1

NTE
Eski n Asya ve Msr
Uygarlklar

Amalar
Bu niteyi altktan sonra;

n Asya'da, Anadolu, Mezopotamya ve Msr'da verimli nehir vadilerinde doan ve gelien dnyann ilk byk uygarlklarn mmkn olduu kadar ksa ve zl bir biimde reneceksiniz.

indekiler

Mezopotamya Uygarlklar

Hititler

Msr Uygarl

Pers Uygarl

Fenikeliler

zet

Deerlendirme Sorular

Yararlanlacak Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin:

Bilim Tarihi dersinizin bu niteye paralel konularyla iliki kurunuz.

Bu nitenin Anadolu uygarlklar ile ilgili ksmlar konusundaki bilgilerinizi lkemizdeki

mzeleri gezerek pekitiriniz.

1. MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
1.1. Giri : Mezopotamya
Eski uygarlklarn beii olan Mezopotamya'da yaam, arkeolojik bulgulardan rendiimiz
kadaryla .. 6000'li yllara kadar uzanr. Ancak bu blge uygarlklar hakkndaki gvenilir bilgimiz, .. 3000 civarnda yaznn bulunuundan sonraki dnemleri kapsar. lk ada Mezopotamya blgesi iki ksmdan oluur: Aa Mezopotamya, Yukar Mezopotamya. Yukar Mezopotamya bugnk Irak'n ortalarndan Anadolu'da Toros dalarnn gneyine kadar olan
blgenin addr. Bu blgenin en nemli antik uygarl Asurlular tarafndan oluturulmutur.
Aa Mezopotamya blgesi, ran'n Basra Krfezinden, bugnk Irak'n ortalarna kadar olan
blgeyi kapsar. lkada bu blgenin kuzeyinde Akad'lar, gneyinde ise Smerler yayordu.

1.2. Smerler (..3500-2200)

Yukarda belirtiimiz gibi, Smerlerin bilinen tarihi .. 3000'li yllarda yaznn bulunuu ve
dzenli olarak kullanl ile balar. Tarihin bilinen en eski uygarln oluturan Smerler ortasnda bir tapnak bulunan surlarla evrili birbirinden bamsz kent-devletlerde yayorlard.
Her kent-devletin banda ayn zamanda rahip olan bir prens bulunuyordu. Bu kentlerden en
nemlileri Ur, Uruk, Laga ve Ki'tir. Hibir zaman tam bir birlik salayamayan Smer Kentdevletleri .. 2700'l yllarda Sami kavimlerinden olan Akad'lar tarafndan istila edildi. ..
2500 lerde Smerler Akatlara kar ayaklanarak yeniden bamszlklarn kazandlar. Ayaklanmay Uruk sitesi gerekletirmiti. .. 2500-2200 arasnda yer alan ikinci Smer dnemi
Elamllarn Ur kentini ele geirip ykmalaryla sona erdi.

1.3. Akadlar (.. 2700-2500)

Akadlar istila ettikleri Smer sitelerini birletirerek byk bir krallk kurdular. lk krallar 1. Sargon'un torunu olan Naram Sin dneminde krallk Akdenize kadar genileyerek tm n Asya'ya
yayld. Birok kavimden oluan Akad krall i ayaklanmalar ve d saldrlar nedeniyle ksa
srede zayf dt. Bunu frsat bilen Uruk sitesi ayaklanarak Akad krallna son verdi.

1.4. Babil Krallklar : Amurrular

Mezopotamya ..2100 lere doru Arabistan'dan gelen ve Samilerin bir kolu olan Amurrular tarafndan istila edilmitir. Amurrular Babil kentinde bir prenslik kurarak,Babil devletini oluturdu-

-2-

lar. Birinci Babil krallnn en byk kral Hammurabi, Mezopotamya vadisindeki kk krallklar Babil kenti evresinde birletirerek byk bir krallk kurdu. Hammurabi eski Smer uygarlna ait sanat eserlerini Babil'e getirterek bu kenti Mezopotamya'nn sanat ve kltr merkezi haline getirdi.
Birinci Babil krall .. 1700'lerde Kasitler tarafndan ykld. Kasitler, .. 1100'lerde baka
deyile Asurlularn hakimiyetine kadar Mezopotamya'da yerletiler. Asurlularn hakimiyetinden ikinci Babil krallnn kuruluuna kadar (.. 612) olan srede Mezopotamya'da birok
kk krallklar gryoruz. Bir ran devleti olan Medlerin Asurlular zerine saldrmalarn frsat
bilen Babil kenti ayaklanarak ikinci Babil krallnn kurulmasn salad.
.. 600 lerden balayarak Babil, yeni bir parlak dneme girdi. kinci Babil krallnn en nemli
hkmdar Nabukadnezar'n lmnden (..562) sonra gitgide zayflayan Babil ..530'da
Persler tarafndan ykld.

1.5. Asurlular (..2000-612)

Kuzey Mezopotamya'ya yerleen Asurlular .. 2000 ylndan sonra Anadolu'da ticari kolonileri
oluturmular ve gl bir krallk kurmulardr. Asurlular ..1000 civarnda Hititler tarafndan
boyunduruk altna alndlar. Yzyl kadar sonra yeniden bamsz bir krallk kurmay baaran
Asurlular .. 800 lerde byk bir imparatorluk kurdular. Bu dnemde Asur mparatorluu, Anadolu'da Kapadokya'dan Afrika'dan Msr'a kadar olan blgeyi iine alyordu. .. 612 ylnda
Medler Asur mparatorluuna son verdiler.

1.6. Mezopotamya Krallklarnn Uygarla Katklar

Mezopotamya'da ilk uygarlk Smerler tarafndan oluturulmutur. Bu uygarln meyveleri,
Babiller, Asurlar ve dier kavimler tarafndan paylalm ve gelitirilmitir. Bu uygarlklarn modern dnyamza katklar aadaki biimde zetlenebilir.

1.6.1. ivi Yazs

Smerlerin .. 3000 lerde gelitirip yaygn biimde kullanmaya baladklar ivi yazs, onlarn
insanlk tarihine yaptklar en nemli katkdr. Bu yaz keli ve ular sivri kalemle kil zerine
yazlyordu. Bu yaznn nemli bir zellii, iaretlerin sadece eyalar deil dnce ve heceleri

-3-

de ifade edebilmesiydi. ivi yazs btn Mezopotamya kavimleri tarafndan kullanlmtr.

1.6.2. Bilim
Smerler'in astroloji'ye olan ilgileri onlar doay incelemeye yneltmitir. Geometri ve aritmetiin ilk kurallarn Smerler bulmulardr. Daireyi 360 ye blmler bir gn saatlere, saatleri
de dakikalara blmlerdir. Bir yl 12 veya 13 aya blmler, bir ay 30 gn, bir yl da 360 gn
olarak kabul etmilerdir. Smerler ayrca arpma ve blme cetvellerini kullanmlar, uzunluk ve
hacim l birimleri gelitirmilerdir.
Babilliler gne saati ile gne ve ay tutulmasnn periyodik niteliini bulmulardr.

1.6.3. Edebiyat
Smerler, edebiyat alannda destanlar, efsaneler ve ilahiler yaratmlardr. Bunlardan en
nemlisi Glgam destandr. Destan ..2700 lerde yaam olan Uruk kral Glgam'n
bandan geenleri anlatr. Destann ana temas Glgam'n lmszlk beklentisidir. Ancak
Glgam'n bu beklentisi bounadr. nsan lm kabullenip bu dnyada mutlu olmann
yollarn aramaldr. Glgam destan biim asndan kendisinden sonraki Eski Yunan destanlarna rnek oluturacaktr.

1.6.4. Hammurabi Kanunlar

Uygarlk tarahinde hukuk, kanun ve adalet dncesini ilk kez Smerler gelitirmilerdir. Birinci Babil devletinin altnc kral Hammurabi, Smerlerin eski kanunlarn toplam, bunlar kendi
dneminin koullarna gre deitirerek nl kanunlarn oluturmutur. Bir ta zerine yazl
300 madde kadar olan bu kanunlar kat adalet ilkeleri koyar. Ancak kiisel zgrlkleri de
garanti eder.

1.6.5. Devlet rgt

Smerler, kent-devlet biiminde yaadklar ilk dnemlerde "Patesi" ad verilen prensler tarafndan idare edilirdi. Patesi'ler ayn zamanda tanrnn vekili nvann tayordu. Birka kentdevletin banda bulunan hkmdara "Lugal" ad veriliyordu. ayet Lugal btn kent-devletlerini birlik altnda toplam ise bu krala "Lugal Kalma" deniyordu.

-4-

Smerlerin devlet rgtnn nemli bir zellii kraln otoritesinin snrsz olmayp bir yallar
meclisi ile snrlanm olmasdr. Uygarlk tarihi asndan bu snrlama bize tarihin ilk "demokrasi" uygulamasn vermektedir.

1.6.6. Smerlerde Din

Smerlerin dini oktanrl bir dindir. Bu tanrlar iki gruba ayrlr. Birinci grup tanrlar btn
Smerlerin ortak tanrlardr. Bunlardan en nemlileri gk tanrs Anu, yer tanrs Enlil ve denizler tanrs Enkidir. kinci snf tanrlar ise her kent-devletin kutsal sayd ikincil site tanrlardr.
Smerlerin dinsel inanlar tamamen bu dnyalk olup lmden sonraki hayat olanlar ilgilendirmez. Onlar iin cennet de cehennem de bu dnyada yaanr.

2. HTTLER (..2000-1200)
Yirminci yzyln balarnda Anadolu'da yaplan kazlardan ve 1920'lerde Hitit yazsnn deifre
edilmesinden nce Hitit uygarl konusunda pek bir ey bilinmiyordu. Bugnk bilgilerimiz
nda ..2000-1500 yllarnda Orta Anadolu'da byk bir uygarln yaanm olduunu
gryoruz.
Anadolu'ya .. 2000 yllarnda yerleen Hititler demir silahlar ve sava arabalarnn stnl
sayesinde ksa srede blgeyi egemenlikleri altna aldlar. Balangta birbirinden bamsz
kk prensliklerden oluan Hitit kent-devletleri, daha sonralar kk krallklarn bir tek byk
kralla bal olduu imparatorluk biimine dnmtr.
Hitit imparatorluu, .. 1200 lerde doudan Asurlular, batdan Frigyallar tarafndan igal edilerek yklmtr.

2.1. Hititlerde Sanat Edebiyat ve Din

Hitit sanat genelde Mezopotamya sanat etkisinde kalmtr. Ancak, Hitit saray ve tapnaklar
zerinde grlen kabartmaclk sanat dier uygarlklara gre ok ilerlemitir. Tun heykelcilik
ve sfenksler de Hitit sanatnn kendine zg yanlarn oluturur.

-5-

Hititler edebiyat alannda da Smer ve dier Mezopotamya eserlerinin etkisinde kalmlardr.

Hititler, Smerlerin ivi yazs yannda kendi bulduklar Hiyeroglif'i (resim yazs) de
kullanmlardr.
Hititler tarihsel olgular edebi bir dille yazarak tanrlara bildiriyorlard. Bylece bilinen ilk tarih
metinlerini (Anallar) Hititlerde grmekteyiz.
Hititlerin dini de Mezopotamya dinleri gibi oktanrldr. Yine Mezopotamya'da olduu gibi burada da Hititlerin ortak tanrlar ve her kent-devletin kendi tanrlar vardr. Dinsel inanlar asndan da Hititler, Smerler gibi bu dnya ile ilgilenir, lmden sonraki yaam dnmezlerdi.
nsanlar tanrlara kurban kesip yalvarr, tanrlar da onlar dmanlardan, fakirlikten, hastalktan
korurlard.
Hititlerin en nemli tanrs, gne tanras Arinna'dr. Kral bu tanrann ba rahibi olup, yapt
iler hakknda ona hesap verirdi. Hititlerin ikinci nemli tanrs Arinna'nn kocas olan gk
tanrsdr. Bu tanr savalarda kral korur ve ona yardm ederdi.

3. MISIR UYGARLII
3.1. Msr'n Hanedanlar ncesi Dnemi
Eski Msr'n yaklak .. 5000-3000 aras Hanedan ncesi dnem olarak bilinir. Bu dnemde
Nil Irma evresinde birok bamsz kent-devlet olumutur. Bu kent devletler .. 4000'lerde
birletikten sonra, kralln birer eyaleti ekline dntler. Bu dnemde kuzey ve gneyde iki
krallk meydana gelmi ve bu durum Hanedan dnemine kadar srmtr (..3000).
Hanedan ncesi Msr'n etnik yapsn Filistin ve Suriye yoluyla Nil vadisine g eden Asyal
kavimler oluturmaktayd. Bu dnemden kalan sanat eserleri ve ara-gereler bize, Msr
uygarlnn Hanedan ncesi dnemde bile yksek bir dzeyde olduunu gsterir. Msrllar bu
dnemde altn, bakr ve deerli talarla ssl aletler, kap-kacak ve silah yapyorlard. Seramik
ve ssleme sanatnda da nemli gelimeler salamlard. Bu dnemde bir baka nemli gelime de tarmclk konusunda idi. Msrllar baarl bir sulama sistemi gelitirerek tarma elverili topraklar geniletmilerdir.
Hanedan ncesi Msr'da tarihin bilinen ilk gne takvimi gelitirilmitir. Sirs yldznn ylda
bir kez grn temeline dayanan bu takvim 12 aydan ibaret olup, her ay 30 gnd. Msr tarihi uzmanlarna gre bu takvim .. 4200 lerden itibaren kullanlmaya balamtr

-6-

3.2. Msr'n Hanedanlar Dnemi (..3000-525)

Gney Msr Krall'nn merkezi olan Tinis kentinin hkmdar Menes .. 3200 lerde Kuzey
Msr blgesini ele geirerek, siyasal birlik kurdu. Menes'le balayan Eski Msr toplam 30 kadar
hanedandan olumaktayd. Eski Msr'n Hanedanlar dnemi tarihiler tarafndan drt dnemde incelenir. Bunlar srasyla; (1) Eski Krallk(..2700-2200) ; (2) Orta Krallk (..2050-1800);
(3) Yeni Krallk-mparatorluk (.. 1570-1090); (4) Gerileme Devri (.. 1090-332).

3.2.1. Eski Krallk (.. 2700-2200)

Bu dnemde ina edilen nl piramitler o aa "Piramitler a" adnn verilmesine neden
olmutur. Eski Krallk hkmdarlar birinci ve ikinci slaleler zamannda dzeni ve bar salayarak eski Msr uygarlnn temelini attlar. Bu krallara tanrnn temsilcisi olmaktan ok birer
tanr olarak baklyordu. Msr'n tanrs olarak kral btn lkenin sahibi, sulama sisteminin koruyucusu ve rnlerin datcs idi.
Krallarn tanr olduu inanc mumyalama ve byk ant mezarlarn yaplmas geleneine yol
amtr. Ama, tanr kral (Firavun) bu dev piramitler iinde sonsuza kadar korumakt. nc
ve drdnc slalelerin firavunlarndan olan Coser, Keops, Kefren ve Mikerinos'un piramitleri o
dnemin byk g ve zenginliinin birer simgesi olarak gnmze kadar gelmitir.
Altnc slalenin sonlarna doru, .. 2500'lerde Eski Kralln gc azalmaya balad. Yz elli
yl kadar sren ve lk Ara Dnem (.. 2200-2050) olarak bilinen srede i savalar ve istilalar
yznden terr, anari, alk ve bask hkm srmtr. Bu ara dnem sonunda, .. 2000 lere
doru Tep Kenti Prensleri merkezi otoriteyi yeniden kurarak anariye son vermilerdir.

3.2.2. Orta Krallk (..2050-1800)

Onbirinci ve onikinci slaleler zamannda lkede yeniden birlik oluturulmu ve Tep kenti
Msr'n merkezi haline gelmitir. Tep firavunlar i gvenlii saladktan sonra fetihlere
baladlar. Msr bu dnemde Sina yarmadasn, Suriye'yi ve gneyde Nubya'y ele
geirmitir.
Orta Krallk firavunlar dev piramitler ina etmek yerine halka hizmet anlayna nem vermi,
bayndrlk ve sulama projeleri gerekletirmilerdir.
Onikinci slale dnemi sonunda Msr yeniden i sava ve anari iine girmitir. Bu karkl

-7-

frsat bilen Sami Kkenli Hiksos kavmi .. 1700 lerde Msr' istila etmeye balamtr. kinci
Ara Dnem (..1800-1570) olarak bilinen bu sre zarfnda Msr, Hiksos hakimiyeti altnda
yaamtr.

3.2.3. Yeni Krallk (mparatorluk) Dnemi (..1570-1090)

Tep prensleri, Hiksoslara kar, onlardan rendikleri atl sava arabalarn kullanarak
savatlar ve sonunda onlar yenerek Filistin'e srdler. Bu dnem firavunlar, Afrika ve
Asya'da pek ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. Tarihiler tarafndan
"Msr'n Napolyonu" olarak adlandrlan Kral III.Tutmosis dneminde Suriye'ye on yedi sefer
yapld. Asi rmana kadar uzanan Suriye topraklar fethedildi. Kral III.Tutmosis'in "adn
sonsuza kadar srdrmek" amacyla ina ettirdii dikili talardan drt adedi bugn stanbul,
Londra, Roma ve New York kentlerini sslemektedir.
Kendisini tanr ilan eden firavun III. Amanofiz dneminde mparatorluk bir anlamda zirve
noktaya ulamtr. Bar iinde geen bu dnemde Nil nehri kysndaki Lksor ve Karnak
tapnaklar gne tanrs Amon iin ina edildi.
IV. Amonofiz'in hkmdarl srasnda balayan din kavgalar, onun lmnden sonra i
sava biimine dnt. Krk yl kadar sren anari ve savatan sonra firavun I. Seti ve II. Ramses Msr'n birliini yeniden kurmaya altlar. Ancak II. Ramses'in lmnden sonra Msr
mparatorluu paralanmaya balad. Msrllarn "deniz kavimleri" adn verdikleri topluluklar
Suriye zerinden Msr'a girerek lkeyi paralamaya balad.

3.2.4. Gerileme Devri (..1090-332)

Firavun III. Ramses'in lmnden sonra Tep kentindeki Amon rahipleri glenerek Kuzey
Msr'da ayr bir devlet kurdular. Bu paralanmay izleyen yllarda i savalar gitgide oald ve
Msr sonunda Asurlular tarafndan istila edildi. .. 671'de Msr, Asur imparatorluunun bir
eyaleti oldu.
Ancak 26 nc slale dneminde (..663-525) Msrllar, Lidyallarn yardmyla Asurlular
lkelerinden kovdular. Yzyl kadar sren bu bamszlk dnemi, .. 525 de Persler tarafndan sona erdirildi. kiyz yl kadar Pers hakimiyeti altnda kalan Msr, daha sonra (..
332) Mekadonya kral Byk skender tarafndan fethedildi. Bylece ikibin yl sren ve otuz hanedann getii Msr uygarl sona ermi oldu.

-8-

3.3. Eski Msr'n Uygarla Katklar

3.3.1. Eitim, Ekonomi ve Toplum
Msr toplumunun ounluu kle statsnde ve zorunlu almaya tabiydi. Ancak snf sistemi
kast sistemi kadar kat olmayp eitim gren aa snf yeleri firavunlarn hizmetinde daha yukar snflara ykselebiliyordu. Msr'da eitim, tapnaklarda grev yapan rahipler tarafndan
yrtlyordu. Msr'n katip ad verilen okuyup yazmasn bilen aydn snf byle eitim grenler tarafndan oluturulmutu.
Msr ekonomisi firavunun tekeline dayanyordu. Tanr saylan firavun, baka deyile devlet
btn topran, ticaretin ve endstrinin sahibiydi. mparatorluk dneminde Msrllar, Nil nehri,
Kzl Deniz Mezopotamya, Suriye, Kbrs, Girit ve Yunanistan araclyla yrttkleri ticaret
yolu sayesinde tm n Asya ve Akdeniz ekonomisini hakimiyetleri altna almlardr. Msr'n ithal mallarn kereste, zeytin ya, bakr, kalay oluturuyordu. Bu mallara karlk altn kleleri
ipek, buday ve papirs ihra ediyorlard.

3.3.2. Devlet rgt ve Ordu

Msr da dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Aa ve Yukar Msr' hakimiyeti
altna alan krallara Eski Krallk dneminde "firavun" ad verildi. Firavun tanr saylan ve lkenin
mutlak efendisi olan hkmdard.
Firavundan sonra en nemli kii, firavunun yardmcs olan iki bavezirdi. Daha sonra, hazine
bakanlar ve katipler nemli mevkileri olutururlard. Katipler nemli devlet memurluklarna
atanr, vergi toplar, mali ve idari ileri yrtrlerdi.
Msr mparatorluk dneminde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin banda
firavun tarafndan tayin edilmi bir vali bulunurdu.

3.3.3. Bilim ve Din

Msrllarn matematik bilgisi Mezopotamyallarnkinden daha dk dzeyde idi. Aritmetik
bilgileri de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Tp konusunda adalar dier kavimler gibi Msrllar da doa st glere inanmlar, hastalar din
adamlarna gndermilerdir.

-9-

Msrllar Eski Krallk zamannda insanlk tarihinin ilk bilinen takvimini gelitirmi ve kullanmlardr. Msrllar bir gne ylnn 365 gn olduunu bulmular ve Nil nehrinin tama mevsimine gre bu sreyi drder aylk mevsime blmlerdir. Ayrca bir ay 30 gn olarak kabul
edilmitir. Daha sonra Romal Julius Sezar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek
Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. Jlien takvimi de daha sonra,
.S. 1582'de Papa XIII. Gregor tarafndan dzeltilerek, bugn kullandmz Gregoryen takvim
haline gelecektir.
Msr dini ilk zamanlarda etik zellikler tamyordu. Mezopotamya dinlerinde olduu gibi, insanlarla tanrlarn ilikileri karlkl maddi karlara dayanyordu. Tanrlarn, kendilerine kurban verenleri dllendirdii dnlyordu. Ancak daha sonralar, yukarda belirtilen lk Ara
Dnem (.. 2200-2050) sonunda Msrllarn dinsel dncelerinde nemli deimeler oldu.
Artk tanrlarn, kurban istemekten ziyade, insanlarn iyiliini ve birbirlerini sevmelerini istedii
konusunda inanlar gelimeye balad. Msrllar hayatn lmle bitmediine, insann bu
dnyada iyiliksever olmasnn dln ldkten sonra dirilerek kazanacana inanyorlard.
Osiris destannn, insann moral kiiliini ve lmden sonra diriliini simgeleyen yanyla ok
yaygn bir biimde benimsenmesi bu inancn bir kantdr. Destana gre Osiris Nil tanrsdr. Nil
nehrinin ykselii ve ekilii lm ve dirilii simgeler. Osiris kt kalpli kardei Set tarafndan
ldrlr. Set kardei Osiris'in bedenini birok paraya ayrr. Osiris'in dul kars sis bu paralar toplayarak biraraya getirir. Osiris bylece dirilir ve lmszleir. nanca gre Osiris ilk mumyadr ve her mumyalanm Msrl bir baka Osiristir. Mumyaclk bylece Msr'da bir sanat dal
olmutur. Firavunlar iin piramit ant mezarlar, halk iin de labirent denilen yeralt mezarlar
yaplmtr. Bu mezarlar iine mumyalanarak gerekli eya, yiyecek ve iecekle birlikte konulan
llerin birgn canlanp bu eyalar kullanacaklarna inanlyordu.

3.3.4. Yaz, Edebiyat ve Sanat

Eski Msr'n uygarla en nemli katks belki de yaznn icaddr. Yaz Msr'da da Smerler'de
olduu gibi eyann eklini izmekle balamtr. Ancak Smer yazsndan farkl olarak Msr
Hiyeroglifi temelde resim biimindedir.
nceleri hiyeroglifler nesnelerin resmedilmesi biiminde olumu ancak daha sonralar gelierek dnceleri ve heceleri de simgelemitir. Eski Krallk zamanndan itibaren 24 harf iareti kullanlmtr, ancak bu yazda sesli harf kullanlmad iin tam bir alfabe eklini almamtr.
Bu anlamda tam bir alfabe Fenikeliler tarafndan gelitirilecek, bu da daha sonra, bugn kullanlan alfabenin ilk biimi olan Sami alfabesi haline dnecektir.

- 10 -

Msr'n en eski edebiyat rneklerini piramitlerde gryoruz. Bu rnekler, Eski Krallk dnemi firavunlarnn mezar duvarlarndaki dinsel temal vg yazlardr. Orta Krallk dneminde daha
sosyal ierikli ve bu dnyann zevkleriyle ilgili edebiyat eserlerine rastlanmaktadr. Bunlar
arasnda ak iirleri, arap, kadn temalar zerine arklar ve sosyal adalet arzulayan yazlar
bulunmaktadr.
Msr sanat da genelde dinsel temalara dayanrd. Mezar resimleri ve kabartmalar, tanrkraln ebedi yaamn betimlerdi. Heykellerde de sanatlar Eski Krallk geleneine bal gl,
kendinden emin idealletirilmi tipleri canlandrmtr.
Msr mimarisinin en nemli eserleri Eski Krallk dneminde yaplan piramitlerdir. D izgileri
ok sade olan bu kral mezarlar ilenmi granit talarla kapl olup iinde birok mezar odalar ve
koridorlar bulunur. Bu piramitler dnda Msr firavunlar, Yeni Krallk Dneminde, Tep kentinde ve dier byk kentlerde tapnaklar yaptrmlardr. Bu tapnaklar kazanlan zaferlerden
sonra tanrlara teekkr etmek iin ina ediliyordu. Bu tapnaklarn en nemlileri Karnak ve
Luksor'da bulunan Amon tapnaklardr.

4. PERS UYGARLII
4.1. Persler (..550-331)
Persler ran krfezinin dousunda Medlerin egemenlii altndra yaayan bir kavimdi. Eski n
Asya'nn en byk fatihi olarak bilinen Kiros, persleri birletirdi ve Medlerin hakimiyetine son
verdi. Kiros daha sonra Anadolu zerine yryerek Lidya Kral Kroisos'u yendi ve Anadolu'daki
Yunan kentlerini ald. Kiros daha sonra douya dnerek Hindistan snrna kadar olan blgeleri
Pers mparatorluuna katt.
Kiros'un olu Kambiz Msr' fethetti. Bu kraldan sonraki I. Darius, Yunanllarla 150 yl kadar
srecek olan Pers savalarnn ilkini balatt. Pers mparatorluu Makedonya Kral Byk
skender tarafndan yklmtr (..334-331).

4.2. Perslerin Uygarla Katks

4.2.1. Perslerde Devlet rgt
Asur devlet rgt modeline dayanan Pers idare sistemi, byk bir imparatorlua uyarlanlarak, Asur sisteminden daha esnek, etkili ve daha insancl kurallara dayandrlmtr. mparatorluk 20 ile (satraplk) blnm, her ilin bana bir vali (satrap) atanmtr. Satrap, hem askeri
- 11 -

hem de sivil ynetimin badr. Devlet ileri ayrca, mutlak hkmdarn "gz" ve "kula" olan
mfettilerce denetlenirdi.
Pers devlet yapsnn uygarlk tarihi asndan bir baka dikkat ekici yn de udur: Pers mparatorluu tarihte ilk kez, pek ok farkl etnik kkenli halkn, eit sorumluluk ve haklara sahip bir
biimde birarada yaamasn salayc bir dzen kurmutur. mparatorluk, barn korunmas
ve vergilerin denmesi kouluyla, bu halklarn dil, din, rf ve adetlerine karmamtr. Bu tr tolerans ve oulculuk rneklerini daha sonra Helen, Roma, Arap ve Trk mparatorluklarnda
gryoruz.

4.2.2. Perslerde Din ve Sanat

Perslerin insancl idari yapsn belki de, temelleri ahlak kurallarna dayanan Zerdt dininde
aramak gerekir. .. altnc yzyl banda yaayan peygamber Zerdt tarafndan kurulan bu
dinin kutsal kitap Avesta (kanun) dr. Zerdt dininin temeli iyilikle ktln savadr. yilik ve aydnlk tanrs Ahuramazda (Hrmz), "insan aklndan iyi dnmeyi, insan elinden iyi
ileri, insan dilinden ise iyi szleri" talep ediyordu. Ahuramazda, ktlk tanrs Angramanyu
(ehrimen) ile srekli bir sava halindedir. nsanlar bu savata Ahuramazda yannda yer almaldr. Byle yapanlar kyamet gnnde dirilecek ve nihai bir savata iyilik tanrsnn yannda yer
alarak ktlk tanrsn yok edeceklerdir.
Persler iyilik tanrsna ate yakarak ibadet ederlerdi. Bu ate hibir zaman sndrlmezdi.
ran'n .S. yedinci yzylda Araplar tarafndan fethinden sonra Zerdt dini giderek kaybolmutur.
Pers sanat genelde Mezopotamya, Msr ve Yunan sanatnn etkisi altnda kalmtr. En
nemli sanat eserleri kalntlar Persepoliste bulunan saraylardr.

5. FENKELLER (.. 2000-570)

Dou Akdenizin bugnk Lbnan ve Suriye kylarnda yaayan, denizcilikle uraan Kenanilere Fenike ad Yunanllar tarafndan verilmitir. Fenikeliler, Akdeniz kylarnda Tir, Sidon ve
Biblos gibi ticaret limanlar kurmular, bu yolla zenginleerek civar kentleri de hakimiyetleri altna almlardr. Sidonlular .. 2000'li yllarn ortalarnda Akdeniz ticaretine hakim oldular. Msr
firavunlarnn izniyle delta blgesinde antrepolar kuran Sidonlu Fenikeliler, Sidon'a getirdikleri
mallar kervanlarla Frat boylarna gtryor buradan da sallarla Mezopotamya ve ran krfezine indiriyorlard. Sidonlular daha sonralar Dou Akdeniz ticaretine de hakim oldular. Hindis-

- 12 -

tan'da Afrika'dan gelen mallar Sidon'da toplanyor ve buradan Ege blgelerine sevk ediliyordu.
Bu amala Kbrs, Rodos ve Taoz adalarnda koloniler kurulmutu. Fenikeliler'in Sidon dnemi .. 1200 lerde Filistler tarafndan sona erdirildi.
.. 1000-800 aras Akdeniz'de ticari hakimiyet Tir kentine gemitir. Tirliler, btn Akdeniz
kylarnda koloniler kurmular, bununla da yetinmeyerek Septe boazndan Avrupa kylarn
izleyerek ngiltere'ye kadar gitmilerdir.
Tirliler .. sekizinci yzylda Asurlularn ve daha sonra da Kaldenin ve Perslerin egemenlii
altna girmilerdir.

5.1. Fenikelilerin Uygarla Katklar

Kltr ve sanat asndan Fenikeliler yaratc saylmazlard. Ancak Fenikelilerin uygarlk tarihine en byk katklar harf yazsn bulmu olmalardr (..1250). 22 harfli Fenike alfabesi dilin
btn seslerini ifade ediyordu. Fenikeliler bu alfabeyi ticaret yoluyla batya tadlar. Yunanllar,
Romallar daha sonra bu alfabeye sesli harfleri ekleyerek, bugn kullandmz alfabeyi
oluturdular.

zet
Bu blmde nce Dicle ve Frat nehirlerinin arasnda kalan ve ilk ada Mezopotamya ad
verilen verimli topraklarda gelien uygarlklar ele alnmtr. Mezopotamya'da ilk uygarlk
Smerler tarafndan getirilmi, onlar Smerlerin uygarln benimseyen Akadlar, Babilliler,
Asurlular izlemitir. Mezopotamya'da birbiri ardna gelien bu uygarlklarn modern dnyamza
yaptklar nemli katklar ana hatlaryla belirtilmitir.
kinci olarak bu blmde n Asyann bir paras olan Anadolu uygarlklarndan en nemlisi ve
en eskisi olan Hitit uygarl modern dnyamza yapt katklar asndan incelenmitir.
nc olarak bu blmde Nil nehrinin verimli yataklarnda serpilip gelien eski Msr uygarl
ana hatlaryla incelenmi ve bu uygarln insanlk tarihine yapt kltrel katklar zetlenmitir.
Son olarak Pers uygarl ve Fenikeliler de ksaca ve ayrca uygarlk tarihine yaptklar katklar
asndan incelenmitir.

- 13 -

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn doru cevaplarn bulunuz.
Cevaplandramadnz sorularla ilgili blmleri tekrar okuyunuz.
1. Glgam Destan'nn ana temas aadakilerden hangisidir?
A) Glgam'n dostlua nem vermesi.
B) lm korkusu.
C) Hayatn nemsiz oluu.
D) br dnyann nemli oluu.
E) Yukardakilerden hibirisi.

2. Smerler'in uygarlk tarihine en nemli katklar:

A) lk edebiyat eserlerini vermeleri.
B) lk hukuk ve adalet dncesini getirmeleri.
C) lk takvimi bulmalar.
D) Yazy icad etmeleri.
E) Yukardakilerden hibirisi.

3. Osiris destan
A) Hitit'lerin en nemli edebiyat rneklerindendir.
B) Kaldelilerin destanlar arasndadr.
C) Perslerin nl destanlarndandr.
D) Nil tanrs ile ilgili bir destandr.
E) Yukardakilerden hibirisi.

- 14 -

Yararlanlacak Kaynaklar
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Elam-Mezopotamya), Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1951.
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Anadolu), Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1946.
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Perslerden Romallara Kadar) Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1956.
GNALTAY, emsettin. ran Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar (2. Bask), 1987.
NAN, Afet. Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti. Ankara, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar (2 Bask) 1987.
KINAL, Firuzan. Eski Anadolu Tarihi. Ankara, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar (2 Bask), 1987.
KINAL, Firuzan. Kara Tanra Olarak Kybele, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1986.

- 15 -