Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
NTE
Eski n Asya ve Msr
Uygarlklar
Amalar
Bu niteyi altktan sonra;
n Asya'da, Anadolu, Mezopotamya ve Msr'da verimli nehir vadilerinde doan ve gelien dnyann ilk byk uygarlklarn mmkn olduu kadar ksa ve zl bir biimde reneceksiniz.
indekiler
Mezopotamya Uygarlklar
Hititler
Msr Uygarl
Pers Uygarl
Fenikeliler
zet
Deerlendirme Sorular
Yararlanlacak Kaynaklar
neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin:
1. MEZOPOTAMYA UYGARLIKLARI
1.1. Giri : Mezopotamya
Eski uygarlklarn beii olan Mezopotamya'da yaam, arkeolojik bulgulardan rendiimiz
kadaryla .. 6000'li yllara kadar uzanr. Ancak bu blge uygarlklar hakkndaki gvenilir bilgimiz, .. 3000 civarnda yaznn bulunuundan sonraki dnemleri kapsar. lk ada Mezopotamya blgesi iki ksmdan oluur: Aa Mezopotamya, Yukar Mezopotamya. Yukar Mezopotamya bugnk Irak'n ortalarndan Anadolu'da Toros dalarnn gneyine kadar olan
blgenin addr. Bu blgenin en nemli antik uygarl Asurlular tarafndan oluturulmutur.
Aa Mezopotamya blgesi, ran'n Basra Krfezinden, bugnk Irak'n ortalarna kadar olan
blgeyi kapsar. lkada bu blgenin kuzeyinde Akad'lar, gneyinde ise Smerler yayordu.
-2-
lar. Birinci Babil krallnn en byk kral Hammurabi, Mezopotamya vadisindeki kk krallklar Babil kenti evresinde birletirerek byk bir krallk kurdu. Hammurabi eski Smer uygarlna ait sanat eserlerini Babil'e getirterek bu kenti Mezopotamya'nn sanat ve kltr merkezi haline getirdi.
Birinci Babil krall .. 1700'lerde Kasitler tarafndan ykld. Kasitler, .. 1100'lerde baka
deyile Asurlularn hakimiyetine kadar Mezopotamya'da yerletiler. Asurlularn hakimiyetinden ikinci Babil krallnn kuruluuna kadar (.. 612) olan srede Mezopotamya'da birok
kk krallklar gryoruz. Bir ran devleti olan Medlerin Asurlular zerine saldrmalarn frsat
bilen Babil kenti ayaklanarak ikinci Babil krallnn kurulmasn salad.
.. 600 lerden balayarak Babil, yeni bir parlak dneme girdi. kinci Babil krallnn en nemli
hkmdar Nabukadnezar'n lmnden (..562) sonra gitgide zayflayan Babil ..530'da
Persler tarafndan ykld.
-3-
1.6.2. Bilim
Smerler'in astroloji'ye olan ilgileri onlar doay incelemeye yneltmitir. Geometri ve aritmetiin ilk kurallarn Smerler bulmulardr. Daireyi 360 ye blmler bir gn saatlere, saatleri
de dakikalara blmlerdir. Bir yl 12 veya 13 aya blmler, bir ay 30 gn, bir yl da 360 gn
olarak kabul etmilerdir. Smerler ayrca arpma ve blme cetvellerini kullanmlar, uzunluk ve
hacim l birimleri gelitirmilerdir.
Babilliler gne saati ile gne ve ay tutulmasnn periyodik niteliini bulmulardr.
1.6.3. Edebiyat
Smerler, edebiyat alannda destanlar, efsaneler ve ilahiler yaratmlardr. Bunlardan en
nemlisi Glgam destandr. Destan ..2700 lerde yaam olan Uruk kral Glgam'n
bandan geenleri anlatr. Destann ana temas Glgam'n lmszlk beklentisidir. Ancak
Glgam'n bu beklentisi bounadr. nsan lm kabullenip bu dnyada mutlu olmann
yollarn aramaldr. Glgam destan biim asndan kendisinden sonraki Eski Yunan destanlarna rnek oluturacaktr.
-4-
Smerlerin devlet rgtnn nemli bir zellii kraln otoritesinin snrsz olmayp bir yallar
meclisi ile snrlanm olmasdr. Uygarlk tarihi asndan bu snrlama bize tarihin ilk "demokrasi" uygulamasn vermektedir.
2. HTTLER (..2000-1200)
Yirminci yzyln balarnda Anadolu'da yaplan kazlardan ve 1920'lerde Hitit yazsnn deifre
edilmesinden nce Hitit uygarl konusunda pek bir ey bilinmiyordu. Bugnk bilgilerimiz
nda ..2000-1500 yllarnda Orta Anadolu'da byk bir uygarln yaanm olduunu
gryoruz.
Anadolu'ya .. 2000 yllarnda yerleen Hititler demir silahlar ve sava arabalarnn stnl
sayesinde ksa srede blgeyi egemenlikleri altna aldlar. Balangta birbirinden bamsz
kk prensliklerden oluan Hitit kent-devletleri, daha sonralar kk krallklarn bir tek byk
kralla bal olduu imparatorluk biimine dnmtr.
Hitit imparatorluu, .. 1200 lerde doudan Asurlular, batdan Frigyallar tarafndan igal edilerek yklmtr.
-5-
3. MISIR UYGARLII
3.1. Msr'n Hanedanlar ncesi Dnemi
Eski Msr'n yaklak .. 5000-3000 aras Hanedan ncesi dnem olarak bilinir. Bu dnemde
Nil Irma evresinde birok bamsz kent-devlet olumutur. Bu kent devletler .. 4000'lerde
birletikten sonra, kralln birer eyaleti ekline dntler. Bu dnemde kuzey ve gneyde iki
krallk meydana gelmi ve bu durum Hanedan dnemine kadar srmtr (..3000).
Hanedan ncesi Msr'n etnik yapsn Filistin ve Suriye yoluyla Nil vadisine g eden Asyal
kavimler oluturmaktayd. Bu dnemden kalan sanat eserleri ve ara-gereler bize, Msr
uygarlnn Hanedan ncesi dnemde bile yksek bir dzeyde olduunu gsterir. Msrllar bu
dnemde altn, bakr ve deerli talarla ssl aletler, kap-kacak ve silah yapyorlard. Seramik
ve ssleme sanatnda da nemli gelimeler salamlard. Bu dnemde bir baka nemli gelime de tarmclk konusunda idi. Msrllar baarl bir sulama sistemi gelitirerek tarma elverili topraklar geniletmilerdir.
Hanedan ncesi Msr'da tarihin bilinen ilk gne takvimi gelitirilmitir. Sirs yldznn ylda
bir kez grn temeline dayanan bu takvim 12 aydan ibaret olup, her ay 30 gnd. Msr tarihi uzmanlarna gre bu takvim .. 4200 lerden itibaren kullanlmaya balamtr
-6-
-7-
frsat bilen Sami Kkenli Hiksos kavmi .. 1700 lerde Msr' istila etmeye balamtr. kinci
Ara Dnem (..1800-1570) olarak bilinen bu sre zarfnda Msr, Hiksos hakimiyeti altnda
yaamtr.
-8-
-9-
Msrllar Eski Krallk zamannda insanlk tarihinin ilk bilinen takvimini gelitirmi ve kullanmlardr. Msrllar bir gne ylnn 365 gn olduunu bulmular ve Nil nehrinin tama mevsimine gre bu sreyi drder aylk mevsime blmlerdir. Ayrca bir ay 30 gn olarak kabul
edilmitir. Daha sonra Romal Julius Sezar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek
Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. Jlien takvimi de daha sonra,
.S. 1582'de Papa XIII. Gregor tarafndan dzeltilerek, bugn kullandmz Gregoryen takvim
haline gelecektir.
Msr dini ilk zamanlarda etik zellikler tamyordu. Mezopotamya dinlerinde olduu gibi, insanlarla tanrlarn ilikileri karlkl maddi karlara dayanyordu. Tanrlarn, kendilerine kurban verenleri dllendirdii dnlyordu. Ancak daha sonralar, yukarda belirtilen lk Ara
Dnem (.. 2200-2050) sonunda Msrllarn dinsel dncelerinde nemli deimeler oldu.
Artk tanrlarn, kurban istemekten ziyade, insanlarn iyiliini ve birbirlerini sevmelerini istedii
konusunda inanlar gelimeye balad. Msrllar hayatn lmle bitmediine, insann bu
dnyada iyiliksever olmasnn dln ldkten sonra dirilerek kazanacana inanyorlard.
Osiris destannn, insann moral kiiliini ve lmden sonra diriliini simgeleyen yanyla ok
yaygn bir biimde benimsenmesi bu inancn bir kantdr. Destana gre Osiris Nil tanrsdr. Nil
nehrinin ykselii ve ekilii lm ve dirilii simgeler. Osiris kt kalpli kardei Set tarafndan
ldrlr. Set kardei Osiris'in bedenini birok paraya ayrr. Osiris'in dul kars sis bu paralar toplayarak biraraya getirir. Osiris bylece dirilir ve lmszleir. nanca gre Osiris ilk mumyadr ve her mumyalanm Msrl bir baka Osiristir. Mumyaclk bylece Msr'da bir sanat dal
olmutur. Firavunlar iin piramit ant mezarlar, halk iin de labirent denilen yeralt mezarlar
yaplmtr. Bu mezarlar iine mumyalanarak gerekli eya, yiyecek ve iecekle birlikte konulan
llerin birgn canlanp bu eyalar kullanacaklarna inanlyordu.
- 10 -
Msr'n en eski edebiyat rneklerini piramitlerde gryoruz. Bu rnekler, Eski Krallk dnemi firavunlarnn mezar duvarlarndaki dinsel temal vg yazlardr. Orta Krallk dneminde daha
sosyal ierikli ve bu dnyann zevkleriyle ilgili edebiyat eserlerine rastlanmaktadr. Bunlar
arasnda ak iirleri, arap, kadn temalar zerine arklar ve sosyal adalet arzulayan yazlar
bulunmaktadr.
Msr sanat da genelde dinsel temalara dayanrd. Mezar resimleri ve kabartmalar, tanrkraln ebedi yaamn betimlerdi. Heykellerde de sanatlar Eski Krallk geleneine bal gl,
kendinden emin idealletirilmi tipleri canlandrmtr.
Msr mimarisinin en nemli eserleri Eski Krallk dneminde yaplan piramitlerdir. D izgileri
ok sade olan bu kral mezarlar ilenmi granit talarla kapl olup iinde birok mezar odalar ve
koridorlar bulunur. Bu piramitler dnda Msr firavunlar, Yeni Krallk Dneminde, Tep kentinde ve dier byk kentlerde tapnaklar yaptrmlardr. Bu tapnaklar kazanlan zaferlerden
sonra tanrlara teekkr etmek iin ina ediliyordu. Bu tapnaklarn en nemlileri Karnak ve
Luksor'da bulunan Amon tapnaklardr.
4. PERS UYGARLII
4.1. Persler (..550-331)
Persler ran krfezinin dousunda Medlerin egemenlii altndra yaayan bir kavimdi. Eski n
Asya'nn en byk fatihi olarak bilinen Kiros, persleri birletirdi ve Medlerin hakimiyetine son
verdi. Kiros daha sonra Anadolu zerine yryerek Lidya Kral Kroisos'u yendi ve Anadolu'daki
Yunan kentlerini ald. Kiros daha sonra douya dnerek Hindistan snrna kadar olan blgeleri
Pers mparatorluuna katt.
Kiros'un olu Kambiz Msr' fethetti. Bu kraldan sonraki I. Darius, Yunanllarla 150 yl kadar
srecek olan Pers savalarnn ilkini balatt. Pers mparatorluu Makedonya Kral Byk
skender tarafndan yklmtr (..334-331).
hem de sivil ynetimin badr. Devlet ileri ayrca, mutlak hkmdarn "gz" ve "kula" olan
mfettilerce denetlenirdi.
Pers devlet yapsnn uygarlk tarihi asndan bir baka dikkat ekici yn de udur: Pers mparatorluu tarihte ilk kez, pek ok farkl etnik kkenli halkn, eit sorumluluk ve haklara sahip bir
biimde birarada yaamasn salayc bir dzen kurmutur. mparatorluk, barn korunmas
ve vergilerin denmesi kouluyla, bu halklarn dil, din, rf ve adetlerine karmamtr. Bu tr tolerans ve oulculuk rneklerini daha sonra Helen, Roma, Arap ve Trk mparatorluklarnda
gryoruz.
- 12 -
tan'da Afrika'dan gelen mallar Sidon'da toplanyor ve buradan Ege blgelerine sevk ediliyordu.
Bu amala Kbrs, Rodos ve Taoz adalarnda koloniler kurulmutu. Fenikeliler'in Sidon dnemi .. 1200 lerde Filistler tarafndan sona erdirildi.
.. 1000-800 aras Akdeniz'de ticari hakimiyet Tir kentine gemitir. Tirliler, btn Akdeniz
kylarnda koloniler kurmular, bununla da yetinmeyerek Septe boazndan Avrupa kylarn
izleyerek ngiltere'ye kadar gitmilerdir.
Tirliler .. sekizinci yzylda Asurlularn ve daha sonra da Kaldenin ve Perslerin egemenlii
altna girmilerdir.
zet
Bu blmde nce Dicle ve Frat nehirlerinin arasnda kalan ve ilk ada Mezopotamya ad
verilen verimli topraklarda gelien uygarlklar ele alnmtr. Mezopotamya'da ilk uygarlk
Smerler tarafndan getirilmi, onlar Smerlerin uygarln benimseyen Akadlar, Babilliler,
Asurlular izlemitir. Mezopotamya'da birbiri ardna gelien bu uygarlklarn modern dnyamza
yaptklar nemli katklar ana hatlaryla belirtilmitir.
kinci olarak bu blmde n Asyann bir paras olan Anadolu uygarlklarndan en nemlisi ve
en eskisi olan Hitit uygarl modern dnyamza yapt katklar asndan incelenmitir.
nc olarak bu blmde Nil nehrinin verimli yataklarnda serpilip gelien eski Msr uygarl
ana hatlaryla incelenmi ve bu uygarln insanlk tarihine yapt kltrel katklar zetlenmitir.
Son olarak Pers uygarl ve Fenikeliler de ksaca ve ayrca uygarlk tarihine yaptklar katklar
asndan incelenmitir.
- 13 -
Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn doru cevaplarn bulunuz.
Cevaplandramadnz sorularla ilgili blmleri tekrar okuyunuz.
1. Glgam Destan'nn ana temas aadakilerden hangisidir?
A) Glgam'n dostlua nem vermesi.
B) lm korkusu.
C) Hayatn nemsiz oluu.
D) br dnyann nemli oluu.
E) Yukardakilerden hibirisi.
3. Osiris destan
A) Hitit'lerin en nemli edebiyat rneklerindendir.
B) Kaldelilerin destanlar arasndadr.
C) Perslerin nl destanlarndandr.
D) Nil tanrs ile ilgili bir destandr.
E) Yukardakilerden hibirisi.
- 14 -
Yararlanlacak Kaynaklar
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Elam-Mezopotamya), Ankara, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1951.
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Anadolu), Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1946.
GNALTAY, emsettin. Yakn ark (Perslerden Romallara Kadar) Ankara, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, 1956.
GNALTAY, emsettin. ran Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar (2. Bask), 1987.
NAN, Afet. Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti. Ankara, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar (2 Bask) 1987.
KINAL, Firuzan. Eski Anadolu Tarihi. Ankara, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar (2 Bask), 1987.
KINAL, Firuzan. Kara Tanra Olarak Kybele, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1986.
- 15 -