Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
VERBOEMCONTEXTO
Estaaversoemhtmldoarquivohttp://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf.
Googlecriaautomaticamenteversesemtextodedocumentosmedidaquevasculhaaweb.
Page1
UniversidadedeBraslia
InstitutodeLetras
DepartamentodeLingustica,PortuguseLnguasClssicas
DayanneGandradeCarvalho
VERBOEMCONTEXTO
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
1/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Braslia,2013
Page2
VERBOEMCONTEXTO
Trabalhodeconclusodecursode
Graduaoapresentadoao
DepartamentodeLingustica,
PortuguseLnguasClssicasdo
InstitutodeLetrasdaUniversidade
deBraslia,sobaorientaoda
Prof.Dr.EloisaNascimentoSilvaPilati.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
2/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Braslia,2013
Page3
Sumrio
Introduo______________________________________________4
Seo1Pressupostostericos_____________________________5
1.1.ChomskyLinguagemeMente_________________________5
1.2.LobatoOqueoprofessordeensinobsico
devesaberdelingustica?_____________________________9
1.3.GuiadeImplementaodoProgramadePortugus
doEnsinoBsico____________________________________10
1.4.Comoaspessoasaprendem:crebro,mente,
experinciaeescola__________________________________13
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
3/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Seo2GTsGramticasTradicionais_____________________15
Seo3Proposta________________________________________16
Consideraesfinais_______________________________________21
Bibliografia_______________________________________________22
Page4
Introduo
.
Tendocomopontodepartidaoconhecimentolingusticoinatodoaluno
eumaposiocrticaperanteastrscategoriasdeclassificaodepalavras
morfolgica,sintticaesemnticaquenormalmentenoestopresentesnas
gramticastradicionais,aatividadedestetrabalhotemoenfoqueparaoensino
dapredicaoverbal,hoje,umgrandeproblemaenfrentadoporalunosda
educaobsica.
Oembasamentodotrabalhosoosestudosdacorrentegerativistade
NoamChomsky(1996),aobraComoaspessoasaprendem:crebro,mente,
experinciaeescola(2007)deRodneyR.Cocking,JohnBransfordeAnn
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
4/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Brown,oguiadosautoresportuguesesJooCosta,AssunoCaldeiraCabral,
AnaSantiagoeFilomenaViegas(2011),GuiadeImplementaodoPrograma
dePortugusdoEnsinoBsico,eapalestraOqueoprofessordeensino
bsicodevesaberdelingustica?(2013)dadoutoraLciaLobato.
Naseo1apresentoospressupostostericosdotrabalho.Osestudos
dorenomadolingustaNoamChomsky(1996),apalestraproferidaemRecife,
em2003,pelaprofessoradoutoraLciaLobatoeocontedodolivroComoas
pessoasaprendem:crebro,menteexperinciaeescolasoosprincipais
norteadoresdaanliseaquiapresentada.OGuiadeImplementaodo
ProgramadePortugusdoEnsinoBsicotemumcarterdecisivoparao
ajustedaatividadepropostapormeiodosexemplostotalmenteprticos.
Umpanoramaatualdasgramticastradicionais(GTs)aparecenaseo
2.Aseo3apropostadeatividadequepartemdasconsideraesfeitas
nasseesesubseesanteriores.FinalmenteasConsideraesFinaisem
queapresentoasconclusesobtidasduranteoprocessodepesquisa.
Page5
Seo1Pressupostostericos
1.1.ChomskyLinguagemeMente
AvramNoamChomsky(Filadlfia,7dedezembrode1928)um
lingustaefilsofoestadunidense,professordeLingusticanoInstitutode
TecnologiadeMassachusettsetambmumativistapolticoincansvelem
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
5/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
suasmanifestaescontraocapitalismoamericano.
LinguagemeMenteapublicaodeduaspalestrasproferidas
porNoamChomskynosdias25e26novembrode1996naUniversidadede
BrasliaetraduzidaporLciaLobato.Oobjetivodolivroregistraraspalestras
deixandoassimumimportantelegadonareadelingsticaparafuturos
estudiososeressaltaraimportnciadaobradeChomsky.
Aprimeirapartedolivrorefereseprimeirapalestra.Chomskyinicia
falandosobreafaculdadehumanadalinguagemecitaacomunicaodas
abelhasumaespciededanamaspoucoanlogalinguagemhumana.
Refereseoutrapropriedade,emqueolingustaressaltaocarterbiolgico
dafaculdadedalinguagem,apropriedadedainfinidadediscreta,queintrigou
Galileuquevianos24caracteresquepodemcomunicaroquepensamose
imaginamos,averdadeirainvenomaravilhosa.
Opalestranteconsideraafaculdadedalinguagemcomoumrgoe
quecadalnguaoresultadodaatuaorecprocadedoisfatores:oestado
inicial(dispositivodeaquisiodelngua)eocursodaexperincia.Eleressalta
aodefinirlngua,queestapodeserinvestigadadopontodevistabiolgicoede
inmerosoutrosecadaabordagemdefineoobjetodesuainvestigaoluz
desuaspreocupaesespeciais,elembraquecadaumadessasabordagens
deveriatentaraprenderoquepodecomasoutras.
Conceituaagramticauniversalcomoateoriadoestadoinicialda
linguagem,quealnguageraexpresses,portantoGramticaGerativa.A
gramticagerativasurgiunocontextodarevoluocognitivadosaos50.As
propriedadesepadresqueeramofocodaatenonalingsticaestrutural
encontramseulugar,mascomofenmenosaseremexplicados,emtermosde
mecanismosinternosquegeramexpresses.CitaacontribuiodosculoXX
5
Page6
osavanosnascinciasformaisqueforneceramconceitosapropriadosenuma
formamuitoexata.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
6/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Comparaoconceitodenoodeestrutura,dolingistadinamarqus
OttoJepersen,comoquechamoudeumalngua.Dizcomoosprimeiros
estudosdagramticagerativasedepararamcomlnguasquemesmobem
estudadasdeixampassardespercebidaspropriedadeselementares,quenas
gramticasedicionriosapenassotocadassuperficialmente.Sobrea
aquisiodalinguagemafirmaseralgoqueacontececomacrianaenoalgo
queacrianafaz.
Emseguida,Chomskyfocaaquestodecomomostrarquetodasas
lnguassovariaesdeummesmotemaeregistrarfielmentesuas
propriedadesdesomesignificado,superficialmentediferente.Paraisso
perpassaascondiesconflitantesdeadequaodescritivaeexplicativa.
ExplicaaabordagemdePrincpioseParmetros,querejeitaoconceitode
regraeconstruogramatical,defendequeohomemvemequipado,no
estgioinicial,comumaGramticaUniversal(GU),dotadadeprincpios
universaispertencentesfaculdadedalinguagemedeparmetrosno
marcadosqueadquiremseuvalornocontactocomalnguamaterna.
Sobreoestudointernalistadalinguagemesuarelaocomomundo
externo,opalestranteexplanasobreduasquestes,primeiroarelaomente
ecrebroesegundo,ousodalinguagem.RefutaascrticasdofilsofoJohn
Searle,lembrandoqueoestudoabstratodosestadosdocrebrofornece
diretrizesparaapesquisa.FazrefernciaaoestudodeGalenStrawsonpara
ilustrarsobreodualismomenteecorpoedesdobraoassuntocitandodiversos
outrosrenomadospensadores,acitar,Newton.Aindanalinhadessadiscusso
abreotpicodecomoosgenesexpressamaspropriedadesdoestadoinicial
antesdepassarparaasegundaquestodoempregoquealinguagemfazdo
mundo:ousodalinguagem.Aoinvestigarousodalnguadescobresequeas
palavrassointerpretadasemtermosdefatorestaiscomoconstituio
material,configuraogeral,usocaractersticoepretendido,papelinstitucional,
eassimpordiante.Discursasobreasinterpretaesmarcadaseno
marcadasesobreacomplexidadequedesignaralgoapartirdecategoriase
6
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
7/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Page7
acrescentaqueaspessoaspensamefalamsobreomundoemtermosde
perspectivastornadasdisponveispelosrecursosdamente,incluindoos
significadosdostermosnosquaisseuspensamentossoexpressos.
Encerraaprimeiradasduaspalestrassalientandoqueateoriatenta
trazerluzapenasalgunsfatoresequeagramticagerativaprocuradescobrir
osmecanismosquesousados,contribuindo,paraoestudodecomoso
usadosdamaneiracriativadavidanormal.
Nasegundapalestra,Chomskyrelembraasduasquestesbsicas
sobrealinguagemtratadasnodiaanterior.Aquestointernalista,queindaga
quetipodesistemaalinguagem,eaquestoexternalista,ouseja,comoa
linguagemserelacionacomasoutraspartesdamenteecomomundoexterno,
incluindoproblemasdeunificaoedeusodalngua.Asegundapalestrase
centranaquestointernalista.Partesedaindagaodeatquepontoa
linguagembemconfigurada.Chomskyexplicaqueparaformularquestes
clarassobreaotimidadedaconfiguraogeraldalinguagem,criouseo
programaminimalista,chamandoaatenoparaofatodeesteserapenas
umprogramadepesquisaenoumateoria.
Atravsdeumadetalhadainterfacecomabiologia,opalestrante
explanaquealinguagemhumanasituasebemalmdoslimitesdo
entendimentosriodosprocessosevolucionistas,emborahajaespeculaes
sugestivas.Exemplificaentocomoproblemalgicodaaquisiodalngua,
doqualseextraiacertezaqueafaculdadedelinguagemnofoi
instantaneamenteinseridanamente/crebro.Afaculdadedalinguagem
interagecomosoutrossistemas,queporsuavez,impemcondiesquea
linguagemtemdesatisfazer,soascondiesdesadasnuasnaliteratura
tcnica,traduzidasporLobatodebareoutputconditions.
Reformulaseaquiaperguntapara:Emquemedidaalinguagemuma
boasoluoparaascondiesdelegibilidadeimpostaspelossistemas
externoscomqueelainterage?Chomskyadvertefilosoficamentequeenfrenta
seatarefaassustadorade,simultaneamente,determinarascondiesdo
problemaetentarsatisfazlas,comascondiesmudandomedidaque
aprendemosmaissobrecomosatisfazlas.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
8/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Page8
Chomskyexplanaqueoprogramaminimalistaexigequesubmetamos
ospressupostosconvencionaisaumcuidadosoescrutnio.Umdesses
pressupostosqueopalestranteabordaodequealinguagemtemsome
significado.Prossegueseentoparaaquestodautilidadedaconfigurao
geraldalinguagemondefarodetalhadoescrutniodeprincpiosdalinguagem
jpostulados.
Algunsprincpiosanalisadosofatodalinguagemenvolvertrstiposde
elementos:ostraos(sonsesignificados),ositenslexicais,quesomontados
apartirdessaspropriedadeseasexpressescomplexasconstrudasapartir
dessasunidadesatmicas.Seguesequeosistemacomputacionalquegera
expressestemduasoperaesbsicas:umamontaitenslexicaisbsicos,ea
outraformaobjetossintticosmaioresapartirdosjconstrudos,comeando
pelositenslexicais.Opalestranteafirma:aslnguasclaramentediferementre
si,equeremossabercomo.
Chomsky,ento,difereostraosflexionaisdosqueconstituemitens
lexicais,perpassandopelastrstraosmontadoscomoitenslexicais,impostos
pelascondiesdelegibilidade,soeles:traossemnticos,traosfonticose
traosquenosointerpretadosemnenhumadasduasinterfaces.Delineia
maisalgumaspropriedadesdaconfiguraogeraltima,comoasoperaes
abertaseencobertas.Observaduasimperfeiesnaconfiguraogeralda
linguagemqueapropriedadededeslocamento,quandoossintagmasso
interpretadoscomoseestivessememumaposiodiferentenaexpressoeos
traosformaisininterpretveis.Olingustadetmselongamentenesseponto.
SoapresentadasasoperaesConfluirtomadoisobjetosdistintosXeYe
anexaYaXeMovertomaumnicoobjetoXeumobjetoYquepartede
X,efazYconvergirparaX.Aocorrncianaposiooriginalchamadade
vestgio.OutroocorrnciadenominadaAtrairocorrequandoostraos
combinantessoatradospelostraosinfratoresdoverboprincipal,queso
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&ei
9/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
entoapagadossobcombinaolocal.
Page9
1.2.LobatoOqueoprofessordeensinobsicodevesaberde
lingustica?
Empalestraproferidaem13dedezembrode2003,comoparteda
mesaredondaintituladaALingusticaeoProfessordeEnsinoBsico,
realizadana2aReunioRegionaldaSociedadeBrasileiraparaoProgressoda
Cincia(SBPC),emFortalezaCE,aprofessoradoutoraLuciaMariaPinheiro
LobatoexplanasobrequestespertinentesprticadeensinodaLngua
Portuguesa.
Iniciaabordandooproblemadavariaolingusticaque,infelizmente,
apesardejfazerpartedosestudosacadmicos,noganhamespaoemsala
deaula.Osprofessoresdecertaformaaindanosabembemaposturaque
devemteraodepararsecomumdialetodiferenteouumaquestoqueaborde
taltema.Masofocodapalestranoeste,apesardareferncia.
Apalestrantesegueconceituandoagramticaeexplanandosobrea
grandediferenaquehentreoensinodalingusticadoscursosdeletraseas
gramticastradicionaisquesousadasemsalasdeauladoensinobsico.
Gramticasquemuitasvezesnopassamdeumcompndiocomdescries
deumalngua.Elaconcluiquehdoisconceitosdegramtica:umquea
consideraestticaeaoutracomodinmica.
Detmsenagramticauniversalafaculdadedalinguagemexistente
emtodoindividuoquepermiteaeleaprenderqualquerlnguadesdeque
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
10/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
tenhacontatonosprimeirosanosdevida.Apartirdessaideia,afirmaqueo
alunojcheganaescolacomumagramticaadquirida.
UmdosprocessosqueLobatoapresentanapalestraequefaousona
construodapropostaametodologiadaelicitao.Sabemosqueoaluno
temodispositivodeaquisiodalinguagemequeaochegarescolajtem
umagramticaadquirida.Oqueaprofessorapropequeparaa
sistematizaodosistemalingusticooalunosejalevadoaoprocessode
descobertaequeaodaronortenomaterialdidticooalunoacabeportirar
9
Page10
suasprpriasconcluses,assimaaprendizagemsetornamaiseficaznas
aulasdelnguaportuguesa.
Aborda,tambm,oproblemadeosPCNs(ParmetrosCurriculares
Nacionais)teremnegadooensinodagramticanasescolas,paraaautora,
issonoverdade.Oquesedeve,realmente,ensinarsobumanova
percepo.Valorizandotodososaspectoscitadosacima,masno
abandonandoomaterialgramatical.
Oquesedeveteremmenteanecessidadedoestmuloaoalunopara
queporcontaprpriaelevisualizeaestruturaentreoraes,perodos.A
professora,inclusive,listaalgumasdiferenasentreosestudosdagramtica
tradicionaleosestudoslingusticosrecentes.Apontandoadivisolingustica
adotadaparaosverbosconhecidossimplesmentecomoIntransitivosparaa
gramticanormativa,comoinacusativoseinergativos,cujoestudonome
detivenestetrabalho.
Efinalizaapalestracomumpontointeressante:arecusadas
gramticasemincorporaroscasosmencionadosacimaecasoschamadosde
confusosemseuscontedos.Destacaqueessasmudanasaconteceroaos
poucosecabeaoprofessorapontarasdistinesentreagramticatradicional
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
11/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
eosestudosrecentes.
1.3.GuiadeImplementaodoProgramadePortugusdoEnsino
Bsico
DeacordocomoGuiadeImplementaodoProgramadePortugusdo
EnsinoBsicoqueespecificaacompetnciaConhecimentoExplcitodaLngua
elaboradoporJooCosta,AssunoCaldeiraCabral,AnaSantiagoe
FilomenaViegasemabrilde2011,hinmerosproblemasrelacionadosao
ensinodalngua.Levandoemconsideraoosproblemasetentandosuper
los,oGuiapropeatividadesprticasqueauxiliamoalunoaobservara
10
Page11
regularidadedalnguaemdetrimentoaocomummtododelecionarque
priorizaasexcees.
Noconjuntodeatividadesobservamosatividadesvoltadasparaas
funessintticasdalngua.Nessasatividadesobservamossempreumcarter
indutivoparaaapreciaodosconceitosestudadoseumcuidadoemresumire
sintetizarocontedoestudadoemquadrosetabelasoqueserviude
parmetroparaaminhaproposta.
AbasedosexercciospropostosnoGuiaaelicitao.Hoestmulo
paraqueoalunocrieconceitosapartirdaprtica,comocuidadodeorganizar
osconceitosadquiridosduranteaatividade.Observeosexemplosdesse
estmuloaoalunoedoesquemadeorganizaodaatividade:
Exemplo1
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
12/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Figura1"Ogrupoverbalpodeincluiroutrosgruposmaispequenos?Qualasuafuno?"pgina81
Exemplo2
11
Page12
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
13/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Figura2"Ogrupoverbalpodeincluiroutrosgruposmaispequenos?Qualasuafuno?"pgina82
interessantenotarqueapesardeumGuiaparaalnguaportuguesa
dePortugalquesemsombradedvidasexigeoutrasespecificidadesa
seremanalisadasemrelaogramticadalnguafalada/escritanoBrasilo
focodomaterial,definitivamente,oconhecimentoprviodoaluno.
12
Page13
1.4.Comoaspessoasaprendem:crebro,mente,experinciaeescola.
OlivroComoaspessoasaprendem:crebro,mente,experinciae
escoladosautoresRodneyR.Cocking,JohnBransfordeAnnBrown(cujo
ttulooriginalHowPeopleLearn:Brain,Mind,Experience,andSchool)
elaboradopeloComitdeDesenvolvimentodaCinciadaaprendizagem,o
ComitdepesquisadaAprendizagemedaPrticaEducacionaljuntoa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
14/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
ComissodeEducaoeCinciasSociaisedoComportamentoeoConselho
NacionaldePesquisadosEstadosUnidos,explicaeapresentaasestratgias
deaprendizagemlevandoseemconsideraoamentehumana.
Nocaptulo1Aprendizagem:daespeculaocinciaapresentase
umpanoramadosestudossobreamente,principalmente,paraoprocesso
educacional.Ofocoaaprendizagemhumanaemambienteseducacionais
formaiseopotencialdetodososindivduosparaaprenderinclusiveas
crianasmenores.
Aofazerohistricosobreosprocessosdeaprendizagemexplicao
bahaviorismo,exemplificandocomaexperinciadogatofamintonacaixa.
Emresumooquesedefendenessacorrenteaaprendizagempelarepetio,
memorizao.Oindividuoarmazenaumainformaoouvriasmasno
aplicabilidadegarantida.Outroprocessodeaprendizagem,poroutrolado,
valorizaoentendimento.achamadacinciacognitiva,quepossuiuma
perspectivamultidisciplinar.Estacincianonegaaimportnciadosfatos,dos
contedos,entretantodefendequeestessejamutilizveis.
Umdospontosapresentadosnocapituloavalorizaodo
conhecimentopreexistente,umaconcepoconstrutivistaemqueoaluno
possuiocontroledaprpriaaprendizagemeseurepertriodeideias
valorizadonoprocessoeducacional.Introduzoconceitodemetacognioque
referesecapacidadedeumapessoadepreveroprpriodesempenhoem
diversastarefas.
Aobraapresentatrsimportantesdescobertas.Aprimeirareferente
importnciadoconhecimentoanterior(incluindoaaprendizagemprecoce)
utilizadocomobaseparamediaoparanovosconhecimentos,asegundadiz
respeitoaoconhecimentoaplicvel,oaprenderacompreenderpara
13
Page14
desenvolveracompetncia,exemplificadiferenciandooespecialistadeum
principianteeofatortransfernciapassagemdoconhecimentopara
aplicaoemoutrasreasefinalmenteaterceira,acompetnciaadaptativa
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
15/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
queprevatividadesmetacognitivasemqueoalunoconstrioconhecimento.
Paraqueestanovaabordagemsejainseridademaneiraeficazno
ensinoaprendizagemnecessriomudanas.Acrianadeveservistade
formadiferente,elanoumalousavazia.Oprofessordeveestaremcontnua
formao,assimcomo,asavaliaestambmdevemserformativas,
continuadas.Ocontedodeveradaptarseprivilegiandoaprofundidadeeno
aquantidade.Devercriarseumacomunidadeescolar/intelectualemqueo
alunosintaseenvolvidodefato.Eofundamental:osexamesescolares
deveromodificarsetendoemvistaqueasatividadesmetacognitivasso
processosmaislentospormmaisefetivos.
Humabreveexplanaosobrecomoaspessoasaprendem,comopor
exemplo,emaulasexpositivas,aulasreforadasportecnologia,porinquirio
eoqueosargumentosnosmostramqueparacadasituaohdese
observaraestratgiamaiseficiente.Paracadasituao,umprocesso
adequadodeveocorrer.
Nosegundocaptuloaprofundasesobreasdiferenasentre
especialistaseprincipiantes.Pormeiodepesquisasconstatousequeos
especialistasreconhecempadresecaractersticassignificativas,possuem
umacompreensomaisprofundadoscontedosoqueconsequentementeos
auxilianaaplicabilidadedessecontedoemsituaesproblemas.Entretanto
issonogarantequesaibamensinar.
Osespecialistastmumconhecimentocondicionalizado,isto,
relevanteparaocontexto.Arecuperaodessasinformaessed,
normalmente,detrsformas:trabalhosa,automticaefluente.Encerraseo
segundocapituloreforandoseaideiadecompetnciaadaptativaque
diferenciaosmeramentehbeis(artesos)dosmuitocompetentes(virtuoses).
Osespecialistasadaptveissocapazestantodeabordarnovas
situaescomflexibilidadecomodeaprenderportodavida.No
apenasutilizamoqueaprenderam,massometacognitivose
14
Page15
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
16/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
questionamcontiuamenteseusnveisatuaisdecompetncia,
procurandoiralmdeles.[p.71]
Emsntese,podemosfazerumareflexoeumacomparaosobreos
processoscitadosnolivroeasaulastradicionais.Oqueocorrenormalmente,e
muitodevidoaoextensoerasocurrculoescolar,umaperspectiva
behavioristaemsalasdeaula.Alunosquesomentememorizam,decorame
acabamporinutilizaroqueaprendem.Devesemudarofoco.Nosignifica
queaulasexpositivasdeixemdeexistir,masquevalorizemoconhecimento
prviododiscenteedemonstresempre,comexemplos,quandopossvel,na
prtica,emcontextosextraescolaresaaplicabilidadedoassuntoestudado.
Dessaformateremosalunosespecialistasenoprincipiantes.
Seo2GTsGramticasTradicionais
Emumabreveanlisecomparadadasgramticasutilizadasemsalasde
auladaeducaobsica,notamosumaconstanteincompletudedeconceitos.
Priorizaseaabordagemsemnticaeomitemseasperspectivassintticas,
morfolgicasefonolgicasqueestruturanossalngua.Oresultado:alunosque
sesentemdespreparadosdiantedefrasesquenocabemnaquelesmodelos
preconcebidos.
Porexemplo,aconceituaodetrsgrandeseimportantesclassesde
palavras:Substantivo,AdjetivoeVerbo.Agrandemaioriadasgramticastraz
conceitoscomo:substantivoaclassequenomeiaosseres,adjetivoa
classequedqualidadesaossereseverboaclassequeexpressaao,
estadooufenmenodanatureza.
Oalunoaosedepararcomessesconceitosnosabecomolidarcom
palavrascomo:relmpago(umfenmenodanatureza,entretanto
substantivo),inteligncia(umaqualidade,massubstantivo).Notaseaqui
queosconceitosemtodosatuaisfalham.Noscasoscitados,asimples
infernciautilizaodedeterminantes(artigos,pronomes)paraaclassedos
substantivosjesclareciaoaluno.
ObservemosaconceituaodoSujeitoditotermoessencialoque
obviamentesecontradiznaprpriaGTjqueexisteaOraoSemSujeito
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
17/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
15
Page16
emalgumasgramticas:Sujeitooserdequemsedizalgumacoisa
(CEGALLA,1985,p.273),Sujeitooserquepraticaaaoverbal(CELSO
CUNHA,2010,p352),Sujeitootermoquedenotaoserarespeitodequem
oudequesefazumadeclarao(FARACO&MOURA,1994,p.313).
Aodepararsecomfrasesnavozpassiva,predicadosnominaisentre
outrasformasgramaticais,oalunoacreditaque,defato,noaprendeu
portugus.NoexemploAscartaschegaramimpossvel,paraqualqueraluno,
dizerqueacartapraticouaoverbaleaindasimosujeitodaorao.
Qualquerestudantenotaquehfalhasnessesconceitosdagramtica
normativaesenteseinsegurocomaprprialngua,oquedefatonoa
pretensodoprofessordelnguaportuguesa.
Seo3Proposta
ATIVIDADEPROPOSTA:TransitividadeemContexto!
Indicadapara:EnsinoMdio
Temposugerido:50min
Nalioanterior,juntos,analisamoscaractersticasimportantesdo
Verbo,comoasuapossibilidadedecombinaocompronomespessoaisdo
casoreto.Vamoscontinuarobservandoocomportamentodessesverbos???
LeiaasfrasesacimaemarqueCOMPLparaasquevocconsiderou
comsentidocompletoeINCOMPLparaasquevocconsideroucomsentido
incompleto.
1.Manuelnuncaviveu.(
2.Manuelnuncaviveuumavidaderei.(
3.Ojovemandapreocupado.(
)
)
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
18/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
4.Ojovemandadevagar.(
5.Aestanteanda.(
6.Carlaestuda.(
7.Carlaestudaamatriadeportugus.(
)
16
Page17
8.Obebdormiuumsonotranquilo.(
9.Tranquilamente,obebdormiu.(
10.Obebdormiu.(
11.Csarentregou.(
12.Csarentregouolivro.(
13.Csarentregouolivroaoprofessor.(
14.EugostooJoo.(
15.EugostodoJoo.(
Comovocexplicariaofatodealgumasfrases,quepossuemomesmo
verbonasuaestrutura,seremcompreensveiseoutrasno?Oquefaltouou
sobrou?Utilizeaslinhasabaixoparatranscreversuashipteses.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Nasfrases:3(Ojovemandapreocupado)e4(Ojovemandadevagar) o
verbopresentepossuiomesmosentido?Expliqueosentidoemcadaumadas
estruturasefaaumdesenhoquerepresenteosentidodeandaremcada
umadelas.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
19/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
_______________________________________________________________
17
Page18
Emduplas,criemsituaesnasquaisasfrases1(Manuelnuncaviveu)e
11(Csarentregou)poderiamserditas.Resumaasnoespaoabaixoefaa
umdesenhoparacadaumadasfrases.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Quaisassubstituiespossveisparaasconstruesabaixo:
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
20/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
Csarentregouoslivros.
EugostodoJoo.
Csarentregou....................
Eugosto...................
Csarentregou....................
Eugosto...................
Csarentregou....................
Eugosto....................
18
Page19
Nasfrases14(EugostooJoo)e15(EugostodoJoo)humagrande
semelhanaentreasfrases,massomenteumadelastemosentidocompleto.
Qual?Oquediferenciaasduasfrasesetornasomenteumadelas
compreensvel?
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Aestruturadospredicados
Osverbosdalnguaportuguesasecomportamdiferentementeemcada
CONTEXTO.Overboentregar,porexemplo,aceitacomplementos,respostas
paraperguntastaiscomo:Quementregou?Oqueentregou?Paraquem
entregou?Eoverbogostarsugereperguntastaiscomo:Quemgosta?Doque
gosta?
Duranteoexercciovoccompletouosespaoscomalgumaspossveis
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
21/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
respostasparaaperguntaOqueentregou?,essasrespostassochamadas
OBJETOSDIRETOS,eparaaperguntaDoquegosta?asrespostas
sugeridasporvocsochamadasOBJETOSINDIRETOS.Vocjdeveter
percebidooqueosdiferencia:
SUJEITO
VERBO
OBJETO
AestruturaacimaresumeopredicadocomobjetoDIRETO.
SUJEITO
VERBO
PREPOSIO
OBJETO
AestruturaacimaresumeopredicacomobjetoINDIRETO.
NessasfrasesoverboentregarchamadodeVERBOTRANSITIVO
DIRETOeoverbogostarchamadodeVERBOTRANSITIVOINDIRETO.H
tambmsituaesnasquaisastrsperguntassorespondidas.Observea
frase13:
Csarentregouolivroaoprofessor.
19
Page20
Quementregou?Csar,Oqueentregou?olivro(ObjetoDireto)Para
quementregou?aoprofessor(ObjetoIndireto).Emconstruescomoessa
queestopresentetantooObjetoDiretoquantooObjetoIndiretochamaremos
overboentregardeVERBOTRANSITIVODIRETOEINDIRETO.
Voc,tambm,deveternotadoquealgunsverbosnopossuemObjeto
DiretoouObjetoIndireto.Oquenoastornamilgicas.Noteafrase10:
Obebdormiu.
Emconstruescomoaanterioroverbodormirchamadode
INTRANSITIVO.Eporltimo,construescomoa3(Ojovemanda
preocupado)naqualoverboandarnotrazanoodaao,ouseja,no
umverbonocionalesimumverboqueestabeleceumvnculoentreoSujeito
(Ojovem)eseuestado(preocupado)chamaremosoverbodeVERBODE
LIGAO.
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
22/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
LIGAO.
Parafinalizarestaetapa,conecteasfrasescomosconceitosdoquadro.
V.I.
(1)Manuelnuncaviveuumavidaderei
V.T.D
(9)Tranquilamente,obebdormiu.
V.T.I
(13)Csarentregouolivroaoprofessor.
V.T.D.I
V.L.
O.D.
O.I.
(15)EugostodoJoo.
(13)Csarentregouolivroaoprofessor.
(8)Obebdormiuumsonotranquilo.
(4)Ojovemandadevagar.
20
Page21
Consideraesfinais
Oestudoapresentadoumesboodeatividadesprticasparaalngua,
especificamentesobreaClassedosVerbos,quealmejaauxiliaraosalunosno
processodeaprendizagemtornandooscapazesderecuperarestas
informaesdemaneirafcilecomaplicabilidadegarantida,comoexplicita
Comoaspessoasaprendem:crebro,mente,experinciaeescola.Afinalo
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
23/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
alunooconstrutordoprprioconhecimentocomoafirmaosestudosde
Chomsky.
Osestudoscognitivosquebuscamamelhormaneiradocomoensinar
aprender,osestudosespecficosdalinguagemesuaatuaoemcontexto
real,osestudossobreoensinodalnguaportuguesa,especificamente,muito
nosdizemsobreocaminhoquedevemospercorrer.Entretantomuitoaindah
desedescobrireamelhormaneiraaprtica,noesquecerqueoprofessor
demaneiraalgumadevedeixardeseconsiderarumpesquisadoremsuarea
comodestacaLobato.Osalunosnodevemterignoradooarcabouode
conhecimentoquetrazemaochegarsescolas.Eomaisimportanteos
materiaisdidticosdevem,sempre,serrevisados,ampliados,modificados,
afinal,alnguaumrgovivoemuda,assimdevesertodooaparatoque
utilizamosparaestudla.
Comacertezadequemuitosedeveprogredirnestapropostae
nareademateriaisdidticosvoltadosparaoensinodaLnguanosomente
esperoqueesteestudoamplietambmeganheadiscussodeoutros
educadoresparaqueumprojetomaiorganhevida.
21
Page22
Bibliografia
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
24/25
21/11/2015
VERBOEMCONTEXTO
CONSELHONACIONALDEPESQUISADOSESTADOSUNIDOS.
Comoaspessoasaprendem:crebro,mente,experinciaeescola.So
Paulo:EditoraSenac,2007
CHOMSKY,Noam.Linguagememente:pensamentosatuaissobre
antigosproblemas.Braslia:EditoraUniversidadedeBraslia,1998.
LOBATO,Lcia.Oqueoprofessordeensinobsicodevesabersobre
lingustica?Palestraproferidaem13dedezembrode2003,comoparte
damesaredondaintituladaALingusticaeoProfessordeEnsino
Bsico,realizadana2aReunioRegionaldaSociedadeBrasileiraparao
ProgressodaCincia(SBPC),emFortalezaCE.
GUIADEIMPLEMENTAODOPROGRAMADEPORTUGUSDO
ENSINOBSICO.ConhecimentoExplcitodaLngua,Lisboa,2011.
SALLES,H.M.L.Preposiesessenciaisdoportugus.Dissertao
(MestradoemLingustica),UniversidadedeBraslia,Braslia,1992.
CEGALLA,D.P.NovssimaGramticadaLnguaPortuguesa.1985
CUNHA,C.NovaGramticadoPortugusContemporneo.Editora
LexikonEditorial,2010
FARACO&MOURA.GramticaEscolar.1994.Editoratica
22
http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:http://bdm.unb.br/bitstream/10483/5996/1/2013_DayanneGandraDeCarvalho.pdf&gws_rd=cr&e
25/25