywna co do formy, mniej co do
szczegw; naczeln zasad jest tu ramowo
przewidziany ukad elementw. W obu techni-

kach momentem wyjciowym jest rysunek. Sugestie pynce z rysunku mog by rne, przy
tym dziaa tu zasada nastpujca: im bogatszy
jest obraz graficzny danej muzyki, tym wicej
sugestii moe on wytworzy, im prostszy jest obraz tym silniej musi dziaa zasada ekwiwalencji, wieloznacznego traktowania elementw graficznych. Obok grafiki ekwiwalentnej i aleatorycznej powsta w ostatnich kilkunastu latach
kierunek, ktry mona by okreli mianem grafiki
akcyjnej. Muzyka jest tu zaplanowan akcj, grafika za planem akcji. Nowa grafika ma w tym
wypadku sens tym wikszy, im bardziej w gr
wchodzi akcja metamuzyczna, tj. taka, w ktrej
elementami muzycznymi s nie tylko dwiki, ale
i gesty, ruchy, materia fonetyczny czy tekst.
654. Mikrotonowo
Odrbny kierunek poszukiwa przyjli kompozytorzy, ktrzy za cel swj upatrzyli podzia
materiau dwikowego na czstki mniejsze ni
pton. Skale mikrotonowe znane s w muzyce
pozaeuropejskiej, w muzyce europejskiej podzia
oktawy na 12 rwnoprawnych dwikw by
procesem trwajcym kilka wiekw. Materia
muzyczny skada si przez dugie lata z caych
tonw i ptonw. Dodekafonia wytworzya
now sytuacj: wszystkie 12 dwikw w okta-

wie, inaczej mwic wszystkie ptonowe

stopnie skali stay si jednakowo wane. Niemniej jednak nadal obowizywa podzia skali na
nie wicej ni 12 czci. Dopiero mikrotonowo
umoliwia podzia skali na 24, 36 czy nawet
wicej tonw. Ten podzia jest oczywicie sztuczny, ale samo zainteresowanie mikrotonowoci
jest tak naturalne, jak naturalna jest wszelka inwencja w zakresie ukadu tworzywa muzycznego.
Mikrotonowe prby tonalnej dyspozycji materiaowej maj wasn, dug histori, sigajc a
po poow XVI w. (podzia caego tonu na 5 czci
Nicola Vicentino). Pod koniec ubiegego stulecia, a dosownie w ostatnim jego dziesicioleciu
napotykamy wyranie skrystalizowane tendencje
poszukiwawcze w tym kierunku (prby K. A. Eitza, Ch. Ivesa oraz jego ojca, ktry rwnie lubi
eksperymentowa w zakresie drobnych odcieni
interwaowych, patent na fortepian wiertonowy G. A. Behrensa-Senegaldena, tzw. sonido 13
Julina Carrillo, ktry przez dugie lata by propagatorem i autorem muzyki ,
i -tonowej,
Kwartet smyczkowy J. H. Fouldsa). Wszystkie te
prby miay na celu albo czysto ilociowe wzbogacenie materiau dwikowego, albo wyjcia
poza melodyczno-harmoniczne konwencje, mona
bowiem materia wiertonowy traktowa dwojako: jako uzupenienie materiau 12 dwikw
chromatycznych lub jako penoprawny materia

24 dwikw. Metoda traktowania wiertonw

i mikrotonw w ogle jako dopenienia podstawowego materiau jest znacznie wczeniejsza
od wspomnianej drugiej metody, bo ju w redniowieczu niektre melizmaty zatrcay o intonacje
-tonowe (podobne rodki intonacyjne
znane s rwnie muzyce ludowej, na co zwracali
uwag m.in. Manuel de Falla czy Bela Bartk,
oraz muzyce orientalnej przykadem: drobnointerwaowe struktury w skalach egzotycznych).
Jako system technika wiertonowa pojawia si
dopiero w twrczoci Aloisa Hby, natomiast
pierwszy fortepian wiertonowy zaprezentowano w Moskwie ju w r. 1864, za pierwsz kompozycj wiertonow s Utwory koncertowe na
wiolonczel i fortepian Richarda H. Steina z r.
1906.
655. Muzykologia jako nauka
Muzykologia jest nauk mod. Teori i histori muzyki uprawiano od dawna, czynili to ju
i Grecy, i Chiczycy czy Arabowie, wakie dokonania w zakresie muzykologii byway czsto
dzieem archeologw, filologw, lekarzy czy teologw, ale muzykologia jako nauka, jako dyscyplina autonomiczna, pojawia si dopiero w XIX
wieku. Zaczto bada przeszo (i teraniejszo)
stosujc metod wieloaspektowego ujmowania

muzyki, a wic nie tylko z punktu widzenia historii czy teorii, ale i akustyki, psychologii i socjologii. Poczy ukazywa si pisma naukowe
i co najcenniejsze wydania (wraz z komentarzami) zabytkw muzyki dawnej. Muzykologia
dzisiejsza obejmuje kilkadziesit dyscyplin szczegowych, wrd ktrych znajduj si takie jak
nauka notacji, ikonografia muzyczna, akustyka
przestrzenna, psychologia twrczoci kompozytorskiej czy etnologia muzyczna. Jako dyscyplina uniwersytecka muzykologia pojawia si
(najpierw w Austrii i w Niemczech) pod koniec
XIX wieku, a w Polsce przed I wojn wiatow.
Pierwszym profesorem muzykologii w Polsce by
Zdzisaw Jachimecki (1882-1953), a obok niego
Adolf Chybiski (1880-1952). Wychowali oni zastp uczniw. Do najwybitniejszych muzykologw nale: Jzef Reiss (1879-1956), Stefania obaczewska
(1888-1963),
Hieronim
Feicht
(1894-1967), Jzef Chomiski (1906-1994) i Zofia
Lissa (1908-1980).
656. Adorno i filozofia nowej muzyki
Filozof, socjolog i kompozytor Theodor Wiesengrund Adorno (1903-1969) studiowa nauki
humanistyczne we Frankfurcie nad Menem oraz
kompozycj u A. Berga w Wiedniu. Dziaa przez
kilka lat jako krytyk muzyczny. W r. 1933 wye-

migrowa do Stanw Zjednoczonych (gdzie sta

si konsultantem w sprawach muzycznych Tomasza Manna w czasie powstawania powieci Doktor Faustus). W r. 1949 powrci do Niemiec, tu
we Frankfurcie dziaa jako profesor socjologii
i pisarz muzyczny. Jest autorem ksiki Philosophie der neuen Musik (Filozofia nowej muzyki), w ktrej na przykadzie twrczoci Schnberga i Strawiskiego opowiada si za atonalnoci
i przeciw historycznym stylizacjom autora wita
wiosny. Komponowa niewiele (m.in. pieni na
gos i fortepian, 6 krtkich utworw na orkiestr),
jego gwne zasugi le w socjologicznym i filozoficznym wyjanianiu problemw muzyki.
657. Leksykograf Slonimsky
Interesujc postaci w muzyce XX wieku
okaza si amerykaski leksykograf muzyczny
rosyjskiego pochodzenia Nicolas Slonimsky
(1894-1995), bliski krewny naszego wybitnego
poety i pisarza Antoniego Sonimskiego. Slonimsky studiowa w konserwatorium petersburskim,
w r. 1923 przenis si do Stanw Zjednoczonych,
by przez jaki czas sekretarzem Sergiusza Kusewickiego w Bostonie, tu te zorganizowa orkiestr kameraln. Jako dyrygent wprowadza
awangardowe dziea kompozytorw amerykaskich. Komponowa niewiele, lecz z reguy

eksperymentalnie. Wyda kilka prac leksykalnych

rnego typu. Z jego ksiek spor popularno
zdoby leksykon inwektyw muzycznych, przegld
druzgoccych krytyk dzie najwybitniejszych
twrcw, dowd na omylno krytyki i niewystarczalno jej przemijajcych kryteriw (Lexicon
of Musical Invective. Critical Assaultson Composers Since Beethovens Time, 1953; inne waniejsze prace: Music-Since 1900, 1971; Bakers Biographical Dictionary of Musicians, 1978). Z utworw Slonimskyego na uwag zasuguj: Fragment from Orestes (wg Eurypidesa) na orkiestr
(w wiertonach) oraz utwr orkiestrowy My Foy
Balloon, w ktrym przy kocowym sforzando
pka 100 balonw.
658. System Schillingera
Teoria muzyki, tworzona przez kompozytorw,
odgrywa w XX wieku wielk rol. Zawoanym
teoretykiem by kompozytor pochodzcy z Ukrainy, ale dziaajcy w Stanach Zjednoczonych
Joseph Schillinger (1895-1943), umys nieprawdopodobnie twrczy, systematyczny. Schillinger
studiowa w Petersburgu, wiatach 1918-1922 uczy
w Charkowie, pniej w Leningradzie. W r. 1928
osiad w Nowym Jorku, gdzie przez dugi czas
uczy w tamtejszych uczelniach muzyki, matematyki i historii sztuki. By twrc wasnego

systemu kompozycji opartej na zasadach matematycznych. Po jego mierci Lyle Dowling i Arnold Shaw wydali w r. 1941 zbir lekcji kompozycji pt. The Schillinger System of Musical Compositum. Schillinger napisa bardzo niewiele utworw symfonicznych i kameralnych (m.in. Sonata
skrzypcowa oraz Airphonic Suite na tzw. eterofon
i orkiestr, 1929). Wielk warto ma jego praca
The Mathematical Basis of the Arts.
659. Muzyka i matematyka: Barbaud i Xenakis
Muzyka i jej wszystkie strukturalne waciwoci daj si idealnie zracjonalizowa. Wspczesne
periodyki muzyczne (Die Reihe, Journal of
Music Theory, a zwaszcza Perspectives of New
Music) roj si od metodycznie uoonych tabel.
Analizy upodobniaj si do prac z zakresu matematyki. W muzyce stosuje si zreszt metody
matematyczne, takie jak system numeryczny,
teoria grup, teoria prawdopodobiestwa i teoria
informacji. Specjalny rodzaj idei kompozycyjnej
i mylenia muzycznego wprowadza muzyka algorytmiczna. Jej twrc jest Pierre Barbaud,
kompozytor i matematyk w jednej osobie, autor
kilku prac na ten temat, wydanych w kocu lat
szedziesitych. Inspiracja jest tu zastpowana
kalkulacj, ale rezultaty tej muzyki wykraczaj
daleko poza spekulacje matematyczne, podobnie

jak w przypadku idei stochastycznych Xenakisa.

W swoich komputerowych dzieach Amerykanin
Lejaren Hiller (1924-1994) stosuje ten typ operacji
jako podstawowy (np. w Algorithms I-II, 1969).
Wrd twrcw wspczesnych stosujcych metody matematyczne w muzyce na osobne omwienie zasuy sobie Yannis Xenakis, ktry
skomponowa dug seri utworw opartych na
zaoeniach matematycznych, a cilej na rachunku prawdopodobiestwa. Analogicznie do
Bouleza czy Stockhausena Xenakis jest te autorem dzie ujtych swobodnie, co jest jeszcze jednym dowodem, e matematyka i swoboda spotykaj si niekiedy. Wane znaczenie dla rozwoju
nowej muzyki maj rwnie jego kompozycje
elektroniczne. Od Xenakisa datuje si zainteresowanie kompozytorw dla nowej faktury orkiestrowej, traktowanej blokowo, grupowo i rozmylnie chaotycznie. Yannis Xenakis (1922-2001),
Grek zamieszkay od lat w Paryu, z zawodu architekt, pocztkowo studiowa w Grecji u Aristote
Koundourofa, pniej (1947) przenis si do Parya, gdzie ksztaci si pod kierunkiem Honeggera, Milhauda i Messiaena. Jest autorem szeregu prac teoretycznych (m.in. Musiques formelles, 1963). W latach 1947-1959 by wsppracownikiem Le Corbusiera, w r. 1958 konstruuje samodzielnie awangardowy pawilon Philipsa na wystawie wiatowej w Brukseli. W jego muzyce ze-

szy si dwie tendencje tyle oryginalne, co muzycznie heterogeniczne: matematyzacja konstrukcji muzycznej oraz upodobanie do dwiku o stale
zmiennej wysokoci, do tak zwanych glissand
(typowy przykad: Mtastaseis na 61 instrumentw, 1954). Eksperymentatorski charakter dzie
Xenakisa jest wyrany, kompozytor okrela now
muzyk jako stochastyczn i uwaa t cech za
najwaniejsz (termin ten wprowadzi w XVIII
wieku szwajcarski matematyk Jacques Bernoulli).
Dla Xenakisa stochastyczno oznacza niezdeterminowanie uj w szczegach przy przewidzianej
formie caoci. Niektre utwory zawierjjeszcze
inne problemy, w tym rwnie tak blisk architektowi problematyk przestrzenn. Terrtektorh
na wielk orkiestr symfoniczn jest utworem dla
88 muzykw rozproszonych na sali koncertowej
i przemieszanych z publicznoci. Nowsze kompozycje to m.in.: Oresteia na chr mieszany i orkiestr kameraln, Nomos alpha na wiolonczel
solo, Polytope na zesp instrumentalny, Nuits na
chr mieszany, utwr symfoniczny Nomos gamma, balet na orkiestr Kraanerg (1969, z uyciem
tamy magnetofonowej) oraz Aurora na smyczki
(1971), Erikhton na fortepian i orkiestr (1974)
i Jonhaies na orkiestr (1977).
660. Muzyka najmodszych

Kade nowe pokolenie wydaje co najmniej

kilkunastu wybitnych twrcw; ustali to mona
ex post, ale trudniej jest oceni w czasie, kiedy
mode pokolenie dopiero si pojawia. Oczywicie,
w naszych czasach jest to znacznie atwiejsze ni
dawniej, przede wszystkim dziki uatwionym
kontaktom z muzyk (nagrania, festiwale itd.).
Nowe pokolenie pojawia si w przyblieniu co 30
lat a zatem: pokolenie po Boulezie i Stockhausenie ma dzi dopiero lat kilkanacie i jest oczywicie nie znane. Znamy natomiast szereg nazwisk modych twrcw, niezwykle utalentowanych, urodzonych w latach trzydziestych i czterdziestych. Na do dugiej licie mieszcz si
w kolejnoci alfabetycznej nastpujcy twrcy:
Austriak Klaus Ager, Francuz Gilbert Amy, Holender Louis Andriessen, Kubaczyk Sergio-Fernandez Barroso, Anglik David Bedford,
Niemiec Jrgen Beurle, Polki Joanna Bruzdowicz
(zamieszkaa w Belgii) i Barbara Buczkwna, Anglik Cornelius Cardew, Amerykanin David Cope,
Anglik Peter Maxwell Davies, Chorwat Dubravko
Detoni, Amerykanin William Duckworth, Wgier
Amerykanin Dennis Eberhard, Amerykanin polskiego pochodzenia Stefan Ehrenkreutz, Niemiec
Johannes G. Fritsch, Amerykanin Philip Glass,
Szwajcar Heinz Holliger, Rumun Alexandra Hrisanide, Japoczycy Toshi Ichiyanagi i Shinichiro
Ikebe, Szwajcar Thomas Kessler, Polak Krzysztof

Knittel, Francuz Ren Koering, Sowak Ladislv

Kupkovi, zamieszkay w Belgii Polak Piotr Lachert, Amerykanin Paul Lansky, Niemiec Thomas
Lauck, Amerykanin Daniel Lentz, Anglik Jeffrey
Lewis, Niemiec Norbert Linke, Polka Anna Maciejasz-Kamiska, Hiszpan Toms Marco, zamieszkay w Szwecji Wgier Mikls Mros, Kanadyjczyk Bruce Mather, Francuz Paul Metano,
Amerykanin Stephen Montague, Szwed Jan W.
Morthenson, Niemiec Detlev Mller-Siemens,
Francuz Tristan Murail, Rumun Serban Nichifor,
Portugalczyk Jorge Peixinho, zamieszkay w Belgradzie Anglik Paul Pignon, Amerykanin Boris
Pillin, Brazylijczyk Jos-Antonio Prado, dziaajca
w Ameryce Polka Marta Ptaszyska, Meksykanin
Hctor Quintanar, Estoczyk Jaan Rts, Francuz
Guy Reibel, Argentyczyk Carlos Roqu Alsina,
Amerykanin David Rosenboom, Woch Giancarlo
Schiaffini, Amerykanin Joseph Schwantner,
Woch Salvatore Sciarrino, Ukrainiec Walentij
Silwestrow, Woch Giuseppe Sinopoli, Amerykanin Morton Subotnick, Japoczyk Yuji Takahashi,
Hiszpan Arturo Tamayo, Anglik John Tavener,
Grek Dimitri Terzakis oraz Amerykanin Charles
Wuorinen. Wymienionych tu modych twrcw
odrnia od kompozytorw uznanych wielka pasja poznawcza, szeroko zainteresowa twrczych od muzyki elektronicznej i elektroniki na
ywo a po muzyk ludow i egzotyczn, impo-

nujcy w wielu przypadkach warsztat kompozytorski oraz otwarto stylistyczna i estetyczna. Te walory pozwalaj przewidzie, e znajduj
si wrd podanych tu kompozytorw twrcy,
o ktrych kiedy z pewnoci bdzie gono.
661. Nowe eksperymenty
Eksperymentatorstwo muzyczne miao w sobie
zawsze co z utopii. Zrazu bywao ono abstrakcyjne. Ale dziki moliwoci zamiany abstrakcji
w konkret (co jest dla muzyki wyjtkowo typowe) kady eksperyment nabiera z czasem sensu
i bodaj nie byo przypadku, by jakie odkrycia
zostay pniej w muzyce zlekcewaone. Raczej
przeciwnie: siga si do nich w latach zastoju czy
kryzysu i one to wanie otwieraj drogi nowej
muzyce. Tak byo z dodekafoni, z mikrotonowoci, z wprowadzonymi do muzyki efektami instrumentalnymi i wokalnymi, z kad wiksz
innowacj. W najnowszej muzyce eksperymentuje si ju nie w materiale muzycznym, ale np.
w zakresie odbioru muzyki, moliwoci adaptacyjnych czy sposobw istnienia muzyki. Innowacje tego typu nie nadaj si do naladowania
przez innych, nie tworz szk. Ich zadaniem
jest jak najwszechstronniejsze przebadanie moliwoci muzyki jako sztuki.

662. Muzyka popularna

Muzyka popularna ma rwnie swoj histori.
Zaczyna si ona od lejszych dzie klasykw,
przebiega przez okres rozkwitu muzyki salonowej,
nic nie mwicej, pozbawionej treci muzycznych,
dalej przez okres muzyki zastpczej (niem.
Hausmusik, tu znakomit aktork bya nasza
Tekla Bdarzewska, ktrej Modlitwa dziewicy
doczekaa si potnej iloci wyda) a do muzyki
granej po kawiarniach, na placach i promenadach.
Johann Strauss (syn) potrafi przez niemal symfoniczne introdukcje i finay w swoich walcach
nobilitowa ten rodzaj muzyki, ale rzecz jasna, e
w jej dziejach znalazo si wicej takich, ktrzy
sprowadzali j do poziomu nieprzyzwoicie niskiego. W nowszych czasach wielkomiejski szlagier i literacko ambitniejsza nieco chanson okazyway si formami, ktre przewayy nad poprzednimi w stopniu absolutnym. Wielk rol
w podniesieniu muzyki rozrywkowej na do
wysoki poziom mia przez dugie lata jazz. Aranacja (niekiedy wysokiej prby) potrafia wnie
do muzyki rozrywkowej pewne walory zewntrzne. Szlagiery nie zawsze s nowe. Synna
La Paloma zostaa napisana 120 lat temu. Bardzo
stare s popularne melodie operetkowe (Lehr
i inni). Z wybitnych kompozytorw szlagierw
i piosenek wymieni trzeba co najmniej kilku:

Irving Berlin (1888-1989), Georges Brassens

(1921-1981), Rudolf Friml (1879-1972), Jean Lenoir
(1891-1976), Paul Misraki (1908-1998, autor muzyki do ponad 150 filmw), Domenico Modugno
(1928-1994), Cole Porter (1893-1964, ksztaci si
rwnie w Paryu; pisa muzyk, a niekiedy
i teksty lyrics do songw; autor musicali
o wysokiej wartoci muzycznej, m.in. Kiss me
Kate, 1948, 1077 przedstawie na Broadwayu),
a take Enrique de Prada i Mabel Wayne. Wrd
wykonawcw piosenek wybili si m.in.: Charles
Aznavour, Josephine Baker, Gilbert Becaud, Harry
Belafon-te, Maurice Chevalier, Bing Crosby, Doris
Day, Marlene Dietrich, Al Jolson (1886-1950),
Mario Lanza, Mistinguett (1875-1956), Yves Montand, wspomniany ju Domenico Modugno,
Edith Piaf (1915-1960), Elvis Presley, Paul Robeson, Tino Rossi (1907-1983), Frank Sinatra
(1915-1998) i Caterina Valente. Zjawiskiem typowym dla nowszych czasw stali si The Beatles,
grupa piosenkarzy big beatu z Liverpoolu, wysunita przez londyskiego managera Briana Epsteina okoo r. 1963 na czoo muzyki rozrywkowej
adresowanej do teenagers (nastolatkw). Zesp
trzech gitarzystw i perkusji tworzyli: Paul
McCartney (ur. 1942, gitarzysta basowy), John
Lennon (1940-1981, gitara rytmiczna), Ringo Starr
(ur. 1940, wac. Richard Starkey, perkusista) oraz
George Harrison (1943-2001, gitara melodyczna).

Grupa ta istniaa do r. 1970, dajc wzr dla tysicy zespow podobnego typu. Pocztkowo Beatlesi prezentowali bardzo przecitny poziom muzyczny, z czasem jednak w tekstach pisanych
podobnie jak muzyka gwnie przez Lennona
i McCartneya pojawiay si elementy krytyki
spoecznej, wymierzonej przeciwko technizacji
ycia i konsumpcyjnoci rednich klas, a nadto
elementy surrealistyczne, ktre odrniay przez
duszy czas ich muzyk od wielu podobnych zespow, usiujcych naladowa nie tylko ich
uczesanie (ktre wytworzyo mod), ale i elementy stylu. Losy muzyki popularnej, pisanej
dorywczo, bez perspektyw przetrwania, grubo
poniej przyzwoitego poziomu muzyki klasycznej
s zjawiskiem typowym dla socjologii dzisiejszej
muzyki. W relacji muzyka-publiczno pojawili
si jako trzecia sia porednicy, podejmujcy
kad form muzyki w celu jej jak najszerszego
rozprowadzenia. Rozprowadzanie i mnoenie
muzyki jako towaru stao si o wiele waniejsze
ni sama muzyka.
859. Muzyka filmowa
Rola muzyki w filmie bya wielokrotnie poddawana badaniom, ale ostatecznie nie wyjaniono jej rzeczywistych tam funkcji. Sprawa nie jest
prosta: muzyka moe w filmie przybiera wielo-

rakie funkcje, w zalenoci od idei reysera i od

miejsca, ktre si jej w filmie przeznacza. W przecitnych filmach muzyka jest zaledwie dodatkiem
do scen i akcji, potguje napicie w miejscach
dramatycznych, wzrusza w scenach lirycznych,
mieszy (czy usiuje mieszy) w epizodach komediowych. W filmie muzyka jest na og niezauwaana, jest jakby staym szmerem, w najlepszym przypadku komentuje to, co si na ekranie dzieje w sferze wizualnej i tekstowej. Stosunkowo najpeniejsza funkcja muzyki filmowej
pojawia si w filmach opartych na melodiach
(szlagierach), ktre zreszt s dobre wtedy, gdy
wychodz poza ramy filmu i staj si prawdziwymi przebojami (por. Moulin Rouge z muzyk
Aurica). W filmach o tematyce muzycznej muzyka
(przewanie wczeniejsza) odgrywa zasadnicz
rol. Pierwsz muzyk do filmu, ktra wysza
spod pira wybitnego autora, jest muzyka na
smyczki, fortepian i harmonium do LAssassinat
du Duc de Guise (1908; kompozytor Saint-Sans).
Muzyk do filmu pisali m.in. Milhaud, Honegger,
Prokofiew, Dunajewski, Szostakowicz, Rathaus
i Copland. W Polsce tylko nielicznym kompozytorom udao si wyj poza przecitno i konwencje (Serocki, Kilar, Walaciski, Kurylewicz,
Markowski). Odrbn kategori muzyki jest muzyka telewizyjna, ktra z grubsza dzieli si na
kompozycje telewizyjne (tu naley m.in. opera

telewizyjna, np. A Rachel i La Cubana H. W.

Henzego) i na muzyk funkcjonaln (gwnie do
przedstawie telewizyjnych).
861. Muzyka teatralna
Muzyka teatralna w przeciwiestwie do
muzyki filmowej, ktra istnieje zaledwie od p
wieku ma swoj bardzo dug histori. Od
dawna istnia zwyczaj poprzedzania sztuk wstpami czy uwerturami, od dawna te istniaa muzyka w formie interludiw (midzy aktami sztuki); muzyka moga by te przydatna w samej
sztuce, np. do tacw czy te piewu. W teatrze
muzyka nie jest nieodzowna (z wyjtkiem sztuk
par excellence muzycznych lub mwicych
o muzyce); bez muzyki sztuka jest rwnie zrozumiaa, muzyka jest wic w niej dodatkiem.
Bywaj reyserzy, ktrzy nigdy nie posuguj si
muzyk w inscenizacjach swoich sztuk, inni natomiast uwaaj muzyk za integraln cz
wasnej wizji teatralnej. Dobrze skomponowana
muzyka teatralna skaniaa czasem kompozytorw (Beethoven, Mendelssohn, Schumann, Bizet,
Czajkowski, Grieg, a w naszych czasach Chaczaturian) do tworzenia na jej podstawie suit.
665. Festiwale

ycie muzyczne opiera si na wykonaniach

scenicznych, koncertowych i kameralnych. Wykonania takie mog si pojawia regularnie i do
czsto (co zaley od iloci potencjalnej publicznoci), ale peniejsze szanse kontaktu z muzyk zapewniaj festiwale muzyczne, wprowadzone pod
koniec XIX wieku. W Bayreuth odbywaj si festiwale operowe, powicone jednak wycznie
scenicznej twrczoci Richarda Wagnera. W naszych czasach wprowadzono szereg festiwali,
ktre na jaki czas oywiaj dan miejscowo,
nawet gdy jest niewielka. Ze znanych festiwali
wiatowych na uwag zasuguj: festiwal w Salzburgu (od 1917; Mozart, ale i inni kompozytorzy),
we Florencji, w Edynburgu, w Glyndebourne
(opery), w Perugii (muzyka religijna), w Pradze,
w Aix-en-Provence, w Amsterdamie, Berkshire
Festival w Tanglewood k. Lenox w stanie Massachusetts i Festiwal w Newport w stanie Rhode
Island (jazz i muzyka popularna). Z festiwali powiconych muzyce wspczesnej najwaniejsze
odbywaj si w Donaueschingen, w Zagrzebiu,
w Grazu, w Wenecji i w Warszawie (Warszawska Jesie). Wielkie festiwale urzdzane s jako
imprezy midzynarodowe, uroczycie, uwietniaj je wybitni wspczeni wykonawcy (solici,
zespoy).
666. Festiwale MTMW

Wan rol w muzyce od 60 lat odgrywaj festiwale Midzynarodowego Towarzystwa Muzyki Wspczesnej, odbywajce si co roku w jednym z pastw bdcych czonkami tego towarzystwa. Midzynarodowe Towarzystwo Muzyki
Wspczesnej (MTMW, ang.: ISCM, franc: SIMC,
niem.: IGNM) powstao w r. 1922 i obejmuje 30
rnych pastw. Gwn imprez MTMW s coroczne kilkudniowe festiwale muzyczne, na ktrych wykonuje si wspczesne utwory z wielu
pastw. Pierwszy festiwal odby si w r. 1923
w Salzburgu; w Warszawie festiwal MTMW
mia miejsce dwukrotnie: w r. 1939 i 1968. Festiwale te umoliwiaj zapoznanie si z najnowszymi tendencjami muzyki, pozwalaj na konfrontacj muzyki rnych kierunkw i na zaznajomienie si z aktualn twrczoci wybitnych
wspczesnych kompozytorw rnych narodowoci, ktrych dziea wybierane s (spord
wielkiej iloci kompozycji nadsyanych przez sekcje krajowe) przez co roku zmieniane midzynarodowe jury. Jest to wielki przegld aktualnej
twrczoci kompozytorskiej niemal caego wiata,
przegld, ktry daje pojcie o zaawansowaniu
stylistycznym jednych krajw i o opnieniu
w innych krajach. Muzyka wspczesna rozwija
si bowiem nierwnomiernie i w zgoa rnych
kierunkach. Festiwale MTMW daj pojcie nie

tylko o rnych tendencjach w muzyce wspczesnej, lecz rwnie o problemach, ktre wynikaj ze specyfiki narodowej, kulturowej i estetycznej rnych krajw. Pierwszym prezesem
MTMW by wybitny angielski muzykolog
Edward Joseph Dent (1876-1957), ktrego pluralistyczne i tolerancyjne dla wszystkich kierunkw
idee midzynarodowych kontaktw stay si
fundamentem festiwali w nastpnych latach.
667. Warszawska Jesie
Od roku 1956 odbywaj si w Warszawie
w ostatnim lub przedostatnim tygodniu wrzenia
festiwale muzyki wspczesnej urzdzane w skali
midzynarodowej. Na kilkudziesiciu koncertach
symfonicznych, kameralnych, spektaklach scenicznych i imprezach o charakterze eksperymentalnym publiczno polska i obca ma okazj zapoznania si z now twrczoci kompozytorw
wszystkich krajw. Festiwale Warszawskiej Jesieni su konfrontacji rnych stylw i tendencji. Nowa muzyka stanowi oczywicie tylko cz
prezentowanych na festiwalach utworw.
Utwory faktycznie wyrastajce poza wspczesne
konwencje wymagaj nowych rodkw wykonawczych, o ktre trudno, tote festiwal warszawski jest przede wszystkim przegldem nowej
muzyki w jej instytucjonalnie usankcjonowanej

formie (dziea symfoniczne, kameralne, sceniczne). Warszawska Jesie daje bogaty przegld
przede wszystkim muzyki polskiej, stanowicej
najwikszy procent oglnego programu. Wybitni
wykonawcy i wietne zespoy polskie i obce
gwarantuj wysoki poziom odtwrczy dzie, ktre
czsto prezentowane po raz pierwszy wymagaj
odpowiednio dobrego wykonania.
668. Wykonawstwo nowej muzyki
Wykonawstwo polega na interpretacji. Wykonawca jest porednikiem midzy kompozytorem a suchaczami, jego zadanie jednak wykracza poza zwyke poredniczenie. Interpretujcy
utwr muzyk ma za zadanie wyczyta i zrozumie
zamiary kompozytora oraz przekaza je publicznoci w sensie przez kompozytora przewidzianym
i podanym. Kady wykonawca, a nawet kade
wykonanie jest inne. Wykonawcy nie chc
schodzi do roli odtwrcw, chc by artystami
twrczymi. W naszym stuleciu pojawio si wielu
muzykw, ktrych talent czy wrcz geniusz odtwrczy kae ich podziwia w stopniu nie mniejszym ni podziwiano wirtuozw w XIX wieku.
Dyrygenci Ernest Ansermet, Leonard Bernstein,
Pierre Boulez, Grzegorz Fitelberg, Herbert von
Karajan, Charles Munch, Seiji Ozawa, Leopold
Stokowski, Arturo Toscanini czy Bruno Walter

byli czy s nie mniej sawni ni najwybitniejsi

wspczeni kompozytorzy. Lista znakomitych
pianistw, skrzypkw, wiolonczelistw i piewakw jest olbrzymia i trudno byoby j tu cytowa; pojcie o nich daj nazwiska notowane
najwyej.
Pianici:
Arturo
Benedetti-Michelangeli, Alfred Brendel, Gyrgy Cziffra,
Walter Gieseking, Jzef Hofmann, Vladimir Horowitz, Lew Oborin, Maurizio Pollini, wiatosaw
Richter, Artur Rubinstein, Artur Schnabel;
skrzypkowie: Jascha Heifetz, Bronisaw Hubermann, Yehudi Menuhin, Dawid Ojstrach, Isaac
Stern, Henryk Szeryng, Jacques Thibaud; wiolonczelici z Pablo Casalsem na czele; klawesynistka
Wanda Landowska oraz piewacy: Maria Callas,
Birgit Nilsson, Elisabeth Schwarzkopf, Enrico Caruso, Dietrich Fischer-Dieskau, Benjamino Gigli,
Jan Kiepura, Fiodor Szalapin wszyscy ci muzycy powicili si niemal wycznie repertuarowi znanemu, wielokrotnie prezentowanym dzieom koncertowym i scenicznym. Ten stan rzeczy
jest typowy dla XX wieku. W istocie rzeczy muzyka wspczesna, muzyka XX wieku nie jest
grana czy piewana przez najwybitniejszych, jest
zdana na wykonawcw, ktrzy s jakby specjalistami w zakresie nowej muzyki. Z wymienionych
wielkich odtwrcw tylko Maurizio Pollini siga
rwnie po repertuar najnowszy. Ale w nowej
muzyce wytworzyo si wykonawstwo rwnie

wysokiej klasy, cho mona je oceni jedynie hipotetycznie, kt bowiem ze wspczesnych wie,
jak ma wyglda idealne wykonawstwo nowej
muzyki, skoro nowe dziea gra si w stopniu
nieporwnywalnie mniejszym ni dziea wczeniejsze. Z wybitnych dyrygentw, ktrzy powiecili sporo czasu na mistrzowskie wykonania
nowej muzyki, trzeba wymieni obok Ernesta
Boura i Bruna Maderny Polaka Andrzeja
Markowskiego. Nowej muzyce powicili swj
wielki talent m.in. skrzypek Hyman Bress, oboista
Heinz Holliger, flecista Severino Gazzelloni, klarnecista Harry Sparnaay i kontrabasista Bertram
Turetzky, a z Polakw m.in. pianici Andrzej Dutkiewicz, Adam Kaczyski, Zygmunt Krauze i Marek Mietelski, flecistka Barbara witek, harfistka
Urszula Mazurek oraz grajcy na preparowanej
tubie Zdzisaw Piernik. W nowszych czasach powstay liczne zespoy wykonujce wycznie
now muzyk. Najwicej jest ich w Stanach
Zjednoczonych, gdzie prowadz je wybitni kompozytorzy (m.in. Foss, Austin, Reich, Riley, Glass).
W Europie dziaay zespoy typu Nuova Consonanza (Rzym) czy ICP (Amsterdam). W Polsce
nowej muzyce powiciy si dwa zespoy:
Warsztat Muzyczny (kierowany przez Zygmunta
Krauzego) i zesp MW 2 (z udziaem tancerki i 3
aktorw, prowadzony przez Adama Kaczyskiego). Z nowszych zespow wymieni naley za-

oony przez Marka Chooniewskiego zesp

Muzyka Centrum (Krakw).
669. Wspczesny odbiorca muzyki
W kadej epoce odbir muzyki przedstawia si
inaczej. Dzi kultywujemy jeszcze (po dawnemu)
muzyk powan, ale powszechn muzyk nie s
dzi dziea sztuki, lecz twory przemysu. Mowa
o wszelkich formach muzyki sucej jako rozrywka; tego typu utwory nie maj nic wsplnego
z dotychczasowymi ideaami nowej muzyki, ktra
naraona jest stale na deprecjacj przez sam fakt
jej nieobecnoci lub znikomej obecnoci we
wspczesnym repertuarze. Muzyk, a zwaszcza
dzisiejszym przecitnym odbiorc muzycznym
zaczynaj rzdzi prawa nie estetyczne, lecz socjologiczne. Muzyka, a take jej interpretacje
traktowane s jako towar, s sprzedawane i kolportowane na zasadach, ktre z estetyk nie maj
wiele wsplnego. Rynek muzyczny wypeniony
jest w przewaajcej mierze towarem lejszym,
mniej trwaym, sucym bardziej rozrywce ni
kontemplacji duchowej. Powoywanie si producentw tej muzyki na tace Mozarta, walce
Schuberta i Brahmsa, polki i fokstroty Strawiskiego i Hindemitha niewiele tu daje: sprawa jest
jasna, producentom tej muzyki chodzi o towar
niszej jakoci (bo jako nikt nie zwraca si do

wybitnych twrcw o napisanie popularnego

dzieka) i genezy tego zjawiska trzeba raczej szuka w XIX-wiecznej muzyce salonowej, co wizao si nie tyle z obecnoci fortepianu w kadym bogatszym domu mieszczaskim, ile z moliwoci uzyskania przez wydawcw i kompozytorw wielkich dochodw. Wydawca na przykad
raczej nie zastanawia si nad wartoci muzyki,
interesuj go dochody; wczoraj przynosia je
muzyka salonowa, dzi szlagiery i wszelka muzyka lejsza. Zjawisku temu towarzyszy upadek
muzykowania domowego. Jake czsto muzyki
sucha si biernie, bez wiadomoci jej materiau
i formy. Tote wspczesny odbiorca muzyki ma
wyjtkowo trudne zadanie, gdy nie chce zej do
masy, dla ktrej muzyka jest tylko tem akustycznym.
670. Przyszo muzyki
Przyszo muzyki jak i przyszo w ogle
przedstawia si dla nas bardzo mglicie. O tym, e
nie mona niczego przewidzie nawet szkicowo,
mwi nam najlepiej obserwacja z okresu, ktry
min nie tak dawno. W r. 1950 absolutnie nie
mona byo przewidzie ani odejcia od komponowania neostylistycznego (uprawianego przez
kilkadziesit lat), ani innowacji typu: muzyka serialna, aleatoryzm, muzyka teatr instrumentalny

czy formy otwarte. Podobnie i my dzi nie moemy przewidzie muzyki, ktr bdzie si uprawiao w roku 2000 choby, mimo e od przeomu
stuleci dzieli nas niespena dwadziecia lat. Z hipotez wysuwanych przez wybitnych nawet
twrcw w przeszoci nie sprawdzia si ani
jedna, nawet w zarysie. Natomiast wszelkie innowacje twrcw, cho zrazu nie byy brane na
serio z czasem okazyway si owocne i decydujce dla rozwoju nowej muzyki, zwaszcza
w latach jej kryzysw. Dlatego tak wane jest
obserwowanie dziejw muzyki rwnie w jej zajciach biecych. Z pewnoci co z muzyki dzisiejszej naley rwnie do muzyki przyszej,
o ktrej nic nie wiemy, a ktrej oczekujemy
z ciekawoci.
Schaeffer Bogusaw, Dzieje muzyki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa 1983