NDEKLER

Sanal Baskya nsz

Devletin Gznde Komnist, Komnistin Gznde Burjuvayz

(Tercman Gazetesi, 24 ubat 1985)
5

ASAF SAVA AKAT

Trkiyeye Gerekli topya: Anti-Sovyet Bir Sosyalizm (Saak Dergisi,

Nisan 1986)
15
Tanzimat 150 Yllk bir Sancl Gei Dnemidir (Zaman Gazetesi, 16
Kasm 1987
31
1923-50 Aras Sa Bir Diktatrlktr (Sol Kemalizme Bakyor -R.akr
ve L.Cinemre, Metis Yay. 1991)
35
Alt Ok Syleisi (Sosyal Demokrat Dergi, Austos 1991)

AKINTIYA KARI

46

Kemalizm Trk Solunu Muhalefete Mahkum Ediyor (Resmi Tarih Sivil

Aray - R.akr, Metis Yay. 1991)
50

(Sanal Kitap)

Cumhuriyet Yeniden Kurulmal (Milliyet, 25 Temmuz 1992)

57

Siyaset Syleileri 1985-1994

kinci Cumhuriyet stne (Tempo Dergisi, 3 Austos 1992)

64

Bir Portre: Asaf Sava Akat (ktisat Dergisi, Ekim 1992)

65

Krt Sorunu Mlakat (Aydnlarmz Ne Dnyor -M.Sever, Cem Yay.

1992)
77
Trkiye Laik Deildir (Yeni Zemin Dergisi, Haziran 1993)

83

oulculuun Engellenmesi Bilginin retilmesini de Engeller (Kitap

Dergisi, Austos 1993)
98

stanbul Bilgi niversitesi

Haziran 2004

Trkiyede Devlet ve Sivil Toplum (zlenim Dergisi, Austos 1993)

110
Statko ile Deiim Arasnda (Yeni Demokrasi Hareketi, YDH yay.
1994)
114
Trkiyenin bir Liberal Devrime htiyac Var (Polemik Dergisi, MartNisan 1994)
122

http://akat.bilgi.edu.tr

A.S.Akat

Akntya Kar

SANAL BASKIYA NSZ

Bu yazy okumaya baladnza gre, internetten web sayfama girdiniz,
kitaplar blmne baktnz ve "Sanal Kitap: Akntya Kar" adl almam
setiniz. Internetin sonsuz zenginliinde daldan dala dolamak yerine bu nsz
okuma zahmetine giritiiniz iin size teekkr ediyorum.
Bilgisayarnza yklediiniz (yada bu satrlar okuduktan sonra yklemeye
karar vereceiniz) alma, benim ikinci kitabmdr; ilki ayn web sayfasnda
Sanal Kitap: dris Kkmerin Miras adnda yer alyor. Bu kitap neden
sanal? nk kitab oluturan syleiler daha nce eitli yerlerde beyaz kat
stnde kara lekeler halinde yaynland ama onlar bir araya getiren, kat ve
mrekkepten oluan bir fizik varlk, yani kitap yok, kitaplarda satlmyor, nk
baslmad. Bu kitabn varl sadece elektronik ortamla, bilgisayarlarla kstl: ona
da ne kadar "varlk" demeye hakkmz olduuna da ok emin deilim.
Tm siyaset stne bu syleileri kitap haline getirirken, sralama nce
sorun oldu. Alternatif tematik dalmlar denedim, iile sinmedi. Sonunda en
basitini yani kronolojik sray tercih ettim. Bylece, okuyucu nezdinde
dncelerimde zaman iinde meydana gelen deiimin daha grnr hale
geleceini dndm.
Ben bir dneim; fikir ve grlerimi sk deitiririm demek genellikle bana
zevk verir. Zaman bireysel dzeyde ok acmaszdr; insan bir yandan
yalandrr, br yandan bilgi haznesini bytr ve olgunlatrr. Esas hasarn ise
toplumla ilgili hipotez ve inanlara yapar; doruluu hakknda bir an iin bile
tereddt duymadnz fikirlerler bir gn gerein duvarna toslayp balon gibi
patlarlar. Size bir an nce onlarn yanlln kabul edip hatadan dnmek kalr.
Mlakatlarn geri plann ksaca zetleyerek yola kalm. 12 Eyll frtnasna
ben niversitede yakalandm. YK kanunu ktnda ders yl devam ediyordu;
snavlarm verdikten sonra Temmuz 1982de stanbul niversitesi ktisat
Fakltesi retim yeliinden istifa ettim; 1402den atlanlarlar listesinde yer
aldm tahmin etmitim onlara o zevki vermek istemedim. Tekrar kalc ekilde
niversiteye dndm 1996 ylna kadar geen onksr yl boyunca, daha nce
ve daha sonraki dnemlerden farkl ekilde siyasetle yakn ilikiler kurdum.
Siyaset yazdm; siyaset konutum; hepsinde nemlisi nce SHPde, sonra
YDHda fiilen aktif siyaset yaptm.
Mlakatlarn nemli blm ikisi de sanal ortamda mevcut olan Alternatif
Byme Stratejisi ve Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitaplarmdaki konular
ve grler stnedir. lki ekonomik gibi dursa da aslnda siyasi boyutu zengin ve
mesaj youn bir almadr. kincisi zaten dorudan SHP iinde yeeren sosyal
demokrasi tartmalarn beklemek iin yazlmtr. ki kitap da, ierdikleri cesur
siyasi temalarla kamuoyunun ilgisini ekti. Oralardaki temalar, gnn mana ve
nemine gre baka yerlerde de tekrarlamak olanan buldum.
A.S.Akat

Akntya Kar

Trkiyenin 1980lerin sonundan 1990lar ortasnda kadar siyasi ve dnsel

adan ok ilgin bir dnemden getii u sralarda unutuldu. Dnem, SHPnin
nce yerel ynetimlerde iktidara gelip sonra effaf karakollar vaadeden
Demirelle koalisyon hkmeti kurduu, rahmetli zaln cumhurbakan iken
Ankarada ikinci cumhuriyetin savunulduu bir paneli ynettii, Krt sorunu,
Kemalizm, slamclk gibi tabu konularn tartmaya ald, beyaz Trkler iinden
radikal ve reformcu YDH hareketinin yeerdii bir dnemdir. Kitaptaki mlakatlar
btn bu konular hakknda benim tavrm sanrm epey net ekilde ortaya
koymaktadr.
Kitaba neden Akntya Kar baln verdim? nk aynen yle oldu.
evremde kabul grmeyen fikirleri savunmaktan hi bir zaman ekinmedim.
Savundun da ne oldu? diyebilirsiniz. Haklsnz, muhalif fikirlerin o gn grnen
etkileri snrl kald. Buna karlk, son dnemde hzlanan demokratik dnmn
dnsel altyapsna mtevazi de olsa katk yaptklarna ben samimiyetle
inanyorum. Ama karar verecek olan sizlersiniz.
11 Haziran 2004
Kutepe, stanbul

A.S.Akat

Akntya Kar

"DEVLETN GZNDE KOMNST KOMNSTN

GZNDE BURJUVAYIZ"
(Tercman Gazetesi 24 ubat 1985)
Ahlaki boluk(*)
Taha Akyol: Kitabnzda Trkiye'deki Batllama hareketlerini anlatrken bir ahlaki
boluun meydana gelmesinden bahsediyorsunuz. Biraz aar msnz?
Asaf Sava Akat: Kitabn benim nemsediim alt-paragraflarndan biridir,
tartmal olduunu dnyorum. Toplumlarda ahlaki yarglarn ok nemli
olduuna inanyorum. Geleneksel toplumlara baktmzda bu ahlaki yarglarn
esas taycs dindir. Yani biz, nelerin yaplmamas gerektiine, karlarmzla
elise bile dini dediimiz ahlaki yarglar araclyla ularz. imdi laiklik
uygulamasnda, hi olmazsa elitin iinde dinin adeta devre dnda kalmas,
Trkiye'de bir ahlaki boluk ortaya karmtr. "Her ey yaplabilir, yeter ki
sonunda bizim iimize yarasn." Yani salt menfaatlerle giden bir dnya olmutur.
"Her ara mbahtr, yeter ki bizi amaca ulatrsn." Byle bir yap ortaya kmtr.
Bu yap, salkl bir toplumun olumasna gtrmez bizi. imdi burada bir iki
sorum var.

T.Akyol: te solda iddialar var, Batllama burjuvazinin tercihiydi, u komplonun

tercihiydi falan diye, yani yle deil...
A.S.Akat: Bu bir medeniyet meselesi. Yaplan tercih ille bilinli bir tercih de deil.
Kimsenin bilinle yapt bir tercih de deil. Bir tarihi sre Trkiye'yi buraya
getiriyor. Burjuvazi asndan baktnzda Trkiye'de burjuvazi genellikle ok
daha slamcdr. Yani Batc cephenin iinde olmamtr, kken olarak, Batclar,
byk lde ehirli brokratlardr.

Birincisi, farkl bir laiklik uygulamasnn baka meseleleri olmaz myd? Olabilirdi.
Onu kabul etmek lazm. kincisi, bu ahlaki boluun, ahlaki kn, Trkiye'de
olumasnda tek neden sadece laiklik midir? Yoksa, iinden rm ve iktidar
hrsnn her eyi mbah kld bir Osmanl son dnemi, devletin iinden
rml, yani devletin iindeki o dejenerasyon bu ahlaki bolua ne kadar
katk yapmtr? Bu da herhalde nemli ama bana sorarsanz, her eye ramen
toplumda genellikle grdmz ahlak kntsnn iinde, insanlar frenleyen o
dini ahlakn aniden bir kalemde boaltlp atlmasnn ok byk katk yaptn
dnyorum. Onun yerine de bir ey konmamtr. Yani yeni bir ahlak anlay
getirilmemitir. Getirilse o zaman bir mesele yoktur.
lerici kim gerici kim?

(*)Alternatif Byme Stratejisi (letiim yay. Istanbul 1983) kitab stne T.Akyolla yaplan
mlakat (balk ve arabalklar gazete metnindedir)
Akntya Kar

T.Akyol: Burada yle bir tablo ortaya kyor. Bu benim ok dikkatimi eker. Sizin
yaptnz analizdeki kavramlar kullanaym. Brokrasi Batc, Halk Doucu veya o
terminolojide "gerici", burjuvazi de "gerici". Burada halk ve "burjuvazi" genellikle
sivil toplumu artran kavramlar. Brokrasi de resmi toplum veya siyasi toplum.
Burada Dou-Bat ekimesi, resmi toplumla sivil toplum ekimesi haline geliyor.
ok dikkat ekici bir ey, resmi toplum jakoben nitelikli, br taraf da her zaman
oy hakkn savunuyor. Bir de siz A.S.Akat olarak, demokrasiye ncelik
veriyorsunuz ya, o vakit siz de ister istemez "gerici" kanattasnz.
A.S.Akat: E, ama yle... Yani eye baktmzda, imdi kriteri...
T.Akyol: Ben de bunu zaten "ilerici-gerici" nitelemelerinin yanlln belirtmek iin
ifade ettim.
A.S.Akat: imdi kriteri nasl koyduunuza bal. Yani bir numaral hedefiniz nedir?
Demokrasiyi aldmz anda, "Yahu esas mesele demokrasi deildir, esas mesele
Trkiye'nin iktisadi kalknmasdr, iktisadi kalknma ise demokrasiyle
gereklemez, demek ki, yle bir ilerici diktatrlkle biz bu sanayilemeyi
gerekletirelim" diyen adam asndan ben, tanm icab ters bir yerde oluyorum.
Ters olduuma gre, demek ki gericiyim. Ben diyorum ki evvela demokrasi, ondan
sonra her ey... Evvela kaytsz artsz bir kriterim var, evvela demokrasi diyorum.

T.Akyol: Siz ilerici-gerici gibi ayrmlarn nitelemelerin fonksiyonel olmad

grndesiniz. Biraz aar msnz?

A.S.Akat

A.S.Akat: Evet. yle diyeyim: kitaptaki sunu yazsnn ana temalarndan biri
Trkiye`deki ilerici-gerici ayrmnn eletirisidir. lerici-gerici ayrmn iktisadi bir
temele dayandrmak son derece yanl olur. Bu ciddi bir medeniyet tercihi
dzeyinde anlalmaldr. Bunu iktisada indirgediimiz zaman fakirletiririz. imdi
Osmanl toplumunun hakikaten tarihi bir elikisi var. Avrupa'nn gbeinde
oturmu, Bat dediimiz Hristiyan bir dnayada srekli genilemi fakat onlardan
olmam, Ortadoulu Mslman bir toplum olarak kalm. Byle bir tarihi olgu var.
Bir an geliyor, 19`uncu yzyln sonlarna doru, Bat ile kendi arasndaki mesafe
hzla alyor. Bat baka bir yere doru gidiyor. Bu kopu annda gayr ihtiyar
Bat'nn ok byk kltrel etkisini hissediyor. Bu etki Bat`ya uzak toplumlarn,
bugnn dier azgelimi lkelerinin hissettiklerinden ok daha gl. Ve bu etkiyi
hissederken de bocalyor. aryor. "Acaba ben onlar gibi mi olsam?" sorusu
ciddi biimde ok sayda insann, hi olmazsa elit iinde, ynetici kadro iinde
insann aklna geliyor. Byle bir tercih olumaya balyor. lle, iktisatla falan alakal
bir ey deil. ok genel, bir medeniyet tercihi.

A.S.Akat

Akntya Kar

uruna da lnr. Para iin lmez, iktisat uruna lmez. Bir yerde, sanayi
toplumuyla beraber olumu bir ideoloji var; insan homo economicus diye sadece
ekonomik karlar temelinde btn dnyay ve her eyi alglar eklinde gren bir
ideoloji... Bence baya insan fakirletirerek, nk insan ok daha zengin bir
mahluk..

T.Akyol: Demokrasi konusunda bir ey soracam. Demokrasi ok farkl

anlamlarda kullanlyor. Siz bunu aka belirtmisiniz, soru iareti de koyarak
"Burjuva demokrasisi?" diye belirtmisiniz, "formel demokrasi"...
A.S.Akat: O hafif bir alay ifadesiydi...
T.Akyol: Yani "burjuva demokrasisi" diye demokrasiye saldranlara kar bir istihza
tavr...

T.Akyol: Sizin resmi yani jakoben yani bolevik sosyalizmle badamayan bir
yaklamnz var.
Piyasa ekonomisi olmadan demokrasi olmaz

A.S.Akat: Bir istihza tavr.. Benim devaml metinlerimde kullandm szck

"formel demokrasi"dir.

A.S.Akat: Kesinlikle. Onlarla ok ters dtmz ok ak seik ortada.

T.Akyol: imdi bir sorum var. Sizin dnya grnzle ilgili bir olay. Snfsz
toplumda.. Bu "snfsz" kitabi anlamda kullanyorum, byle eitliin, sosyal
adaletin falan saland deil, retim ilikileri bakmndan, yani iblmnn falan
ortadan kalkt byle hayali snfsz toplumda demokrasi olur mu? Hangi
farkllklarn demokratik temsili szkonusu olacak? Demokrasiyi kabul ediyorsak,
Ortodoks Marksistlerin "burjuva toplumu" dedii oulcu toplumu da kabul
etmeliyiz.
"Bana, (Burjuvaziye akl veriyor) diyorlar. Bakyorsunuz, br taraftan da devlet
bizi, komnist diye bellemi, Bu bence salkl bir ey... Bana gven veriyor.
Demek, doru bir ey sylyorum ki, iki taraf da beni sevmiyor"
A.S.Akat: imdi orada tabii kkl bir proje farkllmz var. Ben demokrasiye
sonuna kadar inanyorum, demokrasiden hibir sapmay hibir ekide kabul
etmiyorum. 1976'da yazdm "Sosyalist Toplumlarn Analizi ve Tarihi Maddecilik"
diye bir yaz vardr. Daha o tarihte demokrasiye inancm ortaya koymutur.

T.Akyol: Ters dtnz konu tabii, sadece demokrasi deil, devletile de ok

kararl olarak kar kyorsunuz. Bu durumda...
A.S.Akat: imdi ikisi ayn yerden kaynaklanyor. Trkiye'de devletilik
tartldnda, kitabmda da vard, benim bildiim en tutarl devleti Recep
Peker'dir. nk unu grmtr: ktisadi devletilik mutlaka siyasi devletilikle
beraber olur demitir. Dorudur bu. ktisadi devletilik yapacaksanz tek parti
devrini kurarsnz. Adamn kafas olaylar net grm. jakoben-bolevik
sosyalizme baktmzda, orada demokrasiye izin yok. Demokrasi olmaynca, yani
ferdin zaten siyasi haklar olmaynca, iktisadi haklar da olamaz. Ben ondan dolay
piyasa mekanizmasndan yanaym. Demokrasiye inanan insan mutlaka piyasa
mekanizmasndan yana olur. Madem ki bireyin, ferdin devlete kar siyasi
dzeyde zgrln savunuyorum, demek ki bireyin devlete kar iktisadi
dzeyde zgrln de savunacam. Tek tahdit getiriyorum, o da cretli emek.
Siyasi hrriyetlere snr getiremem.
"Bizim Cenah" Basks

Sizinle proje farkllmz yle: Ben ok net ve ak olarak byk snai mlkiyete,
zel sermayedar mlkiyetine ve devlet mlkiyetine karym. Kimsede en ufak bir
tereddt olmasn. nk cretli emek kavramna karym. Benim teklifim,
zynetimdir. zynetim bir devlet mlkiyeti biimi deil. Toplumsal mlkiyet de
deildir, nk toplumsal dediimizde devlete gider. Bir zel mlkiyet biimidir.
Yalnz cretli emee izin vermeyen bir zel mlkiyet biimidir.

T.Akyol: Sizin kitabnzda ok dikkatimi eken bir durum var: "Kendi cenahmdan"
diye ifade ettiiniz bir rahatszlk, oradaki isimleri okumayacam. Bu rahatszl
bir anlatr msnz? Ben burada bir aydnn ilesini grdm. Sanrm Trk aydnnn
en ciddi problemi.
A.S.Akat: Trkiye'de aydnlarn meseleleri ok. Aydn olmak nedir? Artk bunlar
tartmaya amann zaman geldi. Kitapta rtk olan bir tema vardr. O da u:
Osmanl-Trk toplumu zellikle Cumhuriyet'ten sonra Bat'nn zengin toplumsal
dncesine kapatlmtr. Trk aydnnn kafas az gelimitir, nk sansr
vardr Trkiye'de. Sansrn olduu yerde renilmez.

Bu toplum dediimiz olay son derece karmaktr, bunun iin de ekonomik dzey
nemlidir, ama epeyce ikincil de kalabilir. Farkl partiler nasl olacak dediiniz
zaman, iin iine o kadar ok ey girer ki: kltr farklar girer, dnya gr
farklar girer, ya farklar girer, muhafazakarlk vardr, yenilikilik vardr, yani
insanolunun meselesi oktur. nsann meseleleri iinde ekonomik olanlar
nemlidir ama tek deildir.

T.Akyol: Batllamann radikal olarak uyguland bir dnemde evet, yani tek parti
devrinde...

Ben size bir ey syleyeyim: ktisadi kar uruna lecek insan yok gibi bir eydir.
Vatan dediimiz bu soyut deer uruna Trkiye'de herkes lmeye hazrdr. Din
A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat

Akntya Kar

A.S.Akat: Evet. 1950'li yllar gya demokrat kltrmzdr. Ama,"yahu biraz

sosyal adaletsizlik var" diyenlerin komnist diye ieri atld dnemdir. Byle
olunca, aydnmz aslnda gerek anlamda aydn deildir. Bu bir. Sansrden
kaynaklanan fiil bir durum var: aydnmz cahildir, cahil... kincisi, sansrn
paralelinde bir baka olay daha olmu; aydn kendisini devletle zdeletirmi.
Hibir zaman topluma gvenememi, Doucu-Batc ayrm iinde toplumdan
korkuyor, nerdeyse toplumun kendisini kesmesinden korkuyor. Bence bu ikinci
olay,aydn kavramnn tanmnda mndemi olan bamszl ortadan kaldryor.

A.S.Akat: Benim tek syleyeceim u yani... Maoizm kalmad zaten. Birka tane
Maocu kald, eski Maocu hehalde onlar da... in terkettiine gre... Leninizm
daha kalc gibi grnyor. Yani daha fazla Leninist var Maocuya gre.. Ama o da
eski gcn pek koruyamad. Bat Avrupa'da falan ciddi biimde sorgulanan bir
ey. Bence u: nsanolunun toplumu anlamaya balamas, tefsirden anlamaya
gei sreci diyelim buna, bu srete bence zorunlu olarak yaanmas gereken
deneylerdir bunlar. ocuk sobann elini yaktn mutlaka sobaya bir kere elini
dedirip yakarak renir.

Bu ikisi, yani bir taraftan aydnn cehaleti, br taraftan aydnn bamsz

olmamas... Bu durumda aydn resmi ideoloji ile btnlemi genellikle. Buna
komplo grlerini de eklerseniz, Trkiye'de siyasetin tabanda deil, zellikle
soldaki siyasetin tabanda deil, tavanda yaplmasnn getirdii isteri diyelim buna,
bunu da eklerseniz, yle bir ey kyor: Genellikle kabul edilen grten en ufak
bir sapma annda Trkiye'de derhal en byk gazetelerden birinin kesinde
emperyalizm ajanlyla sulanabilirsiniz. Yani "Bizim Cenah'taki mesele budur.
Biz bunlar yaadk. Susmak gerekmitir, dorular sylemekten korkmak
gerekmitir. nandklarnz her zaman syleyememisinizdir, nk tepki alr.
nk o banazl vesaireyi kramazsnz.
T.Akyol: Sizin cenah iin o ok ileri srlen 141-142'den ok daha kat bir durum
galiba...

T.Akyol: Yani solda bir demokrat olmak iin o sobaya elinin demesi mi
gerekiyor?
A.S.Akat: Bana sorarsanz, Marks'n insanoluna bir bilgi ktas olarak toplumu
amasndan sonra, toplumun daha nceki bilim-d tefsirlerinin almasndan
sonra, bu yeni bulgunun heyecanyla beraber, bir dizi deneyler yaanacakt. Bu
deneyler grlecek. Bunlarn sonular tabii fiilen yaayanlar asndan byk
maliyetler getirdi, bunu inkar edemeyiz, son derece olumsuz eyler yaamlardr.
Ama yaparak reniriz biz. Nelerin yanl olduunu greceiz ki ondan sonra, o
yanllar yapmayalm.
Dikkat ederseniz, en fazla yanl ne zaman yaparz biliyor musunuz? Bir eyler
renmeye baladmz ama bilgimizin ok yetersiz olduu dnemlerde. Hibir
ey bilmediimiz zaman hata yapmayz, korkarz bir ey yapmaktan. ok iyi
bildiimiz zaman da doru drst yaparz. Ama hibir ey bilmediimiz noktadan
ok iyi bildiimiz noktaya gidebilmemiz iin hipotezlerimizi test etmemiz lazmdr.

A.S.Akat: 141-142 burada son derece nemsizdir. 141-142'ye sra gelmeden

evvel, sizin cenahnzdan, zaten sizi sularlar. Sizi mahkum ederler, mahkemesiz
bir mahkumiyettir o. imdi ben bunlara kar durulmas, bunlara kar cesaretle
aydnn bamszln ilan etmesi ve bu bamszln da sonuna kadar
savunmas gerektiine inanyorum. Ucuz poplerliklerden kaalm, neyse
inandklarmz bunlar artk syleyelim. Bunun karlnda bir ksm diyecektir ki,
emperyalizmin ajan...

T.Akyol: Test edilemiyorsa, zaten felsefedir, ilim deildir.

A.S.Akat: nsanolu byle bir deney yaamtr. Bunlar yanl eylerdir ve bize
nelerin yaplmamas gerektiini retmilerdir.

T.Akyol: Mesela size "Burjuvaziye akl veriyor" diyorlar.

Marks peygamber deil
A.S.Akat: Bana "Burjuvaziye akl veriyor" diyorlar. Bakyorsunuz, br taraftan da
devlet bizi komnist diye bellemi. Devletin gznde biz komnistiz, komnistlerin
gznde burjuvazinin ajanyz. Byle bir yerde... Bu bence salkl bir ey. Bu
bana gven veriyor, demek ki doru bir ey sylyorum. Doru bir ey
sylyorum ki iki taraf da beni sevmiyor. Bu cesareti gsterme zaman geldi. Trk
aydn kendi yanndakilerden en ok korkan adamdr. Aman onun evresi onu
eletirmesin, evresine ters dmesin. Byle aydn olunmaz. Aydn, neyse inanc
onu sonuna kadar savunacak. Korkmadan savunacak.

A.S.Akat: Hayr, ben zaten yle bir ey sylemiyorum. Aka koymak lazm.
Benim Marks'la olan ilikilerimde ben geleneksel anlamda Marksist deilim, nk
geleneksel anlamda Marksist demek bir "dindarlk" trdr, yani nasl
Mslmanlar'n peygamberi vardr Hazreti Muhammed, nasl Hristanlar'n
peygamberi vardr Hazreti sa, onlar nasl ona inanrlarsa Marks'a da yle

Leninizm, Maoizm...
T.Akyol: Solda demokrat bir aydn olarak Leninizm, Maoizm gibi bu eyleri,
totaliter ideolojileri ksaca bir niteler misiniz? Tarif deil, niteleme...
A.S.Akat

Akntya Kar

T.Akyol: imdi siz soldasnz, ben sadaym. Kendi grm olarak belirteyim.
Zaten siz de sadece bir bilim adam olarak deil, bir gr, bir alternatifi
savunarak konuuyorsunuz tabii. u dikkatimi ekiyor: Marks'tan itibaren
toplumun bilime almas falan diyorsunuz. Halbuki Marks'tan nce de abalar var,
Marks'tan sonra da Marks' aan, anti-Marksist veya Marksist olmayan abalar da
var. lle de bunu Marks'a irca etmenin manas yok gibi geliyor bana.

A.S.Akat

Akntya Kar

10

inanmak demektir... Halbuki ben Marks'a bu ekilde bakmyorum. nk adam

bilim adamysa, rettii bilimse mutlaka yanltr, bilimin tanmnda bu vardr.
Herhangi birisi bir hipotez getirdiinde biz biliriz ki bunun yanl olmak ihtimali ok
yksektir. Aksi takdirde bilgimiz donar. Eer birisi doruyu sylemise, artk
gelime durmu demektir. Ben bu ekilde dorulara inanmyorum. Bilimin tanm
icab byle.. Nasl ki Newton'n dedii bugn eksik, nasl biliyorum ki Einstein
bugn iyidir ama yarn alacaktr ve hatta yanl olduu belki isbat edilecektir.
Ayn ey onun iin de doru. Dolaysyla benim gzmde Marks, bir dizi bilim
adamnn iinden bir tanesidir, benim nemsediim bir tanesidir. En nemsediim
midir, onu da pek syyleyemem ama nemsediim biri... Mesela Adam Smith'i
ben sokaa atamam. Ricardo'yu sokaa atamam. Bir Tocqueville'i nasl sokaa
atabiliriz?
T.Akyol: Mesela von Hayek... Hayek'i nasl gryorsunuz? Ksaca..
A.S.Akat: Ben Hayek'in dikkatli bir okuyucusuyum. nk benim grdm kadar
20. yzyln getirdii en zengin dnrlerden biridir. Ve hep unu sylemiimdir;
eime dostuma da sylemiimdir: Arkada sen solda msn? Soldasn. eer sen
Hayek'in eletirilerine cevap veremiyorsan sen o zaman hikayesin. nku bu
adam senin btn sylediklerini ngrp sana cevap yazm. Sen bu adamn
cevabna kar cevap yazmadan soldaym diyemezsin.
SODEP ve HP ekonomiyi kertir
T.Akyol: imdi aktel konulara geelim. Siz bir aklamanzda, SODEP ve HP'nin
iktidara gelmesi halinde, ekonominin iki ylda keceini..

imdi gelelim bu partilere... SODEP ve HP 1980 ncesi bir ekonomik modelin hala
geerli olaca kanaatindeler. Eskiye dnelim yani. Belediye seimlerinden sonra
yazdm. Solda olduklarn, ilerici olduklarn nerenler dzene sahip ktlar, sada
olduu sylenen takm dzeni deitireceim diye geldi. Bu artlarda kimin mit
olaca belli. dzene sahip kan umut olmaz.
T.Akyol: Time'da da byle bir yaz kmt.
A.S.Akat: O benden tercmeymi, Bir arkada karlatrm, benim o yazy
grmler, byle byle diye kaynak vermeden yazmlar.. Neyse.. SODEP ve
HP'deki iktisat kadrolarnn ekonomiyi ynetebilecekleri konusunda ok ciddi
phelerim var. Son derece tecrbesiz kadrolar. Bu tarafta ise pragmatik olarak
fevkalade tecrbeli, art, iyi kt, severiz sevmeyiz ama, kapitalizmle tutarl,
Tkiye'nin bugnk ihtiyalaryla iyi kt tutarl bir program. yle bir bize
benzercilik iddias falan olmayan bir kadro var. Baktnzda ANAP bir standart
formay getiriyor size. Btn dnyada byle yaplm, IMF'nin eyini alm, biraz
Dnya Bankas, biraz kendi bildikleri, biraz mhendis mant... Ama fiilen
uygulanan u ya da bu, baars da tescil edilmi. imdi, kapitalizm ilemiyor
diyemeyiz. liyor. "Daha iyi iletebiliriz" denebilir ama ilemiyor diyemeyiz. ANAP
bunu getiriyor. Kar taraf (SODEP ve HP) 1930'larla, 1950'lerle, 1960'larla
kyor. Olmaz bu. Bu adamlarn ben neyine karym? una ve una karym
diyebilirim ama her eyine karym diye bir ey yok. Mesela ithalat yasaklarnn
kaldrlmasna kar deilim. Kur politikasna kar deilim. Faiz politikasna
ksmen karym, endekslemeden yanaym. cret politikasna ok karym.
cretleri srekli drmelerine...
DYP ANAP'tan tutarl

A.S.Akat: Hayr, alt ayda...

T.Akyol: Pardon, alt ayda keceini belirttiniz. Bir gazetede kan makalenizde
de ANAP'n iktisat politikasna temelde kar olmakla ve baka bir modeli
savunmakla birlikte, u, u, konularda baarl oldu diyorsunuz. Siz solda bir insan
olarak, bugn partilemi alternatifler arasnda ANAP' SODEP ve HP'ye adeta
pragmatik olarak tercih eden bir durumda gibisiniz. ANAP ekonomiyi alt ayda
ykmayacak ama SODEP ykacak.
A.S.Akat: Bakn yle bir olay var; Trkiye'de dnrden u bekleniyor: sen
bizim takmda msn, bizim takmdasn. Bizim karmzda takm var m? Var. Hele
profesr falan unvann da var, arln var yani, bizim takmdan msn, senin
grevin, kar tarafn yapt her eyin yanl olduunu iddia etmektir. Bizim tarafn
yapt her eyi de destekleyeceksin. Ben buna kar kyorum. Bizim taraf
samalar yapyorsa, samalar yapyordur. Bunu sylemek lazmdr. Kar taraf da
akll eyler yapt zaman kabul etmek lazm. Siyah-beyaz terk edip de grilerin
tonlar zerinde oynamay renmediimiz srece dncemizin de gelimesi
mmkn deil.

A.S.Akat

Akntya Kar

11

T.Akyol: Siyasi yelpaze az ok ekilleniyor. Mevcut partilerin kalclk ansnn ne

olduu grndesiniz?
A.S.Akat: ktisadi konularda byle iki- yllk, hatta be yllk tahminler yapmak
daima siyasettekinden daha kolaydr. Siyasette tahmin o kadar kolay deil, ok
bilinmeyen var nk. ANAP'n nemli bir kalclk, byk parti olarak kalclk
ihtimali tadn dnyorum. Fakat ok ciddi tahditleri de olduu
kanaatindeyim. Benim gzmde ANAP-DYP ayrmnda DYP'yi tercih ederdim.
DYP'yi daha tutarl buluyorum. Siyasi sebeplerle, mesela demokrasi konusundaki
tutumlaryla. Ben bu iki partinin iktisadi platformlarnda ok byk farkllk olmad
grndeyim. nk netice itibaryla ayn kadrodur. DYP'nin demokrasi
konusundaki tavrndan imdilik ok honudum diyeyim...
DYP mi? SODEP mi?
T.Akyol: Demokrasi konusuda SODEP mi, DYP mi?

A.S.Akat

Akntya Kar

12

A.S.Akat: imdi bizim kanattakilere iktisadi konular dnda fazla eletiri yapmak
istemem. Orada tabii nemli bir rekabet olacak ANAP'la DYP arasnda. kisi de
kalabilir. Bu sadece Turgut Bey'in kiiliiyle deil, oluan bir parti olarak ANAP'n
iindeki eilimlerle de ilgili, onlarn nereye doru gideceini bilmiyoruz. u byk
soru daima kafamda: ANAP'n siyasi liberalizme ynelmesi mmkn olacak m,
olmayacak m? phelerim var.
Sol, bence ok daha kaypak bir zemin, sa nisbeten belirlenmi gibi grnyor.
te ANAP ve DYP.. Sol bu kadar kristalize olmad. Sol daha kendini tanmlam
deil. Solda hala eski tarihi geleneklerin kalntlar, daha bir sr kavram
kargaas var. Bir kerre solun ANAP gibi bir yeni partisi yok. Sada DYP gibi
blnmemi bir parti de yeni partiye ramen varln srdryor. Solda ne o var,
ne bu var. SODEP ve HP ne yenidirler, ne eskidirler. Solda benim savunduum
hep u: Solda erken bir birlemenin sol asndan uzun dnemde mahzurlu
olacan dnyorum. Solda bir sre farkl sollar ya da farkl bak alar, farkl
siyaset anlaylar bamsz olarak yaasnlar, bu rekabetin ierisinde bir srekli
kendini daha iyi yapma abas olusun. Rekabette herkes kendi yaknnn nefesini
ensesinde hisseder. ANAP'n ensesindeki nefes SODEP veya HP deil, DYP'dir.
Ayn ekilde solda da HP, DSP, SODEP eklinde bir rekabet bu partilerin bir
monopol (tekel) rehaveti iine dmesini engeller, dolaysyla daha salkl
gelimelerine imkan verir.

A.S.Akat: Pek olmad. Hep muhaliftim. Solcu olduumuz iin genelde muhaliftik.
Ayrca sol iinde solun genel yaklamlarna muhalif kaldk. Galatasaray kkenli
olmamz, ite Amerika'ya gitmemiz falan etkisiyle biraz erken sosyal gelimemiz
oldu. Demokrasiye ok uzun sreden beri inanyorum. Tabii, 27 Mays'
destekledim, pimanlk ifadesiyle bunu sylyorum. 27 Mays'a sonradan
baktmda topluma ok byk hasar yaptn dnyorum. Getirdikleri kalc
olmad stelik, gtrdkleri ise kalc odu. 27 Mays'tan hemen sonraki rencilik
yllarnda Talat Aydemir'i filan iktidara getirmek zere rgtlenmi renci
hareketlerine birer piyon olarak katldk. Biz de kouturduk. Fakat hemen
ardndan, TP'in kurulmas ile balayan dnemden itibaren her eit cuntacla ve
darbecilie kar ktm.
T.Akyol: Avcolu'nun Yn hareketine sempatiniz oldu mu?
A.S.Akat: Bir dnem var. Yani 61 ile sanyorum 63 veya 64 arasnda. Derken
Yn'n TP'e kar tutumu belirginleip de darbe istedii, Nasrizm'i savunduu
ortaya knca ahsi olarak Yn'e olan sempatim aniden kayboldu.
T.Akyol: Sa aydnlar hi incelediniz mi?

A.S.Akat: E tabii, ben rekabete gerekten inanrm. Monopolclk (tekelcilik) ok

kt bir ey.

A.S.Akat: Bundan kast ne bilmiyorum. Erol Gngr' okudum. Cemil Meri'in

yazdklarnn ok byk bir blmn okudum. Milli Gazete'de eimiz dostumuz
var, onlarn yazdklarn okuma imkanmz oluyor. imdi sizin yazlarnz okuma
imkanmz oluyor. Nazl Ilcak hanm eskiden beri, epey uzun bir sredir okurum.
Sabri lgener hoca tabii... Ayn zamanda hocamzd.

T.Akyol: Seimlerde kime oyunuzu verdiniz?

T.Akyol: Teekkr ederim.

T.Akyol: Sizin ekonomik grnzle de badayor bu rekabet...

A.S.Akat: 6 Kasm'da bo verdim. Mahalli seimlerde SODEP'e verdim.

T.Akyol: "Bizim Cenah"tan diye mi?
A.S.Akat: Her eye ramen "Bizim Cenah"tr. Sadece ANAP'n modeline kar
kmam deil. Demin de syledim, iktisat, miktisat falan bunlar bir tarafa, bu ok
belirgindir. Memurlarn durumu bana sorarsanz gemi sa iktidar dneminde
baya iyi olmutur, iiler de yle. 78-79 dneminde ok kt, ama gene de
memur, yani aydn brokrat, istedii kadar onun dnemindeki enflasyon ona
zararl olsun, oyunu onlara vermek zorundadr. nk bu bir sistem tercihidir.
Tarihtir. Ben tarihimi reddedemem. Senelerce hep sola gitmi, sola oy vermi bir
adamm ANAP' beensem de oy veremem.
27 Mays pimanl
T.Akyol: Fikri hayatnzda tepeden inmeci veya fanatik olduunuz dnemler oldu
mu?
A.S.Akat

Akntya Kar

13

A.S.Akat

Akntya Kar

14

TRKYEYE GEREKL TOPYA: ANT-SOVYET BR

SOSYALZM

bakmakta gene de yarar var. nk siz zaten solla birlikte sosyalist szcn de
kullandnz. Sosyal demokratlar genellikle sosyalist hareketin dnda kabul edilen
bir sol. Yani, solun iinde ama sosyalist deiller eklinde bir niteleme,
kendilerinden de geliyor, sosyalistlerden de.
"kinci eilim: TKP (Sovyet sosyalizmi)"

(Saak Dergisi, Nisan 1986)

"Sosyalistlerin Birlii" Tartmalar-4
A.S.Akat ile Sylei
Ekim 1985 tarihli 21. saymzn bayazsnda ortaya attmz sosyalistler-aras
diyalog erevesinde, Mehmet Ali Aybar (say 24), Uur Mumcu (say 25) ve
Arslan Baer Kafaolu'dan (say 26) sonra, bu sefer stanbul niversitesi ktisat
Fakltesi eski retim yelerinden Prof.Dr.Asaf Sava Akat ile, dergimiz adna
arkadarmz Halil Berktay konutu. Ara balklar Saak tarafndan konmu; trnak
iindeki ifadeler sayn Akat'n temel fikirlerinden zetlenmitir.
Halil Berktay: Sayn A.S.Akat; sosyalist solun rgtlenmesi meselesini ele almaya,
bugn Trkiye'de mevcut sol siyasi glerin bir toporafyasn kartarak
balayabilir misiniz? Bu arenada fiili olarak ve potansiyel olarak hangi gler ve
kmelenmeler gryorsunuz?
"Birinci eilim: Sosyal Demokrasi"
Asaf Sava Akat: Sol cenahn - ya da benim sk sk dediim gibi, bizim cenahn kkl geleneklerinden bir tanesi, herkesin kendi dndaki insanlar sola dahil
etmeyerek yola kmasdr. Ben, izin verirseniz, bundan biraz ayrlacam. Yani bir
insan kendisine sol diyorsa o soldadr varsaymndan giderek sola bakacam.
Byle olunca, birincisi bugn ve nmzdeki dnemde Trkiye'nin solunda,
merkezde sosyal demokrat diyebileceimiz bir hareket gzkyor. Bu hareketin
u anda iki tane partisi var. phesiz sosyal demokrat hareketin iinde - belki
ilerde tartrz - bence solculuu aibeli ya da pheli bir takm unsurlar var, yani
Kemalist gelenei daha ok tayan ve Kemalizmin bir tr solculuk olduuna karar
vermi eilimler var. Ama ne olursa olsun, zellikle u nmzdeki dnemde
sosyal demokrat hareketin iinde Bat anlamyla solcu, yani gei toplumlarna
zg bir solculuktan ziyade olgun sanayi toplumlarnda rastlanan bir tipte bir
solculua tekabl eden gl eilimler olduunu dnmek zorundayz. Trkiye
asndan bu eilimler nemli. Birincisi, kamuoyu yoklamalarndan da izlediimiz
gibi, nfusun azmsanmayacak bir blmnn bu tip partilere oy vermesini
bekleyebiliriz. Art; Trkiye'de kapitalizmin olgunlamasyla beraber Bat'da
rastlanan klasik solculuk, klasik liberalizm, klasik muhafazakarlk eklinde bir
siyasi kutuplamaya gidilmesi de artc olmayacaktr.
Benim genel beklentim, sosyal demokrasinin nmzdeki dnemde geni
anlamda sola damgasn vuran hareket olaca Trkiye'de. Ama bunun dna
A.S.Akat

Akntya Kar

15

Onun dna ktmzda, u sralarda belki gzden kaan bir olgu,

Trkiye'de TKP diyebileceimiz bir gelenein varolduudur. Yani sosyalist solun
iinde, benim grebildiim kadaryla nemli bir kanat, Sovyetler Birlii'nin temsil
ettii sosyalist deneyi ciddiye alan, bunun baarl olduunu dnen ve
Trkiye'de tekrarlanmasndan yana olan harekettir. u yada bu biimde TKP'nin
Trkiye'de kurulmam olmas, bizi bu hareketi kmsemeye itmemelidir. Ben,
karmzda ciddi bir g olduuna inanyorum. Birincisi - bunun da stnde
durabiliriz, isterseniz imdi, isterseniz daha sonra - arkada somut bir g var,
Sovyetler Birlii diye. Hem iki sper gten biri, hem de Trkiye`ye hududu var.
Donanmas var, ordusu var, tmen tmen askeri var, yabanc yardm var,
delegasyonlar var, seyahatleri var, paravan rgtleri var, vb. vb. kincisi, ilk
sosyalist devrim olarak grld srece nemli bir prestiji de var.
Sadece Trkiye'ye zg birey deil bu; dnyada genellikle sol olayna
baktmzda, bir byk hareket sosyal demokrasi ise, ikincisi de genellikle
Sovyetler Birlii deneyimini baarl bir sosyalist deney olarak alan sosyalist
hareketler. Trkiye'de bunlar var, ama varolu koullar tabii biraz zor. nk u
andaki Anayasa bunlarn partilemesine, sizin de bildiiniz gibi izin vermiyor. zin
vermediine gre, bunlar varolacaklar ama varolmayacaklar diyebiliriz. Yani
ortada son derece de zor bir durum olacak. Glenme imkanlarnn - parti
kurulmadna gre - tesbiti daima zor. Glgelerle boks yapma boyutu hep olacak,
ta ki partileri kurulup seimlere girene kadar. Onlarn kendi iinde blnmeleri
olabilir, "i-parti"-"d parti" hikayeleri. Ben ok ciddiye almyorum; zaten dnya
deneyimine de baktmzda, genellike "i" partiler marjinal kalyor, esas ii
gtren "d parti" diyebileceimiz parti oluyor.
"nc eilim: Militer rgtler"
Sosyal demokrasi Bat Avrupa'da var, somut bir yere tekabl ediyor,
enternasyonali var, uyu var, buyu var; Sovyetler Birlii yanls bir komnist
partisinin, gene ite lkesi var, lkeleri var, kendine gre forumlar, mekanizmalar
var. Bu iki byk hareketin dnda solda iki hareket daha grmek mmkn.
Bunlardan bir tanesi, siyaseti militer rgtlenmelerle zdeletirmi, siyaseti silahl
mcadeleyle zdeletirmi, Trkiye'de kullanlan terminolojisiyle "terr rgtleri".
Brigada Rossa'lar, Rote Armee Fraktion'lar muadili, baka lkelerde de var olan,
yani yalnzca Trkiye'ye zg olmayan rgtler. Bu tip rgtlerin, bir anlamda
siyaset dnda, ama siyaseti etkileyerek (terr olaynn siyaseti etkileyeceini,
stnde siyaset yaplan zemini ok etkileyeceini, genellikle de olumlu ynde
etkilemeyeceini, Trkiye daha nce de yaad, baka yerler de yaad) var
olacan ngrmek lazm. Siyasi adan, dediim gibi bunlar ancak ve ancak
A.S.Akat

Akntya Kar

16

negatif anlamda nemli grebilirim; pozitif anlamda nemli grebilmem mmkn

deil. Negatif anlamda diyorum: Eylemleriyle Trkiye'de olsa olsa olumsuz bir
takm gelimeleri hzlandrabilirler. Bunlara byk kitle taban beklememek lazm
1970'lerde olduu gibi. Belki Rote Armee Fraktion'a ya da Brigada Rossa'ya daha
fazla benzeyen, daha kendi iine kapanm militer rgtlenmeler diye grme
eilimindeyim; yanlabilirim de.
"Drdnc ihtimal: Anti-Sovyet sosyalizm"
Bunu dnda bir boluk kalyor Trkiye'de. Zannediyorum sizin sorduunuz
da zaten esas itibariyle buraya ynelik. Trkiye'de kendisine sosyal demokrat
demeye gnl raz olmayan, Sovyetler Birlii ile ise arasna nemli bir mesafe
koymu bulunan, oradaki deneyimin baarl olmadn dnen, ama siyaseti
siyaset olarak anlayan ve terre kar kan insanlar vardr ve olacaktr. Bir de
bunlarn bir siyasi rgtlenmeye gitmeleri ihtimali karmza gelir. Demek ki siyasi
rgtlenme olarak baktmzda, sosyal demokrat partiler, TKP, bir de anti-Sovyet
ve sosyalist bir parti beklenebilir.

sosyalist solun o kadar nemli olduunu dnmyorum. Kendi iideki sol nemli.
Kendi iindeki solda bu kendi dndaki soldan, sosyalist hareketten etkilenenler
olursa, belki marjinal bir takm etkileri olabilir. Ama sosyal demokrasinin esas
sorunu, srekli olarak lkeyi yneten ve/veya ynetmeye aday bir siyasi hareket
olarak esas dinamii diyelim, byk lde merkezdeki dier hareketlerle
etkileiminden kaynaklanyor. Onun iin, sosyal demokrasi asndan nemli olan,
merkezin siyasi yapsdr, merkezdeki dier partilerin rnein demokrasi
karsndaki tutumlardr.
"Trkiye'nin bir topyaya ihtiyac var"

H.Berktay: Kitleler farketmemi olabilir bu ihtiyac.

O zaman, tabii soracaksnz, sosyal demokrasiyi etkilemiyorsa, peki neyi,

nasl etkiler diye. Birincisi, solun Trkiye'deki gemiinde, byle anti-Sovyet bir
sosyalist sol dndaki dier iki sosyalizmin byk arlk tadn gryoruz. Bu,
Trkiye'de sosyalizm imajnn korkutucu olmasna yol at. Bir tarafta TKP, teki
tarafta silahl mcadele... Bunlar sosyalist solu Trk halknn gznde ktletiren
bir gelime oldu. Farkl bir sosyalizmin varolabileceinin (Mehmet Ali Aybar "gler
yzl sosyalizm" demiti mesela) grlmesi, bence yararl. Olaylarn insanlarn
kafasnda netlemesi asndan hi olmazsa. Bu birincisi, tarihi olarak grdm
nemli olay.
kincisi, Trkiye topyasz bir toplum. Trkiye'de topya yok aslnda.
Varolan topyalar da iddetle beraber varoldular. topik boyutu olan hareketler,
varolduklar zaman ya iddetle beraber varoldular, ya da bir baka lkeyle
zdeleerek varoldular. Halbuki sizin sylediiniz gibi bir sosyalist hareket, bir
yerde Trkiye'ye zg ve iddete deil, insan sevgisine dayanan bir topyay
temsil etmeye balayacak.
Sosyalist mantk erevesinde bu topyann gereklemesini temenni
ediyorum; Trk siyasi rejiminin ve Trk siyasi dncesinin gelimesi asndan,
byle bir topyann varln ok yararl gryorum.
Marjnda dahi topyas olmayan bir toplum, beni rahatsz ediyor. Ve
marjnda dahi topyas olmayan bir toplumun gelime potansiyelinin snrl
olduunu dnyorum. Bu bakmdan, tarihi bir ihtiyatan bahsetmek bence
mmkndr.

A.S.Akat: Evet. Ama biz, toplumun teorisini yapan, toplumun anlalmasnda

uzmanlam kiiler olarak baktmzda, byle bir eyin varlnn uzun dnemde
Trkiye'nin siyasi gelimesinde olumlu etkiler yapacaktr diyoruz.

H.Berktay: Demin sizin de belirttiiniz gibi, TKP diye adlandrdnz, srtn Sovyet
sper devletine dayayan kuvvetin de kendine gre bir gelecek modeli var. Siz bu
modeli nasl deerlendiriyorsunuz?

"Sosyal demokrasinin esas etkileimi, merkezdeki siyasal hareketlerle..."

A.S.Akat: Aslnda benim sadece TKP geleneiyle deil (bir an iin, silahl
mcadelecileri kartp sosyal demokrasi art iki sosyalist hareket diyelim, yani
leyelim solu), bu iki sosyalist hareketin ikisiyle de ilgili bir takm sorunlarm var.
Bunlar daha nce de sada solda yazdm; sizin de bir fikriniz vardr.
Genelde benim burada syleyeceim u: Tarihte kestirmeler olmuyor.
Tarihte ksa yoldan bir yerlere gitme abalar, genellikle bizi gitmek istediimiz
yerin tam tersine gtryor. Gncel bir dille byle syleyebiliyoruz.

H.Berktay: Sizin bir objektif olgu, bir ihtimal olarak varln tasvir ettiiniz bu
sonuncu potansiyel alanda, sizin deyiminizle anti-Sovyet sosyalist bir partinin
varolabilmesi, sizce tarihi bir ihtiya mdr? rnein, ncelikle sosyal demokrasi
karsnda bir alternatif olarak sosyalist bir partiye ihtaya gryor musunuz
Trkiye'nin bugnk koullarnda? Bunu, sosyal demokrasi karsnda ne gibi bir
eletirel pozisyondan tretirsiniz?
A.S.Akat: Tarihi bir ihtiya dediimiz zaman neyi kastettiimizi, ksaca (ne de olsa
akademik bir geleneimiz var ikimizin de; kavramlar dikkatle kullanmakta yarar
var) tanmlamaya alacam. Burada tarihi ihtiya dediimiz zaman unu
sylyoruz: Birincisi, u anda ille Trkiye insanlarnn byle bir ihtiyac
olmayabileceini sylyoruz. Yani Trkiye'deki insanlar buna ihtiya
duymayabilirler..

imdi ben genellikle bu kanaatteyim. Ama olaya sosyal demokrasi

asndan bakma eilimim dorusu pek yok. Sosyal demokrasiye olumlu etkisi
olur eklinde, bizde bir eilim var. Bu beni ok ikna etmiyor. Onun mant u
nk: Sosyal demokratlar aslnda kendi hallerine braklrsa biraz saa kayarlar;
halbuki byle bir partinin varolmasyla, biraz sola kayarlar... Ben ok o kanaatte
deilim: Sosyal demokrasinin kendi kendini tanmlamasnda, kendi dndaki
A.S.Akat

Akntya Kar

17

A.S.Akat

Akntya Kar

18

Biraz daha teorik bir ereveye geldiimizde, benim amdan nemli olan,
demokrasi sorunudur ve "Leninizm" diyeceim sorundur. Ayaklanmac bir
sosyalizm anlaynn, iflas ettiini dnyorum. Ayaklanmalardan sosyalistlerin,
sosyalist topyann arzulad eylerin kaca kanaatinde deilim. Demokrasiyi
bundan dolay ok nemli bir unsur olarak gryorum. ster Sovyetler Birlii
deneyimi olarak bakalm, ister kendilerine sosyalist diyen dier lkelerin deneyimi,
soracam soru hep ayn yere gelecek; demokrasi olacak. Sovyetler Birlii'nde
demokrasinin olmadn grdm iin; demokrasi olmad gibi, demokrasinin
yokluunun mahzurlarn en ac yaayan toplumlardan biri olduunu, Sovyetler
Birlii'ni grdm iin, ben yle bir toplumsal rgtlenme modeline btn
hcrelerimle kar kyorum.
Yalnz bu sorun bence anti-Sovyet sosyalistlerin de sorunu. Yani onlarn da
kendilerini bu konuda net bir biimde ortaya koymalar lazm. Seimle iktidara
gelip, seimle iktidardan gidecekler mi sorunu bu, netice itibariyle. ktidara
geldikten sonra temel haklar var olacak m? Nedir temel haklar? zgr dnce,
zgr dnceyi zgrce yazmak, zgrce yazlm dnceler erevesinde
zgrce rgtlenmek (siyasi rgtlenebilmek) ve ondan sonra zgrce yaplm
seimlerle iktidara gelmek veya iktidardan gitmek. Demokrasi dediimiz, yle son
derece karmak bir kavram deil; baya net tanmlanabilecek bir kavram.
Projede bu var m, yok mu sorusunu srekli soruyorum kendime, bir proje karma
geldii zaman: Bunlar var m? Ne zaman var? Olacak m, olmayacak m?
"Ya seim, ya bilimci tepedencilik: Baka yol yoktur"
H.Berktay: Burada iki tr soru sorulabilir. Birincisi, acaba Sovyet tipi "sosyalizmin"
ve o yolun izleyicilerinin anti-demokratizmi, sizin dediiniz gibi dorudan doruya
ayaklanmac ya da devrimci olmalarndan m ileri geliyor? Onlar halktan
kopmaya, demokrasi yolunu terketmeye, anti-demokrasi yolunu tutmaya
sevkeden bir kanlmazlk mdr, devrim olay? Ve ikincisi: Acaba bu gibi eyleri,
yani toplumun hangi yolla, hangi mekanizmayla deieceini, sadece iradeler,
projeler ve tercihler mi belirliyor? Tarihin somut aknn, olaylarn kendi mantn,
kitlelerin insiyatifi ve dinamiklerinin acaba bunda bir rol yok mu?
A.S.Akat: ki tane ilgin soru soruyorsunuz; bunlar akademik sorular byk
lde, ama nemli siyasi sonular olan sorular.
Birincisi iin unu diyeceim: "Devrimci dncede" - isterseniz buna
Marksizm, Leninizm, Engelsizm, Maoizm diyelim; genellikle devrimciler, en
azndan nemli bir blm, kendi kkenlerini Marks'ta grr - gerekten ok ciddi
bilimcilik (scientisme) eilimleri olduunu dnyorum. Bilimcilikle beraber de
tabiki bilin kavram geliyor. Dolaysyla, bildiiniz gibi, halkta bilin var olmad
takdirde, yerine "nc"nn bilinci geiyor; yani yneticilie tayinin, halkn semesi
dnda bir yntemi oluuyor. Bir insan nasl bir lkenin yneticisi olur? Birincisi,
halk seer; kincisi ise tarihin, tarih bilincinin ona bu yetkiyi vermesidir. Benim
devrimcilerde grdm, zaten devrimci olabilmek iin kendilerine tarihin ve
bilimin bu yetkiyi, ynetme yetkisini verdiine inanmalardr. Bunu tarihin verdii
anda ise, ayrca halkn vermesine ihtiya yok. Halkn vermesine ihtiya kalkt
A.S.Akat

Akntya Kar

19

anda da gerekten demokrasiye ihtiya yok bir yerde. nk madem ben ii

snfn temsil ediyorum, ayrca bir de iilerin beni semelerine ne ihtiya var?
Diyeceim, birinci soruya yaklamm, genelde bunun bir entelektel kkeninin
olduu.
rade ksm tabii daha kark. Bu kadar basit bir cevap veremeyeceim ona;
daha karmak bir cevap vermeyi deneyeceim. Birincisi, toplumlarn, u ya da bu
ekilde, kendiliinden, ya da "objektif glerle" demokrasiye ya da herhangi bir
yere gitmeleri zorunluu olmad ortada. Belli bir gelime aamasnda, zellikle
de byk tarihi deprem diyeceimiz, sizin de iyi bildiiniz, bir istikrarl ilikiler
kmesinden (tarm toplumu, feodalite gibi) bir baka istikrarl kiiler kmesine
(kapitalizm, sanayi toplumu gibi) gei dnemlerinde - ki bunlar toplum asndan,
nereden bakarsak bakalm byk depremlerdir - ,toplumda gerekten byk
deiim talepleri oluuyor, ama bu deiim taleplerini gerekletirecek
mekanizmalar kurma yetenei genellikle gelimemi oluyor. Bu da normal;
artc bir ey deil. Bunu grenler vardr. Gramsci mesela. Eski kendini yeniden
retmez, ama yeni biimler de kmaz, der. Bir sr morbid semptom, hastalkl
semptom belirir, der. Olan bu. Dolaysyla bir Sovyet Devrimini birka kiinin
iradesine atfetmek bence mmkn deil.
"Tarihin snamas, Sovyet Devrimini "batan yanl" m gsteriyor?"
unu sylerdim ve daha sonraki olaylar da bunu dorulayacak niteliktedir
(nk olay Sovyetler Birlii'ne zg kalmam, baka yerlede de ayn eyler
ortaya kmtr): Belli bir noktada, belli bir ideoloji sanki tarih tarafndan test
ediliyor. Toplumlarda deney olmaz diye bir ey yoktur; toplumlarda laboratuvar
artlaryla deney olmaz, bizim tarafsz kaldmz deney olmaz. nsanlarn
yaad deneyler olur. Bunlar, tarihin bir yerde, sonradan baktmzda, deneyleri.
Ve bu, maddeci bir tarih teorisiyle tutarldr. nsanolu evrim srecinde bir sr
form deniyor. Bu formlardan bazlar bir yere gtrmyor, yani kendilerini uzun
dnemde yeniden retemiyor, yok oluyor. Bakalar daha bir yere gtrr gibi
olacak, onlar kalacak. Dolaysyla bir iradi olay grmyorum.
H.Berktay: Bu yorumla problemlerim var. Bir kere her "deney", belli bir tarihi
dnemde, belli bir gelime dzeyinde, kendi maddi zemini zerinde meydana
geliyor. Ve belli bir baar kazanyor, tarihi o an iin ilerletiyor. Tarihi ve maddi
koullar deiince, tkanmalar oluuyor veya seenekler geriliyorsa, bundan, o
"deney"in batan yanl olduu sonucunu karmak ok zor. Tarihi bakmdan
vaz'edilmemi bir "zm"n batan yelenmemi olmasndan yaknmak,
mkemmelliyetilik ve idealizm olmuyor mu? kincisi, demin bilim, bilin ve nc
meselelerini ele alrken, kendine teorik bir yetki verenler, halkn temsilcisi sfatn
yaktranlardan sz ettiniz. nc ile kitle arasnda, "kitle izgisi"nin ifade ettii,
her an kurulan, bozulan ve yeniden kurulan diyalektik iliki, baka; bunu nc
lehine ineyen bir daimi "halk adna konuma yetkisi", gene baka. Daha sonra
irade problemi balamnda anlattklarnz gznnde bulundurursak, u da
denebilir: Halkn semesi, snfn ya da halkn semesi, illa oy mekanizmas
anlamnda bir seim olmayabilir. Kitlelerin belli bir seenei benimsemesi,
A.S.Akat

Akntya Kar

20

desteklemesi; o anlamda, tarihi olarak o alternatifi yelemesi, illa yle

gereklemeyebiliyor. Kendi payma, bugnk Sovyet tr "sosyalizm"in - ki ben
onu sosyalizm saymyorum - eletirisini bir devrimcilik kategorisinden deil de, (a)
devrim-sonras toplumlarda snflama ve ncnn kitlelerden kopmas olayndan,
(b) bugn kendi halkna dayanmak ve ayan Trkiye toprana basmak yerine,
bir somut vaka, bir maddi g olarak baka eylere dayanmay arzulamaktan
tretirdim. Bence nc ve irade, bilimsel teoride, iin sadece bir yn. Teorinin
kendisinde bu yn mutlaklatran bir taraf yok. Ancak bu yn mutlaklatrlr ve
objektif artlar yn, devrimin halkn eseri olmas gerektii yn unutulursa,
"nc" kitlelerden kopmaya, "foko"culua, bir sper devlete yaslanmaya, vb.
savruluyor. Ama unutmamak gerekir ki dnya, iin dier ynn, yani retici
gleri, objektif artlar, vb. mutlaklatrmann ac sonularnn da saysz
rneiyle dolu. Byle hareketler hibir eyi deitirmedikleri iin, bir "sosyalizm
dersleri" tartmasnda, gndeme bile gelmiyorlar. Oysa onlarnki de bir "deney"
aslnda.
"Halk, hatasn ancak seimle dzeltebilir"
Ama bunu bir yana brakacak olursak, u szn ettiiniz bolukta,
hakikaten yararlar ve muhtevas farkl ekillerde tanmlanm da olsa, bir baka
eit sosyalizme ihtiya gzkyor. Bugn bu olana nasl deerlendiriyorsunuz?
Olabilirse eer, buraya doru nasl yol alnabileceini dnyorsunuz?
A.S.Akat: tane uzun soru sordunuz aslnda. Birincisini ksa geeceim. Bence
halkn demokrasi dnda seme yapmasnn en byk zorluu ve sorunu, halkn
o seimden vazgemesi halinde nasl kurtulacan genellikle bilememesinden
kaynaklanmaktadr.
H.Berktay: Peki ama, kronolojik zaman anlamnda uzun gecikmelerle de olsa,
sonu olarak Polonya halknn, Polonya iilerinin bakaldrs "vazgeme" yollar
da olduunu gstermiyor mu?
A.S.Akat: Baarl vazgeme yolu yok. Vazgetikleri ortada da... Demokraside
vazgetikleri zaman bakasn seiyorlar, oluyor bitiyor. Drt yl maksimum. Halk
hata yapmaz diye bir ey yok. Halk hata yapar. Herkes hata yapar. Demokrasinin
avantaj: Adam hata yapt zaman drt sene sonra "Ben hata yapmm" diyor,
gidiyor brne oy veriyor, mesele bitiyor. br tarafta, hata yapt zaman bir
defa, ondan sonra ka yl sreceimin hibir garantisi yok. imdilik ebedi gibi
duruyor stelik. Bir defa iktidara geldikten sonra, iktidar nasl morbid biimler
alrsa alsn, giden yok. Orada syleyeceim tek ey o. Demokrasiyi savunmak iin
syleyeceim tek ey o.

doldurulmayaca.... imdi ben kafamdaki baz sorunlar aka syleyeyim.

Birincisi, byle bir sosyalist partinin Trkiye'nin mevcut yasal yaps iinde
kurulmasnn ufak-tefek sorunlar var. Bunlar siz de biliyorsunuz. Yani, solcularn
bir blm hi olmazsa, bu Anayasann sosyalist bir partiye kapal olduu
kanaatindeler.
H.Berktay: Siz ne dnyorsunuz bu konuda?
A.S.Akat: Ben de kapal olduu kanaatindeyim. Yani bu Anayasann gerekten
her eit ileri dnceye, toplumun kendi kendine her eit rgtlemesine kapal
olduu kanaatindeyim. Bu Anayasa sadece ve sadece sosyalist partiye deil,
sosyal demokrat partiye de kapaldr.
H.Berktay: Ama kurdular.
A.S.Akat: Kurdular. Ama, yani kurulan SHP neticede... Biliyorsunuz Halk Parti,
ad ne olursa olsun, rejimin partilerinden bir tanesiydi. Ona girmeyelim isterseniz
ama, rnein hi olmazsa benim daha ilgiyle izlediim DSP olaynda bu daha net.
Blent Ecevit'in ve DSP'lilerin tutumu bu rejimin bir sosyal demokrat partiye dahi
aslnda izin vermediidir. u anlamda izin vermedii: Bir sosyal demokrat partiyi
sosyal demokrat parti yapan, rnein sendika balarna, rnein ocak-bucak
tekilatlarna; hereyi brakalm, bunlara izin vermiyor bu Anayasa. Yani bu
Anayasann bir sosyal demokrat partiye dahi izin verdii pheli. Daha tesi de
var: Sosyal demokrat partinin talep ettii demokrasiye izin vermiyor. Sosyal
demokrat parti dediimiz anda, bir demokrasi anlaydr bu. Temel zgrlkleri
mutlak zgrlkler olarak alan bir anlaytr; yani fikir zgrl, rgtlenme
zgrl, sosyal demokrasi geleneinde mutlak zgrlklerdir. Hibir ekilde
devletin mdahalesine izin verilmeyen zgrlklerdir. Bu anayasayla bu mmkn
deil. Yani normal olarak Anayasa suudur sosyal demokrat partinin her azn
amas. imdi bu artlarda bir sosyalist partinin hakikaten ciddi hukuki sorunlar
olduu kanaatindeyim.
H.Berktay: Peki, hukuk bu alanda tek belirleyici midir?
A.S.Akat: Hayr, o anlamda demedim. Yani sorunlar sayyorum; bu Anayasa
eydir, dolaysyla kurulamaz, demiyorum. Kurulabilir. rnein Mehmet Ali Aybar,
Danma Meclisi'ndeki Anayasa tartmalar srasnda bu sorunun sorulduunu ve
gelen cevab belirterek, Anayasann sosyalist partilere kar olmadn sylyor.
Bu, hukuki bir tefsir olarak bana geerli geliyor dorusu. nk sormular,
tutanaklara gemi, kurulabilir denmi. Ama biraz fazla formalist de geliyor bu.
Yani biraz iin reel tarafna bakp, bir sosyalist partinin talepleri, rgtlenme biimi
dediimiz anda, hakikaten bugnk hukuki ereveyi ok zorlar; bu bir.

"Bu Anayasa, her eit ilerici dnceye kapal"

"TKP kurulmadka, anti-Sovyet sosyalizmin kendini tanmlay tek-yanl olur"
Dier sorduklarnz, tabii, daha uzun eyler. Bir sosyalist harekete olan
ihtiyacn yartt boluk, bu boluun nasl doldurulabilecei, doldurulup
A.S.Akat

Akntya Kar

21

A.S.Akat

Akntya Kar

22

ki, byle bir sosyalist partinin ikinci bir sorunu daha, hereye ramen
olacak. O da u: Bu sosyalist parti kurulmu, ama br sosyalist partinin
kurulmayacan biliyoruz. Onlarn kurulmalarna hakikaten hukuki engeller var.
Yani bugn Trkiye'de TKP kurulamaz. Hukuken mmkn deil. Bunun getirdii
bir sorun var; bu, reel bir sorun. Nereden bakarsak bakalm, reel bir sorun. Bu
ikisini sylemek isterim.

insanlara evk veren, heyecanlandran bir partinin yararsz olacan dnmek

mmkn deil.
H.Berktay: Ben zel olarak kendi iinde farkl akmlar barndrma noktasn
kastetmitim. Bu, Tkiye'de imdiye kadar olamam bir ey. Kendine has katk ve
yararlar olabileceini, beraberinde zel bir terbiye getirebileceini dnyor
musunuz?

H.Berktay: Keke kurulabilseler de, apak Trkiye halknn nne ksalar ve

serbest snama imkan olsa.
A.S.Akat: Kesinlikle. Yani Trkiye'de sade solun deil, merkezin btnyle,
TKP'nin kurulmas iin aba gstermesi gerektiine inanyorum. Merkez-san
tabii bir ikircikli hesab olabilir bu konuda. Bunlar kurulmad srece sosyal
demokralar "haa, siz onlarn devamsnz, size szdlar" diye sularz, mant. Bu,
ucuz bir hesaptr.
Gerekten Trkiye'nin gndemindeki nemli sorunlardan bir tanesi bu tip
partilerin kurulabilmesidir, kurulabilmelerinin hukuken mmkn olmas ve
varolmalardr. Ancak ve ancak varolduktan sonra snanmalar mmkndr. Bu
glgelerle mcadele biter. Herkesin yeri, yurdu, yordam, oturduu yer belli olur.
Kimin ne yapt, ne ettii bilinir.
Ondan sonra, bir an iin bunlar getikten sonraki aamaya geldiimizde, bir
dizi baka sorun balyor. Bunlardan bir tanesi, gerekten Trkiye'de, Trk
insanlarnn byle bir eye ihtiyac olup olmaddr. Tarihin ihtiyac olabilir de,
Trk insanlarnn byle bir eye ihtiyac var m? br sosyalist partinin yokluu,
reel olarak nemli bir sorunudur bu sosyalist partinin. Olsa daha iyi olurdu yani.
Olmad srece bir yalnzlk, hatta belki bir muhatapszlk iinde kalacak. Kendini
kartlk iinde tanmlayabilecei Sovyetik bir hareket olmaynca, bu sefer kendini
sosyal-demokrasiye kyasla tanmlamaya kalkacak. Oysa bir siyasi hareketin
kendini sadece merkeze kendinden biraz yakn bir harekete kyasla tanmlamaya
kalkmas, dinamizm ve ivme kazanmasn zorlatryor. Yani gen militanlar daha
ok iine alp, biraz daha yalandklar zaman onlar da br tarafa aktarmak gibi
klasik bir durumla kar karya gelme ihtimalini ortaya kryor.
"Radikalleen partiler, birden fazla fikri barndramaz"
H.Berktay: Bugn Trkiye'de, anti-Sovyet sosyalizm diye tanmladmz alann
kapsamna girebilecek birden fazla akm var. Bunlarn kendi aralarnda da, sizinle
benim aramzda olduu ve biraz nce tarttmz gibi, eitli farkllklar var. Bu
farkl eilimleri, tanmlanm olan asgari mterekler temelinde, kendi iinde
barndran bir birleik sosyalist partinin yararl olacan dnyor musunuz?
A.S.Akat: Batan syledim, yararl olabileceini dnyorum dedim. Kendisini
Sovyetler Birlii ile ya da mevcut bir sosyalizmle zdeletirmeyen, Trkiye'de
eitliki, zgrlk, velhasl sosyalist bir dnya kurmay amalayan, bamsz,
Trkiye'nin temel sorunlarna kendi topyas erevesinde srekli zm getiren,

A.S.Akat

Akntya Kar

23

A.S.Akat: Evet, fakat imkansz olduunu dnyorum. Orada, sosyalistlerin

dnya apndaki deneyimi bana epey net geliyor. Sizin tanmladnz anlamda
sosyalistlerin en belirgin zellikleri, aslnda birden fazla fikri barndramamalar.
Byle bir gelenek yok. Ancak ve ancak byk kitle partileri, yani merkez-sol
partiler, ok sayda fikri ilerinde barndrabiliyorlar. Radikalletike hareket,
safla doru gidi artyor. Karm ve tortulardan temizlenme, kendi kendini
artma eilimleri, priten eilimler artyor. imdi bu bahsettiimiz sosyalist hareket,
byle bir radikalizme tekabl ettii lde, farkl fikirlerin iinde beraber yaamas
ihtimali az gibi geliyor bana. Burada sylediim, sadece ve sadece Trkiye'nin
deneyimi deil. Yani Ahmet'le Mehmet bir araya gelemezler demiyorum. Bana
yle geliyor ki, iin doasnda bu var.
Radikalizmden uzaklatka, lmllkla beraber o tolerans geliyor, o saflk
talebi azalyor. imdi, topyann da ayn zellii var; topya talebi bir saflk talebi
zaten, gelecekteki toplumdan saf bir toplum olmasn talep etmek demek. Bu
talebi yapan kiinin, o toplumu beraberce kuraca insanlarn kirliliini kabul
etmesi mmkn deil. Dolaysyla, radikalizmle beraber topyacln da, o
gelecekte kurmay dnd toplumdaki safl u anda beraber alt
insanlarda arama eilimi var gibi. Dediim gibi, radikalletii lde, birden fazla
fikrin iinde yer almas zorlar. Ilmllat lde, birden fazla fikrin iinde yer
almas mmkndr. Merkez partileri, birbirinden ok farkl fikirleri ok rahat ve
nemli hizipler halinde - bunlar yalnz kii atmalar, liderlik atmalar deildir;
ayn zamanda fikir farkllklardr - meczederler, gtrrler. Ama radikal partilerde
bu bence imkansz.
Trkiye'de bu olur mu? Olursa ok mthi bir ey olur derim. Bakalarn
bilmem ama, beni artc bir ey olur, radikal bir partinin, radikal talepleri olan bir
partinin, saflk talebiyle beraber gelmemesi ve iindeki taraflarn kirlenmeyi gze
almalar! Fikir farkll demek, nk o demek bir yerde.
Diyalogdan consensus'a
H.Berktay: Peki, ne kadar zor da olsa, bu yolda ne gibi admlar atlabilir? lla
somut, pratik, dar anlamda rgtsel veya konferansiyel admlar kastetmiyorum.
Zihniyetler, tolerans marjlar, dnce prosedr bakmndan, sizin kafanzda bu
yolda atlabilecek admlar var m?
A.S.Akat: unu diyeyim: Trk aydnnn, - benim neslimin hi olmazsa grd en byk sorunlarndan bir tanesi, diyalog eksikliidir. Yani herkes kendi
arkadalaryla konuur, baka kimseyle konumazd. imdi bunun krlmas
A.S.Akat

Akntya Kar

24

yolunda bir takm eilimler gzkyor. Buna ok seviniyorum. Bu, olumlu bir iaret
geleceimiz iin. Birbirinden farkl dnen insanlar artk hi olmazsa konumaya
baladlar birbiriyle. Sizinle biz, birbirimizden farkl dndmz yazl olarak
defalarca polemik de yaparak ifade etmi insanlarz. Ama bu, bizim sorunlar
tartmamz engellemiyor. Eskiden engellerdi.
H.Berktay: Yok, epey bir sredir engellemiyor. imdi balamad.
A.S.Akat: Sizinle, belki evet. Ama bakalaryla, benim amdan yeni balad.
Eminim sizin de, belki benimle deil ama bakalaryla, yeni balam olabilir.
Giderek bir diyalog aray kendini hissettiriyor.
H.Berktay: Herkesin bir olgunlama sreci var.
A.S.Akat: Dorudur, dorudur. Trkiye'de de sol, genelde ocukluk
hastalklarndan yava yava daha olgunlua doru gidiyor. Bundan yirmi sene
evvel solcularmzn ya - kendi yamza bakarsak - 20-23 arasndayd. Yirmi
sene geti; imdi 40-50 yalarnda. Daha yallar yoktu demiyorum ama, bizim
nesil byd, bizim altmzdan gelenler byyorlar. Dolaysyla bir olgunlama
eilimi var. Diyalog ok nemli. Tartma ok nemli. Bu tartmalar iinde,
birtakm consensus araylarnda bulunmak, nerelerde anlayoruz bakmak, esas
hikaye o galiba. Zaten Trkiye'de en nemli sorun, gerek sosyalistlerin kendi
ilerindeki, gerek sosyalistlerle sosyal demokratlar arasndaki, nihayet sol ile sa
arasndaki consensus noktalarn bulabilmek. Burada hepimize nemli roller
dt kanaatindeyim. Consensus noktalarn doru tehis ve tesbit etmek,
ondan sonra da o consensus noktalar civarda mtereken neler yaplabileceini
aramak. Dolaysyla byle bir sosyalist parti abas, hereyden evvel asgari
mterekler vardr sorusunu cevaplamay gerektiriyor.

A.S.Akat: Ben bamszl byk lde siyasi terminoloji iide grme

eilimindeyim. Halbuki dier arkadalara bakyorum, sanki onlar benim pek
sevmediim bir iktisadi muhteva veriyor gibiler. Oradan bir rahatszlm var.
Mesela "Trkiye NATO'dan kmal, hibir askeri ittifaka girmemelidir." Bu,
net bir ey. Ama bunu diyenlerin, bunun milli gelirden askeri harcamalara giden
pay orannn aa yukar yzde 100-150 arasnda arttrma anlamn tadn
bilip bilmediklerinden emin deilim. Bana sanki bilmiyorlar gibi geliyor; nk,
bakyorum bamsz lkelere, bunlarn askeri harcamalar baya yksek,
Trkiye'nin 2-2,5 kat. Milli gelirin yzde 14-15'ine kt var, kk lkelerde.
Mecburen. Bamszln bir fiyat var nk; bedava deil yani.
Ben iktisadi bamszlk ile otari zlemlerinin zdeletirilmesine de
karym. Biliyorsunuz, Trkiye'nin dnya ekonomisiyle kendi tanmlad
terimlerle btnlemesinden yanaym. Dnya ekonomisiyle kendi tanmlamad
terimlerle btnlemesinin kt olduu kanaatindeyim. Ama dnya ekonomisiyle
btnlememenin ok daha kt olduu kanaatindeyim.
Onun dnda, NATO konusu var, Avrupa Konseyi konusu var, AET konusu
var. Burada benim grlerimi az-ok biliyorsunuz; ben AET'den yanaym.
Dorusu ya, NATO'dan da yanaym. Ksmen, Trkiye'nin NATO'dan kmasnn
iktisadi maliyetinin ok yksek olduu hakknda bir fikrim olduu iin belki. Daha
iyi bildiim iin. O takdirde, zaten kt olan kaynaklarnn daha ne kadarn askeri
harcamalara ayrmak zoruda kalaca hakknda bir fikrim olduu iin. Demek ki
bunlarn bu dzeyde tartlmas lazm.
"Sosyalistler ekonomiden anlamaz"
kinci nemli tartma konusu, tahmin ediyorum "Demokrasi" olacaktr.
Demokrasiden ne anlyoruz? Trkiye'de varolan ya da varolacak demokrasi
mcadelesine, nereden girilecek? Bu ok nemli. Burada ok daha byk
ayrmlar kabilir, bir consensus'a gitmek daha zor olabilir gibime geliyor.

"Bamszlk ilkesinin farkl yorumlar"

Daha evvel Saak'ta kan konumalardan, benim grdm bir tane var
mesela: "Bamsz Trkiye." Bu grld kadar, nemli bir consensus alan gibi
duruyor. Ama bir parti iin yetersiz. D politikada Trkiye bamsz olacak: Bu,
partileri oluturmak iin yeterli birey deil. Kesinlikle deil. nemli birey, ama
yeterli deil. Ondan sonra, onun modalitesinin de iyi-kt berraklamas lazm.
nk ben kendi hesabma, Trkiye'de tam bamszlk isteyenlerin ille bunun
somut modalitelerini dndkleri kanaatinde deilim. Nasl olacan, bununla
somutta neyi kastettiklerini bildikleri kanaatinde deilim. Bir otari ve btn askeri,
ticari, vb. ibirlii kurumlarndan km, ittifak kurumlarndan km bir Trkiye mi
kastediliyor? rnek diye veriyorum. Bunun ok net olduu kanaatinde deilim.

H.Berktay: Bunu demin biraz konutuumuzdan, tartmal bir dier alana el

atabilir miyiz? Byle bir partinin, "bamszlk" ve "demokrasi" hedefleriyle de
balantl olarak, "adalama" perspektifinin ekonomik boyutlarna gelecek
olursak; sizce anti-Sovyet sosyalist bir partinin, adalama perspektifi iinde
Trkiye'ye nerecei ekonomik yaklamn ya da felsefenin - programn
demiyorum, nk program daha spesifik maddeleri ierebilir - anahatlar neler
olabilir ve bu konuda ne gibi tartmalar ortaya kabilir?
A.S.Akat: Aslnda solun en ok laf ettii yer ekonomidir; en az becerdii yer, bana
sorarsanz ekonomidir. adalamadan ne kastettiinizi bilmiyorum...
H.Berktay: zeride kolay anlaabileceimiz ve mmkn olduu kadar ntr bir
terim olarak sylyorum: Olgun sanayi toplumu haline ilerlemek.

H.Berktay: Hemen sorabilir miyim, siz nasl anlyorsunuz "Bamsz Trkiye'yi?

A.S.Akat: imdi, btn aklyla syleyeceim: Sadece sosyalistlerin deil,

sosyal demokratlarn da zayf olduklar yer, ekonomidir. Trkiye'nin
A.S.Akat

Akntya Kar

25

A.S.Akat

Akntya Kar

26

kapitalistlemesinde diyelim, sanayilemesinde diyelim, adalamasnda

diyelim; yani olgun bir sanayi toplumuna retim yaps itibariyle geite, baarl
performans vereceklerini beklemek bence iyimserliktir.
Trkiye asndan bu hareketlerin tarihi grevleri ekonomik deil siyasidir
diyorum. Ekonominin nemsiz olduunu dnyorum. Ekonomide yapacaklar,
olanaklar lsnde gelir blmyle ilgili bir rasyonaliteyi toparlamaktr. Onun
tesinde birey yapmaya kalktklar takdirde, yzlerine gzlerine bulatracaklar
kanaatindeyim. Yalnz Trkiye'nin tarihi deil, baka yerlerin de tarihi, aa
be yukar bunu gsteriyor.

gremiyorum burada; sosyalist partinin iktisat programnda bir marj gremiyorum.

Bu partinin syleyeceini aslnda Halk Partililerin byk bir blmnn kabul
edeceklerini tahmin ediyorum stelik. Yani bu sadece ve sadece sosyalistlere
zg de deil. Kemalist devletileri, Yakup Kadri'leri ya da evket Sreyya'lar da
ieren, byle baya geni ve zengin bir skalaya hitap eden bir eydir bu. Onun
dnda ne diyebilirsiniz, bilmiyorum.
H.Berktay: imdi bu sizin sosyalistler-aras tartlmaz ekonomik kanlar yada
ilkeler gibi sylediiniz, mutlak ve ar-merkeziyeti planlamaclk, ok geni
kapsaml devletletirmeler, blmclk, piyasa mekanizmalarndan
yararlanmay genel bir "kahrolsun piyasa" anlay iinde kaytsz artsz
reddetmek gibi zellikler, bana tarihi bir olgu olarak, daha ziyade Sovyet tipi
"sosyalizm"in zellikleri gibi geliyor. Oysa biz, sizin siyasi topografya iindeki yeri
itibariyle anti-Sovyet sosyalizm diye tanmladnz bir sosyalist partinin ekonomik
programnn ne olabileceini konuuyoruz. Sovyet tipi yaklamlarn ilkelerini
byle bir sosyalist partiye bir kanlmazlk gibi empoze etmek ve bunun dnda
bir tartma filan olmaz demek, dorusu bana yadrgatc geldi.

"Sosyalizmin biricik ekonomi program, devletilik ve emredici planlama m?"

H.Berktay: Ama benim buna iki itirazm var. Bir kere, bir parti kurulurken, iktidara
gelebileceini kabul etmek ve iktidar iin mcadele etmek zorundadr. Byle
yapmazsa, kendi kendini ciddiye almam olur. lelebet muhalefette kalmak iin
parti kurulmaz. Ayrca, emeki halk ynlarna ekonomik planda somut bir
alternatif gstermeye almak gerekmez mi?

"Gei dnemini kabul etmek parlamentarizmi kabul etmek demektir"

A.S.Akat: Bu somut alternatifin ne olacan aa be yukar biliyoruz ama.

Her hareketin kendi gelenei vardr. Bu sizin sylediiniz partinin ben aa
be yukar ekonomik programn gryorum: Planlama, d smrye son,
devletletirmeler, kahrolsun piyasa, emeki halka hereyi vereceiz, falan filan.
Orada hayal gc kullanacanz bir marj da yok. Hibir ey yok ki.
H.Berktay: Ama olur mu? Mesela planlama eittir kahrolsun piyasa,
devletletirmeler yani ok kapsaml ve geni devletletirmeler, tartmas
yaplmadan kabullenilmesi mukadder dogmalarm gibi konuuyorsunuz. Dorusu
hayret ettim...
A.S.Akat: Hayr; bunlar sylemediiniz anda hi kimse sizin sosyalist olduunuzu
Trkiye'de ciddiye almaz. Evvela sosyal demokratlar yklenirler: "Byle sosyalist
olur mu kardeim, bunlar sosyalist deil, emperyalizmin bilmem neleri" diye. Zaten
diyecekler ya. Gereki olmak lazm. Sosyalist partinin ekonomik program bellidir.
ktidara geldiide o program uygular, uygulamaz; o, artlara baldr. O baka
ey. Ama program, iktidar ncesinde bellidir: Devletletirmeler, planlama,
herkese yksek gelir, ite o bedava, o bedava, o bedava. Bunun dnda bir ey
syleyemezsiniz. Yoktur.
Bunun dda baka alternatifler tartlr m? Tartlr. Aydnlar arasnda
tartlr, belki parti ideologlar arasnda filan tartlr, ama neticede kamuoyuna
giden mesaj bellidir. Burada en ufak sapmada, sizin demin dediiniz birlik hemen
bozulur. Ve byk bir ihtimalle otari eilimleri de bunun iindedir, yani
uluslararas iblmnn reddi de bunun iindedir.
Sosyalizmin ekonomiyle zor bir ilikisi var; bunu inkar etmek mmkn deil.
Aslnda ekonomiyi, tarihin kantlad kadaryla en az becerebilenler sosyalistler
olmasna ramen, ekonomik konularda en ufak fikir ayrlklarndan kendi
aralarnda en fazla hr karanlar da gene sosyalistler. Ondan dolay ben bir marj
A.S.Akat

Akntya Kar

27

A.S.Akat: Orada bence yanl bir tehis yapyorsunuz. Sadece Sovyet tipi
sosyalizmlerin deil, btn azgelimi sosyalizmlerin genel zellii. Onun iin,
demin bir ey syledim, Trkiye'de bu fikirlere sadece ve sadece sosyalistler
deil, btn Kemalistler de katlr. Trkiye'de sol Kemalizm ya da radikal
Kemalizm dediimiz devletletirmeci, otarici, planlamac, anti-piyasac bir
gelenektir, gelenek vardr yani. Bunu bir teorik tmdengelimden tretmiyoruz ki.
Gazeteleri atmz zaman bu gelenei gryoruz; otuz senedir gryoruz. Yani
bunun Sovyet tipi sosyalizmle filan bir alakas yoktu, ama bunlar temsil ediyordu,
deil mi?
Dolaysyla ekonomi konusunda ben biraz karamsarm, solun ekonomiyle
ilgili platformunun gelimeye balamasnn - nk son derece azgelimi bu
platform aslna bakarsan - biraz daha gecikmeyle gideceini dnyorum. Solun
siyasi program ya da platformundaki bir takm sorunlar temizlendike, ekonomiye
geri dnmek imkanlar kacaktr. nk tipik sosyalist mant, kapitalist
ekonominin ynetimini reddetmektir. Kapitalizmin ynetilmesini reddetmek demek,
iktidara geldikten sonra bir gei dnemini kabul etmemek demektir aslnda. Bir
gn geleceksin, siyah-beyaz gibi bir gnde hereyi yapacaksn demektir. Aksi
takdirde nk, kapitalizmi ynetmek zorundasndr. Bir gnde yapmak, daha
evvel grdmz bir eydir. Bir gnde yapmak, nemli miktarda reel gelir
dne tekabl eder, retim mekanizmas bozulur, retimin dengeleri bozulur.
nsanlarn reel gelirleri dnce, bu bir gnde yapmann anlam, zaten sosyalist
partinin bir daha seime girmeyecei olur. nk seime girecek olan sosyalist
parti, iktidara geldii gne kyasla iilerin reel gelirlerinin yar yarya dmesine
izin veremez, mecburdur iilerin gelirlerini iktidara geldii gnden hi olmazsa
biraz daha yukarda tutmaya. Bu ise ancak retim mekanizmalarnn
bozulmamasyla, hereyin son derece dikkatle ve tedrici olarak yaplmasyla, yani
A.S.Akat

Akntya Kar

28

kapitalizmin ynetilmesiyle mmkn olur. Demek ki bizzat siyasi programn, ok

nemli iktisat politikas sonular vardr. Ama bu siyasi programda temizlik ve
berraklk salanmad srece, ekonomik programa geri dnmek mmkn
deildir. Ben bunlar anlattmda eten-dosttan geleni biliyorum: "Yahu sen
neticede kapitalizmi ynetelim diyorsun" Eee, tabii ynetelim diyorum kardeim.
nk ben diyorum ki, seimle iktidara geleceim, seimle iktidardan gideceim.
Kapitalizmi ynetmediim takdirde seimi kazanamam. Ben geldiim anda eer
iinin otomobili varsa ve benzin buluyorsa, ama ben geldikten bir sene ya da alt
ay sonra ii otomobiline benzin ve yedek para bulamyorsa, bu adamlar beni
sille tokat kovalarlar, diyor talyan Komnist Partisinden Amendola. Bir gerei
yanstyor ve Trkiye'de de yaand buna benzer eyler 1979`da. Ama bunun
anlalmas, bunun sylenebilmesi iin, zaten daha nceden seimle gelip seimle
gitmeye karar verilmi olmas lazm. Seimle gelip seimle gitme yoksa, o zaman
baka bir ey; anlatabiliyor muyum?
"Bugnk blnmelerde menevik sosyal demokrat bir yere oturuyorum"
Yani sadece ve sadece Sovyetizm'in meselesi deil bu. Trkiye'de tabii
bunun baka kkenleri var. Bu modernletirme misyonuyla beraber aydnlarn,
ekonomideki merkeziyetilii siyasi merkeziyetiliin bir izdm, bir
destekleyeni, bir paraleli olarak hep grmek lazm. Tutarl olan nk, siyaseti
merkeziletirmek zorunda hissediyor, bu misyonun erevesinde. O zaman
ekonomiyi de siyaseti merkeziletirip ekonomide kendisine alternatif g
olduklarnn olumasna izin veremez. Dolaysyla ikisi paralel gidiyor ve buradan
kaynaklanyor. Byle bir planlamaclk, anti-piyasa'clk v.b.

gnde filan olmayacan galiba hepimiz anladk. Bu zor bir olay; baya
zaman alacak ve bundan dolaydr ki benim sol anlaymda arlk byk lde
siyasettedir. Solu-sa ayrdeden unsur, siyasette katlmdr. Siyasette katlmn
maksimize edilmesidir. Siyasi zgrlklerin formel zgrlklerden gerek
zgrlkler haline - felsefi terminolojiyi kullanabilirsek - geiini temin edecek
mekanizmalarn kurulmasdr.
Bunun oluumunda, iktisadi dzlemden kaynaklanan eitsizliklerin etkisinin
o kadar byk olmadn dnyorum. Esas sorun gene de siyasi dzlemin
kendi i elikilerinde, siyasi dzlemin byle katlmc bir ekilde dzenlenmesine,
iktisadi dzlemin eitsizliklerinin dnda bizzat siyasi dzlemden kaynaklanan
engellerdedir... Dnyorum ki solun soluklu projesinin esas gesi bu olmaldr.
Siyaset, zgrlk, katlm mmkn olduu lde, zaman iinde dolayl temsili
demokrasiden daha dorudan demokrasilere geme modalitelerinin aranmas,
bulunmas, snanmas, deitirilmesi, uygulanmas... Ancak bunlar yapldktan
sonra, yani siyasi sorunu zdkten sonradr ki, diyorum, iktisadi dzlemden
kaynaklanabilecek eitsizlikleri gerekten minimize etmeye sra gelir. Byle bir
yaklam da beni gerekten ok menevik, ok sosyal demokrat bir platforma
getirip oturtuyor, bugnk blnmeler iinde. Yarn blnmeler deiirse baka bir
yere otururum ama, bugnk blnmelerde byle bir yere geliyorum.

H.Berktay: Kendi payma, hi dntrlmemi ve hi snrlanmam bir

kapitalizme deilse bile, dntrlm ve snrlandrlm denetim altna alnm
kapitalizm unsurlarna, daha doru bir deyimle meta ekonomisi kategorilerine ve
piyasaya daha fazla yer veren olduka uzun sreli bir gei ekonomisinin
gerekliliinin idrak iin, bu kadar mutlak parlamentarist bir yaklamn zorunlu
nart olmadn dnyorum. "Hereyi bir gnde deitirmek" ile "kapitalizmi
burjuvazinin izin verdii kadar deitirmek, yoksa daha ziyade olduu gibi
ynetmek" arasnda, demokratik devrim platformundan treyip gelen bir
nderliin, doru bir kitle izgisi ve milli birleik cephe anlayyla srdrlmesi
diye bir kategori de var kanmca. Ve burada, Sovyet devriminin zgllklerinin
aynen taklididir ki, "her ey bir gecede" anlayn douruyor.
Ama sizin sylediklerinizden de byle bir sosyalist partinin, Trkiye gibi
azgelimi bir lkede derhal ve dolayszca sosyalizm hedefini koymamas
gerektii sonucu kmyor mu?
A.S.Akat: Bu konuda biraz ikonoklast (putlar krc) olup, unu sylyorum:
Zaman gstermitir ki menevikler haklym. Benim olaya yaklamm bu,
grnd kadaryla tarih kestirmelere gerekten izin vermiyor, kestirme gidilere
izin vermiyor. Bu bir. kincisi, insanlarn, Trkiye'lilerin bugn olduklarna kyasla
daha eitliki ve daha zgr bir toplumda yaamlarnn yle bir gnde, iki gnde,
A.S.Akat

Akntya Kar

29

A.S.Akat

Akntya Kar

30

yaklam olsak da devam ediyor. Bu adan, gei dnemini belirleyen temel

etkenlerden biri olarak dnemi balatan olay var. Bu hep byledir; her iin sonu
banda mndemitir. Toplum byk yol ayrmlarna geldiinde, karsnda bir
sr yol, yani alternatif bulur. Byk yol ayrmlarnda btn yollar Roma'ya
kmaz. Kimisi kmaz sokaktr, kimisi uzun ve meakkatli, kimisi bir otoyol, kimisi
de balanlan noktaya geri getirir. Bunlardan biri seilir ve o seim tersine
evirilemez bir tarihi balatr. Bata Byk Reit Paa olmak zere bir avu
Osmanl Paas byle bir seim yaptlar. Tanzimat' gerekletiren kiilerin
amalar ve niyetleri ne olursa olsun, onlarn tetii ekmeleri ile balayan son
derece dinamik ve karmak bir sre, bizim yakn gemiimize damgasn
vurmutur. Yakn gemiimizin baarlar kadar baarszlklar da bir anlama o
Osmanl Paalarna aittir diyebiliriz.

TANZMAT 150 YILLIK BR SANCILI GE

DNEMDR
(Zaman Gazetesi, 16 Kasm 1987)
Tanzimat nedir ve siz bu olay nasl deerlendiriyorsunuz? Aklar msnz?
Ad stnde, bir reformlar kmesi ile kar karyayz. 19 uncu yzyln balarna
gelindiinde, Osmanl Devletinin Bat ve Kuzeydeki Hristiyan komular ile
baetmekte byk zorluklar ektiini gryoruz. Buna, mparatorluun iindeki
Hristiyan ahalinin milli devlet kurma talepleri de eklenmi durumda. Nitekim,
tarihinde ilk kez mparatorluk bir ayaklanma ve i harp sonucunda kendi snrlar
iinden bamsz bir devletin kmas durumu ile karlam. Yunanistan'n
bamszla kavumasnn Tanzimattan az nce gereklemi olmas bir raslant
deil. Bu olayda d glerin, zellikle ngiltere ve Fransa'nn parman aramak
ve abartmak yeterli aklama olmuyor. mparatorluu ynetenler, karlarnda bir
Rus yada Avusturya savandan farkl bir dinamik olduunu anlayacak kadar bu
ilerde tecrbeliler. Sonuta, btn bunlar ynetici snf bir dizi reform yaparak
mparatorluu igal ve paralamaya soyunmu i ve d glere kar tedbirler
retmek arayna itiyor. Bu tedbirlere de kendileri reformlar (Tanzimat) diyorlar.
Ben, Tanzimat deyince ncelikle bunu anlyorum.
kinci olarak, "Tanzimat Olaynn" sebepleri ve ncleri, bir de zellikle "Tanzimat"
ile gdlen amacn nitelikleri zerine bir deerlendirme yapar msnz?
Sanyorum bu soruya yukarda ksmen cevap verdim. Bu reformlarn Osmanl
Devletinin evrimine uzun dnemdeki etkilerinin analizi bizi son derece karmak ve
alglanmasnda duygusal boyutun hala yksek olduu bir dnemin
deerlendirilmesine gtryor. Benim tefsirim u: Tanzimat olayna kadar,
Osmanl Devletinin ynetici snf elindekini olduu gibi, yani dntrmeden
korumaya alyor. Halbuki, kkeni ok eskilere, belki 14 nc yzyla giden
dinamik bir sre, Bat'da insanlk tarihinin en byk dnmn yaratm.
Bilinen bir olguya, kapitalizme ve sanayi devrimine iaret etmek istiyorum. Sz
konusu dnmn gerekletii lkelerle snrda olmasna ramen,
mparatorluk bu dinamik srecin tmyle dnda kalmaya baarm; bu bir baar
ise... Yani, safkan bir tarm toplumu stnde oturan askeri bir devlet niteliini
korumu. Tanzimat' Osmanl-Trk toplumunun tarihinde bu kadar nemli yapan
ey de burada: dnm Tanzimat'la balyor. Benim sk sk kullandm bir ifade
vardr: getiimiz 150 yl "ok-uluslu militarist bir tarm imparatorluundan sanayi
temelinde rgtlenmi bir milli devlete giden sancl gei dnemi" diye
tanmlarm. te, gei dnemi Tanzimat'la balyor. Halen de bitmedi, sona ok
A.S.Akat

Akntya Kar

31

Efendim, bize biraz da "Tanzimat"n hukuki ve sosyo-kltrel cephelerinde bu

balamda kazandrp-kaybettiklerinden sz eder misiniz?
Yakn tarihimizi anlayabilmemizde anahtar kavram "kltr" olmusa, bunda
"Tanzimat"ta yaplan seim ve tarihi bir miras olarak daha sonraki tm
reformcularn kabul etmek zorunda kaldklar gelime modeli temel etkendir. Bir
tarm toplumunun sanayi toplumuna dnmesi sreci balarken, kkl olarak
birbirinden farkl iki ana yntem sz konusu olabilir. Bunlardan ilki, arln
sermaye birikimine yani ekonomiye verilmesi, kltrel ve (hukuk dahil) sosyopolitik yaplara ise mmkn olduu kadar dokunulmamasdr. Bilahare,
ekonomideki hzl dnmn kendi isel dinamii ile bata kltr olmak zere,
sosyal ve politik yaama yeni retim modeline uygun normlar zorlayarak dikte
etmesi mmkn olacaktr. kinci yol, arln sosyo-kltrel normlara verilmesi ve
ekonominin dntrlmesinin ikinci planda kalmasdr. Kltrel yapdaki
deiim/dnm byk lde siyaset arlkl bir srete gerekleince,
sermaye birikimi bir trev olarak hzlanacaktr. Yani, baka bir deyile, ilk yolun
nicelden nitele, ikinci yolun ise nitelden nicele gittiini syleyebiliriz. Siyasi sylem
iinde kalrsak, ben bunlardan ilkine "muhafazakar", ikincisine ise "ilerici/jakoben"
demek eilimindeyim. Ampirik dzeyde tarihe, u son yzyln baarl ve
baarsz sanayileme rneklerine baktmzda, ilk modelin hzl sanayileme ve
kapitalistleme performansnn ikincisinden ok daha yksek olduunu grrz.
rnein bir Japonya-Trkiye karlatrmas bu balamda yeterli kanttr. Yanl
anlamaya sebep vermemek iin bir parantez aarak hemen unu syleyeyim:
sonuta ulalan nokta asndan bakarsak, iki model arasnda bir fark yoktur.
Yani, sanayi toplumuna ulaldnda, her iki yntemi kullanan toplumlarda sosyokltrel normlar benzerlik gsterir. Bu da artc deildir; sanayi toplumunun
kendi sosyo-kltrel normlar vardr ve bunlarsz varolabilmesi mmkn deildir.
Topluma ister ekonominin diretmesiyle ister aydnlarn tepedeninmesiyle gelsinler,
arada yaananlar ok farkl olur ama sonuta bir ey deimez. Neyse, biz gene
esas sorumuza dnersek, Osmanl Paalarnn neden ikinci yolu setiklerinin
aratrlmas, anlalmas lazm. Benim tarih ve toplum anlaymda, bu soruya
cevab Osmanl Devletinin kendi i ilikilerine bakarak vermek gerekiyor. Yani
toplumdaki snflara, bunlar tayan ideolojilere, devletin niteliine, snflararas
A.S.Akat

Akntya Kar

32

atmalara inmeliyiz: kapkulluu, seyfiye-ilmiye ile reaya ve zellikle gayrimslim

ahali arasndaki ilikiler, vs. rnein, Asya retim Tarz kavram evresinde
oluan tartmalarda bu arayn izlerini, yani Osmanl'nn zglln saptama
abasn bulabilirsiniz. Bu zgl toplumsal matris Osmanl Paalarn srekli
"Devleti Kurturma" araylarna itiyor. Perspektif bu olunca, reformlarn
ekonomiden ziyade kltrel-politik yapya ynelik olmalar adeta kanlmaz.
Tarm toplumunun dntrlmesi "sanayileme" szc ile deil, "Batlama"
kavram ile ifade edilir hale geliyor. Daha nce de syledim, bir kere bina bu
ekilde ina edilmeye balannca, temelleri kltrel-sosyal dzeyde atlnca, gerisi
kendiliinden geliyor. Son 150 yllk tarihimizin kltr ve zellikle tarm
toplumlarnda kltrn kapsayc format olan dini inanlar erevesindeki
atmalar tarafndan zetlenmesinin ardnda yatanlar bence bunlar.
"Tanzimat" gelenein gnmze olan yansma ve etkileri nelerdir?
Ekonomiden balamayan bir reformlar kmesinin ksa srede hzl sermaye
birikimini salamas imkansz. Bu durumda, tarm toplumundan sanayi toplumuna
giden yol uzuyor. Zaman olarak uzuyor, yani daha yava bir sre oluuyor. Bu
durumda, reformlar da bir trl arzulanan sonucu vermiyorlar, hep eksik, yetersiz
kalyorlar. Ekonominin duraanl, reformlarn byk ktlelerin gncel
yaamlarna inmesini engelliyor. Geleneksel gncel yaam deimeyen ktle,
dolays ile eski ideolojik-kltrel evresini yadrgamyor ve reformlar zorlayan
ynetici snf ile arasnda bir uurum, hatta lmcl bir gerginlik oluuyor. Demek
ki, ynetici snfta her nesil yeniden bu reformalar tartmak, onlara sahip kmak,
onlar topluma zorlamak gibi garip bir durumda kalyor. inde yaayanlar
asndan ackl bir durum. Hep Tanzimat Osmanl Paalarna ihtiya var. Hep
artk bu son Osmanl Paas deniyor ama sonra bir tane daha gerekiyor. Ynetici
snf iinde srekli tepedeninme eilimleri glendiren, jakobenlie inanc
salamlatran bir konjonktr oluuyor. Bu konjonktrn yol at mdahaleler
toplumun organik evrim srecinde krlmalara yol ayor. 27 Mays, 12 Mart ve 13
Eyll aslnda birer "Tanzimat". 150 yl sonra "Tanzimat" geleneinin srmesi, 150
yldr reformlarn baarszlna bir kant olarak alnmal. Ancak, bu noktada
hemen unu belirtmek istiyorum: sylediklerim dorudan bugnle, 1987 yl ile ilgili
deil. Kendi yakn gemiimi, 1950'lerden bu yana yaadm dnemi
vurguluyorum. nk, 1950'lerde ok partili rejime geile balayan hzl sermaye
birikiminin sonular, btn mdahalelere ramen, 1980 sonrasnda nicelle nitel
arasndaki uurumu kapatmaya balad. Sanayi ve kapitalizmle birlikte sivil
toplumun gelimesinde bir aamaya gelinmesi, "Tanzimat"ln sonuna iaret
ediyor. Nihayet, ge de olsa, baarya ulayor ve baars onu bitiriyor. Bunu
1982'de ngrmtm: "Trkiye, ok-uluslu bir tarm imparatorluundan ada
bir sanayi toplumuna giden sancl gei dneminin sonuna gelmitir". Bugn sivil
toplumun kendi iinden kard deiiklikler ve reformlara hi bir zaman
"Tanzimat" demek aklmza gelmiyor.

istekleri dorultusunda yaplm bir reform hareketi..." eklinde eitli anlamlar

ykleniyor ilim adamlarnca. Siz neler syleyebilirsiniz bu konuda? Dncelerinizi
renebilir miyiz?
Bir toplumu bir yerden alp baka bir yere atan ve hi olmazsa 5-6 neslin yaamn
karmakark eden bir toplumsal depremin, bir reformcu dalgann
deerlendirilmesinde objektif olamayz. Kendi normlarmz ortaya koymak,
normatif olmak zorundayz. Bence byle bir deerlendirmede en nemli eksen
reformcu kadronun kendi kendisine koyduu hedeftir. Tanzimat'la balayp 12
Eyll'le biten (temmenni ederim ki analizim dorudur ve gerekten bitmitir)
seyfiye snf reformculuunun temel hedefi - daha nce de syledim - byk
harfle yazlan bir "DEVLET" kurtarmak idi. Ksa-orta dnemde baktmzda
kurtaramadn gryoruz. O kadar ki, 1918-23 arasnda, ksa bir sre iin bile
olsa, devletin tmyle yokolmas gndeme geliyor. Uzun dnemde ise, yani yl
1987 sonbaharndan baknca, arada toplumun kurtulmay becerdiini ve onun bir
trevi olarak da devletin (ama artk devlet o devlet deil) kurtulduunu (?)
syleyebiliyoruz. Bu nedenle, ben ikinci bir eksen tanmlamak istiyorum: zaman.
Gene yukarda syledim; seilen yol zaman israf eden uzun bir yoldu diye. Bu
ekseni somutlatrmak iin baka lkelerle karlatrma yapmamz gerekiyor.
Japonya iyi bir rnek. Osmanl'dan ok sonra, 1860'larda reformlara balamasna
ramen, bir nesil gibi ksa bir srede, Japon toplumunun ekonomik altyaps
deiiyor. Hikayenin geri kalan ksmn hepimiz biliyoruz. Bu durumda ok nemli
teorik sorular kyor karmza: Osmanl-Trk toplumu yukarda "muhafazakar"
diye adlandrdm seenein uygulanmasna ak myd? Bu arzulanr bir
seenek miydi? Belki normatif ama, benim cevabm olumsuz. mparatorluun
dini/etnik yaps ve jeopolitik yeri bu seenein iki temel objektif tahdine iaret
ediyor ve olumsuzluun yeterli (objektif) koullarn oluturuyor. Ancak, esas
vurgulmak istediim mparatorluun hakim etnik grubunu oluturan mslmanTrk unsurunun kendi i yaps. Seyfiye ve ilmiye snflar arasnda "fthat"
temelinde kurulan ittifak krlmadan, ekonominin ve sivil toplumun varolma
koullarnn yaratlmas mmkn deil. "Muhafazakar" seenekte Osmanl-Trk
toplumu ok daha byk tehlikeler, belki de tmyle yokolma ihtimali bekliyor.
Sorunu byle vazedince, ayrntlarda pek ok eye kar ksam da Tanzimat
hareketini bir eilim olarak destekliyorum. 150 yldr ona kar srdrlen
muhalefetin bir trl sanayi toplumunu iine sindirememi olmas, srekli olarak
tarm toplumlarna zg bir teokratik topyay yeniden retmesi (ve bugn bile
bunda direnmesi) objektif/normatif deerlendirmemin doruluuna bir kant oluyor.

"Tanzimat'a: bir kimlik bunalm, yeni bir dzen aray, yenilik ve ilerleme adna,
adalk ve medenilik adna yaplan yzeysel deiiklikler, Avrupa'nn zoraki
A.S.Akat

Akntya Kar

33

A.S.Akat

Akntya Kar

34

1923-50 ARASI SA BR DKTATRLKTR

(R:akr ve L.Cinemre: Sol Kemalizme Bakyor, Metis Yay. 1991)
lk bata genel olarak kemalizme baknz, deerlendirmenizi, eletirinizi alalm.
Optiimi biraz amak istiyorum. Kemalizmi eletiriyorum. Ancak, kemalizme
kar olmay, Atatrk'n yaptklarn kmsemek ya da Cumhuriyet'in ilk
yllarnda yaplan reformlar benimsememek eklinde almyorum. Bence bugn
Trkiye'de kemalizme kar bir tepki olutuysa, bunun nedeni Atatrk, yada onun
yaptklar deil. Tepki, daha sonra, Atatrk'n adnn arkasna snarak
yaplanlara kar oluuyor. Ben olaya sol asndan, sosyal demokrasi asndan
bakyorum. Ne yazk ki, Trk tarihinin garip bir cilvesi, bu srete en byk
darbeyi genelde sol hareketler yedi. Sosyal demokrasiyi de onlardan bir tanesi
olarak grmek lazm. Sosyal demokrasiye kemalizmin verdii hasar, dier sol
hareketlere verdii hasardan daha byk demek de zor. Sanyorum dierlerine en
az sosyal demokrasi kadar zarar verdi. Yani, kemalizmin Trkiye sosyalist
hareketine getirip gtrdklerine bakyor, o gzle deerlendirip eletiriyorum.
Bence, Trkiye'de kemalizmin evrimi asndan anahtar dnem, 27 Mays ve
ardndan geen 10 yldr. 1950'lerde Atatrklk, DP'nin kesinlikle sahiplendii
bir harekettir. u ya da bu ekilde DP'ye Atatrk kart, eriat, Vahdettinci
demek olanakl deildir. Zaten Celal Bayar, Atatrk'n babakan ve DP'nin
badr. DP kadrolarna baktmzda tmyle Atatrk kadrolardr. DP ile CHP
arasnda bir Atatrklk tartmas, sen daha Atatrksn, ben daha
Atatrkym diye bir anlamazlk bulmak sanyorum mmkn deildir. Bu
bakma, kemalizmin merkez partiler iin ayrdedici bir boyut olarak Trk siyaset
sahnesine girii, 1960 darbesinin sonucudur. 27 Mays'n ardndan geen 10 yllk
darbecilik ve cuntaclk dnemi kemalist ideolojiyi yeniden retmitir. Yani
kemalizm, Trk siyaset sahnesine, seimle gelen iktidarlarn darbeyle alt edilmesi
ve yerine askerlerin ynetim ve denetiminde bir diktatrln kurulmas talebiyle
beraber kmtr. Solu etkileyen bu son derece olumsuz yandr.
1960 darbesi, hemen ardndan gelen Talat Aydemir (baarsz) darbeleri,
ondan sonra da Nasr modelli Yn'cler, br tarafta Milli Demokratik Devrimci
(MDD) Mihri Belli ve Trk Solu dergisi -ki buna daha sonra Aydnlklar, DevGen, THKP-C gibi sol hareketler katlmtr-, derken 9 Mart (baarsz) ve 12
Mart (baarl) darbeleri kemalizmi de, kemalizm sol ilikisini de yeniden oluturdu.
TP'i farkl deerlendiriyorum: bir taraftan kemalizmin unsurlarna sahipti ama br
taraftan da kemalizm d bir harekete, klasik sosyalizme iaret ediyordu. TP'in
boulmas bu bakma son derece nemli bir gelimedir. zgn bir sosyalist
hareket, bir yandan cuntac kemalizmin, dier yandan TKP geleneinin kskacnda
kalmtr. Behice Boran ve Sadun Aren'in, Mehmet Ali Aybar'n gleryzl
sosyalizmine kar, ekoslovakya olaylarna kar tepkilerini unutmamak lazm.
A.S.Akat

Akntya Kar

35

Uzun lafn ksas, 1960'l yllar, cuntaclar ve sol tarafndan kemalizmin bir
tr yeniden tanmlanmas olarak grlebilir. sterseniz, terminolojiyi kolaylatrmak
iin buna neokemalizm diyelim. Tek parti dneminin efsaneletirilmesinin
1960'larda gerekletiini gryoruz. Bu olguyu ok iyi tesbit etmek lazm. CHP
diktatrlnn, 1923-50 arasnda evvela Atatrk'n, sonra da nn'nn
ynetimindeki uygulamalaryla hi alakas olmayan yeni bir resmi tarih yazlmtr.
Bylece, 1960'larda kemalizm tartmalar Trk siyasi yaamn blyor ve
kemalizm de ikiye ayryor; iki ayr kemalizm ve iki ayr resmi tarih oluuyor.
Bir tarafta Bayar ve nn gibi Atatrk'le beraber Trkiye'yi ynetmi, ufak
nanslarla o projenin iinde kalm insanlar ve onlarn gelenekleri var. Devletin
resmi tarihi o. te yanda, rahmetli dris Kkmer'in yeniyetmeler dedii,
1960'larda cuntacla soyunan gen subaylar, onlarn basn ve niversitedeki
uzantlar var. Trkiye'nin demokrasi ile ynetilmesini bir trl hazmedemeyen bir
radikal sekincilii benimsiyorlar ve esas Atatrklerle elierek, onlar
dlayarak, kemalizmi yeniden tanmlyorlar. Bunlar, solcu 1930'lar efsanesini
yaratarak alternatif resmi tarihlerini yazyorlar, alternatif resmi ideolojilerini
kuruyorlar. Gardrop Atatrkl ve gerek Atatrklk ayrm bylece ortaya
kyor: Atatrk'n babakan Bayar, Atatrk'n hem babakan hem de halefi
nn gardrop Atatrks oluveriyor. in ilginci, Trk solu bu dinamiin nce
esiri, sonra da en byk destekisi pozisyonuna dyor. Neokemalist ideolojinin
byk bir tarihi tahrifatla -ve bence ok byk bir hakszlk yaparak- Atatrk' ve
CHP diktatrln solcu ilan etmesine izin veriyor. Yani sol kendisini iki
kemalizmden de bamsz, ikisine de eletirel yaklaan yepyeni bir toplumsalsiyasi hareket olarak tanmlayacak yerde, bu blnmenin bir kanadna intisap
ediyor. Gene Kkmer'in o dnemde yazdklarnda, rnein Dzenin
Yabanclamas'nda vurgulad gibi, bylece toplumun dinamik zlemlerinden
kopuyor ve kendisini tutucu bir ideoloji iine hapsediyor. Bir de Ecevit olay var
tabii, ama fazla uzatmamak iin onun stnde durmuyorum. Belki ileride deinme
frsat olur.
Bu perspektiften baknca, bugn Atatrk parti denince benim aklma DYP
geliyor, ANAP geliyor, DSP geliyor. Bunlar Atatrk partiler, bunlar Atatrkn
projesinin devam. Neokemalizmin devam olarak da karmza SHP'nin bir
kanad, bir hizbi kyor. Bu hizip hala sosyal demokrasiyi 1960'larn efsane resmi
tarihi ve resmi ideolojisi iine hapsetmeye alyor. Atatrk'n fikri yaps ile de,
fiili uygulamalar ile de, uzaktan yakndan ilikisi olmayan bir ideoloji imdi
kemalizm diye karmza kyor. Dolaysyla biz, kemalizmi eletirirken ya da
kemalizmin Trk soluna etkilerini ararken, aslnda Atatrk'n mirass olduu
pheli ama onun glgesi arkasna snp Trkiye'yi demokrasiden
uzaklatrmaya alm olduu kesin bir siyasi hareketle hesaplamak
durumundayz.
kinci tr Atatrklk diye tanmladmz eyi ok iddetli eletiriyorsunuz. kinci
tre ynelttiiniz eletirilerin dozu, birinci tre yonelttiiniz eletirileri glgeliyor
sanki.

A.S.Akat

Akntya Kar

36

Hayr. Bu yanl bir grnt. Bence yle bir garip durum oldu. Eer
cuntaclk glgesinde oluan neokemalizm hala etkili olmasayd, Atatrklk,
DYP'de ANAP'ta grdmz ekilde, Atatrk'n kurduu rejimin doal uzants
saylabilecek ekilde yumuayarak ve Trk toplumunun siyasi gncelliinin dna
karak seyretseydi, byk bir ihtimalle biz de imdi 1930'lar eletirmeyecektik.
1930'lar olmu bitmi bir dnemdir. Ben 1930'lara kapayalm artk bu defteri diye
yaklayorum. Atatrk'e de yaklamm benzer: bir an evvel Atatrk' btn
Trklerin kahraman haline getirelim diyorum. Bu stiklal Savann btn kadrosu
iin geerli; Atatrk, nn, Karabekir, akmak, Okyar, vs... Ama neokemalizm
buna izin vermiyor. Sorun uradan kaynaklanyor. Birileri kyor ve diyor ki,
"Cumhuriyeti kuran kadronun tek mirass biziz, geri kalanlar cumhuriyeti kuran
kadronun karsndadr, Vahdettincidir, vs" ... Bunlar okuyoruz. SHP Kurultaynda
bile duyduk. "Atatrk'n tek mirass biziz" ifadesinin altnda rtk olarak yatan,
"Trkiye'deki tek meru siyasi hareket biziz, gerisi gayrmerudur" iddiasdr.
Kemalizm, Cumhuriyetin kurucusuna atf yaparak demokrasi ve sivil toplum iinde
oluan siyasi hareketleri gayr meru olmakla suluyor. Bylece son derece
tehlikeli bir meruiyet tartmas getiriyor. Bir kesim ben Atatrk'n mirassym
deyip de kavgaya giriir ve kendi dnn meruiyetine saldrrsa, geri kalanlar da
mecburen pozisyonlarn savunuyorlar. ki ey sylyorum: birincisi, kimse
Atatrk'n mirass deildir, nk herkes mirassdr diyorum; ikincisi Atatrk
dnemi gereinin ne olduunu tartmaya amak zorunda kalyorum.
Anlattnz zaman ne gryoruz?
Yeni bir ey yok, zaten biliyoruz bunlar. 1923-50 aras uygulamas,
bildiimiz klasik bir diktatrlktr. stelik, solla alakas olmayan bir sa
diktatrlktr. Bunu zellikle vurguluyorum: 1923-50 rejiminin uzaktan yakndan
solculukla hi alakas yoktur. eklen de, ierik olarak da, ii dmandr, snf
dmandr, ar milliyetidir. Brakalm ayn dnemdeki Sovyetler Birliini, daha
sonraki sol nc dnya diktatrlkleri ile de benzerlii yoktur. Korporatist
milliyeti rejimlere benzer. Ama dediim gibi, sonradan efsaneletirilip gerek d
nitelikler atfedilmeseydi, u anda sol aydnn 1920'leri ve 1930'lar tartma ihtiyac
olmazd. Pragmatik olarak byle bir sorun olmazd. Bugn, "biz ttihat ve
Terakki'nin, Kuvayi Milliye'nin ve tek partinin mirassyz ve tek mirassyz"
diyen ve bunu da olduka grltl bir ekilde syleyen bir kadro olmasa, hi
kimse aniden kp da o miras yledir, byledir tartmasna girmez. Ama bu
yaplr ve buna da sol, bizim amzdan daha nemli olmak zere buna da sosyal
demokrasi denirse, o zaman sosyal demokratlarn kp, "bu sizin sylediinizin
sosyal demokrasi ile ilgisi yoktur, olsa olsa tam tersidir, dolaysyla sosyal
demokrat olmak iin yaplmas gereken reddi mirastr" demeleri normaldir. Ne
oluyor? Kemalistler tartmay sertletirince, biz de "sosyal demokrasi ttihat ve
Terakki'nin ve CHP'nin -o zamanki adyla Cumhuriyet Halk Frkasnn- deil
mirass olmak, kartdr" demek zorunda kalyoruz. Sosyal demokrasi bir tek
Milli Mcadele'nin mirascsdr ve onu da btn Trkiye halk ile paylar. Kuvay
Milliye ve Birinci Meclis hepimizin, Refahlsndan Komnistine, Krt'nden,
Trk'nden erkezine, mterek mirasmzdr.
A.S.Akat

Akntya Kar

37

Benim analizim aa be yukar budur. Yani, Kemalizmin 1991 yl

Trkiye'si asndan marjinal bir siyasi nem tadn dnyorum. Sadece
solda, solun iinde de sadece ve sadece sosyal demokrasinin iinde tutunmaya
alan bir resmi ideoloji variantdr. Bunun dnda, genel anlamyla
Atatrkln ise, Trkiye'de bir siyasi ideoloji olmaktan kt kanaatindeyim.
Atatrk'n Cumhuriyet'in kurucusu olarak kabul edildii ve Cumhuriyet'in
kurulmasnn T.C. vatandalar tarafndan desteklendii kanaatindeyim.
Dolaysyla artk Atatrklk ayrdedici bir siyasi unsur olmaktan kmtr.
Washington gibidir. unu dnelim. Amerika'da bir partinin kp, Washington'cu
biziz, dierleri Washington'cu deildir, binaenaleyh gayr merudur demesini
tahayyl etmek zordur. Bir parti bugn bunu sylese, insanlar gler geerler. Ya
da talya'da bir partinin kp Garibaldi'ci -talyan birliini kuran- biziz, mirass
biziz, geri kalanlar Garibaldi'ci deildir dese, talyanlar da glerler. Bu komik olur.
Trkiye' de de durum budur. Atatrklk, genel bir tarihi hareket, bir misyon
olarak Trk siyasi arenasnn dna kmtr. nk ayrdedici bir unsur deildir.
Trkiye'nin Cumhuriyet olmas konusunda, bat anlamnda laik ve bat
anlamnda demokratik bir lke olmas konusunda genel bir konsensus vardr.
Dolaysyla herkez Atatrkdr. nk Atatrklk bu ikili dnda bir anlam
tamamaktadr. Bugn vatanda siyasete Atatrklkle deil, liberal,
muhafazakar, devleti, sosyal demokrat gibi somut politikalardaki farkllklar
baznda yaklamakta, tercihini bu somut politikalara gre yapmaktadr. Ama Trk
siyasi yaam asndan tmyle marjinal bir kesim, Trkiye'nin gelecei
asndan en nemli siyasi hareket olan sosyal demokrasiye, 1960 sonras
cuntaclnn ifadesi neokemalizmin ipoteini koymaya almaktadr. Ben bu
kavgay gereksiz gryorum. Gereksiz grdm de uradan belli, Sosyal
Demokrasi Gndemi adl kitabmda Alt Ok tartmas sadece 10 sayfadr. Geri
kalan 250 sayfada niter devlete kar klmas vardr, refah devletinin kurulmas
vardr, parti ii demokrasi vardr, yerel idare reformu vardr, ekonomik reformlar
vardr. Kemalizm tartmasnn sosyal demokrat hareketteki yeri on bl ikiyzelli
diye dnyorum, yzde drt eder... Ama siyaseten marjinal bir kesimin
toplumsal arl ile orantsz grlts beni de birka ek sz sylemek zorunda
brakyor, o kadar.
Bir taraftan marjinal diyorsunuz, bir taraftan da ANAP ve DYP'nin ayn projeyi
srdrdn sylyorsunuz. Bu iki cmle nasl ayn analizde birleebilir?
nk, dediim gibi, Atatrk'n kendisinin fiili uygulamalarna
temellendirdiimiz anlamda Atatrklk ile 1960'l yllarda efsaneler dzeyinde
yeniden retilmi olan neokemalizmi ayrdediyorum. Efsaneyi hala srdrmeye
alanlar Trkiye'de son derece marjinal bir grupken, bu marjinalliklerine ramen
gen sosyal demokrat harekete ideolojik ipotek koymaya alyorlar. ANAP ve
DYP'nin byle bir sorunu yok. Onlar siyasi mcadelelerini Atatrklk baznda
gtrmyorlar. Atatrklk, Atatrk ve ekibinin -Atatrk' de yalnz grmemek
lazm bu arada: Karabekir'i, nn's, akmak', Bayar', Okyar', Recep Peker'i,
hepsi bir arada- Cumhuriyeti kurmas, 1960 sonrasnda retilmi ve benim kk
yada marjinal dediim ideolojinin nerdiinin tersine, genel kabul gren bir olgu.
A.S.Akat

Akntya Kar

38

Genel kabul grd iin de 1991 ylnda siyasi gndemi belirleme zelliini
kaybetmi. DYP'nin milletvekillerine ve yneticilerine baktmz zaman, bunlar
Atatrk deil, bunlar eriatdr demek olanakszdr. Keza ANAP'n
yneticilerine baktmzda, Mesut Ylmaz eriatdr, padiahl geri getirmek
istiyor, Vahdettincidir dememiz mmkn deildir. Hele 12 Eyll darbesini yapan
Generallerin Atatrk olmadklarn, eriat, tilaf yada mandac olduklarn kim
ve nasl syleyebilir. Trkiye siyasi yelpazesinde bir tek Refah Partisinde
Cumhuriyet ve Atatrk dmanl vardr; 27 Mays'n lideri Alpaslan Trke bile
znde Atatrk proje iindedir. stelik, DYP ve ANAP gibi partilerin tek parti
dnemindeki diktatrle fazla bir itirazlar yoktur. Sa, kendi ideolojisi ile tutarl
olarak, 1924 anayasasnn antidemokratikliinden rahatsz olmamaktadr. Sa
hareket asndan tek parti dneminin bir diktatrlk olduu ak seik ortadadr.
Bunun farkndadrlar, fakat onlar asndan bunun byk bir mahsuru yoktur. Yani
Cumhuriyetin kurulu dneminde diktatrlk olmutur, nk artlar
gerektirdiinde diktatrlk olabilir diye dnrler.
Tutarsz olanlar, kendilerine sosyal demokrat deyip ayn zamanda da o
dnemin diktatrlk olmadn iddia edenlerdir. Sa tutarldr. Demirel yada zal
tabii Atatrkdr. Onlarn tarih anlaynda, toplum projesinde belli bir dnem sa
bir diktatrln gelmesinin hi bir mahsuru yoktur. 12 Mart gelmitir, 12 Eyll
gelmitir; artlar sknca byle eyler olur diye olay geitirir ve fazla stnde
durmazlar. Kemalistlerin durumu ok farkl. Kemalistler o dnemin ideal bir dnem
olduunu iddia ediyorlar. Hem kendilerine sosyal demokrat diyorlar, hem de o
dnemin diktatrlk olmadn, o dnemin bugn rnek alnmas gerektiini
sylyorlar. Hatta daha da ileri gidip, o dnemin bir tr sosyal demokrasi olduunu
bile syleyenler var. Burada byk bir mantki ve siyasi tutarszlkla kar karya
olduumuz ok aktr. Ondan sk sk efsane szcn kullanyorum. Gerekle
dnce arasnda bu kadar byk bir kopukluk ancak efsane szcne sar.
Btn bunlar sosyal demokrasinin nndeki hedefi net bir ekilde
tanmlamamza olanak vermektedir. Hedef, kemalizmin sosyal demokrat hareketi
iine hapsetmeye alt ideolojik hapisaneyi ykmak, gemile hesaplamay
bitirip gelecee, evrensel sosyal demokrasi ilkelerine ynelmektir. Baz sorunlara
Sosyal Demokrat Dergi'de kan Alt Ok syleimde deindim. Bu sylei epey
tepki alm anlalan. Kemalistler sosyal demokratlara diyorlar ki; 1938'de Nazm
hapse atld, siz Nazm'n deil, onu hapse atanlarn yannda yer almak
zorundasnz. 1938'de ya Nazm'n yanndasnz, ya da onu hapse atanlarn
yanndasnz, ikisi birden olmaz. 1923'ten hemen sonra stiklal Mahkemeleri
kurulmu, partiler kapatlm, sosyalistler hapse atlm, 1 Mays yasaklanm.
Kemalizm sosyal demokratlara "siz bunlar destekleyeceksiniz, o zaman byle
olmas gerekliydi" diyor. Yani sosyal demokrat hareket 1991'de diyecek ki, o
zaman byle olmas gerekliydi, solcularn hapse atldklar iyi olmutur diyecek.
Nazm'n hapse atlmas gerekliydi, atlmas iyi olmutur diyecek. Eer biz 192350 arasnn mirassysak, 1 Mays'larn yasaklanmasnn da, komnistlerin ve
Nazm'n hapse atlmasnn da mirassyz, siyasi partilerin kapatlmasnn da
mirassyz. Demek ki btn bu uygulamalarn doru olduunu sylyoruz. Ben
diyorum ki bir sosyal demokrat bunu syleyemez. Bir sosyal demokrat, 1923'n
ardndan 1 Mays'n yasaklanmas, sosyalist partilerin kapatlmas iyi olmutur
A.S.Akat

Akntya Kar

39

diyemez. Biz kapatlan sosyalist partilerin deil, partileri kapatan CHP'nin

yanndayz diyemez. Sa bunu syler. ANAP ve DYP geleneinin Nazm'n hapse
atlmasndan, sosyalist partilerin kapatlmasndan dolay herhangi bir gocunmas
olacan sanmyorum. Kendine hem sosyal demokrat diyeceksin hem de sosyal
demokratlar hapse atanlarn mirassym diyeceksin. Burada byk bir eliki
var. Bu elikinin stne gitmek grevimiz.
Bir de Kemalizmin bir milli kalknma projesi var. Bunun eitli ekillerde
propogandas yaplyor. Bu projeyi DP'nin de st dzeyde srdrd dile
getiriliyor. Atatrkln ekonomideki bu bak, kalknma perspektifini nasl
deerlendiriyorsunuz?
Tek parti dnemi, Trk ekonomisinin parlak bir dnemi deildir. Bunun
ayrntlarna pek girmek istemiyorum ama, 1923-50 arasnda, ekonominin
potansiyelinin ok altnda performans gsterdiini syleyebiliriz. Bunu aarn
kaldrlmasna balyorum. Aarn kaldrlmas ve yerine tarm kesimine dorudan
bir vergi konulamamas, Trkiye'nin sanayilemekten vazgemesi anlamna
geliyordu. Cumhuriyetin kuruluunda, zmir ktisat Kongresi ile, tek parti rejiminin
siyasi selameti iin sanayileme abasndan vazgeilmitir. Uygulanan
muhafazakar politikalar bu erevede ele almak gerekiyor. rnein bir eitim
seferberlii, kalknma seferberlii yaplmamtr. Denk bte ilkesinin en sert
uyguland dnemdir. Neticede, ne o dnem baka lkelerle karlatrlnca, ne
de 1950 sonras dnemle karlatrlnca bir kalknma abasndan yada
seferberliinden sz etmenin olanaksz olduunu grrz. Ortada istikrar ve
duraanlk vardr; bir mucize yoktur.
Ama hep gsterilen bu.
Devreye ideoloji giriyor. Gerek yaamda mucize falan yok. Atatrklerden
iktisat bilen ve o dnemi inceleyenler, bunun farkndadr. rnein Kemal Kurda,
1930'larda Trkiye'nin kalknma seferberlii yapmayarak sanayileme hamlesinde
byk bir frsat kardn yazmtr. Dnya bunalmnda ok ucuz fiyatla fabrika
satn alnabileceini ama yaplmadn hatrlatr. Ortada bir mucize falan yok.
Dolaysyla, Atatrk kadronun kalknmac hizbi, kemalistlerin gardrop
Atatrks dedii Celal Bayar ekibidir. Trkiye'ye kalknma seferberliini getiren,
ekonomiyi altst edip istikrar bozucu hzl bymeyi balatan Demokrat Partidir.
Bunu enflasyonla yapmtr; byk dengesizlikler yaratarak yapmtr, ama
yapmtr ve Trkiye ekonomisinin tek parti dnemindeki duraan yapsn
krmasna olanak salamtr. 1950'lerde CHP'nin muhalefetinde ekonomik ierik
yok kadar azdr. Sadece, bu dinamizmin altnda kalan brokrasinin karlarn
beceriksizce savunmaya altn grrz. 27 Mays darbesinde, Trkiye
ekonomisinin kazand dinamizmi hazmedemeyen brokratik sekinciliin DP'ye
kinini nasl kustuunu grdk. Ekonomik adan, 27 Mays DP'nin hzl kalknma
abalarn frenlemeye alan tutucu bir koalisyona iaret etmektedir.
1960 sonrasnda yazlan yeni resmi ideoloji tabii olay ok farkl
efsaneletirdi. Ardndan gelen nesiller 1930'lar iktisaden ok parlak, 1950'leri ise
A.S.Akat

Akntya Kar

40

ok kt dnemler zannederek yaad. Ancak totaliter lkelerde grlecek trden

bir gerek-ideoloji uurumu olutu. Ama kemalizmin tutucu z somut olaylarda
hep grld. Kprye, televizyona, zel okullara kim kar kt? kinci kprye,
renkli televizyona kim kar kt? Otoyollara, zel televizyona, konvertibiliteye,
ihracata ynelik sanayilemeye kim kar kt? Kemalizm, srekli olarak
karmza mevcudu yenilik ve deiiklie kar koruyan tutucu bir tavr olarak
geliyor. Hi bir toplumsal inisiyatif alamayan, sadece bakalarnn ald
inisiyatifleri eletiren, onlar engellemeye alan tipik bir tutucu tavr...
deoloji gerek arasndaki kopuklua rnek olarak sk sk da kapanma
sorununu gsteriyorum. Trk ekonomisinin da kapatlmas DP dneminde,
Menderes tarafndan gerekletirildi. Halbuki neokemalizm ve sol 1960'dan
itibaren kendisi kapal ekonomiyi savunuyordu ve Trkiye'nin da ak bir
ekonomi olduunu iddia ediyordu. Demirel ise 60'l yllarda Menderes'in kapal
ekonomisini srdryordu. 1977'de benim yaptm aratrmada Trkiye dnyann
en kapal ekonomilerinden biri kt; Sovyetler Birliinden, Bulgaristan'dan daha
kapal bir ekonomiydi ve daha da fazla da kapanmas mmkn deildi. Bunun
da mimar Menderes ve Demirel'di, DP-AP gelenei idi. Kemalist ideoloji
ekonomide en basit somut gereklere bile bu kadar ters dmtr. Nitekim
benim aratrmam havada asl kald; nyarglarla elitii iin hi etki yapmad.
Alternatif Byme Stratejisi adl kitabmda bunlar anlatmaya, kemalizmin en
zayf halkasnn ekonomi olduunu gstermeye almtm. Sosyal Demokrasi
Gndemi'nde ise, 1960'l yllarda retilen ideolojiyi u ekilde zetledim.
"Trkiye'de demokrasi olunca "sa" iktidara geliyor ve emperyalizme baml ak
ekonomi yapyor. Biz orduyla beraber iktidara gelebiliriz ve "kapitalist olmayan
yolu" seer, devletiliin ar bast bir kapal ekonomiye geeriz. Demek ki,
ancak darbe olursa, "Filipin demokrasisi" yerine bir ilerici diktatrlk kurulursa
sanayileme mmkndr. Aksi halde, demokrasi iinde sa iktidarlarla Trkiye
sanayileemez. nk sa iktidarlar ekonomiyi da kapatamaz". Gerek bunun
tam tersi olmutur. Yani, sa denilen DP-AP iktidarlar ekonomiyi da kapatm,
Trkiye'yi takr takr sanayiletirmitir. Bir adm daha ileri giderek, darbelerin san
sanayileme hamlesinin yaratt dnmlere kar bir tepki olduunu, yani
zellikle 1960 ve 1971 darbelerinin san sermaye birikimi eilimlerini
yavalatmak iin yapldklarn kolayca syleyebiliriz.
Bu da beni daha genel bir konuya, sivil toplum ve kemalizm ilikisine
getiriyor. Bence, Atatrk'n kurduu rejimin ideolojisi ile 1960 sonras
neokemalizmin kesitii ok nemli bir alan vardr: sivil toplum karsndaki
rahatszlk, hatta bir sivil toplum dmanl. Sekinciliin doal bir sonucu bu.
Sekincilik, sivil toplum ve demokrasi ile elimektedir. Bizim aydnlarmz solu
bildikleri iin, Marx' okuduklar iin solcu olmazlar. Bizim aydnlarmz sivil
topluma ve demokrasiye sezgisel bir tepki ile -dris Hoca genetik derdi- solcu
olurlar. Solda sivil toplum kartln, demokrasi kartln grdkleri iin, bir
sekinler ynetimi grdkleri iin solcu olurlar.

grrler. Yoksa ne Marx bilirler, ne Lenin okumulardr. Nitekim baktmzda,

sradan Atatrklerin de piyasa konusunda ayn ekilde rahatsz olduklarn, bir
trl hazmedemediklerini grrz. Bunun nedenini anlamak iin dorudan 192350 rejiminin zne inmek lazmdr.
1923-50 rejimi, ok ak ve seik olarak sivil topluma ve demokrasiye kar
bir ideoloji retmitir. Modernleme arayndaki Trkiye'ye ektii esas tohum
odur. Kemalizmin darbelerle kendisini bu kadar kolay zdeletirmesinin,
piyasaya, ak ekonomiye, sivil topluma bu kadar tepki duymasnn altnda bu
somut gerek yatyor. Nilfer Gle, kemalizmin drt fobisinden sz ediyor;
komnizm, eriat, krtlk ve liberalizm. Evet, liberalizm, kemalist ideolojinin z
ile eliir. 1960'larda yeni doan Trk sosyalist hareketini de aldatan, onun
kemalizmin kendisine bitii rol kabul etmesine yol aan, bu piyasa ve liberalizm
dmanl olmutur. Bu byk bir tarihi yanlg idi ve gen sosyalist hareketin
cahilliinden kaynaklanyordu. 1930'larda Recep Peker'in yazdklarn
okumamlard; piyasa ve liberalizm dmanlnn sadece sola mahsus olduunu
sandlar. Halbuki Hitler de, Mussolini de, liberalizm dmandr. Piyasann sivil
toplum dman sa otoriter hareketlerin de bir numaral dman olduunu
bilmiyorlard. Bu yanlgnn faturasn Trkiye solu bence hala dyor.
Bir adm daha geri gidersek, benim en temel hipotezlerimden birine
geliyoruz. Bu sivil toplum kartl, bu sekincilik, Cumhuriyet'in Osmanl siyasi ve
toplumsal yapsnda bir kopua tekabl etmedii, tam tersine sreklilii temsil
ettii anlamna geliyor. Yani Cumhuriyet idari bir deiimden ibaret kalm, ama
Osmanl'nn brokratik-sekinci yukardan ynetimli siyasi-toplumsal dzenine hi
dokunmamtr. Eer makro dzeyde deerlendirirsek, 1923-50 arasnn Osmanl
toplumsal yapsndan bir kopu olduunu nermek olanakszdr. Trkiye'nin siyasi
ve toplumsal dnm 1950'den sonra, ok partili rejimle balamtr.
Demokrasi, toplumun organik gelimesine izin vermi, demokrasinin getirdii
rekabetle beraber toplum sesini duyurmaya, kendini ifade etmeye balamtr.
Sorunu byle koyunca, 1950-90 arasndaki siyasi mcadele yeni bir anlam
kazanr. Dnemin iki siyasi aktrn, bir tarafta demokrasi iinde sivil toplumu
kurmaya alan bir halk kmesi, br tarafta da buna izin vermemeye alan
Osmanl kalnts sekinler olarak tanmlayabiliriz. Bu hipotez, 1960'lardaki
cuntacl, darbe araylarn ve bunlarn rettii yeni resmi ideolojiyi tarihi yerine
oturtmamz salar. Bu nedenledir ki, benim sosyal demokrasi asndan en ok
vurguladm hedeflerden biri, Cumhuriyet'in yeniden kurulmasdr. nk gerek
1923, gerek 1961, ve gerek 1982 kurulular, demokrasiyi ve sivil toplumu
amalamayan, tam tersine bomaya alan bir ideolojinin rnleridir. Bunlarn
baznda Trkiye'nin salkl bir demokrasiye gemesi mmkn deildir. Onun iin
Cumhuriyetin demokrasi ve sivil toplum temelinde yeniden kurulmasn
neriyorum.

Ondan dolaydr ki piyasaya ok kardrlar. nk piyasa sivil toplumun kendini

ifade etme biimidir. Piyasaya kardrlar, planlamay arzularlar. nk
planlamada kutsal devleti ve o kutsal devleti temsil eden brokrasi hakimiyetini

Bu anlamda konsenss kavram, ve solun bu konsenss'teki yeri ve rol ok

nemli. Sol hareket, 1923, 1960 ve 1980'in devleti, brokratik-sekinci, sivil
toplum kart zn savunmaya devam ettii srece, yeni bir Cumhuriyet'in

A.S.Akat

Akntya Kar

41

Bu anlamda konsensus kavram ne kyor.

A.S.Akat

Akntya Kar

42

kurulmasnn nnde engel haline gelme riskini tamaktadr. Halbuki durum

tersine olmalyd. Bu ze sa Atatrklerin, DYP ve ANAP'n snmas, sosyal
demokrasinin radikal bir kopuu temsil etmesi gerekirdi. Ancak bu takdirde sol,
demokratikleme dinamiinin lideri, katalizr ve ncs olarak konsenss'un
kurucu unsuru olabilirdi. Bu da kemalizmle ideolojik hesaplamay ieriyor.
Kemalizmle bu hesaplama yaplmadka, 1923, 1960 ve 1980 projeleri solun
ideolojik mahpusanesi olmaya devam ettii srece, sosyal demokrasi Trkiye'de
Cumhuriyetin yeniden kurulmasnda inisiyatifi bakalarna brakmak zorunda
kalacaktr. Bana bu hesaplamann sadece ksa vadeli bir hesabn, bir kaprisin
ok tesinde nem tadn, Trkiye'nin demokrasiye gei srecinin olmazsa
olmaz halkalarndan biri olduunu dndren nedenler bunlar. Bu meruiyet
kavgas srd srece, ve zellikle sekinler arasnda kmsenmeyecek
etkinlii olan bir hareket 1923 ve 1960 meruiyetini sahiplendii srece, Trkiye'yi
sivil toplum temelinde bir anayasaya kavuturacak konsenss'n olumas ihtimali
bana dk geliyor.
Sylediklerinizden bir zet karmak gerekirse, genellikle kabul edilenin aksine,
1923-60 aras sa bir dnem, 1960 sonrasnda ise yeni bir kemalizmin ortaya
kt ve egemen olduu bir dnem, imdiye kadar sosyal demokrasi hep 192350 arasna sahip kt, bu yanltr, bu dnemin mirass sadr, sosyal demokrasi
1960'lara da sahip kyor, bunu reddetmesi lazm, 1923-50 arasna sahip kmay
da brakmas lazm diyorsunuz. Peki 1960 sonras yaanan o greli zgrlk
ortamn nasl deerlendiriyorsunuz?
1961 anayasasna nasl baktnza bal. Mesela Milli Gvenlik Kurulunu 12
Eyll darbecileri kefetmedi ki; 1961 anayasas kefetti. Devlet Planlama
Tekilatn da. Sorun 1924 Anayasasndan kaynaklanyor. 1924 anayasas o
kadar geri bir metin ki, insan anayasa demeye utanyor, dikta yasas demek lazm.
Amac, bir diktatrle hukuki grnt vermekten ibaret, yoksa hi bir hak hukuk
tanmyor. Kuvvetler birlii ilkesine temellenmi. Kuvvetler birlii demek, zaten
demokrasi olamaz demek. lgin olan, CHP'nin 1950 seimlerine bu diktatrlk
yasasn deitirmeden girmesi. Nedense bu konu es geiliyor. Ne zaman ki CHP
seimleri br Atatrklere kaybediyor, o zaman akl bana geliyor ve
anayasann deitirilmesini talep etmeye balyor. Akl nerdeydi?
Dolaysyla, 1961'de bir para kuvvetler ayrl olduu iin, bir takm hak ve
zgrlkler de, son derece kstl olsalar bile tanm icab 1924 anayasasna gre
geniledikleri iin, ilerici kabul ediliyor. nsanlar yeterince tekrar edilince, buna
inanmaya balyorlar. Halbuki, bir kez daha, somut gerek resmi ideolojinin
sylediinin ztt. rnein MGK'nn amac, seimle gelen iktidarn siyasi konularda
iktidar memurlaryla paylamas; DPT'nin amac da seimle gelen iktidarn
ekonomik konularda iktidar memurlaryla paylamas. Yani anayasann bir hedefi,
seimle gelen iktidar iktidarsz yaparak fiili yaptrm gcnn brokrasiye
aktarlmas. nk o anayasay yapanlar brokrasiyi kendilerinden gryorlar.
Dolaysyla brokratlar makbul insanlar, seimle gelen siyasetiler kt. 1961
Anayasasnn znde, siyasal iktidarn seimle gelenlerden alnp atama ile
gelenlere, sekinlere aktarlmas aray vardr. Bunun neresi ilericiliktir?
A.S.Akat

Akntya Kar

43

kincisi, 1961 rejiminin siyasi partilere getirdii ve 1924 diktatrlk yasasnda

bile olmayan kstlamalardr: partilerin ocak-bucak tekilatlarnn yasaklanmasn
kasdediyorum. 1961 rejimi, siyasetin tabanda yaplmasn yasaklamaya alyor.
Halkn siyasi partilere yaygn katlmn istemiyor, engelliyor. 1961 Anayasasnn
ruhunu bunlar gstermektedir. Bunlar yokmu gibi mi davranalm... 1982
anayasasna ok hcum ediyoruz ama, aslnda 1982 anayasas, bu nn
dnda fazla bir ey kefedemedi. 1982'nin esas abas, temel hak ve
zgnlkleri 1924 dzeyine geri gtrmektir. Yani 1982 kesinlikle Atatrk'n
kendi rejimine daha yakndr. Ho, o haklarn bir blm zaten 12 Mart
Atatrkleri tarafndan budanmt.
Neyse, demokratik anayasalarn temel amac devleti ve siyasi iktidar
zayflatmak, bireyi, vatanda glendirmek, onu devlete ve siyasi iktidara kar
korumaktr. 1961 anayasas siyasi iktidar zayflatyor ama vatanda deil,
brokrasiyi korumak iin. Yani, devleti seimle gelen hkmetten korumaya
alyor. Hangi devleti? Osmanldan kalan brokratik devleti. Yani esas amac
tutucudur; brokrasinin demokrasiden korunmasn hedeflemitir. Bu gerei ne
kadar vurgulasak azdr. Kemalist ideolojide somutlaan Osmanl sekincilii,
vatandatan zgr seimde oy verme hakkn ondan geri alamaynca, madem
seimleri engelliyemiyorum, bari seimle gelen iktidarn yetkilerini kstlayaym
demi 1961 anayasasn yaparken. 1982 de ayn ze sahiptir. Arada nanslar
vardr, o kadar. Her ikisi de temel hak ve zgrlklerin kstlanmas konusunda
hemfikirdirler. Eer 1961'de temel hak ve zgrlkler mutlak, hi bir ekilde
kstlanamaz olsayd, 1982'de buna kstlama gelseydi, iki anayasay ayrdetmekte
hakl olabilirdik. Ama, her ikisinde de kstlama vardr. Farklar kstlamann ne
kadar olaca konusundadr. 1961'in ngrd devlet-birey ilikisi, 1982'nin
ngrd devlet-birey ilikisi ile zdetir. Farklar marjinaldr.
Cumhuriyetin drt temel fobisinden , yani komnizm, eriatlk ve
krtlk 1923'den itibaren hep yasaktr. Peki bunlar 1961 anayasas tarafndan
serbest brakld da 1982'de yeniden mi yasakland? Tabiki hayr. 1961 anayasas
da, komnizmi, eriatl ve krtl yasaklamt. Kimi aldatyoruz yani? Her
iki anayasa da, temel hak ve zgrlklerin kstlanmas, seimle gelen iktidarn
brokrasi tarafndan denetlenmesi, siyasi partilerin ba bo braklmayp devletin
denetiminde olmalar ve rgtlenmelerinin kstlanmas gerektii varsaymndan
hareket eder. Siyasi z ve ama ayndr. zellikle, siyasi partilerin zgr bir sivil
toplum rgt olmalarn engellemek. 1961 anayasasnn en belirgin, Trkiye
tarihini belirleyen yan, MGK'nn kuruluu ve ocak-bucaklarn kaldrlmasdr. Bunu
hala savunurlar. O dnemde etkili olan insanlarn ve onlarn miraslarnn bugn
bile ayn grte olduklarn grrsnz.
Demokrasiyi oluturan temel haklar nedir? Birincisi ne istersem
syleyeceim; ikincisi de sylediklerim baznda istediim insanla istediim gibi
rgtleneceim. 1961-82 rejimi, vatandann istedii gibi rgtlenmesini
engelliyor. Dnyada siyasi partiler kanunu diye bir ey yoktur, olamaz. Kendi
aramzda kurduumuz bir dernektir. Tzn deitiririz, istediimiz gibi yaparz.
Devlete ne oluyor? nk katlmak iradidir. Ne oy vermek ne de katlmak
zorundasn. Beenirsen gelirsin, beenmezsen gelmezsin. Devlet nerede ve nasl
rgtleneceine, programnda nelerin olup nelerin olmayacana nasl karr?
A.S.Akat

Akntya Kar

44

Hkmi ahsiyetin kapatlmasna bir demokratik rejim nasl izin verebilir? 1961'le
1982 demokrasiyi boan bu temel ilkelerde kesinlikle anlayorlar. Anlamazlk
detaylarda sadece. Partilerin rgtlenmesine kstlama getirilmesinde, partilerin
kapatlmasnda anlayorlar da, artlarnda ufak tefek farkllklar var. Bu
nedenlerle, 1961'in demokratik bir anayasa olduu nerisine katlmyorum.

yollayacaz: affetmeyeceiz; ge de olsa cezalandracaz diyeceiz. Trkiye

solu bunu yapmadan, darbeciliin ve diktann rtk de olsa merulatrld antidemokratik ideolojilerin etkisinden kurtulamayacaktr. Bence 21.inci yzyln
eiinde Trkiye solunun siyasi gndemindeki bir numaral sorun budur.

1961 anayasas ilerici olduu efsanesini de Kemalistler dayatyor herhalde.

1960'l yllarda cuntac neokemalizmin temas uydu: Bizim iyi bir
anayasamz var ama iktidar anayasa suu iliyor. Bunun iin darbeyle devrilmesi
merudur. 27 Mays darbesi meruiyetini anayasa suuna temellendirdi ya... Bu
konuya da ksaca deinmek istiyorum. Metin Toker yazd. 1924 anayasas Takriri
Sukun kanununa, stiklal Mahkemelerine izin verdiine gre, aka hukuken
Tahkikat Komisyonuna da izin veriyordu. Demek ki, ortada bir anayasa suu
olamaz. Zaten btn olay mantkla eliiyor. DP ounluu, askerler ve CHP
darbe yapacak diye kuruyor Tahkikat komisyonunu. Askerler ve CHP aynen
sylendii gibi darbe yapyorlar ve siz nasl bizim darbe yapmamz engellemek
iin komisyon kurarsnz deyip adamlar asyorlar. Burada byk bir yanllk
olduu ortada.
Btn bunlar, darbeciliin Trk kamuoyunun gndemine getirilmesini
gerektiriyor. Bata SHP, siyasi partiler artk darbecileri hukuk nne kartma
talebini seslendirmelidirler. Sadece askerleri deil; darbelerle ibirlii yapan sivil
kadrolar da. Sadece 12 Eyll' deil, 12 Mart ve 27 Mays' da. Sosyal demokrat
hareketin ve Trkiye'de sivil demokrasiyi savunun tm glerin bunu istemeye
balamas gerekiyor. zel bir mahkeme kurulabilir; yada parlamentoda bir
komisyona bu grev verilebir. Darbeciler, onlarn kurduklar hkmetlerde yer
alanlar, kurucu meclislerine katlanlar, velhasl darbe ile ibirlii yapan tm
kadrolar bu mahkeme yada komisyon tarafndan yarglanacaktr. Sivil kadrolar ok
nemli. nk, Trkiye'nin en ilgin yanlarndan biri, btn darbelerin siyasi snf
iinde, sekinler arasnda, kendilerine hizmet sunan, hatta onlar tevik eden
kadrolar bu kadar kolay bulmalardr. Eer bunlar direnselerdi, zellikle de 27
Mays karsnda siviller ve CHP direnseydi, Trk tarihi ok farkl olurdu. Yeltsin'in
en byk rakibi Gorbaov'a verdii destei ne yazk ki nn 1960'da eski dostu
yeni rakibi Bayar'a veremedi. Blent Ecevit 12 Mart'n Muhsin Batur Paasn
birka yl sonra Cumhurbakanlna aday gsterdi. Demirel, nce 12 Mart
generallerini, sonra da MDP kalntlarn partisine almakta tereddt gstermedi.
ANAP'n durumu ile ok ak. Ama, byk bir ksm aramzdan ayrlm, gerisi
ok yal bu insanlar cezalandrmak, hapse atmak deildir; tehir etmek ve o
dnemlerin gerek tarihini ilk kez yazmaktr.
Trkiye, gemiine soru sormak zorundadr. lkenin zgrlemesine,
toplumun kendisini ifade edebilmesine giden yol, resmi tarihin ters yz
edilmesinden geiyor. Solun bundan hi korkmamas, cesaretle btn tabularn
stne gitmesi gerekiyor. Bunun da balang noktas darbeler olmal. Her
darbe de, yapld gnk kanunlara gre sutu; demek ki hala ceza gerektiren
eylemlerdir. Bunu tarih nnde tescil etmek zorundayz. Bylece, bundan sonra
darbecilie soyunmak ihtimali olan sivil-asker tm kadrolara net bir mesaj
A.S.Akat

Akntya Kar

45

A.S.Akat

Akntya Kar

46

ALTI OK SYLES
(Sosyal Demokrat Dergi, Austos 1991)
Sayn Akat, siz gerek kitabnzda ve gerek son TV syleinizde 6 Ok`a kar olu
nedenlerinizi akladnz. Tekrar deinme gerei grmyoruz. Sizce bu sosyal
demokrat yenilenme iin ideolojik bir nkoul mudur?
"Sosyal Demokrasi Gndemi" adl kitabm yaynlarken, Alt Ok konusunun bu
kadar alevleneceini dorusu tahmin etmedim. 250 sayfalk bir kitapta "Alt Ok ve
Sosyal Demokrasi" bal sadece 10 sayfa tutuyor. Ancak, biraz yadrgadmz
bir tepki olutu. Bir kesimin kitapta btn dier sylenenleri sessizce geitirip Alt
Ok kavgasna giritiini gryorum. Bu tartmadan nce, Trkiye sosyal
demokrat hareketinde ve SHP`de Alt Okun geri plana alnmas talebinin yeterli
olacan dnyordum. Ama, bu kanm hzla deiiyor. Alt Oku savunan
kesimlere, usluplarna ve sylediklerine bakyorum; Alt Okun neyi simgelediini
daha net bir ekilde gryorum. Alt Ok 1991 ylnda tepeden inmeci tek parti
diktatrl hayranlnn simgesi olmu. Yani, Alt Ok tartmalarnn bize
gsterdii bir gerek var: Trkiye sosyal demokrat hareketi Alt Okla ve temsil
ettii diktatrlk rejimi ile bir hesaplamaya gitmedike, Trkiye toplumuna
kendisini yeni bir toplumsal proje olarak anlatmas ve nerdii reform ann
gerekliine toplumu ikna etmesi zorlaacaktr. Bu hesaplamay yapamayan
siyasi partiler, kendilerine ne ad verirlerse versinler, toplum tarafndan sosyal
demokrat olarak kabul edilmeyecektir. SHP bu hesaplamay yapamad srece,
gdk bir parti kalacaktr ve sosyal demokrat potansiyeli etrafnda
toparlayamayacaktr. Hatta, Blent Ecevit`in ynetimindeki CHP`nin daha
1970`lerde Alt Okla arasna mesafe koyduu dnlrse, Alt Okuluun partiyi
1970 ncesine gtrme zlemlerini yansttn bile sylemek mmkndr.
Nitekim, bugn dier sosyal demokrat parti, yani DSP, Ecevit`in azndan Alt Oku
terkettiini net bir ekilde belirtmitir. Ksaca, kitab yazarken yle
dnmyordum ama bugn sorunuza olumlu yant vermek zorundaym. Alt
Okun SHP parti programndan kartlmas, Alt Okuluun sosyal demokrat
dnce dna kartlmas, sosyal demokrat yenilenmenin kaytsz artsz birinci
nkouludur diyorum.
CHP hangi tarihsel aamann rnyd, bugn hangi aamadayz?
Ortada aama diye bir soru yoktur. Soruyu byle koymak, sosyal demokrat
hareketi tek parti CHP`sininin ideolojisine baml klma araydr. Sosyal
demokrat hareketi tek parti diktatrlnn meruiyeti tartmasna ekme
abasdr. Bunun son derece yanl olduunu dnyorum. 1923`de Trkiye`de
sosyalistler vard; belki saylar azd ama vardlar. 1923`te ve ncesinde
Trkiye`de iiler 1 Mays kutluyorlard. Sosyalist partileri yasaklayan, 1 Maysn
A.S.Akat

Akntya Kar

47

ii bayram olarak kutlanlmasn engelleyen, sosyal demokrat yada sosyalist,

tm toplumsal muhalefeti yasaklayan, demokratlar ve sosyalistleri hapse atan
CHP`dir. Eer 1923 sonrasnda Trkiye`de emeki snflarn siyasi mcadeleye
katlmalar, kendi partilerini kurmalar mmkn olmad ise, bunun da sebebi CHP
diktatrldr. Yani imdi biz ne diyoruz: iyi ettiler de sosyal demokrat ve
sosyalist partileri kurdurmadlar m diyoruz? Tabiki 1 Mays ii bayramn
yasaklamak gerekirdi mi diyoruz? Nazm Hikmet`i 1938`de hapse attranlar
destekliyor muyuz? O aamada yle gerekliydi, sosyalistler hapse atlmalyd m
diyeceiz? Alt Okular sosyal demokratlarn aynen bunlar sylemesini istiyorlar.
Onlar Nazm` deil, Nazm` hapse atanlar korumamz, mcadele veren iilere,
emekilere, sosyalist aydnlara deil, onlara bask uygulayanlara arka kmamaz
neriyorlar. Bu aama maama laflarnn ardnda bu somut gereklik var. Sosyal
demokratlar gerekleri saklamaya, gnei balkla svaya kalkmazlar,
kalkamazlar. Sosyal demokrat hareketin kkeninde ii snfna ve sosyalistlere
en ar basklar uygulam bir diktatrln olamayacan yksek sesle cmle
aleme ilan etmek zaman gelmitir, hatta gemektedir.
Trkiye`de olduka gl bir 6 Ok-CHP gelenei var. Bu koulda SHP`nin
dnm olduka zor gibi? Bu tartmann nmzdeki srete sosyal demokrat
harekete etkisi ne olabilir? Yeni ayrmalar yaratabilir mi?
Neymi bu CHP gelenei bir bakalm. Hi seim kazanm m? Yani Trkiye
insannn zgr iradesi ile hi iktidara gelmi mi? Hayr. Peki o kadar sre nasl
iktidar olmu? Darbelerle, seim d yntemlerle olmu. Trk halk sememi
ama o iktidar olmu. Gl denilen gelenek bu. Altn izerek tekrar vurguluyorum:
Trkiye sosyal demokrat hareketine Alt Ok-CHP geleneinin getirdii yada
getirecei hi bir ey yoktur; sadece gtrdkleri vardr. Yukarda tek parti
dnemine ksaca deindim. Alt Ok-CHP geleneinin 27 Mays mirasn da bu
arada unutmamak gerekiyor. Seimle gelen bir iktidar, halkn yarsndan
fazlasnn oyunu alarak ynetime gelmi insanlar nce Alpaslan Trke`in ban
ektii bir darbe ile drecek, sonra asgari hukuk kurallarna bile uymayan bir
szde mahkemede yarglayacak, sonunda keyfi bir ekilde bazlarn idam
edeceksiniz ve bunun Trkiye`nin siyasi gelimesine olumlu bir katk olduunu
iddia edeceksiniz. imdi de, sosyal demokrat hareketten ve onun en byk partisi
SHP`den bu darbeyi, bu idamlar desteklemesini, yani kendisini Trkiye
kamuoyunun her geen gn daha fazla lanetlemeye balad o darbecilerle
zdeletirmesini istiyeceksiniz. Ve bu tuza farkedip sesini kartan, kar duran
sosyal demokratlara karalama kampanyas aacaksnz. Yok yle ey. SHP
kendisini CHP`den ayrdetmeye byk zen gstermelidir. nk, CHP ile
zdeletii srece Trk insannda gemiin ve tutuculuun armlarn
yapacaktr. 1990`l yllarn gen ve dinamik sosyal demokratlarnn zerlerine
konan bu naftalin kokulu diktac ipotei kaldrmalar zaman oktan gelmitir.
amz deiim adr. Evrensel sosyal demokrasinin ilkeleri bellidir. Bu ilkeler
etrafnda toparlanalm. SHP`yi zgrlk ve katlmc evrensel sosyal demokrat
projenin partisi yapalm. Alt Okularn sosyal demokrasi stne koyduklar ipotei
kaldralm. O zaman gl denilen gelenein nasl bir kattan kaplan olduunu
A.S.Akat

Akntya Kar

48

ok daha iyi greceiz. Benim bu konuda en ufak bir kukum yok; SHP bu dev
atlm gerekletirecek ve gerekletirdike de alan ve aydn ktlelerle
btnleip glenecek ve iktidara gelerek Trkiye`de bir reform an
balatacaktr.
Kimileri 6 Ok kalsn ama buna baz yeni oklar eklensin diyor. Sizce bu mmkn ve
doru mudur?
Bu soruya cevabm aktr: ne mmkndr ne de dorudur. Ksa vadeli politik
kariyer hesaplar ile kendileri de inanmadklar halde bunu nerenler vardr. Alt
Okular bu neriye kar kyorlar ve bence daha tutarl bir davran sergiliyorlar.
Alt Ok bir btndr; bir btn olarak ya alnr yada braklr. Aradaki pozisyonlar
tutarszdr. Dndklerini deil, kendilerine yararl olacan zannettikleri eyleri
syleyenler sosyal demokrat harekete katkda bulunamazlar. Soru, Trkiye sosyal
demokrat hareketinin Alt Oku koruyup korumayaca deildir. nk
korumayacaktr. Soru, SHP Alt Oku programnda tutarak Trkiye sosyal demokrat
hareketinin dna decek midir; yoksa Alt Oktan kurtulup Trkiye sosyal
demokrat hareketinin lideri olacak mdr sorusudur. SHP iindeki yeniliki ve sivil
toplumcu kanadn bu soruya cevabnn ok net olmas, yeniliki ve sivil toplumcu
kadrolarn ksa vadeli ucuz siyasi hesap yanlgsna dmemesi gerekmektir. SHP
Alt Oku programndan kartarak sosyal demokrat benliine kavumad srece,
Trkiye daha ok uzun sre sa iktidarlar tarafndan ynetilecektir. Bu tarihi
sorumluluun bilincinde olmalyz. Trkiye insannn byk ounluu SHP`den
eski ile hesaplamasn ve yarnlarn sosyal demokrat iktidar iin umut olmasn
bekliyor. Bu kritik konjonktrde, Alt Oka, simgeledii tek parti diktatrlne ve
askeri darbelere kar kesin tavr alma cesaretini gsteremediimiz takdirde, hem
kendimize, hem sosyal demokrat harekete, hem de Trkiye`ye byk bir hakszlk
yapacamz dnyorum.

KEMALZM TRK SOLUNU MUHALEFETE MAHKUM

EDYOR
(R.akr: Resmi Tarih Sivil Aray, Metis Yay. 1991)
lk olarak yazlarnzda ve kitabnzda yaptnz ok nemli bir yaklamnz
amanz isteyeceim. Siz sosyal demokrat hareketi arlkl olarak iilerin ve
aydnlarn taycln yapt bir hareket olarak gryorsunuz.
Zaten tarih boyunca ideoloji arlkl hareketlerin bir ayann daima aydnlar
olduunu gryoruz. nk onlar olmadan kolay kolay ideoloji retilemez. 19.
yzyla baktmzda, sosyalizmin hzla gelitii Avrupa'da iki dinamik gryoruz.
Bir tarafta byk bir smr altnda, kt artlar altnda yaayan, mlkszlemi
iiler ve bu kiilerin kendilerinin ayr bir kategori olduklarnn bilincine varmalar
var. br tarafta da kapitalizmin geliimini, Avrupa'nn yaad byk dnm
anlamaya, aklamaya alan ve bu srete kapitalizmle birlikte yene yeni
belirmeye balayan eitlik, zgrlk ideallerini toplumun tm dzeylerine tayan
dnrler. Sosyal demokrat hareket bu iki dinamiin kesime noktasnda
olumutur. Bir yandan yeni doan ii snf kendi iinden siyasi liderler
karmtr, br taraftan iilikle hi ilikisi olmayan, aristokrat yada burjuva
kkenli ailelerin iyi okumu ouklar da bu iin teorilerini retmilerdir. Sosyal
demokrasi kuruluu itibariyle byledir ve hep bu temel ittifak iinde varolmu ve
gelimitir. Nitekim, Bat Avrupa'da iilerin kendi sivil toplum rgtleri olan
sendikalar aracl ile sosyal demokrat partilere byk arlk koyduklarn
grrz. Ayn anda kentsel aydn kesimlerin de byk lde sosyal demokrat
hareketin yannda yer aldn grrz. Trkiye'de de olduu gibi, retmenler,
basndan insanlar, fikir retimi yapan, benim "ada ruhban snf" dediim,
toplumu anlamay, anlatmay kendilerine i semi insanlarn genellikle sola
yatkn olduklarn grrz. Trkiye'de de sosyal demokrat hareket ayn temel
stnde ykselecektir. SHP'de ok net bir ekilde grdmz bir ey var: bir
insan kendine sosyal demokrat deyince pat diye sosyal demokrat olmuyor. Krk
yllk CHP'nin askerler tarafndan kapatlmasyla kurulan partiye sosyal demokrat
diyorsunuz ama bir bakyorsunuz, Ecevit de ayrld iin, Ecevit ncesi CHP
olarak karmza kabiliyor. Sosyal demokrat projenin bir unsuru, dolaysyla
uluslararas sosyal demokrat hareketin bir paras, onlarla ayn ilkeleri, ayn
politikalar, ayn zlemleri tayan bir hareket ve parti oluacaksa, bu da gene
benzer bir ittifak baznda oluacaktr.
yi de SHP bu ittifaktan ziyade, meslekleri politikaclk olan kadrolardan oluuyor.
Netice itibariyle CHP, tara erafyla btnlemi brokratik-sekinlerin
oluturduu bir merkez partisiydi. Kendine sosyal demokrat dedi diye kadrolar

A.S.Akat

Akntya Kar

49

A.S.Akat

Akntya Kar

50

deimedi. Yalnz, 1970'lerde Ecevit hareketinin nemli miktarda aydn siyasetin

iine ekmi olduunu unutmamak lazm. Bunlarn ideolojileri sosyal demokratt,
deildi, ayr. Bunlar, byk lde nc dnyac ideolojiden etkilenmilerdi.
Bunlar siyasete ekmesine ramen esas arlk yine merkez brokrasisi ve tara
eraf ikilisinde kald. Fakat zellikle 1977 seimlerine baktmz zaman
semende bu dnmn olduunu gryoruz. Bu seimlerde CHP gerek
aydnlardan, gerek kentsel emekilerden byk oy ald. 1978-79 deneyiminden
sonra bu deimiti. 1978-79'daki iktidar deneyiminin baarszl ekonomik ve
siyasi iflas getirdi. Nitekim, 1979 seimlerinde, 1977'de CHP'nin yannda olanlarn
aa yukar te biri onu terketmiti. Bugn de aa yukar ayn ey geerli.
Belki partinin yaps, Siyasi Partiler Kanunu ve Anayasa'dan kaynaklanan
nedenlerle sosyal demokrat yapya geememektedir. Ama semen dzeyinde
yine esas arl byk lde alan kesimler ve aydnlar tayacaktr
sanyorum.
Siz sosyal demokrat hareket iinde ok aykr gibi gzken tartmalar,
sorgulamalar, eletiriler balatmak istiyorsunuz, hatta balattnz. zellikle son
kitabnzla birlikte sosyal demokrat hareketin tm noktalarn ele alyorsunuz:
gerek tarihle hesaplama, gerek alt ok konusu...Bana gre ynelttiiniz
eletirilerin en temelinde sosyal demokrat hareket iinde parti ii demokrasinin
zorunluluundaki srarnz yer alyor. Yani bu ideolojinin taycs olan insanlarn
kendi aralarndaki ilikileri sorguluyorsunuz ki bu ok nemli. nk bu insanlarn
sadece sylediklerine bakan biri geni lde yanlabiliyor.
Katlyorum. Zaten sosyal demokrasinin sa hareketlerden en nemli fark da
orada. Bence bir parti sosyal demokrat adna layk olmak iin nce sosyal
demokrat ideolojiye sahip olmal. Ancak ideoloji yetmez. kincisi, sosyal demokrat
rgtlenme modeline sahip olmas lazm. Bunlardan biri olmazsa o parti sosyal
demokrat deildir diyorum, sosyal demokrasi ncesi kalntlar tayordur diyorum.
Sosyal demokrat bir parti iyi tanmlanm bir kurumdur. deolojisi ve
rgtlenmesiyle tanmlanmtr. Trkiye'de kendisine sosyal demokrat diyen iki
partinin de bu konuda zafiyetleri olduunu gryoruz. rgtlenmedeki zafiyetler
son derece byk. DSP'deki SHP'ye nazaran daha byk. deolojisinin ne
olduunu hi bilmesek, tzn alsak ve insanlarn tansak, bu insanlarn nasl
siyaset yaptklarna baksak, SHP iin syleyeceimiz bir merkez-sa parti
olduudur. Hi bir zaman bir sosyal demokrat parti demek aklmzdan gemez.
Yalnz burada bir noktay tekrar vurgulamakta yarar var: Bunun bir nedeni de
Trkiye'de devlet anlaynn siyasi partilere getirdii snrlamalardr. Genlik
kollar, kadn kollar hemen akla gelenlerdir. Ama sendikalarn partiye ye
olamamas, sendika ile organik ba kurulamamas, dolaysyla ii snfnn,
alan ktlelerin -sadece bireysel olarak deil, sivil toplum rgtleriyle birliktepartinin iinde yer alabilmeleri, partiyi denetleyebilmeleri imkan kalknca, sosyal
demokrat parti ok ciddi bir yara alyor. kinci olay devlet memurlarna getirilen
siyaset tahditidir. O da partinin ikinci ayann, aydnlarn -ki dnyann her yannda
bunlarn byk bir ksm kamuda istihdam edilir- partiye ye olmalarn engelliyor.
Ayrca aydnlarn da kuracaklar dernekler araclyla partiyle organik ba
A.S.Akat

Akntya Kar

51

kurmasn yasaklyorsunuz. Dolaysyla gerek aydn, gerek ii kesiminin parti

zerindeki denetimi imkansz hale geliyor. Ne oluyor parti? DSP'de en belirgin
rneini grdmz ekilde, parti yukardan aaaya belirlenen bir srece
giriyor. Genel Bakan, merkez yrtmeyi seiyor; merkez yrtme il bakanlarn
seiyor; il bakanlar ile bakanlarn; ile bakanlar da kendilerine ye
seiyorlar. Tersi olmuyor. Yani ahbablar ye yaptrlyor, memleketliler ye
yaptrlyor, naylon yeler kyor. Yani aslnda partinin u ya da bu ekilde
semeni bile olmayan insanlar parti rgtlenmesinde etkili oluyor. Parti semen
ktlesinin denetimden knca, siyaset esnafnn, geimini siyaset araclyla,
rnein belediyelerdeki iktidarlardan, merkezi dzeydeki iktidarlardan kazanan
kadrolarn eline geiyor. Bu kadrolarn partisi tabiki bir partidir; ama sosyal
demokrat bir parti deildir. Sylemeye altm bu. DSP'de bu durum ok daha
vahim nk Sayn Ecevit, partiyi toplumdan tamamen tecrit etmeye alyor. Bir
liderin iradesi aslnda parti. O lider iyi niyetli olabilir ama ortada parti yok. Bunun
adna da sosyal demokrasi demek mmkn deil. nmzdeki dnemde
Trkiye'de sosyal demokrat hareketin siyasi mcadelesi iki dzeyde
younlaacak. Biri rgtlenme dzeyinde: partinin, demokrasinin iledigi,
alanlarn ve aydnlarn youn katlmyla, aadan yukarya ileyen
mekanizmalar araclyla i kararlarn alnd bir rgt yapsna kavumas
mcadelesi. kincisi de ideoloji dzeyinde: Kemalizm ve nc dnyaclk gibi
sosyal demokrasi ncesi kalntlarn temizlenmesi ve ada, modern bir sosyal
demokrat partinin ideolojisinin oluturulmas mcadelesi.
Tam da bu noktada Bat'da yaanan, Trkiye'de de gzlemlenen sa ve sol
partilerinin merkeze doru kayp yaknlamalar olay var. Ortak deerler,
zgrlk parlementer sistem, insan haklar, serbest pazar ekonomisi.. Bunlar
hemen hemen kimse reddetmiyor. Bunlardan insan haklar ve zgrlkler bahsi
daha ok solun tekelinde gibi duran olaylard. Sa da bunlara sahip kmaya
balad. Bu aynlama srecinde sosyal demokratlar sa partilerden
farkllatracak hususlar ne olabilir?
Geriye bakarsak sol harekette iki ana kanat vard: sosyal demokratlar ve
komnistler. Komnistler ne diyordu? "Bizim liberallerle, muhafazakarlarla,
hristiyan demokratlarla hibir mterek konsenss noktamz yoktur." Solun byk
kanad olan sosyal demokrasi ise "Hayr komnistlerin syledii doru deildir.
Bizim liberallerle, muhafazakarlarla bir konsenss alanmz vardr" diyorlard.
Neydi bu alan? Demokrasi ve ak piyasa ekonomisi. Bandan beri, sosyal
demokrasi iin liberalizmle demokrasi ve ak ekonomi konusunda bir konsenss
vard. Trkiye'nin zellii, kendisine sa ve sol diyen hareketler arasnda bu
konsenss'n yakn bir gemie kadar olmaydr. Trkiye'de sosyal demokrasi
yeni bir oluum. Bu hareketin ncs olduunu iddia eden CHP'ye baktmz
zaman, 1960'l ve 1970'li yllarda bu konsenss' gremiyoruz. Sol kesim
demokrasiden rahatszdr; ak ekonomiye de kardr. Gndemde "bu dzen
deiecektir" slogan, "kapitalist olmayan yol" araylar vard. 1990'l yllara
geldiimizde ise -tabii buna Dou Avrupa ve Sovyetler Birlii'nde olanlarn ok
byk katks var- Trkiye solunun klasik sosyal demokrat platforma yaklatn
A.S.Akat

Akntya Kar

52

gryoruz. Trk solu 1960'l, 1970'li yllarda sosyal demokrat deildi. deolojisi
sosyal demokrasinin evrensel ilkeleri ile eliiyordu. Ancak 1990'l yllarda bu
noktaya gelebilmeye balamtr. 1980'li yllarda demokrasi konusunda nemli
admlar atld. Daha 12 Mart'tan sonra, Ecevit demokrasi konusundaki
konsenss'n nemini kavramt ama att admlar yetersiz kalmt. Ne kadar
yetersiz olduu da 12 Eyll darbesinden bellidir. O zaman sa ve sol arasnda
konsenss olsayd, darbe olmazd. Neyse, 1980 darbesinin etkisiyle bu konuda
konsenss baya derinlemitir. Ama piyasa ekonomisi konusunda konsenss
yoktur. SHP'nin 1980'lerde, hala 60'l, 70'li yllarn etkisiyle "kapitalist olmayan yol"
diyebileceimiz, devlet mlkiyetinin damgasn vurduu bir kapal ekonomiyi
savunduunu gryoruz. 90'l yllarda Sovyetler Birlii'nin kmesiyle beraber bu
iki konuda konsenss alan genilemektedir. Bu bence sosyal demokratlarn
farknn kalmad anlamna gelmez. Tam tersi, bu konsenss artk sosyal
demokrasinin olabileceine iaret eder. Sosyal demokrasi bu konsenssn bir
parasdr. Evvela demokrasinin temel kurallarnda anlaacaz ki, bundan sonra
liberal ve sosyal demokrat politikalar tartr hale geleceiz. nk hi bir zaman
iktisat politikalar tartlmamtr Trkiye'de. ktisadi rejim, iktisadi sistem
tartlmtr. Sosyal demokrasi bir iktisadi rejim alternatifi olarak gelmiyor
karmza. Komnistler, nc dnyaclar yle. Saddam Hseyin ayr bir rejim
kurduu grnde. Kaddafi, Lenin, Stalin de ayn grteler. Sosyal demokratlar
diyor ki "Biz mevcut siyasi ve ekonomik sistem ierisinde daha fazla zgrlk ve
daha fazla eitlik salayabiliriz. Daha eitliki bir ekonomik yap ve daha
zgrlk bir siyasi yap kurarz. Temel hak ve zgrlkleri daha zenginletiririz,
derinletiririz, ekonomik eitsizlikleri de azaltrz." Bu ancak demokrasi ve ak
ekonomi konsenssnden sonra varolabilecek bir ayrmdr, daha evvel
varolabilemez. Dolaysyla bir merkeze kayma, aynlama gibi grdnz ey
aslnda aldatcdr. Tam tersine, farkllklarn kmas olana belirmektedir. Ondan
evvelki alternatifler siyah-beyaz alternatiflerdi. Ya Rusya gibi olacaz, ya da Irak
gibi, Libya gibi olacaz... Bir tarafta samasapan projeler vardr: Kaddafi rejimi
gibi, Humeyni rejimi gibi olalm diyen samasapan ve anti-demokratik topik
projeler.. Konsenss'n yokluu o demek. Ne zaman ki demokrasi ve ak
ekonomi konularnda konsenss olur, o zaman ayr toplum projeleri rekabet
edebilir. zgrlk ve eitlii derinletiren proje sosyal demokratlarndr, bunlara
ikinci planda yer veren proje liberallerindir. Farkllklar somut politikalarda
belirginleir. rnein, aznlk haklar, isizlie yaklam, salk sigortas, eitimde
frsat eitlii gibi temel konulara yaklamlar iki gr ayrdeden unsurlar olur.
Sosyal demokratlarla, liberal ve muhafazakarlarn hangi konularda ayr
dnd biliniyor, fazla stnde durmak ihtiyac duymuyorum. Ancak, unu
vurgulamakta yarar var: Bat hep byleydi. 1950 ylnda da Bat'da demokrasi ve
piyasa ekonomisi konusunda sosyal demokrasi ile liberaller arasnda konsenss
vard. Sonradan yaknlamadlar ki!
Ayrlklarn konsenssle birlikte ortaya kmas muazzam bir ideolojik bak
gerektiriyor. Trkiye'de sosyal demokrat hareketin tayclar olan insanlar bu
teorik noktalarda fazla uramayp lkede yllardan beri sregelen sa-sol ayrm
oyununu srdrmeyi yeliyorlar. Her trl tartmann nn tkamaya alyorlar.
A.S.Akat

Akntya Kar

53

Ksacas sosyal demokrat hareket diye anlan evrede ideolojik ynelim aray
hakikaten var m?
Var bence. ok ak ve seik olarak var. Siyaset esnaf bununla ilgilenmiyor
olabilir ama sosyal demokrat hareketi SHP'deki siyaset esnafna indirgeyemeyiz.
Bugn SHP ve DSP'de ok sayda insan sosyal demokrat ideoloji tarafndan
mobilize ediliyor. Bu insanlar var, ideoloji de istiyorlar, fikir de istiyorlar; sosyal
demokrasi ncesinin kalnts olarak grdkleri muhtevasz siyaset esnafna da
kar kyorlar. Ksa srede bir mesafe almak imkanszdr derseniz katlrm. Tabii
ki meakkatli olacaktr bu. Hibir solculuu olmayan, raslantsal bir ekilde babas
CHP'li olduu iin imdi SHP'li olan bir sr kadro da var. Bunlarn tasfiyesi ve
yerlerine bak as, belli bir ideolojisi olan ve bu bak alar evrensel sosyal
demokrasi ilkeleriyle kesien insanlarn gelmesi zaman alacaktr. Ama
balamtr. Bu aray vardr. Yeterince gl deildir ama yarn gl olacaktr.
Bu hareketin, rgtlenmenin iindeki bu sosyal demokrat nve gelecei temsil
etmektedir, gelecek oradadr.
Deniz Baykal adayln koydu, kazanamad. Bir daha aday olmaya hazrlanrken
birdenbire ideolojik bir aray lzumu hissetti ve smail Cem'i ve onun zerinden
da bir ideoloji buldu. Bunu herkes biliyor. Buradan u sonuca varlabilir mi Bu
ideolojik aray denen olguya da pek itibar edilmemeli. Bu da siyaset esnafnn
elinde bir ara haline gelebiliyor.
lk balarda yle olaca ortada. Yalnz syledikleriniz beni doruluyor. Baykal'n
bir ideolojik muhtevay muhalefetine ekleme zorunluluu hissetmesi aslnda artk
ideolojinin nemli olduuna iaret ediyor. Tabii ki birinci aamada eski siyasetiler
de bu yeni ideolojik izgiyi kullanmaya alacaktr. Kendi siyasi gelecekleri iin
dinamik kadrolarn araylar ile btnlemeye, o dalgann srtna binmeye
alacaklardr. Bunun aresi yok. Bir sre byle gidecektir ama yava yava -bu
ilerde srat olmaz- bunu yaparken partinin ideolojik derinlemesine de hizmet
edeceklerdir. smail Cem'in verdii mcadeleye Deniz Baykal'n sahip kmas
yeni ideolojik perspektife ok yaygnlk kazandrmtr. Sosyal demokrat optiin
normal olarak ulamayaca yerlere, hem kamuoyuna, hem de sradan partililere
ulamasn salamtr. Siyaset esnaf orada ok zor bir pozisyondadr. Parti ii
mcadelede ideolojiyi kullandklar lde partinin ideoloji arlkl bir parti
olmasna hizmet etmekte ve kendi bindikleri dal kesmektedirler. Yani yle
dinamikler yaratmaktadrlar ki bu dinamikler uzun dnemde onlarn aleyhine
ileyecektir. Mesela u anda partide ideolojik bir izgi olmadan siyasi mcadele
vermenin zorluuna iyi bir rnek Ali Topuz izgisinin son kurultayda neredeyse
elenmi olmasdr. Bu srete geri gitmeler olabilir, kaymalar olabilir. Bu byle pat
diye olacak bir olay deil, bir sretir. nk hereye ramen partinin iindeki
kadrolar ideoloji reniyorlar ama bir taraftan da yllarn getirdii parti ii uygulama
deneyiminden geiyorlar. Onu da reniyorlar. Yani naylon ye yazmay, delege
aal yapmay da reniyorlar.

A.S.Akat

Akntya Kar

54

zellikle SHP iinde yeni bir takm ideolojik yaklamlarn kabul edilmesi, nemli
saydaki kadronun ve hatta partinin varoluunu tehdit etmiyor mu? Bunlar kabul
etmek, imdiye kadar yaanan sreleri, edinilen kimlikleri, partinin kuruluunu
reddetmeye kadar vesile olmaz m?

rgtlenmenin yeniden inasyla en geni semen kitlesine ulaabilecei iin

belirli bir vadenin gemesi gerekiyor.

Elbette. Zaten bu yeni ideolojik araya kar Kemalizm'den gelen sert tepki bu
geree iaret ediyor. Sezgisel olarak gryorlar ki, bu konular bir ald m arkas
orap sk gibi gelir. Bunun iin kaynakta durdurmaya, ylann ban ezmeye
alyorlar. nk ok belirgin bir ekilde tarih Trkiye'yi -sadece sosyal
demokrasiyi deil, tm Trkiye'yi- gemii ile hasaplamaya itiyor. Orada
toplumun ve tarihin gerisinde kalm suni bir yap, grlt patrtyla, eski ilikilerini
ve kendini ayakkta tutmaya alyor. Yoksa ii bombo. Bir fiskeyle yklacak
kadar boalm bir yap. Toplumla balants kopmu, hereyiyle ad kalm.
Aada ise moderni zleyen, moderni retebilecek bir dzeye gelmi taban var.
Bir taban-tavan atmas bu. Taban ok farkl. Bunu bildikleri iin mthi tepki
gsteriyorlar. Trkiye'de bir sosyal demokrat hareketin olumasyla beraber btn
eski yaplar, btn eski tabular krlacak.

Aa yukar byle. Baka trl olmas da beklenemezdi. nk nmzdeki

alternatifler neler? Kendine sosyal demokrat diyen bir poplist-kemalist proje ile
semenin nne gitmek. Trkiye buna itibar etmeyecek lde siyasi olgunlua
sahip bir lke. O zaman arada bir gei dnemi yaanacak. Bu gei dneminde
belli ki semen baka partilere oy verecek. Tarihi sorumluluk ite buradadr. Bu
dnm ne kadar yava olur olursa Trkiye o kadar uzun sre sa ikitidarlara
mahkum olur. Kemalizmin Trk sosyal demokrasisine, Trk soluna koyduu
byk ipotek buradadr. Kemalizm Trk solunu muhalefete mahkum etmekte ve
sosyal demokrasinin iktidara gelip toplumun ihtiyac olan byk reform an
balatmasn engellemektedir. Bu da onu lkenin gelimesinin nndeki nemli
engellerden biri yapmaktadr. Gemiin hurafeleri ve tabularna sk sk sarlan,
an gerisinde kalm bir ideolojiyi sradan bir poplist sylemle birletirerek
bugn Trkiye'de iktidara gelmek mmkn deildir.
Deniz Baykal'n izdii bir tablo vard: "Ben gelirsem iktidara geliriz!"

O zaman da yle bir tehlike var sanki. Tabann tazyiki sonucu tavan ya direnecek
ya da bir baka k yolu arayacak. rnein eski sosyalist lkelerin tek parti
yneticilerinin nemli bir ksm imdi milliyeti hareketlerin ban ekiyorlar.
Bunu Trkiye'ye genelletirmek zor nk oralarda demokrasi yoktu; varlolann
kurumlama dzeyi de doallkla bizim ok gerimizde. Trkiye'de demokrasi
olduu iin semen dzeyinde rekabet var. Parti toplumun gerisinde kalnca oy
oran dyor. Oy oran dnce tabann yukarya olan basks daha baka
yollardan kendini ifade edebilme olanana kavuuyor.

Bu seimlerden sonra muhtemel bir DYP ile koalisyon, SHP iindeki ideolojik
olgunlama srecini olumlu mu, olumsuz mu etkiler?

Fakat Ecevit'in son zamanlardaki, bir sosyal demokrasiye ne derece uygun olduu
pheli milliyeti klar var. Onun yapt bir baka kapy amak anlamna
gelmiyor mu?
Sa ile rekabete giriyor. Yani "Demirel, Kaeciler yeterince milliyeti deildir. Ben
tam milliyetiyim" mesajyla kyor. Bununla ne oy toplar bilemiyorum ama
bylece Trkiye'de sosyal demokrat hareketin motoru haline dnemeyecei
ortada. Trkiye'de poplist-milliyeti bir sac parti daha kar. O kadar. Adna
istedii kadar demokratik sol densin; ne rgtlenmesiyle, ne ideolojisiyle sosyal
demokrat projenin iinde yer alamaz. Sa ile rekabetinde de baarl olaca ok
phelidir. Ecevit Papandreu'ya zeniyor galiba ama arada Trkiye ve dnya ok
deiti. Zafiyeti de orada.
Sosyal demokrat hareketin mkemmellemesi diyebileceimiz sreten
bahsederken hep rgtlenme ii sorunlara deiniyorsunuz. Bu arada sosyal
demokrasi ile dorudan ba olmayan milyonlarca insan srecin dnda kalyor.
Bu insanlara hitap etmek iin bu i hesaplamann bitmesi gerekecek galiba.
Sonuta ksa vadede bir iktidar grnmyor. deolojinin berraklamasyla,
A.S.Akat

Akntya Kar

kna edici olmad ortada. Partilisini de ikna edemedi. Partilisi o gelirse iktidara
ulalacan grseydi seerdi onu.

55

ok farazi bir soru. Seimler olacak, herhalde DYP birinci parti olacak, SHP ile
koalisyon yapacak, bu koalisyon kalc olacak. Bugnden bunlar tahayyl etmek
epey zor. Tek syleyeceim u: Eer SHP seimlerden sonra iktidar orta
olabilirse, sanyorum ki SHP'nin iindeki alkant yapay bir biimde
durgunlaacaktr. Bu nedenle, ilk istikrarszlkta daha byk bir patlamayla
sonulanacaktr. Byle bir ngrde bulunabilirim. nk iktidara geldikten sonra
bu alkantnn bir miktar durmas normaldir. Eer nn bu seimler sonrasnda
babakan ya da babakan yardmcs eklinde iktidara gelmeyi becerirse,
kendisine kar bir genel bakan aday ihtimali bence dktr. Dolaysyla bu
yap srecektir. Benim u ana kadarki izgim uydu: Ben bu dnmn
nn'nn liderliinde olmasn savundum. nn'nn de bunu yapabileceini
dndm ve aka syledim. Son kurultay, gerek kamuoyunda, gerek bende
nn'nn byle bir dnm yapabilecei konusunda kuku yaratt. u anda
kukularm azalmad, tam tersine giderek artyor. Mevcut trendlerde bugnden
seimlere kadar byk srprizler olmazsa, seim sonrasnda SHP'de parti ii
alkantlarn artarak sreceini ngrmek iin kahin olmak gerekmiyor. Gene de,
bu aamada btn bu sylenenler biraz farazi kalr diyorum.

A.S.Akat

Akntya Kar

56

Anayasa, hukuk ve idare sistemini bu demokratik ze uyumlu hale getirecek

reformlarn yaplmas demektir. Bu reformlar, Trkiye'nin 21.inci yzyla
gelimesinin hzlandracak bir siyasi ve idari yap ile girmesini salamann tek
aresidir.

CUMHURYET YENDEN KURULMALI

(Milliyet Gazetesi, 25 Temmuz 1992)
CHP'nin yeniden almas tartmalaryla birlikte seslendirilmeye balanan
"Trkiye ikinci cumhuriyeti kurmaldr" fikrini nasl karlyorsunuz? Trkiye'nin yeni
bir cumhuriyete gereksinimi varsa, bunun temelleri neler olmaldr?
Bu fikri ilk savunanlardan biriyim. Cumhuriyetin yeniden kurulmasndan ne
kasdettiimi aklamak istiyorum. 1923'te Trkiye Cumhuriyeti ok zel artlar
altnda kuruldu. Belki ok iyi niyetlerle kuruldu. Ama, bizzat kuruluunda daha
sonraki gelimesini etkileyecek bir eksiklik, bir zafiyet vard. Cumhuriyet sivil
toplum ve demokrasi temelinde kurulmad. Asker-brokrat kkenli bir kadro
tarafndan, "halka ramen reform" anlay stne ina edildi. Kurulan rejim,
geleneksek Osmanl kapkulu zihniyeti ile pozitivist jakobenliin evliliini
yanstyordu. adalama ve batllama iin sekin bir kadronun devleti
kullanarak merkezden toplumu zorlamas gerektii hipotezine dayanyordu. Bu
nedenle, devlet kutsallatrld. Toplumun stnde, onu bask altnda tutan bir g
olarak grld. zgr ve rgtl birey, onun oluturduu sivil toplum kurumlar,
devletin karsnda bir tehdit, bir tehlike olarak algland. Bugn "resmi ideoloji"
dediimiz, devleti kutsallatrp bireyi ve sivil toplumu klten bir ideoloji
oluturuldu.
Getiimiz 70 yl, bu temeller stne sivil toplumu, demokrasiyi, insan
haklarn yerletirmenin ok zor, hatta imkansz olduunu sanyorum herkese
gsterdi. stelik, zamanla, siyasal ve ekonomik gelimenin etkisi ile, roller deiti.
Tutucu gler, baskc kutsal devletin her trl reformun, her trl yenilemenin
engellenmesindeki nemini anladlar ve ona sahip ktlar. Bugn de, tutucu
kesimler, u yrttmz tartmaya bile karlar.
Deimekten, yenilikten korkmamak lazm. Yanl bir psikoloji ile, eriat geri
gelecek, padiahlk kurulacak, lke blnecek vehimleri ile, Trkiye'nin gelime
izgisini srdrebilmesi iin zorunlu hale gelmi hayati siyasi reformlara kar
kmamak lazm. yi niyetle, ikinci Cumhuriyet aamasna gelinmesini birincisinin
baars olarak da tefsir edebiliriz. Biz, gemii tartmaya amak istemiyoruz.
Gemite yaplanlar doruydu yanlt eklinde bir hesaplamay gereksiz
gryoruz. Hesaplamadan kamyoruz ama kanyoruz. nk, bu reformlar
bugn iin, 1992 yl Trkiye'si iin savunuyoruz. 1992 ylnda "kutsal" devlet
kavramnn terkedilmesini, zgr bireylerden oluan bir rgtl sivil topluma
tekabl eden demokratik devletin kurulmasn talep ediyoruz.
Trkiye'nin birey-devlet ve sivil toplum-devlet ilikilerini znden
deitirecek kkl reformlara ihtiyac vardr. Bireyin ve sivil toplumun kutsal olarak
alnmas gerekiyor. Demokrasinin kurucu z buradadr. Demokrasinin
douunda devlet gcnn kstlanmas, devlete tereddtle, katlanlmas zorunlu
bir ktlk olarak baklmas vardr. Cumhuriyetin yenilenmesi, Trkiye'nin
A.S.Akat

Akntya Kar

57

Uzun yllar devletin de temelini oluturmu bulunan Atatrk ilke ve devrimlerinin

bir ifadesi olarak CHP'ye yansyan "6 ok" hala geerli midir? Hangileri geerli,
hangileri deildir? Bu konudaki nerileriniz nelerdir?
6 Ok tartmasnn ok abartld kansndaym. Gerek sembolik dzeyde,
gerek ierik olarak, 6 Ok Trkiye'nin 21.inci yzyl gndeminin dna dmtr.
retildii dnem, insanlarn dnyada orak-eki yada gamal ha gibi semboller
etrafnda toparland gnlerdir. 6 Ok, byle bir konjonktrde, cumhuriyeti kuran
kadronun reformlar perinlemek iin bir "resmi ideoloji" oluturma araynn
sonucudur. eitli yazlarmda bu ilkeleri tek tek ele alarak ierik sorunlarn
belirttim. 1990'larda, resmi ideolojinin karsnda olduunu syleyen bir siyasi
hareketin, stelik evrensel sosyal demokrasi ideallerinden esinlendiini iddia
ederken, 6 Ok'u simgesel olarak dahi olsa ne karmasnn en azndan tutarszlk
olaca grndeyim. talyan Komnist Partisi rneini vermek istiyorum. Parti
hem adn deitidi, hem de amblemini. Kendisine ilerici, reformcu gibi sfatlar
layk gren siyasi hareketlerin deien aa ayak uydurmakta direnmeleri bence
ok byk bir hata olacaktr.
Son zamanlarda Anayasa tartmas iinde yer alan Milli Gvenlik Kurulu
hakkndaki grnz nedir? Bu kurulun demokrasi iinde yeri var mdr?
Kaldrlmal mdr?
Milli Gvenlik Kurulu 1961 Anayasas ile gelen kurumlardan biridir. 27 Mays
darbesi, seimle gelen iktidarlarla sivil-asker brokrasi arasndaki elikiyi
yanstyordu. Darbe ile iktidar ele geiren brokrasi, anayasa hazrlanrken,
seimle gelecek iktidarlarn yetki alannda kstlamalar yaparak brokrasinin
etkinliini arttracak kurumlar arad. Bunlardan biri Milli Gvenlik Kuruludur. lk
bakta son derece masum bir kurumdur. Azok btn demokratik lkelerde,
yrtme organ ayn ad tayan danma ve kurmay kurullar kurmutur. Ancak,
bunlarn yetki ve sorumluluu yoktur. Demokrasilerde olamaz. Tm yetki ve
sorumluluk, seimle gelen siyasi organa aittir. Byle olunca, Anayasal bir kurum
olmalarna ihtiya duyulmamtr. Ya kanunla, yada dorudan yrtme karar ile
kurulmulardr. Trkiye'nin de ayn yntemi uygulamas gerektii kansndaym.
Milli Gvenlik Kurulu Anayasadan kartlmaldr. Meclis yada hkmet, isterse, bu
ierikte bir danma organn kurabilir. Trkiye'de demokrasinin brokratik
vesayetten kurtulduunun en nemli gstergelerinden biri Milli Gvenlik
Kurulunun Anayasa dna alnmas olacaktr.
Bir dier tartma konusu olan Genelkurmay Bakanlnn yeri ve yetkileri neler
olmaldr?

A.S.Akat

Akntya Kar

58

Sorun gene ayn yere gelip dmlenmektedir. Genel Kurmay Bakanlnn

devlet hiyerarsndaki yeri, seimle gelen iktidarn brokrasi karsndaki
gcnn bir baka semboldr. Demokrasilerde, devletin sahibi vatandatr, sivil
toplumdur. Yrtmede alan devlet memurlar, vatandan hizmetkarlardr.
Vatanda devlette temsil eden ise hkmettir. Dolays ile, asker yada sivil,
yrtmede alanlar ilgili Bakana baldr. Baka trl olmas tahayyl dahi
edilemez. Trkiye, sivil brokraside bunu gerekletirmitir. Fakat, askeri
brokrasi, darbe sayesinde, imtiyazl yerini korumay baarmtr. Bu durumun
derhal dzeltilmesi gerekmektedir. lkenin milli savunmasndan sorumlu olan Milli
Savunma Bakandr. Genel Kurmay da dahil olmak zere, silahl kuvvetler Milli
Savunma Bakanlna balanmaldr.
Normal yarg erkinden ayr bir askeri yarg bulunmasn nasl
deerlendiriyorsunuz? Sizce askeri yarg kaldrlmal mdr?
Ben hukuku deilim. Sava hali dnda, sivillerin askeri mahkemelerde
yarglanmalarn yadrgyorum. Askeri yarg, silahl kuvvetlerin i disiplin
uygulamalar iin anlaml ve gerekli olabilir. Kald ki, o takdirde de, bar halinde
sivil idari mahkemeye mracaat hakk bence sakl kalmaldr. Ama, sivillerin,
zellikle de siyasi su ilemi kiilerin askeri mahkemelerde yarglanmasnin
demokrasi ile elitii kansndaym.
Diyanet leri Bakanl da tartlan kurumlardan biri. Devlet aygt iinde byle
bir kurum bulunmasn laiklik ilkesi asndan deerlendirir misiniz? Bu kurumun
kaldrlmasnn sonular neler olabilir?
Laiklik kavramn yeniden tanmlamak zorunda olduumuzu uzun sredir
ifade ediyorum. Laiklik, devletin dine karmamas demektir. Laik gre gre, dini
etkinlikler, toplumun, toplumu oluturan bireylerin etkinlikleridir. Devlet, bunlar ne
kstlayabilir, ne de denetleyebilir. Dolays ile, bu konularda taraf da olamaz.
rnein, devlet vatandatan toplad vergilerle din eitimi yaplan okullar
aamaz. Yani kamu eitim dzeni iinde mam Hatip Okullarnn ve lahiyat
Fakltelerinin varl laiklikle eliir. Bunlar zel okullar olarak, vergi gelirleri ile
finanse edilmeden alabilir. Diyanet leri Bakanl da bu erevede ele
alnmaldr. Cumhuriyetin kurucu kadrosu, bu kurumu tm sivil toplumu devlet
denetimi altna almaya alrken kurdu. lkedeki din adamlarnn byk
ounluunun devletten maa almas, ve bunlarn bir tr eyhlislamlk eklinde
rgtlenmi bir Bakanla balanmas, laiklik kavramnn z ile eliir. Devlet ve
din ilerinin ayrmadn, tam tersine i ie getiklerini gsterir. Diyanet leri
Bakanlna ve mam Hatiplere kar kmaynca, devlet dairelerinde ve KT'lerde
mescitlerin almasna itiraz edemeyiz.
Bu nedenlerle, sosyal demokratlarn gerek laikliin savunucusu olarak
Diyanet lerinin ve dini eitim kurumlarnn kapatlmasndan yana olmalarn
neriyorum. Vicdan zgrl, bireye dini tercihlerini istedii gibi yapma hakkn
verir. O erevede, dinler, mezhepler, tarikatlar, vs. sivil toplum iinde rgtlenirler

A.S.Akat

Akntya Kar

59

ve kendilerini finanse ederler. Kamu ahlak ve kamu vicdan asndan gerekli olan
denetimi de yarg yapar. Trkiye toplumu bu olgunlua sahiptir.
Devletin idari yaps nasl dzenlenmelidir? Yerel parlamentolarn kurulmas,
valilerin seimle gelmeleri gibi nerileri nasl karlyorusunuz?
Trkiye'nin idari yaps ar merkeziyetidir. Jakoben devlet anlay ile
Osmanl kapkulu geleneinin birlemesinden az nce sz etmitim. Bunun en iyi
grld yer, idaredir. niter devlet, ar merkeziyeti devlet olarak tefsir
edilmitir. Btn kararlar Ankara'ya alnmtr. Bu hantal mekanizma, lkenin
ekonomik ve toplumsal gelimesinin nndeki en byk engellerden biri haline
dnmtr. darenin etkinlii dktr. Yaratcl yoktur. Vatandatan
kopuktur.
zm, merkeziyeti diye bilinen Fransa'nn dahi 1980'lerin banda gitmek
zorunda kald ademi merkeziyeti yaplardr. 20.inci yzyln balarnda moda
merkeziyeti milli devlet idi. 21.inci yzyl, yerinden ynetimi gerektirmektedir.
Sosyal Demokrasi Gndemi adl kitabmda bu konuda ayrntl reformlar
nerdim. Trkiye'nin eit nfusa sahip 14 art stanbul, yani 15 idari blgeye
blnmesini ve bunlarn seimle gelen parlamentolar ve valiler tarafndan
ynetilmesini savundum. Almanya'daki sistemin iyi bir rnek olduunu
dnyorum. Buna istersek idari federalizm de diyebiliriz. Bugn merkezi devlete
ait olan ekonomik ve toplumsal fonksiyonlar adeta tm bu blge idarelerine
devredilebilir. Bylece hem brokrasi azalacak ve etkinlik artacaktr; hem de idare
ile vatanda arasndaki mesafe nemli lde kapanacaktr. Yani, hem etkinlik
hem de katlm asndan nemli dzelme salanacaktr.
Yerinden ynetim, halkn kendisini ilgilendiren konulara dorudan taraf
olmas, sorumlular kendisinin semesidir. Tutucu evreler, buna kar karken
hep Krt sorununu, eriat tehlikesini, halkn eitim dzeyini bahane etmilerdir.
Esas korku, ademi merkeziyeti bir idarenin sivil toplumu ve bireyi glendirmesi,
kutsal devleti ise zayflatmasdr. O nedenle, idare reformu ile demokrasinin
gelimesi el ele gidecektir.
Bakanlk sistemi hakknda dnceleriniz nelerdir? Trkiye'de bakanlk sistemi
yararl ve baarl olur mu?
Meruti krallklarda devlet bakanl babadan oula geer. Bunlar,
mecburen parlamenter sistemi uygulamak zorunda kalrlar. Demokrasi ile
ynetilen cumhuriyetlerde durum farkldr. u yada bu ekilde, devlet bakan
seimle gelecektir. Sorun, seimi kimin yapacadr. Birinci zm halkn tek
dereceli seimle cumhurbakann dorudan semesi ve yrtmenin ba
yapmasdr. Mantken tutarl ve doru olan budur. Yasama organnn ayrca
seilmesi, kuvvetler ayrl ilkesinin gereklemesini kolaylatrr. Yani, yrtme
ve yasama erki arasnda bir denge kurulmasna olanak salar. ABD bu sistemin
baarl rneidir.

A.S.Akat

Akntya Kar

60

kinci yntem, devlet bakannn meclis tarafndan seilmesi ve yetkisiz olmasdr.

Yetki ve sorumluluk gene meclisin setii Babakandadr. Dikkat edilirse, bu
sistem devlet bakannn meclis tarafndan seilmesi dnda meruti krallkla
ayndr. Mantken aklanmas zordur. Hatta, bu yetkisiz ve sorumsuz kiiye
neden ihtiya duyulduunu, Babakann neden ayn zamanda devlet bakanl
yapmadn bile aklamak zordur. Meclis Bakan, kuvvetler ayrl ilkesine gre
yasamann ba olarak gereinde babakann tayinini kolayca yapabilir.
Trkiye'de aydn kamuoyunda bakanlk sistemine kar bir artlanma
gzleniyor. Bunun kkeninde, mevcut sistemin, devletin sahibi olduunu dnen
brokratik glere, zellikle de askerlere, cumhurbakan seimine arlk koyma
frsatn vermesi yatyor. Sras ile, Cemal Grsel, Cevdet Sunay ve Fahri Korutrk
aka meclis iradesine mdahele edilmesi sonucu seildiler. Eer devlet
bakann halk dorudan sese idi, askerin byle bir etkinlii olamayacakt.
Yani, ben bakanlk sistemine kar deilim. Bunun nemli bir konu
olduunu, serinkanllk ve saduyu ile tartlmas gerektiini dnyorum.

CHP'nin bir yenileme araynn arac, katalizr olup olamaya sorusu

gndeme geliyor.
Yeni CHP bu iki soruna zm getirebildii takdirde baarl ve kalc
olacaktr. Birincisi, 21.inci yzyln zlemlerine cevap veren bir vizyonun partisi
olabilmesidir. Trkiye'nin zledii kkl reformlar talep eden, sivil toplum ve
demokrasi temelinde cumhuriyeti yeniden kurma misyonunu sahiplenen bir
kurulu, sosyal demokrat hareketin dinamik toplum kesimleri ile yeniden diyalog
kurabilmesine ok nemli katkda bulunacaktr. kincisi, mutlaka soldaki
blnmln bitirilmesi hedeflenmelidir. Bu da parti ii demokrasinin
kurumsallamasna olanak veren bir rgtlenme anlayn gerektirir. Birbirini
tasviye etmekten baka amalar olmayan iki hizip, btnlemenin nndeki en
byk engeldir. Kuruluta oulculuk aranmaldr. Dnce temelinde kanatlarn
varln tevik etmek zorunludur. Kk dnerek, parti ii hesaplar gzeterek
yola kan bir kurulutan byk hedeflere ulamas, kalc ve baarl olmas
beklenemez.

Bu grlerinizin nda yeni CHP nasl olmaldr?

Trkiye nasl bir ekonomik model oluturmaldr?

nce, CHP'nin almasna duyduum sevincin, sol hareketin CHP dndaki

ncleri olan TP'in ve TKP'nin hala kapal kalmas nedeniyle glgelendiini
belirtmek istiyorum. CHP alrken SP'nin kapatlmasn ise, Cumhuriyetin zne
ynelik rahatszlklarmz hakl kartan bir baka kant olarak gryorum.
CHP'nin yeniden kurulmasnn kamuoyunu ve toplumu bu kadar yakndan
ilgilendirmesinin altnda yatan nedenleri iyi analiz etmeliyiz. Neden AP'nin yada
DP'nin yeniden kurulmas kimseyi ilgilendirmiyor? nk o cenahta bir yapsal
bunalm yok. AP'nin lideri ve kadrolar imdi DYP'de. Blnme sorunlar yok,
kendilerini yenilemiler ve iktidara gelmiler. Yani, bir miras ve meruiyet sorunu
ve kavgas grlmyor. Ayn eyleri, CHP kkenli olduklarn syleyen siyasi
partiler iin syleyemiyoruz.
nce blnme gereine deinmek istiyorum. ki ayr blnme var. Birincisi
DSP-SHP blnmesi. Bir yanda CHP'nin son lideri, dier yanda ise CHP rgt
yer alyor. kincisi SHP iindeki nn-Baykal blnmesi. ki taraf da dierinin
meruiyetini reddeden bir pozisyona gelmiler. Ayn siyasi mekan igal etmekte
zorluk ekiyorlar. Ne nn ne de Baykal, kapsayc, btnletirici ve tartma
konusu edilmeyen bir liderlik salayamam. CHP'nin almas bu erevede
ilginleiyor. SHP'deki liderlik sorununun baka bir dzeye tanmas anlamna
geliyor. Kamuoyu, acaba, CHP'nin almas sosyal demokraside yeni bir
blnmenin nedeni mi olacak diye meraklanyor.
Benzer bir ikilemi yenileme konusunda yayoruz. DSP'yi bilinen nedenlerle
ihmal ederek SHP stnde durmak istiyorum. SHP, ideolojisi, program ve rgt
anlay ile bir yenilemeyi gerekletiremedi. 1980 ncesinin sloganlarnda ve
siyaset anlaynda taklp kald. Dnyadaki ve Trkiye'deki devrim saylacak
deiimin karsamalarn ngrp bunu sylemine ve eylemine yanstamad.
Toplumun, zellikle de byk kentlerdeki gelimi kesimlerin beklentilerinin ok
gerisinde kald. Sol semen ve kamuoyu bunu biliyor. Hatta, SHP'nin mevcut
ynetimde byle bir yenilenme arzusu olmadn da hissediyor. Bu nedenle,

Sosyal demokratlar, ekonomik konulara dnyann ve Trkiye'nin deien

koullar iinde eilmek zorundalar. 1930'lar kalnts devleti yaklamlarn oktan
terkedilmesi gerekiyordu. Evrensel sosyal demokrasi ilkeleri, bireysel yaratclkla
toplumsal sorumluluun btnlemesinden oluacak yeni bir dinamizmi
simgelemektedir. Devleti "kutsal" bir varlk gibi gren kapkulu zihniyetinin
ekonomiye izdm olan devletiliin demokratik sosyalizmin temel ilkeleri ile
kkl biimde elitii ok aktr. Sol, mteebbisi desteklediini, onun yaratc
gcnnden yararlanmay hedeflediini, yaratcl ve teebbs ruhunu ldrerek
ve engelleyerek toplumda zenginliin ve eitliin salanamayacan kabul ettiini
aka belirtmelidir. Piyasa ekonomisini sahiplenmelidir. Kreselleme srecinde
Trkiye'nin aktif bir oyuncu olarak katk yapmasn, dnya ekonomisinde layk
olduu yeri almasn amalamaldr. Ekonominin gelimesini engelleyen
imtiyazlarn ve akl d uygulamalarn stne gidecek kkl reformlar
savunmaldr. Vergi reformunu gerekletirmek ve sosyal refah devletini kurmak
Trkiye ekonomisinin gndemindeki en acil ksa dnemli sorunlardr. Ardndan
eitimin kalitesinin dzeltilmesi ve frsat eitliinin salanmas gelmektedir.
Poplizmin terkedilmesi, onun yerine ada ve gereki bir ekonomi vizyon ve
anlaynn getirilmesi arttr.

A.S.Akat

Akntya Kar

61

Gneydou sorununun zm konusundaki nerileriniz nelerdir?

Bu karmak ve hayati sorunun demokrasi iinde zlmesine hepimizin
katkda bulunmas gerekiyor. Balang noktas, Krt sorununun zgrce
tartlmasnn hukuki ve kurumsal altyapsnn kurulmasdr. Koalisyon
protokolnde yer alan demokratikleme hedefine en ksa srede ulalmas bu
bakma son derece nemlidir. Krt realitesinin tannm olmas
kmsenmeyecek bir admdr. Ancak, yeterli deildir. Krt vatandalarmzn
demokratik haklarn kullanmalarna olanak salamalyz. Onlarn taleplerini
A.S.Akat

Akntya Kar

62

demokratik ortam ve zeminlerde seslendirmelerini temin edemediimiz srece,

iddet yanls rgtlere kar kalc ve etkin bir mcadele ile baarya ulaamayz.
Bence, sorunun zm idare reformunun zn oluturacak yerinden
ynetim ilkesinde yatmaktadr. Merkeziyeti, buyurgan ve asimilasyoncu "kutsal"
devletin yerine, eitlilik iinde demokratik birlik ilkesini yaama geiren ada
anlayn getirilmesinin arac bu olacaktr. Trkiye Cumhuriyetinin zgr
vatandalarnn anadillerini konumalar, anadillerinde eitim ve yayn yapmalar,
etnik bazda dernek yada siyasi parti kurmalar sosyal demokrasi tarafndan
savunulmal ve talep edilmelidir. Krt sorunu, ancak ve ancak bireyin ve sivil
toplumun glenmesi sonucu devletin demokratiklemesi ile salkl bir zme
kavuacaktr.

KNC CUMHURYET STNE

Tempo Dergisi, 3 Austos 1992
Cumhuriyet nedir? Demokrasi nedir? Ayr ayr tanmlar msnz?
Teoride Rex Publica halkn krall demek. Pratikte, devlet bakanl formel
olarak kan ba ile gemiyorsa ad Cumhurbakan oluyor. Demokrasi ise iyi
tanmlanm bir siyasi rejim: bireyin doutan hak ve zgrlklere sahip olmas,
toplumu ise zgr seimle belirlenen meclislerin ve yneticilerin ynetmesi
anlamna geliyor. Hep sylendii gibi, ngiltere, Japonya, skandinav lkeleri,
Benelks ve spanya rnekleri, devlet bakannn seilme biimi ile demokrasi
arasnda bir iliki olmadn kantlyor. Btn diktatrlklerin Cumhuriyet olduu
da bir gerek.
Cumhuriyet ve demokrasi arasndaki benzerlik ve kartlklar nelerdir?
Benzerlik de yoktur; kartlk da yoktur. Ayr kavramlardr. Kuzey Kore ve Hitler
Almanya's Cumhuriyettir; Amerika Birleik Devletleri de Cumhuriyettir. ngiltere
krallktr; arlk Rusya's da krallk.
kinci Cumhuriyet tartmalarn nasl deerlendiriyorsunuz?
Trkiye toplumunun kendisini anlamas srecinde olumlu bir adm olarak
gryorum. Gelimilik sadece iktisadi bir kavram deildir. Nilfer Gle'nin "zayf
tarihsellik" dedii, gemiini ve bugnn anlamakta zorluk ekmedir; yani
kltreldir. 70 yln en byk tabusu olan Cumhuriyet'in sorgulanmas gecikmitir
ama nihayet balamtr. Bu tartmann ok yararl olacana inanyorum.
Sizce devletin organizasyon modelinde tkanma var m? Neden?
Modelin varsaymlar ada bir devlet rgtlenmesi ile eliiyor. Modern devlet,
sivil toplum rgtll stne ykselir. Vatandana ve sivil topluma gvenir. Bu
iki unsur olmaynca, model ada bir sanayi toplumu ile eliiyor. Merkeziyetilii
eliiyor; yasakl eliiyor; vergi toplayamamas eliiyor; vs. vs. Tm idarenin
A'dan Z'ye yeniden kurulmas zorunludur. Bunu Trkiye'de herkes biliyor. Giderek
insanlarmza cesaret geldi, sylemeye de balyorlar.

A.S.Akat

Akntya Kar

63

A.S.Akat

Akntya Kar

64

BR PORTRE: ASAF SAVA AKAT

ktisat Dergisi, Ekim 1992
1943'te Ankara'da dodu. Orta renimini Galatasaray Lisesi'nde yapt ve bir yl
AFS bursu ile Kaliforniya'da okudu. Lisans st eitimini stanbul niversitesi
ktisat Fakltesi'nde, lisans eitimini ngiltere'de yapt. 1980 ylnda profesr oldu.
1982 ylnda YK'e kar karak niversiteden ayrld ve zel teebbste ynetici
olarak almaya balad. DSP'nin kurulu srecine katkda bulundu. 1987
seimleri ncesinde SHP'ye ye oldu. A.S.Akat'n "ktisadi Analiz", "Alternatif
Byme Stratejisi" ve "Sosyal Demokrasi Gndemi" adl kitab, gazete ve
dergilerde yaymlanm ok sayda yaz ve makalesi var.
ktisat Dergisi- ktisat Dergisi adna byle bir sylei yaparken, ncelikle ok
fazla teorik bir bazda kalmamaya alacaz nk, en son Versodan kan
Habermas ile yaplan syleiye dayanan bir kitab okudum. Bir sre sonra tarflar
sklyor ve geitirmeye balyor. Dolaysyla ksaca belki sizin dnsel
serveninizden ve entellektel kaynaklarnzdan balayp, zaman elverdiince
kubak bir deerlendirmeye gidelim diyorum. En son ktisatlar cemiyetinde
yaplan, dris Kkmeri anma toplantsnda da drisle olan alveriiniz
balamnda bu konuya deinmitiniz, ama orada kk bir grup vard. Yerli ve
yabanc besin kaynaklarnzla balayalm, diyelim Kaldor gibi. Bylesi besin
kaynaklarnzla artk bugn de mesainiz sryor mu? Yoksa epistemolojik kopu
benzeri bir sreten mi getiniz? Ksaca entellektel serveninizin bir sreklilii
var m, yoksa seksenli yllarda bu ykselen yeni deerler denilen, o her neyse,
akm ierisinde siz de belli bir etkilenmeye girdiniz mi? Bir spanyol sosyalistinin,
Tanrlar ld, ama biz papazlar yayoruz dedii gibi, sizin tanrlarnzdan ne
haber?
A.S.Akat- Gzel bir laf, gzel bir soru. imdi aslnda ben harp sonras nesliyim.
Bunu bir sr yazmda da vurguluyorum. Benim ilk hatrladm Trkiye, seim
olan bir Trkiye, demokrasinin olduu bir Trkiye. Bu nemli bir ayrm. 40, 41 ve
42 doumlularla onlardan evvelkiler arasnda, Trkiyede bir farkllk oldu, diye
dnyorum. Bizim nesil sorumluluk mevkilerine geldike, Trkiyenin demokrasi
sorunlarnn, sratle hafifleyeceini dnyorum. Buradan balamamn nedeni
var nk iki ayr etkiyi zerinde grdm. Bir tanesi aydnlarn halka kar
sorumluluu diyebiliriz. Yani her eye ramen, tek parti dzeninden kalan bir
aydn sorumluluu hissiyat iinde bydm. Ellili yllarda demokratlarn iyi eyler
yaptklarn hissederdim ama bir taraftan da o kentsel eitilmi aydnkesiminin,
doal neredeyse igdsel, dris Kkmerin genetik dedii, sivil toplum
dmanlndan gemilerdir. Sivil toplumdan rahatszdrlar. Sivil toplumu, devleti
milleti dnmeyen, kendilerini dnen insanlarn alemi olarak tanmlarla ve
solun bir ekilde sivil topluma izin vermediini hissederek ortaya gemilerdir.
A.S.Akat

Akntya Kar

65

demekki kronolojik olarak baktmzda byle bir kken var. Sivil toplumdan
rahatsz olan ve onun yerine kurtarc misyonu olan, topluma ramen toplumu bir
yere gtrmek misyonuyla yklenmi bir yap ve kken sz konusu, bizde de bu
var. Benim neslimde bu yok demiyorum. Bir nceki nesle gre biz bir taraftan da
iin br tarafn grdk belki. 60 ylnda ABDye gitmemin zerimde etkisi oldu.
ok ilgintir ben ABDye solcu olarak gittim. Galatasaray Lisesinde sosyalizmle
tanm olarak gittim ve ABDde solda yer aldm. O sralarda GS Lisesinin
etkisiyle 60l yllarda SSCBdeki merkezi sistem yoksa Yugoslavyadaki gibi
zynetimsel bir sistem mi sosyalizm iin daha iyidir? gibi bir tartmann iinde
yer aldm ok iyi hatrlyorum. Yani bu kadar geriye gidiyor. Sonra tabii
Marxizmi bulduk. Marxizmin iinden ben bir trl leninist olamadm. Marxizmin
iinde sivil toplumcu bir aray iinde ktaldm. Demokrasiden yana, tavr koyma
aray iinde kaldm. Ama btn bunlar Sencer ve drisin izni oluturduu bir aks
iinde 66 ylndan itibaren yeniden ekillenmeye balad. Dolaysyla entellektel
kken deyince gururla ikisini saymam gerekiyor. Belki ileride bahsediriz, YKn
Trkiyeye yapt en byk ktlk bu ekol kurmaya olanak verecek sreci en
azndan bizim fakltede krmas oldu. Belki savunduumuz fikirlerden belki ilerde
daha doru fikirler kard. Sreklilik iinde, Trkiyeye zg diyelim, evrenselle
btnlemi ama Trkiyeden de kopmam bir sosyal bilim odann olumas
son derece nemli diye dnyorum. Hep liberal Marxist oldum. Sen de
biliyorsun bunu zaten. Marx iyi okumak anlamnda Marxist oldum. Yoksa Marxn
geri kalan ve yaygn olan okunmalaryla hemfikir olmak anlamnda Marxist
olmadm. Marx ciddiye aldm. kendi dncemde de dorusu ok nemli bir yeri
var. ktisat teorilerini ieren ktisadi Analizi yazdmda, Marxistler asndan bir
bakma antimar-ist bir kitaptr, ama bence Marxn temel fikirleriyle, benim
rettiim temel fikirlerle, 1970li yllarn iktisat teorisini uygulamaya alan bir
kitapd. Btn teorik apparatusun hedefi smr haddinin, kapitalist toplumu
anlamaya almak iin temel ara olduunu kantlamaya almakt. Ama smr
haddinin anlaml bir hale gelebilmesi iin emek deer teorisinin terk edilmesi
gerektiini savundum. Eer hangisi daha nemliydi Marxda, emek deer teorisi
mi, smr olay m? dersen, bence smr olay daha nemliydi, emek deer
teorisi deil. nemsisz ve yanl bir olayd. O adan kendimi Marxn projesi
iinde grdm. Ama br taraftan da bir liberallik boyutu hep vard. Bence o da
Marxn projesi iinde var. Marx, ancak v e ancak liberalizm dediimiz, insanlarn
zgr ve eit olduu fikriyat erevesinde deerlendirerek bir yere doru gitmek
mmknd. Burada belki bir parantez amak lazm. ktisat teorisi ile olan ilikimi
ksaca sylemem de yarar var. Aslnda ktisadi Analizi yazdmda iktisat
teorisinin byk harflerle kmaz sokak olduu kanaatna vardm ve iktisat teorisini
brakp iktisat politikasna dndm. Sosyal bilimlerde her eyi aklayaca
sylenen byk teorinin bizi bir yere gtrmediini, toplumun kendisinin ok
deiken olduunu ve toplumun sosyal bilimciden beklediinin daima ksa ve
uzun dnemde policy retmesi olduunu, bunlar reddederek, byle byk teorinin
yapt gibi, kalc bir tek zm nermenin, toplumun beklentileriyle elitiini,
sanyorum yetmili yllarda grmek mmknd. Tabii benim yazdklarm iinde
sadece iktisadi analiz yok. Birikimde yazdklarm, sosyalist toplumlarn analizi ve
tarihi maddecilik var, Att ve feodalite, Yntem sorunu gibi baka eyler de var
A.S.Akat

Akntya Kar

66

ama esas byk aba ve vaktimin byk bir blm, ktisat Teorisine gitti. ktisat
Teorisini yazdmda onun, bizi bir yere gtrmediine karar vermitim.
Seksenden sonra, yani kitap bittiinde ben iktisat politikasna gemeye karar
verdim. Syleyecek baka bir lafm yoktu. Onun stnde bir sz de yoktu iktisat
teorisinin. Ondan sonra artk iktisat politikasna inmek gerekiyordu. Fiilen var olan
toplumlarn var olan sorunlarn iktisat olarak biz ne zm getirebilirizle
ilgilenmeye balyorum. Dolaysyla 80lerde olup bitenlerle bir anlamda, benim
entellektel tarihim akt. Ben biraz ndeydim. Ben 70lerin sonunda iktisat
teorisinden iktisat politikasna getim. Tarih o anlamda teoriyi 1990da terketti. Biz
on yl ndeydik. On yl da fena bir ey deil.
u andaki olaya bakma gelince, yetmilerin banda ve seksenli yllarda
olumu olan teorik erevemin byk lde durduunu gryorum. Yani olaylar
gene o zaman analiz ettiim gibi analiz ediyorum. O zaman kullandm aralarla
analiz ediyorum. Genel toplum ve tarih teorimde bence marjinal deiiklikler oldu
ama iin znde, genel izgilerde, o kadar byk deiiklikler olmad. Dolaysyla
doksanl yllar beni hazrlksz yakalamad. Sovyetler ktnde, ben 77de
bunun kmek zorunda olduunu yazm bir insanm. Kreselleme olgusu
herkesin gndemine geldiinde, seksenli yllarn banda iktisat politikas aralar
kmesi olarak kresellemeyi tespit etmi bir insan olarak yaadm. SBnin
k, Berlin Duvarnn ykl vs. bende ok etkisi yaratp, hazrlksz
yakalamad.
ktisat Dergisi- En son 1982 ylndaki doktora ders notlarnzda Batdan hareket
edilerek retilen kavramlarla dou anlalamaz demektesiniz. Teorik anlamda
kresellemeyi de gz nne alacak olursak, sizin teorik repertuarnz ierisindeki
kavramlara baktmzda da, ayn hantikap sz konusu deil mi?
A.S.Akat- imdi, hala o kanaattaym. yle ki, batnn kavramlarn modifiye
etmeden, deitirmeden douya uygulayamayz diyorum. Bu demek deil ki, biz
batda sosyal bilimlerin rettii kavramlar almadan douyu anlayabiliriz. Yani
byle bir bat merkezlilikten dou merkezlilie geii hi bir zaman kabul etmedim.
Yalnz batnn rettii biimiyle, douya uygulanmasnda ciddi sorunlar olduunu
hala dnyorum. imdi yalnz bat-dou fark azalyor tabii. Tek dnyaya gidi
var. Asya retim tarznn sonunda buna aka referans vardr. Yani ortaan
yakn aa kadar olan dnya birbirinden kopuk. Birbirini ok etkilemeyen alt
dnyalara blnm. Kapitalist sistem, falan rivayetlerine ramen, in indir.
skoyada olup bitenlerden de, uzaktan yakndan etkilenmesi gerekmez. Hint,
Hinttir. Kaliforniyada olanlardan etkilenmesi gerekmez. 13.yyda 15.yyda hatta,
18.yyda; yirminci yzyl ba iin bile bu dorudur, dolayl etki vardr ama son
derece dolayl bir etkidir. imdi, bugn kreselleme dediimiz olayda durum
byle deil. Teknolojiyle ok farkl bir dzeye gelindi. Kapitalizm beraberinde
getirdii teknoloji devrimiyle beraber, insanlk tarihinde ilk defa tek dnyaya doru
bir gidi olmutur. yleyse bugn artk dou, dou deil. Peki bat da bat m?
Onu bilmiyorum. Hi tereddtsz bat da kendi dnda olup bitenlerden
etkileniyor. Ama motorun bat olduu da ortada.

A.S.Akat

Akntya Kar

67

ktisat Dergisi- Yine de bir yaznzda kendinizi Batl olarak tanmlyorsunuz.

Halbuki bugn homojen bir bat kimliinden bahsetmek mmkn m? Bugn, post
modern bir dnsel iklimde, btn aydnlanma, pozitivizm geleneinin
sorguland bir ortamda, Trkiyede hala Doulu muyuz, Batl myz? tartmas
var Batda bile rasyonel bir batl kimlii var m? sorusu sorulurken, hala kendimizi
tanmlamada, byle bir kartlktan yola klabilir mi?
A.S.Akat- klabilir. Bir tanmlanm batl kimlii yoktur ama mulak dahi olsa,
gene de bir batl kimlii vardr. Ne tanmlar baty? diye baktmzda, bence
Demondun Homo equalis dedii zgrlk ve eitlie dayanan birey anlay sz
konusudur. Birey, u ya da bu ekilde toplumun, dnyann anlalmasnda aktif bir
unsur olarak devreye giriyor. Douda olmayan buydu. Bu zgn anlamda bir
batl kimliinden sz edilebilir. Baty ne mini etee indirgeyebiliriz, ne baka bir
eye. nk batl olup da mini etee kar olan eilimler var. Bat illa ahlaki
anlamda ilercilik, ahlaki liberallik anlamna hibir zaman gelmedi. Amerika bunun
bir rneidir. Ahlaki konularda fevkalede muhafazakar eilimler tayan yirmili,
otuzlu yllarda, ikiyi btn Amerikada yasaklayan, u anda da krtaj konusunda
ok gl bir muhafazakar muhalefetin olduu bir yap. Toplumu herhangi bir eye
indirgememiz gerekirse sanyorum bu birey kavramdr. Bat ile dou arasndaki
byk fark burada. dris hocada bu ok net bir biimde var. etin Altan da farkl bir
dzeyde bu temalara sahip kt. Ben o anlamda kendimi batl grdm. Bu demek
deil ki bat kltrnn bir parasym. Deilim. Tabii ki Trkm, Trk kltrnn
bir parasym. Dinlediim mzik, sevdiim yemek, ahlaki deerlerim tabii burann
deerleri. Bir Japon da Japon. Bir Sicilyalyla, bir skandinav, bir gney
eyaletinden gelen Amerikalyla, bir Parisli, bunlarn hepsinin, mterek alan ne?
diye baktmzda ne mzik, ne yemek, ne de giyim kuam. Olay sadece bireye
bakta yakalayabiliriz ve o anlamda kendimi batl hissediyorum.
ktisat Dergisi- Geri sylediklerinizde zmni olarak var ama bugnn sa ve sol
saflamasnda, ya da insann kendini siyasi olarak tanmlamasnda, bir bakma
yeni uluslararas dzene sempatiyle ya da eletirerek bakma nplana kmaya
balad.
A.S.Akat- Tabii, imdi yle bir ey var. Reformcu diyebileceimiz gler, yani, sol
olmay hep reform ve deiiklikten yana, statkonun yetersiz olduu ve
deitirilmesini reformla zdeletirdiimiz taktirde, reformizmle, iyi tanlmanm
olduu iin trnak iinde kullanyorum bunu bir hmanizma arasnda bir balant
vardr. Yani reform isteyen insanlar, kendi karlar statkoda olabilir. Baka bir
nedenle isterler onu. Evrensel bir proje intiban uyandracak bir hmanizma
diyebileceimiz olay erevesinden baknca, insanolu ilk defa imdi bir dnya
devletini sanki parmaklarnn ucunda grmeye balyor gibi. Savan olmad,
insanlarn karde olduu. Bu da solun en byk ryasdr. Biz
enternasyonalizmden yola ktk. Dnya devletinden yola ktk. Tutucular da
dnya devletine ynelik bir gvensizlik duyuyorlar ve bizim de devletimiz var ya ne
oluyor, nereden kyor bu? gibisinden infiale kaplyorlar. Kreselleme o adan
ok nemli, nmzdeki dnemde, tutucu glerle, reformist gler arasnda
A.S.Akat

Akntya Kar

68

dolaysyla sol ile sa arasndaki temel pozisyon allarn, byk lde bu dnya
birlii konusu erevesinde olacak. Ak toplumlardan oluan demokratik bir
dnya zlemleri ve araylar ve bunun karsnda duyulan gvensizlikler sz
konusudur. Yani bir bakacaz Amerikan sayla, Trk sa, milliyetilikte
birleirken, Amerikan soluyla, Trk solu, milliyetilii reddeden pozisyonlarda bir
araya gelebilecek. Btn dnyann milliyetileri birleiniz herhalde san ve
tutuculuun yeni slogan olabilir diye dnyorum.
ktisat Dergisi- Mikro dzeyde de bu saflama deiik bir biim alabilir. Diyelim
kent dzeyinde, ngilterede, Fransada, Trkiyede modernlemeyi sa
savunurken, tarihsel dokunun, kent dokusunun korunmas misyonunu sol
entellekteller stlenebiliyor.
A.S.Akat- Doru, Trkiyede zellikle ok net bir biimde byle. nmzdeki
dnemlerde sol-sa tanmlar ok ciddi dnmler geirebilir. u anda
konjonktrel bir gerileme dnemi yaamaktadr ama sol olacaktr. Bence bu
dnem geicidir. Yarnn solcusuna belki biz bugnk gzlerle baktmzda ne
biim solcu olduunu da anlayamayacaz. imdiden bir ok insan iin bu ne
biim solcudur? demiyor muyuz?
ktisat Dergisi- Bugne dein, Sosyalizm projenizde, mlkszletirenlerin
mlkszletirilmesi anlayna hi yer var myd? Sempatiyle baktnz dnemler
oldu mu?
A.S.Akat- imdi, orada tabii bir dizi teorik sorun vard. Bir sosyalizm projesini iki
boyutta ele almann gerektiini dndm ve savundum. Birincisi bugnk
bilgilerimiz erevesinde ulamay dndmz ve tanmlayabildiimiz toplum.
kincisi, bugnk toplumdan o topluma nasl gideriz? Bunlar iki ayr sorun olarak
ele almak gerektiini dndm. Yani yle bir teorik gezinti yapabiliriz. yle bir
toplum tanmlayabiliriz ki, bu toplum bir kere kurulsa, ok baarl olur, kendini
yeniden retir ve sonsuz srer, ama bugnden oraya gitmek mmkn deildir. Bir
kerede kurmak mmkn deildir. Teorik olarak bu ihtimal vardr dolaysyla ikisini
iie almak gerekir. Realizm bizi gidilebilecek yerlerde, proje aramaya giter, ama
gidilebilecek yerlerde, proje aramaya iter, ama gidilebilecek yerlerde de
statkonun etkisinde kalmak riski vardr. Yani tay dk bir yerde tutma
ihtimalimiz vardr. Gidilmesi ok zor bir yeri tanmladmz taktirde ve yola kp
oraya gidemememiz ve oraya gitmeye alrken, gitmek istediimizin tam
tersmine gitmemiz ihtimali vardr. Byle dilemmelar vardr. O adan baknca ben
ideal toplumu, birey zerindeki hakimiyet ilikilerinin minimize edildii toplumu -sosyalizm bu demek nk- yani insanlarn zgr, baka insanlarla hakimiyet
ilikisinin altnda ya da stnde, hkmeden ya da hkmedilen trnden bir ilikiye
girmeden yaadklar bir toplum diye dndm. Byle dnerek olaylara
baknca da hep, byk dman ve engelleyici kategorinin cretli eme olduunu
dndm. olaysyla hi bir zaman mlkden hareetle analiz yapmadm. Bence
sorun birilerinin mlk sahibi olmas deildi, sorun mlk sahibiyle beraber cretli
emek kategorisinin gelmesiydi. cretli eme kategorisi olmad tadirde, mlkn
A.S.Akat

Akntya Kar

69

kimde olduu sorunun da ortadan kalktn dndm, onun iin hep z ynetimi
savundum. Mevcut bilgim iinde cretli eme kategorisini yok edecek baka bir
mlkiyet trn bilmediim iin, devlet mlkiyetinin, zel mlkiyetin gerisinde
olduunu savundum. Daha fazla hakimiyet ilikisine, daha gl bir
hkmetme/hkmedilme ilikisine yol atn savundum. zel mlkiyetten daha
gl olduu iin toplumsal mlkiyet tr deil, zel mlkiyet trdr dedim,
zynetim iin. Ama zynetimin zellii de cretli emek kategorisini ortadan
kaldrmasyd. Yani bir zgrlkler toplumu iinde, bunun siyasi projede karl
ademi merkeziyetilikdi, yerinden ynetim, referandumla ynetimdi. Temsili
demokrasi yerine, mmkn olduu kadar, dorudan ynetimdi. Sosyalist projeye
dzeyde baktmz zaman, ekonomide cretli emein ortadan kaldrlmas,
siyasi dzeyde temsili demokrasinin ortadan kalkmas, kltrel dzeyde de
herkesin kendi kimliini ortaya koyabilmesi, vs. Bugn bence hem proje
mmkndr hem de oraya gitmek, tevik ederek gitmek mmkndr. Yani zorla,
bir takm insanlarn elinden alarak falan deil. Ben mutlak eitlie hibir zaman
inanmadm. Hayeki okuduum da grdm ki, bir sr insan da bunu byle
dnyor, bir tek alanda eit olabilirz, o da siyaseten diye dnyorum. Baka
hi bir konuda eit olamayz. imdi Tanjuyla, John Lennonla eit olmam mmkn
deil. Biri ok iyi futbolcu, dieri de arkc. Kimisi daha yakkl, kimisi daha uzun
boylu, kimisi daha iyman oluyor. Yani insanlarn eitlenmesi mmkn deil. Bir
tek siyaseten eitlik gerektir. Tanjunun da bir oyu vardr, benim de. Dnyann en
byk feylozofunun da bir oyu vardr, en cahil adamn da. Mutlak eitlii
aradmz taktirde totaliterlie gideriz. ster cizvitlerin Brezilyada yaptklar olsun,
ister Leninin-Stalinin SBde, Enver Hocann Arnavutlukta yaptklar olsun, bu
byle. Kurduumuz yaplarn hedefi eitlii salamaktan ziyade, byk
eitsizliklerin ve giderek siyaseten eitliimizi de bozacak trden imtiyazlar
yaratan eitsizliklerin yaratlmasn engellemektedir. Eitsizlik vardr, nk
Barnikovu seyrettim. Barnikov ile aramzda bir eitsizlik var. Bu eitsizlii
kimse zemez. Ne Lenin zebilir, ne de cizvitler. Buna aremiz yoktur. Ben eer
dans etmesini seviyorsam ya da dans seyretmesini seviyorsam, byk bir
ihtimalle daha fazla gelir elde edecektir nk ben onu izlemek iin para vermeye,
kaynaklarmn bir ksmn ayrmaya razym, onun ise byle yapmaya ihtiyac
yoktur. Barnikovla beni eitlemeye alan tm siyasal projeler totalitarizmle
sonulanmak zorundadr. Bir eilim olarak reformcu glerin hedefi, eitsizlii,
hakszl, imtipazlarn olumasn ve bunun zellikle de bizim eit olabildiimiz
tek alan olan siyasete yansmasn engellemek. nk siyaseten tek eit
olabildiimiz o alanda eit bireyler olarak zgrce var olabilirsek, o zaman zaten
geri kalan btn alanlarda olabilecek imtiyazlar trpanlama olanamz da ortaya
kar. lk baa dnersek ben kendimi hep liberal bir projenin uzants olarak
grdm. Liberalizmi durduu yerden, bir sonraki mantki sonularna gtren bir
erevede grdm. Yoksa adam elinden mlk aldn, daha da gaddar ceberrut
birine verdin. lkinin yannda alrken baka bir adamn yanna gemek frsat
vard. imdi o da kalmad, mecburum o ceerrutla almaya. Bu mlkszletirme
filan deil.

A.S.Akat

Akntya Kar

70

ktisat Dergisi- Birikimde kan bir yaznzda da bu konuda Rakovskinin

tarihselsosyolojik snf ayrmndan yola karak benzer sonulara varyordunuz.
Dinde de galiba bilenlerle bilmeyenler hi bir olur mu? gibi bir belirlemeye kar
formel demokrasi belki bize bunun imkann veriyor. Hseyin Hatemi hocann,
saptamalarnza yakn bir benzetmesi var. Eitlii, kinetik ve potansiyel eitlik
kavramlaryla ele alarak, yara beraber balayan koucularn potansiyel
eitliinin, yar sonunda herkesin eit ilan edilerek -kinetik enerji zulme
gidileceini vurgulamas gibi.
A.S.Akat- Tabii, frsat eitlii mesela ok nemli. Her neslin kendi yeteneklerini bir
nceki nesildeki yetenek dalmnn salad imtiyaz olaylarndan etkilenmeden
bulabilmesini salamak. Benim yazlarmda belki grmsndr, mevcut bugnk
nesil arasnda, gelir eitsizliklerini trpanlamaktan ok daha nemlisi, frsat
eitliini salamak. Adam okumam, cahil kalm, retken deil. Olan olmu, tabii
bu durumu da dzeltmeye almamz lazm, ama birinci nceliimiz o adamn
ocuunu en zengin adamn ocuunun sahip olduu, frsat bir defa verelim.
ktisat Dergisi- sterseniz biraz da aktel politika iindeki, zellikle SHPle ilgili
dneminize gelelim. Gerek sizin ve Seyfettin Beyin gerekse dris hocann SHP
iindeki siyasi varlnz ilgi ekici oldu. Bana yle geliyor ki, 70lerin A.S.Akat
bugnn SHPsini bir tr garnizon partisi olarak nitelendirebilirdi. Bir yandan da,
son kitabnzdaki tezlerin partide hangi anlaya karlk dt, kokeriden
retmene son derece heterojen bir yaps olan bir partide ne tr tepkiler aldnz
da diyelim, delege seimlerinde nispi temsil nerisi gibi-, merak ediyorum.
A.Camus, Hakl olduklarndan emin olmayanlarn bir partisi var m? Ben o partiye
yeyim derken E.Bellahda Ben tek kiilik bir partiyim, dolaysyla istifam sz
konusu olamaz demekte. Sakn siz de bylesine kemiklemi bir yapnn tek
kiilik partisi olma aday olmayasnz?
A.S.Akat- imdi istersen evvela drisle olan SHPliliimizden balayalm. drisden
neler rendim diye dnyorum da aslnda SHP yesi olmam, drisin rencisi
iin normal. SHP yesi olmam, drisin rencisi iin normal. dris CHP
geleneinden gelen Abdlhamite ilerici, CHP geleneine gerici diyen adamd,
ama CHP iinde hep aktif politika yapt. SHPde, Sodepin ilk kuruluunda da
hemen, beraberdik. imdi ilk bakta burada bir amaz var gibi duruyor. Ama
drisgil ve Akatgil dnyada yok. O da uradan kaynaklanyor. Biz kendi cenahmz
eletirebiliriz ama cenah da snf gibidir, iinde doarsn. imdi ben gidip Refah
partisinde olamam. Ben gidip DYPde de olamam. Benim cenahm deildir oras.
Benim cenahm br taraftr, orada eletirebilirim. Adan Zye her eylerini
eletirebilirim. Ama gene de kkenlerim itibariyle sosyolojik olarak, kltrel olarak,
o cenahn bir parasymdr. Dolaysyla bir etkiliim olacaksa o cenah iinde
olacaktr. imdi dikkat edersen benim 83de Alternatif Byme Stratejisine
yazdm nsz bizim cenah eletirir ama bizim cenah diye bahseder. Dolaysyla
SHPde olmam byle deerlendirmek lazm. dris hocann da durumu benim
g2ibi. dris hoca hibir zaman APli olmay aklndan geirmemitir. Bizi
eletiriyoruz belki fakat o taraftayz. Bizim insanlarmz orada, sevelim ya da
A.S.Akat

Akntya Kar

71

sevmeyelim. Bizim mirasmz o. Memnun deiliz, o zaman da deitirelim,

diyoruz. Gelelim sorunun ikinci blmne. SHPdeyken dorusu beni
yadrgayanlar oldu. Buna eminim ki Toktam da dahil olmak zere Oktay Akbal,
vs. Ne ii var bu adamn? dediler. Biz de Var bizim iimiz nk bizim
savunduumuz fikirler var. Bizim savunduumuz fikirler, sizin savunduunuz
fikirlerden daha tutarl. Siz bir ey olduunuzu iddia ederken, sosyal demokrat
merkez sol, bunun bir tutarlnn olmas lazm. Ben bu eletirileri dardan
partinin, hareketin dndan bir insan olarak yapsaydm, etkinlii daha az olurdu.
inden yaptm iin etkinliinin daha fazla olduunu dnyorum. Nispi temsili,
belli bir rgt modelini, vs. savunduumda aydan gelmi insan muamelesi
gryordum. Ama zamanla bu modeller parti iinde ve solda yaygn tartlr hale
geldi. Yani bunlar yava birikiyor. yle pat diye olmuyor. Yaam da u mmkn
deil; Bir ideal olacak ve ona uyan yle bir parti olacak ki biz de oraya gidelim.
Ama byle bir ey olmuyor. Bir ideal olacak ve ona uyan yle bir parti olacak ki biz
de oraya gidelim. Ama byle bir ey olmuyor. Bir idealin varsa, mevcut bir partiyi
alp o ideale gtrmeye alacaksn. Bu sosyalizm iin de byle. Bir devrim yapp
ertesi gn ideal toplum kurulmuyor. te grdk yetmi sene sonra ne olduunu.
Yava yava, yanllarn iinde dorular dzelte dzelte, dorular savunarak,
daha yaygn katlm salayarak, daha ok insann tartmasn salayarak iler
gidiyor. O bakmdan Trkiyede sosyal demokrat ya da demokratik sosyalist
diyebileceimiz alanda daha net eyleri dnp savunmalarna katkda
bulunduumu dnyorum.
ktisat Dergisi- SHPdeki kemalistlerin tutarszl pek ok ama ben tek bir rnekle
yetinmek istiyorum. O da T..-ANAP ilikisi stne, Cumhurbakan sfat ile
ANAPa mdahalesi bu kesimin byk tepkisini ekiyor. Halbuki Mustafa KemalCHP ilikisine, ok partili dneme gei abalarndaki dneme baktmzda,
kemalist gelenein bu tr ilikilere dayal olduunu, dolaysyla T..nn bir
bakma bu gelenein srdrcs olduunu syleyemez miyiz? Bu erevede
kemalist gelenek bu amazlarn aabilir mi?
A.S.Akat- Kemalist gelenekte, cumhurbakan partinin badr zaten. Kemalistler
bu amaza sk sk dyorlar. Olay udur; Kemalistlerin karsnda tutarl bir
platform zor olutu. Bunda dris Hocann erken lmnn de belki etkisi var.
eitli tarihi nedenlerle bir tutarl sosyal demokrat platform zor olutu. Ama tarihin
hz deiti. Benim gibi insanlar da ortaya kt ve sonunda tanma uyan, evrensel
ilkelerle tutarl bir sosyal demokrasi ortaya kt. Biz sosyal demokratz ama
icabnda darbe destelerizle olmayaca grld. Sosyal demokratlar, Baz
darbeler iyidir demezler. Diktatrlk dneminde gelen bir darbe olsa neyse ama,
seimle gelen iktidar gtren btn darbeler ktdr. Bunlar ald artk
Trkiyede. Trkiyede artk ka kii baz darbeler iyidir diyor. Tarih zaten bunlar
at.
ktisat Dergisi- Sivil toplumdevlet kartl iinde yaptnz toplumsal analizlerin
ne denli aklayc olduuyla ilgili bir soru sormak istiyorum. Vurguyu sivil
toplumdan yana yaptnz zaman, devleti kuatmas dnlen sivil toplumun
A.S.Akat

Akntya Kar

72

bizzat kendisi, bireyin kendisini de kuanr bir hale gelemez mi? stelik bir yandan
da, bireylerin devletle olan ilikileri de simetrik deilken?
A.S.Akat- yledir zaten. Deerlendirmene kesin katlyorum. Sivil toplumun
kendisi bir kurtulu deildir. Bizim gibi dou diyelim, az gelimi diyelim ya da
liberalizmin yasakland toplum diyelim, orada yle bir ikilem var. Devletin sivil
topluma hakim olduu bir yapda sivil toplumu savunuyorsun, sivil toplumun belli
bir glenme anna geldikten sonra, yani eski devlet yerine sivil toplumun kuatt
devleti kurduktan sonra, sivil toplumun bir anlamda devlet tarafndan
denetlenmesine talep etmek zorundasn. Liberal ise orada duruyor. imdi ben
ABDde olsam, orada devlet mdahalesini savunacam. Ekonomiye devlet
mdahalesini savunacam mesala. Niye? nk devleti gerilettiiniz zaman, sivil
toplumun iindeki iktidar ilikileri ne kyor. Bir sonraki aamada yani sivil toplum
kurulduktan ve devlete hakim olunduktan sonra ikinci aamada ise sivil toplum
iinde kacak hakimiyet ilikilerinin trpanlanmas gerekiyor. Onun iin nce
ceberrut devletten kurtulmamz, sivil toplumun var olmas lazm.
ktisat Dergisi- Peki, Trkiyede, diyelim burjuvai, ne lde bylesi bir yapnn
aktr olmaya ve tarihsel bir ulamaya yatkn Sadece iktisadi potansiyel olarak de
deil, niyet olarak da. Gazeteciler Halit Narine SSK borlarn hatrlattklarnda,
....... aa, Kasmpaa diyebilecek bir zerafete sahip. Ne lde toplumsal
kesimlerin tutumlar sylediklerinize denk dyor?
A.S.Akat- Bileik kaplar teorisi diye bir ey var. Bir toplumun farkl kesimleri iinde,
birbirinden izole edilirmiesine, baka bir toplumda yaamasna, var
olabilecek bir kesim yok. Herkes aa be yukar ayn matrisin insanlar
oluyor. Trk devleti, tarihsel anlamda snflarn olumasna izin vermemeye
alm. Bunun da tesinde baarl da olmu. Snflar olutuklarnda da ayr
sorunlar kacaktr. Doru ama bu, gelimenin de n kouludur. Sfr noktasdr, o
olmadan hibir ey olmaz.
ktisat Dergisi- Yani hala pseudo-burjuvazi (burjuvazi benzeri)mi var Trkiyede?
A.S.Akat- Trkiyede burjuvazi de var. Burjuvazi iindeki ciddi blnmeler de var.
Halen 1923 depremi erevesinde olumu kamplamalar da var Trkiyede. Yani
fevkalade zengin bir adam, gerek anlamda bir burjuva, siyasi davranlarnda
pekala irrasyonel davranarak halk partili ya da refah partili olabiliyor. Bunun
ekonomik rasyoneli olduunu sylemek ok zor. Niye? nk bu partiler snf
partileri deil. Zaman iinde byk kavgalarla beraber ABDde olduu gibi
ekillenmemiler.e Cumhuriyetiler burjuvazinin partisidir, vs. Tarihi olaylarn
nemi, mesela ABDde ok ilgin bir olay var. Museviler demokrattr. nk ilk
geldikleri dnemde karlarnda establishment olarak cumhuriyetiler var. Adam
ABDnin en zenginlerinden olmu, hala demokrat partiyi destekliyor. Snf
bilincinden siyasal davrana giden yol, ancak uzun dnemde anlaml. Ksa
dnemde btn kendi birikimlerimizle beraber oluruz. Ben hasbelkader, ihayatna

A.S.Akat

Akntya Kar

73

niversiteden geince ok zengin olduumda, vaz m geecektim, sosyal

demokrat olmaktan? Mmkn deil. Erdal Bey ok fakir bir adam m?
zellikle Trk burjuvazisinin yeni gelen nesilleri, ok daha net bir biimde liberal
projeye yan ve taraf kmaktalar. Yeni gelen nesilde bir sistematik grebiliyoruz.
Burjuvazinin ikinci ve nc nesli, kendisini batnn oturmu burjuvalar gibi,
grmeye balad ve ideolojik haritasnn, matrisinin de benzer bir ekilde
olutuunu gryoruz.
ktisat Dergisi- Son kitabnzda beni artan bir iki yer hakkndaki kanaatinizi de
renmek istiyorum. Bunlardan biri u; Demek ki demokratik sosyalist olan insan,
inanc olan insandr. nanlar uruna mcadele eden insan deil. Bu ok nemli.
Marxizmin materyalizminden bizi ayrt ediyor. (s.209) Birikimdeki metinlerinde
maddeci toplum bilimi gibi bir perspektiften konular ele aldn syleyen biri
olarak, bu materyazilm tarifiniz beni artt. Byle bir tarifi herhalde Altemur Kl
yapar.
A.S.Akat- Bu belki bir Freudgil atlama. Tam ne demek istediimi biliyorum aslnda.
Bunu Murat da ok yazd. ML teoride iiler kriz olunca ayaklanrlar. Byk lde
herkes karlaryla politika yapar. Tm Marxist siyaset teorisi snflarn salt iktisadi
karlaryla siyaset yapt varsaym zerine dayanr.
ktisat Dergisi- mtiyazlar hilafna sosyalist olmalar nedeniyle, belki entellekteller
dnda. Zaten Marxdaki toplumsal varln bilinci belirledii tezi daha sonra hep
snflarn bilinci belirledii eklinde okundu nedense.
A.S.Akat- Entellekteller iinde de hainler vardr ve doru yolu bulanlar vardr. Her
neyse bu sz kt sylenmi. Ama Marxist bakta insanlar karlaryla siyaset
yaparlar. Niye komnist olunur? Zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyleri
olmayanlar komnist olur.
ktisat Dergisi- Dier pasaj da u; Demokratik sosyalistler ilkeleri ile hareket
ederler, devlet mantyla deil. Devletin mant bakadr. Vietnamda
grdmz gibi, katliam yapp bunu reddetmektir. kence yapp reddetmektir.
Bomba atp inkar etmektir.e Sosyal demokrasinin mant bu deildir. (s.209)
Yazlarnda srekli olarak reel sosyal demokrasiye de baktmzda, diyelim
Mitterandn at bombalamasndan, Avustralyada Greenpeace gemisini
devletinin ajanlar marifetiyle batrmasna dein olduka olumsuz bir sicili var.
A.S.Akat- Dorudur. Onlar da her frsatta eletiririm. Muhalif domu insanlar
olarak, idealizmini koruyan bir insan olarak kanlmaz olarak kendi tarafmn da
yapt btn yanllar da eletirmek zorundaym. Sabka oktur.
ktisat Dergisi- Sosyal demokrasinin tm milliyetilik eilimlerini kknden
reddettii, milliyetilie kar enternasyonalizmi savunduu, Sosyal demokrat
hareketin tarihinde, 19. ve 20.yy.n btn milliyetilik hareketlerine kar durma,

A.S.Akat

Akntya Kar

74

onlarla mcadele etmesinin var olduu, (s.25) gibi vasflar, I ve II.Dnya

Savalarnda gremediimiz aikar deil mi?
A.S.Akat- Dorudur. Ama genel eilim olarak baktmzda sosyal demokrasinin
genelde milliyeti pozisyonlara tkanp kalmadn sylemek zorundayz. Bunu
sen de kabul edeceksin herhalde? Genel izgileri itibariyle sosyal demokratlaryla,
Fransz sosyalistlerine milliyetidir diyemeyiz. Bu demek deildir ki milliyetilere
benzer davranlarda hi bulunmamlardr.

ktisat Dergisi- Son soru; ktisatlar Haftasnda niversiteye dnmesi iin Sencer
Hocaya rencilerinden youn bir talep geldi. Ama kendisi ne yazk ki artk
anlaml bulmuyor byle bir dn. Siz on yln ardndan yeniden niversiteye
bavurdunuz, ve ne tr insan manzaralaryla karlatnz?
A.S.Akat- Ben niversiteye bavurdum ama niversite beni ieriye almamakta
kararl. stanbul niversitesiyle bir seneyi geti, mahkemeliyiz. Mahkeme
inanyorum, yaknda sonulanacak. Kanuni haklarma ramen, niversite beni
almak istemiyor. Biraz hayret verici buluyorum, tabii.

ktisat Dergisi- Kitabnzn sonuna doru hedef olarak Trkiyenin nc

dnyadan birinci dnyaya geiine katkda bulunmay(s.247) koyuyorsunuz. Bu
durumda bizim muhtemel periferimiz nereler olacak?

ktisat Dergisi- Nasl bir gerekeden yola kyorlar?

A.S.Akat- imdi, birinci dnyann artk periferiye ihtiyac kalmad. Kk

verimlilikle alan insanlardan hi kimseye bir yarar olmuyor. Yksek verimlilik
nemli.

A.S.Akat- Benim profesrlm, Kenan Evrenin imzalamam olmasnn

yaratt, hukuki dedikleri -belki hukuk d- bir olay, ahlaken de, hukuken de
hibir tutar taraf olmayan bir durumu bahane ederek, bundan yararlanarak beni
niversiteye almamaya alyorlar ama baarl olamayacaklar. Dneceim
niversiteye. Hibir umutlar yok. Ufukcuum, teekkr ederim.

ktisat Dergisi- Burada sektrel tercihler de nem tayor galiba.

A.S.Akat- Gney ya da kuzey bir taraftan ya da br taraftan ticaretini durdurma
karar aldnda, bundan kimin en zararl kacan hepimiz iyi biliyoruz. Birinci
dnyann ticaretinin % 5ini geri kalan dnyayla yaptn, nfusun ok olduunu,
Batnn bunlardan ald hemen her eyin aa yukar ikame mallarn
retebilecek durumda olmalar. Yani 18. ve 19. yy.dan ok daha baka bir
noktaya geldi olay. 18.yyda kle ticareti ngilterede sermaye birikimi asndan
hayati. Keza hammadelerle ilgili ticaret 19.yy.da ok nemli. Belki 20.yy.n ilk
yarsnda da ok nemli. Ama geldiimiz 2000 ylnda, iki dnya arasna bir demir
perde ektiimiz takdirde birinci dnya ok zararl kalr diyemiyoruz. Bir lkede
senin vatandan sataca mal yoksa, senin mallarn alaca paras da yoktur.
Ticaret olanan yatrm yapma imkann yok. Trkiye asndan, bata
konutuumuz, dou-bat kimlii ile de ilgili, kendisini demokratl ile tanmlad
anda, mslmanl ile Trkl ile deil de, uluslararas dzeyde mtteffik
ararken kendini, demokrasiyle tanmlayarak dnyaya bakmaya balad anda,
birinci dnyaya gemitir. Baka lkelerle kuraca ilikinin temelinde ayn rejime
sahip olmak, ayn medeniyetin paras olmak temel zelliktir, tanmlayc
unsurdur. Onu yapamadn zaman nereye gidersin? Mslman dnyaya,
Humeynisi, vs. ile ya da Trk olmakla, Azerbeycana, vs. Ne zaman ki demokras
idnyasna yneliyorsun, dinin rkn, dilin, bunlar nemsiz artk. Paylatn
medeniyet nemli. Ayn tarafta olmak nemli. Kime kar? Zorbaya, diktatrle
kar ayn taraftarsn. Diktatr Trk olabilir, mslman olabilir. Ne olursa olsun.
Trkiye daha o noktaya gelemedi. Trkiye bunu bitirip st tercih yapabildii anda
dou-bat kimlik sorunu da bitecek Trkiyenin. Mslman olmaktan kaynaklanan
bat karsnda aalk kompleksinin de ya da imparatorluumuzu elimizden
aldlar davranlarnn da bitmesi bence gerekli.

A.S.Akat

Akntya Kar

75

ktisat Dergisi- Ben de ktisat Dergisi adna, bylesine keyifli bir sohbet imkan iin
teekkr eder, 12 Eyll hukuku ve takipilerine kar mcadelenizde baarlar
dilerim.

A.S.Akat

Akntya Kar

76

KRT SORUNU MLAKATI

(M.Sever: Aydnlarmz Ne Dnyor, Cem Yay. 1992)
Sayn Akat, Krt sorununa nasl bakyorsunuz? Sizce Krt sorunu nasl bir sorun?
Soruna bakm yeni yaynladm "Sosyal Demokrasi Gndemi" adl
kitabmda ksaca zetledim. Bence, Krt sorunu, Trkiye Cumhuriyeti'nin
kuruluundan bu yana kanayan ok nemli bir yarasdr. 1920'lerde, yeni rejime
kar Krtlerin aktif rol ald ayaklanmalar, tek parti diktatrlnn kuruluunda
ve baskc ynde evriminde kmsenmeyecek bir bahane oluturdu. 1945
sonrasnda, bir trl istikrar kazanamayan demokrasi deneyimleri iinde, ne yazk
ki soruna gereki zmler retilmesi tutucu, baskc gler tarafndan
engellendi.
Zamanla, Trkiye'nin ekonomik bymesinin ve siyasal toplumsal
gelimesinin getirdii dinamikler, sorunu bsbtn karmak hale getirdi. O kadar
ki, Trkiye'nin ademimerkezilemesi ve demokratiklemesi ynnde getirebilecek
her neriye, bu gler kkten kar ktlar ve neri sahibini susturdular. Nihayet,
1980'li yllarn ortasnda Trkiye, kendisini ilan edilmemi bir i savan gbeinde
buldu. stelik, tamamen hazrlkszd, deil bir zm retmek, sorunu daha
kamuoyunda tartmaya bile balamamt.
Trk siyasi snf iin, sorunun kkeninde Krtlerin varl yatar. Eer onlar
olmasalard, ya da ciddi bir sorun olmayacak kadar kk bir aznlk olsalard
byle bir sorun da olmayacakt. Trkiye'deki iktidar odaklarnn adeta tm, olay
maalesef bu ekilde grmtr. Byk ounluu, bugn de byle grmekte
devam ediyor.
Kurtulu sava sras ve Cumhuriyetin kuruluunun hemen ardndan gelen
ksa dnem hari tutulursa, resmi ideolojide Krt szc bile szlklerin dnda
kald. CHP'nin milliyetilik oku dorultusunda gelitirilen "Da Trk" ve "Da
Trkesi" gibi Atatrk bilimsel teoriler Krtlerin Krt olmadklarn kantlad.
Yanllkla Krteyi kullananlar hapislerde rtld. Buna asimilasyon politikas
dendi. Halbuki, yakn tarih en totaliter diktatrlklerde bile asimilisyon politikasnn
baarl olmadn gstermitir.
Trkiye'de Krtlerin varl herkesin bildii bir gerektir. Trkiye Cumhuriyeti
vatandalarnn bir blmn ana dili Trke deildir, anadili Krtedir. Ve,
toplam 25 milyona yaklaan bu insanlar drt-be lkede yayor. Benim
yaklammn z : Biz bu insanlar Trk yapamayz eklinde zetlenebilir. Yani
asimilasyon politikas mmkn deildir. Byle byk bir insan ktlesinin, stelik de
corafi olarak belli blgelerde younlam bir insan ktlesinin, biz gzlerimizi
kapar, basky yaparsak asimile olacaklarn dnmek yanltr.
Bu asimilasyoncu grn eitli varyantlar var. Birincisi: "bunlara yeteri
kadar bask yapar, okul gtrrsek ve Trke retirsek, Trk olurlar" eklinde.
kincisi: "Ekonomik sorundur, kalknrlarsa Trk olurlar" eklindedir. nsann
A.S.Akat

Akntya Kar

77

anadilinin ne zenginlikle ne de okulla ilgisi yoktur. Sonu olarak her eit

asimilasyoncu varyant reddediyorum. nk zm retemiyor. zm
retememenin tesinde, sorunun bar ve demokrasi iinde zlme ansn da
azalttklarn dnyorum. Bu insanlarn varln kabul ediyorsak -ki etmek
zorundayz nk bu objektif bir gerek- bu sorunu nasl zeceimizi de
tartmalyz. zm nerileri tartlarak kamuoyu oluturulmal. Baz krtler
kalkp "biz Trkiye'den ayrlmalyz" diyebilmeli, baz Trkler de "bunlar
Trkiye'den gitmeli" diyebilmelidir. Krtlerin Trkiye'den gitmek istedii
varsaylyor, br taraftan da Trklerin, Krtlerin gitmesini istemedii varsaylyor.
Bu iki varsaym da yanl olabilir. Yani ben bu sorunun tartlmas ve demokrasi,
bar iersinde zm bulunmas gerektiini dnyorum.
Sorunun en geni yelpazede tartlmasndan yanasnz. Peki, sizin kafanzdaki
en makul zm ne, byle bir zm dnceniz var m?
Ancak kamuoyunun katlm ile oluan zmler kalc olur, lkeye istikrar
getirir. Toplumun sorunlarna iaret edenleri vatan hainlii ile sulayan, toplumun
kendi gereklerini renip onlara zm retmesini engellemeye alan kesimler,
aslnda bilerek ya da bilmeyerek sorunlar zmlenemez hale getirmekte;
bylece bar ve zgrlk iinde hallolabilecek sorunlar patlamalara ve iddete
itmektedirler.
lk hedef, temel hak ve zgrlkleri Krt sorununu kapsar hale getirmektir.
Eer, Trkiye'de demokrasi olacaksa, o zaman, Krtlere zerklii yani federatif bir
devleti, hatta bamszl yani Trkiye'den ayrlan bir Krt devletini savunan
siyasi partiler de olabilir. Bunun baka yolu yoktur.
Ben Krtlerin ayr bir devlet kurmalarn onlar asndan hata olduunu
dnyorum. Birtakm ilave sorunlar yaratacak. En azndan stanbul ve
Ankara'daki Krtler ne olacak? Ayrca artk milli devlet a gemektedir.
nmzdeki yzyla damgasn vuracak olan siyasi proje, rk, din, dil cinsinden
benzer olmayan insanlarn ayn siyasi yap iinde, demokrasiyle birlikte yaama
aray olacaktr. Bir tarafta ok byk nitelere giderken dier tarafta ok kk
nitelere gideceiz. Yani Trkiye bir yandan federal bir yapnn iinde yok olurken,
dier taraftan Trkiye'nin iinde ok sayda dil, din, rk vb. baznda siyasi
otonomiler oluturulur diyorum. Bu benim yaklamm ve zmlerden bir tanesi.
Dikkatinizi ekerim, ben federal diyorum, federatif demiyorum. Yani ynetimsel
ademimerkeziyetilikten yanaym, siyasi ademimerkeziyetilikten yana deilim.
Ekonomik dzenlemerin halledemeyeceini sylediniz. GAP'n bir etkisi olmaz
m?
Bence bir etkisi olmayacak. Krt sorununun en byk amaz, Trkiye'nin
bu konudaki totaliter suskunluudur. imdi siz veya ben Almanya'ya gitsek ve
milyoner olsak, Alman m olacaz? Yani milletlerin ve insanlarn gelirleri artnca
kendi dillerini terk edeceklerini dnmek ok yanl.
Resmi ideolojide, Krt sorununun resmi adlarndan biri Dou Anadolu ya da
ksaca "Dou Sorunu"dur. Bylece, lkenin Bat ve Dou blgeleri arasndaki
A.S.Akat

Akntya Kar

78

iktisadi gelimilik farklarna atf yaplr ve olayn aslnda bir iktisadi gelime
sorunu olduu ima edilir. Yeni, sorun etnik bir sorun olmaktan kar. ktisadi bir
soruna dnr. zmler de ona gre olacaktr. rnein: Krtlere zgrlkten
bahsetmek abestir. nemli olan bu blgede devlet yatrmlarn arttrp ekonomik
gelimeyi salamaktr. nk, bu olunca zaten Krtler Trkleeceklerdir. Krt
olayn blgesel azgelimilik faktrne indirgemek, asimilasyoncu grn daha
ince slupla yeniden pazarlanmasdr.
Siz niter devlet iindeki bir zme karsnz. Biz niter devlet nerdeyse Tanr
kelam olarak alnyor. niter devletin srr ne. niter devletle asimilasyon
politikas arasnda nasl bir iliki var?
Arzulanan asimilasyon politikasnn resmi ideolojideki klf, niter devlet
kavramdr. Yakn bir gemie kadar SHP st ynetimi de parti tabannn Krt
sorununa duyarlln bastrmak iin niter devlet kavramna sanmaktayd.
Nedir bu niter devlet? Tek devlet, teki devlettir. Ksaca, siyasi otoritenin
blnmedii merkeziyeti devlet anlamna geliyor; kart siyasi otoritenin yerel
idareler tarafndan paylald ademimerkeziyeti devlet oluyor. niter devlet
taraftarlar, ademimerkeziyet taleplerini federal sisteme gei olarak gryorlr ve
Blent Ecevit'in yapt gibi ayrlklarn ilk adm olmakla suluyorlar.
niter devletin amac, toplumla var olan eitlilii devlet fc ile yok etmek
ve devlet eli ile homojen bir "milli kltr" kurmaktr. CHP'nin milliyetilik oku, niter
devlet anlaynn ne kadar kola rklk eilimlerine teslim olabileceini
gstermektedir. niter devlet kavram da, milliyetilik oku da, "milli" hedefin
gerekletirilmesi arac olarak, tm iktidarn merkezde younlamasn gryor.
Eitimden trafie kltrden yollara, ehircilikten sala, aslnda yerel ynetimlere
ait olmas gereken btn fonksiyonlar merkez stleniyor. Bylece, toplumdaki
etnik, kltrel, dini, corafi, vs. eitliliklerin kendilerini ifade etmelerine yani
varlklarn srdrmelerine izin verilmedii zannediliyor. Trkiye Cumhuriyeti yle
bir devlet ki, niter dendiinde sadece Krtler kastedilmiyor. Futbol
federasyonunun bir Genel Mdrle dntrld, Tevhid-i Tedrisat
Kanunu'nun olduu bir devlette Krtlere zerklik verilmesini dnebiliyor
musunuz? Asimilasyon politikas sivil topluma yaama hakk vermeyen
merkeziyeti devletin bir boyutu.
Trk ve krt halk gemileri ok eskiye giden iki halk. Kurtulu Savanda da
Krtler ciddi destek veriyorlar. Cumhuriyetin ilanndan ksa bir sre sonra Krtlere
yaklam deiiyor. Askeri tedbirler, bask ne kyor. Bu deiikliin nedenleri
neler olabilir?
Ben o kadar iyi bir tarihi deilim. Ama unu biliyorum: Krt isyanlarn
Cumhuriyet Halk Frkas demokrasi havasn bomak iin kullanmtr. Ama zaten
bir bahane bulacaklard. nk hedef olarak totaliter bir yap dnyorlard.

A.S.Akat

Akntya Kar

79

Resmi ideoloji ile somut gereklik arasndaki mesafe kapanmaya balad. 70 yllk
Krtleri yok sayan resmi politikada sarsntlar ortaya kt. Sizce bu deiimdeki i
ve d dinamikler neler?
Resmi ideoloji sadece Krt sorununda sarslmad. Her tarafta sarslyor.
Altok tartlyor, devletilik tartlyor. Resmi ideoloji k halinde. Krt olay da
bu srete ortaya kt. Toplum gelitike, resmi ideolojinin sama sapanl da
ortaya kyor. Krfez Sava, ardndan gelen olaylar, sonra Sovyet darbesi, Trk
resmi ideolojisinin ve onun savunucularnn kabul etmesi ok zor olan bir
gelimeye iaret ediyor. 20 yzyln nemli bir blmne damgasn vuran nemli
bir ilke var: "lkelerin i ilerine karmama ilkesi". Bu, uluslararas oyunun
kurallarnn yazl bir ilkesiydi. imdi bu kural bitti. Resmi ideolojinin zafiyet noktas
buras. nk imdiye kadar hep "i iimizdir" diyorlard. Belki Krt sorununda bir
yumuamay gndeme getirenler bunu hissetmi olabilirler ve tedbir almaya
alyor olabilirler.
dinamiklerin etkisi yok mu? Oradaki ykselen mcadelenin rol...
Onu bilmiyorum. Trkiye, 50 yl devekuu gibi kafasn kuma soktuktan
sonra, birden kendini ilan edilmemi bir i savan iinde buldu. Ve hazrlkszdr,
konuyu tartmamtr, zm tartmamtr. PKK'nn balatt i sava
deneyiminin halk desteine sahip olmaya balamas byle bir almda etkili
olmu olabilir. Ama zaten bu durum da devletin homojen bir karar olarak
durmuyor. Hatta, zal'n devlete kar ald bir karar gibi gzkyor. Nitekim,
devletimizin kaytsz artsz savunucularndan Blent Ecevit, zal' askere,
memleketi blyor diye ikayet etti.
Tabularn yklmasndan ve bir yumuamadan sz ediyoruz, ama yine de askeri
tedbirler artarak sryor. Son Irak operasyonu, kontrgerilla eylemleri vs. Bu
elikiyi nasl aklayabiliriz?
Bana olaan gibi geliyor. nk tek bir eilim yok. Sorunu barl yoldan
zme aralarna sahip olmadnz srecce istedii kadar yumuama olsun.
zm nerilerin gelmesi, tartlmas, deerlendirilmesi filan lazm. Bunlar zaman
alyor. Bu durumda, askeri tedbirlere armamak lazm. Ben sorunun askeri
zmnn olmad dncesindeyim. Trk ordusunun malup olmasyla veya
galip gelmesiyle sonulanacak bir askeri zm gremiyorum. Trkiye, Krt
sorununda, ABD'nin Vietnam'dan ekilme ansna da sahip deil. Aslnda iki taraf
da, askeri yntemin zm olmadn biliyor. Ama bir taraf askeri yntemden
baka seenei olmad iin askeri yntemlere gitmek sorunda. O gidince dieri
de gitmek zorunda.
HEP'in seimlere sokulmamas mcadelenin legal yollarnn tkanmas ynnde
bir aba olarak deerlendiriliyor. Ne dersiniz?

A.S.Akat

Akntya Kar

80

Ben ANAP'n byle eylerden ziyade seim aritmetii ile davrandn

sanmyorum. Oylarn bir ksm ANAP'a geer diye dndler herhalde.

Hazrlanan Krt Dozyas sizce yeterli mi?

SHP'nin hazrlad dier dosyalar kadar yeterli sanyorum.

Bat ve ABD sizce Krt sorunundda neyin peinde?

Ben komplo teorilerinden pek anlamam. Ama eer nmzdeki dnemde
nasl bir dnya istiyor diye dnrsek, unu byleyebiliriz: ABD yerel sava
istemiyor, istikrar istiyor. Byk olay, Sovyetler Birlii tehdidini bitirdi.imdi ortaya
bir sr snr sorunu kyor. Bunlar denetim altna almak, istikrar arttrc ekilde,
buralarda olaylar kmasn istiyor.
Ankara ile Irak Krtleri arasndaki diyalou nasl deerlendiriyorsunuz?
Son derece olumlu deerlendiriyorum.

Krt sorunu karsnda Trkiyeli aydnlar yeterli tavr alabildi mi? zerlerine den
grevi yerine getirebildiler mi?
Hayr. Mesela basn aldnzda mthi bir ifte standartla karlarsnz.
Bulgaristan'da Trklere yaplan basklar karsnda ayaa kalkanlar, burada, kendi
vatandalarnn bir ksmna kendi diliyle konuma hakk verilmediinde ses
karmyorlar. Krtenin bir dil olarak yasaklanmas ve kamuoyunun bu temel hak
ihlaline kaytsz kalarak gerekli tepkiyi gstermemesi, Trk demokrasisinin temel
zaaflarndan biri olan totaliter dnce kalplarnn hala ne kadar gl olduuna
yeterli kant saylabilir.

Peki PKK ile de diyaloa girilebilir mi, girilmeli mi?

Bu noktada Kemalizmin etkisi var m ?
Tabii ki girilmeli, neden girilmesin. Yani zm retmek yolunda adm
attktan sonra mecbursunuz. nk bar iinde gerekkletireceiniz zmn
unsurlarndan birisi PKK'dr. Tabii ki oturtup pazarlk yapacaksnz.

Kemalizmin etkisi deil, burada Kemalizmin kendisi sz konusu. Kemalizmin

znde bu milliyetilik vardr. Bahanesi de devletten "korkuyorlarm". Buna
inanmyorum. Sovyetler Birliinde adamlar korkmad, darbeye kar sokaa
ktlar. Biz hangi darbede sokaa ktk. Trk aydn sadece ve sadece darbe
yaplmas iin sokaa kmtr.

Barzani, Talabini ve PKK hareketlerini nasl deerlendiriyorsunuz?

PKK'y biraz Kzl Kmer'e benzetme eilimi tayordum, ama o da
deimeye balad. PKK, bana 90'lar ncesi bir dnyann devam gibi geliyor.
1950'lerde 60'larda bunlar yapabilseydiler ok anlaml olabilirdi. 90'l yllarda
insanlar genellikle mzakereler yoluyla zm aramal.
Talabani ve Barzani'nin daha geni bir manevra alan var gibi. PKK hem
komnist, hem de ulusal kurtuluu, yani iki tane yk tayor srtnda. Talabani'nin
komnizm diye bir derdi yok. Sadece Krtlere hak istiyor. Orada byle asimetrik
bir durum var. zerinde ok dnmedim. Ayrca Trk aydnlarnn ii gc
brakp Krt sorununu dnmeleri de bana gereksiz gibi geliyor. Evet nemli bir
sorundur, tartlmaldr. Ama benim Trkiye ile ilgili ok daha nemli sorunlarm
da var.
SHP'nin bu konudaki tavrn nasl buluyorsunuz. Krt milletvekillerinin ihracndan
Krt Dosyas'na geldiler...
artlar deiiyor. Resmi ideolojinin, niter devletin en nemli yanda olanlar
"Biz Krt Deiliz" diyebilmek iin byk hakszlk pahasna krt milletvekillerini
ihra edenler, partilerinin Gneydou'da bittiini grnce hayretler iinde kaldlar.
Sonra Turgut zal "Krte serbesttir" diyerek altlarn boaltt. Ne gryorsunuz
derseniz, bir acemilikler ve basiretsizlikler kmesi olarak gryorum. Resmi
ideolojinin en byk destekileri orada bulunuyor. Tabii sosyal demokratlarn
olaya bak faklyd. rnein, yl nce Ercan Karaka, Baykal tarafndan
krtlere destek oluyor diye grevden alnmt.
A.S.Akat

Akntya Kar

81

A.S.Akat

Akntya Kar

82

TRKYE LAK DELDR

(Yeni Zemin Dergisi, Haziran 1993)
Yeni dnya dzeni sizce neyi ifade ediyor? SSCB ve periferisinin tarih
sahnesinden ekilmesinden sonra nasl bir dnya dzeninin olumaya
baladna inanyorsunuz?
Medyann gelimesi ile birlikte, iinde yaadmz olaylara byk isimler
takma eilimi artt. Artk siyaseti ve d politikay da bir reklam filmi gibi yayoruz..
Yeni Dnya Dzeni bana ii bo bir imaj gibi geliyor. Nitekim bakalar da kalkp
yeni dnya dzensizlii diyebiliyorlar. Karar verelim: dzen mi var, dzensizlik mi?
Son iki yzyln dnya tarihini dikkatle inceleyince, derinden ileyen temel
eilimle karlayoruz. Birincisi, bilim ve teknoloji hzla geliiyor. kincisi, retim ve
verimlilik ok artyor. ncs, toplumu oluturan bireyler daha fazla zgrlk ve
eitlik talep ediyorlar. Bu ana eilim, tarihin uzun dnemli akn belirliyor.
Teknolojinin gelimesine, retimin artmasna, zgrln yaygnlamasna olanak
verecek ekilde rgtlenen toplumlar geliiyorlar ve dier rgtlenme biimlerini
tarihten tasfiye ediyorlar. ster zel mlkiyet ve piyasa mekanizmas ile
tanmlayalm, ister hukuk devleti ve demokrasi ile tanmlayalm, liberal dzen g
kazanyor ve yaygnlayor.
Bence, Sovyetler Birlii ve komnizm, bu evrim izgisinin bir paras.
Marksist dncenin ve sovyet devriminin kkeninde, liberal dzenin 19.uncu
yzylda ve 20.inci yzyl balarnda yaratt byk toplumsal eitsizliklere kar
bir tepki vardr. nsanlar, kapitalizmden daha iyisi olabilir mi diye aradlar. lk
bakta, toplumdaki eitsizliklerin nedeni zel mlkiyet ve piyasa zannedildi. Tepki
olarak devlet mlkiyeti ve planlama getirildi. Ama 70 yllk bir deney, zgrlk
olmadan eitliin de olanaksz olduunu kantlyor. Bu deney yaanmal idi. Btn
insani maliyetine ramen, baka da are yoktu galiba... nsanolu sadece teorik
analizle renmiyor. lle fiilen denemesi, uygulamas gerekiyor. Teoride
mkemmel duranlar, uygulamada ok yetersiz hatta batan sona yanl
kabiliyor.
Sovyetler Birliinin zlmesi medyay hakl olarak ok ilgilendirdi. Ama, en
az onun kadar nemli, ama daha az spektakler baka olgular var. Avrupa'da milli
devlet kavramnn hzla erimesi bunlarn banda geliyor. Avrupa Topluluuna
iaret ediyorum. 12 lke -Trkiye de dahil baka adaylar da var- kendi zgr
iradeleri ile milli devletlerini ykp, ok-uluslu bir devlet yaps kurmaya alyorlar.
te yandan, ABD, Meksika ve Kanada Kuzey Amerika Serbest Ticaret Birliini
kuruyorlar. Kreselleme bizi G-7'ye gtryor. Gelimi lkeler iktisat
politikalarn daha iyi koordine etme zorunluluunu hissediyorlar.

nc dnyann milliyeti (ou askeri) diktatrlklerinin alt aniden

boald. Otoriter-milliyeti rejimler, dnyadaki deiim rzgarlarna ters dtler.

Belki bir dzen yok, ama yeni kalplar beliriyor. Bir yanda, milli devleti
zorlayan teknolojik ve siyasi gelimeleri reten veya bunlara ayak uydurabilen
A.S.Akat

Akntya Kar

toplumlar var. Bu toplumlarn giderek daha ok birbirlerine benzediklerini,

birbirlerini etkileyip birbirlerinden etkilendiklerini izliyoruz. Aralarndaki mal, hizmet,
sermaye, insan, fikir akmlar stne neredeyse tahdit koymuyorlar. Hukuken ayn
siyasi at altnda olmasalar bile, fiilen sanki yleymiler gibi yayorlar. Mterek
forumlar, kurumlar yaratyorlar.
Bunlara gelimi dnya diyebiliriz. Bat diyemiyorum. nk, Japonya bu
kulubn yesi. Baka Asya lkeleri, rnein Tayvan, Kore, Singapur kulp
yeliine hazrlk yapyorlar. Dev sorunlarna ramen, Hindistan ve in'in imdilik
bu ynde evrildiini izliyoruz. Daha da nemlisi, Dou Avrupa'nn ve eski Sovyet
Cumhuriyetlerinin tmyle bu kulub hedeflediklerini gryoruz. Ondan, "Bat"
kavram yetmiyor. "Liberal dnya" diyebilir miyiz? Ya da "demokrasi cephesi"?
Ekonomik olarak sadece prima inter pares, yani eitler arasnda birinci olan
ABD'nin, askeri dzeyde bu cephenin tartmasz lideri, hatta hakim gc
olduunu sylemek doru olur sanyorum. Askeri stnln, ABD'ye kendi
cenah iinde uluslararas sorunlarda bir tr hakemlik yada byk aabeylik
yapma olanan veriyor.
kinci Dnya Sava sonras, Avrupa'nn ve Uzak Dounun savunmasn
ABD stlenmiti. ki byk ekonomik g, Almanya ve Japonya, Sovyet tehdidine
kar tmyle ABD'nin askeri emsiyesine baml kaldlar. Sovyet tehdidi bugn
artk sz konusu deil. Gene de, bu iki lke, savunma ihtiyalar asndan ABD'ye
baml olmaya devam ediyorlar. ABD'nin kendi lkesi dndaki silah ve asker
varlnn ok byk blm bu iki lkede konulandrlm durumda.
Bana yle geliyor ki, Yeni Dnya Dzeni kavramn retenler, askeri gcn
21.inci yzyldaki nemini abartyorlar. Yani, bu kavram bir yerde hala "milli
devlet" sorunsal iinde kalyor. Mantk yle: dnyada milli devletler var;
bunlardan bir tanesi ok gl; dierlerini hakimiyeti altna alyor; demek ki
dzenin hakimi o... Halbuki ekonomiye baktmz anda, ABD'nin byk demeler
bilanosu ve bte aklar verdiini, daha da nemlisi bunlar nasl kapatacan
bilmediini gryoruz.
unu sylemeye alyorum: dzen kavramn hiyerari muadili olarak
kullananlar yanlyor. Karmak bir endeks kullandmz takdirde, demokrasi
cephesi iinde net bir hiyerari bulamayz. Yukarda da belirttiim gibi, eitler
arasnda birinciler var. Askeri dzeyde ABD birinci, ama ekonomide de Japonya
nde. Pazar bykl olarak ise AT tek pazar ne geti. Byme hznda gney
dou Asya ba ekiyor. Ortada bir hiyerari yok. Karlkl bamllklar ve g
dengeleri var.
Sovyetler Birlii sonrasnda, esas byk deiiklik, bir zamanlar nc
dnya diye adlandrlan azgelimi lkelerin konumunda oldu. Sovyetlerin k,
aslnda Kuzey-Gney elikisini bitirdi. Bu gerei kabul etmeliyiz. Bu lkeler, iki
rakip sistemin atmasnn kendileri iin yaratt manevra alann kaybettiler.
Souk savan temel talarndan biri olan "stratejik nem" kavram anlamszlat.
"Bizi desteklemezseniz kar tarafa geeriz" deme olana kalmad. Kar taraf
yok ki!

83

A.S.Akat

Akntya Kar

84

Neticede, bugn bu rejimlerin kendi toplumlarnn dnya ile btnlemesinin ve

gelimesinin nndeki esas engeller olduu aka grlmeye balad. Daha da
ilginci, geri kalan dnyann bunlarla ilgilenmesi iin bir neden kalmad.
Demokrasiye doru evrilemeyen toplumlar artk kimse iin bir tehdit deil. Bir
ekonomik yarar da yok. Eh, ne yapalm, bunlar da herhalde byle ynetilmeyi
hakkediyorlar deyip, insanlar o toplumlar kendi hallerine brakma eilimi
tayorlar. Ekonomik gelime ve demokratikleme konusunda an gerisinde
kalmakta israrl toplumlarn "tarihin plne" braklmas sz konusu oluyor.
Son yzylda durumun ne kadar deitii ortada. 1890'larda, Avrupa'nn
emperyalist lkeleri, dnyay paylama kavgas veriyorlard. Afrika ve Asya bunlar
tarafndan koloniletirilmiti. Uzak ktalardaki fakir topraklar iin, Avrupa'da
savalar kyordu. 1945'ten sonra, bu blgelerin Sovyet hakimiyet alan iine
girmemesi iin Bat sava gze ald. imdi, aniden, bu blgelere olan ilginin
yokolduunu izliyoruz. Nereden nedeye geldik! Hitler, Dou Avrupa lkelerini
fethetmek iin 50 milyon insann ld bir savaa giriti. imdi bu lkeler
Almanya ile AT iinde birlemek istiyorlar; Almanlar kvrtyor.
-drt yl nce, artk dnya yok, bir buuk dnya var demitim. Tutucu
kafalarn bu dnceyi eletirdiini grdm. Zaman getike, analizimin ne kadar
doru olduu belirginleti. ktisadi gelimeyi ve demokratiklemeyi kendi iinden
retebilen toplumlar birinci dnyada yer alacak. Az nce "demokrasi cephesi"
dediim kulb oluturacaklar. Irk, dil, din, etnik kken fark ikinci plana geecek.
Milli devlet zayflayacak, yerini uluslararas ve uluslarst siyasi ittifaklar ve
kurumlar alacak. Gerisi de, blk prk, kendi kaderlerine braklm, i savalar,
darbeler, terr, insan haklar ihlalleri, alk, kendi aralarnda savalar, vs. iinde
alkalanan buuk dnyay oluturacak. nmzdeki be-on yln genel eilimini
byle gryorum.
Daha uzun sreli bir perspektiften bakarsak, iki nemli olguyu vurgulamamz
gerekiyor. Bunlardan biri, dnya sahnesine yeni iki sper gcn admn
atmasdr. ki kta devlet, Hindistan ve in, iki ayr model iinde, tarih sahnesine
kmaya hazrlanyorlar. Herbiri, Kuzey Amerika, Avrupa, Rusya ve Japonya'nn
toplamndan fazla nfusa sahip bu iki lke, belirli bir iktisadi gelime dzeyini
istikrarl bir siyasi yap ile birletirdikleri anda, kelimenin tam anlam ile dnya
siyasetine arlk koyabilecek gler olacaklar.
in'de, ekonomik gelime geri dnlmez bir noktaya geldi. nmzdeki
eyrek yzylda, in ekonomisi 1.5 milyara ulaacak nfusu ile, dnya
ekonomisinin devi haline gelecek. in, bu byk dnm kendisine komnist
dese de, znde otoriter-milliyeti bir diktatrlk rejimi iinde gerekletiriyor.
Hindistan, ekonomik gelimede in'in gerisinde kald. pazar da biraz
daha kk; 1 milyarn biraz stnde. Buna karlk, siyasi evriminde in'in ok
nnde. Neredeyse 50 yldr, demokrasi ile ynetiliyor. Hindistan'n bamszla
kavumas ile Trkiye'nin ok partili rejime gemesi azok ayn tarihlerde oldu.
Biz, arada darbe geirdik, Hindistan'da kesinti olmad. u sralarda Trkiye'nin
80'lerde yapt gibi reformlarla da alyor.
Bu iki devasa lkenin ekonomik ve siyasi gc, bence Avrupa ve Amerika
arasndaki btnleme eilimini arttracaktr. Bugnk 300 milyon nfuslu Avrupa
A.S.Akat

Akntya Kar

85

pazar, Rusya, Dou Avrupa ve Trkiye eklense bile, ancak 600 milyona
ykselebilir. Ancak Kuzey Amerika ve Japonya'nn da katlm, yani bugnk
gelimi dnyann tmnn bir araya gelmesi, Hindistan'n nfusuna
yaklatrabilecektir. Saylarn dilini iyi okumak gerekiyor. NAFTA bir yandan
Gney Amerika'ya bymeye alacak. Brezilya zellikle nemli. Gneydou
Asya ise imdiden NAFTA'ya dahil olmann yollarn aryor. in'e kar dengeyi
Pasifik kylarnda aryorlar. AT de Dou Avrupa'ya ve Rusya'ya uzanmak
zorunda. Ayn anda, NAFTA ile AT arasnda yaknlama, hatta btnleme
araylar devreye girecek.
Bu analiz, Sovyetler Birliinin dalmas srecinde beliren mikro milliyetilii
ciddiye almamz engelliyor. Milli devlet, tarihi bir ekonomik ve siyasi kurum olarak
devrini doldurmutur. sterse her kabile, her ehir, kasaba veya ky, hatta her
tarikat kendi devletini kursun. Bunlar yaayamaz. Dil, din veya rk ayrmcl
temelinde gerekleecek, bir insan grubunu dnyadan ayrtrmay amalayan
siyasi rgtlenmeler o toplumun gerilemesi ile sonulanr. Bu mikro devletler, bir
sonraki aamada ya kendi iradeleri ile daha byk birlikler iinde yer alrlar; yada
"tarihin plne" ynelirler.
Bu da beni Trkiye'yi ok yakndan ilgilendiren ikinci olguya, yani slam
faktrne getiriyor. Dikkat edilirse, byle bir oluumda, esas arl Orta-Dou,
Kuzey Afrika ve Bat Asya'da olan slam lkeleri kelimenin tam anlam ile ortada
kalyorlar. stelik, in'de ve Hindistan'da mutlak say olarak byk, ama o
lkelerin nfuslarna oranla ok kk mslman aznlklar var. Bu konu zellikle
nemli, birazdan geri dneceim.
Liberal demokrasinin sovyet sistemine kar kazand zafer, aniden
projektrleri mslman lkelere evirdi. Nedeni ok ak: mslmanlarn
ounlukta olduu lkelerin tm "demokrasi cephesinin" dndadr. Yani, otoriter
rejimler tarafndan ynetilmektedirler. Tek istisna, biliyoruz ki o da ok kstl bir
istisna, Trkiye'dir. stelik, mslman halklar arasnda son derece gl gibi
duran kktenci slam hareketleri, aka liberal demokrasiyi reddetmektedirler.
nerdikleri ve ran'da uygulamaya koyduklar slami dzenin, insan haklarna,
zgrle ve siyasal iddete yaklam demokrasinin temel ilkeleri ile
elimektedir.
Bylesine verimli bir alan medyann bo brakmas beklenemezdi. Totaliter
slam imaj, hzla dman olarak komnizmin yerine ikame edildi. ABD iinde ok
etkin olan Musevi lobisi bunda srail-Arap atmasnn devamn grd.
Franszlar, mslman Kuzey Afrikal gmen iilere, Almanlar 2 milyonu aan
Trke kar rk tepkilerine klf buldular. Salman Rt'nn idam ferman
ngilizleri rahatlatt. Kaddafi'nin terrist eylemleri, Lbnan kabusunun arlklar,
ran hkmetinin Amerikan eliliinin baslmasna gz yummas hep slam'a mal
edildi.
Halbuki, btn bunlar, souk savan iinde affedilebilir konulard. O
sralarda mhim olan "demokrasi cephesi" deildi; Sovyetlere ve komnizme kar
olmakt. Hatta, Sovyetleri ve komnizmi zayflatmak iin, Amerikan D lerinin ve
gizli servislerinin kktenci slam hareketlerine destek olmalar bile sz konusu
olmutu. Unutmayalm ki, 12 Eyll juntas da, komnist tehlikeye kar dinin
glendirilmesinde yarar grmt.
A.S.Akat

Akntya Kar

86

Yani, slam dnyas Sovyetlerin dalmasna hazrlksz yakaland. Kktenci

hareketler, 20.inci yzyln ilkyarsndaki ve souk sava dnemindeki
emperyalizm anlaynda taklp kalmlard. Dman Bat idi; eytan ABD idi.
Sovyetlerin k, ilk aamada mslman lkelerde kimlik bunalmn
derinletirdi. Batnn teknolojisini isteyip siyasi dzenini reddeden garip konumu
aa kard. Komnizmin artk bir tehlike olmad bir dnyada, liberal
demokrasiye kar en nemli tehlike roln, istemeden ve bilmeden,
stleniverdiler. Srp-Bonak ve Ermeni-Azeri atmas, Bat medyasndan esen
slam-Bat kartl rzgarlarn kabullenmelerini kolaylatrd.
Dikkatli bir gzlemci ise, slam dnyasnn nmzdeki dnemde en byk
sorununun Bat'da deil, Dou'da yattn grebilirdi. ki nedenle. Birincisi,
Bat'da, Avrupa'da, mslman aznlklar yok denecek kadar azdr. Bir tek
Balkanlarda var. Gmen iilerin, btn yksek insani maliyetlerine ramen,
dnebilecekleri lkeleri vardr. kincisi, Bat'da, Avrupa'da, kktenci hristiyanln
geri gelmesi yada g kazanmas olasl neredeyse sfr denecek kadar
kktr. talya'nn yada ABD'nin laiklii terkedip teokratik bir dzene dnmesini
beklemek gereki deildir.
Ama Hindistan'da 100 milyondan fazla mslman yayor. Ve kktenci
Hindu hareketi hzla gleniyor. Hindistan demokrasisi, rnein Trkiye
Cumhuriyetinin milli devlet anlaynn tersine, oulcu etnik ve dini mozayii
korumay hedeflemiti. ran'da olup bitenler, Cezayir'de, Pakistan'da, Msr'da
yaananlar sadece Trkiye'deki kktenci slamclar etkilemiyor; Hindu'lar da
etkiliyor. slamn bir dnya dzeni olarak tarih sahnesine kmasnn ve
kartlmasnn faturasn korkarm ki nce Hindistan mslmanlar deyecek.
Byk bir olaslkla, onlar in'deki mslman-Trk aznlk izleyecek.
O zaman ne olacak? Mslman toplumlar hem Bat'ya, hem Hindistan'a,
hem in'e, velhasl btn dnyaya cihat m aacaklar? Kendi iinde blnm,
teknoloji retemeyen, otoriter ve totaliter rejimlerle ynetilen bu lkeler ne ynde
evrilecek? Tepkisel tutumlarla ilerine kapanp kendilerini "tarihin plne" mi
atacaklar? Yoksa, "demokrasi cephesine" katlp, yani kimliklerini slam yerine
demokrasi ile tanmlayp dnyann bar iinde btnlemesine katkda m
bulunacaklar? Btn bu sorularn cevab daha belirsiz gibi duruyor.
zetlemek gerekirse, eskisine kyasla daha karmak, daha ok-merkezli,
yerel sorunlarn daha ok nem kazand bir dnya ngryorum. Siyasi ve
askeri gcn ikinci planda dmeye balad bir dnya olacak bu. Ekonomi
giderek daha da n plana kacak. Toplumlar arasndaki atmann yerini,
vatandan daha iyi eitip daha yksek verimle istihdam etme yar alacak.
nsani maliyeti yksek sorunlar, yani alk, ayaklanma, i sava, bask, ikence,
g, vs. eski sosyalist blok ve nc dnya lkelerinde younlaacak. Bence,
geici duraksamalar olsa bile, demokrasinin ve piyasa ekonomisinin dnya
sathna yaygnlamas sreci hzlanarak devam edecek. Byle bir dnya olacak
ite...
Dnyada meydana gelen deiimlerle birlikte Trkiye'nin nne tarihsel frsatlarn
kt, tarihin krlmaya urad bu zaman diliminde Trkiye'nin tekrar Osmanlln
eski hinterland ierisinde siyaset yapan gl bir lke olma ansn yakalad
A.S.Akat

Akntya Kar

87

belirtiliyor. Ancak tarihsel frsat kullanabilmenin nnde Trkiye'nin mevcut

sisteminin engel tekil ettii, bu yzden sistemin tmden deimesi gerektii
vurgulanyor. Siz bu yorumlar iin ne diyorsunuz?
nce, bu gelimelerin Trkiye'nin nne gerekten tarihi frsatlar karp
karmadn saptamak gerekiyor. Trkiye, sizin deyiminizle tarihin krlmaya
urad bu zaman dilimine ne kadar hazrlkl, ne kadar dnya ile ayn dalga
boyunda girdi? En nemli soru bence bu.
Trkiye, 1923'den bu yana, koyu bir milliyetilik ve iine kapanma dnemi
yaad. Bunu, balangta Osmanlnn ok uluslu ve ok dinli yapsna bir tepki
olarak alp, mazur gstermeye alabiliriz. Ama, neden bu tepkinin 70 yl
srdn aklayamayz. zellikle, kinci Dnya Sava sonras dnemde,
Birlemi Milletler, NATO, Avrupa Konseyi ve OECD gibi kurumlara tam ye,
Avrupa Topluluuna ise ortak ye olmasna ramen, koyu bir milliyetilikle
ekonomisini ve toplumunu d dnyaya kapal tutmu olmasn aklayamayz.
1945 sonrasnda, Trkiye'nin evrimi ile "demokrasi cephesinin", zellikle
Bat Avrupa'nn evrimi ters ynde seyretmitir. Bir an iin geriye gidelim. 1945'de
yada 1950'de Trkiye'ye dardan bakan tarafsz bir gzlemci, lkenin gemi
deneyimlerine, tarihi mirasna baknca ne grecekti? Trkiye, modernleme
reformlarna 1830'larda balam, 19.uncu yzyl sonralarnda Hrriyet
Mcadelesine sahne olmu, hi bir zaman koloni olmam, Birinci Dnya
Savana yaylmac amalarla katlm, milli devletini 1920'lerde kurmu bir
toplumdu.
Yani, objektif kriterler gre, Trkiye'nin siyasi, ekonomik ve ideolojik
evriminin Avrupa ile paralellik gstermesi gerekirdi. Halbuki tam tersi oldu.
1950'lerde, ekonomisini da kapad. 27 Mays'la beraber, bir yandan demokrasi
dmanl, dier yandan radikal milliyetilik sylemi aydn kesime hakim oldu.
60'l ve 70'li yllarda Trkiye hzla birinci dnyadan nc dnyaya kayd.
Nitekim, 12 Eyll askeri darbesi, tam nc dnya tipi bir yar-askeri kapal rejim
kurmak amacyla yapld.
Souk sava boyunca, Trkiye anti-Sovyet blokta yer ald. Ama hi bir
ekilde kendisini "demokrasi cephesi" iinde hissetmedi. Bat ile askeri ittifak
iinde, ama Batnn siyasal ve ekonomik sisteminin dnda kald. Trk
milliyetilii, Bat ile her tr dnsel, iktisadi yada siyasi temasa phe ile bakt.
Baty, elimizden koca Osmanl mparatorluunu alan dman olarak grmekten
vazgemedi. Sosyalizm yada liberalizm, kk darda Trklk aleyhtar akmlar
olarak grld. "Biz bize benzeriz" dsturu ile, tek parti kalnts totaliter ideolojik
yaplar ok partili rejim iinde srdrld. Kolay olmad. Rejimin Atatrk
temellerinden sapmas tehlikesine kar defa baarl, bir ka kez de baarsz
darbeler yapmak gerekti. Bir babakan asld. Bunlar biliyoruz.
Trkiye'nin ikircikli durumunu en iyi anlatan, Krfez bunalmdr. Irak'n
Birlemi Milletler yesi bir lkeyi igali stne, "demokrasi cephesi" hi
tereddtsz ABD'nin yannda Irak'a kar savaa katld. Fransa'da Sosyalist Parti
iktidarda idi, Kuveyt'e asker yolladlar. Trkiye aydn kesimi ve sosyal demokratlar
ne yapt? nce Ecevit, ardndan nn, Saddam' ziyarete gitti. SHP, ABD
aleyhtar mitingler dzenledi. Rahmetli Turgut zal'a yaplmadk eletiri kalmad.
A.S.Akat

Akntya Kar

88

Neydi suu? Trkiye'nin "demokrasi cephesi" iinde yer almasn, Irak'a yaylmac
bir diktatrlk muamelesi yaplmasn istiyordu. Kamuoyunda etkinlii fevkalade
yksek aydn kesim ise, igdsel bir ekilde buna kar kyordu. Daha sonra
ayn kesimlerin Sovyetler Birliinde tutucularn darbe giriiminin baarszlkla
sonulanmasndan nasl mutsuz olduklarn izledik. Krfez sava, Trkiye'de
resmi ideolojinin nasl bir nc dnya milliyetilie dntnn en ak
ekilde grlmesine olanak verdi.
slami kesimin tutumu da tamamen simetriktir. Geen sorunuzda bu konuya
deindiim iin ayrntsna girmeyeceim. slamclar, resmi ideolojiden farkl
analizlerden yola ksalar da, sonunda ayn demokrasi ve Bat dmanlnda
resmi ideoloji ile buluuyorlar. Biraz geriye gidilerek iki olayn hatrlanmas, ne
demek istediimin daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. Biri Kbrs'a yaplan
askeri mdahaledir. Dieri de, 1978'de, Yunanistan'n tam yelik mracaatn
yapt sralarda, AT'den gelen tm "siz de mracaat edin" arlarna kar
klmasdr. Her iki olay, Trkiye'nin yakn tarihini ok ciddi biimde etkilemitir.
Her ikisinde, resmi ideolojinin savunucular ile can dmanlar slamc kesim ayn
nc dnyac milliyetilik platformunda birlemitir.
Demek ki, Trkiye yeni dnya koullarnn yaratt ortama, hala eski, milli
devlet sorunsal iinden bakmaktadr. Sanyorum ki, bunun tek istisnas rahmetli
Turgut zal'd. Buras zal'n eserinin ve fikirlerinin kapsaml bir
deerlendirmesinin yeri deil. Herhalde ileride bu konuyu epey ayrntl ekilde
inceleme frsatmz olacak. Ama, Krfez Sava srasndaki davrannn, Krt
sorununa yaklamnn, AT'ye tam yelik mracaatn yapmasnn gsterdii gibi,
zal resmi ideolojinin dnsel zincirlerini krm bir liderdi. Dnyadaki gelimeleri
anlamt. Artk milli devlet kurma aamasnn ok geride kaldnn, souk
savan bittiinin, yepyeni bir dnya manzarasnn olutuunun farknda idi.
Trkiye'nin, pasif, kendi iine kapal, deien koullara ayak uydurmaktan aciz bir
d politika uygulamasnn ne kadar yanl sonular vereceini gryordu.
Bu adan, rahmetli zal'n Balkanlar, Kafkaslar ve Orta-Asya kadar OrtaDou'da ve Avrupa'da uygulamaya alt aktif d politika anlayn
desteklemitim. Yani, Trkiye'nin, bir yandan tarihi yada kltrel balar nedeni ile,
dier yandan srf komuluk gerei yada ekonomik karlar ile, kendi blgesinde
nemli bir diplomatik ve ekonomik oyuncu olmaya hazrlanmas lazmdr. Ancak,
bu sade gerein, genilemeci, fthat, milliyeti sylemlere ak olmas da beni
korkutuyordu. O nedenle, kendisinin ynettii Cedit gurubu ak oturumunda,
Cengiz andar'n Yeni Osmanlclk arayna kar ktm.
Sizin sorunuzda da ayn rahatszl duyuyorum. Nedir "Osmanlnn eski
hinterland iinde siyaset yapan gl lke"? Gerekten, bunu sylerken ne
kasdediyoruz? O kadar ok kavram i ie telaffuz ediliyor ki, kafalarn
karmamas olanaksz. Bakyorum, bazlar sanki Tuna'dan in Seddine yeni bir
Trk devleti kurulacak gibi konuuyorlar. Fetihle mi olacak? Yoksa, AT gibi,
bamsz lkelerin kendi iradeleri ile hakimiyeti bir uluslarst kurulua devri mi
gerekleecek? Cevap yok. Bu lkelere sorduk mu, istiyorlar m? Gene cevap
yok.
Dierlerinde, tam bir yerel emperyalist sylem sezinliyorum. Hinterlandn
iinde kalan lkelerden Trkiye'nin bir tr dominyonu gibi davranmalar bekleniyor.
A.S.Akat

Akntya Kar

89

Kbrs gibi olsunlar, biz de dersek onu yapsnlar. Yoksa? Evet, yle
davranmazlarsa ne yapacaz? Gidip igal mi edeceiz? ABD'nin gemite
mttefiklerinin bir blmnde yapt gibi askeri darbeler tezgahlayp Trkiye
yanllarn m iktidara getireceiz? Cevap yok.
Ne demek gl devlet? Geen sorunuzu cevaplarken baz ipular verdim.
rnein, svire, Danimarka, Norve, bunlarn hepsi nfusu stanbul'dan az
lkeler. Dnyann en zengin, en mreffeh lkeleri. Kendi vatandalarnn temel
haklarna en ok sayg gsteren devletler. Komular ile ok iyi ilikileri var. Bunlar
gl m? Bizim modelimiz bunlar m? Yada Japonya. Ekonomik saylar ok iyi
ama doru drst bir ordusu bile yok. Krfez bunalm srasnda grdk: ismi bile
gemedi. Bizim modelimiz Japonya m? Yada 1991 ncesi Irak. Kaynaklarnn ok
byk blmn silahlanmaya ayran, komular ile srekli olay kartan, sonunda
dnya tarafndan tecrid edilen askeri diktatrlkleri mi gl kabul ediyoruz?
21.inci yzylda baarl siyaset uygulamak iin, kavramlar artk netletirmemiz
gerektiini dnyorum.
Bir ka hususun altn izmek isterim. Birincisi, gerek Orta-Asya'da, gerek
Orta-Dou'da, Trkiye'nin diplomatik ve ekonomik etkinliin tesinde bir eyler
aramas, ancak ve ancak blgenin dier byk lkesi olan ran'la ibirliine
gitmesi halinde mmkndr. Ben Trkiye ve ran'n blgedeki durumunu, kta
Avrupasnda Fransa ve Almanya'nn durumuna benzetiyorum. Bu iki lke att
srece, Avrupa'da istikrarszlk srmtr. Ne zaman ki, 1945 sonrasnda Sovyet
tehdidi altnda bu iki lke kalc bir bar yaparak ibirliine gittiler, blgelerine de
bar geldi. AT kuruldu. Ayn eyi Trkiye ve ran iin syleyebiliriz. Bu iki lkenin
blgede nfuz ve etki yarna girmeleri, blgede istikrarszl arttracaktr. ran'la
kalc ve kurumsal bir ibirliine gitmeden, Trkiye'nin Orta-Dou ve OrtaAsya'daki etkinlii diplomasi ve ekonomi ile snrl kalmak zorundadr. ran, Trkiye
gibi demokratik bir lke olmad srece, yakn ibirlii olanaklarnn son derece
snrl olduu kabul edilmelidir.
kincisi, Rusya ile ilikilerdir. Bugn, sovyet modelinin yklmasnn getirdii
ekonomik zorluklar altnda kvranmas, bu lkenin Orta-Asya ve Kafkaslar
asndan blgenin en byk ekonomik ve askeri gc olduu gereini
deitirmez. stelik, blge ile ksa dnemde krlmas ok zor tarihi ve siyasi
balar vardr. Trkiye'nin karlar, Rusya'nn en ksa zamanda bu sorunlar
amasndadr. Demokrasisi salkl ileyen, ekonomisi gl ve dnya ekonomisi
ile btnlemi bir Rusya, Trkiye'nin istikrar asndan hayatidir. Tersinin Trkiye
iin yarataca olumsuz koullar dnmek bile istemiyorum. Demek ki,
Trkiye'nin karlar Rusya ile sonucu belirsiz bir yara girecek yerde, Rusya'nn
glenmesine ve istikrar kazanmasna katkda bulunmakta yatmaktadr.
ncs, Avrupa Birliidir. Gerek Balkanlar, gerek Karadeniz lkeleri
asndan, Avrupa Birliinin bu lkeleri -doallkla Trkiye dahil- kapsayacak
ekilde genilemesi, blgenin kalc bir istikrara kavumasn salayacaktr. AT'nin
ve NATO'nun Balkanlarda ve Dou Avrupa'da bir istikrar ve bar unsuru olarak
davranmas Trkiye iin son derece nemlidir. Trkiye'nin eski Osmanl
hinterlandndaki etkinlii bu kurumlarla rekabet, yada bu kurumlara bir alternatif
olarak dnld takdirde, ok yanl yerlere gidilecektir.

A.S.Akat

Akntya Kar

90

Statkoyu savunan kesimlerin btn bu sorumlar anlamakta zorluk

ektiklerini izliyoruz. Milli devlet kavram ve milliyetilik sylemi iinde, bu
sorunlara salkl zmler retmek mmkn deildir. Ancak, deiimi savunan
kesimlerin de ok dikkatli olmalar gerekiyor. Deiim derken, aktif d politika
talep ederken, daha da milliyeti ve daha da geri pozisyonlara dmemek
gerekiyor. Rahmetli Turgut zal'n nerilerinin bu konuda bize k tutacan,
maceraya atlmadan kabuk deitirmenin yolunu gstereceini dnyorum.
Bence, iyi eitilmi nfusunu yksek katma deerli alanlarda istihdam edebilen ve
vatandalarnn temel haklarna sayg gsteren lkeler, evrelerinde de hayranlk
ve ilgi uyandryorlar. Esas g orada.
Trkiye'de 70 yllk mevcut sistemin tmden tkand ve resmi ideolojinin Trkiye
toplumunun problemlerini zmede artk bir ie yaramad yksek sesle dile
getirilmeye baland. Sizin de konumac olarak katldnz Cumhurbakannn
Ankara'da ynettii "Deien Trkiye'de Siyaset" konulu panelde btn bu
grler dile getirildi. Siz de sistemin tmden deimesi gerektiine inandnz
sylediniz. Sistem nerede niin tkand? Olmasn istediiniz deiimler nelerdir?
zlenim Dergisinin son saysnda kacak bir mlakatta bu konuya
kendimce aklk getirdim. Ana hatlarn tekrarlamak istiyorum. Bence, Trkiye
Cumhuriyeti, er'i dzenli ve ok uluslu bir militarist tarm imparatorluunun an
gelimelerine ayak uyduramayp dalmas srecinde kuruldu. Yani, imparatorluk
dneminde balayan, eriattan akl dzenine, ok ulusluluktan ulusulua, seyfiye
hakimiyetinden sivil topluma, tarmsal retimden sanayi ekonomisine gei
srecinde bir aama olarak ele alnmaldr. Son aama deildir; tipik bir gei
dnemi rn, bir ara kademedir.
Osmanl-Trk toplumunun 1800'lerin banda Tanzimat ile balayan
serveni bilinmeden ve d dnyadaki gelimelerle stste gelecek ekilde objektif
bir analize tabi tutulmadan, Trkiye'nin 1923'te, 1946'da yada 1993'te nnde
hangi almaklarn olduu bence kavranamaz. Cumhuriyetin kuruluu ve evrimi,
19.uncu yzyl boyunca Osmanl Devletini ve toplumunu sarsan derin dnm ve
atmalarn etkisindedir. Grnrdeki ve resmi ideolojideki btn ayrma
abalarna ramen, devlet felsefesi asndan son dnem Osmanl devleti ile
Cumhuriyet arasnda zde sreklilik vardr.
unu sylemeye alyorum: Trkiye, yakn tarihinde bir ka geii i ie
yayor. Ekonomik dzeyde tarmdan sanayiye, hatta sanayi-sonras retimine
gei var. Siyasi dzeyde, ok uluslu bir imparatorluktan elde kalanla milli devlet
yaratmaya allyor. dari olarak, mutlakiyeti ve militer bir devlet yaps yerine
sivil topluma temellenmi bir demokrasi aray var. Kltrel ve toplumsal dzeyde
ise, eriat dzeninden, hatta bir anlama teokratik devletten laiklie gei var.
Bylesine byk bir dnmn belirli anlarnda krlma noktalarnn
olumas artc deildir. lgin olan, son 70 ylda, byle bir krlmann
olmamasdr. 1923'ten 1960'a, kurucularn yapt Anayasa ile geldik. 1960, 1971
ve 1980'deki darbeler gene ayn kadronun ve ayn anlayn rndr. Hatta, bir
anlama 1923-50 arasndaki "Altn an" restorasyonu amac ile yaplmlardr.

A.S.Akat

Akntya Kar

91

Toplum deimitir; dnya deimitir; ama Trkiye Cumhuriyeti, yukardan

aaya "milli devlet kurma" aamasndan teye geememitir. Zafiyet buradadr.
Reform projesinin temelinde, birey-devlet ilikisinin dntrlmesi
yatmaldr. Resmi ideoloji, devleti kutsayan bir anlay stne ina edilmitir. Arka
planda Trk milliyetilii vardr. nemli olan millettir. Milleti devlet temsil eder.
Demek ki, devlet kutsaldr. Birey, bu grte tanm icab aibelidir, sakncaldr.
Her an devlete kar su ilemesi muhtemeldir. Her trl ktle aktr; kendi
haline braklr ve kutsal devlet tarafndan korunmazsa, mutlaka devletin
dmanlarndan birinin etki alanna girer. Ya Krt olur, ya komnist olur, ya
eriat, yada liberal olur; kk darda, Trk milletinin dman "beynelminelci"
akmlara kaplr. Devletin elinden tutmas ve yol gstermesi olmakszn, kendi
bana iyiyi ktden ayrdetme ve karar alma ehliyeti yoktur.
Kutsal devletin en nemsedii kavramlardan biri, "birlik ve beraberlik"dir.
Birden fazla siyasi parti olmas, aslnda milletin birlik ve beraberliini bozar. O
nedenle, devlet, siyasi partilere hep phe ile bakm, rgtlenmelerini,
ideolojilerini denetim altnda tutmaya almtr. Baarl da olmutur.
Komnist ve sosyalist hareketin ii snf iinde varolmas ve glenmesi,
toplumla organik balar kurmas engellenmitir. Bylece meydan, illegal
rgtlenmeye ynelen iddet yanls sol gruplara braklmtr. Meru zeminde hak
arayan Krt milliyetilerine ayn ekilde izin verilmemitir. PKK'nn ardnda, bu
yatmaktadr. slami harekete, 1970'lerden itibaren anti-komnist mcadelenin bir
paras olarak ksmi zgrlk tannmsa da, hep denetim altnda tutulmutur.
Merkez siyasi partilerin durumu daha ilgintir. 1961'de, Ocak-bucak
tekilatlarnn yasaklanmas ile, bu partiler tabanlarndan kopartlmtr. Kutsal
devletini gznde en makbul parti, taban ve rgt olmayan partidir. Byle
partilerin birlik ve beraberliimizi daha az bozaca ok aktr. Yarn br gn,
kapattnz zaman tepki duyan olmaz. Siyasi partiler bir tavan hareketi olarak
kald srece, devletin ynlendirilmesine daha ak olurlar.
Bu nedenlerle, Trkiye'de hukuk sistemi, devleti bireye kar korumak zere
kurulmutur. Anayasa hukukumuzda bu son derece ak ve belirgindir. Birey,
kullanmad srece bir sr hakka sahiptir. Ancak, bunlar kendi iradesi iinde
kullanmaya kalkarsa, derhal devlet tarafndan cezalandrlacaktr.
Byle bir sistemin tkanmamas olanakszdr. artc olan sistemin
tkanmas deildir. Sistem aslnda daha 1950'lerde tkanmt. Daha nceki
sorularda bu konuya deindim. Trkiye, 1960'l ve 1970'li yllarda srekli
gerilemitir. artc olan, tkanmasna ramen bu sistemin bu kadar uzun sre
hakimiyetini srdrmesidir. Trkiye'nin gzle grlr ekilde mesafe kaybetmesine
ramen, dnyann hzla deimesine ramen, sistemi ayakta tutan sivil-asker
brokrasinin tm deiim araylarn kaynanda susturabilmeleridir.
ok gerilere, Prens Sabahattin'e, Terakkiperver Frka'ya, Serbest Frka'ya
gitmeye gerek yok. Demokrat Parti, kurucu ve st ynetim kadrosunun btn
ttihat-Kemalist kkenlerine ramen, toplumun baskc tek parti devleti
boyunduruundan kurtulmas yolunda ok nemli bir admd. Ne oldu? Menderes'i
astlar. Kim ast? Sadece askerler mi? 27 Mays'ta kentsel sekinlerin yaad
cokuyu birinci elden biliyorum. Bir askeri darbeyi bayram havas ile karladk.

A.S.Akat

Akntya Kar

92

1960'l yllar boyunca Trkiye'de demokrasiyi savunmak, seimle gelen

iktidarlarn meruiyetine inanmak gericilik sayld. lerici ve demokrat sfatlarna
layk olmak iin, darbeyi ve askeri rejimi savunmak gerekiyordu. Soldan gelen bir
nefes, Trkiye i Partisi, resmi ideolojinin radikal kanadn oluturan cuntaclarla
tutucu kanadn oluturan nn arasnda skt kald, bouldu.
Sonra 1971 de bir restorasyon denemesi daha. Fevkalade saygn insanlar,
darbenin kurdurduu hkmette bakan olmak iin, st dzey brokrat olmak iin
kuyrua girdiler. Demokratikleme vaadiyle kurulan bugnk DYP-SHP
koalisyonun SHP'li bir bakan, 12 Martta Nihat Erim hkmetinde de bakand.
Resmi ideolojinin srekliliini gstermesi asndan son derece ilgin.
Nihayet, 12 Eyll Anayasas ve rejimi. Devletin toplum stndeki vesayetinin
sistemletii bir siyasal yap kurmaya alyorlar. Ne zaman? Sovyet sistemi
zlmeye balarken. Hatrlatmadan edemiyorum, Anayasa Mahkemesi,
Sovyetler Birlii daldktan sonra Komnist Partisini kapatt.
Yani, Trkiye bir trl demokrasiyi kendi iinden retemiyor. D dnyadan
gelen demokrasi rzgarlarna bile duyarsz kalyor. Osmanl-Trk toplumu, corafi
yeri itibariyle, Bat dnyasndaki byk dnmle en erken temas kuran
toplumlardan biri. Bu konuyu daha nce ok sk yazdm, syledim. Daha
Japonya'nn yada Hindistan'n Bat'da olup bitenlerden haberi yokken, Osmanl
Tanziman Ferman ile, sonra Birinci Merutiyet ile Bat'y taklit etmeye alyor.
Bir trl baarl olamyoruz. Padiahl ykp Cumhuriyeti kuruyoruz; tek partili bir
diktatrle dnyor. ok partili rejime geiyoruz; darbelerin ard arkas
kesilmiyor.
1920'lerde tek parti rejiminin konsolide edilmesinden bu yana, Trkiye'nin
demokrasiye ve ada sanayi toplumuna ulamasnn nnde neyin engel
olduu tartmas vardr. Resmi ideolojiye gre, engel slamdr. Halk ktlelerinin
deer ve anlaylar, Trkiye'nin demokratiklemesine ve gelimesine izin
vermemektedir. Demek ki, sekinlerin ynetimde hakim olduu bir rejim
gerekmektedir. Sol iinde bu yap jakoben szc ile kavramsallatrld.
Benim dnce geleneim ise, bu srecin ardnda, Osmanl
kapkulluundan kalan "kutsal devlet" kavramnn Trk milliyetilii tarafndan
Cumhuriyet dneminde de srdrlmesini bulur. Rahmetli hocam dris
Kkmer'e atfta bulunmak isterim. 1960'l yllarn ortasndan itibaren onun ve
dier hocam Prof.Sencer Divitiolu'nun katklar ile sol iinde gelien Asya
retim Tarz tartmalar bu konuda ok k tutucudur. Osmanlnn olduu kadar
Cumhuriyet rejiminin anlalmasnda fevkalade nemli ipular tamaktadr. Ben
pek ok yazmda, Osmanl ile Cumhuriyet arasndaki bu ideolojik sreklilii
vurguladm.
Soruyu baka trl de sorabiliriz. Cumhuriyetin temel felsefesi deimeden,
Anayasann birka maddesini deitirerek, baz kanunlar kaldrarak, seim
sistemleri ile oynayarak Trkiye'yi nndeki devasa siyasi, toplumsal ve ekonomik
sorunlar zebilecek noktaya getirebilin miyiz? Benim geleneim bu soruya
olumlu cevap veremiyor. Mutlaka iin zne inmek zorunda olduumuzu
dnyorum.

A.S.Akat

Akntya Kar

93

Kendi hesabma, deiimin ancak ve ancak kktenci reformlar aracl ile

srdrlebilecei sonucuna byle bir ereve iinde ulatm. Trk milliyetiliini
sorgulamaya baladm. Laiklik kavramn sorgulamaya baladm. Devletilik
kavramn, beraberinde gelen poplizmle birlikte sorgulamaya baladm. Oradan
idari yapya, hkmet sistemlerine, seim sistemlerine, ve dier reform alanlarna
ulatm. Btn bunlar, daha da geriye, Trkiye insanna resmi ideolojinin zorlad
kimlii sorgulamaya gtrd.
Sonuta, Trkiye'nin demokratikleme srecini tamamlayabilmesi, dnya ile
ayn dalga boyuna gelebilmesi iin mutlaka gemi ile bir kopu yaanmas
gerektii noktasna geldim. 1980'lerin bandan bu yana, Cumhuriyetin yeniden,
stelik bu kez Trkiye toplumu tarafndan, sivil toplumda temellenerek kurulmas
ihtiyacn savunuyorum. Mehmet Altan'n bu byk dnme, bu kopua kinci
Cumhuriyet adn vermesini doallkla destekledim.
Reform projesinin pratik hedefi, devletin her alanda kltlmesidir. Bu
zgl anlama, Trkiye'nin deiim ihtiyac, 18.inci yzyl sonundan buyana
srdrdrld haliyle liberal proje ile zdetir. Trkiye'nin bir liberal devrime
ihtiyac vardr. Liberal devrimi gerekletirmekte ok gecikmitir. Belki de 70 yl
gecikmitir. Bunu serinkanllkla grmek ve kabul etmek zorundayz.
Siyasi dzeyde devletin kltlmesinin ne anlama geldii ok aktr: birey
ve birey topluluklar stndaki kstlayc siyasi denetimi kaldrlacaktr. Temel
zgrlklerin mutlak haklar olarak hukuk sistemine girmesi salanmaldr.
Dnce, ifade, vicdan ve rgtlenme zgrlklerine devletin koyduu siyasi
vesayet ve denetim kaldlmaldr. Sivil toplumun ve demokrasinin glenmesinin
nkoulu budur.
dari dzeyde, ar merkeziyeti ve buyurgan, brokratik idarenin yerine
yerinden ynetim ilkesi gelmelidir. Ademi-merkeziyeti bir idari yap arttr. Sosyal
Demokrasi Gndemi adl kitabmda, seimle gelen blge idarelerinin oluturduu
bir idari federalizm nerdim. Krt sorununun zm asndan da, ekonomik
etkinlik asndan da, merkezi devletin fonksiyonlarnn blgesel idarelere
devredilmesinde zorunluluk gryorum.
Toplumsal dzeyde, en nemli reform, Trkiye'nin laiklik kavramn ayaklar
stne oturtmas olacaktr. Benim nerim, dinin kamu alanlar dna alnmas,
yani sivil topluma, cemaatlere braklmasdr. Bu erevede Diyanet lerinin ve
dini eitim veren kamu okullarnn kapatlmasn, Tevhidi Tedrisat kanununun
kaldrlmasn savunuyorum.
Ekonomik dzeyde, en nemli sorun kamu iletmecilii ve kamu aklardr.
Devletin piyasada alnp satlabilen mal ve hizmetlerin retiminden ekilmesi
zorunludur. KT olay bitirilmelidir. Ancak, ayn anda devletin vergi toplar hale
gelmesi salanmaldr. Trkiye'deki vergi kaann, birey-devlet ilikisinin
yanlln ok iyi yansttn dnyorum. Vatandana dman bir devletin
vatandandan vergi toplayamamas bana artc gelmiyor.
Bu listeyi uzatabiliriz. Eitim ve salk sektrlerinde, mevcut yapnn
Trkiye'nin ihtiyalarna cevap vermediini hepimiz biliyoruz. Mutlaka, piyasann
etkinliini getirecek, fakat ayn zamanda sosyal adaleti koruyacak yeni yntemler
ve aralar gelitirilmelidir. Sosyal gvenlik kurumlar iflas etmitir. stelik,

A.S.Akat

Akntya Kar

94

toplumun nemli bir kesimi hala sosyal gvenlikten yoksundur. zel radyo ve
televizyon sorunun vardr, vs. vs. ...
Ancak, bu pragmatik reform paketi, bir zihniyet deiiklii ile desteklendii
takdirde baar ile uygulanabilir. Nedir zihniyet deiiklii? Az nce de belirttim.
Resmi ideolojinin Trkiye insanna zorlad kimlik kadar, ona tepki olarak oluan
kimlikleri terketmek zorundayz. Bu nedenle, birinci ve ikinci sorularnz ok
nemsedim ve ayrntl cevap vermeye altm. Bence, yeni kimliin temel
eksenleri o analizlerde mndemi.
Trkiye insan, kendisini dil, etnik kken, din, rk gibi dier insanlardan
ayrdeden, hatta onlara kar getiren yerel zellikleri ile mi tanmlayacak? Yoksa,
tm insanlarla mterek bir evrensel kimlie mi ynelecek? Bence, byk
dnm, ikinci ynde, evrensel bir kimlie ulamaktadr. Hi tereddtm yok ki,
bu evrensel kimlik demokrasidir.
Demokrasiyi iselletirdiimiz srece, yerel kimliklerimize sahiplenmemiz,
ister Trklk, Krtlk, Grclk yada Bonaklk olsun, ister slam, hatta Snnilik
yada Alevilik olsun, dnya ile btnlememizi kolaylatran ve evrensel bir insanlk
projesine aktif katk yapmamz mmkn klan bir kltr ve dnce zenginlii
olacaktr.
Trkiye'nin bu byk zihniyet ve kimlik dnmne ok yaklat
kansndaym. Benzer toplumlar iinde Trkiye'yi tek yapan, Bat'da ve Dou'da
pek ok toplumu Trkiye'yi nemsemeye, Trkiye'de yaananlar ciddiye almaya
iten budur. zgrl, demokrasiyi ve kltrel oulculuu kendi iinden reten
bir Trkiye, yzmilyonlarca insann kaderini olumlu ynde etkileme olanana
sahiptir.
Velhasl, yaplacak ok ey vardr. Kelimenin tam anlam ile tarihi bir frsatla
kar karyayz. Sevindirici olan u ki, Trkiye btn bunlar heyecanla tartmaya
balad. Toplum kendisini aryor. Tabulara saplanmadan, dogmalara dmeden
kendisini aryor. Kendi iinde ve d dnya ile diyalog kanallarn amaya, bunlar
iletmeye alyor. Bu srecin Trkiye'yi son derece salkl bir gelime izgisine
oturtacana inanyorum.
Bu deiim talepleri arasnda slamla ve Krtlerle barma tezi nemle
vurgulanyor. Sizce slam'la ve Krtlerle barma tezi ne anlama geliyor; Nasl bir
barma olacak bu?
Bar tek tarafl olmaz. Her barta, asgari iki taraf vardr. Kavram bu
anlama ben de kullandm. Laiklikle slamn, Trk milliyetilii ile Krt
milliyetiliinin birbirlerini dlayan, birbirlerine kart, ayn corafi mekan
mtereken paylaamayan siyasi hareketler halinden kmalarn kasdettim.
Kimlik sorununu incelerken sylediim gibi, oulcu demokrasi etrafnda
oluturulacak konsenss bar tesis edecektir.
nce slam ve laiklik konusunu amak istiyorum. Trkiye'de uygulanan
laiklik anlayn uzun sredir eletiriyorum. Yukarda ksaca deinme frsatm
oldu. Din adamlarnn kamudan maa aldklar, dini eitimin kamu tarafndan
yapld, kamu mekanlarnda ibadet yerlerinin ald, stelik zel din eitiminin
Tevhidi Tedrisat kanunu ile yasakland bir lke laik deildir diyorum. Onun
A.S.Akat

Akntya Kar

95

yerine, laikliin ayaklar stne oturtulmasn ve dini faaliyetlerin kamu mekanlar

ve kamu harcamalar dna alnmasn, sivil topluma, cemaatlere braklmasn
savunuyorum.
Altn izmek isterim. Ben, Trkiye'deki anlam ile laik deilim. Bakalar da
bunu sk sk syledi. Rahmetli zal ve Aydn Menderes akla ilk gelenler. Birey laik
olamaz. Birey, mslman, hristiyan, dinsiz, vs. olur. Laiklik, kamu dzenine ait bir
kavramdr. Devlet laik olur. Birey, laik bir devletten yana olabilir. Ben yleyim.
Ben, laik bir devletten yanaym. Trkiye'de bugnk kutuplamann sona ermesi
iin, hem Trkiye'nin hem de demokrasinin slamla barmas iin, devletin laik
olmas gerektiini dnyorum.
Demek ki, barn birinci aya, laik devleti savunan kesimlerin, Trkiye
halknn ezici ounluunun kimliinde slamn nemli bir yeri olduunu, ve bu
insanlarn kendi dinlerini istedikleri gibi, devletin denetimi olmakszn, devletin
zorlad bir resmi din anlay olmakszn yaamaya haklar olduunu kabul
etmeleridir. Vicdan zgrlnn mutlak bir hak olarak getirilmesi, devlet ve dinin
ayrtrlmas bu kabln sonulardr.
Madalyonun br yz daha kark. Trkiye'de islami hareket, resmi
ideolojiye bir tepki olarak olumutur. Tepkisel olduu ve bask altnda tutulduu
lde kendi iine kapanm, dnyann ve Trkiye'nin deien koullar ile yaratc
bir diyalog kurmaktan kanmtr. manla akl arasndaki ayrm gelitirecek,
zenginletirecek olanaklar bulamamtr.
Bir sre nce Kitap Dergisinde yaynlanan bir syleimde uzun uzun bu
konular iledim. Bunlar sadece slam'a zg konular deil. Btn dinlerin
paylat konular. Bir soru: Bireysel yaammzn hangi alanlarn dini retimiz
ile, Mukaddes Kitaba atf yaparak dzenleriz; hangi alanlarn aklmzla ve bilimle
dzenleriz? Daha makro dzeyden, soruyu baka trl sorabiliriz: Din ve
Mukaddes Kitap, bireye ve birey topluluklarna mutlak ahlaki deerler sistemi mi
getirir; yoksa mutlak siyasi ve ekonomik bir dzen mi getirir? Aktr ki, dini
retinin yaammzdaki alann genilettike akln alan daralr. Dolays ile, siyasi
ve ekonomik dzeni de akl ve bilim yerine Mukaddes Kitabn iine katma
zorunluluu doar.
Demokrasi ve laik devlet iielii, bu balamda devreye giriyor. Ne zaman ki
mmin insanlar kamu dzenini, yani siyasi, ekonomik ve toplumsal ilikilerini akl
ve bilim aracl ile zmeleri gerektiini anlarlar, o zaman liberal devrim mmkn
olur. Din, bireye yol gsteren ve k tutan mutlak ahlaki deerler sistemi ile, akln
ve bilimin rettii ve hergn deitirdii kamu dzeninin ardndaki gc oluturur.
Trkiye'de pek ok mslman aydnn, liberal devrimi oturmu hali ile tek
seferde ve ilk gerekletiren lke olan ABD'nin bir yandan laik devlete, ayn
zamanda son derece dindar bir halka sahip olmasn yeni yeni kefetmeye
baladn memnuniyetle izliyorum. Anayasann giri maddesi hem Amerikan
halkna, hem de Tanrya referans yaparak, akln kurduu bu demokratik dzenin
nihai koruyucusunun imann verdii mutlak ahlaki deerler olduunu vurgular.
Laik liberal dzen, dindarla, mutlak dini deerlere temellenmitir.
Demek ki barn ikinci aya islami hareketin imanla akl arasndaki yaratc
dengeyi kurmasdr. slami kimliklerini nemseyen kesimin, kendisini Trkiye'de
"laik" denen resmi ideoloji savunucusu kesimlerin tersi (ama simetrii) olarak
A.S.Akat

Akntya Kar

96

tanmlamaktan vazgemesidir. Doallkla, bu dev i dnm hi bir zaman

gerekletiremeyecek kk fanatik aznlklar olacaktr. Bunlar nemli deildir.
nemli olan byk ounluktur. Trkiye'de ezici bir ounluun bu ynde evrildii
konusunda hi phem yok.
slam konusunu zetlersek, bar, mslman Trkiye halknn laik devleti
kendi iradesi ile kurduu gn gerekleecektir. Bu noktadan ok uzak olmadmz
kansndaym. Ya uzak isek? Bunu dnmek bile istemiyorum. Trkiye'nin, er'i
yada laik ama demokrasi d rejimler altnda "tarihin plne" dmesine raz
olamam. Olamayacak kadar ok seviyorum Trkiye'yi.
Krt sorunu, ksa dnemde daha acil duruyor. Aslnda zm daha kolay.
Neticede, uzun sredir bir arada yaayan, ayn dinden iki ayr milletin birbirlerinin
hak ve hukukuna sayg duymalarn gerektiriyor. Dnya deneyimi, bunun
statkocu evreler tarafndan sunulduu kadar imkansz olmadn gsteriyor.
rnein spanya, ok yakn bir gemite bu sorunu zd. Baka rnekleri de
kolayca bulabiliriz.
phesiz, Osmanl Devletinin dalma srecine bir tepki olarak, Cumhuriyeti
kuranlarn Trk milliyetiliini Krt kimliine bir bask haline dntrm olmalar
zcdr. nmzdeki dnemde, iimizi zorlatran bir takm tortularn iki tarafta
da yer etmesine yol amtr. Ancak, bunlarn abartlmamas gerektiini
dnyorum. Trklerin ve Krtlerin paylatklar mterek tarihin ve deerlerin
zenginlii, bu zorluu amaya yeter.
zm, liberal devrimin gereklemesi, evrensel demokrat kimliin yerel
kimlikleri birletiren ve btnletiren gcnn seferber edilmesidir.
Pragmatik dzeyde, ilk aamada idarenin yerellemesi ve ademimerkeziletirilmesi gerekiyor. Yukarda, idari federalizmi savunduumu
belirtmitim. Doallkla, Krte yayn, eitim, vs. haklarnn garantiye alnmas
arttr. Krt kimliini savunan partiler kurulabilmeli, iddet kullanmay reddetmeleri
koulu ile, bamsz bir Krt devleti neren siyasi hareketler varolabilmelidir. AT'ye
tam yelik gibi gelimeler, bence bu sreci hzlandrmalar asndan da ok
nemlidir.
Ufkumuzu biraz daha geniletirsek, Krt sorunun demokrasi iinde zm,
bir sorun olmaktan kartp bir zenginlie dntrm bir Trkiye'nin, Irak ve
ran'daki Krt halklar iin de bir cazibe merkezi olacan ngrmeliyiz. Tarihin
seyrini kestirmek ok zordur. Ama, bu blgeleri de kapsayan bir federasyonun,
kendisi daha byk bir Avrupa Devleti iinde yer alan Trkiye'ye ok farkl bir
boyut getirebileceini syleyebiliriz. Krt sorununun zm konusunda da
iyimser olduumu sylemek istiyorum.
Trkiye'de deiimi savunan, demokrasiyi savunan, dinamizmi temsil eden
kesimlerin, lkenin nndeki bu tarihi frsatlar kmesini deerlendirebilecek ve
kullanabilecek olgunlukta olduunu sanyorum. Yanlmam olmay temenni
ederim.
Sorularnza biraz uzun cevap verdiim iin kusurumu affedeceiniz umudu
ile, okuyucularnzla bu uzun sohbeti srdrme olanan saladnz iin size
teekkr ediyorum.

A.S.Akat

Akntya Kar

97

OULCULUUN ENGELLENMES BLGNN

RETLMESN DE ENGELLER
(Kitap Dergesi, Austos 1991)
oulculuu nasl tanmlyorsunuz? Dilerseniz konumamza, bu kavram
aklayarak balayalm.
oulculuk ve sivil toplum kavramlar bana birbirine ok yakn kavramlar gibi
geliyor. Sivil toplumun gl olduu, bireyin devletten izinsiz, zerk, faaliyet
alannn zengin olduu bir yerde, bireylerin eitliliinden kaynaklanan bir
oulculuk, tanm gerei var olacaktr. Yani en basit anlamyla oulculuk, senin
sar benim ise yeil giymemden balyor. Dikkat edersen, totaliter yaplar bunu
bile sevmiyorlar. Mao'nun ini'nde herkes ayn renk, ayn tip elbise giyiyor.
Mslmanlar da kadnlar siyah, ayn renk bir elbise iine sokuyor.
yle bir art olduunu sanmyorum Asaf Bey. Bildiim kadaryla Mslman
kadnlar diledikleri rengi semekte zgrler.
Hayr ama, orijininde, herhalde Marks'ta da btn erkekler ayn kyafeti giyecek
diye bir art yoktu. Ama birden bu byle oldu. oulculuk, farkl olabilmenin
hukuken mmkn olmas. Burada iki eyi birbirinden ayrdetmek gerekiy
sanyorum. Hukuki yaplar bize farkl olabilme imkan veriyor mu, vermiyor mu?
rnein Trkiye'de fes ile dolaamyoruz biliyorsun. Sari ile dolamyoruz. Demek
ki oulculuumuzun bir taraf kapal. Trban ile niversiteye girilemiyor. Ama te
taraftan, hi ilgisiz Rus Kazak kyafetiyle de gitsek, devlet bu kyafetimizden dolay
bize mahkeme aabilir. Ya da bu kyafeti bizlere yasaklayabilir. Sadece
mslamanlara ynelik yasaklamar deil. Birok konuda oulculuun
engellendiini gryoruz. nsanlar yle efendi gibi, yani devleti ynetenlerin
ngrdkleri gibi giyinmelidirler. Eer bireyi ingirgenemez bir birim olarak
alyorsak; cemaata indirgeyemediimiz, mahalleye, kente, Fenerbahe'ye,
Galatasaray'a indirgeyemediimiz, hibir eye indirgeyemediimiz bir birim olarak
kabul ediyorsak bireyi, byle kabul etmekle, bireyin kendisi ile ilgili iradesini
kstlayamayacamz ortaya koymu oluyoruz. unu belirtmemde yarar var:
Burada Trkiye asndan iki eyi birbirinden ayrd etmek gerekiyor. Birincisi,
hukuki yaplaran getirdii oulculuk vardr. kincisi ise -ki bu ok nemlidirtoplumun da toleransnn olmas gerekir. rnein Trkiye'de, zellikle gruplar
halinde, cemaatlar halinde yaayan insanlarn, o cemaatten farkl davranmalar
durumunda balarna neler geldiini biliriz. Hukuki bir engel yoktur ama, toplum
fiilen oulculua hazr deildir. Cemaatin belirli kurallar vardr ve her
mensubunun bu kurallara uygun davranmasn ister. Bu kurallarn dna kanlar
ise, eitli meyyideler uygular. oulculuun kltrel ve politik olmak zere iki
boyutunun var olduunu dnyorum. Ama her ikisinde de ortak olan ey,
A.S.Akat

Akntya Kar

98

bireydir. Olay birey baznda tanmladmz zaman, toplumsal ilikileri bireyin

indirgenemez bir birim olduu varsaymndan hareketle tanmladmz zaman,
oulculua giden yolu da am oluruz.

Ben Abdurrahman Dilipak'n nee dediinden ok, slamiyet'in ne dediine bakmak

durumundaym. Ayrca bu din, Abdurrahman Dilipak'a yorum zgrl veriyorsa,
gerekten de indirgenemez birimin birey olduu tartmasz ortada demektir.

Ekonomik anlamda oulculuktan da sz edebilir misiniz?

Zaten birey demediiniz mddete, siz de zlmek durumunda kalrsnz. Bir

adm ileriye gidemezsiniz. "Hayr, indirgenemez birim cemaattir, snftr, millettir,
rktr" gibi baka eyler sylendii anda, kapal bir yola giriliyor ve toplumun
gelimesi de engellenmi oluyor. Niye engelleniyor gelime? nk oulculuk
engelleniyor. oulculuun engellenmesi bilginin retilmesini engelliyor. Bilgi
retimi iin, birilerinin bugnk bilgiye "yanl" dememesi lazm. Bugnk bilgiye
yanl demeden, yeni bilgi retilemez. Halbuki bugnk bilgiye yanl deyince,
birtakm mehur adamlara da "hatalsn" diyorsundur.

Ekonomi, aslnda oulculuun en zor silinecei toplumsal faaliyet alan. Yani

siyasette oulculuu hukuk ile abucak yok edebiliriz. Kltrel olarak, devlet
iddetiyle ve zoruyla oulculuu yok etmemiz mmkn olabilir. Fakat ekonomide
byle bir ey mmkn deil. Ekonomide, tanm gerei oulculuk var, onk
faaliyetler ok farkl. Bir memlekette bir tan din olur, bir tane devlet olur. Ama
birbuuk milyon eit mal vardr ve her biri baka birini retecektir.

nk yanl bilginin kayna onlardr.

Ama bu sylediiniz, liberal ekonomilerin uyguland lkeler iin geerli. Bireye

zgrce ekonomik faaliyetlerde bulunma imkan tanmayan ve devleti-merkezci
ekonomilerin uyguland lkeler vard... Sovyetler Birlii gibi.

Onlardr, nk birtakm adamlar bu bilgiyi biliyorlardr ve onun doru olduunu

iddia ediyorlardr. Birisi de kacak "yanl" diyecek. Eer bugnk bilgiyi
tayanlar, kendilerine "yanl" diyecek kimselerin varolmasna izin
vermiyorlarsa...

Hayr, hayr. Sovyetler Birlii'ndeki gibi, en merkezi planlamal ekonomiler bile,

ekonomilerinde mecbuden siyasette olduklarndan daha oulcu olmak zorunda
kalmlardr.

oulculuk olamaz.
Sovyetler Birlii'nin glasnost sonras dnemlerini kastediyor olmalsnz.
Hayr, en bandan beri. En basit bir ekilde ifade edeyim. Ne Sovyetler'de Stalin
ve Ne de inliler, emein merkezi planlamasna gidememilerdir.
nk mmkn deil.
Evet, ben de bunu sylyorum. Bu mmkn deil. Neticede insanlar, merkezi
planlamann en youn olduu anda bile Sovyetler Birlii'nde kendi ilerini kendileri
seebilmilerdir. Engellemek mmkn olamamtr.

Gelime de olamaz. oulculuk yoktur, dolaysyla yeni bilgi retilemediinden,

gelime de yoktur. Analizi bu dzeyde srdrmek gerekiyor. Ondan dolay
oulculuk, gelime, yeni bilgi ritimi zde eylerdir. Bunlarn hepsinde zgrlk
vardr. zgrlk olunca, oulculuk oluyor. oulculuk olunca zgrlk oluyor.
Onlar olunca da yeni bilgi oluyor. Yeni bilgi olunca gelime oluyor, gelime olunca
toplum yeni koullar retiyor ve kendini o yeni koullara adapte edebiliyor. Bunu
yapamayanlar hem yeni koullar retemiyorlar, hem baka yerde retilenlere
adapte olamyorlar. Dolaysyla ne yapyorlar? Dinazorlar gibi yava yava tarih
sahnesinden ekiliyorlar. Dou Avrupa'y byle grmek lazm. Dou Avrupa'da
olan biten, aynen budur.

Dou Bloku'ndaki k nasl aklamak gerekir o zaman?

Bat'da sizin szn ettiiniz anlamda oulculuk var m efendim? Bakn dnyann
her yannda insanlar Batl gibi yaamaya baladlar. Coca Cola her yerde iiliyor,
Kentucky Fried Chicken rnleri her yerde tketiliyor. McDonald's dnyann
hemen her yerinde ube am. Genler Lee Cooper giyiyorlar, rap mzik
dinliyorlar. Dnyann her yannda, sanki Bat'nn en gelimi lkesinde yetimi
insanlar yayor. Yaam biimlerinde tek tiplilik, zevklerde tek tiplilik hatta
dncelerde bile tek tiplilik var. nsanlarn nasl bu hale getirildiini siz de, ben de
biliyoruz. Tketimde, zevklerde, yaam biiminde, dncelerde Bat'nn
ngrd anlamda "tek boyutlu insan" yaratmaya almak, oulculukla
elimiyor mu? Bu, bireysel zgrle mdahale deil mi sizce?

stersen daha felsefi konualm. Toplumda indirgenemez birim olarak bireyi

tanmlamayan btn yaplar -ki, slam bunu yapyor mu yapmyor mu sorusunu
dolaysyla san sormu oluyorum- birbiri ardndan zlyorlar. Faizmi rnek
olarak ele alalm. Faimzde birey yoktu, millet vard. ndirgenemez analiz birimi
millet idi. Irk idi. ktler. Snf idi... ktler. imdi siz slam diyorsanz..
nce birey diyoruz biz. ndirgenemez birimin toplum, millet, rk deil, birey
olduunu, nk hereyin birey ile baladn dnyoruz.
Onu soruyorum. Var m? Mesela ran'a baktm zaman, Abdurrahman Dilipak'
sada-solda dinlediim zaman, pek birey demediimiz izlenimi uyanyor bende.

A.S.Akat

Akntya Kar

Ehemmi mhimden ayrmak gerekir mi derler, ne derler tam bilmiyorum. imdi,

Bat medeniyetine kar iki anlamda da kompleksli olmamak lazm. Birincisi, biraz
99

A.S.Akat

Akntya Kar

100

aalk duygusuna kaplp bunlarn kt ve yanl olduunu sylemektir, dieri

ise hayranla kaplp bunlarn kt ve yanl olduunu sylemektir, dieri ise
hayrala kaplp, her eyin doru ve mkemmel olduunu sanmaktr. Bizim gibi
lkeler, Bat medeniyetinin hel dnda deil, hem de iinde deil. Trkiye'nin
zellii budur. Mesela in dndadr. Hindistan dndadr. Ama biz tmyle
dnda deiliz. Biz bir AKdeniz lkesiyiz ve komu dinlerdeniz. Hindistan ve in'in
dini de tutmuyor, ideolojileri de. Biz daha farklyz. din, de bizim mahallenin
dinleridir. Bunu kabul etmek zorundayz. Kltr derseniz, Viyana'ya kadar gidip
gelmiiz. Anadolu'da da yzbinlerce Hristiyan, bizimle birlikte yaam. Ama 19.
yzyl sonras belirginlik kazanan, kkenleri 16. yzyla kadar uzanan, o Bat'y
Bat yapan sanayi devrimi, kapitalizm, liberalizm ve demokrasinin beii Bat
medeniyetinin iinde deiliz. Biz byle garip bir yerdeyiz. Bizim gibi lkelerde
yaayan insanlarn bence bu ikileme ok dikkat etmeleri, ne bir hayranlk ne de bir
komplekse kaplmadan, ehemmi mhimden ayrmalar gerekiyor. Bat'nn
oulculuuna gelince. Yeterince oulcu deil, katlyorum sana. Ama Bat
lkelerinden daha oulcu bir lke de yok. En oulcunun yine de onlar olduunu
kabul etmek zorundayz. oulculua her dzeyde, gerek bilgi dzeyinde, gerek
zel hayat dzeyinde, gerek siyaset dzeyinde en fazla izin veren yine onlar. Biz
bunu yetersiz bulabiliriz. rnein ben, bunu yetersiz bulanlardan biriyim.
Dolaysyla Bat'y "Bir taraftan oulculuk var diyorlar ama, te taraftan da
insanlar standartlatryorlar" eklinde eletirirken, bu eletirinin ok dikkatli
yaplmasnda yarar olacan dnyorum. Bat'nn stn taraflar olan
zgrlkln, katlmcln alrken, kendi kltr bnyemizi gzden
geirmeliyiz. Bugn Japonya sentezi ilgin bir sentez gibi duruyor. Trkiye'de
birileri, bunu aratrmal. Japonya, dnyann en zengin lkesi olurken, kltrel
olarak Bat'ya hi benzememeyi ve kendine zg kltr deerlerini korumay nasl
baard?
Demokratik sistemlerin gerek anlamda oulcu olup olamayacana ilikin neler
dnyorsunuz? Bir rnek: Demokrasi bir ounluk rejimidir ve % 51'in tercihleri,
% 49'un tercihlerinin daima nndedir. Dolaysyla bu % 49'luk kesimin siyasal
katlmdaki haklar da ereve iine alnm demektir. % 51, siyasal beklentileri
bakmndan umutlu, % 49 ise umutsuz. Bu % 49'a ne olacak?
imdi, onun yolu baka bir yerden geiyor. Bat sistemini bir btn olarak
elealdmz vakit, ben de Trkiye'ye ayn eyleri neriyorum. Birincisi iktidar
kademelendirmeyi renmek lazm. Yani lkede bir tek iktidar merkezi varsa ve
sadece onun seimi yaplyorsa bu senin dediin doru. Ama ben eer nce
belediyemi hatta mahalle belediyemi seiyorsam, sonra bykehir belediyemi,
sonra il meclisimi, sonra blge meclisimi, ondan sonra merkezi hkmeti
seiyorsam, bunlarn hepsinde aznlkta, yani % 49'da kalma ihtimalim azalr.
Bazlarnda ounlukta olurum, bazlarnda ise aznlkta kalrm. Ayrca, baz
konularda dorudan demokrasiye geebilmisek, referandumlar yaplyorsa,
benim btn referandumlarda malub olan tarafta olma ihtimalim iyice azalr.
Demek ki toplumsal karar srecini kademelendirebildiim lde, katlm imkan

A.S.Akat

Akntya Kar

101

artacaktr. Yani mensup olduum tarafn kazanma ihtimali, baz kademelerde

artacaktr.
Ama bir % 49, siz o % 49'un iinde kalmasanz bile hep var olacak ve % 51'in
tercihleri kabul grecek. Kural bu.
Baka kural koymam zor ama. % 51, % 51 kadar, % 49 da % 49 kadar ynetsin
diyebilmem ok zor. Neticede bir tane icra bakan seeceim. Bir adam olmak
zorunda. Yani demokrasinin ounluk kural, anlaml ve geerli bir kuraldr. Baka
kural dnmek mmkn olmad iin, burada zm kademelendirmedir. Ademi merkeziyetiliktir. Amerika'daki uygulamalar bir rnek tekil edebilecek nitelikte
bence. Bir Amerikan vatanda mahalli dzeyde belediye bakann seer, polis
mdrn seer, savcsn seer, yargcn seer. Bir st dzeye kar, orada
erifini filan seer. Bu arada bir sr referandumda oy kullanr. Silah tansn m,
tanmasn m? Yol yaplsn m, yaplmasn m? Bilmem nereye baraj yaplsn m
yaplmasn m? gibi referandum yoluyla zmlenmesi gereken konularda oy
kullanr, ondan sonra federal hkmeti seer. Bunlarn hepsinde de % 49'un
iinde kalmaz. Yzlerce, binlerce, milyonlarca ittifaklar olur. Adam demokrattr,
eyalet seiminde demokratlara oy verir ama cumhurbakanl seiminde gider
oyunu muhafazakarlara atar veya cumhuriyetilere oy verir. Referandumlarn bir
tanesinde cumhuriyetilerle beraber, dierinde ise demokratlarla beraber oy
kullanr. Vatandan eme alan geniler. Katlma, seme alannn genilemesi
demektir. Katlma, bana sorulan sorularn artmas demektir. Trkiye gibi
merkeziyeti yaplarn en byk sorunu, bana bir vatanda olarak 4 yl gibi uzun
bir srede bir defa soru sorulmasdr. Ahmed''i, Mehmed'i veya Hasan' se, sonra
hibir eye karma o kadar. Buna kar kyoruz biz. Bana ok soru sorulmal.
Her kademede, her aamada ban sorular sorulsun, ben o sorulara cevabm
veririm.
Kimileri Bat'da dini-kltrel oulculuun olmadn, ama buna ramen ekonomik
-snf oulculuunun var olduunu sylyorlar, Byle bir gre katlmak
mmkn m? Neden dini-kltrel oulculuk yok ta, ekonomik snf oulculuu
var? Bu acaba Bat'nn kapitalist deer yarglarna daha fazla nem vermesinden
mi kaynaklanmaktadr?
Bu grler, tipik ekonomik reduksiyonist (indirgemeci), yani toplumu ekonomiye
indirgeyen ve toplumun ancak ve ancak ekonomi araclyla anlalabileceini
dnen grlerdir. Ben bunlara hep kar olmuumdur. Toplum ok daha
karmaktr ve ancak bu karmakl iinde anlalabilir diye dnenlerdenim
akas. oulculukla beraber burada birtakm eyler yine kartrlyor gibime
geliyor. imdi, az nce sorduun soruyla balant kurmak lazm. nk
oulculuk, kendi zel alemine girince, bireyin zgrl anlamna geliyor. Tabii
toplumun koyduu bir dizi asgari kurallar olmak artyla.
Sanyorum u anda Bat insann en fazla blen olay ne Sovyetler Birlii'nin
zlmesi, ne de Saddam Hseyin. u anda Bat'daki bir numaral sorun, krtaj
sorunudur. Krtaj yaplmal m, yaplmamal m? Devlet krtaj iin yardm eder mi,
A.S.Akat

Akntya Kar

102

etmez mi? Bu ok nemli. nsanlarn domadan bile olsa, can kazanm bir eyi
ldrm haklar var mdr, yok mudur? Bunun ne saclkla ne solculukla ilgisi var.
Bu konuda insanlar blnyor. Biz seninle "Krtaj olmamaldr? diyorsak,
beraberce dernek veya parti kurabilmeliyiz. oulculuun anlam bu. "Olmaldr?"
diyenler de, ne istiyorlarsa syleyebilmelidir. oulculuun birinci taraf bu. Sonra,
demokrasinin bir kural var. Toplumsal sorun ortaya ktktan, sorunla ilgili
kanaatler belirginletikten, herkes kendi imkanlarn seferber ederek tartldktan
ve oylamaya gidildikten sonra, gened de birisi kazanacak, br taraf kaybedecek.
Dolaysyla, o anlamda oulculuk bitecek artk. Ama bu demokrasinin znde
var. Demokrasinin olduu her yerde bu da daima olmak zorunda. Aksi takdirde
kaos olur. oulculuk bir kaos deildir. En sonunda, bunlarn gerekletirilmesinin
ardndan, bir karar kacak. Karar ktktan sonra ounluk salandnda, olay
bitecek. yle olacak, nk toplumun ounluu, yani % 51 "Biz byle istiyoruz"
dedi. Geri kalan % 49'a ne oluyar? Yola devam edip, dierlerini ikna etmeye,
fikirilerini deitirmeye uraarak belki iki sene, belki be sene, belki on sene
sonra kazanabilmek iin almak kalyor.
Yani % 49 kazanmadysa, bu onlarn yok olmalar anlamna gelmemeli. Tam
aksine, hayat alanlarnn hala var olduuna, bir ekilde gnn birinde...
Gnn birinde yeterince insan ikna edebilirlerse, iktidar olabilirler. Bat'da
oulculuk yoktur diye eletiri yaaparken, bu eletirilerimize sebep olan grnt,
oulculuun deil, demokrasinin grntsdr. Bat'd bir taraftan oulculuk var
ama, dier taraftan daa ounluklar var. Toplum uygulamalarn, ounluklarn
vevrdii kararlar sonucunda fiilen gerekletiriyor. O adan baktmzda, Bat'da
-buna sadece Bat demiyelim demokrasi ile ynetilen lkelerin tmnde- hem
oulculuun, ama dier taraftan da, her konuda hakim bir grn var olduunu
grrz. Aksi takdirde demokrasi olmaz. Demokrasinin olduu yerde, hakim bir
gr olmak zorunda.
Bu hakim gr eer baz konularda insanlar snrlandryor ve kaytlar
koyuyorsa, o zaman demokrasi de ortadan kalkmaz m? Bu, oulculuun da
ortadan kalkmas demektir.
Dorudur. Bir feylezofun mehur bir sz cardr. "Bir tane saf siyasi teori vardr, o
da anarizmdir" der. Onun dndaki btn teoriler kirlenmi teorilerdir. nk
anari dndaki btn sistemler, ne kadar oulculuktan sz edelerse etsinler, ne
kadar zgrlkten sz ederlerse etsinler, u ya da bu biimde, bireyin
davranlarna kstlaama getirmeyi ierirler.
Dolaysyla, oulculuk ilkesiyle eliirler.
Tabii. Temiz deildirler. Hepimiz biliriz ki, szcn pratik anlamnda oulculuk
vardr. O toplumlardaki insanlar, aslnda ok yaygn, geni bir alanda, insanlk
tarihinde daha evvel olmayan zgrlklere sahiptirler. Gelimi Bat
demokrasilerinde grdmz durum bu. Pratik olarak byle. Yalnz, yine hepimiz
A.S.Akat

Akntya Kar

103

biiriz ki, teorik dzeyde, bunlar mutlak deildir. Az nce sylediim rnei vermek
istiyorum: Eer oua yaam veren anne-baba, ouklarn dvmek, hrpalamak
hatta jldrmek istiyorlarsa, dier anne-babalarn karmaya ne haklar vardr
sorusu, meru bir sorudur teorik olarak. Pratik olarak ise, ne senin, ne benim, ne
de tekinin, izin vermeyeceimiz bir eydir. Ne sen, ne de ben, bir anne-babann,
hayata getirdiler diye, ocuklarna eziyet etmelerine izin vermeyiz. Brak onu,
kpeklerine eziyet etmelerine bile pratikte izini vermeyiz. Teorik olarak soruyu
sorarz, cevabn da veririz ama, pratikte buna izin veremeyiz. Dolaysyla, bir
taraftan oulculuk diyeceiz, demokrasi diyeceiz ama te taraftan, ahlak
deerlerimiz erevesinde yanl olduunu dndmz eylerin olumasna
da izin vermeyeceiz. Onun iin, bir tek saf, kirlenmemi siyasi teori vardr, o da
anarizmdir. Geri kalanlarn hepsi kirlidir. Yani syledikleri ile yaptklar arasnda
az da olsa, tutarszlklar olmak zorundadr. Yaamn kendisi de safkan bir teorider
ibaret deil. Yaam renkli, canl ve pragmatik bir olaydr. Mesela, demokrasi.
Demokrasi soyut deil, somuttur. Benim rgtenme hakkm vardr, konuma
hakkm vardr. Be tane hakkm vardr veya yoktur. Falan lke demokrasi mi, deil
mi? Bunlar varsa demokrasidir, yoksa deildir. Yani belli bir pragmatik dzeyi ki
anglosakson lkelerinde demokrasinin bu kadar uzun sre yaamasnn ardnda
belki pragmatizm vardr. Bu saf, kirlenmemii aray, bizi ok byk bir hzla
totaliter yaplara gtrebilme eilimini tayor diye dnyorum. yle bir
gzlemim var, doru mu yanl m bilmiyorum.
Ben aslnda soruyu dnp dolatrp, 12 Eyll sonras slami hareketlerdeki
ykselmeye getirmek istiyorum. Gerekten bir ykselme var m? Varsa bunu neye
balyorsunuz? Ayrcca 12 Eyll'den sonra Trkiye'de sivil toplumcu anlaylarn
yaama ans bulduklar sylenebilir mi? Eer ok yksek kademelerde de sivil
toplumcu anlaylar yaama ans bulabildilerse; slamc hareket te sivil toplumcu
anlaylarn hogrsnden yararlanarak kendilerine bir hareket alan m
oluturdu, yoksa 12 Eyll'den sonra Trkiye'de modernleme hareketleri daha
fazla ykseldi, Batllama hzland ve dolaysyla slami hareket bu gelimeye
muhalefet olarak m dodu?
Ne kadar bu terminolojiyle dnyorum, bilemiyorum. Herhalde bana biraz
zaman verseniz, bu terminolojiyle de belki dnmeye balayabilirim ama,
genellikle olaya bu adan bakmadm. slam'la ilgili olarak ben 10-15 yl kadar
nce, Trkiye'nin slam'da bir reformasyonu gerekletirmeye aday lke olduunu
sylemitim. O da bence u: zel ve kamu alanlarnn ayrmas,
dinin bir zel alan, bireyin kendi i dnyasnn fenomeni olarak kalmas, kamunun
akla almas. Yani insann kamusal tercihlerini akl ile, bireysel tercihlerini ise din
ile, dinsizlikle yapmas. Ama toplumun byk ounluu asndan bireysel
dnyada da dinin byk bir arlk tamas. slam, tabii bu ayrm reddeder.
slamiyet, peygamber efendimizin kendinden kaynaklanyor veya kaynaklanmyor
bu nemli deil ama, slamiyet'in son bin yllk deneyiminde byle bir ayrm
yoktur, olamaz. Katoliklerde de vardr bu, sadece slam'da deil, Katoliklerde de
bu eilimler son derece gldr. Byle bir ayrm reddeder Katolik. Ama
Avrupa'nn gelime izgisi iinde bu ayrm, Trkiye'dekinden ok daha nce
A.S.Akat

Akntya Kar

104

gereklemitir. Trkiye'nin, slam lkeleri iinde byle bir noktaya ilk olarak gelme
ihtimali olan bir lke olduunu ve dolaysyla Trkiye'de laik kesimlerin rettii
"gerici mslman" tipolojisinin yanl olduunu dnyorum. Ondan dolay da,
Trkiye'de slam'n hibir zaman bir tehdit oluturmad kanaatindeydim, nk
Trkiye'de islam bence bu ynde evriliyordu. Yani mesala, bilime kar deildi.
hayatna kar deildi. hayatna kar deildi. Tam tersine bunlar isteyen, ayn
zamanda hem mslman, hem demokrat; hem mslman, hem fizik mlendisi,
hem mslman, hem atom mhmendisi olabilen insanlar retmeye balad
Trkiye. 80'li yllar, bence bu eilimi glendirmitir. Dolaysyla, slami hareketler
asndan baktmzda Trkiye'deki ana sorunun, bu ayrm reddeden hareketler
olduunu syleyebilirim. Yani kamu-akl/zel-inan, iman ile akln dnyalarnn
ayrlmasn reddeden, entegrist diyelim, fundamentalist diyelim, ne dersek diyelim
bunlara. Bu akmn aslnda, Trkiye mslman hareketleri iinde marjinallemesi
srecini bekliyordum. Ve bence de bu gereklemitir. Bugnk Trkiye, bundan
20 sene nceki Trkiye'den ok daha mslman bir lkedir. Mslmanln,
mslmanlk kimliinin ok daha nde olduu, bu kimliini daha fazla vurgulayan,
bu kimlii tamaktan daha az korkan, yani o eski laikliin bittii bir lkedir ama,
trnak iinde eriat, fundamentalist, entegrist her neyse, akl-kamu/iman- zel
ayrmn reddeden, "kamu da, zel de imandr" diyen hareketlerin ise bu srecin
iinde srekli geriledikleri bir lkedir.
12 Eyll'den sonra m?
12 Eyll'n byk bir katks olduunu dnmyorum. Tarihi bir sretir bu. 12
Eyll, bir grntdr. Trkiye tarihini etkilenmemi bir olaydr. 12 Eyll'n etkileri
ksa vadelidir. Uzun vadede hi bir etkisi olmamtr. Olmam gibi bir hareket
olacaktr, anayasas da gidecektir. Yeniden yazlacaktr, sivil anayasa da
yaplacaktr. 12 Eyll'de, tarihimizde byle bir kt leke olarak kalacaktr. 12
Eyll'n toplumsal yaamda fazla bir dinamii olduunu sanmyorum. Ben analizi
bu terminoloji ile yapmay tercih ediyorum. Trkiye, bu iman-zel ve akl-kamu
ayrmn yapan ve bunu yapt anda da slam'da fiilen byk bir reformasyonu
gerekletirmi bir lke olmaya adaydr. Hzla buraya doru gitmektedir. Geri
kalan mslman lkeler, bu sofistikasyona, bu gelimilie eriememilerdir ve
bunu yapamamaktadr.
Trkiye bu ans nasl yakalad?
Birtakm anslar ve bunlarn eitli nedenleri var. Bunu bir tek nedene indirgemek
yanltr. Bence Tkiye'nin ok uzun sre, tek bamsz slam devleti olmas son
derece nemli. Osmanl mparatorluu'nun bu iteki birikimi son derece nemli.
Unutmamak gerekir ki, 1870'lerde Trkiye anayasas tartyordu ve bir meruti
anayasa yapmaya alyordu. Osmanl'dan ok daha evvelden balayan bir
reform hareketi var. ok daha Batl, tabii ti dier mslman lkelere nazaran
daha batl. Farkl dinlerle, dillerle uzun sre beraber yaam, cumhuriyet ve
beraberinde gelen laiklik hareketinin bir zaman kazandrdn ve buna katkda
bulunduunu, yani tarihi hzlandrdn dnyor birok insan. Buna ben de
A.S.Akat

Akntya Kar

105

katlma eilimindeyim akas. Yksek bir fatura dendi ama, bir sr faktrn
etkisiyle Trkiye bugn byle bir yere geldi diye dnyorum. Bu nereden belli?
Ben mslman bir aydn deilim, sen mslman kesimin kard, benim de
okuduum bir dergiyi yaynlayanlardansn. Oturup birtakm eyleri tartyoruz.
Aramzda su geirmez duvarlar yok artk. Sen bana yaklamsn, ben de sana.
Bir sentez aray, bir tek kesimden gelmez, iki kesimden birden gelir. Benim
nerdiim, dinin artk devlet dna kartlmas, devletin, din ile ilikinin tamamen
kesilmesi. Bu, mslman kesimlerin bir blm tarafndan da desteklenen biri
gr. Eimin ?zayf tarihsellik? diye gelitirdii bir kavram var. Zayf tarihsellik
kavramnn tam yeridir buras bence. Toplumlar kendileri hakknda bilgi rettikleri
lde zengindirler ve gelimitirler. Trkiye bugn o aamaya geldi. Trkiye, artk
Trkiye hakknda bilgi retmeye balad ve bu bilgi ile toplumumuzu
dntryoruz. Artk Trkiye'yi tartyoruz. Trkiye hakknda bilgi retmeye
baladk. Zayf tarihsellikten, Nilfer'in dedii gibi, kma yolundadr Trkiye.
Ondan dolaydr ki eriat hareketler, entegrist hareketler, bu byk dnmn
dnda kalyorlar. Bir tarafta bilgi retimi var, dier tarafta iman var. Trkiye,
kendisi hakknda bilgi retmeye baladka, akl kamuyu igal etmeye balyor.
Akl kamuyu, sadece iman-zayf tarihselliin nde olduu toplumda igal etmez.
nk kamu ile ilgili akl olmad iin, bilgi olmad iin, o boluu iman doldurur.
Ama siz toplumunuz hakknda bilgi retirseniz, sizin insannz da herhalde aptal
deildir. Bakar, "bunlar makul eyler" der. "Bunlar makul eyler? dedii anda akl
kamusal alan igal etmeye balar ve bu da imana orada yer kalmad anlamna
gelir.
Byle bir iman ve akl ayrmn yapmaktan yana deilim. Ayrca bunlar
birbirlerinden ok farkl, ok kopuk eyler deil. man ve akln birbirini anmlayan,
birbirini destekleyen eyler olduunu dnyorum.
Uzun dnemde, dediniz gibi bunlarn birbirinden ayrlmas mmkn deil. nk
iman ebedidir, akl sadece bugndr. Yani 1950 ylnda mekrezi planlamay
savunmak aklen mmkndr. Amam 1990 ylnda deildir. Akl hep geliir, hep
deiir, hep deimek, gelimek zorundadr. Hep yeni fikirler kacaktr. Akl bir
sretir, iman ise ebedidir. Dolaysyla, kanlmaz olarak benim sylediim
noktaya geri dneriz. Kamu ve akl, ben ve imanm. Ben ve imanm, ama kamusal
alan, akl. nk imanmla ne merkezi planlamay secebilirim, ne piyasay
seebilirim. Onu ancak aklmla seebilirim.manmla ne ticaret yapabilirim, ne
borsam seebilirim. Bunu da sadece aklmla yapabilirim. Akl ebedi deildir, ama
iman ebedi olmak zorundadr. Biz, Hazreti Peygamberimiz Efendimize, 1317'de
yle iman ederdik, 1900'de byle iman edeceiz, 2300 ylnda da u ekilde
iman edeceiz diye bir ey olmaz. man imandr, evrenseldir ve ebedidir. Akl,
yereldir ve geicidir.
Ve deikendir.
Bugn doru olan ey, yarn yanltr. Bugn "doru" dedimiz her ey aklen, hi
olmazsa, 100-200 yl iinde en iyimser ekliyle ksmi kalacaktr, en ktmser
A.S.Akat

Akntya Kar

106

ekliyle de, yanl olacaktr. 200 yl evvel doru dediklerimiz, 200 yl sonra yanl
oldu. Akl geicidir, yereldir. br evrenseldir, ebedidir. Dolaysyla iman benim
evrensel ve ebedi olan tarafmdr. Bu ikisini ayrdederim. Kamu, aklm ister,
aklm kullanrken imanm hi devreye girmez mi? Tabii girer. Kamu dediim
zaman, sadece kapitalizm yok, sadece korumaclk yok, sadece Saddam Hseyin
yok. Krtaj var. imdi krtaj, benim aklm ile imanmn birbirine kart yerdir.
Aklm birey der, imanm baka birey der. nk oradaki sorun, ancak ebedi ve
mutlak manevi deerler iin iine katlarak zlecek bir sorundur. Onlar
katmadan o soruna taraf olamam. Onlar da katmak zorundaym. Ama merkezi
planlama m yoksa piyasa m sorusunun ebedi deerlerle bir alakas yok. Bu
akldr. Trkiye, Avrupa topluluuna girsin mi, girmesin mi? Korumaclk yapalm
m, yapmayalm m? Japon otomobil ithal edelim mi, etmeyelim mi? Yerel idareler
yle mi olsun, byle mi olsun? ticaret kanunumuzda unu deitirelim mi,
deitirmeyelim mi? Borsada unu yapalm m, yapmayalm m? Bunlar benim,
evrensel ve manevi deerlerime dokunmadan aklmla zebileceim eylerdir.
te, entegristlerin, trnak iine koyarak sylediim "eriatlarn" gremedikleri
ey, bu alan iman alan olarak tanmlama eilimleridir. eriatla ticaret hukuku olur
mu? Ben hep onu soruyorum. Ticaret hukuku kalacaksa, demek ki eirat yok. O
zaman neyi sylyorsun? ticaret hukuku gidecekse, Trkiye ekonomisi yok.
kisinden birini seeceksin. Ya Trkiye ekonomisini seeceksin, ya da eriat
seeceksin. Ya akl seeceksin, ya iman seeceksin. Ayrdetmek lazm diye
dnyorum.
Medine toplumu modeli, mslmanlar iin rnek bir toplum modeli idi. Bu toplum
modeli oulcu bir model idi de ayn zamanda. Bir Yahudi, bir Hristiyan bu
toplum modeli ierisinde zgrce yaayabiliyordu ve herhangi bir mdahale ile
karlamyordu. ok zetleyerek anlatmaya alyorum. imdi bu model ok
gerilerde kald. Ama hi deilse bir model var. Bu modeli de gz nn alarak,
slamiyet'in bugn oulcu bir modeli yaatabileceine inanyor musunuz?
ncller yanl. Akla ait olan alana iman soktunuz. Niye Medine'nin otuz yllk o
dnemi de, baka bir ehrin bir otuz yllk dnemi deil? nk Peygamber
efendimizin yaaad bir dnem. bu imanla ilgili bir olay, mannz aklnza
soktunuz.
Ama ortada insanlk adna onur verici, gzel birtakm uygulamalarn yapld bir
dnem var.
Bence hibir ekilde bundan 1400 yl evvelki bir ey, bugn bir toplumsal
rgtlenmeye model olamaz. O dnem insanlarnn ahlaki davranlar, bizler iin,
bireyler olarak rnek olabilir. Senin iiin, benim iin. O devirde insanlar yle bir
ahlaki yap iersindeydiler, u deerlere sahiptiler, u deerleri yaama
geiriyorlard. Bu sana veya bana rnek olabilir. Ama bir toplumsal rgtlenme
modeli olarak mmkn deil.
Neden mmkn olmadn aklar msnz?
A.S.Akat

Akntya Kar

107

6 milyar insann yaad bir dnya. Annda dnyann her yanna ulayorsun, her
yerinden annda resim geliyor. En ge sekiz saatte de, fiziki olarak en uzak yere
gidiyorsun veya geliyorlar. Doay nasl kirlettiimiz ortada. retim yapmak
zorunda olduumuz ortada. Komkoca Amerika biraz ayan srt. Japonya mal
ald, gtrd. Rekabet var. Bakn Sovyetler Birligi'ne. Bir model kurdu, dnyann
en zengin lkelerinin bandayd, ne hale geldi. Bulgaristan bizim gerimize dt.
ekoslovakya'ya yetiti Trkiye. Demek ki organizasyona, ancak ve ancak yarna
bakarak ulaabilirsiniz. ok farkl bir dnya. Dediim gibi, bir topyay, bir slami
toplumsal dzen arayn, kamuya akld bir eyi sokmak benim iin, iman
sokmak demektir. Bu olmaz demiyorum, baary olamaz diyorum. nsanlar bir
yere gtremez diyorum. Bak, ran'a, ran onunla yola kt, ama ok farkl yerlere
gitmek zorunda kaldklarn her geen gn kendileri de gryorlar, biz de
gryoruz. Birtak arkadalar "ihanet etti" diyecekler. hanet etmiyorlar. Kimse
ihanet etmiyor. Ki ran, petrol parasyla ayakta duruyordu. Trkiye'de petrol de
yok.
Evet ama Asaf Bey, ran' zel olarak aratrp incelemek, birtakm doru sonular
elde etmek bakmndan daha yerinde olur gibime geliyor. ran, koullar olduka
farkl bir ortamda bir devrim gerekletirdi ve slam dnyasna kmsenmeyecek
katklarda bulundu.
Yaln, her baarszla bahane bulmak kolaydr. Bana bir de baarya bahane
bul.
Bahane bulmuyorum. Gelimeleri objektif bir gzle izlemek zorunda olduumuzu
anlatmaya alyorum.
Ben de sana Markiszm-Leninizm hi lmemitir derim. Sana anlatsn bizim
arkadalar. Byle dnen arkadalarmz var hala. yle deil. mann, maalesef
insan getirdii yer burasdr. Ben rencilerime 1970'li yllarda ok anlatrdm. Biz
bu uan kalkacana inanmz. Uak piste km, yle bir kalkar gibi yaptktan
sonra dm, aklm. imdi biz anlatyoruz ki, aslnda o uak kalkt, utu hatta
hala uuyor.
Oysa uak oktan dt.
Evet, maalesef uak dm, proje baarsz. Projenin niin baarsz olduunu
ben sana teorik olarak anlatabilirim. Skrsan, sen de sebeplerini kendi kendine
retebilirsin. Ama, bir kere projenin pragmatik olarak baarsz olduu
gzleminden yola kmakta yarar var. Proje bitti. Gereki olacaksn. Akl bu. Bu
proje olmad. imdi bu projenin neden gereklemediine bakalm. O zaman niin
gereklemediini buluyoruz. Bahane de ortadan kalkyor bylece. imdi gerek
sebeplerini buluyoruz. nk... olmuyor. Niin olmuyor? te, unun iin olmuyor.
Sorunun cevabn bulmu oluyoruz. Japonlarla nasl rekabet edeceiz? Mesela
Medine toplumu, Japonlarla nasl rekabet edecekti?
A.S.Akat

Akntya Kar

108

O zaman bir Japon modeli yoktu. Bugn ise bir Medine modeli yok. Eer bugn
bir Medine modeli uygulanabiliyor olsayd, Japonya modeli, ne kadar smr
temeli zerine oturuyor, ne kadar kapitalist deerlere sahip, bunu belirlemek
gerek. Ve ne kadar sosyal adaleti, eitlik bir model. slamiyet'in de kendine zg
bir ekonomik modeli var ve daha fazla adalet ilkesine dayal. O zaman bir
Japonya modeli olsayd, Medine toplumu bir alternatif gelitirirdi sanyorum.
Ama gelimediler ite. Onlar ancak Bat'y tehdit ettiler. Bu sistemi Japonlar
kendileri mi buldular' Sanayi devrimini Japonlar yapmad, demokrasiyi de Japonlar
bulmad. kisi de tepelerine binerek oldu. Yani an iinde olmak iin akl gerekli.
Zayf tarihsellii atmak gerekiyor. Trkiye atyor bunu. Bunu grp, toplumun o
kollektif aklnn iinde yer alan siyasi hareketler, nmzdeki dnem Trkiye'sine
damgasn vuracak siyasi hareketlerdir. O kollektif akln dnda kalan, btn
dnyann deneyiminin Trkiye'ye yanstlmasnn dnda kalan, gemie ya da
iimizdeki manevi deerlere sadece tutunarak bir toplumsal dzen kurmaya
alan, manevi boyutunu kamuya maletmeye alan hareketler marjda
kalacaklardr. Sevelim, sevmeyelim, zaten tarihin yargs budur. Canm, ok
teekkr ediyorum.
Bu yararl konuma iin, Kitap Dergisi adna asl ben teekkr ederim.

A.S.Akat

Akntya Kar

109

TRKYEDE DEVLET VE SVL TOPLUM

(zlenim Dergisi, Temmuz 1993
Trkiye'de "devlet" kavramnn anlamndan sz edebilir misiniz? Devlet kimdir,
nedir, ne anlam tamaktadr? Ne kadar totaliter, ne kadar sivil rgtlenmelere
ak, halkyla ne kadar bark? Daha da nemlisi devlet, kendisini nce kendisine
ve sonra topluma nasl tanmlyor? Ksaca Trkiye Cumhuriyetinin "devlet
felsefesi" nedir?
Sorunun genel tonuna katlmadm belirtmek istiyorum. Devleti toplumun
dnda bir g, neredeyse bir insan gibi dnmek serinkanl bir analiz iin
zararldr. Devletin ve siyasetin bir yada birka kiinin iradesine baml hale
getirilmesi, toplumsal ve siyasi belirlenme srecinin komplolara indirgenmesi
demektir. Bence, komplo teorileri evremizde olup biteni anlamay kolaylatrmaz,
tam tersine zorlatrr. Bilimsel dnce, neden baz komplolarn bazen baarl,
bazlarnn ise baarsz olduu aklayan nesnel nedenlerin saptanmasna
ynelir.
Trkiye Cumhuriyeti, er'i dzenli ve ok uluslu bir militarist tarm
imparatorluunun an gelimelerine ayak uyduramayp dalmas srecinde
kuruldu. Yani, imparatorluk dneminde balayan, eriattan akl dzenine, ok
ulusluluktan ulusulua, seyfiye hakimiyetinden sivil topluma, tarmsal retimden
sanayi ekonomisine gei srecinde bir aama olarak ele alnmaldr. Son aama
deildir; tipik bir gei dnemi rndr, bir ara kademedir.
Osmanl-Trk toplumunun 1800'lerin banda Tanzimat ile balayan
serveni bilinmeden ve d dnyadaki gelimelerle stste gelecek ekilde objektif
bir analize tabi tutulmadan, Trkiye'nin 1923'te, 1946'da yada 1993'te nnde
hangi almaklarn olduu bence kavranamaz. Cumhuriyetin kuruluu ve evrimi,
19.uncu yzyl boyunca Osmanl Devletini ve toplumunu sarsan derin dnm ve
atmalarn etkisindedir. Grnrdeki ve resmi ideolojideki btn ayrma
abalarna ramen, devlet felsefesi asndan son dnem Osmanl devleti ile
Cumhuriyet arasnda zde sreklilik vardr.
unu sylemeye alyorum: Trkiye, yakn tarihinde bir ka geii i ie
yayor. Ekonomik dzeyde tarmdan sanayiye, hatta sanayi-sonras retimine
gei var. Siyasi dzeyde, ok uluslu bir imparatorluktan elde kalanla milli devlet
yaratmaya allyor. dari olarak, mutlakiyeti ve militer bir devlet yaps yerine
sivil topluma temellenmi bir demokrasi aray var. Kltrel ve toplumsal dzeyde
ise, eriat dzeninden, hatta bir anlama teokratik devletten laiklie gei var.
Bu drt byk dinamie toplumun farkl kesimlerinin farkl tempolarla
katlmas ve farkl tepkiler gstermesi ok da artc deildir. Gerek 1920'lerde
devlet yeniden kurulurken, gerek daha sonralar i yada d etkenlerle bu
A.S.Akat

Akntya Kar

110

dinamiklerin hzland anlarda, hem toplumun iindeki hem de toplumla devlet

arasndaki ilikilerin gerginletiini izliyoruz.
Saysal olarak aznlkta kalan, ama askeri ve sivil brokraside, kamuoyu
oluturan odaklarda ve siyasi snf iinde etkinlii yksek bir toplum kesiti, ttihat
Terakki'ye ve hatta daha ncesine giden deneyim ve uygulamalarn etkisi ile, milli
devletin kuruluunu ve laiklii kendisine temel hedef almtr. Bu kesimlerin
gznde, ekonomik gelime ve demokratikleme, ikincil hedeflerdir. ncelik,
mparatorluu bitirdii dnlen ok ulusluluk ve ok kltrlln yerine Trk
milliyetiliinin konmasnda ve toplumsal ilerlemeyi engelledii dnlen er'i
dzenin yklmasndadr. Demek ki, bu kesim iin, demokratikleme ve ekonomik
gelime, ancak niter milli devletin kuruluu ile ve laikliin glendirilmesi ile
elimedikleri takdirde devreye sokulabilirler.
Devletin ileyi biimine uzun sredir damgasn vuran, kendilerini yerine
gre "ilerici", "laik", "Atatrk" eklinde niteleyen bu kesimin anlaydr. Devletin
felsefesi, bu anlaylar erevesinde olumutur. Temel varsaym, toplumun bu iki
hedefi arzulamaddr. Yani, devlet tarafndan ynlendirilip denetlenmedii
takdirde, toplumun kendi dinamikleri Trkiye'yi ya blnmeye, ya komnizme, ya
teokratik bir devlete, yada bunlarn bir bileimine gtrecektir. Dolays ile devlete
Atatrk kesimin hakim olmas zorunluluu vardr. Bu kesimden pek ok kiinin
ilke olarak demokrasiye kar olmadklar halde demokrasinin ierdii fikir ve
rgtlenme zgrlklerine fiilen kar kmalarnn ardnda bu mant buluruz.
Rejim, siyasi sekinlerinin "toplum korkusu" stne ina edilmitir.
Toplumda saysal olarak ounluu tekil edenlerin durumu daha
karmaktr. Onlarn ne dndnn nemli bir gstergesi olarak seimlerde
kullandklar oylar alnabilir. Serbest Frkadan bu yana, istikrarl bir ekilde "niter
devlet-laiklik" ikilisinin oluturduu kemalist projeden uzak duran partilere oy
veriyorlar. Ancak, kemalist projenin 1923-50 arasndaki tek parti diktatrlne
yada 1960 ve sonrasnda tek parti diktatrln restorasyon amal darbelerine
kar da direnmiyorlar. Yani, toplumun ounluu kemalist projeye kar aktif bir
tavr gelitirmiyor, projeyi sessizce kabulleniyor. Byk ktlelerin bu zmni destei
olmadan, Cumhuriyetin devlet felsefesinin uygulanabirlii olamazd diye
dnyorum.
rnein, "devletilik" kavram bu gergin ilikilerin tmn tamaktadr.
Kemalizm, ekonomik gelimeyi yavalatmak pahasna, sermaye birikimini devletin
denetiminde tutmaya almtr. zel sermaye birikimine, sivil toplumu
glendirecei ve snflarn olumasna neden olaca korkusu ile kar klmtr.
Kamu mlkiyeti ve kamu iletmecilii, ekonomik yada toplumsal olarak etkin yada
rasyonel olmasndan dolay deil, sivil toplumun devlete kar glenmesini
engelleyecei iin tercih edilmitir. 1950'den bu yana, devletilikten her
uzaklamann ekonomiye nasl dinamizm getirdiinin aka grlmesine ramen
devletiliin sekinler arasnda bylesine yaygn taraftar bulabilmesinin srr
burada, kemalist devlet anlay ile tutarllnda yatmaktadr.
Son yllarda, bu felsefenin kendisini yeniden retmekte zorlandn
gryoruz. 12 Eyll, kemalist projeyi savunanlar arasnda daha 12 Mart'ta
balayan blnmeyi iyice derinletirdi. lerici kesimin sivil kanadnn ok byk
blm darbeyi ve kurduu rejimi scak karlamad. znde 1930'larn rejimini
A.S.Akat

Akntya Kar

111

yeniden kurmay hedefleyen bir askeri darbe, 1930'lar hayran kesimler tarafndan
Atatrklkten sapma olarak ilan edildi. Sk sk tekrarlyorum: tek reel
Atatrklk 12 Eyll Anayasasnda ve rejiminde varolandr.
Daha sonraki gelimeler, dnyada olup bitenlerden de etkilenerek, devlet
felsefesinin yasaklad sivil toplum glerinin siyasi arenaya kmasna yol at.
Bugn, krtler, islamclar, solun sivil toplumcu kesimi ve liberaller, farkl ama ve
nedenlerle de olsa, devletin resmi ideolojisi dnda kalyorlar. nmzdeki
dnemde, Trkiye youn bir ekilde bireyi ve sivil toplumu ne kartan ve devleti
onlara tabi klan siyasi felsefeleri tartacaktr.
Trkiye'de devlet kurumunun, oktandr sahip olduu "Kemalist" zelliiyle ve
"korumac" olmaktan ok "mdahaleci" karakteriyle, aslnda topluma kar
rgtlenmi olduu sylenebilir mi? Burada genetik kltr kodu "mslman" olan
halka kar devletin Kemalist zellii birbirine ne kadar yakn, birbiriyle ne kadar
bark?
Bence devletle zdeletirdiimiz brokratik sekinlerin halkla arasndaki
gergin ve istikrarsz ilikiyi az nce szn ettiim "toplum korkusu" kavram ok
iyi zetliyor. Reformlarn kltrel bir boyutu olmas kanlmazd. Ancak,
Trkiye'nin kendi zgl tarihi, reformcularla halk arasndaki kltrel ztlamay ne
karmtr.
Bunun ille byle olmas gerekmiyordu. lk akla gelen Japonya rneidir. Hzl
sanayileme ve ekonomik byme, Japonya'da geleneksel kltr kalplarnn
tedrici dnm ile beraber gerekleti. Kltrel sreklilik iinde reformlarn
yaplabileceine bir baka rnek Abdlhamit dnemi olabilir.
Deiim srecine bu adan baknca, Eric van Zrcher'in Aktel Dergisindeki
mlakatnda sylediklerine katlyorum. Bir etki-tepki sreci sonucu, bugnk
islami hareketler byk lde kemalizmin rndr. Kemalizm, deiim ve
reform programnn ekonomik ve siyasi boyutlarndaki ciddi yetersizlik ve
zafiyetleri, kltrel dzeyde bir atma ve ztlama yaratarak dengelemeye
almtr. Kltrel olarak halktan kopuk bir sekinler zmresinin, otoriter (hatta
belli anlamda totaliter) bir yap iinde siyasi iktidar tekelini elinde tutmas, halk
ktlelerinin sizin deyiminizle "genetik kltr kodunun" mslmanlkta skp
kalmas ile sonuland.
nmzdeki dnemde, Trkiye'nin bundan sonraki evrimi asndan en
nemli yol ayrmlarndan biri buradadr. Trkiye insannn genetik kltr kodu
"demokrasi" mi olacak? Yoksa, kemalizmin miras olan "laik" ve "mslman"
kodlar arasndaki ztlama m sertleerek sregelecek?
Trkiye, sivil toplumu demokratik reformlarla glendirebildii lde, gerek
kemalist laiklik anlaynn, gerek onun kart olarak varolan islamclk anlaynn
zayflayacaklarn, yerlerini mterek bir deer olarak demokrasiye brakacaklarn
dnyorum. Fukuyama'nn Tarihi Sonu kitabnda ok sevdiim bir ifade var:
demokrasinin varolmas iin nce demokratlar gerekir diyor. Kesinlikle doru. Bir
yandan toplumsal sekinlerin, dier yandan sradan vatandan mterek genetik
kltr kodu ancak "demokrasi" olabilir. Ve ancak byle olduu takdirde baskc ve
buyurgan devletin yerine vatandan hizmetindeki demokratik devlet geebilir.
A.S.Akat

Akntya Kar

112

Trkiye'de sivil bir iktidar var m? Varsa ne kadar var, yoksa neden yok?
Trkiye'de devletin bizzat kendisi sivillemeyi ne lde engelliyor?
Sivil toplum kurumlar stnde ykselen demokratik siyasi yaplarn
gelimesine izin verilmeyince, otoriter bir rejim oluur. Btn otoriter rejimlerde,
askeri brokrasinin zel bir arl, bir gc vardr. Bu Trkiye'de de byledir,
baka lkelerde de byledir. Ancak, yukarda sylediklerimi tamamlamak iin bir
noktay amak istiyorum. Ne tek parti rejiminin, ne de darbelerin faturas tek
bana askerlere kartlamaz. Baka yerleri bilmem, ama Trkiye'de askerler
daima sivillerden byk destek ve tevik grmlerdir.
27 Mays' yaayan nesildenim. Bir an nce darbenin gelmesi iin nasl
sokaklara dkldmz unutmadm. Darbe gelince, kentsel sekinlerin nasl
bayram yaptklarn, gazetelerin nasl darbeye vgler yadrdklarn, kurucu
meclise seilebilmek iin nasl mmtaz ahsiyetlerin kuyrua girdiklerini biliyoruz.
Ne Menderes ve arkadalarna idam kararn veren mahkeme bakan Saim
Baol, ne de bu idamlar tevik eden Profesr Velidedeolu asker deildi.
Hele 1960'l yllarda, cuntalarn mutasavver darbeden sonra kuraca
hkmette kimlerin bakan olaca en ilerici ve en demokrat sivilleri en ok
uratran konu idi. 1961'den 1971'e, Trkiye'nin en iyi eitim grm, en sekin
insanlar, askeri rejimi savundular ve darbeyi tevik ettiler, 12 Mart hkmetlerinde
grev aldlar.
12 Eyll darbesinden sonra da durum ok farkl deildi. Beni en ok
etkileyen olaylardan biri, grevleri Anayasa'nn ve hukuk devletinin korunmas
olan Anayasa Mahkemesi yelerinin, Anayasa'y toptan kaldran cuntay byk bir
merasimle ziyaret edip kutlamalar olmutu. Bunun da m kabahati askerlerin?
lk sorunuza verdiim cevap, bunlar ieriyor. Trkiye toplumunda, hem
siyasi etkinlii yksek hem de saysal olarak kmsenemeyecek sekinler
kesimi, demokrasiyi niter devlete ve laiklie kar bir tehdit olarak alglamtr. Bu
nedenle, her ikisini koruyacan dnlen silahl kuvvetler iktidarna iyi gzle
baklmtr. Asgarisinden yadrganmamtr. Kemalistler, rejimin askerin vesayeti
altnda olmasnda, kendi laiklik ve milliyetilik anlaylarnn garantisini
grmlerdir. Dolays ile, askerin etkinliini azaltacak ve sivil toplumu ve
demokrasiyi glendirecek deiimlere de ayn gerekelerle kar kmlardr.
Daha nce de belirttiim gibi, zm, temel hak ve zgrlkleri garanti altna
alan demokratik bir hukuk devletine bir an nce ulamaktan geiyor. Bu sralarda,
"zgr Birey, rgtl Toplum, Demokratik Devlet" eklinde benim zlemlerimi
zetleyen bir slogan her frsatta tekrarlyorum.

STATKO LE DEM ARASINDA

(Yeni Demokrasi Hareketi, YDH Yay. 1994)
Sayn Bakan, deerli MSAD yeleri,
MSAD yneticilerine bu nazik davetlerinden dolay teekkr ederek
konumama balamak istiyorum. Bu tr konumalar, birbirimizi tanmak iin
nemli bir frsat oluyor. "Hayvan koklaa koklaa, insan sylee sylee" diye bir
ataszmz vardr. Gerekten, byle yz yze konuup birbirlerine dert
anlatmaya almak, sorular sorup onlara cevap bulmak, insanlar arasndaki
diyalogun gelimesinde ok yararl.
Sanrm ki ben buraya gelip konuma yapan ender TSAD yelerindenim.
niversiteden ayrldktan sonra profesyonel ynetici olarak ialeminde almaya
baladm ve o arada TSAD'a ye oldum. Dorusu ya, TSAD'lar, TGAD'lar,
GYAD'lar, MSAD'lar ok destekliyor ve savunuyorum. Bunlarn ok nemli
sivil toplum kurumlar olduuna ve lkemizin sivil topluma ok ihtiya duyduuna
inanyorum. Sivil toplumun ise ancak ve ancak toplumun rgtlenmesiyle gl
olabileceini biliyoruz. zgr birey ancak rgtl bir toplumda ortaya kabiliyor...
Demokratik bir devlet ancak rgtl bir toplumda ortaya kabiliyor...
Eer toplum kendi iinde ve kendiliinden rgtlenmezse, genellikle ortada
ne bireysel zgrlkle ne de demokrasi kalyor. Gnll sivil toplum
rgtlenmeleri o nedenle ok nemli. Ancak. ne yazk ki Trkiye bu tr gnll
rgtlenmelere ok scak bakan bir kamu otoritesine sahip deil. rgtlenme
zerinde hala youn yasaklar, kstlamalar var. Herhalde nmzdeki dnemde
temel konulardan biri, toplumun tm kesitlerinin, kendilerinin tayin edecei kurallar
iinde ve kendilerinin tayin edecei biimde biraraya gelebilmesine olanak
verecek bir siyasi ve toplumsal erevenin oluturulmasdr.
Yeni Demokrasi Hareketi'nin oluum sreci ile ilgili analizi Trkiye'de olup
bitenlerle snrlamamak, dnya dzeyindeki gelimeleri de kapsamak gerekir.
Hepimizin bildii gibi, yakn tarihte dnya ok byk deiiklikler yaad. Sovyetler
Birlii'nin aniden zlp dalmas neredeyse bir siyasi ve toplumsal deprem
nitelii kazand. Bylece souk sava bitti ve yarm yzyl dnyaya hkmeden
garip ve aklanmas zor bir kutuplama sona erdi. Bu olay, dnyann pek ok
lkesinde deiim taleplerinin artmasna yol at.
imdi baktmzda ok daha iyi gryoruz. Souk sava dneminde iki
sper gcn nkleer tehdit altnda kutuplamas dnyann pek ok lkesinde
olduu gibi Trkiye'de de deiimin nnde ok ciddi bir engelmi. Bu
kutuplamann ortadan kalkmasyla beraber aniden deiim taleplerinin arttn,
deiim hznn bir anlama yeni bir ivme kazandn izliyoruz.

A.S.Akat

Akntya Kar

113

Mstakil Sanayiciler ve adamlar Derneinde (MSAD) 10 Aralk 1993de yaplan konuma

A.S.Akat

Akntya Kar

114

Fakat Sovyetler Birlii'nde olup bitenler bir yerde buz dann sadece
grnen ksm. Aslnda dnya sizlerin ok iyi bildii bir alanda, ekonomide, ok
daha uzun sredir ve ok daha derinden giden sizlerin ama ok nemli deiimler
yaad. Bunlar globalleme szcyle zetliyoruz. Birbirinden neredeyse su
geirmez duvarlarla ayrlm gibi duran lkeler arasnda getiimiz 50 ylda
zellikle iktisadi ilikilerde mthi bir art olduunu beraberce yaadk.
Uluslararas ticaret, mal ve hizmetlerde insanolunun tahayyl etmekte
zorlanaca dzeylere ykseldi. Sava ncesinde, yada 1945 sonras ilk
onyllarda, 50'lerde, hatta 60'larda, d ticarette hakim eilim lkelerin kendi
retmedikleri mallar ithal etmeleridir. Yani son 20-30 yla kadar d ticaretin genel
yaps buydu. Halbuki, imdi ok farkl bir durumla kar karyayz. Artk d
ticaretin esas byk blm, ayn mallar reten lkeler arasnda oluyor. Amerika,
Almanya gibi lkeler, pek ok sektrde hem en byk retici, hem de en byk
ithalat oldular. ABD dnyann en byk otomobil reticisi, ayn anda en byk
otomobil ithalats. Benzer gzlemleri ngiltere, Fransa, vs. tm lkeler iin
yapabiliriz.
Globallemenin bir anlam, d ticarette mutlak stnlklerin yerini
mukayeseli stnlklerin almas, genelde korumacln terkedilmesi. Ancak, belki
daha da nemlisi, sermaye akmlarnn ulat boyuttur. lkeler arasndaki
dorudan yatrmlar inanlmaz dzeylerde seyrediyor. lkeler, yabanc sermayeyi
ekmek iin birbirleri ile yaryorlar. Uluslararas finans sistemi ise, her gn
trilyonlarca dolarn dnd tam anlamyla global bir piyasa oldu. Dorudan
yatrm yada kredi cinsinden sermaye, insanlk tarihinde hi bilmediimiz bir
akkanla kavutu.
Btn bunlar unun iin sylyorum: son dnemde sadece Sovyetler
Birlii'nin zlmesi olay yok. Sovyetler Birlii'nin zlmesi ve Dou Blokunun
ortadan kalkmas phesiz ok spektakler ekilde yaand. Byk bir siyasi
olayd ve medya tarafndan izlenmesi kolayd. Birgn bir takm adamlar gidip gm
gm vurarak Berlin Duvarn yktlar. Baka birgn Rusya'da Yeltsin bir tankn
zerinde darbeye kar durdu. Medya asndan izlenmesi ve yanstlmas kolay,
arpc olaylard.
Halbuki, brlerinin ayn medyatik deeri yok. thalatn her yl % 10 yada %
15 artmas, hizmetler kesiminde liberalizasyon, yabanc sermaye yatrmlar, yle
spektakler televizyon programlarna yada gazete balklarna izin vermiyor. Ama,
sonular hi olmazsa o kadar, hatta ok daha nemli bir takm deiimler bylece
yava yava birikiyordu. imdi o birikimin sonunda geldiimiz yeri hayretle
izliyoruz.
Sovyetler Birlii yeni zlrken, daha dorusu zlecei iyice ortaya
ktnda "birbuuk dnyaya gidiyoruz" diye bir hipotez ortaya atmtm.
Biliyorsunuz, ondan nce dnya teorisi vard. Birinci dnya gelimi ve
kapitalist Bat idi; ikinci dnya sosyalist bloktu; nc dnya da yeni
bamszlna kavumu lkeler vard. Benim birbuuk dnya teorisine o
sralarda epey eletiri geldi. Ancak, zaman ne kadar hakl olduumu ortaya koydu.
nmzdeki dnem hakllm pekitirecek.

A.S.Akat

Akntya Kar

115

Birinci dnya, yada buna tam dnya diyebiliriz, ekonomilerinde yksek

verimlilii ve buna tekabl eden yksek katma deeri salayan lkelerden
oluacak. Bu lkelerde alan insanlar ok yksek verimlilikle alyorlar ve bu
sayede yksek katma deer elde ediyorlar. Yksek katma deer elde ettikleri iin
de gelir ve refah dzeyleri fevkalade yksek oluyor. Daha yakndan baknca,
yksek verimlilik ve katma deerin tek bana gelmediini, baka zelliklerle
beraber geldiini gryoruz. En nemlisi, iin siyasi boyutu. Birinci dnya lkeleri,
u yada bu ekilde demokrasi ve insan haklar temelinde ina edilmi siyasi
rejimlerle ynetiliyor. Bunlara bir btn olarak baknca, kendi aralarnda mal,
hizmet, sermaye, insan ve fikir akmlarna kstlama koymadklarn gryoruz.
Bence, sz konusu dnyann en ilgin ve farkl zellii de bu, yani mallarn,
hizmetlerin, sermayenin, insanlarn ve fikirlerin hareketlilii, seyyaliyeti, bir
lkeden brne kolayca gidebilmesi olacak.
br, yani yarm dnya ise bunlar gerekletiremeyen lkelerden oluacak.
Bunlar, her ne sebeple olursa olsun, ekonomilerinde yksek verimlilii
gerekletiremeyen, vatandalarna temel hak ve zgrlkleri veremeyen,
demokrasiyi yaama geiremeyen, dolays ile dier lkelerle ilikilerinde
kstlamaya gitme zorunda kalan lkelerdir. D rekabetten olduu kadar yabanc
fikirlerden korkacaklar. Vatandalarnn seyahat ve bilgilenme haklarn
vermeyeceklerdir. Dnyadaki dolamn dnda kalacaklardr. Byle bir yarm
dnya dnmek gerekiyor.
Biz, tarihi nedenlerle birinci dnyaya Bat diyoruz. Aslnda bu yanl.
phesiz Bat bu iin ban ekmi. Bu sreler ilk nce Batda ortaya km.
Ama, artk corafi yada tarihi anlamda Bat kavramn am. Bunun da en iyi
rnei, Japonya'dr. Japonlar beyaz rktan deil; hristiyan hi deil, hint-avrupa dili
konumuyorlar; orafi olarak da dounun en ucundalar; ama bugn Bat
dediimiz lkeler topluluunun en nde gelen yelerinden biri Japonya. Bat ile dil,
din, rk, kltr, tarih, etnik yap, vs. hi bir mterek unsur olmamasna ramen
Japonya'y batl klan nedir? Trkiye asndan bu soru, ve soruya verilecek
cevap ok nemli.
unu vurgulamaya alyorum. Tamsayl dnyay futboldaki birinci lige
benzetirsek, Japonya, beyaz rktan olduunu, hristiyan olduunu, Hint Avrupa dil
ailesinden olduunu iddia etmeden birinci lige kp, birinci ligde baar ile
oynayan bir lke. Demek ki birinci lige kmak iin hristiyan ve beyaz rktan olmak,
Hint-Avrupa dil ailesinden gelmek gerekmiyor. Yksek verimlilii ve demokrasiyi
retebilmek gerekiyor.
Bu arada olay daha karmaklatran ve dnyadaki deiimi hzlandran
baka gelimeler var. Onlara da ksaca deinmek lazm. Biri Avrupa Birlii; dieri
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA). Bunlar, lkelerin geleneksel
anlamda egemenlik haklarn terk etmelerine iaret eden yeni kamu otoritesi
biimleridir. Devlet demekte zorlanyorum; kamu otoritesi biimi gibi genel bir ifade
kullanyorum. Ama, aslnda devlet demek gerekiyor. Yusuf Bozkurt zal'n
kulland "sper devlet" kavram yakyor. rnein Avrupa Birlii (eski ad ile
Avrupa Topluluu) bizim bildiimiz anlamda devlet deil. Supranational, yani
milletlerin stndeki bir birlik.

A.S.Akat

Akntya Kar

116

AB'nin en ilgin taraf, toplumlarn bir zorlamayla deil de kendi iradeleriyle

milli egemenliklerinden vazgeiyor olmas. Yani bir an iin 10 milyon nfuslu
Belika'y dnelim. Bir yannda 60 milyonluk Fransa, br yannda ise imdi 80
milyon olan Almanya var. Kar sahilde gene 60 milyonluk ngiltere. Belika,
bunlarn arasna skm ve bunlara kyasla kk bir devlet. Ona ramen, ben
bu lkelerle beraber olmam demiyor. Onlar byk lke, ben kk lkeyim, ama
ziyan yok, biz beraberce ve eit olarak yeni bir sper devlet kuralm diyor.
Bylece Avrupa Birlii projesinin iinde yer alyor.
Ayn eyleri Danimarka iin de syleyebiliriz. Danimarka lke olarak daha da
kk; nfusu sadece 5 milyon. Yani stanbul'un Rumeli yakas kadar. Ama,
bakyoruz ki, Avrupa Birliine ye olurken Danimarka da 80 milyonluk
Almanya'dan korkmuyor. Eyvah, Almanya bizi ezer, yokeder demiyorlar ve eit
ilikiye girdikleri kansndalar. Bu nedenle de milli egemenliklerinden vazgeip
egemenlii bir st organa, milletler st bir kamu otoritesine devretmeyi kabul
ediyorlar. Benzer bir durum, ABD ile Kanada arasnda yaanyor. Kanada 25
milyon nfuslu, o blgenin standartlarna gre nisbeten kk bir lke. imdi
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Blgesi (NAFTA) iinde yeryznn rakipsiz sper
gc ABD ile karlkl gmrk birliine gidiyor. Bunu kendi zgr iradesi ile
yapyor. ki lke arasndaki byklk ve g farkna ramen, NAFTA iinde eit
olacaklarn dnd iin yapyor.
Btn bu anlattklarmz, Trkiye'nin ne kadar byk bir yol ayrmnda
olduuna iaret etmek iindi. Bizler, Yeni Demokrasi Hareketi olarak, Trkiye'nin
yakn tarihinin en nemli yol ayrmnda olduunu dnyoruz. Trkiye, siyasi
olarak bir yol ayrmndadr. Ekonomik anlamda bir yol ayrmndadr. Kltrel
anlamda, kendi kimliini tanmlamas anlamnda bir yol ayrmndadr. nk,
Trkiye uzun sredir statkoyu deitirmekten korkarak yayor. Deiim olmuyor
deil, oluyor. Ama, statko iinde deiim, neredeyse deimeden deiim arayy
galip geliyor. Ancak, artk statko ile gidebilecei maksimum noktaya gelmitir.
Snrlar zorlanmaktadr.
Hepimizin bildii sorunlar tekrar etmeye gerek yok. Trkiye'nin nnde son
derece ciddi sorunlar vardr. u sralarda hem siyasi hem toplumsal ve ekonomik
gndemin birinci srasna oturan Krt sorunu vardr. Krt sorunu tarafndan yakn
gemite glgelenmi olsa bile, 70 yldr sregelen laiklik ve islam gerginlii,
demokrasi ile laiklik arasndaki bocalamalar vardr. Her an bir bunalma dnme
potansiyelini tayan ekonomik istikrarszlk, yani % 70'lerde seyreden ve
ekonomide ok ciddi bir hastala tekabl eden enflasyon sorunu vardr. Parti
enflasyonun da iaret ettii, siyasi mekanizmalarn tkanml, siyasetin
ilememesi vardr. Kltrel dzeyde, Trkiye'nin dnyadaki yeriyle ilgili bir
hesaplamaya ihtiyac olduu, hem kimliini hem de d politikasn souk sava
sonras dnemin ihtiyalarna gre yeniden tanmlama ihtiyac olduu ak ve
seik ortadr.
stersek, btn bu sorunlar, bu tercih yapma zorunluluklarn, statko ile
deiim arasndaki bir gerginliin tezahrler olarak dnebiliriz. Hatta, daha
radikal bir sylemde, statko ile deiim arasndaki bir kutuplamadan sz
edebilirsiniz. Bu noktada sanyorum rahmetli Cumhurbakan Turgut zal'a
referans yapmak gerekiyor. zal, deiimin ancak yeni sentezlerle olabileceini
A.S.Akat

Akntya Kar

117

ilk anlayan ve ilk syleyendir. Dorusu, o sralarda ben de zal'la hemfikir

olmayanlar arasnda yer aldm. Bundan dolay mahcup deilim ama, gerei de
kayda geirmek gerekiyor. Zamannda, bu nemli yaklamn kymetini bilmedik.
Hepimiz olmasa da, oumuz bilmedik.
Statko ile deiim arasndaki gerginlik, eski kutuplamalarn bitiine iaret
etmektedir. Sac-solcu, ilerici-gerici, laik-islamc, halk-demokrat, listeyi uzatmak
mmkn... Bu kutuplamalarn Trkiye'nin deiimine bir katk yapmad, tam
tersine deiimi engelledii bence ok ak. Karmzdaki soru udur: bu eskimi
kutuplamalar ve blnmeleri nasl aarz ve yeni sentezlere ularz? Deiimle
statko arasndaki gerginlikten nasl aa ayak uyduracak bir hareketi retiriz?
Deiimi nasl hzlandrrz?
Yeni Demokrasi Hareketi byle bir perspektif iinde olutu. Aramzda
gerekten ok farkl kkenlerden gelen arkadalar var. Sadan ve soldan,
yukardan ve aadan gelenler var. Neticede farkl kkenden gelen insanlar,
gemite ne olduklar ile deil, gelecek dleri ile bir aradalar. Dorusunun,
insanlarn nasl bir Trkiye talep ettikleri etrafnda birlemeleri olduu, ve bunun
mmkn olabilecei varsaymndan yola ktk. Yani gemii portmantoda brakp
stmze gelecei ceket olarak giyme arzusuyla yola ktk.
Az nce syledim, Trkiye bir yol ayrmnda dedim. Sentetik olarak, makro
dzeyde bakarsak, soruyu epey basit bir biimde ifade edebiliriz: Trkiye,
yukarda da belirttiimiz temel sorunlarn, demokrasisini derinletirerek mi
zecektir yoksa bir kez daha demokratik gelimesini durdurarak, demokrasisini
askya alarak m zmeye alacaktr? Bence, hepimizin bireyler olarak da cevap
vermek zorunda olduu esas soru budur. Sorunlarmz demokrasiyi
derinletirerek mi aarz yoksa demokrasiden fedakarlk yaparak, bu kadar
senedir idare ediyoruz, biraz daha idare edelim diyerek mi aarz? Bunu Trkiye
Cumhuriyetinin vatandalar olarak hepimiz cevaplandrmak zorundayz. Kimse bu
soruya bizim yerimize cevap veremez. Hepimiz, tek tek cevaplayacaz. 60 milyon
vatanda, 30 milyon semen, bu soruya tek tek cevap verince, gerisi kolay
gelecek diye dnyorum.
Yeni Demokrasi Hareketi, vatandalarmz Trkiye'nin nndeki sorunlarn
ancak ve ancak demokrasinin derinlemesi ile zleceine ikna etmek zere
yola kmtr. Bizler inanyoruz ki, Trkiye'nin nndeki btn sorunlar zlebilir.
zmn balang noktas demokratiklemedir, demokrasidir, demokrasinin
derinlemesidir. Gemite Trkiye demokrasiden byk fedakarlklar yapmtr.
Bugn toplumun artk demokrasiden fedakarlk istemediini seslendirme
zamandr. Sorunlarn zm bu hayati konuya baldr. imdi ksaca Yeni
Demokrasi Hareketi'nin temel baz sorunlara nasl baktn aklayarak
konumam bitirmek istiyorum.
En nemli olmasa bile en gncel sorun, az nce de deindik, krt
sorunudur. Basnda, bu konu ile ilgili olarak Yeni Demokrasi Hareketi'ne bence
son derece haksz sulamalar da kt. Bence, krt sorununda iki temelde farkl
siyasi tavr ayrdedebiliriz. Bir yanda sorunun siyasi zme ihtiya duyduunu
syleyenler var; dier yanda ise buna kar kan, olay bir asayi ve terr sorunu
olarak grenler var. Yeni Demokrasi Hareketi sorunun zmnn siyasi
olduunu dnyor. Yani, krt kimliinin tannmas ve temel hak ve zgrlklerin
A.S.Akat

Akntya Kar

118

kullanlmas anlamndaki krt sorunu ile PKK terrnn birbirinden ayrdedilmesini

savunuyoruz.
PKK, iddet uygulayan bir silahl mcadele rgtdr. Muhatab, devletin
gvenlik gleridir. Gerekli aralar kullanlarak hukukun stnl tekrar tesis
edilmeli, blgede iddet sona erdirilmelidir. Ama, krt sorunu PKK'dan ibaret
deildir. Trkiye'de dillerini konumak ve gelitirmek isteyen, anadillerinde
ocuklarna eitim yaptrmak isteyen krt kkenli vatandalarmz vardr. Bunlarn
taleplerini ciddiye almalyz. Yeni Demokrasi Hareketi, Trklerle Krtlerin bar
iinde ve beraberce yaamalarn temin edecek demokratik ortamn kurulmas
istiyor. Bunun nasl kurulabileceini aratralm ve yolunu bulalm diyor.
kinci ok nemli konu ise laiklikdir. Bu konunun burada zel bir hassasiyete
tekabl ettiini tahmin ediyorum. nk piyasada dolaan rivayete gre, MSAD,
Mslman Adamlar Derneinin ksaltlm imi. Laiklik hi olmazsa son 70
yldr nemli bir gerginlik ve kutuplama nedenidir. Trkiye'nin yeni bir senteze
ihtiyac vardr. Yeni Demokrasi Hareketi, din ve devlet ilerinin ayrmasn
savunuyor. rnein, Diyanet lerinin kapatlmasn, din adamlarnn devletten
maa almasnn durdurulmasn, mam Hatip Okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin
kapatlmasn, ama ayn anda Tevhid-i Tedrisat kanunun kaldrlmasn,
cemaatlere ilk, orta ve yksek eitim dzeyinde okul kurma yetkisi verilmesini,
tarikatlarn serbest braklmasn, kamu mekanlarnda da ibadet yerlerinin
kartlmasn talep ediyoruz.
Btn bunlar ayn projenin parasdr: dinle devletin ayrtrlmas ve
devletin resmi ideolojisinin olmamas. Yeni Demokrasi Hareketi, devletin resmi
ideolojisi olmasna kardr. Salt bu nedenle bile, devletin resmi dini olmasna da
kardr. Trkiye'de bugn devlet kendisine laik diyor ama gerek hi de yle
deil. nk, resmi ideolojisinin bir paras olarak, devlet dini de denetim altnda
tutmaya alyor. Biz bu anlayn terkedilmesini, vicdan zgrlnn mutlak
olarak uygulanmasn ve dini faaliyetlerin topluma braklmasn istiyoruz.
nc nemli reform alan, hepinizin bildii gibi ekonomidir. Sizlerin i
adamlar olarak yakndan bildiiniz bir konu. Ben, ekonomide gururla kelimenin
tam anlam ile liberal bir platformu savunuyorum. Gururla, nk SHP yesi iken
bile ak piyasa ekonomisini savundum. Cesaretle, hatta intiharvari bir cesaretle,
korumacla ve rant yaratan gereksiz devlet mdahalesine ve kamu mlkiyetine
kar ktm. Yeni Demokrasi Hareketi, ak piyasa ekonomisinde yanadr.
Yksek katma deerin ancak yksek verimlilikle, yksek verimliliin ise ancak
rekabetle saland, 21.inci yzyla girerken rekabetin ncelikle d rekabet
olduu sanyorum ki bugn ok ak ve seik olarak grlmektedir. Ekonomide
refah ve g, Trk firmalarnn hem ieride hem de darda btn dnyann
firmalar ile rekabet etmesinden geiyor. Bunu becerenler yksek katma deeri
yaratyor. Yksek verimle alyor.
Rekabet ve ak ekonomi, sorunun kaynak dalm ile ilgili ksm. kinci,
ama bugnn Trkiye'si asndan ok daha nemli olan ekonomik sorun ise
enflasyondur. Yeni Demokrasi Hareketi, enflasyonun nedenini, kamu
maliyesindeki bozuklukta gryor. zm ise, btenin denklemesinde yatyor.
Evet, Yeni Demokrasi Hareketi denk, yani ak vermeyen bteleri talep ediyor.
Devlet, ne kadar geliri varsa, o kadar harcama yapmaldr. Tpk sadece gelirlerini
A.S.Akat

Akntya Kar

119

harcayan sorumlu bireyler, aileler ve firmalar gibi. Biz, devletin gelirlerinin stnde
harcama yapmasna kar kyoruz. Ne gelir alrsa onun yzde elli daha fazlasn
harcayan bir devlet anlay, kamu maliyesi anlay, ve btn bunlara yeil k
yakan bir poplist siyasi sylemle Trkiye'nin makroekonomik istikrara kavumas
olanakszdr. Giderek, istikrarszlk bymenin de benzer lkelerin ok altna
dmesine yol aacaktr.
Doallkla, ak ekonomi ve denk bte nerilerini getiren bir siyasi
hareketin devletin piyasada alnp satlan mallar retmesine kar kacan
tahmin edersiniz. Yeni Demokrasi Hareketi ekonomide devlet mlkiyetine
kardr; kaytsz artsz zelletirmeden yanadr. Trkiye'de devletin ekonomideki
mlkiyeti ok yksektir. rnein, lke arazilerinin % 60'ndan fazlas devletindir.
Bu oran ngiltere'de % 10, Fransa'da % 8 civarndadr. Yeni Demokrasi Hareketi
olarak zelletirmeyi KT'lerle, Petkim'le, Turban'la snrl tutmay kabul etmiyoruz.
Devletin elindeki topraklar da halka iade edilmelidir. Ormanlarn neden devlet
mlkiyetinde olduunu anlamyoruz. Piyasada alnp satlan, zel teebbsn
yapabilecei tm ekonomik faaliyetlerden devletin elini ekmesi gerektiini
sylyoruz.
Buna paralel olarak, gerek krt sorunu gerek laiklik gerekse ekonomi
asndan ok nemli olduunu dndmz bir konu, idari yapnn ve siyasi
sistemin reformudur. Yeni neriler gelitirdik, gelitirmeye devam edeceiz. Biz,
Yeni Demokrasi Hareketi olarak Amerika'y yeniden kefetmek derdinde deiliz.
Bunlarn ou daha nce bakalar tarafndan nerildi. Baarl reformlarn ok
orijinal olmalar gerekmiyor. Bizim yaptmz, olsa olsa, farkl zemin ve
zamanlarda sylenenleri bir araya toplayp karlkl ilikilerini btnletirerek
sunmak.
Trkiye'de idari yapda son derece ciddi bir tkanma vardr. Sorun, idarenin
ar merkeziyeti olmasdr. Btn kararlar dorudan yada dolayl Ankara'ya
gitmektedir. dari yap yerel inisiyatifi, yerinde zm olanaksz hale getirmitir.
Belki basit bir tarm ekonomisinde merkeziyetiliin etkin olmayan ileyiinin
mahzurlar hissedilmedi. Ama, bugnn karmak ekonomik ve toplumsal
sreleri iin hantal ve ilemeyen bir idare olumutur. zm, ademi
merkeziyeti reformlardr. Birincisi, seimle gelen Blge dareleri kurulmaldr
diyoruz. Bunlar, halen merkezi devlete ait sosyal ve ekonomik ilevlerin nemli bir
blmn stleneceklerdir. Bylece brokrasinin minimuma indirilmesi gndeme
gelebilecektir. Doallkla, belediyelerin de yetki ve sorumluluklarnn nemli lde
arttrlmas zorunludur.
Konumamn bu noktasnda Yeni Demokrasi Hareketi olarak Bakanlk
sistemini desteklediimizi de belirtmek istiyorum. Kuvvetler ayrmna inanan
insanlar olarak, yasama, yrtme ve yarg arasnda denge kurmas, zellikle de
yasamaya bir kiilik kazandrmas asndan Bakanlk sistemi ok yararldr. Halk
tarafndan dorudan seilen ve bakanlarn parlamentodan seemeyen bir
Cumhurbakan, hem yrtmenin etkin ve gl olmasn salayacak, hem de
yasamann -yani Millet Meclisinin- kendi fonksiyonlarn ifa etmesini
kolaylatracaktr. Yukarda deinilen Blge dareleri ve yerinden ynetim ilkesi,
kuvvetler arasndaki dengeye dayanan demokratik rejimi glendirecektir.
A.S.Akat

Akntya Kar

120

Siyasi yap asndan son derece nemli bir baka konu, seim sistemi ve
partilerdir. Yeni Demokrasi Hareketi, dar blgeyi nermektedir. Semenle
temsilcisi arasnda kurulacak dorudan iliki, demokrasinin kurucu unsurlarndan
biridir. Ancak, pekok lkenin uygulamaya balad gibi, dar blge ile toplumsal
ve siyasi eitlilii birletirmek iin, seimlerin iki turlu yaplmas nem kazanyor.
Bylece, birinci turda, parti nseimlerin de dorudan semen tarafndan
yaplmas olana douyor. Partinin aday adaylar arasndaki nseimin
semenler tarafndan yaplmas, Trkiye siyaseti asndan devrim saylacak
nemdedir. Aday gsterme tekeli stne ina edilmi parti ii oligarilerin u anda
Trkiye'nin deimesi nndeki en byk engellerden biri olduunu sanyorum
hepimiz biliyoruz.
Bunun dnda, nmzdeki dnemde Trkiye'nin istikrar ve glenmesi
asndan hayati nem kazanan d politika konular var. zellikle Cumhurbakan
zal'n vefatndan sonra, d politikada arl statkocu kesimler elde ettiler.
Konumamn banda globalleme ve deien dnya koullarna deindim. Souk
sava bitmitir. Trkiye'nin, adna ister Yeni Dnya Dzeni diyelim, ister souk
sava sonras dnem diyelim, 21.inci yzyln yeni koullar ile tutarl bir d
politika ekseni oluturma zorunluluu vardr. Bir sredir izlenen politikann Trkiye
byklnde ve gelimiliinde bir lke iin ok gurur verici sonular almadn
izliyoruz. Halbuki, lkenin uzun dnemli karlar itibariyle, hi bir zaman olmad
kadar aktif d politikaya ihtiyac vardr. Yeni Demokrasi Hareketi, doru eksenler
oturan aktif bir d politikann nmzdeki dnemde en az ekonomik istikrar ve
byme kadar nemli olduunun bilinci iinde hazrlklarn yapmaktadr.
D politika bizi daha nce ksaca deindiimiz bir baka konuya getiriyor.
Trkiye, kendi kimliini yeniden tanmlama srecine giriyor. Uzun sredir, 70
yldan da uzun, belki 150 yldr, Bat dnyas ile toplumumuz arasnda garip bir
iliki sregeliyor. Batya hem byk hayranlk, hatta ak sz konusu; hem de
ondan ok korkuluyor, hatta nefret ediliyor. Akla nefretin beraberlii, ilikinin
dengesizliine delildir. Bu ilikiyi dengeli bir hale getirme zaman bence geldi,
hatta geiyor. Gemi mirasmz reddederek, sonra da aniden ark edip akl d
bir ekilde sahiplenerek bu dengeyi kuramayz. Uzun dnemli karlarn
hesaplarken duygunun yerine akl ikame eden toplumlarn ok daha baarl
olduklarn izliyoruz.
Trkiye birka medeniyetin kesitii ilgin bir corafyada yer alyor.
Blgesindeki tm halklarla iyi yada kt ama gemiten kalan mterek bir tarihi
var. Yeni Demokrasi Hareketi, Trkiye'nin demokratik rejim iinde bir refah ve
istikrar adas olarak kendi blgesine ok nemli katklar yapabileceine
inanmaktadr. Trkiye, ekonomide dnya ile btnlemi, teknolojide a
yakalam, d politikada dnya barna ve refahna katk yapacak arl
tutturmu, demokrasiyi btn hak ve kurumlar ile yaama geirmi, iiyle ve
dyla bark, kendine gvenen ve kendisine gvenilen, velhasl zgr ve medeni
milletler camiasnn saygn bir yesi vasfn kazanm bir mslman toplum
rneini dnyaya sunabilir. Yeni Demokrasi Hareketi'nin bu tarihi srece hayati
katks olacana candan inanyorum.
Beni davet ettiiniz iin tekrar teekkr eder, sayglarm sunarm.
A.S.Akat

Akntya Kar

121

TRKYENN BR LBERAL DEVRME HTYACI VAR

(Polemik Dergisi, Mart-Nisan 1994)
Liberalizmin gelecei hakkndaki grleriniz ve beklentileriniz nelerdir?
Sanyorum global bir perspektifden bakarak balamak lazm. Makro
dzeyde, liberalizmin iki yz yllk tarihinin en parlak dnemini yaadn kabul
etmemiz gerekiyor. Liberalizmin balangcn ister 1770lere, Amerikan
Anayasasna ve Adam Smithin Milletlerin Zenginliine, ister 1820lere,
Napolyonun malup edilmesine ve Corn Lawsun kaldrlmasna gtrelim,
neticede o zamandan bu zamana karsna pek ok rakip ktn ama bunlarn
hepsi ile baedebildiini gryoruz.
Liberal demokrasi yle bir gn kefedilip herkesin sevgilisi olmad.
Olamazd. Sadan ve soldan ar eletiriler ald. Milliyetilik ve korporatizm
liberal dnceye ve siyasete sadan gelen ok etkili bir alternatifdir. Bazen
jakoben, bazen popler, ama daima otoriter, merkeziyeti, militarist ve genileyici
rejimler, liberalizmin karsnda durmutur. Almanyada Nazizmin, talyada
Faizmin ve Japonyada askeri diktatrln kinci Dnya Sava ile malubiyeti,
hi olmazsa gelimi dnya iin, bu alternatifi devre d brakt. Ama, Trkiye gibi
pek ok lkede, milliyeti-otoriter alternatif liberalizme kar direnmesini
srdryor.
Soldan gelen eletiriyi, sosyalizm szc simgeliyor. Sosyalist proje,
Sovyet Devrimi ile kazand ivmeyi, 1945 sonrasnda Bamszlk Savalarnn
oluturduu tarihi erevede milliyetilikle ittifak yaparak nc dnyada
srdrd. Sovyetlerin zlmesi, merkezi planlamann iflas, fiilen bu alternatifi de
tarih sahnesinden ekti. nc dnyadaki kalntlar, kendilerine ne kadar sol
deseler de, esas yerlerinin milliyeti-otoriter alternatif olduunu artk pek
gizleyemiyorlar. Trkiyede bunlarn hala etkinlii var.
Geriye ne kalyor? Baka yazlarmda da belirttiim gibi, Sosyal
Demokrasiyi liberalizme alternatif olarak grmenin yanl olduunu
dnyorum. znde liberal demokrasi ile elimiyor. zel mlkiyetin,
piyasalarn, temel hak ve zgrlklerin, demokrasinin hakim olduu bir toplumda,
kamunun mdahale biimlerini tartyor.
Gerek Trkiyede laik evrelerin, gerek Batl ahinlerin bir tehlike ve tehdit
gibi sunduklar slam var. Dorusu, ne mslmanln, ne de herhangi bir baka
dinin, zel mlkiyetle, piyasa sistemi ile, temel hak ve zgrlklerle, demokrasi ile
yapsal elikiler tadna, tamak zorunda olduuna bir trl ikna olamyorum.
Demek ki, Fukuyamann tezlerinde bir gerek pay var. Yakn gelecekte,
yukarda da liberal demokrasiyi tanmlamak iin kullandm drt kavramn, -zel
mlkiyet, piyasa sistemi, temel hak ve zgrlkler, demokrasi- dnya
A.S.Akat

Akntya Kar

122

stndeki yaygnlnn artacan, hakimiyetinin pekieceini ngrmek iin kahin

olmak gerekmiyor. Global olarak, liberal demokrasiyi ok parlak bir gelecek
bekliyor.
Trkiyede liberalizmin toplumsal kkleri var m?
Trkiyede liberaller var m diye soruyorsunuz galiba. Trkiye gibi, liberalizm
dmanl neredeyse genetik mekanizmalarla atasndan tevars eden sekinlerle
dolu bir toplumda, bu soru meruiyet kazanyor. Trkiye sekini, oklu
belirlenmelerin rn. Bunlarn iinde Osmanl kapkulu gelenei var; Trk
milliyetii var; jakobenlik var; pozitivizm var; korporatizm var; siyasi ve ekonomik
devletilik var; poplizm var... Dikkat edilirse, hepsi liberalizmin tam ztt, tam
kart gelenekler. Hep sylyoruz: Alt Ok arasnda Demokrasi yoktur.
Bu durumda, sekinlerin ideolojik haritasna ve toplumsal muhayyelesine
damgasn vuran Atatrk (kemalist) dncede, liberalizm bir hasm olarak, bir
rejim dman olarak tanmlanyor. Resmi ideoloji, liberalizmi karikatrletirmi,
kulaktan dolma birka basmakalp slogana indirmi. Son dnemde, milliyetiotoriter kesimlerin libo szc ile liberalleri iyice kltmeye altklarn
izliyoruz.
Manzara bu. Peki gerek de bu mu? Bence gerek ok farkl. Trkiye
toplumunun Prens Sabahattine kadar geri giden bir zgrlk aray var.
Terakkiperver Frka, Serbest Frka, Demokrat Parti, btn bunlar otoritermerkeziyeti milliyetilie kar klar. Ve hepsi, toplum tarafndan byk bir
heyecanla benimseniyor. Biraz zel mlkiyetten, piyasadan, zgrlklerden yana
ve kendi deerlerini yadsmayan parti grnce, toplum hemen arkasna taklyor.
Toplumun liberal eilimlere kar gsterdii ilginin son rnei rahmetli zaln
ANAPdr.
Ama, gene de bu soruyu sormak ihtiyacn hissettiniz. nk, rtk bir
varsaymnz var. Bence, liberalizmi kemalist projenin bir devam, hatta yeni bir
ivme kazanmas olarak istiyorsunuz. Nilfer Glenin Liberal Yanlg dedii olay.
Bence bu yanl. Hem teorik olarak yanl; hem de fiilen tarihin seyri o ynde
gitmiyor. Trkiyede sol hareket bu tarihi hatay yapt. Yani, kemalizmle
zdeleti. Benim -ve bakalarnn- abalarna ramen... Otoriter-milliyeti resmi
ideolojiden kopamad; tam tersine onun en gl payandalarndan biri oldu.
Trkiyede liberalizmin ok farkl dinamiklerden g almas sz konusu.
Bugn zel mlkiyeti, piyasay, zgrlkleri ve demokrasiyi savunanlarn ok
byk blm, otoriter-milliyetiliin ya milliyetiliik anlayna, yada laiklik
uygulamasna yada siyasi ve ekonomik devletiliine kar olan kesimler. ok
farkl kkenden gelen insanlar, ksmen farkllklarn koruyarak da. liberal
demokrasiyi mterek alan olarak tanmlamaya balyorlar. rnein, militaristmilliyeti resmi ideolojiye kar zellikle mslman kimliklerini vurgulayarak kar
kan kesimlerin liberal demokrasiyi sahiplenmeye baladklarn izleyeceiz.
Bunlarn, toplumda ok gl balantlar var. Laik gelenekten gelen gen
metropol sekinlerle ayn liberal demokrat platformda diyalog kurulabilecek. Yani,
sorunuza cevabm evet olacak.
A.S.Akat

Akntya Kar

123

Yani Trkiye yeni bir liberal hareket ve bir lider mi aryor?

Trkiyede gl bir liberal demokrasinin nesnel koullar fazlasyla mevcut.
zel mlkiyet tarihi olarak yaygn. Devletin ve resmi ideolojinin btn
direnmelerine ramen piyasa mekanizmas hzla geliti. D dnya ile, ekonomik,
siyasi ve kltrel alanlarda ciddi bir btnleme var. Siyasi kurumlarda demokrasi
olgunlamaya balam. Yani, ya var; un var; eker var; birilerinin kp helvay
yapmas gerekiyor.
Liberal demokrasinin siyasi rgtlenmesini, Rahmetli zaln balatt
projenin devam olarak grmeliyiz. Biliyorsunuz, son alt aynda yeni bir sentezle
Trkiye siyasetine geri dnn hazrlklarn yapyordu. Eski kutuplamalar
aarak, siyasi haritay tutucu-yeniliki eksenine oturtma ynnde ok yol
alnmt. Bylece, resmi ideolojinin karsnda olan kesimlerin, liberal demokrasi
platformunda birlemeleri mmkn olacakt.
zaln vefat projede geici bir dankla yol at. Aydn Menderesin nce
BDPyi kurmas ve ardndan DPye gemesi, Yusuf zal ve Hsn Doann
YPyi, bizlerin Yeni Demokrasi Hareketini kurmamz, bu dankla iaret
ediyor. Ancak, danklk geicidir. zal gibi topluma kendisini kabul ettirmi bir
liberal ve reformcu liderin siyasi yaamdan ani ve beklenmeyen ekiliinin bir
aknlk yaratm olmas normaldr.
Kendilerine sa yada sol diyen tutucu siyasi partilerin Trkiyenin nndeki
siyasi ve ekonomik sorunlara zm getiremedikleri her geen gn daha
belirginlik kazanmaktadr. Liberal demokrasi, sratle kendi siyasi kadrolarn ve
liderlii kartacaktr.
Kurucularndan olduunuz Yeni Demokrasi Hareketi byle bir liberal platforma
m dayanmaktadr?
Evet. Harekete isim ararken, uzun sre Liberal Demokratlar stnde
durduk. Son anda, yukarda szn ettiim sentezi dnerek vazgetik. Yeni
Demokrasi Hareketinin yaynlad brorde ve Cem Boynerin ve dier
arkadalarmzn beyanat ve konumalarnda, Trkiyenin siyasi, idari ve
ekonomik yapsnda kkl dnmler savunuluyor. Eski kutuplamalara kar
klyor. Statko ve deiim temelinde yeni bir ayrmann nemi vurgulanyor.
Siyasetin effaflk ve erdem kazanmas, reformlarn baarya ulamasnn nart
olarak getiriliyor.
Ksaca, Trkiyenin ihtiyac olan reformlarn, merkez siyasi glerin liberal
demokrasi etrafnda yeniden toparlanmalar ile ve ancak o takdirde
gerekleeceini syleniyor. Sorunlar, demokrasinin derinlemesi ile zlebilir
deniyor.
Sentez fiilen hareketin iinde oluuyor. Aramzda ok farkl kkenlerden
gelen arkadalara var. Soldan, sosyal demokrasiden, hatta komnist hareketten
gelenler olduu gibi, sadan, AP izgisinden, MHP ve islami kesimden gelenler
var. adamlar var. Krtler var. Bizleri birletiren, gelecek hakkndaki dlerimizdir
diyoruz. Bu d ise, liberal demokrasinin ta kendisi... Ben kendimi sol liberal
olarak tanmlyorum ve bu sentezde yerimi buluyorum.
A.S.Akat

Akntya Kar

124

Liberalizmin ideoloji ve uygulama olarak Trkiyenin siyasetine ve ekonomisine

nasl bir katks olacan dnyorsunuz?
Trkiyenin kelimenin gerek anlam ile bir Liberal Devrime ihtiyac olduu
ok aktr. Merkez siyasi partilerin, eitli tarihi nedenlerle, bu byk dnm
gerekletirme irade ve gleri olmadn gzlyoruz. Trkiyenin gelimesini
yakndan izleyenler, uzun sredir bu gerein farkndalar.
Nedir Liberal Devrim? Otoriter-milliyetiliin Trkiyeye giydirdii deli
gmleinin kartlmasdr. Dikilen elbise Trkiyeye dar geliyor. Hem toplumun
gelimesi nedeniyle dar geliyor. Hem de, dnyann gelmi olduu noktada,
blgesel ve kresel gelimelerle elitii iin, uluslararas dzeyde dar geliyor.
Trkiyeyi dikileri atm bu elbiseden kurtarmak gerekiyor.
lkeye dar gelen elbise siyasi, kltrel ve ekonomik devletiliktir.
Devletin sivil toplumun karsnda, stnde, onu denetleyen ve gelimesini
engellemeye alan yapsdr. Devlet, KTleri ve bte aklar ile byk
enflasyonlara yol ayor; topluma kar iktisadi terrr uyguluyor. Hantal
merkeziyeti idari yaps ile toplumun kendisini denetlemesine kar duruyor; her
geen gn artan suistimal ve rvet olaylar ile hem toplumu hem kendisini
rtyor.
Liberal demokrasi, devlet toplum ilikisinin ayaklar stne oturtulmas
demek. Trkiyenin 200 yllk adalama abasnn, modernliin bizzat toplum
tarafndan retilerek sona erdirilmesi demek. Siyasi istikrarn, i ve d barn,
ekonomik gelimenin nnn almas demek.
Trkiyenin sorunlar asndan liberal projenin ncelikler sralamasn yapabilir
misiniz?
ncelikleri drt ayr kategoride toplamak mmkn. Bunlar ksaca, siyasi
yap, ekonomi, i bar ve ahlak balklar ile ifade edebiliriz.
Siyasi yapda, Anayasadan balayan -balamak zorunda olan- bir dnm
gerekiyor. Devleti toplumun kurduu tescil edilmeli. Otoriter milliyetiliin Kutsal
Devlet anlay yerine bireyin kutsal, devletin ise onun hizmetkar alnd bir
hukuki ereve kurulmal. Temel hak ve zgrlkler, bata fikir, vicdan ve
rgtlenme zgrl olmak zere, mutlak olarak tanmlanmal.
Bizce, devletin resmi ideolojisi olmamaldr. Kuvvetler ayrln yaama
geirmek iin Bakanlk Sistemi, merkeziyetilie kar seimle gelen Blge
dareleri, kentleen Trkiye iin gl belediyeler gerekiyor.
Siyasi istikrar, partilerin bugnk toplumdan kopuk yapsn deitirmeyi
gerekli kryor. Seim sisteminde dar blgeye ve nseimin semenler tarafndan
yaplmasna izin verecek ekilde iki turlu seime geilmelidir.
Ekonomide, rant yaratan ve rant datan hem otoriter hem poplist bu
ad devlet anlay terkedilmeli. KTlerin en ksa srede zelletirilmesi ok
nemli. Ancak, daha da nemlisi, btede denkliin salanmasdr. Siyasi snfn
topluma uygulad bu enflasyon terrn bitirmenin tek yolu btenin
denklemesi; bte ann kalmamas. Bu ise, ciddi bir vergi reformu ile, vergi
A.S.Akat

Akntya Kar

125

kaann sfrlanmas ile mmkn. Nihayet, ekonominin d dnya ile

btnlemesini, AT ile nce Gmrk Birliinin sonra da tam yeliin salanmasn
savunuyoruz.
Trkiye ekonomisinin yksek katma deer reterek global rekabet
arenasna kabilmesi, bir yandan eitimde, dier yandan sosyal gvenlik
kurumlarnda kkl reformlar gerektiriyor. Yerinden ynetimin ve
ademimerkeziyetiliin zellikle bu iki konuda ok byk katk yapmasn
bekliyoruz.
barn nkoulu, Trkiyenin Krt sorunu ve islam-laiklik gerginliini
amasdr. Her iki sorun iin liberal zm, demokrasinin derinletirilmesidir.
Trkiye bir yol ayrmndadr. Sorunlarn, demokrasisini derinletirerek mi
zecektir yoksa bir kez daha demokratik gelimesini durdurarak, demokrasisini
askya alarak m zmeye alacaktr? Bunu Trkiye Cumhuriyetinin vatandalar
olarak hepimiz cevaplandrmak zorundayz. Kimse bu soruya bizim yerimize
cevap veremez.
Krt sorununda, zm krt kimliinin tannmas ve temel hak ve
zgrlklerin kullanlmas anlamndaki krt sorunu ile PKK terrnn birbirinden
ayrdedilmesinden geiyor. Liberal demokrasi, Krt kkenli vatandalarmzn
dillerini konuma ve yazma, medyada kullanma, ocuklarna retme haklarn
doal kabul eder. Terrle mcadeleyi ise kamunun temel grevlerinden biri olarak
grr.
Laiklikde ise, din ve devlet ilerinin kesinlikle birbirinden ayrlmasn
salamalyz. Diyanet lerinin kapatlmas, din adamlarnn devletten maa
almasnn durdurulmas, mam Hatip Okullarnn ve lahiyat Fakltelerinin
zelletirilmesi, bu arada Tevhid-i Tedrisat kanunun kaldrlmas, cemaatlere ilk,
orta ve yksek eitim dzeyinde okul kurma yetkisi verilmesi, tarikatlarn serbest
braklmas, kamu mekanlarndan da ibadet yerlerinin kartlmas laikliin dinle
elikisine son verecektir.
D bar, Trkiyenin dnyadaki yerini tarif etmesinden geiyor. Kimliini
liberalizm ve demokraside tanmlayan bir Trkiye, blgesinde ve dnyada barn
ve istikrarn tesis edilmesine ok byk katklar yapmasn engelleyen en nemli
ayak balarndan kurtulacaktr. Demokrasiyi ve modernlii retmi, bilgi
toplumuna ulam, zgr dnya ile ekonomik, siyasi ve kltrel btnlemesini
tamamlam bir mslman lke olarak Trkiye, 21.inci yzylda dnya siyasetine
yn veren byk glerden biri olmaya adaydr.
Son olarak ahlaki sorunlar var. Otoriter-milliyeti modernleme abalarnn
toplumda yaratt en byk hasar, ahlaki deerlerin erozyonudur. Tek tek ele
alndnda insanlarmz belki son derece gl ahlaki deerler sahipler. Ama,
rejimin yaps, ahlaki deerlerin, ahlakl davrann kamusal alandan kovulmasna
yol amtr. Rvet, suistimal, nepotizm, yaknlarn kayrma, siyasi gc ahsna
ve evresine kar salamak iin kullanmak, kamu erkini elinde tutanlar iin
olaan kabul edilir hale gelmitir.
Liberal demokrasinin siyasi ve toplumsal yaantmzda gerekletirecei en
byk reform, bireysel ve siyasi erdemin yceltilecei ve erdemli insanlarn
A.S.Akat

Akntya Kar

126

erdemsizler karsnda ezilmeyecei bir toplumsal dokunun olumasn salamak

olacaktr.
ok nemli bir konuya deindiniz. Liberalizmin ahlak nasl oluabilir?
Liberalizmin ahlak olmaz. Devletiliin yada sosyalizmin de olamayaca
gibi. Ahlaki deerler, bireylere aittir. Birey, inan dnyas iinde vicdann, yani
ahlaki deerlerini oluturur. Vicdan ona nelerin yaplamayacan, karna olsa
bile yaplmayacan syler. Yalan sylemenin, hrszlk yapmann, sokakta
bulunan parann stne oturmann, snavda kopya ekmenin, vergi karmann,
iftira etmenin, bakalarna iddet kullanmann, evlilik d ilikiye girmenin, iki
imenin, vs. doru yada yanl olduuna bu deerlere bakarak karar verir. Ona
gre davranr.
Liberal demokrasi, bireyi toplumun kurucu temelta olarak ald iin, onun
deerlerinin kamu yaamn denetlemesine olanak salar. Yalan sylemeyen
insanlar, kendilerini ynetenlerin yalan sylemelerine izin vermezler. Onlarn bu
grevlere seilmelerine izin vermezler. Kamu effaflar. Yneticiler
semenlerine hesap vermek zorunda kalrlar. Otoriter rejimin Kutsal Devlet
paravanas arkasnda saklad kokumuluk ve rmlk gn na kar.
Liberal demokrasi, salam ahlaki deerlerin toplumu kavramasna olanak verir.
Liberal demokrasiyi ABDde kuranlar, koyu hristiyan, priten protestanlard.
Tm kamusal alan toplumun ve bireyin denetimine verirken, kahramanca bir
varsaymlar vard. Bireylerin gl ahlaki deerleri olduuna, ahlakszln
kkeninde toplum tarafndan denetlenmeyen mutlak siyasi iktidarn yattna
inanyorlard. Son iki yzyl, onlarn hakl olduunu kantlad. Liberal demokrasi ile
gl ahlaki deerlerin elele gittii grld.
Otoriter-milliyeti yapsnn Trkiyeyi mahkum ettii bir sr optik yanlgdan
biri de, Bat dillerinde libertaire denen, zel yaamda ve zellikle cinsel
konularda geleneklere kar karak bireysel zgrl savunan grlerin
liberalizme maledilmeleridir. Yukarda deindiim libo szcnde bu anlam
mndemitir. Szck, liberalizmin dejenere, halktan kopuk, ahlaki deerleri
olmayan sosyetiklere ait olduu ima etmek amac ile kullanlyor. Gerek ise
bunun tam tersidir.

siyasi parti grnmndedir. Bu anlama, otoriter-milliyeti ideolojinin iinde yer

aldn dnyorum. u sralarda pek ok yazarn RPnin Adil Dzen diye
nitelendirdiinin aslnda 1970lerde Ecevitin Haka Dzen arayndan farksz
olduunu grmeye balamalar sevindiricidir.
Gene de, merkez siyasi partilerin Trkiyeyi ynetmekteki beceriksizlikleri
karsnda, kmsenmemesi gereken bir semen ktlesi Refaha ynelecektir.
Bunlar tepki oylardr. Ancak, merkezdeki partiler Trkiyenin sorunlarna ksa
srede zm retemezlerse, oluacak bunalmlar tepki oylarnn artmasna yol
aabilir.
Madalyonun br yznde, Refahn, oy oranndaki ykselme ile birlikte
kendini yenilemesi, nc dnyac devletiliin yerine daha liberal temalar ve
kadrolar ne karmas ihtimali vardr. Refahn belkemiini oluturan semenlerin
ve tekilatn byle bir gelimeye tepkisinin ne olacan bilmiyoruz. Ama, 27 Mart
seimlerinden sonra, Trkiyeyi birka yldr saran ve Refah u ana kadar pek
etkilememi gibi duran deiim dalgasnn Refaha da sramas olasln ok
yksek gryorum.
Ho, yerel seimler sonrasnda merkez partilerinde de ciddi dalgalanmalar
olaca kesinleti. En bata DYP var; illerin seimler sonrasnda bugnk
durumunu korumas mucize olur. SHPde yeni araylar, yeni sorunlar gzkyor.
ANAPn da i gerginlikler yaamas ihtimali ykseliyor.
Btn bunlar, Trkiyede otoriter-milliyeti devletiliin i ve d
etkenlerle gerilemesi fakat liberal demokrasinin daha glenmemi olmas
nedeniyle ortaya kan gei dneminin sanclar olarak grlebilir.

Benzer eyleri Refah Partisi sylyor. Yerel seimler yaklarken, sk sk

gndeme gelen Refah kazanrsa ne olur sorusu var. Sizce Refah kazanrsa ne
olur?
Refahn yerel seimleri kazanp kazanmayacan bilmiyoruz. Bana kk
bir ihtimal gibi geliyor. Ama, oylarn ykseltecei anlalyor. Buna almamas
gerektiini dnyorum. Semenin Refah Partisine yerel seimlerde iltifat etmesi
bir anlama olgunluk iaretidir. Partiyi Ankarada denemeden nce yerel dzeyde
denemek akll bir yaklamdr. Bylece baarszsa, merkezi iktidara kyasla ok
daha az zarar verecektir.
Refah Partisi, Erbakan ve evresinden oluan st ynetimi ile gerek
ekonomide gerek siyasi ve toplumsal alanlarda devletilik eilimleri ok gl bir
A.S.Akat

Akntya Kar

127

A.S.Akat

Akntya Kar

128