VIENNA ROTTERDAM

FORGING THE FUTURE

URBAN STRATEGIES COMPARED

conferentie 21 maart 1996

bibliotheek-theater centrale bibliotheek Rotterdam
 VIENNA ROTTERDAM

FORGING THE FUTURE

URBAN STRATEGIES COMPARED

Compilation:

Jürgen Rosemann
Cierard VVigmans

conferentie 21 maart 1996

bibliotheek-theater centrale bibliotheek Rotterdam

Organisatie:
TU Delft - Vakgroep Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing
TU Eindhoven - Leerstoel Stedelijk Beheer

In samenwerking met:
Gemeente Rotterdam
Gemeente VV enen
Publikatieburo Bouwkunde, 1995

Uitgegeven en gedistribueerd door:

Publikatieburo Bouwkunde
Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1
2628 CR Delft
tel. 015 278 4737

In opdracht van:

Vakgroep Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing

Faculteit der Bouwkunde
Technische Universiteit Delft
Berlageweg 1
2628 CR Delft
tel. 015 278 3162 I 1275 I 3046

Omslag: H.J. Berkman

Layout: C. Lucassen

ISBN 90-5269-207-6

Copyright © 1996, Vakgroep Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing,

Faculteit der Bouwkunde, Technische Universiteit Delft.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced in any form, bij print, photoprint, microfilm or
any other means without written permission fiom the publisher: Publikatieburo Bouwkunde.
CONTENTS

Preface

PART ONE: URBAN CHANGES AND URBAN STRATEGIES

Jürgen Rosemann
Stedelijke vernieuwing als ontwerpopgave
From: Paul Stouten (ed.) , Over lange lijnen,
ontwerpen en beheer. Publikatieburo Bouwkunde,
Technische Universiteit Delft, pag. 11 -26, 1996. 11

Hannes Swoboda
Auf dem Weg ins nächste Jahrhundert. Wiens Antwort auf
Fragmentierung, Individualisierung und Globalisierung.
From: Michael Häupl , Hannes Swoboda, Bleibt Wien Wien?
Spielräume 2020. Vienna 1995 , p. 68-81. 23

Herman Moscoviter
Een extreem moment van herbezinning. Joost Schrijnen over
50 jaar wederopbouw en 50 jaar toekomst.
From: Catalogue Rotterdam 2045. Manifestatie '50 jaar
wederopbouw - 50 jaar toekomst'. Rotterdam 1995 , p. 83-85. 35

Jan van Teeffelen, Kees Machielse

De bagage. Prangende vragen.
With a preface by Herman Meijer.
From: Rotterdam 2045, visie op de toekomst van de stad,
haven en regio. Rotterdam 1995, p. 15-26. 39

PART TWO: VIENNA

Arnold Klotz, Georg Kotzyza, Werner Rosinak

Urban Development Plan 1994.
A summary from: Step by step. Contributions to Urban
Research, Urban Development and Urban Design. Volume 58 ,
Vienna 1995. 51

Übersicht über die vom Wiener Gemeinderat beschlossenen

Leitprogramme. From: Perspektiven 10/ 1994. 67
Helga Fassbinder
Auf dem Wege zu einer neuen Generation von Stadtentwick-
lungsplänen. Bemerkungen zum Wiener Stadtentwicklungsplan.
From: Auf dem Wege ins 21. Jahrhundert. Documentation of
the conference 'Wiener Stadtentwicklungsplan' on 13th and
14th mei 1993 in Vienna. 71

Peter Klopf, Gottfried Pirhofer, Manfred Schenckl

Bemerkenswert un-konzentriert.
From: StadtBauwelt 126/1995, p. 1372-1375. 77

Otto Häuselmayer
Urban Character on the Outskirts.
From: Perspektiven 2/1995. 81

Rüdiger Lainer
An urban score. A new urban structure for the 'Aspern
Airfield' . From: Urban Planning Bureau of the City of
Vienna, Vienna, Architecture. The State of the Art.
Vienna 1995. 83

PART THREE: ROTTERDAM

College van B&W van de gemeente Rotterdam

Stadsplan Rotterdam. Een visie op de ruimtelijke ont-
wikkeling van Rotterdam tot 2005. Rotterdam 1992.
- Summary (p. 71-77)
- Woningbouw in en aan de stad (p. 27-32)
- Van bandstad naar tapijtmodel. Streefbeeld 2005
(p.43-44). 87

Jan van Teeffelen

Program scenarios
From: Jaap van den Bout, Erik Pasveer , Kop van Zuid.
Rotterdam 1994, p. 37-50. 103

Frits Palmboom
The history of the city of tomorrow.
From: The Alexanderpolder. New urban frontiers. Design
Commission. Architecture International Rotterdam 1993,
p. 34-45. 113

Mecanoo architekten
Residential neighbourhood Prinsenland.
From: NAI publishers, Architecture in the Netherlands.
Yearboek 1993-1994. Rotterdam, p. 66-70. 121
VOORWOORD

De rol van de publieke planning en de mogelijkheid (en ook de wenselijkheid) om de

stedelijke ontwikkeling in het postindustriële tijdperk te sturen zijn de centrale thema's van
de conferentie "Vienna - Rotterdam: Forging the Future" . De conferentie wordt georgani-
seerd door de bouwkundefaculteiten van de TU Delft en TU Eindhoven in samenwerking met
de gemeente Rotterdam en vindt plaats op 21 maart in het bibliotheek-theater van de centrale
bibliotheek in Rotterdam.

Er doen zich thans dramatische veranderingen voor in de randvoorwaarden van de stedelijke

ontwikkeling en planning. De brede toepassing van nieuwe informatie- en communicatie-
technologieën in het alledaagse leven, nieuwe verkeers- en vervoerstechnologieën, geauto-
matiseerde produktiemethoden en robotisering, duurzame ontwikkeling en globalisering: het
zijn alle trefwoorden die getuigen van een omwenteling van de traditionele vestigings-factoren
van de industriële stad. Daarnaast worden de huidige steden geconfronteerd met een
groeiende tegenstelling tussen arm en rijk, hetgeen steeds meer een bedreiging voor een
stedelijke samenleving vormt.

Er is een paradoxale situatie aan het ontstaan: juist nu een publieke sturing opnieuw
noodzakelijk wordt, nemen voor de gemeenten de sturingsmogelijkheden af. De rol van de
publieke planning blijkt te worden beperkt tot die van katalysator. Moeten, maar ook mogen
we ons hierbij neerleggen? Of kunnen de gemeenten met behulp van nieuwe planningsvormen
en procedures, of door het creatief toepassen van al bekende instrumenten de ontwikkeling
toch nog steeds sturend beïnvloeden? Wenen en Rotterdam staan op deze studiedag centraal.
Twee gemeenten die in de geschiedenis van de Europese stedelijk ontwikkeling een
bijzondere, unieke plaats innemen. In Wenen ontwikkelde men in de jaren '20 het meest
ingrijpende sturingsinstrumentarium voor woningbouw en stadsontwikkeling van het niet-
communistisch Europa. De overblijfselen daarvan en de manier waarop de gehanteerd
worden, maken dat Wenen nog altijd als een voorbeeld van een sturend bestuur kan worden
beschouwd. Rotterdam de rationele stad bij uitstek en broedplaats van de moderne beweging
in architectuur en stedebouw , heeft inmiddels een ruimte ervaring opgebouwd met
experimenten met nieuwe planvormen en nieuwe planningsprocedures, zoals publieke en
private samenwerking, ruimtelijke co-produktie en strategische planning.

Beide steden kunnen terugblikken op een lange traditie van sociaal-democratisch bestuur.
Voor beiden geldt dat hun planningsgeschiedenis nauw verbonden is met de idealen van de
sociaal-democratie en met de beginselen van gelijkheid en rechtvaardigheid.
De vraag is hoe deze steden omgaan met de uitdagingen waar zij voor staan: welke
strategieën zullen zij ontwikkelen om in te spelen op de maatschappelijke dynamiek en welke
concepten zullen zij ontwikkelen om de stap naar het postindustriële tijdperk te zetten?

In deze reader zijn de belangrijkste onderwerpen van de conferentie samen gevat. In deel 1

7
 wordt ingegaan op de veranderende randvoorwaarden voor de stedelijke ontwikkeling
alsmede op de mogelijke strategieën die de steden onder deze omstandigheden kunnen
ontwikkelen. De delen 2 en 3 bevatten een beknopte samenvatting van de nieuwe stads-
plannen van Wenen resp. Rotterdam. Daarnaast worden in verschillende artikelen de nieuwe
planvormen bediscussieerd en concepten voor nieuwe stedelijke woonmilieus en woonwijken
gepresenteerd.

8
 PART ONE

URBAN CHANGES AND URBAN STRATEGIES

Jürgen Rosemann

STEDELUKE VERNIEUWING ALS ONTWERPOPGAVE

From: Paul Stouten (red), Over lange lijnen; ontwerp en beheer. Stedelijke vernieuwing als
ontwerpstrategie. Pag. 11-26, Publicatieburo Bouwkunde, TU Delft, 1996.

De randvoorwaarden voor de stedelijke ontwikkeling in Europa zijn de afgelopen tien jaar

nogal veranderd. Het meest in het oog springen hierbij de geopolitieke veranderingen. De
dramatische omwentelingen in Oost Europa hebben niet alleen enorme verhuisbewegingen
veroorzaakt en daarmee de lokale woning- en arbeidsmarkten met grote problemen gecon-
fronteerd; zij hebben ook nieuwe ontwikkelingsperspectieven voor de Europese steden gege-
nereerd en nieuwe locatievoorwaarden laten ontstaan. De nieuwe oost-west bewegingen zijn
bovendien niet de enige mobiliteitsfactoren welke de traditionele patronen van de stedelijke
ontwikkeling in Europa ter discussie stellen. Ook het Europese eenwordingsproces speelt in
dit verband een steeds grotere rol. De gevolgen van wegvallende grenzen en toenemende
mogelijkheden van vrije vestiging voor de stedelijke ontwikkeling in Europa zijn op dit
moment nauwelijks te overzien. In ieder geval moeten wij er vanuit gaan dat de uitwisseling
van mensen en goederen in de toekomst verder zal toenemen. Investeerders en beleggers in
onroerend goed beginnen zich steeds meer internationaal te oriënteren; de verstrekking van
hypotheken en andere vormen van vastgoedfinancieringen over de grenzen heen zal binnen-
kort gemeengoed zijn.

Tegelijkertijd wordt echter verwacht, dat het afnemend belang van de nationale grenzen zal
leiden tot een sterkere regionalisering, dat wil zeggen een concentratie van ontwikkelings-
potenties op een reeks van Europese kernregio's, die met name bepaald worden door de grote
agglomeraties.! Tussen deze regio's zal zich een toenemende concurrentie ontwikkelen,
omdat de 'bescherming' door nationale grenzen en regelingen geleidelijk wordt opgeheven.
De politieke processen in Europa ondersteunen hierbij een ontwikkeling die ook in andere
delen van de wereld - soms al eerder - zichtbaar is geworden: de toenemende mobiliteit van
bedrijven en werkgelegenheid als gevolg van een ingrijpende verandering van de economische
vestigingsfactoren.

Eeuwenlang speelden zogenoemde 'natuurlijke' vestigingsfactoren zoals de nabijheid van

grondstoffen, de ligging aan een kruispunt van handelswegen of de ligging aan een
riviermonding met als mogelijkheid, een zeehaven aan te leggen en tevens per schip het
achterland te bereiken, voor de ontwikkeling van steden een doorslaggevende rol. In deze
situatie is de afgelopen tientallen jaren een drastische verandering gekomen. Natuurlijke vesti-
gingsfactoren werden in hun betekenis steeds meer vervangen door factoren als technische
bereikbaarheid en de aansluiting op hoogwaardige verkeers- en vervoerssystemen, kwaliteit
van de infrastructuur en - de laatste tijd steeds belangrijker wordend - allure en uitstraling
van de stad, haar cultureel aanbod, haar recreatieve waarde en in het algemeen haar kwaliteit
als leefmilieu. Zo verschillen deze nieuwe vestigingsfactoren ook zijn; ze hebben één
gemeenschappelijke eigenschap: ze zijn - in beginsel althans - veranderbaar, d.W.Z. ze
kunnen onder meer met behulp van planologische, stedebouwkundige en architectonische

11
 middelen beïnvloed worden. Daarmee zijn de steden tegenwoordig meer dan ooit in staat om
hun concurrentiepositie op nationaal en internationaal niveau zelf te bepalen en zelf te
ontwikkelen. Het toegenomen vermogen om de eigen vestigingsfactoren te beïnvloeden, kent
echter ook een keerzijde: de steden zijn op die manier gedwongen om voortdurend aan de
concurrentiestrijd mee te doen en de eigen potenties zo goed mogelijk te ontwikkelen. Anders
dreigen zij al gauw in een achterstandsituatie terecht te komen, met grote gevolgen voor de
lokale en regionale economie.

In de Vierde nota over de ruimtelijke ordening van 1988 werd deze noodzaak ook door de
Nederlandse regering erkend: "Op Europese en wereldschaal is er sprake van een toe-
nemende concurrentie tussen steden. De Randstad heeft de mogelijkheden om die concur-
rentie aan te gaan. Voor een internationaal concurrerend stedelijk vestigingsmilieu liggen de
beste aanknopingspunten in de agglomeraties van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag." En
verder: "Op wereldschaal is een concentratie van hoofdkantoren en dienstverlenende
bedrijven te verwachten in enkele metropolen. In West-Europa zullen alleen London en Parijs
daartoe behoren.
Op Europees niveau zal zich ook een duidelijke concentratie voordoen. De Randstad
concurreert daarbij, in de middenmoot, vooral met Brussel en Frankfurt maar ook met
Düsseldorf, München en Genéve.,,2

Op weg naar het informatietijdperk

Onze steden hebben niet alleen te maken met veranderende vestigingsfactoren en een
toenemende internationale concurrentie; ze zijn ook met groeiende sociale problemen
geconfronteerd. De toestroom van migranten uit Oost-Europa (en uit de derde wereld) komt
terecht op een arbeidsmarkt die sowieso al bepaald word door een hoge werkloosheid. In
tegenstelling met eerdere (conjuncturele) werkloosheidsverschijnselen wordt deze
werkloosheid nauwelijks door een economische opleving beïnvloed. Ondanks de economische
groei was er in de meeste Europese landen de afgelopen 10 jaar sprake van een groeiende
maatschappelijke tweedeling, van een toenemend verschil tussen arm en rijk. In vele
Europese landen komt deze tweedeling inmiddels ook ruimtelijk tot uitdrukking in een
toenemende segregatie en ghetto-vorming binnen de steden. In de Nederlandse steden werd
de segregatie tot nu toe vooral door de nogal omvangrijke sociale woningbouw tegen
gehouden; de laatste tijd ontstaat echter de indruk, dat als gevolg van de ombuigingen in het
volkshuisvestingsbeleid ook hier de segregatieve tendensen in de steden toenemen. 3

De Spaanse stadsocioloog Manuel CasteIls spreekt in dit verband van de opkomst van de
duale stad die het gevolg zal zijn van de hedendagse technologische en economische ontwik-
kelingen. In zijn boek 'The informational city' maakt hij hiervoor ingrijpende structuur-
veranderingen verantwoordelijk die thans wereldwijd plaats vinden: de omslag van het
industriële tijdperk naar het informatie-tijdperk, of - met andere woorden - de overgang van
een maatschappij, waarvan de economische bestaansvoorwaarden vooral door de industriële
produktie bepaald worden, naar een maatschappij met als belangrijkste economische basis de
nieuwe informatie- en communicatie-technologieën. 4 CasteIls noemt in verband met deze
ontwikkeling de volgende tendensen:
- de voortschrijdende vervanging van de industriële arbeid door geautomatiseerde
productieprocessen en door robots, met als gevolg, dat steeds meer arbeidsplaatsen in de
industrie verdwijnen;

12
 de brede toepassing van informatie- en communicatie-technologieën in een nieuwe
dienstverlenende economie, die tevens op die manier verregaand onafuankelijk wordt van
specifieke vestigingsfactoren;
- de introductie van nieuwe verkeers- en vervoerssystemen vooral in de vorm van hoge
snelheidstreinen (HST) die het stroomgebied van de metropolen vergroten en het ontstaan
van nieuwe mega-agglomeraties bevoorderen;
- de globalisering van de economische ontwikkeling met als effect een toenemende
internationale competitie en tevens concentratie van de economische activiteiten.

Dat het hierbij om korte termijn ontwikkelingen gaat die reeds in de nabije toekomst
gerealiseerd zullen zijn, wordt door John Brotchie e.a. benadrukt: "Early in the twenty-first
century, economy and society will complete their rapid transition to the information age. The
industrial city of the late nineteenth and early twentieth centuries will rapidly become an
artifact from the past, to be visited in the form of an open-air museum like New York's
South Street Seaport or The Rocks district of Sidney, while our lives become increasingly
dependent upon information technologies. Already the majority of us work at pursuits which
involve the processing of information; and, as manufacturing industries become ever more
automated, our society will be driven no longer (as in the past industrial age) by energy, but
by media based directly upon information technologies. ,,5

De crisis van de stedebouw

De stedebouwkundige discipline heeft lange tijd in een crisis verkeerd. Al in het midden van
de jaren '60 werden de pretenties en de prestaties van de moderne stedebouw door auteurs
als Jane Jacobs en Alexander Mitscherlich fundamenteel ter discussie gesteld. 6 Het ideaal
van de moderne stedebouw , de functionele stad van de twintigste eeuw met al haar licht,
lucht en ruimte, was niet langer het symbool voor maatschappelijke vooruitgang, maar werd
steeds meer gezien als een onmenselijke stad, als een stad die het sociale leven vernietigt en
die haar bewoners ziek maakt. Vooral door de massale bewonersprotesten, van het begin van
de jaren zeventig, tegen sanering, kaalslag en stadsverwoesting werd aangetoond, dat de
kritiek op de moderne stad en op de moderne stedebouw meer was dan alleen maar een
discussie onder deskundigen. De conflicten omtrent de stadsvernieuwing zijn niet alleen terug
te brengen tot een verzet tegen verkrotting en verpaupering; zij brachten tevens een brede
afwijzing van de normen en waarden die de moderne stedebouw hanteerde tot uitdrukking.
De afgetakelde oude wijken van de steden leken opeens veel menselijker en bewoonbaarder
dan de hedendaagse woonwijken, waarvan de onherbergzaamheid juist tot een synoniem van
de moderne stedebouw geworden was. 7

De schok over deze massale afwijzing was bij de stedebouwkundigen zo groot, dat zij in het
vervolg nog nauwelijks eigentijdse concepten aan het publiek durfden te tonen. Met het
behoud en de vernieuwing van de oude wijken werd - afgezien van hun belangrijke sociale
functie - in eerste instantie op traditie en gewoonte teruggegrepen. Bovendien werden de his-
torische vormen niet alleen herontdekt als waarde, ze werden meteen verheven tot een
algemene maatstaf waaraan ook het nieuwe zich diende te oriënteren. Als gevolg probeerden
ook de nieuwbouwplannen van destijds - uitzonderingen daar gelaten - de gegroeide klein-
schaligheid van historische stads- en bouwvormen meer of minder te kopiëren, om in elk
geval niet de verdenking te laten ontstaan eigen ideeën ten behoeve van de stadsvorm aan te
willen dragen.

13
 Met de doorbraak van de stadsvernieuwing in de jaren '70 en meer nog met de uitgebreidere
taakstelling voor de stedelijke vernieuwing, zoals deze zich in de tachtiger jaren in bijna alle
Westeuropese metropolen voordeet, trad een andere crisis van de moderne stedebouw op de
voorgrond die ik de maakbaarheidscrisis wil noemen. De traditionele instrumenten van de
stedebouwkundige planning leken steeds minder in staat te zijn de ontwikkeling van de steden
te sturen. Tussen de idee (van het plan) en de realiteit (van de stedelijke ontwikkeling) zat
steeds vaker een kloof - behalve als het plan pas na de gereedkoming van de bouw gemaakt
is, om achteraf een legitimatie te leveren. De idee dat een struktuurplan de reële ontwikkeling
van de stad daadwerkelijk zou kunnen bepalen, leek definitief van tafel. De 'maakbaarheid'
van de toekomst als leitmotief van de moderne stedebouw was discutabel geworden - althans
tot zover het de klassieke stedebouwkundige instrumenten betrof.

Deze ontwikkeling werd gesteund door de veranderde positie, die de overheden, rijk en
gemeenten, vanaf de jaren tachtig in bijna alle Europese landen ten opzichte van de stedelijke
planning hebben ingenomen. Terwijl in de zeventiger jaren o.m. de stadsvernieuwing nog
als een publieke opgave in gang werd gezet, worden de tachtiger jaren vooral gekenmerkt
door een conservatieve opstelling, waarvan de parameters door economische doelstellingen
werden bepaald, zoals het terugdringen van de rijksuitgaven en het stimuleren van private
investeringen. Een terug tredende overheid, privatisering en deregulering vormen sindsdien
bijna overal belangrijke uitgangspunten voor het planningsbeleid.

Op die manier is er echter een merkwaardig dilemma ontstaan. Aan de ene kant zijn de
steden geconfronteerd met nieuwe eisen en uitdagingen, met de noodzaak, om zich in de
(inter)nationale concurrentie-strijd als pijlers van de economische en sociale ontwikkeling te
handhaven en zich tevens aan te passen aan de eisen van het informatietijdperk; aan de
andere kant hebben zij te maken met een gereduceerd planningsvermogen, met krimpende
middelen en met een beperkte planningscapaciteit. Hoe de steden proberen, dit dilemma op
te lossen, zullen wij in het vervolg nader onderzoeken.

Nieuwe concepten voor de stedelijke ontwikkeling

Ondanks de terugtrekkende bewegingen van de overheden lijken architectuur en stedebouw

bijna overal in Europa een gouden periode te beleven. Onder de druk van de groeiende
concurrentie op nationaal en internationaal niveau, concentreren de steden hun plannings-
activiteiten met name op attractieve, grote projecten, waarmee ze denken hun positie in de
competitie te kunnen verbeteren. Juist in de tachtiger jaren zien we in bijna alle West-
europese landen een ware 'hausse' van publieke investeringen in de vernieuwing van de
steden. Vaak gaat het daarbij om grootsschalige projecten van nationale of wellicht
internationale betekenis. 8 Nieuwe culturele voorzieningen zoals musea, bibliotheken, congres-
centra en operagebouwen ontstaan in de metropolen. Nieuwe parken, stedelijke pleinen en
boulevards worden ingericht. Opvallend is de aandacht die aan de vormgeving van dergelijke
projecten besteed wordt: Internationale prijsvragen en architectuurtentoonstellingen vormen
een dankbaar object, om de publieke belangstelling en vooral de belangstelling van toekom-
stige investeerders te trekken. Dit is namelijk tegelijkertijd een hoofddoel van derge-lijke
projecten: zij moeten het beeld - het 'imago' - van het stadsdeel of van de gehele stad zo
verbeteren, dat de verdere revitalisering nagenoeg vanzelf gaat. Een sprekende vormgeving
is daarom ook een belangrijk middel om de uitstraling van deze projecten te versterken.

14
De nieuwe aanpak vraagt van de gemeenten enerzijds een actieve rol als investeerder,
anderzijds als coördinator en stimulator. Vaak wordt in dit verband ook gesproken van een
actief of offensief ontwikkelingsbeleid, van 'Urban Marketing' waarmee de gemeenten zich
op de markt van de toekomst profileren. Het zal duidelijk zijn, dat de klassieke instrumenten
van de stedebouwkundige planning, de struktuurplannen en de bestemmingsplannen, aan
dergelijke doelstellingen niet voldoen. Van begin af aan was de discussie over de nieuwe
concepten voor de stedelijke vernieuwing verbonden met de discussie over de instrumenten
ter realisering van deze concepten. Centraal stond hierbij de vraag naar het multipliereffect:
op welke manier kunnen de beperkte overheidsmiddelen zo efficient mogelijk worden ingezet,
met als doel, om zo veel mogelijk andere - partikuliere - investeringen in het belang van de
stedelijke vernieuwing mee te trekken. Tal van concepten - strategieën - werden ontwikkelt
met als doel om de stedelijke vernieuwing voor partikuliere investeerders aantrekkelijk te
maken. De belangrijkste hiervan zijn:

Enterprise Zones
Een van de eerste concepten ter stimulering van partikuliere investeringen in de stedelijke
vernieuwing was het aanwijzen van Enterprise Zones of - zoals deze gebieden in Frankrijk
worden genoemd - Zones d'Aménagement Concerté (ZAC). Het concept werd in de jaren
'70 met verschillende accenten in Frankrijk en in de Verenigde Staten ontwikkelt en in
bijgestelde vorm in de jaren '80 ook in Grootbrittannië toegepast. 9 Het concept was erop
gericht om in herstruktrureringsgebieden een gunstig klimaat voor ondernemingen en voor
investeringen te creëren. Belangrijke instrumenten die in dit verband werden toegepast, zijn
o.a. een verminderde toezicht van de overheid, vereenvoudigde vergunningsprocedures en
gereduceerde belastingstarieven. Daarnaast ging de overheid in de meeste gevallen de
verplichting in om gedurende en bepaalde periode binnen de Enterprise Zone bijzondere
investeringen te doen. In Frankrijk kon een projectontwikkelaars bovendien, onder bepaalde
voorwaarden, zelf de bestemming van de grond en de dichtheid van de bebouwing bepalen.
Het stedebouwkundige concept voor deze gebieden mocht afwijken van het struktuurplan van
de gemeente, zonder dat een openbare inspraakprocedure doorlopen behoefde te worden. De
goedkeuring door de Prefect was voldoende.
Zowel in Frankrijk als in Grootbrittanië werd het concept van Enterprise Zones inmiddels
weer verlaten. Ondanks het feit dat de programma's op zich redelijk succesvol waren (alleen
in Parijs werden 17 ZAC-gebieden aangewezen), bleken de nadelige gevolgen in sociale en
in stedebouwkundige opzichte groter dan verwacht. 10 In een evaluatie van de Engelse
Enterprise Zones werd bovendien aangetoond, dat de stimuleringsmaatregelen van de
overheid vooral tot een verplaatsing van investeringen geleid hebben en nauwelijks nieuwe
investeringen hebben uitgelokt. 11

Publieke en private samenwerking

Public Private Partnership (PPP) werd in de jaren tachtig wereldwijd het nieuwe toverwoord
voor de stedelijke vernieuwing. Het concept van publieke en private samenwerking werd
vooral in de angelsaksische landen ontwikkelt en heeft als doel, om overheidsmaatregelen en
partikuliere initiatieven in een vroeg stadium zodanig op elkaar af te stemmen, dat de
belangen van de verschillende (publieke en private) partners optimaal tot hun recht kunnen
komen. De vormen van publieke en private samenwerking verschillen nogal van elkaar. Vaak
worden hiervoor publiek-private ontwikkelingsmaatschappijen opgericht met als taak, om
voorbereidend onderzoek te doen, planconcepten te ontwikkelen, de financiering van de
projecten te regelen en de realisering ervan te bewaken. In sommige gevallen wordt ook het

15
 beheer van de betreffende gebieden aan een publiek-private organisatie over gedragen.
Bekende voorbeelden voor publiek-private samenwerking zijn o.m. Battery Park City in New
York en The London Dockland's.12
Ook in Nederland werd de publieke en private samenwerking (Pps) als belangrijk instrument
voor de stedelijke ontwikkeling ontdekt. Eind van de jaren '80 werd in dit verband door de
rijksoverheid het programma 'Sleutelprojecten ruimtelijke inrichting' ontwikkelt met als doel,
om o.m. de samenwerking tussen overheidsinstellingen en marktpartijen bij ruimtelijke
ontwikkelingsprojecten te stimuleren. Sleutelprojecten zijn' ... concrete investeringsprojecten
voor stedelijke gebieden, infrastructuur en de daarbij behorende milieutechnologie, die van
strategisch belang zijn voor de ruimtelijke inrichting van ons land. Zij leveren met andere
woorden een belangrijke bijdrage aan de realisatie van de hoofdlijnen van de Vierde Nota
(Extra), van het Structuurschema Verkeer en Vervoer II, van het Nationaal Milieubeleidsplan
(Plus), van de Nota Volkshuisvesting in de jaren negentig, van de Nota Regionaal-
Economisch Beleid en van andere rijksnota's. Van de projecten gaat ook een belangrijke
voorbeeldwerking uit.' 13 Voorwaarde voor de erkenning als sleutelproject was onder meer
dat er sprake is van een geformaliseerde samenwerking tussen overheidsinstellingen en
marktpartijen. Bekende sleutelprojecten zijn o.m. de Kop van Zuid in Rotterdam, het
Oostelijk Havengebied in Amsterdam en het Sphinx-Céramique-terrein in Maastricht. Daar-
naast zijn er inmiddels ook buiten het programma 'sleutelprojecten' tal van pps-projecten
ontstaan.

Les Grandes Projets van Parijs

Een andere aanpak ter stimulering van private investeringen in de stedelijke vernieuwing
werd o.m. in Parijs ontwikkelt. Meer dan andere Europese metropolen kent Parijs in zijn
naoorlogse ontwikkeling een traditie van grootschalige herstructureringen en kaalslag-
saneringen. Het startsein voor deze ontwikkeling werd reeds door De Gaulle gegeven. Met
zijn plan 'Renconquête de Paris' (verovering van Parijs) lanceerde hij de idee om Parijs in
economisch, cultureel en bestuurlijk opzicht tot hoofdstad van Europa te maken. Om dit doel
te bereiken werden ingrijpende veranderingen van de stedelijke structuur nodig geacht. De
inspanningen van de overheid werden in het vervolg vooral erop gericht om met behulp van
grote publieke projecten (grandes projets) de culturele en economische potenties van de stad
te ontwikkelen. Daarnaast ging het echter ook erom, met behulp van deze projecten
partikuliere investeringen in de omliggende stadswijken te stimuleren.

Reeds in de jaren zeventig werd dit concept met succes toegepast. Projecten zoals het Centre
Pompidou en La Defense zijn daarvan de zichtbare resultaten. Vanaf de jaren tachtig en
vooral vanaf het presidentschap van Mitterand is er sprake van een stroomversnelling. Een
groot aantal publieke projecten van strategisch belang zijn in deze periode gerealiseerd. Te
noemen zijn bijvoorbeeld 14 :
- de herstructurering van de voormalige Les Halks met o.m. het 'Forum des Halles' , de
'Equipements des Halles' en 'Le Jardin des Halles';
- de 'Gare d'Orsay' met het museum van de negentiende eeuw;
- de 'Parc de la Villette' met het 'Parc Urbain du 21e Sièc1e';
- de 'Place de la Bastille' met het nieuwe operagebouw;
- 'La Grande Arche de la Défense'.

Herinrichting van de openbare ruimte in Barcelona

Een variant op de ontwikkeling van de 'grandes projets ' in Parijs is het concept van stedelijke

16
vernieuwing, dat in het begin van de tachtiger jaren in Barcelona werd ontwikkelt. 15 Ook in
Barcelona ging het erom, met behulp van strategische (overheids)investeringen verbeteringen
in de stedelijke structuur aan te brengen en tevens partikuliere investeringen in de omgeving
te stimuleren. De publieke middelen voor strategische investeringen waren echter veel
beperkter dan in Parijs. Om ondanks de beperkte middelen snel tot zichtbare resultaten voor
de stad te komen, heeft de gemeente zich vooral op maatregelen ter verbetering van de
openbare ruimte geconcentreerd. Onder de leiding van Oriol Bohigas werd in 1981 een
programma van 50 stedelijke projecten ontwikkelt. Het programma omvat zowel wijkgerichte
projecten zoals de herinrichting van straten en pleinen binnen het bestaande stedelijke weefsel
alsmede de aanleg van wijkparken met enkele wijkgerichte voorzieningen, als een aantal
grote projecten met stedelijke uitstraling zoals de nieuwe waterfront van Barcelona, de Parc
de l'Escorxador en de Placa deIs Països Catalans.

Kenmerkend voor de Barcellonese aanpak is de grote aandacht die aan de vormgeving van
de openbare ruimte wordt besteed. De vormgeving van boulevards, pleinen en parken wordt
niet alleen als een functionele opgave gezien, maar tevens als een artistieke uitdaging, als een
bijdrage aan de hedendagse cultuurontwikkeling. Deze filosofie treffen wij overigens niet
alleen bij centrale stedelijke projecten aan. Zelfs in buitenwijken en achterstandsgebieden
worden straten en pleinen zorgvuldig ontworpen om ook in deze gebieden het publieke
domein als manifestatie van de maatschappelijke cultuur in te richten. Voorbeelden zijn de
Parc de CIot, waarmee een oud fabrieksterrein in een arbeiderswijk aan de rand van de stad
hergebruikt werd, en de beroemde brug van Santiago Calatrava tussen Felip II en Bach de
Roda, die de afgelegen en afgesneden stadsdelen Sant Andreu en Poble Nou met de binnen-
stad verbind.

Strategische planning

De nieuwe concepten voor de stedelijke vernieuwing hebben de afgelopen jaren in vele steden
hun navolging gevonden. En blijkbaar met succes: Van de economische opleving die in de
jaren negentig in bijna alle West-Europese landen heeft plaats gevonden, hebben vooral de
steden kunnen profiteren. Stedelijke vernieuwing heeft de afgelopen jaren een ongekende
bouwgolf tot stand gebracht. Oude industrieterreinen werden hergebruikt, voormalige
havengebieden en spoorwegterreinen werden in multifunctionele stedelijke gebieden met
woningen, kantoren, winkels en culturele voorzieningen verandert, krottenwijken werden tot
luxe woonwijken omgetoverd.

Aan de andere kant hebben het vrijstellingsbeleid in Enterprise Zones, de publieke en private
samenwerking in herstruktureringsgebieden alsmede de stimulering van partikuliere
investeringen met behulp van publieke projecten inmiddels ook hun keerzijde voor de
stedelijke ontwikkeling laten zien. De financiële gevolgen van het stimuleringsbeleid zijn voor
de steden op z'n minst twijfelachtig te noemen. In vele gevallen is het weliswaar gelukt om
de omvang van de particuliere investeringen in de stedelijke vernieuwing aanzienlijk te laten
groeien, echter voor de prijs, waarbij ook de overheid forse bijdragen diende te leveren.
Vooral de grote publieke projecten hebben grote investeringen gevraagt die een aanzienlijke
aanslag op de overheidsbegroting betekenen. Daarnaast zullen onderhoud en beheer van deze
projecten in de komende jaren een claim leggen op de begroting. Ook in de woningbouw is
er nauwelijks sprake van bezuinigingen. Weliswaar werden in bijna alle West-Europese
landen de middelen voor de sociale woningbouw fors terug gebracht. In vele landen werden

17
 echter de directe subsidies voor de sociale woningbouw min of meer vervangen door
indirecte subsiedies in de vorm van belastingsaftrek voor investeerders (kopers en/of
beleggers). In plaats van een bezuiniging is er dus eerder sprake van een verschuiving van
de subsidiestromen. In de meeste gevallen hebben vooral de hogere inkomensgroepen van
deze ontwikkeling kunnen profiteren.

Het vroegtijdig betrekken van private investeerders in de planvorming en vooral het laissez-
faire in Enterprise Zones heeft bovendien in veel gevallen een eigen dynamiek laten ontstaan
waarin deelbelangen voorop staan en het algemeen belang soms moeilijk te herkennen iS. 16
Het stimuleringsbeleid is meestal met exorbitante prijsstijgingen van de stedelijke bouwgrond
verbonden die de sturingsmogelijkheden van de gemeenten op langere termijn drastisch zullen
beperken. Woonlasten zijn als gevolg van de nieuwe stedelijke dynamiek vaak verveel-
voudigd, met als gevolg dat de zittende bewoners verdrongen werden en de segregatie sterk
toeneemt. De concentratie op spectaculaire grote projecten heeft bovendien vaak ertoe
geleidt, dat de stedebouwkundige planning uiteen valt in een veelvoud van afzonderlijke plan-
nen, waarin telkens verschillende particuliere belangen een dominerende rol spelen. Ont-
wikkelingsperspectieven voor de stad als geheel worden steeds meer naar de achtergrond
gedrongen, ofwel - of juist omdat ieder van deze losse projecten aanspraak maakt een
bijdrage hieraan te leveren.

Gezien deze resultaten is het de vraag, of er een alternatief bestaat. Is het vandaag - met de
beperkte middelen die de gemeenten ter beschikking hebben - überhaupt nog mogelijk,
publieke en private initiatieven in ontwikkelingsconcepten voor de stad als geheel te
integreren, zonder hen de dynamiek te ontnemen, welke de steden zo dringend nodig hebben?
Of moeten wij ons neerleggen bij het feit dat de steden steeds meer de speelbal van de markt-
krachten worden, een spel trouwens waarin de publieke planning slechts nog de rol van een
katalysator toekomt, zonder dat ze eigen waardencategorieën in kan brengen? Met deze
vragen worden zowel de rol en betekenis van de publieke planning aan de orde gesteld, als
ook de methoden en instrumenten waarmee publieke planning haar aanspraak op leiding
overeind kan houden.

Vele steden in Europa hebben de afgelopen jaren geëxperimenteerd met nieuwe planvormen
en nieuwe planningsprocedures. Voorbeelden hiervan zijn o.m. de nieuwe stadsplannen van
Wenen en van Berlijn. In Nederland werden nieuwe ideën voor de stedelijke planvorming
optwikkelt in zo verschillende steden als Rotterdam, Groningen, Maastricht en Tilburg. De
vraag naar de herverovering van de prioriteit voor de publieke planning in de stedelijke
optwikkeling werd echter vooral opnieuw op de agenda geplaatst door een aantal Spaanse
steden die in de jaren tachtig met nieuwe planningsconcepten wereldwijd opzienbaarden.

In Spanje had het Franco-regime tegen het eind van de zeventiger jaren een planningspolitie-
ke chaos achtergelaten, waarin 'laissez-faire' en speculatie domineerde. Voor de jonge demo-
cratie werden het terugdringen van de speculatie en de herverovering van de publieke invloed
op de steden tot een belangrijke opgave. Publieke invloed betekende echter niet het opnieuw
instaleren van de oude planningsburocratieën; publieke invloed betekende vooral de ontwikke-
ling van democratische structuren in de steden, het doorzetten van het algemene belang in
de stedelijke ontwikkeling en de participatie van de bevolking in de planningsprocessen. Het
doel dat verschillende Spaanse steden en regionale overheden begin van de tachtiger jaren
voor ogen stond, was dus volledig tegenovergesteld aan de ontwikkelingen in de meeste an-

18
dere Europese landen: niet de terugtrekkende overheid was het devies, maar de herovering
van de prioriteit van publieke planning. 'Recuperar Madrid' was dan ook de programmatische
titel van het nieuwe planningsconcept, dat in 1982 door de gemeente Madrid gepresenteerd
werd. I7

De bijzondere verdienste van de Spaanse planners is mijn inziens dat zij niet zomaar op
planningspatronen uit andere West Europese landen terug hebben gegrepen, maar dat zij -
uitgaand van hun specifieke voorwaarden en van de hun tot beschikking staande middelen -
zelfstandig en veelal nieuwe planningsconcepten en aanpakstrategieën hebben ontwikkeld,
welke inmiddels ook als voorbeeld in andere landen dienen. Bovendien zijn de concepten die
de verschillende steden inmiddels toepassen, zeer uiteenlopend: Barcelona, die met haar
concept van de herinrichting van de openbare ruimte inmiddels internationaal aanzien heeft
verworven, of Mardrid waar de publieke woningbouw - en andere bouwprogramma's - een
wezenlijk zwaarder gewicht hebben en waar ondertussen indrukwekkende (weder)opbouw-
prestaties te zien zijn.

Hoe zien deze nieuw concepten er nu uit, wat onderscheidt hen van de methoden van de
klassieke stedebouwkundige planning? Het opvallendste kenmerk van de nieuwe plannings-
concepten is het feit, dat de klassieke planvormen met hun hiërarchische schaalniveaus en
hun 'tijdloze toekomstordening' - hoewel voor de gronduitgifte en voor de begrenzing van
het private beschikkingsrecht over het grondgebruik nog steeds van betekenis - hun overheer-
sende rol hebben verloren. In hun plaats is het begrip van de 'strategie' of van de 'strate-
gische planning' gekomen.

In tegenstelling tot de klassieke planning van bestemmingen beperkt de strategische planning

zich niet alleen tot de definitie van een ruimtelijke ordening op een bepaald schaalniveau en
een van tevoren vastgestelde tijdshorizon. De planningsdoelen worden eerder in een pakket
van maatregelen en realiseringsstappen omgezet, welke op verschillende schaal niveaus ingezet
kunnen worden en verschillende tijdperspectieven kunnen omvatten. Een strategie in deze zin
omvat dus elementen dwars door alle schaalniveaus heen, van de vormgeving van een enkele
brug tot aan een regionale ontwikkelingsschets. En zij beperkt zich niet alleen tot ruimtelijke
maatregelen maar integreerd verschillende beleidssectoren - voor zover deze voor het
bereiken van de doelstellingen belangrijk en nodig zijn.

Kenmerkend voor een strategisch plan is ook, dat hierin - in tegenstelling tot het klassieke
structuurplan of masterplan - de verschillende deelgebieden van de stad niet gelijkmatig en
evenwichtig uitgewerkt zijn, maar dat er verschillende interventieniveaus - schaalniveaus -
met elkaar verbonden worden. Het plan omvat aan de ene kant intensiveringsgebieden,
waarvoor gedeeltelijk gedetailleerde ontwerpoplossingen aangedragen worden, terwijl aan de
andere kant bepaalde gebieden, waar nauwelijks veranderingen plaats vinden, alleen globaal
beschreven worden. De uitwerking van de plandelen is daarbij in eerste instantie afhankelijk
van de strategische betekenis van de desbetreffende deelgebieden en van de bijbehorende
planningselementen. Stedebouwkundige planning wordt op deze wijze een cyclisch proces,
waarin algehele visie en detail, doelen en middelen voortdurend in hun wisselwerking be-
werkt worden, waarin geen van de schaalniveaus uiteindelijk van een hogere orde wordt
gezien, maar meer een spiegel representeert waarin de gevolgen van beslissingen op andere
schaalniveaus voor alle betrokkenen zichtbaar gemaakt worden.

19
 Het strategisch plan vormt het kader voor verschillende deelstrategieën die zich op aparte
doelgroepen, projecten en stadsdelen kunnen richten. Projecten ·van publieke en private
samenwerking alsmede strategische investeringsprojecten kunnen hierbij net zo hun plek
vinden dan projecten voor de sociale woningbouw en wijken waarin de sociale stads-
vernieuwing voorrang zal krijgen. De belangrijkste toevoeging van het strategisch plan
bestaat daarin dat de verschillende deelstrategieën in een samenhang worden geplaatst en de
onderlinge afhankelijkheid en wisselwerking duidelijk worden gemaakt.

Stedelijke vernieuwing als ontwerpogave

Naast de strategische dimensie vormt de vormgeving een tweede belangrijke dimensie van
de nieuwe stedebouwkundige concepten. Ook in dit opzicht zijn er duidelijke verschillen met
de klassieke planningsbenaderingen te constateren. In de klassieke stadsplanning is de
vormgeving in essentie een resultante van programmatische beslissingen en functionele
ordeningen. Pas waneer de functionele geleding van de stad of van het stadsdeel is
vastgelegd, wanneer op basis van de functionele geleding een programma is ontwikkeld,
begint het vormgevingsproces . In de nieuwe planningsconcepten - en dat is een zeer we-
zenlijk verschil - wordt de vormgeving van de stad, haar belevenis waarde en haar
'sfeerkwaliteit ' gezien als een zelfstandige waardencategorie, welke onvoorspelbare, van
tevoren niet planbare potenties en nieuwe programmatische interpretaties voor de toekomst
kan blootleggen. Vorm volgt niet meer uitsluitend uit de functie , maar heeft haar eigen
capaciteit, haar eigen potentie, haar eigen waarde.

Anders dan bij vele 'grote projecten' is de vormgeving hierbij niet alleen een
marketingmiddel om publieke belangstelling te wekken en investeerders aan te trekken. Het
stedebouwkundige ontwerp brengt - binnen bepaalde grenzen - zelfs nieuwe gebruiks-
mogelijkheden aan het licht en maakt verschillende programmatische interpretaties mogelijk.
Stedelijke planning '... krijgt daardoor meer het karakter van een permanente terrein-
verkenning, een exploratieve vorm van onderzoek, waarbij men zich primair laat leiden door
de gegeven situatie en zich bedient van provisorische modellen, waarin delen van eerdere,
op hun beurt ook al bijgestelde modellen zijn verwerkt.' 18

Opgave van het ontwerp is het niet meer (tenminste niet meer uitsluitend) , een van tevoren
vastgelegd programma in een vorm te gieten , welke dan nog slechts gerealiseerd hoeft te
worden; een nieuwe en belangrijke opgave bestaat daarin de ruimtelijke mogelijkheden te
onderzoeken, de potenties van de desbetreffende locatie in beeld te brengen en - last but not
least - de belangen van de verschillende participanten af te tasten en tot overeenstemming te
brengen. Het ruimtelijke ontwerp is niet meer slechts een plan, maar is tegelijkertijd een in-
strument van exploratie (van ruimtelijke mogelijkheden) en van communicatie en onder-
handeling tussen de betrokkenen. Het programma van eisen gaat niet meer uitsluitend aan het
ontwerp vooraf; de resultaten van het ruimtelijk onderzoek kunnen leiden naar nieuwe pro-
grammatische conclusies. De klassieke volgorde van vooronderzoek, programma, ontwerp
en plan wordt daarmee - tenminste gedeeltelijk - op zijn kop gezet.

Vanuit dit oogpunt is het slechts logisch, dat in de nieuwe aanpak de ontwikkeling van vorm-
concepten van begin af aan in het planvormingsproces geïntegreerd wordt en dat deze
vormconcepten op alle niveaus van de planning een rol speelen. Ook in dit opzicht hebben

20
de Spaanse steden een zekere voortrekkersrol vervult. In verschillende Spaanse voorbeelden
is te zien hoe, reeds op het niveau van het structuurplan, vormoverwegingen niet slechts be-
trokken worden, maar hoe deze overwegingen doorslaggevende impulsen voor het verdere
planvormingsproces leveren. 19 Stedelijke vernieuwing heeft zich daarmee steeds meer tot
een ontwerpopgave ontwikkelt.

Aan de andere kant moeten wij beseffen, dat met de planningsconcepten vanuit Spanje, noch
met de nieuwe stadsplannen van de Nederlandse gemeenten de vraag naar adequate plan-
vormen voor de stedelijke ontwikkeling in het postindustriële tijdperk afdoende beantwoordt
is. Wat wij tot nu toe te zien hebben gekregen, zijn vooral reflecties van zoekprocessen,
tussenresultaten, eerste ervaringen - en eerste teleurstellingen - op een weg naar nieuwe
vormen van de stedelijke planning. Het zijn soms wanhopige pogingen om ondanks toe-
nemende sociale conflicten in de steden aan de ene kant, ondanks krapper wordende
financiële middelen van de gemeenten aan de andere kant de prioriteit van de publieke
planning terug te winnen en te bewaren. Een ding zal daarbij duidelijk zijn: Meer dan tot nu
toe zullen in de toekomst creativiteit en vindingrijkdom van ontwerpers en beleidsmakers
worden geëist, om de kwaliteit van de stad als levensruimte voor iedereen ook in de toekomst
veilig te stellen.

Noten
1. P. Cheshire, Urban Change in Western Europe since 1951, in: Eurocities. Documents and Subjects of
Eurocities Conference, Barcelona 1989, p. 61 e.v.

2. Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Vierde nota over de ruimtelijke
ordening. Deel a: beleidsvoornemens. Den Haag 1988, p. 113 .

3. Zie o.a. R. Vermij en J. Monasch, Wie ghetto's wil voorkomen, moet beginnen bij de volkshuisvesting,
in: NRC Handelsblad 6-12-1995.

4. M. Castells, The Informational City. Information Technology, Economie Restructuring, and the Urban-
Regional Process. Oxford 1989.

5. J. Brotchie, e.a., Cities of the 21st Century. New Technologies and Spatial Systems. Melbourne en
London 1991, p. IX.

6. J. Jacobs, The death and life of great American Cities. 1964.

A. Mitscherlich, Die Unwirt1ichkeit der Städte. Anstiftung zum Unfrieden. Frankfurt/Main 1965.

7. Zie o.a. V. Heise en J. Rosemann, Bedingungen und Formen der Stadterneuerung. Versuch einer
Bestandsaufnahme. KasseI 1982.

8. Zie J. Rosemann en H. Kroes, Wonen in een veranderende context. 10 jaar stadsvernieuwing - stedelijke
vernieuwing in Europa. Delft 1991.

9. Zie G. Dijkstra, H. Fassbinder, T. James en J. Rosemann, De gebiedsgerichte aanpak van de

stadsvernieuwing. Een internationaal vergelijkend onderzoek. Amsterdam 1987.

9. idem, p. 153 e.v .

10. House of Commons, Thirty Fourth Report of the Comrnittee of Public Accounts, Session 1985-1986,
Enterprise Zones, HMSO.

21
 11. Zie o. a. J. Rosemann en H. Kroes (red.) , Wonen in een veranderende context. 10 jaar stadsvernieuwing
- stedelijke vernieuwing in Europa. Delft 1991, p. 49 e.v.

13. Staatsecretaris Heerma, in: Sleutelprojecten ruimtelijke inrichting. Rol van het rijk en tussenstand 1991.
's Gravenhage 1991, p. 1.

14. Zie J. Rosemann en H. Kroes, 1991 a.w., p. 32 e.v.

15. Zie o.a. H. Meijer, Inspirerende experimenten in Barcelona, in: Stedebouw en Volkshuisvesting, juni
1988, p. 210 e.v.
Ministerio de Obras Publicas y Transportes, 10 years town planning in Spain. Madrid 1991.
J. Rosemann en H. Kroes (red.), 1991 a.w., p. 27 e.v.

16. Zie J. Rosemann en H. Kroes, Partnerschaftliche Planung in den NiederIanden, in: W. Heinz (Hrsg.),
Public Private Partnership - ein neuer Weg zur Stadtentwicklung? Stuttgart, BerIin, Köln 1993, p. 387
e.v.

17. Ayuntamiento de Madrid, Recuperar Madrid. Madrid 1982.

18. E. Pasveer, Tijd en ruimte. Het ontwerp van de eeuwige stad, in: E. Pasveer (red.), Architectuur en
stadsvernieuwing. Delft 1991, p. 83.

19. Zie o.m. de plannen van Madrid, Gijon en Sevilla in: Ministerio de Obras Publicas y Transportes, 10
years of town planning in Spain. Madrid 1991.

22
Hannes Swoboda
AUF DEM WEG INS NÄCHSTE JAHRHUNDERT.
Wiens Antwort auf Fragmentienmg, Individualisienmg und Globalisienmg.
Frorn: Michael Häupl, Hannes Swoboda, Bleibt Wien Wien? Spielräurne 2020.Vienna
1995, p. 68-81.
Der folgende Beitrag beschäfligt sich mit WIens
Weg in die lukunft. Der Analyse der spezifi-
schen Situation der Stadt sind einige generelIe
Gedanken über Tendenzen in unseren west-
hehen Gesellschaften vorangestellt. Dies er-
scheint im lusammenhang mil der Diskussion
kommunalpohtischer Grundsätze besonders
angebraeht. funktioniert doch die .Lebenswirk-
lichkeit in GroBslädten als Frühwarnsystem",
wie erst kürzlich der Hamburger Bürgermeister
Voscherau feststellte.'
Man mag sieh fragen, ob Einschätzun-
gen allgemeiner Art irn Bereich der Kommunal-
politik überhaupt Bedeutung zukomrnt. Doch
bereits nach einer auch nur groben Analyse
konkreter Fragen etwa des Wohnbaus oder der
Verkehrspolitik wird man feststellen, daG diese
auf tieferliegende Zusammenhänge verweisen.
Ohne bestimmte politische Fehler zu vernied-
liehen oder gar zu leugnen, gilt es der auch in
Österreichs Nledien zusehends urn sich greifen-
den Personalisierung von Nlängeln und Vor-
zügen im polilischen Bereich entgegenzuwirken
und auf die umfassenden gesellschaftlichen
Ursachen der aktuellen politischen Situation
abzuzielen.
!'laeh einem AbriG des gesellschaft-
lichen Wandels und - damit in Zusammen-
hang - der absehbaren technologischen Ent-
wicklungen soli die Bedeutung von Nlinderhei-
ten für die ZUh:unft von Städten unterslIcht wer-
den : die .Ausländerfrage" wird vor allem Städte
auch in den nächsten Jahren vorrangig beschäf-
tigen. Irn AnschluG daran wird versuchl. aus die-
sem Blick auf die gegenwärtigen gesellschaftli-
chen Verhällnisse politische Konsequenzen für
Städte generelI und für Wien im speziellen zu
ziehen. Wenn sich auch viele Autoren in dieser
Hinsicht pessimistisch zeigen. scheinen Eehler
und Mängel nicht unbehebbar. Was Strategien
zur .Rettung" der Gesellschaft - vor allem auch
der der GroBstädte - belriffl. dürfte Wien nicht
nur gute Voraussetzungen haben. sondem fühlt
sich auch berechtigt und verpflichtet Wege aus
der Krise zu suchen.
Gesellschaftlicher Umbruch
oder Zusammenbruch?
Die Realilät zei18enössischer Städte. Wenn wir
von Stadt reden, unterstellen wir eine Einheit,
die inzwischen von vielen hinterfragt wird. Gibt
es sie überhaupt noch, die Stadt, die Poliliker
und Planer bei ihren Analysen und beim Ent-
werfen ihrer Strategien vor Augen haben,oder
lösen sich Städte wie die Gesellschaft insgesamt
in zusehends zahlreichere Gruppen und Indi-
viduen auf, die eher gegeneinander wirken als
gemeinsame Ziele verfolgen? Haben die neuen
Kommunikationstechnologien die räumliche
Ballung von Menschen hinfällig macht?
Identität und Zusammenhalt in den
Städten scheinen zunehmend in Frage gestellt.
Auch Hartmut HäuGermann und Walter Siebel
etwa sehen die Stadl in einem sehr skeptischen
Licht, wenn sie meinen, daG .Städte [...] für die
zunehmend international organisierte vVirtschaft
fast beliebig austausehbare Standorte geworden"
sind.' Und der französisehe Ph.ilosoph Pascal
Bruckner beschreibt in seinem Werk .Die
demokratische lVlelancholie" den Rückzug des
.wankelmütigen Bürgers" ins innere Exil und
begreift die Gesellschaft als .die Art und Weise,
in der die Bürger im Inneren ei nes vorgegebe-
nen Rahmens voneinander gelrennt leben und
sich auf dieselbe Weise der Teilnahme am
Gemeinwohl enlziehen". ' Immer weniger kann
man unter den Begriff Stadt elwas - regional.
sozialund gesellschaftlieh - Einheilliches sub-
sumieren. Infolge der Auflösung gesellschaftli-
cher Bindungen schwindet die Solidaritäl inner-
halb von Klassen, Schichten und Gmppierungen.
Die Erweilerung der materiellen und
immateriellen SpieJräume verslärkt diese
Anomie des gesellschaftlichen Lebcns. In der
23
 Erlebnisgesellschaft tritt die .Beziehungswahl"
an die Stelle der .Beziehungsvorgabe"" Dies
erzeugt groBe Unsicherheiten, ein gesteigertes
Anlehnungsbedürfnis und ei ne Sehnsucht nach
neuen kollektiven Mustem. Hier wittem rechte
Ideologien und Gruppierungen ihre groBe
Chance, und Ausländer sind ihnen der geeig-
netste Ansatzpunkt dazu, sind diese doch sicht-
barster Ausdruck der gefürchteten f\mbivalenz:
Der Ausländer ist Fremder und dennoch nicht
Feind, ist nicht Feind und dennoch nicht Ein-
heimischer. Diese Ambivalenz erscheint ihnen
bedrohend, soli beseitigt werden und einer
neuen Ordnung Platz machen.
Auch das Umsichgreifen von Gewalt
und Kriminalität in vielen Städten der Welt ver-
weist auf die Notwendigkeit einer sicheren und
Sicherheit vennittelnden urbanen Öffentlichkeit
als Garant gegen Abschottungs-, Abwehr- und
Selbstverteidigungstendenzen, die das Gemein-
schaftsleben auf ein Minimum reduzieren. Städ-
te müssen einen Beitrag zur Vermeidung von
Gewalt liefem. Gelingt es der Kommunalpolitik
nicht, die gefährdeten Städte zu retten, droht die
llächenfressende, .isolationistische" und privati-
sierte .Antistadt".
In den Vereinigten Staaten und der
sogenannten Dritten Welt gibt es bereits zahl-
reiche solcher Antistädte: von neuen Stadtmau-
ern umgebene und elektronisch überwachte
Siedlungen, in die Fremde nur auf direkte Einla-
dung hin eingelassen werden. Viele Reiche
haben sich so ihre sicheren EnkIaven geschaffen;
die Armen sind dazu verurteilt, auf der anderen
Seile der Abgrenzungen in zusehends gröBerem
Elend zu leben. Und daB da Europa nicht nach-
stehen kann, war nur eine Frage der Zeil. wie
Entwicklungen in GroBbritannien und Italien
zeigen.;
Das Ringen um Gemeinsamkeit. Diese Zuspitzung
vor Augen sieht sich Kommunalpolitik herausge-
forder!, alles zu unternehmen, urn ein sicheres
und alle verbindendes Netz zu schaffen. DaB
sich Poli tik heute mit der EntwickIung und Um-
setzung von Konzepten schwerer tut als noch
vor zwanzig Jahren, daB Projekte, die noch in
den fünfziger und sechziger Jahren als Wohl-
taten angesehen und befürwortet wurden, nun
kritisiert und oft grundsätzlich abgelehnt wer-
den, tut dem keinen Abbruch.
Gerade Kommunalpolitik muB sich
zunehmend mit der Entmonopolisierung des
Sachverstandes, der Informalisierung der Zu-
ständigkeit, der Öffnung von Entscheidungs-
strukturen, der Herstellung partieller Öffentlich-
keit so\vie mit Selbstgesetzgebung und Selbst-
verpllichtung auseinandersetzen. Und im Begriff
der Selbstverpllichtung kommt auch zum Aus-
24
druck. was notwendig ist, urn in einem neuen
System der Poli tik zu tragfähigen Entscheidungen
zu gelangen: die Komp~o'mmfähigkeit und -be-
reitschaft aller in réleyante .Entscheidungen
involvierten Gruppierungen und Individuen.
Und es sind nicht wenige und alles andere als
homogene Gruppen, denen sich die Politik als
.lvlachtinstanzen in unserer Gesellschaft"
gegenübersieht.6
Angesichts dieser Viel za hl artikulierter
Interessen hilft das auch heute immer wieder
empfohlene Rezept nicht. nach bestem \Vissen
und Gewissen einfach zu handeln und die ge-
wählte Strategie .ohne Rücksicht auf Verluste"
durchzusetzen. Andererseits muB natürlich der
Versuch, es allen bzw. möglichst vielen recht
zu machen, gleichermaBen hilf- und erfolglos
bleiben.
Fragmentierung durch Minderheiten. Die umrisse-
nen sozialen Prozesse sind überdies Begleit-
faktoren einer EntwickIung. durch die sich
Städte zusehends in ein Spektrum unterschied-
licher Minoritäten auflösen. Los Angeles stellt
in dieser Hinsicht ejnen ~xtremfall dar. Es gibt
dort praktisch keine M~hrheitsbevölkerung
mehr; überdies zerfällt die Gesellschaft in ver-
schiedenste .lifestyle minorities",' Und in politi-
scher Hinsicht lassen sich abermals zahlreiche
Gruppierungen wie .populistische Traditiona-
listen", .ethnische Konservative", .liberale
Aktivisten" etc. unterscheiden. Mehrheiten
kommen in einer solchen Gesellschaft nur
mehr durch sehr komplizierte, kaum vorher-
sagbare .Wählerkoalitionen" zustande.'
Dieser ProzeB der Fragmentierung und
Minorisierung - .Die Mehrheit sind immer die
anderen" - ist in manchen US-Städten sa weit
fortgeschritten. daB es mangels einer umfassend
engagierten sozial orientierten Politik immer
wieder zu Unruhen kommL Es geht hier aller-
dings nicht darum, den Teufel an die Wand zu
malen: Der Hinweis auf die Vereinigten Staaten
will nur die möglichen Konsequenzen des
schwindenden gesellschaftlichen Zusammen-
halts verdeutlichen und die Notwendigkeit
einer sozialen und moralischen Klammer argu-
mentieren, ohne die Minorisierungstendenzen
in einen AuflösungsprozeG münden müssen.
Der Kamp! um das Städlische. Der Zerfalls- und
AnomieprozeG kennzeichnet auch die interna-
tionale und vor allelll die europäische Staaten-
weil Nicht nur der Ostblock ist zerfallen: vidc
Staaten habcn sich aufgelösl. und dieser ProzeG
ist nicht ZlI Ende. Zum Tcil mil Waffcngewalt
wird versucht. .eindeutigc", auf dem Nationalitä-
lenprill7.ip bcruhcnde Slaaten zu gründen. Der
Zerfall Jugosla\\iens Ilnd dic Zerslörung seiner
 Städtc ist wohl der bislang traurige Höhc]>unkt
dieser Tendenz in Europa.
Stadtfeindschaft als Ablehnung von Ambiva-
lenz, Zwiespältigkeil und Risiko gesellschaft-
licher Entwicklungen gefährdet auch unsere
Städte, jedenfalls deren friedliche Weilerent-
'Nicklung. Der Kampf urn die Städte geht weiter.
Selbst Francis Fukuyama, der in einem Artikel
vorschnell bereils das .Ende der Geschichte"
propagiert hatte, muGte schlieGlich eingestehen.
daG .wir nicht mil Sicherheit sagen [können], ob
den Menschen [...] die neue Umgebung auf
Dauer gefallen wird. Vielleicht werden sie nach
einiger Zeit zu einer neuen, noch weiteren
Reise aufbrechen"." In diesem Sinne kann es
gerade für Städte kein .Ende der Geschichte"
geben, sondem nur immer wieder neue An·
strengungen, die eigene Charakteristik und
Identität zu stärken - was Veränderungen nicht
ausschlieGt, sondem voraussetzt.
2 Die technologischen Herausforderungen
Zu den unmittelbaren sozialen Gefährdungen
gegenwärtiger urbaner Gesellschaften gesellen
sich neue technologische Entwicklungen als
Bedrohung. Die Entwicklung der neuen Techno-
logien schreitet manchmal so schnell voran, daG
sich mancher vielleicht an den Satz Mark Twains
erinnem mag: .Als wir das Ziel aus den Augen
verloren, verdoppelten "vir unsere Anstren-
gungen."
Die Beschleunigllng des Lebens, diese
für alle erfahrbare Gleichzeiligkeil von Ereig-
nissen. hat nicht ZlI unterschätzende Auswirklln-
gen allf das ZlIsammenleben: .Das Netz schiff-
barer Transport\\'C'gc UJld Eiscnhahnlinien vcr-
wandelt sic:h iJl eine Strllktur der Luftwege und
Telekomlllunikalions1l1ittcl. die den Raumbe-
griff revollllioniert. Nicht die Hcrrschaft über
ein Territorium ist fortan wichtig. sondem der
Zugang ZlJ eincm Nctz."'o Das I:ingchundensein
in das Global Village blpiht nicht ohne gesell-
schaftliche Konsequenzen, denn allzu oft ist die
internalionale KOIl1Illllllikalion liher weltweite
Netze mil dem Rückzug in die Einsamkeil ver-
bunden: .Die zeitgemäGen Höhlen sind High-
Tech-Höhlen"." Die Verbindung an sich wird
wichtig und ersetzt Ziele und Bedeutungen,
jedenfalls solange. bis die verdrängle Emotiona-
lität und der Verlust gesellschaftlicher Bindun-
gen nach rascher und lJnmiltelbarcr Bcfriedi-
. gung und neuen sozialen Grenzziehungen
verlangen. Stalt internationale Offenheil und
Solidarität herzustellen. erzeugen die welt-
weilen Verbindungen oft nichts anderes als
den Wunsch nach neuen Abgrenzungen und
manchmal sogar autorilären Strukturen.
die dem Orientierungslosen einen neuen
Zusammenhalt versprechen.
Eine soziale Verankerung gegen die
Entwurzelung könnten und müGten nicht zuIetzl
die Stadt und deren Teile. Viertel und Quartiere
bieten - eine Stadt freilich, die Heimat ohne
Ausgrenzung und AusschlieGung zu schaffen
vermag. Diese Stadt müGte neue Bindungen
und Solidaritäl begünstigen. Differenzen aner-
kennen und der allgemeinen BeschIeunigung
und Gleichzeiligkeil Momente der Entschleuni-
gung. Langsamkeit und Ungleichzeitigkeit ent-
gegensetzen können. Die über Jahrhunderte
entwickelte Stadt mil ihren übereinander und
nebeneinander gelagerten Schichten, mit ihren
Zwischenräumen und un- bzw. wechselhaft
definierten Räumen birgt in dieser Hinsicht
vielfältige Möglichkeilen.
Allerdings nur dann. wenn sie sich als Stadt zu
wehren weiG - vor allem gegen zerstörende Ge-
schwindigkeilen. In ihrer Analyse des Wiener
Gürtels brachten A. Krischanilz und L. Redl .die
Aufladung des StraGenraums mil Geschwindig-
keil" und den daraus resultierenden .Krisenzu-
stand der StadtstraGe" auf den Punkt: _Durch die
Fabrikation von Geschwindigkeil entstanden
der Verlllst von i\'ähe (das Grätzel ist fuGlällfig)
und der Verlllst der I:erne (Distanzen schrump-
fen ), eine fast expressionistische Silllation der
Gleichzeitigkeit. Das Millel des Fahrens wird
zum eigentIichen Zweck Der in den Lebensbe-
reich der StadtstraBe eingedrungene Verkehr
wird zum Feind. hält Städte in permanentem
Kriegszustand. Die Stadt ist zum organlosen Kör-
per geworden, auf dem kanalisierte Bewegungs-
ströme sich überschneiden.""
Können die neuen Kommunikations-
technologien die Transformation der Städte
einerseits dramatisch verschärfen, bieten sie
andererseits die Chance, den .stadtzerstören-
den" lndividualverkehr etwa durch Telearbeit
einzudämmen und neue attraktive Orte der
Begegnung (FuGgängerzonen, Plätze etc.) zu
schaffen. Die Begrenzung und KontrolIe des
städtischen Autoverkehrs ist mil dem Funkti0-
nieren einer Stadt durchaus vereinbar, wenn-
gleich eine solche Strategie immer auch auf
Widerstände und Protest stöGL Ungleich schwie-
riger ist die Beeinflussung der Entwicklung der
weltweiten Kommunikationstechnologien und
-medien. Hier ist der Gefährdung des ohnehin
schon deutlich geschwächten sozialen Zusam-
menhalts besonderes Augenmerk zu schenken .
Auch und vor allem kommunalpolitisch ist der
zunehmenden Vemetzung und Monopolisie-
rung der groGen Medienkonzerne der aklive
Bürger gegenüberzustellen, der vom Konsumen-
ten fremder zum Produzenten autonom Zllsam-
mengestellter Programme werden kann, Je
intensh'er sich lokale Zusammenarbeit und
Gemeinsamkeit in diesem Bereich gestalten.
25

desto mehr wird die Entwicklung auf diesem
Gebiel zur Schaffung lokaler Identilälen beizu-
lragen in der Lage sein.
3 Neubewertung der Solidarität
Meine erste These laulel also, daG den Städlen
zunehmend die Exislenzgrundlagen entzogen
wurden bzw. werden. Zuletzt verloren die Städ-
te (.Stadtlufl macht frei") mit der Verallgemeine-
rung der Bürgerrechte ihre besondere rechtliche
und politische Basis. Mil der Globalisierung - in
wirtschaftlicher und technologischer Hinsicht -
verlieren sie nun zunehmend auch ihre jewei-
lige Einmaligkeit und Besonderheit. Was bleibt
sind ökologische Vorteile (z. B. geringer Land-
verbrauch) und der Beitrag zum sozialen
Zusammenhalt. Gerade dieser ist aber extrem
gefährdet, und daher müssen die kommunalen
Gegenstrategien an diesem Punkt ansetzen.
Nicht der Vollendungszwang der Moderne muG
im Vordergrund stehen, sondern die Neugrün-
dung von sozialen Netzen.
Solidariläl versus Entsolidarisierung Es sind also
intensive von Solidaritätgetragene Anstrengun-
gen notwendig, urn die Probleme der Städte
von heute lösen zu können. Es darf keine Gleich-
gülligkeit gegenüber den sozial Schwächcren
und den Verlierern im notwendigen Moderni-
sierungsprozeG geben, auch wenn sich viele
dagegen sperren: .DaG die Dinge schlecht
stehen. ist nichts Neues; für eine groGe Anzahl
von Menschen pOegten die Dinge auch zu den
bestcn Zei ten schlecht zu stehen. \Vas wahrhaft
neu is\, is\, daG die Dinge, die für einige Men-
schen schlecht stehen, den Menschen, für die
die Dinge gut stehen, nur selten AnlaG zu Beun-
ruhigung sind. Letztere haben akzeptiert und
erklärt, daG sie nur wenig tun können, um das
Los der anderen zu erleichtern:\l Und Joseph
Heller charakterisiert Hi s~inem neuesten
Roman .Endzeit" einè seiner zentralen Figurcn
mit den Worten: .Er behielt es für sich, daG er
rnittlerweile ein weiterer Angehöriger der soli-
den Mittelklasse war, der nicht scharf darauf
war, die Steuern erhöht zu bekornmen, urn die
elende Lage derer zu verbessern, die keine za hl-
ten. Er wollte lieber mehr Gefängnisse:\' Leider
gilt allzu oft das marokkanische Sprichwort:
.Vorsicht vor de~ Hungrigen, der sich salt Hk"
Das Versprechen einer sozial orientierten Polilik
darf insbesondere auf kommunaler Ebene nicht
zurückgenommen werden. Im Gegenteil: Die
nächsten Jahre müssen Jahre verstärkter Soli-
darität sein, insbesondere mil denen, die eine
Wohnung brauchen. mit denen. die einen
Arbeitsplatz benöligen. mit denen. die durch
die Mobililät anderer behindert werden. mil
26
l
den Zuwanderern und mit allen. die sich durch
die Zuwanderung in ihren Arbeits- und Lebens-
verhältnissen bedroht fühlen.
Begriindbare Werle versus moralische Unler-
[orderung Wil! man Poli tik nicht nUf als Reak-
lion auf vergangene Entwicklungen verstehen.
sondern auch als Gestaltung der Zukunft, wird
man nicht umhinkönnen, sich bestimmter
gesellschaftlich relevanter Werte zu besinnen
und diese in der Politik zu vertreten. Diese
Werte z. B. der Solidarität und Hilfe sind den
neuen Tendenzen zu Individualisierung und
Selbständigkeil nicht antagonistisch gegenüber-
zustellen. Sie müssen vielmehr mit diesen .Wer-
ten" in Einklang gebracht werden, ihnen jedoch
dort Grenzen sezen, wo sich Individualisrnus
und Freiheil von einzelnen Individuen oder
Gruppen gegen die Verwirklichungschancen
anderer richten. In .Wir brauchen eine
anliautoritäre Wertedebatte!" meinte Daniel
Cohn-Bendit daher: .Die neuen Werte werden
sich gegen alte moralische Weisungen, gegen
Vorurteile und Rassismus durchsetzen müssen.
Die Frage ist, wie geben wir UllS und unseren
Kindern die Kraft. den MUl und vielleicht auch
die Demut, diese zu verinnerlichen und anzu-
nehmen und vor allem: sie I.U Ieben. Wie ver-
mitteln wir, unter Verzicht auf hohle Floskeln.
daG es Grenzen der individucIlen Entfaltung
gibt, wie erklären \vir das '\'lal) zwischen indivi-
dueller Durchsetzungsfähigkeit und der Not-
wendigkeit solidarischer Inl('raklion?"\;
Zumindest ein Tcil dcr Jugend scheinl
manchmal nUf darauf zu warten, Werte der
Solidarität und Unterstützun3 zum Ausdruck zu
bringen und praktisch werden zu lassen. Aber
wahrscheinlich versagen Polilik und Politiker
besonders bei der Vermiltlung von gesellschafts-
polilischen Zielen. Der Bau von mehr und
besseren Sozialwohnungen. die stärkere Rück-
sichtnahme auf die schwächsten Verkehrsleil-
nehmer, ökologische Beschriinkungen bei der
Stadtentwicklung, die friedliche Kooperalion
mitteleuropäischer Städte - all dies sind doch
Zielsetzungen, die von gesellschaftlichen
Werthaltungen getragen siml und für die es
sich zu streiten und wenn notwendig zu
kämpfen lohnt.
Solidariläl versus Neokonsen "Olivnus. Eine PoliUk
der Solidarität unterscheidcl si(h dcutlich
von konSCTvaliven Ansätzel1. die den Staal
schwächcn möchten. Den allen und neucn
Rechten ist die Verantwortung des Staates fijr
die vVohlfahrl der Bürger ZIJ slélrk. die Rolle dc\
Slaates in der inneren und ;ill(\ercn Sicherht'il
hingegen zu schwach.
 Während sich dip Ikichcn wc!twcil
in ihre neugcschaffencn und durch prival filldll-
zierlc SicherheilSdiensle gesiclH'rlCn Ghello.,
zurückziehell, werden die V('rbindungen ZlI dC!l
Enklaven der Neucn ArmlIl dcr _Drillen \Vell"
und den unterprivilcgicrlcn \ \illo.rilälen illllll('r
lo.ckef(~r und nebcnsächlidl<'r. I.war isl dil'
l"ellClcl1I 1.1Ir Segregation in euro.piiischcn
Slddtcil und insbeso.ndere in Wien keines\\'('gs
So. illisgepriigl \\'ic clwa in den VeT('iniglcn
Slaalcn: ,\ber wenn ko.nscrvaliven \Vnlhal-
llingen ulld der schleichenden SegregCllio.ll
nichl besldlldig durch POlilischc :\\ar.;nahnwll
entgegcllgeClrbcilel wird, könnle sclbsl in \Vien
cine kaulll rückgängig zu machendc Spällllnp,
der (;{'scllschäfl in cinc wo.hlhabendc Ober-
schicht. die ill glll vcrsorglen und dllrch cilH'n
sldrkcn, sich (luf SicherheilSaufgabcll kon zell-
lriercndcn Slèläl geschülzlen Wo.hm'ierleln lebt.
lInci in \"crschiedene Gruppierungcn der in-
uncl éluslèindischcn Unterschicht ohne Aussiclll
auf L'nlerslüll.llng durch einen scll\vöchen Slaal.
e1er ,ich I.lInehmend der sozialen Verdlllwor-
lllilg cnllecligt. \Virklichkeit werden,
4 Prülstcin MindcTheitenpolilik
hilcil iJ('soneleren Prüfstein für eillc SOl.iill
oricnlicrl(' Ko.lllmunalpo.litik stelll sichcrlich
dil' _:\II,liilldcrpolilik" dar, in derell Ikreich ill
den Il'lt.len Jahren allw einfache RCWPl('
Clngebo.lcil wmelen, die von einem glcicher-
Illahcn Illo.ralisch verwerllichen wie wirtsdwf"l-
lich 1I1lsilliligen _!\usländer raus!" lJis hin ;:ur
lIlidifferen/ierlen Kritik einer konlrollicrl('11
/ll\\dlldcrllilgs- und vo.rsichtigen, wCllllgl<'icil
,i( Ii('r llll\'ollSliilldigcn Inlegralio.llspolilik rcich-
1('11, ')cJ\\('llig du(;cr I:rage steht, e1ah di(' 1.1l1wick-
hlll,\.( \ \I( ' n ,~ ill dell lel/len zwei Jölirllllll(krlCIl
"llIi(' !lld"il'C' /.lI\Vilndcrung ebenso dll(l( ' r,~
\c'rl,udc'lI wiin' wie o.lmc AliSWillld(·rllIl.'.!, IIl1d
\'·l'lrc'i1J1ln'.!" <;0 dllmillig isl das he\oll(l('rc'
')P'IIIII1III,'.!,'" 'rlliiltllis z\\ischen Vid\iilk, 'r,lddl
lllld\ll,l;illd('rldlidlichkeit. Luigi I{('ildlli ('[\\d
,i('lll .. I'I"<"lId'·11I1<l1I lInd fremde I:inIlÏls\( ·.. ill
kdCll1l ,'ili('r dlldcrcil Stadl so ndl('Ill'illdIHlc-r
(':\hli(,T<'1I Wil' ill \Vi( ~ n - "Nicht IIl1r 1011 IT"lll-
d('11 i,l di,· \i"lvülkcrswdl \Vicn lJ".,lilllllll.
'Olld('f11 dllCh ,'.!,(\'.!,(·Il sic, Schizoplin'lli,' i,1
11ÎC'f /"r Ildl"","
,\('ue (;riinderzeil? Die seit Milte der achl/igcr
Jdhft' \I'ieder po.silive \Vanderungsbilanz, die
sich in cincm Bevölkcrungswachslum \Vicns
mil cinc!1l /,lInehmenden Ausländcranleil
Ilicdl'rschlug, lInd die mit dem rallen cles
l' isCTlWIl \"orhanges verbundenen Fo.lgen
\\'ärCIl \"iclen Anlaf\. vo.n einer .neuen Gründcr-
I ,ei[" felr die Sladl zu sprechen, Die Al17.ahl der
jiihrlich gehélulen So.zialwohnungen erhöhlc
,icli inllerhalh von drei Jahren auf elwa dClS
I)oppellc: noch nie \vurden so.viele Schulen
('mcuert bz\\', erweitert und neue Schulen
gebauL I:s wird nicht zuletzt vo.n der gesaml-
curo.päischen \Virtschafts- und Migratio.ns-
cnlwicklung abhängen, o.b diese so.zial und
ükologisch orientierte .Grunderzeil" blo/) ein
kllr;,es !\ufflackern war.
I)urch die verstärkle Stadterweilerung
il11 Sinnc cines . Anwachsens· an das beslehen-
dc Sicdllingsgebiet bzw, der Enlwicklung von
.. Vo.rslèiellen- an den Achsen des öffentlichen
\'erkehrs werden die Ko.nzenlratio.nstendenzcn
dier w!lchmen, da die neuen Wohnungen
faklisch IJz\\', leils rechtlich für die Zuwandcrer
\'or der wirtschaftlichen und rechtlichen (Slaals-
bClrgcrschafl!) Integralio.n nichl zur Verfügung
slcll<'l1 , 1kren Konzentralio.n in den alten Slodl-
l'iCrlei n Ili<'lcl natürlich so.ziale Konlliktpotcntia-
1(', l:cSllllhdllcn isl in dieser llinsichl allerdings,
dab dil' Inlcgrationsmöglichkeit für dic ZUWClJl-
d('rcr ill <1('11 Privalhäuscrn der älteren Sladttdll'
011 Iciclil('r war. als sie in den neuen SladlteilCIl
,\("\\('<;( '11 \\';irc: Flcxihlc \~icl('nslruktureJl, ddS
\mlldIHIt'II,cill \'on Kcllcrlukalcn für dil' Frrich-
Illll.\( kl('il1('r C;cwerbcllCtricbc und die :\iilw
\ (lIl \\;irkl"11 Illachlell lmd rnöchclI of! Cilll'
r('ihlll1g<;lo'('n, Illlegralio.n m iigli eh ,
\on eillcr l\lëlllgsghcltoisicrung l,lI
'PW( 11<'11 \ ('rkür/,l dos Proi>lcm, Vicllach sllclwn
/lll\'IIl<l'·I'cr hcslimmlc Sladlvierld ouL 11111 ('ill
.'iliick Ilc'inl"l wiederwlindcll, das illlWIl l :1I1('r-
,l ïJII.\l lI,'.!" <)oliddrilill llild I'rclindschdft v('rspri( lil.'
Manche KonIlikte o.der gar tätliche Auseinander-
setzungen, wie sie in den "Sozialsiedlungen"
anderer Grol.\städte - man denke etwa an die
jugendkrawalle in den französischen Vo.rstädten
- beinahe auf der Tageso.rdnung slehen, sind
Wien aufgrund dieser Einwanderungs- und
Siedlungsstruktur erspart geblieben, Dies tut
freilich der Notwendigkeit keinen Abbruch,
sich den durch die Zuwanderung enlStehenden
Pro.blemen im Wohn- und Schulwesen w
stellen,
Eine no.ch vo.r der aktuellen Öffnung
der Grenzen zu den ko.mmunistischen Nach-
barslaaten vo.n der Stadtplanung Wien in Auf-
trag gegebene Sludie mit dem Titel "W ien 201 0
- Entwicklungstendenzen bei wachsender
Bevölkerung und offenen Grenzen" hatte die
Entwicklungso.ptio.nen der Stadt szenarienartig
w antizipieren versucht. Während die .stabilen"
Szenarien vo.n einem Bevölkerungswachstum
vo.n rund 6000 Mensch~ pro. Jahr ausgingen,
veranschlagte das Extremszenario eine jährliche
Zunahme der Stadtbevölkerung um 12000 Ein-
wohner. Nicht zuletzt der Umstand, dal.\ im
ersten Drittel der 90er jahre die talsächliche
Zuwanderung und Bevölkerungsentwicklung
die EXlremannahmen bei weilern überstiegen,
27
 lieB das Drängen auf eine geregelte und kon-
trollierte Zuwanderung angebracht erscheinen.
Kontrollierte Zuwanderung als Jntegrations-
I'oraussetzung. Die SchluBfolgerung dieser Szena-
rien des Jahres 1989, nämlich eine stabiIe Ent-
wicklung bei flexibler und kontrollierter Zuwan-
derung anzustreben, gilt noch heute und soli te
für Wien langfristig Gülligkeit bewahren, denn:
.Städte bilden sich von auGen und ernähren
sich von au Ben. Einwanderung ist eine Lebens-
bedingung der StadL Eine Stadt, die sich gegen
Fremde wehrt und abschottet, sperrt sich gegen
Entwicklung und erstarrt. Ausländerfeindlichkeit
ist ein Warnzeichen in Sachen Lebensfähigkeit
der Stadt selbsL AuSländerfeindlichkeit ist letz-
ten Endes Stadtfeindschaft: l ; Die keineswegs
zu unterschätzenden Probleme und Konflikte,
die eine starke Zuwanderung mit sich bringt
oder verschärfL sprechen nicht prinzipiell
gegen Migration, aber für ein vemünftiges und
nach Möglichkeil kontrollierbares MaB der
Zuwanderung.
Angsle. Zuwanderung erzeugt offensichtlich
Ängste verschiedenster Art. So befürchtet man,
daB der erworbene Wohlstand wieder verloren-
gehen könnte, daB man gezwungen sein könnte,
vom Erreichten abzugehen, es mil anderen zu
teilen. Die Zuwanderer erinnem dariiber hinaus
so manche an ihre eigene friihere Position bzw.
die ihrer Vorfahren, an Situationen, in die sie als
.Einheimische" zuriickzufallen fürchten, insbe-
sondere wenn sie selbst den AnpassungsprozeB
erst knapp hinter sich oder gar erst vor sich
haben; oft sind es paradoxerweise die gerade
Zugewanderten, die sich - nach dem Motto:
.Der letzte macht die Tür zu" - gegen die weite-
re Zuwanderung am radikalsten verschlieBen.
Begegnet muB diesen Ängsten primär
durch Handlungen werden: durch mehr Woh-
nungen, mehr Schulen, ein ausreichendes
Arbeitsplatzangebot etc. Gerade dies gestaltet
sich ab er bei der gegenwärtigen Wirtschafts-
und Finanzlage schwierig. Funktionierte in
Wien zwar die Ankurbelung im Wohnungs-
und Schulbau hervorragend, könnte es hinsicht-
lich des Ausbaus der Infrastruktur, insbesondere
der leistungsfähigen öffentlichen Verkehrsmillel
bald zu einem EngpaB kommen. Und was den
Arbeitsmark1 betrifft. verschlechtert sich die
Lage aller Gruppen, die der Gastarbeiter freilich
überdurchschnittlich.
Politisch geschürt wird vor allem die
Angst davor, zum Opfer krimineller Handlungen
zu werden. Und in der Tat ist die Kriminalität in
vielen Städten gestiegen; so auch in Wien. Sieht
man sich jedoch die Zahlen an, kann kei nes-
28
wegs pauschal von einer steigenden Ausländer-
kriminalität gesprochen werden. In einer im
Auftrag der Stadt Wien über die Kriminalitäts-
entwicklung der letzten Jahre angestellten Un-
tersuchung kamen die Autoren zu dem SchluK
daB sich, was die jünger als 60 )ahre alte Er-
wachsenenpopulation der Stadt bctrifft. trotz der
.unvergleichlich ungünstigeren Lcbenslage"
unter .den ,Gastarbeilem' weniger strafrechtlich
inkriminierte Personen befinden als unter den
strafmündigen Österreichern":I' Relativ selten
kommt dicse Gruppe mil Eigentulllsnorrnen in
Konflikt - Illehr als 80 Prozent der Anzeigen
gegen Ausländer betreffen Ausländer ohnc
Gastarbeiterstatus. Das heiGt also, daG die ()fI~
nung der Grenzen zVvischcn den zwei Ilälften
Europas mit ihren unterschiedlichen Wohl-
fahrtsniveaus, Lebens- und ZukLlnftschancen
die Kriminalität in Wien erhöht hat - nicht aber
der höhere Anteil der ausländischen Wohn-
und Arbeitsbevölkerung, zumindest solange
diese auf welcher Ebene auch immer in den
WohIfahrtsstaat integriert werden konnte.
Begreift man .Gruppenegoismus und
FremdenhaB" als .anthropologische Konstanten",
wie dies H. M. Enzensberger in seinem Essay
.Die groGe Wanderung" tut, ist klar, worauf es in
diesem Zusammenhang ankommt: Wir müssen
lemen, mil diesen Phänomenen umzugehen,
müssen zu verhindern versuchen, daG die Äng-
ste politisch funktionalisiert werden. Das Pro-
blem liegt weniger in den .natürlichen Ten-
denzen der Aus- und Abgrenzung", sondern
vielmehr in den Strategien politischer Ratten-
fänger, die diese Tendenzen für ihre Zwecke zu
miGbrauchen suchen und sich dabei alles ande-
re denn zimperlicher Methoden bedienen. I"
Wiens Geschichte ist geradezu prototy-
pisch für eine multikulturelle, von fremden Ein-
flüssen bestimmte Entwicklung. Musik und
Architektur zeugen ebenso von der .gemisch-
ten" Vergangenheil der Stadt wie Ortsnamen
und Begriffe aus dem Alltag und mundartliche
Bezeichnungen. Sind vielleicht gerade deshalb
die Ab- und Ausgrenzungsversuche in dieser
Stadt so stark ausgeprägt?
Identitätsver/ust durch neue Ku/turen? Eine
Identitätsgefährdung wird auch in der angeb-
lich drohenden Islalllisicrung unserer Städte
gesehen. Talsächlich gibt es einige Bezirke, in
denen die Anhänger des Islam die Bürger der
zweitstärksten Religionsgruppe \\Tiens (des evan-
gelischen GlaubeJlsbckcnntnisscs) an Zahl übcr-
steigen. Der höchste Viert beträgt allerdings
8.3 Prozent der Bevölkerung. und im \Viener
Durchschnill sind es llicht mehr als 4.1 ProzenL
fine Moschee LJnd eil1 islamischer Fricdhof in
einer Stadt von der GröBe Wiens werden wohl
kaum deren christliche Identität in Frage stellen.
Bassam Tibi, ein .lslamist" der 68er-
Bewegung und heute Politi":wissenschaftler in
Göttingen. sieht in diesem Zusammenhang zwei
Wege: ei ne begrenzte Zuwanderung und die
Unterstützung eines liberalen Euro-Islam: .Nur
ein Euro-Islam als entpolitisierter liberaler Islam
ist in Europa integrationsfähig. Diese kulturelle
Voraussetzung muB einhergehen mit ökonomi-
scher und sozialer Integration der Betroffenen,
die jedoch nur dann möglich ist, wenn euro-
päische Regierungen nur soviele Einwanderer
zulassen, wie der Arbeitsmarkt verkraftel "ZO
Der syrische Philosoph Sadik al-Azm unterstrich
jüngst in einem Artikel seine Einschätzung, daB
sich auch islamische GeselIschaften zusehends
.in Richtung Privatisierung. Individualisierung
und Verinnerlichung der Religion" entwickeln:
.leh bin der Überzeugung. daB dieser ProzeB
irreversibel ist, und gerade dagegen rebellieren
die Fundamentalisten so erbittert: daB der Islam
hierzulande einst das sein wird, was das Christen-
turn in Europa heute ist."" Ein soleher Wandel
wäre jedenfalls nicht nur positiv für die men-
schenrechtliche Situation in den islamischen
Ländern selbst. sondern auch für ein friedliches.
auf gegenseitiger Anerkennung basierendes
Zusammenleben in der Miuelmeer-Rcgion und
in allen europäischen Städten, in denen islami-
sche Bürger leben.
Rechte und Pflichten. Für eine aktive ;\1inder-
heitenpolitik ist Solidarität unabdingbar. Diese
bedarf allerdings einer adäquaten wirlschaftli-
chen und sozialen Basis. Zu glauben, daG man
Toleranz von Amts wegen verordnen kann, isl
Unsinn .•Tolerant kann nur sein. wer einmal die
Erfahrung gemacht hat, dali cr nicht überrollt
wird. Die Riiume mr diesc wichtigste Erfahrung
bereitZllstellcn. déls wärc gegliicktc Stad tent-
wicklung:"
In Wien ist seit Jahrhunderten die Anwesenheit
verschiedener Sprachen, Ethnien und Kulturen
Teil der Normalität. Selbst die brutalsten Versu-
che, dies zu verhindern. waren letzllich zum
Scheilern verurleilt. Die .produklive Wendung·
der immer wieder neu entslehenden Spannun-
gen läBt allerdings oft aûf s.ich warten: gerade
wirtschaftlich schwierige Zei ten scheinen eine
ungünstige Voraussetzung für eine positive Ent-
wickJung zu sein. Poli tik muG erst recht Voraus-
setzungen dafür schaffen, daG es gelingt. ein
dem Slädtischen Raum jeweils entsprechendes
Zusammenwirken von Integration und Eigen-
ständigkeil zu realisieren.
Entscheidend für den sozialen Frieden
und den Abbau der Ängste vor Identilätsverlust
ist die gegenseitige Anerkennung von Rechten
und pflichten. Wie es einerseits die Pflicht gibt,
anderen in ihrer NOL zu hel fen und sie aufzu-
nehmen, besteht andererseits die Pflicht. die
Grundlagen der Idenlitäl der Gaslgeber, deren
.Hausordnung", zu akzeptieren. Agnes Heller,
die Ungarn im Jahr 197ï verlassen muGte, sieht
diese .Hausordnung" in zweifacher Hinsicht
bestimml: .Erstens: Die Gäste oder Asylsuchen-
den haben den staalIichen Geselzen zu gehor-
chen. auch wenn sie aus Slaalen kommen, in
denen andere Geselze geiten. Den Geselzen
zu gehorchen heiGt nicht, sie auch zu Iieben.
sondem meinl nur die Verpflichtung, nicht
gegen sie zu verstoGen. Da die Gesetze schon
bestanden, ehe die Gäste eintrafen. lreten jene,
die in das Haus kommen. in ein Rechtssystem
cin. Zwcitcns: Die Asvlsuchenden ",. andem
nicht nur in einen Staat ein, sic wandcrn auch
in eine Cesellschaft ein. Sic müssen auch jenen
ungeschriebencn Gesetzen folgen. die die
Mindestvoraussetzungen menschlichen Um-
gangs in dieser Gesellschaft crmöglichcn: Und
abschlicf:icnd betont sie in ihren zehn Thesen
zum Asylrecht: .Der moralischc Antcil, den der
Ausländer an dieser Verpllichtung hält. unter-
scheid et sich zwar von dem des Hausherm.
doch enlsprechen sie einander wechselseitig.
Sie müssen in ihrem Verhältnis so symmelrisch
werden, wie es nur menschenmöglich iSI:"
5 Kommunalpolitik zwischen Individua·
lisierung und sozialer Verantwortung
Wenn es also stimml, daB spezifische soziale
und gesellschaftspolitische Phänomene nicht
nur zur Enlfremdung zwischen Regierenden
und Regierlen führen, sondem den gesellschafl-
Iichen Zusammenhalt generelI gefährden, so
muG hier der Ansalzpunkl einer jeden Polilik
liegen. Dies gilt im besonderen MaBe für die
städlische Politik Denn einerseits sind Slädle
von drohenden gesellschaftlichen Krisen be-
sonders gefährdet, andererseits bergen gerade
Städte eine ungeheure Inlegralions- und
Emeuerungskrafl. .Tolgesagte" Städle wie Ncw
York und NeapeI erleben immer wieder einen
neuen Aufschwung.
Gerade Kommunalpolilik läBI sich
daher nichl auf einzelne Bereiche der Sachpoli-
tik reduzieren, 50 wichtig auch der sprichwört-
liche .Kanaldeckel" für das tägliche Leben des
einzelnen Sladlbürgers sein mag. Neben der
notwendigen Vorsorge für ein angenehmes und
reibungsloses Alltagsleben durch effizientc Ver-
waltung und Dienstleislungen sind es vor allem
zwei zcnlrale Aufgaben. denen sich städlischc
Polilik zu widmen hal.
Die SchU/7.(unktion der Politik Politik muG sich
wieder ihrcr Schutzfllnktion besinnen. Vide
29
 Bürger gehören zu den Verlicrem gesellsehaft-
lieher EntlVieklungen. sind oder fiihlen si eh in
Gefahr. Sicherheil und Wohlstand zu verlieren.
Ihncn muG Verständnis. Schutz llnd HilIc signil-
lisiert lInd entgegengebraeht werden.
Gcsamtgesellsehaftliehe Ent\\icklungcn
können bloG beeinOufk verzögert und gering-
fügig umgelenkt. jedoch kaum verhinder! wer-
den. Aber angcsiehts der Fülle von sozialen und
teehnologisehen Neuerungen bralleht cs für alle
Gruppen der Gesellsehaft. dil' Gcfahr lallfen.
unter die Räder zu kommen. Orte, Institutionen
und Mensehen der Orientierllng und der ZlI-
Oueht, zumindest der Hilfe lInd linterstützung.
also der Solidarität. V,renn in diesem Zusarn-
menhang eine ausreiehende Versorgung mit
erschwinglichen Wohnllngen llnd das Ziel der
Vollbeschäftigung in den Vordergrund rückcn,
dann geht es nicht nur um diese Leistungen an
sich, sondem vor allem auch um Signalc an die-
jenigen, die sich aus eigener Kraft nicht ausrei-
chend zu hel fen imstande sind.
Von besonderer Bedeutung für cine
Stadtpolitik, die weit mehr als reale Leistungen
im Sinn hat, ist die .,Ausländer'- bzw. ,:\1inder-
heitenpolitik". Wien wird immer eine Stadt
der Zuwanderung sein, der olllle dieser ein
Stück an notwendiger Lebenskraft und Idcntität
fehlen würde. Aber Zuwandcrung heiEt auch:
zusammenriicken, teilen, hemde aufnehmcn.
Niemand ist gegen die damit verbundenen
Ängste gefeit. Viele können diese Ängstc
selbständig verarbeiten, manche vielleiciJt
nur verdrängen - viele hing(~gen brauchen
Unterstützung und die GewiEheit kontrolliertcr
und kontrollierbarer Zuwalldcrung~striiJl1<'.
Stiidtischc Politik muG darallf i1hziclcn. ('.~
nicht dazu kommen zu lassen. d,Jli si eh dic
möglicherweise selbst vor nicht allw l'lIlg<'r
Zeil zugewanderten Einh<'Ïmischcn nicht nwhr
und die erst jüngst Zuge\\ilndcrtcll no< h nichl
ZlJ Hause fühlcn. dar; si eh di('\'ÎllCIl .~( h011
hinausgedrängt. die anderell noch ni( hl illl('-
griert fühlen. Keillesfillls aIJs den !\Ug('ll I.IJ
verlieren ist aueh. dah sieh dil' Problcnw. dcncll
sich heute die Politik in I)('zug <lul l'Ih 11 i\cI I<'
Minderheiten gegenübersi('hl. in naher I.ukunlt
im Bereich der zuschends l.ahlr('idH'ft,)) sO/i,J!('n
Minderhciten uud Iife-slv!<' IIli))orili", ,1('11('11
werden.
50 unllmgänglich rcale I.cistungen - \Vohnlln-
geil. !\rbeitspliitze. Sozialprojektc - flir cin<'
Lösung des Problellls sind, so notwcndig iSI der
solche ;\\aGnahmen begleitcnde Versllch. ZII'i-
schen Mehrheit und ;\ '\ illderheit bzw. zwischen
den verschiedenen ,\ \illderheiten Ztl vermilIeIn,
Städtische Politik muB die Voraussctzllngen für
ei ne konstrukti\'c J\llslragung tlnd Bewiiltigung
der entslehenden Konf1ikle herstellen. (;erade
30
weil \Vien trotz vieler Unkenrufe von tlnter-
schiedlichsten Seilen seine Intcgrationskraft
unter Beweis gestellt hat. ist es prädestiniert. illl
Rahmen einer modernen Ausländerpolitik wei-
tere Schrille der Integration zu setzen: Die
Schulen, der Integrationsfonds. das URBJ\~-Pro­
jekt mit Unterstützung der EU im Bereich des
Gürtels etc. können diesbezüglich wertvolle
J\rbeit leisten. Dabei ergibt sich allerdings das
Paradox. daG Wien fOr 1.1IIVandcf('r Ulll so
attraktiver wird. je erfolgreicher sich seillc Inte-
grationspolitik gestaltet. Iloher Zll-
wanderungsdruck ist ja in \Virklichkcit stets
Indiz fOr die Qualität einer Stadt.
Konflik/regelling dllrch ok./h'e !3ürger. '\cbcll
Saehlcislungen und dcullichcn SigIlaIen der
l :ntcrstClvung für die sozial SchwarlH'1l ITlllf)
cinc Stadlpolitik der lukllnft auch l'crnH'hrl
Anrq.\lI))gcn zur Teilndhllw und S('II).~I­
orgallisalion I'ennilleln. Das Bek<'llIllnis 1.11
eincr aklil·ell I'olitik ulld zur Jllallclllllal duch
vcrsliirkt(,11 CI)('rnahm(' polilisdwr Veralllll'or-
IUllg darf kcillC'1l C;CgCllsdll. I.IJ ('illcr po!ilis( 11<'11
Il,Jilllllg darSlell('IJ. \\rldl<' Biir,'2,('rl)('I('iligll)),'2,
Illld Sdh"lorgallisalioll lIichl IlIlr duld('1. ~Oll­
dCrJI ,II1Ch akli\ rördcn ulld a'" 1\('s('lIlli( IH'))
\\0101' der C;('scll~chah IWlradll('!. I)as l'llgagl;'
111('111 d"r Bllrg<'r - allcrdillgs lIichl 11111' /.tIIJl
ScllIIl/. per"ölllidlt'r IlIlcr('ssellsphiir<'1I - isl ('ill
('II!s( lH'id('lId<'r I'ilklor 1.111' (':her\\illdllllg l'Oll
Isoldlio)) Illld LlltlrcJlldllllg. Fllmp'l. ()sl('ITl'il h
IlIld \\1('11 hdl)('11 hier Ilodl ('illig( 's 1.11 ,'2,('''1<111''11.
1\1icht daG es an Initialiven mangelt. wenn cs
etwas zu verhindern gilt. aber die Bereitschaft
zu konkreter Kooperation lInd eigenständiger
Erfül1ung wichtiger Gemeinschaftsanliegen und
-aufgaben ist keines\Vegs allsreiehend entwiekelt
Viel1eicht wurden in der \'ergangenheil zu "iele
Initiativen und Ideen unterclriickt oder zumin-
dest zuwenig unterstützt.
Gerade im Rahnlt'n der Stadtplanung
wurden einige zum Teil schr crfolgreichc Versll-
che der Bürgerbeteiligung unternommen, die
clas generelI neue Selbst \'erständnis der Planllng
unterstreichen: 1-veder kann noch solI alles .von
oben' und Jür alle Zei ten' bestimmt werden,
Die Stadtplanung muG vielmehr Eckdalen set-
zen, Rahmen abstecken, bestimtnle Entwicklun-
gen in Gang setzen lInd andere ausschlie()en.
Sie muG sich vor allem darum bemühen. Mög-
lichkeiten offenwhaltcn undl1eue soziale uncl
ökologische Grllndhaltungen zu propagieren,
6 Restriktionen und Chancen
einer Konununalpolilik \'on morgen
Die Reslrik/ionen eifU'r his'/(Jris('h gewochsenen
S/od/. \Vie ist es cigcllllich
1I1ll di(' Veränder-
barkeit 'Wiens bestcllr? Hal eil1e Sladt wil' \\ICI1
überhaupt cine Sliidld)(ltlliclw llikunfl. oder
slelll sic ciner :\Iod<,rnisicrllng infolge ihrcr
hislorisch gC\\"dchscn('n SlIb~lilfll. nichl billilich
lInd geistig zu viele slarre Slrllklllren en 1ge9cn,
Sicherlich cigncl der HJIl \ielen als lertig ang('-
schenen Sladl nichl jCIH' ;\npa\sllllgsfähigkdl.
die sich manche \\ïlnsdH'lI .. \IH'r isl dicser
:\dchleil nichl of! l'in \orll'il> 1\1 ,~, ncgilli\ 1.11
be\\enen. dah si eh \\ien d"11 ,\llIorderungcll
dl~S Indi\·idual\"('rk('hl".~ g(',~(,lIïd)('r ill mehrld-
dl('r Ilinsichl als r<'~i,I<~1l1 l'm'il'~l'n ltat" bI l'S
nichl als posili\' dIIWwll('n. c1dh \\ 'i, 'n liber <,i I l('
zunchmende lahl \ 011 Il'iL~ Ildlïldich gl'\\'dclIS"-
Ill'n. ll'ils gepldnl(,1l Or!l'lI .. ii/H'dIOlll'r" I\.Olltlllll -
nikalion wie I'lJ[\~;ill,~l'r;()I}('II.I'I;it/(,11. kll'ill"11
Parks liS\\'. \'('rJ'ïl,~L' 1\.0111, 'rkdri, Tl '11 Ilichl gcrdclc
di,'''' (hï,· dn I dl','2,Sdlllk"il 1J'1(1 I\,·d;i, 11Ii~k"iI
di(' 111.1 si," ,'2,n'il""lJ,· 1IIIIr"'lIdlll','2,llJid '-,"~r,, ­
,'2.i"IlIl.g' "i,'I"1I si,' lIil hl ,dl"11 :\ril'lJ '''" .. \\ilJ-
d,·r!J('il"Il" dil' \lii,'2,li,j,""il dl's \ldl'lIllldll\ IlJld
d('r Ik.'2.I'gllllng·' I\.Olllllll'lI lIi'''1 .'2.I'rdd" dil' ;ill('-
Wil \il'nl'i lI11d (;r;il/l'l dl'II1 11'.111111 '011 ,'illl'l'
(.1'-'1'11.,,11,,1'1 1'lIt.'2,I'g"11. dil' illlllwr dIJlil ei"
,v(,lIig (;l'llH'iIISI ",til IlJld ddillil (,"lwill''' " I-
kl'ill'IIII.;iIL'
'-,il IJI'I':\I1(" dil' iill,·rl·ll. Irddiii"'WII
gC\\dl hS"IJI'11 SldduI'jJI' IlIïl.~S('1I ~il h iilldl·rll.
'\'l'iterl'IlI\\'ickl,!tI: die Stddl ill\,\I''ilnll 111111.\
W"dISI'11. \\'cllllgl('id: lIlil Ikhllhanlkl 'i l IIlId
in (;rt'nz<,n. l ' nd~o <,i 11 lilch \\'i('derhoici l IdSSI'1I
sic h \ \ileh,llIms- IIlIeI 1'.111 \\ic klllllgSpro/l".,SI'
dl'r V('rgilllg('lIlwit nicht. I )ie wirhc.h"lllic h(,11.
insIJcsonelcrt' die 1'. igclltlll1lS\'('rh'illnissc hd!Jl'n
sieh gC"inel<,rt. der FWch<,nbedari für \\'ohnrdlllll
slcigl wcit nwhr als Ikr für :\rlwit<,pl<iII.I'.
Ilnlerscllicclliche 'Iriigheilsmolllcnlc '>piplclI
('inc Rollc de:. Iknnoch: I\llch hier zl~igt das
L'nlSChw('nken allf cinC' griiberc Viclfall Ulld
Kkinl<,jJigkl'i1 sdbst in grohcn Slac!ll'rweilerungs-
pro/l'ssl'n I'.rJ'olg. Uwr Jahrhulldcrl<, g('\\dl hSI '-
ne SliKIlvi('rlel kiillllcn allC'rdings nichl db
.'vlahslab liir nelle. rdali v rilsch gesdldffcnc
Stadlvierlcl dienen. vor allcm nichl in den
ersten Jahren oder gar .\ lonölt'n der I'crlig-
stellllilg. Bei éliler. teils allch bercchliglen I\.rilik:
In keillcr anderen Sladl \\'urdcn sOl.iak \ \ollil-
iJdlll"11 Illill'illl'l \('I',,-\Icichbarcn Qllaliliit
'2,",111.1111'11 \\il' ill \\i"Il.11llcl diesgill allch llnd
"I'sll'('( IJl lïll di,' jelll,'2,'1geplanlen bzw. fertigge-
,1,,1111 '11 I'rojl ·kl,·.
I )ociJ IllI'i'l( k /.U den alten Sladtvier-
1,·111. 1)1'11\..11111'1 lIllIS 'cue im alten Rahmen
\\inl in \\1('11 lH'solldns heftig geführt, was sich
('1\\'<1 dil dl'll I )i,kll\Siollcn urn das ,Vluseums-
Ijlldrlil'r Ild( I" oll/il'il('11 IüGt. Die kommllnal-
p"lilisl IWII 111'1<111/"11 "iner Stadt. die ob ihrer
1'<Illlil !l"11 .S lnd"llI· {IIHI ihres Ambientes intern a-
liolldl '0 .'2,1"1 hiil/ I Ilild gelobt wird, müssen urn
jl'dl ' :\"llI'nlll,'2. ringl'lI. (\lIes andere wäre dieser
SliH11 11l1\\·ïmli,'2. - \\ohill auch immer das Pendel
illl I kldil dil'" Iddgl'n mag. Das N\useumsquar-
li('r ,Yinl - mil IlIHI ohne Leseturm - in einigen
J,dlrl ~1I /.Il l'illl'1ll der interessantesten Kultur-
kOlTlpk\(' I'.u ropas gchÖren.
Wie Wien die baulichen Ergänzungen
illl IIlIIl'rc'II. I\i,' CIWél das Haas-Haus, und an sei-
Iwr I'eriph<,ril' 1.1I \crkraften und seine Identität
I .U 1)('Wdhrt'1l Wl'ih. so werden auch die neuen
I\.om IllUIl i kdl iOIlSlcch nologien in dieser Stadt
der I\.Ollllllllllikdlioll ihren Ort finden. Sofem
dil' nl'lIl'lI Immell die noch vorhandenen alten
nicht \erdriillgcn. sondem diese ergänzen bzw.
sieh mil ihn<'11 ,mangieren (Stichwort: Cyber-
C:ilfé~) . I\ircl iluch in dicsem Bereich die Moder-
Ilisicrllng I.ur Sliirkllng der städtischen
Idl' lltiläl bl'ilragcil.
Die kompakle 5wdl als ökologische Orienlierung.
In der Vergangenheit wurde bei Entscheidun-
gen über die städlische EntwickIung den aus
gewissen ,v\af3nahmen resultierenden ökologi-
schen Belastungen für die Zukunft zu wenig
Augenmerk geschenkl. Der steigende Flächen-
verbrauch ist ein Beispiel dafür.
!\lIein von 1971 bis 1988 sind fast
1500 Heklar unbebaute F1ächen einer bauli-
chen Nutzung zugeführt worden, was einem
,Vlehr von elwa 12 Prozen I entsprichl. Im Wie-
ner Umland hingegen wurden in diesen Jahren
gar 2160 Hektar Land verbaut, was einen
Zuwachs von etwa 20 Prozent ergibt. Und wäre
in Wien genausoviel Boden pro Einwohner
bebaul worden wie im österreichischen Durch-
schnilt, wäre inzwischen das gesamte Stadt-
gebiet vollständig verbaut. Die in Diskussionen
oft vorgebrachte Empfehlung, mil der Siedlungs-
enlwickIung ins Umland auszuweichen, ist also
keineswegs als ökologisch durchdacht einzu-
stufen. Im Gegenteil: Die Stadl muf.) gemeinsam
mil der niederösterreichischen Umlandregion
zu einer geordnelen und das heif.)t gebremsten
SiedlungsenlwickIung finden. Es gilt, einen spar-
samen Flächenverbrauch durchzusetzen - und
dies nichl zuletzt deshalb, weil sich Energiever-
brallCh und Dichte der Verbauung indirekt pro-
porlional zueinander verhalten.
Aufgabe der kommunalen Stad tent-
\\icklungs- und Verkehrspolitik kann es daher
nur sein. im Zentrum und in den zahlreichen
Subzenlren auf Verdichtung hinzuarbeilen und
sich für die Aufhebung funktioneller Trennun-
gen sowie eine neuerliche Ven:ahnung von
Wohnen und Arbeiten, von Freizeit und Kultur
einzuselzen. Führl der Verzicht auf Flächenaus-
dehnung auch zu gröf.)erer Enge, garantiert er
andererseils mehr Autonomie und verfügbare
Zeil. Die erhöhle Komplexität dieser relativ
dichten Einheilen vermag darüberhinaus nicht
nur Urbanitäl zu reproduzieren. sondem auch
31
 jenes Minimum an Sozialbeziehungen zu schaf-
fen, das Halt und wechselseilige Unterstützung
gewährt.
lnnovations- und lnvestitionsoffensive. Es liegt auf
der Hand, daE der Fortschritt des technischen
\Vissens und Könnens die wirtschaftliche und
gesellschaftliche Entwicklung in wesenûichen
Zügen bestimmt. So verändern die modernen
Kommunikationstechnologien die Art und
Weise des individuellen und koUektiven Zusam-
menlebens, sie definieren wirtschaftliche Stand-
orte ne u, werten diese ab oder auf.
Eine Stadt wie Wien, die auf VoUbe-
schäftigung setzt, die eine Stadt qualifizierter
Arbeitsplätze und damit ho her Einkomrnen
bleiben möchte, muE sich diesen neuen
Technologien gegenüber offen zeigen. Ent-
sprechende Investitionen sind notwendig, urn
international wettbewerbsfähige Leistungen
und Dienste offerieren zu können; ohne solche
Angebote wären alle Bemühungen urn die
Ansiedlung modeme~Betriebe vergebens.
Wiens Ziel, Investitionshauptstadt Nütteleuropas
zu werden. hängt wesentlich von der Aufge-
schlossenheit und Investitionsbereitschaft in
neue Technologien ab. Dabei geht es weniger
urn neue Produktionsprozesse als vielrnehr urn
den Ausbau regionaler und überregionaler
Dienstleistungen unter Ausnützung des lokalen
Know-hows und regional entwickelter Fertig-
kei ten und Innovationen.
Trotz der gegebenen Gefahren und
Probleme einer .durchtechnologisierten" Gesell-
schaft muB Kommunalpolitik die Chancen in
diesem Bereich wahren und nützen - und das
nicht nur wirtschaftlich. Nicht ablehnende
Furcht gegenüber den neuen Technologien
darf der Nla&tab der Poli tik sein, sondern
begründete Skepsis hinsichtlich mancher folgen
auf der Grundlage des Willens zur vemünftigen.
nutzbringenden Anwendung. So könnte sich flir
Wien auch ein zusätzliches Instrument der öko-
logisch orientierten Verkehrspolitik ergeben.
Gelänge es, nur 10 Prozent der täglichen Fahr-
ten auf Wiens StraBen durch die Schaffung
dezentraier - nicht unbedingt in die einzelne
Wohnung verlegter - Arbeitsplätze zu ver-
meiden, wäre dies ein wesentlicher Schritt in
die richtige Richtung.
Die modernen Kommunikationsmiltel
bieten darüber hinaus zusätzliche Nlöglichkei-
ten der Bevölkerungsmilwirk'lmg und der auto-
nomen Gestaltung freier Kommunikations-
räume. Politik muE sich darum bemühen, daE
flir die Bürger nicht das passive Konsumieren
der international abgestimmten Programme im
Vordergrund steht; sie soli diese vielmehr in die
Lage versetzen. ihre Kommunikationsbedürfnis-
se eigenständig zu gestalten.
32
Globale Dimensionen der Stadtpolitik. Bereits der
Hinweis auf die internationalen technologischen
Entwicklungen und die dadurch bedingte per-
manente Entwertung bestehender Qualifikatio-
nen und Arbeilsplätze, die durch die krassen
Unterschiede der Wohn- und Arbeitsbedin-
gungen weltweil, aber auch in Europa voran-
getrieben wird, hat die globalen Abhängig-
keilen deutlich gemacht. Auch in einer mil
groEen Kompetenzen und mil starkern politi-
schen Willen ausgestatteten Stadt wie Wien
wird heute der autonome Entscheidungsspiel-
raum zusehends enger. Dem kann aUerdings -
wenngleich auch nur in begrenztem AusmaE ~
durch stadtauEenpolitische Initiativen entgegen-
gearbeilet werden.
Städtische Polilik hat sich in diesem
Zusammenahng in erster Linie auf die Ver-
marktung der Standortqualitäten und mögliche
Städtekooperationen zur Erarbeitung kommu-
naler Lösungsansätze zu konzentrieren. Stadt-
auEenpolitik heiEt jedoch mehr. Je deutlicher
Schicksal und Entwicklung einer Stadt von
(illbcrcil Ereigllissell (Enbcheidllngcn in Hrüssel.
Enlwicklllngen in b-Jugoslawien elc.) abhän-
gen. desto mehr haben élllCh politischc Einhei-
ten wie Slädle die Allfgabe, sich globéll oder zu-
mindesl regional ZlI engagieren. Hier heillt es.
inlernational Koalitionen einzugehen und
Tendenzcn zu lInlerstülzen. die den Inleresscn
\Nicns enlgegenkommen. Angesichts der Viel-
zahl der globalen und regionalen Zusammcn-
hänge lInd i\bhängigkeilen darf sich ei ne GroR·
stadt wie 'vVicn bei der Vcrfolgung ihrer Ziele
nicht ausschlielllich auf die nationale Au Ben-
poli tik verlassen. AuBerdem kann und darf
Solidarität nicht an den Grenzen einer Stadt
oder eines Landes !-lalt machen. LJnterstülzung
von Regionen, Ländern und Städten, die nach
Diktatur und Unterdrückung schwierige Schritte
in Richtung Freiheit und Demokratie wagen,
sind auf internationale Hilfe angewiesen.
Eine aktive StadtauEenpolitik vermag
überdies auch zu helfen, nach wie vor beste-
hende oder neugeschaffene Grenzen zu über-
winden. Städte müssen vorhandene bzw. sich
abzeichnende Einigungsprozesse abstützen und
bereits existierende Netze enger knüpfen. Nicht
zuletzt aufgrund seiner Lage hat Wien hier eine
Aufgabe, die im Ausland oft höher eingeschätzt
wird als bei uns selbst In diesem Sinn bedeutet
Globalisierung der Welt keineswegs, daB man
in der Überzeugung, ohnehin nichts bewirken
zu können, die Hände in den SchoB legen soli te.
Erstens kommen noch immer viele Dinge in
lokalen Zusammenhängen zustande, und spezi-
fische Standortbedingungen beeinflussen auch
globale Entscheidungen. Und zweitens entledigt
uns die Globalisierung nicht der Verpflichtung.
die intemationalen Prozesse mitzusteuem. vVien
ist keine beliebige Kleinstadt am Rande eines
Kontinents. sondem UNO-Zentrum im HerLen
Europas und im Nahbereich uns unmittelbar
betreffender Koniliktzonen. Wenn sich daraus
keine überregionalen und globalen VerpOich-
tungen ergeben. woraus dann?
Ollentliche Verantwortung bei \Veniger Obrig-
keitsstaal. Die Zerfalls- ul)d Differenzierungspro-
zesse der Gesellschaft, die wachsenden !vligra-
tionsströme, die Koniliktherde in Europa. im
Na hen Osten und im Norden Afrikas. die Globa-
lisierung von Informationstechnologien und
Wirtschaftsprozessen. all dies betrifft Wien so
wie viele andere Städte. manche mehr, manche
weniger. In einer sokhen Situation ist es Aufga-
be der Politik. sowohl Schutz zu gewähren als
auch die An- passung an die neuen weltweit
bestimmenden Strukturen vorzllbereiten.
Es gilt. die Modemisierung der Stadt unter
ökologischen Zielsetzungen voranzutreibl:n.
die kultlirelle Identitiit der Stadt in der sich
fdsch wandeInden lInd globalisierenden Welt
ZlI stärken und sich international zu cngagieren.
um die entsc:heidenden Trends im Rahmen des
.\\öglichen zu beeinOussen.
Vielleicht kann eine _alte- Stadt. die
sich elurch Viel fait und Heterogenität auszeich-
net und gezielt die .Kreativität der Langsamkeit"
pilcgt. cliesen vVanclel besser hewältigen als
manche andere. Dabei 5011 ten wir Bündnis-
partner suchen. Deshalb ist für uns ein neues
gcmeinsames Europa wichtig, unel deshalb hört
für uns Europa nicht an den Ostgrenzen Öster-
reichs auf.
Um die Aufgaben eler Zukunft zu be-
wältigen muG sich überdies Österreichs und
clamit Wiens dcmokratisches Selbstverständnis
weiterentwickeln - nicht hin zu einer Dritten
Republik. sondem zu eincr zivilen Gesellschaft
solidarischer Bürger. die Verantwortung zu
übemehmen bereit sind.
Politik wird damit keineswegs über-
Oüssig. Die erfolgrcichsten Städte und Regionen
Europas sind die mit einer engagierten Politik
Auch eine zivile Gesellschaft braucht Politik
und Politiker mit klaren Zielen. sozialen Werten
und einem starken SelbstbewuGtsein.
Helllling Voscherau. Frankfurter Rundschau.
30.12. 1993
2 Harlmut II,iuliennannl\Valter Siebe!. Neue l ;rbanität:
Frankfurt/.\Iain 1987
3 Pascal Bruckner. Die demokralische Ivlelancholie;
Hamhurg 1991
~ Gerhard SdlUlze. Die Erlebnisgesellschaft:
Frankfurt/.\Iain. New Vork 1992
5 Joe Ragale. Financial Times. 11112.02.1995
6 !jlrich Ileek. Die Erfindung des Polilischen; Fdilion
Suhrkalllp. neue !'olge. Band 780
ï Unlersuchung des .. 1.05 Angeles County", 1994
8 US-Ncws ,1l1d World Report. 10. 07.1995
9 Francis Fukllyama. Das Ende der Geschichte:
,\ Iïlllchcn I <J<J2
la Jean .\olaril' Cut'henno. Das Ende der Demoknllie:
,vllinclH'n/ /.iirich 199~
11 P. (;ros". Dil' ,\'Iultioplionsgesellschaft:
Franklurt/.\ Idin I 99~
12 I.. Red!. J)il' Sladt im Durchschnill. Wien 199~
13 Zygmunlllaulllann. ,V lodeme und Ambivalenz:
Hamburg 1992
14 Joseph I lel Ier. Endzeil. Frankfurtl,Vlain 1994
IS Danie1 C:ohn-Ilendil. Wir brauchen eine antialltoritäre
Wcrtedebalt,,: in: D. Cohn-Bendil. Thomas Schmidl.
Heimal Ilabylon -.oas Wagnis der multikullurellen
Demokratie: Hamburs 1992 .
16 1.11igi Reitani. Vielvölkerstadt versus Ausländerfeind-
Iichkeil: Ober eine besonderc Schizophrenie der
_Wicncr Seelc": in: H. Swoboda (11&). \Vicn.
Identitdt und Stadtgeslall: Wicn. Köln 1990
IÎ .\ Iagistrat \Yicn (Hg.). Wien 20 I 0- Entwicklungs-
lendcllZcn bei wachsender Bevölkenlllg und
offenen Grenzen: IFES. IWS. KDZ. Wien 1990
IS G. Ilanak. r\. Pilgram. Ziffem zur Aufkliirung-
Kriminalitdlsenl,,;cklung in Wicn unter dem Einnu(;
VOIl Ostgrenzöffnung und Migralion: in: ;\Iagistrat
Wien (Hg.). Wien - Sichere Stadt. Ild. 47 der Ileiträge
I.lIr Stadtforschllng; Wien 1993
19 l'lans .Vlagnus Enzensberger. Die groGe Wanderung-
Tl .\ larkierungen: Frankfurt/Main 1992
20 ~assam Tibi. Islamischer Fundamentalismus auf
delll Vormarseh; Salzburger Nachrichten. 31. 12. 1993
21 Sadik al-Azm. Der yVeg führt in dic post-islamischc
Gescllschaft: Der Standard. 5/6. I. 199~
22 Zygmunl Ilaumann. Wir sind I.andstreicher:
Siiddcutsche Zeilung Nr. 265. 1993
23 Aglles Heller. Zehn Thesen zum i\sylrechl.
Die Zeil :'-Ir. ~6. 1992
33
34
Herman Moscoviter
EEN EXTREEM MOMENT VAN HERBEZINNING.
Joost Schrijnen over 50 jaar wederopbouw en 50 jaar toekomst.
From: Catalogue Rotterdam 2045. Manifestatie '50 jaar wederopbouw - 50 jaar toekomst'.
Rotterdam 1995, p. 83-85.
Heeft het ingewikkelde traject van
Rotterdam 2045 geleid tot dat wat de initia-
tors verwachten? Tot verbeeldingen van
mogelijke toekomsten voor fragmenten en
gebieden in de regio, die ten voorbeeld
gesteld kunnen worden? Of is het door de
eigenwijze gerichtheid van de architecten
een vrijblijvend ontwerpfestival geworden
waarbij het sturend karakter van de scena-
rio's grotendeels verloren is gegaan?
De expositie markeert voor Joost Schrijnen
(hoofd Ruimtelijke Ordening van de dienst
Stedebouw en Volkshuisvesting Rotterdam)
geen eindpunt van een jaar discussiëren,
nadenken en fantaseren; het is een halte-
plaats waar de trein opnieuw in beweging
komt. Niet alleen intellectueel en ideolo-
gisch, maar ook heel pragmatisch.
"Hoe breng je met al deze toegevoegde
waarde je stedebouwkundige produkt weer
een stap verder? Daar gaat het onder andere
om. Niet alleen met betrekking tot de
immense uitdagingen als een nieuwe kustlo-
katie, de transportcorridor van en naar de
Beneluxtunnel, groengebieden en
Randstadrail, maar ook om het veel klein-
schaliger deel: hoe gaan we om met de
wederopbouwarchitectuur in de binnen-
stad? En dat ligt minstens zo complex als die
grote opgaves."
Vijftig jaar lang heeft Rotterdam een bouw-
cultuur kunnen koesteren bij de gratie van
de ruimte in de stad. Het bombardement en
de brand schiepen niet alleen de kaalslag die
moest worden ingevuld, ze vormden de aan-
leiding voor een invulling die de stad moest
maken op een manier die het vooroorlogse
op den duur zou doen vergeten. Er waren
geen dragende pijlers voor nostalgie.
Rotterdam is sinds de Tweede Wereldoorlog
wat betreft het centrum sterk gefixeerd op
ordening in de stedebouw. Het mag niet
meer chaotisch, onhygiënisch, bouwtech-
nisch slecht en moeizaam bereikbaar wor-
den, zoals het ooit was. Dat betekende een
nieuwe aanzet, een cultuurbreuk met wat
gekend werd, het wegbergen van herinnerin-
gen aan de oude binnenstad. De monoloog
van het nieuwe centrum begon daarmee.
Het naoorlogs modernisme is in Rotterdam
duidelijker dan in welke stad in Nederland
ook herkenbaar. Het handjevol oude gebou-
wen dat overleefde binnen de brandgrenzen,
houdt de herinnering niet levend. Het biedt
het geheugen geen structureel houvast.
De argumenten om het stadsbeeld totaal te
wijzigen hoefden na 1940 niet meer per plek
aangevoerd te worden. Evenmin waren
argumenten, om met stedebouw een sociale
sanering uit te voeren, om met nieuwbouw
de maatschappelijk onwenselijke toestanden
van weleer te verdrijven, noodzakelijk.
Zonder vergaande discussies kon na 1946 de
schaal en maat van de stad opnieuw gedefi-
nieerd worden. Zowel stedebouwkundig als
architectonisch. De acceptatie van met name
het nieuwe, wederopgebouwde centrum
heeft daarom lang op zich laten wachten.
DE BINNENSTAD COMPLEET
In 1992 was Herman Meijer (nu wethouder
Stadsvernieuwing en Volkshuisvesting)
raadslid. Het was hem een doorn in het oog
hoe weinig respectvol er met de wederop-
bouwpanden en -structuren werd omge-
gaan . In een motie vroeg hij de 'nieuwe his-
torische binnenstad' te inventariseren.
Joost Schrijnen: "Dat was een belangrijk
moment. De binnenstad was compleet, zou
je kunnen zeggen. En daardoor werden en
worden wij steeds vaker geconfronteerd met
ons eigen verleden. We moeten daarmee
leren omgaan."
Elke transformatie in de stad zal van nu af
aan gebaseerd zijn op wat er al staat, niet
meer op de leegte. Voorheen werd met ande-
re ogen naar Amsterdam, Utrecht, Den Haag
35
 gekeken. Voor elk was de binnenstad een
dominant gegeven, een status quo. Thans
heeft Rotterdam die fase zelf opnieuw
bereikt.
"Op het moment:' zegt Schrijnen, "dat de
gemeenteraad de motie Meijer heeft
omhelsd, kon je stellen dat de wederopbouw
van Rotterdam werkelijk was afgelopen. Een
ogenblik overigens dat je ook herkent als je
het Binnenstadsplan 1993-2000 leest. Dat
deze manifestatie ook een toekomstvisie in
zich bergt heeft te maken met het feit dat de
toenmalige wethouder Joop Linthorst voor-
uitzag naar de viering van de 50ste mei. Hij
wilde dat daar een inhoudelijke component
aan vast zou zitten."
Een route voor 50 jaar toekomst. Maar wie
durft daar nog in te geloven? Iemand met
een positivistische inborst als Schrijnen?
"Als je het heel overdreven wilt stellen, lag er
een kwestie. Het Basisplan heeft 50 jaar
dienst gedaan. Wie tekent voor de volgende
50 jaar een plan? Dat is in dit geval een spel,
maar je moet dat spel wel durven spelen."
Op stedelijke zowel als regionale schaal.
Want was er in 1995 niet een stadsprovincie
in de maak? En hoe zou de verdere schaal-
vergroting gestalte krijgen? Er is samenwer-
king met Vlissingen en Antwerpen, econo-
mische uitstraling tot diep in Utrecht,
Gelderland en Brabant. De schokgolven van
epicentrum Rotterdam reiken ver. De 'regio'
is al veel groter dan politici aannemen.
Joost Schrijnen is doordrongen van dat
keerpunt. Het denken moet een slag
gedraaid kunnen worden, vindt hij. Als de
stadsprovincie geen besmettelijke referen-
dum-uitslag had gekregen, was die slag
mogelijk al moeiteloos gemaakt. Nu moet er
aan gerukt en gesjord worden om dat te
bewerkstelligen.
In het kader van Rotterdam-als-kloppend-
hart-van-de-stadsprovincie werden ook
belangrijke gebieden rondom de stad als
denkopdracht aangewezen. Niet alleen een
direct gevolg van de stad als min of meer
uitgenut ontwerpterrein, maar ook vanwege
een regionale visie waaruit de schaalvergro-
ting van de stad en het besturen ervan op
een andere manier spreekt.
De toekomstbeelden draaien daarom niet
alleen om het centrum, of alleen de stad
Rotterdam, maar gaan veel breder
Rijnmond in. Wil de afstemming evenwich-
tiger worden, wil de regio blijven meetellen
op Europees of mondiaal niveau, dan zal er
van nu af aan op introvert navelstaren een
36
strenge straf staan. De scenario's geven daar
in het verlengde van de winteravonden in de
Laurens even realistische of opgeklopt intel-
lectualistische verbeeldingen van.
Schrijnen ziet heel duidelijk een tijd-as
waarop de ontwikkelingen kunnen worden
geplaatst en zo hun maatschappelijke con-
text krijgen. Na de oorlog werd allereerst
een begin gemaakt met het herstel van de
vernietigde haven. De wederopbouw van de
binnenstad kwam daarentegen maar uiterst
traag op gang. "Bestuur en haven vormden
in die periode een symbiose. In de jaren '70
gingen in de staalindustrie en bij scheep-
vaartbedrijven de poorten dicht. Duizenden
stonden op straat. De droom leek afgelopen,
voorbij. De twijfel sloeg toe. Bestaande con-
cepten vielen uit elkaar. En dat op een
moment dat de overheid net was begonnen
met de stadsvernieuwing. De PvdA wist
daartoe in de jaren '70 grote solidariteit te
organiseren en ook het noodzakelijke geld te
fourneren. Er werd een begin gemaakt met
de verbetering van woon- en leefomstandig-
heden van de arbeidende klasse."
Schijnbaar heel grootschalig, met veel durf
en geld. Maar in feite met buurtgebonden
activiteiten. Dat verhulde veel; onder meer
dat de stad als geheel niet meer aan de orde
was. Daarbij verloor het st,ltlshestllllr het
bedrijfsleven geheeillit het oog. Maar als zo
vaak bleek het om een pendulebeweging tc
gaan. De langzame omwenteling richting
grote stad als integraal lichaam was wei Is-
waar nog niet <lan de orde, maar de eerste
nieuwe opvattingen tekenden zich al af.
Schrijnen herinnert zich hoe hij met een
aantal collega's in het Planteam Prinsenland
in de jaren '80 de ouwe trouwe wijkgedachte
afzwoer. De nieuwe stadsuitbreiding van
Rotterdam mocht niet weer een centrumpje
waar alles om werd gerangschikt (zoals bij-
voorbeeld in Zevenkamp) krijgen, net als al
die stadsuitbreidingen na de oorlog, niet
weer een dorp aan de stad geplakt. In het
midden van de nieuwe wijk zou dit keer een
park komen.
Tegelijk was stcdcbouwcr Jacqucs Nycolaas
in andere delen van de stad begonncn om al
die losse wijken in Rotterdam, waar ieder
voor zich stedebouwkundig gezellig aan het
werk was, weer aan elkaar te kitten, zo de
doorgaande verbindingen te herstellen en de
grotere lijnen te trekken.
Daarnaast groeide bij B en W het besef dat
de grote processen in éénheid moesten wor-
den gemaakt. Wijkplanning werd stadsdecl-
planning; stadsvernieuwing op den duur
stedelijke vernieuwing. Dat nieuwe tijdperk
was allerminst een puur Rotterdamse aange-
legenheid. Er was een nieuwe bestuurscul-
tuur ontstaan in de eerste helft van de jaren
'80, een voedzame bodem waarbij allerhan-
de energiestromen samen een extra impuls
opleverden.
"Dat politiek-ambtelijk sturingsmodel
leverde, ook in den lande, tal van sleutelpro-
jecten op. Niet alleen ontstonden in het
kader van Het Nieuwe Rotterdam het
Integraal Plan Noordrand, waarin uitbrei-
dingswoonwijk, kantoren, groen, luchthaven
en omliggende gemeenten tesamen een plek
vonden, maar ook de Kop van Zuid- en
Beurspleinplannen werden in die periode
geboren. Landelijk namen de ideeën over de
Hoge Snelheidslijn, de Betuwelijn en de uit-
breiding van Schiphol vastere vormen aan."
Er werd in een andere maat gedacht. Het
woord integraal werd de standaard voor veel
plannen. Het zijn projecten die thans in uit-
voering zijn dan wel er aan komen.
IN HET DAL VAN DE GOLF
Schrijnen: "Een extreem moment. Dat houd
je niet vol. Met de bestuurswisseling kwam
er weer een politieke verandering. En ont-
stond de verwarring. Je zou kunnen zeggen
dat we nu aan de andere kant van de golfbe-
weging zitten, dat we een deel van die syner-
gie kwijt zijn."
In het dal van de golf wordt vooral uitvoe-
ring gegeven aan wat in een vorige periode
bedacht is. En kan cr een aanloop worden
genomen naar een nieuwe aanpak.
Negatieve factor daarbij: de zich voortsle-
pende discussie over de stadsprovincie. Deze
heeft een remmende werking op elke plan-
vorming. De politieke prioriteiten liggen
ergens anders. Aandacht voor bestuursmo-
dellen, maar niet voor regionale stedebouw
en st;Hlsontwikkeling. Met een helder beeld
schetst Schrijnen de twee jaar die Rotterdam
op weg ging naar de (door het bestuur
beoogde) stadsprovincie als "het inpakken
van de verhuisdozen."
DE AMBTELIJKE VERWARRING
En nu is daar de ambtelijke verwarring. De
verhuisdozen wachten. Moeten ze alsnog
verplaatst worden, of moeten ze op de oude
plek worden uitgepakt? Het zou wel eens zo
kunncn zijn dat het ook weer een paar jaar
duurt ecr die dozen allemaal weer zijn
geleegd. Ook landelijk lijkt er in veel opzich-
ten een windstilte te zijn ontstaan. Waar
sommigen deze luwte als een negatieve fac-
tor (verloren jaren) in het maatschappelijk
proces zicn, gelooft Joost Schrijnen oprecht
in de gunstige, opbouwcnde kanten.
"Wc zijn nu bezig ruimte te scheppen voor
een volgende ronde. Opbouwjaren waarin
de herbezinning een kans krijgt. De aanloop
tot een nieuwe bestuurlijke periode. We
moeten de divergentie tussen haven en stad
overbruggen. We moeten nu zicht krijgen op
de Zuidvleugel van de Randstad, het gebied
tussen Leiden en Dordrecht. We moeten
kortom hogere en complexere problemen
aan de orde stellen. Wordt dit een Randstad
met twee (metro)polen? Allemaal span-
ningen die ontstaan en in de nabije toe-
komst weer leiden naar nieuwe impulsen,
nieuwe samengebalde energiestromen, nieu-
we synergie." Consolidatie en vernieuwing
zijn nu voor hem de motto's. Een tijd om te
benutten voor debatten.
Zijn ideeën-accu wordt weer opgeladen.
POLARITEIT VERSTERKT
Hij ziet twee grote opgaves voor de ruimte-
lijke vernieuwing in de regio Rotterdam als
onontbeerlijk en beeldbepalend. "In de eer-
ste plaats moeten er om de stad, die best
mag indikken, grote parken komen, die op
een dominante wijze de identiteit van de
stads regio bepalen, zoals ooit het Kralingse
Bos dat deed. In dit geval gaat het om par-
ken die aanzienlijk groter zijn en een ander
karakter hebben. Ik denk dan aan Midden-
Delfland, aan de Rottewig (een groengebied
bij Bleiswijk), Midden-IJsselmonde en de
Krimpenerwaard.
Groenwiggen in een verstedelijkend gebied.
Groen dat groen blijft en de grootschalige
recreatie opvangt, vergelijkbaar met de
schaal van strandrecreatie. Het betekent dat
er nagedacht moet worden over de verhou-
ding bebouwd en onbebouwd, over de ver-
houding en relatie van rood en groen.
Daarbij heeft Schrijnen zijn hoop gevestigd
op een sterke, regionale uitbreiding van het
openbaar vervoer. "De Zuidvleugel moet
straks aan kracht kunnen winnen door zijn
geografische positie. Er moet binnen 10 jaar
een Randstadrailnet liggen dat Dordrecht
via de Hofpleinlijn met Scheveningen ver-
bindt, dat Nieuwerkerk en Hoek van
Holland koppelt. Dan ontstaat er grote dif-
ferentiatie in het hele gebied dankzij die
optimale bereikbaarheid. Het versterkt tege-
lijk de polariteit van de Zuidvleugel van de
Randstad waarin Rotterdam het centrum is
en die van de Noordvleugel met
Amsterdam. Behalve dit Randstadrailnet
komt ook de Hoge Snelheidslijn naar
Rotterdam en Amsterdam. Rotterdam CS,
waar Randstadrail, NS en RET zich verkno-
pen, kan dan de aangewezen opstapplaats
37
 l

naar het zuiden van Europa worden. Daar

ligt een nieuwe dynamische kracht voor
Rotterdam. Dan kunnen we weer even ver-
der."

WONDERSCHONE DISSONANTEN
Voor initiator Schrijnen is het toekomstdeel
van de Manifestatie een stimulans. Het hele
traject van de winteravondlezingen in de
Laurens via de scenario's via de ontwerpses-
sies voor zes gebieden in Rijnmond (soms
getoetst aan de scenario's) betitelt hij voor
zichzelf, zijn meewerkende collega's van de
dienst Stedebouw en Volkshuisvesting en
enkele politici als een "zeer vruchtbare
denkoefening voor de stad en de regio".
Hij hoorde vragen en opmerkingen die hem
als stedebouwer prikkelden. Met name uit
disciplines die anders nauwelijks aan bod
komen, zoals die van de milieuspecialisten,
sociologen en techneuten. Het sterkt hem in
bepaalde opvattingen, het dwingt hem
bestaande ideeën te toetsen en bij te stellen.
Maar gaat dat bij de andere stedebouwers,
architecten en politici ook zo? Of lijden die
aan koudwatervrees? Herkennen zij de
banale harmonieën en wonderschone disso-
nanten op de tentoonstelling in het
Architectuurinstituut? Is conceptuele diep-
gang voor hen een uitdaging? Of zien ze
alleen maar de voorbeeldige plaatjes in deze
catalogus van creativiteit en rijden ze dood-
gemoedereerd door op de steel van hun
stokpaard?

Wie wel vatbaar is voor weloverwogen

reflectie vindt in 'Rotterdam 2045' een
opmaat naar de toekomst.

38
Jan van Teeffelen en Kees Machielse

DE BAGAGE. PRANGENDE VRAGEN.

With a preface by Hennan Meijer.

From: Rotterdam 2045, visie op de toekomst van de stad, haven en regio. Rotterdam 1995,
p. 15-26.

Voorwoord

Vijf avonden in de Laurenskerk, vijfinaal vijftig jaar vooruitkijken. Alle aanwezigen

weten dat dit niet kan, maar ze proberen het met heel hun geestvermogen.
Het nemen van vijftig jaar afStand onthult wellicht niets over de toekomst, maar
het zet het heden in een nieuw licht.
Het toneel wordt kleiner en de contouren scherper. Beslissingen en keuzes ver-
schijnen met nieuwe urgentie. Zo'n denkoefening scherpt de geest en blijkt een
bron van plezier.
De deelnemers aan het debat ogen betrokken en klinken benieuwd. Ze raken ver-
enigd in een collectieve intelligentie die de mogelijkheden van maatschappelijke
ontwikkeling verkent.
Het afgesproken speelterrein is Rotterdam, regio en haven. Het afgesproken doel
is het mogelijke aannemelijk en aanschouwelijk te maken. De afgesproken spelregel
is dat men zich niet zal laten remmen door voorbarige berekening of opportunis-
me.
De referentie bij deze greep voorwaarts van vijftig jaar is de voorafgaande vijftig
jaar van wederopbouw. Werpt de voorwaarste blik een onthullend licht op het
heden, de achterwaartse zegt iets over het tempo van ontwikkeling, over geleide-
lijkheid en springerigheid, voorspelbaarheid en onvoorspelbaarheid. Dat is dus een
zinvolle referentie.
Zinvol is de herinerring aan de wederopbouwperiode ook op een andere manier.
Zo'n gezamenlijke denkinspanning om greep te krijgen op de toekomst, om deel
te nemen in een ontwerpproject voor een nieuwe stad, een nieuwe cultuur, een
nieuwe samenleving, zo'n opgewekt maar ook ernstig spel is bij uitstek in de geest
van de wederopbouw. Het is op een mooie manier "Rotterdams", bij wijze van
jonge traditie.

Dit boekje doet verslag van een van de leukste activiteiten in dit wederopbouwjaar.
De lezer wordt niet opgewekt tot geloof in dit of dat scenario, maar hopelijk wel
geprikkeld tot meedenken en meefantaseren, of tegendenken en tegenfantaseren
desnoods: zover als hij kan.

Herman Meijer.
voorzitter stuurgroep 50/ 50

39
 Prangende vragen

De toekomst van Rotterdam als samenleving

De sociale verbanden en het openbare leven veranderen in razend tempo. We wor-

den continu gebombardeerd met nieuwe beelden en onzekerheden en geconfron-
teerd met wijzigende omstandigheden in ons dagelijks bestaan. Er is nauwelijks nog
een gevoel van saamhorigheid en gedeeld inzicht. Iedereen zoekt en maakt zijn
eigen wereld, of kan er juist niet aan ontsnappen. Dit is het onomkeerbare proces
van individualisering en radicale transformatie van de samenleving. Voor velen is dit
winst. Zij kunnen zo ontsnappen aan dwang en opgelegde rolpatronen. Maar niet
iedereen kan het bijbenen, met vervreemding en normverlies als gevolg. Hoe moet
dat verder? We zijn na de verzuiling op weg naar een totale vergruizing van de
samenleving waar chaos het ordenend principe dreigt te worden, althans volgens
sommigen. Ligt er een nieuwe sociale wederopbouwtaak op ons te wachten ten
einde de samenleving weer bij elkaar te brengen? Of moeten we onze inzichten
aanpassen aan de nieuwe realiteit!
Ook de regio Rotterdam is continu op zoek naar nieuwe identiteiten op basis van
haar specifieke mogelijkheden (Het Nieuwe Rotterdam), maar is ook op weg naar
een gefragmenteerde manier van samenleven, waarbij de onderscheiden populaties
dreigen te worden uitgesorteerd op grond van inkomen, herkomst, mobiliteit, ken-
nis en mentaliteit. De scheidslijnen worden steeds scherper. Aan de ene kant de
wereldburger en aan de andere kant de mens met een horizon niet verder dan zijn
eigen beeldbuis. De een zapt zich onbekommerd een weg door de wereld, de ander
dreigt voor goed aan de kant te komen staan.
De grote stad trekt mensen aan die hun eigen kansen scheppen en willen grijpen,
en is tegelijk de plek waar de problemen zich op een schrijnende manier opstape-
len. De zorg voor werk, veiligheid, een goed leefÏnilieu en stadsbeheer staan dan ook
hoog op de politieke agenda.
De stadsrand en de regio daarentegen zijn relatieve oases van rust en overzichte-
lijkheid; de Nederlandse versies van de zo begeerde suburb waar het goed wonen is
in een eigen huis in het groen. Wie het zich kan veroorloven zoekt daar zijn heil en
laat voor de rest de boel de boel. Cultuur als bondgenoot van de stad krijgt het
moeilijk.

Wat komt er op ons af

Alles wijst er op dat de processen van uitsortering, sociale spanning en marginalise-
ring van bepaalde bevolkingsgroepen zich verder zullen verdiepen. We zullen moe-
ten leren omgaan met deze toenemende verschillen. De sociale verdelingsvraag-
stukken en keuzekwesties zullen, gegeven de toekomstige demografische opbouw
in stad en regio waarschijnlijk alleen nog maar pregnanter worden. Een selectie van
cijfers ter illustratie: in sommige oude wijken zal straks de bevolking waarschijnlijk
bestaan uit meer dan 50% uitkeringsafhankelijke huishoudens. Werkloosheid gaat
daar over van vader op zoon. Het onvrijwillige, d'.vingende karakter van dergelijke
ongewenste segregatie vormt het probleem en niet de segregatie op zich. Rond de
eeuwwisseling wordt op ruim 116.000 huishoudens met een minimum-inkomen
gerekend, 40% van het aantal huishoudens. Dit zal de draagkracht van de stad en de
daar gevestigde voorzieningen flink op de proef stellen.
Een schatting voor de Nederlandse populatie van het aandeel allochtonen komt
voor het jaar 2010 uit op een verdubbeling van het huidige percentage tot bijna
14%. Een stevige tak aan de boom van de Nederlandse samenleving.
Thans is in Rotterdam 20% van de bevolking van allochtone herkomst en dit
loopt, naar verwachting, op tot ongeveer 30% in 2006. De bevolkingsgroei wordt
vooral bepaald door de toename van eerste, tweede en derde generatie migranten.
De bevolkingsdruk zal een nog sterker beroep doen op het absorptievermogen van
de woningvoorraad, met name in de oude wijken.

Wat wordt de opgave

Zeker als de revenuen van toekomstige economische groei niet meer zoals tot nu
toe aangewend kunnen worden voor het spannen van allerlei vangnetten en het
verlenen van subsidies, zullen de sociale contrasten schriller worden. Het einde van

40
de oude vertrouwde verzorgingsstaat is daar. Bij sommigen doemt dan een beeld
van lIerslumming op, nog extra gevoed door structurele ontwikkelingen binnen
Europa.We zijn immers omgeven door een ring van brandhaarden die kunnen gaan
leiden tot volksverhuizing en nog meer migratie. Als Afrika wordt afgeschreven en
wij daar niet meer investeren, komt men het hier op een gegeven moment wel
halen.
Anderen vestigen juist hun hoop op nieuwe mechanismen van zelfregulering en
spankracht die een verrijkte multiculturele, stedelijke samenleving zelf kan opbren-
gen. Zoals in de betrekkelijk gelukkige geschiedenis van Nederland tot nu toe
steeds het geval is geweest.
Er tekenen zich in feite twee vertrekpunten af in de discussie rond de sociale
kwestie. Aan de ene kant is er de ontspannen houding die uitgaat van een zekere
onvermijdelijkheid van de ontwikkelingen en die tegelijk vertrouwen uitstraalt ten
aanzien van het absorptievermogen van de Nederlandse samenleving. De kunst van
het samen-leven. Aan de andere kant is men overtuigd van de noodzaak van een
zekere dwang, een harde hand, en wordt er vooral ingezet op middelen tot beheer-
sing van de processen ten einde excessen te voorkomen.
Vertaald naar de terreinen van planning en bestuur gaat het om de vraag hoe we
stad en regio willen inrichten, zowel op macro- als op microniveau. De verschillen
binnen en de contrasten tussen de stedelijke samenlevingen zullen immers groter
worden. Er zal meer overgelaten worden aan het vrije spel der krachten. In hoever-
re zullen markt- en prijsmechanismen de nieuwe samenleving gaan maken? De
sociale kwestie krijgt ook een steeds pregnantere ruimtelijke dimensie. De huidige
grote bouwopgave, de zgn. Vinex-operatie, ingevuld door de markt, helpt daarbij
nog een handje. Mobiliteit wordt een consumptiegoed.Waar verbinden mensen str-
aks nog hun identiteit aan: het eigen huis, de besloten woonbuurt, de complexe stad
of elk ander willekeurig netwerk dat men nodig heeft om te overleven? Het regio-
bestuur zal zich srraks nadrukkelijk voor dit soort vragen gesteld zien. Zijn interge-
meentelijke solidariteit en regionale concurrentiekracht werkbare begrippen, of
wordt het betting on the strong waarbij ieder onderdeel zichzelf maximaal oppoetst?
En wie dat niet lukt heeft pech gehad.
Waar dient de sturende en bemiddelende rol van de overheid zich dan nog op te
richten? Dat zou bijvoorbeeld de kwestie van heterogeniteit op macroniveau (sprei-
dingsbeleid) en homogeniteit op microniveau (soort bij soort) kunnen zijn. Op die
manier zouden de nadelen van een Los Angeles-model, met afgeschreven stadsde-
len en no go-area~ naast rijke enclaves, de edge eities, vermeden kunnen worden en de
voordelen van een mozaïek-model, met geïntegreerde, cultureel rijk geschakeerde
en herkenbare wijken naast elkaar, benut. Regionale evenwichtigheid èn multicul-
turele veelkleurigheid; het dambord als metafoor: pluriformiteit als standaard. Of
moet er vooral geconcentreerd worden op het publieke domein als het smeervlak
waar de maatschappelijke schotsen zonder fatale schokken langs elkaar heen kun-
nen schuren?
Tot slot een inschatting van de dimensie van het sociale probleem; op welk schaal-
niveau gaat deze kwestie in al zijn mogelijke verschijningsvormen spelen? De
krachtenvelden zijn sterk internationaal en hangen samen met de toekomst van
Europa. De effecten voelen we vooral lokaal en regionaal.

Het economisch complex Rotterdam en de toekomst

Stad en haven vormen samen één van de aanjagers van de Nederlandse economie.
Rotrerdam is de gateway naar Europa en nog steeds wereldhaven nummer één. De
kost wordt er vooral verdiend (en dat dan nog meer voor de rest van Nederland dan
voor de regio zelf) met aanpakken en doorgeven, met handel en vervoer en alles wat
daar aan vast zit. Deze functie reikt wereldwijd en is vooral op kwantiteit gericht
(veel en meer van het zelfde); halen en brengen van containers en aanvoeren en
doorvoeren van grondstoffen en artefacten van het petrochemisch complex en
ijzererts en steenkool voor de Duitse hoogovens.
De stad die daarbij hoort is er een van kantoren en instellingen op het gebied van
zakelijke- en financiële dienstverlening, transport en communicatie. Waaronder veel
internationaal georiënteerde hoofdkantoren. Stad en haven horen zodoende bij
elkaar.

41
 ------------------------------------------------------------ ---

Maar er is ook een 'gewoon' Rotterdam waar veel mensen hun bezigheden vin-
den in het midden- en kleinbedrijf, in de oude wijken, in de dienstverlening en bij
de overheid. Een stad met een arbeidzaam verleden; weinig elitair en zelfgenoeg-
zaam, eerder produktief dan consumptief, meer bèta dan alpha. Dat weerspiegelt
zich ook in het economisch profiel en de cultuur van de stad.
Het probleem waar we allang mee kampen is dat de stedelijke en regionale eco-
nomie niet uitsluitend en alleen op de haven of daarvan afgeleide activiteiten kan
voortbouwen, maar dat ook naarstig gezocht wordt naar "andersoortige activiteiten
die horen bij een modern, flexibel en veelzijdig economisch bestel dat niet alleen
rendeert maar ook arbeid genereert.
Immers, het aantal werkzoekenden in Rotterdam ligt al boven de 60.000 en in de
regio zelfS boven de 90.000. De dienstverlening fungeert straks wellicht niet langer
als vangnet waar nog groei van werkgelegenheid plaats kan vinden. Rationalisering,
kostenminimalisering, sanering, afStoting van niet-kerntaken en uitstoot van arbeid
is troef in ondernemersland. De produktiviteit per onderneming stijgt, maar die van
de samenleving als geheel daalt. Herstructurering en herinrichting vormen teveel de
leidraad voor het huidige bedrijfSmatige handelen. Daadwerkelijke vernieuwing
middels innovatie en revitalisering is nog onvoldoende de praktijk; creatieve
destructie van arbeid overheerst.

u-át komt er op ons af

In het mondiale economische krachtenveld zal de spanning tussen Noord, Oost,
Zuid en West toenemen. Winnen de Asian Tigers en verschuift alles in die richting,
of liggen er voor ons goede tijden in het verschiet?
Hoe dan ook zullen de ontwikkelingen en verschuivingen op dit niveau conse-
quenties hebben voor de haven en dus voor de positie van Nederland als draaischijf
voor goederen, voor de kansen voor herindustrialisatie en verdienstelijking van de
regionale economie en ook voor de werkgelegenheid aan met name de onderkant
van de arbeidsmarkt.
Het Havenplan 2010 rekent, uitgaande van een aantal aannames betreffende de
economische groei en de concurrentiepositie van Nederland, op een aanzienlijke
groei de komende twintig jaren van de goederenstromen. In het gunstige geval
groeit de jaarlijkse overslag met circa 100 miljoen ton tot bijna 400 miljoen ton in
2010. De effecten hiervan op de landelijke en regionale economie zijn aanzienlijk,
evenals die op het ruimtebeslag en -gebruik en milieu. Een recent NEl-onderzoek
geeft een duidelijk beeld van de importantie van de haven en de spin off-effecten
op de landelijke economie. De kades van Rotterdam lopen wat dat betreft tot ver
in het achterland.
Het totale ruimtegebruik (ten behoeve van distributie, industrie, overslag, tankop-
slag, ondersteuning, milieu, reserve etc.) stijgt tussen 1990 en 2010 van 5.250 ha.
naar 6.700 ha. onder andere vanwege de aanleg van een tweede Maasvlakte.
De in het Havenplan 2010 voorspelde groei van het wegvervoer is aanzienlijk.
Samen met de toename van het particuliere autogebruik zal dit leiden tot het ver-
der dichtslibben van het hoofdwegenstelsel. Bovendien staat dat op gespannen voet
met het milieubeleid. Verwacht wordt dat er knelpunten zullen ontstaan door uit-
stoot van nog meer CO 2, NOx en CO.

Na een lange periode, waarin ondanks de groei in de overslag de (direct havenge-

bonden) werkgelegenheid constant afnam, wordt op basis van de voorstellen uit het
Havenplan 2010 een groei van het aantal werkzame personen met 20% over
genoemde periode mogelijk geacht.
De werkgelegenheidsgroei in de zakelijke dienstverlening (banken, verzekeraars,
e.d.) en overheid zal beduidend minder zijn dan de afgelopen tiental jaren. Een
recente prognose berekent voor het gewest Rotterdam een jaarlijkse groeimoge-
lijkheid van 0,8% in de kantoorgebonden werkgelegenheid tot 2000. De werkgele-
genheid in de banksector en bij de overheid zal krimpen.Wel zal er een groei plaats-
vinden in kleine en middelgrote zakelijke dienstverlenende bedrijfjes. Een verder-
gaande rationalisatie en automatisering, analoog aan de ontwikkelingen in de indus-
trie, ligt daaraan ten grondslag. Wat dat betreft is een nieuwe re-industrialisatie al
begonnen.
De toekomstige veeleisende burger zal daarentegen veel behoefte hebben aan op

42
maat gesneden vormen van diensrverlening in met name de persoonlijke sfeer. Een
nieuwe ambachtelijkheid zou hierdoor wel eens kunnen gaan ontstaan. Kleine, tot
wellicht ook weer meer éénmens-bedrijfjes, zijn een mogelijk antwoord op eerder
geschetste economische en sociale kwesties.
Tegenover de natte economie, die per geïnvesteerd miljoen steeds minder lokale
werkgelegeheid oplevert en waarvan de spin off-effecten vooral ook elders in
Nederland terecht komen, staat een droge economie waarvan sommige aanjaagfunc-
ties nog onvoldoende sterk ontwikkeld zijn (technologie, research, kennis). De ver-
wachting is dat andere landen en regio's vooral daarin zullen gaan investeren om in
de race te blijven.

lfát wordt de opgave

Mondiaal gezien zijn er vanuit Noordwest-Europa gezien drie opties te ontwikke-
len tegen de economische druk die uitgaat vanuit de Zuidoostelijke boom.
Nederland in het algemeen, en de regio Rotterdam in het bijzonder, zou de con-
currentieslag kunnen aangaan op basis van de huidige competenties: goed zijn op
het gebied van het bewerken van grote hoeveelheden goederen tegen lage kosten
maar met een hoog technologische aanpak (chemie, containers, Westland). Of zich
gaan specialiseren op bijvoorbeeld waardetoevoeging of kennisintensiviteit. Europa
zou zich als derde optie ook kunnen afSchermen voor ongewenste invloeden door
middel van protectionistische maatregelen. Welke optie is het meest plausibel? Wat
betekent dat voor het soort haven en stedelijke economie? En wat voor de werk-
gelegenheid aan de onderkant van de arbeidsmarkt?
Groeien stad en haven verder uit elkaar of zijn er vervlechtingen denkbaar die tot
nieuwe economische activiteiten leiden'
Meer lokaal van aard is de constatering dat er sprake is van veel achterstallig onder-
houd aan de stad in fysieke zin (oude kantoren, lege gebouwen, infrastructuur, rio-
lering, parken en pleinen), zeker nu de budgetten voor stadsvernieuwing nagenoeg
zijn afgebouwd; een potentiële bron van werkgelegenheid die echter onder het hui-
dige regime van regelgeving niet benut wordt. Maar ook is er veel werk te doen
waar wel vraag naar is maar dat te duur is (diensrverlening in alle soorten en maten).
Alles bij elkaar kunnen stad en regio niet automatisch meer rekenen op het aan-
trekken van voldoende aan de stad gebonden activiteiten. Produktie en diensrverle-
ning worden daarentegen steeds vrijer in hun vestigingsgedrag. Binding aan de stad
vindt plaats op andere gronden dan bijvoorbeeld centraliteit, hiërarchie en fysieke
concentratie; de oude vertrouwde vestigingsvoorwaarden verliezen hun kracht. De
periferie is in opkomst. Keert de stad zich binnenste buiten? Gaat er een versnip-
pering van economische centra plaatsvinden? En wat betekent dat voor de woon-
werkrelaties? In welke mate is Rotterdam in staat zelf nieuwe spelregels te ontwik-
kelen, of blijft ze 'een speelbal' van de wereldeconomie?
Mede door de individualisering en marketing-vereisten just in time zal de vraag
naar en de produktie van goederen steeds minder massaal worden. Het bulkkarak-
ter verdwijnt terwijl Rotterdam thans bij uitstek een bulkhaven is. Hoe nu verder?
Waar zal Rotterdam haar concurrentievoordeel moeten zoeken' Moet de omzet-
snelheid in de haven nog verder omhoog? Moeten we de containers juist openen
en toegevoegde waarde realiseren of nog slimmer worden en vooral het organise-
ren van vervoer en het aanbieden van een compleet scala van diensten aan verladers
tot prioriteit maken?
Op dit moment ontbreekt het aan een lange termijn visie met betrekking tot een
gewenste onrwikkelingsrichting van de stedelijk-regionale economie. We doen
daarentegen wel veel aan citymarketing, namelijk het aanprijzen wat we zoal in de
aanbieding hebben.
Waar liggen de aangrijpingspunten om de economische motorfunctie van stad en
haven in de toekomst te waarborgen? Hoe moet de grote stad er in de toekomst
uitzien als bron van welvaart in een wereld die zich manifesteert onder sterk con-
currerende omstandigheden. Wat hebben we over voor een deelname aan de eco-
nomische ratrace en hoeveel consideratie kunnen we opbrengen voor anderen.
Wat de stad betreft is er de concrete vraag hoe en waar er meer ruimte gecreëerd
kan worden voor meer individuele werkgelegenheid. Hoeveel creativiteit en zelf-
redzaamheid is er nog, met name in de oude wijken? Is er zoiets denkbaars als een
service stad waar op kleine schaal nieuwe vormen van diensrverlening een bestaans-
recht hebben? Wat is de rol van politiek en bestuur in een bestel waarin de markt

43
 steeds meer voor zijn rekening neemt en de overheid dereguleert en decentraliseert.
Is er een informeel economisch systeem denkbaar dat, zonder Amerikaanse toe-
standen, een meerwaarde voor stad en regio kan genereren?

De toekomst van het Rotterdamse leifmilieu

Het besef dat de wereld een samenhangend en niet onuitputtelijk ecologisch sys-
teem vormt groeit, maar er wordt nog niet naar gehandeld. Over een acceptabele
aanwending van grondstoffen, ruimte, energie en biodiversiteit ten eigen nutte
wordt bovendien verschillend gedacht.
Er is sprake van een toenemende claim op de zogeheten milieugebruiksruimte,
zeker in werelddelen die nog volop groeien en in omwikkeling zijn. In de wester-
se wereld is er sprake van een welvaartniveau .met aanzienlijke externe effecten;
afwenteling van milieukosten op toekomstige generaties en perifere gebieden.
Wat is er in Rotterdam aan de hand?
In Rotterdam is het dilemma van werkgelegenheid en milieu extra scherp.
Rotterdam verwacht hierbij veel van een mogelijke oplossing van dit dilemma door
verlaging van de arbeidskosten en gelijktijdige doorberekening van milieuveront-
reinigingskosten. Indien dat lukt, heeft dat ook gunstige effecten op de werkgele-
genheid en het woon- en leefklimaat in Rotterdam.
Ook het dilemma van de compacte stad is zeer actueel. Het landelijk beleid is er
nog steeds op gericht, nieuwe woon- en werklocaties zoveel mogelijk te concen-
treren in en aan bestaand stedelijk gebied. Dat is goed voor het bereiken van lande-
lijke milieudoelstellingen, maar trekt een zware wissel op het realiseren van een
goede lokale milieukwaliteit en van voldoende groen in en om de stad.
Typisch uirvoeringsgericht is het dilemma tussen eigen verantwoordelijkheid en
overheidsingrijpen. Milieubeleid is sterk gericht op gedragsverandering bij bedrij-
ven en huishoudens, bijvoorkeur door een proces van verinnerlijking. Deze
gedragsverandering kan niet bereikt worden door regels en voorschriften alleen. De
overheid moet dus kiezen waar en hoe ze toezicht en controle uitoefent, en waar
ze de eigen verantwoordelijkheid van burgers en de zelfregulering bij bedrijven
centraal stelt.
Tenslotte is het de vraag hoe en in hoeverre milieukosten kunnen worden door-
berekend naar bedrijven en consumenten.

u-1It komt er op ons af

In 2050 zal de wereldbevolking bijna verdubbeld zijn van 5,4 miljard mensen tot
meer dan 10 miljard. Om die bevolking op een welvaartsniveau te brengen dat
dichter in de buurt ligt van het huidige westerse peil zal de industriële produktie op
wereldniveau vertienvoudigd moeten worden.
Hierbij is niet eens rekening gehouden met een stijging van het consumptie-
niveau. Voor Nederland wordt door het Centraal Planbureau voor de komende 20
jaar een groei van de koopkracht verwacht van 70% voor de gemiddelde
Nederlander. Een aanzienlijke stijging van de mobiliteit is mede daardoor vrijwel
onvermijdbaar.
Nederland als distributieland en Rotterdam als mainport moeten het sterk hebben
van produktie en consumptie en met name van alle wereldwijde transportbewegin-
gen die daar tussen zitten.
Milieu-overwegingen zullen echter een steeds grotere rol gaan spelen bij de
(Europese) besluitvorming over de manier waarop goederen in de toekomst ver-
voerd en geproduceerd gaan worden. De verwachte groei van de C02-uitstoot in
het Rijnmondgebied zal bijvoorbeeld stijgen van 28 miljoen ton in 1990 naar 35
miljoen ton 2000. Dit zal op de een of andere wijze verdisconteerd moeten wor-
den in de opgave om Rotterdam ook in de verre toekomst een voorsprong te geven
als mainport.

Wat wordt de opgave

De stedelijke samenleving in Nederland is van dien aard dat op een relatief beperkt
grondgebied veel ruimteclaims om voorrang strijden en activiteiten elkaar in de
weg zitten. Nederland is vol, te vol. Infrastructuur slibt dicht. Het gekke is echter

44
dat er in de planningswereld tegelijkertijd naast noties van volheid ook observaties
gemaakt kunnen worden van relatieve leegheid cq. onderbenutting van potenties en
verspilling van ruimte. Het Groene Hart, agrarisch areaal, infrastrucruur en water
worden steeds vaker aangewezen als potentie voor nieuwe ontwikkelingen. Vanuit
milieu-overwegingen opent dat wellicht een nieuwe optiek op begrippen als com-
pactheid, bereikbaarheid en nabijheid.
In de regio Rotterdam is er de nadrukkelijke spanning tussen het haven- en petro-
chemisch complex en de toenemende ruimtebehoefte die daar van uitgaat, en de
kwaliteit van het omringende leefmilieu. Het ROM-project Rijnmond geruigt daar-
van in zijn gigantische veelheid aan voorgestelde maatregelen om die druk te ver-
minderen of te compenseren. Enerzijds groei voor ruimte, anderzijds ruimte voor
groei. Wat volgens de normen niet kan, hoeft overigens in de perceptie van mensen
nog niet onacceptabel te zijn.

De druk vanuit de haven en de druk op de stedelijke conglomeraten zal de komen-

de decennia nog aanzienlijk toenemen. Groei van goederenstromen, bevolkings-
concentraties, mobiliteit, spreiding van economische activiteiten, nieuwe infrastruc-
ruur. Een aantal grote projecten die Nederland en Rotterdam economisch op de
kaan moeten houden (Schiphol, Beruwelijn, HSL) hebben het moeilijk. Mensen
zijn niet bij voorbaat overtuigd van de noodzaak ervan en derhalve bereid wat in te
schikken.
Hoe moet dat verder? Allereerst is de vraag aan de orde of en hoe een verant-
woorde economische groei mogelijk is en blijft voor alle werelddelen. Moet de
schoorsteen nu wel of niet, harder of zachter blijven roken? Of zijn er voor de lange
termijn breuken en grenzen te voorzien die nu reeds nopen tot ander attirude en
gedrag. Kunnen we ons zelf die beperkingen opleggen zonder ons beperkt te voe-
len? Of mogen we er alle vertrouwen in hebben dat ons technologisch vermogen
tot oplossing van veel milieuproblemen zal leiden.
Verder is van belang dat grote projecten, die moeten leiden tot vernieuwing en
modernisering van Nederland/Rotterdam, ook gekoppeld worden aan ecologische
modernisering; dat wil zeggen milieu niet opgevat als technocratische sluitpost van
andere sectorale ontwikkelingen, maar opgevat als fundamenteel maatschappelijk en
politiek vraagsruk over hoe wij in Nederland willen samenleven en tegen welke
kosten.
Lokaal en regionaal is er een hele reeks maatregelen mogelijk die negatieve effec-
ten van ons huidige consumptiepatroon enigszins compenseren. Een nieuwe balans
tussen ecologisch veranrwoorde input en output, met een duurzaam karakter, zal
echter op wereldschaal tot stand moeten komen.

De veranderende rol van politiek en bestuur

De kloof tussen politiek en burger is evident. Het vertrouwen in de effectiviteit van

politiek optreden is gering. Wat is het netto resultaat (anders dan boekhoudkundig)
van de jarenlange ombuig- en bezuinigingsoperaties van het Rijk? Waar vroeger de
rol van de overheid in het verzoenen van tegengestelde belangen en het overbrug-
gen van de maatschappelijke kloof vanzelfSprekend was, wordt nu naarstig gezocht
naar legitimatie voor politiek handelen. En dit terwijl of juist omdat men het in
Nederland op dit moment over de grote binnenlandse kwesties eens is; werk, vei-
ligheid en milieu.
Om ons heen wordt de economie steeds internationaler van karakter en krijgt de
markt steeds meer klassieke overheidstaken naar zich toe geschoven. Het percenta-
ge van overheidswege te plannen zaken wordt zodoende steeds geringer.
Daarenboven decentraliseert de nationale overheid richting regio's; niet alleen de
afgeslankte budgetten maar ook de problemen. De stadsvernieuwing is daar een
goed voorbeeld van.
De Rotterdamse regio wordt ingericht om enerzijds de concurrentieslag met
andere economische regio's in Europa beter aan te kunnen, en anderzijds de samen-
stellende gemeenten een nieuwe vitaliteit te verschaffen en dichter bij de burger te
brengen. Wat dat eerste punt betreft is het de vraag of de economische krachtenvel-
den en nerwerken wel in geografische zin regionaal geordend zijn. De haven, de A4-

45
 corridor, het tussengebied, HSL hebben bijvoorbeeld allemaal hun beslag en invloed
op een hoger schaalniveau dan de regio. Ze zijn eerder onderdeel van een Europese,
wellicht zelfS al wereldwijd, netwerk dan nog regionaal van aard. Daartegenover zal
de politieke identificatie van veel regioburgers zich richten op het wel en wee van
hun eigen gemeente. De tastbare resultaten van inspanningen gericht op meer werk,
veiligheid, beheer en op het voorkomen van sociale onrust zullen daar het eerst
merkbaar zijn. Er dreigt een vacuüm te ontstaan ten gevolge van de uiteenlopende
ontwikkelingen richting verdere internationalisering aan de ene kant en toene-
mende deregulering aan de andere kant. Een dergelijke kloof heeft vergaande con-
sequenties ten aanzien van de besluitvorming rond grote projecten. Tijdens het bot-
turn up proces om tot een geïntegreerd ruimtelijk plan voor de regio te komen, viel
de lokale gretigheid op om een complete gemeente te realiseren. Dit zou kunnen
leiden tot een 'verdwerging' van het geheel; iedereen keert zich naar binnen. Omdat
de reuzen, tendensen van globalisering en multinationalisering, zo groot zijn gewor-
den dat ze als het ware 'over het hoofd' worden gezien of groeien?
Wat moet dan de care business van de overheid zijn? Vanuit de Rotterdamse regio
gedacht, de stad en de haven in het bijzonder, zijn we snel geneigd het zorgdragen
voor een adequaat, toekomstgericht infrastructureel netwerk als één van de kernta-
ken te bestempelen. We moeten immers absoluut vast blijven zitten aan de wereld,
want daarin ligt onze bestaansgrond. Infrastructuur als integrerende factor? Maar of
dit nog voldoende zal zijn ... ?
Voor het overige zijn er allerlei op deelprojecten gerichte coalities denkbaar, waar-
in de deelnemende (markt)partijen snel tot resultaten komen. Het resultaat hiervan
kan absoluut afwijken van hetgeen een overheid, met meer plannings- en sturings-
pretenties dan ze waar kan maken, voor ogen staat. We gaan dan misschien wel wat
meer op België lijken en de Kop van Zuid is de laatste grote centraal gestuurde ste-
delijke vernieuwingsoperatie van Nederland. De Vinex-opgave wordt een aardige
toetssteen voor de reikwijdte van een nieuwe bestuurlijk situatie met minder over-
heid en meer markt.
Wat gebeurt er dan nog in de politieke arena?
Ten slotte is er nog de vraag waar maakbaarheid van de maatschappij op gericht
moet zijn en wie daar een rol in speelt. Aangevuld met het vermoeden dat de tijd
van massief, grootschalig beleid voorbij is, tekent zich een situatie af die gekenschetst
kan worden als een veelheid van impulsen gericht op ongelijksoortige kwesties op
verschillende schaalniveau 's.

Consequentie voor de "hardware"

Deze kwestie gaat vooral over de uitdagingen voor planning en stedebouw zoals die
uit het voorgaande kunnen gaan voortvloeien.
Waar vroeger de ontwikkelingen in de samenleving en de manier waarop die hun
fysieke neerslag vonden in gebouwen, wijken, steden etc. redelijk op elkaar aanslo-
ten qua tijd, schaalniveau en bestendigheid, zal daar straks wellicht steeds minder
sprake van zijn. De stad was en is nog steeds flexibel en kan veel aan. Maar de vloei-
baarheid van het leven en de taaiheid van steen komen in een andere verhouding
tot elkaar te staan, zo lijkt het. Sommigen beweren dat de klassieke samenhang van
verschijnselen voorbij is en dat alles in principe overal mogelijk is. Als dat zo is dan
verdampt nagenoeg elke notie van planmatige ordening. Eventueel ordenende prin-
cipes liggen dan buiten de planning en de stedebouw.We belemmeren ons zelf door
conventies en verouderde afspraken. Als de druk groot genoeg wordt dan vindt de
maatschappelijke werkelijkheid vanzelf wel een uit\veg. Zoals met zoveel dingen in
het leven waaromtrent nauwelijks afspraken bestaan, maar die desondanks functio-
neren, zo zal het ook de planning kunnen vergaan.
Een andere optie is de grootst denkbare politieke problemen ook als architecto-
nisch, stedebouwkundige problemen te zien. Alleen met de inzet van die kwalitei-
ten kunnen er oplossingen gegenereerd worden voor de toekomst.
Hoe dan ook staan de volgende uitdagingen op de officiële agenda van de stede-
bouw en planning:
• de vraag of de planning zich terug moet trekken op de kerntaken van de overheid,
in casu het voorzien in de hoofdinfrastructuur waarmee Nederland zichzelf kan
integreren in Europa. De verdere inrichting van stad en land kan in principe door
de markt gebeuren. Of blijft een afgewogen combinatie van voonvaardenschep-

46
pend- en regulerend beleid een kanskaart (mogelijk maken en strategisch belem-
meren);
• het vraagstuk op welk schaalniveau (stad, zuidvleugel. Randstad of hoger) com-
pleetheid van aanbod aan voorzieningen voor wonen, \verken, recreëren ete. moet
worden nagestreefd; thans dreigt verschraling omdat iedereen hetzelfde wil;
• het vraagstuk van centrum-periferie; welke dimensies zijn daaraan te onderschei-
den (sociaal, ruimtelijk, mentaal) en op welke schaalniveau's gaan die spelen: West-
Nederland de stad en Noordoost-Nederland de periferie, of Nederland de stad en
Schotland de periferie;
• het vraagstuk hoe de relaties wonen-werken en arbeid-vrijetijd zich zullen gaan
ontwikkelen en de gevolgen daarvan voor het stedelijk activiteitenpatroon en de
menging van functies;
• de kwestie van mobiliteit en infrastructuur in relatie tot techniek; wat kunnen we
nog verzinnen om de zaak in beweging te houden;
• de vraag wat het begrip 'gemeenschap' straks nog kan betekenen; is daar een
bepaalde kwaliteit, grootte en mate van heterogeniteit aan verbonden;
• wat zijn de grenzen van compactheid, concentratie en complexiteit'
Veel interessanter is het nog om de nu nog marginale ontwikkelingen op het spoor
te komen, die op de lange termijn wellicht een geweldige impact op ons leven kun-
nen krijgen. Hetzelfde geldt voor de tegentrends, die bijna per definitie ontstaan en
op ons als min of meer onontkoombare ontwikkelingen overkomen.
Nog geen generatie geleden dachten sommigen dat Azië gedoemd was ten onder
te gaan in armoede, honger en ellende. Nu blijken de landen daar de motor te zijn
van de wereldeconomie. Wie zag het eerst dat deze ontwikkeling er aan zat te
komen'
Dit is de kunst van het terzijde. Het vermogen om de kiem van een nieuwe ont-
wikkeling te ontwaren in plaats van mee te roeien op de mainstream van wat de offi-
ciële media en goeroes te melden hebben?
Een heel ander, maar in zijn mogelijke effecten op het sociaal-culturele leven nog
slecht verkend verschijnsel, is de aangekondigde digitale informatierevolutie. Een
wereld vol mogelijkheden, nieuwe betekenissen en beelden, zelforganisatie en bot-
turn up-bewegingen.Voor anderen zal er sprake zijn van het einde van elke diepgang
in ervaring, beleving, sociaal contact; beeldcultuur in plaats van taal, vulgarisering van
de stad en wellicht een nieuw vorm van analfabetisme: de stad als cyberspace en vir-
tueel; of toch gewoon steen, beton en asfalt en gewoon keihard?
Wordt de nieuwe werkelijkheid een spel waar iedereen aan kan deelnemen' Wat
wordt ons thuis of worden we opnieuw nomaden en footloose in onze bezigheden?
Komen we zo af van een aantal steeds kneller wordende problemen: virtuele air miles
en elektronische files. Einde van architectuur of nieuw cement tuSsen de voegen van
de stad?
Veel vragen omtrent een oprukkend fenomeen.
Rotterdam beschikt op dit moment over een Stadsplall (balans van mogelijkheden)
en er wordt gewerkt aan een Integraal Stracegisch Pla/l (strategische visie voor de
regio) . Eén van de kernvragen is of dit soort plannen de dynamiek in de ontwik-
kelingen zal kunnen absorberen. Ze kosten tijd en vereisen de nodige zorgvuldig-
heid, terwijl ze niet echt helpen de grote kwesties in hun oplossing een stapje dich-
terbij te brengen.
De inkt van de Vierde NOla Extra is nog niet droog of we beginnen aan de vijfde
versie. We zien ons zelf voor een massieve woningbouwopgave gesteld en de krach-
ten keren zich tegen ons. De grote projecten komen niet van de grond.
Een opnieuw veel gehoord oud motto is dan ook: als het niet kan zoals het moet
dan moet het maar zoals het kan. Is dit de attitude om uit een aantal huidige impas-
ses te komen? Of ligt de oplossing besloten in mogelijke antwoorden en oplos-
singsrichtingen die het resultaat zouden kunnen zijn van dit toekomstproject.

47
48
PARTTWO

VIENNA
Arnold Klotz, Georg Kotzyza and Werner Rosinak

URBAN DEVELOPMENT PLAN 1994

From: Step by step. Contributions to Urban Research, Urban Development and Urban
Design, Volume 58, Vienna 1995.

European history was written in the Vienna is growing -

past few years, and Vienna was imme-
ruately affected by this process. The
Iron Curtain has collapsed, Austria will
soon be a member of the European
Union, and after decades of population
decrease, tbe nurnber of inhabitants of
Vienna is again growing.
Economie dcvelopmcnt
Austria am! VieTlIla in lhe "Ncw Centra! Europe"
Reasons for urban growlh
Vienna after tbe collapse of tbe
Iron Curtain
While Vienna until 1989 was situated
in the immeruate vidnity of tbe Iron
Curtain and thus at tbe very periphery
of Westem Europe, this state of affairs
sawadramatic change·within a span of
only a few weeks. Tbe borders with the

EES member states

EU member states

Accession planned for 1 January. 1995

Referendum in late 1994
Accession planned für 1 January. 1995
Referendum altready implemented
Application for accession submitted

51
 former Eastem Bloc countries were
opened to everybody, and the well-nigh
insunnountable border controJs were
eliminated Vienna found itself at the
geographic centre of Europe. 1bis his-
torie event and the onset of the "move-
ment towards democracy" in the former
Eastem Bloc countries entailed an unex-
pected dynamic development for the
Austrian federal capital. In addition to
Vienna, the entire east of Austria with
the regions stretching along the former-
Iy "dead border" in the north and east of
Austria has been affected by this deve-
lopment "Vienna is growing again", and
the region that formerly bordered on
the Iron Curtain is faced with new op-
portunities for development
While Austria in the preceding
decades had taken its economie orien-
tation from the EU countries and
Switzerland, the switch from planned
to market economy in the countries in
transition entails new economie oppor-
tunities as weIl as a c1imate of height-
ened competition for Vienna Thus,
the Austrian federal capital must in-
creasingly develop its neighbourly rela-
tions and extend its cooperation with
the large áties at medium distance from
Vienna, such as Prague and Budapest.
and above all with Bratislava
Austria's accession to the European
Union in early 1995 offers additional
opportunities for Vienna and the eas-
tem region of Austria. New networks of
economie and technological coopera-
tion will be made possible at the Euro-
pean level. Both larger and smaller
dties of the European Union join to
increase their economie potentiaI.
Living in Vienna
Developments in
the housing market
From 1987 to 1992, the Viennese
population increased by approxirnately
106,000 inhabitants while the number
of households rose by 50,000. 1bis was,
however, counterpointed by a mere
increase in dwellings of 16,500 (36,000
newly constructed flats minus a loss of
19,500 apartments).
Other factors additionally stirnulated
the demand for dwellings:
• Increasing reduction in the size
of households resulting from higher
divorce rates and a marked trend
towards single-person households
and single-parent families.
52
• Citizens bom in the 1960s, a decade
of high birthrates, are looking for a
"permanent" dwelling to accom-
modate their own growing families.
lncreasing purchasing power caused
by higher real incomes and
property transfers (e.g. inheritances).
This results in a demand for larger,
high-quality dwellings.
On the other hand. the available hOlls-
ing supply has noticeably decreased in
the second half of the past decade. The
volume of new dwellings was reduced
by more than one third as compared
to the 1970s. Between 1981 and 1990.
each year saw only about 6,000 new
nal~ on the market (annual ave rage).
There are no figures available for
the changes in the market covering
older dweUings; however, several indi-
cators point towards a marked reduc-
tion in supply:
• The rehabilitation of old dwellings -
above all in turn-of-the-century
neighbourhoods - was paralleled
by a reduction in the number of
flats (mostly due to larger flats being
created out of several smaller ones;
partly aJso caused by demolition
and refurbishing of buildings
as offices).
• The marked mortality decrease
aJso caused a drop in the number
of old dwellings that become
available because they are vacated
by their original occupants.
The reduction in the number of avail-
able old flats mainly concemed older,
badly appointed dwellings. in which the
upper rent limits stipulated by the 1982
Tenancy Act have almost no price-re-
gulating effect due to the massive de-
mand Moreover, rent limits were total-
Iy abolished in 1985 with respect to
Category A flats (the best category). The
new regulations for old rented apart-
ments, which were introduced as per
1 March. 1994, will hopefully result in
an irnproved balanee between the value
of the flat and the rent level.
Housing demand until 2011
In 1991 and 1992, approxirnately 6,000
subsidised new flats were built; the cor-
responding figure for 1993 was 8,500.
In 1994, it is planned to subsidise the
construction of about 10,000 new flats.
In addition to these subsidised flats,
roughly 1,600 privately financed dwel-
lings were built annually over the past
few years. Assuming a population of 1.7
million inhabitants by 2011 - which
assumption is based on an acceptabie-
case scenario with a migration plus of
about 10.000 newcomers per year. i.e.
an actual increase of 6.000 residents
per year - 7.200 to 10.700 new flats
should be constructed annually if the
assumptions made concerning the
development of household sizes are
correct
Measures aimcd
at housing Icgislation
Sincc flat.s arc rcgarded as an essential
requirement to which every resident is
entitled. a functioning housing market
is of the utmost importance. In the past.
the housing market was strongly seg-
mented. and inequalities regarding
housing costs - usually due to long-term
tenancy - were considerable. For this
reason. various frame conditions and
instruments of housing policy wiJl have
to be exarnined with respect to their
market-regulating function - with
account taken of sodal factors - and
adapted to the objectives of housing
policy (residential value of a dwelling.
cost of construction and maintenance
etc). Moreover. upper rent lirnits. which
must be attuned to the value of the flats
and the current maintenance cost. are
required for the stock of old rented
apartments. This would enable even
younger. less afHuent persons to afford
such flats. In this context. however.
it is necessary to safeguard effective
monitoring of the provisions of tenancy
legislation and to offer help to tenants
and persons looking for dwelIings to
proteet them against evasion of the
legal requirements.
Insuffident utilisation of
housing space
In 1991.114.000 (13.4%) of all dwell-
ings in Vienna had no full-time occu-
pant It was ascertained that 37% of
these dwelIings were used as secondary
homes (by commuters. students etc).
About 18% were classified as holiday
or weekend homes (allounent gardens
etc). About 45% of these dwellings were
not inhabited at all. This group mostly
comprises dwellings that are left un-
occupied for a longer period of time
(tenants spend a protracted period in
old-age or nursing homes; dwellings are
left unoccupied after the old tenants
have moved out etc). With respect to
about 30.000 flats, it is unclear whether
they are used at all and if so. in what
form. It may be assumed that these flats
are for the greater part secondary homes
of Viennese residents who Ieave them
unoccupied. hoping that their children
will one day move in. or who have
made their former secondary home out-
side Vienna their prindpal domidle.
About half of these dwellings are owner-
occupied flats.
Top-storcy flats and penthouses
Each year. about 400 new flats are
created by developing the top storeys
of hUildings for housing pllrposes.
Basically. the idea of enc:ouraging full-
time occlipancy of top storeys and attics
seems very useful for densely built-up
lIrban zones because such dwellings are
highly attractive. In tum-of-the-century
("Cründerzeit) neighbourhoods, devel-
oping attics for full-time residents could
also play a noticeable role - by improv-
ing the flat si ze structure - in prevent-
ing the residential population from
deserting the area. In th is context. a
targeted utilisation of the available
subsidies (e.g. in connection with hous-
ing improvement prograrnrnes) appears
useful. However. the development of
top storeys and attics for residential
purposes - basically a positive feature -
must not entail the visual deterioration
of the buildings concemed or any
infrastructural defidts (in case of sped-
up development).
New requirements
for housing construction
The changing household structures
and lifestyles. accompanied by a highly
differentiated housing demand and
a form of development of urban
expansion areas that follows reliabIe.
proven urbanist criteria. constitute a
formidabie challenge to housing con-
struction in the coming years. The
following approaches to a solution
might be successful in this context:
• Increasing attention to qualitative
criteria and the different require-
ments of future tenants constitute
important prerequisites of a good
sodal mix. The new urban develop-
ment areas should offer a satis-
faetory housing situation to middle-
income and higher-income groups
as well. It is planned to create
qualitative incentives and to make
sure that spedal housing require-
ments (e.g. terraeed houses with
garden. ecological housing. com-
53
 munity-oriented housing projects)
are met On tbe one hand, this
approach will safeguard a better
mix of sodal and age groups in the
new urban development areas; on
the other hand, low-cost, ol der
dwellings will be made accessibie to
younger people who look for a flat
but do not yet dispose of substantial
finandal means.
Special groups and lhe ir needs will
be inueélsingly involvecl in lhe
project work. ror example, flals
suilablc for the clderly. combined
wilh nursing anel care facilities.
mighl .induce clde rly citizens lO
leave their old. spacious flal~ 10
move into smaller ones. This objec-
tive could be implemented both in
existing hOllsing clevelopments anel
in new housing zones; it would en-
able elderly citizens to change
apartments and yet remain in the
same neighbourhood or to move
close to their duldren who live in
lhe new urban development zones.
Under the condition tbat these units
_ Densely built-up urban zone
are suffidently supplied with social
and care services, groundfloor apart- _ I Development axis
ments or spedal small "blocks for
the elderly' are conceivable. Like-
_ I Stabie zone, industrial zone

wise, flexibie flat types, e.g. duplex • Innercity

flats which may be used as large-
farnily flats (130 sq m) or as two
-< Important shopping street

separate flats (one single-farnily flat • Major centre

of 85 sq m plus one 45-sq m flat for • Important local centre
elderly or young rela-tives), will also outside densely built-up
urban zones
facilitate caring for elderly relatives.
• To reduce tbe increasing concen- _ Danubian zone
tration of foreign residents in some
parts of tbe densely built-up neigh- 111. Green wedge, green corridor

bourhoods, immigrants should to a "'" Green belt

certain extent also be integrated into
tbe new urban development areas.
Affordable flats will have to be
created; this also includes tbe grant-
ing of housing allowance (which
currently is limited to Austrian
nationals).
The DC"clopment Master Plan:
basic principles of the 1994 Urban
Dcvelopment Plan
The future development master plan,
which is based on tbe master plan
developed for STEP 1984 and continues
tbe basic prindples of tbat strategy,
offers a condensed overview of tbe
basic prindples of urban development
Nothing would be worse tban to lose
one's grasp of tbe whole by getting
bogged down by details.
"lnner-district urban expansion"
The historically grown body of tbe dty
should largely remain intact Only in
tbose spots where tbe quality of lue in
the inner districts is hampered by too-
densely built-up zones, tbe intention is
to create more green zones and tbus to
reduce tbe number of buildings. These
measures can contribute considerably to
improving the ecological quality
of the respective neighbourhoods.
However, the densely bUilt-up urban

54
zones will as in the past be mainly
characterised by the close coexistence
of different, nonconflicting functions
and by architectural homogeneity.
Above all, the moderate densification
of densely built-up urban zones - the
process referred to as "inner-district
urban expansion" - will only be imple-
mented in areas where there are un-
used oder underused lots in the inner
districts, such as railway yards, unused
industrial sites and barracks.
"Outer-district urban expansion"
However, "inner-district urban expan-
sion" will hardly suffice to meet the
increased demand for housing. The
f'equired renewal of some densely built-
up·urban zones, popuJation growth
and sodal change force planners to fall
back on land outside the built-up areas
to develop new neighbourhoods.
However, this form of "outer-district
urban expansion" must not lead to a
further spreading of car traffic and to
urban sprawl and landscape spoliation
in and around Vienna.
"Devdopment axcs- along
puhlic transport lincs. ,scparatcd
by ~grt"cn wcdgcs-
The ~Ntlement areas of outer-district
lIrban expartsion sholllc! strHeh I'roTTl
tilt, dcnseh' built-up mncs lllaiTlly in
the shape of -development a:"eç ,md
-green wedges- or -green axeç. Lrb,\{l
development will be mainly foclised
aroulld these -dcvelopment dxes-.
i\ lively urban atmosphere C(ln be
achieveel by providing for the eoexi-
stenee ol' key -urban funetions-. i.e. work,
housing, shopping. recreation etc as a
homoge neous mix, just as this is the
case in inner-dty districts. The new
settlement axes must be developed by
means of an efficient public transport
network. This entails ribbon-type
stmctures that may be interrupted by
green spaces or special-purpose facili-
ties. The development axes should lead
up to regional settlement axes outside
the city Iimits.
The individual development zones
are separated from each other by
"green wedges", which should be
brought as close as possible to the dty
centre. Large-scale or potentially dis-
ruptive industrial plants that are difficult
to integrate into residential areas shouJd
be located at the edge of the settlement
axes in "industrial zones". However, any
fusion of adjoining development axes
must be prevented. Rather, it is planned
to conneet the "green wedges" and the
"green belt" around Vienna (which in
some areas is situated tangentially
around the inhabited zones) to form
a network of valuable green spaces.
No development axes williead up to
the Vienna Woods (the sole exception
will be the existing settlement axis
along the Underground line U4 which
runs parallel to Wien River Valley).
The settlement zones will not be ex-
panded; any further encroachment
of the recreational areas will be
prevented.
Likewise, the recreational zones
along the Danube - including Danube
River, Danube Island, New Danube,
Old Danube, Prater, Lobau and all other
green and recreational zones close to
the dty centre - will be kept free of
further settlement activities.
Thl' Pllblic transport network will
intcrconrH'ct the development axcs
tangentially as tllis will encourage the
developlllcnt of sen'ral urban sub-
C('nt rf~S olltside tlle inner distric:ts. At
thc same time. the qualitv of the pllblic
transport network \\ill be improved-
a c1ose-knit line network offers more
possibilities of choice anel is less casilv
ûffected by c1istllrbances than a network
that is exclusively oriented radidlly. Le.
i,; only foc:useel at the city centre. Abo.
tangential public: transport Iines crossing
the -green wedges" improve the ,1ccessi-
bility of these recreational zones. In
spite of the resulting location improve-
ment of the lots along the tangential
public transport Iines, however. no land
forming part of the "green wedges" may
be c1assified ror building purposes.
Tbc urban development of Vicnna
is only possible in conjunction with
thc surrounding rcgion
The urban development of Vienna
cannot be regarded as separated from
the interests of the sUITounding rural
communes. There is a close link betw-
een the settlement zones on the one
hand and the open spaces in and
around Vienna on the other hand.
For this reason, the same planning
prindples that apply ror the federal
capital are suggested for the environs of
Vienna Moreover, a settlement policy
concept pertaining to the eastem region
of Austria was developed by the Pla-
nungsgemeinschaft Ost (Planning Group
for the Eastem Region) PGO in coopera-
55
 tion with the provinces of Lower Austria
and Burgenland. This decentralised
settlement model is to ease the pressure
on the urban agglomeration of Vienna
However, this approach means that
some 'Of Vienna's development axes will
end at the dty limits.
l :rbdll den'lopment in dl'n ..ely
huilt-up urball zont'"
T\.\'o thirds of all Viennese live in dense-
Iy built-up urban zones - a description
of lhe basic situalion.
The densely built-up urban zones of
Vienna cover the inner districts (districts
1 to 9 and 20) as weil as the older
neighbourhoods outside the Gürtel ring-
road (which divides inner and outer
districts) which mostly date back to the
turn of the century and were addition-
ally built up in the interwar period; in
lhe west, these zones extend to the so-
called "Vorortelinie" and in the south,
to the slopes of Wienerberg and Laaer-
berg hills. Moreover, the central zone of
F1oridsdorf (21st munidpal distiet) is also
regarded as one of the densely built-up
zones of Vienna
Covering about one sixth of the
entire munidpal area (approx. 6,700
hectares), this area incorporates 580,000
dwellings and thus more than two
thirds of the entire Viennese housing
stock Two thirds of the Viennese
population (1.050,000 persons) live in
these densely built-up areas. This area
aIso houses more than three fourths of
all places of work (approx. 630,000, or
77.5% in 1981) in Vienna Thus, the
overwhehning majority of the Viennese
populalion lives and works in densely
built-up urban areas.
This urban structure, mostly charac-
terised by turn-of-the-<:entury ("Gründer-
zeil") buildings standing on smalilots.
still requires the functional mix that is so
essential for urban vitality and usually
guarantees adequate short-distance
supply with everyday goods, services
and infrastructural factlities. 60 per cent
of the housing stock date back to the
"Gründerzeit", lOper cent ot the
interwar period. The majority of these
buildings is in good repair and, given
adequate maintenance and modemisa-
lion, will remain so for many decades to
come. This building stock is character-
ised by various features (spadous rooms,
high ceilings, "naturaI" building mate-
rials, façade design) that over the past
few years have again become popular.
56
Changing lifestyles and increasingly
high individual standards, but a1so
technologicaI change and mobility on
the one hand. high density of use and -
frequently - a lack of green and open
spaces on the other hand demand a
"reconstruction" of the densely built-up
urban zones and a permanent process
of urban renewal.
The Urban Development Plan of 1984.
which had been prepared on the basis
of sinking population figures, correspon-
dingly assigned dear priority to urban
renewal and lhe preservalion of the old
building stock as compared 10 urban
. expansion. The latIer should only be
implemented where the intended
deconcentration of overly densified
zones and the establishment of green
spaces in these zones entailed a demand
for more housing or where the increas-
ingly high requirements of tenanls
required bigger dwellings.
This planning philosophy of the
1984 Urban Development Plan with its
emphasis on "genlie" urban renewal in
the inner districts will be continued in
STEP 94.
Slightly fewer dwellings in
tbe densely built-up urban zones
Between 1981 and 1991, the housing
stock in densely built-up areas decreased
slightly. This decrease resulted from a
plus of about 20,000 dwellings and a
minus of 26,000 flats and mainly
occurred in the inner districts (lst and
adjoining munidpal districts) as weil as
in inadequately appointed buildings
dating from the turn of the century.
While offices have crowded flats out of
the central areas, the reduction in the
nurnber of dwellings in turn-of-the-
century buildings is mainly due to
enlargement projects where two small
flats are joined to farm one bigger
dwelling.
In the course of the 19805, the
Viennese housing situation has further
irnproved. The average flat size in-
creased from 64 sq m to 68 sq m while
the average usable floorspace per in-
habitant rose from 30 sq m to 33 sq m
In the 1981-1991 peri ad, the nurnber of
"under-occupied" flats, i.e. flats in which
each inhabitant has more than 1.5
rooms at hislher disposal rose from
85,000 (12%) to 136,000 (18%) while the
nurnber of "over-occupied" dwellings, i.e.
flats in which there is less than one
room per inhabitant, decreased from
130,000 (18%) to 99,000 (13%). In 1991 ,
over one fifth of all Viennese residents
stilllived in these cramped conditions.
It may be assumed tbat tbeir purnber
has risen due to tbe massive increase
of immigration by foreigners.
The structural improvement of the
Viennese housing stock has continued
throughout the 1980s. The nurnber of
well-appointed flats (with bathroom
and WC) inCTeased from 63% to 75%
betwecn 1981 and 1991, while the
number of flats without private WC has
dccreased by approximately 50,000
(-27%). According to a census of houses
and flats taken in 1991, 136,000 (18.5%)
flats still lacked a private WC ("category
D" flats) although slightly less than half
of these flats (45%) did have a shower
or balhroom and central heating in tbe
flat. The majorily (approx. 90%) of badly
appointed flats is situated in older,
densely built-up urban zones; there is a
con-centration of such flats in the turn-
of-tbe-century neighbourhoods outside
tbe "Gürtel". These areas are caracterised
by poor housing quality and, due to
tbeir high percentage of small flats,
have been spedally singied out for
rehabilitation and urban renewaL The
modernisation of healing systems is an
important factor relaling to improve-
ments of tbe flat standard since this does
not only entail more comfort for tbe
inhabitants but also reduces tbe ernis-
sion load affecting tbe dty in generaL
In the period from 1981 and 1991,
subsidies for flat improvement were
granted in Vienna for nearly 120,000
dwellings, thereby safeguarding a total
of 185,000 individual improvements.
The flat improvement measures of
tbe past decades - an important step
towards increasing the standard of
livï.ng - was paralleled by a reduction in
tb.e n~ber of less expensive flats in old
buildings. This narrowing-down of the
market segment of low-price housing.
which is of great importance for provi-
ding newly established households and
immigrants witb hOusing space, was
accompanied by a marked increase in
the demand for old flats, which in its
turn was due to the demographic turn-
about. These counter-developments
entailed a massive rent increase so tbat
tbe rates charged for apartments rented
from private owners of old buildings
have by now attained a level of
ATS 100.- to 150.- per square metre.
lIou.~ing quality in Vienna
~ll d n ' u, \\,(·II-dppoÎllt('d tlells ~ \.\Ilh I>dllJrO(HlI ,
IU'dlit1 ,'.!, or ( t'/llr~d h('dtill ,~ ciS \\.(· 11 d" pclrlJ\'
IJl{)(!t:rni<"t'd Ildh;. (·'\pn '''i .... ('d in lj'l) 0/ dil Ildh
!I
! I
i i
~
,\leasures taken to stabilise
and improve tbe "GriindeneiC
neighbourhoods
;\I\easures taken to stabilise and improve
the "Gründerzeit" neighbourhoods were
first formulated in STEP 84 and are still
valid. The Viennese model of "gentle
urban renewal" must be further pursued
as a strategy of renewaI. This is backed
by a resident-oriented form of urban
rehabilitation that is based on far-
reaching cooperation between building
owners and tenants and counteracts the
displacement of the onginal residents.
The improvement of tbe housing en-
vironment and tbe preservation of a
balanced mix of housing and commer-
dal uses is anotber objective.
In the context of "gentle urban
renewal", tbe prindple of urban renewal
area offices ("Gebietsbetreuungenj is of
paramount importance. Amongst other
things. it is the task of these offices to
contribule to an intensive cooperation
of the various groups involved in the
modernisation process, to ensure coordi-
naled planning and implementation
strategies and 10 offer counselling and
support 10 solve a wide variety of
problems.
The promotion of housing rehabili-
tation must be continued to ensure that
tbe rent increase due to modernisation
will not prove too much a burden for
tbe mostly elderlfand less affluent
residents.
The rehabilitation of enlire blocks nmsl
abo be expanded in a largeted manner
10 eosure comprehensive and integra-
live lIrban renewal. This approach
mainlv aims at coordinating individual
mode~isation projects. slructural irn-
provements (e.g. creating green spaces
inside buildings or joining two or several
inner courtyards to form one single
S7
 space), improvements of public space
(Iraffic e<lIming. parking lol problem),
measures direcled al commercial
enlerprises and improvements of the
soda I infrastructure (e,g, day nurseries,
sheltered housing projects for the dis-
ab led, nursing facilities for Ihe elderly),
To safeguard the active cooperation
of al! parties concemed - owners,
tenants, enterprises, munidpal authori-
ties, munidpal districts etc), targeted
project management during the plan-
ning and implementation phases is es-
sential. However, many measures are
difficult to implement practically (e.g.
partial demolition of badly ventilated
or sunless wings of residential build-
ings), If even badly lit back-wing flats
can he let for a high monthly rent, it
wil! he difficult to force owners to forgo
tbe profit generated from this usable
floorspace, Realistic and enforceable
regulations are absolutely essential for
tbe effident rehabilitation of entire
blocks.
Land reserves in densely built-up urban
zones musl be increasingly made avail-
able to !1111nicipal housing projects.
Unused or underused 10ls should be
employecl for housing construction.
Howcver, the aim of providing more
green spaces and recreational areas
must not be ncglected. Before c10sing
a gap between two built-up lots ~'Îth
another building. it must be determined
whether this space could not be pul 10
beller use as a public or semi-public
park (e,g. for the residents of one block).
[n those areas where blocks are already
highly densified. the devclopment plans
wil! focus on maintaining the CUITent
stock siluation with respect to building
heights.
The functional diversity in densely
built-up urban zones, i.e, tbe mix of resi-
dential with commerdal and industrial
uses, wil! be preserved Structural im-
provement measures will thus aJso offer
incentives and support for the preser-
vation and renewal of tbe existing com-
merdal and industrial site - avoiding.
however, any disturbance of tbe local
residential population.
To stabilise the turn-of-tht-~century
neighbourhoods. improving the hOllsing
ell\'Îronment is especially important in
tbe current urban development phase.
Important measures in Ihis contexl
include:
recovery of public space for pedes-
trians. For th is purpose. traffic calm-
ing measures are required (restric-
58
Housing construction and housing promotion
Number in 1,000
10 - - - - - - -- - - -- - - - - -- - - - - -- - - - -- - - - -- -- - - -- - -- - - - -- - -- - - - - - -- - - - - - - - -- - - - - - - - - - - --
9 ------- --- --- - - - -- - - - - -- - - -- -- - - - - -- -- -- - ---- - -- ---- - --- - ---- -- -- --- - --- ---
8 - ---- - - - -- --- - - - ----- - -- - - - - - - --- - - - - --- - - --- -- ----------- ------
7
6
5
4
3
2
o
1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994
_ Completed flats _ Guaranteed flats
Number planned for 1994 Souree: ÖSTAT, MA 50
lion of car trafric in favour of public
transport, 30 kmlh speed limit in
certain areas, resi-dential streets).
In addilion, the sIreets will be
increasingly freed of stationary
traffic (construction of car parks,
expansion of tbe parking space
management syslem):
unused inner courtyards wil! be
made accessibie to the inhabitants
of Ihe sUITounding blocks as semi-
public open spaces (grid square
concept);
• traffic calming and the creation of
public meeting-points in the streets
are also effective as incentives for
private investors and wil! fadlitate
rehabilitation measures in adjoining
blocks.
Outer-Distrisl urban cxpansion
Development axes and
local centres
In connection witb tbe densely built-up
urban zones, local centres wil! mainly
evolve along development ax~ These
axes may be interrupted by large green
zones. In most cases, tbey are compIe-
mented by solie\, loosely built-up resi-
dential areas and industrial sites. In
order to safeguard that tbe "new urban
expansion" wil! not only result in tbe
construction of new housing deveIoJr
ments but also in tbe creation of urban
structures, some general prindples of
planning and development are
required.
 Urban development will take the All these prindples require a high
form of smaller units that are easier degree of coordination of all parties
to plan for architects and also easier involved in the development of a new
to handle for residents. residential area (i.e. politidans,
Green spaces must be provided administrative personnel, builders,
reliably and permanently. planners and architects, future
• Urban expansion may only be residents).
implemented after effident public
transport fadlities have been Functional mix as a prerequisite
instalIed. . for urban flair and quality of Iife
• Infrastructural fadlities ensuring the Diversity of different uses is an im-
basic supply of the new neighbour- portant prerequisite of urbanism and
hoods (kindergartens, schools, quality of life. A wide range of fadlities
recreational fadlities, shops "around (housing. industrial enterprises, shops
the corner") must be already avail- and services) must be created for this
able or almost completed. purpose. It should be possible to cover

Rehabilitation volume in ATS billion

20 ...... - . . - .. - . - ..

17.5 -- - - -- - - - - - -- - - - --

i5 .. _..... .

12.5 -------- ---------

10 .. _............. .

7.5 ---------

2.5

-
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993

-
o Rehabilitation of flat _ Rehabilitation of entire bloek Preservation

Individual improvement !iiiiiII Rehabilitation of entire building o Total rehabilitation

Fadlities that ensure the formation all distances related to everyday errands
of local centres, such as universities, on foot To bring about a more thorough
colleges, cultural institutions etc functional mix, spedal incentives will
must contribute to strengthening have to created in the peripheral zones.
the independence of the new neigh- W orking and living should be
bourhoods. interlinked more closely.
Ecological standards must be met The new industrial and commerdal
(minimisation of energy and drink- enterprises should consume as little
ing water consumption and waste space as possible while offering a
production). maximum of jobs. Offices and the
• Cars should be parked in big tertiary sector are espedally
garages for residents to keep the important in this context
streets clear of stationary traflic. liJ(' type dlld tksi~1l olgrollndl1oor
• At least part of the future residents fldlS <irc of pdrliClllar irnpOrlëlTlU' lor
should be involved in the plarming llw rww rH'i,~hbollrhoods. Crollnd·
works at an early date. This would !loor /Ol lt'S should 1)(' Ikxiblc wilh
ensure that planning follows the respccl 10 llwir design aml IIlilil.d·
needs of the individual target groups. tiO!l 10 IlHTI rcqllirernenlS in tbc
As many builders as possible should n('ld" of shOrl·disliIncc slI pply as wdl
be involved in the projects to safe. as ",cid cllld nrltllral needs thai
guard maximum diversity of archi- ollly I)('conl(' dpparenl in lhe course
tectural and residential concepts. of time afler the tenant, have

59
 moved in. l.ikewise. the vertiwl
integration of enterprises (small-
scale enterprises on the grolllld-
noor. above them o/Tice and service
facilities. flats in the top storeys)
should be made possible.
lnfrastructural costs play a decisive
role in the selection of a location
Urban expansion also reqllires the
establishment and cxpansion of infra-
structural fac:ilities. both of a "sodal" (e.g.
kindergartens. schools. yOllth ccntres)
and "technical" (streels. tracks, !ine net-
works for water and gas supply émd
district heating systems) nature. The cost
of the ba~ic sllpply of the social and
technical infrastructure alone amounts
to about 25% of the total construction
cost of a subsidised flat. The cast for
connecting a neighbourhood to the
public transport and main road systems
depends to a high degree on the actual
situation of the urban development
zone. This cast may be high. such as in
the urban expansion zones east of the
·Ostbahn" (eastem railway !ine) in the
22nd munidpal district, where this item
accounts for another 25% of the con-
struction cost per flat In any case, how-
ever. the development cost decreases
if the future construction sites are
situated along the development axes.
Thus. it also makes good economic
sense to complement "outer-district
urban ex-pansion" by"inner-district
urban ex-pansion" in areas where the
building density up to now is insuffident
Existing infrastructural fadlities could
thus be made better use of.
Construction types and
construction density - economica1
use of building land
The density and the various types of
construction employed are subject to
ecologicaI. economic and social criteria
While lower densities pennit larger
open spaces per resident as weIl as
more individual construction types, they
tend to gobble up land and entail high
costs. On the other hand, high densities
mean reduced land consumption, lower
infrastructural cost, better connection to
the public transport network and
vidnity to shopping and recreational
fad!ities. However. high densities also
entail the risk of overly monotonous.
anonymous buildings with high traffic
loads and lack of open spaces.
60
From the sodo-structural viewpoint but
also in order to create healthy housing
conditions. it is thus necessary to strike
a balance between ecological and
economic prindples and between the
various requirements of the future
residents for a well-designed neighbour-
hood This is best done by providing a
wide range of different construction
types. The following measures are
required in this context:·
• Toensure low land consumption.
detached single-family homes and
loosely structured projects consisting
of individual buildings will be
largely avoided
• Likewise, detached comrnerdal and
industrial buildings should be
avoided; greater density and multi-
storey constructions are essentiaL
• Higher densities are useful in well-
developed locations (in the catch-
IBent areas of PT stops); in this
context, higher densities need not
be automatically coupled with
greater building heights. In individ"
ual cases. higher buildings are also
possible for urbanist reasons (e.g.
to idenUfy new loeal centres
as such).
• It is planned to provide for a wide
range of different flat types based on
the most diverse legal. finandng
and architectural structures (munid-
pal housing. cooperative or owner-
occupied housing. bloek-type eon-
struction, housing estates eomposed
of low buildings).
Th<" preservation of th<.' city is as
important as urban dC\'clopment
The orientation of the existing urban
structure of Vienna largely favours the
historica! centre with the old Inner City
as its nucleus. The creation of new
spaces for urban development in order
to relieve and thus proteet this historical
centre is an integral part of urban design
in the future. In this context, the apply-
ing premise is: the preservation of the
dty must be given as much attention as
its development
Preservation of urban structures
and urbanism
Vienna's metropo!itan character is the
leitmotif of urban preservation. The
historica! development of the dty did
not arise from one single, deliberate
design process but was shaped over a
protracted period of time. The so-called Fn'rvdil\" urh,1I1 desi.Q,ll is above iJll
GIÜnderzeit period (late 19th!early 20tb ,dfcncd hv thc dcluge of tr,drie sigllals
centuries) is tbe most typical architectur- dlld si<~nagf: svst(,:ms, This on lhe olie
al style in tbe densely built-up areas. h,llld fmslrates dlorts to arrive at an
This period was evaluated in different attrdctive form of lIrt),m de<;ign: on tlw
ways in tbe past While conventional other hand. triJlfie rq.\llidtion is bf'corn-
historicism (apart from tbe sumptuous ing incrt'dsingly diffieult since the wealth
historidst edifices along Ringstrasse and of informéllioll is cOllfllsing. Some re-
tbe elegant villas) was hardly appred- thinking élppt'iJfS to ue céliled for: for
ated one or two decades ago, it is now exarnple. tmmc signals regldating park-
regarded as a style worthy of protection illg zones <md bike traffie cOlild be r,-~
Tbe same goes for tbe current trend placed by lewe markings.
regarding tbe anonymouS (earIy) indus-
trial architecture or some buildings Urban de.s ign for
dating from tbe 1950s or 1960s. high-rise buildings
The process of internationalisation and
Î Ij(' prf""r\'dlion of IIH' dr< hilcC!urdl
lInification has not spa red Vienna.
di\(·",il\ drrd (OIl1pk·.'\it\· ol Ihc mbdn
Amongst other things, this development
sl['{((tUf( ' is pdr,dlcl"d hy til(' int"nlion
is reflected in modem forms of spatial
ol k""l'in,!!,llH' cil\' - tlH' hrrrndn
and architectural design inclllding high-
"h,d,ildl" - ,di,',' drrd \'idble. Î his rllC,Hl<;
rise buildings.
th,lI pUf(·I \' lorrll,d drchit"ctmdl prcs('r-
Viennese lIrbanism has mostly
\dtioll p('rtdinin,\\ (,X to Id<.ddes) will
evolved at building heights defined by
haq· I" .\.\h·,· d"'dV to d more flé'.'\ ilJIe
the urbanist concept of the GIÜnderzeiL
protn-liorl of individual buildings dml
For this reason, Vienna can boast a
drchi-l( 'ctur,ll ensembles, This also in-
largely homogeneous silhouette. STEP
dudcs uHlsi(krations regarding tlw
84, too, took a very cautious view of
proiecl ion of d specitic -Iocal environ-
high-rise buildings. While they were
ment". i.(', of the tvpical charactcrislics
not prindpally rejected in that paper,
of a [wighbollrhood with respect to its
they should only be constructed, it was
spatidl. nJitural. sotial <md economie
stated, if "the function of the building is
cornporwnls.
of outstanding importanee and if tbe
location is definitely advantageolls with
Pliblic spacc design
respect to the urban structure and its
hom the historical viewpoint, streets.
effects on the outlook of tbe dty". An
squdre<;. bridges. park~ are almost syno-
example of a location-related criterion
nymous with lhe -city" concept and are
pertaining to urban structure is the
therefore a concern of urban design.
vidnity to a main junction of public
Public space reflects the functional and
transport which wouid enable visitors
sotial changes that have taken place
and staff to leave their cars at home and
since the 19th century. [n those days,
thus render large car parks superfluous.
public space was more homogeneous
Moreover, such traffic junctions are
in character (historical marks of squares,
usuaIly an essential feature of central
streets, bridges, avenues), while it is
eras of primary significance, and thus
today suffering from a kind of visual
high-rise buildings help to emphasize
overIoad. Pedestrian zones, residential
the central structure.
and play streets, access roads of under-
Due to these parameters, the num-
ground car parks, Underground exits,
ber of high-quality locations is limited;
traffjc-light systems, kiosks, wastebins,
it is further reduced by other criteria
hot-dog stands, cycle tracks etc entail
pertaining to the urban acceptability
a chaos of different meanings, which
of high-rise buildings (urban silhouette,
impairs the dedpherability and the
visual range, absorption capacity of the
possibilities of using public space. [n
environs, architectural and urban capa-
order to recover public space for chang-
dty of the location). This restricted
ing functions and requirements, it wiIl
leeway should be effidently exploited
be necessary to introduce simplifications
by the urban economy.
of function and design. Urban design
should not grow into a form of over- For the purposes of urban design, newly
abundant mise-en-scéne ("the staged planned high-rise buildings must not act
city") but rather evolve through simpie, as barriers that impede or interrupt key
high-quality elements of urban furniture visuallinks (axes, points of reference).
and design. In view of the conspicuousness (signifi-

61
 cancel of high-rise buildings, the resolu-
tion to construct such an edifice may
only be taken after careful examination
resulting in a kind of "seal of architec-
tural quality". It is absolutely vital that
high-rise buildings - no matter whether
these are structure-forming complexes
(Wien-Mille, axis along Wagramer
Strasse) or outstanding individual edi-
fices - should contribute to the urbanist
profile of Vienna while observing inter-
national quality criteria and at the same
time remaining true to the typically
Viennese character.
Tbe development plan as
an instnunent of urban design
The definition of the dimensions of
individual buildings - a factor of crudal
significance for the outlook of a dty -
and their arrangement is laid down in
the development plan. For this reason,
the development plan is not only an
instrument for the legal definition of the
functional possibilities of lots but also
the key tooi of urban design. Omissions
occuring at the level of the develop-
ment plan are irremediable at other
levels (e.g. detailed design of the street-
scape or façades).
Area planning and land polky
The intended urban growth volume of
Vienna puts renewed emphasis on an
old but never fully solved task of area
planning: finding a more effident means
of controlling the settlement process
and implementing a more effident form
of land utilisation.
The careless waste of the valuable
resource "land" and the spoliation of the
countryside must be stopped. A binding
development concept (called ·Urban
Development Plan for Vienna") is re-
quired to make sure that this goal is met
Thus, the classification of land fgr build-
ing purposes must be sparingly granted
and adapted to actual requirements;
on the other hand, the land thus desig-
nated must be rapidly built up, not stock-
piled. This demand-oriented form of
classifying building land is compie-
mented by effectively putting this
building land to practical use. The fol-
lowing aspects are of significance in
this context:
Area planning (urban planning) is
defined as the planned, farsighted
design of an area in order to safe-
guard sustainable use and protection
62
of this living space in the interests of
the communily.
The classification of lots as building
land aims at the construction of
buildings on them, not at increasing
their value. Fully developed build-
ing land must be used by its private
owners in keeping with the classi-
fication (obligation of landowners
to society at large).
• The declared goals of area planning
must be clearly defined. This is the
only way to ensure that effective
instruments of land policy will be
actually put to use.
The usefulness of a property depends
on preconditions that can neither be
created nor safeguarded by the indi-
vidual owner:
• The lot must be connected to traffic
routes and line networks. The con-
nection to streets and line networks
as weil as the construction of public
buildings (schools, hospitals) and
public green spaces is a task of
sodety and contributes largely to
increasing the value of the land.
• It must be safeguarded that the
function of a property is not
impaired or even rendered im-
possible by the uses to which the
adjoining lots are put
As a result of the above facts, the exploi-
tation of land cannot be left to the dis-
cretion of the individuallandowner.
Rather, it is the task of area planning
(urban planning) to define the forms of
use (building land, traffjc, green spaces)
and the relevant building densities for
the individual properties.
Instnunents designed to
mobilise the property market
The existing defidendes in the devel-
opment of the property market have
several causes. A package of measures is
required to mobilise this market and to
achieve a decrease of land prices. In tbe
following, a number of exemplary in-
struments is presented for discussion;
partly, they already exist in Vienna but
should be put to wider use. Partly, tbey
are employed or under discussion
elsewhere in Austria or abroad.
A transparent property markeI.
Potential sellers or buyers could be
put in touch with each other by
means of a property base, a register
 of gaps bet ween buildings and land
price eh arts.
Utilisation of the instrument
"re-zoning of building land".
lnappropriately shaped properties
are combined and newly c\assified
as suitably shaped building lots.
• Currently, the obligations of abutters
(ceding ofland for road construction,
cost of connection to line networks,
obligation to provide sidewalks)
only become due if the building is
actually erected. Thus, the stockpil-
ing of building land to aehieve
higher land prices is extremely
eheap. For this reason, owners
should be charged the full cost of
developing the property after ap-
proximately three years following
the c\assification of a lot as building
land. This would prevent the build-
ing land and relevant infrastructure
from lying fallow, as it were. The
value increase of building land is
mainly due to its development and
connection to the various networks.
A development charge, ealculated
on the basis of development costs
and the potential use of the property.
could offset the value increase
eaused by planning and develop-
ment (planning value set-om.
• This measure could be eomplemen-
ted by an instrument that would
have to be newly created - the
obligation to build. A certain dead-
line for beginning construction
works on a fully developed property
is set; any delay is punishable.
The possibility of classifying an area
as an -urbanist development zone-
that exists in Germany eonstitutes
an effective tooI for well-organised
urban development and should thus
be implemented in Vienna as weil.
By dec\aring an area an "urbanist
development zone-. the communitv
is obligated to prepare developme~t
plans immediately and is also given
the opportunity to acquire the pro-
perties at their CUITent market value
before the development measures
are implemented.
f\S cm illStnmH:nt IIneler private law.
the Vicnna Lèlnd Provision and
L:rban Rt,newal Fund (\.VBSF) has
the task of counteracting priee-boost-
ing competition amongst housing
pro\·ider~. Subsidies towards housing
construct ion me thus only granted if
the property was acquired by the
Fund. ,\ similar instrument was put
at the elisposal of the Viennese
Economie Promotion Fund (W\.VFF)
for the acquisition of industrial sites.
,'vlore efficient private-Iaw instru-
ments wil!, however. have to be
ereated for the acquisition of proper-
ties for public purposes and green
spaces.
i\Il.obilising available building land
reserves in built-up urban zones
In the context of the urban expansion
discussion. one question arises frequent-
Iy - namely how to activate or mobilise
properties available in the city for con-
struction purposes. Vienna boasts a
wealth of properties and lots whose
favourable location, anel, in particular,
high infrastructural quality are not pro-
perly exploited by their current use. This
refers to unused or underused lots, sueh
as e.g. typical gaps between buildings or
areas with low functional intensity (bar-
racks, unused industrial sites, unused
traffk surfaces). This available "reserve
potential" is of particular irnportance for
the built-up areas of a city.
In the past few years. a number of meas-
ures was taken to activate the available
building land reserves:
monitoring of the reserve potential
by means of a "gap register";
increased efforts to acquire land
(Nordbahnhof site, barracks);
• mobilising of unused or underused
properties (overbuilding of tramcar
repair yards and railway stations,
restructuring of industrial sites).
In the long run, the utilisation of gaps
between buildings and underused sur-
faces would entail considerabie relief for
the urban expansion areas. However,
this issue requires a lot of patience
since the conversion of an underused
property to a high-quality location is
impossible without years of careful
preparation.
Guidclinc." for
Vicnna's urban economy
I\S a result of its high information densi-
ty regarding the institutionill setup anel
market potentials in the ncighhouring
hlstern and Central F.uropean countries.
Vienna coulo estahlish a for ilself posi-
tion as a supraregional eentre for busi-
ness transactions in lhis new extended
region. This m(Jkes the city (Jn atlraetive
63
 location for the regio-nal administrative
offices of international corporations. It is
a task of Vienna's munidpal politidans
to promote the attractiveness of this
location and to improve the competitive-
ness of the enterprises located in
Vienna. There are two complementary
strategies to achieve this objective:
effective protection of the existing
stock of enterprises. and
• development of a high-quality
service sector.
The main target in this context is the
preservation of industrial centres. Enter-
prises that plan to move away or rela-
cate should be brought into close physi-
cal proximity with other corporations
whose similar or complementary pro-
duction processes or suppliers etc would
enable tbem to implement costefIident
joint solutions and would serve as a
basis for on-the-spot services.
Moving enterprises away from tbe
densely built-up urban zones is an issue
that is not yet receiving sufIident atten-
tion However, in tbe English-speaking
countries, entire functional units are
sometimes relocated (this means that
part of tbe staf[ will move with the cor-
poration and must be provided with
housing at the new site of the industrial
fadlity). In Vienna, too, enterprises wil-
ling to relocate should find it easier to
remain within the dty limits if they
were offered a range of industrialloca-
tions adapted to their spedfic require-
ments and equipped with the necessary
infrastructure and connections to tbe
trafIic and transport systems. The rela-
cation pressure arising from the impossi-
bility to expand could be counteracted
by means of various measures (e.g. suit-
able classification of the adjoining pro-
perties).
The following basic considerations
apply to a strale.~ic lechnologiral policy
for Vicnna:
Suffident land mllst be provided to
win new. innoviltive enlerprises
(which Il(lve termed the Clvailabilitv
of land for their purposes a main -
criterion for their willingness to
transfer to a certain place) for
Vienna as a bllsiness location.
Supporting measures mllst be in-
creasingly taken to disseminate and
popuJarise industrial technologies.
A strategie technological policy must
contribute considerably to improve
the image of Vienna as an economic
64
location of the world. N\any EU dties
try to advertise their own locations
by means of city-marketing strate-
gies; they also increasingly take
recourse to generously dimensioned
infrastructural fadlities, such as
industrial and business parks as
"arguments" to woo investors.
The protection of the retail trade also
follows the concept of a polycentric dty.
Spedal attention should be given to the
preservation of traditional centres and
shopping streets, above all with a view
to experience-oriented shopping styles.
The structural change in the retail trade
that has taken place over the past 10 to
15 years has become mostly strongly
visibIe in the densely built-up dty quar-
ters. A comprehensive network of super-
markets has increasingly supplanted
grocers and round-the-corner shops.
These shops today function only as com-
plements to the supermarkets a1though
93% of all households advocate the sur-
vival of the existing network of small
round-the-corner shops.
The upgrading of Vienna to become
a supraregional centre of the tertiary
sector in an extended Central European
economic space is a new objective of
structural policy. The location of high-
quality service enterprises is a priority in
this contexl Attracting international
service companies is becoming increas-
ingly importanl Location improvement
measures have to be taken to achieve
this goal. In addition to the improve-
ment of material conditions, the im-
provement of non-material factors is
gaining in significance. More than ever,
Vienna must try to promote local talent
and to attract new talenl Urban devel-
opment polides can contribute to this
above all by avoiding land-supply
bottlenecks and by designating and
developing high-quality office locations.
A new culture of planning
for urbanists
In today's urban planning. traditional
practices and sodo-organisational forms
of planning as weil as tbe administra-
tive and political way of dealing with
this issue are more and more faced with
open criticism. It is therefore essential to
develop new instrurnents and a new
culture of planning. Important prerequi-
sites for this include a general "openness
of planning" vis-a-vis sodal concerns,
new organisational forms that encour-
age communication in planning proces-
ses. new instruments of management to
safeguard the quality of urban design as
weil as timely and comprehensive infor-
mation and partidpation of all parties
concerned. In this con lex I, it is e~;pedal­
Iy importanI 10 provide an adequate
time frame to handle planning proces-
ses. I-ligh-qualily urbanism requires a
greal deal of cooperation and time.
New fonus of organising
planning processes
The organisation of planning pocesses,
too, needs more flexible and dynamic
solutions and approaches. The objec-
tives indude:
a more efficient form of handling
and coordinating planning pro-
cesses;
Ihe elimination of function-related
barriers of communication and
conlacl bel ween the parties con-
cerned (politicians, administrators,
planners, builders, future users);
• greater reliability of the legal frame-
work and of planning processes, to
be achieved by conducting these
processes at the adrninistrative level
in keeping with the principle of
equality;
an efficient, reliable and consensus-
oriented form of considering and co-
ordinating the interests of all parties
concemed in the planning (i.e.
planners and users);
providing a more democratic and
simp Ier access to planning processes
by means of increased transparency
and citizen participation.
Organisational preconditions for these
objectives have to be created such as:
• Issues of organisation and modera-
tion must be increasingly taken
account of in planning processes.
Not only information and facts are
important - the social preconditions
for aniving at an understanding are
also essential;
management - above all in citizen
partidpation processes (providing all
parties concemed with knowledge
and social competence, avoiding a
too élitist approach) - must be given
more attention;
honzontal organisational structures
with low hierarchies are preferabIe;
projecH>nented organisational forms
should be expanded and further
developed;
cooperative and inlerdisdplinary
work structures should be furlh~r
dcveloped (cooperative planning.
slrenglhening of sodal compelences
of lhe parties engaged in lhe
planning process);
timely involvemenl of all partics
concemed inlo lhe planning proC('s~.
improvemenl of lheir participalion
al vanOIJS levels (Obj(~Cl planning.
hOllsing environment. neighhollr-
hood. lIrhanism).
New tasks and approaches
New approaches to planning are re-
quired. Special attention should be given
to local project management methods
at the municipal and private levels.
Such bodies should be interdisciplinay
in character; traditionally "weak"
planning dimensions (green spaces,
social and cultural issues) should also
have their say.
Encouraging the competitive angle
amongsl builders could also result in
higher quality and improved economy
of urbanism. All important groups eri-
gaged in an urbanist project - i.e. the
City of Vienna, the builders, the indus-
try and the local population - must be
involved in this process.
Another form of project manage-
ment lies in the establislunent of special
development organisations whose task
it will be to work out and implement
the individual "philosophy" of each
project Specialised working groups and
workshops composed of Austrian and
international experts could yieId a wide
spectrum of ideas and experiences for
planning. The Wiener Architekten-
seminar ("Viennese Seminar for Archi-
tectsl and the Advisory Comrnittee for
Urban Development Areas are exam-
pIes of such workshop-type bodies or
quality circles.
Participation and
empowennent of citizens
As a rule, the persons and groups affec-
ted by individual planning processes
and projects take very different views
regarding the intentions of the planners.
These approaches are deterrnined by
the sodal position of the individual, his
or her level of knowledge and by the
inlerests and lifestyles of the parties con-
cerned - but also by the willingness to
articulate one's thoughts and to address
or cooperate with others. It is above all
lhe ability to deal \VÎlh conlrary opinions
and 10 cooperale that is mosloften tbe
65
 weak point of dtizen partidpation pro- The more cJearly tasks and objec-
cesses. A ·planning culture of partici- tives as weil as the time frame of a
pation- is therefore urgently needed. partidpation process have been
l 'rhanist pr'l(.tice has shown th at the defined, the greater the reliability for
succes.~ of projt~<ts is dctermined - in all parties concerned.
addition to tt·chnical <ompdcnce - by • Primarily, all dtizen partidpation
organis'.ltiOll<ll ljllalities and SOcièll man- groups should be understood as
agement. Thc kcy advcllltages of a plan- groups composed of interested and
ning cultllre that takes gcnuine account comrnitted dtizens and experts.
of pèlfticipation wOlild seem to include Politidans and dvil servants should
the following: be available as experts and for in-
optimisalion of negotiations and formation but otherwise remain in
votes taken in decision-making the background. The involvement of
processes. This would al50 render representatives of organisations and
these processes more transparent; interest groups is a!so important. Not
early involvement of èlll parties the number of partidpants but the
concerned in the planning process; complete and equal balance given
reduction of communication difficul- to all parties concemed must be
ties and problems in overcoming assigned priority.
contact thresholds: less hierarchic
forms of organisation;
The following steps should be observed
involvement of the population in the
in developing a dtizen partidpation
planning process at the locallevel
process:
(greater satisfaction with the housing
An adequate time frame must be
environment);
assigned to the process, in keeping
promotion of identity-creating ele-
with the size and importance of the
ments of a neighbourhood and the
problem.
self-confidence in its inhabitants
• W orking in smaller groups is
(creation of identity).
preferabie.
All parties concemed should be
The following aspects of dtizen partid-
largely in accord regarding the tasks
pation are significant:
and objectives of the process.
• Citizen partidpation cannot replace
There should be an even balance
the responsibility of politidans and
between the technical requirements
the technical competence of admini-
of the project and the technical
strators - it can only complement
knowledge and expertise of the
and expand them in the individua!
parties concern ed.
case. lts primary function is to inform
about problems and to articulate the • Tbe partidpating representatives of
needs of the population. administrative, political and techni-
• By becorning farniliar with planning ca! drdes must be adequately pre-
problems, dtizens are enabled to pared to déal with the changed
express more informed and differ- soda! frame conditions.
entiated opinions on the problems of • Tbe groups should be moderated
urban culture and urban planning. by persons standing outside the
While this will not eliminate actual planning process.
critidsm, arguments will become
more objective and profound and
will acquire apolitical dimension.
• A concept of "overall competence
of the population for the dty" should
replace the often-heard slogan
'politicans and administrators on
one side - the population on the
other side".
• Plans and information should be
made accessible at an early date and
as transparently as possible.
Partidpation processes should be
begun in time. All parties should be
given a fair possibility of presenting
their arguments to the public.

66
ÜBERSICHT ÜBER DIE VOM WIENER GEMEINDERAT
BESCHLOSSENEN LEITPROGRAMME.

Prom: Perspektiven 10/1994.

Von Stadlau bis zur Stadtgrenze - Raum
für die städtebauliche Zukunft Wiens
Nur ein Teil der jährlich erforderlichen
10.000 Neubauwohnungen kann im bereits be-
bauten Gebiet errichtet werden, für etwa die
Hälfte der erlorderlichen Wohnungen müssen
jedes lahr am Stadtrand Flächen gefunden
werden - vor allem nördlich der Donau. Heute
leben von Stadlau bis EBling, von der Lobau
bis Breitenlee auf rund 50 km' rund 50.000
Menschen. 13.000 Personen finden hier ihren
Arbeitsplatz. Ein GroBteil der Bevölkerung
lebt im westlichen Teil. gegen Osten zu domi-
niert zunehmend die Landwirtschaft. Die Be-
wohner finden Ämter. Kultur, Unterhaltung
und meist auch ihren Arbeitsplatz westlich der
Donau.
DaB der Entwicklungsdruck eher gering
war, hat aber auch sein Gutes:
• es blieben identitätsstiftende Naturräume
und Siedlungsstrukturen bewahrt,
• es haben sich ausgedehnte Freiräume er-
halten,
• es gibt Weite und Offenheit, die Spielräu-
me für zukunftsweisende, auch längerfristige
Entwicklungen lassen.
Die Voraussetzungen sind daher gut, daB
aus dem Planungsraum allmählich ein zu-
kunftsweisend gestalteter Stadtbereich wird,
der für seine Bewohner und die hier Beschäf-
tigten attraktiv ist und hohe Lebensqualität ge-
währleistet:
In den alten Ortskernen und an den hoch-
rangigen neuen Stationen des öffentlichen Ver-
kehrs können sich gut ausgestattete, attraktive
Zentren entwickeln. Teile des Raums eignen
sich wegen der Nähe zu Zentren bzw. zum
Grünraum besonders für qualitätsvolles Woh-
nen. Andere Bereiche bieten gute Vorausset-
zungen für die Ansiedlung von Betrieben. Die
ausgedehnten Flächen können in Zukunft ver-
stärkt den Erholungsbedürfnissen der Bevöl-
kerung dienen. Die weiten Landschaftsräume

:-" .~-,-" ..
~.",

_.... ~::;:;;; ..~~::; ',,~7~

_ ._-~.,

0··,- ~

~ ::-_-,~":'=

..
.-::-- ,':::-:-:-:-':::'.-

-=~.~--
_ -:."= .-;::',:':'::;;::
:'.:::-
.-
. =" ' :0-"' - ' - - • • ,~ _ .......

...... .
=

=
'-"-'---
":

~ ._._-

~ '-
Ab... 83: Statltentwlcklungs"erelch
StadlaulAspeI'll/Essllng-Hlrschstetten/Hausfeldl
Alte. Flugfeld Aspel'll

67
 der Donauauen und des Marchfelds und der
enge Bezug zum Grün, der den baulichen Cha-
rakter des Entwicklungsbereichs am Stadtrand
bestimmt, sollen in den künftigen baulichen
Entwicklungen als wesentliche Qualität zur
Geltung gebracht werden.
Zentren, Wirtschaft und
Arbeitspläb:e
Die bestehenden Zentren und Siedlungs-
keme sollen gestärkt werden. Sie sind Ansatz-
punkte für die schrittweise Herausbildung
einer polyzentrischen Siedlungsstrukur, in der
die vorhandenen Zentren und neue Kristallisa-
tionspunkte entsprechend dem Ausbau ver-
netzt sind.
• Hauptzentrum Stadlau
Stadlau soli zu einem Hauptzentrum mit
Verwaltungs-, Bildungs-, Einkaufs-, Freizeit-
und Kultureinrichtungen aufgewertet werden.
• Wichtige lokale Zentren
Aspem und der neue Kristallisationspunkt
am Flugfeld sollen zu wichtigen lokalen Zen-
tren mit hohem Niveau der Versorgung mit
Gütem und Dienstleistungen sowie überlokaler
Bedeutung als Standort von Schulen, Sozial-
und Bildungseinrichtungen ausgebaut werden.
• Lokale Zentren
Diese versorgen die engere Umgebung mit
Gütem des täglichen Bedarfs. Sie weisen wich-
tige Einrichtungen der kleinräumigen sozialen
Infrastruktur auf und bieten kulturelle Treff-
punkte an.
Städtebauliche Merkmale
In der Vergangenheit erfolgte die Sied-
lungsentwicklung östlich von Stadlau vielfach
in Form lockerer Wohnbebauungen. Diese
Siedlungen werden oft Anknüpfungspunkt für
neue Entwicklungen sein.
Neue Siedlungen sollen jedoch ausschlieB-
lich in verdichteten Wohnformen realisiert
werden: der Typus des freistehenden Einfami-
lienhauses gehört der Vergangenheit an. Alle
Wohngebäude sollen einen unmittelbaren
Grünbezug aufweisen, die Mehrzahl der Woh-
nungen über einen eigenen Freiraum (z. B.
Loggia, Terrasse ) verfügen.
Die gewünschte Vielfait soli nicht nur in
der Wohnungszusammensetzung, sondern
auch in der Siedlungsstruktur und Gestaltung
erreicht werden. Es werden daher kleinere
Siedlungseinheiten von unterschiedlichen Bau-
trägern mit unterschiedlichen Architekten ge-
plant und realisiert. Ebenso sollen unterschied-
Iiche Rechtsformen zum Zug kommen.
Vorrang für den öffentlichen Verkehr
Auch innerhalb des Entwicklungsgebiets
68
sollen. urn den steigenden Verkehr bewältigen
zu können. möglichst viele Wege zu Fu13, mit
dem Fahrrad oder in öffentlichen Verkehrsmit-
teln zurückgelegt werden. lm Entwicklunosoe-
biet sollen dah~r Verkehrssysteme entwi~k~1t
werden. die dem öffentlichen Verkehr den
Vorrang vor dem motorisierten lndi\'idualver-
kehr geben. Wesentliche Voraussetzung dafür
ist die Einrichtung eines attraktiven , schienen-
~
gebundenen öffentIichen Verkehrs mit kurzen
Intervallen und Fahrzeiten.
Der Stadtentwicklungsbereich "Donaufeld
- Kagran" umfaBt das Donaufeld im 21. Bezirk
und den Zentrumsbereich Kagran im 22. Be-
zirk mit einer Gesamtfläche von ca. 400 ha.
Siedlungstätigkeit und innere Stadterweiterung
konzentrierten sich an den westlichen und öst-
lichen Rändern. Dazwischen dominieren Gärt-
nereien. Für dieses Gebiet zwischen dem dicht-
verbauten Gebiet von Floridsdorf/Mühlschüt-
tel im Westen, dem dichtverbauten Gebiet an
der Wagramer StraBe im Osten, dem Erho-
lungsgebiet Alte Donau im Süden und der
Leopoldauer StraBe wurde ein Leitprogramm
erarbeitet. Dieses Leitprogramm beschreibt
die Grundzüge der vorgesehenen Entwicklung
dieses Gebiets. Im Frühjahr 1994 erfolgte der
BeschluB durch den Wiener Gemeinderat.
Da Stad tt ei Ie in der angestrebten Dimensi-
on nur schrittweise entwickelt werden können,
ist eine GroBgliederung des Plangebiets in drei
Planungsbereiche vorgesehen, nämlich Florids-
dorf-Ost, Grünzug und Kagran-West. Dabei
wird davon ausgegangen, daB der mittlere
Planbereich - der Grünzug - mit gleicher Sorg-
fait zu planen und gestalten ist wie die westlich
und östlich davon liegenden Bau-Planbereiche.
Darüber hinaus ist die kleinräumige Teilung
dieser Planbereiche in Gebiete vorgesehen.
Die Standortgunst nub:en -
Das Leitbild
Aufgrund der Nähe zum Erholungsgebiet
Alte Donau und der guten Verkehrslage ist
der neue Stadl1eiI. der zwischen den Bezirks-
zentren Floridsdorf und Kagran entstehen solI.
für ei ne vielfältige Entwicklung geeignet: Für
Wohnungen und zentrale Einrichtungcn ehen-
so wie für betriebliche Nutzungen.
Vier stadtpolitische Handlungserfonlernis-
se sind allerdings zur Aktivierung dies.:r Ent-
wicklungschanccn gegebcn:
• Die Schaffung attraktivcr Grünverbindun·
gen. u. a. eines Grünkeils vom Erholungsgebiet
entlang der Alten Donau nach Norden .
• Die SicherslelJung einer f1ächenhaftcn.
wirksamen . gUlen Errcichharkeit mil '\1ittcln
des öfknllichcn Verkehrs. u. a. durch ncuc
SlraBcnhahnlin icn in Nord-Süd- und OSl-
Wcsl·Richtumz.
• Die Realisièrung der B3 im Zuge der
Dückegasse als Rückgrat der betrieblichen
Entwicklung.
• Eine ebenso vorsorgende wie konsequente
Grundstückspolitik der Gemeinde Wien, die
sicherstellt, daB im Zuge der schrittweisen Ent-
wicklung des Donaufelds funktionelI und qua-
litative, ausgewogene Stadtviertel entstehen
können, Insgesamt soli für diesen neuen Stadt-
teil Donaufeld eine hohe Attraktivität für Be-
wohner und Beschäftigte geschaffen werden,
die auf den bereits vorhandenen Standortqua-
Iitäten aufbaut.
Die Entwicklung des Gebiets östlich
der Josef-Baumann-Gasse und
nördlich der Donaufelder StraBe
Für den Stadtentwicklungsbereich östlich
der derzeit in Bau befindlichen Tierärztlichen
Hochschule gibt es bereits konkrekte Planun-
gen entsprechend den im Leitbild beschriebe-
nen Grundsätzen.
Im Kernbereich eines nutzungs- und dich-
temäBig sehr unterschiedlichen Gebiets sollen
Wohnhausanlagen, ein Studentenheim, diverse
Einrichtungen für Betagte, Kindertagesstätten,
ein multifunktionales Kleinzentrum sowie
neue Parks entstehen. Die Bauhöhen sind zu
den niederen Gebäuden der Anrainer gestaf-
feIt, zur Donaufelder StraBe hin aufsteigend
vorgeschlagen. Der Durchzugsverkehr wird
konsequent unterbunden, FuBgängern und
Radfahrern wird ein engmaschiges Bewe-
gungsnetz geboten.
Die Entwicklung des Gebiets
Zentrum Kagran
Di e weitere Entwicklung des Zentrums Ka-
gran als Bezirkszentrum u;d Verkehrsknoten
ist für die gesamte Donaustadt von erheblicher
Bedeutung. Zusätzlich zur Donaustädter Eis-
halle, die 1995 fertiggestellt sein solI, werden
ein Kinozentrum. Geschäfte und Büros, eine
Remise für die neuen StraBenbahnlinien. eine
Erwciterung des Bezirkszentrums mit Volks-
hochsch ul e und städtischer Bibliothek. kultu-
reik Einrichtungen (wie etwa ein Museum bei
der Garknbauschule) geplant. Gleichzeitig sol-
len die öffentlichèn Räume wie der Schrödin-
gerplatz und der Adolf-Schärf-Platz umgestal-
tel wcrden. damit es künftighin neben der ,.In-
door-AnI3ge" Donauzcntrum auch im Frcien
allraKlil'c Aufcnthallsangebotc gibl.
Ein Pilotprojekt für künftige
Planungsvorhaben
Das Areal des ehemaligen Flugfelds As-
pern stellt den gröBten zusammenhängenden
Bereich dar, der für ei ne Neubebauung im Rah-
men der Stadtentwicklungszone Marchegger
Ast geeignet ist. und hat daher für die städti-
sche Planungsstrategie einen "Pilotprojekt"-
Charakter für künftige Planungsvorhaben.
Dies sowie die Schwierigkeiten und Komple-
xität der Planungsaufgabe haben die verant-
wortlichen Politiker und Planer dazu veran-
laBt. für diese Aufgabe ein städtebauliches Ex-
pertenverfahren mit geladenen in- und auslän-
dischen Experten zu veranstalten, dessen Er-
gebnisse als Grundlage für ein Leitprojekt die-
nen . Dieses Leitprojekt bildet die Basis für den
Flächenwidmungs- und Bebauungsplan.
Das ehemalige Flugfeld Aspern
Das Planungsgebiet liegt im 22. Wiener Ge-
meindebezirk am Ostrand Wiens zwischen den
alten Ortskernen Aspern und EBling, nördlich
des Werks von General Motors. Es ist ein ehe-
maliges Flughafenareal, das völlig unbebaut ist,
und umfaBt eine Fläche von 130 ha, die sich
auf etwa 1.2 mal 1,2 km von der Nordgrenze
des Entwicklungsareals von General Motors
bis zum Marchegger Ast der Ostbahn erstreckt
und Ende 1991 in das Eigenturn des Wiener
Wirtschaftsförderungsfonds (WWFF) übertra-
gen wurde.
Ein neuer Stadtteil mit einem hohen
MaB an Eigenständigkeit und
Identität
Ziel des Expertenverfahrens war die Erar-
beitung eines städtebaulichen Konzepts für
einen Stadtteil, der ein hohes MaB an Eigen-
ständigkeit und ldentität besitzen solI. Von be-
sonderer Bedeutung ist die geplante quantitati-
ve Dominanz der betrieblichen Nutzung, die in
diesem Teil Wiens zu gering vertreten ist. ln5-
gesamt wird jedoch auf ei ne möglichst ausge-
wogene Raumstruktur, Nutzungsmischung und
Versorgung Wert gelegt.
Das Siegerprojekt von Rüdiger
Lainer
Das Beurteilungsgremium empfahl, den
Entwurf von Arch. Dipl.-Ing. Rüdiger Lainer
zu einem konkreten Leitprojekt weiterzuent-
wickeln. Der planerische Ansatz von Rüdiger
Lainer läBt erwarten, daB am Flugfeld Aspern
ein neuer Stadtteil entstehen wird, der eine ho-
he Identität infolge seiner räumlichen Gliede-
rung und komplexen Nutzungsstruktur auf-
weist. Die Eigenart des Entwurfs von Lainer
besteht darin, daB aufgrund der räumlichen
Struktur und ihrer G1iederung ein Stadtteil-
typus entstehen kann, der neuen gesellschaftli-
chen Entwicklungen entgegenkommt und sich
69
 von Bildern, wie sie die GroBsiedlungen der
Vergangenheit aufweisen, löst.
Das leitprojekt für die Entwicklung
eines Stadtteils mit 10.000 bis
12.000 Menschen
Im April 1994 hat der Wiener Gemeinderat
das Leitprojekt "Altes Flugfeld Aspern" als
Rahmen für die weiteren Planungen und Ent-
wicklungen zur Kenntnis genommen.
So soli in Abstimmung mit dern Ausbau
der erforderlichen hochrangigen Verkehrsnet-
ze auf jenem Teil des ehemaligen F1ugfelds As-
pem, der nicht zum weiteren Ausbau des Pro-
duktionsstandorts von General Motors in An-
spruch genomrnen wird, ein eigenständiger
Stadtteil entstehen. 10.000 bis 12.000 Men-
schen sollen hier in zeitgemäBen und leistbaren
Wohnungen leben und im engeren Umfeld ein
ausreichendes Angebot an Versorgungs- und
Dienstleistungseinrichtungen sowie eine viel-
fältige Palette von Gelegenheiten zur Erho-
lung, Freizeitaktivität und sozialer Begegnung
vorfinden. Zudem soli das "Alte Flugfeld"
Standort einer modernen gewerblichen und in-
dustriellen Entwicklung werden. das rund
6.000 Personen Arbeit und die Möglichkc:it. die
Infrastruktur eines kompktten Stadtteils zu
nutzen. bieten kano.
VerkehrsmäBige ErschlieBung des
"Alten Flugfelds"
Zeitgleich mit der Besiedelung mit Woh-
nungen und Betrieben soli die S80 in einem 15-
Minuten-Intervall vom Flugfeld Aspern Rich-
tung Stadtzentrum verkehren. Zu Spitzenzei-
ten in einem 10- bzw. 7,5-Minuten-Intervall.
Mittel- bis langfristig ist an die Errichtung
einer StraBenbahnlinie zwischen Kagran und
EBling gedacht. Des weiteren werden PI a-
nungsüberlegungen zu einer U-Bahn-Verlän-
gerung (U2- oder U3 -Abzweigung) in die Do-
naustadt angestellt.
UmfahrungsstraBe (B3 d) zur
Entlastung von Hirschstetten, Aspem
und Ealing
Verteilerzentrum ver!äuft die geplante StraBe
weitgehend entlang der Bahntrasse S80 Rich-
tung Osten bis zur Landesgrenze WienlNie-
derösterreich. In einer ersten Baustufe soli die
B3 d in Höhe des Alten F1ugfelds nach Süden
abzweigen und am Stadterweiterungsgebiet
F1ugfeld Aspem vorbei zur GroB-Enzersdorfer
StraBe (B3) geführt werden. Mit dem Beginn
der Bauarbeiten ist frühestens Anfang 1997 zu
rechnen.
Sozial und ökologisch orientierte
Stadtstruktur
Im Nahbereich der künftigen S-Bahn-Stati-
on soli eine dichte Struktur mit zentralen
Funktionen entstehen. Urn eine hochwertige
Entwicklung beidseits der Station zu ermögli-
chen, soli das Niveau der Bahngleise in diesem
Bereich mindestens 5,0 m über dem angren-
zenden Gelände liegen. Die Wohnhäuser grup-
pieren sich urn diesen Zentralbereich sowie
urn einen groBzügig und vielfältig nutzbaren
Stadtpark, der sich als grünes Band in Ost-
West-Richtung über das gesamte F1ugfeldareal
erstreckt. Visuelle Bezüge zurn Urnfeld und
zur Stadt werden durch Sichtkorridore herge-
stellt, die darüber hinaus in dern Stadtteil ei ne
VielfaIt von "Raumerlebnissen" ermöglichen.
Ein wichtiges Prinzip der städtebaulichen
Konzeption für das Flugfeld Aspem ist die Of-
fenhaltung von Nutzungsspielräumen für die
weiteren, oft nicht kl ar vorhersehbaren Ent-
wicklungen.
Die ökologische Verträglichkeit soli sowohl
durch die städtebauliche Konzeption als auch
durch die technisch en Rahmenbedingungen er-
reicht werden.
Die wichtigsten MaBnahmen sind:
• Verwendung umweltschonender Energie-
formen , mit FernwärrneanschluB und Entwick-
lung sonnenorientierter Bauforrnen,
• die weitgehende Minirnierung versiegelter
Bodenflächen zur Erreichung eines umwelt-
schonenden Wasserhaushalts,
• die Ergänzung der Wasserversorgung
durch ein Brauchwassersystem.

Derzeit laufen Planungen für den Bau einer

hochrangigen StraBenverbindung zur Entla-
stung der Ortskerne Hirschstetten, Aspern und
EBling vom Durchzugsverkehr. Die den Bezirk
in west-östlicher Richtung querende Bundes-
straBe dient darüber hinaus der verkehrsmäBi-
gen ErschlieBung des F1ugfelds Aspern - dem
gröBten Stadterweiterungsgebiet Wiens. Die
StraBe soli von der AnschluBstelle B3021
Hirschstetten nördlich des Ortskerns Hirsch-
stetten Richtung Emichgasse verlaufen. In die-
sem Bereich wird die UrnfahrungsstraBe in
einem Tunnel geführt. Vorbei arn Konsum

70
Belga Fassbinder

AUF DEM WEGE ZU EINER NEUEN GENERATION

VONSTADTE~CKLUNGSPLÄNEN
Bemerkungen zum Wiener Stadtentwicklungsplan

From: Auf dem Weg ins 21. Jahrhundert. Dokumentation einer international en Tagung zum
Wiener Stadtentwicklungsplan am 13. und 14. Mai 1993, S. 91

Nicht wenige GroBstädte Europas sind derzeit mit der planerischen Bewältigung ihres
neuerlichen Wachstumsschubs beschäftigt. Die Arbeit an groBen Rahmenplänen, Struktur-
plänen, Masterplänen, Flächennutzungsplänen ist an der Tagesordnung. Wien befindet sich
in guter Gesellschaft und gehört mit seinem differenziert argumentierenden Stadtentwick-
lungskonzept sicherlich zur Kopfgruppe im Stadtentwicklungsmarathon.

Überall herrscht der Wunsch, es deutlich besser zu machen als unsere Vorgänger es taten,
die vor meist mehr als zwei Jahrzehnten die letzte Generation so1cher übergeordneter
Planwerke erstellt hatten. Pläne, die heute in vieler Hinsicht als gescheitert angesehen
werden: statt eines verdichteten Stadtwachstums auf den Entwicklungsachsen etwa steIlte sich
meist gerade eine Verdichtung in den Achsenzwischenräumen heraus; die Erweiterungs-
gebiete, die mit urbaner Dichte gedacht waren, entpuppten sich als unattraktive Massen-
Schlafstädte; funktional lebendige innerstädtische Mischung degenerierte zu öden City-
Monokulturen, etc. Kurzum Fehlentwicklungen allenthalben.
Der neue Entwicklungssturm der Städte solI nun überlegter und besser bewältigt werden,
denn wie jede Generation, so sind auch wir insgeheim vom beschränkten Blick und der
Naivität unserer Vorgänger überzeugt, und auch davon, daB wir viel mehr Qualität und
Differenzierung realisieren werden.

Entsprechend unterscheiden sich die Planerläuterungen schon auf den ers ten Blick von
denjenigen unserer Väter: sie sind umfangreich im Textteil und mehr oder weniger
differenziert in der Darstellung der unterschiedlichen sozialen, ökonomischen und
ökologischen Zusammenhänge. Mit unterschwelligem Stolz wird in Analyse und Zielsetzung
der heutige wissenschaftliche Stand über das Funktionieren von städtischen Gesellschaften
eingearbeitet, ebenso wird der Diskussionsstand der Planerfachwelt über Strategien und
MaBnahmen verfeinert. Fast erhält man den Eindruck, Zeitzeuge eines edlen Wettstreit von
Städten zu sein, die sich einig sind über die Hauptlinien in der Sicht der Dinge und nur
variieren in ihrer Kraft zum erforderlichen Handlungsoptimismus und in ihrer Inovationskraft
bei perspektivischen MaBnahmen.

Den auch im Kreise seiner Artgenossen-in-statu-nascendi beeindruckenden Wiener Stadt-

entwicklungsplan vor Augen, hat die Betrachterin Mühe, nicht in den Sog punktueller
Aufmerksamkeit und Verbesserungsvorschläge zu geraten, sondern Abstand und gröBere

71
 Übersicht zu wahren. Sind wir mit dieser Art von Plänen, auch in ihren sorgfältigsten
Exemplaren, im main stream gesehen tatsächlich auf dem richtigen Weg? Haben wir wirklich
die wesentlichen Korrekturen im Auge, die uns vor dem Scheitern unserer fachlichen
Vorgänger retten können? Die kritische Betrachterin ist sich bewuSt, ebenso Teil des
temporären, kulturgebundenen Planer -Clans auszumachen, den sie als zeitgeistbefangen
diagnostiziert, und rechnet sich damit nur wenig Chancen aus, dessen Erkenntnisgrenzen zu
überschreiten. Wenn sie dennoch einen solchen Versuch unternimmt, dann in der Hoffnung,
daB der Blick über mehrere nationale Grenzen hinweg und aus der nur mittelbaren
Involviertheit einer universitären Warte eine Sichtweise erlaubt, mit der sich einige
grundsätzliche Auffálligkeiten bei der Durchsicht des STEP markieren lassen. DaB es sich
dabei nicht urn ortsspezifische, sondern quasi urn kategoriale Anmerkungen handelt, solI noch
vorangeschickt werden - schlieBlich gibt es eine spezifische Vorortkenntnis und
Vorortdiskussion der Wiener Fachwelt, die von auSen nur auf einer übergeordnet-
vergleichenden Ebene zu ergänzen sinnvoll ist. Was allerdings nicht heiSt, daB solche
Bemerkungen trotz ihrer alIgemeinen Art nicht konkret maBnahmen-beziehbar und
maBnahmen-relevant wären.

Der vorliegende Wiener STEP nimmt - auch im Vergleich mit etwaigen mitteleuropäischen
Bezugsstädten - sicherlich in vielen Punkten eine Vorreiterrolle ein. Wenn im folgenden nun
zwei Bereiche benannt werden, in denen die Diskussion verstärkt noch weiter vorangetrieben
werden müSte, als der vorliegende Entwurf ausweist, so gilt dies für die gegenwärtige
Generation von Stadtentwicklungsplänen genereil.
* Der erste Bereich betrifft die Frage der Durchsetzbarkeit von Plänen. Alle derzeit in Arbeit
befindlichen groSen Rahmenpläne müssen Auskunft darüber geben, wie sie das Handicap
Nr.1 ihrer Vorgänger kurieren, nämlich ihre relative praktische Wirkungslosigkeit. Eine
zentrale Frage an einen neuen FNP muS daher m.E. sein: Hat er sein Durchsetzungspotential
vergröSert, bzw. zeigt er Instrumente und Wege, wie er dies tun will?
* Der zweite Bereich bezieht sich auf die tiefgreifenden Veränderungen der sozialen und
kulturellen Struktur unserer europäischen GroSstädte. Eine wesentliche Frage an einen FNP
lautet: ist er sich dieser Veränderungen bewuSt und bietet er Perspektiven, die den Weg zu
räumlichen Lösungen mit einer sozialkulturellen Integration verbinden und damit zu einer
gesellschaften Stabilisierung beitragen können. Inwieweit zeigt das Plankonzept wenigstens
Umrissen von Antworten, die eine Perspektive der Bewältigung dieser Problematik weisen.

1.
Bei näherer Betrachtung der Pläne, die in vielen GroBstädten in den 60er und 70er Jahren
entwickelt wurden, zeigt sich, daB ihr Scheitern nicht einmal in erster Instanz einer
undifferenzierten, der unseren so sehr verschiedenen Zielvorstellung geschuldet ist, sondern
hauptsächlich resultiert aus dem Fehlen einer wirklich effizienten Steuerung. Dies bezieht
sich sowohl auf die aktive Durchsetzung von planerischen Vorstellungen (Beispiel:
Gewerbeansiedlung) als auch auf die Verhinderung von planerisch unerwünschten Entwick-
lungen (zB Herausbildung von Monostrukturen oder Zersiedlung von Grünzonen).

Erst eine nüchterne Analyse der Ursachen der Abweichungen von den Vorgaben der Rahmen-
pläne wird uns in die Lage versetzen, die heutigen Möglichkeiten zu diskutieren, mit denen
ein erneutes Scheitern unserer gegenwärtigen Rahmenpläne zu verhindern sind.
Jedenfalls muS die Suche nach einer realitätsgerechteren Implementierungsstrategie von einer
banalen Grundvoraussetzung ausgehen: der Beschränktheit des derzeitigen öffentlichen

72
Steuerungspotentials. Dies betrifft nicht alle in das juristische Instrumentarium, sondern
ebenso das öffentliche Investitionsvolumen und das politische Klima, das nur begrenzte
regulierende und die Privatinitiative einschränkende MaBnahmen zuIMt. Eine grö6ere
Durchsetzungskraft des Plans lieBe sich nur erreichen, wenn auf diesen drei Schienen einige
'Bewegung' erreicht werden kann.

Hierzu gibt es inzwischen ein ganzes Kaleidoskop an mögliche Bausteinen unterschiedlichster

Art, mit denen Kommunen zZt versuchen, auf mehr oder weniger unkonventioelle Weise
gewissermaBen gegen den Strom zu schwimmen und ihr Durchsetzungspotential zu ver-
gröBern. Allerdings fehlt in der Regel ein strategischer Rahmen, in dem sie wechselseitig ihre
Wirkung verstärken könnten. Diese Manko kann man umdrehen zur Aufforderung an die
Planung. So formuliert heiBt es: Planer müssen sich ebensoviele Gedanken machen über die
Strategien der Durchsetzung ihrer Zielvorstellungen wie über den Plan selbst, und dies
berührt die Art und Weise auch der Rahmenplanung selbst. Wir müssen davon ausgehen, daB
der rechtliche und finanzielle Rahmen und die festgelegten Verfahren nicht als hinreichender
instrumenteller Garant für die Realisierung gesehen werden können. Vielmehr muB der Plan
selbst die Bedingungen seiner Realisierung und seine Realisierungsstrategie mit entwickeln.

Das bedeutet: neben die Ausarbeitung von Leitvorstellungen und planerischen MaBnahrnen
muB gleichwertig die Ausarbeitung eines Konzepts für eine strategische Vorgehensweise zur
realitätsgerechten Umsetzung der Zielvorstellungen treten. Hierzu reicht die Angabe von
MaBnahmen im konventionellen Sinne nicht aus. Das Konzept ist vielmehr neben seinen
konkret inhaltlichen Teilen gleichzeitig als ein offen methodisches zu denken. Eine so
verstandene Planung stellt ihren ProzeBcharakter in den Mittelpunkt und macht sich selbst
transparent als Unterhandlungsproze6 über MaBnahmen und Strategien zur Erreichung
seines Leitbilds.

Der Entwicklungsplan für das zukünftige Bild der Stadt ist nicht mehr Endzustands-
beschreibung, sondern Eingabe und Orientierungsmarke für Diskussion und Interaktion
zwischen allen Planungsebenen und allen beteiligten Parteien - den privaten Aktoren mit ihrer
unterschiedlichen Herkunft, Interessenlage und Orientierung ebenso wie den gemeinnützigen
Einrichtungen und Organisationen und den verschiedenen öffentlichen Instanzen. Der Plan
ist Hauptpfeiler einer Strategie, die mit Mitteln betrieben wird, die auf unterschiedlichen
Planungsebenen angesiedelt sein können und unterschiedliche Konkretisierungsformen
annehmen können.

Angesagt ist also das Experimentieren in einem offenen SuchprozeB. Zu einem späteren
historischen Zeitpunkt mag die Strukturierung der Planung erneut auch in ihrem prozeBhaften
Charakter wieder geeichten Spielregeln und Verfahren folgen. Heute sind wir erst in einem
Anfangsstadium der Herausbildung so1cher Formen.
In einem neuen Sinn bedarf es daher einer Politisierung der Stadtplanung - nicht, urn
unterschiedliche Positionen in ihrer Unterschiedlichkeit auf die Spitze zu treiben und in einem
Kräftemessen zu entscheiden, sondern urn eine breite Mitwirkung bei der Suche nach
Lösungen ingang zu setzen, mit der alle leben können und auf deren Einhaltung sich alle
verpflichten lassen.

Mit dem Auge auf praktische Strategien, mit der eine solche Vorgehensweise verfolgt werden
kann, will ich dabei ein besonderes Bündel von Vorgehensweisen hervorheben, dem ich quasi

73
 l
als zeitgemäBe Hilfskonstruktion besondere Bedeutung zumesse. leh meine damit informelle
Konstruktionen, mit denen durch die Kommune private und öffentliche Aktoren der Stadt
verbindlich in eine Mitwirkung einbezogen werden; so zB durch und mithilfe von Verfahren,
in deren Verlauf ein gemeinsam getragenes Konzept entwickeln wird, auf das sich auf
freiwilliger Basis -oft privatrechtlich abgesichert- alle Beteiligten verpflichten. Perspektivisch
läuft dies auf eine Vorgehenweise hinaus, in der Planungsvorgaben und Zielsetzungen in
wechselseitigen Absprachen mit allen privaten und öffentlichen Aktoren konkretisiert und ihre
Realisierung untereinander abgesprochen werden.

Hierzu ist zB in einigen niederländischen Gemeinden mit einer Weiterentwicklung von

public-private-partnership-Konstruktionen experimentiert worden, wobei neben den privaten
Aktoren, die ja traditionell als Investoren und Bauträger frühzeitig in informeller Weise in
das Planungsverfahren einbezogen wurden, auch andere gesellschaftliche Aktoren (wie
Bewohnergruppen und andere Vertreter von Nutzergruppen und ebenso Vertreter von
gemeinnützigen oder privaten Dienstleistern etc.) eingebunden werden.

Auch der Wiener STEP gibt hierzu einige Ansatzpunkte: er macht deutlich , daB Öffent-
lichkeitsarbeit und die Entwicklung von Partizipationsmodellen genauso zu den Aufgaben-
bereichen des STEP gehören wie planerische MaBnahmen. Allerdings bewegt sich der STEP
mit seiner diesbezüglichen Konzeption noch quasi im Feld derjenigen Lernschritte, die die
prozeBorientierte Planung im Verlauf der 80er Jahre gemacht hat. Immer noch werden die
städtischen Aktoren in zwei groBe Gruppen unterschieden: die 'Bürgervertreter' und die
Fachvertreter, die weitgehend in getrennten Gremien herangezogen werden. Gänzlich fehlt
in diesem Kreisen informell etablierter städtischer Gremien die Gruppe der Investoren. Damit
wird deutlich: die Konzeption ist noch nicht wirklich weiterentwickelt in Richtung auf ein
partnerschaftliches Aushandeln von Lösungen zwischen all denjenigen städtischen Aktoren,
die im fraglichen Fall 'Karten' im Spiel haben - nämlich ihre ökonomischen, fachlichen oder
ihre Lebensinteressen. Hier gilt es, den Standpunkt einer isolierten Betrachtung und
Einbeziehung von Bürgern (im Sinne von Bewohnern) zu überwinden und diesen einen
gleichberechtigten Platz am runden Tisch der 'harten Jungs' und der Fachdisziplinen zu
geben, urn damit den Schritt zur Unterhandlungsplanung unter der Ägide der Gemeinde
zu vollziehen.

11.
Wenden wir uns nun dem zweiten Bereich zu, den groBen sozialstrukturellen und kulturellen
Veränderungen der GroBstadtgesellschaften, die sich derzeit bemerkbar machen. Hierzu
gehören demographische Verschiebungen wie die Zunahme von Alten und die Veränderungen
in Haushaltsformen und Lebensstilen. Hierher gehören aber vor allem auch die ethnische
Verschiebungen in den groBen Städten als Ergebnis der groBen Wanderungen von Ost nach
West und Süd nach Nord, die von manchen Demographen mit einer neuen Völkerungs-
wanderungswelle beschrieben werden.

Naturwüchsige Raumnutzungskonkurrenzen sind die Folge. Es ist Aufgabe der räumlichen

Planung, das ihre zum Abbau von Spannungen und zur Integration unterschiedlicher
Lebensstile beizutragen. Dies ist als Aufgabenstellung nicht neu und hat auch in ihren
aktuellen Themenstellungen in unterschiedlicher Weise Eingang in die nationalen und
europäischen Förderungsprogramme gefunden. So sind etwa evd. zu erwartende Probleme
aufgrund der Zunahme der Alten mit breiten Förderungsprogramme beantwortet worden, die

74
zu einer Welle von Aktivitäten geführt haben. Ähnliches gilt für die Frage neuer
Raumorganisationen und Bauproduktionstechnologien im Wohnungsbau als Antwort auf
veränderte und veränderliche Bedarfsstrukturen und deren Kollision mit dem steinern-
unbeweglichen Gefüge des traditionellen Wohnungsbaus. Auch hier gibt es in vielen Ländern
Förderungsprogramme für Experimente und den Ab- bzw. Umbau der Regelsysteme.

Bei der Ausländerproblematik ist die Raumkonkurrenz beladener, ungemilderter und

explosiver. Hier wird ganz augenscheinlich die Bevölkerung der unteren
Einkommenskategorien in mehrerer Hinsicht getroffen. Es treten Konkurrenzen auf dem
Wohnungsmarkt auf und ebenso Konkurrenzen urn öffentliche Dienstleistungseinrichtungen.
Die Rahmenplanung muB darauf hinarbeiten, in den Bereichen, in denen diese Gruppen
bedient werden sollen, das Angebot zu verstärken, und sie muG dies koppeln mit dem
Wegnehmen von Schranken zwischen den ethnischen Gruppen. Damit ist gesagt:
Ausländer sollten überall dort, wo es nicht unbedingt erforderlich ist, nicht zu einer
gesonderten Versorgungskategorie gemacht werden - nicht in der Wohnungsversorgung und
nicht im schulischen Bereich oder im Gesundheitswesen.
Auch hier gibt es Diskussionen, praktische Experimente und in manchen Ländern und
manchen Orten eine schon eingeübte Alltagspraxis des Verwaltungsapparats. So etwa bei der
Zulassung ausländischer Wohnungssuchender im Sozialwohnungsbestand - faktisch schon eine
praktisch umgesetzte Konsequenz einer solchen 'unterschiedslosen', auch im positiven Sinne
nicht diskriminierenden Politik, wie sie dem heutigen Diskussionsstand in niederländischen
Gemeinden entspricht. Ein Diskussionsstand, der seinerseits Ergebnis ist der Erfahrungen mit
einer langen Reihe von ' spezifischen' , zielgruppengerichteten MaBnahmen.

An welchem Diskussionsstand man auch immer ansetzen mag und kann - damit ist im
Hinblick auf alle raumwirksamen Aspekten der Stadtentwicklungsplan zu Aussagen und
Weichenstellungen aufgerufen. Ebenso hat hier die Vermittlungs- und Mitwirkungsstrategie
der beabsichtigen MaBnahmen eine genuine Aufgabe, die allerdings aufgrund des Themas von
besonderer Brinsanz ist. (DaB eine räumlich vermittelte Integration wohl auch durch
zusätzliche rein sozialpolitische MaBnahmen ergänzt werden muB, bleibt davon unberührt.)

lIl.
Gibt es ein Fazit? Die Anmerkungen scheinen unverbunden nebeneinander zu liegen.
Dennoch gibt es einen Generalnenner: Ein Stadtentwicklungsplan muB heute einen groBen
Wurf in die Zukunft wagen, eine Zukunft, die unter neuen Bedingungen abläuft. Weder in
seinen Antworten noch in seiner Vorgehensweise kann er sich am Geländer der vergangenen
Jahrzehnte fortbewegen. Die Gesellschaft ist mündiger, heterogener und dynamischer
geworden und die Formen und Spielregeln des heutigen gesellschaftlichen Verteilungskampfes
urn die Raumnutzung müssen zu einem guten Teil erst gefunden werden. Wie schon einmal
in den 20er Jahren ist es die Zeit kluger Pioniergeister , die den Mut besitzen, Neuland zu
betreten - und damit eine Wiener Tradition zu beleben.

75
 - - - - - - -- - - - - - -- -- - -- - - - - - - -

76
Peter Klopf, Gottfried Pirhofer nnd Manfred Schenck
BEMERKENSWERT UN-KONZENTRIERT.
From: StadtBauwelt 126/1995, p. 1372-1375.
Die Frage n ach der Mitte, nach dem Zen-
trum neuer Siedlungen ist keine Frage der
Ökonomie und der Verdichtung. Mitte und
Quartierszentrum sind auch keine Begriffe,
die auf die zentrale Lage dieser Orte inner-
halh der Siedlung verweisen, sondern sie be-
zeichnen jene Pliitze. die sich durch ein ho-
hes Maf) an sozia ler Frequenz und sozialem
Gehrauch auszeichnen. "Die Geschichte he-
ginnt zu ehener Erde. mit den Schritten [.. l
Die Spiek (kr Schritte sind die Gestaltungen
von Räumen. Sic wehen die Grundstruktur
von Orten. In diesem Sinne erzeugt die Mo-
torik der FuGgiinger eines jencr realen Sy-
steme. deren Existenz eigentlich den Stadt-
kern ausmacht. die aher keincn Materialisie-
rungspunkt hahen.'"
Spielt nun diese Geschichtc .JU ehener Er-
de" in einer Siedlun!!. so simt diese "realen
Systcme" Üigliche 'ragesahliiufe, unspekta-
kuläre Wege alltiiglicher Verpflichtungen,
Kontaktnahmen und Vcr!!nügungen. Die
One. wdche cim; s(llche (;;'unJstr~ktur we-
ben. konzentrieren Themen wie Sport. Kin-
derhetreuun,l?. Schuk:. Arbeiten. Sehen und
Informieren. Umsteigen. Ausruhen. Einkau-
fen und konsumieren .
Die Mitte !!iht es nicht! Die persönliche Ta-
geshiograpl,ie verzweigt. vcrlüuft und orga-
nisiert sich üher ein suhtil eingeühtes und in-
dividudl installiertes Net/.. Je nach Tages-
zeit. Standpunkt und Bedarf werden cin-
zelne Orte dieses Netzes zur zci tlich limitier-
ten Mitte . zum Zentrul1l innerhalh einer
mehr oder weniger homogenen . schwach
sti':U:k t urierlcn Stadt landschaft .
Vb~se!7.en wir uns nun in eine spezilïsche,
stä~lli~d1e Biographie. zie hen wir die fcinen
Fiiden der alltii!!liehen Handlun!!en zwisehcn
Kinderta!!esstiiltC. Schuk. Sup~rmarkt und
Fitnelkel; ler nach und lnl!!en sie in cinen
Stadlf~lan cin. Nehmcn wi;' noch das Netz
der persii nliehen Verwandlsehafts- und Be-
kanntschafLSbe/iehun!!eJl hinzu und verlegen
all das iJl einen neuel; Siedlungsraum an der
Wicncr Pcripherie.
Ab individuelk Leistung ist cine Art Set-up-
Pro!!ramm veri<tn!!l. wekhcs crmöglieht. si eh
in der neuen l JI;1!!ehun!!. mil neuen Ver-
knüpfungsl11(iglichk~ilen ;urcehtzulïndcn unel
77
 zu orgamsleren. Auf der baulichen Seite
wird eine Art Benutzeroberfläche geboten,
gewissermaBen als Hilfestellung. Das Stadt-
teilzentrum, die Quartiersmitte, ist eine
Möglichkeit, diese Oberfläche zu strukturie-
ren. Sie lebt davon, andere Räume auszu-
dünnen und weniger attraktiv zu machen.
Das Netz ist der potentielIe Gegenspieler
des Zentrums.
Es ist nun ei ne Frage der Ausrichtung des
Raumprogramms einer Siedlung oder ei nes
Stadtteils, ob diese alJtäglichen Verkehrsfor-
men individucll innerhalb eines Netzes be-
wiiltigt oder auf ein Zentrum verwiesen wer-
den , wo sich die infrastrukturellen Versor-
gungseinrichtungen konzentrieren. Ist es aher
Mille. wenn ein Ort konzentrierl Bedarfs-
deckung leistet? Ist nicht Mille ei ne symboli-
sch<.: Leerstelk. auf welche je nach Wunsch
Ikzug genommen werden kann?
Man mag zum Siedlungshau der ausg<.:hen-
den SOer Jahr<.: stehen wic man will. Jcden-
fall s kann cr auf der Hahenseite eincn inno-
vat iv<.:n Umgang mit der Behauung periphe-
rlT Riiull1C: vc:rbuchen . Ob cs sich nun um
den Pilotenweg mit seiner undefinierten
Wicse im Vorfeld und dem freiwilligen Ver- derne Block in der Innenstadt mit dem Block
zicht auf die urbane IIIusion der Mitte han- der GrÜnderzeit.
delt. oder urn die Othellogasse mit Rampe "Der ganzen Anlage wurde eine Mitte gege-
und Querungszwang, weJche die in sich ge- ben; alle erforderlichen zentralen Einrich-
schlossene Siedlung zur Umgebung öffnet tungen wurden zusammengefaBt und urn ei-
und die die VorstelJung eines frequentierten nen quadratischen Platz von 40 mal 40 Meter,
Platzes zuläBt. oder urn den heroischen Ge- losgelöst vom Individualverkehr, nur vom
stus der Traviatagasse mit einem geometri- FuBgänger bestimmt, gruppiert."l Dieses
schen Mittelpunkt und einer inneren Ver- Zentrum liegt in der Mitte der Gesamtan-
mauerung, weJche den Nutzer viel Kraft ko- lage und konzentriert Volksschule, Kirche,
sten mag - alle diese neuen Quartiersbebau- Kindertagesstätte und eine Wohnbebauung
ungen setzten einen neuen Umgang mit der mit Läden und Bankfiliale im ErdgeschoB.
Frage nach der kritischen Masse der Stad ter- Das Stadtteilzentrum liegt an einer Halte-
weiterung in Gang. stelle der StraBenbahn, weJche die Distanz
An der Fertigstellung des Stadterweiterungs- zur U-Bahnstation Reumannplatz in zwanzig
projektes SiedIung Wienerberg wurde auch Minuten bewältigt und damit den AnschluB
dann noch gearbeitet, als das Modell einer zur EinkaufsstraBe FavoritenstraBe herstellt.
derartigen Anlage konzeptionell bereits ver- Die StraBenbahn teilt die Siedlung in zwei
abschiedet worden war. Anfang der 90er Teile und verleiht der "Mitte" den Charak-
Jahre steilte das neue Leitkonzept für die ter einer Randlage. Häuselmayers Grund-
Wiener Stadtentwicklung den Wohnungsbau konzept des Stadtteilzentrums orientiert sich
unter das Diktat der groBen ZahI: 10000 eher an einer italienischen Piazza, unter-
Wohnungen sollten pro Jahr fertiggestellt nimmt Anstrengungen, durch architektoni-
werden. Was als Fortsetzung des Siedlungs- sche Qualität zu bestechen, lauert der Fre-
baus Ende der 80er Jahre geplant und ge- quenz auf. Der Anspruch wäre harmlos,
wollt war, wurde verdichtet, erhöht und mit ginge er nicht mit der Einzäunung und rest-
einer Mitte entschädigt - entschädigt für das losen Determinierung der übrigen Flächen
falsche MaB, die geringe Qualität und die im Innenbereich einher. Kein Platz, der nicht
mangelnde Auseinandersetzung mit der eine bestimmte Nutzung erzwingt, keine
Frage nach einem neuen Verhältnis zwi- Richtung, weJche nicht an einen Zaun stöBt.
schen Innen und AuBen, weJches auf urbane Die Höfe werden parzelliert, das Soziale
Illusionen verzichtet. wird zerstückelt und die Wohnung als indivi-
Es gibt viel Methoden, ei ne Siedlung zu zen- duell konsumierbarer Bereich bestätigt.
trieren. Die erste und banalste ist die der Be- Was ein Stadtteil sein will, zeigt sich wie eine
zeichnung. Das groBe, noch immer wachsen- vierstöckige Reihenhaussiedlung. .
de Konglomerat der Wohnbauten am Wie-
nerberg wird von Otto Häuselmayer, dem
Entwerfer des Leitprojekts. mit Vorliebe als
Siedlung bezeichnet. Oahei hat es so wenig
. mit einer Siedlung gemein wie der neomo-

78
"Am Rande der Hügel in der Ferne waren
Neubauten zu erkennen, ei ne Kirche, Sied-
lungen, Fabriken, aufgelassene und neue.
Die Wege zwischen den Hügeln, die Sonnen-
berg wie getarnte Bunker erschienen, waren
schmal und steinig. Ältere Gebäude, von de-
nen man nicht wissen konnte, ob sie bewohnt
waren oder nicht, tauchten auf und ver-
schwanden hinter dichtem GebÜsch. [... l Die
Siedlungen lagen klein und weit arn Hori-
zont des gleichsam riesigen Bombentrich-
ters, in den Sonnenberg weiter hineinstieg,
von dessen Rand aus sich die verstrüppten
Hügel bergab zu bewegen schienen, wie eine
Schar fliehender, krätziger Schafe. Es war
merkwürdig, aber Sonnenberg begriff plötz-
lich die Zusarnmenhanglosigkeit. Natürlich
war er sich über die Zusammenhanglosigkeit
der Dinge und Ergebnisse im klaren, aller-
dings eher als philosophisches Ergebnis oder
augenblicklichen Einfall. Nun wurde sie kör-
perlich . er sah sie nicht von auBen. sondcrn
befand sich in ihr eingeschlossen. wie in ei-
nem Nchel. Was sollten die sandigen. von
Gestrüpp bewachsenen Hügel? Was die
merkwürdigen. halbverfallenen und unbe-
wohnten Gebäude. die hin und wieder auf-
tauchten ? Was die weit entfernten Siedlun-
gen. die keinen Laut von dem vernehmen
würden , was hier geschehen konnte. und was
schlic!.~lich der Mann. dem er folgte ? Und
was hielt alles zusammen und fügt es zu ei-
nem Ganzen')'"
Periphere Räume werden fast immer als 110-
mogen und schwach strukturiert cmpfunden .
Trotzdem gibt cs viele Arten, so etwas wie
Mille zu e;'leben. Miue ist relativ. Für Kin-
der und Jugendliche mögen Hof uno Spicl-
platz Mitte sein, Schule und Kirche, Läden
und Restaurants bloBe Randbereiche, die
das alltägliche Leben markieren. Mitte irn
Sinn einer sich entwickelnden Stadt müBte
die Möglichkeit der Verlagerung, der Ver-
schiebung, des Wechsels enthalten, der inne-
ren Entwicklung und Intensivierung, der
Überlagerung und Mehrfachkodierung. Es
geht urn die Möglichkeit der Besetzung
dureh die des Handeins. Esist eine Art
Spiel, in dem die Stadtbewohner entlang von
Linien und über Orte der persönlichen Erin-
nerung Mitte produzieren. Und dieses Spiel
muB gekonnt organisiert werden, und die
von Architekten und Stadtplanern zur Ver-
fügung gestellte Benutzeroberfläche muB
über romantische Urbanitätsvorstellungen
erhaben sein.
Die Kinder von heute träumen nicht mehr
von einem Zentrum. Sie sind an Gemein-
schaft interssiert oder nicht. sic sind jeden-
rails bemerkenswert unkon-ze ntriul .
Peter Klopf, Gottfried Pirhofer.
Manfred Schenekl. Wien
"'tichel tI<.: Cc rtcau . Kun~t d~, 11<lIllkll" ( Ikrllll 1l)~X).
S. I X~.
('crlcau zitiert hier eh. Ah.:xanJc r. Lt cill: ~cllli - I h:illis.
m;li, non a rhre ~ in: Architeclurc. \ ·1 nU\"CnlL'nt. ('ol1ti-
nllilé . 1967.
"( )110 Häusclnlcvcr. Die klzk SiL'dhlll~ \\'nd diL' L'rS lc
,,'in. in: I'crsp~k·tivcn. Hdl )/~II 'I"~ ' ..':111
(;o:,-hard Roth. f)~r Un tn sudllln,~,rio:hlo:r ( 1:'-;!llk-
IUII/M"in 1992) . $. 41. D~r UnIO:"\lchllll:lsrichlo:r Son -
Ih.': llherg folgtc sch..:inh;tr !.!.ruJldlo, l'ilhïll \11; 11111 enl-
LIII~I, dL'~' sü<.J""ichcn Ausf~lll~lra!}",,-' \ ' 011 VV' ll"O
79
80
Otto Häuselmayer

URBAN CHARACTER ON THE OUTSKIRTS.

Prom: Perspektiven 2/1995.

The suburban colony in Vicnna's 22nd district The master plan envisages strict. spine-like
east of and along Süssenbrunncr Strasse comprises development all the way along Süssenbrunner
854 Oats. an elemcntary school. two day homes for Srrasse. In the area of transition to the surrounding
childrc:n. shopping arcas. playgrounds and area where single houses are a structure of houses in
recreational facilities. lt will be completcd in summcr rows will be developed in the north-south direction .
1995. In thc nonh. rcsidcnls have alrcady moved into partly oriented east-west. lt will radiate from this
part of the suburban colony (150 dwelling units). This "edge of the town."
is thus the first zone of urban expansion. albeit a Deliherately. thc new suburban complex is bcing
rather small one. which is almost compl<:tcd. Thc furnished with a middle . adjoining central public
question ariscs how to develop. during this short time green space (lown park) and th e ccntre facilities to
of planning. an urbanistic structure which can scrve be established there - a school. a day home for
as a promising basis for good modern architect ure. children. a shopping area. a mother-child office etc.
avoiding the errors made when large housing estatcs This centre is connected directly with the
were huilt in thc sixtics and the scventies. Hirschstctten bathing pond.
How to crcate an urhan ~ggl()mcrati()n of this The who Ie housing development is effcctive for
magnitude! on thc outskirts in such a way that it will itself as a long-stn:tched-out. conspicuous suburban
assume wwn-planning "urhan ch~r~ctcr""1 How can colony which in its wholc interior is kept frec from
"urhan charaeter"' tlll thc frin~ö ol the eit\' he motorised traffic. As a seam and connecting artery it
formulated at all and then established? has a main foot-path and cvele track (4.5 m. 14.7 ft.
Precisely on the outskins the opportunity is wide). extcnding all thc way in the direct ion from
offered to pursue a forward strategy in the field of south to north . A quadriform central s4uarc (45 by
planning and to overcome technical-mechanistic town 45 m large). accol1lmodating sales outkts for products
planning as an obligatory building code while in daily use (a temporary markct). togdhcr with thc
succeeding in bringing urbanism and architecture green space forrn, the "stonc middlc" of thc
closer to each other. su hu rh;ln colnn\".
The basic structure ought to be so robust that it
will be able to end ure the likely fashions of
architecture in housing construction. not be softened
and thus prove sustainable over a long period.
In the planning area itself there are no special
topographical conditions nor any typical buildings
which would be salient characteristic features. This
rules out the possibility of a contextual working
method in town planning which would draw on
existing landmarks and derive principles of urbanistic
design from them.
The immediate. inhabited surroundings display a
very heterogeneous. manifold structure of previous
development. Also the quality of the designs varies
greatly. The only point really permitting
identification is the Hirschstetten bathing pond south
of Bibernellweg. The landscape on its banks and the
corresponding stand of trees are charming.
A very massive, multistorey housing development
is situated east of Ziegelhofstrasse.
What distinguishes th is planning area is " the
broad horizon - the wide sky" and, connected with
this, the dominant horizontalline. Town planning will
have to translate it into appropriate design.
Therefore. and also because of the plot of land which
has the shape of a long-stretched-out rectangle , it
would make sense to design and build a suburban
complex capable of existing per se.
These preconditions have required elaboration of a
strict and urbanistically very stringent project. able
itself to cause the right effects by tying and
integrating the heterogeneous surroundings. This is
made even more necessary by the present lack of any
zones permitting identification. They must be created
fiTSt.

81
 WohnhauMlllla,e VOII Otto Hä_lllltlyor

Das Leltprolekt siohf entlall' lier Süssollllrvllnor

StraSe oille straffe rick,ratartlge .....UUII' vor.

li
!i I,;:::.~
.._ .~,====:::::~=~~~§:.
~f 1 !
:1
: ii!
;\ r--:=======J ":r-
~====~I ~
: ========== Alle zeIltraielI
- - -"- ' Eillrichtun,en wie Ze B.
NahversorgulIgszentren,
...,./ ' Volksschule etc. si_ Uni
elnen öHentlichell Park UIIII
·;1,
clen ,,_lIratischon
~!
~~ zentralen Platz ,rvpplert.
~i ,
:1\
~~~--.--_ . .~--

82
Rüdiger Lainer

AN URBAN SCORE.
A new urban structure for the 'Aspern Airfield' .

From: Urban Planning Bureau of the City of Vienna, Vienna, Architecture. The State of
the Art. Vienna 1995.

The Aspern A,rf,e lri was closed down "1 ihe

mld-seventies In 1980, 250 hectares of I~nci
we re placed di the disposa l of the General
Motors dutomobde manufacluflng group for
ihe de'v'e : opmpn~ or their Vienna iocat!on
The :er:ïdlnlnc; area 0; rOl 'ghiy 130 hectares
was intendecJ for co-ordmated industnai/com-
:nerCla! de'Jeiopmenl and residentlal use.
The concrete task 10 be dealt wlth by the
Aspern Airlield architects' competition was
delined by the City ol Vienna and outlined
in Iramework conditions.
The PROGRAMME lor the 128 hectare area
envisaged construction ol about 4,000
dwell ings, complete w ith a lull range ol
urban lacilities.
The architects' "Handbook" ol planning and
architectural principles lists ten parameters as
potential guidelines lor the development ol
th is area:
1 The local relerence, the context: relerence
lines and visual contact to existing urban
structures and regulations delining the
relationships between single lots.
2. Inner structu ra l lines, Integration and
con trol ol the given actual structure ol the
location .
3. Arriving and parking, Transport logistics
lor the urban score with parasitic uses lor
transport structu res ,
4. Structural grids. A structure seen as a
stage lor social utilisation: rules operating as
control processes in the architectural system
designed to overcome the lack ol signili-
cance ol conventional mode Is ol urban
development, wh ile at the same time helping
to avoid incomprehensible, meaningless
entropy.
5. The lots: a basic unit lor development, a
unit ol measurement, a basic unit that can
be varied and modulated.
6, Combination ol lots, clustering, distribu-
tion ol lots and inlrastructure in compliance
with the controllmg rul es.
7. The spaces in between . Open spaces
dedicated lor use as differentiated green
spaces.
8. Appropnation areas. Spaces potential ly
open to utilisatlon relative to the total area .
9. Point s ol delini tion. Restrictions imposed
on lots deline a potential expansion ol
opportunitles.
10. The programme. The plann ing targets at
the time planning started
Rüdlger La iner's concept In terprets the
Airfield as a location, as a w idely stretched-
out open field, highly vulnerable to architec-
tonic intervention. Relerence lines are lirst
tra eed visually: to the hills ol the Vienna
Woods, to St. Stephen's Cathedral, and to
neighbouring town centres.
" Readability" ol the territory is achieved by
the method ol approximation: establishment
ol links to the surrounding countryside,
application ol an open development system;
situation ol lots assigned lor construction;
su perimposition ol con trol lines derived Irom
topos and context; vertical and horizontal
differentiation ol st ructures ,
Rüdiger Lainer interprets the classical rules ol
urban development as invalid lor the existing
social reality. The demands being made by
the city ol today are heterogeneous, with
the acceptance ol the unloreseeable and
imponderable being perceived as an essential
part ol the urban process. Lainer therelore
develops a method lor controlling and
delining an open system, an urban score
that enables and supports sell -devel opmen t
processes.
This approach to urban planning perceives
the luture as a reality that can be lormed ,
Decisions taken In the context ol urban
development are the result ol a variety ol
interests ol poiit icai decislon -makers, plan-
ners, Investors, and residents they will verily
or lalsify the architect's optimism. Current
status: the project cannot be realised
83
 _ -- --_______
~~ ----
-r--
~~ ------ ---- --

~~

84
PARTTHREE

ROTTERDAM
STADSPLAN ROTtERDAM
From: Stadsplan Rotterdam. Een visie op de ruimtelijke ontwikkeling van Rotterdam tot
2005. Rotterdam 1992.
The present City Plan is a memoran-
dum of the Rotterdam Municipal
Execu tive Board. It describes the spatial
relationship between the adopted - or
very shortly to be adopted - policy in
respect of a number of sectors and a
number of major development projects,
presently under construction in certain
parts of the city. The policy memoran-
dum entitled 'Traffic and Transport ',
the 'Harbour Plan 2010', the 'Public
Housing Plan '91 -94', the 'Choices for
Qualit y' memorandum , the 'Kop van
Zuid' development plan and the studies
within the framework of the 'Noord-
rand Integral Plan', among others,
form the basis for this City Plan . It
demonstrates the consequences of the
individual plans in terms of the city as
a coherent entity, and provides a
glance ahead towards the desired
spatial development of the city between
now and the year 2005.
The City Plan is not a formal master
plan , but a memorandum that forms
the interim result of a continuous
process of city planning. Based on our
current insights , it freezes a fleeting
moment in the total picture of the city's
future spatial developments. Aftel' a
number of years, invariably there will
be a need to reassess that picture on
the basis of the results of current
projects and future studies, and to
balance the accounts.
The City Plan is meant also to in-
crease the bearing surface of the vision
of spatial relationship within the city
development policy. The Municipal
Executive Board will discuss the present
memorandum with sub-municipalities
and the urban reg ion (within the
Consultation Organ of the Rijnmond
municipalities). In addition , it plans to
gauge the reactions of third parties
concerning the memorandum . Finally,
the memorandum will be tabled for dis-
cussion in the City Council late 1992.
Strengths and weaknesses
Th e fi rst part of the City Plan indudes
an inrroduction with a detailed analysis
of rhe rask and a scenario.
Th is analysis is based on Rotterdam's
strengths and wea knesses.
Am ong irs streng th s are its inter-
narional sea porr , rhe d ynamics of rhe
river, rhe wide and diverse assorrmenr
of services. irs modern busine ss cenrre
and a colourful array of cu/rures and
lifesryles. In liIddir ion. rhere are srill a
num ber of choice locarions available
for a va;iery of purposes.
On rhe orher hand. rhere are also
cerrain factors rh a r endangel' rhe
deve fop menr of rhe cify: rhe negar ive
effecrs on rhe envil"Onmenr, a lack of
high-qualiry services , the lack of a deal'
ciry cent re, the facr that no new inter-
narional company has ver established
its headquarrers in Rotterdam , a
shortage of up-market residences, high
levels of unemployment and a low
average educarion .
An integrated and complete
development
The scenario the City Plan is based on
is intended to be an evolution that is
both integrated and complete.
By integrated is meant that this wi/l
involve a number of affairs in
Rotterdam simultaneously. At the same
time , Rotterdam is Europe 's ma in port,
main city in the Southem Flank of the
Randstad and the centre of the
Rijnmond area. The city must take
advantage of its position as alogistic
intersection and a centre for high
quality production and expertise.
Rotterdam should become a more
complete city, able to offer anything ,
with the functions of a modem centre
and opportunities for all sections of its
population.
A complete development entails a city
that does not expand continuously;
a compact city with a special kind of
architecture, urban development and
landscape . It also entails that
environmental pollution brought on
by economie activities be further
controlled and limited as much as
possible in a concentrated urban area.
This means not only paying attention
to the city itself, but also to the open
spaces and recreational areas
around it. .
87
 Seven policy issues
Seven different policy issues are
discussed in the first part aftel' the
prologue. These issues are related ra
the sectors that determine the physical
development of Rotterdam and the
gl'"eater surrounding area.
Now that national boundaries are
losing their significance due to
European integration , it is becoming
increasingly important fol'" cityareas in
Europe to profile themselves in relation
to one another. Rotterdam fits the
group of medium sized cities, such as
Fmnkfurt, Birmingham , Lyon, Milan
and BaY"Celona, that are also often the
second lal'"gest in rheir countries .
Furthermore , the Rotterdam conglome-
rate is part of a larger urban structure:
the Randstad. The Randstad is not a
metropolis, but a semi-urbanized zone
that contains a number of eity centres
of modest proportions. The two 'main
ports ', Schiphol airport and the
Rotterdam seaport, are the most
strategic elements of the Randstad's
competitive position.
Rotterdam is part of the Southern
Flank of the Randstad that runs from
Leiden to Dordrecht. The Southern
Flank is an urban area with 2.5 mil/ion
inhabitants, in which two central eities
form a unique combination: The Hague
as a centre of business and seat of
government, and Rotterdam as a
seaport and source of services.
The Southern Flank has an excellent
array of facilities, three universities
and attractive residential areas.
From a geographical point of view,
Rotterdam is located in an extremely
strategic area between two economic
zones: the Inner Ring of the Randstad
(which includes many business services
and much wholesale trade) and the
Rijn-Schelde Corridor (which is marked
by distribution, transport and
production)_
It may be that Rotterdam is an
international seaport in the first place,
but that is not all it is. The regional
economy must concentrate on
broadening its activities to integrate its
harbour and city economy into a single
structure. The activities of the port
should and must have a positive effect
on the rest of the city's economy. In the
'Harbour Plan 2010', the council has
decided that the flow of goods must
bear a higher yield. Processing
industries and trade activities have to
provide more 'added value'. Conversely,
the city economy - with its business
services, banks, insurance companies
and technical activities - must support
the harbour. A small and advanced
regional airport is a vital part of this
integrated economie complex.
88
. ..... ,.,.- :
,.:-
The intercontinental and Eumpean
trade flows convel'"ge in a limited
number of mainports. As a mainport,
Rotterdam will concentrate on three
sectol'"s: the 'food port', the 'chemical
port ' and the shipment of containers.
The last sector in particular can have
an advantageous effect on othel'"
economic activities.
The increase in tl'"ade flows has
certain consequences for the infra -
structure. Commuter traffic must use
high-quality public transport as much
as possible to take the pressure off the
environment and the harbour's main
artery, the AI 5 motorway.
The transport of goods should make
more use of inland shipping and
railway transport. Rotterdam's road
system has to be expanded selectively,
and particularly for the benefit of the
target traffic groups.
The harbour area needs to be
enlarged by 1450 hectares. This can be
done by filling in parts of the harbour,
moving businesses and constructing a
second Maasvlakte, the west end of the
Maasvlakte, under construct ion in the
North Sea . The structure of the port
area must remain intact as much as
possible, with various zones running
(rom east to west and distinct
boundaries to the north and south _
The City Plan recognizes th ree
different zones. A western zone, where
the Maasvlakte is suitable for activities
that are not very labour intensive and
unsuited to populated areas.
A middle zone, where the petro-
chemical industry can be further
developed in the Europoort and the
Botlek area_An eastern zone for labour
intensive activities (around the
Waalhaven, Eemshaven and Merwe-
haven areas)_ Each zone wil/ have a
distripark and service centres for
tra ins and inland shipping.
Inevitably, the port and the city wil/
continue to grow further apart.
Ho we ver, the dynamics that part of the
harbour activities lend the city must be
preserved. Furthermore, the harbour's
recreational potential must be taken
advantage of, for instance by making
the AI 5 a 'scenic portway' and by
creating more places along the
northern bank of the river from which
to enjoy the spectacular view of the
harbour. By rearranging the old
harbour areas in Rotterdam, Schiedam,
Vlaal'"dingen and Maassluis, the concept
of the 'harbour and river city' can be
given new meaning . Hoek van Holland
should become a boulevard-beach
resort offering a host of facilities .
The harbour must not be allowed to
bUl'"den the envimnment any further ;
the existing environmental pl'"oblems
must be solved. This means taxic
emissians must be reduced, and a
careful arganizatian of the transitianal
areas between the harbaur and the city
is required. The environment will alsa
be pratected by expanding the public
transport system and the use of
railwa ys and inland shipping far the
transport of goods .
Thi rd poiicy issue : t !~i' (,,V "cor,o m y
The 'city econamy' - the business
activities that are not part of the
harbaur area - has grawn substantially
since /986. Bath in dus trial and office
areas have expanded cansiderably.
The Dutch gavernment believes that
the greater Rotterdam area will need
an emplayment increase of thirty
percent between 1990 and 2010.
New jobs need ra be created in the
harbaur and the new industrial areas.
At the same time, the number of jobs in
the alder areas must be maintained.
Because of the nature of the labour
market, there is a cansiderable need ta
preserve sufficient emplayment far
unskilled labourers and an effective
policy on education and retraining.
The office area palicy should
concentrate on services that strengthen
the log is tic functians of the harbaur.
This includes business services, banks
and insurance companies. Rotterdam
should alsa make an effart ta attract
international companies that specialize
in trade, transport and distribution .
Different kinds of lacatians need ta be
made avai/able far offices, some of
which will have a specific purpose.
The latter alsa applies ta a number
of industrial areas, for which 370
hectares is still needed.
In keeping with Dutch gavernment
palicy, this City Plan alsa distinguishes
between A-, B- and C-Iacatians.
Newoffice buildings must be built as
much as passible at A-Iacatians (near
the Central Station and alang the
boulevards and the river) and
B-Iocatians (in the periphery, near
public transportation junctians and
matarway exits).
A few of the B-Iocatians in the narth
of the canglamerate (the Alexander
railway station, the Schiedam-
Rotterdam West rai/way station and the
Nieuw Rotterdam Airport terminal) are
part of the Inner Ring of the Randstad.
There , emphasis will rest upon whoIe-
sale trade and business services.
B-Iacatians situated on the left bank of
the Maas (includin g the Lombardijen
railwa y station and Charlaisse Poort)
offer space far intensive functians
cannected with the industrial zone
alang the A /5 matorway. The rest of
the B-Iacatians are intended (or
establishments th ar dea l with specific
areas and local parts of the city.
C-Iacatians are easil y accessible by
road, but not by public transportation.
The se are suitable far businesses that
are not ver y labour intensive. There is
a shortage of these kind of area s; new
lacatians are being examined in the
Noordrand (Noordrand I, 11 and lil) and
in the sauth part of the conglamerate.
Foun il po~icy :s;,(~e. f(:ciii:;e~ in file
centre Jnc :he i)er!p::( ;'V
In many areas, Rotterdam has
managed ta make up far its limited
range of facilities. This certainly
applies ra its health care services,
educatian, catering industry and
cultural and raurist services. Medicine,
specialized educatian (management
schools and maritime educatian),
sparting events, festivals and
accammadatians far applied arts such
as architecture and phatagraphy even
receive international attention.
Regarding the most suitable places
far the variaus facilities, areas in the
city centre, the periphery and faur
'carnerstane areas' that lay in between
are distinguished. The most important
facilities belang in the centre where
they are clustered in certain lacatians.
There is room far a concentratian of
cultural activities araund the
Schouwburgplein . The select ion of
quality shops araund the Beursplein
needs ta be impraved. Space far new
facilities is being made alang the
railway tunnel (especially near the
Oudehaven, the Noordereiland and the
Entrepot area), while the Wilhelmina-
pier shauld be develaped ta became a
crassraads between the city and the
harbaur.
The faur 'carnerstone areas' in the
central city area are the Klaverblad
(which includes the Blijdorp Zoo), the
Kralingse Bos, the Stadiondriehoek
(araund Feyenaard stadium) and the
Zuiderpark . These faur areas are very
suitable far intensive tourism and
recreatianal uses. They can be
develaped inta big recreatianal parks
that each have a distinct theme.
The periphery alang the Rotterdam
Ruit can successfully supplement the
city centre and the faur 'corne l'S ra ne
areas'. There are excellent
opportun ities far fa ci fities centres far
bath lacal parts of the city or entire
areas at places where public transport
and mararwa ys came ragether.
Caad examples of such lacatians are
the Lombardijen and Alexander railway
stations , the Nieuw Rotterdam airport,
the Zuidplein and Hoogvliet.
It is alsa better far the environment if
these facilitie s are cancentrated araund
places that can ea sily be reached by
pubfic tran sport, rarh er than scatter
them in areas ourside rhe ciry.
89
 Fi fth pO! !C\' is,u\.': :!v! n g In Jild aro und
th e u:v
Living in the city has become popu/ar.
Rotterdam has decided to become a
'compact city', because this a/so /imits
the need for mobi/ity.
The Rotterdam housing market is
dominated by rental units; there is
relatively little modern single family
housing ../t will only be possible to
attract people with more purchasing
power by building more houses that
are offered for sale. Besides that, the
strong separation between the housing
markets on either side of the river
Maas must come to an end. The system
of housing distribution has to stimulate
an active attitude among people
seeking housing.
The programme entails increasin.g the
number of houses in the existing city •
area by 20,000 to 25,000 houses
before the year 2005 (/5,000 to
20,000 of those within the city of
Rotterdam) and by an equal amount in
future outward expansion areas.
In addition, some 5,000 will be built
every year to replace existing houses
within the framework of city
renovation . Half of the new houses will
belong to the non-subsidized and
partially subsidized sectors.
More free market houses must also be
built in the urban renewal areas.
However, the number of inexpensive
houses there must be largely main-
tained. In neighbourhoods that were
built before World War 11, the emphasis
should be upon the maintenance of
privately owned homes and the quality
of pub/ic areas. Post-war neighbour-
hoods must retain their 'garden city'
character. Certain flaws should be
corrected, while both the houses and
the living environment in these areas
need to be carefully managed and
maintained.
The idea for the new housing projects
within the existing city, is to create as
many different living environments as
possible. Attractive housing locations
can be found in the centre of the city
and near its edges , along the river,
along the outer canals and parks ,
The quality of future housing projects
around the city is increased, when
elements of the landscape are
incorporoted in their design .
The infrastructure policy hos become
one of the most important elements of
the cit y planning . Rotterdam 's policy
must reflect the Dutch governmenr's
inrenrion 10 stem the growth of traffie.
If th is is not done . traffie will increase
by 70% by the year 2010,
90
The point is that the quality of the
environment needs to be protected,
while economically and socially vital
locations should remain accessible.
In the first p/ace, a radica/
improvement of public transport will
be needed to achieve this goal.
However, it will also require controlling
unnecessary traffic (especially by
limiting parking space), maintaining
the policy of A-, B- and C-Iocations and
improving the transport of goods by
rail and inland shipping. The network
of main roads, including the connec-
tions with the surrounding countryside,
should be expanded in a few places.
Finally, there is a need for new and
better bicycle routes.
Some aspects of the infrastructure
have far-reaching consequences.
. Better connections in the Randstad can
for instance lead to a single base for
specialized services. Intersections of
traffic and transport systems are often
weil suited for intensive city functions .
Moreover, the 'broad outlines ' of the
infrastructure (/ike the river, or the
longer shopping streets that have tram
lines) can be used for special deve/op-
ments. An improvement of the infra-
structure is also vital to the integration
of both banks of the river and for
opening up the areas surrounding the
city.
The infrastructure in surrounding
areas should always be considered
carefully. In addition, the scenes of the
city that present themselves to people
passing in cars, trains and subways
also have to be considered.
S(~ 'J(" ~~ih j)o!i(V !ssu~: r ht- op~n spaces
The quality of the places in the city
that have not been developed or built
upon, the 'open spaees', must be
improved. Above all, there is a need for
greoter variation. Elements that form
the framework of open spaees are
essential: outer conals and avenues ,
city streets, watercourses, large green
areas, the landseapes around the city
and the river. There are defects in this
framework in eertain places that have
co be restored.
Sinee there are quire a few (city)
services and sectors thar are involved
in contributing to the design of the
open spaees, ir is impol"tanr that they
all gear their activities co one another.
The management of open spaee
represent s a single integrated area of
poliey.
 A concept policy plan for open spaces
has recently been presented.
The prajects it cantains are alsa
included in the City Plan. The prajects
are classified accarding ta faur
different themes: 'the city to the river',
'the city and its surraundings (the
Ommelanden)', 'the green areas and
cornerstone areas' and 'the squares,
parks and braad autlines'.
A caoperatian has been established
between the city services ca lied the
Open Space Commission. In order ta
pursue an integrated palicy far open
spaces at a joint municipallevel, a new
planning instrument was devised: the
Integrated Master Plan far Open Spaces.
City space management
In the secand part of the City Plan, a
series of tasks are described that are ta
be carried out. Theyare the result of a
spatial analysis of the city and the
greater surrounding area. It starts with
a sketch of how the greater Rotterdam
canglomerate came ta be. In the first
phase of urbanizatian, Rotterdam,
Delfshaven, Schiedam and Vlaardingen
grew together ta became a single
urban strip alang the river.
A continuous city and harbaur area
alsa arose along the left bank of the
Maas . After the war, the stretch
widened during the second phase as
the existing centres expanded.
The third phase started in the sixties
when new residential areas were built
as satellites in the surraunding
cauntryside.
In this manner, the Sauthern Flank of
the Randstad became what it is naw, a
carpet metropolis: a new kind of city
where the baundaries have faded and
the aid centres, new residential areas
and industrial areas are separated by
green areas and infrastructure.
Agriculturalland has been fragmented
ta became a series of separate pieces,
referred ra in the City Plan as the
'Ommelanden'.
City space management is faced with
a twa·fald problem. First, the 'compact
city' must be created by campacting the
aYiginal strip of city alang the river.
Second, a weil judged design is needed
for the outskirts of the carpet
metropolis, and especially for the new
hausing sites, office and industrial
areas and green areas and recreatianal
parks.
The seven layers of the
conglomerate
The spatial analysis of the Rotterdam
canglomerare is based upon the
different '1ayers' o( the city, each
with its own urban characteristics.
The first layer is Ratterdam's modern
centre; the heart of the central city
area. The second is the ring of pre-war
neighbaurhaads around the centre.
The assortment of post· war
neighbaurhaods makes up the third
layer. The faurth layer consists of the
'carnerstane areas'. The fifth layer is
the peripheral zone alang the
Rotterdamse Ruit al1d the sixth layer
includes the river and the harbour.
Finally, the Ommelanden represent the
seventh layer, the left-aver pieces of
agriculturalland scattered around the
canglomerate (Midden-Oelfland, the
Rottegebied and parts of the island of
/jsselmandeJ. In the City Plan, the main
management tasks far each of the
layers are described after a short
characterization.
Nine integral tasks
Together with the programme of
palicy issues in the fiyst part of the City
Plan, the spatial analysis and future
plans far the seven city layers
culminate in a target objective far the
year 2005. All these tasks are summed
up in an overview of the nine 'integral
tasks'. The 64 city projecrs of these
nine integral tasks are shawn on a
project map.
Fir st j,,:egral task: the city centre
There are actually twa integral tasks
far the centre of the city. First of all, in
the existing city centre area, the
clusters of facilities shauld be intensi·
fied, hausing needs ta be increased and
the develapment of expensive office
buildings must be limited ta the Weena,
the Coolsingel and the Wilhelminapier.
The secand part of the task is the jump
over the river and the expansian of the
centre ta the Kop van Zuid.
Three routes running fram north ra
sou th must ensure a closer relatianship
between the city centre and the river.
Urban renewal should be cantinued in
the neighbaurhoads built before the
war and in thase built just after the
war. New up·market residential areas
are planned along rhe 'golden edges'
(near the warer and alang the parksj.
Restructuring of rhe aid harbour areas
shauld lead ra a berrer relatianship
berween the old neighbaurhaods and
rhe river. Mosr of rhe changes in the
ring of iJre·war neighbourhaods rake
p/uce uiong the 50 called 'broad
outlines'.
91
 - -- -- - - - - -- - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - -

Third integral task: the 'cornerstone Sixth integral task: the Rotterdam
areas' Noordrand Integrill Plan, in connection
The four areas on the corners of the with Midden·Delfiand
pre-war city (the Klaverblad, the The Rotterdam Noordrand Integral
Kralingse Bos, the Zuiderpark and the Plan involves the completion of the two
Stadiondriehoek) will be developed to stretches of city along the river.
become high-quality open spaces that The Rijs en Daal district, which has a
will benefit the entire city. First, lake as an attractive element, makes a
programmes and spatial scenarios will fine addition to the set of garden city
be devised for these areas based on districts: Overschie, Schiebroek and
their present quality and functions. Hil/egersberg. Notabie features of the
Public transport and motorway access plan are the connection between the
of the areas should be improved. A 13 and A 16 motorways, the relocation
Furthermore, alternatives need to be of the airport, new industrial areas
found for functions that wil/ no longer the high-speed rail link and the ne:'
belong in these areas in the long term, subway line. One specific task is the
such as al/otment gardens and sports design of the entire northern edge of
complexes. Newactivities may not be the greater Rotterdam area, Schiedam
developed at the expense of the and Vlaardingen. A single concept must
valuable services that 'cornerstone • be formulated for a recreational park
areas' already perform for their own along the edge of Midden-Delf/and, in
districts. which the quality of the landscape is
preserved.
Fourth integral task: the B-Iocations
Places where subways, rai/ways and Seventh integral task: Achtkamp and
motorways converge should become Noordrand I1 and 111 in connection with
concentrated points for employment, the Rottegebied
facilities and housing. That wil/lead to The Rottegebied wil/ be the
high densities and intense land use. recreational park area between the
The B-Iocations are in different stages centre of Rotterdam and the green
of deveJopment. A design report wil/ be heart of Holland. A forest and hili area
made for each of them, specifying such will be added to the lakes there to
things as the desired density, capacity, make it more attractive. It is important
spatial possibilities, how to resolve the that the Rottegebied be integrated
traffic situation (also slow moving properly with the housing areas
traftic), the open spaces and the level nearby. The existing landscape must
of quality. playan important role in the design of
the Achtkamp and Noordrand 1/ and 11/
housing developments.

In the entire area of integral projects

Fifth integral task: the city-harbour· 6 and 7, C-Iocations must be situated
river zone large enough to pro vide spa ce for 170
The river remains the backdrop for all hectares of industrial area.
city renewal. Projects such as those in
the Kop van Zuid, the Stadion weg area,
the Rijnhaven and Maashaven areas, Eighth integral lask: the Rotterddnl
the Schiehaven and Mül/erpier, the South Fia:,k Integral PIJn ::1 conrleulO;;
Vierhavens and Merwehaven areas, the
Parklane and the east side of the The existing landscape of /jsselmonde
Waalhaven all remind you that is/and must be the basis of a study of
Rotterdam is a seaport. The special the possibilities for housing, business
location of the city centre as a pivotal and recreation there. Further urban
point between the harbour area and development in the flanks before
the green area of the developing the central area seems a
Uiterwaardenlandschap should be sensible approach. The fact that this
emphasized. A weil conceived plan centra I area is linked with Rotterdam-
must be devised for the high-rise area South is also important; the cross
along the river. The slow moving traffic connection (north-south) in the A! 5·
will be alleviated by creating more zone must therefore be improved.
continuity in the routes along the river The central section a/ong the A }5-zone
and making the river more accessible will be redivided to form a green area.
from the city. with for instance space for sports fields
and al/otment gardens. Attractive
locations for offices and facilities will
be created near junctions in the
infrasrructure (rhe Charloisse Poort

92
and Lombardijen railway station). environment, which are in keeping with
In the AI 5 motorway zone and along the policy of the Dutch government, are
the A29 and A 16 motorways, simply not feasible if the government is
Clocations must be developed that unprepared to contribute to the
provide sufficient space for 120 necessary investments in infra-
hectares of industrial area. structure, location shortage and
environment. The whole is like a card
i\ ; i ill :: ;nteg1a i ~ a sk : t he h<1!l)O ~H ère .1 castie, the total of target objectives is
The AI 5 - which will become a 'scenic unfeasible if one element is taken out.
portway' - and the twin electric harbour Other instruments are the land policy
railway tracks will become the back· and the public housing policy.
bone of the harbour area. Service Finally, spatial management can only
een tres for the railway and inland be successful if local authorities
shipping will be built in each of the cooperate. Just as the influence of the
three harbour zones. The capacities of market increases as that of the
the Waalhaven and Eemshaven areas government is reduced, whole regions
will be increased by restructuring the start to play a role as local boundaries
harbour basins. New functional and begin to fade. Collaboration with the
spatial concepts are required for the market is absolutely essential, since
edges of the harbour area. The distinct this is the only way in which many of
boundaries towards the north (the the outlined developments can be
harbour bas ins and the Nieuwe completed. Whilst such collaboration
Waterweg) and the south (the Brielse could take the form of a joint-venture
Maas) must be preserved. between the public and private sectors,
it could also be an exclusively private
sector initiative. The government's role
Available resources in this would be to stimulate and to
The city plan is concluded with an encourage. Within the reg ion, such
overview of the instruments that are collaboration will become increasingly
needed to perform the policy that has important in the years ahead. Thus the
been described. First of all, the next scheme will be not so much a City
resources include the issuing of rules Plan but rather a regional policy
for the city planning. Additionally, document.
there are a number of new concept
plans, such as the 'implementation
conditions' of the Fourth Extra
memorandum, the 'Integral Open
Spaces Master Plan' and the 'Strategie
view' of the Consultation Organ of the
Rijnmond municipalities, the 'Urban
Sector Action Plan, ' the 'Zoning Scheme
as a Final Outline' and the present
- informal - 'City Plan'. The City Plan
provides an overview of the financial
resources needed per project.
The financial resources are faced with
a set of serious obstacles. The financial
leeway that the City Renewal Fund can
provide in the future is limited, and the
offer the Dutch government has made
under the terms of the Fourth Extra
memorandum is insufficient.
The restructure of the so·cafled
'cornerstone areas' could also present
difficulty.
It is clear that much capiral wi" be
needed for a number of projects. also
in rhe form of state subsidization.
The question. wherher we could
make do wirh less. as ver musr be
answered wirh a resolure no. A closer
examinarion of prioriries. in which
cerrain projects would eirher be
cancel/ed or executed in pl7ases. has
Ver ra rake place. Targer objecrives in
rhe area of economic devefopmenr.
hous ing construcrion and rhe

93
94
Woning bouw in en aan de stad
Wonen in de stad wint aan populariteit. Omdat het
ook nog eens een beperking van de mobiliteit ople·
vert, staat dit Stadsplan in navolging van het rijk een
beleid voor dat is gericht op de compacte stad. In dit
hoofdstuk is dat beleid voor de Rotterdamse agglo·
meratie beschreven. De huidige woningvoorraad en
·markt worden geanalyseerd, waarna een omschrij·
ving volgt van de opgave waarvoor de agglomeratie
zich gesteld ziet.
5.1 De Rotterdamse woningmarkt: kansen en
bedreigingen
Rotterdam groeit en de samenstelling van de bevol-
king verandert. Niet alleen de kwaliteit van de wonin-
gen, maar ook wat er rond die woningen aan 'stedelij-
ke kwaliteit' te vinden is, maakt een stad aantrekke-
lijk om in te wonen. Het ontwikkelen van nieuwe
woonmilieus moet dus samengaan met zaken als ver-
betering van de werkgelegenheid, een attractief
stadscentrum , een goede openbare ruimte en verbe-
tering van het openbaar vervoer.
Daarnaast neemt het aandeel van de etnische bevol-
king toe , zowel door groei van de tweede en derde
generatie als door een voortgaande vestiging van bui-
tenaf. De naar verwachting sterke toename van de
Rotterdamse bevolking (85 .000 inwoners in de
komende vijftien jaar) wordt voor een zeer groot deel
verklaard door groei van de etnische bevolking .
Dit zal invloed hebben op de woning-differentiatie, de
spreiding van voorzieningen en het gebruik van de
buitenruimte.
Ook is er een trend van individualisering in de ste-
delijke samenleving, waardoor zij versnipperd raakt
in steeds kleinere eenheden. Er is een grotere ver-
scheidenheid aan huishoudens en het percentage
kleine huishoudens blijft toenemen.
Een toenemend aantal inwoners met hogere inko-
mens voelt zich aangetrokken tot het woon- en leef-
milieu van de grote stad . De stad moet zich daarom
niet alleen inspannen voor woningen met het predi -
kaat 'goed en bereikbaar', maar ook voor een groter
aanbod in de duurdere woningcategorieën .
De gemeentelijke nota's 'Vernieuwing van de stads-
vernieuwing' en 'Woonmil ieudifferentiatie' nemen die
verscheidenheid aan woonwensen tot uitgangspunt.
Juist het naast elkaar bestaan van zulke verschillende
woonmilieus draagt bij tot een betere kwaliteit van
Rotterdam.
Circa tachtig procent van de bestaande woningvoor-
raad bestaat uit huurwoningen; Rotterdam heeft dus
een echte huurdersmarkt. Een knelpunt is het geringe
aandeel van de eigentijdse eengezinswoningen: nog
geen twintig procent. Veel mensen verlaten
Rotterdam omdat zij een dergelijke woning hier niet
kunnen vinden . Inmiddels legt de rijksoverheid de
nadruk op de particuliere woningbouw. Omdat
Rotterdam ook koopk rachtige inwoners wil aantrek-
ken , zal veel meer dan voorheen worden gebouwd in
de koop sector.
Nu de stedelijke samenleving zo in beweging is, is
de doorstroming op de woningmarkt van het grootste
belang. Als de samenstelling van hun huishouden of
hun sociaal ·economische positie verandert , moeten
mensen de gelegenheid hebben om een andere
woning te nemen. Een gedifferentieerd aanbod van
woningen en woonmilieu s is du s een ee rste vereiste .
De ri vier scheidt de Rotterdamse woningmarkt
geografisch in twee deelmarkten . Het zal bij velen die
een woning zoeken op de Rechter Maasoever niet in
hun hoofd opkomen om ook eens aan de overkant te
gaan kijken. Als de verbindingen ·vooral met het
openbaar vervoer- tussen de beide stadsdelen wor-
den verbeterd, en als er meer stedelijke functies op
de Linker Maasoever komen, kan een begin worden
gemaakt met een gelijkmatiger ontwikkeling van de
woonmilieus op de twee oevers. Zoiets zal bovendien
het hart van de stad als geheel versterken , terwijl de .
Rotterdamse woningmarkt er évenwichtiger door
wordt. Het project Kop van Zuid speelt bij dit alles
een sleutelrol.
Bij een gedifferentieerde woningvoorraad hoort een
systeem van woningverdeling dat uitgaat van actieve
consumenten . Zolang goede en betaalbare woningen
schaars zijn , kunnen regels voor de verdeling van
woningen niet gemist worden . Maar het systeem mag
niet zo bureaucratisch zijn dat het een actieve opstel-
ling van de woningzoekenden frustreert. Onlangs is
het verdelingssysteem zodanig veranderd, dat de
woningzoekende een beter zicht heeft op de beschik-
bare woningen waarvoor hij of zij in aanmerking
komt. Bovendien maakt de gemeente afspraken met
de woningcorporaties die de openheid tussen de
deelmarkten verbeteren . Ook in andere steden zijn er
experimenten met woonruimteverdeling op basis van
nieuwe inzichten; met de resultaten daarvan kan ook
Rotterdam zijn voordeel doen .
5.2 De woningbouwopgave tot 2005
In de jaren negentig zal de behoefte aan woon-
ruimte minder groeien dan in het afgelopen decenni-
um . In het Rotterdamse Volkshuisvestingsplan wordt
geraamd dat tot het jaar 2000 41.000 nieuwe wonin -
gen nodig zijn, inclusief vervangende woningen in
het kader van de stadsvernieuwing. Voor de periode
van 2000 tot 2005 komen daar nog eens 15.000 bij.
Een groot deel van dit nieuwbouwprogramma is
opgenomen in de taakstelling voor de Rotterdamse
agglomeratie, zoals die is vastgesteld in de Vierde
nota Extra. Deze rijksnota spreekt over 45 .000
woningen tussen 1995 en 2005, waarvan 20.000 tot
25.000 in bestaand stedelijk gebied van het stadsge-
west. (De cijfers zijn niet helemaal vergelijkbaar,
omdat in de VINEX de vervanging van woningen in
het kader van de stadsvernieuwing niet is meegere-
kend.) Dit programma is óók bestemd om tegemoet
te komen aan de behoefte aan woningen vanuit het
Groene Hart, daar wordt de woningbouw immers
beperkt.
De locaties die Rotterdam in de bestaande stad in
studie heeft, bieden ruimte aan ongeveer twintigdui-
zend woningen . In overleg met de buurgemeenten
moeten in de uitbreidingslocaties van de agglomera-
tie nog eens 20 .000 tot 25.000 woningen worden
gebouwd . Daarvoor zijn in studie de locaties
Noordrand I, II en lil , 'Achtkamp' en één of meer nog
nader te benoemen locaties op Ijsselmonde.
De nieuwbouw die de bestaande woningvoorraad
moet vervangen . zal voor het grootste deel bestaan
uit sociale woningbouw. Toch wil Rotterdam in de
stadsve rn ieuwingsgebieden minstens driehonderd
woningen per jaar in de marktsector realiseren .
De nieuwbouw ten behoeve van de uitbreiding van de
woning voorraad moet voor ongevee r de helft tot de
vrije en licht ge subsi dieerde sector behoren . en voor
95
 de andere helft tot de zwaar gesubsidieerde sector.
Er zijn in Rotterdam genoeg flatwoningen, maar de
voorraad is te eenzijdig. In het centrum en op knoop-
puntlocaties kan het aanbod van flats worden uitge-
breid. In de echte uitbreidingsgebieden kan tot
zeventig procent laagbouw komen, maar dan wel
geïntegreerd in een stedelijk bebouwingstype met
een hoge dichtheid.
De mogelijkheden van woningbouw in en om
Rotterdam zijn gedetailleerd vastgelegd in de nota
Woningbouwlocaties middellange termijn', van juli
1991. In het navolgende wordt voor verschillende
soorten locaties een schets gegeven van de opgave in
de woningbouw. Achtereenvolgens komen aan de
orde de vervanging in het kader van de (vernieuwde)
stadsvernieuwing, de overige nieuwbouw in de
bestaande stad en de nieuwbouw aan de rand van de
stad.
5.3 Woningbouw in de vernieuwde stadsver-
nieuwing
Rotterdam is juist over de helft van de oorspronke-
lijke stadsvernieuwingsopgave van honderdduizend
woningen, gebouwd vóór 1930. Het is wenselijk, dat
de produktie in de stadsvernieuwing op het niveau
van SOOO woningen per jaar blijft. Nu is reeds te
voorzien, dat de in het vooruitzicht gestelde midde-
len daarvoor niet toereikend zijn, zeker gezien de
tendens die bespeurd kan worden bij de rijksover-
heid, waar men lijkt te denken dat de stadsvernieu-
wing al bijna voltooid is. Van die vijfduizend wordt
zestig procent gerenoveerd; veertig procent betreft
sloop en nieuwbouw. Geleidelijk aan zullen ook jon-
gere woningen onder handen worden genomen.
De eerste en tweede ring
In de eerste en tweede ring (de gordel van voor-
oorlogse buurten) verschuift het accent van de kwan-
titatieve huisvestingstaak naar kwaliteit en beheer.
Daardoor ontstaat ruimte voor projecten die leiden
tot meer differentiatie in de woon milieus.
In deze eerste- en tweede-ringswijken staat
Rotterdam voor een dilemma. Van de woningzoeken-
den met een bovenmodaal inkomen, zoekt ruim een
kwart een woning in een stadsvernieuwingsgebied.
Daar staat tegenover dat de helft van de urgente
gevallen uit de stadsvernieuwing een nieuwe of ver-
beterde woning buiten een stadsvernieuwingswijk
wenst. Bovendien kan een kwart slechts de woonlas-
ten opbrengen voor een woning die minder ingrij-
pend is verbeterd.
Goede stadsvernieuwing vereist inzicht in het totale
functioneren van de gordel van vooroorlogse buur-
ten. De 21 projecten van de manifestatie
Stadstimmeren waren wat dat betreft een testcase.
Zij hebben de aanpak van de stadsvernieuwing ge-
actualiseerd.
De strategie van differentiatie van woningen en
woonmilieus berust onder meer op een hoogwaar-
dige inrichting van de buitenruimte, op meer grond-
gebonden woningbouw (dat wil zeggen woningen die
een heel pand omvatten) in de marktsector en op
behoud van een groot deel van de goedkope voor-
raad. Aan de randen van de stadsvernieuwingsgebie-
den en langs de singels zijn plekken die zich door
hun prominente ligging goed lenen voor nieuwbouw-
projecten met duurdere woningen.
96
De derde ring
In de derde-ringswijken, die in de jaren voorafgaand
aan de oorlog zijn gebouwd, zijn bijna alle woningen
in particuliere handen . Voor zowel ouderen als 'star-
ters' en nieuwe Rotterdammers bieden zij een aan-
trekkelijk woonmilieu . Inmiddels is in deze wijken het
instrument van de particuliere woningverbetering (in
verschillende varianten) ingezet. Omdat sloop hier
bijna nergens aan de orde is, kunnen er nauwelijks
nieuwe woningen voor gezinnen worden gebouwd .
Het proces van het wegtrekken van gezinnen met kin-
deren uit de derde-ringswijken is dan ook onomkeer-
baar.
Plan verbetering Kleinpolder·Oost (OverschieJ, ontwerp:
Roelf Steenhuis i.S.m. dS+Vj ROW
De vierde ring
De wijken in de vierde ring zijn geliefd vanwege
hun tuinstad-karakter, maar ze kampen ook met pro-
blemen. Bouwtechnisch openbaren zich de gevolgen
van het snelle bouwen in de naoorlogse jaren, vaak
met gebrekkige materialen. In sommige wijken is van
veertig procent van de woningen de kwaliteit matig
of slecht. In Hoogvliet en Overschie worden hier en
daar de slechtste flatgebouwen al gesloopt. De bevol-
king vergrijst, terwijl er onvoldoende ouderenwonin-
gen in deze 'wijken zijn. De flats met vier woonlagen
zijn ook niet erg aantrekkelijk voor gezinnen met kin-
deren .
Stedebouwkundig zijn de vierde-ringswijken kwets-
baar. Omdat de stedebouwkundige compositie juist
een van de belangrijkste kwaliteiten van deze wijken
is, moeten bij stedebouwkundige veranderingen de
effecten zorgvuldig worden overwogen. Of er verbe-
teringen plaatsvinden hangt sterk af van de financiële
pOSitie van de verhuurder; voor deze naoorlogse
woningen is immers geen subsidie voor woningver-
betering beschikbaar.
Een analyse van het geheel van kansen en bedrei ·
gingen is voor de vierde ring nog belangrijker dan
voor de eerste en tweede ring . Slogans als 'bouwen
voor de buurt' en 'gewoon beginnen' zijn hier nauwe-
lijks bruikbaar. De stad heeft belang bij deze wijken
vanwege de betaalbare woningen, terwijl de wijken
zelf gediend zijn bij een gevarieerde bevolkingsop-
bouw.
De vierde-ringswijken zijn zeker niet kansloos.
Om de aantrekkelijkheid van de vierde ring te verho·
gen is een benadering nodig die de hele ring tot uit·
gangspunt neemt. Zo kan voor de verbeteringsplan·
nen een vernieuwde context worden gevonden , met
onder meer nieuwe bestemmingen voor voormalige
schoolgebouwen en bedrijfsgebouwen , versterking
van buurtwinkelcentra en het opheffen va n barrières.
Bij nieuwbouw gaat de voorkeur uit naar ouderen ·
hui svesting en eengezinswoningen .
De tuinsteden van de jaren zestig
In de tuinsteden van de jaren zestig kwamen in veel
flatcomplexen tot voor kort nogal wat verloop en
leegstand voor. Dat leidde tot een anoniem leefkli-
maat zonder duidelijke sociale structuur. Voor gezin-
nen met kinderen waren deze flats steeds minder
geschikt en een permanente doelgroep ontbrak_
Toch lijkt Rotterdam het tij te kunnen keren_ Door
zorgvuldig beheer en onderhoud, zo nodig renovatie
en meer aandacht voor het sociale klimaat (met als
belangrijk instrument de woningtoewijzing), worden
deze complexen weer aantrekkelijk voor bijvoorbeeld
ouderen en één- en tweepersoonshuishoudens .
Impressie woningbouw Entrepotgebied, ontwerp : Fans Verheijen
Uit onderzoek naar de woonvoorkeuren blijkt dat
vooral hoogbouwcomplexen (dus met lift) in de bui-
Cer.rrumrand
tenwijken weer in trek zijn . Deze wijken, met hun
In het centrale deel van de Kop van Zuid, tussen de
vaak ruime stedebouwkundige opzet, kunnen naar de
Afrikaanderwijk en Feijenoord, komt een stedelijk
huidige inzichten nog lang mee. Hun kwaliteitsniveau
milieu dat is te vergelijken met dat van Blijdorp.
is gebaat bij het handhaven en waar mogelijk diver-
De w ijk zal zich kenmerken door een ruim opgezet,
ser maken van voorzieningen en groenstructuren.
neutraal raster met gesloten straatwanden . Op de
begane grond , de 'stedelijke plint' , komen verschillen -
5.4 Woningbouw in de bestaande stad
de functie s. Elk woonkwartier heeft een eigen thema -
Om aan de kwantitatieve taakstelling van de Vierde
bij voorbeeld binnenhaven , hof, parkrand .
nota Extra te voldoen, zijn een aantal locaties in de
bestaande stad (het 'binnenstedelijk gebied') in studie
genomen. Er is daar ruimte voor circa twintigduizend
woningen, maar bij de uitwerking zullen op z'n minst
enkele locaties afvallen.

Vergeleken met andere steden zijn in Rotterdam

nog weinig kantoor- en fabriekspanden verbouwd tot
woningcomplexen . Toch lenen zulke complexen zich
goed voor een stedelijke leefstijl en bieden zij vaak
ruimte voor ateliers en studio's. Vrijkomende kanto-
renlocaties en haven- en bedrijventerreinen in en om
het centrum worden nu op hun mogelijkheden onder-
zocht.
Binnenstedelijke bouwlocaties moeten optimaal
worden benut, zodat het scala aan Rotterdamse
woonmilieus wordt verrijkt. In het navolgende wor-
den die te realiseren woonmilieus in de bestaande
stad getypeerd.
Ce nu'um
In en om het centrum van Rotterdam kan het woon-
milieu van het 'hoogwaardig stedelijk wonen' worden
uitgebreid . De kwaliteit ervan wordt bepaald door de
dynamiek van het stadscentrum , het uitgaansleven,
een ruime keuze aan voorzieningen en uitstekende
openbaar-vervoersverbindingen in de onmiddellijke
omgeving .
Uit stedebouwkundig oogpunt zijn typerende en
exclusieve woonmilieus mogelijk: schijven en torens
in het hart van het centrum, stedelijk wonen in het
oosten, robuuste blokken in het havenkwartie r,
torens aan de rivier en gesloten bouwblokken in de
negentiende-eeuwse wijken.
iJ/:Jn 'II'.'onmqhou,,'/ landTon g KOt? van Z /,u d . o n rwl'f'p ,h' VjROVV
TUlilsrad
Wat verder weg van het centrum is op sommige
plaatsen ruimte voor een tuinstadachtige opzet.
De ruimte die daarvoor nodig is kan worden verkre -
gen door het opnieuw groeperen van volkstuinen en
sportvelden en door verandering van de infrastruc-
tuur. In dit woonmilieu kan voor een deel worden
voorzien in de vraag naar eengezinswoningen . Op de
Linker Maasoever begint over enige tijd de bouw van
duizend woningen in de Gadering. Daarnaast zijn er
studies naar locaties in de volkstuinzone langs de
Vaanweg tussen Zuidwijk en Lombardijen .
Als ruimteclaims komen te vervallen of als bedrijven
wegtrekken, ontstaan verspreid in de periferie moge-
lijkheden voor woningbouw. De stedebouwkundige
context is meestal gecompliceerd, met veel barrières.
Het kan dan een hele opgave zijn om er een op zich-
zelf staand woonmilieu te bewerkstelligen . Soms kan
de nieuwbouw worden toegevoegd aan een bestaan-
de kern . Zo'n plan is ontwikkeld voor woningbouw
tussen Terbregge en het Kralingse Bos.

Langs de rivier
De projecten Wilhelminapier, SchiehavenjMüllerpier,
Stadionweg en Rijn- j Maashaven betreffen alle locaties
aan de rivieroevers. De buitendijkse ligging van deze
locaties, de wijd se vergezichten, de associaties met
verre werelden voorbij de Europoort en oneindig
laagland achter Van Brienenoord -het zijn stuk voor
stuk ingrediënten voor een intrigerende stedebouw
en architectuur . In Delfshaven-Buitendijks liet men
Plan woningbouw Scholendriehoek (centrum), ontwerp:
v#,,<" rhr; f; tiaon<:.p

97
 nog te veel kansen liggen. Het DWL-terrein en de
'nautische' architectuur op de kop van de Sint-
Janshaven hebben deze uitdagende context al een
stuk overtuigender benut .
Voor de zuidelijke oever, van de Dokhaven tot de
Van Brienenoordbrug, moet het thema 'wonen langs
de rivier' nog verder worden ingevuld.
~ .. .... .. .
;: : ~.
Parkrand
Het woonmilieu van de parkrand is op twee manie-
ren te realiseren. Men kan een park aanleggen langs
de rand van de bestaande bebouwing, maar men kan
ook bouwen langs de rand van een bestaand park.
Een voorbeeld van het eerste is het West-
Varkenoordse Park op de Linker Maasoever: een
lange, nieuwe parkstrook met aan de noordkant
mogelijkheden voor enige woningbouw. Eenzelfde
effect is te verwachten van het 'Hudsonpark', een
onderdeel van het Parklaneproject in Rotterdam-West.
Bebouwing langs reeds aanwezige parken is voorzien
in de omgeving van het Afrikaanderplein _ Nog in stu-
die zijn projecten voor randbebouwing langs het
Zuiderpark/Valkeniersweide, in Hoogvliet en in Hoek
van Holland_
Plan woningbouw Prinsenpark, ontwerp: Roeleveld-Sikkes
Gouden randen
In vooroorlogse wijken staan langs lanen, kades en
singels vaak royale en goed gebouwde woningen .
Het zijn de gouden randjes van die wijken. Hier en
daar zijn in dit milieu nog nieuwbouwlocaties te vin-
den. Helaas is het verval van de gouden randen op
sommige plaatsen al niet meer te keren; in die geval-
len tracht de gemeente marktpartijen voor nieuw-
bouw te interesseren. De manifestatie Stadstimmeren
leverde een plan op voor nieuwe ontwikkelingen
langs de Coolhaven en de Schie-oevers .
5.5 Woningbouw aan de rand van de stad
Voor de Rotterdamse regio is een startconvenant
ondertekend waarin is overeengekomen de haalbaar-
heid van de in de Vierde nota Extra beoogde ontwik-
kelingsrichtingen te bestuderen . Daarin komen ook
98
de uitbreidingslocaties aan de orde. In totaal kunnen
ongeveer 25.000 woningen worden gebouwd in
Noordrand I, 11 en lil , 'Achtkamp' en op het eiland
Ijsselmonde.
Noordrand I
Voor de locatie Noordrand I is de opgave een geïn-
tegreerd ontwerp van een woonwijk (Rijs en Daal),
een kantorenlocatie, een bedrijvenpark, een nieuwe
autosnelweg en het nieuwe vliegveld . Er wordt
gebruik gemaakt van aanvullende kwaliteiten, zoals
het bestaande landschappelijke 'lint' en de nabijheid
van het stadscentrum, sportvelden en volkstuinen_
Een waterplas, singels en de relatie met Overschie en
Schiebroek geven deze locatie een bijzonder karak-
ter. Er komen goede verkeersverbindingen (ook voor
het langzame verkeer) met Schiebroek, Overschie, het
centrum en Midden-Delfland.
Noordrand 11 en 111
De opgave voor Noordrand 11 en 111 wordt benaderd
vanuit een omvattend concept voor de gehele noor-
delijke lob van de agglomeratie. Er komt hoogwaar-
dig openbaar vervoer, niet alleen naar het stadscen-
trum , maar ook naar Den Haag, Zoetermeer en
Alexander. De locatie oriënteert zich ook op kwalitei-
ten in de omgeving, zoals Oude Leede, de
Ackerdijkse Plassen en het Rottegebied .
'Ach rkarnp·'
In 'Achtkamp' moet nog worden gekozen tussen een
harde stadsrand en een meer diffuus stedelijk land-
schap. Rond de Zevenhuizer Plas zijn goede mogelijk-
heden voor woningen in de wat hogere prijsklasse.
De optimale ontsluiting per openbaar vervoer vergt
nader onderzoek. Het Rottegebied en de aanwezige
landschappelijke linten kunnen kwaliteitsbepalende
elementen in het nieuwe woon milieu worden.
Eiland Ijsselmonde
Op het eiland Ijsselmonde moeten de opties voor de
verstedelijking op de flanken, in het midden
(5mitshoek) en over de Oude Maas nog verder wor-
den uitgewerkt. Mogelijk hoeft tussen deze alternatie-
ven geen definitieve keuze te worden gemaakt, en is
het voldoende de volgorde vast te stellen waarin ze
worden gerealiseerd . Een integraal ontwerp voor de
A IS-zone moet deze veranderen van een barrière in
een goed functionerende stedelijke zone die een roy-
aal aantal langzaam-verkeersrelaties tussen stad en
omgeving mogelijk maakt. Recreatieve functies moe-
ten worden behouden en verder worden ontwikkeld
op basis van de landschappelijke kwaliteiten.
5.6 Wonen en milieu
De kwaliteit van het wonen en leven in een com -
pacte stad is niet alleen een kwestie van de gebruiks-
en belevingswaarde van de woningen en de woonom-
geving, maar ook van het milieu in brede zin.
Voldoende licht, lucht en zon zijn al lang vanzelfspre-
kende kwaliteitscriteria, evenals energiezuinig en
duurzaam bouwen. De grootste bedreigingen zijn nu
de toenemende luchtvervuiling en geluidhinder die
worden veroorzaakt door het verkeer en de bedrij -
ven. Bovendien is er een aanzienlijk afvalprobleem .
Het concept van de compacte stad verlangt een
samenhangende visie op woningbouwlocaties, ver-
keerssystemen en de problematiek van bodemveront-
reiniging en afval. In dat kader is het beter de
geluids- en stankoverlast bij de bron te bestrijden en
de ruimte in functionele zones te verdelen . Het oplos·
sen van de gevolgen door bouwkundige maatregelen
komt pas op de tweede plaats.
Voormalige bedrijventerreinen in de stad kunnen
worden benut voor functies met een geringe milieu-
druk: wonen, groen, voorzieningen, kantoren en
makkelijk inpasbare bedrijvigheid. Zo wordt het
Van bandstad naar tapijtmetropooI; streefbeeld 2005
1.1 De tapijtmetropool
De huidige stedelijke structuur van Rotterdam is
eigenlijk een momentopname. Met de maatschappij is
ook de stad voortdurend onderhevig aan veranderin-
gen . De claims die er op de ruimte van de stad wor-
den gelegd, weerspiegelen deze dynamiek.
Omdat de afzonderlijke steden blijven groeien, drei-
gen de stedelijke regio's van Den Haag en Rotterdam
met elkaar te versmelten . Er ontstaat een nieuwe ste·
delijke vorm : de tapijtmetropool van de Zuidvleugel.
De tapijt metropool is een uitgestrekt verstedelijkt
gebied met een veld van kernen, wijken, kantorenpar-
ken, industrieterreinen, restanten landschap en park-
zones, alles verbonden door een dichte infrastruc-
tuur. Stedelijke en landschappelijke patronen zijn in
de Zuidvleugel zo sterk vervlochten, dat het beeld
wordt opgeroepen van een collage. Het is het tegen -
overgestelde van de structuur rond een stad als
Gron ingen, waar de grens tussen stad en buiten·
gebied glashelder is.
In het onderstaande wordt met een korte historische
schets de groei van de steden in de Zuidvleugel toe-
gelicht. Op grond van het huidige ruimtelijke beleid
en evaluatie van de nu bekende ruimtelijke en maat·
schappelijke trends, wordt daarna het gewenste ruim-
telijk beeld gegeven van Rotterdam in 2005: het
streefbeeld waaraan in de komende jaren het secto-
rale beleid kan worden getoetst.
Fase 1.
Urbanisatie: bandsteden langs de rivier en de zee
Tot aan de Tweede Wereldoorlog breidde Rotterdam
zich uit langs de rivier. Zo groeiden op de Rechter
Maasoever Rotterdam, Delfshaven, Schiedam en
Vlaardingen aaneen tot een ononderbroken stedelijk
gebied. Rond de binnensteden , met hun vorm die nog
dateerde uit de middeleeuwen , kwamen aaneengeslo-
ten gordels van arbeiderswijken te liggen.
De sprong van Rotterdam over de rivier leidde tot
een aaneengesloten stads- en havengebied op de
Linker Maasoever. Karakteristiek voor deze eerste
groeifase van Rotterdam, maar ook van Den Haag , is
dat de verstedelijking de richting volgde van het
onderliggende landschap. In Rotterdam was dat de
rivier, in Den Haag waren dat de kustlijn en de
strandwallen .
woonmilieu verbeterd en het woon-werkverkeer
beperkt. Ondanks de vaak hoge kosten van bodem-
sanering heeft verdichting binnen de agglomeratie de
voorkeur boven uitbreiding .
Een verdergaande ontwikkeling van suburbane ker-
nen buiten de agglomeratie is in strijd met het verste-
delijkings- en milieubeleid . Bij nieuwbouw aan de
rand van de agglomeratie moeten de ecologische
waarden in de omgeving en de landschappelijke kwa-
liteiten ter plaatse worden behouden en benut.
Duurzaam , op het milieu georiënteerd bouwen is een
uitdagende opgave die een creatieve stedebouwkun-
dige en architectonische uitwerking vereist.
Fase 2.
Stadsuir/eg: de dubbele band langs de rivier
Na de oorlog breidden de Rotterdamse regio·
gemeenten zich rondom hun bestaande kernen uit.
Daardoor werd de bandstad langs de rivier dikker.
Op de Rechter Maasoever kwamen de wijken als
eilanden ten noorden van de huidige A20 te liggen .
Zij kregen rechtstreekse verbindingen met hun stads-
kern . Zo ontstond de reeks Vlaardingen-Holy,
Schiedam-Noord , Overschie en Schiebroek.
Hillegersberg , waarvan het grootste deel al voor de
oorlog was gebouwd , past wat zijn ligging betreft
ook in deze rij _
Op de Linker Maasoever ontstonden de wijken
Pendrecht, Zuidwijk, Lombardijen en Ijsselmonde.
In het verwoeste stadshart van Rotterdam werd in
dezelfde peri ode begonnen met de bouw van een
modern centrumgebied . In Den Haag volgden de
uitbreidingen de richting van de strandwallen .
Fase 3.
Suburbanisatie: satellietsteden in het landschap
Toen de (dubbele) bandstad min of meer vol was,
kwam in de jaren zestig een nieuwe reeks uitbreidin-
gen . De bandstad werd verlaten ; het buitengebied
was als woonmilieu ontdekt. Gestimuleerd door het
groeikernenbeleid van het rijk werden op enige
afstand van de centrale steden de nieuwe woonste-
den in het landschap gebouwd : Hoogvliet,
Spijkenisse, Hellevoetsluis, het RoCa-gebied (Capelle
ai d Ijssel en Rotterdam-oost), en voor Den Haag
Zoetermeer. Bijna al deze satellieten kregen een
rechtstreekse spoorverbinding (trein of metro) met
het centrum .
In de centrale steden zelf leidde de suburbanisatie
tot leegloop en verpaupering. Om het tij te keren
begon in de loop van de jaren zeventig de stadsver-
nieuwing in de oude arbeiderswijken.
De situatie nu.
Fragmentatie en concentra tie : tapijtmetropool en
compacte stad
De uitbreidingsgebieden en satellietsteden, maar
ook de groei van afzonderl ijke kernen als Delft,
Ridderkerk en Barendrecht , hebben de stedel ijke
gebieden van Den Haag , Rotterdam en de
99
 Fasen in de groei van de Zuidvleugel-steden
Fase O. Middeleeuwse kernen langs de waterlopen en de zee
Fase 2. Dubbele bands tod langs de rivier
Drechtsteden aan elkaar gekoppeld . De snelwegen
aan de rand van de agglomeraties van Den Haag,
Rotterdam en de Drechtsteden zijn een katalysator
voor het ontstaan van een moderne stedelijke perife-
rie . Aan de Binnenring van de Randstad heeft de stad
een nieuwe voorkant gekregen .
Nu de oude stadsgrenzen vervagen verschijnt er
een nieuw type stad op het toneel : de tapije-
metropool. De onderdelen van dat tapijt, de oude
kernen en de nieuwe woonwijken, zijn van elkaar
gescheiden door parkzones en bundels van de
infrastructuur. Het ooit aaneengesloten agrarische
landschap is versnipperd tot losse fragmenten: de
ommelanden.
Den Haag en Rotterdam zijn in de Zuidvleugel de
belangrijkste centra. Ze hebben de beste winkels en
voorzieningen als musea en theaters. Terwijl de bui-
tenkant van de stad fragmentariseert, wordt het
bestaande stedelijke gebied in de oude bandstad
weer waardevoller. De verdichting van de binnenste-
den, de stadsvernieuwing, het nieuwe gebruik van
oude havengebieden, alles wijst er op dat de stad
opnieuw is ontdekt als plaats om te wonen, werken
en recreëren.
Situatie 1992: Tapijtmetropool van de ZUidvleugel
100
Fase I . Bandsteden langs de rivier en de zee
Fase 3. Satellietsteden in het landschap
1.2 Een dubbele opgave: verdichten tot
compacte stad en vormgeven van de
tapijtmetropool
De stad ziet zich nu gesteld voor een dubbele op-
gave, die treffend wordt gesymboliseerd door de bin-
nen- en buitenstedelijke woningbouwprogramma's
van de Vierde nota Extra.
De ene kant van die opgave is dat de oorspronke-
lijke band stad langs de rivier verder moet worden
versterkt_ Het verdichten van het stadscentrum , het
herstructureren van oude havengebieden en de stads-
vernieuwing dragen aanzienlijk bij aan een hoge kwa-
liteit van het centrale stedelijke gebied. Waar dat
maar enigszins kan wordt gebruik gemaakt van de
bijzondere ligging van Rotterdam aan de rivier.
De andere kant van de opgave is dat de stad met de
uitbreidingsgebieden Noordrand I, 11 en 111, 'Achtkamp'
en Ijsselmonde weer een behoorlijke buitenkant moet
krijgen. Het creëren van nieuwe woongebieden moet
hand in hand gaan met het ontwikkelen van land-
schapsparken in Midden-Delfland, het Rottegebied en
Ijssel monde. Deze landschapsparken staan ten dien-
ste van de hele Zuidvleugel. Bij al deze ingrepen is de
huidige structuur van het landschap een essentieel
uitgangspunt. De uitbreidingslocaties moeten kwali-
teit en eigenheid ontlenen aan deze structuur
Buiten de Zuidvleugel moeten de grote landschappe-
lijke gebieden (de 'pure landschappen') in stand blij-
ven. De landbouw is daar nog de belangrijkste func-
tie; de agrariër kan er ongestoord het land beheren _
Daar zijn nog de landschappen van de Zeeuwse eilan-
den en van het uitgestrekte veenweideland in het
Groene Hart en de waarden te beleven, niet gehin-
derd door stadsranden of stedelijke skylines.
1.3 Op weg naar het Streefbeeld 2005
Het streefbeeld (zie pagina 46/47) duidt de gewens-
te ruimtelijke structuur van de Rotterdamse agglome-
ratie in 2005 aan. Het Streefbeeld 2005 is geen
blauwdruk, maar een visie op grond van de ruimte-
claims die nu bekend zijn. Omdat de dynamiek in de
planning groot is, zal het streefbeeld voortdurend
moeten worden bijgesteld.
Het streefbeeld is het resultaat van de ruimtelijke
analyse van de verschillende lagen die in de agglome-
ratie te onderscheiden zijn. Deze analyse is gecombi-
neerd met de functionele en ruimtelijke uitgangspun-
ten zoals die in het deel Beleidsthema's zijn vastge-
steld . Het streefbeeld geeft een schets van het ruim-
telijke en programmatische perspectief voor 2005
van alle lagen te zamen.
In het volgende hoofdstuk wordt dat perspectief
eerst per laag ontwikkeld. Daaruit komen de opgaven
voort die tot het streefbeeld leiden. Het zijn uitwer-
kingen van de dubbele hoofdopgave van het ruimte-
lijk beleid, zoals die eerder in dit hoofdstuk is
omschreven.
De dynamiekkaart geeft per laag de mate van ruim-
telijke en functionele wijziging aan. Deze kan varië-
ren tussen beheer of behoud van een gebied, verbe-
tering van de ruimtelijke en funtionele structuur, tot
een totale metamorfose van een gebied.
De 'Ruimtelijke Ontwikkelingsvisie Rotterdam 2005'
(zie pagina 63) geeft voor de stad als geheel een
overzicht van alle ruimtelijke en functionele ingrepen.

101
102
Jan van Teeffelen

PROG~SCENA1UOS

From: From: Jaap van den Bout, Erik Pasveer, Kop van Zuid. Rotterdam 1994, p. 37-50.

During the course of the 19805, the concept of physica l planning took on new
meaning in Rotterdam. The object and substance of urban plans created since
th at time differ greatly from the qualities found in earl ier plans. The reason for
these changes was the deplorable situation into which Rotterdam seerrïëd
destined to plunge during that time. The city was developing poorly in many
areas and, in some cases, was even losing ground to the region. The city's
attractiveness was on the decline, and partly as a result of th is, the urban
economy lost its expansibility. Rotterdam was in need of fresh impetus.

I the challenge of transformation

Using 'The New Rotterdam' as its slogan, the city council and the various
mun icipal departments interpreted this problem as achallenge : to transform
Rotterdam into a complete city. This challenge required a new type and a new
culture of plan development, one in which the programmatic renewal and
development of the city, along with the reinforcement of its physical structure,
demanded a key role equal to all others. Plan development for the Kop van
Zuid is one of the first examples of this.
The departure from traditional plan development in Rotterdam should be
viewed against a background of the evolution of port and city. Ever since
World War 11, port activities have experienced enormous growth and, as
time went by, an increasing shift to the west. Harbor areas close to the
city, which lost their function in the process, are being used as locations
for new urban programs. From the early 19705 on, emphasis has been placed
on the realization of affordable housing on a large scale. The political battle
cry during the earlier years was 'bread on the table and a roof over one's
head: This policy was of great importance to many low-income
Rotterdammers in need of decent housing. At the same time, however,
the city had little to offer in the way of attractive housing opportunities to
households in the higher income brackets. The poor image and rather
uninviting social climate of the urbanized and industrialized region played
a major part in the departure of this group from the city. Living close to
nature, on the urban periphery or in overspill developments, was the
ideal. This created a serious narrowing and weakening of Rotterdam's
socioeconomic basis.

I the city as an attractive area

Beginning in the early 19805, there emerged the realization that Rotterdam
should not be seen merely as an cumulative area of urban problems. The city
rediscovered its many, although often latent, positive qualities. The use of
these as a foundation for the development of the city would surely interrupt

103
 the downward spira l. At a national level, the policy of overspill development
was making way for the introduction of a 'compact city' concept. The city's
main task was to show itself off, to develop as an attractive area, a place
worth visiting, worth living in, worth investing in. The remaining possibilities
for programmatic concentration were to be fully exploited to compensate for
development on the urban periphery. It was a matter of reinforcing the
competitive position of the central city in relation to the expanding reg ion
and to other urban centers.
In the Inner-City Plan of 1985, the first step in this direction was the
introduction of the princip le of mixing rather than separating functions.
In addition to living in the city, the plan also places great emphasis on working
and recreation as essential components of a variegated development scenario.
Sections of the city center were given specific themes, such as 'Museum
Quarter: 'Waterstad' (Water City), and 'Cityruit' (Beltway). The focus of the
plan was clearly on the reinforcement of opportunities for cultural experience,
night life, shopping, and recreation, for the local population as weil as for
visitors. The old harbor areas, which had lost their function, were now viewed
from a new perspective. The transformation of these riverbank locations was
seen as a chance to give the city a new impulse and to provide it with a fresh ,
up-to-date identity. Rotterdam had lived too long with its back to the
lifeline and sou ree of its existence. It was time to bring out the city's trump
card : the river.

In about 1985 work began on Waterstad, the first project within th is process
of transforming obsolete harbor sites into an attraetive urban area. Waterstad
experienced a physical and programmatic metamorphosis. The harbor basins,
quays, and river were rediscovered and made use of as 'spatial qua litv' with in
the plan development. The program concentrated on the reinforcement of
housing as weil as working, including, as a special theme, tourism with a
maritime flavor. The inner city began to revive, attracting the growing interest
of those in and bevond the city. The results of this foeused and thematic
approach are now fully visible, and the urban vitality that this process has
produced has not vet reached its zenith.
I a complex task
A similar transformation process, but on another scale and with acharaeter
and substance all its own, got started in the second half of the 1980s on the
Kop van Zuid, as a new phase in the continued updating and adaptation of this
location. The nature of the present renovative work is complex. Major
developments originating outside the city are appearing in Rotterdam, and
urban society is on the move at a locallevel as weil. Mobility and the range of
options open to both private households and companies looking for a place to
settie have experienced an enormous increase in recent decades. In a certain
sense, neither category is dependent anv longer on the city as a place of
residence or business.
The city, in competition with other urban regions in Western Europe, will
have to vie for the favors of potential residents as weil as those of prospeetive
companies. If the battle is not to be lost, it is necessary to strengthen the
eompetitive qualities of both city and region. The availability of an attractive

104
housing environment and cultural climate, a complete and varied package of
facilities, adequate services, and good accessibility form decisive factors within
this competitive struggle. The city and reg ion must become part of the
European networks and infrastructure, with the reg ion offering attractive
opportunitie:s for recreation and culture. These current pressing demands,
which relate to the city's program, have become high stakes and prerequisites
within the city's physical-planning policy.

An important reflection of th is new way of thinking can be found in the City

Plan of 1992, which sketches a perspective on development and a target
objective for the period ending in 2010. All major projects, such as the Kop van
Zuid, the Integral Plan Noordrand Rotterdam, and the Inner-City Plan, are tied
to the City Plan. They represent the heart of the plan and can be distinguished
by their complexity, their comprehensive programs, and their integra l
approach. In orderto define these projects, all of which are embodied in the
City Plan, it is necessary to make amental leap in scale. The city is seen as part
of a spatially and programmatically coherent region. A region that is, in turn,
part of an international network of urban regions. The challenges confronting
the municipality are created by: the responsibility it bears for providi ng plan
development with sufficiently qualitative depth; the extra attention required
for the realization of urban-planning coherence, architecture, and
programmatic differentiation, an aspect th at poses achallenge to the market
as wei l; the establishment of prerequisites, particularly in the area of
infrastructure; and the creation of a broad urban sodal basis.

I an approach to the scenario

In sketching the intrinsic perspective of major urban projects such as the Kop
van Zuid, it is justifiable to question whether or not it is sti ll possible to define
programs in advance as qualities of a plan that are unequivoca l and able to be
specified. Socioeconomie developments evolve 50 rapidly, and there is 50 much
time required to realize such a project, that a definition of the program can
hardly be given in advance. Consequently, in the case of the Kop van Zuid, a
more open method of approach was adopted within the planning process : that
of the program scenario.
For this purpose, 'scenario' has been defined as a sketch of a target objective
(an attainable ideal) for a context that cannot be influenced directly and
within which strategies can be developed that, unlike the context itself, are
able to be manipulated. In a program scenario, the location is provided with a
developmental orientation, a programmatic perspective that represents the
guiding principle of the plan on severallevels of scale. A program scenario
lends direction to the plan-development process, while at the same time
leaving room for unforeseen changes in urban society and the economy to be
included within this development. In this way, the municipality confronts the
complexity and vitality of the task at hand from a position that is both goal-
oriented and flexible. The objective is not so much one of realiz ing a
predeterminedprogram of requirements, but more a matter of launching
a developmental process that will create the desired surplus value needed by
the city as a whoie. Within a process such as th is, the program scenario serves
as a catalyst.
105
 The program scenario for the Kop van Zuid is a good example of this. The
Program Book, the last of th ree books of standards for quality published in
1993 as supplementary material for the development plan, gives a detailed
description and representation of the scenario. lts point of departure being
Rotterdam's position within the network of European urban regions and the
city's ambitions for furthering that position, it goes on to cover all relevant
levels of scale and their interrelations, up to and including the programmatic
color and objective of the various project areas in the master plan for the Kop
van Zuid.
I program scenario for the Kop van Zuid
Rotterdam's position within Europe's economie field of influence is closely
related to the importance of the port as a globally oriented main port. At a
nationallevel, Rotterdam presents itself as the centra I city within the south
wing of the Randstad. The city's policy is aimed at reinforcing the integration
of these two positions, which would provide the 'wet' and 'dry' economies of
port and city respectively with greater reciprocal benefits than they now enjoy.
Within this framework, the goal of Port Plan 2010 is to forge a more solid
link between the shipment of goods and the Rotterdam reg ion, and to achieve
th is through continued and effective development of not only the
transshipment function, but the functions of trade and processing as weil.
The commercial-services sector, the banking and insurance industries,
technologica l activities, and port-related functions need to expand into a
coherent entity, with wholesale trade and distribution as its primary mainstays.
In this way, Rotterdam hopes to evolve into an internationally oriented
logistics center and a significant contributor to the gross national product.
In designing and developing this strategie complex of city and port, it is of
crucial importance to increase the force of attraction generated by
Rotterdam's international perspective. In order to accomplish th is, the
municipality is concentrating its efforts on improving the infrastructure,
completing and broadening the range of specialized functions, and developing
a high-quality supply of facilities and housing environments.

With this in mind, Rotterdam's unique position as centra I city within the
Randstad is determined by the following two points: Rotterdam as an integral
complex of port and urban economies, and Rotterdam as a city with a national
and international position in the areas of med ica l specialization and health
care, higher education and scientific research, applied arts, major events, and
architecture. Rotterdam's modernization policy is using many of its options in
the centra I part of the city: the inner city and the Kop van Zuid. This is where
prominent sites with distinctive qualities suitable for the establishment of
international businesses are to be found . Seen from this perspective, the Kop
van Zuid is the place for port-related office functions to locate and develop.
In the old harbor areas, directly opposite the present city center, the
integration of port and city is taking shape, both physically and
programmatically.
I four assignments
The point of departure for the Kop van Zuid program scenario is four centra I
assignments. The first is to realize a new link between the two halves of the

106
 KOP VAN ZUID
THEMATISERI NG

";'::~'- ?i'r..-:;,~V
'ol iJl5.y
I} . . :;. .
'.'",-,
'"":::.-,

'i .
. ,F.E I:JENiJQRO

'~fra§~~i~,';tt;. .
. ,. ,.
~"~ •••':·~--A~:'~~C~~~~'~ ••--\.~~\ I

.,'......-- .."',
'11'·V: ",I·

··· ...
' ..... ~I_ .....•
,[ BOUlEvARO ZU I 0 ,
'\'. " KUIP

ZUIDPLEIN
'HO'
........ Ol.YI'1P\1S

...

programmascenario Kop van Zuid

program scenano Kop van Zuid

-~:/
:"\/
/

107
 city, situated on the left and right banks of the Maas. Rotterdam South covers
nearly half of the urban area, but is not involved enough with the city center.
The new connection between North and South will be expressed in the form of
a new city bridge, a tram network across the river, and a new metro station.
These river-spanning solutions, along with good connections between the
planned area and the older districts surrounding it, solidly unite the two halves
of the city on opposite banks of the Maas. The realization of th is infrastructure
is a basic precondition for further programmatic transformation of the area.
This forms the assignment th at looks to the government for most of its
financial support.
A second assignment is the design and development of a new housing and
office environment that will meet standards of quality set at the international
level. This will take shape on the Wilhelmina Pier, accompanied by direct
consultation with private parties. A development consortium, in which the
municipality and several national and international private parties are
participating, has been formed especially for the Wilhelmina Pier. Municipa l
policy relating to the entire inner city has been geared to these ambitions. A
selective office policy and urban high-rise zoning guarantee exclusivity to new
locations on both banks of the river. As aresuit, an economically and
physically recognizable zone wil I come into being, extending from the Centra I
Station, via the Weena, Coolsingel, and the Schiedamsedijk (Schiedam Dikel, to
the Hof van Zuid and the Wilhelmina Pier.
Upgrading the housing environment is the subject of the third assignment.
The Kop van Zuid makes a considerable contribution to the appeal for
opportunities to build in centra I urban areas, a request made by the national
government in FROPPE (Fourth Report on Physical Planning Extra). It is the
most important location for inner-city construction in Rotterdam. There is a
remarkable amount of interest in such housing environments. Housing on
the Kop van Zuid offers a differentiated response to th is growing demand.
The master plan makes use of the river, the quays, the harbor basins, and the
squares and parks to create a comparable number of different types of housing
environments. Thus the plan provides attractive high-rise housing projects
with a view of city and river, as weil as offering low-rise housing in a setting
reminiscent of life in a garden city.
The fourth assignment relates to the city as a place to visit and as a center
of recreation. Fascination for the harbor and for all that contributed to making
it great is, in that regard, a powerful Rotterdam theme, which, in a historica I
sense, is pre-eminently tied to the Kop van Zuid on the left bank of the Maas
and to Waterstad on the right. In the future, this theme will continue to

determine the power of attraction and the identity of the locale. Hotel New
York, one of the area's first pioneers, is existing proof of what this means.
Here one can see, taste, and sm ell what an internationa l seaport was, is, and
hopes to beo Nostalgia and a modern feeling for life are partners in this pi ace.
The entire zone along the river lends itself to projects such as this. The goal is
to create, ultimately, an attractive and alluring waterfront on both banks of
the river.

108
 These four principle assignments form the pillars that support the plan;
they have been given detailed spa'tial elaboration in the Program Book, This
book defines cross-river connections, anchors the area solidly within its
surroundings, and designates theme areas, all of which allows programs on
the levels of city, city half (North or South), and neighborhood to be further
developed and filled in,

I three zones
To bring the two halves of the city, North and South, closer together, th ree
zones have been named : the city boulevard, the route taken by the railroad
tunnel, and the cultural axis, Each of these has its own character and, in its
own way, bridges the river. In these three zones, programs can be established
on the Kop van Zuid to reinforce the desired differences in atmosphere and
experiential quality,

The city boulevard, an extension of Coolsingel, is characterized as distinctive

and recognizable. As the backbone of the city's central area, this thorough
fare is part of the City Axis that extends from the northern edge of the city
to the southern periphery, between the airport and the Zuidplein/Ahoy
Complex. The city boulevard presents itself as an economie zone, as an
exclusive location for high-rise construction accommodating offices and
apartments, and, in Waterstad, as a touristic promenade. Significant
concentrations in the areas of financial and other commercial services,
shopping, and tourism are already situated along this route on the left bank
of the Maas. This business environment extends, via the new Erasmus Bridge,
to Rotterdam South. Taking full advantage of this, the program scenario for
the Wilhelmina Pier and the Wilhelminahof includes a new judicial and fiscal
complex, as weil as the World Port Center and other establishments related to
the international world of logistics. Prestigious high-rise housing projects and
attractions with themes such as 'port and city: 'emigration: and 'pleasure
cruises' are also part of th is image.
On the east side, the planned area is bordered by the new railroad tunnel,
introduced in 1993. The theme of the programs to be established above the
tunnel and along the railroad line is 'the uncommon commonplace as
attraction.' This refers to facilities that draw large numbers of people, such as
the central marketplace, the Church of St. Laurens, the city library, Blaak (hub
of public-transportation), student cafés on the Oude Haven (Old Harborl. the
Noordereiland (Northern Island), the Hef Bridge, and, on the left bank of the
Maas, the Exotic Festival Market in the 'Five Continents' Entrepöt. This heals
the scar, visible following the demolition of the elevated railroad, that
disfigures the urban structure and transforms it into a necklace of sites,
activities, and buildings whose 'uncommon commonplace' character is
attractive to the city's residents and visitors.
The theme of the third 'spanning of the river' is art and culture. A 'cultural
axis' is formed by th is somewhat hidden route that extends from the theaters
around the Schouwburg plein (Theater Square), via Westersingel, the Museum
Quarter, and Witte de Withstraat, 'museum boulevard' in the making, to the
Veerhaven (Ferry Harbor) and the Museum of Cultural Anthropology. ln 1988

109
 Aldo Rossi's little lighthouses stood at the end of the axis, on the Maaskade
(Maas Quay) next to the Veerhaven and, across the river, on the Wilhelmina
Pier, as beacons of the future. The inclusion of the pier within the cultural
circuit of the city serves to expand the former's historical identity.

The trip from the Wilhelmina Pier to the Kop van Zuid, which can now be made
by boat, and the successful transformation of the old headquarters of the
Holland America Line into Hotel New Vork have made the extension of the
city's cultural axis to Rotterdam South a reality. In accordance with the
program scenario, functions such as an emigration museum and a permanent
exhibition on the special relationship between city and port provide excellent
links to the historical significance and future function of the Wilhelmina Pier.

I four programmatic theme areas

The program scenario defines four different theme areas within the
masterplan: the Waterfront, the City Boulevard, the Cross Streets, and

Emplacementsweg. Based on location and context, each of these areas is

capable of supporting a program with its own thematic content. Dividing
programs of various types into different subprojects should guarantee the
existence of individually identifiabie areas within the master plan.
Furthermore, th is represents an attempt at having the successive urban-
programming initiatives provide one another with mutual reinforcement
throughout the course of the realization process.

the Waterfront The Waterfront extends from the end of the Wilhelmina Pier
to the other side of the Hef Bridge; the program book assigns a dynamic urban
program to this area. This, in particular, is the place that the public will be
enticed to visit. Reasons for an outing can be as varied as the lure of a cruise, a
view of the ships, a stroll along the water, the skyline at night, events on the
river, exotic shopping excursions, or a tour of attractions focusing on the
modern, operational port and the theme of emigration. An important
distribution point for those arriving on the Kop van Zuid is the square at the
foot of the new bridge. The flow of visitors, residents, and all forms of vehicles
converges at this spot This confluence of activity raises the area to a level of
urban significance. An eastbound connection, via Stieltjesstraat, leads to a
second concentration of urban programs in and around the 'Five Continents'
Entrepöt. The program here consists of a festival marketplace with many small
shops, cafés, and restaurants; a marina with accompanying maritime facilities;
and space for related events.

the City Boulevard Arriving from the inner city, visitors and those merely
passing through are here confronted, for the first time, with the harbors of
Rotterdam South . One's attention is drawn to the towering buildings on the
Wilhelmina Pier, the Hof van Zuid complex, and the basins of the Rijnhaven
(Rhine Harborl and its concentration of inland navigation. Here the
operational port is experienced as a counterpart of the historica I port across
the river on the Schiedamsedijk. Along the City Boulevard, on both sides
of the river, the past, present, and future of port and city are there for all to

110
see. The courthouse complex creates a programmatic link to the
representative function held by Coolsingel within the existing city center.
The programs further along the river, on the east sides of the Rijnhaven
(Rhine Harbor) and the Maashaven (Maas Harbor), correspond to their
immediate surroundings. They offer fresh impetus to the older districts

around them. Moreover, the continuity of urban facilities along the

City Axis assures a good connection between the area in deve lopmen t
and the bordering districts.

Cross Streets The Cross Streets form the lines along which the districts of
Feijenoord and Afrikaanderwijk are linked to each other and to the planned
area. As a center for everyday facilities, these streets play a key role in the
area. The primary function of Lodewijk Pincoffsweg is to accommodate
nonprofit programs, such as sociocultural facilities aimed at needs generated
by the new housing district. Plans for Vuurplaat place the accen t on
neighborhood facilities, such as shops, information functions, and other
commercial services. In the case of future expansion, program scenarios for
both Vuurplaat and Lodewijk Pincoffsweg can continue to develop arou nd the
intersections with Emplacementsweg.

Emplacementsweg The program scenario sketches two profiles for the

programmatic character of Emplacementsweg . The section to the north is of a
highly urban nature, with a business environment like tha t of the ring in the
city center, comparable to Goudsesingel and Schiedamsedijk on the opposite
side of the river. In the southern section of Emplacementsweg, ground-Ievel
public functions have less priority. Here the urban image is calmer, less
intense, than in the northern section of the st reet. The initial option here is to
comb ine space for consultative and health-care functions with housing
accommodations on the upper stories. For the sake of future requirements, the
ground floor should be easy to partition, so th at prospective market needs can

be anticipated.
I priorities and phasing
The program scenario is a qualitative description of future developments,
but the quantitative side of programming the Kop van Zuid has not been
ignored. A monitoring system has been developed, which makes it possible to
keep an eye on the overall planning and programming of the Kop van Zuid.
The results of certain priorities and of the phasing operation can be
expressed in numbers. This facilitates the process of constantly analyzing
the situation, something that cannot be avoided when a plan extends over

a period of 15 years.

The compact entered into with the national government in 1989 includes
a minimum obligation to the undertaking and covers the following global
agreements concerning the program to be realized:
housing 4,500 units
offices 335,000 m'
faci lities 35,000 m'

111
 The subsequent development plan contains an intensification and theme areas autonomous subsequent neutral
diversification of th is program: the Waterfront •
the City Boulevard •
housing/working functions Cross streets •
offices 397,000 m' Emplacementsweg •
housing 5,300 units
planning phase autonomous subsequent neutral
publiC functions
initial ••• •• •
shops/hospitality industry 35,000 m'
middle • •• •
special functions 45,000 m'
final • •• • ••
services 30,000 m'
This shows a major increase in the intended number of public functions. In the
program scenario for the Kop van Zuid, th is is the subject of a great deal of
attention. It is these functions, in particular, th at are to lend the area its own
special identity and urban charisma. In order to provide clear insight into the
desired coherence between the realization of public functions and the

realization of the Kop van Zuid as a whoie, a system has been developed to
allow the planning to experience intervention, adjustment, and feedback. For
this reason, the four theme areas along which public functions are distributed
have been given individual roles within the planning process, and these are
defined as 'autonomous,' 'subsequent,' and 'neutrai.' In the initial phase, extra
energy will be focused on special programs to draw local people and visitors
from out of town. These programs play an autonomous role in the
development of the area: they set the tone and anticipate what is to come.
One example of such a pioneering function is Hotel New Vork. The second
phase places emphasis on the creation of a broad base of new residents,
employees, and visitors. The accompanying programs concur, more or less,
with the completion of housing, office space, and facilities for businesses and
other organizations, and are, in other words, of a subsequent nature. An
example might be a supermarket, a branch bank, or a crèche. Finally there are
those programs that are less weil defined at this stage and which have, in

essence, a neutra I character. These are specialized, urban facilities that, in due
course, hope to locate somewhere in the city and which will help,
programmatically, to complete the Kop van Zuid. Examples are specialty shops,
travel agencies, and showrooms.
In the meantime, the implementation of the Kop van Zuid has actually
begun, and this has occurred simultaneouslyon a number of fronts, as one. can
see by the project documentation elsewhere in this book. Plans and
agreements that relate to investment in the infrastructure have been fully
completed, and building is under way. One fourth of the total program of
office spa ce and one fifth of the housing program are now under construction.
The critica I point in the realization of the Kop van Zuid has been passed. The
development of Rotterdam into a complete, undivided city on both banks of
the Maas is already evident. Planning instrumentation for the Kop van Zuid
should contribute to a future in which the area actually fulfills the qualitative
ambitions of the program scenario.

112
Frits Palmboom

THE HISTORY OF THE CITY OF TOMORROW.

From: The Alexanderpolder. New urban frontiers. Design Commission.Architecture
International Rotterdam 1993, p. 34-45.

The history of urban planning in 20th century Rotterdam is marked by

a special concurrence of circumstances. While the bombardment of
the inner city in 1940 transformed Rotterdam into a 'city without history,
'the Modern Movement saw its chance to propagate it as the 'city of
tomorrow.' The Prince Alexanderpolder, located partly in Rotterdam and partly
in Capelle aan den IJssel, served as a model for a so-called subsidiary city,
meant to complement the inner city: the idealized image of relaxed
living within a harmonious context, with the inner city as the rationalized
economic machine. This contribution is a retrospective of the development of
the Alexanderpolder, based on a series of structural plans created for the area.
It deals with the concepts underlying these plans and the radical changes,
conflicts, fiascos and shifts that took place during their realization. 1
The plans are not viewed as either successful or unsuccessful blueprints
of a future to be realized. They are seen more as links in a chain of transfor-
mations which together determine the form of the area. 2
Therefore, this contribution is not /imited to the period that the plans them-
selves intended to cover, but also includes the process of formation and the
transformations that preceded the plan development. The whole series of
transformations is charted in the chapter 'The History of Planning in the
Alexanderpolder, Atlas. '
Against the background of such a 'Iongue durée', it becomes clear to what
degree the singularity and novelty of the city of tomorrow are stamped by the
recalcitrant nature of its physical foundation and by the conflictive relationship
between center and periphery, situations actually meant to be eliminated.

Retrospectives: Lots and Neighbourhoods

A comparison of maps down through the centuries c1early shows that the
area northeast of Rotterdam experienced a number of radical metamorphoses
even before the era of urbanizaton. More than once it changed from being
nearly all water to land, and then from land back to water again.
The power behind these changes was the vacillating relationship between city
and countryside: the surrounding countryside successively served Rotterdam
as farmland, fuel reservoir and as an expansion and/or recreation area.
The dynamics developed on extremely different levels. Reclamation by
individual tenants in the 12th century and the impoldering carried out by the
government in the 19th century were large-scale planned operations.
Digging up peat for fuel, on the other hand, was done lot by lot, totally without
plan, but repercussions on the final condition ofthe area as a whole were
just as great.
The same is true for the first phase of urbanization, which took place at the
end ofthe 19th century. This occurred lot by lot: the pattern ofthe lots was cast
in stone; urban structure reflected that of the landscape. Ropewalks appeared
on the lots, along with pleasure gardens, factory complexes, villa parks and,
above all else, building blocks. Rotterdam was spreading in all directions -
construction could be found at every available spot: a village center,
an industrial site, an attractive residential area. In places where the pattern of
the lots was orderly, coherent structures were realized. Fragmented zones in
the pattern, however, led directly to disconrinuities in the network of streets,
resulting in a lack of coherence between parts of town in some places.
Urban-planning interventions during that time were aimed at
streamlining the traffic structure and at limiting the growth of the city.

113
 The two objectives were compatible. In almost all the plans it was the very
transportation lines (beltways, railroad lines, connecting canals and networks
of waterwa ysl that were used to give the city a new, definiti ve and compact
contour. Because the lot-by-Iot urbanization paid little attention to city
contours (as in the De Jongh Plan of 19031 determined by the urban planners,
this method foundered in virtually every instance. It was only when the
Housing Act of 1901 was put into operation that they had the instrumentation
to deviate from the pattern of land division. Only then was it possible to create
a single design for an entire amalgamated aggregate and to lay out new
networks of streets independent of the pattern of lots. From then until World
War 11 many experiments were carried out in Rotterdam on this basis,
experiments that broke with the traditional construction of bui/ding blocks,
lots and street networks (in Spangen/Tussendijken, Vreewijk and the Kiefhoek,
for examplel.
Noteworthy, however, is that on a larger scale the ideal19th century
image of the compact, concentrically bordered city persisted. Development
plans stil/ aimed at limiting the growth of the city by defining its external
boundaries and at dividing the city internal/y into units on a restricted and
comprehensible scale. Once again large-scale infrastructurallines, presented
in numberless plan descriptions as 'natural boundaries, ' were used to do th is.
After World War 1/ the spatial subdivision ofthe city was also given social
significance. According to the so-cal/ed 'district idea, 'the district was seen
not only as a spatial unit, but also as a social unit. 3
This granted enormous power to the district, as an urbanization unit,
and had great repercussions on the structure of the city as a whoIe.
After all, the district idea gave priority to the identity of the district, in principle,
over relationships with other districts and the surrounding countryside.
The city was seen as the sum of a number of more or less identical units.
Urban growth led to 'more ofthesame' and rarely, on a largerscale, to new
spatial patterns. It is against the background of th is tradition that the design
process for the Alexanderpolder commenced.

The Alexanderpolder in the 19505

In the early 19505, on the eve ofthe great urbanization operation,
the Alexanderpolder is a vast area of swampy grassland, running up against
high meandering dikes on its periphery. Ta the south the area is bordered by
the delta river, the Hol/andsche Ijssel, and to the north by the smal/er Rotte
River. The land division of the area has two faces. A medieval fan-shaped
al/otment system, fol/owing the course ofthe river, lies along the delta rivers
at or just below sea level. North of that the deepest polder of the Netherlands
can be found, at a maximum of 23 feet (7 metersi below sea level, with a ratio-
nat 19th century al/otment system. Regular and rectangular, it is independent
ofthe course ofthe surrounding rivers. The boundary between these two
sections is formed by arelief line that encompasses the whole area, east to
west, in a large arc.Subsequently, a wide-mesh network of traffic routes
(rai/road and highwaysl is stretched across the Alexanderpolder. The way in
which this system transects the underlying land division, isolating zones with
residuallots, has a great influence on further development. It is these very
residual zones that will pose problems with regard to the urbanization models. r - -- - -- -- - - . o. . . ..

d, 9~/,tI, ()r9~n iuh~

Completely unrelated to morphology, the area is also divided in ,.m'It"",n, urvelvvr .
an administrative sense. The western section ofthe Alexanderpolder belongs land
to the Municipality of Rotterdam and the eastern section to the rural
Municipality of Capel/e aan den Ijssel. The boundary is a jagged line running
straight through the area and is not physical, but purely administrative.
It divides two politica I cultures: the red city, socialistic Rotterdam with its
ambitions of becoming a modern metropolis as weil as an international
seaport, and the Christian establishment, the rigidly orthodox culture of
Capelle aan den IJssel, carefully guarding its age-old stabi/ity. This antithesis
also has an important influence on the urbanization process: center versus
periphery, fast time versus slow, the scale of the expanding big city versus
that ofthe small autonomous (and threatenedl suburb.

Diagram wijkgedachte
Diagram of the District Idea

114
The visual units of 'De Opbouw'
The arigins af the urbanization aperatian in the Alexanderpolder /ie in
the . BasIsplan . far Pastwar Recanstructian of the inner city. This plan estimates
the maximum size af Ratterdam's papulatian at about 700,000.
Any further increase in papulatian is thought ta necessitate the develapment
of autanamaus satellite, ar subsidiary, cities. With the completian of the
developmenr af the south bank of the Maas - whally canceived accarding ta
the district idea, incidenrally - Ratterdam 'fitIs up' in the caurse afthe 1950s
The Alexanderpolder is chasen as a lacatian far such a satellite city.
The isalated siruatian afthe palder -Iaw, beyand the Kralingse Lake and
the beltway - camplies with the requiremenr that the subsidiary city
be autanamaus.
Th e initial propasals for urbanizing the Alexanderpalder
are not drafted by the municipal gavernment. but by 'Opbouw,' a graup of
DurclJ arclJitects assaciated with the CIAM, including Latte Stam-Beese
lurban planner far the Municipality af Ratterdam) and Jaap Bakema.
The propasals lJ"ve a distinctly studiaus character and build on" series of
design expl!rirnenrs for tIJe district of Pendrecht in Rotterdam Soulh .
At the CIAM Cangress, held in Aix-en -Provence in 1953, the proposals for
the Alexanderpolder arc presenred as part ofthe Habitat Program.
In 1955 they are presented to the greater pub/ic at the E-55 Exhibition in
Ratterdam in the farm of a sizeable maquette entitled 'The City of Tomorrow.'
The designs cover only that part of the Alexanderpolder between Hoofdweg
and Kralingseweg. The fan-shaped division of lots and the part of the area
within Capelle's city limits are not included. The political and urban-planning
implications of the municipal boundary, the encounter between city and
village, have not vet been considered.
The Opbouw studies link the preoccupation with the district idea to
research done on the so-called 'visual unit, ' a concept largely created by
8akema_ To begin with, the district idea implies the arrangement of urban
construction on a flat surface: a city map, on which residential neighborhoods
harmoniously merge into a concentric and hierarchical whoIe. It is an urban-
planning concept still undetermined at an architectural level. The residential
neighborhoods in the Opbouw studies have both social and visual signifi-
cance. In the 'visual unit, ' a large number of residences are part of a coherent
three-dimensional composition: a sort of vast elementary sculpture in which
architecture and urban-planning converge, In the course of 8akema 's work the
'visual units' take on an increasingly larger scale, the apotheosis being the
Pampus Plan of 1965. The 'visual units' for the Alexanderpolder have not been
captured on a harmonious city map, but are directly linked to the network of
highways_ They are more or less autonomous units, visually recognizable at
a glance in relation to the city, both from the highway and from the surroun-
ding landscape. The high-rise apartment buildings play a key role in th is_
One explanation for their existence is the poor condition of the soil,
the Alexanderpolder's peat bog. Lotte Stam-8eese suggested sinking
underground piles beneath the roads and combining them with the founda-
tions of extremely large differentiated residential buildings in which city and
building are totally blended together. Theyare known as 'vertical neighbour-
hoods, ' and 8akema caJ/ed them 'battleships' or 'mammoths_' 8akema made
a sketch in which the whole district consisted of eleven of these buildings_
The definitive study plan of 1953 consists of two residential zones on both
sides of a broad green belt. The green belt also accommodates three
'mammoths_ ' They are directly coupled to the scale of the surrounding
countryside. The zonal design creates the impression that this structure can
expand in the direction af the countryside_ These two motifs - the introduction
ofthe third dimension by means of'mammoths' and making the plan open to
the landscape - wiJl reappear regularly in the work Lotte Stam-8eese does for
the municipality: on a large scale in the structural plans for the Alexander-
polder and an a smaller scale in the designs for the districts of Het Lage Land
and Ommoord_

Satillite city adrift

In the first official municipal structural plans the urban-planning and
administrative concepts are in agreement. In 1974 J _van Dijk, the mayor of

115
 Capelle aan de IJssel, makes the following statement: 'From the beginning the
question was: will each one work within his own city limits, or wiJl we work
together to create one complete [satellitel city? Then and in subsequent - more
formal- meetings we concurred on the following: the work would be aimed at
creating a balanced whoie, geographically encompassed by natural
boundaries. A kind of subcity surrounded by recreationallandscape ....
A project seen from the viewpoint of urban planning as a single area with
a population of 160,000 to 200,000 is good for our own facilities, including
administrative. The old Capelle would fit into such a plan.' 4 On the basis of th is
formu/a, Capelle agrees with the urbanization plans for the territory within its
boundaries. The new city even has a name: IJsseldam.
The aim was to design a satellite city based on the concepts underlying
the district idea. This applies most clearly to the first structural plan of 1959.
The plan shows an autonomous city cut off from its surroundings by highways
and railroad lines. A circle of residential districts are located around a park
and a city center, both situated neatly in the geographical center and on the
municipal boundary between Rotterdam and Capelle. Every trace ofthe exis-
ting morphology that does not concur with this idea is eradicated. Even before
the ink is dry on the structural plan, a discussion flares up that willieave its
mark on rhe wilole planning i1istory of the Alexanderpolder. Ir concerns the
relationship between, on one hand, the coherence and/or autonomy of the
subsidiary city and, on the other, the coherence ofthe subsidiary city with the
agglomeration as a whoie. Capelle makes a case for the former and Rotterdam
for the latter. The most conspicuous bali to be batted around in this discussion
is the position of the center of the Alexanderpolder in relation to the metropo-
litan infrastructure. In the Rotterdam Plan of 1962 the center is moved to the
north and linked to the railroad station 50 that in the future the Alexander-
polder can accommodate functions formerly belonging to Rotterdam '5 inner
city. 8ecause the center is also linked to a green belt stretching from the Rotte
to the Hollandsche IJssel, the plan has a more open structure. This situation
finds no favor in the eyes of Capelle: the center is too far away and the green
belt is seen as a barrier.
The 1967 plan is an attempt to meet these objections. A metro circle line is
added that consolidates the subsidiary city around a central park and draws
in the center previously moved to the north. The circle line leads to an
uneconomic surplus of infrastructure, however, and must be dropped.
In the 1972 plan the concentric layout is emphatically put into perspective,
and the situation as a whole is given a much more informal arrangement.
In 1973 an additional step is taken. The model of the satel/ite city is succeeded
bya model in which the coherence of the agglomeration is given complete
priority over the autonomy of districts, subsidiary cities and/or suburbs:
the so-called 'finger-city model. '

The finger city fiasco

The Finger-City Plan of 1973 is essentially intended for all of Greater
Rotterdam. This can be seen as an attempt to replace a concentric district
development with a zoned district development such as exists in the Opbouw
plans. This zonal development is magnified, 50 to speak, to the regional
planning scale. New urbanization is concentrated along public transportation
lines extending to the outer reaches of the city periphery. In the vicinity wh ere
these lines intersect in the inner city, extreme depopulation is not only
permitted, but stimulated. This leads to three crucial interventions in the plans
for the Alexanderpolder.
The first intervention is to connect neighboring municipalities directly to
radial metro lines leading to the heart of Rotterdam. The trunk line, designed
as a north-south axis running through the satellite city, is dropped. The second De noord-zuidas door de Alex anderpolder. Lotie Stam ·Beese. 1962
intervention is to eliminate a number of north-south roads, resulting in a more The Ilorth- S()u lh a.\ :s rh:ougll :! Jt~ A :f'>...'md,-'tnl)fäèl . i.arre S tam-Bel'sc. j tjó?
open relationship with the countryside: one continuo us green zone extending
from the Kralingse Woods (in the city) to the Hollandsche IJssel (far to the
east). This zone separates the developed area!i into a northern wing and
a southern wing. As a consequence, the Municipality of Capelle is divided into
two separate sections. The third intervention is to abandon the idea of the
subsidiary city's autonomous center. After all, it no longer forms an amalga-
mated whole and has lost its autonomy. In a spatial sense, the Finger-City Plan

116
has an interesting composition. The green zone weaves a coherent link
throughout the entire area. The differentiation between the two developed
wings concurs with the area 's geomorphological dichotomy: the zone along
the delta rivers in the south and the deep polder in the north. The plan proves
to be totally at odds, however, with the invisible conf/icts between center and
periphery - the conflict in and around the inner city, as weil as the one between
the metropolis and its neighboring municipality.
The planned depopulation arouses strong opposition in the inner city
because its implementation requires the elimination of residential areas that
have just survived the bombardment. This opposition is the overture to the
vast urban-renewal 'o peration and, at the same time, a radical break with the
tabula-rasa approach of the 'Basisplan'. Linking existing villages directly to
the city is also the cause of protests outside the city. The clash with Capelle
could not be any greater. The suburb does favor urbanization, but only on the
basis of an anti-urban concept. lts objective is not to be included within
a network, but to be bordered off and to gain autonomy.ln 1974 Burgomaster
J. van Dijk expresses this very aptly: 'We want 'no less' than one substantial
whole with good centra I facilities. Besides those already mentioned, a central
health center and a suitably accommodated police force; in short, a level of
facilities that conforms to the size of the population, albeit somewhat less than
it was. Rotterdam is toying with the idea ofthe Finger City, at any rate with the
idea of districts largely dependent on [the facilities ofl Rotterdam 's city center.
The recently designed Centrum-Oost is a symptom ofthose aspirations.
It is not centrally located within the greater whoie, and it is too small, certainly
in a qualitative sense . It is, in fact, aimed at dividing up the area.
'We also want 'no more' than one substantial whoie. No bulges protruding
over the aforementioned natural boundaries. Housing in Hitland would
constitute such an undesired bulge, and a metro connection to th at residential
area [againl means designating Rotterdam's inner city as the center to be used
by those residents.'
Jettinghof, the Rotterdam councilman involved, gives his reply:
'The geometrical center is total nonsense. Wh at must be considered is the
central spot best capable of functioning as a center. From Rotterdam 's point
of view, it's closer to the railroad than it is to the city limits of Capelle .
Functionally speaking, that's the long and the short of it. The urban planners
have been asked to design a good p lan without taking municipal boundaries
into consideration . That has always been the guideline. And that is why
the railroad line is much more important than the municipal boundary.' 5
This conflict ultimately frustrates every form of integral physieal planning. 6
The munieipal boundary has beeome a kind of Berfin Waff. The only thing that
survives tflis crisis is the plan for the network of main highways.
What remains is rhe construction of a fairly uniform network of highways,
incfuding the north -soutfl routes previously dropped from rhe Finger-City Plan.
Within thar network each municipality develops irs districts aecording to its
own judgment, in a diversity of variarions based on rhe tested concentrie
formula, each employing the architeeronic expression currently in fashion.
The area seems to have beeome the victim of an unequivoeal adherence to
rhe model approach, in which one unequivocal concept leads to another.
The point of departure for both models is fixed relationships. The satellite city
attempts ro create fixed relationships among housing, green area and center
wirhin a - by definition - bordered composirion in which the park always falls
within the city limirs and the general countryside always lies bevond the
boundaries.
The finger city is srriving for fixed relarionships among rransportation,
housing and a green area within an - by definition - unbordered organization in
which park and countryside are identical. In rhe situarion as it is finally realized,
there is no longer any recognizable fixed relarionship between any of these
elements. The transportation sysrem pays virtually no attenrion ro the zoning
of developed and green areas, but runs through them as an autonomous
entity. It divides the area inro compartmenrs in which green zones and
developed areas re/a te to one another in a variery of ways. Spatial relarion-
ships that exceed the scale of individua/ developments, and therefore add
something to the district or city as a whoIe, are few and far between.
Only e/ements untouched by urbanization fifl sueh a role: rhe banks of the

117
 rivers, the relief lines between the high and low sections of the Alexander-
polder and the zones with residuallots, which have avoided unequivocal plan
development because of their marginal and fragmented utilization.

Prinsenland,
the transformation of an urbanized landscape
The Structural Outline Prinsenland (1984) involves the last large
development site in the Rotterdam section of the Alexanderpolder.
For the most part, it coincidentally corresponds to the area formerly studied
by the Opbouw group. Just as then, the plan functions as a testing ground for
a different way of thinking about the city. The key concept concerned is the
transformation of existing urbanized landscape on severallevels of scale.
Prinsenland's layout is based on the reinterpretation of its context, in the sense
of its position within the city, as weil as in the sense of its own morphology.
Instead of adding vet another autonomous district to the satellite city,
the plan is developed as a link between the old city and the new.
Geomorphological differences are seized upon for the application of various
urbanization principles: on a large scale in the northern section, the deep-Iying
Alexanderpolder; lot by lot in the southern section, the strip of fan-shaped
allotments along 's-Gravenweg. The contrast between the two sections is
dramatized by the projection of a lake to be realized on common ground,
th us accenting the long curved relief line. Existing ribbon developments are
integrated into the plan. Lot-by-Iot renovation allows them to retain their own
dynamics, although they gain new impetus from their radically altered
environment. As a contrast to the fixed, model-like relationships among traffic,
developed areas, green zones and central facilities, the Prinsenland Plan
introduces the alternating play of comparatively autonomous elements, taking
into consideration that which has been realized previously and in other places.
The key word is simultaneity: simultaneity of large-scale and lot-by-Iot
development, of fast and slow time, and of large- and small-scale intervention.
'Obsolete' urbanization principles and unurbanized residual zones take
an active part in this play: within them, 'green' and 'landscape' are given
a profusion of expressions. This way of thinking reappears in later plans on
a larger scale.
In addition, ir is interesting to compare the Prinsenland Plan with the
studies made by rhe Opbouw group. In rhe Opbouw studies, the area gets its
architectonic expression from rhe three-dimensional organizarion ofthe
developed area, the 'visual units . . Urban-planning and architectonic
organization concur. As aresuIt. rhe dimension of time is eliminared, giving
the plan rhe characrer of a hard blueprint. In the Prinsenland Plan, the design of
rhe open area precedes rhe arganizarion of rhe develaped area. This design is
neirher abstract nor model-like. It dramatizes and articulates rhe concrete
landscape in order to prepare it, sa to speak, far urbanizatian. It designs the
'large form' that transcends the pure repetition of homogeneous housing:
an example of the 'identifying devices' also being sought by the Opbouw
architects, and. in their wake. again by Team 10. Within the differentiation and
separation of urban planning and architecture. it offers room for a more
multifarious experience of time than does the blueprint.

Redefining the subsidiary city

In the late 1980s the formulation of urban-planning problems in the
Alexanderpolder undergoes a shift. The area is almost completely developed.
and questions of its management, changing of functions. local intensification
and further expansion are of current interest. The District Policy Plan East,
developed by the Municipality of Rotterdam in 1986-1988. is. within this
perspective, an initial inquiry into the new design commissions. 7
It demonstrates an affinity to the Prinsenland Plan in the sense of its method
of approach. althaugh on a larger scale. It breaks with the systematic and
hierarchical concept - form follows function - underlying the original plans for
the Alexanderpolder.
The plan stems explicitly from the precariousness of the relationship
between form and function. between morphology and social dynamics. Time
plays a vital role in this instability. The plan therefore begins with a historical
analysis charting the changing relatianships between dynamics and continuity

118
and between sta bie and unstable elements over a long period of time.
In a morphological respect it views the stratified, simultaneous presence of
natural, pre-urban and modern infrastructural elements as characteristic of
the area: the delta, the lots and adjoining network of streets, and the traffic.
Each manifests its own order, and they relate to one another in alternating,
often conflicting ways. The subsidiary city is no longer seen as an autonomous
entity - much less as a model for the 'city of tomorrow'.
The plan looks at the 'city' (the inner city and its 19th century skin) and the
'garden city' (the Alexanderpolder) as equal and complementary.
'After all: the plan states: 'The flight from the city, ofwhich the garden city
is an expression, has always been part and parcel of urban culture: if the city
has room to offer, it gains in power; if it is capable of opening up the way
for interaction between the two, it gains even more in power.'
City and garden city represent, apart from a different morphology,
another social and economic potential. 'In the city, street life is the keystone of
the pattern; it is characterized by collectivity and proximity.' Density, a blend of
functions and a relatively inexpensive building supply offer fertiIe soil for the
growth of a fairly informal 'street-life economy. 'On the other hand,
'In the garden city ... the infrastructure is responsible for coherence among the
various facets. Here the accent lies on individuality and distance.' 8
It offers the possibility of a more individual emphasis on distinctive aspects
within an abstract space, the 'economy of the logo,' communication at
a distance. The District POlicy Plan wants to strengthen this diversity of
environments and to intensify their mutual relationships. Furthermore,
the contents of the plan proposals are not determined by extrapolation of
current trends and norms, but by speculation on possible future developments
on the basis of various scenarios.
These scenarios form a complement to the historical analysis at the
beginning of the plan. With respect to the design, they do not play
a legitimizing role, but a role in the formulation of problems.

Planegrond Prinsenland
Map o~ Prinsenland

Together the historical analysis and the scenarios put the design into the
context of long-term dynamics. They 'dynamize' the design commission.
A number of spots located by means of the scenarios prove to be strategically
important in reinforcing diversity and intensifying mutual relationships.
Instead of a homogeneous blueprint, the plan proposes ten strategic key
projects greatly diversified in character and scale. This approach is similar to
that of the '30-Point Chart' included in the so-called June Project. which was
created in the same period, but applied to all of Rotterdam.
The District Policy Plan East and the '30-Point Chart' are, as it were, the incu-
bator for an approach that finally finds expression in modified form in the
Rotterdam City Plan of 1992.
This plan covers all territory belonging to Rottedam and offers - for the
first time in several decades - prospects to the region, the southem wing of
the Randstad. It establishes, in the wake of work done by w.J. Neutelings,
the creation of a new urban form at Randstad level: the 'carpet metropolis.
'The carpet metropolis is a vast urbanized area with a field of centers, districts,
office parks, industrial sites, remnants of landscape and park zones,
all connected by a dense infrastructure.... The once uninterrupted agrarian
countryside is cut up into individual fragments: the ommelanden ....
Urban and landscape patterns are so closely interwoven in the southern wing
that it brings to mind the image of a collage.'9

119
 The city plan presents a double assignment: one for the inner city and one
for the reg ion. On one hand, the urban band extending along the river must be
compactly intensified by means of an increase in density, to be realized by
a restructuring of old harbor areas and by urban renewal. On the other hand,
a well-thought-out design for the carpet metropolis is needed, to go along with
the development of landscape parks to serve the entire southern wing of the
Randstad. 'Compact City' and 'Carpet Metropolis ' are not considered to be
contradictory concepts: the 'Compact City' has become one specific inter-
section within a complex network.

The recollection of a dream

The original urbanization models projected an ideal model of the future
upon the present. If such a model formed an obstacle for that purpose, it was
simply eliminated. Recent plans are emphatically situated in the here and now,
at the intersection of a past constantly subjected to reinterpretation and of
a future characterized by vitality and uncertainty. At one time the city oftomor-
row formed arealistic perspective of a newera: utopia was within reach.
What remains is something like the recollection of a dream.
As such, it deserves to be cherished. It is, however, nowon a level equal to that
of other recollections, both old and more recent. It offers room to new dreams,
still to be experienced.
NOTES
This artiele is an extensive compilation of two artie/es published in de Architect. theme
edition, number 39, 'Nieuwbouwwijken' I'New Housing Projects'l, May 1990: (Dutch tit/es
translatedl 'Urban Expansion and the Form of the City; the RoCa Area Analyzed' and
·Prinsenland. the Transformation of sn Urbanized Landscape. ' It is also a more detailed
elaboration ofthemes from Palmboom, F. , Rotterdam, verstedelijkt landschap (Rotterdam,
Urbanized Landscape), Rotterdam, 1987.
The teXl is based on a study made in 1983 of the plan development in the RoCa Area
(Rotterdam/Capelle aan den Ijssel}, based on material from the archives ofthe Department
of Urban Development, District Eas!. The description ofthe Prinsenland Structural Outfine
(1984/ and the Oistrict Poficy Plan East (1988/ is also based on the authors direct
involvement. as sn urban planner for the municipality of Rotterdam, with these two plans
(until1988).
Other literary refereflces:
Barbieri, U.. ed., Stedebouw in Rotterdam, plannen en opstellen. 1940-1981 (Urban Planning
in Rotterdam, Plans and Essays, 1940·1981, Rotterdam, 1981.
Barbieri, U., ed., Architectuur en planning in Nederland 1940- 1980 (Architecture ,md
Planning in the Netherlands 1940-1980), Rotterdam, 1983.
Beeren, W., ed., Het Nieuwe Bouwen in Rotterdam (New Building in Rotterdaml,
Rotterdam, 1982.
Blijstra, R., Rotterdam", stad in beweging (Rotterdam, City on the Move), Rotterdam, 1965.
2 Two sources of inspiration are of influence here:The work ofthe French historÎlIn, F. Sraude',
whose point of departure is a stratified concept of time, a simultaneous activity oftast .nd
slow rhythms in history. For the application ofthis concept in urban planning, see:
de Hoog, M ., Verstedelijking en landschapsontwikkeling I'Urbanization and Landscape
Development'l in de Architect. September 1990.
The work of architect Aldo van Eijck. 'As the past is gathered into the present and /he
gathering body of experience finds a home in the mind, the present acqui"n temporal depth
- loses it. acrid instantanity, irs razorblade quafity. One might call1his: the interiorization of
time or time rendered transparen!. 'In Forum, July 1967, p . 28. See also OASE 26127, 1990.
3 For the district idea, see: Ir. A Bos et al., De Stad der Toekomst. de Toekomst der Stad
(The City of Ihe Future, Ihe Future of the Cityl, Rotterdam, 1946.
4 Source: 8rochure Rijnmond, 1974.
5 Ibid.
6 In the 19705 a plan for Schollevaar (Capelle as a whoIe), commissioned by the Municipality
of Capelle aan den Ijssel, is created by Koos de Haan (Bureau Abma, Hazewinkel,
De Haan & Dirbi. It is an attempt to interpret landscape elements such as the 's·Gravenweg
area and the ScholIe Woods, of all places, as trademarks of Capelle ralher than as barriers.
An eXlremely interesting urban-planning design, one of the best ofthe 19705,
it was never followed up.
A plan was developed during the same period for Ihe area within Capelle's city limirs by
Ashok Bhalotra (Kuiper Compagnons Architectural8ureau, Rotterdam). ft includes the whole
municipa/ity, as weil as an e/aboratian far 's-Graven/and and rhe Rivium Industrial Park.
Th is plan a/sa breaks with an abstract model-Jike approach. The plan is wonh closer study.
8 Quotations from the Districtsbeleidsplan Oost (District Policy Plan Eastl, 1988.

120 9 Ouotation from the Stadsplan Rotterdam (Rotterdam City Plan ), 1992.
Mecanoo architekten

RESIDENTIAL NEIGHBOURHOOD PRINSENLAND.

From: NAI publishers, Architecture in the Netherlands. Yearboek 1993-1994. Rotterdam,
p. 66-70.

wonen Jan de weg

wonen Jan pJder.

crc:;c€'n~s

het schip

g Fr::1.nsc tuin
::: ,,'T t '
H .

C Holbndse tuin

o E:1gcls t: tu in

,_.-._-
!E'g: .. - -- -

_----- -_ . -
.. ------- ...
121
 The resldential neighbourhood is part of
the most recent expansions within the
Alexanderpolder. The brief included
both the urban design and the
elaboratlon of the housing environment
and the dwel lings. The startmg point in
designlng the neighbourhood was the
urban garden city with 'ru ral quality',
where every individual garden
contnbuted to the quality ofthe whoie.
The maJonty of the dwelJings consist of
two-storey 'housmg path dwellings'.
The 'por,d-slde dwellings'. three-storey
family dwellings, have a living room on
the Ilrst fioor. The blocks along the
Dutdhweg are built up from loining
together maisonnettes with fiats above
them.ln the eastern part ofthe
neighbourhood there are two 'ereseents'
with three-roomed fiats. To the north of
these is 'the ship', a housing bloek made
up of differ ent types of dwellings , ri sing
in height from four to six storeys. In
laying out the publie space and the
greenery the priority was the eoh esion
in the image of the neighbourhood.
The houslng paths are intended as a play
area for 'small children. Four greens link
these housing paths to eaeh other and to
the pond edge. They are laid out, in
succession, as English, japanese, French
and Dutch gardens.

-'
1--1

~
L h
l V
fi" [

I
I- - F? r--
-
- / -

122