Shum pak njerz nga ata q takova krkonin krijimin e nj familjeje mbretrore

shqiptare. Edhe ndonj pretendent q ka dale pr kt pozit, ska prkrahje n

popull, se n m t shumtn e rasteve sht dikush q vjen nga jasht dhe s'e njeh
fare vendin.1

N qoft se do tu mohohet pavarsia nn sundimin e nj princi evropian,

shqiptarve do tu duhet t pranojn protektoratin Italian ose austriak. E po t vij
puna deri aty, ata do t zgjedhin Austrin pa asnj nfurrim. Si gjith popujt e tjer t
Ballkanit, edhe shqiptart mendojn se Perandoria Austriake se ka t gjat. Austria
do tu ndrtoj rrug e hekurudha, pastaj do t shkatrrohet dhe do ti ler
shqiptart t lir e me nj ekonomi disi moderne. 2

Duket qart se n Shqipri zien propaganda kundr Italis, sepse ca fshatar m

than se bashkimi me Italin ishte me rrezik t madh. 3

Shqiptart duan o pavarsin, o Austrin. Shqipria e Jugut q ka hequr sum m

keq se Veriu nn thundrn e turkut e pranon m leht Austrin. Kurse Veriu
paraplqen pavarsin, megjithse edhe Auustrin mund ta pranoj si t keqen m
t vogl.4

Pushtimi i Shqipris nga Austria do t ishte nj goditje vdekjeprurse pr aspiratat

kombtare t Serbis.5

Rusia nuk i ka kursyer as prpjekjet dhe as parat pr t prmirsuar kushtet e

serbve dhe bullgarve. Vanrisht ndrmjet Lufts s Krimes dhe lufts m
1 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 43
2 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 44
3 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 44
4 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 44
5 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 44

1876 1877 parat u derdhn me dor t lshuar n Maqedoni e Bullgari. U

ndrtuan shkolla e kasha, u drguan msues pr t predikuar iden pansllave dhe
pr ti shtyr pr liri. Tani edhe Evropa kishte frik nga sllavt. Pr t ndaluar
prparimin sllav, tokat trsisht slave iu dorzuan Austris pr ti administruar
(pr tu rrnjosur sllavizmi) dhe mjaft toka trsisht Shqiptare dhe iu dhan si
shprblim Malit t Zi.6

T vetmet shkolla t mundshme ishin ato q kishin hapur Austria e Italia kinse pr
arsimimin e klerikve.7

Por Austria nuk dshironte aspak t shihte nj Shqipri t bashkuar dhe t

arsimuar.8

Arsimi shqiptar nuk mund t bj prpara, po qe se nuk happen shkolla ku asnj

fuqi e huaj t mos lejohet t bj intriga. T tilla shkolla kan filluar t hapen. 9

Shqipria ndodhej prball dy armiqve. Nga njra an turku, q i druhej kryengritjes

s Shqipris, nga ana tjetr Rusia, tashm e vendosur q Siujdhesa Ballkanike t
bhej sllave dhe ortodokse10

Qeveria turke e ndaloi botimin e librave shqip dhe msimin e gjuhs shqipe, duke
dhndnime nga mtrndat. U hapn shkolla turke pr shqiptart mysliman, u
bnlloj-lloj prpjekjesh qfmijt trriteshin me besimin se ishin turq.
6 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 106
7 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe shqiptart, (Tiran,
Nam Veqilharxhi), 108

8 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe

shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 108
9 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 108
10 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 340

NShqiprine Jugut, ku tkrishtert jan ortodoks, grekt u inkurajuan q t

hapnin shkolla dhe t bnin propagand greke. Duke vepruar kshtu, turqit
shpresonin tndalonin formimin e njlvizjeje tfortkombtare shqiptare. Patriarku
grek shkoi deri atje sa tkrcnonte me shkishrim cilindo shqiptar ortodoks qdo
tprdorte gjuhn e mallkuar nkishose nshkoll. NVeri t Shqipris, ku t
krishtert ishin katolik, mbrojtjen e tyre Evropa ia kishte besuar Austris. Ajo hapi
aty shkolla fetare, ku msimi bhej ngjuhn shqipe dhe ku qeveria turke nuk kishte
fuqi t ndrhynte. Duke qennn mbrojtjen e Austris, jezuitt ngritn
njshtypshkronjn SHkodr pr shtypjen e librave fetarngjuhn shqipe. Por kjo
lvizje, duke qenngushtsisht katolike, u kufizua vetm nVeri. Madje ajo u nis me
qllim qAustria tI bnte pr vete tkrishtert e Veriut. Ajo synonte mtepr
tprante tkrishtert nga myslimant dhe ti dobsonte ata, sesa tforconte
ndjenjn kombtare shqiptare. Rrjedhojat e ksaj loje do tI ndeshim mvon. 11

Ka t ngjar q planet e marrjes s Shkodrs me mashtrim dhe dinakri t ishte

kurdisur koh m par. N shkurt erdhn lajme se komandanti I Shkodrs, Hasan
Riza beu u gjend I vrar dhe n vend t tij ishte vn famkeqi Esat pasha. Esati
kishte qen shrbtor I turqve t vjetr dhe n at koh ishte antar I Komitetit
Bashkim dhe Prparim. Qllimi I tij I vetm ishte pushteti pr veten, tani ai ishte
br shrbtor I sllavit. Hasan Rizai, kur pa se nga turqit nuk pritej m ndonj
ndihm, vendosi t mos ua lshonte qytetin sllavve dhe mendoi se ishte m mire
ta dorzonte at shqiptarve. Nga e ma ai kishte gjak shqiptari. Plani I tij ishte q
t bashkpunonte me t gjith fiset shqiptare t malsis, t cilat do t msynin nga
prapa shpine ushtrit rrethuese, ndrsa ai me ushtrine tij do t dilnin nga qyteti
dhe do tu binin ballas. Kshtu ai shpresonte t prante ushtrin malazeze dhe do
ta shptonte qytetin. Nj prift franeskan dhe njperson tjetr do t vidheshin
natn, do t anin vijat e lufts dhe do t merreshin vesh me lufttart e fiseve q
ata t sulmonin n kohn kur Hasan Rizai do t ngrinte flamurin shqiptar n kala.
At nat, pas darks q hngri me Esatin, Hasan Rizain e vran, disa metra larg
shtpis, dy burra t veshur si gra. Pas ksaj, Osman Bali dhe Mehmet Kavaja, q t
dy shrbtor t Esatit, u mburrn duke thn se kt akt e kishin kryer ata. Tellali I
qytetit shpalli me t madhe se pr kt gj nuk duhej folur fare dhe Esati, q ishte
personi numr dy n qytet, mori n dor komandn dhe shpejt e shpejt hyri n
lidhje me malazezt. Meq ai dinte vetm turqisht dhe shqip, letrat drgoheshin
nprmjet prkthyesit t konsullats italiane.
Italia bri njlojtdyfishtmjaft tshmtuar. Ajo me traktat ishte e detyruar
tndihmonte Austrinpr truajtur integritetin e Shqipris. Por mbreti Nikolla ishte I
ati I mbretreshs sItalis, prandaj ajo I linte dortlirpr marrjen e qytetit, nse
do tmundte. Nga urrejtja qkishte pr Austrin, Italia prpiqej tfitonte
influencnMal tZi.

11 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe

shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 342

Ndrsa Franca dhe Rusia I mbanin punt zvar, Petr Plamenaci hartonte kushte pr
Esatin. Nrast se ai do ta zbraste qytetin nlohn kur Mali I Zi tishte gati pr ta
pushtuar, para se Fuqite Mdha tmund ta ndalonin, atij do t sigurohej njlargim
me tgjitha nderet prkatse dhe me njfurnizim tmadh armsh dhe ushqimesh.
Ishte po ky person qmvondo tndihmonte serbt pr tarritur deri nDurrs dhe
sis hprblim do tnjihej si sundimtar I krahins sTirans. 12

Ndrkoh, edhe legata franceze dhe ajo italiane tregoheshin tepr tknaqura me
pushtimin.13

T gjith shpresonin se s shpejti do t vihej nj princ, I cili do t shtypte Esatin, q

quhej si nj rrezik I mundshm.14

Shteti I porsalindur shqiptar do tu hidhej n goj ujqve pr t shptuar m t

mdhenjt.15

Historia e princ Vilhelm Vidit sht nj nga meselet m t ndyra q kan kurdisur
Fuqit e Mdha. Me caktimin e princit, Fuqite Mdha u trhoqn vmendjen
grekve q t zbraznin Shqiprin e Jugur deri te kufijt q kishte caktuar Komisioni
I Kufijve.16

Sikur ai t kishte ndrmarr nj udhtim t gjat npr t gjitha krahinat e

zotrimeve t tij, sapo zbriti n Shqipri, t shkonte n Kor prmes Beratit dhe
Elbasanit dhe t tregonte se ato jan t tijat, ndoshta do tia kishte dale mban. Por

12 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe

shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 387
13 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 389
14 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 390-391
15 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 402
16 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe
shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 404

detyra e Esatit, si agjent I armiqve t Shqipris, shte q ta mbante princin n

Durrs, derisa t ishin pjekur kushtet pr t zbatuar planet e largimit t tij. 17

17 Edith Durham, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dhe

shqiptart, (Tiran, Nam Veqilharxhi), 405