ESK TRKENN GRAMER

A T A T R K K L T R , D L VE T A R t H Y K S E K K U R U M U
T R K
D L K U R U M U
Y A Y I N L A R I : 33a

A. V O N GABAIN

ESK TRKENN GRAMER

eviren:
M E H M ET AK A LIN

T R K

T A R H

K U R U M U

B A S I M

1 9 8 8

E V t

A N K A R A

YKR

D O L D U R U L A M A Z , YA R D IM SE V E R ,

EFKATL

HOCAM

W. B A N G IN
(A Z lZ ) H A T IR A S I N A

VB DOSTUM

 N D E K L E R
evirenin n Sz ................................................................................................

s. X I I I

Birinci Baskya n Sz ........................................................................................

s. X V

ikinci Baskya n Sz ..........................................................................................s. X V I I

iaretler ve Ksaltmalar .......................................................................................

s. X I X

(Saylar paragraflar gsterir)

G i r i ............................................................................................................................

-6

A d, Tarihler vs................................................................................................

Az Ayrlklar;y A z ................................................................................

Kitabelerin A z l a r ......................................................................................

n Az ................................................................................................................

Brhm Yazm alarn n A z l a r ..................................................................

Hristiyan Yazmalarnn z e ll i k l e r i .........................................................

Yaz B ilgisi................................................................................................................

7-12

T rk Run Y a z s ...................... .....................................................................

U ygu r Yazs ...................................................................................................

Sout Y a z s .....................................................................................................

10

Mani Yazs .....................................................................................................

11

Brhm Yazs .................................................................................................

12

Fonetikle lgili N o t l a r ...........................................................................................

'3-42

V u r g u ................................................................................................................

13

n l l e r ..............................................................................................................

14-23

Uzun nller (14) nl ndirgenmesi (15) nl Varl {a,

5, o a, e t, i, t o, ; , u, ; ,) ( 16) nllerin Tasnifi
(17) nllerin yerleri (18) Dudak uyumu (19) Seyrek
Grlen a/, /i nl Deimesi (20) u/t, / Deimesi
(21) u ve w Ses Dnm (22) 2. Hecede o ve (23)
Diftonglar ....................................................................................................

24

n s z l e r ...........................................................................................................

25-39

nsz varl (25) nszlerin Yeri (26)_y n Tremesi

(27) Kitabelerdeki Genizliden n c e k i b 'nin Yazm ala rda
m 'ye Deimesi (28) Kitabelerdeki p , ^'nin Y a z m a
larda b , b' ye ve Kitabelerdeki b , A nin

VIII

Y a zm a la rd a w , w 'ye Deimesi (29) Seyrek rjl~ lg

Deimesi (30) Kitabelerdeki ny nin Y a z m a la rd a n v e j ye
Deimesi ( 3 1 ) d Dmesi (32) Sedal Son Ses Seyrek O larak
Sedaszlar (3 3 ) Sedal nsz Seste Sk Sk Sedahlar
(34) nller Arasndaki Sedal nsz (35) Ek Banda t d
Deimesi (36) Ek Banda k, k/, g Deimesi (37) }/s
Deimesi (?) (38) nsz Ylmas (39)
Hece Dmesi .................................................................................................

40

Ses Uyum u ......................................................................................................

41

Y a b an c K e lim e le r .........................................................................................

42

Kelime T e k i l i ..........................................................................................................

43->67

simden sim Y a p a n Ekler: + f (44); + a, + f (45); + f ak, + k

(46); + , + f i (47); +han, + kan, +kn (48); + k i, + k t (49);
+ kn, + gn, + kun, +un (50); + l (51); + la, + lag (52);
+> + lg (53);
+ lk (54); + 0 (55); + m > + * (56);
+ k, + k (57); + ka, + k(i (58); + (:ak, + kk, + ak, + gak (59);
+ ku, + k, +u, + g (60);
(61); + suk, + siik (62); +ju/,

(63); +/ (64); +< (65); + lai> + lg> + da> + dS (66);

+ tam, + tam, + dam, +dam (67);
+ l f, + d a f, +da} (68);
+ lag, + la, + dag, +da (69); +/n, +<Fn (70); + 4 (71)
simden Sfat Y a p a n Ekler: + f i , + ig (73); + ki, + k t (74); + /
(75): + la> + lii (76); + l , + lg (77); + J (78); + sak, + sak
(79);
+ s'g (8o); + nr> + sir (81); + sZ (82); + ta, + l
(83); +/n, -t-/1 (84)
simden Fiil Y a p a n Ekler: + a , + S , + , + i , + u , + ,
(85); + d , + a d , + d (86); + gar , +gcir , + kar ,
+ kar (87); + / - (88); + l a - , + / a - (89); + n - (90);
+
+ 6* - (91); + k a - , + k S - , + a - , + g a - (92);
+ kr , + kir , + r vs. (93); + r (94); + ra , + r (95): + 0,ka , + r k - (96); + sa , + s - (97); + - ,
+ si (98); +
, + sir (99); + su , + s (100);
+ ta , + U i , + da , + d (o)
Sfatlardan T r e t i l e n le r ............................................................................... 102-104
Fiilden sim Y a p a n Ekler: a, , t, i, u, (105); d
(106); duk, -d k , tuk, - l k (107); - l g (108); - a ,
~ g s (109); - a , - g t if, ka, - k a (110); - l t , - g l i ( 11);
c'ma, -"gm fi (112); ~ n, - g in , - k m , kin, an vs. (113);
~gak - g a k , -g u k , - g k (114); - u , - g , - k u , - k (115);
aul, agl (116); / ( 17); m (118); ma, m (119);
mak, mak (120); maz, miiz (121); m/, mif (122);

IX

- m r , -m u r (123); - n ( i 2 4 ) ; -r t(, - nn(u, -" (11(12 5 ); ~ P

(126); - k , - k , - u k , - k (127); - r (128); sek, - s k (129);
~ l ( 13 1 )
~ da(', - d a i ( 32); -y a k ,
- y a k , -a y a k , -Uyak (133); -y u k , - y k (134);
(135)
Fiilden Sfat Y a p a n Ekler: duk, dk, tuk, tk (136); c,
~ g (>37); - h, - g a h (138); - l , - g l (139); - > 4 ,
- gma (140); - u , - g , fiu, k (141); - m a , - m (142);
makl, mklig, makstz, mksiz (143); maz, mz
(144); - m / , - m i} , -m a }, -m }, -m u }, -m } ( 145); -m l ,

g vs,
(146); n (147); - n, - n (ig , -n s ,
- n j > ( i 4 8 ) ; - k , - k , - u k , - k ( 149); - r ( i 5 o ) ; - s k , - s k
( 5 '); -y k , - y k O 5 2)
Fiilden Fiil Y a p a n Ekler: d (153); 'sa , gs (154);
- u r - , - g r - , - k u r - , - k r - (155); - / - (156);
msn , msin (157); ma , m (158); n
( ' 59 ); ~ k ~ , ~ k ~ (160); - r - (161); - n - , - s i - (162);
sk , sk (163); - } ~ (164); - / - (165); - t u r - ,
tr , dur , dr (166); .J (167)
ekil B ilgisi................................................................................................................ 168-326
tsim S o y l u l a r .................................................................................................. 168-210
okluk: + la r, +kn, + z , +ar, + / ................................ .............. 168-174
isim ................................................................................................................... 175-'87
smin Halleri (175-177) Belirsiz Hal (178) ligi Hali
(i 7 9 ) Yaklam a
Hali
(180) Yklem e
Hali
(181) Bulunm a-Ayrlm a
Hali
(182) Ayrlm a
Hali
( 1 8 3 ) Vasta Hali (1 8 4 ) Eitlik Hali (185) Yn Hali
(186) Dier Y e r ve Zatnan Belirleyicileri (187)
Zamirler ve Y a k n l a r .................................................................................. 188-201
ahs Zamirleri (189) iaret Zamirleri (190) Sona Gelen
ahs Zamirleri (191) yelik Gstergeleri iyelik Gsteren
Kelimeler (192) iyelik Ekleri (193) Soru Kelimeleri (194
196) Belirsizler (197) Nisbet Zamirleri (198) Z am ir n
lemleri (1 9 9 ) Dnllk Zamirleri: z, knl (200-201)
Saylar ............................................................ .................................................. 202-210
Asl Saylar (202) Sra Saylar (203) letirme Saylar
(204) Ortaklk
Saylar
(205) K a tlam a
Saylar
(206) Saylardan Tretilmi O lan lar (207) Belirsiz Saylar
(208) isim ekimi vd. (209) Tarihlem e (210)
Olum suzluk ..................................................................................................... 211-2 14

Fiil ekilleri............................................................................................................... 215-270

ekimli F iille r ..................................................................................................215-223
Dilek Kipleri: F.mir vs.........................................................................

215

Basit Z a m a n l a r ..................................................................................... 216-223

Geni Zam an: ur mn (216) Grlen Gemi Z a m an I:
t + m ( 2 1 7 ) Grlen Gemi Z a m an II: yuk mn
( 2 1 8 ) Belirsiz Z a m an (Anlatlan Gemi Zam an): mi}
mn (2 1 9 ) Gelecek Z a m a n I: ay mn (220) Gelecek
Z a m an II: la mn ( 2 2 1 ) (t, fi (222) (a, (223)
tsim F i ille r ........................................................................................................224-228
duk, dk, tuk, lk (224) u, g (225) uka, gk
(226)- u lu k , -g l k (22 7)- s , - s ig , - s u , - s g (228)
Z a r f F i i ll e r ........................................................................................................ 229-237
-/> (230) -f>(in,
pn (231) - u , - ; - a , - a ; - t , - i ;
yu vs. (232) al, - g li; - k a l, - k l i (233) - n , - y n
(234) mat1, mad, ml, mdi; matn, madn, mlin,
mdin (235) ma, gin; kna, kin (236) kan
( 237 )
Bal F i i lle r .......................................................................................................238-259
Y a rdm c Fiiller: r , bol , tur (238-248) M odal
Y a rdm c Fiiller, M odal Sayg Fiilleri (249-254) Tasviri Fiiller
( 255 -259 )

art, Bal Za m an , Olm azlk, T em enn i vs.............................................260-270

Soru ve T a h m i n .......................................................................................................

271

Son ekim Edatlar ............................................................................................... 272-326

Fiil Meneli Son ekim Edatlar .............................................................. 272-303
u, a, Z a r f Fiilleri: alku (272), aa (273), afnu (274),
balayu (275), birl (276), iy (277), k (278), rn (279), tkr
(280), lr (281), kod (282), sayu (283), lapa (284), tgi (285),
tgr (286), ulat (287), ulayu (288), utru (289), za (2Qo),ym
(291 ),yokaru (292)
n Z a r f Fiilleri: adn (294), biln (295), iyin (296), kin (297),
rjn (298), katn (299), tiyin (300), n (301) p ve pan Z a r f
Fiilleri: kop (302), kopan (303).
Meneleri sim Soylu O la n Son ekim E d a d a n : al (304), ara (305),
asra (306), (307), uur (308), orlu (309), d (310), n (311),
tatn (312), llla (313), sk (314), st ( 3 1 5 ) , ( 3 1 6 )

XI

Dier So ekim Edatlar: ara (317), artuk (318), bar (319), bir, bir,
biri (320), naru (321), irti (322), kisr (322a), orya (323), tg
(324),y it, ir,y r,y n (325)
C m le Bilgisi............................................................................................................ 3 2 7-455
K elime e itle r i............................................................................................. 327-360
s i m l e r .....................................................................................................
Say ve Cinsiyet (327) sim ve Sfat (328) Zamirler ve
simler (329) Soru ve Belirsizlik Zamirleri (330) Soru
ve Nisbet Zamirleri (331) Saylar ve simler (332) Ekli
ve Son ekim Edatl isim Soylular (333-337) Genel
Deerlendirme (338)
Fiil ekilleri ........................................................................................... 339 - 3 4 '
sim Soylu Fiil ekilleri (339) Z a r f Fiiller (340) Ara
ekiller (341)
nlemler, Edatlar, E k l e r .................................................................. 342-360
nlemler (343) aret Kelimeleri (344) Edatlar ve
Edat Benzeri Ekler: ok, k (345); + rak, +rak (346); tag
( 347 ): +f + (d (348); + (a , + ( (349); +(ak (350);
+ krya, + kna, + kya, + ka, + kinya, -t- knri, + kiya, + kia
( 3 5 1); ym, ma, +ma (352); Dier kuvvetlendirme
Kelimeleri
(353);
Olumsuzun
Kuvvetlendirmesi
(354) Soru (355-358) - T a h m i n (359) - Belirlilik (360)
Kelim e G r u p l a r ............................................................................................ 361-414
Y a n D z e n le m e ....................................................................................
E Anlaml Birleik ve Eit Sralamal Cmle Unsurlar
(361) Saylar (362) Eklemeler (363 364) Soyut
lamalar (365) kileme (366 368)
Alt Sralama ................................................................................................... 369-414
Birleik Fiiller (370-377) Yklem Belirleyicisi ve Fiil (378390) T m le ve Fiil Yklemi (391-3 97) Vasflk ve sim
(398 4 1 1) stnlk Trleri (412) Pekitirme ( 4 1 3 ) tip
ile Sona Eren Kelim e Guruplar (414)
Cm le b e k le ri....................................................................................................... 4 ' 5-445
Cm le Ba E d a t ........................................................................................... 4 ' 5 -4 '9
Cm le Belirleyicisi ........................................................................................ 420-439
z n e ..................................................................................................................
440
T m le .............................................................................................................

44'
Y k l e m ............................................................................................................. 442-445

XII

C m le Kurulu u ..................................................................................................... 446-455

Basit Cm le; Kelim e S r a s .........................................................................

446

Y a n C m l e l e r ..................................................................................................447-449
Nisbet C m le l e r i ............................................................................................ 450-452
Dolaysz ve Dolayl A n l a t m ...................................................................... 453'455
Ekler ............................................................................................................................

s. 127

Dizin ............................................................................................................................

s. 131

Terim le r Dizini ........................................................................................................

s. 185

T r k e - A l m a n c a .............................................................................................

s. 185

A lm a n e a - T v k e .............................................................................................

s. 190

B ib liy o g ra fy a .............................................................................................................

s. 195

M e t i n l e r ......................................................................................................................

s. 229

Szlk ..........................................................................................................................

s. 257

 E V R E N N n s z
Eski Trke'nin Grameri ( Alttrkische Grammatik) ilk defa 1941 ylnda
yaymlanmt. Bu tercme, onun 1974'te yaymlanan nc basksndan
yapld.
Aradan uzun yllar gemi olmasna ramen eser hl bavuru kitab
niteliini korumaktadr. Tercm enin, eserin aslna ulaamayanlar ve Almanca
bilmeyenlere faydal olacan umuyorum.
Okuyanlarn kolaylkla istifade edebilmeleri iin kitaba, Trke-Alm anca ve
Alm aca-T rke olmak zere bir terimler dizini ekledik. Ayrca, kitabn aslnda
bulunan dizine, gram er blmnde rnek olarak verilen btn kelimeleri ilve
ettik. Bylece okuyucu, merak ederse, A. von G A B A I N 'i n kelimelerle ilgili olarak
getirdii yorum ve tahlilleri de kolayca renebilecektir.
Prof. Dr. Ahm et T E M R szlk ksmn gzden geirmek ltfunda bulundu.
Eserin aslnda bulunan transkripsiyon iaretlerinin byk bir ksmn olduu
gibi braktk. Fakat T r k alfabesini gz nnde tutarak, bazlarn deitirdik. Bu
deiiklii aada gsteriyoruz:

1, i

2. y

3- i

4-

5- q
6.

1-

8. i

h
j

K en d i kltrmzle ilgili eserleri basarken gerekli itinay gstermek, deiik

alfabelerle yazlm metinleri olduu gibi aktarmak titizlii, maalesef T rkiy ede
henz yerlememitir. Bu bakmdan T rk T a rih K u ru m u Bakan ve Basmevi
mensuplarnn gsterdii ilgiye teekkr etmemek imknszdr.
K itab tercme ettikten sonra, M arm ara niversitesi Fen-Edebiyat Fakl
tesi T r k Dili ve Edebiyat Blm aratrma grevlilerinden Mustafa
A R G U N A H ile C eval K A Y A , daktilo ve tashihlerini yaptlar. Gsterdikleri
gayret ve titizlik iin kendilerine teekkr ediyorum.
T ercm ed e gzden kaan hususlar iin yaplacak uyarlar, memnuniyetle
karlanacak, ikinci bask imkn elde edilirse, tabiatyla, hatalar dzeltilecektir.
M E H M ET A K A LIN

BRNC BASKIYA N SZ
T u rfan 'd a n derlenen U y gu r yazmalar koleksiyonu zerinde uzun yllar
almak imknna sahip oldum. T r k dil bilimine ve bilhassa U ygurcaya
ynelmemi, br d nyaya gm olan sevgili hocam W I I .H K ! .M B A N G
K A U P a borluyum. Kendisinin tabiatnda var olan sihirli teviklerle dolu
rahatl, fikirlerindeki zenginlik, btn Asya, A vrup a ve K u zey Afrikaya
yaylm T r k dillerindeki tek tek olgular zerindeki tasavvur edilmesi bile g
olan geni bilgisi, yannda almay zevkli bir yaantya dntryordu. O ndan
aldklarmla kendi bulup kardklarmn hangileri olduklarn birbirinden
ayramyorum. Her hangi bir teori yapm ayan, sadece tasvirci olan, derleyip
toparlayc bu almam onun grlerine snamam olmam, benim en byk
zntmdr. Fakat her ilerleme, bakalarnn deerlendirmesini gerektirir.
Bundan dolay, lenz dikkate alnmam her hangi bir yazma dolaysyla,
deitirilebileceinin
uurunda
olarak
bu
Eski
7 rkrnin Grnmrrini
meslektalarmn dikkatine sunmak zorundaym. V . T H O M S E N ve W. R A D I . O F F un temel atc almalar, F. W . K . M L L E R , A. v. L E C O Q ve W.
B A N G n olduu kadar M A L O W , K O T Y V I C Z , S A M O Y L O W I C Z , R A M S T E D T , K. G R N B E C H , F O Y , N E M E T H , R A H M E T ve dierlerinin
derinletirici aratrmalarndan sonra bu alma, bu gk bilgimizin durumunu
temsil eder ve meslektalarn tenkit ve katklarn talep eder. Her bahis zel bir
monografiyi gerektiriyordu. Buna ramen, almam bu ekliyle gn na
karmak cesaretini gstermem, Eski Trkedeki eksikliklerimizin farkna
varm amz ve dier T r k dillerini incelerken, bilhassa nelere dikkat etmek zorunda
olduumuzu hatrlamamz iindir. -Bu en eski T r k aznn Altayistleri ve genel
dil bilimcilerinin de ilgisini ekeceini sanyorum.- Mesel aatan yaplma nefesli
bir sazn Anton B R U C K N F . R dc, B E E T H O V E N e gre, bambaka tesirler
uyandrmas gibi, bu kitaptaki baz gramerlik isimlendirmelerin de muhakkak bir
T rk o lo g iin bir Germanistten daha baka bir yrrlk sahas olacaktr. Bundan
dolay bu kitapta kullanlan gram er terimlerinin sadece cum grane salis (kelime
anlamnda) deil, stelik bir X , Y ve Z olarak anlalmasn ve tariflerinin
rneklerden karlmasn diliyorum.
Yllardan beri bana rahat alma imknn veren ve baz aratrma gezilerini
destekleyen Bilimler Akademisi ne teekkr borluyum. Berlin, kendilerinden pek
ok tavsiye ve uyarlar aldm alma sahama yakn ve uzak akraba sahalarn
pek ok mtehasssn barndrmas bakmndan benim iin ideal birehir. Bundan
dolay, her eyden nce sayn Prof. H A R T M A N N , sayn Prof. K O W A L S K I ve
sayn Prof. S C H A E D E R e sadece bask teknii trnden deil, dzeltici

XVI

oku yulan, sayn Prof. S I E G L 1N G vc sayn Dr. H A N S E N e T o h a r ca ve tran a

yabanc kelimelerin aklanmas bakmndan, sayn okutm an Ahmet T E M R e
de szl T r k iy e Trkcsi ne evirdii iin teekkr ederim.

KNC BASKIYA N SZ
Basmc iin stesinden gelinmesi ok byk zorluklarn var olduu bir
devirde, bu gramerin yeni basks gndeme geldi. Birinci basksndan bu yana,
Trkoloji yerinde durmad, ve ayrca basl olarak ele alnnca baz boluklar
dikkat ekti. Gerek yeni grler, gerekse yeni problemler bakmndan pek ok ey
eklenebilirdi. C m le bilgisinin erevesi dala ok gcniletilebilirdi. Maalesef,
basmcdan bir ok deiiklik beklenemeyecei iin, imdilik sadece en nemli
olanlar ilave edildi.
K on vcrb (zarf fiil) tabiri imdiye kadar pek sevilmedi. Bir isim fiilin, yahut
bir ekimli fiilin zdd olarak, 229da teferruatyla anlatld, fakat yine de bu
konudan bir kere daha sz amak gerekir. Trkcye has bu kelime eidi iin yeni
bir tabir bulmak gerei yoktu; z a rf fiil (Konvcrb) terimi, ndo-Gcrmcn dillerinde
karl olmayan ayn kategoriyi, kendi alma alanlarnda tespit edebildikleri
iin, ekil bakmndan hi bir tenkide tabi tutulmadan Moolistlerden alnd.
Gerindium ve G erindivum Latincede isim ekilleridir: dicendum est byle
sylenir ifadesinde fiil ekli bir isim ve stelik ntrdr; kuruluun btn bir
mecburiyet ifade eder. Ars logttndi konuma sanat"nda ise fiil ekli bir ismin ilgi
halidir. Ne gram er ekli, n ed e anlam T rke bir tip, tryii yahut tiyin'e uyar. Burada
cinsiyet, hal ve mecburiyet sz konusu deildir. Bu syleyiler ne elimizdeki
mnasebetlere, ne de Partizipia (isim fiil) kavramna uyarlar. sim fiiller, bir
ok ndo-Germcn dilinde, ayn zam anda, vasflk, yani bir ismin belirleyicisi
olarak kullanlabilen sfatlardr. Daha yeni T rk azlar, birbirinden tamamyla
farkl bu iki kelime gurubunu biraz kartrdlar; en eski mnasebetlerde isim
fiillerle, yani ekimli fiillerle zarf fiiller esasta farkldrlar. Z a rf fiiller, ne okluk eki,
ne dc hal ekleri alrlar; yaln halleri eksiz, yani tabanla ayn olan isimlerde olduu
gibi bunlardan yeni kelimeler tekil edilemez; ne vasflk, ne de isimlik, yani
ekimli fiil olarak kullanlrlar. Bu durum da zarf fiiller (Konverbia), ismin
zdddrlar. Bu iki kelime gurubu, yani z a rf fiiller ve ekimli fiiller zerinde Turfan
yazmalar ok deerli bir aklk getirmitir.
Gen Trkologlar yanltc bir durumla karlaabilirler: ti-jin d iye", lir-n
cem aat , bil-in- bilinmek, uurunda olm ak , a + m szle ; burada drt ayr
gramatik fonksiyon vardr. Her ne kadar bunlarn hepsi n ile ifade ediliyorsa da,
burada bir tek ek deil, e sesli drt ek sz konusudur. Anlalaca zere
fonksiyonlar ok, fakat tamamyla snrlanm birses vardr. E sesli eklerin aslnda
e deerde olduklarn ispat etmeye kalkmak gerekmez; fonksiyon btn
tahlillerde kriterdir.

Birbiriyle hi bir yaknl olmayan be fiil eklinin, Moolistlcre bakarak,

Vokativische Verbformen (dilek kipleri) ad altnda toplanmasnn bir
karkla meydan vermeyeceini umarm. Bir tek ahs mevcut olan bir fiil
ekline O p ta tiv (istek), Desiderativ (dilek), Imperativ (emir), Prekativ veya
Voluntativ (arzu) gibi isimler vermek etkileyici grnyor.
H am burg, Eyll 1950

A. v. G A B A I N

 a r e tle r ve K s a l t m a l a r
+

: G ram er analizinde isim tabanlarnn sonunu gsterir.

: G ram er analizinde fiil tabanlarnn sonunu gsterir;

rneklerinin eviri yazsnda, orjinaldc ayr yazlmtr.

: Belgelenmemi, fakar rneklerden hareket ederek bulunmas

gereken ekil.

metin

: Balama nls.
(a)

: Parantez iine alman nl, orjinalde yazlmamtr.

'n, 2n

: Belirli nszlerin yannda artl yahut da nl bir nl,

o, u

: Eksik, yani Y e siz yazlan , .

: n seste eksik, yani bir tek E lifle yazlm a.

n , n , n : Bata, ortada veya sonda yer alan harfler, daha dorusu sesler,

n, n

: Eklemeler, yani
yazsnda).

III

: Metin rneklerinin eviri yazsnda: Zedelenmi iaretin

yerine.

...

: Metin rneklerinin eviri yazsnda: Belirsiz sayda eksik iaret.

<

: Kelimenin nereden geldiini gsterir.

: A n lam d a eitlik.

ayr.

: A yrca

kesin

olmayan
.

: Bat

bk.

: Baknz

in.

: ince

: Dou

Fars.

: Farsa

: G n ey

: Kuzey

Ar/.

(Metin

: Karlatrnz

Mo.

: M oolca

parg.

: P arag raf

Parl.

: Parta

s.

: Sayfa

rneklerinin

eviri

XX

Skr.

: Sanskritc

So.

: Souta

Toh.

:T o h a r c a

/ und II: V . THOMSEN, Inscriptions de lOrkhon dechiflrces; sowie die neue

bersetzung in seinen Samlede Afhandlinger; deutsch von H.H. SCHAEDER
in der Z D M G .
AI: B a NG-V. G a b a i n , Analytischer Index.
Bhtlingk: Sprache der Jakuten.
Ch: A .V . L e C o q , DR. S t e i NS Turkish Khuastuanift.
Deny: J . DENY. G r a m m a i r e d e la la n g u e tu rqu e (dial. osm anli).
Hl 1', Hl VII, Hl G. Hl
A .V . G a b a i n , die uig. bersetzung der Biographie
Hen-tsangs (V. Kapitel); Briefe der ig. Hen-tsang-Biographie ( V II.
Kapitel); sowie die unver-ffentlichten Bruchstcke aus dem Besitz der
National-Library China ( Y ) , und des Musec G uim et ( G ).
Hllen: B a

n g

R a CHMATI.

H Y: ERICH H a e n i s CH, M anghol un niuca tobca an (Yan -ch ao pi-shi), Die

Geheime Geschichte der Mongolen. Text: Leipzig 1937, 12, 140 s.
Wrterbuch: Leipzig 1939, 7, 191 s. bersetzung: Leipzig 1941.
KS: K O T W IC H -S a MOII.OVITCH, L e m o n u m e n t turc d l k h e - K h u c h o t o .
KP: PF.LMOT, La Version ouigourc de lhistoire des princcs K aly n a m k ara et
Ppam kara, ed. HAMILTON.
Art/.: BROCKELMANN, Mitteltiirk. Wortschatz nach M ahm dal-Ksyaris D v n

luyt at-turk.
Lieder: B a NC.-R a CHMATI, L ie d e r aus A lt- T u r f a n .
M I, M II, AI III: A .V . L e COQ, Trk. M anichaica aus Chotscho I, II, III.
.Mailr.: A .V . GABAIN, Maitrisimit.
Man. Hxmn.: W . BANG, Manichische Hymnen.
Man. Erz.: W . BANG, Manichische Erzhler.
Mus. 36: W . B a n g , Manich. Laienbeichtspiegel.
Man. uig. Fr.: A .V . LE COQ, Ein manichisch-uigurisches Fragment.
Marien-Psalter: Der komanische Psalter nach der Bangschcn Edition.
Moslaert: A . M O STAER T, Textes o r a u x ordos.
Otj: RADLOFF, Inschriften s. 243 256, Die Inschrift v o m Ongin.
Oreh.: Die Orchon-Inschriftcn nach der Edition von T H O M S E N oder der von
R aoloff.

PJ.: F . W . K . MLLER, Z w e i Pfahlinschriften.

QJP: W . R A D L O F F , Kuansi im pusar.
R: J . G . R a .MSTEDT, Zwei uig. Runeninschriften in der Nord-Mongolei.

XXI

Radloff, Inchr.: W . R a DLOFF, Alttrkischc Inschriften.

Runen-Mss: Die Handschriften in trkischer Runenschrift, die von THOMSF.N (W
und T h Blatt) und LP. CO Q, (Kktrkisches) ediert worden sind.
S: B a NG-V. G a b a IN, U ig u risch e S tudie n.
Schink.: J . SCHINKEWITSCH, R a b g z i s S y n ta x .
StG: W . B a NG, T rk. Bruchstcke einer nestor. Georgspassion.
Suv.: R a D L O FF -M a LOW, Suvarnaprabhsa.
Te: V . THOMSEN, T u r c ic a .
Th Blatt: V . THOMSEN, Ein Blatt in Trk. R u n en Schrift.
Ti: W . R

D I.O F F , Tiastvustilc.

777- X: W. BANG, V.GaBAIN, RACHM ATI, KoW A I.SK !. Trkische T u rfan-Texte

1-

X.
To: Die Tonyuquq-lnschrift in RADLOFF, Inschriften, und mit der neuen
bersetzung von Thomsen in Samlede Afhandlinger.
U I IV: F .W .K . M L L E R , Uigurica I IV .
USp: RADLOFF, Uigur. Sprachdenkmler.
W: V . THOMSEN, Turkish manuscripts in R un ic script (Wahrsagebuch).
W B: W . RADLOFF, Wrterbuch der Trk-Dialcktc.
WG: BANG-V. G a b a IN, W in d g o t t .
Yen: Die Yenissci-Inschriften, in RADLOFF, Inschriften.
Sreli Yaynlarn Ksaltmalar:
ABAIV: A bhandlungen
Wissenschaften.

der

(Berliner,

d.h.)

preussischen

Akademie

der

Acta or. Hung.: Actaorientalia Academiaescientiarum Hungaricae, Budapest 1950

vd.
A D A W : Abhandlungen
Wissenschaften.

der

(Berliner,

d.h.)

deutschen

Akademie

der

A M : Asia Major, Leipzig 1924 vd.; N.F. 1944. New series: London 1949 vd.
A N SSSR: Akadem ija Nauk Sojuza Sovetskich Socialisticeskich Respublik.
AO: A cta orientalia, Lund 1923 vd.
B A R B : Bulletin de lA cadcm ie royale de Belgique, Brssel.
B E F E O : Bulletin de l Ecole franaise de l Extrme-Orient, Hanoi 1901 vd.
BSOAS: Bulletin o f the School o f Oriental and African studies, London 1940 vd.
BSOS: Bulletin o f the School o f Oriental studies, London 1917 vd.
C A J: Central Asiatic journal, Den Haag-Wiesbaden 1955 vd.
D A W : Deutsche ( = Berliner) Akadem ie der Wissenchaften.
Ep. Vost.: Epigrafika Vostoka, Moskau-Leningrad 1947 vd.

XXII

Ermitage T D V : Ermitage, T r a v a u x du dpartement oriental.

H JA S: Harvard journal o f Asiatic studies, C a m b r i d g e /Mass. 1936 vd.
Insl.jaz.: Institut jazykoznanija A N SSSR .
IO N .-f.V: Izvestija Akadem ii N auk, otdclenic obscestvennych nauk, M o skau
Leningrad.
Izv. G A IM K : Izvestija gosudarstvennoj Akadem ii istorii material noj kul tury,
Leningrad.
J . L Journal asiatique, Paris 1822 vd.
Ja.m.: J a z y k i myslenie.
J R A S : Journal o f the royal Asiatic society..., London 1834 vd.
JS F O u: Journal de la socit finno-ougrienne, Helsingfors (Helsinki) 1886 vd.
fi'Sz: Keleti szenile, Budapest 1900-1932.
KCsA: Krsi Csoma Archivum , Budapest 1921-1941.
Monumcnta Serica: Peking 1935 vd.
M SFO u: Mmoires de la socit finno-ougrienne, Helsingfors (Helsinki) 1890 vd.
AfSOS: Mitteilungen des Seminars fur orientalische Sprachen, Berlin 1898
' 936 -

01.^: Orientalistischc Literaturzeitschrift, Berlin.

0 : Ostasiatische Zeitschrift, Berlin 1912 1943.
Prob, istoc: Problcmy istoenikovedenija, Leningrad.
Rocz. or.: Rocznik orientalistyczny, Polen 1914 1925.
SB A W : Sitzungsberichte
Wissenschaften.
5D.-1M; Sitzungsberichte
Wissenschaften.

der
der

(Berliner,
(Berliner,

d.h.)
d.h.)

preussischen

Akadem ie

der

deutschen

Akadem ie

der

SU A: Societas Uralo-altaica.
Sov. Vosl.: Sovetskoe Vostokovedenie, M oskau-Leningrad 1940 vd.
Stud. Or.: Studia orientalia, Helsingfors (Helsinki) 1925 vd.
T IV : T r u d y instituta Vostokovedenija, Leningrad 1932 vd.
T O V : T r u d y otdelenija istorii kul tury i iskustva Vostoka gosudarstvennogo
Ermitaza, Leningrad.
Toyo Bunko: Memoirs o f the research department o f Oriental studies, T ok yo.
Trn: Budapest 1918 (nur ein Band).
T P : T 'o u n g -p a o , Leiden 1890 vd.
U AJb: Ural-altaische Jahrbcher, Wiesbaden 1952 vd.
UJb: Ungarische Jahrbcher, Berlin 1921 1943.
VDI: Vestnik drevnej istorii, Moskau 1937 vd.

X X III

Vop.jaz.: V oprosy jazykoznanija, Moskau 1952 vd.

WJ^KM: Wiener Zeitschrift fr die K u n d e des Morgenlandes, Wien 1897 vd.
% D M G: Zeitschrift der deutschen, morgenlndischen Gesellschaft, Leipzig,
spter: Wiesbaden 1847 vd.
%IV: Zapiski instituta Vostokovedcnija A N S S S R , Moskau 1932
939 V 0 : Zapiski vostoenago otdelenija imp. russ. archeologiceskago obscestva,
Petersburg 1886 1921.
-

G R
j. Elinizdeki eserin konusu, bir sra kitabe ve U y g u r ca denen metinlerle
belgelenmi olan eski T r k dilidir. T a ta r c a , a a t a y c a yahut Eski
Osm anlca terimleri nasl ak deilse, U y g u r c a " sz de ak deildir,
incelenen yazmalar, dillerini lrk, uyur veya trk-uygur olarak gsteriyorlar. Hi
bir boy ismi sylenemcse de, bu yazm alarda be ayr azn izleri tesbit edilebilir.
Bunlardan sadece birinin gerek U y g u r ca olmas lazmdr.
Bu gramer, orta a K ktrk harfleriyle yazlm kitabeleri, henz
slamiyet le temas etmemi O r ta Asya yazmalarn ve blok basmalarn ele alr.
Kitabeler; kuzey Moolistanda, Yenisey rmann yukar blgelerinde, Yedi Su
lkesinde ve Ta la vadisinde bulunurlar. Yazm alar; in Trkistam ndaki Turfan
ve Miran'daki ehir harabelerinde, kuzey bat in in Kan-su eyaletindeki Tnghuang ve Esten-golda bulunmulardr. -U ygurca yazmalarn byk bir ksm,
bugn, Berlindeki Alm an Bilimler Akademisinin mlkiyetindedir; dier kolek
siyonlar, Moskova Asya Mzesinde, British Museum da, Paris te Bibliothque
Nationalede ve Guim et Mzesi nde, Stockholmda Dr. Hedin Kolcksiyonunda,
Pekindeki in Akademisi ndc ve nihayet K y o to ve N a g o y a da Japon mlkiyeti
altnda bulunurlar.
Kitabeler ve yazmalardaki en eski tarihler 8. yzyl gsterir; bir metnin en
yeni istinsah 17. asrn sonundadr; ilek U y gu r yazsyla yazlm bir ka iir, dil
zelliklerine gre ok eski deildirler.- Bu edebiyatn ve tipik kltrnn
rnlerinin 750-1300dc verildii kabul edilebilir.
Eski Trkenin dildeki yeri zerine yle bir soru sorulabilir: Bu dilin,
T r k e adn verebileceimiz atalar var myd? Onlarn selefleri kimlerdir? i n in kuzeyinde, inliler, tarih yazm a ya balamalarndan itibaren Hiung-nu
denen gebe bir halk tanyorlard; 6. asrn ba dndrc olaylar iinde isimleri
kaybolur. O rta imparatorluun yllklar, Z/un^-nularn dillerinden bir ok
kelime, nvan ve isim naklederler; bunlar, pek ok Eski T rke ve M oolca unsur
ihtiva ederler. -Ayn ekilde, bugn inliler tarafndan To-pa denen Taba
dilinden de bahsederler, ki bunlar K u ze y in in hakimleri olarak (436-557),
K u z e y Wei adn tayorlard. Eski Trkenin, imdiye kadar, daha eski bir ekli
bulunamad. -Bugn, Eski T rk ey c en yakn olan azlar, Dou Trkistan
Yarkend az, Tarani az, li vadisi azlardr.
Uygurlarn kltr; in, Hint, T o h a r ve ran tesirlerini tar. Her ne kadar,
komu K ard a daha 1073 te M a h m u d tn D vn Lut a t-T u rk u yazlmsa
da, metinlerimizde ne A r a p a nn tesirleri, ne de slama kk bir iaret vardr.

A. VON GABAIN

Az A y r lk la r ; y Az
2. Budist veya M ani metinlerinin byk bir ksm ve pek ok yazm a bu aza
girer. Sapm alar bir kaide tekil edecek ekilde deildirler. Yalnz, baz metinlerde
belirli zelliklerin ar bast tesbit edilebilir. Bu, bahis konusu mstensihi ait
olduu boyu gstermesi ve lylece tarihi mnasebetler zerine ip ular vermesi
bakmndan, byk deeri ola bir vakadr. in tarihilerinden rendiimize
gre, siyasi birlikler ve felketler, muhtemelen dil bakmndan farkl olan baz
T rk boylarn meczetti. Daha sonraki bir zam an da bir yaz okulunun mu mevcut
farkllklar ortadan kaldrdn, yoksa bir boyun siyas stnlnn m dier
azlar bask altna aldn henz bilmiyoruz.
Aada, ay fena. kt, ok kelimesine gre, ilk, yahut ayt az, yahut da
ksaca y az olarak gsterdiim bu paragrafn banda zikredilmi metinlerin
farklar verilecek. Bunun karsndaki ay yerine am kullanan aza n az ( 4)
denir, daha eski bir ekil olan any, kitabelerde bulunur ( 3 parg. 1).

K ita b e le r in A z la r
3. Kitabeler, dil bakmndan tam bir birlik gstermezler, bundan dolay da
muhtemelen az bakmndan farkldrlar, w ifade eden hi bir yaz iareti yok; bu
ses, burada henz Adir: sub su , kubral- toplamak, ym ak
ben ve bin",
hn ve bi>j veya Alidir; fakat baz kitabelerde mn ve mirj ekilleri de vardr 2. -Daha
sonraki n veya ' ounlukla nydir: kony, nny.
okluk eki + la r yazm alara nazaran daha az kullanlmtr; alku, sayu, kopan
gibi son ekim edatlar, yahut kn, +gn kelimecii bazen okluk ifade eder. lgi
hali. F.ski Osm anlcada ve Yedi Su lkesindeki Nasran mezar talarnda olduu
gibi + cn eklindedir. -Ayrlma halinin zellik arz eden + tn biimi yoktur; bunun,
ayn lm a hali fonksiyonu bulunm ayan vasllk olarak kullanlan bir + ln ekli
vardr.
Grlen gemi zam an 2. ahs ksmen t, li (Kari, baz A ru 1
azlarnda tTn yerine d dediklerine dikkat eker) ile tekil edilir, buna
uygun olarak da teklik 2. ahs iyelik ekleri yer yer 4- ile ifade edilir (y az:
tcn z , yani + en). Dilek 3. ahs eki zun yerine sun, yer yer de p/ndur.
Gereklilik ofarak v metinlerinin tluku yerine s da kullanlr: alkan s
lr vgye deer tre . (K a rl ye gre O uzlarn bazlarnda da bu ekil
vardr.) y aznda tercih edilen
z a rf fiili kadar pan z a rf fiili de sk sk
kullanlr. o k az grlen bir ekli ft ile tekil edilir (bk. 222).
phe edat (bk. 3 5 9 )_v aznda hakim olan arki deil, rinftir.

1 T i r iz ile Balasagun arasndaki m ntkada yaayan T rk lcr.

F,SKl TURKENN GRAMF.RI

n Az
4. Mani yazmalarnn ou ve baz Kktiirk harlli yazm alar bu azn izlerini
tar. Kitabelerdeki ny, n olm u tur3. 1, r nin yerine balama nls olarak ve
baz kelime tabanlarnn birinci hecesinin dnda a. bulunur; msl. + an (vasta
hali), l + am (grlen gemi zaman; Kari ye gre bu O u zcad r), + amaz.
+ arjaz (1. vc 2. okluk als iyelik eki), + a (ykleme hali), arj, alam (emirdilek), ap (zarf fiil), + la (sfai); aaz (az yerine) a z". Vasta hali, dudak
uyumunun (bk. 19) tesiri altnda kalabilir: +un. Bu durum y aznda yoktur.
+ ln eki, ayrlma hali olarak kullanlmaz; bu hal, aynen kitabelerdeki gibi,
bulunma haliyle ifade edilir. lgi hali, kitabelerde olduu gibi, bazen + rrj
eklindedir.
Grlen gemi zam an 2. als, kitabelerdeki gibi, bazan C ile gsterilir.
Gereklilik, aynen kitabelerdeki gibi, uluk ycine s ile ifade edilir (bk. 3 ) .
pan, p eklinden daha sk kullanlr; l ve ma da yaygndr.

B r h m Y a z m a la r n n A zlar
5. (Bk. 12) Bu yazmalar, imla bakmndan bir birlik arz etmezler. Ayn
kelime veya ayn ek, bazan ayn yazm ada dahi deiik ekilde yazlmaktadr.
Uzun, ksa vc indirgenmi nller ayrt edilmitir: dhai arkada", lg
gib i , mniri benim , mA b an a , + la (bulunma hali), m (olumsuzluk
eki), mk (mastar eki), dci (isim fiil eki). Aadaki imla ekilleri,
muhtemelen indirgenmi nlleri gsterirler: kaphigi kaps , + lig ( + l yerine)
sfat eki, Si'mn eytan"; ki kii ,^7?<? (yana yerine) yic , kriip g rp , trup
d u ru p ", pluric kazan , klinne i", ptig kitap .
, ve nin yannda bir de t vardr: ei e",_y?g ye, daha iyi", (yem "sra",
yertenc d n y a , telhise, tethsi renci , kerl' hakikat, d o ru ", le d em ek".
Dudak uyumu (bk. 19), her ne kadar U ygur harfli y az yazmalarnda
ortaya km olsa bile, bu yazmalarda aka grlr. Birinci hecenin dnda
da u/'niin yerinde o, d e vardr: szk temiz, ar"; gs-mz eksilmez"; kAlnmim
gnl m ", fakat krili gnl"; kAlmtn gnlm n ; olnrop oturup ; oloror
oturur ; lolo dolu *.
Bir yerde de bir au diftongu tesbit edilmitir: odhauh (odu yerine) uyank".
Yedi Su lkesinde bulunan Nastur mezar talarnda olduu gibi, pek ok
yazm ada n seste p hakimdir; baz yazmalarda da bh bulunur; d vc g n seste
bulunmaz (r- dur ayaa kalkmak"), belki bir tek kelime, yani bir birleik
kelime olarak grmemiz gerekir, byle olunca da
nin n ses olduu kabul
edilemez) 5.

A. VON GABAIN

k ve | yerine yer yer h yazlr: hri yalanmak, kocam ak , azih az ,

ta'shr dar , mah+ih (mastar ve ykleme hali eki), hluk, uluk'un bir
baka ekli.
Bazen sedasz f ye tekabl eden yerde, c yazlr; Sanskritilerin eviri yazsna
uygun olarak, bu iki iaret c ve j ile gsterilir: ltumji altn ileyicisi , ksig+j
sraya gre, srasnca , lji (isim fiil), jihapath < Skr. hkspada emir ve
yasaklar .
ny sesi, y aznda olduu g i b i , o l m u t u r : ky kim? , askya azck .
C. yer yer s olmutur: yliAus yalnz , asu y ah u t (fakat srekli Sz
zerine ), sistr sizler , pohom olsun ( mzum yannda).
d,
baka .

nller arasnda deiik ekillerde yazlr: adn yerine atim yahut adhim

Y a n yana bulunan nszlerin yazlnda belirli bir kaide yoktur: lk (ayrca

adgii) iyi , pliksist, pligsiz (ayrca biligsiz + da yahut + t) bilgisizlikten,
cahillikten ; adhlig (ayrca at l) adl , kilkuluk klmak iin , klitkiilk
oaltmak iin" (ayrca ok kere uluk).
Baz nszler, Brhm yazsyla yazlm Sakaca metinlerde olduu gibi, ift
yazlr: artlok artk, fazla, daha ok , kattih kat, sert , + lrri -f l a n 6.
Bu imllarn fonetik deerlerinin daha aratrlmas gerekir.
Genelde bu y a zm a la r ,^ azna yakndrlar.

H ristiy a n Y a z m a la r n n z e l l i k l e r i
6.
ok az saydaki Hristiyanlkla ilgili metinlerin,^ azndan biraz farkl
olduunu tahmin etnek g deildir. Muhtemelen bu metinler baka bir azn
rnleridir.
Yklem in tmlecin nnde, hatta ynelme ve eitlik ekinin nnde yer
almas tipik bir zelliktir. Yardm c fiil olarak dr ve bol n yannda,
sonradan yaygnlaan tur da grlr.

YAZI BLGS
7. U ygu rca yazmalar, yer yer in, Sryani ve Tibet yazsyla yazlmlardr.
Bunlar, burada zerinde durulm ayacak olan istisnalardr. Y aygn yaz eitleri
unlardr:

T rk Run Yazs
8. Pek ok ta kitabe ve baz yazmalar, baz alet ve edevat ile kap
kemerlerinde de bulunan bir nevi Run yazsyla kaleme alnmlardr. Kitabeler,
kuzey Moolistanda, yukar Yenisey ve Tala blgesinde b u lu n u r la r 7;
yazmalar, zaman zam an Tibetlilerin hakimiyet sahasna giren Trkistan'n
G n ey Y o lu zerindeki Miran Kalesi nde ve i n in Trkistan'a giden dou
kaps T u n -h u a n g da bulunmulardr.
Kitabeler, azlar bakmndan (bk. 3) Budist yazm alara gre, daha nce
zikredildii gibi, aralarnda bir birlik arz etmezler. Y a zm a la r n aznn eski bir
eklinin (bk. 4) devamdrlar.
Kitabeler -ou abideler ve mezar talardr- tarih muhteval en eski Trke
kaynaklardr. Y a zm a la r, byk ksmyla M ani kltr dairesine ait grnyorlar.
Bir fal kitab ile sihirle ilgili bir mineraller bilgisi de, zel olarak, Maniheistlerin
kullanmas iin olmaldr. Ayrca, daha nce zikredilen kalede, itinasz yaz
tarzyla bu rnlerden ayrlan, bu yazyla yazlm bir ka askeri vesika vardr.
Kitabeler, ekseriya, in rneine gre, yksekte duran uzun yass talar
zerine kazlmlardr; bunlar, tatan kaplumbaalarn veya benzer eylerin
zerine oturtulmulardr ve bunlarn sl tarafnda hareket halinde iki ejderha
resmedilmitir. oklu k ilde benzeyen st ksmda aidiyet gsteren Trklerc has
tipik bir d am ga (lama) bulunur. Satrlar, ekseriya yukardan aaya dorudur
ve (incede olduu gibi) sadan balar; tek satrlar da yan tarafta bulunur. Bu
kaidenin istisnalar da az deildir; bazan satrlar, yazm alarda det olduu zere,
yataydr. Bir baka sefer de soldan saa doru yazlrlar; Yenisey ve Talasta hi bir
itina gsterilmeden yazlm kitabeler, doru bir izgi takip etmezler, satrlar
birbirine girer.
ince kitabelerde, yaz, aynen yazm alarda olduu gibidir; nk, nce
yazlacak tan byklnde bir el yazs hazrlanr, sonra bir taa yaptrlr ve
her iaret maden kalemle kt zerinden yontulur. Kitabelerdeki iaretlerin
ekli, yazmalardakine uymaz. Birincilerin izgileri, her dorultuda ayn lde
kaln veya ok incedir, M ir a n da bulunmu ve frayla kt zerine yazlm

A. VON GABAIN

Trk R un Yazs

O rhon I, II O rh on III Ycniscy

[O, T ]

[Yazm ]

a -a

.t - n

O rhon I, II O rhon III Yenisey

[O, T ]
[Yazm.]
[Ta]

[Ta]

i S : XYvac y a
l ' J :ta.

t i r

=[= n

-K

0 =U > }

=1= >]

, H r

rf*

=[ ,* ]

r -i

v* y

* ^ [ 3)1

=H

7
i[O T W -[-|]
= nc
n< e [ O ;
en d
T O]

=[=0]

cOO

9 [*?]

(?]

-f

6 (Ho?)0 J^ [= 6] d

*71

n ' O ^ O

*& ( W ? ) * 5 t * A *

rf /

[ */< ]

V > Y

1)

*8 n

< *-* x
ao ku

_[ s i ]

xi
d

[-ti

lr

*r

O T V )

^ v

[T

V) =

2g

t [o n = r r r w

*k

=*

i
b]

Z J
sz

w
. ttM
m

*[< $ ]

ln )

*n

- [><3]

T W T

{ I

tB^]

'

. n

o p .u p

xxxvni

. .

= [=A]

iV e y a G < > 5

XXXVII
T

=H H *1

4 = t W l =

>

=v

'

* E* I I

'

f I V I V -fl - r t- 3 M ^ a n ?

-rj
11

0[ T fi]

-X X X III,
X X X V II

Ol a Ut

IA ]

.[.# ]

* [# 0 )

Hh K

e *

E SK ! T R K E N N G R A M E R

T r k Run Yazs rnei

-# A - r

opayr

()rs()r

y (a )ra tm

> m a : >m X

sub

/m t;

k l( ) j l( )

( )re ( )r

ta t (t) l()

ym

jr ^

saknt

4 '^ < 1 * * ' X J T *-> K> i> >

fulbu

. * m r

j r u r * . -

a^

r M
iatan /

az

V 4 V A x *

(a )}a y in

- j*

az u

ET o Jr t 1

/uruA

m()n

'

y ( a ) b l( a ) k

}mnu

- k h * x * K 4 t *4 t> -*

timij

(i)fl(

6n

ym

A. VON GABAIN
* o?

:>

> V

()rk lig

as--

; i ?

kam( a)gda

^ 1 1 -1 J >

koluladukum

:
>

-o s m >j

a/

yr

3 e>=>-3- -*
yulluzu

ym

z( )nm il( ) r

(i) jy ( ) k

-jt.

unam adukl(a)r

r*- r > ;

limi}

= = J * 5 3 J f *cr-_n-

()rmi}

bu luf (a)l

( i) i y

iarn* ^

()r

g gli

v> ;-v >

ESK TRKENN GRAMER

asker belgeler de ayn ekildedir. Fakat dier yazmalar, kam kalemle

yazlmtrlar ve yukardan aaya kaln izgilere, yanlamasna ince izgilere
sahiptirler.
Yazm alar, bir kelimeyi ikiye blebilirler; bu duruma kitabelerde rastlanmaz.
Her iaret, esasta, bir heceyi, yani, ya belirli bir nly, yahut da onun
nndeki bir nl ile birlikte belirli bir nsz (veya belirli bir nsz birlemesini)
gsterir. nlszliik, bilhassa gsterilmez. O halde, ; af, iif, rf vs. veya (
manasna gelir 8. Pek ok nszn, nl veya arl nllerle (bk . i y) yan yana
gelmi olmalarna gre, iaretleri ayr ayrdr: bunlar eviri vazda kk
rakamlarla gsterilmitir; buna gre, yannda artl bir li ola 1y. ya ay, ty, oy, uy
yahut da_y ifade eder; buna karlk y , nl bir nl ile balantllk ifade eder.
e.
hazan hi gsterilmeyen, hazan da yi temsil eden, yazlan ve Yenisey
kitabelerinde zel bir iareti olan bir nldr (bk. G vd.).
, nin ntr olma eilimi, yani artl ve nl nl arasndaki fark kaybetme
eilimi (bk. S 16), ly , 'w, ' j ve -belirli Yenisey kitabelerinde- ayrca bir 1ti, nls
yannda 2y , n , 2s ve 2rj ile yazlmasndan anlalr.
nsz ylmasn gsteren iaretlerin d, nd, ve nc olarak m, yoksa l. nl ve nf
olarak m okunmas gerektii ak deildir.
Ta b lod a , birinci stunda Orlon 1 ve II (yani Kl ligin ve Bilga kaan)
kitabelerinin iaretleri verilmitir; bunlarn yanndaki keli parantez iindekiler
ise Oijin ve 7 onyukuk kitabeleri varyantlardr. kinci srada III., yani
Karabalasun kitabeleri ile parantez iinde yazm alarn ekilleri bulunur. = "
iareti, son srada olduu gibi, I. sradaki iaretin burada da ayn olduunu ifade
eder. Son stun, Yenisey kitabelerindeki eitli varyantlardan nemlilerini ve
parantez iindekiler de Ta la mezar talarnnkii (Gcdcnkstcin) verirler. Bir tek
defa gemi olmalarndan ve itinasz bir ekilde yazlm olmalarndan dolay
tabloya alnmalar pek bir ey kazandrm ayacak olan bir ka ekil buraya
alnmamtr:

D o, u;

2b; ' ' f i 2k;

'/ Itiasz yazlm

vesikalarda bir iaret, baza allana gre 90 derece ters veya tepesi st veya
aynada grlecei gibi yazlmlardr; bu tip sapmalar, ancak ok zel olmalar
halinde tabloda gsterilmilerdir. Bir iareti, tevsik edilmedii manasna
gelir; bir rome rakam, iaretin sz konusu kitabede, Fin basks saymnda
grldn ifade eder.
Noktalama, okluk, st ste iki noktadr (:), Mani yazmalarnda bu noktalar
krmz bir daire iine alnmlardr:
Bu iaret, kitabelerde kelime gruplarm;
yazmalarda, okluk, kelimeleri birbirinden ayrr.

U yg ur Yazs
g. Btn yaz eitleri iinde en ok kullanlmi olan, Sout yazsnn bir
yakn akrabas olan U y g u r yazsdr9. Bu yaz, Pekin in kuzeyindeki K-yung-

A . V O N G A B A IN

U y gu r, Sout ve M a n i Yazs

Uygur, Sout Mani Yazs

K
fft*

a-

4*

-a -a

d-

-,'

/
= -a-

-,

-a

t,

0-

"

*
=

a-

= -a

^
-d *

-0 - , - u - , v a

= -a
= -a

itiH

= -i

/-A *
*

0, -w, t> j l
- J k

= -a

i-; ' - 'i { e ) 3 *

t*. -*-()

. "

%
M i

= -0
*

fc #

h
f}

= g

= ?

= g

1t

f i

&

<

= 6

l
H

_4 , 1

y
= 6

/5

k
-k 4L
*

-r= -o

V.
$

t
J i

= -0

</

fc*

^ _ jg

-o- - - jkj
-, - = -0

Uygur, Sout Mani Yazs

= i
= i

-h
u

A
*

*
K

tL

^ * 4 *

t*

e
.
>X\*
.V
Jt7
A
J
J
l
i
*
i 0 *
y^ *
- /* -*4
* ^ V A
/

f>

d ,<

-i

= w

= w

<

= s

&

~ -^ x

= -0-

A.

z ,j A .A . 4 , 4

-9

*r

doldurucu

= 2
^

=: -0-

ESK TRKEN N GRAMER

kuan da T o r b o g c n dcki kitabede olduu gibi, Trkistan ve kuzey bat i n de her

trl yazm ada ve T u r fa n daki blok basmalarda kullanlmtr. Mool ve Matur
yazs, ok az deiikliklerle U y g u r yazsndan alnmtr.
M ani ve Hristiyan yazlar, Budist yazlarndan farkl bir yaz slubuna
sahiptirler; din d metinler ekseriya kursif olarak yazlmlardr. Blok basmalarn
yaz slubu, yazmalartkitdcn daha keskindir.
Kelimeler ve itinal yazm alarda belirli ekler ayr yazlmlardr. Kapal
hecelerdeki nller, ekseriya yazlmazlar l0. v ve r/^'den sonra gelen ilk hecedeki
ve ilk hece dndaki ve aler Vsiz, yani o veya u gibi yazlrlar, ikinci hecelerde
bu bir kaidedir. Baz yazmalar, ve k'y A'dan, zerlerine konulan bir veya iki
nokta ile ayrrlar; buna karlk, yazmalarn ou, k'y, zerine hi bir ey
konmayan = h'dan, iki nokta ile ayrt ederler, h eviri yazda, Mani yazsnda
veya kesin ayrt eden U y gu r yazmalarnda tevsik edilmi ise, konur. Sadece, ok
muahhar yazmalarda, bazan n, zerine konulmu bir nokta ile gsterilir, i - , w
v e j , ekseriya ayrt edilemezler; ayn ekilde, pek ok yazm ada s ve j birbirinden
farkszdr. eviri yazda s ve / yi; Mani, Sout yahut Brhmi yazsyla yazlm
yazm alara ve bugnk Dou Trkesinin verilerine gre ayrt ediyoruz, z, hi
bir zaman, kendisini takip eden harflerle sola doru bitimez.
N oktalam a iaretleri; nokta, iki nokta ve nadiren de ikiden fazla noktalardr.
Bunlar, oklukla, iki cmle arasna konur, ok kere de, tabi olarak, konulmaz.
ok zaman da, eit iki cmle arasnda bulunurlar. Mani metinleri, -sz konusu
yazda- siyah noktalamalarn krmzya evrilmelerinden anlalrlar.
U y g u r yazs, sadan sola doru yazlr, satrlar birbirine paraleldir. Son
devirde satrlar diklemesine idi ve satrlar soldan saa doru devam ediyordu.

A. VON GABAIN

U y g u r Y a zs r n e i

ESK TRKF.NN GRAMER

(aret: T l I I 84 60)
Ikiyuz all

saca iijidtp bodislu-lar-nij tidglarin

(inart saknp rint} uf, 11} tl-lar-r
Utun asaulnyu siizlanaklin lull
-ay-ltr,, bthfis inti lifi nli ( : ) tifitlgil
tzn olum ( ,) liikal bilga l(a)ijii t(ii)m i
si htrla-tn bo munta y(a )rlkani)i
bar. jrti irimi} diin bo'ok
(a )mbudvip yirliniidii bay barm
-l (olu ja ln lf 1) baranas all kiil
uli} bar tirdi, id ymti baranas balkta
kul t(a)jrisiji marjizalgiilk lg br(a)hma
-dali all ilig han bar tirdi, ol ilig
bfig-niij bir krgiilt kartla oul-l
<ird(i)nisi lod ( .) inti kaili kaz-lar ilii
-nij iininln ilmi} yigadmi} i}idgiili
iidg sauiglig nlg tirdi, an n
b(a)lg billiii braman-lar hansasvar tp
at urd-lar. hansasuuari tisar nlkk

A. VON G ABAIN

_ * A fe 4 fa
23

r<to

> n k

24
25

< T * % t *fV
>i
.

26
27
2S
20

30

31
32
33
31
35

36
37

du

< y n

. ... *

h im

irn rti
. } /

15

F.SK1 TRKF.NN GRAMF.Rl

bolur ( . ) trka auirstir kaz nlg tip

r<)

yorg imar ( . ) ol ym ti hansasua ligin

20

-ki-ti kimtin ara sumdaki linhua (tiftik

21

ttig l(ti)r k dn uladt biiditti ( , ) alas

22

hr( athnadnli ilig bag-nin rmi'sagritv ( o k u su a va g ri? )

23

all afs bar tin i ( . ) ol a tir ilig

24

btigkti yigiiliik ti! alp sgliiifii k ll ( . )

23

anij arasnla koiil-ltinmtitin siigsiig

26

fi sgiilnif tit ifin lti y ilin ip btirdi ( . )

27

Hini ol a tir sgliinfiisin ilig

.>n

btigkti ktilriip iiskinlti trd. anla

29

lrii l>r(a)lnadali ilig ol sgliiifii fil

30

yiyr at kan siigsiig fif boznla y il

31

-inli, anta'ok tirlijii nvkitsi kalp ay

32

-fis okp inti tip lidi. bo tilig

33

kim sgiilli rsr l(ti)rkin an (antal-nn

34

iliginlti rrjlar ( ,) ikidin tinirjsin

35

sgiip yurtikin tarta alp otka sg

36

-Iziin-ltir ( .) ntig()liig mini bo muntayavlak

'

37

A. VON G ABA N

U y g u r Blok Bask r n e i

F.SK T R K F .N N CJRAMF.R

( a r e t: T I I I M

193)

nom-lt tilgn avirgali liiniir

m(a)n. zliksiz yig tlki

ininin [B lml alfabesinde: ilna] hilg biligig hlmak-m

bolzun. kayuym timi}

Hki, anulavu ok klnadiik

dki. kayu ym yugrki

k-larla yigi utmif-lar

ygrii-t lidanli [Brhm alfabesinde: dhsllnnl] lirig

sn y (a ) rlkasar-lar. lglnsiz

gdt-lig dg adruk-lu laluy

A. VON G ABAIN

F.SK TRKF.NN GRAM ER

-ka oal-lar. olar-ka klm

ay-a katvrmak-llg-tn alku

[ i n . Y a p r a k N u m a r a s ] 12

kt 1 ) -fark7 a /tiginiir m (d )n . kayt

bntiis( a)l(a)c-ltr y(ajrlkanui knjitl

-liig kii-kh lktil-lig bnlmak

lart iiza yirliii-niiij iidgit

-lg-irii as-l-na

yonyur-lar tinar-lr alp-lar.

olar mana ay kln klla

-ka um na bolzur-lar. ol

1 Mkerrer yazl

A. VON

G A B A IN

i a r e t :

T l II \I 138: TT VII s

( a )hap( a )t ay bir yarjis ki(i)g ( .) biin

ba-tak yunt ( ? ) oot ktllu ( . ) yunl kn

ol t .) gr(a >hi br(a )hasiwadi ol. ip kn

ol. iki olz-ka aram ay km kirr ( . )

aran ay lir yay ulu ( . ) ikinti ba-tak

t toprak kullu torjuz kn ol ( .) grah-i

iikur ol ( . ) ilt kn o l ( . ) y la n ton uz

1 ru

I ?) ol. ii( otuz-ka. ikint

() <iy kum kirur. yl yaijt-ka sina u ( ? )

1o

kirr.

 8 d e n

F.SK TRKF.NN

GRAM ER

A. VON GABAIN

Sout Y azs
10.
Sout yazs, nadiren .ve sadece Budistler tarafndan kullanlmt
Trklerde, birbirinden ok az farkl iki ekli vardr. Sout yaz iaretlerini ihtiva
eden tablo ve Sout yazs rnekleri, sadece her iki trn daha byk olanlarn
gsterir. Bu yazmalarn imlas ok tutarszdr. Kelim e iinde, sk sk, bir nlnn
byk harfi kullanlmtr, o ve , n seste ve ilk hecede, ekseriya, o = u olarak
yazlr. U y gu r yazsmdakini aksine, burada, de soldan (kendisinden sonra gelen
harflerle) birleir. Noktalam a, nokta veya iki nokta ile yaplr; satrlar,
vaklamasm a ve alt alta birbirlerine paralel olarak devam eder. Y a z rnei
olarak, sadecc, tek tek ve birimleriyle ilgisi olm ayan kelimeler verilmitir.

Sout Yazs rnei

lnltlan

bolar

ktly

kitr

sin ir;

ufn

fllgnd

ar

olril

y ( a) rlkad

burhanka

uluta

ol

kk

itmim'\tiT\rp
l( a)jnsiburhan

orjr

atl

kuvraka

yyzint

krdilSr

F.SK TORKENN GRAMER

J3

Mani Yazs
11.
M ani dininden olan Trkler, okluk, Mani yazs" denen bir yazyla
yazdlar. Bu tr yazmalarla Turfan ve T u n -h u a n g da karlalmtr.
nliilctirmc sistemi U y gu r yazsnda olduu gibidir, t , , elif yerine cayn ile
yazlr. , nin her durum da sk sk ift yazl dikkat ekicidir. Seyrek kullanlan
ve rye benzeyen iaret, eviri yaz.da d ile gsterilmitir. Baz yazmalarda d de sk
sk ift yazlmtr. Anin yahut da h ve Anin her iki eklinde de fark gzetilmemitir.
Ayn ekilde, d ile (seyrek rastlanan) d yalut da / ile ok seyrek geen I arasnda
hi bir fonetik fark tesbit edilememitir, r, seyrek olarak altna da bir nokta alr.
Noktalama, U y g u r yazl Mani metinlerinde olduu gibidir. Satrlar, sadan
sola ve birbirlerine paralel olarak alt alta sralanr.
nlletirme sistemini mukayese edebilmek iin U ygur, Sout ve Mani
yazs, ayn yaz levhasnda toplanmtr.

*4

A V O N G A B A IN

M ani Yazs r n e i

F.SK T R K F.N N GRAMF.Rt

(iaret: T M 47.417; M I I I s. 33

34'trr)

. .. linyit, kiin lajriri oma

b a t a . . . y (a )r lk a n n 'itin

s i j a r . . . i z ban k ( a ) m ( a ) art ikii (tnm (a)n

. .. a n i i dindarlar taln srjtr

. . . alkalini) il 'iitlti iirigmii

. . . taifiikan kntylar t ( ii) y ik a n t(i)g ill r

. . . i l giisii ilii bilgaliir k ( a ) m ( a ) g a t l( )

. ..l u r a lliig ik ii btlu 'ilii

.. kua iiliglii budunu bukun

I I I alnu karasu, kk l(ii)rjridii k o d u y ir

10

l(ti)jr i Ijanrja l( ii) g ii. kutlar vahiklar

11

bara krjiiltii br girii s(ii)w n

12

bo kutlg kng kslg liiginr

r tim (i)z . il tiikiin kulu k birii

'4

y (a )rlk a d k iin biz k ( a ) m ( a ) ( u ) n bara korjltiiki

ktltg bulu tiiginlkmz n, knrjltd

16

bnrii s (ii)w ig kjliin amranmak biligin

'7

alk alkayu s(a )w in ln Idginr

18

b iz t ( i i ) linklim in. t ( i i j j r u iliim ( i ) z duk kut

t()yidam duk al [ Tashih] allm

20

rgin r(a)dnilig tavarj zii olumu

21

ornatn y(ajrlkamak kutlg kvl(t)

22

bolmak bolzun. k(ii)lzn lorty(a) ruh ' ilig

23

t()ijrilfir onlun stjark bg burhanlar

24

A. VON GABAIN

B r h m Yazs

12.
Brhm (yani Brahm andan km ) adl Hint alfabesi, yaz tarzndaki
belirli bir deiiklikle, O rta Asya'd a Sanskrit metinlerinde de kullanlmtr. Bu
ekil, bir ka yeni iaret de eklenerek Budist misyonerlerce T oharlar, Sakalar ve
Trkler arasnda yaylmtr.
Berlindeki T u r fa n dan gelme T r k yazmalar koleksiyonunda, bu yaz
trnde aa yukar 100 para mevcuttur. Bunlarn ou Budist metinleridir; tp,
takvim ve dier sahalarla ilgili baz metinlerin, ayn ekilde, Budist evreden
km olmalar gerekir. A z (bk. 5) ve imla, dier yaz trlerininkiden
farkldr.
Bu eserde, yeni iaretler" bir yana braklrsa, Hindologlarca mutat olan
eviri yaz iaretleri kullanlmtr.

3 rhmi yazs, bir hece yazsdr. Her iaret, belirli bir nly veya belirli bir
nsz ile onu takip eden bir a y gsterir, o nn yerine baka bir nl okunmak
gerekiyorsa, yaz iareti kk bir ilve ihtiva eder. arete ait ince yatk bir izgi
ve bizzat iaret zerindeki bir nokta, nlszl ( Virma) ifade eder.Sanskrit
metinlerinde, bizzat iaret zerine konan bir nokta, bir Anusvrt, yani hecenin
genizlilemesini gsterir; Trke metinlerde, byle bir genizlileme, dier yaz
trlerindeki n'nin yerinde grlr.
Yaz, soldan saa dorudur, satrlar birbirlerine yatk olarak alt alta gelirler.
, , e, , ve nllerinin iaretleri, birbirlerine balanm ekilleri iinde,
Trke iin yaratlm J V h yeni terkiplerdir, oyo yazl, muhtemelen bir uzunluk
() deil, sadece oya ( = )nr bir yazl varyant idi. Baz yazm alar, i zerine,
(rtnn aynen st ksmna benzeyen) bir izgi koymak suretiyle bir f y iaret etmek
istiyor olabilirler.
ga, gha, va, dza ve la sad:ce yabanc kelimelerde mevcuttur.
Sonda bulunan nl ihtiva etmeyen sekiz iaret, kaide olarak, iaret
zerinde bir nokta ile geriye doru bir bitime izgisine sahiptir; bunlar, sona
gelen, yani nl ihtiva etmeyen nszleri gsterirler. T o h a r c a da, bunlar, bitime
izgisi ve nokta ile yazlmamlarsa, 1 nls alan nszlerin yerine kullanlrlar
( S I E G - S 1E G L I N G , Tochaisch, die S p rac h ed e r Indoskythcn , SBA IV , 1908, s.
918), bu ses deeri, Trkede de yer yer tevsik edilmitir (kr. nlletirme
rneklerini ihtiva eden tablo l).
r'in ve f in iaretleri, Sanskrit yazm alarnda r ve l nlleri ile nllctirmeye yararlar; T o h a r ca d a olduu gibi, bazen de Trkede, bunlar, r ve l
hecelerine iaret ederler.
Yedi yen i" iaret, ilkijn dnda, Hotan Sakacasnda da tevsik edilmitir
(S. K O N O W , Ein neuer Sika-D ialekt , S B A IV , 1935, s. 776 vd.).

ESK TRKEN IN GRAMER

Sanskritc vc T o h a r c a 'd a kka iin, a'nn apraz bir izgi ile biimlenmi bir
ekli vardr; bu iaret T rk e metinlerde, bizim eviri yazda k ile gstermeyi det
edindiimiz bir artl k 'ya delalet eder. Ayn tarzda, T r k e deki a, rndan tekil
edilmitir u . Bu, dier T rk e metinlerdeki artl g sesinin, yani g ve nn yerine
kullanlr.
iaret zerindeki nokta, yani Anusvra (genizlilcne), eviri yazda m eklinde
gsterilir: tim "nefes, c an , dier BrhmT yazmalarnda tin olarak da yazlr.
Bitime izgisi ile nlszle iaret etmek iin, baz yazmalarda tek nokta
yerine, ift nokta da konur. Bitime izgisi yoksa, bir iaret zerindeki ift nokta,
i kapal nlsyle nlletirmek ger-ktii manasna gelir.
ile nlletirme ri, n vc y rneklerinin gsterdii ayr ekilde ifade
edilir. Btn dier yaz iaretleri, bu ekilden belirli birinden istifade ederler.
ile nlletirme, altta (n, k, k, z vs.), yahut yanda (s, I, m,y vs.) konulan bir_y
ile ifade edilir. Fi; vc ile tekil edilir.
t, ile nlletirme, yaz iareti stndeki sola doru giden bir engelle
gsterilir; sadece l, /inin zel bir ekli vardr.
ok nadir olan f, okluk, n fd a olduu gibi yazlr; sadece l da zel bir ekli
vardr.
u,
ok kere (n, n,y, l, m, h vsde) yaz iaretinin altndaki bir engelle, yer yer,
yukar saa doru bir boumla (Schleife) (t, bh, Cde), yahut da aa sola doru
bur boumla (k, d, r, k'da) gsterilir.
; dan ilave bir boumla veya kk bir izgi ile ayrt edilir.
\

; ve u'dan; S de muhtemelen vc udan tekil edilir. eklen bir nlyu veya ruyii
olan ra ye dikkat edilmelidir.
Sanskritedcki nl r ni iaretinin eviri yazs n eklinde gsterilir.
e ile nlletirme, umumiyetle, te rneince olduu gibidir; /rdeki e, I deki o
ile nlletirmcde olduu gibi, allmam bir ekle sahiptir.
o
nn iareti, S ve o nunkilerden; ok az geen auuki de e ve onunkilrrden
tekil edilir.
y , bir sesi gsteren iaret beinin ikinci ksm olarak zel bir ekle sahiptir.
r, nszlerden nce satr stndeki bir ba, nszlerden sonra ise aa sola
bir boum gibi yazlr.
Kelimeler, okluk, mstakil yazlmazlar; bir kelimenin ilk nls, bazan.
nceki kelimenin son iaretiyle birleir. Bir kelimenin son nsz de, takip eden
kelimenin ilk nsz ile bitiik yazlabilir.
Bititirmeler (Ligaturen) hakknda: nl ihtiva eden bir dierini takip eden
bir nsz, umumiyetle, ncekinin altna konur.

A. VON OABAIN

Brln Yazs 1

n l ler
f d

**e

J ^ ( m/w= )

t^ j(a y a = )

&

*if (eya = )e

ai

(oya

= )

[oy o

=*)5

n s z le r
Grtlak sesleri

ka

kha

Dam ak sesleri

ca

cha

(*7 ga)

(tir gha

ja

H na
i 9 na

Kafa sesleri

na

Di sesleri

9 ta

<& tha

Dudak sesler

*r

pa

U3 pha

*T ba

Y ar nller

ya

t r a

& sa

~sr -p
+

V -m

Hrtl ve |
nefesli sesler J
lsz sol
iaretleri
J
Yeni
iaretler

** *

f 7a

dha

*n bha

la

na
ma

9 va

ha

'*5 -j

h -1

|
J

ra

da

^ ga o^ba

f^ z a ( p i a )

!t dza\ n ) ) ' wa
KK w a } { V

S a y i a r e t le r i
* 1
^

<t> 80

2
&

10

<& 90

$ 4

+ 20

*3 0

<Q 100

^ -5
4 0
14

^ 6

g O

yj>7
70

ESK TRKKNN GRAMER

B rhn T Y a z s

II

-r

n l lc tirm c r n e k le r i
S

' r d

nu

: n

ft l

*&rx

*JFca

$k

& li

% 9i

4 '

T& tu

J t T

%>*

* 4 '

% *u

*=21 y
4

te

<ffZe

la i

nt
t
s> h

^ V

<* to

hai

$ h

<

% k

Y ayg n B iti tir m e r n e k le r i

&

k?*

tH

Q n lu
O

jgj> krm

iUi

J> r i

5 > iM

| i

Ira

_^j- Ir

% tg

^ TuZa

nya

^ -n i

i*

rdh

3 rri

^ ru

% 9S

.
rn

ri
^

i ir 3

kli

tru

| [ Pti

ncu

y ^

rl

liu

ita

hsa

zwa

N ad ir B iti tirm e le r
^
*

ik i

u ^a

ir

A. VON

G A B A IN

ESK T R K E N N G R A M E R

(iaret: T I I S. 49)

1 ... mk kltr I /til lpi. bhogzi. pksi. lmgki siv l d llci tma...
2 ... k pk bhlklri monlg bholorf.) gzi kurir sw iip kmmz iag klar, /..
3 ... agzinlim tihr ntr kohir. svrklr knli dr svuslk isi/...
4 ... svslak bholsr kohik prke bholor lulrii sricr bhiii lillrr...
5 ... p lefpi. kulkkiyz usuz kcsz bholor. sogtk suv csr suvsltki...
6 ... kizkil bholrf.) uzat'.i kurimk isirkmmk pimklk bholor yel plg/...

32

A. VON GABAIN

Bititirmelerde nl iaretinin ekli, yukarya konmas gereken bir iaretse,

yukardaki iarete doru; aaya konmas gereken bir iaretse, aaya doru yn
alr. Dikkat edilmesi gereken, mesela Iru ve sru da olduu gibi, i sesteki rden
gelen dur.
/, henz, sadece bir bititirmenin ikinci ksm olarak tevsik edilmitir. Bu,
eklen dh ile gsterilir, ama T o h a r c a da bu, fonetik bir t olarak tesbit edilmitir
( S I E G - S I E G L I N G , Tocharische Sprachrcstc, A: Transkiption s. V I I I ) .
+ /<; ekindeki (U y gu r yazsnda, okluk, + olarak yazlmtr) l burada,
bazat. ile nlletirmcyi ifade eden (n), / ve r (Sanskritedc vokaldirler)'in
bititirmeleri olarak, zerlerine konan iki nokta ile yazlrlar.

+ lar okluk eki, baza, la ve Sanskrite deki r nlsnn beklemesi olarak

yazlr: ir, eviri yaz: lar.
Noktalama, yani cmle ayrc olarak, nokta, ift nokta yahut aaya doru
iki izgi kullanlr.
Bu aklamalar ve her iki tablodaki iaretler, T rk e kelimelerin aktarlmas
iin geerlidir. Sanskrite, T o h a r c a ve Sakaca iin, Brhm yazsnda daha baka
iaretler de vardr. T rk e kelimelerde olmayan, yahut
yabanc kelimelerde ok nadir rastlanan iaretleri tabloya almadm.
Brhm yazsndaki uzun nll ekiller, teorilerimizle uyumaz. Bunun, bir
nicelik yerine bir nitelik ifade edebilecei zikredilmelidir. Hotan Sakacasnda
fim yazl on ses deerine, am yazl ise an ses deerine sahiptir (Sir
Harold B A I L E Y , D M G , 90, s. 578). Buna gre, Brhm yazl T rke
metinlerdeki <rnn, hafif yuvarlak bir a nn deerine sahip olmas mmkndr.

FONETKLE LGL NOTLAR

Uygurcann ses varl zerine fikir beyan etmek, henz, byk cesaret ister.
Bu, sadece, byle bir teebbs karsnda, gemite yaam her dilin getirdii
glklerden deil, ayn zamanda, kitabelerde ve yazm alarda mevcut azlarn
eitliliinden de ileri gelir. eitli yaz trlerindeki imlnn, bizzat Eski
Trkcdcki ses deiikliklerinin ve slm kltr dairesinin Trke en eski
metinlerindeki fonetik mnasebetlerin esasl bir tetkiki, belki daha sonra, bu
soruya daha emin bir cevap getirecek.

V u rg u
13. U y g u r c a d a bask ve m zik vu rgu su o lu p o lm a d , len* a y d n la tlm d e lild ir . A k o rta
h cc c, ph esiz za y ft. C m le iin d eki ses tek rarn a d a y a n a n iirin ve kap-kar a ka p k a r a " g ib i birlem i
kelim elerin m e v e u d iy c ti, ilk h ecen in son h eceye b elirli bir h a k im iy e tin e d e la le t ed er. n l u yu m u n u n
ilk h eceye g'Vre ta n /im ed ilm i o lm as g e r e i d e bu n u teyit ed rr.

nl ler
Uzun nl ler
14. Trkm encede, zbekede ve dier modern T r k azlarnda uzun
nllerin, Y a k u t a d a uzun nllerin ve diftonglarn, Macarcadaki Trkeden
alm a kelimelerde uzun nllerin, yahut altta kalm ses dnmlerinin
mevcudiyeti ve dier baz belirtiler, ilk Trkenin (Urtrkisch) uzun nllere
sahip olduunu gsterir. Yazl ekillerine bakarak, Uygurcad a bu durum tesbit
ed ileb ilir12.
U y g u r , M a n i ve ye r yer R u n y a zsn d ak i ift ya zlla r, uzun n l n n v arl n a d ela let eder
B u ra d a , k aid eli y a h n i tek tk b ir ift y a zl; d e il, rastgele ift ya zlla r sz kon u su d u r T a b ia ty la ,
b u ra d a g r len lerd e n d a h a o k u zu n nltl m evcu t oln o la b ilird i

n ve d, U y g u r ya/sn d a ift

y azlt d e ild ir, n k nye b en zem elerin d en d o la y k elim e a n lalm a z d u ru m a geleb ilird i

M ani

y a zsn d a ift ya zlla r seyrektir. S a d e ce 11 ve 11, b u ra d a sk sk g r l r, fak at u zu n lu k ifade etm ez

T e fe rr u a t iin 6 y a b a k lm a ld r.

nl n dirgenm esi
15. a nn kaidesiz (defektiv) yazl ve i sesteki nllerin yazlmamas,
muhtemelen, bir nl indirgenmesine delalet eder:
y iti keskin , ekseriya yti (m sl. U I I 1 19, 4 ). fak at y itti ( U I I I i.j. 9) o la ra k d a ya zlm tr Bu
y a zl la rla , b elki, ilk b e re d e bir nl za y fl n a iaret ed ilm ek istenm iti alp " a lp *, mran - sevm ek ,
amit (d a h a sonra iimti) im d i" , anlan " a s la n ; b ( )d b y m e k , h (a )k sk, s a la m . bf )ir

A VON GABAIN

34

" b e lir m e k " , h ( ) t " k r m a k " , k (a )ra " s iy a h , k a r a " , t ( ) w in f s e v in " , + 1 (fak at ekseriy a + lig, h i
b ir ra m a n + Ig ilebil) sfat eki. Bu rn e k le rd e d e sk, fak at k a id eli o lm a y a n b ir y a z ta rz sz ko n u su d u r
K a id e s iz n l y a zl n n , ze llik le r ve f nin e vresi ile k a p a l h eced e g r lm esi b ir te sa d f o la m a z.
B u n u n la ilgili o la r a k , B rh m y a zsn d a k i in d irgen m i n l ler h a k k n d a s ylen en lere ( 5 v e 12)
b a k lm a ld r.

O r ta hecedc, kaidesiz bir ekilde, izah edilemeyen bir nl deimesi grlr;

bu, sadece, buradaki nlnn belirsizliine yahut zayflna delalet edebilir:
munta, fakat munluda burad an da; arta ve muna, fakat anulayu ve munulayu
byle .
Ak bir hccenin nlsnn indirgenmesi, yerine gre, nadiren dmesine
sebep olabilir:
uar "frs a t, se b e p , esn a , uunnla y a n n d a ufnnla u ru n d a , s e b e b iy le "; oul o u l" , ogl
y a n n d a ogl " o lu " : 1/1/ "iitm e k , d u y m a k " , i f i li l y a n n d a i f l i l iitilm ek ; a14 a z " , a fta n
" s y le n m e k , telaffu z e d ilm e k .

nl V a rl
a, , p
t(>. Ksa rtm yannda, muhtemelen bir de uzun vard; bu, bir atma
uzunluu olmas gereken bar <*bar-r v a r a bakarak, olduka kesinlikle kabul
edilebilir.
Brhm yazmalarndaki uzun ve ksa ann yazlndaki fark, hafif yuvarlak
(burada eviri yazs p olarak gsterilmitir) ve geni bir a ya delalet edebilir. Bu,
niin baz d'larn Y a k u t a bir oya (msl. U y gu rca artuk Y a k u t a ordh) tekabl
ettiini aklayabilir.
a, e
Arkadan karlan a, nden karlan a'ye tekabl eder. Bunun yannda,
U y gu r \e Mani yazsndan kh a, kh i ile temsil edilen kapal bir nlnn de var
olmas g e r e k i r 13. R un yazsnda, bunun iin zel bir iaret vardr. (V.
T H O M S E N : ) ile f nin mnasebeti, o ile u ve ile nn mnasebetleri gibidir.
Brhm yazsyla yazlm baz yazm alar da, # yi aden f Ve ^ | , i seste ise (msl.)
j- be ve
b yazlyla birbirinden ayrt ederler. Sonradan grlen a /i
deimesiyle ilgili bir ka rnek, belki gerekte yazmalarda farkl yazlm olan bu
f nin rnekleridir.
, i, f
Bir sr yaz trnden hi birinin 14 1 i.'e 1 arasnda bir fark gzetmemesi
dikkat ekicidir. phesiz, nn ntr olma temayl vardr (bk. 8). Bundan
dolay, kitabelerde^, s ve n nin iaretleri ve -byle bir grafik farkllk olduu yerderj dr nn yannda, dierleri artl nl olsalar da, nl ekilleriyle yazlmlardr.

ESK TRKENN GRAMER

35

D ah a nce bir i ihtiva etmi olan baz kelimeler, baz yazm alarda n nll
sraya itilmilerdir:^*/,j'/ yel ; i/, i i ; bin, birj bin"; biin, biin " m a y m u n ;
b if ,b i f pimek ; M ,/7 terk etmek ; hl, lil dil ; bir, bir g ney ;_y/m,
yilin scak .
Muhtemelen, bir uzun i de vard; bunun delilleri, U ygu r yazsnda i nit ift
yazl (Mani yazsndaki bu tip yazllarn fonetik bir deeri yoktur) ile Brhmi
yazsndaki f iareti ve Y a k u t a daki uzunluklardr.
R n y a zsn d a , n ce kidiz k e e (W 49) y a zlm , sonra d a kriz o la ra k d ze ltilm itir; o h ald e,
(y V d cn kTz'a d o ru bir inkiaf; kn " a z a p , c e fa " (U I I 20, 1; M I H 39,7 M a n i y a zs y la ), R n
y a zsn d a (R 02) tevsik e d ild i i g ib i kyn o k u m a k , belki d a h a iyid ir; sun "d n c e , fikir " ( M I I I 6 ,3 ) <
< **19m

/fi y a h u t tu d a im i, s a la m " ( A I ) < in . ^ r f ling, < 'd 'ien g , Sin . - J a p tr i; jil

( U I I 39, 90) y e l .

0, 5; , o

o'nun yannda, b ird e uzun o nun varl kabul edilebilir; Uygur yazsnda, bu
nlnn, rastgele, ift yazl ve Yakutadaki o yahut uo mtekabili, buna, bir
delil olabilir. Ayn ekilde, nl nl de, rastgele, ift yazlmtr ve bu, uzun bir
nn varlndan sz etmeye sebep olur:
U y g u r yazsnda, bu nlnn, rastgele, ift yazl ve Y a k u t a daki o yahut uo
mtekabili, buna, bir delil olabilir. Ayn ekilde, nl nl de, rastgele, ift
yazlmtr ve bu, uzun bir nn varlndan sz etmeye sebep olur:
oon ( C h 42) o n " ; ooi ( U I I 59, 4; M I I I 36,8 M a n i ya zsyla ) " a te ; kootifak ( U I I I 64, 13)
k o lc u k "; lrn ( U I I I 38, 17) e lb is e "; loot ( U I I 39, 89) " t o z " ;

( U I I 23, 14) " , in tik a m " ,5 .

u, ; ,
Yakutan n bir uzun ya sahip olmasndan ve baz , u lerin, Brhmi
yazsnda grld gibi, ift yazlndan hareketle, , nn yannda, , nn
varlndan da sz edilebilir.
tm ( M I I I 1 1, 1 1) " b u " ; kum ( U I I I 42, 23) " h a re m " < in
u y k u ; ud , tvd ( U I I I 64, t) u y u m a k " ;
luo ( A l) e jd e r " < in .
yazs) b ir isim v e n v a n ;
(kr. Y a k u t a

it

uul (U I I

k'm < k'uan, /u, bt ( U I I I 1 1,8)

8 6 ,40) ar, u t" y a y g n o la n

uuul'tan gelir; luu.

lung, S in .J a p . ri. k (U 19, 36) " n , h re t"; kut (or ( K S 4, R u n

ui

( U I I 74,4; M I I I 4 1 , 1 , M a n i yazs) " o r d u " ; lu ( U I I 29, 17) t y , k l"

" h a y v a n t y );

lui IBrlg ( U I I I

6 3,6) " h e r trl

...".

nl lerin T asn ifi

17.
Btn nller u guruplara ayrlrlar: a. U zun, bulank (getrbt) ve
indirgenmi ekilleriyle arthlar ve nller, yani bir tarafta a, o, u, t; dier tarafta
, , e, i. Bir kelimede, ntr nin dnda, sadece iki guruptan birinin nlleri
bulunabilir;
t in c e iaretler iin , d a im a , b u g n k

M a n d a rin

telaffu zu , ve g e re k tii za m a n d a , B

K A R L G R E N in Analytit Didionary o j Chintr an d Sino-Jafanee, Paris 1923 k ita b n d a k i, yaklak

m ila tta n 600 sen e so n rasn a g re ta n zim ed ilm i telaffu z verilm itir

A. VON GABAIN

36

b. Ak vc kapal ( = geni vc dar) nller: Bir tarafta a, ; o, ve dier tarafta

, i; u, . O r ta hece dmesi, ekseriya, dar heceye isabet eder. Kelim e taban ile ek
arasna, ayn ekilde, balam a nls olarak, tercihen kapallar gelir I6. D udak
uyumu, sadece dar nllere tesir eder;
c. Dz ve yuvarlak nller, yani a, d, e, , i, ve o, , u, .

nl lerin Y e rle ri
18. Btn nller, n, i ve son seste bulunabilirler, o, ; muhakkak ilk
hecede bulunur, fakat BrlunT yazsnda baz yazm alar, birinci hecenin dnda
da, dudak nlsnden sonra o/< //ye sahiptir.

Dudak U yu m u
19. Aadaki kelime tekili unsurlar, dudak uyum unun tesiri altndadrlar;
yani, 1, t balam a nls, kendisinden nceki yuvarlak bir nlden sonra u, olur;
aada balam a nls 0 eklinde gsterilmitir.
simden isimler: + t, + lk, +m , + , +<n
simden fiiller: + rka .
Fiilden isimler: , h, gma, m, n(, ti(u, f. ok istisnai
olarak, muhtemelen daha sonraki bir.zamanda mif tn fsi de yuvarlaklamm
Fiilden fiiller: - c s a - , - l - , - n - , - k -

(?),

- c - (?).

Aadaki ekil unsurlar yuvarlak nl alrlar:

sim ekil unsurlar: n, + nn(ilgi hali, zamirlerde de); + ^ (ykleme hali;
fakat, mum vs. eklinde sylenen zamirin ykleme hali deil); + w (vasta hali,
yalnz rastgele yuvarlaklam); yukarda zikredilen isim soylu sfat eki - f /n n
aksine, ayrlma hali eki + ln'n nls yuvarlaklamaz. h;n, + " 7 .
+ ''j'z 1iyelik ekleri; fakat, nc ahslar + i olarak kalrlar); + (ykleme hali
ve 1. ve 2. als iyelik eklerinin vasta hali, kaidesiz olarak, yuvarlaklamalardr; 3.
ahslar, tabiatyla, ykleme ve vasta halinde de deimezler). + n f (sralama
say sfatlar).
Fiil ekil unsurlar:
(emir 2. ahs okluk); lm vs., m (grlen
gemi zaman; iyelik ekleri vastasyla tekil edildii iin, bu zam anda, durum,
tamamyla iyelik eklerinde olduu gibidir, yani 1. ve 2. ahslarn nlleri
yuvarlaklar. 3. ahski dzdr); kitabelerde grlen f ve t0z hi bir
zaman nlleri ile yazlmazlar, vc bundan dolay da dudak uyumu olup olmad
karanlktr); s (gereklilik,yazlarnn uluk'una karlk); p, pan(z a rf
fiil eki).
Ta b a n d a k i yuvarlak nlden sonra gelen ift nsz, bazan, ekin dudak
uyumuna girmesini nler: balgrt-ip ( T T V A 1 1 6 ) belirtip, gsterip .

ESK TRKENN GRAMER

37

Se y re k G rlen a/, /i nl D eim esi

20.
Bu, belki de ksmen bir az zelliidir; 16daki a, e bahsine de
baklmaldr.
hrt , hart k r m a k ".

limtik, siimk " o r m a n " .

Itrar, latvar m al, m lk .

yinyn, (yuna) " y in e " .

sarsg, sarsa " k a b a .

tart, lara ekin , n e sil".

lapg, tapa h rm e t, h izm e t, h u z u r " .

amit, amal " s a k in " .

yatr],yatay y a ln , p la k " .

balk, balak " b a lk " .

+ lig. + la sfat eki

u/, /i Deimesi
21.
Bu deimeyi, ksmen, sadece evresi belirler; ksmen de buna az
ayrlklar tesir etmi olabilir.
my mmf " s k m " .

tumfik, lu.ifuk g a g a " .

trj*. turu " z a y f .

lokt , toku d o k u m a k " .

tapn-, tapun ta p n m a k , h izm et e tm e k ".

kapik, kapak k p k ".

kun , kuru k u ru m a k ".

kor , koru k o ru m a k ".

si yk, syk k e m ik " .

u ve w Ses D nm
22.
<2; kendisini takip eden hecenin /sundan nce, daha U ygurcada, bir
kaideye bal olmakszn o'ya dnmtr: ttluy deniz K P 14,4 te toluy olarak
grlr.
Ayn ekilde, a; bir teden nce, kaideye bal olmakszn, o olur: kawt (Suv.
620, 21) takip edilmek !, bir Berlin varyant, kovt olarak yazar.

2. Hecede o ve
23. Brhm yazsnn dndaki hi bir yaz tr, o, 'y , //den ayrt etmez.
BrhmT yazsnda, T ibet yazl baz paralarda olduu gibi, ikinci hecede bir o,
mevcuttur. Yine de yaz, dier yaz trlerindeki metinleri de, ayn ekilde
ok umaya zorlamaz. Uygurcann devam saylabilecek olan bugnk T a ra id e .
n, d nn birinci hecede var olduunu kabul etmek temayl vardr.
tz vc birk\ iki kelimeden, veya, bir kelime ile bir ekten meydana gelmi
tekillerdir; burada, ikinci hecede, bir nn varl sz konusu olabilir; fakat, bu .
daha U y gu r dneminde olmutu: at'iiz, biriik; her halkrda, K om anca ftiz, eski
bir (/iiin varlnn delilidir.

D ifto n g la r
24. Diftonglar , aslnda, takip e d e n y nszleriyle birlikte tek nllerdir.
R u n ya zs, sz konusu y erd e, a, o v s.'d e n so nra 1 .1 d e il,y n s z n n geliin den b u n u aka
ifad e ed er. Sesle ilgili b e lirlile r d e b u n a iaret eder: tiuy g n a h , s u un ilgi hali Ituy-nurj'd u r, y a n i y

38

A VON GABAIN

v asta sy la d u d a k u y u m u n le n m em itir, n k ) b ir n s zd r. A y n ekild e, kayn " k o y m " u y k le m e

h alin d e d e g r l r: korn + u ( M I 8 ,8). ay " s y le m e k " fiilinin gen i za m a n , n s zle biten fiil
ta b a n la rn d a g r ld g ib i, b a la m a n l s yle tekil edilir: ay-ur; b u n u n isim fiilin in ay# d e il, ay(
olm as, b u ra d a , h a t - m e v c u t o lm a k " d a n bark m a l" d a d a m e v c u t, o k sk g r lm e y e n , b a la m a
Unlusu ih tiv a e tm ey en birisi sz k o n u su d u r.

ns zler
nsz V a r l
25. Run, BrShmT ve M ani yazlarnn ehadetine gre, bir b ve bir p\ Brhm
yazsnn ehadetine gre, bir vc bir c vardr. (K ar nin cyi tanmasndan,
belki Brhm yazsnn ehadetine deer verebilirdik; eviri yazda, Brhm
metinlerinin dnda, bu sesin sedasz olduu iddia edilmeden, hep ile
yazlmtr.) d vc /'nin yannda, belki, bunlarn b i r d e szclar vard. R un iareti
V^/ve M nin, kh nda, [da, kh nla, ta olarak zlp yazlna dikkat etmelidir
( b k . 3 9 ) . Dil tarihi notu: d vc d, Y a k u t a bir/, Osm anlca vs.y, Sagayca
ve K oy b alca ye tekabl eder.
Run yazl metinlerin dnda, her yerde tevsik edilmi olan a> nin yerindeki
Mani yazl bir yazm ad a grlen J, bir az zellii olarak grlmek zorun
dadr 17.

lg,

ve k,g v c k '\ c tekabl eden artl seslerdir. Dil tarihiyle ilgili not:
Dou
Trkesindc, ekseriya k l k ye tekabl e d e r 18, pek ok bat azlarnda
! kaybolmutur; baz azlarda ise w, v yahut uya dnmek veyahut da kendisi
tamamen kaybolarak nndeki nly uzatm ak suretiyle arkasnda bir 7.
brakmtr. A, yabanc ve alnt kelimelerde, derin ve artl a vc o nllerinin
nnde bulunur.
Muhtemelen nl ve artl olmak zere iki farkl / vard; r ile ilgili olarak 11.
nota baknz.
Bundan baka bir m, n, rj ve, Brhm yazsna gre karar vermek gerekirse,
muhtemelen den km vc nly genizliletiren bir de m vard (kr. Franszca
bon).
s. i . f. w ve y T rk e kelimelerde bulunan nszleri tamamlar; yabanc
kelimelerde ayrca, bir de h , j vc yar nl v vardr 19.

ns zlerin Y e ri
26. n seste b, (, I, k v c k ,m (seyrek), n (daha seyrek), s vey nszleri bulunur,
nin yerine / yazan M a n i harfli malum y a z m a d a 1 ve baz Brhm
yazm alarnda p de bulunur.
t vc son seste, yazm alarda u 'y e dnen nin dnda, btn nszler
bulunabilir.
* B u n d a n b a z p a r a la r T l ' i 11 o la r a k ve M a n . E rz. s. 1 4 -3 5 te y a y m la n d .

ESK TRKEN N G RA M ER !

39

n sesle iki nsz, fonetik bakmndan ak olmayan vm^nin dnda, sadece,

fonetik mnasebetleri fevkalade ttratsz olarak gsteren ve Uvgr yazsyla
yazlm yazmalar ynna aykr Brhm metinlerinde bulunur.

y n T re m e si
27. y tremesi (Vorschlag), ekseriya, daha sonraki bir ses deiikliine
sebep olmaz 20.

am rak,y(t)m rak se v g ili *.

id iz ,y itiz y k sek ".

am,ym ila .

ilitirm ek, a s m a k ".

la ,y t la a la m a k " .

nk, yinkd " in c e " .

ra , y r a k a m a k " .

n ^ ,y ir ij " i r in .

r ,y tt " m z ik , a rk ".

*r,_yr " k u z e y " .

ig ,y ig "h a s ta lk " .

28. K itab e lerd e k i Genizliden n c e k i b nin Y a z m a la r d a m ye

Deimesi
barj, m j e b e d " .

btuj, murj bun**.

bin t min b in m e k ".

man b e n .

btj, bij, miy b in " .

29. K ita b e le rd e k i p , pnin Y a z m a la r d a b , b ye ve

K itab e lerd e k i b , bnin Y a z m a la r d a w , w ye Deimesi
kapjur , kabfur ; kawjur " k a t la m a k " .
ab, aw " a v " .
tab, saw "sz**.
sabin , savin " s e v in m e k ".

30. S e y re k gA /g D eim esi

tjm, agim " k s m l" .
yin, agin " o m u z " .
jir , gir " t a k ip etm ek , m u h asara e tm e k " .

31. K ita b e le rd e k i n y nin Y a z m a la r d a n ve y y c Deinmesi (Az

ze lli i)
anyfc, an, ay " k t , fe n a " .
tany, gay "fakir**.
kon t ky " y a n m a k *.
konyak, kndk k o v a " *.
kanyu, kayu "k im , h a n g i" .
+ knya, + k n a , + k a v e + kya k ltm e eki.
ktany, ktay " H t a y " .
kony, kon, *koy> k ltm e koyn " k o y u n " .
yany , y a y " s a lla m a k , sa rs m a k "

'.

1 y \\ ekil, b ild i im e g re, tevsik ed ilm em itir; am a

ka rla trlab ilir.

K a z a k a d a k i kyk "k e e to rb a ile

A. VON G ABA N
32.

d D m esi (lk, S e y re k r n e k l e r ) 22

d sahip** U 23, l o d a ia.

kidti " k e e " . W 4 9 'd a k iit o la ra k d zeltilm itir.

33. Sedal Son Ses S e y re k O la ra k S e d a s z la r

igd, igit yanl**.

A v n c a bk. 25.

34. Sedasz nsz Seste Sk Sk S e d a lla r

klar , kdtir "giderm ek '.
btn, bdn " b t n " .
ot " o g r e t i. b ilg i" , y k le m e h ali k a id e y e b a l o lm ak szn d + ig .
o k l "o ku tm ak**, okdp z a r f fiil.

n l le r A r a s n d a k i Sedal nsz
35. Her hangi bir kaideye bal olmadan, iki nl arasndaki sedal nsz
sedaszlar.
k d il . k til g iy ilm e k .
kodug, kolg "i *.

Ek B anda t/d D eim esi

36. d hi bir zam an kelime banda bulunmaz; am a ekler d/1 ile balarlar.
Fakat, henz, hangisinin c zam an kullanld hususunda bir kaide koymak
mm kn deildir. simden isim yapna eki + ta, +lan, -laf, + tn, fiilden isim
vapna eki la(i, luk, nadiren fiilden fiil yapm a eki tur , bulunma hali eki
-I- l(t. ayrlma hali eki + tn ve grlen gemi zam an eki lm, metinlerde sk sk d
olarak da geer. Kitabelerde + da, da, -dk, d tercih edilir; fakat t, I, /den
sonra. M d, l ve
nd, nt iaretleri yazlmam ise, /li ekil kullanlr.
Ek B anda k, k/, g D eim esi
37. Ayn ekilde, ek banda bulunan grtlakt kullanlarnn da sedal veya
sedasz oluu belli deildir. simden isim yap m a ekleri + kak, + ku, +kn, isimden
fiil yapma ekleri + ka , + ar , fiilden isim yap m a ekleri gak, n, yer yer de
h v e cma, fiilden fiil yapm a eki ur , fiil ekilleri gali (seyrek), na
ve ultk (ayn ekilde seyrek) bu deimeye girerler.

/s D eim esi ?
38. Mani yazs ile yazlm bir tek yazm a d a (M I s. 5-7) hi bir zam an /
kullanlmaz: bu, f sesini tanmayan bir aza m aitti, yahut miistensih mi }

ESK TRKENN GRAMER

iaretini bilmiyordu, tetkik edilmesi gereken bir husustur. U y g u r yazsnda s ile /

iareti arasndaki fark tesbit etmek asla miimkn deildir.

nsz Y lm as
39.
T r k e de baz nsz ylmalar mmkndr, dierleri, telaffuzu
konuucuya g geldiinden, hemen deiiklie urarlar. Bu durumda bir nsz
kaybolabilir, gme yahut dier deiiklikler meydana gelir.
id lt t ld t lt ld deiim i: / y a h u t d ile biten fiil ta b a n la rn n g r len gem i za m a n la r bir kaid eye
b a l d e ild ir; t-d, lU ve ii/miiii y a n n d a , d-l g n d e r d i" d e v a rd r. Bu d u ru m , d a h a kital>clcrde tevsik
edilm itir.
nlfrtd d n m : anla o r a d a , y a z m a la rd a anda k a d a r erken; kdnt k e n d i , kdnd k a d a r ok
tevsik ed ilm itir. B u n d a n d o la y kitab e le rd ek i

VL/

iaretinin ni m i, yoksa nd mi oku n m as gerek tii

belli d e ild ir.

n s zd e n sonra z l s d eiim i: agzig, ksk " e k s ik " ; ttzuk, lulsuk " t ts , b u h u r d e n e i" ; utzuk ,
utsuk y e n ilm e k .
Y a n y a n a iki sedal n s z n sed allk v e sed aszlk deiim i: bgd, bkt " h a n e r ; 1gdl ,
iktld " b a k m a k (h a s ta y a , o c u a v s.) ; ozur , oskur k u rta r m a k ; kadgu, katku " k a y g , ac,
z d r a p .
n s zle rd e n birin in dm esi: dvrit , d ril " d n m e k " ; drlgr , argr -

" g e ir m e k " ; yari ,

y a r y a r m a k ; kirgtir , kigr ieri so km ak, girdirrnek";^a//>r^<jA, yaptsak " y a p r a k " ; dj gtl, arpI
e il! ; liiii, li k a til ;

s ( 80).

r ve i nin y a n n d a k i sed al n s zler sed aszlarlar: bdrga, barka " k a m ; brddm. brtam 'beral>er.
b ir lik ; b u l a - , bulka k a rtrm a k .
G m e le r: artuk, adruk a r tk ; ardam, adram y i itlik , e rd e m "; arrjak, drjrdk " p a r m a k " ; ograt-,
rgdt- re tm e k ; kurtul , kulrul k u rtu lm a k ; buyruk, buryuk b a k u m a n d a n , b a k a n " ;

tazgin d n m e k .
za h ed ilm e ye n n sz o a ln a s (m u h te m elen , sad ece bir im la zellii): y ir ( i,y ir lf1 reh ber,
n d e r .

40. Hece D m esi (Seyrek)

ol + a da yerine ola hekim M I 15,6.
bar-tr yerine bar v a r .
r r + kn yerine arkan iken , buna analoji olarak ar-mz + krin.

Ses U yum u
4 1 . Btn T r k dillerinde olduu gibi U ygurca d a da kuvvetli bir ses uyumu
vardr. Bu uyum, nllerle ve nszlerin bir ksmyla ilgilidir. Bir kelime btn
ekleriyle birlikte, ya nl sradan, yahut da artl sradan nller ihtiva edebilir.
nl uyumu, bizim iin, neyin bir kelimeden, neyin bir kelime ve edattan,
yahut da bir ok kelimeden meydana geldiini anlamak iin gvenilir bir delildir.
Y a zd a, ayr yazl, eitli yaz trleri bu bakmdan birbirlerinden farkl olduklar
iin, bir ey ifade etmez. Run yazsnda btn kelime guruplar bitiik yazld

A. VON GABAIN

halde, mesela, U y g u r yazs, nl uyum una uyduklar, yani, kendisinden nce

gelenle, lek bir kelime tekil ettikleri halde, okluk ve yokluk ekleri + lar ve
ayr yazlrlar. Ses uyum u salamdr, kelimenin dna sarkmaz, fakat kk ve
eklere tatbik edilir.
Arka sra nl ve nszleri unlardr: a, t, o, u; k , \ t hj a, e, i, ve ile k v eg n
sradadrlar; geriye kalan nszler muhtemelen ntrdrler. -R un yazsnda, b, d, l,
n, y, r, i, v e y nszleri iin, yanlarna artl yahut nl nl alm alaryla ilgili
olarak, iki ayr ekil vardr. Bu, bu nszlerin iki trl telaffuzlar olduunu ifade
etmez, ancak, bir hece yazsyla kar karya olduum uzu gsterir; daha dorusu
yle diyebiliriz: ab iin bir iaret, tib iin baka bir iaret vardr. Byle bir ilt
srann varlndan hareketle, nszlerin kalitesiyle ilgili bir hkm veremeyiz.
Ayrca, Run yazs, u hususta karar vermeye elverili deildir: Yanndaki
nlden bamsz olarak, ( = e, m ,p ,} \ c i nin her biri iin sadece bir iaret vardr.

Y abanc K e l i m e le r
4 7 . M o o lc a ke lim elerin U y g u r c a d a ta n n m as b izim iin m m k n d e ild ir.
in e d e n ge en k elim eler, b u g n , m o d e m P ekin a z n d a o lm a y a n son ses n s zlerin i m u h a fa za
etm ilerd ir;

ph esiz,

bazan ,

kelim e ler,

za m a n

a ln m la rd r. B u n d a n d o la y U y g u r c a d a a y n

ve

yer

b a k m n d a n

eitli

in

a z la n n d a n

lung " e jd e r h a " iarei iin h em toy. h em d e tu, luo

b u lu n u r. O r l a a d a kutlat.ilm i ve b u g n a rtk lek sese d n m o la n b a z d ifto n g la r d a m u h a fa za

ed ilm itir; S in o lo g la r iin n em li veriler! in c e d e n a ln a n kelim ele r, d in , ask erlik , y n e tim , l tart v e e d e b iy a tla ilg ilid ir.
H in e d e n a ln m a kelim eleri, a ra c lk ed en d ille r, ksm en d eitirm ilerd ir; b u n la r, o k lu k ,
T o h a r c a d a , S a k a c a d a , P a rt a d a (?), S o u l a d a ekil d eiik liin e u ra m la rd r. T a b ia ty la , b u n la r
ze llik le . B u d izm le v e B u d izm g r n t l d o u M a n ih e iz m iy le ilg ili k a v ra m la r d r.
Ira n d ille rin d e n v e T o h a r c a d a n a ln a n k elim eler d e a y n ekild e, B u d izm v e M a n ih e izm le
ilg ilid irle r; b u n la r, S a n sk rite d e n a ln a n la rd a n d a h a a z b o zu lm u la rd r.
M e se la , ad, ligin, tarhan g ib i b a z U n va n lar, ta n m a d m z O r t a A s y a d ille rin d e n , ze llik le O r t a
ran d ille rin d e n gelm i o la b ilirler.
B az v a b a n c k elim eler, T r k e 'd e k i ses u y u m u n a g irec ek ekild e in tib a k e tm ile rd ir (bahjt "u s ta ,
h o c a " , bahjt + ltg), bir ksm ses u y u m u n a g irm e z (Kay-s [ K a y s e r ] K 'a n g - h i " ) , b a zla r d a eitli
ekild e

d a v r a n r la r

{fmibran + ka

p a rin ir v n a y a " m n

y a n n d a

ntrwan + ka

N ir v a n a 'y a '" ) .

K e lim e le rin T r k e d e b iy a tn a geii sra sn d a u ra m o ld u k la r b u d e iik lik ve m n ase b e tle r, U y g u r

fo n etii iin , y a b a n c d ille r, v a z ia rih i. k lt r ta rih v e d in ta rih i iin o ld u u k a d a r a y d n la tc d e ild ir.
B u n d a n d o la y , b u ra d a , ze rin d e d a h a fa z la d u ru lm a m tr.

KELME TEKL
43. Ses uyumu kanunlarnn hkiim srd hir ses birliini kelime" olarak
kabul ediyoruz.
Aada, ok kullanlan kelime tekili unsurlar sralanmtr. Fonksiyonlar
nn daha iyi anlalmasna yardmc olmak gayesiyle, seyrek kullanlanlar iin
baza d a h a ok misal verilmitir. Sadece, ak kelime tabanlarna gelen, tekil
unsurlar, artk canl deil biiminde ifade edilmitir.
Kelim e tekili unsurlaryla, gramer fonksiyonlu ekler arasnda kesin bir snr
izmek mmkn deildir; ayn ekilde, baz son ekim edatlaryla, baz hl ekleri
arasnda da esasl bir fark tesbit etme imkan yoktur.
Kelim e taban tekil eden eklerden bir gurubu isim, bir gurubu da fiil
tabanlarna gelir.

sim den sim Yap an Ekler

44. + f : Kltm e, sevgi vc okama bildirir.
gfm " a n n e c i im " (g a n n e " ).
alaftm " b a b a c m " (ala b a b a " ) .

45 - + f<*> +f-' K ltm e ve kuvvetlendirme bildirir (I)F.NY 517); bk.

Edatlar 349; eitlik hli ile ayn.
ata bira?., o kadar .
azraka "o k a *".
anlaa (S tG 47) tam o esn ad a , tam o r a d a .
azufa (S u v . 135, 13) v e y a h u t .
bata < * b a r tr + a b t n , h ep .

46. 4 ttk, +{k: K ltm e bildirir.

bak, biak a k (b " b a k " ) .
oltak " k o lc u k (f:ol k o l" ) .

47. + f i , + fi: Y a pan bildirir (Moolca d ),

ajt a v c " (a j a v h a y v a n " ) .
j W ( i " b y c , y a m u r b y c s " (jrad " y a m u r ta ).
ifrki orunt " ja r a y m em u ru , terifat Pf. i. 34 (ifrki orun " h a r e m " ) .
F ak at: lmi lnh U 3 7 ,7 " l m l , lecek c a n l (lm l m ; bu fo n ksiyo n kitab e le rd e k i laf 1
ge le ce k z a m a n ekiy le k a rla trlm ald r).

44

A. VON (ABAIN

48. + han, nadiren +kan, + kn: nvan bildirir.

burhan " llm lt " ( <

(,1in.

Jn < *A*ti(, diftrr ft/lm U *bu " lm in " ) .

tihfrjnknn " il ll, I ta / r n lr r i" [tfirpi " T a n r " ) .

tarhan " y llk t r k lir m rvk i*\
Ilm la rd an laka daft Milrn n
y a n ) lm >ik *%>* .

411

h adaktn ve Ottiktin, v r a y r m yld / ism i yitiktin " ( y r li M*ylrr,

t At, tmlir [ : Ailik. iiulc Imlt bildirir.

Nadiren isi, ekseriya sla t yapar, bk. ij 74!

r)0. A-kiin. -{-gn; trtra 4 (tun, +n: t>kltk (?), soyut isim yapar; M oolca
" a l " ile karlatrlmaldr.

itfi(n

knlrjunum N 9 " g e lin le r im " {kilin " g e lin " ) .

innigHim N 11 ktiilk k a rd e le rim " (ini. >nr "k k k a rd e ").
alkuun " b t n y le , h e p s i" (alku " b t n , h e p " ).
kamagun " b t n y le , h e p s i" ( < * kama + un, < * knmnfc -f kn. kama# " b t n , h e p " <

O rta

F arsa).

51. + cl: Ekseriya sfat yapar, bk. 75!

52. + la, + lg ( < + la- ).
bajla " b a la n g " (baf " b a " , bafla- b a la m a k " ).
kifla " k la " (ktf " k " , kifla- "k la m a k , k g e ir m e k " ).
ytlyla y a z geirile n y e r, y a y la " (yay " y a z , yayla- y azlam ak,yaz geirmek' ).

53. +/ . + 1 g-' Bir eyle tehiz edilmi olmay bildirir; ekseriya sfat (bk.
77) yapar. (M oolca + lik bir eyle tehiz edilmi olan ey ).
lg " h k m d a r " ( < * i lli g : il " d e v le t , k a b ile " + f i ) .
Inl " c a n l " (fin nefes, h a y a t, c a n " ) .
lullg "c s irli. esir s a h ib i, h k m etti i kim seleri o la n , k u llu " (kut, k u l, e s ir" ).

54. + l ck, + 1k: Soyut ve mahhas isimler ve sfat yapar. M o olcad a da

ayndr.
alk " a m b a r , h a z in e "

" m a l, h a z in e ).

adgtrltk h a r a " (adr a y g r " ) .

ym ijlik " m e y v e b a h esi, b a h e " (yimj "y e m i , m e y v e " ).
kimlik " h a p is h a n e " (kn z d r a p , c e fa " ) .
tuuluk "su k a b " (suw " s u ).

55. + m: n van ve hitap vs. bildirir; aslnda 1. teklik ahs iyelik ekidir.
la ym M l | | 14, 3: " h a z r e tle r i, m a je s te "; Pf. to , 1 p re n se s" ( t ( i ) j r i ta n r " ) .

56 . -i-an, -hn: Sadakat (Vertrautheit) ifadesi ve kuvvetlendirme (nadiren;

yahut eski okluk ?) bildirir.
a'n U 111 4 5, 8 er, e rkek , y i it " (ir "e r k e k , a d a m " ; kr. H t Y 83 b 10 rtin krkn " g e n k zla r ve
o la n la r " ).
tan k k o c u k , o la n " (oul " o la n , o u l ).
"<n " a le v , a le v le r {ti a le v " ) . 14

F.SK TORKF.NN (RAM F.R

57. niii art + k, + k: Kltm e, sevgi vs. bildirir.

tfilk "nnik" (Uf "mr").
yulnk "k k n y , Irrrrik " {ju l " n y , d r r r " ) .
(hik " ttp , b u la n k lk " [&p " flp vc lr n / r r lr r i" ).

jjll. ) (ii, I kil: llliva ettii sesin bakmndan yaklama lali rki ile ayndr,
snlrt tekilinde llm:
bttjka l>aka** (baf "ba"). rkd "dailta" (lir "/. tllddel ).
r,<).

I fnk, I kk: t tk, I gk

K ltm e vr kvvrtlcdirmr bildirir

rnekleri ok deildir.
Arktik, irktik "erkek** (dr "erkek, yiftil, adam*').
toynak iek tozu U111 71,1 (lo( "toz ).
drdngk (erkekik, adamck > ) parmak" (dnta "erkek, adam, yiftit*')
dfgeik eek (if, d] e"en?).
60. + ku, + k; +u, + g: sim vc sfat yapar; seyrektir.
nfk h u zu r, su lh (nf h u zu r, s u lh ).
asting s a lam lk , sh h a t, a fiy e t {dsn salk l, a fiy e tle " ).
maytgu m u tlu lu k " {mayi m ut, s a a d e t ).
olanu o cu k g ib i m u am ele ed ilen , n a z ik {olan o la n ).

61. + sz: Y o klu k bildirir, ekseriya sfat yapar (bk. 82).

krksz " ir k in lik {kork biim , g z e llik " ).
gtz k s z " (g a n n e ).
igsz M a n . E rz. 8 ,o sh h atli, s a " (ig " h a s ta lk ).

62. + suk, + sk; seyrektir ( < * + u 100 ve k 127? +su ile

karlatrlmaldr; D E N Y , s. 597 nin yukarsnda +stk, + suk iin rnekler
vermitir).
baarsuk " b a r s a k " {bar " k a r a c i e r " ) .
taysuk fe v k a l d e , h a y rete d e e r o lm a " {tay g a rip , g a rip o la n ).

63. + su}, + .t f; seyrektir ( < * + ju

karlatrlmaldr).

100 v e

} S

130?

+ suk ile

suviuf i k i {suv s u " ).

64. + /: Seyrektir; W. B A N G , Studien" II, s. 914 ile karlatrlmaldr.

baif W 28 h a la t {ba b a ).
bgf U I I 9 ,1 2 " d ir a y e t " ( bg d ira y e tli, b y c " ).

46

A. VON GABAIN

65. + /: Artk fonksiyonu olmayan eski ve yabanc okluk ekidir; bundan

dolay, kelime tekili blmnde ele alnmtr.
tgt S u v . 60 8 ,10 "p r e n s le r (ligin p re n s" ; stelik + l r d e alr!),
iiil " s t " ;M o o le a sun ile k a rla trlm ald r).
Ingful M U 7 ,i " m a n z u m e " (ay n k kten taju + r " iir s y le m e k ").
ururjul (T i 10 b 4) sav a, m u h a r ip " (urungu " s a v a , m u h a r ip " H A N F .D A , T e x te fra g m e n ta ire
A . 5 ).

66. +ta, + tag; + da, + dag ( < + t a 101 ve 10; + tam ve + ta ile
karlatrlmaldr).
itla h ile " (al h ile " ) .

67. + tam, + tam; + dam, + dam: Seyrektir ( < + ta m, 101 ve 118; + tavc
+ la} ile karlatrlmaldr).
ardiim " g , y i itlik , e rd e m (ar " e r k e k , a d a m ).
birdam, birlim b irlik , b e ra b e r, b ir k ere (bir b ir " ) .
tijrdim " i la h i (l jn T a n r ).
bogdm k f (bo kf ).
kundam g n e li |jtn g n e ).

68. 4- ta}, +t}; +da}, +da}: Beraberlik, ortaklk, yoldalk bildirir.

( < + ta }, 101 vc 130; +ta vc +tam ile karlatrmal; yahut da yle izah
edilebilir; < bulunma hali eki +.'3 ve i/ c ?).
kadaf a k r a b a " (jla " a k r a b a " ) .
karnda; " k a r d e " (kann " k a r n " ) .

69. + t<ig, nadiren de + tag, +dag, +da; bk. son ekim edatlar 324.
Eitlik, aynlk bildirir.
anla " d e r h a l, b u n u n g ib i" .

70. + ln, + tTn: Ekseriya sfat yapar, bk. 387 ve 408.

onlun -f m li M III 13,4 d z g n , n iza m a u y g u n ( a j " s a , d o r u " ) .

71. + 4 : kilik bildirir (artk canl deil).

kbgiiz " g s " .
kz g z " .
biz " b i z " , siz s iz " .
mti; " b o y n u z " .

tiz " d i z " .

mdrjiz beniz , az a z ", bouz b oaz kelimelerinden tretilmi olduklar

kuvvetle savunulabilir.

ESK TRKENN G RA M ER

47

sim den S fat Y ap an Ekler

72. simle sfat arasnda esasl bir fark yoktur; ayn kelime hazan isim, hazan
sfat olarak kullanlabilir. Yine de, daha ok manadan birine sahip olan kelimeler
bulunabilir. Belki de, belirli tekil unsurlar, daha ok bir isim, bazlar da daha
ok bir sfat karakteri tarlar. Burada, zellikle, sk sk, sfat yapan ekler ele
alnmtr.
73- + P< + (<g> bk. + sg 80!
74. + k i , nadiren + kt: Aitlik bildirir; bk. 410!
ayk h er ay*' (ay a y " ) .
ski "e s k id e n " (jtf v a k it, z a m a n " ).
iraki "i e rik i, i e rd e k i" (i " i " , ir " i e r i" ) .
tuw zaki "s u z e rin d e k i" (uza " z e r i" ) .
ilkisizdinbarki,%c 7.e\\ o la n a ait (y a n i, ezeld en b e r i)" (br " b e r i" kendisinden n ce a y rlm a h li eki

gelir).
Bulunma halinden sonra gelen ekiller daha oktur:
yirdak " y e r d e k i, d n y a d a k i" (yir " y e r , d n y a " ).
trt yyakdak " 4 g k e v re sin d e k i" (yyak " e v r e " ) .
ondnki tizi S u v 3 6 ,16 " s a d iz i" , bk. 183 sonu ve 408.

75 - +lyafit "yeil [yy ya").

k zl " k z l " ( < kz "k z g n " ? ).

76. + la , + l: ok eski ve ekseriya yklem yahut cmle belirleyicisidir, ok

seyrektir.
krkl g z e l" (krk "e k il, g r n , re sim ").
kurla k e r e " (kur sra ").
tnl " g e c e le r i" (tn " g e c e ).

77. + l; + lg: Bir eyle tehiz edilmi, bir eye ait vs. (bk. 53).
adal " t e h lik e li" (ada " te h lik e " ).
burhan kutnl P f8 ,8 " B u d a a z a m e tli" (kut " a z a m e t, d e v le t" ; iyelik ekin d en sonra gelen n ile ilgili
olarak kr. 193; b u n u n y a n n d a burhan kutlg UI V Dcjftd a v ar).
adligsiz M I I I 22,9 " d e e r s iz " (d " m a d d e " ).

78. nl art +n. Seyrek grlr, + l ile ayn fonksiyona sahiptir.

ayanay " h r m e t k a r " (ayan " h r m e t " ).
kaan o k a d a r (ka " k a ).
olay " n e m li (l " n e m " ) .
kuanay T T V I 72 " g u r u r lu (kuan " g u r u r ).
kalay + ur Ht V I I

1879 "s ra m a k , d an s etm e k U<j/, d cli. d e lilik " ; -f r -

ya p lm tr).
otuy " o d u n " (ol " a te " ).

ile isim den fiil

48

A. VON GABAIN

79- + , a ^> +sak ( < + sa 97 ve k 127) i s .

kaksak k in li, k in d a r (kk k in ).
tapsak " h r m e t k r " (df i " h r m e t, h iz m e t" ).

80. + Jt, + Jig; tali olarak da + (i , + fig: gibi, benzer (bk. 9 8 + ji vc

137; D E N Y s. 325 ve 595 in alt ve W. B A N G , Studien I, s. 532 *).
kuls kle g ib i, kul g ib i" {kul " k u l, k le " ).
bgsig " b e y g ib i, b e ye y a k r" (bag " b e y " ) .
adns, adnfi " b a k a t rl , s e k in " [adn " b a k a " ) .
Rt 4 s eki f li b ir k elim e y e (s'\ 'i '* d n m o la r a k gelir.
kung a rzu ed ilen , isten ilen "

"iste k , a r z u " ) .

korktrtft " k o r k u n " (korkn "k o r k u , te h lik e ").

81. + j r , + itr : Yokluk bildirir. ( + i^ ile karlatrlmaldr), seyrektir.

lsirl "m e m le k e ts iz b r a k m a k " ( i l+ s ir + t ; il " e l, m e m le k e t" ) bk. 99.

82. + sz: Yokluk bildirir, (bk. 6 ve + sr 81).

razukjuz " g n a h s z " (jazuk " g n a h , s u " ).
az "d e e r siz, m a lstz" (a " h a z in e , m a l" ).
ilkisiz " e z e l, b a la n g c o lm a y a n " (ilk " i lk " v e iyelik eki).

83. + la, + IS; ok seyrektir26.

kanla " k a n l " W 36 {kan " k a n " ) .

84. +tn, + tf n: Y e r ve letirme; ekseriya vasllk; bk. 183 sonu, 387 ve

408.

sim den Fiil Y ap an E kler

85. + a , + ~ ; + 1 , + t , + u > + fi .
k ji " a b a la m a k , z o r la m a k " (kf " g , k u v v e t " ).
a la " a r m a k , seslen m ek " (at " a d " ) .
mn " te k d ir etm ek, a z a rla m a k , s u la m a k " (mn " s u " ) .
bli "n e m le n m e k , s la n m a k " (l " n e m , s la k lk ").
bofit " k u r ta r m a k " (bof "b o , se rb e st").

86. +</ , + a d , + d : bir ey olmak veya yap m ak , ( t yaptrma

eki ile + a isimden fiil yapma ekinden meydana gelen -hal ile kartrmamak
gerekir, bk. 165; Moolca fiilin sonucu ).
kutad " m u tlu o lm a k , m esut o lm a k " (kut " s a a d e t " ) .
ulad " b y m e k , yetim ek " (ulu " u lu , b y k " ).
rad "d m a n o lm a k " R S4 (ya " d m a n " ).

ESK TRKENN GRAMF.Rt

49

dd " m a d d e o lm a k " (d " m a d d e " ) .

yig d d ("iy ile m e k > ) y e n m e k " (yg " iy i, y e " ) .
murjnd " b u n a lm a k " (muy " b u n " ) .
kbkhd " ( g e y kselm ek > ) v m e k " (kok " g k y z , g k " ) .

87. 4- tfr , 4*d'r ; -f kar , + k<ir ; sk deildir.

krjulkr " d n m e k " (kbrjiil " g n l, k a lp " ).
tpkdr S u v . 6 14 ,2 3 " ta h k ik etm ek , aslm a r a trm a k " (tp " d ip " ) .
birgar- " b e r a b e r " (bir " b ir " ; z a r f fiil).
kodkartur "k y m e tte n d rm e k " (kodt "a a , a d i" ; tur y a p trm a eki).
fingar-u " t a m " (fin " d o r u " ) .
tzkr infiiz "b ilin e m e z , tem elsiz (tz "k k , c e v h e r").

88. 4-/ ; sk deildir.

tusul " fa y d a v erm ek , fa y d a la n m a k " (tuu " f a y d a " ) .
yoklun " t a h r ip etm e k , yo k e tm e k " (yok " y o k " ; d n l l k v e y o klu k m an asyla)

89. +/a , 4-la : Snrsz kullanlma imkn vardr.

yilvild " b y le m e k " (yilvi "s ih ir , b y " ) .
buzaula " b u z a la m a k " (buzau " b u z a " ) .
atlan " a t a b in m e k " (at " a t " ; d n l l k eki ile).
munla-yu "b y le , b u n u n g ib i" ( mum + la m n 7.arf fiil ekli).

90. -fn ; sk deildir, bu fiil tabanlarnn bazlar + - ~ n *den, yani,

+ tf ekinin dnllk eklinden meydana gelmi olabilirler, 85.
kr tun d o ru o lm a k " (kirl " d o r u , g e r e k ").
uzan " m a h ir o lm a k " (uz " m a h ir , u z " ) .
sakn " d n m e k " (sak M I I I 18, 4 " d ik k a tli, u y a n k " ).

9 1 . 4 mkmt

ifik ieri g irm e k , em ri a ltn a g ir m e k " (y " i ).

tag/t I E 12 " k m a k , d a a k m a k " (ta " d a " ) .
yolk k a r la m a k " (yol " y o l" ) .

92. + ka , + k ; + a - , + g - ,
tmka " a c m a k , m e rh am et e tm e k " {rnf sefir*).
yarlka ,yarlka b u y u rm a k , v a a z e tm e k " (yorl em ir, k a r a r " ) .
k iifg if d a n m a k [kij " g e n i " ;

ile k u v v e tle n d irm e ).

93. + ktr , + k ir ; + r vs.?: Ses karm ak" manasn verir.

kkru f " k k rd a m a k , b a r m a k " (Ar bir n lem d ir).
aykr " h a y k r m a k " (ay: n lem d ir).
yarjkr U I I 2 4 ,6 ;yarjkurt U 22,1 " y a n k la n m a k , ya n s tm a k "
alakr " b a r m a k " .

A. VON GABAIN

94. nl art + r .
batgr ' ld ir m e k '' (blg " i a re t, fa l" ) .
y a jtlt y e n id e n " (yay y e n i" ; t y a p trm a eki v e z a r f fiil eki).

95. + rn , + ra ; seyrektir.
kakta} " t a h k ir etm e k , k z d r m a k " (kak k in " v e f k u v v e tle n d irm e eki).

96. +rka , +rka .

alpakan " y i itle n m e k " (alp y i it, k a h r a m a n " ve n d n l l k eki).
kturkaklan S u v . 13 6 ,16 "h a sislik e tm e k " (ktw h a sislik "; kw + rka lt + ta n ).
Isuurka " a c m a k , m e rh a m e t e tm e k " ( in .

ff

ls 6 m e rh a m e tli ).

97. + sa , + sa : arzulama, istek duym a bildirir ( D E N Y s. 1 116 -1118 ).

kaksak kindar, kinli (kak kin ; k fiilden isim yap m a eki ile).
98. + j i - , + s i ; seyrektir; bk. 80 ve 157.
arksn M I I 22,7 "hakimiyeti ele a lm a k " (rk g " ) .
99. +stra , + sira + s z / + s i z vs. kalm ak ; < + sr+ a , 8 ve 85,
yahut < + j^ + rn 82 ve 95?; sk deildir.
tlsira ilsiz k a lm a k (it " lk e , il ).
in(s ir t ra h a tsz e tm e k (in ra h a t, h u z u r ; ve I y a p trm a eki).
tatsra la ls z la n m a k (tat ta t ).

100. * + k , *

+ S

: bk. 62 ve 63; D E N Y s. 597 nin st taraf.

101. + la -, + t ; + da , +dii : taban ismini vasta haline getirir

(M oolcada da ayndr).
irntA " a r m a k , seslen m e k " (un n , ses").
i lla " a r a m a k , is te m e k " ('i " i z " ) .
a lla " a ld a tm a k (al h ile " ).

S fa tla r d a n T r e tile n le r
102. Burada,
verilmitir.

tabannda

simler:
dglg iyilik (dg iy i ).
anstz kir, pislik (arg temiz ).

sfat

karakteri

fazla

olanlara

birka

rnek

F.SK TRKF.NN GRAMF.R

5'

103. Sfatlar:
adligsz d c c rs i* " (tidlg d e e rli ).
svghg " s e v im li, s e v g ili" (sdufig " s e v g i, a k ").
kzlst T h . y a p ra k 15 " k z ll, krm zl; k zla , k rm z y a b a k a r " (k w l " k z l, k r m z ").

104. Fiil T abanlar:

sarkar " s a r a r m a k (sar( " s a r " ) .
karar " k a r a r m a k (kara " k a r a , siya h ; k a r a n lk " ).

Fiilden sim Yap an Ekler

105. a, d, t, i; a, ir (eskiden, muhtemelen e sesli z a r f fiil ekinin
s idi, 232); ok eskidir.
ga h r e t" (bg v m e k " ).
udu " m a iy e t, s o n r a " (ud ta k ip e tm e k " ).
kulada U l l 86,38 k a d n ism i (kul + a d m est o lm a k " ).
kalz "b a k iy e s i o lm a y a n , k a ln ts z " (k a l " k a lm a k " ; ve y o k lu k eki).

106. d; artk canl deildir.

y d "k o k u , r a y ih a " (ytpar k o ku , r a y ih a " ile a y n k k ten ).
lod d o lu " (lo l d o lm a k " ile a y n k kten ).
kid sonra; a r k a , a r t " (kin " a r k a , art; so n ra ile a y n k kten ).

107. duk, dk; tuk, tk; sfat olarak sktr; kr. 36 ve 224.
umduk " m it " (um un "u m m a k , m it e tm e k " , d n l fiil).
konduk ye rle m e " (kon y e rle m e k ").
kbsdk is te k " (ks istem e k ").

108. g/ g: eitli anlamlar verir: Yaplan iin sonucunda ortaya kan

, aktif isim ve dierleri (M oolcada da ayndr).
lap h rm et, h izm et; h u z u r " (la p " t a p m a k " ) .
lg " ib a d e t , ric a ( i l " r ic a etm ek, ib a d et e tm e k " ).
bt'z kodug l (kod k o y m a k ).
ay s z, k elim e (ay " s y le m e k ).
sriig s r " (sr s rm ek , b irlik te g t rm e k " ).
bilig " b ilg i, m a lu m a t; h a ssa " ( b il b ilm e k ").
g " a k l " ( t d n m e k ").

109. a, gii; seyrektir.

bilg " b ilg e , h a k im (b il b ilm e k ").
ktsga ksa (k s " k s m a k ).

A. VON GABAIN

no.

a, g; ka, ka; ekseriya alet ismi yapar.

o fio f a n a h ta r " (af a m a k " ) .

kska "k s k a , kerp ete n , k k b o y u n d u ru k (k u -

m . h,
sfat olarak kullanlr).

"k s m a k ).

nadiren kl vs.: faili, ii yapan bildirir (daha ziyade

yaratl " y a r a t c " (yarat " y a r a t m a k " ) .

adg gl " d o s t, a r k a d a " ( "d n m e k " ).
ir ik li R o " o lm a k ta o la n " (d r im ek , o lm a k ).

1 12. ma, gm: lt ile e anlaml; daha ziyade sfat yapar.

barn yonma k a rn st n d e s r n e n le r (v e n " y r m e k " ) .

1 '3- ~ tn> g 'n>

kin; an vs.?; seyrektir.

lizk in W 35 m lte c i" ( t i z k a m a k " ).

lirgn " k a la b a lk , d e rn e k (lir " d e r m e k , to p la m a k " ).
bazan M I 8, o " e k i , b a s a n ( t a t " b a s m a k " ) .

1 14. ak, gak; uk, gk; n sesi k, son sesi da olabilir mi?: daima
y ap an (muhtemelen k ve k, farkl anlam lan olan farkl ekler olabilir;
bunlarn hepsi de sk deildir; bk. M oolca a ).
ifkak " v a m p ir (i " i m e k ).
jml&ak a y d n lk , k (yul-a m eale ile a y n k kten ).
kozduk k a z k (Atf* k a z m a k ).
tirgk d ir e k ( < tr-gk, t ir i d ire m e k , d este k le m ek ).
arka m ekik ip ei, a tk (ar d o la m a k ).

1 15 tf; nadiren ku, k: (bk. S 225) fail ismi; soyut isimler, alet
isimleri vs.; sk sk da sfat yapar (bk. M oolca At/).
urunu s a v a A v . L E C 'O Q , C h o ts c h o , T a fe l 2C {urun ken d i k en d in e v u rm a k , v u r m a k ).
bnlg iaret, a la m e t (hl-gur- " g r n m e k , b e lirm e k ).
A r " b a k , b k (bi- " b i m e k ).
jrtlpig " y e lp a z e (jilp i- " y e lle m e k ).
alt atkan-gular "h is le ri ra p te d e n 6 ( b a ) " (atkan b a la n m a k " ) .
ig loa kitgisiyak U 45.4 "h a s ta lk la rn gitm esi yo k , h a sta lk la r t k e n m e z ( k il g itm e k ).
pa}ik szlkg ayu yarlkadyz olarka " o n la r a ila h ile r s ylem eyi e m re ttin iz (szla- k o n u m a k ;
y k le m e h ali eki alm tr).
tukag ur K P 34,3 " s o n u n a k a d a r v u rm a k ( a t m a k ) " (tk t k e n m e k ve eitlik h ali eki).

uluk, usuz, uka bu ekin genilemi ekilleridir, bk. 141, 225; ayrca
u ekleri de sayabiliriz:
fi, - g fi; nadiren ku, -k i: ii yapan bildirirler, - la ile e
anlamldrlar.

F.SK T R K E N lN GRAMER

53

liirguft c a n i, katil** (lr ld rm e k ).

kolufi d ilc n c i (k e l istem ek, rica etm e k ).
ktnaufi eziyet e d e n , eziy e t e d ic i (Ama eziye t e tm e k ).

116. aul, agl: ii yapan bildirir; seyrektir.

lrnagl M u*. 36, 182 " t o p la y a n , d r r lc y it i (lirin "to p la n m a k , d e rle n m e k " ).

117.

l (Eski M oolcada da ayn ekildedir: H Y oci-l verme, vergi").

mal h ak a n g ib i y k srk bir m evk i n v a n t (inan in a n m a k ).

k l b o a z , v a d i (ks ksm ak ).
lkdl b t n , h e p (tkti t k en m e k ).
osal ih m a lk r (osa-n a a t a y c a te m b e l ).

118. m.
lalm y a m a " (la l y a m a la m a k ).
kadim " g iy im , e lb is e " (kd g iy m e k " ).

tuum (yen id en ) d o u " (tu " d o m a k , d o u rm a k " ).

slm istek, a r z u " ( i s t - a ra m a k , iste m e k ").

119. ma, ma: ok seyrektir, sfat olarak daha oktur.

ya lm i b in ic i, s v a ri (yat b in m e k " ).

120. mak, mak: Soyut ve dier isimler yapar (bk. Moolca).

ukmak " a k l, g r , fik ir" (uk a n la m a k " ).
tzlmk " s k n e t " (t t l t zelm ek , b ir sra ya g e lm e k " ).
tutmak U I I 64,1 s a p " (tut tu tm a k ).
olmak lm e " ( l lm e k " ) .

121. maz, maz: O lum suz isim yapar; isim olarak az, yklem ismi ve sfat
olarak daha ok kullanlr (bk. 211).
kifi drmat U I I 0,23 "in s a n o lm a y a n , in san d an g a y r is i" ( r "itn e k , o lm a k " ) .
armr -t- g rr tip S 7 5 o lm a z o lu r d e y ip .

122. m, m; (n aznda ma, ma'lir; nadiren de mu, m; ekli

vardr; etken ve edilgen karakterli, zaman bakmndan belirsiz isim fiil; sk sk da
yklem ismi yapar; bk. S 145, 219.
gmif U I I 1 73,21 v g , m e th iy e (g v m e k ).
al klrlm ad y ksek , u lu , y c e (ktrl y kselm ek , y re lm e k ").

123. mr, mur vd.: Seyrektir.

yamur " y a m u r " (ya y a m a k " ) .
almr "h r s, ta m a h ( a l - a lm a k " ).
kmr " k m r " ( < ky-mr, ky " y a n m a k " ) .

A. VON GABAIN

124. n: Seyrektir, yer yer de sfat yapar.

ttn " d u m a n (t l " t tm e k ).
trn " k a la b a lk , c e m a a t " (lir " d e r m e k , to p la m a k " ).
ln " d m " (tg " d m le m e k " ) .
raim U 1 1 7 8 ,4 2 ;yalan U I I I 30,31 " a le v , m e a le " (yal " a le v le n m e k " ) .

125. i. n(; 2. n(u, n: Ayn fiil tabanndan birlikte tekil edilebilen

e anlaml iki ek. Bazlarnda fiil tabanlar tevsik edilmemitir, sadece n
dnllk ekinden sonra gelir.
ogrn. ogrin " s e v in " (bgif " s e v in m e k , n e elen m e k ").
lagzn " to m a r , b o l m " (lagzin "d n m e k , d o la n m a k " ).
abn "te s e lli, a v u n m a " ; abnfu W 5 7 " t e s e lli" .
alkmu od M I H 21,4 l m s a a ti" (a lk " s o n a e rm e k " ).
butunuz, bulunuuz " b u lu n a m a / (k u l " b u lm a k " ) .
inan u n v a n , tnanu ahs ism i (inan " in a n m a k " ) .
irtn "s e fa le t" ; rtn U I I 8 5 ,1 9 " SU g n a h " (irin tr sefil e tm e k " ; y a p trm a eki).
kirtgn " in a n , im a n " (kirlgn in a n m a k " ).
cns t o lu m su z ekli d a h a z iy a d e sfat y a p a r (bk. 148).

126. p: o k seyrektir, artk canl deildir; aslnda, belki de, e sesli zarffiil
ile ayndr 230.
tolp " b t n , h e p " (lo l d o lm a k " ) .
lop h rp , b t n " ( / - " d o lu o lm a k , d o lm a k " ).
kop " b t n " (*< " k o y m a k " , ko d + n r u " ta m a m y la , t a m " , p h esiz bu kkten g e lir).

127. k, k; uk, k vd.: Bu ekin, m ana bakmndan, ile

yaplanlardan farkn kesin olarak tesbit etmek mmkn deildir; bu ekle yaplan
isimler, bazan edilgenlik, bazan yaplan iin sonucunu bildirir; sfat olarak ise
daha ok kullanlr; bk. 149.
anuk "h a zr, h azrlk" (anun hazrlan m ak").
lznk "p en cere" (iocin grnm ek").
bark "m a l, m lk" ( * i r m evcut olm ak, v a r o lm a k ).
rayluk "y a n l" (yayl "ya n lm a k ").
tok " y o k , y o k lu k " (*jo , yo d un " m a h v o lm a kelim esine b a la n a b ilir).
tok S u v . 5 3 1 ,1 " t o k (*lo l " d o lm a k " ile a y n k k ten ).

128. nl art r: D ah a ok sfat yapar; ayn zam anda, geni zamann

yklem ismi, yani geni zam an olarak da kullanlr, 216.
tilr "d ile y e n (b ir n e vi b c e k ) " (til " d ile m e k " ) .
ot ri U I I 9 ,4 " a te s n d r c s " ( "s n d r m e k " ; iyelik eki).
fadr " m e th iy e . v g " ( g - i l - "m e t h e t tir m e k " , y a p trm a fo n ksiyo n u n u k a yb e tm i e k liy le ).

129. sk, sk; belki , - li ekli ile de ok kere (zumal) sfat yapar.
tlsk " t ts , b u h u r d e n e i" (t t " t tm e k " ) .
kn balstktjarv M I H 9,3 " g n ba tsn a d o r u " (bat " b a t m a k " ) .

ESK TRKEN N GRAMER

55

kn tusukdunk M M 9.1 gn dousundaki" (tu "d o m ak ").

kn tu sfjkda IE 4 d o u d a".
ula s(i)ktyin "p ay n ".

130.
uru] " sav a" (ur vurm ak").
ksf " a r z u , istek'* (fak at ks is te m e k " o ld u u n a g re, mkus A nin y a n n d a < * k s 4 w - j)
busuj " k e d e r " (fak at busan " z lm e k , k ed e rle n m ek ").
yan 7f "s fa t, se la m e t" (yara " y a r a m a k " )
stf " s k n t" (s k s k m a k ).

131 .
Sitfi IE 4 "alayc, yas ( 's " ala m a k "; kr. s t k - ( ) l + a - "feryat etm ek").
adrt " fa r k , a y r m a " (adr a y r m a k " ).
bofut " t " (bofun re n m e k ").
urunt " k a v g a " (ur un " v u r u m a k " ) .
art " g e it " (ar " d o la m a k " ).

*
132. taft, tai; da, dai: Bir ii yapan bildirir; sk kullanlr; kr.
36, 221; ayrca W. B A N G , Studien II., s. 919.
katlanda cch t e d ic i" (katlan " k a t la n m a k " ) .
kaltai " g e le c e k , g elici, g e le n " (k a l " g e lm e k " ) .

33- -y a k , yak; ayak, ayak (yahut ya vs. mi okunmal?): ok

seyrektir.
lutyak, tu/ayak U I I 6,8; 10; ; t; tu tu n m a " (// tu tm a k " ).

134. yuk, yk: Sk sk grlen yklem ismi, yani ekseriya sfat olarak
kullanlr; bk. 218.
njnk K P 54,6 e n k a z, h a r a b e " ( s k r m a k " ).

135 . z: Artk hi canl deildir; sfat da yapar.

u t " u s ta , iy i" (11 " m u k te d ir o lm a k " ) .
sz " s z " (O s m a n lc a s S - y + l "s y le m e k " ile a y n kkten)
samt sem i*, b e s ili" ( j m - r - i / - se m irtm e k " ile a y n k kten ).

Fiilden S fat Yap an Ekler

136. isimden yaplan sfatlar iin sylenmi olan nazar itibara alnmaldr:
72. Vasflk olarak, fiilden yaplm olan sfatlar, etkenlik ve edilgenlik ayrm
bakmndan farkszdrlar: stun Zari ar kanl (Ht. 2120) snn ektii kan,
sn tarafndan ekilen kan ; alm mi} + m kuntuyum ( M A I . O V , Yen. s. 29,1)
aldm hanm, evlendiim hanm".

5$

A. VON GABAIN

duk, dk; lk, tk: Ekseriya grlen gemi zaman manas verir; kr

224
kalmaduk id "istikbal, gelecek (kal gelm ek", ma olum suzluk eki ile birlikte).

37 - ~> ~ g vs-: Bu eki, isim eki fonksiyonlar ile karlatrmaldr, 108.

siu ig "ak (jd r sevm ek").
m ltf ih m a lk r " (m la -

ih m a l e tm e k " ).

* " t " a n . tem i/" (ar "lem i/Jenek").

bali "d e rin " (bal "b a lm a k ").

138. nl, gfili; nadiren de --kalt, ktili: bk. 233. Nadiren isim yapar;
yalnz isim fiilden nce vasflk olarak kullanlr; 399.
139. e'f1. glt vs.; (isim de yapar, 1 1 1).
okh unlaglt la y "aran ve cevap veren T a n r (of a rm ak ", nlS "arm ak, cevap
verm ek").
buiul m ah ved ici" (b u t "m ah vetm ek").
arlall tahrip e d ici" (arla f - "ta h rip etm ek ).

140. mn, gma vs.; (isim de yapar, 112).

Igm "m alu m , isimli (ti "d em ek ").
yrda yorgma ja/aijuk yer yznde dolaan (yryen) insanlar (yon yrm ek ).
kalgma d istikbal, gelecek (gelecek zam an )" ( k il "gelm ek ").

141. u, g; nadiren ku, k: Olabilirlik (blichkeit), zaruret; eer

bu sfat fiil vasflk olarak bir ismin nne gelirse, bu ekil ilgili olduu isim
vastasyla bir eyler yaplabildiini veya yaplm ak zorunda olduunu, yahut bir
evler v.pmak detinde olunduunu; ilgili ismin delalet ettii eyin
yaplabileceini veya yaplmasnn det mline getirildiini ifade eder (bk. 115 ve
225 vd.).
klmaku khrtf " y a p lm a y a c a k i, y a p lm a m a s gerek en i " (k il " k lm a k , y a p m a k " ) .
kutkarku tnhlar " k u r ta r la b ilir c a n lla r, k u rtarlm as gerek en c a n lla r " (kutkar " k u r ta r m a k " ) .
ku 'i rmz "g ze tilm e s i ge re k m ez (g zetile ce k d e ild ir ) " (k zat " g z e tm e k , k o ru m a k ").
iinHadv.pka bnrfu an dt " S e y la n a g id e c e k ise, S e y la n a gitm esi g e re k irs e " (bar "g itm e k ,
v a r m a k ).
alarjadturu saknf " z a y fla tc d n c e " (alajadlur " z a y fla t m a k " ) .
oyt* kutrulu yol " v a s ta s y la

k u rta rla c a k ve k u rtu lu n a ca k

y o l, ya n i k u rta rc y o l"

(o*

" k u r ta r lm a k " ; kutrul " k u r tu lm a k " ) .

Bu ek, + luk'la geniletmek suretiyle sfat yapar: ilgili kelimenin delalet ettii
ey yaplabilir'*:
bijrttntluk if "a l la c a k i, ta lim ed ile cek i " (btfrun "t a lim e tm e k " ) .
okjatuluksuz adglk umuj " (b a k a la r y la ) k a q la trlm a s m m k n o lm a y a n iyi i, b en zersiz iyi
^ ' 'kjat " b e n z e tm e k , k a r la trm a k ").
turuluk bl/uk yol " d u y u la c a k , bilin e ce k yo l, d u y u lm a s ve b ilin m esi ge re k e n y o l" (luy
d u > m a k "; b i l " b ilm e k " ) .

ESK TRKENN GRAMER

57

lgili kelimenin delalet ettii eyle, veya onun bulunduu yerde, ilgili ismin
delalet ettii ey yaplabilir veya yaplmas gerekir :
adrtlauluk bnlg "ayrt ettirici iaret" (oduila "ayrm ak ")
osulukyol "ku rtarlacak yol, kurtarm aya yarayan yo l" (oz "kurtarlm ak, kamak* )
oluruluk orun "otu ru lan yer, oturm ak detinde oluntlan yer, her zam an oturulan yer" (olur
"otu rm ak").
yunuluk tr "ykan lacak tre (yani, ykanm a a d a b )" (yun "yunm ak, ykanm ak").

Ayrca nadiren bamsz olarak kullanlr.

kamafcka ayauluk bolaylar "herkes tarafndan hrmet edilen (insan) olm allar" (aya "hrm et
etm ek").
tnllar knrgluk klp "can llar grebilir yapm ak istiyorum " kor "grm ek ").

gutuz, -g s z; ulk'un olumsuzudur.

liugz "se v ilm e y e n , iste n m e y e n " ( hw " s e v m e k ).

142. ma, m (sk deil).

oyma r " o y u n c u " (oy " o y n a m a k " ) .
blgrtm al'z " g r le n v c u t " (blgrl "g ste rm ek , b e lirtm e k ").
kdsma a) " k y m a y e m e k " (ks "k e sm ek , k y m a k ).
batma y it "g e e n y l" (bar " g itm e k , v a r m a k " ).

143. Lk ylmasnn rnekleri olarak

maklt,

mklig ve

maksz,

mksiz.
sadu lmaklg taw U I l 48,5 " a fe rin d en ecek sz, isab etli s z " (/ "d e m e k , s y le m e k ")
iltinmksiz " h i b ir eye d o k u n m a y a n , iliik siz", y a n i "serb est, b a m s z " i itan " ta k lm a k ,
a s lm a k " ).

144. maz, rnaz: Sk sk sfatn ve bazan da yklem isminin olumsuzu; bk.

2 11
tmz if U l l l 83, 33 " c in a y c t " ( i r im ek, o lm a k " ).
bilig blmz ktfi I S 7 " b ilg i b ilm e z kii, c a h il" .

145. mtf, mi}; (n aznda da) ma}, m}; (istisna olarak da) mu}.
m}; daha ziyade yklem ismi yapar; bk. 219.
tktamif tamu " fe r y a t c e h e n n e m i" (kla ferya t e tm e k " ).
koptta klriilmij nom h e r eyin st n d e o lan r e ti" (klrl "y k s e ltilm e k ").

146. mP, mrg vs. ve msz

' Ek ylmasnn rnekleri olarak ( 77,
82, 118).
mlmlig g e ici, fa n i" (ri g e m e k ").
aya/jka lgimlig "h r m e te d e e r " (aya " h r m e t " , l i g - " d e m e k " )
lapmguka lagimaz " h rm e te d e m e z, h rm ete la y k o lm a y a n "

A. VON GABAIN

147. - V ' Seyrek; bk. 124.

folun ay " d o lu n a y " (tol " d o lm a k " ) .

148. -n t , - n fig vs.; -n s , -n s ig vs. ( < - n 125, ve +st 80);

nadiren dc h ile.
muyadnfi a rtc " (m ujad " a m a k , h a y r a n o lm a k " ) .
ktnfig sevilen , is te n ile n " ( i i i "is te m e k " ).
korknfi " k o r k u n " (ori k o rk m a k ).
adnk M U I 3), fe v k a la d e " (adn " d e r i m e k , iyilem ek ).

n(sz, nsK; nft w zddm ifade eder.

taplansz " iste n m e y e n , h o la n lm a y a n " (lapla "h o la n m a k , ta svip e tm e k " ) .

149. k, k; uk, k, bk. 127.

tzk tem i*, a r ( jb c s zm e k , te m iz le m e k ").
lglk k r " ( l f il d o k u n u lm a k ).
duk m u k a d d e s (d g n d e rm e k , y a n i d in d k u lla n lta n a ln m tr).

150. nl art r: ok kere geni zaman ifade eden yklem ismi olarak;
ekseriya da sfat olarak kullanlr; bk. 216.
t iu r s e v im li" (sv " s e v m e k " ).
far " u u c u " (f u m a k ).
kzinr " g r n r , a n lk , b ir a n " (kzn g r n m e k " ).

151. sck. sk; yer yer de , g ile; bk. 129.

i l lu lt ( / k y it IS 4 "m e m le k e t y n e tile ce k y e r " (lu t tu tm a k " ) .

152. yk, yk: Sk sk grlen gemi zam an manasyla kullanlr; sfat

olarak da grlr; bk. S 218.
aikyuk bitmi*' {alk bilm ek, tkenm ek").
krlknyk "in an l, inanm " (kirlkn "in a n m a k ").

Fiilden Fiil Y ap an E kler

153- d : Artk canl deildir, muhtemelen kuvvetlendirme bildirir.
(od "d o y m a k " (< / $ ; lol " d o lm a k " ve lop "b t n , h ep " var olan *to dan gelir).
*yod "m ah volm ak , yok olm ak " [yo d un "m ah volm a"d an byle bir kkn varlna
hkm edilebilir).
kod "ko > m ak" ( < 0ko ; kop "h e p , b t n " 126; kon "k o n m ak " ile karlatrlmaldr.

ESK T R K E N tN GRAM ER

154. sa , gs : bir eyi yapmay istemek ( < -

59

108 ve 9 7).

banksa K P 68,9 g itm e y i a r z u e tm e k " (bar "g itm e k , v a r m a k )

pgsi p m ey i a rzu e tm e k (p p m e k " ).
kor 1a "g rm e y i a rzu e tm e k " (kr " g r m e k " ).

155. ur , gr ; kur , kr : Yaptrm a e k i 11.

tigr

d ir iltm e k "

(tir

" y a la m a k " ) .

amtrtur- "te s k in e tm e k " (amtrt teskin o lm a k , sak in lem ek ").

azur a z d rm a k , a y a r t m a k " (a t am ak , a z m a k " ).

156. l : Dnllk yahut edilgenlik ve mehullk bildirir.

k a tl " k a t lm a k " (j[a t k a tm a k " ).
rtl " rt lm e k , rt n m e k ( i r i rtm e k " ).
safal M I H 13, 18 " s a lm a k " (sa f " s a m a k " ) .
l g il "k r le tilm e k , d o k u n u lm a k " (lig d e m e k " , ya n i g zle re d o k u n u lm u o lm as).
tiril " y a a m a k " (eksiz lir ile a y n m a n a d a ).
konla isig ya lkl "g z n d e n scak ya d klerek* (l k "d k m e k ).
O l tnl wijrakril killimi) rip... U I I 39, 101 " b u c a n ly a n ced en h a b e r verilm i (P ro p h e ze ih u n g )
o lu p ta ki k u ru lu a d ik k a t ed ilm elid ir.
u r a d a ek y lm as vard r:
soktun y k lm a k , k a lm a k " (sok so k m a k ).

157. mstn , msin : Y a p a r vs. gibi yap m ak ; 'm 118, + s 98

ve dnllk eki n den m eydana gelmitir.
khmsn yapar gibi yapm ak, kltmsntiak*'.
bdgimsin T T V I I 54,5 beylenm ck (*bg i bey olm ak ).
ataktmsn T T V I I 54, 5 n sahibi gibi davran m ak ( 9at + a A + 1 n sahibi olm ak ).

158. ma , m : Olumsuzluk bildirir; bu bahiste zikredilen btn

ekler, bu ma ekinin nne gelir; bundan sonra, sadece, isim fiil yahut z a rf fiil
tekil eden ekler gelebilir; bk. 2 1 1.
lururma kaldrm am ak, durdurm am ak* (turur kaldrm ak, durdurm .ik ).

159. n : 1. Mehullk (M edium); 2. I son sesli fiil tabanlarnn

dnll de n ile yaplr. M ana, bazan basitiyle (Simplex) ayndr.
a ln a ln m a k " (a l " a lm a k " ) .
bilin b ilm ek , p im an o lm a k , ken d in i b ilm e k " (bit b ilm e k ").
tn " r ic a etm ek , h rm et etm ek, d u a etm ek, ta k d im e tm e k " ( l "d ile m e k , d u a etm ek, rica
e tm e k " ).
kln " h a z r la n m a k , g a y re t etm ek , k ln m a k " ( k l " k lm a k ).

160. pk , k : Kuvvetlendirme.
alft b itir m e k " (a l " a lm a k " ) .
Bk d n m e k " ( i "d n m e k " ).
knk ta m a m y la y a n m a k " (kn y a n m a k , n a z)

A VON C.ABAIN

161.
nl art r : Y aptrm a eki, ok kere basitinin (Simplex) manasn
verir. Ekseriya u, nadiren a, ok az da 1 nls alr.
tr " ld r m e k " (/ lm e k " ).
haur ezilm i o lm a k , y a n i birin in em rin e g ir m e k " (has " b a s m a k " ) .

bulur bitirm ek (bul bitm ek").

rtir yapm ak, geirm ek" (drr/ gem ek, geici o lm ak").
ktr "giderm ek, uzaklatrm ak" (kil gitm ek").
krilr R S3; kfilr A l getirm ek" (kl gelm ek").

t62. s , si : Seyrektir; bundan yaplan tretmeler iin bk. 129, 151

ve 163.
ams "em m ek " (kr. timtg "m em e").

163. sk , sk : Edilgendir; sk deildir; bk. 162; D E N Y s. 1118'in

alt.
lultuk y a k a la n m a k " (tu l tu tm a k " ).
btsik " b ilin m e k " (h it b ilm e k ).
vrsuk v u r u lm a k " {ur v u r m a k " ).

164. / : Karlkllk ve tekerrr bildirir; ma hari, daima, bu

bahiste zikredilen yapm unsurlarndan sonra gelir. Karlkllk bir tarafn
pasif, dier tarafn aktiilii iinde cereyan eder; o halde, birinin ardna,
dierinin arldna deer veriliyorsa, kullanlabilir. Fakat katlan iki taraf da
aktif olabilir.
amraf "s e v i m e k " (amra n s e v m e k " ).
lapif b u lm a k , y e n id en b u lm a k " (la p b u lm a k " ).
krij g r m ek , s e la m la m a k " (kr g rm e k ).

163. I : Nadiren balam a nls alr; yaptrm a ve edilgenlik bildirir;

mana, basitiyle ayn da olur
oktl "o k u tm a k " (okt okum ak").
oImtI "ta y in etm ek" (olur "o tu rm a k ").
suit "sevilm ek" (sw "sevm ek").

(i6. lur , /r ; nadiren dur , dr : / yo gre daha belirli

bir yaptrma manas tar; yine de, burada da, bazan, bir yaptrma manas tesbit
etmek imkanszdr; nk mesela, ak tur aktm ak , belki de, ak / + ur
olarak aklanabilir, ki burada hi bir yaptrma eki yoktur.
v id r " y e d ir m e k " ( r y e m e k ").
amuttur "te s k in etm ek, ra h a tla t m a k " (a m n l ra h a tla m a k , teskin o lm a k ).

1 B u ra d a g sterilen k elim e tekili u n su rla rn d an b a zla r d i e rle riy le birleyebilirler, m esela

h u l t uk b u lu n m a k " , h a - l - k b a slm a k , e z ilm e k " , t

165 v e - k -

vap lm tr: a y rc a , h illi{ b ild ir m e k " v e a r lt a ld a t m a k " n n n d e b ir / t i ( <

lt> 1 6 ; ' b u lu n u r.

160 ile,

Ii i ,

F.SK TRKF.NN GRAMF.RI

167. : Bir nevi yaptrma ekidir (ok sk grlmez).

tutuz " tu ttu r m a k , teslim e tm e k " (tut " t u tm a k ).
u tuz "y e n ilm e k , tt rm e k " (t/ " y e n m e k " ).
ttz " t tt r m e k " (tt " t tm e k " ) .

EKL BtLGSt
s im S o y lu la r
okluk
168.
okluk; belirli ekler, baz son ekim ed a d a n , yahut belirli vasflklarla
ifade edilebilir. Bu, ifade edilmemise, teklik ifadesi teklii deil, belirsizlii ifade
eder. okluk eki, tek tek fertlerin, yahut i ve hareketlerin okluu sz konusu ise,
kullanlr. okluk vasfl (say sfat) ile okluk eki birlikte kullanlabilir:
o g r la r " haramiler . Kitabeler, okluk ekinin kullanlmas bakmndan,
yazm alara gre, daha iktisatldrlar.
isimlere, zamirlere, belirsiz saylara ve ekimli fiillere en ok gelen ve yaygn
olan okluk eki + lar, +/aVdir. + lar m bu fonksiyonu belki de tali bir
fonksiyondur; nk, zellikle sayg gren ve hrmet edilen bir isim + lar eki ald
halde de teklik ifade edebilir: bodisawatlar ( K P 45, 3) bir bodisatva . Bu ekin
meneini aklkla bilemediimiz srece, temel anlam zerinde kesin bir ey
syleyemeyiz. Dikkatli yazm alarda, bu ek, isimle bitiik yazlmaz.
6 g. K ita b e le rd e , b u n u n y a n n d a , ahs iaretlerin e o k lu k iareti o la r a k gelen bir + kn, + jtun,
+ 101. +gn v a rd r (bk. 50).
170. biz " b i l (b in . mn b e n " ) , iz s i l " (san sen )'d e n v e kz g z " , m jz b o y n u z (b k . 71
v e Eski M o o lc a + re o k lu k e k i, kr. (M o o lc a ) iki + re ik iz , (M o o lc a ) mtige + re + sn k k rd a k
k e lim e le rin d e o ld u u

g ib i

ikilik

bild iren

isim lerd en ,

a rtk

ca n l

o lm a y a n

b ir ekin

v a rl n a

h k m e d ile b ilir.
1 7 1 . A y r c a , an " e r k e k . e rk c k le r d eki + iTn b ir k ltm e d e il, bir o k lu k eki o la ra k k a b u l
ed ilm esi g e rek ti i zik re d ilir (bk. 56 ).

173. M oolca I. rastgcle, kullanlr; manas artk anlalm az ve bundan dolay da ligil (teklii ligin
bey, prens") kelimesine, bazan, bir de, + la r eklenilir (bk. 65).

1 73. okluk ekleri, isimden yaplm yeni isimler tekil ederler; hal ekleri ve
son ekim edatlar bunlardan sonra gelir;
ulu/ + tki + lar "m e m le k e tte k ile r ; B u rad a + taki, o k lu k eki ek le n e b ile ce k yen i bir isim tekil
ed er, ulu] + lar + taki m e m le k e tle rd e k i", bo munfa + lar b u b u n c a la r, b u n la r " : + f a , o k lu k h alin e
g ire b ile c e k yen i b ir isim tekil etti; fakat: olar + fa " o n la r g ib i .

1 74. okluk durumundaki sralamal cmle unsurlarnda, okluk eki bazan

her cmleye, fakat ok kere de, sadece son cmleye gelir, ilk durum, daha ziyade,
eer bu kelimeler sk skya birbirini takip etmezlerse vaki olur.
stisna: iirle rd e (I. 1 v e 1, 5 ) + lar M o o lc a d a o ld u u g ib i, isim yerin e , vastl a g e l i r ak + lar fo lt
" a k b u lu tla r " v e kara + lar bulul " k a r a b u lu tla r " . B elki d e , bu v asflk la r, a k - l ar d k le n ,
(d k l r ) " , y a h u t a i + la r " a k la y a n , a k la y c " o la ra k a k la n a b ilir .

ESK TRKEN N GRAMER

63

is im
ts m i n H alleri
175. Mantk ve gramatik kullanla gre hal ekleri ile son ekim edatlar
arasnda kesin bir fark yoktur. Her ne kadar, Eski Tiirkedc bir ok durumlar iin
uygun dmese de, ekimli dillere d ayanarak, sadece kolaylk olsun diye, burada
hal (Kasus) tabiri kullanlmtr.
176. Ekseri yazm ada, bilhassa eski olanlarnda, hal ekleri isme bitiik olarak
yazlmamtr.
177. Birleik kelimelerde, hal ekleri, genel olarak, sadece sona, hazan da,
ayn fonksiyondaki bir ok isme gelir. Sfat (vasflk) ek almaz: lrk bodun + (u ) rj
(IF. 1) T iirk halknn . Mantken, daha nemli ismi takip eden iinvan, sadece
kendisi, hal eki alr: akimimi burhan + ka akimni(ye) Huda y a . stisna:
tadk + rj(or + ( u)n (E 32) T a d k n (nvan), o r un (isim) ; ku + s<imin+ ()g
( IIS 9) generali, Q u yu (isim) .

B elirsiz Hal
178. Bir ismin eksiz taban, hem yaln hal, hem de belirsiz hal olarak vazife
grr.
n eki ile b ir d o la y l (fiile b a l isim h ali) ta b a m tekil e d ild i in e d a ir iaretler, za m irli isim
e k im le rin d e v e seyrek o la ra k d a , b a z son ekim ed a tla rn n n n d e b u lu n u r ( 193 sonu).

lgi Hali
179. Kitabelerde ve yer yer n aznda: + J , yazm alarda yaygn olarak
+ nj. (Kitabelerdeki + j ekliyle ilgili olarak bk. 78).
Kitabeler ve

az yazmalar, ekseriya nlleri yazmazlar.

mon(uk + u j (T h y a p ra k a ); ta jl(a )r + j ( a .a .O . 3).

I ( ) jr n j ( W G 5); a ln j (M I 16, t ) .
ilg + niy ( U I V A 5 0 ); ton + nuf ( M I 8, 14); alku + rtuj ( A l) ; Isuj + rturj ( A l) .
big + n a j ( U I V A 1 5 2 ); kift + n j (M I 8, >0

Y a k la m a Hali
180. + ka, +ka. Nadiren: + <, + ; nllerden sonra: 4 -ya, +y (kr.:
H Y 'd eki Eski M oolca + a , + e; +ya, + ye yaklama hali eki).
Son ekil, bilhassa, iyelik eklerine, son sesi k olan isimlere ve kitabelerde baz
yer bildiren isimlere gelir:
adak + a (M I 5, 13); suw\amak + a ( T T I I A 3 7 ); bg + ( T T I * 1 6 ); f + a ( T T 1I A 3 7 ); b j + aba/ iR
N 6 ) b in b a "; b ir i+ y S ( I E 14) " g n e y e " ; k u r h vo (R N ) b a ty a .
Y a y g n o la ra k : bag + k i , ala + ta, oullar + ka

A. VON GABAIN

Y k le m e Hali
'* '
X X IX ).

+7 . +V

(* Ordos Moolcas

+ ^ ; M O S T A E R T s. X X I V -

M jt I t . ada + i ; ayg + g; M' + ig: ai.jr. + ug; dk + ig; turyn + 'ug (M I 8, 8).
u u r + a{ ( I I V A j ) ; lamr + /g (M I R, 12); i(n( + tj( (M I 7, 3); ngo/ak + ag (Y a b a n n kelime! M

3. 3>-

Daha yakn zamanlarda, yani, blok basklarda, zamirli ekimden gelen bir
+ m, -f ni de vardr:
vanlurdafi + m (U II 58, 3); kalktaki + m (U II 69, 4); ayalar + 1 (U II 46, 70)

B u lu n m a -A y rlm a Hali
182. 4- la. + ta; +da, + da.
Kitabelerde n ses, ekseriya sedasz olarak, t, l ve nden sonra + da olarak
yazlr, yahut O d, il ve I nd, nt iareti kullanlr. Y a zm a la rd a byle bir kaide
tesbit etme imkn yoktur; baz isimler bazan bir, bazan da dier ekli alrlar.
an + ta; dt'z + ta. baf + ta; yol + ta, trak + ta, d + ta.
Ytr -f da; kodug + da; aya + da: atz + d.

A y r l m a Hali
183. + tn, +/n; -t-din, +din; n aznda nadiren +lan vs.
Kitabelerde bu ekil kand()n (IE 23) nereden? ve ta}dm + d()n (R S4)
dardan a kadar gelir.
ada 4- tn; te + tin. balk + dm, bult + dm; itkisiz 4- dm; alku + dm.
+ tan \-% ekli, a y rtn a h alin i k ita b e le rd e o ld u u g ib i sk sk b u lu n m a h ali ile ifad e ed en n a zn a
hastr.
baj + tan (M I 5, 13); a + dan (M I 7, 2); top + dan (M I 17, 19).
A ad ak i rneklerin yatlklarnda, a y rlm a halinden deiik bir tekil bulunu r: on + Umyttyk on gk
doru ltu su nd a**; kun 4- tn bv luj g n e y d e ; oy 4- dn styar n d e ; a y rc a ; ta; 4- dm d a r d a (bk. A l ) .
D u d a k u y u m u n a giren bu + dm vs, v a sflk la r v e y k lem belirleyicisi y a p a r. ( 408, 387); zik red ilen
b u tu n rn e k ler, a v rlm a hali g steren nered en ?**e c e v a p v e rm e z le r, aksin e g e n e ld e y e r gsterirler.
Bu c k . ekil o la r a k , a y rlm a h ali ile a y n m en ed en o la b ile c e in in sylen m esi y e rin d e olu r.

V a s ta Hali
184. + n; + n, + i n ; n aznda bazen + a n , +an ve yuvarlak nllerden
sonra yer yer + un, + n olur.
Kicabeler, ekseriya, vasla ekini, nlsz yazarlar.
rada( + (l)n [yaiak + tan) " y a y a " ; trdrg + n; kri + n.
n^ + n; h + i n ; o l+ n ( T T I 194).
arrk + n (M I 6. 16); d + n (daim a dudak uyum una girer); grnf + n ( T T I ! A66).
tamir + an (NtI 8. 11).

F.SK TRKF.NN GRAMF.R

fi5

Eitlik Hali
185. + f a, +f<i ( D E N Y 919, 920, 922).
Ayn zam anda krlitnr tekil cdc ( 45) hu rk, muhtemelen, sakallanm
(verstmneltc) eski bir son ekim edaldr. Artk, irk bana bir inanas olmad
iin hal ekleri iine alnmtr. Ek, ok unsurlu kelime guruplarna da gelebilir,
423aya + f a, toru + f.

Yn Hali
186. +aru; +gar; nadiren de + katu, + kr.
laba + (a )r u ( I I E 35) " i n e ; kn+gdr ( T T V A 7 ) " g n e y e " ; sangatu s a n a ".

D ier Y e r ve Z am an B elirleyicileri
187. la} + ra " d a r " , ( ) b ( i) m + r " e v im e g ib i ok n ad ir k u ru lu la r, *ra v e y a #rr'y y n eki
o la ra k g ste rm eye yetm ezler. R utlar, u za k bir a k ra b a d ild rn gelm i o la b ilirle r r n e k le r 8 394 ve 429.
Bk. O rd o s M o o lc a s + r

vs

" y n e k i" , M O S T A E R T s X X X I V , m o n g u o r + ra b u lu n m a hali

O s m a n lc a 'd a : D E N Y 906 + ru " y n " . B a za n , b u ra d a , bir z a r f fiil o ld u u d n le b ilir

1 r a d a n y a p lm o la b ilir; bk

lajra,

O s m a n lc a to/r " t a r m a k , Y a k u t a la t ir dar

s rm e k ".

Z a m i r le r ve Y a k n la r
188. Bu b a h iste, z a m ir y a h u t za m ire b e n zer bir vasf o la n , y a h u t d a en a z n d a n za m ir fon ksiyon u
ta yan kelim e v e ek ler ele a ln a c a k

B u n la rd a n b ir o u b irb irle rin d e n , e kim eki b a k m n d a n

a y rlr la r. M e se la , ahs z a m irle ri, isim lerd en d a h a n ce, bir o klu k eki gelitird iler S o n u n cu la rn
oklu ftu ya hi y o k tu , y a h u t d a , sad ece, bir vasflk v e y a bir son ekim e d at ile ifa d e ed ilm i o lm aly d ,
ban b e n " ve b u " b i z " a rasn d ak i fa rk a b a k a ra k bu a n lalab ilir K a ld , ki ahs / a m irle ri, a y n e n isim ler
g ib i iyelik eki a la b ilirler: r^ + n + df ( R A D I .O F F , In sch r. I s. 304) "b e n im o lan szlere, s izim e " E j e r
ah s za m irle ri isim o la ra k ilem g r rlerse, za m ir h a l ekleri deftil, isim h al ekleri alrlar: m an*
atkanmak ( T T V l 462 A n m .) ben i b a la m a y a

Belirsiz sa y la r, g ittik e , isim e k im in in aleyh in e

gen ileyerek za m ir e kim in i tercih e d iyo rla r.

ahs Z a m ir le r i
189.
ekilleri pek oktur; burada sadece tevsik edilmi ekiller verilmitir ( + 1
ykleme hali iin H Y deki Eski M oolca + ve +_>'tye bk.); tevsik edilmemi,
fakat baka ekillere bakarak varl kesinlikle iddia edilebilecek olan bazlar
parantez iinde verilmitir, msl. sinilin'in yannda miniltn'in de olmas gerekir
(imdi tevsik edilmitir).
Teklik
1.
Yaln hal

als ( *bi kk M oolcada yaln hal ben olarak kulanlr (fungiert).

: b(ii)n (Yen, T o , R); m(a)n (yaygn; O rh , Yen, R , Run yazmalar
vs.'de de); mm (tomara (Kolopho) sonra eklenmi M I 29, 9).

A. V O N C,ABA IN

66

lgi hali

: banin (To); m()nin, mn(i)n, m ()n (i)n , mnin, minin (all

mam: K.P 80, 2).

Yaklam a hali : b(a)na (Yen, T o ) ; b (ii)j (sadece bozuk yerde, R A D L O F F ,

Inschr. I s. 311); m(a)rja. maya.
Yklem e hali

: bini (To); mini (ekseriya byle); mni ( K P de rastgele).

Bulunma-Ayrlma hali

: m fijnl ( M I 29, 16); minl (Ht); mindid ( U I V D86); mintd

A y lm hali

: minilin.

(IH I 21, 11).

2. ahs.
Yaln hal

; s()n (yaygn); sn (sadece sonraki metinlerde).

lgi hali

; snirj (ekseriya byle), sinin (U III 8, 12).

Yaklam a hali : arja, sy (T o I N 8).

Yklem e hali

: sini, (sonra) sni.

Blunma-Ayrlma hali

: sinl (yaygn); sintd ( U I V C87); sinid ( A l ) , sintid (Suv. 626,

Ayrlm a hali

: sinilin ( U I 1I 48, 12).

Y n hali

: sangaru sana, sana d oru .

5).

okluk
1. ahs.
Yaln hal

: biz.

ilgi hali

: bizin (yaygn); biznirj (daha sonra, T T V I I ) .

Yaklam a hali : bizk (Yen); biz(i)n, biziy (yaygn).

Yklem e hali : bizni.
Bulunma-Ayrlma hali
; biz(i)nl (To); bizint (M I 33, 20); biznid (Suv. 6 11 , 1).
Ayrlm a hali

; biznidin.

Ayrca

; biznitg ( A l ) bizim gibi ; bizni ara (M I to, 2) aram zda .

2. ahs.

Yaln hal

; siz, sis (Brhm) siz ; sizlr sizler .

ilgi hali

: s i z ( i) j, s iz ij (yaygn, n aznda da); sizn(i)rj ( M I , to, 11);

lizlrnin.
-

Yaklama hali : s iz (i)j , sizij (yaygn); s (i)z (Yen); sizlark, sizlrirj.

Yklem e hali

: sizni; sizlrni.

ESK T R K E N lN G RA M ER

Bulunm a-Ayrlma hali

: sizintS (M I 10,5); siznidS (yaygn); sizdH (Yen); uzl(irfi (yaygn).

Ayrlm a hali

: sznidin ( H t V l I 1803).

3. ahs (?) Kalntlar.

inti, (i)na (kitabeler) byle, bylecc .
inip ( K P 2 4 , 4; Suv. fiG, 16; H t V I l 2012); (i)nip (R "8; VV 101) fakat, o
la ld r " .

intik (Kn ya/ala s. 1057, a; T lF . s. 148; A l ) ; intik (M I 7, 17) ?

inan ileri .
strjar dorultusunda . i8.

a re t Z a m i r le r i
190. Bunlar, ahs zamirlerinin 3. ahsn temsil ederler.
1. bo 29 b u (*mu iin kr. Eski M oolca H Y mun o " , okluk mut).
Teklik
Y a ln hal

: bo.

ilgi hali

: (bunun); monuA (Brhm).

Yaklam a hali : (burjar) ; mutta (yaygn); murjar (mujn 1 ile ayn manada ve ayn
metinlerde kullanlmtr).
Yklem e hali
B ulunm a-Ayrlma hali

Ayrca

: bum (kitabeler); mum (yazmalar).

: bunda (kitabeler); munla (yazmalar), muntada (Suv. 610, 8; M I H
25, 9); munluda ( K P 37, 4; 34, 8; bk. 15).
: buna (kitabeler; buna bilig bitidim K S 28 " b u n c a (ok) yazdm );
muna(yazmalar) bunca, bu kadar ; munada bar ( M II 5, 8)
bunca (zaman)d an heri ; munulayu "byle, bylecr" bk. 15;
buna srjp,... buna tuldt ( K S 12) ne kadar savatysa, o
kadar... yakalad (esir ald) , munlag, munda. munta (Brhm)
byle, bunun gibi .
mumtiig ( A l) byle, bunun gibi .
munlayu ( H t V I I 1854) byle, bylece".
mndutim (Brhm) bundan dolay .
muna, mna ( A l; U 111 6, t; 42, 16) ite, byle! .

1) Y a k u l a 'd a k i ( B H T L I N G K s. 711: + lgar vs.) iyelik eklerin e gelen y a k la m a h ali eki + gar
ile karla trlm al.

68

A. VON GABAIN

okluk
Teklik, okluk manasnda da kullanlabilir; yine de bilhassa okluk bildiren
ekler vardr.
Y aln hal: bolar.
lgi hali: bolamy.
Yaklam a hali: bolarka.

Yklem e hali: bolam.

B ulunma-Ayrlm a hali: bolarda.
A yrlm a hali: bolardn.

2. o u .

unda, (u)nda (Yen) urada, eskiden .

3. ol o .
Teklik
Yaln hal

: ol.

ilgi hali

: anj, an(t)tj (sk sk munurj olarak) onun .

Yaklama hali : (a)yar (kitabeler); ayr ( M I 14, 15; T o ; A l ; U I I I 56, 8; U 6, 4

v s . ) '; arja (sk sk; hi bir mana fark yok).
Yklem e hali
Bulunma-Aynlm a hali
Ayrca

: (a)nt (kitabeler); an (yazmalar).

: (a)nla (kitabeler); anla; ( a)nda, anda: Bulunma hali, belirli deil.
: anlak ( T T V B 17, k ilc^ y ayrt etmeyen bir yazma); andak (K S
17; M I I I 5, 4) hemen, derhal .
anlada (U 30, 14; M i l 7 , 1 5 ; U I I I 74, 23) oradan, ondan .
antaddala (C h I 16; hata ?).

Ayrlm a hali

antaa (U 8, 8) tam o esnada, tam orad a .

: anln ( H t V I I 2136), andn orad an .

V asta hali

: ann bunun iin, bundan dolay .

Ayrca

: ana ( U I V B5; C95; Suv. 625, 21) biraz, o kadar . (T o 2; 6; 8

vs.de * ( a)na yerine (i)n okumak gerekir: bk. 189 un sonu);
ana sn ( K S 20) bir ok birlikle (askerle) .
anata kin (Suv. 625, 21), anala timin ( T T I 86) hemen .
(a)nfa (Yen K J 6, 1) ? ()na m okumal bk. 189 un sonu?
anulayu byle, bunun gibi .
anana bu esnada, esnasnda ; anana sapa ondan sonra ;
anna + kan m okunmal ? M I 6, 19) tam annda .
anda (Yen; M i l 5, 9); anla ( H t V I I 1 796) byle, bunun gib i .
antg; anlg ( T o 8, bk. V . T H O M S E N in dzeltmeleri, Tu rcica
s. 95 Notlar) byle, bunu gibi .

1 mutjar'\& ilg ili n o tla rla k a rla trlm a ld r.

ESK TRKEN N GRAMER

69

antndtn (U II 45, 49) 1 oradan .

andran (Suv. 612, 16), antran (Maitri. 93), anlatan (Hllen, Z. 40)
orad a n .
una ite, bak!
okluk
Teklik veya aadaki ekiller kullanlr:
Ya ln hal: olar.
ilgi hali: olamn.
Yaklam a hali: olarka.

Yklem e hali: olamt.

Bulunma-Ayrlma hali: olarda.
Ayrlm a hali: olardn.

Sona Gelen ahs Z a m ir le r i

191. Y a n i, yklem isimlerinin sonuna gelen ahs iaretleri.
Teklik
1. ahs: b()n (Yen); m()n (yaygn; istisna olarak, C h t 3 5 te:) min.
2. ahs: s()n (yaygn); sin ( K P 19, 3).
3. ahs: gsterilmez, yahut:
bo (M I 34, 19),
ol (odan daha ok sk geer),
o (Brhm, allm deil).
okluk
t. ahs: biz; m (i)z (ok seyrek).
2. ahs: siz; sizlr.
3. ahs: gsterilmez, yahut, 4-/ar, 4-lr;
bt .
'
j
ol; olar (bodan daha sk).

Bu r. ve 2. teklik ve okluk ahs iaretleri, isim durum una girebilen (ekimli)

fiillere ve ay ve sar eklerine de gelirler: bol maz biz, tz r san, barma gay
mn.
a h s za m iri yerin e, o k n a d iren , iyelik eki ku llan lr: kt + tdi + m ( i) z ( T o

14) "g e le ce iz,

g e lm e y e m e c b u r u z ve d ze n li y a zlm a m b ir yerd e: bar \r + m (i)z (R A D I .O F F , Im e h r. * .2 6 1 1 ,4 )

g id e r iz .

1 M o o lc a , b u lu n m a h ali eki + tu r ?ta ka rla trlm ald r.

A. VON GABAIN

70

Y k lem fonksiyonunda olmadklar zaman, ayn isim fiiler, isim olarak,

tabiatyla, iyelik ekleri alabilirler: kal mi} + imiz + da (Ht V I I 2021)
geldiimizde ; kmi} mi} -f iyiz + k (Ht V I I 2122) terk ettiinizde".

yelik G ste rg e le ri
yelik G steren K e l i m e l e r
Teklik

192.
benim"

: manirj.

senin"

; sanirj.

onun

: anrj; (buntrj), munurf; k(ti)ndny ( M I I I t6, 3), k(ii)ntnrj.

okluk

bizim
sizin
on larn"

: bizifj; biznitj.
: siz(i)y, siziy; sizlamirj.
: anrj; otamrj, ( bontj), monuj; bolanttrj; k(ajndiilarnj,
k( a ) nllmrj.

Btn bu iyelik gsteren kelimeler ekil olarak ahs ve iaret zamirlerinin

ilgi halleridirler rastgele isim olarak da grlrler (fungieren): sizirj man ( M I I I
24, 10) size aitim, sizinim ; manirjlr ol ( U I I I 27, 16) bana aittirler,
benimdirler"; mantj dr (R 012) benim ordum ok nadir ve eski bir kurulu;
genel olarak, mesela, many s 4 - m (R S 9) benim ord u m denir, yahut da sadece
iyelik eki kullanlr: kay+m b a b a m .

yelik E kleri
193.

Teklik

1. ahs: + 'm
2. ahs: +y> (kitabelerde, ayn zam anda) + ^, +
3. ahs: + s ; +i,- ( + s; + ? )
okluk
1. ahs: + mz
2. ahs: + yi, +yzlar; (kitabelerde, ayn zam anda) + z, + gZ
3. ahs: + st; + i; f + st; + 1 ?)
+ lan, + lan
nl ile biten isim tabanlarna i. ve 2. ahs eklerinden nce balama nls
gelmez. Bir nszden sonra umumiyetle , i ilave edilir. Son hccedc yuvarlak nl
varsa, t. ve 2. ahs eklerinde nller, ekseriya u, olur. Y e r yer, zellikle r
aznda, , inin yerinde a, a gelir. +/ar, +/ar, tabiatyla deimez. 3. ahs

ESK TRKEN N GRAM ER

7'

teklik, nl ile biten tabanlardan sonra + jt (ve 4 ?), dierlerinde + i (ve 4

?)dr. V c kitabelerde artl nll isimlerden sonra da 4 si, 4 f n in geldii
grnyor. rnekler: a 4 m; il 4 iy; trJ- mz; kay + amaz (M I 10, 3); ada 4 amz
( U I V D19); sa + maz (U I I I 55, 16); kl m + maz ( U I V C 1 1 2 ) ; oul + lar;
ada + si; ulu + i (yahut +1 ?).
lgi hali: Eksiz isimlerdekinin ayn: + n (kitabeler) ve + ny: dbim + iy;
. triiyz 4 ny.
Teklik ve oklu k t. ve 2. ahsn yaklama hali: ok kere, zellikle eski
metinlerde + a , + a; fakat + ka, 4 k:ylkm 4 a; uluum 4 ka; ilrj + ; knntuy + k.
3. ahs teklik ve okluk + ya, + yti: ulu + 4 ya, z + 4 ya. stisna: z + + kti (W
a6) kendine ; burada z + i her hangi bir isim taban gibi muamele grmtr.
Yklem e hali 1. ve 2. ahs teklik: 4 in, 4 in; yuvarlak nllerden sonra sk sk
4 un, -tn; n aznda da, rastgele, 4 an, +an. nl ile biten 3. ahsa, tabiatyla
sadece 4 n gelir. oklu k halindeki btn ahslara + nt, 4 ni; 3. ahs iin, ayrca,
4 fartn, 4 lrin de gelir: ktlntm + tn; lry + n; tamirdn+ an; ili + n; ztyz + ni;
adglri + ni; adglri 4 n.
Bulunma-ayrlma hali: 1. ve 2. ahslarda, isimlerdeki gibi: +</a, 4 da; +ta,
+nd; 4 nla, 4 ntd: bitiim 4 t; nyz 4 da;

4 ta; 3. ahslarda: 4 nda,

korkusi 4 nla; ukalri 4 ntd.

Ayrlm a hali: Eksiz isimlerdeki gibi: 4 din vs., ve n aznda az grlen + dan
vs.; 3. ahslar, ayn ekilde n ilavesiyle: bam + din; arkyz + dn; lgi + nta;
iitin + nla.
Vasta hali: Eksiz isimlerde olduu gibi: 4 n. bay + m; zmz 4 in ve
zmz 4 n; nadiren: tiligin 4 tin; kdgi + n.
Eitlik hali: + a, 4 (ti; 3. ahslarda: 4 na, 4 nti: zm4 (d; zi + n(.
Y n hali: 4 aru, 4 gr; 3. ahslarda:
iliyiz 4 gr; atllar 4 yaru.

+naru, yahut

+yaru; +ydr:

n, her hangi bir kaideye bal olmakszn, aadaki durumlarda eklenir:

burhan k u l+ t + nl Buda azametinde (Buda azametli) ; ky/ + i + n irti ( M I II
22,6) gnlnn iinde, g nlnde ; il + i + n irti ( M I II 19, 15) kendi lkesinde ,
vc iki + n ara ikisinin arasnda ; s-\-n + d br ( K P 56,7) eskiden beri ;
yaruk 4 4 n tag ( M i l 8,13) (onun) parlaklnda ; tay bilgti lutukyablak + 1 + n n
(R 05) T a y Bilge T u t u k un ktlnden (dmanlndan) dolay ;
armak 4 s 4 n n ( I E 6 ) entrikasndan dolay";_yr + 4 n tapa (R S6) lkesine
doru, lkesine . (Kr. D E N Y s. 588yardm +1 + n 4 ju yardm olm adan ) .

A. VON GABAIN

S o ru K e li m e le r i
194. 1 *ka: kanyu ( M I H 20,4) hangi = kayu ( U I I 22,4), kayo (Brhm)
hangi? , ( T T I I B36) ne? ( = kanu, K G A R de A ru az olarak
gsterilmitir; Eski T rked e imdiye kadar tevsik edilmemitir).
kayust ( K P 6,2) hangisi? .
koyular ( T T V Ba) hangileri? .
kanyuda ( U II 6,13) nerede? .
kanyuaru ( T T V A notlar 33) kime kar, kime? .
kayuln srjar... anln syar ( U II 29,19) hangi taraftan... o tarafa, o tarafa, ki
orada... .
kanla ( K P 58,4) nerede? , ne zam an? (Brhm).
ka yj()n (IE 23) nereden? .
kant (IE 9) nerede? .
kana ( U I I I 36,10) ne kadar? , ( U I I 25,21) nereye kadar? .
ka ( T T V A notlar 49) ka? ; ka kala ( K P 23,8) sk sk, ekseriya .
kaay ( M I I I 7,5) ka defo, o kadar ; kaay (M I 16,11)?
kaan ( U II 29,12) ne zaman, nereye .
kaili (M I 17,1) ki de, belki, ayn kke ait.
195. a.ntf.
n ne? , hangi? , (T o 40) niin? .
nd n ( M I 23, 29) niin? .
nad tr ( M I I I 12,13) neden tr? .

nak ( T o 40; K P 5,2) neye? .

na (Suv. 118,4) nice? ; na...., na... (M I 7,12) ne k a d a r ..., o kadar... .
nt kin (Suv. 619,18) nice sonra .
nklgi ( M I 16,16) niceye kadar? .
ntifk ( K P 9,3) nasl? .
ndkin ( H t V I I 1959) nasl? . '
nklli ( M I 19,10) niin , nasl? .
nlag nasl ; n..., anulayu... (M I 23,5) ne... onun gib i".
nm/in (H tV ) nasl? .
nlk (W 88; M I 33,20) niin? .
najtf (11N 9, hatal yer) bir eye gre .
nag ( U I V A42) niin yani? ; (Suv. 6 10 ,11) nasl? ; (H t V I I 1969) nc
yani? .
nagdd lkiir ( U I I 5,14) neden tr? .

ESK TR K E N tN GRAMER

73

nagiil ( T T V I V ar. 31) nasl? .

niiglk ( U I V A20; 27) nasl, niin?".
196. 3. kim.

k(i)m (IE 22); kim ( K P 22,4) kim? .

kimka (IE 9) kime? .
kimni n ( U I I I 22,5) kimin iin? .
kim koyu ( A l ) kim? .

'

B elirsiz le r
197. Yukardaki rneklerden anlalaca gibi, soru kelimelerinden bazlar
belirsizler olarak ortaya kabilirler (fungieren). Burada, bir kere daha, bu hususa
dikkat edilmelidir (bk. 450).
ka kn ( K P 33,6) pek ok yahut bir ka g n .
kaay kala ( M I I I 7,5) sk sk, ekseriya .
niirjyirdaki ( T o 57) nerede, nereye (olursa olsun) .
nama ne ise ( T T V I I ) .

Nisbet Z a m i r le r i
198. Soru kelimelerinin bir ksm, zellikle kim, ayn zamanda da n,
ekseriya, yan cmlelerin bana gelirler, bu hususla ilgli olarak bk. 450-452.

Z a m ir n lem le ri
199. Soru kelimesi na, sadece nisbet zamiri olarak deil, nlem olarak da
kullanlabilir; bk. 8 450 nin ba.

D nllk Z a m ir le r i
200. Ekseriya bizzat olarak tercme edilen z ve kant dnl kelimeleri,
cmlenin esas ahsn^ balanrlar. Bunlar, isim veya sfat olurlar.
1. z bizzat, kendi, mahiyet, ahs, hayat, (n aznda da:) v cu t .
Yaklam a hali: zkii (A l) ; ykleme hali: zg (A l) ; bulunm a-aynlm a hali:
zd (Yen), ztd (Suv. 611,9 ); vasta hali: zin (Yen, Ht) kendiliinden, ahs .
Kalc bitiik: dtz et-bizzat , daim a bir kelime halinde, fakat bata bulunan
S ile yazlmtr: atz, belki alz okumak gerekir, (S 23n sonu): v cu t , isig
z hayat, m r .
z sk sk iyelik ekleri alr: z + iim, z + rj, z + i; z + mz, z + tjz, z + lri.

A. VON GABAIN

74

ben": zm ( T o 6; 57), ban zm (T o 1; 15; 53). zmt ulu (U II 77,17)

benden b yk , zm aml afinur man (SA 35) kendim, imdi, itiraf ediyorum .
sen : zy ( T T I 18; 150). o : z ( K P 3,5) vezi ( K P 2 5 ,1) olabilir. Yaklam a hali: Daha sk geen zirja
( T T V A notlar 23, bk. S g 3 )nin yannda zik (W l a 6). Yklem e hali: zin (M I

6 ,6 ).
kendi": z kazanm za ( K P 12,2) kendi kazancm ile , z tapya ( T T I 6)
kendi arzuna gre , z lili (MI 19,12) kendi dili , z tak ( T T I I B23) kendi
borcu". O laldc z, iyelik ekini temsil edebilir, fakat sk sk onunla birlikte grlr.
ficn yerinde ykleme eki ile birlikte, ortak bir mlkiyet deil, her malikin
kendi mlkne sahip olduunu gstermek bakmndan, okluk, lelirici
(distrilntiv) m anada ift z grnr: bo ii tiginlar z z krjiillarintaki saknm
saulann szldip (Suv. 609,12) bu prens (her biri) kendi gnllerindeki
dndkleri ilerini (szlerini) konuup... .
201. 2. kiint: kendi, bizzat, ahs, b u , knt (kitabeler, A l , W); knd ( A l ) ,
kiint (A l) .
ilgi hali: kndny, yaklama hali: kntka; ykleme hali: kntni; vasta hali:
kntn.
kiint, okluk ve iyelik ekleri alabilir: z kanlrjka manl ( T T I 40) kendi
kendine g ven , yani kendine g ven .
knt klm kln (M I I 12,1) kendi yapt i ; knt srg (M I 8,7) kendi
srs"; kiint kylnii ( T T I 7) kendi gnlnce ; ikiygrmi dlri knt rr ( M I II
18,7) 12 saatleri bu (kendi)dur (bundan sonra sralanr) ; ikiygrmi dlri kntlr ol
( M i l i 18.11) 12 saatleri bunlardr (bundan sonra sralanr) ; kytj yayld
(IE23) kendili yanldn ; knt bodunm (R 02) (siz) bizzat milletim (olun) .
kant nn ift olarak sylenmesi, ddeki ile ayn manay verir: adruk uzlar knt
knlu uz iin ilyur ( K P 2,5) eitli ustalar, (her biri) kendi ilerini y ap a r " .

S a y la r
202. A sl S a y la r
i: bir
2: iki; tiki (seyrek; M I 9,9)

10: on
20: ygrmi, yigrmi,y germi (Brhm)

3:
4:
5:
6:

30:
40:
50:
60:

tort
bi, b; ba (nadir), be (Brhm)
alt

7: j i t i . j t i
8: skiz
9: tokuz

otuz
krk
ilig, Uig, elig (Brhm)
altm

70: yitmi
80: skiz on
90: tokuz on

100. yz (d a im ayuz yazlr); 1000: by (nadir); biy (ikisi de kitabelerde); miy

(yaygn); 10 000: tman.

F.SKI TRKENIN G RA M ER

75

ok yksek saylar, kkleri byklerin nne getirmek suretiyle oaltma

yoluyla tekil edilir:yz min, yani 100 defa 1000: 100 000 ; tek tek saylar da ift
sylenerek daha yksek saylar elde edilir: yz yz mitj mij yz kere yz kere bin
kere bin ; yahut, nihayet inceden (ban < ,* wan 10 000") ve daha ok da
Sanskriteden alnr: Ao//<Sanskritc koli; nayut <Sanskrite nayuta (iki ok
yksek say); a.f<wA<Sanskrite asamkhyeya saysz .
19 : tokuzyigirmi. 43 : alig. 85 : bif tokuz on; muahhar metinlerde: sakz
on bif. 45 360 : lort lman, bif mirj,yz, altmif. Eer, daha yksekteki, onlu sra,
daha knden ncc gelirse, ikisinin arasna bir arluk + ve daha ok " girer:
otuz OTlukt biryama ( I IE 28) otuz bir yam da"; bif yz artuk tiki ntuzun ytka (M I
12,15) " 5 22 y hnd a" 31, tokuz on artuk sakiz 98". Bundan baka artuk gre daha
ok, den fazla" manasna gelir:yz artuk okun url ( 1E 33) yzden fazla okla
vurd u .
Vasflk olarak nne bir say alan isimler, +/<jr ile veya
kullanlabilirler: zt ru h ve ort + lar urular .

+ lar'sz

203. S r a S a y la r
1.:
2.:
3.:
4.:
5.:

baf linki (bataki) birinci

ikinli
iin
trtn
bif in

6.:
7.:
8.:
9.:
10.:

altn
yitin
sSkizin
tokuzun
onun

11.: bir yigim in vs.

birinci, ikinci, nc : bir (!), ikinli, iin. karlkl : yaygn olan ikinlk
yannda, bir ikintiska (ikintifk mi okunmal?), kzat dn ( T T V A99) nc
gece nbeti , bunun yannda: bifin kzadl (Ht Y8, 24) beinci nbette".
204. l e t i r m e S a y l a r
birar birer ; bir bir r bir bir a d a m ; r kala (U 29, 15) er defa ; ikirr
kodlar (Ht G43 r g ) ikier K . ; bifdr yz arin barf) ( K P 24,2) beer yz
er(adam)le g e l i p . yitirtir, (yilifr) olarak dzeltilmitir (Suv. 534,1) yedier ;
alirarygrmi (Hllcn, Z. 50) on altar .
205. O r t a k lk S a y la r
birg her biri ; ikig, ikag her ikisi ; bifg; yitg; yzag yzlerce";
kamau btn, hepsi ; adtnau bakas ; tz ( T T I I I 98) btn, hep".
birglk (U I1 I 15, 19) btn, hep .
akn (Man. Erz. 8,27<kg + n) ikisi, ikisi birden .

76

A. VON GABAIN

206. K a t l a m a S a y la r
biryarjlt bir trl , yani uygun, ahenkli .
iki kal iki kere .
kala kere .
lrl agim veya ajim drt ksmh .
Ay lrlg be trl .
alhyol alt kere ; yol + (U I1 41, 16) kere .
mitjUg, lmtinlig binli, tiimcnli (on binli) .

207. S a y la r d a n T r e t ilm i O la n la r
birl ile, birlikte .
ikily yeniden, ikinci defa .
kil ken .
ikirk phe .
birgar beraber .
ikintif (UIII 23,4; bk. Sra Saylan: i?) karlkl .
ikidin (MIII 8,10) ikisi birden .

208. B elirsiz S a y la r
kama btn, hep ; kamau hep beraber ; kamagun hep .
kf ok .
bara btn .
az a z .
muna bunca, bu kad ar .
naii ok, pek ok? bir ka, bir ok .
ka baz, bazlar .
kaay ( M I I I 7,5) ne kadar, ekseriya, ok .
A yrca baz fiilden tremi son ekim edatlar belirsiz saylar durumuna
girmitir:
sayu herkes .
alk b tn .
lz " b t n " .
btn b tn .
yomk hepsi, b tn .

77

ESK TRKENN G RA M ER

i s im ek im i vd.
209. ekim, ahs zamirlerinde olduu gibidir, yani ykleme hali + m ,
+ mdir: ikig + ni, bara + n, lz + ni, alku + n.
birisi (lAri+jnin tesiriyle tekil edilmitir), ikisi, sakili vs. biri, ikisi vs.
manasna gelir (bk.8 360).
T a rih lem e
210. Seneler verilirken asl saylar da kullanlr: kay-si all otuz y l (Suv.
139,15) 26. K ang-hi'yh ; sralama say sfatlar daha sktr: bijinyl ( H t V I l
1855) beinci yl ; kan-siygirmi allt...yl (Suv. 34,17) 26. K ang-hi yl 32.
Aylarn sralama saylar ile gsterilmelerine ramen birinci: ram ay (H t Y 9
rl) yahut aram ay ve sonuncusu ahjapat ay dnda ayn ilk on gn yay yeni
(yani a y ) ilave edilerek asl saylarla iaret edilir: ikinli ay, ii(yarpka 2. ayn 3.
g n . 11, gnden itibaren sralama saylar balar: bir yigirminka 1 1, (gn) .
Y lla n ve g n leri sa y m a k iin , sonsuz b ir zin c ir o la ra k s a y lp gid en 12 h a y v a n ve b u n d a n baka 10
in b o y u n u ( in c e

s ra la y a n b ir d a ire (Z yk lu s) v ard r. Bu iki d airen in e le m a n lar ikier ikier

de bir a ra y a getirilir. O n lu dairen in b irin d unsuruyla, h ayv an dairesinin birinci unsuru bir aray a getirilir.
Bu h er ikisinin d e o n u n cu u n su ru n a k a d a r d e v a m eder. S o n ra , o n lu d airen in b irim i unsuru ile h a y v a n
d a ire sin in on birin ci unsuru vs. b ir a r a y a getirilir. B ylccc hor iki sran n birin ci u n su rlar bir a ra y a
ge lin ce y e k a d a r 60 ift m e y d a n a k ar.
pkan ( < in c e -J* - p shl-kan) on b o y "
1. k a p < in ce B J kia < ka p

6. ki < in c e

ki.

2. ir < in c e ^

i< > .

7. kt < in c e

ktng.

3. />!< in c c

ping.

8. sim, sin < in c e

4. li < in c e T

Itng.

9. jm , djim < in c e

5. bou< in c e

m ou< 'bou.

sin.

jfn .

10. ku < in c e 5 ^ ^ua.

H a y v a n D airesi.
1. stfan, ksk s a n " .

7. yunl "at**.

2. ud s r" .

8. koyn k o y u n ,

3. bars p ars .

g. bifin m a y m u n .

4. laviflan " t a v a n " .

10. takk* ta v u k ,

5. /to< in c e | | tung " e jd e r h a " .

i t . il " i t , k p e k *.

6. ylan " y la n " .

12. la&n, torjuz d o m u z " .

Bir g n n ift saa tleri d e h a y v a n d airesin e g re sa ylr, ve b u n la rd a n birin cisi, gece saat 23'ten
b a la y a ra k *e k a d a r d e v a m eder.

O lu m su zlu k
211.
Fiiller,
fiil
tabanna
ma ,
m
getirmek
suretiyle
olumsuzlatrlr:^ myin yemeyeyim! ;jo n ma yrme!"; d ma aylar
gndermeyecekler ; k l- m a dmz klmadk ; s z l -m -s r siz sylemezse-

A. VON GABAIN

niz, konumazsanz ; lr-mii-mak ldrm em ek ; sakn-m(a)lt (IE

10)
dnmeden, gz nne a lm ad an ; bul madn b ulm adan ; bul ma y
232 39; bul mayn 234.
Geni zam an zel bir olumsuzluk ekline sahiptir; olumlu eklin rsini
yerine z gelir: stitv ma z man sevmem ; tdl maz + lar engellenmezler .
zahl ekillerde (periphrastisehen Formen) olumsuzluk: kzn mtiz bolup
grnmez olup .

mn^la yaplan ekil bir isimdir ( 121, 144); yklem olarak kullanlna bir
rnek: ol grnmz tkiiti szlag + tiig armtiz ( T T I I A54) bu sevincimiz
tamamyla sylenecek gibi deildir , yani sevincimiz ifade edilemez .
B11 tirmaz. Eski T rked e bulunmadn sandmz yeni azlarn yerine
kullanlr. V a r olduuna iaret edilebilecek yer IS 6, IIN 5, henz ak deil: (uay
yi} tg()tin, yaz konayn u a y otlana (yaylasna) deil, ovaya konaym
(yerleeyim) .
212. M e vc u t olm a m ak : Ayn ekilde isim soylu yok, bar var, m evcut n
olumsuzudur: y td + yok + yadagi ( T T I V B56) kokusu yok oluncaya kadar .
Yklem olarak kullanl: anla yak ifkrikyok ( T T V A96) orada eytan ve vampir
yok 33.
213. mevcut o lm a m a"y, yahut bir eysiz olm a y ifade eden bir dier
hece, yokluk eki olarak telakki edilebilecek olan sz, JtVdir (bk. 6 1 ,82); nk ses
uyumu kanunlarna tabidir, yani yuvarlak nllerden sonra + su z, + s z gelir;
daha eski yazm alarda ayr olarak yazlmtr. Belki de, eskiden, yok ile ayn
m anaya gelen vc tamamyla tir m z e benzeyen, z ile fiilden yaplm,
mstakil bir kelime vard, yatuk + suz susuz, gnahsz ; bilig + siz bilgisiz,
cahil .
A y r c a , b ir u z a tm a (P leon a sm u s) o ld u u a k a g r n e n , g e r e k te e an la m l b ir birledik olan
tok + suz ( U I I 15,8; U t I I 3 1 ,7 ) n afile, m a n a sz ;jto iiii{ k l ( U I I I 38 ,14 ) ta la n etm e k , g a sb e tm e k
d r v a rd r
214 . O lu m s u z u n k u v v e tle n d irilm e si, narj (S u v . 6 1 2 ,1 ; M o o lc a o k , p e k m a n a sn a g e lir), itti,
arl v c b a z a n d a h i, a s la " m an asn a gelen kifig " k k ile y a p lr; n j bu jy ok " h i skn t y o k ; rf
lam az man hi sevm em , k a tiy y e n sev m em "; arl bullukmaz asla b u lu n m a z ; laluyka kifig tgmddm ( I S
3) " d e n iz e asla u la m a d m (kelim e kelim e: D en ize k k (az) u la m a d m ) " , naj artatmaal idi umadm
(S u v . 6 1 3 ,7 ) " a s la m a h v e d e m e d im ", herkes, b t n , h e p m an a sn d a ift olu m su z: ol sawyok kim knl
afidmastir b ir (o l) s z y o k , ki ken di iitm esin (iitm ese)".

FL EKLLER
ek im li F iiller
_

Dilek K ip le ri: E m ir vs.

Teklik

215. i. ahs: ayin (kitabelerde ayn, yindcn daha fazla) ayn,

ayin; ayn, dyn; nl ile biten fiil tabanlarndan sonra: yin, yn; n aznda
da, nadiren: ayan, ayan; yan, yn.
bol-aym olaym "; aya-ytn hrmet edeyim ; til-yn ( U II 5,12) dileyeyim ;
olur-ayn (M an. Erz.. 18,29) otu raym ; bol-ayan (M I 12,11) " o la y m , tstisna
olarak, sona, ahs zamiri dc gelir: hart ayn mn ( K P 9.7) kraym .
2. ahs: Sadece fiil taban, yahut /, git. kl kl! ; aya-l hizmet et! ;
yaygn olan rj-gil in yerine yl eil! .
3. ahs: zun, zn; kitabelerde fun, (iin (kr. Eski M oolca H Y ok su
vereyim ?); alkm zun azalsn ; bdizd zn izsin, resmetsin"; bol ma zun
olmasn ; ...bolmazun; ...bolun ( 1E 1 1) ...olmasn ...olsun , kir zkn ( K P 45,6)
girsin"; zn yazlmas gereken bir istinsah hatas. Bazan det olmad zere,
isim durum unda
kullanlr: yrlka zunm (M II
8,16)
mafiretiyle ;
yarlka zu (IE 29) buyursun" ile paralel bir yerdc yarlka duk (n var.
okluk
!. ahs: alm, lim; (n aznda:) alam, lm; nl ile biten fiil
tabanlarndan sonra: lm, lim.
2. ahs: j: Bu ekil, tek kii iin nezaket ifadesi olarak da kullanlr, lylar
vs. ise, nezaket ekli olarak deil 34, sadece okluk olarak kullanlr.
kallan rjlar gayret ediniz ; yanal aylar (M I 9,12) eziliniz"; lk-inklr
(M an. Erz. 27,33, baka yerlerdeki nin yerine, ekseriya, k kullanan bir metin)
gelin, dein .
3. ahs: zunlar, znlr, yahut, teklik ekilleri. Bunlar ayn zamanda 2.
ahsa sayg hitab olarak da kullanlr.
Bu ekillerin ye rin e, y er y er d a h a h a fif bir m an a ifad esiyle, - a y ekli gelir: bar - ma ay sin ( K P
1 9,3) " g itm e y e c e k s in " , g itm e i t yara ay ( K P 48,6) olsun! iy i!" .
E m rin o lu m su zu , ekseriya, b ir izin verilm eyi} ifad e eder: koni 1d ma hm ( H t V 2 6 1 ) "h a k ik a te n
g n d e rm e y elim (h a k ik a ten g n d e rm e m e liy iz )" ; kr m ym ( K P 63,2 ) "g rm e y e y im , (grm ek
is te m iy o ru m )".

A. VON GABAIN

B asit Z a m a n la r
Geni Z a m an 35
216. ur, r; nadiren ar, r; tek tk de ir, ir; fiil tabannn nl
ile bitmesi halinde: yur, yr; nadiren r; ahs zamirleri mn, sn, yahut ol,
bo; biz, siz yahut sizlr, yahut + lar, + lr yahut otar, ( n e gelen ahs
zamirlerinin dier ekilleri iin 191'e baklmaldr). Nadiren, ayn fiil tabanna
deiik geni zam an nls gelir: Allm tgin r n yannda tgin r (U II 80,
64) de vardr.
ar. - a r , b a k alar y a n n d a , aa d a k i fiil ta b a n la rn a gelir: tart e k m e k "; al a lm a k " ;
Afi

kanm ak**;

*k

" a n la m a k ; rgr

(ra m a n )

g e irm e k ; bldr

b e lirm e k ; bal

batm ak** ( C h 24); tut tu tm a k " ; lu& " d o m a k " ; o * " k a m a k , k u r ta r lm a k " ; " in m e k " ;
n " y k s e lm e k " ; kod " k o y m a k " ; gir " s e v in m e k " ; irr " fle m e k " ; bu t " b itm e k " ; si}
" i m e k ; i t " e t m e k " ; b z "titrem ek**; k s " k e s m e k " .
ir, ir: bar " v a r m a k , gitm ek ; k a l " g e lm e k " ; k a l " k a lm a k " ; a n t " t e m iz le m e k " ; bil
bilm ek ; tit

"d e n m e k "; s o t-

"s o u tm a k "; kyir

"y a k m a k " ; o ja t-

"b e n ze tm e k "; mgt-

" z d r a p v e r m e k " ( C h d e ).
baja " b a la m a k " , bofa " k u r t a r m a k " , t i ( T o 10) " d e m e k " fiillerin in gen i za m a n la r
ek se riy a - m . b a ra n d a r ile tekil ed ilir.

M ana: Ekseriya imdiki zam an, bazan d a gelecek zam an manas verir.
Fonksiyonlar: t. sfat ( 150); 2. (nadiren) isim (8 128) yapar; 3. yklem olur.
I. bodtm, ar ir bar ur rikli,ya bold (IN 1) serbest (hr) o lan airet (bize) dm an o ld u . 2.
Faillik hali eki ile: anfulayu amrar rti sini titig u , anasn babasm olan s i f i r f i ( T T I I t 98) sizin hepinizi,
o cu u n u n anasn v e babasn sevdii gib i (severccsine) severd i"; biryma r ir i yok irip (H lG 34 f] )
" b r in i b ir k a v ra m n n ) v a rl y o k (o lu p )" . 3. kimk iltg katan ur mn (IF. 9) kim in iin il (lke)
k a z a n rm ? ".

Grlen Gemi Z a m a n I
217. T a b a n : t veya d ( 36; t ile fiilden isim yaplr: Bk. 131).
ahslar iyelik ekleri ile ifade edilir: l + m; l + j, (kitabelerde 1 + ( ) da
var); f-t-r; t + mz; l + jz, (kitabelerde t + ()()z; t + t ve
l+ la r .
A y n son ses n s zleri, b a za n sed al, b a z a n d a sed asz ekiller alrla r; h a t la a y n fiil ta b a n d eiik
ekler alr. n l ile b ite n le r "yi tercih ed erler, itgsli v e k ir g ili b elki i g s l - d i v e k ir g it </'den
o lu m u tu r. D i er rnekler: a d r - d t; a; /'nn y a n n d a af di; ar / nn y a n n d a a n d; in di;
anun ium, rntir dm; iklit dam ( U I I 8 6 ,4 7 ); bar d a m a t,k il tim iz ( M I 10 ,1 ); i f l i d im it (M I
10, 13); k l - t m a ( H tG 22, 24); b a r - d ( ) ( I E 24).
e k im li fiilin ze l m a n a la r: ay braman baA/, nig bol lu j ( U I V D 13) " e y B ram an b a h , (san a)
ne o ld u (b a n d a n n e g e ti)? " , d lawar tilis ir , b u l tur] ( T T I 10) " m a l m lk d ilersen , ite hem en
b u ld u m ) " , tfirsir, alkn tj; tprmsr,yg dirj ( T T I 204) k m ld an rsa n k a y b o lu p g id ersin ,
k m ld a n m a zsa n iyileirsin .

ESK TRKENN GRAMER

Grlen Gemi Zam an II

218. t, dden daha az kullanlan ve kitabelerde hi olm ayan yuk, yk
de grlen gemi zam an ekidir. ahs iaretleri, geni zam anda olduu gibi mn
vs.dir.
Bu ekil, 1. ekseriya sfat, 2. nadiren isim ( 152, 134); 3. en ok da ekimli fiil
olarak geer:
1. bulkanyuk lnllar ( T T I I I 16a) " b ir b ir in e girm i c a n lla r ; dg t ilyk nomluj rlni ( T T I I I
108) " re tin in iyi* d en ile n (denilm i) c e v h e ri" ; u-kd krjtritm/i yk ln lf ( U I I I 4 2 ,13 ) kin (oflec)
b eslem eyen

(b eslem ed ik)

c a n l ,

lan

g ib i"

'd en

nce:

kr

umayuk

Mr.

'H t G

r 1) g rem em i g ib i" ; ifi bl md yk tg ( T T I 5 1 ) ii bitm em i g ib i" . 2. td ma yu kja ( H tV

287) g n d e rm e m i o lm a n a (g n d e rm e d i in d e n ) . 3. t f -y k mn ( U I I I 5 4 ,1 5 ) d g rd m ";
ba yuk sn ( U I I I 8 3,2) " b a la d n ; saknyuk s/in ( U I I I 48,6) "d n d n ; k/ilyk ol ( U I I I 64,5)
g e ld i" ; urayuk rki ( U I I I 68,24) " p la n la d b e lk i"; k a n yuk b u ( U I I I 5 5 ,1 9 ) " ih tiy a r la d k " ;
urayuk siz ( U I I I 48,20) " k a t le tt in iz . Y a rd m c fiillerle birlikte: iftarn alk yuk aidi ( U I I I 88,4)
"ile rin i b itird i idi (b itirm iti) ; sakn mayuk mu rdijiz ( U I I I 58 ,7) d n m e d in iz 1 *".

Belirsiz Z a m an (Anlatlan Gemi Zaman)

219. mif, mi}; n aznda yer yer ma}, m}; yuvarlak nllerden
sonra, ok nadir olarak da mu} m} olur. Belki de ma olumsuzluk eki
almaz.
Fonksiyonlar: 1. sfat, 2. isim, 3. yklem.
t. y a zn m ifyazuk "ilen m i g n a h (ok sk; 8 ! 4 5 e d e b k.). 2. rgn mis + tn korup (M I 6,8; 1
i l e ; yi a y rt e tm eyen b ir y a z m a ) "k irle n d i in i (kirlen m i o ld u u n u ) g r p ;_r> l jri tr m/ + t ( K P
5,8) y e r ve g k y a ra tld n d a n b e r i" ( 122ye d e bk ). - 3 . Bu ekil k ita b e le rd e , ekseriya, d u y u la n s y lcn ile n d e n ren ilm i b ir o lay t ifad e eder. Y a z m a la r d a d a sk sk d a h a n ceki g em i za r n an latr.
G r le n gem i za m a n d u ru m u n d a k i b ir y a rd m c fiille b irlik te ise, m ;, d a h a n ceki gem i za m a n
g sterir, (o&uz) ss f birj ( V . T H O M S E N 'c g re b yle) d r - m i ) , biz iki b ij arlmz ( T o t6 ) (Ouz.)
askeri bin er im i, biz iki bin er ciik " boyu mgktigyir r mif ( K P 4,7) " b u d n y a zd ra p l d n y a
im i (bu d n y a d e rt d n y a s im i )", nomlayuyarlka mif ( T T V B 5) sa y g y la v a ze tm ile r"; ddgg
ana kop lryiyarat mi) ot (C h I27) iy iy i ve k t y h ep tan r y a ra tm tr (b u ra d a yan l bir id d ia
zik re d ilir), lajtn ilnk n mi] ardim ( K P 5,4 ) v a k it g e irm e y e girm i id im , a^az tan rnif boltt
( M I 25,3 ) "s y lem i (telaffu z etm i, a zn d a n km ) o ld u " .

mecbur olmak (gereklilik) , ekseriya, mt/l bir fiilr kargiik getirilmek

suretiyle ifade edilir; baz metinler, bunun yerine eklini kullanrlar: bil mi}
kargak bilmek gerek .
Gelecek Z a m an 1 ve 11
220. I: ay, gdy, ahs iaretleri geni zamandaki gibi: man vs. 36
Gelecek zam an, bazan muktedir olma; arasra, zellikle grlen gemi
zaman durumundaki bir yardmc fiil alnsa, gereklememii (Irrealis) ( 375,
263, 264, 267, 269, 270); nezaketle talep etmeyi (temenni) ( 215) ifade eder.

A. VON GABAIN
t g in -g a y man " e r i e c e im "\yara ay ( H T V I I 2 130 ) " y a r a y a c a k , u y g u n d u r " ; kayusja tmgakt/i

ozur ay

f ^ P 6,2) "h e p is in i z d r a p la r n d a n k u rta ra ca k sn ( k u rta r a b ilirs in ) ; knki natk

toy ay (W 88) "k o v a s n iin d o n a c a k ? "; niUkin kniyrgk iy bolgay ( H tG 35 r 18 ) nasl d o ru y o la

(a k id e ye ) ia h ip o la b ilir d i!" .

ekil hi bir zam an isim olarak kullanlmaz. Bu, kitabelerde olmayan

bir ekildir.
221. II: tat, tSfi; da, dai; ahs iaretleri geni zam anda olduu
gibi man vs.'dir. Bu gelecek ekli, bilhassa, kitabelere hastr, yazm alarda ok nadir
grlr. Btn fonksiyonlaryla bir isim fiildir (bk. 132).
l lf sn (I S 8) lecek sin ; fa k a t a y n z a m a n d a k i l ti + m ii ( T o 14) g e le c e iz " (eklin in de
o ld u u n a d ik k a t ed ilm elid ir).

Bu ekil de, grlen gemi zam an durumundaki

gereklememii (Irrealis) (bk. 375, 266) ifade eder.

bir

fiille

birlikte

222. - f t , - f i ; - f a , - f a
T e k l k ge le cek z a m a n ifa d e e d e r g r n e n fi'l fiil ekilleri d e b u lu n u r: t-ma-i uin ( R 05)
lm e m e lisin "; bu;auta- bolmt; (\V 6 1)

b u z a la y a c a k o lm u ; yarama 1 ( T o

d e ild ir"; lagma i man (k ita b e le r O a 2) d o k u n m a k iste m iyo ru m ; buln ol (M

yetiecek**: kaan nay azk sollama (t mn (M a itr .
s y le m e y e ce im ".

100,

tl)

23) u y g u n
III 1 1, 14)

h i b ir z a m a y a n l (k l sz)

Bu ekin a z b u lu n u u n d a n ve m an a sn n a k o lm a y n d a n d o la y , b u r a d a , d i e r a z la rd a n bir
ka rn ek v erilm itir. R o m a n c a : canirjni almeyipsen bolma f i (M e ry e m ila h ile ri (M a rie n Psalter) 23,
2) ca n n bo y e re a lm a d n ; bolma namaga nak brrdrj (ila h ile r S a g in s a m e n 3, 1) h i bir
o lm a y a c a k eye (d e ersiz b ir eye) niin v e rd in ? " . A y r c a W . B A N G n , S tu d ie n z u r v e rg le ic h cn d cn
G ra m m a tik d e r T r k s p r a c lc n , SBAVV 19 19 , II s. 9 1 4 v e 9 18 'in d e k i rn e k le re b a k lm a ld r.

223. Z a r f fiil o lm as m u h tem el b ir - f a , f 4 li fiil ekli d a h a v a rd r. B u , y u k a rd a k in d e n d a h a

n a d ir g r l r: uloglumyok bol-a (\ IS 9) b y k o lu m ld ; tir (S ( I I W 4) ( m a n a ? ) y a l f a ( T o
2 7); T c s. 82 ye g re bu eklin m an as n ra"d r.
Belki d c fi y a h l fa ile M o o lc a j u , r (ko n u m a d ilin d e j i ) a r a s n d a b ir b a la n t
o la b ilir.

ts i m F iiller
Yan i, i ve hareket bildiren fiilden yaplm isimler.
224.

duk, dk; tuk, tk

Bu ek 1. sfat, 2. isim ve 3., nadiren de, yklem ismi tekil eder.

1. bar duk tird ( I E 24) " v a r d k (v a rd n ) y e r d e " ; kul bulma duk midik tmllar (S u v . 4 1, 9)
s a a d e te (ra h m e te) erim em i a le la d e c a n lla r (a y rc a bk. 136); yr kisrii ifidm dk al k (M a itr.
27) n ce v e so n ra (im di) iitilm em i (ad ve h ret) n " : z a m a n b a k m n d a n a y rt e d ile m e z
(indiiTercnt).

83

ESK TRKEN N G RA M ER

2. Bu isim fiilde, ii yapan eskiden nadiren, daha sonra sk sk, iyelik ekleriyle
ifade edilmitir.
Itirjri kf bit lk n ( IF. 12) ta n r g v erd ii i in ; han inti <?r dk 4- n lt 1T T ! I .\ y i) H an
b y le s yle d ik ten so n ra ; bilma dk n (p ara lel yerd e:) bi/ma dk 4- ( )gin fn

IF. 24 \e IIF. o)

"b ilm e d i in iin ; burhan kulna kallan tuk 4- farnla (S 70) " B u d a saa d etin e (erim ek iin ) g a y re t
e ttik le rin d e n "; odun mzuantlarny kd lk 4- inl lkr (S 5) " g n a h lk ih tirasla rn ku v ve tle n m e sin
den d o la y " ; ky kztit ttigin lk timz n (Svv. 4 0 1, 8) " g r p g zete re k nefsim izi fed a ettiim i/,
i in " ; vasflk o larak : z*"f dr l k + iji r d t i (M a n . n ig. Fr. | o , 10) " Z e r d t n o ld u u \ c r d c ,
(a y rc a bk 107).

3. skiz ouz, tokuz lalar kal ma duk (R o ) sekiz O u z, dokuz T a ta r

kalmadk (yok olduk) ; karluk ijiy kl m dk (R S ) K arluk lar elerine
(boylarna) gelmediler .
zel bir kullan: ar tk tag ( T I ' V I 190) = Sanskrilc lathal bylelik ,
byle olu", yani mutlak gerek varlk.
225. - u , - g

Kitabelerde nadir grlen bu ekil, mecburiyet ve gaye ifade eder. Sfat, isim
ve yklem ismi olarak kullanlr (kr. 141, 115).
saklanu ol ( T T I 196) " k o r u n m a k m ecb u riy etin d ed ir, k o ru n m a ld r"; tak li g l i g kargdk
( H tG -21, 8) " d u r m a d a n s y le n m e lid ir" (N b : y a zm a la rn o u , karmak'i mif ekli ile y a n y a n a
g e tirirle r); grnmz szl g tg tirmtiz ( T T I I A 5 4 ) "s e v in c im iz s ylen ecek g ib i d e ild ir , ya n i
" s e v in cim iz in

an latlm as im k n szd r"; klma ku kln ( T T I V

n o tlar

B )

" y a p lm a y a c a k

i,

y a p lm a m a s gerek en i ; kork u lag kork " k o r k u n re sim "; har u + r yok ( I 'T X 4 6 6 ) g id e m e z .

226. 4 ekli, yklem olarak, bazan yaklama hali eki +An, + k ile
geniletilmitir: inan bolu + ka ( T T I 188) nan (zel isim) olmaldr ; j i w i t
tol u to} u + ka (TrVB notlar 103 ') tehizat tam yapm ak lazm , tika,
modal yardmc fiillerle yan yana geldiinde, bazan daha ok yaygn olan a,
yahut al manasn verir: sakn ka kiisiiyr biz (H tG 38, 11) "korum ay
(erwgen) arzu ediyoruz ; okuka tluzur man okumay emrediyorum .
227. nun +/X:'la geniletilmi bir ekli de sk sk yklem olarak
kullanlr; bu ekin vasllk ve isim olarak kullan iin 141 'e baklmaldr. Bir
mecburiyet veya gaye bildirir.
la k l utuk ( T 19) k o ru n m a l"; f lrtg kultularka lg - g l k koni nomtayortalar (S 35) U
l rlii sa a d e te u la m a k iin , d o y o ld a ( retid e) y r y e n le r " ; a), kim... barst lirgr glk (S u v . 610 ,
8) a (y e m ek ), ki pars d iriltm e k i in d ir"; t a y i ta y si burhanmy adg bgt korjlt lagmif ifi kodgi uza yok
anta dg kim lgm glk; sokang dinirj riiniy yadtmif llln zyok anta ny inIf lankma ult/k
( H tG 14 r j ) " ta n r tanrs B u d a 'n n iyi d n celi k a lb in in u lat ii g ib i u la la ca k iyilik y o k ;se v im li
re ti

ve

ta lim a tla r y a y lm fen aln

m a h v rd rm e y e c e i

k tlk

yo k ",

tnk'nn

o lu m su zu

lu u i'la y a p lr (bk. 14 1).

-g u tu k eklin in y a rd m c fiillerle y a n y a n a gelm i ek ille rin e rnekler: k izlA -g l k rmz (S B7)
" g iz le m e k g e re k m e z ; ada luda tgrgli u - u lu k rmzlir ( U I V A 259 ) teh like ve te h d id e u ra y a ra k
d e ild irle r (teh lik e ve teh d id e u ra m a k ta n u z a k tr la r )" ; tz... yon - gulk botl tt dantarmy tog

A. VON GABAIN

*4

( H lG 10 n o ) hepsi... d n faziletin yolunu y r d ler ; jidmi} yarlayon uluk bolt {H tG 13, 2) "iittii
b u y ru a gre y r yerek o ld u ; bzyokad-uluk tonganglk bolmalm (Suv. 608, 2 1) yok o lacak (lard an )
ve

rd rap

ekecek (Icrden)

olm aya lm ! ;

korkmakm

titramkimiz

kliy

afu

lgin glk

bolmazun ( H tV 43, 4) k o rk u m u z v e titrem em iz o a lp k u v v etlen m esin ; kim tnhlar afidp, tkal ajideulk bolzun (H tG 8r 14) ki, c a n lla r d in le y ip ta m a m y la iiteb ilsin ler ; a l uluk 4- um armaz ( U I I I 59,
4) a la c a k d u ru m d a d e ilim .

228. s, sig; su, sg; yahut, k ile mi?

uluk ekli n aznda s vs.yc tekabl eder; vasftk olarak kullanlr:
a lim s loru (Oh i o ; I-cingrad yazm as dier yazm alardaki k olarak yazd gibi. sk olarak
y a z a r) v lm t re ; an^ula tk kargak

(C h

248) v m e k g e re k ; ifliimft sig ij (C h

297)

y a p lm a y a c a k i (ya p lm a m a s gerek e n i) ; t'z kod()kar su d (S u v . 190, 23) v cu d u k o y a c a k

(y a n i le ce k ) z a m a n ; kigr sg lr ( C h 229) g irilecek (gid ilecek , u y u la c a k ) t re ; u'usanli olur tuk
( f ) l ti ( C h 246) o ru tu tu la c a k tre (o ru cu n n al tu tu la c a n re te n a k id e ) (8 1 5 1 'e d e b k.).

129'da, belki de, manas ve kullan baka trl olan bir ek sz konusudur.

Z a r f F iiller
229. Bir ok ekimli, yani cmleyi kapatan fiil ekilleri, isimdirler.
Bir do, hi bir zaman ekimli fiil durum unda olm ayan dier fiil ekilleri
vardr; bunlar gerek isim deildirler, yani ne zne, ne de nesnedirler; ne iyelik, ne
de okluk eki alabilirler. Fonksiyonlar, yklem belirleyicisi, cmle belirleyicisi ve
cmle balatclarla ayndr. (ekil olarak) tasvir yahut modal bir yardmc fiile
balanan (mantk) bir esas fiil, bu isim olm ayan ekillerin birinde bulunur.
230. - p
nl ile biten tabanlara p ekli, nszle bitenlere, ekseriya, p, ip, son
hecesi yuvarlak nl olanlardan sonra up, Sp gelir; n aznda ap, ^olarak
geer.
ba fla p; k( p; bir-ip; kod up; ntr p; ka tl ap (M I 16, 6 ). balgrl ip ( T T V A l 6)*te ift
n s zd en d o la y , n l y u v a rla k la m a s , seyre k o la r a k , gereklem em itir.

p z a r f fiili, ahs ve teklik okluk bakmndan bal olduu fiilin

fonksiyonlarna sahiptir; i ve hareketin, kendisinden sonra gelen fiilden nce olup
bittiini gsterir. Rastgele, sylenilmemi, bir zne deiimi sz konusudur.
filip tkar biz (T l 111 64) dinleyip anlarz (dinleriz ve (sonra) anlam)";jrarltytzm dfitip... igzg
aktp... ulufinta tullar (T T H I 163) emrinizi iitip... nehri aktp... m em leketinde (yeniden) dodular
(emrinizi iittiler... nehri akttlar ve... mem leketinde "ye n id e n " d od ular) ; krmapulug sp, tsuy kllmz
t'iir ( T T I V Afi 7) "K a rm a p a th a 'y krp, gnah iledik ise (K a rn ap a th a y krdk ve (lyleee) gnah
iledik ise)".

Tasviri fiillerde, ve bilhassa, belki de sadece, bar ,yor , kod , kal , ka l ,

tur vs. gibi hareket bildiren fiillerde p; a z a r f fiili olarak kullanlr; bk. 256.

ESK TRKENN G RA M ER

85

Ayrca t i fiili modal sayg fiilcrine (ln , tgin ,yarlka ) p ile, btn
dier fiiller ise u ile balanr; kr. 253. ti p, dolayl ve dolaysz anlatm da
sona erdirir; 453 - 4 5 5 37.
231. cpan, pn
ap ile yaplann geniletilmi birekli olan bu zarffiil fonksiyon bakmndan
da ondan farkl deildir. Kitabelerde ve n aznda grlr;^ aznda seyrek geer.
(Bir za rf fiilin n ile dier bir genilctilmi i mad + n eklidir, 235; D E N Y , S
1350, bir may + tn ...m adan... dan, R A S A N E N , Trk. Spraclproben aus
Aatolicn, ve bir / + n (mesela, ben atlan df fn ben attan dnce") 38 den
sz ederler).
trjg balm kar tk upan, kgmdn ytft loa yorp, krK bottunu uda batdm ( 11E 26) " m z ra k h alm
kar s k p, K g m e n y a y la n a d o ru y r y p K r g z m illetin i (la k ip ed erek ) m a h v e ttim " ; yayl
Inma nfan, ynytayur hrt r mfin (W ()6) " y a z lk d a m a k p , ya y ly o ru m (y a z g e iliy o r u m ) " .

232.

; a, S; t, i; yu vs.

u, ile tenkil edilene ok rastlanr; bu zarffiil, a, 'ile nadiren yaplr:

a a, bas a, bat a,yad a, a a, ay a, kas d, kz a, tap a, bur a, bk ,
om a, g , n , sr , tu a, tut a, tr d, uk a, k a, Idgil , ya,
in d, adr a, tlmir , td-a, tik , kawr a, yir , bi d, tir , tn a,
dT , tiz a, lgr-a, sok a, san a,ya r a,yan a, tl d, tart a.
1 vs., sadece, istisna olarak bulunur: bar , kal i, lkdl-i, tkn i, ofat ,
oyal , kod , kal t, mdrjzt i, uzat t, tol t, tg i, anl-t.
N o r m a l / ^nn yeriney i de bulunur (U 39, 5).
tstisa olarak, deiik ekli fiil tabanlar da bulunur: tol unun yannda
tol t; uzat u 39' nun yannda uzat t.
Fonksiyonlar: Y klem belirleyicisi olur, yani dorudan doruya mantk esas
fiile balanr ( 379). utr-yu tut kar tutmak ; bkr tok ekile
vu rm ak ; ktr ilt karm ak .
Tasvir fiilin nndeki mantk esas fiil genellikle bu ekilde olur: kul u tart
yava yava, susuzluktan zayflamak ; bk. 255, 377.
Modal bir yardmc fiil nndeki mantk esas fiil, al ekliyle deilse, u
ekliyle bulunur: kir tkt girmeyi tketmek , yani tamamyla girmek";
blgr yarlka saygyla grnmek , yani grnmeyi emretmek ; bk. 249,

2 5 ' . 376 Bir ok son ekim edat, Mu z a rf fiildirler: ig tap a haatlk bularak ,
yani hastala kar ; bk. 272-293.
n c e k i rnee benzer bir ifade ksaltmalarndan (EIIips) bu z a r f fiilin cmle
balatcs (Satzcinlcitung) olarak kullan ortaya kar; bk. 415: ikilyv

A. VON GABAIN

tekrar ederek, ikileyerek", yani yeniden"; tekrar edilenin ifade edilmesine gerek
y o k tu r.ja n a aksederek, dnerek , yani yine ; kelime manasnda bir geriye
dnmek (aksetmek) sz konusu deildir.
ok

n a d ir o la r a k , vasftk, y a n i isim o la ra k d a g r l r; b elki d r , b u , d a h a eski b ir d il

a lk a n l n d a n gelen b ir k u llan l o la r a k m ta la a ed ileb ilir; b k . 105; to l u suvtu patr ( H tG 1 10

r? 1 ) d o lu su ksesi ; lgirmil y n + ki ya ( T T I 58) " (etraf) e v irm i d m a n ; uzatan l f ( T T V
B3) "y k s e k (ulu) m e y v e " . So n ekim e d a t o la r a k , d a im a b ir isim den so n ra gelen birimli b ir rn ek:
szlya brl (H tY 6, 4) b y le d iy e r e k " ; ulat t " v e d i e rle ri (k a la n la r ) , lz " h e p , b t n "
belirsiz say kelim elerid irler.

Bazen u z a r f fiili gali manasm verir: kr kannsz ( T T I I I 8 )

doymakszn b a k m a y a " ; k l u ka l yap m ay a gelmek .
Son olarak b za rf fiilin p ile en mhim Tarka iaret edilmelidir; /, 7.amn bakm ndan bir
n celik; d i eri, bir v a s ta , b ir e za m a n llk b ild irir, alty atay u , kut kv zin katli ( T T I 1 16) " a d n
a rn c a , saad et k en d isi(yle) g e ld i" ; b u n u ta k ip ed en , b u n u n la p a ra lel c m le yled ir: k atrj ta d lp ,
yarp baltuy "e sk i ad n d e itirip (d eitird in v e ), yen i o ld u n " , y a n i b a k a b ir ad setikten , y a h u t baka
bir n k a za n d k ta n so n ra, baka b ir insan o ld u n .

233. nh, gali; nadiren: kal, ktili

Bu z a rf fiil, mza rf fiili gibi, moda! yardmc fiillerden nce kullanlr: umu
bol al u gaylar umut olabilecekler". Modal yardmc fiil, bir isim eklinde de
olsa, kurulu, yine, deimez: yoldn rlr gli u mak yoldan geirtebilecek
(yoldan uzak tutmak kabiliyeti)"; bk. 250.
Bu fonksiyon aadaki rnee akrabadr: krgali yalnhg iirt grmek iin
parlakt (grlmeye deer biimde parlakt) . Ayn ey u zarffilindc (S 232) de
zikredilmiti.
Gelecek zam an ifade edilmek isteniyorsa, tasvir fiilere balam ak iin gali
ekli u'ya tercih edilir: lgiili tur lmek zere olm ak ; 258.

gali z a r f fiili, bol yardmc fiiline balanrsa, iktidar ifade eder: balkl kufl
uuta batuta lapna + ka u kal batgah bolurlar ( H t Y 3 r7) balklar ve kular
umakta ve (suya) dalm akta, isteklerine gre, uabilir ve dalabilirler (balklar ve
kular, isterlerse, uabilir ve suya dalabilirler) ; bk. 240.
Y e r yer bu z a rf fiil, daha sonraki zam anlarda, (daha yakn m etinlerde) " b e ri manasna sahiptir:
yllar arlar rtgli, ir kif ball (H tV 3 4 )'"y lla r aylar geeli ok oldu (Synonym K o m )".

234. n, -y n
Belki de T rke ncesi zam andan gelen (bu ek, M oolcada da vardr) ok a2 tevsik edilmi olan
bir ek de, fonksiyonu u ya benzeyen *n ekidir; bu ekin olum suzu majm (T o a )dr.
ah kiiyok bolmazun tiyin, trk bodun n, ln udmadm, kuntuz oturmadm (1C 26) "a d , n yok
olmasn diye, T rk milleti uruna, gece uyum adm , gndz oturm adm ; tafrayonyur l i yin k fidip
(IR 11) "dar yryor d iye ses iitip (isyan etti d iye haber alp )", ti nin dier z a rf fiili t i - y i i dr; o

ESK TRKENN GRAMER

h a ld e , - p + an 'd a o ld u u g ib i "n ile gen iletm e d u ru m u t z konusu o la m a /

-yak m kt ( T T I I I

n o tla r 5) y a k m a g e lm e k " ; udymi iy - in kirdi ( H tG 104 n $ ) " o b a n d a ta k ip ed e re k gitti (ta k ip e tti) ;

(m etin d e) bu c m led en b ira * n ce d i e r z a r f fiil seilm iti: ol udym iyi kard (H tG 104 r i ) a v n

taka kridin (i)y (i)n tg ( T o 1 1) " in lile r , g n eyd e n h cu m e d in !" ; bulma yn ( T o 2)

m an a

" b u lm a d a n " . Bu z a r f fiilin d i e r rn ek leri iin 29 4 'tct 3 0 1 'e k a d a r b a k lm a ld r

235. mal, mad; mali, miidi

maln, madtn; mlin, mdin
p zarf fiilinin olumsuzu mat vs., pan zarf fiilinin olumsuzu maln
vs.dir. Olum lu eklinin aksine, + n ile genilemiin olumsuzu, daha ok yaygndr.
tokuz lalar kat m (aJ l ktti (R 03) dokur. T a t a r (o rad a ) k a lm a d a n (d u rm a d a n ) g e ld i" , ku y a i)ig
kiig birlikgdr lakn m (a )t t , tirk kodun llTiyin ururalayn' lir irm if (I E 10) " b u n c a ii g ilcil verm ek
istem ed ikleri iin , T r k m illetin i ld re y im , so yu n u k u ru ta y m d e rm i "; b u ra d a ra m a n b a k m n d an
d e il, m an tk! v e sebebe d a y a n a n b irb irin i ta k ip edi v a rd r v e b u n u n iin d e bir zn e d eiim i sz
k o n u su d u r tn sayu.dyaz maln, munta saktn hisa r ( 1 I V A 109) " h e r gece, za m a n k a rm a d a n , bu
ekild e d n rse (h arek et e d e rs e )... ; hu rn e e tek ab l eden o lu m lu fon ksiyon u z a r f fiilinde
v ard r.

236. tna, gina; nadiren kna, kin

Bu z a r f fiil, nca, d mddete, ncaya kadar manasna gelen
cmle belirleyicisi olarak vazife grr; isme gelen dier ekil unsurlaryla
geniletilebilir ve + 1 + 3. ahs iyelik eki olduu iin ( + n + a) dudak
uyum una girmez.
ki y i t gin ( T T V A 7 3 ) g c yettii m d d e t e " ; tjlarka inanma gina ( T T I 80) "ile re
in a n tlm ad m d d e t e " ; kzg yumup a kna ( T T I I I 152) " g z y u m u p a n c a y a k a d a r " , y a n i b ir
a n d a " ; kat kirlgnlg kolma kna oyarkal kotmaz (H tG 16, 5) salam in a n l o lm a y n c a , (b ir ey)
iyiletirilem ez (d z e ltile m e z )" ; igikdgi tk gina 4- ktigi, tiz i ulug minyirtiniida tzyadlur ( H tG 36,
2) "ii t k e n in ce y c k a d a r, ce vh eri (kk) ulu bin d n y a la rd a ta m a m y la y a y la c a k " ; tnanmakrya
kbrpilk inp tkrgili bolmaz (H tG 16 ,2 ) " g n le (k a lb e) in a n m a y n ca , n fu z e d ile m e z " , mn kt gina,
itvig karkt uz lull ! ( U I I l 8 1 , 18) ben ge lin ce y e k a d a r, ev i b a rk iyi (d ze n li) tu t, (evin ba rkn
d ze n in i b o z m a )!".

anama (Suv. 618,14) nihayet, o esnada (bk. 190 sonlar) kelimesi belki
de ana + k + tn + adan olumutur; turna + ra ( T T X 343) hemen, derhal .
237. kn
Bu ek, sad ece, i r y a rd m c fiilin in ta b a n n d a tevsik)ed ilm itir; b u n u n d n d a, d a im a , isim
ta b a n la rn a gelir; bk. 437.

Bal F iille r
Y a rd m c F iille r 40
238. r , bol ve yer yer tur (daha bu zamandan) yardmc fiil olarak i
grrler. Tabiatlar gerei, hi bir zaman z a rf fillerle deil, ekimli fiillerle, yani

A. VON GABAIN

tercihcn isim durum u n d a olanlarla ve bundan dolay da dier btn isim

eitlerine balanrlar.
bilgi kafan r mi}...Srin (IF. 3) b ilg ili k a a n im i m u h a k k a k , bo manirj dltm ndrjymd dligsit
bolup (S u v . 6 1 1 ,2 2 ) " b u b en im v c u d u m ta m a m y la d e ersizd ir (d eersiz o lu p ) " ; bol " i m e k "
m an a sn d a , o lm a k m a n a sn d a o ld u u k a d a r, o k d e ild ir, nkin tur ur muntg (S u v . 6 2 7 ,1) niin
b o y le d ir ? "; lur y a rd m c fiil o la r a k seyrek geery atm ut + m i r mik ahjapat ( T T I I I 134) " g n a h s z
o lm a a k id e s i"; y a rd m c fiillerd e y k lem ism i, b a za n y k le m k v a sta h a li" n d e o lu r, ada kisr inii

kaan bol m} Srin (IF. 5) " o n d a n so n ra (k k ) kard ei k a a n o lm u ta b ii" , hatunnla tumif krgil
su-iglig olan r ti (S u v . 60 7,22) " h a tu n u n d a n d o m u g z e l sevim li o lu v a r d ; tir " v a r
o lm a k " m an a sn d a o k sk d e ild ir, olum yam bol mifta (S u v . 6 2 3 ,1 1 ) "o lu m yen i o ld u u n d a
(d o d u u n d a )" , miyarluk krrglir inim i uUunrkyaulak n hrd ( U I V A 239) " b in d r n fazla d a v u lu n
g r lt s n d e n d a h a stn k o rk u n b ir g r lt v a r d " ; (ur 'in y a rd m c fiil o la ra k y a y g n m an a s,
" m e v c u t o lm a k " tr . konta dr mi} (S u v . 6 2 4 ,7) n ered e im i? , kaduta tutup (S u v . 622,5) " k a y g d a
o lu p " , inikhgal. y ili kun bolmi} (S u v . 6 10 ,2 ) " e n ik le y e li ye d i g n o lm u ( tu ) " . lir k bol t ( H t V 2039)
o k g e o ld u " , kiig baa ar di ( T T I I A 6 2 ) " k k o ru o ld u " , lutmallan bol (un ( U I I 80,67) " o r u
tu tm a la r olsun (o ru tu ts u n la r )!" , j i t i j i r mt mu ( K P 16,5) "s iz in d e il m i ? " ; i i j b o l-tu n (M a n .
F.rz. 18,33)

239-

o ls u n !".

vc

al m bir fiil ekline balanmas halinde:

kutrul tr ( U l l I 7,26) " k u r tu la b ilir o lm a k " , unhad t-ipka bar u dr /ir, tuuryohn batmak
k irg ik s it ( H t V I I

n o tla r 1870) S e y la n 'a gid ilm e k istenirse, su y o lu n d a n g itm e k n e m li d eil

g e re k s iz )". k t l glk i r - m t (S 8 7) gizlem esi ge re k m e z , (g iz le m e m e lile r)" , i r l- g l k bol tun

;S A 48) fai o ls u n ", i r i l glk bol tun bod krjil bo knl ( H tY 8 2,2) b u g n d e b ir mdi fikri
u y a n d rls n ".

240. u vc gah alm bir fiil ekline balanmas halinde:

r S bol mat ( H t V I I

n o tla r 1870) a y a a k a lk a m a z , ol kuurranm yrsin kinin b i l- g d li

b o l-m a d ( H tY 5.2) " b u ce m a a tin n cesin i (gem iin i) v e sonrasn (ge le ce in i) b ile m iy o rd u .
tphr gali bol mat ( H t V I I n o tla r 1870) "a s l a ra trla m a z (le m e llc n d irilc m e z )" .

241. Baz zamanlarn istiareli (yani baz birleik zamanlarn) tekili ok

eitlidir (vielgestaltig). Tercihen ar le olur; bol , ekseriya " o lm a k manasna
geldii zaman kullanlr; tur ok az kullanlr. Bir esas fiilin bir yardmc fiille
birlemesi, 1. daha nceki bir gemi zaman, yahut 2. bir alkanla gre
m eydana gelen bir ii, yahut byle bir durumu ifade eder. 3. A yrca yardmc fiiller
art tekiline vc 4. bar va r",y ok yok ve kargak gerek in sonuna gelerek zaman
tekiline ve ayn ekilde, 5. zel bir temenninin (Irrealis) tekiline yararlar.

mt/n belirsizlii ve asl yardmc fiil ve olm ak manas olan fiil olarak bol
ift manall, insann birinci veya ikinci m anada bir kurulula karlatna
karar vermesini zorlatrr.
J42. 1. ^ r - r rtim (S u v . 628,10 ) " k u r ta r r id im ( k u r ta r d m )" , knlmt arl safnm at tirdim
( l ' I I I 4 8 ,1 1 i g n l m d e h i d n m e z d im ..." ; k ir Sr irm i} man odurak bo amgikkti tu}uka (S u v .
" h u z d r a b a u la a c a m ka ti o la ra k g r d m " , lir rmi} (IF. 9) " b y le derli (d e rm i )", bol lum
ardyakn tapnal ( H t V I I 1945) y a k n d a n h rm et e lt im " , alk-yuk Arrf ( U I I I 88,4) b it li" , alp tr b itjd
lg mi} arh (IF, 40) " y i itle r b iz e sald rm t . d rl m i}rli (S u v . 6 0 9,18 ) " g e m i id i" . saw il m ; drtin
(S u v . 6 2 0 ,1) "s e v ilm i id in (s e v ild in )", n mi} r dim ( K P 5,4 ) km id im ( k tm ) " . oku} mi}
armi) (W 10) " t e s a d f etm i (e tti) , tf mif lur urlar ( U I I 4,8) " d m t rle r . W 38 l( a ) y l( a ) rd

ESK TRKEN N GRAMER

89

"1.111 a ta rd (a lm t) v e M i l ! 37,4 td m( a)zdt " e n g e lle n m e z d i" , b u g n g o r ilim trd'n in eklem i

ek ille rin e o k n a d ir ra stla n an rn eklerd ir.

243. 2. trln r rdi ( U I V C53) " s r n r id i (s r n p d u r u r d u ) " , bil m/i drli (IIF . 18)
" b ilm e z id i" , olur ur ar mi; (IF. 3) " o tu ru rla rm (s re k li)", ldi taru alku lan adntdypar toz- a r

un dr boll ( T T V
'y k s e liy o r la r d ) " .

n o tla r

117) " le r za m a n

bol 'd a p h e

t rl

k o k u lar

to za r,

y kselir o ld u

(to zu y o r,

(n sich erh eit): Idprdnsiz bol !um drmdz mu (S u v . 626,18)

"s a rs lm a z d e il m iyim (a c a b a ) ? " , iimini ISpSri biil ur bolur (S u v . 620,18) m em eleri, ta m a m y la

(kelim e kelim e: k k n d en ) kesilir o lu r (k e s ild i)", bo dl'zmin liltdr mdn, lrii mn kada&lar baran
lil mi dala mtf bolur mdn (S u v . 614 ,1) " b u v cu d u m u terk etlersem , b u n d a n d o la y b t n
g n a h la rm a son ve re ce im (b t n g n a h la rm d a n k u r tu la c a m )" , b o l-m i) bol(nr odurak adnluluk
alp ada (S u v . 624,2) a r a y rlk tehlikesi, m u h a k k a k o lm u (m eyd a n a gelm i) o la r a k " . sini fiilde
ge le re k z a m a n : trk bodunyatuk kl ni bolfaylar ( T T I I A 10) T rk m illeti g n a h ileyici o la c a k " .
244. 3. b k . 261.

245. 4. bar "var",yok yok " vc kdrgdk gerek", aslnda normal isimdirler. Fiil
olarak kullanmak iin, bunlar (ir , nadiren de bol ile birletirilir: bar ardi
vard"; bar bolmj n var olduu iin ;jo k drsdr yok ise"; kargak drli gerek
idi . una dikkat etmelidir: kdrgdk bol lmek ; (yahut bul bulm ak" m
okunmal?) deyim olarak (Redensartlirh): nd kdrgdk bnlt ( K P 47,2) sana ne
gerektir? .
24i). 5. Gereklememi (Irrealis): bk. 264-269.
247. dr kan vc dr maz + kdn ekilleri iin 437 ye baklmaldr.
248. W 'in esas fiil o la r a k sa h ip o ld u u eski ze lli in e b e n zer ekild e, dr d e , n ad ire n , b a za n
tasviri fiil, b a za n d a esas fiil o la ra k g r n r: grdlin i drr ( H tV I I 2010) " re n m e k te d irle r" : aklar u
ar ir hiz (a g e, n o tla r 1870) " a k t a r m a k ta y z " ; ijlS yii (ir alm (ay n y erd e) im di alm ak
is tiy o ru z ; o lu r -u p ar kdn ( K P 6 5 ,1) h em en o tu rd u u z a m a n ..." . Esas fiil: r mif barmif (IF. 23)
" y e k n v e h a y a t ; dr r barur ( I 1E 29) " i g r r, m u am ele e d e r"; d d r - t g ( M a n . F.rz. 27,25)
n a sih a t .

M odal Y a rd m c F iille r
249. Mantk esas fiillerle birleerek, baz fiiller dierlerine o ekilde tabi olur,
ki onlara uyarlar (hinzielcn). Bunlar, yardmc fiiller gibi, ekimli ekillere
sahiptirler. Buna karlk esas fiiller, u, daha kuvvetli bir hedefleme durumunda
ise al z a rf fiilleridirler. (Nadiren u eklinin yaklama halinde bulunur:
ika; bk. 226.)
A/ u u k la b ilm e k , y a p a b ilm e k .
k r - b il g re b ilm e k , (ita a t e d e b ilm e k ) .
bol u sakn o lm a y d n m e k ".
td a katktan en g e lle m e y e a l m a k
d u y a ra g n d e rm e y e v a r a m a k " .
saklan u krg l ( T T X 426) sak lan tfr (k o ru )!".
ayl u d s o rd u rm a k " ; b e lk i, esasl bir ekild e s o rm a k ' m a n a sn a d a g e le b ilird i; o /a m a n
d , tasviri fiil o la ra k telak ki e d ile b ilird i.

A. VON GABAIN

9<>
250. bol gah u "o labilm ek **.
k a l gl lapla ( T T X

1 13) " in a y e t e tm e y e g e lm e k " .

art gali ura " g e m e y i p la n la m a k *.

korki t gali k ln "g s te r m e y e a l m a k ".
anlma alt ks "g itm e m e y i istem ek ".
ok l al ay " o k u m a y em re tm e k ".
yarman alt sakn " k m a m a y a rzu e tm e k *.
gli katlan " p a r a la m a y a a l m a k " .
rkn gali anun "h r m e t etm ey e h a z r la n m a k " .
lr gh alk " ld r m e y e son vermek**; a lk " t a m a m y la y a p m a k " m an a sn d a tasvir! b ir fiil
o la ra k d a (hk. 2 55 , 258) telak ki ed ile b ilird i. F a k a t ko n tek st bu ekild e a n la n n a y a m saittir.
It gli koyul rit "s o n v e rm e y e k a ra r v e r m e k " .

251. M o dal yardmc fiillerin bir alt blm modal sayg fiilleridir; mantk
esas fiil, u z a rf fiil ekline sahiptir.
k l u tagin "fe d a k r lk la b ir ey y a p m a k " .
ykn tn "b a llk la h rm et e tm e k " .
bltr yarltka " s a y g y la b ir ey gsterm ek*'.

252. Esas fiil al eklinde ise, modal sayg fiili deil, modal yardmc ilil sz
konusudur ( 249):
bat al ln g id e b ilm e y i ric a e tm e k " .
bofur al ya rltka " re n m e y i e m re tm e k " .

253. Yalnz, t i dem ek , ay sylemek , ayt , ayl sormak fiilleri,

modal sayg fiillerinden nce p ekliyle gelirler:
ti p i t i n "saygyla sylem ek".

254. zel durumlar: ayt uyarltka (H tG 26,19) sormay em retm ek ;

birtk + gani sakn (IE 10) vermeyi dnmek , yani vermeye niyet etmek .
yakas yarhkar tirdi ( H t V I I 1936) selahiyetlisi olmay ltfediyordu : Sayg
fiilleri ok manal olarak kullanlabilirler; mantk bir esas fiil eklenmeden de,
saygl imek , saygl olm ak , saygyla bir ey y a p m a k ifade edebilirler.

T a s v ir F iille r
255. Fiiller, u, yahut p alm bir mantk esas fiilden sonra kullanlrlarsa,
kendi manalarn kaybedebilir ve manalar tasvir edilir. Byle fiil birleikleri
yklem olarak i grdkleri gibi, vasllk vs. olarak da i grebilirler. Birinci
durumda tasvir fiil ekimli ekilde olur.
alta-yu tur " a ld a tp durm ak, aldatm ay det haline getirm ek ; tur "d u rm ak ".
kut u tart "y a v a yava m ahvolm ak ; tart "ekm ek .
kur tul "devam l korum ak"; tut "tu tm a k ".
k l - u alk "sonuna kadar yapm ak, yap p bitirm ek"; alk "b itirm ek ".
a y - u bir "bildirm ek , yani bir bakasnn menfaati iin; bir verm ek .
(kad i otur "iy ic e eilm ek, iki bklm olm ak ; olur "o tu rm ak .
tfn u t i tam am yla yitirm ek ; t i "gn derm ek".

ESK TRKENN GRAMER

9'

256.
Osm anlca ( D E N Y 1300, not 2) dur vcyal fiillerinde olduu gibi,
U ygu rcad a belirli hareket ve durgunluk vs. bildiren fiiller f> z a rf fiili ile
birleirler (balanrlar):
odunup kd! (inrhoat.) uyanmak; kil gelmek".
arlp kal geip gitmek"; kal "kalmak".
y a l tpyr " y a tm a y d e t h a lin e ge tirm e k , y a tp d u r m a k " ; yur " y r m e k " .
t Bp bar l p g itm e k " ;

bar g itm e k , v a r m a k " .

kod "esa sl v a ze tm e k , v a ze d ip k o y m a k " ; kod " k o y m a k " .
au'la p al " a v la y a r a k ele g e irm e k , a v la m a k " ; al " a lm a k " .
kzlip tur " g z e t ip d u rm a k , srekli k o ru m a k "; tur " d u r m a k " .
itomlap

F ak at kzn tur ( U I I 23,6 ) "g r n le c e k ekild e d u r m a k " d a lu r esas fiil, kzn ise bir
y klem be lirleyicisid ir.

baflap bir iy (M a itr .,

B eihcft I, s. 34) (b izim m en faa tim ize) b a la y n !" .

3 5 7. M o d e rn a z la rd a o k y a ylm o la n , / li z a r f fiil ku ru lu u , U y g u r e d e b iy a tn n en p arlak

za m a n n d a n h em en so n ra , o k lu k b a k m n d a n , u z a r f fiilini gem i o lm as gerek ir.

258. Mantki esas fiil gah eklinde ise, bir gelecek zaman anlamna iaret
edilir:
kirgali tur "h e m e n gire cek d u ru m d a o lm a k , gire rek o lm a k " .
lgali yat "h e m e n lcce k d u ru m d a o lm a k , lecek o lm a k " .
259. kal veya kal tasviri fiillerinden, dorudan doruya, olmak zere
olan bir i veya hareket bildiren bir kalr, kalir eki inkiaf e t ti 41:
at kalr hem a t a r .
kir kalir sn hemen girersin .
sinir kalir osulu kln ( UI V A g ) tknm aya hazrlanm ak .
okt kalr fin (H tY 13 ra) hemen okutm ak iin .

a rt, B al Z am an , O lm a z lk , T em en ni vs.
260. art, en ok sar, sar fiil ekline ahs iaretleri getirilerek ifade edilir:
sakn sar san dnsen ; in ma sr inmese . nyU gelecek zamanda
olduu gibi, ahs iareti debilir: barsar barl! ( K P 30,6) gidersen git! , kim
kork sar,yonylar! ( K P 32,2) (sizden) kim korkarsa, yrsn (gitsin)! (Moolca
sa, se; so, s hypoth. ve bal zaman zarf ile karlatrlmaldr).
2 6 1. tir sar ise , pek ok zamann birleiinin tekiline yarar: gir r man
iirsr sevinirsem ; u maz miin (irsar muktedir olamazsam, yap am azsam ". l
grlen gemi zaman, ancak arsr ile art ekline sokulabilir: rksin limiz arsar
kuvveti ele geirmi olsaydk ; kl ma drm rsar yapmam olsaydm ; kirii
yarlkad arsiir eer saygyla (ieri) girdi ise".
262.

Y e r ye r art, b a l z a m a n vs. nin bu fiil ekliyle d e il, c m le b a latc b ir e d a tla g sterild i i

grlyor (bk. 452): kalt tgip, yaratt (K P 31,3) "geldikleri zam an, h azrladlar".

A. VON GABAIN

92

sar fiil eklinin eitli

baklmaldr.

manalar

zerine cmle bilgisi

448-449'a

263. T e m e n n in in z c i K u ru lu la r:
1.

-ar.

yara av ( K P 48,6) iy i! (k elim e m an as " y a r a s n " , y a n i d a h a n c c s ylen ilen g ib i o lsu n ), olyig

b o l-g a j (S g b r lik ii ls ir b it (S u v . 620,6) m z b ir lik le lse y d ik , (ne) iy i o la c a k t" , b irik... klmasar
mtin. iflrim... lifi alamifim... yokuz bolgay ( U I V D 68) fa k a t e e r... y a p m a s a m ,... b e n im s yle d iim
"d o s tla r n " m a n a sz o lu r d u " , kayu lafa bo l ay irk i? ( U I V D 7 7 ) " h a n g i ta p n m a ekli o la c a k ki? ;
lkam igir (H tV 'II 1997) " b ilm c s e y d i" , y a n i " b ite c e k , h a z r o la c a k " .
264. 2. av irdi.
ligim lig bol fa y irdi ( H V I I

n o tla r

1870) la y k o lsa id i" . du ya ra ay ird i ( H lV

252)

"g n d e rm e y e y a r a s a y d " . a ( 1 barm alknar uralar (?),y a zu k a l ji lig in m i g iy itlim iz ( K P 7,9) " m a l
n u lk yo k o lu p gitse, b iz e g n a h d m e z ", ulu kttfliig kullu bodiavatlar ir m is ir , b o y ik i narj tagma g iy
atl [ K P -I5.2) " u lu g l m u k a d d e s b o d is a t v a la r o lm a s a y d , h i b ir z a m a n b u le m e u la a m a y a c a k t .
bili yarlrka ay ird i ( H lG 5 r2 7) " b u n u h rm e tle re n e b ilm e k iin , e m re d ilm i ti".
26 5. 3. I irdi.
il r lik o d in m iir ... S k ftilim lnllar bull ir li ( T I I 20) stten a a y a in m e se y d in iz,... p ek o k
ca n l b u lm u o la c a k tn z .
266. 4. laft irdi.
lrk bodun l la(i ir li ( I I E 33) T r k m illeti le c e k ti".y a b la k bol da i r li ( IN 7) k t o la c a k
id i" , kurt bol do1 i r li (I N 9) c a r iy e o la c a k la r d " .
267. 5. la bolay.
bi'nlri adn kim b o l ay muyayaragl af ifg bilg rld ifi (S u v . 61 , t ) b iz d e n b a k a , b u n a u yg u n
y iy e c e k v e ie ce i kim g s te re c e k ti? ".
268. 6. r i r li, maz irli.
unakaya o lg il yalur rli (S u v . 6 0 9,22) " n e re d e y s e le c e k ti , apam birk... nomu nomlap kodmasar,
alktnmaz mu ir li lnlglar. ( T T I I I 64) e er, re tiy i esasl b ir ek ild e re n m e se y d in iz, c a n lla r b itip
t k e n ip g itm e y e c c k m iy d i? " .
269. 7. m if ir g iy , ti ir g iy .
b iz ij amrak (g ik im z mahajalu if(nm i) rgiy mu biz (S u v . 62 2,9 ) b izim se vg ili se v im lim iz
M a h s a ttv a y k a y b e tm e li m iy d ik ? ", yklr ligirm iliyS awlap, illilr Srgy ( U I V A 2 3 2 ) " e y ta n la r
e trafn e vire rek a v la y p , ya k a la m o la c a k la r " .
270. 8. D ilek : stek ekli ve ir g iy v e y a i t l i: krmiyin ir li mum lig ulu

im gikig.' (S u v . 6 2 6 ,7 )

"bunun g ib i b y k a c z d r a p g rm e s e y d im !", li k b i z i j i n ifik in ir s ir , amraklarhn adrtluluk im g ik

bolmazun arli tip korkar man (S u v . 609,2) " b iz e nasl o lu p d a , sevg in in a y n lk acs z.drap ve rm e sin d e y ip
k o rk u y o ru m , vr rarl;un ir li; yirki kiriyin irli.1 (U 3 7 ,1 6 ) " y e r y a rls a y d d a , y e re g irs e y d im ! .

S o ru ve T a h m in
271. Bk. C m le Bilgisi 355 -359 -

93

ESK T R K E N N G R A M F .R

Son e k im E d a tla r
272. simleri, zam irleri ve saylar takip eden, onlarla sk skya bal,
m a n a la r n a gre on lara tabi, fakat g r a m e r b a k m n d a n on lara hakim kelimelere
son ekim edatlar d iy oru z. Bunlar, eitli menelerden gelebilirler.

F iil M e n e li S o n e k im E d a tla r
isim, son ekim edatnn nesnesidir. Sz konusu fiil tabannn nesnesinin
tasrihi etkide kalr.

u, a, 1, Z a r f Fiilleri

alku (alk bitirm ek ten; al a lm a k kuvvetlcndirm eli ekli) b t n .

idgi loru adgi kltnf alku kalay ( T T I I A a 1) iy i t re (k a n u n ), iy i i lr p 'i k a la r a k , an alkuiknr b it
( T T I V A 7 6 ) " o n u n h e p sin e p i m a n z " .
alku, e a n la m l y a b a n c k e lim e fam a^ 'n e tk is iy le b a l b a n a b ir k e lim e , y a n i b ir b e lirs iz sa y
k e lim e si o ld u . B u n d a n d o la y ism in n n e d e g e le b ilir v e b iz z a t isim s o y lu b ir k e lim e g ib i v a zife
g r e b ilir : alku ada luda ^ T T V A 8 7 ) " b iit n te h lik e le r " , alkum lrgiy ( T T I I A 1 6 ) " h e p s in i ld r e c e k " .

273. a/a (af a m ak tan) te, te d e .

kgman ( a ) fa , k rk t y t r t j i lagi sladim it ( I E

1 7 ) K g m e n 'in b r ta r a fn a ( te sin e ), K r g z

lk e sin e k a d a r a sk e r sevk e tt ik , ilg ir , jadrkanyifi (a )/ a , kodunu aa kondurlumut ( I E a t ) " d o u d a ,

K a d r g a n y a y la s n n te s in d e , m ille ti y le c e y e r le tir d ik " .

274. a/nu (* a ju n nce g elm ek ten) n ce .

...ba/da afnu iflit r lir ( T T V B 58) " b a ta n n c e i itirle r" .

275. baflayu (ba + la b alam ak tan) ile balayarak, bata .

k r i tardu.f biiglir, kl(or baflayu, ulayu fadapt b ig lir ; rfri l l( i ) f kiglar.apa larkan kaftayv, uluyu fadapil
balar ( M S 13) b a td a T a r d u b e y le r i, b a ta K l o r , b t n a d a p t b e y le rin in hepsi; d o u d a T li
b e y le r i, b a ta T a r k a n A p a , a d a p t b e y le rin in h e p s i" .

276. birl (bir + i l birlemek, bir o lm a k tan) ile, ile beraber".

sitn i b ir li ( T T I I A l ) " s iz in le " . y i l i n f u/jufujutlam t b ir li ( U l l l 5 5 ,1 1) " 7

a k r a b a l n z la (y a n i

n e s lin iz le ) " ; i(im kaan kirili sldimiz ( I E 17) b a b a k a rd e im k a a n la b irlik te ask e r se v k e tt ik " . 1/ lim i)
b irli ( T I ' I V A 1 5 ) l, T ilz m i ile ( t l v e T U z m i ) " 42

K saltm al olarak, yani ilgi ismi olm adan, " b irlik te " m anasna gelir krlayana lorfim akut dtun
yokadtun (SA 39) "b irlik te, yeniden m eydana gelm eden, (g n ah lar), gndersin ve yok olsun".

277. i)' (iy takip etmek, tabi klmak, bask y a p m a k tan) takip ederek,
uyarak, msteniden, g re .
ay toru iy i (verilen, teklif edildii gibi iyin deil) awrlrlr ( U l l l 79,4) "k t trelere uyarak
d olarlar , lap iy i ast lusu k l (Suv. 245,2a) "holandklarna (arzularna gre) faydal o lu rlar", ayt
jttlnf iy i karp ( T T V I 195) kt iten sonra (kt ii takiben) v a rp ", k o n iy ir ig k i iy i bolay (H tG 35

r23) doru tarife gre o la cak ".

Ksaltm a: iy i kasa ( T T V I 48) "srekli, durm adan (kelime kelime: takip ederek ve b asarak)".

A. VON GABAIN

278. k (k gemek ten) nn tesi, nn br taraf .

yinf g itig kf, tamir kapfka t g llidim it ( I E 3 9 ) " i n c i rm a n n b r (ararn d a , D e m ir K a p 'y a
k a d a r s a v a tk ". k ( i ) m ka f .fik tapa stidim ( 11E 26) Y e n is e y in b r ta ra fn d a ik le r e kar ( 284)

savatm'*.

279. ji (*y baka (trl) olm ak tan; kr K . renklerin kamas ,

\VB Uig. benzi sararm ak") dan baka, nn dnda, dan itibaren, dan
dolay".
hilafndn crj drul ( T T V R40) seb eb in d en d o la y a y r lm a k , muntada ji ( M a n . E r*. 13,22)
b u n d a n b a k a " , kurhnnln ji (U 11 32,65) B u d a 'm n d n d a .
em ksa ltm a l o la ra k e itli" m a n a sn a gelir; m sl. U I I I 14,4.

280. tkr (l gc-mck ten gur la bir yaptrma eklinden) tr,

d olay .
kifdlkinl tkr (S 5) g le n d i in d e n t r , katymaknhn tkr ( T T I V

n o tla r A 1 9 )

k a v u tu u n d a n (b irleti in d en ) t r , utun ianiarlnkir tkr (S 1) u zu n sa m sa ra d a n b e ri".

281. tr (t 'den ur la bir yaptrma eklinden) sonra .

oydukta ri ( T T 1I A 5 3 ) s yled ikten s o n r a ". a ^ a tri ( T o 16) b u n u n z e r in e " ; nd lr ( M I H
12 .1 3 ) n ed en t r (n i in )? ".
K s a ltm a l, o k y a y g n : nn zerin e, b u n a g r e ; m sl. T T I I A 5 5 .
V

282. kod (kod 4*koymak"tan) aa .

s(a )t(a )y kodyonpan ( 11F* 37) Selenga nn aasna y r y p . Ao^nn bu ekilde belirsiz halde
kullanl nadirdir, istntn kod (M an. Erz. 13,10) stten aa (y k a n d a n aa) , kalkdan kod inlim
(M IH 23.7) gOkdcn aa indim .
Ksaltm al: "aa d a".

283. sayu ( *sa s a y m a k s a n ) her biri, herkes, hep .

yir sayu bard ( ) (IS 9) her yere gittin , tabrtk sayu ( T T I 119) her hareketle , on orunlar sayuk
(T T I notlar 57) '*10 durak yerinin her birindeki .

284. tapa (tap bulm ak tan) doru, kar .

ig tapa ( T T I 7 7 ) h a sta l a ka r , fadajtan tapa ( T T I I I n o tla r 5 ) k a r d q le r in e d o r u , jtraru,
out kodun tapa; ilgri klany latak kodun tapa (I E 28) " k u z e y e d o ru , O u z b o y u n a kar; d o u y a d o ru .
K ta n v e T a ta b b o y la rn a k a r ",

285. ttigi (tiig ulamak, dem ek ten) a kadar ; bu son ekim edat
bazat, ses uyum una girmeden, ilgi ismiyle birlikte yazlr.
tSmir kapfka lig i sldimit ( I E 17) " D e m ir K a p 'y a k a d a r s a v a tk , kknki knktgi (S 1)
b u g n k g n e k a d a r " , ulufirjatgi ( I 'I 'V A 26) lkesin e k a d a r " . nAfk lgi ( M I 16, 16) n ice ye
k a d a r, ne k a d a r " .

95

ESK TRKENN G RA M ER

286. ISgrii (tgtir deirmek, ulatrmak tan) etrafnda, iin, uruna".

lii j lgr ( T T I 2 19 ) v cu d u n i in , kani lgraki kodun ( T T V A n o tla r 4 1) " e h ir e trafn d a k i
h a lk ".
K sa ltm a l: lagrak lapfilar ( U I I 22, 2) "e tra fta k i h iz m e t ile r " yam; tgr ufuk lg rli (T o 8)
d m a n m z etra fta u a r g ib i id i" .

287. ulat (ula b a l a m a k s a n / yapirma eki ile) ve, ve dierleri,

vs. .
gli kayh ulat kifi oul (S u v . 55 4 , 13) an n e ve b a b a , ve k a n ve o u l , zl bola ulat kf nuuamlar
( T T I I I 33) " k in (e an la m l) ve b ir s r ih tira s la r , litdurm akla ulat toku karmaputlar ( ' T V A n o tla r
1 1 ) " ld r m e k v e d i e r d o k u z k a rm a p a th a . lg lrmk ulat on karmaput ( T T V A n o tla r t )
y a a y a n ld rm e k v e d i e r 10 k a r m a p a th a .y mtn tmSn ulat ( T T V A 67) " 100, 000, 10000 v s. .

288. ulayu (ayn ula tan) dahi, ve .

og(ii)m katun ulayu gldrim dkl&rim kalirjnf )m kunuylartm (I N 9) "a n n e m su ltan (kra lie) v e d ah i
( v e y ) a n n e le rim , h a la la rm v c a b la la rm , ( v ey) k r ka rd elerim , p ren seslerim .

289. ulru ( *ulur kar olmak, m uhalif olmak tan, ulr un muhalefet
etm eksin basiti) kar .
ym ulru ( A l) " b iz e ka r , any utru turdaft ( U I V A 283) " o n a kar d u r a r a k ; bu son rn ektek i
ilgi h ali, al, ara, asra v s.nin etk isiyle gelm itir; bk. 304 v d . ilig bdgk utru yonyu kSlti ( U l ! 63, 6)
" h k m d a r a kar y r y e re k g e ld i .
K sa ltm a l: u tru y ird a (W 23) " k a r , utru, iki ayl kijt oln iokufmtf (W 2) " o n a kar, iki ay lk
in san y a v ru s u y la karlam .

290. ( * "b y m e k , yetim ek ten ?) " z e r in d e , st, v a sta sy la , d a * 5.

kifi olyja G i, ()m (a)pam bum (t)n kaan isl(d )m i kaan olurmtf ( I E i ) "k ii o lu n u n zerin e
a ta la rm R u m n K a a n v e istem i K a a n (k a an ) o lm u , tarduf bodun d fad nim ( I E 17) " T a r t u
m illeti ze rin d e ad id im . firi in d ( T T I 39) " o (senin) o rd u n u n zerin d e , kz d ( T T V ' A 59 )
" g s ze rin e , limk d ( U I I I 75, 2) " d e m e k su re tiy le , kutlu kn (S u v . g q , 19) " k u tlu (u y g u n )
g n d e , tpn d ( T T V A 5 9 ) "te p e s i st n e " . y i l d yil ( T 15) " y e l st n e y e l" , ou d ( T III
142) "k u r tu lm a k i in " , bur/an d saf (S u v . 183, 15) " B u d a zerin e s a m a k " .
K s a ltm a l, , g en ellik le, " s t n e , y u k a ry a ; st n d e, y u k a r d a ( I E 22) ifa d e eder.

291. yma, yer yer, henz sadece m, ma (*yim *dcn) da var: yine, ve, d a .
b ilg i kaan rmif; alp kaan rmif; buyrukym bilg rmif Srinf, alp rmif rinf (I E 3) " b ilg e ka an
im iler, y i it k a a n im iler; b u y ru k ta n (k u m a n d a n la r) d a b ilg e im iler ph esiz v e yiit im iler
p h e siz , knymti tnymd ( T o 28) "h e m g n d z hem gece (g n d z ve g e c e ) " ; bim (M a n . E rz. 8, 6\
" b iz d e " ; ndmdn (H t V 2 7 ) " n a s l? ; ngkdmd ( U S p 12, 9) " b ir eye kar

y m a ve yine ve la k y m a ve bundan baka", cmle balatc olarak sk sk

geerler.
292 . y o k a r u ( * y o k yukar konmu tan; y o k + a r yukar kaldrmak,
stte olm ak ) yukar .
litjrokaru klkldgi ( T T V A 4 ) "d iz d e n (y u k a r) bele k a d a r " .

A. VON GABAIN

g6

Bu kelime, your yourm ak"tan u ile yaplm z a rf fiille kartrlm am aldr; kk j( )g

to(u)ru (T o 15) "f k j' yourarak (durchstam pfcnd) gibi. Burada v e T o 27 v e II SF. *yo(a)r
olarak yorum lanm tr; am a you rm ak" iin T T V 1 notlar 1 1 5 1 d c your ekli vardr.

293. Y ukard aki listeye benzer kelimeleri sralamaya daha da devam

edilebilir, fakat yine de tam am lanam az; nk, eer bir manas varsa, bu tip son
ekim edatlar her fiilden yaplabilir.
n, Z a r f Fiilleri
294. adn (* a d baka olm ak tan m?) baka, - n n dnda .
arlamaksn buculmaksti i d lauar, buyan dgi klnla adn,yok (U II 80, 62) " iy i iten baka bozulup
m ahvolm ayan mal mlk yo k ", munlada adn ( A l) "bu n d an baka".
K saltm al; adnla (U II 35, 26) dier taraftan "; vasdk olarak: adn kifi dier kiiler
' bakalar)* .

295. bilan (bir + l bir olmak, bir y a p m a k tan) ile ; nadiren birl.
tt(i bUiin ( T T V A 5 6 ) " u c u ile " .

296. iyin (iy takip etmek tcn; kr. iy 277) gre, uygun olarak .
d iyin (Suv. 396, 22) "za m a n a uygun olarak", krjiil iyin ( T T I I B notlar 26) "gn le gre (arzuya
g re)"
K sa ltm a l: iyin gir (S 19) "g n ld e n s e v in m e k " . Y k le m o la ra k : ay glilark iyin bol (S u v .
1 0 1 ,1 8 ) " k t d n celileri ta k ip e tm e k " , taba birdin ( i) y ( i) n t g ! ( T o 1 1) " in lile r , o n la ra g n e y d e n
h u c m e d in !".

297. kin (ki d soncun da kk olan *A: sona ermek, son olm ak tan)
sonra".
barduknta km (M I 12, 14) "g ittik te n s o n r a " , anla kin ( A l) " o n d a n s o n r a " .
M u h te m e le n , kinint ( U I I 8 1, 68) " g e le c e k te " , a y n * k i 'te n ya p lm A 1 ism i o la ra k m ta la a
e d ile b ilir.

298. rjin (* n baka olm ak lan; bk. n i 279) baka .

K s a ltm a l: " fa r k l, a y r " .

299. kaln (kat katlam ak tan; nll z a r f fiili kal a*dr) tekrar tekrar,
defa'1.
S e y re k tir, son e k im ed a t o la ra k tevsik ed ilm em itir. K s a ltm a l:yana bo liif ifint samtso aar tnri
tauf han hirl katn katn bitig dmi} sanlar kf ol (H tG

55,

19) " v e

bu b a h iste T r ip ija k a

h o ra v e i h am h a z re tle rin b ir b irlerin e tek rar tek rar m e k tu p la rla g n d e rd ik le ri s zler v a r d r " , bo fidt
kbrdi nom tzm. kjlin ornatp boyrk. ktyuru nomlap triyyrgldrig. kiy alk klt talyaprakl, katn katn
(itauan saryamta yar likam} nomu ( H tG 5o r9 ** in c e 244 v . u. 6) " im d i re tin in esasn g rd .
K a lb iy le b u n u , b u d n y a y a yerletird i, d erin m a n a la r te fe rru a ty la v a z e tti, v e d a l ve y a p ra k la r
geniletti: (y a n i) J e t a v a n a m a n a strn d a te k ra r tek rar v a ze d ile n r e tiy i" .

ESK TRKENN GRAMER

97

300. tiyin (ti demek ten; nl ile biten z a rf fiil tiyu d r ) diye,
diyerek .
ark) itimat liy (i)n slidim (IIF . 25) k erva n g n d e rm iy o r d iy e (k erv a n g n d e rm e d ii iin) asker
srvk e llim " , kgminyir sub disit kalmatun ty(t)n , a t krkz bodunu yaratp kailimit tyifdmt ( i E 20)
K g m e n lkesi sah ip siz ka lm asn d iy e (K g m e n lkesin in sah ip siz " le y s iz kalm am as iin) A z ve
K r k z m illetin i tek ila tla n d rp g eld ik ve s a v a tk ." A y n ekild e IF. 27.
So n e kim e d a ty la b iten b t n birleik bir kere d e vasllk tarak ku llan lr: tafta yotyur lirin ki
afidip (IF. 1 1) b ir ses iitild i, ki d ar y r y o r (isyan e d iy o r )" .

301. n (u u tan, *uu >*t?fa hedef alm ak ?) iin".

an fn ( T T I 1 A 7 ; 1E 3) b u n u n i in " , drd min fn ( K S 12) e rd em in d en d o la y " , tutukyablaktn
(n (R 05) T u t u k k t o ld u u iin ( T u t u k un k t l n d e n d o la y ) ligin lkmt fn (S u v . 401.
g) fe d ak rlk la y a p t m z i in "; n fn ( T T V Bf>3) n iin ? " . bolm fn ( T T V B2R) "o ld u u i in ".
krg fn f l ' I ' I 11 <)f>) "g rm e k i in , lurfurur fn ( T T V B69) m ey d a n a (eldiinden d o la y " , tulkahr
fn (S u v . 448, 6) tu tm a k (k o ru m ak ) i in ; banm fn (Y e n s. 3 1 5 u .) " m a l m lkten d o la y " .

p ve pan z a r f fiilleri; ok seyrektir.

302. kop (ko d
btn, her .

koym ak

kuvvetlendirme fiilinin

kk

*ko tan)

ol sab ifid ip , on ok b ig lir i boduni kop kttyknli ( T o 43) " o sz iilin ee, on ok beyleri ve m illeti
h e p (ji b e ra b e r) g eld i v e h rm et etti (b o yu n e d i)" .
kop, a y r c a , za rf, o k lu k iareti ve say o la ra k d a k u llan ld .
M u h te m ele n e a n la m l kp, lolp v e lop h e p " a y n ekilde m ey d a n a g e ld ile r

303. k0Pan (ayn kkten) btn, hep .

ol sab ifid ip , b ig lir ko pfajn yanalm... Udi ( T o 3 7 ) " o sz iitin ce, b e y le rin hepsi 'd n e lim '
d e d ile r " .

M e n eleri sim So ylu O lan Son ek im E d atlar

Belirsiz Halde Y a h u t lgi Halinde Bulunan sim Soylu le Bal yelik Eki ile
304. al ( yan, alt t a r a f ) alt .
kum alya ilnsir ( M I H 3 7 , 4) (su) kum altn a g irse .

305. ara ( ara saha") a ra .

kaln kuurra arasnla ( U I I 23. 18) " k a la b a lk c e m a a t a r a s n d a " . Bilhassa u a d ik k a t ed ilm elid ir:
munuy ikin ( t ) arasnla ( U I I 36, 4 1) bu z a m a n a r a l n d a (b in u n ikisi a ra s n d a ) .

306. asra aa, aaya .

maylri burhant kn tiyia sra sm ta anahm ( U S p s . 1 77 , 3) "k e n d im iz i. B u d a M a itr e y a , g n tan rn n
a y a k la rn a a ta lm .
K sa ltm a l: a a y a " .

g8

A. V O N G ABAIN

307. i ( i t a r a f ) i, d a .
kar (in li ( A l ) " k o lu n sl k sm n d a .

308. uur ( vakit, frsat, sebep, esnasnda ) da, u ur .

a " i ugnnta ( A l) a rd a (a rd v a k it) .

309. orlu ( orta ) nn ortas .

linhua ortasnla ( A l ) "n il fe rin o rta s n d a . T a b ii isim o la ra k : kn ortuyyak ( A l) " g n o rta sn a
d o ru ".

310. d ( vakit, i, imdiki za m a n ) nn zaman, kar (angesiclts) .

f irdim dinli ( A l) fazilet k a rsn d a .

3 1 1 . rj ( n ) n .
r i i i j brppUdi ( M I I I 4,4) sizin n n z d e .

31a. laftn (kr. laf d ; tekili ile ilgili olarak kr. st, stn) dnda .
jnjffm tamnla ( F T h 148) " S u - c h o u d n d a " .

313. tlla ( sebep ) dan dolay .

if luf tltanla ( A l ) e d o stta n d o la y .

314. sk (kr. st) karsnda (angesichts) .

burhanlar skinld ( A l ) B u d a la r 'a k a r ".

315. Iisi (kr. sk) st .

sol kolmn stnli hatun (U 5 1 ) sol k o lu n u n st n d en b a la s n " .

t

316. yz ( y z ) y z .
kk kalk j z in l ( A l ) g k (y u k a r) y z n d e n .

D i er Son ek im E d a tla r
Baz son ekim edatlar, ed ad ar gibi (partikal-artig), iyelik ve ilgi hali
balants olm adan kullanlrlar. 304^3l d a gsterilmi olan kelimelerden
bazlar da, yer yer isimlik karakterlerini kaybeder (yahut, asllannda olduklar
gibi gsterilirler?) ve ek alm adan ismin nne gelirler. Bunlar, bazen, dier
son ekim edatlan n a analoji yoluyla mantken izah mm kn olmayan hal
ekleri alrlar.

ESK T R K E N N G R A M E R

99

317. ara a ra .
kift ara ( T T I 159) "in s a n la r a r a s n d a " . bitni ara ( M I 10,2) bizim a r a m z d a " , ann ara ( H t V I l
1867) onun arasnda, o a r a d a " , kof fala st kn ( ! ) ara (H G 1 1 r22) iki ala aac arasn d a", kifmtin
ara ( U I I I 19,5; 3 1 ,1 ; 4 6 ,19 ) " k s a z a m a n d a , h e m e n " .

318. artuk dah ok (kr. saylardaki arlukla da, bk. 202).

muntada artuk (M a n . E r z . 13,20) b u n d a n o k " .

<

319. barii beri .

lkisidbr ( 'F i l V A 2 3 ) ezeld en b e r i" , ilkisidinbSrki klmif klm ( T T I V B62) e zeld en beri ilenm i
g n a h la r , yilikim itin sjkmttin b i r i (S u v . 15 9 .13 ) la m i im izd e n ; mart bri (S u v . 6 25,10 ) h er
y t r A t''.y u t kalp i f asankidn bari ( T T V B n o tla r 103) 100 k a lp a (lem citle ri)d a n ve 3 A sa m k h y e y a k a lp a (saysz lem e itleri)d a n b e r i" {dn < *d + din); ajunlar bar au trdaft at't (U M 7,9) " v a r lk la r
v a s ta s y la d n en z " , kgmn yifi b()r katlmz (T o 29) K g m c n o tla n n bu ta ra fn a
g e ld ik **.

320. bir, bir, biri buraya, saa, g n ey .

Bu kelim e son e k im e d a t d e ild ir; sad ece bri, ara, naru vs. ile m u k ay ese olsun d iy e , a y rc a d r, ir,
yr ( 325) ile b irlik te b u r a y a aln m tr. M a n a ile ilg ili o la ra k jij 3 1 5 'r y ir h a k k n d a s ylen en lerle
k a rla trlm ald r, b ir (i)y ( I I E 40) g n e y e , g n e y d e " ; b ir(i)k bodun ( I E 27) "g n e y d e k i m ille t .
b ir ( i) y ( S ) k i bodun ( T o 17) g n e y d e b u lu n a n m ille t , hrln ( T V I 2 91) " g n e y d e " . birg()ru, kim
ortusrjfa)ru ( I S 2) g n e y d e , g n o rta s n d a ", brkarudun srjar y i l ( M I H 10, 14) g n e y r z g r .

321. naru ileri, buraya, itibaren .

boknt naru " b u g n d e n itib a r e n " , munladu naru ( M I H 25,9) "b u g n d e n it ib a r e n " * 5.

322. tfra d a .
ilin (!) ifr (M IH 19,15) ili iinde".
322a. kisr sonra (zaman bildirir).
yauru kondukta kisr (I S 5) y a k n d a ko n d u k ta n (yerletikten ) s o n r a "; anda kisr ( T o 6) "o n d a n
so n ra .

323. orya n, nce .

muntada rjr ( U I V A 2 6 3 ) b u n d a n n c e " .

324. tag gib i .

ydypar tg ( A l) m isk g ib i , bizni tag ( A l) bizim g ib i , kamak batr tg ( A l) " o v e n bitkisi g ib i
y a y lm , szlg tg rm&z ( T T I A 55) "s y le n e c e k g ib i d e il , y a n i h i a n la tla m a z , olarntj tg
k lfla r m (S66) o n la r g ib i (o n larn y a p tk la rn a ben zer) ilerim , blirj + ta g ( U I V A 235) " k o r k u n .
Rk. 406.

A. V O N G AB A IN

325. _yir, ir,j-tr,jtn orada, solda, kuzey (bu manalar, dalarn gneyinde
oturan bir halk iin geerli idi; K A G A R , bunun zddna Vi, gney, yani gney
taraf olarak aklar).
bir h a k k n d a s yle n en le rle ka rla ttr; b u kelim e d e son ekim e d a t o la r a k seyrek k u llan lm tr.
tkn irin kijladm (R 0 7) " t k e n in k u z e y ta ra fn d a k la d m ", irdin snar ( M I I I 10,9) " k u z e y e
d o r u " .,rird sy arhjril ( M I I I 10,10 ) " k u z e y r z g n " .7 ir fn ( T T V I 29?) " k u z e y d e " .y tr(t)y a ( I S 1)
<olda*\/r^ftf,Jn/. tn ortusjarv (I S 2) " k u z e y d e , gece o r ta s n d a " . labaday(\) r()y a t(a )g ourayiti
rin ya bolmj (O rj 5) " i n in k u z e y in d e , T a g ve O u z la r a o k a z kiiyle d m a n o lm u ".

326. Son ekim edadarndan ounun ksaltmal olarak kullanlabilecekleri

ne, bamsz cmle belirleyicisi veya cmle balatcs olarak vazife
grebileceklerine bir kere daha iaret etmek yerinde olur: za stte , asra
"aada, aaya vs.

CMLE BLGS
K e lim e e itle ri
sim le r
S ay ve C in siyet
.
327. Bir isim soylu, yani bir isim veya bir zamir; zel bir ek, yahut bununla
ilgili bir vasflk alm adan, teklik olduu kadar okluk da ifade edebilir: kip insan
yahut insanlar ; ban, kitabelerde ben in yannda biz (mesela T o 10)
manasna da gelir. A m a ok eskiden beri, okluk gsteren vasflklar, son ekim
edatlar ve ekler de vardr; sonunculardan + lar, gittike okluun cn ok yaygn
alameti oldu; bk. 168.
Hi bir gramerlik cinsiyet yoktur. Diilik ile erkeklik arasndaki fark, eer
nemli ise, bir vasllkla ifade edilir: arkak bars ve lifi bars ( erkek ve dii pars );
un oul ve kz oul olan vc kz . Ev hayvanlarnn, ekseriya, erkek ve dii iin
iki ayr ad vardr: buka ve iyak boa ve inek .

sim ve S fa t
328. 72de sylendii gibi, isimle sfat arasnda hi bir ekil fark yoktur.
trlg treli ve trelilik , adg iyi vc iyilik manasna gelebilir. Yine de
baz kelimeler, dierine nazaran birinin fonksiyonunda dierinden daha ok
kullanlabilirler. Belki, U y g u r c a da zne ve nesne olabilen (nesne eki + "dr) ve
bir zamiri vasflk olarak yanm a alabilen bir kelime eidini, isim olarak tarif
edebiliriz. Bilhassa, baz isim fiiller tercihen bu grevlerden birinde
kullanlabilirler; bk. 339.

Z a m irle r ve s im le r
329. Mantk bakmdan birbirlerinden kolaylkla ayrlabilen bu kelime
snflar, birbirlerinden ekil bakmndan da hal eklerinin eitli sralar ve
zamirlerin dolayl taban *bin, *sin, *an, *mun veya *bun, * birin, *sizin tekil etmeleri,
fakat belirsiz hale sahip olmamalar, vc nihayet ahs zamirlerinin 1. ve 2.
ahslarnn (mene bakmndan ikilik) okluklarnn + 4 ile tekil edilmesi46
gereiyle de farkllk gsterirler. Dnllk zamirleri kendi , z vc kant bir
isim gibi muamele grrler; bk. 200 ve 201.

A. V O N GABAIN

S o ru ve B e lirsiz lik Z a m irle ri

330. Bir kelime eidinden dier bir ekle gei bir ok dilin (atld bir
husustur. Eski T r k e de kendi bana soru zamiri yoktur. Bunlarn grevi bir
soruyu tekrar etmek, yahut da tek bana veya tekrarlanm bir soru kelimesini art
durumundaki bir fiille kullanmak suretiyle ifade edilir.
kim kim kin kim d a im a gelm ek i*ter , yan gelen h erkes , kim (cayu k ifi tilatir kim d a im a
d ilese , y a n i d iley en h erk es", naf adlar bar rstir b t n m ad d eler (h er e y ) , kim rsryok h i kim se .
ktmk klsr, sanftlur (bu iaret) iin g r n en herkes, san lr (v u r u lu r ) , n a j ndy sabim rsr, barju lajka
uttum (IS 1 1) b t n s zlerim i eb ed i taa o y d u m . A llm am : ntif ouzlar k'ltdr bara a y krkld klu
tgngay man (S u v . 529,3) " b t n rm a k la r ve g llerin hepsini o k g zelle tirm e k istiy o ru m .

S o ru ve N isbet Z a m irle ri
331. Osm anlca ki ki ile yaplan kurulu Eski T r k e ye yabancdr. Buna
karlk, soru kelimeleri ile balayan ve bir nevi nisbet cmlesi tekil eden yan
cmleler vardr; bk. 450 vd. Bu soru ekillerinin, M ani metinlerinin Iran
dillerinden yaplan tercmelerden mi, yoksa ince rneklerden mi geldiini
aratrmak gerekiyor.

S a y la r ve s im le r
3 ,2. Basit bir asl say sadece zel durumlarda isim olarak grev yapar:
bm + u bap bin ba , yani bin kiilik birlik iin . Tremileriyle birlikte ( au
vd., 205) saylar vc belirsiz say kelimeleri (kama, bara btn, hep vs.)
zamirlerin hal eklerini alrlar, ve dolaysyla temelde isimlerden farkldrlar. Buna,
bir saynn, rastgele, 3. ahs iyelik eki alabilecei gerei aykr dmez ( 2og):
iki-si ikisi"; bununla ilgili olarak kr. belirlilik , 360.

E kli ve Son ek im E d atl sim S o y lu la r

333. Baz ekler, bir isim soylunun fonksiyonlarnn saysn tahdit ederler;
bazlar, isim soyluyu daha dar bir kelime snfna sokarlar; bir ksm ise her hangi
bir darlatrc etki yapmazlar.
+ l eki alm b ir isim , yin e isim o la ra k g re v y a p a b ilir ; fa k a t d a h a o k sfat olu r: grnf se v in ,
/jrtf/ii "s e v in lilik , s e v in li" . M a n a b a k m n d a n + l ile a k ra b a + j , + m j i l g i h ali eki alm b iris im
s o y lu , artk isim o la m a z , artk sad ece b ir v asflk o lu r. B u n a ka rlk , + i v e

+ lak eklem esi

(A fTigierung) b ir isim so ylu n u n kelim e t r n d e itirm ez; + i i li b ir k e lim e e kseriy a sfat o lu r; fak at
isim o la ra k d a g rev ya p a r: ulu) + takilar lk ed e k iler, ( lk ed e b u lu n a n la r ) ; lgra + ki + lar e v r e " .
334

M u k a y e s e b ild iren lig ve + fa ekleri b ir ism i ve b ir za m iri sfat y a p a rla r: lTjrt -f tg " t a n r

g ib i" : yamur + fa y a m u r g ib i (sk) , " y a m u r ta r z n d a " . B u n a ra m e n tg v e + f a kelim e tekili

un suru o la ra k ele a ln m a y a b ilir le r, n k za m irle r, kelim e tekili u n su ru a lm a zla r; fak at g e r e k te ,
rtm + tg "sen in

g ib i " , anta bu n u n

g ib i" , y a n i b y le " , in fi o n u n

g ib i " , y le

y a p lm

kelim elerd ir antag. rt(i vs d eki tg v e + f a d a n n ce g elen " z a m ir li" u y g u la m a s , " h a l " ek lerin d e y e r

ESKI T R K E N N G R A M E R
a lr. Bu n, stelik, lr r h a n g i /Am irli b ir u m u r b u lu n m a d a n + l i f m v e b a z son e k im e d a tla rn n n n e
d r gelir; bk. (j 193 O h a ld e , kelim e tekili u m u ru n u n m u , yoksa son e kim ed atn n m sz konusu
o ld u u m p h em k a lr. + (a, lrlk i d e , eit esli iki ek s/l/ konusu o ld u u iin m p h em kalyo r: npi
" y lc 'M e eitlik h ali eki b u lu n u r, b u ra d a bir h al eki b u lu n d u u k a n a a tin d e y iz, M . o l. a + (/ ile ilgili,
kr. P O P P E , G r a m m a r 5 7 5 B u n a karlk anfo b ir k ltm e v e y a k u v v e tle n d irm e eki ile tekil
ed ilm itir; b u ra d a b ir kelim e tekili un suru sz kon usu o lm ald r.
335 - A y rlm a h alin in fo n ksiyo n u b a z b a k m la rd a n eitlik h a lin in k in e

bemer: jo l(a

i r i - y a h u t,

yol + i n f a t - " b ir yol b o y u n ca g itm e k (y o ld a n g e m e k )" . + dm d a iki defa m e y d a n a gelm i, b u n a gre

d e iki fo n ksiyo n a sa h ip g ib i g eliyo r. + rfn'n biri, b u lu n m a h ali + /a g ib i, yer b e lirle yicile ri tekil eder.
kalkdn "g k te n (b u y a n a ) " ; d u d a k u y u m u n a giren d i e r + d n , her iki + f a 'd a o ld u u g ib i, bir isim,
sfat y a h u t s a y d a n , ek seriy a vasftk o la n bir sfat ya p a r: rf 4 dn yrfak " d o u d a , kelim e kelim e
n d e ki g k d o ru ltu s u n d a " . Y a h u t d a b u ra d a tek b ir ekin farkllam as sz k o n u su d u r
336. Y k le m e h alin d e k i b ir isim so ylu n esn ed en b a k a b ir ey o la m a z.
33 7 . V asta hali eki + n , bazen, isimleri sfata dntrr.

338. Bu rastgele ne srlm rnekler aadaki hususlara iaret ederler:

1. eklen gsterilmesi mmkn olmasa bile, Eski Trke'de isimle sfat arasnda
bir fark olduu hissi vardr. 2. ykleme hali eki (nesne eki) gerek bir hal ekidir;
I* yaklama, bulunma, ayrlma, vasta vc eitlik hali ekleri, bir taraftan ykleme
halinden, dier taraftan kelime tekili unsurlarndan ok uzaktrlar; muhtemelen
bunlar, ksmen de kelime tekili unsurlarndan gelmi olacaklar.

Fiil e k ille ri
339. tsim soylu fiil ekilleri: Fiil ekillerinin byk bir ksm isim zellii
gsterirler; zne vc nesne olarak kullanlrlar; daha sk sfat zellii gsterir ve
vasflk olabilirler. Bundan baka, bir ahs iareti ile balant halinde iken yklem
olurlar vc bundan dolay da ekimli fiil ekli" adn alrlar. Bunlar r, maz,
mt f , yuk; ayrca duk, u ve nadiren de ekleridir. Buraya, geriye kalan
l, ma vs. gibi btn isim fiillerde dahildirler; bk. 105-152; 216, 2 18 , 2 19,
221, 224-228.
340. Z a r f fiiller. Fiil ekillerinden dier bir gurup, hi bir zaman, isim, sfat
yahut bir cmlenin yklemi olarak vazife grmezler. Bunlar, yklem belirleyicisi,
cmle belirleyicisi ve cmle balatcs olurlar; ayrca, balk + kn lag i ehre
ulaarak , yani ehre kadar ; la a f a da aarak", yani dan br taraf"
rneklerinde olduu gibi, birbirine bal kelimelerde yklemdirler (Prdikate); o
halde burada, bunlar, son ekim edatdrlar. Ayrca birleik fiillerde de
grnrler; eer tasviri yahut modal bir yardmc fiil (ekl bir esas fiil)in nne
gelmise, (mantki) esas fiil bir zarf fiil ekline sahiptir: kl alkmi} yaparak
(yapmay) bitirdi", yani hazr hale getirdi (yapp bitirdi)"; k t- a l uma it
y ap m ay a muktedir olm ad , yani yap am a d ". V c nihayet, bir z a rf fiil bizim
yan cmlelerimize b en z ey en bir cmle parasnn (cmleciin) sonuna gelir:
bodunya kl iptin, nom tr urd milletine gelip, kanun k o y d u ". Z a r f fiiller

104

A. V O N GABAIN

kategorisi p, ''pan, u, al, n, malt ve madn ekilleriyle yaplr; bk.

229-235.
34 1. Ara ekiller. Mesela, daim a iyelik eki ile kullanlan * t gemi zaman
( 2 1 7 ) ve j l ( 2 1 5 ) 2. okluk ahs emiri gibi 339d a zikredilmeyen baz fiil
ekillerinin, aslnda isim fiil olmalar gerekir; fakat kitabeler ve yazm alar
zamannda, yklem olarak kullanlrlar. art bildiren sar (S 260), 2. teklik
ahsn emri l ( 215), 1. okluk ahsn emri alm ( 2 1 5 ) ve yaplm akta olan i
ve oluu bildiren kalr ( 259) eki, muhtemelen tasvir yahut modal yardmc
fiiller yardmyla tekil edilmilerdi ve ok hantal kelime birleikleri olduklar
iin isim soylu olarak kullanlmazlar. ay gelecek zaman ile nadir grlen fiil
ekli (t da ( 220, 222) hi bir zam an isim soylu olarak kullanlmazlar.
Aksine kan ( 237) ve na ( 236))! ekiller, hi bir zam an ekimli fiil
yahut isim soylu olarak kullanlmazlar; nk, bunlarda, bunlarla ilgili
fonksiyonlarn ou yoktur; bunlar, sadece cmle belirleyicisi ( 436 v.d.) olarak
kullanlrlar. Nasl tredikleri mphem, kullanllar seyrektir.

n le m le r, E d a tla r, E k ler
342. Cmlenin banda veya vurgulanan kelimelerin sonunda yer alan
nlemleri Eski T r k e de tanr. Ayrca bal bana anlamlar olmayan edatlar da
vardr. Kelim e tekili unsurlarndan, ok ayr trlerde kelimelerin sonlarna
gelmeleriyle ayrlrlar. Bunlar, eitli ekillerin sonuna gelebildiklerinden dolay
son ekler de deildirler. Bu edatlardan bazlar son ekler gibi, kendilerinden nce
gelen kelime ile nl uyum una girerler; dierleri bamszdrlar. Son ek ile edat
arasndaki snrn nasl kaygan olduunu, ttig gibi in farkl durumlar gsterir:
nalag (U II 311,43) yannda na tag nasl? ; anta yannda an tag onun gibi, yle .

n lem le r
343. a, ya, ay, ay
mgk + a (y a h u t a?) ( U I I 29,24) " c y z d r a p !" . U m i+ jt + a ( U I V A 2 0 5 ) c y ta n r! ayyiiklar + a
U I V A 8 2) c y , siz e y ta n la r !" ilig lir baglarnin kut l m is i+ a ( U I V A 5 4 ) c y h k m d a rla r v c beylerin

saadet ta n rs!". C m le b a la tc o la ra k r^ a (U 5,3 ) " h a y d i! .

a re t K e lim e le ri
344. muna, mna, una: aret kelimelerinin dilekleri (Vokativc).
tgulk sair una borr (H tG 19 ,2 1) s y le n e cek sz. ite b u d u r ." . D i e r rn eklerin ye rle ri T T V B80;
S A 2 9 ; T T V B n o tla r 8 o 'd ed ir.

ESK T R K F .N N G R A M E R

'05

E d a tla r ve E dat B en zeri E kler

345. ok, k; (nadiren de:) + k , + k : Kuvvetlendirm e bildirir.
anla ok " h e m e n s o n ra ; timin k " h e m e n c e c ik " ; anfulayu ok tam b y le (ta m b u n u n g ib i) ; birk
( birik m o k u m a l ?) fa k a t ; u madm ok " t a m m u k te d ir o lm a d a n (ta m a m y la y a p a m a d a n , y a p a c a k
d u ru m d a o lm a d a n ) ; n i( B k < n i + ( i k (S tG 53,8; K P 9,3) tam b u n u n Rbi , "n a s l? .

346. +rak, +rtik: K uvvetlendirm e bildirir, tam bir kelime tekili unsuru.
yigriik ( M I H 32,9) o k iy i, d a h a iy i" ; arlukrak (S u v . 14 8 ,15 ) " m k e m m e l, fe v k a la d e "; la y im ,
alpm, biigrakim ( M U 7,6) ta n rm , g l m , b e y im " (b u ism in stn lk d erecesin in tcrc m csi m m k n
d e ild ir); ukfrik ( M I H 3 1 ,1 ) " e itli, pek o k " ; afnurak ( K P 32.4) d a h a n cc , b u n d a n n c e ";
arakfa + ka s ijirji amginip (H tG 6 ,3) o k a r. ask erlik ilerinden z l p " .

347. lg, nadiren de + ta: Eitlik, gibilik bildirir; daha ziyade bir son ekim
edat olarak grlebilir; bk. 324; vasflk olarak da kullanlr, 406.
348. + fa , + f : Eitlik, gibilik bildirir; yaygn olarak gsterilir, 185. ina
byle, yle, bunun gib i .
349. + fa , +a: Kltm e, kuvvetlendirme bildirir; kelime tekili unsuru
olarak grlmelidir; bk. 45.
350. +ak: Kuvvetlendirme bildirir, nadir grlr; < +f<j (S 349) ve +ok
( 345)? 46 ya da bk.
amt + ak " l a m im d i, im d ic c k ". ak sini (S u v . 626,20) " t a m s e n i" . Bu son rn e k , bu e d a ln
( a a t a y c a vs.) a " z a m a n , v a k it " ile ilgisi o lm a d n gsterir.

351. -hknya (kitabeler), + kna (n az), +kya, + ka (y az) ve nl ekilleri

+ kinyii, + kina, + kiya ve + ki: Kuvvetlendirme, kltme ve sevgi kelimeleri
tekiline de yarar; tamamyla bir kelime tekili unsurudur.
birkinya mn (M I 23,32 b y le ) bir tek g n a h " , bir4-ki amrak olum ( K P 25,4) " b ir ic ik sevgili
o lu m , yauk + ka ( U I V A 2 7 9 ) o k y a k n , y a k n c a c k " ; anfa + ka y m i ( U I V

A 2 72 ) o k a z ,

o n c a c k . azrakfa + ka o k ye te rsiz, a z c k , az + kna ( K P 7,6) o k a z , a z c k , az + knya irin ( I E 34)

o k a z (a z ck ) kiiy le . kal + kya + n ay (M a n . E r z . 8 ,3 1 ) o k sk s y le m e k " .ya ta yz + ka k a l
( K P 40,3) " o k y a ln z (y a p a y a ln z ) k a lm a k " , 4'r + *id adrl ( H t V I l 1866) ta m a m y la a y r lm a k " .
kiig + kiasinta ( H tG 16,25) '*>Ik g e n li in d e (g e n c e c ik k e n )", bir dun + k i i ( U I V A 16 6 ) ksa bir sre
b o y u n c a " , una-V kaya (S u v . 603,1 ) h e m e n " , zkiam [z k c n d i"d c n ) "s e v g ilim , c a n m " knkiim (kn
g n ) g n e i im .

352. ym; (nadiren de:) m, -I-ma: Kuvvetlendirme; ayrca, ayn trden

olm ayan vasflklan ayrr; aslnda bir son ekim edat; bk. 291.
m in y m i (U 6,3) ben d e " , anulayu + ma (M I 13 ,10 ) " la m y le " , bo ym i amrlapada rgBInin huas
( T T X 482) bu A m r la p a d a a a c n n i e i (bo A m r ta p a d a a a c n a d e il, huast'n a b a ld r ), kayuma
orunla (S A 5 1 ) h er ne y e r d e " , y a n i " h e r y e rd e ; ot bramanymi adrll f idman bar ird i lamlso aarny aln
k iin ( H tG 62,24) b u B r a h m a n la r d a T r ip i(a k a u sta n n ad n hretin i alm t nim ( T T V I I 40,40)
" n c ise 47.

to6

A. V O N GABAIN

353 - Dier Kuvvetlendirm e Kelimeleri.

ay kod otrkau kalp (H tG 6 a ,20) " o k fkesi g e lip (o k fkclcnip)"._vi adruk <jt{ krkIS idi (H tY 2,2)
fe v k a la d e g ze l id i" . A y rc a : a j " e n " , kafi h e p , o k , b t n " , drling " o k , p e k " , artuk a rtk , fazla ,
rig iy i, d a h a i y i " 4.

354. Olum suzun Kuvvetlendirmesi.

idi, nay, arl, aymnln ( U I V A258) ve ayrca kiig: bk. 214.

S o ru
355. Soru kelimelerini soru edatlarndan ayrm am ak iin, btn bahis
burada ele alnmtr.
Soru, zam ir benzeri bir soru kelimesi yahut bir edatla ifade edilir.
Soru kelimesi, zne, vasdk, yklem yahut bir cmle belirleyicisi paras
olabilir.
kayuo/? k in id ir 0 ? ", kayalar oton? " o o n la r k im ? ;n<fuK bolay? " n e fayd a s o la c a k ? " ; naglk ulutur
szlar "n i in

ld r y o rs u n u z ? "; kim sn? " k im s in ? " ; kana bata! 1 saktnur siz n erey e g itm e y i

d n y o rsu n u z (n ereye gitm ek istiyo rsu n u z?) .

Dier soru kelimeleri iin 194-196 ya baklmaldr.

356. o k yaygn olan soru edat, sorulan eyin arkasna gelen mudur.
bolut mu? a c o lu r m u (ac v e rir m i)? , ikitli ajunta ok mu laginr azu bo ajunlaym mu laginmaki
bar. ( U I V C 28 ) ik in ci v a rlk d n y a s n d a m ula lr y a h u t b u v a rlk d n y a s n d a m u la lr? ", ol ddgii
kln i r i mu titir (U M 16 ,14 ) ' ^u >* >$!rrp o k m u d e n ir? ", alknmaz mu rli ( T T I I I 65) a z a lm a z
m y d ? .

357. Sadece kitabelerde (ve baz modern azlarda) tevsik edilmi soru edat
da u, dr. Belagatla ilgili sorular yapar. C e v a p olarak bir hayr bekler.
b(t tabmda gd bar u (I S 10) " b u s z m d e ya n l (h ata) v a r m ? " , bo dka kbrgma bgldr g.yajlda
siz i IS ) " b u a sih a ta ita a t ed en b e y le r, y a n la c a k m sn z? ".

358. Sorunun konusu tasdik edilerek veya reddedilerek tekrar edilirken,

sorunun cevab da verilir: bolay mu? bolmaay olacak m? olm ayacak (kelime
kelime: var m? yok ); a mu bolay? ayok bolay znt (ac) olacak m (var
m)? hayr .
A lla n n d n d a, mu bir kere b ir soru kelim esiyle b irlik te b u lu n u r: bar mu n ( T o 14) iyi o lm a z
m y d ? " , y a n i " iy i o la c a k t!".

T a h m in
359. Bu konu, soru ile ilgili olandan ayrmam ak iin, burada ele alnd;
gerekten, tahmin, ksmen bamsz kelimeler ve sadece ok az da edatlarla ifade
edilir.

ESK T R K E N N G R A M E R

Kitabelerde rin yalutt nadiren, kiik (? fonksiyonu belirsiz), kitabelerde (irki,

yahut nadiren, rir bir tahmini ifade etmek iin kullanlr.
a ^ a kura intst sinlag klnmaduk tirinf ( I E 5 ) o n d a n so n ra belli ki ktk kardeler b y k k a id e le r
g ib i g a y re t etm e m i le rd ir". kanp blingtiy tn ( K P 10 ,1) m u h a k k a k k rd i b ilerek (k a v ra y a c a k )* ', adn
stictir amrakjz bar rk ( U I V A 145) belli ki, baka bir sevg ilin i/ v a r " ol timgaklig kn tnh ark f U I V
D 10 9 ) bu zd ra p eken ca n l kim ki?

h/ti kk ( T o 16) belki ld le r , l trUi(i kiik ( T o 22; 31)

m u h ak k ak ld re c e k .

B e lirlilik
360. B elirlilik , b izim k a v ra y m za g re , b ir iyelik m n asebeti sz kon u su o lm a d a n , o u n lu k la ,
3. ahs (bk. insi. 209) iyelik eki ile ifa d e ed ilir. + 1 y a h u t + si sad ece y a ln h a ld e d e il, d o la y l h ald e ve
h a tta v a sflk la rd a d a g r l r. K u lla n lm a s , b ir k elim eyi sad ece isim o la ra k belirlem e/

B , bir

belirlilik, y a h u t, zik re d ilen v e y a d n len bir kii y a h u t d a eye ilg iy i ifad e eder
kminta ( A l) so n ra , ikisi ikisi , yol k e re , kannla her g n , kogmtin aja krkz yitirtti itigi
sltidimiz. kama bif oluz siiltidimiz (TE 17) K g m e n 'in b r ta ra fn d a K r g z lkesin e k a d a r savatk;
hepsi 25 defa s a v a tk , ulu 4 1 hatun b y k h a n m " , kalmif 4- 1 bodun (R N 3) "b t n d e n geriy e kalan
m ille t , syar + 1 bodun i(ikdi, sjar bodun kirti (R 0 6 /7) m illetin yars y a n i, b t n n y a r s esir
o ld u , m illetin d i e r y r s g e ld i .
3. ahs iyelik ekin in bu ekilde eklenm esi, seyrek o la r a k , b t n a z la rd a v a sllk la b u lu n u r.
arta + si gn (O s m .) "e rte si g n (y a r n ) ; btr + t gun ( T rk m en ce) y a rn d a n so n ra ; s*y + u kn
(K o m a n c a ) son g n , m ah kem e-i k b ra (b y k m a h k e m e ) .

K e lim e G u ru p la r
Y an D zenlem e
E A n la m l B irle ik ve E it S r a la m a l C m le U n s u rla r
361.
simler, sfatlar, fiil ekilleri, yklem belirleyicileri, belirsiz saylar,
cmle belirleyicileri ve cmle balatclar, sk sk, icabnda ekseriya sonuncusu ek
alan ayn fonksiyonda iki kelime ile ifade edilir. Byle bir birleiin
(Komposilion), nadiren, ler iki yesi de, hal, okluk yahut ahs eki alrlar.
E a n la m l k u ru lu la rn (K o m p o s ila ) tekilin d e belirli bir sistem atik tesbi e d ile b ilir. Y a her iki ye
d e a y n sesi v erir (secili) .yarukyajuk p a rla k ve ltl ; y a h u t, b irin ci tek h e ce lid ir v e n l d e n ib a re ttir,
v e ikinci iki h e ce lid ir v e n s zle balar: 1 tar " b itk ile r ve e k in ; a y r c a , b a z e n b irin ci y e d e n l , ikinci
y e d e artl n l ler v a rd r: rgrr tarkarur " g e ir ir v e u za k la trr ; \ c n ih a y e t, bir y a b a n c kelim ey i
a y n m a n a d a b ir T r k e kelim e ta k ip eder: (akit tlgan C a k r a (Sanskrite,*, te k e rle k *
T a b ia ty la , b u n la r, sad ece, sevilen trler v e sekin syleyi ekillerid irler, yoksuz bou n a,
m a n a sz d a , d a h a n ce zik red ile n le re ben zem ese d e, e a n la m l bir birleik o la ra k k a b u l ed eb iliriz.

Sralamal cmle unsurlar, balayc bir unsur olmadan, yan yana gelirler:
kii olan kadn ve ocuklar , ...olduu kadar... da (ve) birleii kelimelere + h,
+ // + li, +/ eklemek suretiyle yaplr: dgiil ayl "iyiler olduu kadar ktler
(iyiler ve ktler) .

A. V O N GABAIN

S a y la r
362. Herhangi bir balam a unsuruna ihtiya gstermeden yan yana gelen
farkl onluk yerlerin saylar, eer daha yksek onluk sra nde ise toplanmal;
kk say, byk saydan nce ise arpmaldr: min yz 1000 ve 100 , yani,
1100 ; mij (kere) bin ; yani, 3000 ; skizon sekiz (kere) on , yani 80 .
Bunlarn bir istisnas u say tarzdr, yigirmi 13 202.

E k le m e le r
363. Eklemeler .mantken nemli olan kelimeyi takip eder: bilga kaan Bilge,
kaan . Gramerlik ekler, mutlaka sralamah cmle unsurlarnn son yesine
geldiklerinden, hal, okluk ve iyelik eklerini, ekleme alr: kl ligin + ka prens
K l e .
Y a ln z iki o la y d a , esas ism in d e ek a ld levsik edilm itir: k u + sdrpin + g ( I I S 9) "g e n e r a l
Q u 'y u ; tadk + j (or + u j ( I E 3 1 ) o r (ad l) T a d k 'n " .
E k lem e o la r a k , h er eyd en n ce, n v a n v e h ita p la rd a g r l r, M sl. han " h a n " ; haan, kaan
"im p a r a to r , h k m d a r ; hatun, katun " k r a li e ; ilig han h k m d a r ; ligin "p re n s , e h za d e ; tarhan,
tvluTj.yabu (h er b ir i, yksek b ir U n van ); kunfuy, tjrim (h er b iri kad n n v a n t); arpin " g e n e r a l" ; brja bafi
" a lb a y " ; b( " b e y " ; mama " k a d n " ; loyn r a h ip " ; flfflri tsta, s ta t" ; ufasi B u d izn e m e n su p fak at
ra h ip le r ta rik a tn a g irm eyen erk ek ; upasan " B u d iz m e m en sup fak at ra h ip le r ta rik a tn a g irm e y e n
k a d n " (son d rd B u d izm le ilg ilid ir); dindar (M a n ih e izm d e ) sek in ; niofak a k ir t" ; m ahislak,/rifli,
kujtr (bt son be n v a n M a n ih e iz m e aittir) burhan B u d a " ; bodisatav y a h u t bodisavat " b o d is a tv a "
(y a ln z B u d a o la c a k la ra d e il, Budist o la r a k o k s a y g g re n ah siyetlere d e verilen n v a n ); trpi " t a n r ,
h a z r e t"
E k lem e o la r a k g r le n d i e r ifad eler: balk eh ir , suak k y (V V eiler)", k il g l" vs.

364. tg g ib i" y a h u t + f a g ib i, g r e " ile b iten v e b ir ilgi kelim esini ta k ip ed en kelim e g u ru p la r

d a belki e klem e o la r a k g r le b ilir: kluluk (ik a yarpn, kirjrisini, nomlayu yarljatun ( U I I 4 1 ,2 1 )
"t a m a m y la d iz k m e m eto tla rn , b t n g en ili in e, s a y g y la v a z e t ti" .

S o y u tla m a la r
365. Zt anlaml iki sralamah kelime soyutlama tekil edebilir: ulu kiigi
( T T V A 19) byklk ; ini ii karde (kk ve byk karde) . Belki de, burada
ince bir rnek sz konusu:
^ chang-tuan uzun-ksa , yani uzunluk 49.

k ile m e
1

\* x

366. Baz kelime trleri ikilenebilirler; yklem belirleyicileri, cmle

balatclar ve cmle belirleyicileri bu ekilde kuvvetlendirilirler: akuru akuru ok
yava, ar ar ; ar ar ( H t V I I 2039) git gide , tedricen ; iirji /p ok farkl
(eitli) ; arla anla derhal, hemen"\yanayana ( H t V I I 1952) tekrar tekrar ; adn
adn ok farkl (eitli), ayr ayr ; basa basa ok sonra .

F.SK T R K E N N GRAMF.R!

109

367. Soru kelimeleri belirsizlerin manasn ihtiva eder: kim kim kim olursa ,
herkes ; naii niid (Suv. 612,1) her naslsa (nice nice) ; n ndg i ( U II 23,26)
herhangi (bir)i| ; 451.
368. Belirli saylar, ikileme halinde, belki de, belirsiz yksek bir arpmay
dile getirir: miy miy lman lmn ( T T V A30) sonsuz oklukta . letirmenin bir
tr ikileme ile ifade edilebilir (bk. 200 sonda): ol ol klnlar (S 86) bu ilerden
her biri ; tjin rjinyarhkanufi ktjl lururup (Suv. 6 12 ,1 1) onlardan her biri acyp ,
kelime kelime: eitli, eitli, ac m eydana getirdiler (durdurdular) ; onar arka bir
bir r ( T T I I A 9 1) her on adam a birer a d a m 50.

A lt S ra la m a
369. t ki esas cmle, alt sralamann eklini tayin ederler: 1. Belirleyen
belirlenenden nce gelir. 2. Gram atik ekillendirmeler bir kelimeye eklenir.

B irle ik F iille r
370. 1. (M a n tk i) esas fiil v c (g ra m e rlik e k im li) y a rd m c fiil. B irin ci, gen ellikle, y a ln h al y a h u t
b ir ara ekle sah ip tir; sa d ec e a. rn e in d e, b u , bir z a r f fiildir.
3 7 1. a. kl u r y a p a b ilm e k , kl-uluk r- y a p a b ilm e k " , k l u b e l " m u v a fk o lm a k , el
verili o lm a k , kt-uluk bol-

y a p m a k , z o ru n d a o lm a k " :

bk.

239. /* bol-: kl-al bol-

y a p a b ilm e k " , b k . 240.

372. b. Birleik (P erip h ra stisch e) za m a n la r; n ced e n gem i za m a n ve allm i ve h arek et ve
olu; msl: k l ur r lim "k la r d m , y a p a r d m " ( 24 2, 24 3). k l - u r d r - m i} man ''k la rd m , y a p a rd m
(k larm m , y a p a r m m )" ( 242; 243).
k l lm ar di kld id im , y a p t id im " ( 242).
k l yuk ar dim k ld id in i, y a p t d im ( 242).
k l mi) ir tim klm id im , y a p m id im ( 242).
k l mif r m if mn k lm m m /y a p m m m " ( 242).
k l mif r iir mn klm m , ya p m m (k ld m , y a p t m ) " ( 242).
k l lm r - r kld m v e klyo ru m , y a p tm v e y a p y o r u m ( 243).
s

k i l ur bol ur mn "k lm a k ta y m , y a p m a k ta y m " ( 243).

kl ur bol lum " im d i kld m , im d i y a p lm (8 243).
k l mj bol ur mn klm o la c a m , y a p m o la c a m " ( 243).
k l mif bol ay mn k lm o la c a m , y a p m o la c a m ( 243).
3 7 3 . c. art, sar ile tekil edilir:
k l ur mn rr k la r isem , y a p a r isem " ( 261).
k l dm r sr kld isem , y a p t isem ( 2 6 1 ).
374. . bar,yok v e krgk ile y a rd m c fiilin ya n y a n a gelm esi; ( 24 5). bar rdi " v a r i4i" ; bu ta rzd a ,

r - 'in b t n ekilleri, bar '\ r " ,y a fi " y o k ve krgk " g e r e k " i z a m a n la rn n tekili iin yard m c o lu r,
y a ln z , gen i za m a n r r'x o lu m lu su , an lam b u isim fiili k a p sa d n d a n fin h a n e rt), y a y g n
d e ild ir.
Y u k a r d a , c. ve . b a l a ltn d a , zik red ile n b t n ekillerd e r ye rin e b a ze n bol - , o k n adir
o la r a k d a lu r g e le b ilir. r n e k le r iin bk. 238*245.

A. V O N G AB A IN

375. d. G e re k lem e m i ( Irrcalis) v e B en zerleri (V ervvand tes):

k l ay r tim " k la c a k tm , y a p a c a k tm ( 264).
k l - t S t - t i m kld id im , y a p t id im , k la c a k tm , y a p a c a k tm " ( 265).
k l - l a ( i iir tim k la c a k tm , y a p a c a k tm " ( 266).
kl ta b o l- a man k la c a k tm , y a p a c a k tm (v e y a k la c a m , y a p a c a m ) " ( 2 6 7).
k l ur dr tim " k la r id im , y a p a r id im (8 268).
i l - m i f a r gr man "k lm o la c a m , ya p m o la c a m " ( 269).
i t i ti r gY mim "k lm o la c a m , ya p m o la c a m " ( 269).
kt atn t l k ta y d m , y a p a y d m ! ( 2 70 ).
k l- a t n r - f r k ta y d m , y a p a y d m !" ( 270 ).
370

2. 1 M a n tk i esas fiil v c (g ra m e rlik e k im li) m od al y a rd m c fiil. B irin ci z a r f fiild ir

a i l u var mn " k la b ilir im , y a p a b ilir im " ( 249).

k l al nkn u mim " k lm a y d n r m , y a p m a y d n r m " (jj 250).
b l kt u tan r man g a y re tle k ly o ru m , g a y re tle y a p y o r u m ( 2 5 1 ).
c ) t i p tn i< man ...d e y ip rica e d iy o r u m " ( 253 ).
377- 3

( M a n tl) esas fiil ve (g ra m e rlik e k im li) tasviri fiil. B irin ci b ir r.arf fiil y a h u t o n d a

t rem i bir ekildir.

a l k l u tut ar mn y a p p d u ru ru m ( 2 5 5 ).
b) a rt ip ka - r mn g e ip g id e r im " ( 256 ).
c) k l a l y u t- u r mn "h e m e n y a p a c a m " ( 258).
) k l- k a l r mn h em en y a p a c a m " ( 2 5 9 ).

Y k lem B e lirle y ic is i ve Fiil

378. Fiil yklemiyle sk skya bal olan kelime, yklem belirleyicisidir.
Fonksiyonu yzak nesne ile ayndr; bk. 392-397.
ekil takm n d an yklem belirleyicisi, genellikle, bir u, nadiren de bir n
z a rf fiilidir; riyrca bir yklem belirleyicisi, bir veya son ismi eksiz, veya + l, + l,
li. + (a. + W. +/n. + ta, yahut + ka gibi ekler alm birden fazla kelime ile tekil
edilebilir.
37g. u: kod t in aa inmek ; kir bar geri gitmek , Ayrca:
anfula yu byle, bunun gibi , kirjr mufassal, esasl , ygr imdiki ,
ikily ikinci olarak, yeniden , yokar u yukar , lurkar u durm adan,
d aim a , kldur u esasl, tam am yla , tkl i ta m am yla , lz ayn lde,
btn, he|> ,jnMr 6 yetecek kadar , klr ' yukarya , ilt or a y a (bk.
232).
Bun|i karlk, n iip bar , kp gitmek, kalkp gitmek manasna gelir.
Byle bir iliki cmle belirleyicisi bahsinde ( 431) : 1e alnd, n p, bar tarif
dana gelmi bir i ve olutur; o halde, yklem

ESK T R K E N N G R A M E R

11,

380. n :ya k m kt yakn gelmek ; ayrca tiiz n btn, hep ,

ad n < * a d n "ayr, baka".
381. Eksiz isim soylu; olduka seyrek ve eski: raz konarn (S 7) ovaya
yerleeyim (konaym )"; iikTi} kii ltiig (IS 7) bir ounuz ld " , kelime kelime:
ok kii ldn .
382. + lt, + ti; + dt, + d: T r k e de nadir kullanlan, ortak A lta y ca ek:
kat + d sak iyice dnmek ; kaak dgii + t, nnma lt oluru umadmz rsr
(Cl 285) orucu iyi tutmam ve akidelere gre hareket edememisek .
+ lt, belki, artk tabanlar kullanlmayan belirli yer belirleyicilerinde de
bulunur: ydrti d o u d a ; cmle belirleyicisi bakmndan bk. 422. + /r'un
Eski M oolca yaklam a/bulunm a hali eki +dur, -\-lur ile bir ilikisi olsa
gerekir, = kiin + dz g n d z deki T rk e + duz
383. 4 - r :
d avran m ak .

sirjirklir osu + lu kln

(U IV

19)

yatacakm

gibi

384. tag: inii iisintag klnmaduk 'rin ( IE 5) belli ki, kk kardeleri

bykleri gibi gayret etmediler .
385. + a (Eitlik hali eki; bk. 185): iyinkzig + art ( T T I V A notlar 1 1)
srasna gre (belirli gnahlar) gem ek ; n yaztnlmtz rsr (C h 60) ne kadar
g nah ilesek ;jo/fa art yol boyunca gitmek ; karta bar "nereye gitmek .
386. + n: tkn ir+ in kladm (R 07) t ken'in kuzeyinde kladm";
z + in snd ( T T I 5) kendi snd"; tamir + n itil (M I 8,11) demirden
y aplm ak . + l + m ve - f n i + n rnekleri iin bk. 424 s .
387. +/n.- bir + tin an ( T I V I o n a ) bir taraftan am a k "; rak + lan
kiizn ( U II 22,6) uzaktan grnm ek ; kiin + tn tur ( T T I 183) gneyde
elemek (d urm ak) (vasflk olarak, bk. 408).
388. + la: mzvanlar kint bilmdtn ( T T I V A21) ihtiraslar yznden
bilmeden".
389. + ka: M oolcad a olduu gibi, edilgende ii yapana gelir, yaklama hali
ekidir: kiin + k ky (Suv. 603,10) gneten y a n m ak "; maya ktlmaduk ayt ktltn
(SA 20) benim yapm adm gnahlar (fena iler)"; lifimiz + kayok bolalt kaltrj
(U 41,7) diimizi yok etmek (skmek) iin geldiniz .
390. Btn bu ekiller, cmle belirleyicisi olarak kullanlrlar ( 420 vd.).

T m le ve Fiil Y k lem i
391. Bir tmle, sonuncunun, bir cmlenin ekimli fiili veya bir zarf lil olup
olmadndan bamsz olarak, fiil ykleminin tasrihi (Rektion altnda kalr.

A. V O N G AB A IN

bahk + ka Itig di ehre ulat", aynen balk + ka Mg i "ehre k ad ar" gibidir.

Tipik nesne hali, ykleme halidir; bir belirsiz nesne, belirsiz halde bulunur: az ari
buttum (T o 24) A z I bir adam (bir A z adam) b uldum . Z a m ir nesneler, daima
belirli olduklar iin, belirsiz halde deil, daim a belirli halde olurlar. Yklem e hali
nesnesi, genel olarak, fiil ykleminin nnde bulunur: sini sakn seni
dnmek ; sadece Hristiyanlkla ilgili yazm alarda fiili takip eder:yiiknyin anar
(U 6,3) ona hrmet edeyim , tlgi ykleme hali bir zelliktir: ol lnl uiyakrit
kllm/ (irip (U II 39,99) vykrti o canlya bakarak yaplm olup .
Ayrlm (uzaktaki) bir nesne + ka, +aru, -t-ra, + ru, +/jn, + la ve +a
eklerini alabilir. Yk lem belirleyicisi ile arasndaki snr kaygandr (bk. 378).
392. + ka; yaklama hali nesnelik hal olarak bir yne, bir eye kar, bir
kimse iin, bir vere; bir sebepten" ifade eder: maya in/i tipyarlkadyz ( ' T I A 45)
bana byle deyip b u yurdunuz ; mrvuan mayisya tg ( T T I V B 60) Nirvna
neesine ulamak ; dsz + ka yazn ( T l I I A 8) zamansza kar gnah
ilemek ; artimlig mayi + ka ilin ( T T I 11 50) geici sevinlere taklmak ; biri +_y<7
konayn (S 6) gneye yerleeyim (konaym) ; bagim + k adrldm (RadloiT
Inschr. s. 321 alt taraf) beyimden ayrldm ; niikd layu busulu kaltiy ( K P 5,2)
neye alayp kederli geldin? ; krmi ulat tars tatr tri + ka bilig aytp ( T T V I
3 3 1 ) "grc ve yanl reticilerden bilgi isteyip ; yazuk + a l f ( K P 8,1)
gnaha saylmak ; + ka tkalUg ve + ka tgimlig hissedar , bir eye deer 5.
393. + garu: i( + gar kirdi ieri girdi .
394. + ra , +ru: yrk + ra ur ( U I I I 5 5 , 4 ) kalbe vurmak, kalpten
vurm ak"; iki ordu irii oluruma tdyrilr (C h 2) her iki saray iinde hkm sren
tantlar" (bk. ayrca. 429) 5.
395. + tn, + d a n manasnda ayrlma hali, kitabelerde henz bilinmez,
yazm alarda gittike daha ok kullanlr, n aznda yoktur; bu azda, yer yer, bir
+ tan ayrlma hali kullanlr: bo sansar amgakin + din o z (U II 79,56) bu Samsra
zdabndan kurtulm ak"; mnladanyanp bar! ( M I H 23,8) buradan dnp git! ;
kok tilg + din liidi ( T T V B88) bu, gk (pis) am urdan kard ; ka^jf )n (IE 23)
nereden?".
396. + la: Bulunma hali, aslnda, bir yerde, bir zam anda bulunm a ;
n a d i r e n , bir yere, bir yerden; bir yere kadar; + d a n beri, bir zaman esnasnda, bir
e v le " m a n a l a r n veren biraz belirsiz bir bal idi. lkin, git gide, bulunma hali,
a y r l m a halinden ( + d a n " ) ve yaklama halinden ( + a ) ayrld. Kitabelerde
v e e k s e r i y a 11 a z yazm alarnda, yer yer de_y aznnkilerde bu ekil h l a y r l m a
h a l in i d e i l a d c e d e r : sol kolny iislint bazun (U 51)

sol kolunun stnden

b a l a s n ! " ; mahayan nomta art ( H t V I I 2116) M a h y n a dan gemek (yani,

H n a y n a ' v a ynelmeye dikkat etmek) . C m le belirleyicisi olarak kullanl iin

bk. 426 ,4.

ESK T R K F .N N G RA M E R

"3

307.
+ f a:yzn utru turur + a saktnur ( M I I 22,9) yzne kar durur (yz
yze) gibi tasavvur cd cr'K,yoka dliksiz saktnur ( M I H 22,8) deersiz olduunu
dnr .

V a s flk ve is im
398. ismi yakndan tayin eden vasflk, isimden nce gelir; vasflk ismin
eklerini, yani ne hal ekini, ne okluk ekini, ne de iyelik eklerini alr: kama dg
klnlarla btn iyi ilerde . Vasflk ylmas: Bir iaret zamiri bir dier
vasflktan nce, bazen vasflktan son ra ismin nne gelir: artda bo darni bu
artc sihir forml ; fakat ol iki iilr bu iki kk karde ; bo mnin svr atmak
tz bu benim sevimli deerli vcu d u m .
399. ekline gre vasflk da bir isim soyludur. Bundan dolay btn isim
fiiller ( 339) vasflk olabilirler, fakat hi bir zaman zarf fiil olamazlar: u uma
kular uan kular ; tagzin r zmz dnen z m z , kln dtk kln
yaplm iler , kr gali krtl gzel grm eye 131, 76'dan aklanabilir.
400. Eksiz isimler, sfatlar, saylar ve zamirlerle soru kelimeleri sk sk vasflk
olurlar: lrk bodun T r k milleti ; or haram , ol uurla yahut da ol ok uurla
o zam an (o z a m an d a) , tam o zam an (tam o za m an d a) .
401. Ruh endie ifade eden soyutlamalar (Abstrakta) nlerinde, vasflk
olarak manay veren isim soylunun bulunduu sakn dne yahut knl
gnl, kalp ile tekil edilirler: kirt kyl inanm gnl , yani inanllk,
\m an"; yarltkanu knl merhamet ; kni sakn kskanlk .
402. Say kelimeleri az kullanlr: bir uin ti} bir para sa 5 i .
403. Vasflkta iyelik eki: alt ktrlmi ayaka tgimliglr (s s. 193) ad ycelmi
sayg deerler rneinde, btn bir cmle vasflk olarak kullanlmtr: al + t
klrlmi ad ycelmi ; bu cmlede + 1 vastasyla ifade edilen malik 'iye),
vasfla bal olan tgimliglr, yani isimde devam eder. Malikin (iyenin bu ekilde
ne aln Eski T r k e de hcz seyrektir.
Bu malikin zikrcdilmedii, sadcce iaret edildii ok az olarak tevsik
edilmitir: ka-ti krtlm ( M i l 8,7) ka g zelim , dnlmesi mmkn olan
ka kortla (bg)im ka gzel (bcy)im in bir ksaltmalsdr.
Vasllk olarak ilgi halli bir balant d a ayn ekilde seyrektir: sujg batm + 1
kar (IE 35) sng batm kar ; burada sngnn batln vasflk olarak
kullanlr ve bu, ayn ekilde ksaltmal olarak ortaya kan bir ekildir, ulu hatun
byk hatun (ana kralie) (bk. 360) belki de, en iyi ekilde, ( btn hatunlarnn)
ulu + 1 hatun (btn hatunlarn) ulusu (by) hatu n "u n d an ortaya km bir
ksaltma olarak izah ed ileb ilir56.

A. V O N GABAIN

404. sme, diincc bakmndan bir mensubiyet ifade eden -f-f^M isim
soylu, ok yaygndr:_)'a|/ + l orun ( U I1 1 11,12) kurban yeri ; kijnmak + lig rt
(U I I I 5,1) pimanlk alevi".
Son ekim edat gibi kullanlm +/l sfatlar, ilgili olduu isim soylu ile
birlikte vasflk olarak vazife grebilirler: al + l adl ; osulu gibi ; tkal + lig
hissedar, itiraki ; tagim + lig deerli, deer ; lr + lg tiirl ; yara + l
yarar, uygun , msl.: tutumak all rk tutumak (isabet etmek) adl iaret ;
mnta osul grdl bunun gibi (bu trl) alkanlk ; ayaka tdgimlig bodisalav
"hrm ete deer bodisatva .
405. iyelik iareti. + F gibi, ilgi hali eki -f^,-t-nra da bir mensubiyet veya
bir mlkiyet (iyelik) ifade eder. ahs ve iaret zamirlerinin ilgi hali bir iyelik
zamiri manasna sahiptir: mdniy dr (R 012) benim adam larm . Bu allmam
(eski?) bir ifade tarzdr. Allm olan, ismin 3. ahs iyelik eki ihtiva etmesidir: bo
tr + nn if + i bu trenin (kanunun) ii . Sk balantlarda ilgi halinin yerine,
genel manada, belirsiz hal tercih edilir: sa kd + sa(n) kys (kenar) ; ve
hatta: sa kd sa kys ; i + iyir (R 0 11) ei(nin) lkesi , mdnij vs. nin ilgi
hali zelliine bakmakszn manirj j + m (R S9) benim ord u m denir.
406. tdg: bzni tdg irin tnllar ( T T I I I 48) bizim gibi zavall (gnahkr)
canllar"; lmn tdg klnlarm (S 66) onlarnkine benzer g nahlarm .
407. 4-a: Mukayese yahut kltme ifade eder: kolti nayutyz minsakiz on siikiz gan
giztaki kum samna alku anlayu kalmlar (U II 47,83) btn T athgatalar, Ganj
nehrindeki kum saysnca, yz kere bin kere seksen sekiz kere (yani: milyonlar)
hepsi bylece gelmiler"; bo muna nomlar ( T T V B 80) bu pek ok (bunca)
omlar ; ilig + a dr (T o 43) elli kadar a d a m .
408. + tn , letirme veya toplama anlamnda vasllk bildirir (bk. S 84):
iki + din irjsin olsdkiz talar basa turur ( M I H 8,10) bu sekiz dalar (sekiz da?) ikili
olarak (ift ift) mafsallarn basarlar (?) ; bir + tin krm ( H t V I I 1796) bir tarafl
bak (gr) ; ara + dm ajun ( U II 81,69) '*ara lem (ara varlk) ; trt+tin strjar
(S29) her yerde (drt bir y a n d a ) ; kof>-\- tn syar ( T T I I I 60) her yerde"; ndn
kuntun bulurjda gney d o u d a " (ayr. bk. 387) 7 .
409. + la; bulunma hali olarak kullanl seyrektir: zm + tayiglar (S 38)
benden iyiler"; irinii + da bo ( T T I V A32) gnahtan uzak (serbest) .
410. + ki, + tak; yer ve zam an bakmndan mensubiyet gsterir (bk.
49.74): ilkisizdnbdrii + k klm khn ( T T I V B62) ezelden beri ilenmi
gnahlar"; bo on trliigyrgkd anu + k \akizi ( T T V B126) bu on trl akideden
ilk sekizi ; anla + k savlar oradaki iler (eyler) , balkm + lak bodun ehrimdeki
halk .

ESK T R K E N N G R A M E R

"5

4 11. -4- X.<7, yaklama hali eki, nadiren, vasllk olarak kullanlr: tiwirgii + k
krjiil dndtirlccek (evrilecek) gr (gnl); brj+a ba}i (R N6) hin iin ba ,
yani bin ba ; klu + ka lg yaplacak rica ; ks} + kd tayak istek iin destek
(dayanak)

st n l k T rle ri
412. + rak ( 346) ve ok ( 345) gibi baz edatlar bir kavrama stnlk
manas verirler.
En stnlk, bulunma-ayrlma hali eki ile ifade edilir: yaruk-I- ta yank tlu
ddramligd ey en parlak, ok (byk) kabiliyetli! ; kelime kelime parlakta parlak
(kta k) (M o olc a daki -f t u ayrlma hali eki gibi kullanlmtr).
A a d a k i k u ru lu la r allm am v c y a b a n c k a y n a k ld r: Idrjti trijr + 11 ta n rla r ta n rs"; uluf
lanriliir lu + d a h a b y k o la n , y a n i ulu ta n rla rn en u lu s u "

P e k i tirm e
413. Seslerde oynayan kelimeler iki trldr, biri, ayn kkten iki kelimenin
ayn ilk sesi vermesinden meydana gelir; kincisi de bir kelimenin ilk hecesini bu
kelimenin nne alp bir k veya p ilavesiyle meydana gelir; eer hece kapal ise, ilk
ses nsz ile ilk nl, kelimenin nne alnr: a.yarnyaru sar ( M I I 1 43 Nr. 30)
sabah olsa (yarn parlarsa) ; fasut fatr iftira etmek ; atk} atka takdis
etmek ; bo}una bounuldm (R o 7) tamamyla kurtuldum , b. kap kara kap kara ,
bk. Ekler 48.
tip

le Sona Eren K e lim e G u ru p la r

414. bk. Dolaysz ve Dolayl Anltm 453-455-

C m le b e k le r i
C m le B a Edat
415. Bir cmle, ekseriya, daha nceki cmle ile mantki bir balant
oluturan ksa kelimeler yahut ok az uzun olmayan kelime guruplaryla balatlr.
B undan dolay, bunlar, b a terimi yerine, daha genel olan ciimle ba edat
adna daha uygun der. Fonksiyonlar cmle belirleyicisiinkine benzer.
ekil olarak, cmle ba edatlar 1. z a rf liiller, yani ksaltmal olarak
kullanlan son ekim edatlardrlar:ym ve";yana yine ; trii o halde ; lkr
tr ; azt yahut, ve y a ; udu (W3g; I o 56) sonra ; ulayu ( K S 24) ve ; utal
( A l ) ve .
416. 2. Y e r yer isim soylular dolayl halde bulunurlar: anfala takiben, ondan
sonra ; nagiid ( U II 5,14) bundan d olay ; adnla (U II 35,26) dier yan d an .

A. V O N GABAIN

417. 3. Baz cm lc ba edatlarnn yapl mphemdir: lak dahi, ayrca,

v e"; birk (< b ir? +k) imdi, fakat ; inip fakat ; katl ki (bu kelimenin,
bundan baka bir ok zel fonksiyonlar var) 8; lak fakat, yalnz, sadece : bo
al'ziimirt isirkagm idi kalmaz; lak bizina rakin iirsdr, amraklartn adrluluk amgak
bolmazun arti tp korkar man (Suv. 609,2) bu vcudum u esirgeme isteim gelmez
hi; sadece, sevgilerden ayrlmak zdrab olmasn diye korkarm . Bu seyrek
grlen lak, cmle belirleyicisi olarak, bir defa bir z a rf fiilden sonra gelir (bk.

43 8)418. 4. Kelim e ylmalar: iya basa sonra ; azuyana ve y a ; lakyma ve

ayrca"; ina katl byle, bunun gib i ; anla basa sonra ; turum ara esnasnda, bu
a rad a ; anulayu... katl... gibi, ki... ; apam birk imdi fakat (kald ki) .
419. Bu cmle ba edatlarnn manalar ve kesin farkl gramatik yaplar
ayr bir aratrmaya konu olacak niteliktedir.

C m le B e lirle y ic isi
420. Sadece fiil yklemlerini yakndan belirleyen yklem belirleyicilerinin
aksine, cmle belirleyicisi ile cmlenin esas ksmna, yani ykleme, zneye ve
varsa, nesneye de etki eden cmlc bei kastedilmitir. Yklem belirleyicisi, uzak
nesne ve cmle ba edat arasndaki snr kaygandr.
ekil olarak, bir cmle belirleyicisi, sonu isim soylu olan bir veya birden fazla
kelimeden meydana gelir. Nadiren eksizdir, ekseriya + t, + a , + w , + im, + ta ,
+ ka. +aru, + ra ve + ru eklerini alr. A yrca isim soylu olm ayan fiil ekilleri ve son
ekim edatl isimler tercih edilir.
421. Eksiz isim soylular ve stelik (zumal) zaman, yer veya benzeri bir
m anava gelen trde olanlar:
r ki( timin glanti ( K P 62,1) uzun zam an sonra, nihayet kendine geldi (akl
bana geldi) .
aligyl ijg kiifiig birmi (IE 8) elli yl iini ve gcn vermi (verdi) .
birdin stjar honu burhan nin ijtdlim ( M i l i 23,10) gneyde Henol Burkann
sesini d u y d u m .
ziiksiiz knldmk anarj kjli szkn rr ( M I I I
Cesinnunglauter) devaml ve her g nd r .

22,13)

dua

irlikn la rnk buyan kl! ( T T I 171) yarn, hemen, iyi iler yap! .
422. + l.
ant imdi".
kidirti ( T T I 122) batd a .
strdi (U 26,15) stten, y u kardan .

sesleri

ESK T R K E N N G R A M E R

"7

lalrt ( M 1 1 1 19,12) darda, dar .

ydrti ( T T I 123) d o u d a ; bunun yannda, bir rjdri < rt* + dr +1
d o u d a ile bir kndri<kn* + dr + i g neyd e var.
423. + a (eitlik).
kaili yana kn l y i omntayaruk ay tanriyayu balgrayarlikara, iliimiz duk kut
avlau orunla blgrayarlkad ( M I I I 35,12) hkmdarmz, gnein yerinde parlak
ay klarn saarak emrcdercesine (emreder gibi) mukaddes A vlau ta emretti .
424. + m.
ol dn bo sava iidip ( M I H 23,3) o zam an bu sz iitip ; y aznda da,
burada, vasta halinin dudak uyum una girmemesine ramen, bu kelime d-tn
olarak geer.
amltsn Kaml s + n (UI1 88.78) u za m a n d a .
yazn yazn .
t&rkin ab u k .
ol tllam kim ( T T I I A30) ol sebebten ki .
krjlin adnaunurj adgsirja kni saktnf lururdumuz arsiir ( T T I V A72) eer
gnlden bakalarnn iyiliine kskanlk duyd u ysak .
lalmirii kzin lan hatunlarma korurlar ( T T I notlar 46) yalvarr gzlerle semav
elerine bakarlar .
natagin tzi titir ( T T V B24) ne kadar z (cevheri) d r .
rksizin (Ch 24) gsz, gsz olarak .
szinliign (Ch 12) sz zerine ; + l 4- m, 4 luun (sadece yuvarlak
nllerden sonra gelmez), + ligin, + ln eki yannda ok nadir olarak da, -t l,
+ lu eki bulunur: ini + lig (I I E 33) (kk) kardeleriyle , iki ( kii + lig (IIE
41) iki kiiyle ; bu ek cmle belirleyicilerinin dnda yklem belirleyicileri de
yapar; burada, bunun +ma/ 4 -n ve + 0^ 4 -a/da bulunan + n (beraberlik
(Komitativ): Y a k u ta + ln , M oolca +lua, +lge, Eski M oolca H Y + lu'a,
-tlu e btn, hep, a yrca ).
425. + h n (Ayrlm a hali ve sfat, bk. 183 ve 387).
kalkdan n kaili ( M I I I 23,4) gkten ses geldi .
ouzd()y<J()n krg ktilli ( T o 8) O u zla rd a n casus geldi .
illin kanln buu bar ( T T I 59) lkeden ve hkmdardan keder var .
yilikimiztin snikmztin bar lpmzniyirk tagrp (Suv. 159,13) iliimizden
ve kemiimizden beri (yani, btn kalbimizle) tepemizi yere dedirdik .
altn < a l-t t-t m altta,
alttan , stn < * s + t + n stte,
stten",
ortun < or* + t+ u n ortada , iftin ite, iten , taln darda, dardan , oytun
sada, sa dan , soltm solda, soldan , kntn g neyd e , tadn kuzeyde , illin
nde, d o u d a , ilkidin ilkin, nce , jdn nce , irldin "hep , btn".

118

A. V O N G ABA N

426. + ta.
kgmiin lada tua kiilir ( M 1II 23,9) K g m cn danda (gc) douverdi .
mum munulayu tayidm wiayl mdyildrig laginrta limiti bir iin a dilti (U II 28,3)
lah duygularn neesini tadarken, geceleyin bir ses d u yu ld u .
at'z kodlukntayma sukauali alltyirtin uunla tumak bulur ( U II 43,25) o
(vcut) ldnde, Sukhvat leminde yeniden d o aca k .
yir tdyri triimild biir bay ymd bar, yok ay ymd bar ( K P 5,8) yer ve gk
yaratldndan beri, zengin de var, fakir de v a r .
amrj kinld kop kslari kanar ( T T V B54) onun gcnden (gcyle) btn
arzulan tatmin olur .
kninta ( A l ) her gn, gnde .
427. + ka, + a .
rkii zksiiz glantry (M I i l 25,10) daim a ve durm adan (beni) akllandrn
(uurlu kln) .
kn knirj her gn, gnde .
knja ayya munulayu bdrip ( K P 7,4) bylece, gnler ve aylar boyunca ihsan
ettikten sonra (ihsan edip) .
alt otuzyama (II E 26) 26 yam da (bir tarih zaman!).
kinina mnvanl konuklukta konar (P f 8) daha sonra Nirvna ehirlerinde
d u racak .
428. +aru yn bildirir (bk. tmle 393).
429. + ra; + ru, seyrek; yer ve yn bildirir (bk. S 394).
ira asz, tara tonsuz (IE 26) ite asz, dta elbisesiz (ite a, dta plak) .
tarayonyur (IF, 1 1) dar yryor (silahlanp isyan ediyor) .
ira ieri", ya ( U II 23,13) nce, nde , asra, muhtemelen *a.t + radan
gelir aa, aada , kisrd sonra, daha sonra".
dbrv (IIE 25) eve".
abmr (R S4) adrm a ( aileme ). birlkg(d)rii (IE 10) yerine IIE 9da
birtkr vardr: birtkrii saknmal vermeyi dnmeden... .
430. Bir cmle belirleyicisi, p, pan, n, mal, matn ve al z a r f
fiilleri, a y n c a ma ve + kan ile ve kendisini de bir z a rf fiilin takip ettii bir
lak edat ile sona erebilir, yahut bir cmle belirleyicisi, son ekim edatl bir isim ve
nihayet ksaltmal olarak kullanlm bir son ekim edat olabilir. Bu kelime
guruplannn znesi, cmle znesi ile ayn olabilir, bu zne-sylenmi veya
sylenmemi (gizli veya ak)-baka da olabilir.

ESK T R K E N N G RA M E R

119

A lm a n c a da byle bir kurulu bir yan cmleye tekabl eder; Eski T rk e iin
de byle bir ad vazgeilmez bir durum dur, nk bir fiil ekli olan zarffiil, zam an
ve ahs bakmndan farkszdr, ve nk bir zne eksik olabilir.
431. p: Esas fiilin yapt i veya olu; zaman, mantk yahut sebep
(scllich) bakmndan bu fiilinkinden sonra gelir. C) halde, bir yklem
belirleyicisinden sz edilemez.
an ii(n ilig infd itilmi drifij. ilig tutup, triig ilmi}. (1 E;}) onun iin memleketin
idaresini ele almlar, idareyi ele alp sonra kanun yapmlar".
ln linin larlap turd (M an. Erz. 7,3) atn dizginiyle (dizgininden) ekti ve
d u rd u ", ltr d, tasvir bir fiil olarak dnlm olsayd, (yani ekip durmak,
ekmeye devam etmek manasnda), larl u ekli kullanlm olacakt.
u(tyan balkny kidininlti lurup, naru btiryord ( U I V Al vd.) Ujjayin ehrinin
batsnda durdu (eleti) ve (imdi) gitti . (Metin devam ediyor:) iHtii...trl biillir
yollayoryt, tnrjarastnlayiiklririg krdi drt yolda (yol kavanda^ yrrken, orada
eytanlar grd (agy.). Bundan sonra gelen cmle, ^'in tekrarn nlemek
iin, ciimle belirleyicilerinin ift ift birbirlerine nasl balanabileceklerini
gsteriyor, tik cmle belirleyicisi, bir a zarf fiili ile balanr, ve ikinci p, zarf
fiili bir cmleye tabi olur: iitinyiii, kann iip; baarsuklartn aliizlariya y'tirgayurlar ard
etini yiyip (yediler vc) kann ierek (itiler) [bunlar, ikisi dr ayn anda meydana
gelirler] vc (sonra) barsaklarn vcutlarna saralar".
Bir dorudan anlatmda l i p, daim a ayl t veya benzerlerinden nce gelir;
bir tkillik olan bu tip, sadeee, anlatmn sonunun geldiini ifade eder.
432. -pan, aynen p gibi bir fonksiyon ifa eder; yazm alarda, bilhassay
aznda nadir grlr (bk. D E N Y dc Eski Osmanlca 1 3 1 1 ).
istemi kaan olurmi}. olurupan, litrk bodunun ilin lrsin tuta birmi}, ili birmi} (IE 1)
stemi, kaan olarak tahta kt. Tahta kp (kt ve) Tiirk milletinin tresini ve
idaresini ele ald .
bunca bodun kilipan, stami} yolami} (IE 4) bunca millet gelip [geldi ve
(sonra)J alam, yas tutmu .
Bir dolaysz anlatmn sonunda /t/>in yannda yer yer t pdn de kullanlr.
433. -n nin, ayn fonksiyondaki />'nin yannda daha seyrek olarak
kullanld grlr; ok nadir ve eskidir (bk. D E N Y s. 919 yukar).
trk ttijrisi... " trk bodun yok bolmazun liyin, bodun bol(un ' lym,... ygrir
klrmi} iirin( (IE 10) T r k tanrs aka yle dedi: Trk milleti yok olmasn;
aka unu dedi: millet olsun", vc (sonra) ... ykseltti ( Trk tanrs,... 'Tiirk
milleti yok olmasn diye (deyip), 'millet olsun diye... ykseltti 50.
434. mal, matn, madn ekleri daha nce ele alm an ekille ayn
fonksiyona sahiptir, ama olumsuz mana verir.

I 20

A. V O N GABAIN

arkan iin dier rnekler: ana szly lururrkn, amrj arasnla lani iligkyaktn...
n yanku lag (iitildi ( U I V A 233) byle konuup durur iken, hkmdar
C atana ya yakn yankya benzer bir ses iitildi . Ayrca, U I V B 18; 34; 43; 46; C
53 ; '87; H t V I I 1790; 2022; 2142; Suv. 620,21; 23; 621,19.
438. tak (lag mi okumal ?), bir z a r f Fiilden sonra: iken (bk. D E N Y s. 691;
ilk rnek diik ile ayn fonksiyonda bir tak ihtiva ederler), takt bir kii bir tak ktani
im pusar atn alayu lak bir dn tapm udunu laginsr, ol kii... (M P 90) ve eer bir kii,
Bodhisattva Avalokitesvara adn anarken (and esnada), her hangi bir zaman
onu ycelie (ona tapnsa), o kii..."; inip ligin alkun taplamad tak, ...kirmiig taplad
( K P 15,1) fakat, ehzade her eyi atarken (att esnada), gitmeyi uygun b uldu .
Birinci rnekteki ata vya bakarak kincideki lapla mad, mal, madn gibi
zarf lil olarak anlalmaldr.
439. Dier cmle belirleyicileri, son ekim edatl isimlerin byk gurubuyla
tekil edilirler (bk. 272 vd.).

zne
440. Zam irler dahil her eksiz isim soylu, zne olabilir, z n e , yaln halde olur.
Sadece zamirler ze halinin zel bir eklini gelitirdiler: bn veya mn; sn; bo veya
ol. Zamirlerin dolayl hali, gerek bir hal olmayan ilgi hali ve ekil bakmndan
dikkat ekici yaklama hali bir tarafa, *bi veya *mi, *si, *mu ve *iidan
tremilerdir (bk. 329).
z n e kavram, ykleme ilave edilebilir: klur (o) klar, y ap a r ; klay (ben, o
vs.) yapar (yap acak) , z n e , yklemden sonra, yklemin bir paras olarak ifade
edilebilir: ktll+ m kldm, yaptm (kelime manasyla: (benim) yaptm 1; klur san
klarsn, yaparsn ; adg ol iyidir . T e k bana isim olarak zne, yklemin,
yklem belirleyicisinin ve nesnenin nnde bulunur, z n e , zamir ise (zamirsel
zne) ayn cmlede, yklem tek bana, hem yklemden nce, hem de yklemden
sonra (tek bana bamsz deil) gelebilir; ta m am yla olmayabilir de.
Bir cmle; biri yklem, dierleri z a rf fiil yahut isim fiil olarak birok fiil ihtiva
ediyorsa, ve btn fiillerin znesi ayn ise, zne sadece bir kere ifade edilir. Fiilcrin
yklemleri ayr ise, zne bilhassa vurgulanmaldr, yahut aklk ynnden nemli
ise, zne her fiil gu rubunda sylenir: man bo savlar bilmida kin, ol kiinij adin
tmarn aa klil tgingay man (Suv. 521,1) ben szleri bildikten (anladktan,
rendikten) sonra, bu adamn maln mlkn oaltm aya gayret ederim
(fedakarlkla oaltrm) . Zmnen bir zne deiimi de m eydana gelebilir.
Dnllk zamirleri z ve knt kendi iyelik eki ile birlikte sik sk ahs
zamiri olarak kullanlrlar: zm kllm kendim (yani, ben) yap tm . 200, 201.
1 b u ra d a kili isim fiil, d o la y sy la d a isim o la r a k d n lm t r ( M .A .) .

ESK T R K E N N G R A M E R

tn soyu, dyazmaln, mnla kltn klsar ( T T V A 109) eer her akam, ihmal
etmeden bunu yaparsa... .
buijfl ifig kiig birlkgrir saknmal, "lrk bodtn litrayin, urusrataym lir armij
(IE 10) iini ve gcn vermek istemedii iin, syle diyordu: T r k milletini
ldrmek istiyorum, ve onun kkn kurutmak istiyorum (bunca ii gc
verdikten sonra, dnmeden ekinmeden T rk milletini ldreyim, kkn
kurutaym der imi) .
435- h mak iin", nadiren de dan beri".
boyriigg bdlgiilg klalt, tzn lglr nomlayuyarlkamif ( T T V B4) bu akideyi
(tarifi) belli etmek (aydnlatmak) iin, btn hkmdarlar (onu) vazetmeyi
emrettiler .
adnlgalyirilgiili, drii ar r ki( bollt ( H t V I I 2039) ayrlaldan beri, hayli ok
oldu .
43^- na -nca .
bo dam iniy ki kiisni za bodimant nomlu orunka liiggina, munun ikin arasnla ar
tuum ajunu bulmak tapmak bolur ( U II 36,39) bu sihir formlnn gc ve
kudreti sayesinde, Bodhimanda adl yere ulancaya kadar (ulamadan nce), bu
arada ar bir yeniden doua ulaacak ve yeni bir ar douu bulacak .
437. kan, zam an bildiren bir cmle belirleyicisini sona erdirir; kaide olarak
fiil kklerine deil, isim soyluya benzeyen kelimelere gelir:
anu + kan (H tG 22,25) nce, eskiden", nihayet .
antna + kan (M 6,19) nihayet, bu arada (?) .
aml + kan imdilik, hemen imdi .
irta + kan (H tG 33,23) nce .
A yrca kan dan nce anlamnda mazU isim fiillere gelir: rllgyirliirdd
tak akln maz + kan, aml knr miin bilinr man (U II 78,42) ateli yerlerde
(atelerle) akp gitmeden nce, imdi (gnahlarm) itiraf eder ve (gnahlarm
dan) pimanlm bildiririm .
a r-m a z + kane benzeterek, olumlu bir *dr r + kandc tekil edilir; ki bu da,
*bar r vardr >bar gibi, arkan olmutur. O halde, bu yegne olayda, kan
aka grld g i b i bir fiil tabanna da gelmitir. Fakat bu, ar den baka
bir fiil tabanna gelmez.
anas idiz kalkla yatp udyur arkan, tl tfddi (Suv. 620,16) annesi yksek
kulede yatp uyurken (annesinin yksek kulede yatp uyuduu esnada), d
g rd .
bo saw tak kdmazkan, bir buryuk Idrkin tavrat ktil\p . (Suv. 62 3 ,1) bu sz geip
gitmeden nce (bu sz sylenirken), hemen bir nazr gelip..."; ayrca: U I I 87,61.

A. V O N GABAIN

T m le
441. bk. kelime guruplar, nesne ve fiil yklemi 391 vd.

Y k le m

442. Y k lem , bir cmlenin en esasl beidir; hi bir zam an eksik olamaz.
Buna karlk zne tek bana bir kelime olarak debilir ve sadece ykleme ilave
edilir: adg iy i" ve bu iyidir".
Yklem , isim (dolayl halde de), sfat, say, zam ir yahut bir fiil ekli olabilir.
Fiil yklemi (yklem, fiil ise) bir kelimeden ibaret de olabilir, bir fiil gu rubu da;
byle bir balantnn (Verbindung) ilk bei (ekil olarak) sona gelene tabidir.
Fiil ykleminin ikinci bei yahut tek kelime, bir isim soylu veya bir ara ekildir.
Z a r f fiiller, ekimli fiiller, yani yklemler deildirler, , uluk, duk (bu
yklem olarak seyrek grlr), s, la, u, ma, t'U isim fiiller,
ayrca zam an tekiline yarayan r, maz, t ( l + m grlen gemi zaman
vs.) mi} ve yuk ekleri isim ve sfata dahildirler. A r a ekil, ay, kalrU
zamanlar tekil eden ekiller, ok nadir olan fi, a (?), dilek ekilleri ve aslnda
yan cmlede bir ekimli fiil olan sar, artdrlar.
443. Bir yklem ismi; ilgi, yaklama, bulunma, ayrlma, vasta, yn vc eitlik
hali ekleri alabilirler ve ok ve lag gibi edatlarla geniletilebilir.
Yklcminkinin dnda bir znenin var olup olmadna bakmakszn,
yklem bir ahs iareti tayabilir, i. ve 2. ahslar, ahs gsterilmeden kalabilen
ay vc jarm dnda btn fiil yklemlerinde bildirilir. 3. ahs, t grlen
gemi zam annda, ayn ekilde, daim a gsterilir; da, u, u, uluk ve
m/'l fiil isimlerinin arkasnda, 3. ahs, ekseriya bir ol, nadiren de bir bo ile
gsterilir. Dilek fiil ekilleri, her ahs iin baka bir ekle sahiptirler; bundan'
dolay, bunlarda, dier bir ahs iareti konulmaz.
444. Bir yardmc fiile bal yklem ismi, bazen yklemlik vasta hali de,
ekseriya da belirsiz halde bulunur.
44 *444 iin rn ekler: itim amt kan (IF, 9) lk em im di n e rd e ; ndn kdnyir bz tapya ( T 6)
g n e y d e ve k u z e y d e lk e senin a r / u n a g re (enin isted iin g ib i) ; mannol ( K P 1 1 ,1 ) " ( o ) b e n im d ir ;
inan boluka ( T T 1 188) in a n o lm a l ; kim sn? ( U I V A 20 ) kim sin ? ; in iiiisintg ktlnmaduk rin (IE
5 ' a k a , k k kard eler b y k ka rd eleri g ib i (k a d a r) g a y re t e tm e d ile r ; bo taka tgnr sn bu
d a a k a d a r geleceksin (b u d a a u la a c a k sn ) ; biz kanyuk biz ( U I I I 5 5 ,19) b iz ih tiy a r la d k " ; kj kifi
oltg IS 7^ o k kii o ld ; kj lrlg munta tglr tngy ( M I 1 1,3) b y le o k t rl d u a la r e d e lim ;
kn t y i yarukn kogmn tada tua klir rt ( M i t i 23,8) g n e, K g m c n d a n d a n p a rla k bir ekild e
(ld a y a ra k ) d o u y o r d u ; sauka kr kalr sn ( ' T 169) h em en m eh u r o la c a k s n ; saklanu ol ( T T I
19 6 ' in san ken d in i k o ru m a l ; knt bodunum (R 02) ben im h alkm sn (m ille tim sin ) . (a k la m a l
p leo n astisch ) hi allm am ahs iareti:) nglk tudum mn? ( K P 4,8) n iy e (ne iin ) d o d u m ; bini,
ouzu. oltriafi ok ( T o 10) b izi. O u z la r ld re c e k le r! ; bri tg rmif ( I E 12) kurt g ib i im iler ;
tayda tngdaka bollar sz (I SF.; W . B A N G 'n 1 lil. Z e n tr a lb la tt 1900 s. 53 8 d eki ta n tm a y a zsn a

ESK T R K E N lN

grameri

I2J

(B csp rech u g) g re eklen d i) g k d e yaadm /, za m a n la rd a k i g ib i o la c a k s n z "; tzlriglrig armz

( T T I I A 55) " s y le n e re k g ib i d e il" ; I S{ arn rmk ah}afal ( T T I I I 138) v cu d u n tem iz o lm as
e m ri"; kbjliimiit bujujiuzun kadtuzun lorzun (M I 28,28) y re in i/ elem siz kedersiz olsu n (d u rsu n )!".

445. sahibim (malikim) , sahip deilim ", mecburum, zorund aym "
ahssz sylenir: rdinim bar mcevherim va r ", yani mcevhere malikim ;/*/!
yok kokusu yok , kokuya malik deil ; maya bilmi (ekseriya bu ekildedir; dier
yazm alarda nadiren b il g ve bil mk'tn) krgk bana bilgi gerek", bilmek
zorundaym ". Z a m an ve olumsuzluk ekilleri: bk. 245.

C m le K u ru lu u
B asit C m le; K e lim e S ra s
446. Yklem , cmlenin ana ksm olarak, okluk, cmlenin sonunda yer alr.
Hristiyanlkla ilgili metinlerde, bazen bir yaklama halinin nnde, bazen
znenin nnde, hatta cmlenin banda bile bulunur. Yklemin yakn
belirleyicisi, yklem belirleyicisinin dnda nesne, en uzak belirleyicisi ise
znedir. Cmlenin bu ana yaps (H auptkom plex), bir cmle belirleyicisi ile
tekrar alabilir; balatc olarak bir cmle balatcs grev alabilir. Mantk bir
mnasebeti olsa da, byle bir cmle balants zaruri deildir.
K a ideye uygun kelime sras udur: C m le balatcs, cmle belirleyicisi,
zne, nesne, yklem.

Y an C m le le r
447. Cm leyi genileten dier bir unsur; bata, sonda, yahut -araya
sokulmu olarak- ana cmlenin ortasnda yer alabilen yan cmle olabilir.
Muhtemelen U y g u r c a da yeni bir oluum olan gerek yan cmleler, bir art,
bir soru kelimesi, yahut her ikisi ile birlikte gelen kelime guruplardr. Yan
cmlede yklemin ahs ve zaman, okluk, gsterilmez.
448. art cmleleri mene bakmndan, ekil olarak bir bakasyla balants
olmayan, fakat mantk bakmndan baml esas cmleler olmallar, oln
kalun sar! ( T T I 194) ate kuvvetlense! biimindeki bir istek cmlesine (esas
cmle!) baklmaldr.
rnekler: barsar, barl ( K p 30,6) gidersen git! .
olyirgar barsar, trk bodun, iill(i san (IS 8) bu lkeye gidersen, T t 1; milleti,
leceksin .
asar, tosk maz sn (IIN 6) asan, tokluu dnmezsin .
tkl bilg latjri lyrisi burhan nruanka kiryarhkadt rsr, ymn katm '-' lak) liikl
bar (H tV 90) e e r t a m h i k m e t sa h ib i t a n r l a r ta n rs Buda N i r v a ' y a girmes i

H4

A. V O N GABAIN

emretmise, koyduu iz henz bozulmam biimde du ru yor"; kl Itginyok rsar,

kop ltdi artigiz (N 10) K l T igin olmasayd, lecektiniz ; tami szlasar,yanar
drnak y iti kala kcili ban klf,... lpn za tuta yormif kargak (T 'I'V A57) insan
D hran dese, iaret parman yedi kere getirip gtrp (mhr) tepesi zerine
tutmaldr .
449. ok ksa bir art cmlesi, bir cmle beinin ykseltilmesine
(Hervorhebung) yarar: tava ili arsar, mrii atl u kd tiirk trgiyir ol ( H t V 99)
in lkesi (ise), Mleccha adl, en u hudutlarda bulunan trk trgi lkesidir! .

N isbet C m le le ri
450. Soru kelimeleri her eyden nce esas cmleleri, yani soru cmlelerini
(bk. 355) ve nlem cmlelerini balatrlar. Soru kelimeleri ve nlemlerin
fonksiyonlar iin bk. 199.
rnekler:
nd yma kti tsuy irin kllmz arin ( T T I V A 19) ne kadar g nah iledik
tabi! .
ndyma lan, ndymd lacrak ( H t V I I 1895) ne artc, ne abuk! .
kayu tnllamy utls ( U I V C184) insanlarn hangi ut(suz)luu! .
ister tercme yoluyla, ister gei yollan zerinde bulunan Trkistan
ahalisinin ok dilliliinden olsun, muhtemelen, yabanc tesirle, git gide, daim a
genileyen bir erevede soru kelimelerinin kaideye uygun nisbet cmlelerinde,
yani yan cmlelerde kullanld grlr bk. 194-195- Ne kim ile Aoyunun
semantik fark, ne de ekil bakmndan ta mam yla mphem kall'nn kesin
fonksiyonu, henz, izah edilebilir.
rnekler:
rji a igyok, kim bars tirgrglk (Suv. 610,17) pars diriltmek iin baka
yiyecek ve iecek yok .
i; klzun tip, kim ol bi ta bitigig zmz bililim (H tG 44,3) alsn, ki o kitabe
tam kendimiz y aza lm ".
,
katglanan, kim rk oduun aranlar ( M I I I 9,6) gayret edin, ki daim a uyank
olun! ,
krjli az kaad ol hltan, kim in aidti ( T T I I A30) gnl u sebepten biraz
zayflad, nk byle iitti (byle iittii iin gnl biraz zayflad) .
girmak, kim girdi, artuk iir rr ( T T I I A600) sevinlerine sebep olan
mutluluklar oktur".
0/ al tun nlg sunlar bagi, kayudn srjar dantipali ilig iirdi, anda ok srjar bard ( U I V
C103) bu altn renkli snlar beyi, hkm dar D an tip la nn bulunduu tarafa
gitti .

ESKt T R K E N tN GRAMF.R

U5

bo isig dl bilmz biz, bilgda kin nlg in mu ki (H t V I I 1882) bu scak

zam anda, hediyeyi gnderdikten (hediyeden) sonra, bilmiyoruz, ki memnun
mudur (bu scak zam an da hediyeyi gnderdikten sonra memnun olup olmadn
biliniyoruz) .
bilmz... kim mnin... z klmm mni in amglr, tip ( T T V I 16) bilmezlar, ki
kendi gnahlar kendilerine (benim yaptklarm bana) byle zdrap ektirir .
kim kayu lnl... bo bitigig bilitsr, anta bar, kim ol Itnl rtk rlnmz ( T T V I
1 12) kim bu yazy yazdrrsa, yle olacaktr, ki o canl atete yanm ayacak (bu
yazy yazdran atete yan m az) .
t galar sr rlr in kaili r, kim... lolkuku rr (VVG 21) aalar, bir
insann tulumu fleyip iirdii gibi ierler .
ol aznym ol kamayklar olanlar, kim kklrdn...yirgr lfmiflr rli ( M I I
7,16) btn hrslarn, gkten yere dm eytan ocuklardr .
Aadaki cmle bir ksaltma ihtiva eder: n gzlr kllr bara aysz krkl
klu lgingy mn (Suv. 529,3) "b t n rmaklar ve glleri sonsuz gzelletireyim .
n, bara yoluyla ifade edilmitir. K a id e olarak n... rsr, bara... denilmeliydi.
451.

Soru kelimeli ve artl yan cmleler iin rnekler:

mn bo.. rdini alal barayn, kim... as lusu klu usar mn ( K P 34,8) bu

mcevheri gtreyim, ki... faydal olaym .
kim ny ntmsr,... at ( K P 33,2) kimse ses vermeyince... at .
siz, kaan burhan kutn bulsar siz, mini lilmy kutanrj ( K P 51,5) Burhan ruhuna
(Burkanl) ulanca (bulunca), beni terk etmeyin, kurtarn .
kayutn syar hormuzta l y i rsr, anln syaryakn banp (U II 29,19) indra tanr
ne tarafta ise, o tarafa yakn gider (o tarafa gitti) .
n lrlg itigyaral bar rsr, krmiyultuzka aylmaz ( T T V I 133) ne trl
ss mevcut olduunu, bakclara ve yldz falclarna sormazlar .
ol aya klnyok, kim biz k^madmz rsr ( T T I V A23) ilemediimiz g nah
yok (gnah yok, ki biz ilemeseydik) .
in kaili trkyigil kunuylar... nk lilryr bzr rsr, anulayuym boyilinsiz
yazyir... lbrdi ( U I V D88) gl gen kadnlar nasl titriyor ve sallanyorlarsa,
ulalmaz ykseklikteki bu yaz yer (bu kara toprak) de yle salland .
kim korksar,yornlar ( K P 32,3) kim korkuyorsa, yrsn (kimler korkuyorsa,
onlar yrsnler)! .
n rsr, asgka kirmdi (Suv. 612,2) kimseye faydas olmad ,
kimk klsr, sanlur ( T T I 67) kime gelse (kime grnse), (hanerle)
yaralanr .
kayuda tual laplar rsr, anla tuum ajun tutarlar ( U I V B8) yeniden domay
arzu ettikleri yerde, (yeni) doularn ve varlklarn bulurlar (yeniden doar ve
(yeni) varlklarna ularlar) .

I 26

A. V O N GABAIN

Soru kelimesini tekrarlamak suretiyle: ny nn sabim rsar, bayii taka urlum (IS
1 1 ) ne kadar szm varsa ebed taa kazdm (syleyecek szlerimin hepsini ebedi
taa yazd m ) .
inti kaili... suw, kim isig suvka katsar, solr... (YVG 47) ...su gibi, kim scak
suya katar soutur... (scak suya atldnda soutan ta gibi) .
452. iki kuruluun, nisbet cmlesi (yan cmle) ile yan cmlenin kontaminationu (tekletirme) Eski T rked e tek tk tevsik edilmiti, ve bu, p zarf
fiilinin ekimli fiil olarak inkiafna iaret eder:
kaili laluy gzk liigp, y i ti kiin turup, kiimiyaral ( K P 31,3) denize ulanca
(ulap), yedi gn kaldlar (kalp), gemi yaptlar .
n tim mahabaU ligin kriip, in tip hd (Suv. 609,22) ehzade M a h ba la onu
grnce (grd zam an), yle dedi 60.

D olaysz ve D olayl A n la tm
453. Dolaysz anlatm allm bir cmledir. Ekseriya bir inti yahut anulayu
tip lidi yahut... ayld byle d ed i" yahut, sordu ile balatlr. Ekseriya, sonuna bir
ldi dedi, svledi", lnli (diye) rica etti" alan bir tip (ekseriya keme-n diyerek"
za rf fiiliyle sona eren M o o lc a daki dolaysz anlatm gibi) vd. ile biter. Hitap
edilen ahsa, siin, nazik bir ifade ile ise, siz denir. 3. teklik ahs seilirse, ok resmi
olur: ulu ilig bg + ! biyz sunlarka isig z bufi birzn! ( U I V C 15) ey ulu
hkmdar, be yz sn hayatn sadaka olarak versin! .
454. Dolayl anlatmda, sadece fiil yklemi, dolaysz anlatm ekline girer; bu
anlatm (hitap) eklinde, zne (Alm anca dil duygusundan hareketle sylenmitir)
ykleme halinde olur: ol tnl "yoklunmaksz drr tip bilglk ol (U II 37,59) bu
cani, yok olamaz, bilinmek gerekir (bu canly, yok olm az diye bilmek
gerekir) , in sakny bolmazun ( : ) bolar mini bilmaz tip ( T T X 473) byle
dncen olmasn: Bunlar beni bilmez (tanmaz) deyip ('bunlar beni ta nm az
diye, byle dnm e) .
sizni lzn tip ( K P 59,6) siz lsn diye .
455. z e lli i olan deyimler: na n lisr ne iin dese ( ne iin? diye
sorarsa): niin?) vb. bulup karmann (Hervorhebung) bir belagat vastasdr.
sayular ol on tip tisr ( T T V B2) ve bu on... (kelime kelime: bu on(lar) kimlerdir'
deyip dese (denirse) (kr. M oolca muykemt bes).
ifadenin sonunda tip: fidmifi barrdi: bo nigranti... kriimi ol tip ( H t V 18) bu
Nirgrantha'nn bir falc olduunu iitmiti (bu Nirgrantha, bir falcdr diye
iitmiti) . lrk bodunyok bolmazun tiyin... (IE 11) T r k milleti yok olmasn diye..."
ti srin tekrarlanmas: tursar siz tisr,...; birk, barsar siz tisr... (H t V 39)
" b u ra d a kalp kalmayacanz (kalacaksnz dense,...; yahut gideceksiniz
dense) .

EKLER
1 B rlki d e *b ve

h i a re tle n , a y n z a m a n d a , k iaretinin h ve z iaretin in j iin ku llan lm as g ib i, te

ses d e e rin e sah ip tirler.

: K g a r i ye g re b K p a k a , m d e O u z c a 'd a ku llan lr.
3 K a r , a y n ses atla m a sn A r g u c a d a d a teshil ed iyor
4 B u g n k D o u T r k e s i nde d e, ilk h ecen in d n d a, u, u n un y e rin d e seyrek o la ra k o, v a rd r;
] A R R I j\ G , Materials to the knowledge o f Eastern T utki: oyom e v im " , dltor " ld r m e k , zdm z m " ,
olom o lu m . B u rad a a y n ekild e, , i b a la m a n l s , yer yer (zu w e ile n ) a, y a h u t r ye dn r.
5 S k sk g e e n tip td " d e d i (d e y ip d e d i) " d e y im i U ig I I d e yer yer tipditi eklin de d e g r l r , tid if
dlt. tek ba n a bir kelim e o la ra k hissedilm i o lsa, o rta y a k m am as gerek en bir g m e
6 Belki d e. D o u T rk e s i, z b e k e vs. d e o ld u u g ib i, d i e r Eski T r k e y a z t rle rin d e , sad ece
n ad iren g r le n b ir ikilik (G e m in a tio n ) b u lu n u r.
7 So n z a m a n la rd a , d i e r y e rlerd e R u n k ita b e le ri (R u n en in sch rifte n ) b u lu n d u ; b u n la rd a n K u z e y
M o o lis ta n d a b u lu n a n b iri, a k a . Eski T r k e d ir. Bn a karlk, A . O R U N Y V E D E L in K u a 'd a
kefettii R u n ta rzn d a k i K ritz e le ie n in rep ro d k siy o n u y a p lm a d iin , d ili h a k k n d a d a bir ey
s ylen em ez. T a c ik is ta n d a k i M u g d a n d a b u lu n a n bu y a z ile ya zlm bir k itab e T r k e o la ra k
g sterilem ez.
8 at y a h u t (a ) t, af y a h u t f a ) f y a zl, o k kere, n l n n farkl n ite lik le rin e iaret etm elid ir.
9 U y g u r ya zs, I300d c J o h a n n e s von M o n te c o r v in o ta ra fn d an litte rae ta rsic a e o la r a k
gsterilm itir.
10 U y g u r ya zs n d a ta b a n hecesinin n l s z ya zln a rn ek ler' tiyi ta n r , yrl e m ir , mn
b e n , sn sen ; d i e r y a z t rlerin d e: bk. , 15. B una karlk d a h a eski U y g u r y a zl M a n i
y a z m a la rn d a , y e r

ye r

(zu w eilen )

n l le r i seste d e e lif ile

ya zlm tr,

m esela:

il'ig f i)m z

h k m d a rm z .
11 B r h m y a zsn d a k i T r k e g , r d en in k i a f etm i ise so n u n cu b ir di kafesi r si idi.
12 U zu n n l ler h ak k n d a: V ilh . G R O N B E C H , F o rstu d ier till T y rk is k L yd h isto rie , s 68; M a rtin
H A R T M A N N , K S z 3 s. 1 4 1-15 2 . A y r c a C B R O C K E L M A N N , bu gra m e rin birin ci basksn a yazm
o ld u u , o k d ik k a t e k ici (fo rd ern d en ) ta n tm a y a rs n d a (B esp rech u n g) ( Z D M G Bd. 96 s 353*364)
u zu n n l leri, kaar. kaadir, tajam vs. ya zl la rn d a n h are k etle , h ak l o la r a k , T r k e nin eski
a z la rn a b a la r. B A N G - R A H M E T P n i n O u z Adgafi'nda, b u ra d a allm m (S u riye ) eklin in
yerin e fa&am y a z ld n d a n , b u n d a n baka kar, kadir, tam k a r, M a u ltie r, d u v a r " ila v e ed ilir.
13 A y n ekild e A z e r ic e d e, T r k e k elim ele rin ilk h ecesin d e b ir d ve bir e; u v a a 'd a b ir a < ve
b ir i < e v ard r.
14 B r h m yazs d a 1 ile yi a y rt e tm e z. F a k a t T ib e t y a zsn d a artl n l iin , v e n l le r iinT
v a rd r; *a rig, y a n i ar, al tim, y a n i altm; fak at syi zig, ya ni sin g , k j shi, y a n i kifi, tt kyn, y a n i tikin, kyel
myish, y a n i kdlmij. R u n y a zsn n , k 'nn y a n n d a , tkjki iin zel bir iarete sa h ip o lm as, n l d en
ziy a d e , nn y a n n d a a, o v ey a d an d a h a b a k a t rl bir n s zlere iaret eder
15 Y e r y er y a zlm o la n bu n l ler 00, uo, ou, ot y a h u t y a iaret e d eb ilirler Y a k u t a , wm " o n " , uot
a t e j , S a k a c a thauna elbise (d o n ) ve *towuz = M o o lc a to'usun " t o z " a d ik k at ed ilm elid ir
16 B u n a karlk n a zn d a ve B rh m y a zl b a z m e tin le rd e, hu p o z isy o n d a d a , b a la m a n l leri
ekseriy a aktr: farj + amnz " b a b a m z , kot op " k o y u p , terk e d ip " .
17 K a r i ye g re (bk. A T A L A Y s. 19) O u z la r n *si T r k le r in / s i n e te k ab l eder.
1 # Bu D o u T r k e s i" ses atla m a s d a h a , M an i h ard i y a zm a T I I I I ) 2 6 0 'la g r l r Bu

na zm a n n

bir ksm T r k . T u r fa n - T c x te III o la ra k , bir d i e r ksm d a B A N O m M a n ich . E r z a h lc rn "in in s 243 5 inci s a y fa la rn d a y a y m la n d

A. V O N GABAIN
| ;'n m sed al k arl o la n j, m u h tem elen T r k e k elim elerd e d e v a rd ; K /\. ( K C s A I s. 29) z ile ;
a rasn d a bir sesin b u lu n d u u n u zik red er, irin ( A l ) d e irinz o la ra k d a y a zlm tr, ki m u h a k k a k irinj
o lm a ld r ( K a r i'd c ifad e ed ild i i g ib i), v ya r n l s , T r k e k elim le rd e d e ta b i o la ra k den bir
d ifto n g u n son sesi o la ra k g r l r, y a n i

up

"u yku .

20 K a r i ye g re ( K C s A s. 38) O u z la r d a y k a y b o lu r.
21 A a d a k i k e lim e le rd e bu eski n y ye g id er: " y a y *yany>yay ( a a t a y c a , O s m a n lc a , K r m c a ) ,
ya (E ski T r k e , K o m ., A lt.). +yan>nan ( o rc a ); " t e r e y a *kanyak>fayak ( K A .) , kanak (D o ,
A r u c a , B u lg a rca ); i k e m b e # sarkanyk> sarkayk, sarkanfi ( K A .) .
22 K A . d > y d eim esini K p a k a v e O u z c a d an k a y b o lu u n a k a d a r gsterir.
23 D a la rn k lt o la ra k y celtilm esi zerin e kr. K .H . M E N G E S , M a te ria lie n z u r V o lk s k u n d c ...,
M S O S Bd. 37 s. 6 7.
24 56 a + n : A rk a ik ; ekseriya ye r b ild irir.
orun y e r (or + / + tf) o r ta )
aln " a ln (al ta ra f, alt t a r a f )
i s lin st n , y u k a r d a ( il " s t )
kidn so n ra, a r k a (kid son )
ortun o r ta n c a (ortu o r ta )
ozan ilik (z " z , k e n d i )
+ /n b ir y erd e b u lu n a n , b ir y e rd e k i (b k . 408; + / + n).
25 + sak eki ile ilg ili o la ra k k j. W. B A N G , S tu d ie n II s. 9 16 .
26 + ta ile ilg ili o la ra k kr. K A . ofi + la ok a tm .
27 K A .'d e k i k o l - r -

y a k n a ric a e tm e k in manas d ik k a t e k icid ir.

Rir u t tevsik e d ild i i iin , y a p trm a eki i * r un + m r *dan teekkl etti in i

d n m ek m m k n d r: k r - g t -

(M a itr . 36) g sterm ek < g + t; a y n ekild e

-tu r-d a ,

t + u r*dan m e y d a n a gelm itir.

2g naru M o o lc a n ce , k a d a r, - d a n b eri, - d a n itib a r e n ; # b u , 0 d a n , in a kfi" b u r a y a , inadu
bu d n y a k i , inaguki " b u d n y a d a k i , inagun " b u r a y a g ib i b ir yen i tekild ir; rnarud a k i - na
nakfi " o r a y a v s.d e d e v a rd r (N . P O P P E ) ; kr. 3 2 1 .

syr; arytr ve muyar g ib i b ir tekildir.

29 G e n e l A lt a y c a d a k i 'm u k k y le ilg ili o la r a k , B r h m y a zs n d a m e v c u t o la n y a ln h al on un
tekil ed ilm i o lm as gerek ir. D o la y l h alin tesiriyle, b ir o k m o d e m a z d a d a y a ln h alin osu, u o lu r;
ya n i bo > b u . Bu ses a tla m a sn n , b t n Eski T r k e m etin lerd e d e , y a n i, y a z d a o ile uy u a y rt
e tm e ye n le rd e d e, b u lu n u p b u lu n m a d b ilin e m e z . Y a ln h alin Eski T r k e d e bo,po o lm as g e re k ir,
kr. ben im Z D M G d e k i m a k a le m , D ie P ro n o m in a im A ltt rk is c h e n , 1950.
30 Bir d i e r rn ek: bilm dk(i)g + in fn ( I E 24) b ilm ed i in i in . B ir belirsiz h ale m i d ela let
ed er? M a n i ya zsn d a k i a y n ile n ad ir b ir y a zl d ik k a t ek icid ir: dgi di 'inbirl ( M I I I 1 7,16 ) iyi bir
z a m a n n d a v e siz'int&g (M a n .E r z . 8 ,1 1 ) sizin g ib i .
Y e r y e r, o k lu k ekleri iyelik eklerin e y lr: bolmif + mz + lar (M a itr . 8 3,27) o lm u lu u u z ;
bul tvtjuz + lar (M a itr . 83 r 2) b u ld u n u z ; kl liyzlar ( U I I I 9,5) g e ld in iz ; tatvar + ja z + lar ( U I I I
1 2 ,1 3 ) " m a ln z .
31 A y n m e tin d e n o rm a l ifa d e eklin in y a n n d a st sra d a n s a y m a d e n e n ( on d o k u z : tokuz
ygrm i) say sistem i d e k u lla n la b ilir. N o rm a l o la n d a , st sra d a n sa y m a sistem ine alm o la n T r k le r
ta ra fn d an b y k v e k k say arasn a b ir artuk so ku lu r.
32 Y a la n v erirk en asl s a y la r k u lla n lr :yitmift naru,yizyg rm iya jta la g i (M a itr . 9 r 14) 70. y atan
20. y a a k a d a r ,
33 yok, d i e r b t n isim so y lu la r g ib i y k le m ism i o la r a k i g r r: kirtgni yok rip...lsar ( T T V I
44) in a n c yo k ise .
34 A .v . L E C O Q , bol unur v e tf jr (M I 9 , 1 1; 14; s. 3 i)* (V e n v n s c h u n g sfo rm e n =* istek siz
lik ekilleri) o la ra k k a b u l e d er. B elki, urjur; u y z yerin e b ir M o o lla m a d r.

ESK T R K E N N G RA M E R
T rk

a zla rn d a k i

belirli

isim

fiiller,

z a m a n la ,

yklem

129
ism i,

ya n i e kim li

fiil o la ra k

ku llan lm larsa , az. v e y a o k za m a n fonksiyonu y k len d iler. K esin z a m a n ifad eleri, Eski T r k e 'd e ,
sad e ce d ( d + m ) isim fiili y a h u t birleik fiillerle ifa d e ed ilirlerd i; g e riy e k a la n basit filli y klem
ekilleri, ta m a m y la ntr d eilse d e , za m a n ifad esind en d e o k u za k trla r. B u ra d a , gen i z a m a n la
(A o rist), m an as, b elirsizlik , im d iki za m a n (Prsens) ve gelecek za m a n arasn d a sallan a n r ekli
kasted ilm itir. Bu ekin z a m a n b a k m n d a n fark g sterm eyii, a a d ak i rn ein isim lik fo n ksiyo n u n d a
g r l r:

mn

nip...

lgin tir + tim + t

(U II

30,28)

ben

b y le c e ,

d e in d i im d e

(d ein irk en = ta d a rk e n ) .
36 K P d e ay mn yerin e b ir a y a n ekli var: br % mn (7*>,2) v e re c e im " , kutar a mn
(76,6) " k u r ta r a c a m ; a y n ekild e, K u ta d u b ilig d e d e gay y a n n d a a d a v a r, m esela sini
bilm gy ( G .R . R A H M A T I b eyt. 4478: K a h ir e ), blm g (V iy a n a ve H eraO '^ ar/ ay (4482
V iy a n a ) ,yarat a ( K a h ir e ve H cra t). A sil ekil o la n a allm bir isim fiil eki, ( 109) K A d e
g r ld g ib i bir tekil ekid ir; g a k ll , kaldur a fslt y a p a n ,yort a y o rg a y r y e n (at
i in ) ; bu b ir t n lem i ile gen iletilerek - a + y h alin e g etirilir, a rtk hi bir za m a n isim o la m a y a n ,
sad e ce e kim li bir fiil o la b ile n b ir ekil; kr. D E N Y 925.
37 *p z a r f fiilinin + u ile d ik k a t ekici gen iletilm i b ir ekli nftf tip yrlkayur (M I I I 9,4) b y le
d e y ip b u y u rd u . Bu m etin d i e r d illik ze llik lere de sah ip : lglk (9,9) v e anfula (9 ,16 ).
38 M IT 12,2 v d . n d a geen rn ekte g r len + i iyelik eki ile + n y k le m e ekin in b irlikte gelii hi
a llm am bir d u ru m d u r: klipn + in... tulupan + tn... tiyr "g e ld i in i... tu ttu u n u ... s y le r .
39 m ay o lu m su zlu k eki o k seyrektir: bul may ( K P 10,5) b u lm a y n c a " ; ge n e llik le madn
235) ekli yerin e k u llan lr.
40 r , bo l ve tur , aslen, k l y a h u t k l g ib i srad an fiillerd ir; m an a lar d a , aa y u k a n
u la m a k , tam o lm a k v e d u rm a k idi.
n c e m od a l y a rd m c fiile d n eb ilir, so n ra, u y g u n bir ku ru lu a g ire b ilir ve b ira z deiik bir
m a n a ala b ilirle r ( 240); y a h u t, ayn ekild e ken d ilerin e has bir ku rulu ve m a n a ile tasviri fiil a la ra k
k u lla n lrla r ( 248); n ih a y e t, asl m a n a la rn k a y b e d ip , y a rd m c fiil d u ru m u n a d erler ( 238-239;
2 4 t - 247 ).
41 kalr ekli, tu a klir rti (M a n . E rz. 13,9) (gne) d o u y o r d u g ib i ifad elerd en , y a h u t da
k r gali

k l ir

sn

g iriy o rs u n

g ib i

ifa d elerd eki

h ece

d m esind en

teekkl

e tm itir

( B R O C K E L M A N N , Z D M G 96,360).
42 birl iin d i e r rn ekler: dgodi'in birl

(MIII

1 7 ,1 6 , m an . S eh r.) iyi za m a n ile , v e tasviriler

t r n d e y a p lm o la n ( 255) a a d ak i n ad ir kurulu: igly birl k (S u v . 4 ,1 7 ) h a sta la n r

h a s ta la n m a z ; ve jid birl bo saut (S u v . 6 3 9 ,18 ) bu sz iitir i itm e z .
43 Bu son e kim

ed atn n

z o la ra k o ku n u u ,

B rh m y a zsy la d o ru la n d ; a y rc a

kr.

D rc v n c ty u rsk o S lo v a r 629 z; R S N E M , Etym. W b. 524: ( i akutla) Ss, s "v y s o k o ; C I .A U S O N

280 z*:, (D o u T rk e s i:) zt. A y r c a , C o d . C o m .'d a , bir kerelik aya tizi "a y a k y iz n n y a n n d a iki
kere z v a sta sy la , d a n d o la y tevsik ed ilm itir. ^dnin Eski T r k e d eki m an a gen ilii d ik k at
e k icid ir.
44 bor ve naru b e ri , ileri (o r a y a ) , bir v cyr " b u r a , o r a " g ib i, bo ve o " b u , o " g ib i, *b (ban
b e n ve biz b iz d ek i) v e b u ra d a k i , o g ib i m tera d iflerd ir (E n tsp re ch u n ge n )
45 Sk g em e ye n naru iin d i e r rn ekler: muntada naru ( K P 3 7,5) b u ra d a n ileri (so n ra) ; nddh
Tnru ( T T V I I I

A 46) b u n u n zerin e ( ze rin e ) ; sisiil isiilastam rtry ( T T V I I I

1 1) "siz in

d isip lin in izd en d o la y .

R N 10 'd ak i b ir 1naru m u h tem elen n^r/'nun bir ya n eklidir: trk bodun anda nfaruyok bolt " T r k
m illeti o n d a n beri yo k o ld u .
U I I 1 1 , 10 v d .'d a rn n m tera d ifi o la ra k , artl n l l o ld u u a z la rd a d o ru la n m o lan
( B A N G , K O s m 1 1. 35) b ir naru v a rd r: sansamy brti unlmkin ukup, nam tvrlmkin mgdkuz ufuz ukar
S a m * ra nn kendi e tra fn d a d n d n d n p , geri geliin i em ek e k m e d e n , k o la yca a n la r .
46 admau " d i e r , b a k as g ib i belirsiz za m irle rin y k lem e h ali d i e r za m irle r g ib i + *c ( U I I I 4,3)
ile y a p lr.

A. V O N C A BA IN

3
47

ktnkt rm maytrt burhan "so n ra k i M a itre y e B u d a ": kinki M a itre y a ile d e il, burhan "g e le c e in

B u d a s " ile ilg ili o ld u u n d a n , kinki, maytri'd en Y>\xym ile ay rlm tr.
4*

f c ^: ir t ij lprl ( T T X 4 5 1) o k s a lla m a k " ; b ir fiil eklin in n n d e arlukrak. T T X ,

43*43^ n o tla r 444; bir ism in n n e , n sz o la n n ses ile onu ta k ip ed en n l y g e tirm e k ve bir
d u d a k ly la

sona e rd irm ek

su retiyle ses o y u n u y la

k u v v e tle n d irm e le r y a p lr,

m esela k a p -k a r a

" k a p k a r a " . F a k a t, k u v vetlen d irilm esi gerek en k e lim e b ir d u d a k l ih tiv a e d iy o rsa , k u v v e tle n d irici n
h e ce d u d a k l o lm a v a n b ir n s zle b itirilird i, m esela, tk tmn " b in le r c e " ; k z kuvrak " k s k v r a k " .
apam d a b o \ le , y a n i ap om 'dan teekkl etm i o lm a ld r; a rtk , am tek ba n a m e v c u t d e ild ir, fak at
am + i im d i" d e y a a m a k ta d r.
49 S o y u t tekiller iin d i e r rn ekler: suin kbrjl n q e , burhan klt B u d a lk ";
puiuiparm v e i Som uta) p u t 'n k g ib i.

(Thorca)

'

50 k ile m e iin d i e r rn ekler: adruk uzlar knt knt uz ifin iflyr ( K P 2,5) t rl u zm a n la r, ken di
u zm a n lk d a lla rn d a a l r la r "; takt ttg krgk (H t G 2 1,8 ) " te k r a r tek rar s ylem ek g e re k "; knym tn
rm {T 0 2 8 ) "h e m g e c e hem g n d z (g n d z o ld u u k a d a r g e c e d e ) n n a r + 1 bodun iikd, uyar + t bodun
kim

R 0 6 ' "m ille tin ya rs esir o ld u , m illetin ya rs b u ra y a g e ld i" . B u r a d a iftli ek -f/ , +/ d a

h a trla n m a ld r < 3 6 1 ).
51 Y k le m d u ru m u n d a k i vasta hali: uzz kntmak anaykyli szk + nyaruk + unyajuk + an arr
( M U I 2 2 ,13 ) d u rm a d a n , her g u n zik ri (G e sin n u n g ) a k , a y d n lk ve p a r la k tr " .
S u v . 6 3 4 ,1 5 tc, a y n m a n a d a , afiya umadn "a c sn a y e ti m e d e n " v e 6 2 5 ,2 d e atlan za
umadtn 1 y a z a r.
53 + ra. + m eki o k az g e ti in d e n .

Eski T r k e d eki

fo n ksiyo n u nu n a k l a ka vu tu ru lm as iin

b u r a \ a bir k a rn ek d a h a k o y u y o ru z: kulak + ra to k if (M a itr . 85 r5) k u la a v u r m a k " ; bir ikintifk,

krz *a

kulak + ra lanfifur biz

( M a itr.

30 V29)

(p a rla y a n

k u la k la rn a s a p la r z " : mini tz lp + r uru (S u v . 7 ,2 1)

b a k la r la )

b ir b irim izin

g zle rin e

beni batan a y a a d v e r e k " .

4 O h a ld e, vakla.ma h a li, d a h a o k bir istik am et, b u lu n m a h ali ise d e v a m l d u ru la n b ir yer

b ild irilir.
55 Bir say kelim esi iin d i e r rnekler: bir yig (igzin gr (M a itr . 44 v 12) b ir m ah kem e,
ig z in b r a y " , brr tm safi ( T T X 435) sam n (telin in ) h er b ir i .
ay ulu + 1 tn (S u v . 60 8,16) eh za d e (h k m ia n n yerin e g e e ce k o la n ) ay'ilki ulu + 1 olan
S u v. 608,2 > " e n ilki, en b y k o lu " ; a y rc a bk. 360.
57 V a s llk olarr.k y er bild iren kelim e tekili u n suru
prfa)fdank ( M I H

+ f n iin d i e r rn ekler: ulu trk + dn

7,7) " u lu , T r k lc r d e (d e v a m l m zu st n d ig er) reis ; ortun ol (S u v . 608,3)

" o r t a n c a >lu ; tayn tala (S u v . 608,7) d a rd a k i

baeh rin d n d ak i) d a d a .

58 C m le ba latcs (S a tze in le itu n g ) o la r a k kaili iin b ir rn ek: in bolmazun kaili bo art ifinl
ran lak kyklr bar bolup bizyokaduluk bolmalm (S u v . 60 8 ,19 ) " b y le o lm asn ! Bu o rm an iin d e vahi
h a y v a n la r b u lu n u p b iz y o k o lm a y a lm !".
bk. 234. o k seyrek.

60 Bir soru kelim esi ile allm am b ir kurulu: n l odunu k ir li k anla korktnfln busujlun infd tip tidi
(S u v . 6 i . O " u y a n r u s a n m a z , ko rku ve z d r a p la yle d e d i" ; v e a y rca : n an korp, tak arlukrak
ujrkandy^urkand (S u v 6 2 1.2 ) " b u , teh likeli o lu n c a , d a h a o k y a k n d ( m te ra d if)".
61 unmay: kr. Humy Y e n i F arsa h n m e M e, kn. G ru n d riss d . r a n . P h il., Bd. I. s. 169.

DZN
+ : isim taban; ismin yaln ve belirsiz
hali 178; fonksiyon: yklem belirle
yicisi 381, zne 440, tmle 391
: Fiil taban; emir 2. teklik 215
a: 440
a, ay, ay,ya: nlemler 343
+ a, + a: (seyrek) ismin yaklama hali
180; iyelik eklerinden sonra gelen
yaklama hali eki 193
- fa , + a : isimden fiil, bk. + u
a, d: Z a r f fiil, bk. u
a, a; t, i; u, : Fiilden isim

lo 5
ab, av: 29
abn: 125
abnu: 125
a, (a): 8, n. 8
a .+ a: 180
a : t o
a. a: 232
a. kna: 236
a. sar: 448
a. ti: 451
aan: 299
a. + ny: 352
aari: 363
< W 2 7 . 35 6 358
a. + 1 ya: n. 52
a. + lan: n. 52
a n -: 387
a. ur: 200
aka: 1 1o
a d - : 294
ada: 77, 227, 243, 272
a .+ : 181
a .+ si: 193

a . + /!: 183
a.
+ ka: 180
adah: 77
adagun: 50
+ ad , + a d , + d : isimden fiil 86
adr: 54
adrlk: 54
dhai: 5
adhm: 5
adflig: 5
adn: Son ekim edat baka, nn
dnda ; ksaltmal dier taraf
tan 294
a.: 5, 80, 267, 294, 359, 366. 380
adn : 148
adnau: 205, n. 46
adn: 80, 148, 243
adn, adn: 80
adnla: Ciim lc balatcs dier y a n
d an 416
a.: 294
adr : 131
a. a: 232
a . d: 217
adini
a.
dm: 392
adnluluk: 243, 4 1 7
adrl: 131
adrila : 141
adrllauluk: 141
adrtl: 352
adnau
a.
+ nurt: 424
adnl : 351
a .- a h : 4 3 5
adnluluk: 270

13

A. VON GABAIN

adruk: bk. artuk

: 39. 20!, 353, n. 50
a -:
a. a: 232
a.
pan: 231
aaz: 4
aazlan :
a. my. 219
a: 54, 82, 264
a.
m: 193
ahk: 54
auz: 82
az: 4 . >5 > 7 1
ana :
a.
hm: 306
an: 308
.
a. + ta: 182
+ ^k, + g: Ortaklk 205
aul, agl: Fiilden isim 116
a za n -: 15
azlar: 1-6
a/, a/i: nl deimesi 20
ajun: 408, 451
a. + lan: 319
A. + ta: 356
a. + u: 436
ak
a.
ak( ) l

+ lar: 174

a.
ar: 174
akt
a . p: 230
akla
a.
r. 174
aktar
a.
u: 248
aktn
a.
mazkan: 437
aktur : 166
akuru: 366
al: y a n ; son ekim edat alt 304
a.: 289, n. 24
a. + 1 rja: 304

al: 66, 101

a l : 123, 159, 160, 216, 256, 272
a. al: 451
a. meyipsen: 222
a. tim: n. 14
a.^-tim: n. 14
alakr : 93
alarjadtur : 141
alanadturu: 141
aluluk:
a.+um: 227
alm, alim; hm, lim: Dilek
kipi, q.v.
aln: n. 24
a ln - : 159
a.
miftm: 136
alkanla gre meydana gelen i:
Y ardm c fiille esas fiil 241, 243,
372; tasvir fiille esas fiil 255, 256
a lk - : 125, 152, 160, 250, 255, 272
a .- m if. 340
a.
vuk : 152, 218, 242
alka : 413
alkans: 3, 227
alkt: 299
alkn :
a. maz: 268, 356
a. sar. 264
a. tn: 217
a.^zun: 215
alknu: 125
alkif : 413
alku: Son ekim edat btn 272;
belirsiz say kelimesi b tn
208; isim 272
a.: 3, 50, 243, 407
a. + dn: 183
a. + m: 209, 272, 438
a.
+ nun: 179
alkun: 50
almr: 123
alp: 15, 96, 242, 243, 291
a. + m: 346

ESK T R K E N lN GRAMER

alpnkan g6
alla : 101
a.
yu: 255
alla: 66
alt: 115, 202, 206, 2 io , 427
altn: 425
alln: 203, 210
allrar: 204
alimi}: 202
altm daire: 210
alt sralama: 369-414. Bal fiiller 238

259
ltumji: 5
altun: 450
a.
+ u: 181
*am: n. 48
amal: 20
amil: 20
amiri : 155
amrtur : 155
amra
a . r: 216
amrak: 27, 269, 35 i, 398
a. + if z : 359
a.
+ lartn: 270, 417
amran : 15, 164
amra} : 164
amrl 166
amrllur : 166

33

ana
+ : 437
a.
+sn: 216
anay: n. 51
+ an, +n: Kuvvetlendirme
okluk ?) 56, 191

(veya

ana: biraz, o kad ar 190: yap: 334.

anala hemen cmle balatcs 190,
416. anulayu byle, bunun gibi 190.
a. ... klt gibi... ki cmle balatcs
418. (a)na veya ()na: ? 190.
anana, anna: nihayet, o esnada
190, 236
: ' 5 . 45 . 273 . 437
anfnakan: 190, 437
anaka: 351
anakna: 236
anala: 190, 416
anula: n. 37
anulask: 228
anulayu: 15, 195, 216, 345, 379, 407,
418, 4 5 '. 453
anulayuma: 352

amrtapada: 352
aml: 15, 200, 422, 439, 442, 444, n. 48
amtak: 350
aml kan: 437
amtsn: 424
*an: Dolayl taban ve o/ lu ekiller 329.
amrj 190, 192. ana, ayar 190. an 190.
ann 190. anla, anda, antada, antaddala
190.
anla basa sonra
cmle
balatcs 418. antaa 190. anlak, andak
190. anlrdn 190. anln, andn 190.
anta, antg, anlag 190. andran, antaran,
antran 190. una 190
anay: 421

anda: 39, 238, 281, 322, 359, 450, n. 45

nddh: n. 45
andag: 190
an: 272, 301, 342, 431, n. 60
an: 2, 31
a.
+ a: 219
any: 289, 317, 426, 431, 437
anl
a.
maal: 250
anlatm: 453-465
anla: 39, 212, 297, 345, 366, 418, 451,
n. 60
antak: 410
antaa: 45
anta: 69, 227, 334, 342, 450
anln: 194, 451
anuk: 127
anun : 127, 250
a. tum: 217

'S4

A. VON GABAIN

HHYt-, a, 3, 31
OJ. 47
ay, aymntm: Kuvvetlendirme edatlar

353 . 354
a.: n. 56
ayar: 391, n. 28
an: 47
arj"ilki: n. 56
aysz: Kuvvetlendirm e edat 353
a.: 330, 450
apa: 275
a.
+ m: 290
apam: 268, 418, n. 48
ar : 1 14, 131
ara: " a r a saha, ara ; son ekim edat
arasnda 305, 317.
turum a. bu a ra d a
cmle
balatcs 418
a.: 193, 289, 320
a. + din: 408
a.
+ snta\ 305, 431, 436, 437
aram: 210
ara ekil: 341
+ ar, 4 ar: letirme saylan 204
ar, iir: Geni zam an, bk. r
a n - : 137
a. d: 217
a.
l: 2 t7
an: 102, 137, 436, n. 14, n. 58
a.
+ n: 184, 444
anstz: 102
ant : 216
a . dap: 398
a. t: 232
anl: Olum suzun kuvvetlendirilmesi
2 ' 4 - 354
a.: 242
'arig: n. 14
arka: 114
rrk: 300
a.
+ izdin: 193
armak1
a.+stn : 193

arslan: 15
art: 131
artamaksz: 294
arlal : 139
a .- l: 139
a.
maalt: 214
arlz : 165
artuk, adruk; arluk: K uvvetlendirme
edatlar 353. Say kelimesinin
yannda 202, 3 6 2 31. son ekim
edat olarak 318
a.: 16, 39, 238, 450
artukrak: 346, n. 48, n. 60
arttok: 5
asanki: 202, 319
u 'g - 277 . 4 5
a.
+ ka: 451
asl saylar: 202

askya: 5
asra: Son ekim edat aaya 306.
C m le belirleyicisi aada" 306
a.: 289, 326, 429
a.
+ snta: 306
asu: 5
af. 142, 227, 267, 450
a f - : 273
a .- a : 340, 440
a. d: 217
a.
l: 217
aa: Son ekim edat dan te 273
a.: 360
al
a . u: 227
anu: Son ekim edat (zamanca)
nce 274
anuk: 410
anukan: 437
anurak: 346
asz: 4 29
aun : 274
at: 85, 224, n. 8
a .+ t: 122, 234, 403
a. + m: 352, 438

F.SK TRKEN N GRAMER

a. + j. 232
a.
+ nj: 179
al: 89,
a. + n: 431
a. + lan: 231
al
a.
kalr: 259
ala: 44
a. + ka: 180
ala : 85
a. -y u : 232, 438
ata
a.
+ 1m: 44
atak : 157
atam
a.
m: 263
atakmsn : 157
atim: 5
atkan : 115
atkanu
a.
+ ar: 115
atkanmak: 88
allan : 89
allt'- 5 . 404. 426, 449
a.+lannaru: 193
au: 5
avlau: 423
aw: 29
avla
a .- p : 256, 269
awr
a .-d a : 319
ay, ay: nlem: bk. a
217. 343
ay: 74, 210, 423
a. + na: 427
a. + k: 74
a.
+ lar: 233
a y - : 24, 108, 253
a, dukla: 224, 281
aya
a. + a: 185
a.+da: 182

'35

a.
+ lam: 181
aya : 141
a - l: 215
a.
ym: 215
aya: 146, 451, n. 43
a.
+ ka: 146, 403, 404
ayauluk: 141
ayak: bk. yak
ayan: 78
ayanan: 78
ay: 24
ay: 108
ay: K uvvetlendirm e edat 353
ay veya y az: 2
a.: 24, 31, 227, 276, 277, 296, 389
a .-t: 181
a.
+ l: 361
a y l- : 253
ayt
a. ma: 451
a .- u : 249
aytu: 254
ayin, ayn, yin; ayn, yn;
yn, yin: Dilek kipi, q.v.
ayk r - : 93
ayh: 289
cayn: 1 1 30
ayrlma hali: ekil 3, 4, 183, 169, 190,
193, 194. Fonksiyon: 335; uzak
tmle 395; cmle belirleyicisi 425,
son ekim edatyla 279, 280, 282,
294. 297, 3>9; yklem ismi 443
a y t- : 253
a ~d: 453
a .- p : 392
a .- iv . 431
a- *: 255
a.
ur: 24
az: 208, 450
az
a.
n: 450
A v 300 , 391

155

A. VON GABAIN

a zg u r -: 155
aih: 5
arkna: 351
azktnya: 351
azraka: 45
azrakfaka: 346, 351
azu: C m le balatcs yahut, ve y a
415. a. yana cmle balatcs
ve y a 418
a.: 356
azua: 45
ab
d. + imin: 193
d. + imr: 187, 429
d. + r: 429
af. 222
ii
d. + m: 290
ad: 77, 86, 217, 294
d. + in: 440

d. + lar: 330
adad : 86
ddg: 5, 102, m , 218, 227, 272, 294,
328, 356, 398, 440, 442, n. 30, n. 42
S .+ g : 219
d. + larin: 193
. + larini: 193
. + /i: 361
. + sinS: 424
dglg: 102
iidglk: 141
adgti: 382
iidlig: 103
adligsiz: 77 . ' 3 > 23 8
.+: 396
adrm: 39
'
drmlig
a.
+ a: 412
dgim, tijim: Say kelimelerinin arkasn
da ksmh 206
a.: 30
an: 30
agir : 30

gs
a maz: 5
agsl
. di: 217
gsti: 217
agvg: 39
ajim: 210
dk
d. + larim: 288
ki: 202
dkig
d. + n: 205
dksiik: 39
akn: 205
dlig: 202, 421
d. + inan: 193
dm: 27
dmgdk: 270, 417
d. + d: 343
d. + ig: 270
d. + indin: 395
d. + kd: 242
d. + t: 220
dmgaklig: 219, 359
amgaksiz: n. 45
dmgn
S- ip: 346
amganglk: 227
mgl : 216
. r: 450
amig: 162
d. + i: 243
dmsi: 162
dmti: 15
dm: 452
dnkld
a . gali: 238
d jd . d: 232
a -gH - 39 . 2 *5
inil
39

ESK TRK E N N GRAM ER

jim: bk. (iim

d.: 30, 206
yin: 30
dtjir : 30
d. d: 232
djrk: 39

&r. 56, 59, 67, 142, 192, 204, 242, 368,

405. 45
d. + i: 391
d. + in: 204, 325, 351
d. + kd: 368
dr : Y a rdm c fiil olmak, yaplm
olmak, mevcut olmak, bir yerde
bulunmak, meydana gelmek, biri
ne ait olm ak 238. Birleik za m an
larn
tekili
241-243,
372,
alkanla gre meydana gelen i
243. 372>?artn tekili 244,373, bar,
yok ve kdrgdk Yt zamanlarn tekili
245, 374, gereklememiin tekili
246, 264, 265, 266, 268, 269,
dilein tekili 270, gerekliliin
tekili 239, 371. arkan, armzkn
247, 437. armdz 2 11. Srs&r (kaldr
ma) 239.
a r d i< + d i. 242. Tasvir fiil 248.
Esas fiil 248
S.: 6, 1 1 1 , s , 144, 237, n. 40
d . lim: 248
d. dnlar: 450
d. - A 218, 238, 242,244, 245,254,
263, 264, 266, 352, 372, 374, 431,

450 , 455
d. dim: 219, 242, 372
d. dirjiz: 218
d.-g dy: 269, 270, 375
d. ikli: m , 216
d .- ip : 156, 391, n. 33
S . kn: 40, 247, 248, 437
d. mdsdr: 264
d .-m d z: 121, 144, 2 11, 213, 225,
227, 238, 239, 324, 444

*37

d. mdzig: 121
. mdzkdn: 40, 247, 437
d. mdzlr: 227
d. mi: 219, 235, 238, 242, 243,
248, 291, 372, 434, 444
d .-sa r: 230, 239, 261, 270, 330,
373. 382, 385, 417, 424, 448, 449,

45'
d. - ti: 216, 233, 238, 242, 243, 264,
265, 266, 268, 270, 286, 356, 375,
417, 442, 444, 450, n. 41
d .-lig iz : 448
d .-tim : 242, 290, 372, 375
d. limiz: 219, 264
. tiy: 242
d. tk: 224
d. lki: 224
S .- : 366, 435
d .- r : 1 2 1 ,2 0 1,2 1 6 ,2 4 8 , 344.372,
374 . 421, 45 . 454 . n 5
d. ri: 216
d. rkan: 437
drdn: 56, 59, 171
drdngdk: 59
ardam: 39, 67
d. + tn: 301
ardini: 310, 451
d.+m : 445
rgr- : 39, 216
. r. 361
drig: 248
d. + iniy: 227

iril: 39
drin: her halde, olsa gerek 359
a.: 3, 238, 291, 384, 431, 433, 442,

444 . 45
ark: 98
rkak: erkek" 327
d-'- 59
drki: belki, her halde 359
d.: 3, 218, 263, 450
drksin : 98
d. limiz: 261

138

A. VON GABAIN

arksiz
t. + in: 424
iirmak: 238, 444
arrjak: 39, 448

Si

t r t - : 14 6 , 1 6 1 , 3 3 5 , 3 8 5 , 396
a . gali: 250

a . - i p : 2 56 , 377
ii. mi}: 242

arla
t. + si: 360
artglk: 239
rtgiir : 39
rlimlig: 146, 392
rtinii: Kuvvetlendirm e edat 353
,:n. 48
rldin: 425
rtr : 161
a.
gali: 233
ar}: 356, 450
asan: 60
asng: 60
tski: 232
tsrk
t. + iin: 184
V - 59
fgk- 59
t}id
t.-ip : 227, 234, 302, 303
t. masar: 214
a . mi}: 227
t. mifi: 455
.- t i: 450
. ir: n. 42
fidil
. li: 426
}idglk: 227
SfidmS
8 .- s i : 352
i}il
. ip: 230
Sfitil

i . - di: 437

. + in: 431
alk: 5
atz: 23, 108, 142, 200, 228, 319, 398,
426, 444
a.+d: 182
a.
+ t: 182
t. + m: 238
t. + min: 243, 417
tz: 23, 200
t. + Itritjt: 431
t. + iin: 285
tw
t. + ig: 181, 236
t. + tin: 183
twin: 402, n. 55
twirg
t. + kt: 4 1 1
twril : 39
t. rltr: 277
awrilmak
a. + in: n. 45
> : 343
tzk: 222
a. + g: 181

- b , - b - < w ; > p: 3, 29
i/m: n. 2, n. 3
b - : n. 44
b genizliden n c e < m 28
ba
b .yuk: 218
b. un: 315, 396
baba
b. + stn: 216
bafa: 238
baafi: 382
ba: 64
baarsuk: 62
bar: 62
b.
+ n ( barn): 112
bay. 64

F.SK TRKF.NN GRAMER

balama nls: , i; yuvarlak nlden

sonra: u, ; n aznda a, a de;
BrhmT harfli yazm alarda u,
yerine o, 8 de i 7 16
bal zaman: bk. art
baursak
b.
+ larn: 431
bahjv. 42, 217
bahjlt: 42
balak: 20
balk: 20, 363
b.+dtt: 183
b. + mtak: 410
b.+ka: 340, 391
b .+ l: 233
b .+ n j: 431
ban: 202
bar: va r . Zamanlar: 245, 374
b.: 16, 40, 2(2, 241, 243, 245, 330,

352 , 356 , 357 . 35 8. 359 . 374 . 425.

426, 437, 445, 448, 450, 455, n. 58
*bar : 24, 127
b a r - : 141, 142, 154, 216, 230, 256,

379 - 385
395
b.-aytn: 451
b. damaz: 217
b .- d : 234, 450
b .- d ( ) : 217, 283
b. duk: 224
b. duknla: 297
b .- a l: 252, 355
b .l: 260, 448
b .- u : 141, 239
b .us: 225
b . - : 232, 448
b .- p : 204, 277, 451
b .- r : 16, 40, 191, 324, 437
b . maay: 191, 215
b. mif: 248
b . sar: 260, 448, 455
b. ur: 216, 248

'3 9

bara: 45, 208, 330. 332, 450

h. m: 209, 243
barsa : 1 54
barm: 264
b.
+ : 301
banta: 45
bark: 24, 127
b.
+ : 236
barma: 142
barmak: 239
bars: 210, 327
b. + : 227, 450
bart : 20
b.
ayn: 215
bas:
b.
+ lan: 183
bas : 113, 161
b .- a : 232, 277
b.
dtm: 231
basa: anla b. cmle balatcs sonra"
418
b.: 366, 408, 418
baslk: 165
basur : 161
baf. 52, 58
b. + da: 264
b. + : 411
ba + tjtn: 193
b .+ la : 182
baka: 58
bala : 52, 216, 275
b .- p : 230, 256
bala: 52
balayu:
Son
ekim
edat
balayarak, bata" 275
balmk: 203
b a l- : 129, 137, 216
b. a: 232
b. alt: 233
b.
uta: 233
bali: 137
balm:
*+: 231, 403

ile

A. VON GABAIN

bay: 426
bazan: 113
bdizd
b.
n: 2 15
b()d : 15
bg: 80, 363
b. + fi: 453
b. + i: 450
b. + im: 403
b. + imdin: 193
b. + imka: 392
b. + k: 180, 289
b. + lr: 275, 303, 357
b. + lari: 302
b. + lmy: 343
b.
+ ny: 179
bgi : 157
bgimsin : 157
bgrk
b.
+ im: 346
basig: 80
b()k: 15
bkr
b.
: 232
balg: 94, 115, 141
blglg: 435
blgr : 15, 94, 115, 216
b .- a : 423
b.
: 232
blgrt : 142
b. dai: 267
b .- ip : 19, 230
balgrtma: 142
bnlirj: 324
bltr. 431
bllr
,
b.
: 251
bin: " b e n 189, (bcn) im 191. bimirj
189. baya, barjaa (seyrek) 189. bini
189, ayrca bk. mn ve "bin
b.: 3, 170, 188, 196, 200, 327, 440,
n. 44

by: 330, 451

bar
b . g: n. 36
b .- ip : 427
brga: 39
b .+ n : 184
barka: 39
br: Son ekim edat beri , tnaru b.
her yerde 319 44
b.: 74, 190, 193, 319, 320, 425, 426,

4 3 *. n- 45
bj: 202
bz : 216
b.
r: 451
belagat sorusu: 357

belirlilik: 3. teklik ahs iyelik eki

vastasyla 332, 360; tmlete
(belirsizlik yerine) ykleme haliyle
391.
Belirli ifadenin olumsu
temenni ile sylenii 263

belirsiz hal: ekil: 178, 329. Fonksiyon:

Dolaysz, belirsiz tmle 391;
yklem belirleyicisi 381; vasflk
400; cmle belirleyicisi 421; son
ekim edatlarndan nce 272, 273,
275-278, 282, 283, 284, 286-292,
295.
296, 301, 302, 303, 309
Yk lem ismi 442
belirsiz (zaman): mt mn 219
belirsiz (zamirler): Sorulardan tekil
97 33; tekrarlanm sorulardan
tekil 330, 367; artl sorulardan
tekil 330
bl45
b i - : 115
bak: 46
bu: 115
biil
b.
ur. 243
biin: 16
by: 3,. 16, 28, 202

b .+ a : 180, 332, 363, 411

ESK TRKE N N GRAMER

Air; bir, biri: b uraya, saa, g n ey

320 44
b.: 16, 325
b.+karudm: 320
b ( ) r t - : 15, 20
bj : 16
bifrun : 141
btfrunuluk: 141
bi: 450
*bi: 440, n. 44
bi
b . : 232
bitik: 46
biin: 16, 210
bil
b.
+ kalgi: 292
b i l - : 108, 109, 141, 159, 163, 216, 249
b . gli: 240
b . i: 264
b. madin: 388
b. mdk: 224
b. madgin: 224, n. 30
b. mgy: n. 36
b .-m a z: 144, 243, 450, 454
b . mij: 219, 445
b. mifd: 440
bilag
b.
+ da: 450
bilin: Son ekim edat ile 295
bilgi: 109, 238, 291, 448
B ilgi: 8, 193, 363
bilg: 445
bilglk: 141, 454
bilig: 108, 144, 392
biligsiz'- 213
b.
+ di: 5
bilin 159
b - g iy - 359
b .-tir : 437
bilm
b.
+g: n. 36
bilmk: 445
bilsik : 163

4'

billiz : 165
*bin: ban ben"in dolayl taban 329,
189
b . - i : 444
bin: 3, 16, 28, 202, 219
bin : 28
bir: 67, 87, 202, 203, 204, 206, 210, 216,
351, 368, 402, 426, 437, 438, n. 53,
n- 55
b. + in: 387
b.
+ isi: 209
bir: 16, 320
bir : 255
b. irj. 256
b. p: 230
b. mij: 421, 432
b. lk: 224
b.-lkgar: 235, 254, 429, 434
b. liikr: 429
b .-z n : 453
birg.205
birar: 204, n. 55
birdm: 39, 67
birdin: 296, 421
birgar: 87, 207, 320
birglk: 205
biri: 320
biri: 360
biridin: 234
bir ( i) ki: 320
biril : 275
biriy: 180, 320, 392
bir(i)y(a)ki: 320
birkia: 3 5 1
birkiny: 351
birl: Son ekim edat ile, ve ;
ksaltmal b irlikte" 276 42
b.: 207, 232, 295, 299, n. 60
birl : 295
birlki: 263
birk: C m le balatcs imdi, fakat

4*7
b.: 23, 263, 268, 345, 418, 455

A. VON GABAIN

bitirim: 39, 67
birlin: 320, 408
birk: 23
bif. 202, 206, 360, 453
bi : 16
bifrig: 205
biftir: 204
bijin: 203, 210
biti
b.
dim: 190
b . lim: 450
bitig: 190, 299
b. + ig: 450
b.
+ imin: 193
bitil -

bodisatav: 363, 404

bodisarat: 363
b.
+ lar: 168, 264
bodun: 216, 234, 235, 243, 266, 284, 286,
290, 320, 360, 400, 410, 432, 433,

434 . 448. 455 . n- 45 . n- 5

b. + tm: 201
b. + ya: 340
b. + i: 302
b. + u: 231, 273, 300
b. + um: 442, 444
b.+ uy. 177, 432
bo: 67
>
bodam: 67

b. sar: 450
biz: biz 189, (b iz)iz" 191. biziy,
biznirj 189, 192. bizk/i, bizirjri 189.
bi'/n 189. biznidri. bi.'in ri 189
b.: 71. 170. 188. 216. 219. 227. 24 8 .
2 6 3 ,2 6 9 ,4 4 2 ,4 4 4 ,4 5 1,11.4 4 , n. 58
*b. + in: 329
b. + 1/7: 192. 269
b.+irjii: 242, 270, 417
b. + mii: 291
b. + ni: 317. 324. 406
b. + nidin: 189
b. + ntj: 1g2
b. + miri: 267
b.
+ nilrig: 8g

bouz: 71
bokun
b.

+ t: 321

bol : Y ard m c fiil olm ak, v a ro lm a k ,

yakm ak, vasfl olm ak, gem i
olm ak, vuku bulm ak, birine ait
olm ak 238. Birleik zam an lar 2 4 1,
372; alkanlk 243, 372; mif
bol tasarlam ak 243; art 373.
bar, yok, kargk li zam an lar 245,
374; gereklem em i 246, 267, 375;
gereklilik 239, 371; a bilm ek
240, 3 7 1 . Esas fiil: 248; iyin bol
296

356 , 357 . 395 . 398 , 405. 407, 410,

4 ' 7- 435 - 43 6. 437 . 44 - 44 *. 443 .

b.: 6, 141, 233, n. 40

b. ayan: 215
b . ayn: 215
b .- a : 223, 215
b.-u n : 215, 433
b . da: 266
b . d: 216
b .- a l: 233, 250, 389
b .-a y: 220, 243, 263, 264, 267,

444. 450. 455, 456, n. 29, n. 42. n.

277 . 355 . 358 , 372 , 375

bo: bu g o 29. " dr,

dolayl taban: 'bun 191.
bunda 190. buna 190
b.: 172, 191, 200, 216,
239, 242, 243, 264, 299,

44 -

58

b.
+ nuj: 192
bodi: 239
bndinat: 436

d rlar ;
bun 190.
219, 238,
344, 352,

b. aylar: 141, 243

b. uka: 226,' 442, 444
b . ma: 222
b. mai: 222

F.SK TRKF.NN GRAMER

b . mad: 240
b. maay: 358
b . makna: 236
b. malm: 227, n. 58
b. mac 191, 236, 240
b. - mazun: 2 15, 227, 234, 41 7, 433,

bgda: 39
bk
b . ti: 232
bkn
b. +ki: 285
bri: 444

454 . 455 . n. 58

braman: 21 7, 352
by. 202
buka: 327
bul : 125, 245
b. madn: 211
b. maduk: 224
b. may: 2 1 1 , n. 39
b. mayn: 2 11, 234
b. sar: 451
b. l: 265
h.
lm: 391
b. ln: 217
b. tunuzlar: n. 30
b. ur: 426
bula : 39
bull: 1 74
b. + din: 183
bulka : 39
bulkan
b .yuk: 218
bulmak:
b. + 1: 436
bulhk : 165
b. maz: 214
bulun
b. (t: 222
bulunmuuz: 125
bu/uy: 183
b. 4- da: 408

b .- m y 222, 238, 243, 301, 325

b. mi}tyzlar: n. 30
b . mifla: 238
b. lat: 444
b .- tv . 219, 227, 233, 238, 243, 245,

435 . " 45
b. lum: 242, 243, 372
b. luy: 217, 232
b. u: 249
b. uyur: n. 34
b. up: 2 i , 238, n. 58
b .-u r : 243, 356, 372, 436
b. urlar: 233
b. zun: 227, 238, 239
bolar: bunlar 190, (onlar)dr 191.
bolarnij, bolarka, bolarn, bolarda,
bolardn 190
b" 454
b. + ny: 192
bno: 16
boy. 85, 409
boa : 216
boun : .131
boful: 131
bo}u : 85
bojun
b . a: 413
bounul
b. dm: 413
bour
b. alt: 252
bou: 210
boz
b. + ta: 287
bozulmaksz: 294

bulunm a-ayrlm a: ekil: 4, 182, 189,

' 9 . ' 93 . '9 4 . '9 5 . 200. Fonksiyon:
333; cm lr belirleyicisi 426; sun
ekim edatlarndan nce 274, 279,
280, 281, 287, 290, 294, 297, 318,

3 ' 9 . 3 2 '. 3 2 3 "'k tmle 39(1;

\ asflk 409; yklem ismi 443;
yklem belirleyicisi 388; en stn-

A. VON GABAIN

lk 4 12. Z am an olarak: eine Epoche,

nicht ein Termin 426
bulut'. 1 74
f1um(t)n: 290
*bun: bk. ho
h.: 329
bunfa: 190, 235, 432, 434
bunda: 190
bum: 190
bunuj: 190, 192
buj. 28, 214
burjar: 190
hur: 48
bur
b . a: 232
burhan: 48, 77, 193, 224, 290, 363, 421,
448, 451, n. 47, n. 49
b.+ka: 177
b. + lar. 314
b. + mn: 227
b.+tm : 279
burhanlig: 306
buryuk: 39, 437
busan : 130
busu}: 130, 425
busuflu: 392
b. + in: n. 60
busufsvz
b. + un: 444

453
buyan: 294, 421
buyruk: 39
b. + 1: 291
b u z - : 139
b. ul: 139
buzau: 89
buzaula : 88
b. fi: 222
biidn: 34
biig: 64
bgj: 64
but : 161, 216
b. mayk: 218

btn: 'b t n 208

b.: 34, 403
btr-: 161
can
c. + imi: 222
cevap: 358
chang tuan: 365
cm le balatcs: 415-419
c m le b elirleyicisi: Fon ksiyon 420.
ekil 420-439

4 -f: K ltm e 44
+ a, + f: K ltm e eki, hemen
hemen yapm unsuru. ekil: 45,
190, 349. Fonksiyon: 334; vasllk
vd. 407
+ a, +(<i: Eitlik hali eki, q. v.
a, fa: Z a r f fiil (?) 223
at 35
fahjapat: 210, 238, 444
(ok: 350
4 -fak, + ak, +fk: K ltm e eki ve
kuvvetlendirm e edat 46, 350
fakir: 361
fa su r -: 413
fasut: 413
frig
f. + ij. 290
ekim li fiiller: 215-223, 442
any: 31
fiay: 31, 426
+ p , + fi: isim den isim 47
ft, fe: G elecek zam an (?) 3 , 222; ara
ekil 341

4-f^ + f g- bk. + n
fin: 87
finaru: 87
figzin: n. 55
ik: 278
finakji: n. 28
fitavan: 299
okluk ekleri: 3, 50, 71, 171, 172, 302,
3a 7> (329): y lm a :30

ESK TR K E N N

om
.- a : 232
or: 16
f. + ( u ) j . 177
fbik: 57
tlk .- d : 232, 3G4
kd

f - C : 255

57
flani: 437
211
furt, n: Dilek kipi fiil ekli,

q.v.
d ses dmesi: 32 22
+ rf bk. + a d
d: Fiilden isim 106
d: G rlen gemi zam an, bk. t
d BrhmI yazsnda: 5
d : Fiilden fiil 153
d t- 33 . 34 . 35
d t ek banda: 36
+ da, + d: B ulan m a-ayn lm a hali, q.v.
+ da , + da : bk. + ta
da, dai: bk. ta
+ da, +dg: bk. + ta
+ daki, +dakt, + dki: bk. +taki
+ dam, +d<im: bk. + lam
danlipali: 450
dam: 398
d. + tin: 436
+ da, +dkf: bk. + laf
dk: 438
-< T, - d g ; -d z , -<Tg0z: bk. - t
+ d, +di: bk. +/
+ dn, +din: A yrlm a hali, q.v.
*dr, * + dr; * + dur, *dr; * -Mr vs.:
Y e r belirleyicisi; + t, + ln ilavesiy
le yklem ler ve cm le belirleyici
leri oluturmas 190, 382, 422
"diftong : 24, l 6 s
dil belirleyicisi: 1
dilek: bk. dilek kipleri

grameri

'45

dilek kipi: Dilek fiil ekli, q.v.; ayrca:

270
dilek kipleri: 3, 4, 215. Fonksiyon: Ara
ekil 341; baka zam anlarn yapm
270
dindar: 363
d'm: bk. t + nm
+ eTn: bk. + ln
(Frj, (Trfz, bk. l + y
dolayllk: 329, 178, 193 (305, 322)
dolaysz (anlatm ): ekil: 186, 193;
fonksiyon: uzak tmle 393; cm le
belirleyicisi 428; yklem ismi 443
dnl fiiller: 156, 159
dudak uyum u: 5, 17, 19
duk, dk; tuk, lk: Fiilden isim
107, 136; fonksiyon: Fiil ismi 224;
isimden fiil ekli 339; yklem ismi

442
dur : 256
*+ d u r, * + dr: bk. * + dr
dur , dr : bk. tur , tir
df
d. fn: 231
+ <fz: Bulunm a hali eki (?) 382
t: Brhm yazs 5, 12, 16; R un yazs 8,
6 3
a: Brhm yazsnda indirgenmi
nl 5, 12
edat: ekiller: 345-352, 356, 357, 359.
Fonksiyon: 342
edilgen fiil: 156, 163; edilgende ii
yapan. 389
ekler: E datlarla mnasebet 342
elig: 202
emir: Dilek kipi, q.v.
en stnlk: 412
el:. 5
e anlam l birleikler: 361
eitlik hali: ekil: 185, 189, 190, 193,
194, 195. Fonksiyon: tsim soylu
tekili 334. Edat benzeri 348.

A. VON GABAIN

I-6

A p positionlann tekili 364, yklem

belirleyicileri 385, cm le belirleyi
cileri 423, uzak tmle 3 9 7,.vasllk
407, yklem ismi 443
rli': -23
erem: 5
//: 25 17
fiil birlemeleri: Esas fiil ve yardm c fiil
239-243. 264-270, 370-373, 375.
Esas fiil ve m odal yardm c fiil 249
254. 376. Esas fiil ve tasvir fiil 255
258.
377
liildc fiiller: bk. fiiller
fiiliden isim: bk. isim
fiilden sfat: bk. sfat
fiiller: K urulu: simden fiiller 85-101,
104. Fiilden fiiller 153-167. Fiil
ekilleri: isim den fiil ekilleri 216,
218. 219, 221, 224-228, 339, 370.
Z a r f fiiller 239-237, 340. A ra
ekiller 215. 217, 220, 222, 223,
341, 370. ekim li fiil ekilleri 2 15
223. 442. sim fiiller 224-228 vd.
frifli: 363
frnibran
f .+ k a : 42
+ c, +g: Y k lem e hali, q.v.
, cg- Fiilden isim 108, 137
~ l g < - * / *: 33; / g - k / k 37
giy: 4. 30. 193. 217
+ a , -+gS : bk. ka
a. g: Fiilden isim 109
8a- ~ g ' i)',6 n yan ekli
a, g; ka, ka: Fiilden isim
110
+ ak. +gk, bk. + kak
ak. gak; uk; ayrca kak v c a
(?): Fiilden isim 114
gali, giili; kah. ktili: Z a r f fiil
233: cm le belirleyicisi 435; beri,
mak iin "; vasllk 399; modal
yardm c
fiillerin
fiil

birlem elerinde 250, 252, 276,

tasvir fiillerden nce 233, 258, 377,
bol tan nce 233, 240, 371
an: (ge zam an larda grlen nadir
ekil)
gaj. 407
+ ar , + gar ; + k a r , +kar :
simden fiil 87
+ aru, +gar\ nadiren de karu,
+ kar: D olaysz, q.v.
ay, gay: ekim li fiil 442. A ra ekil
341. G elecek zam an I 2 2 0 36.
Prekativ 215, temenni 263. O lu m
suzla:
Belirlilik
263.
Bir fiil
birlemesinde: Tem enni 264, 269;
dilek 270
gelecek zam an anlam : al yat vb.
258; kalr mn 259
geni zam an: bk. r
gereklilik: 239
l, gil: D ilek kipi, q.v.
ln> g'n; kw, kin vs.: Fiilden
isim 113
na, gin; ktna, kin: Z a rf
fiil 236; ara ekil 341; cm le
belirleyicisi 436
+ t , + g ir ; + k r , + kir :
isim den fiil 93
"h, gli: Fiilden isim m , 139;
isimden fiil ekli 339; yklem ismi
442
grlen gem i zam an I: bk. i,
grlen gem i zam an 1 1: bk. yuk
0sa , gs : Fiilden fiil 154
gt, g: Soru edat 357
+11, +g; + ku, +k: simden isim 6o,
207
tt, g; ku, k: Fiilden isim 1 15,
141; fiil ismi 225, 339; yklem ismi
442; son ekim edatlarndan nce
290, 301, 324; fiil birlem elerinde
yardm c fiillerden nce 239; m o
dal sayg fiillerinden nce 254

ESK TRKE N N GRAMER

ifi, giii; ku, ki: Fiilden

isim 115. Yklem ismi 442
gnk, gk: bk. uk
guka, gitkri: Yklem ekli 226
uluk, glk: Fiil ismi 141, 227;
vasftk 270. Yklem ismi 442; fiil
birlem elerinde yardm c fiillerden
nce 239, 371
+un, 4-gn: bk. 4- kn
ur , gr ; kur , kr :
Fiilden fiil 155
usuz, gsz: Fiilden sfat 141
tl , gl : Fiilden yaptrm a
fonksiyonlu f iil27
g: 357
gn: 360
A: 5
h: R un harfleri tablosu
haftan: 363
h a l : 175-177, 333-338
an: 224, 299, 363
-han; + kan, + kn: isim den
Unvan 48
hareket, belirli fiiller: 256

isim,

hli : 5
haltn: 360, 363, 403
h. 4- tnla: 238
h.+larya: 424
h.
4- lamn: 403
hayvan dairesi: O n iki daire 210
hece dmesi: 40
Hristiyan yazm alar: 6
hitap: 363, 453
H iung-nu dili: 1
hon: 421
hormuzta: 451
hua
h. 4-ji: 352

3 6 '. 45
1 :
.ya: 232
t, i: 16 14. 1, 'nin ntr olm a eilim i: 8, 16

'47

1, n, : 4

4-1 , 4-t : isim den fiil, bk. 4-m

t, i: Fiilden isim, bk. a
t, i: Z a rf fiil, bk. u
m1. m: 269

~ u: 255
t d - : 149. 249, 255
1. maayt ar: 211

215
1. mayukrja: 218
1. malm:

t. mac 300
1. my. 299

39
264
. Zin: 276

t- t:
t. u:

dala
. muy. 243
1dr. 39
tduk: 149, 423
o:
1. + a: 181
t. 4- dan: 183
/. 4- lar: 450
la - : 27
1. yu: 392'
( ) n ^ : 190
nak: 189
inal: 11 7
man : 117, 125
t .l: 201
1. magna: 236
t. maktna: 236
inan: 125, 2fif>. 442. 444
inant: 125
naru. tnaru: Son ekim

edat

3 2 ' 2. 45
3 ' 9 . 329. 4 3 ', n. 32, n. 44
tnrt: n. 45
ngaru, bk. mart
t.: n. 45
ir: 27
1r, ir: Geni zam an, bk. r

189,

A. VON OABAIN

r , ir : bk. r
ra : 27
rk: 404
rak
. + la: 182
r, + lan: 387
if: 16
11
.- d v . 39

39
*: ahs zam iri 3. teklik ahs 18 9 44
+ 1', + , + j , + ji : yelik eki 3. teklik
ahs 193
i ses: 18, 26, 29, 32, 34, 35
I
i .- d i : 353
i: 32
if: taraf, i ; son ekim edat mn
iinde 307
': 74 . 9 '
i. + in: n. 50
'. + in/: 299, 307, n. 58
i. + lin: 425
i - : 114
i .- ip : 431
ifgr: 393

igi: 267, 450

*n: 365
i. + lr: 398
i. + m: 276
1. + sintg: 359, 384, 442, 444

idiz: 27, 437

ig: 27, 6 , 115, 232, 284
igdl- : 39
g'd:

33 . 357

gil- 33
i g l -

i . y: n. 42
igsz: 61
ikg: 205
iki: 201, 202, 206, 219, 289, 394, 398,
424
1. + din: 207, 408
'. + : 193, 305, 317, 436
i. + si: 209, 332, 360
ikig: 205
i.+ n i: 209
ktlay: 207, 232, 379
ikileme: 366-368 50
ikilik: 7 1, 170, 329
ikinti: 203, 210, 356
i. + k: 203
ikintis
i. + k: 203, n. 53
ikirar: 204
ikirk: 207
ikiir 170
ikiz ses (edde): 5 6
iktld : 39
i . dam: 217

U: 53 . 8 . 99 . ' 5 *. 276
.+': 449
ifik : 91
i- + ig: 216, 431
i. di: 360, n. 50
-
i. + im: 442, 444
ikk: 114, 212
i. + in: 193, 322, 432
ir: d a ; son ekim edat d a
i. + f. 193
322
i. + iy: 193
*': 74 . ' 9 3 . 394 . 428, 429
i. + iyizgr: 193
i. + ki: 47, 74
i. + tn: 425
idi: 32
i l : 27
idi: Edat, olum suzun kuvvetlendiril
i. tilr: 269
mesi 214, 354
^
iln : 143
i. : 417
ilnmaksiz: 143
ilgrii: 273, 284
idisiz: 300

ESK TRKEN N GRAMER

balatcs 453. ()n(a: bk. 'ana.

tnak, intik (?): 189 inip fakat (?) ,
sonra (?) 189; cm le balatcs

ilgi hali: ekil: 3, 4, 179, 189, 190, 192,

193, 201; fonksiyon: 333. Y klem
ismi 443; vasflk 405. Son ekim
edatlarndan nce 289, 304-316;
yardm c fiillerle 238
ilig: 5 3 .2 8 9 ,3 6 3 ,4 5 0 ,4 5 3
i. 4 - (i)mz'. n. 10
i. + imiz: 423

i.+kS: 437
i. + liir: 343, 435
i.+ n ij. 179
ilig 202
i.+ftl: 470
ilin

392
i. sar: 304

ilin :
i. +ka: 219
ilk: 82

t. + idin: 425
ilkisiz: 82, 319
i.+din: 183
i. + dinbriiki: 74, 319, 410

1ilig 53
i l s i r 99
ilsirt : 81
i l t - : 232
iltin 425
ilt: 379
in : 379
i . : 232
i. di: 217
i. masr: 260, 265
i.
tim: 282
inadu: n. 28
inaguki: n. 28
irtagun: n. 28
inakfi: n. 28
irjru: n. 45
in: 60, 99, 450
inti: y le 189, 334; i. kaili cm le
balatcs byle, bunun gib i
418; i. tip tidi dolaysz anlatm n

'49

4 17
1.: 19 0 ,2 2 4 ,3 4 8 ,3 9 2 ,4 3 1,4 5 0 ,4 5 1,
452. 454. n37. n. 58 n. 60
intik: 189
inip: 189, 227, 236, 417, 438, n. 35
ink: 27
ink: 60
insirt : 99
inf: 50
ini: 500, 365
i. + si: 238, 359, 384, 442, 444
inilig: 424
iniyignm: 50
irjk: 327
irjii
i.+ sin: 408
ir: 210
ir: bk. yir o rad a "
i.: 27, 320, 325
irdin: 325
irin: 325, 386
irin: 92, 125, 406, n. 19
irink : 92
irinti: 125, 450
1. + da: 409
irin : n. 19
irintr : 125
i. dm: 217
irine n. 19
irirj: 27
irkk: 59
irtakn: 437
irtkn: 421
isig: 56. 200, 450. 45 >. 453
isim: Tekil: simden 44-71, 102; fiilden
104-135. Fonksiyon: 328, 329, 332,
338. A yrca bk. isim soylu
isimden fiiller: 85-101, 104

A. VON GABAIN

isim soylu: Tekil: 44-84, 102, 103, /05152, 361, 365, 401. Cinsiyet 327.
K elim e eidi 327-338. ekil: 178
187, 189-210, 224-228. Y a ln ve
belirsiz haldeki fonksiyon: z n e
440; tm le 391-397; yklem ismi
442-444; cm le belirleyicisi 421;
son ekim edat 304-316; yklem
belirleyicisi 381; vasflk 398-400.
isim soylu fiil ekilleri 339
isirkdgii
i. + m: 417
sla : 101, 118
slam: 1 18
islami: 290, 432
y. 16, 141, 144, 228, 367, 450
i. + i: 218, 227, 236, 405
i. + ig: 235, 421, 434
i. + in: 201
i- +
i. +
i. +
i. +
i. +

f>- 34 6
larim: 263
ltirin: 218
larinla: 193
larka: 236

V- 59 . 3 '3
+: 45
i. + imS: 224
iaret kelimeleri: 190, 344; unakaya 351
ifid
i - P424
i. madk: 224
i . lim: 421
i it - : 15
i it il- : 15
iid

. yur. 201
. damaz: 21 7
, y: 248
. -Fyr: n. 50
. + masig: 228
ilt
i. Urlar: 274
ite fiiller: 164

ilil ''5
it: 210
it : 216
i . . 432
i.-m i : 431
Mg- 4 5 '
itil : 386
iyd: Son ekim edat takip ederek,
uyarak, m steniden, gre ; ksalt
mal: srekli, d u rm ad an " 277. i.
basa cm le balatcs sonra 418
i.: 220, 234, 296
iyin: Son ekim edat gre, uygun
olarak ; ksaltmal: gnlden veya
ayns 296. i. bol 296
i.: 234, 385
iz: 101
i. + i: 448
jihiapnlh: 5
jim: 21 o
k veya : n. 14
k: bk. k
+ k, + k: isim den isim 57
klk~lg'- 37
- k l - k < 1 g: 33
k, k; uk, k vd.: Fiilden isim 127,

'4 9
k , + k : isim den fiil 91
k, k : Fiilden fiil 160
*ka: 104

tta:

68

+ ka, +kd: isim den isim 58

+ ka, +k: Y ak lam a hali, q. v.
+ ka , + k a ; + a , + ga : isim
den fiil 92
kabur : 29
ka: ka? 194; o kadar o k 194;
baz, b azlar 208. kaan ne
zam an 194. kaay ka defa, o
kad ar 194, 208
*: 78, 197
ka, k: bk. a

F.SKt TRKF.NN GRAMF.Rl

kaan: 78, 194, 222, 451

kaay: 194, 197, 208
kada:
k.+ lan: 243
kaday 68
k .+ la n : 284
kadu: 39
k. + ta: 238
kadusuz:
k. + un: 444
kadir: n. 12
kadrkan: 48, 273
kaadr: n. 12
kaan: 238, 276, 291, 363, 432
kaar: n. 12
-\-kak, +kiik\

+ ak,

+gk: tsimde

isim 59
kak, kak: bk. ak
kal: 78
kal : 105, 216, 256, 259, 351
k.- a y : 272
k . : 232
k . r: 377
k. maduk: 224
k. m(a)h: 235
k. mazun: 300
k. m: 360
kalarjur : 78
kaldura: n. 36
kal, kali: bk. al
kalk: 316
k-\-dan: 282, 425
k. +dn: 335
k. + ta: 437
k. + takn: 181
kaln: 305
kalr, kalir: ekim li fiil 442. A ra
ekil 341. D orudan doruya o l
mak zere olan i veya hareket
2 5 9 4I. Son ekim edatndan nce
310
kalz: 105

5'

kalp: 319
kaili: 194. C m le balatcs 262, 417,
418 58.
k.: 423, 450, 451, 452
kama: 50, 208, 272, 332, 398, 450
k. + : 360
k.+ka: 141
* kamaun: 50
kamakn: 50
kamau: 205, 208
kamaun: 50, 208
kamak: 324
kamy. 2 1
kamuy. 21
kan: 83
k. + m: 431
kan
k. + ln: 425
*f:an: kanla, kandn, kan, ia/ifanm, *ka
kkne d ayanan dolayl taban

94
* : 437
kan : 216
k . ar: 426
+ kan, +kan: C m le belirleyicisi 437.
Z a r f fiil 237. A ra ekil 341.
kl maz + kan, drkn 437
-I-kan, +kn: bk. +han
knak: n. 21
kana: 194, 355, 385
kandn: 183, 194, 395
kan: 194, 442, 444
kannsz: 232
kanla: 83, 194, 238
kanu: 194
kanyak: n. 21
kanyu, kayu: hangi, ne?" 194. ekil:
kayus, kayular, kanyuda, kanytaru,
kayutn 194
* : 3*
kay
k. +amaz: 193, n. 16
k. + m: 192

k. + l: 287
karjl: 136
kajsi: 210
kap: 210
kaph?gi: 5
kap
k. + ka: 278, 285
kapkara: 13, 413, n. 48
kapur : 29
kar: 403, n. 12
+ kar , + kr : bk. + a r
kan: 231
kar: 307
kara: 15, 104
k. + lar. 174
karar : 104
kan
k .yuk: 218, 442
karn: 68
kannda: 68
Karluk: 224
karmaput: 287
k. + lar: 287
+ kart, + kr: bk. + aru
ka
k .+ : 403
kal: kere" 206
k a l- : 156, 299
k. sar: 451
kala: kere" 206
k ' >94. 97. 204, 299, 448
k<tlu: 39
kalt: 236
kaldt: 382
kalka: 351
kaltlan : 132, 249, 250
k.-a rj: 450
k. dat: 132
k. ylar. 215
k. lklarnla: 224
katl : 156
k ap: 230
kaln: tekrar tekrar, kere 299

A. VON GABAIN
kalkt: 39

katlam a saylan: 206

kattih: 5
katun: 288, 363
kalun
k. sar: 448
kavr

l. a: 232
kavmak
fc.+mln: 280
kavt : 22
kavuur : 29
kayak: n. 2!
kayo: 194
kayu: bk. kanyu
k.: 31, 194, 196, 263, 330, 335, 45
hi. + da: 451
(c. +dn: 450
k. + lar: 194, 355, 455
k. + jt: 194
k.+srja: 220
k. + ln: 194, 451
ky: 5
kayuma: 352
kaz : 114
kazan

k . ur. 216
kazan
k. + m: 200
kazuk: 114
ka : 278
k . mzkan: 437
ki'if: Son ekim edat nn tesi,
nn b r taraf 278
kad
k .+ l r. 204
kd : 118
kdil : 35
kdim: 1 18
kik: 79, 95, 97
k kra-: 95
kdksk: 79, 97
.

ESKt TRKENN GRAMER

kal : 132, 136, 140, 1 6 1 ,2 16 , 230,

232, 234, 256, 259, 380, n. 40
k .- g a li : 250
k. -gin: 235
k . - i : 232, 448
k. igma: 140
* >: 353 , 437
k. ipn: 340
k. ipiinin: n. 38
k . ir: 426, 444, n. 41
k. mdiik: 136, 224
k. m ac 417
k. mifimizda: 191
k. milr: 407
k .-sa r : 330, 451
k. ti: 132
k. taimiz: 1 9 1 ,2 2 !
k. tamaz: 217
*.-/ : 232, 235, 289, 302, 425
k .-tim iz: 300, 319
k.-tirj: 389
k .yk: 218
kiilin: 50
kalinn
k. + iim: 50, 288
kfilir : 161
kaliir : 161
km: 278
k. +: 452
karni}
k. mifiyizk: 191
knd: 39 bk. kiint
kant: 286
knt, kandii: D nllk kendi, bizzat,
ahs, bu 201. ekil: kndiiniiy,
knlka, kulum, kntn 201; knturj,
sen vs. 440. knt knl her biri
201. Fonksiyon: sim 329. lgi
haliyle: yelik gstergesi bir kelime
192
k.: 39, 200, 201, 214, 329, 359, 440,
442, 444

'53

k. + larnin: 192
k. + niiy: 192
k. + rjkii: 193, 201
kiirgtik: gerek". Zam anlar: 245, 374. k.
bul veya bol lm ek 245.

mi} k., u k., mak k. 445

k.: 219, 225, 228, 241, 448
k. di: 217
kargtiksiz: 239
krgali: 217
kas : 216
k . a: 232
ksigja: 5
ksm: 142
k a til- : 35
kayik
k. + lar: n. 58
kaz
k . : 232
keizig
k.+: 385
ke: 238
kelime sras: 446
kemen: 453
kert: 5
kv. 210
*: 93
kdt: 405, 449
k. + 1: 405
kim: 16, 54
knlk: 54
kkruf : 93
k l - : 141, 159, 213, 277, n. 40
k.: 215, 421
k. ayn: 375
k. dm: 373
k .- a lt: 340, 371, 376, 377, 435
k.- a y: 375, 440
k .-k a lr . 377
k .- p : 141, 448
k. madm: 261
k . madmz: 2 11, 451
k. maduk: 389

54

A. VON GABAIN

k. maku: 141, 225

k. masar: 263
k .-m y . 201, 319, 372, 375, 410
k .-sa r : 235, 434
k . la: 243, 375
k . - l : 299, 375
k. lm: 372, 440
k. hmaz: 217
k. Imz: 230, 450
k. - u: 232, 249, 25 1. 255. 33. 34.

3 7 '. 376 . 377 . 450 , 4 5 '

k .- u r . 372, 373, 375, 440
k .yuk: 372
k . zun: 450
+ ktl, + kil: () ke" 207
klgu: 371
A. +ka: 411
kluluk: 364, 371
kl
k. + Itr: 368
k ltlk .-m tf: 156, 391
kilimsin : 157
kln : 159, 250, 259, 383
k. duk: 399
k.-m aduk: 359, 384, 442, 444
kln: 141, 225, 277, 319, 356, 389, 399,
410, 434, 451
^. + 1: 201
k. + im: 450
k. + imin: 193
k. + larm: 324, 406
k. + Itrla: 398
.
k. + ta: 294
kn, kin: bk. n
kna : 115
knag: 115
kna, kin: bk. na
+ knvt, + kiny; + knt, + kine ; +kya,
4- kiyfi; + km, + kiti: K iltm e ve
kuvvetlendirm e edat 31, 351
+ kr , + k ir : bk. +j}tr
krk: 202

krkz: 231, 273, 300, 360

ks : 109, 1 10, 117
ksa: 109
ksl: 1 t 7
kska: 1 1o
! }52
kla : 52
k. dm: 325, 385
kla: 52
Klany: 31, 284
Ktay: 31
k:w: 96, 232
kvrkaklan : 96
kyn: 16
kz: 75 . 327
kz: 16
kzl: 75. I03
ktzlst: 103
kz kvrak: n. 48
ki- 3 3 '
ki: 210
k i - : 297
+ Ai, + k: A itliin vasfl 49, 74, 410.
isim 333.
k': 233, 421, 435
ki
k . malin: 317
kiig: k k ; edat olarak: O lu m su
zun hafifletilmesi 214, 354
k.: 214, 238, 354
* + i: 365
kiigki
k.+sint: 351
kid: 106, 297, n. 24
kidr : 34
kidin: 442, 444, n. 24
k. + int: 431
kidirti: 422
kidiz: 16, 32
kigr : 39
kigrstig: 228
kiiz: 16, 32

ESKt TRKF.NN GRAMF.Rt

kilkuluk: 5
kim: kim? , h a n g i". ekil: kimk,
kirnni 196
k.: 260, 267, 330, 355, 359, 367,
442, 444, 450, 451
k.+kii: 216, 330, 451
kim: 198, 214, 227, 330, 424, 450, 451
kin: Son ekim edat sonra 297
k.: 106, 190, 195, 297, 440, 450
k. + in: 240
k. + inla: 297, 360
k. + in: 427
k .+ k i: n. 47
kirj: 92, 299
kujgti}- : 92
kirjr: 299, 379
k. + sina: 364
kir
k. yin: 270
k- di: 234, 393
k .-g a li: 258, n. 41
k. kalir: 259, 442, 444
k. mtidi: 45!
k . mijig: 438
k. ti: 360, n. 50
k. : 232, 261, 448
k. zkn: 215
kirgr-: 39
kirlgn : 125
kirtgn: 125
k + i: n. 33
kirtgnlg: 236
kirtkn : 152
kirlknyk: 152
kirt: 90, 401
kirtn 90
kir: 379
kisra: Son ekim edat son ra" 322 a
k.: 224, 238, 275, 359, 429
kii: 4, 12 1, 144,287,28 9, 290, 29 4,3 17.

3 2 7 . 33 . 3 6 , 3 8 ' . 442 , 444

k. + ny: 179

'5 5

k. + nirj-, 440
kihg'. 424
kil : 161
kitabeler-azlar: 3
kitr : 34, 161
kilg
k. + si: 1 15
*kiyiz: 16
kizlaglk: 227, 239
klinric: 5
knd: 201
knl: 201, n. 50
k. + kfi: 201
k. + lr: 201
k. +: 201
k. + ni: 201
k. + nn: 201
k o - : 126, 153, 302
kod : 108, 15 3 ,2 16 , 230, 256, 282, 302
k. : 232
k. mastr: 268
k. (ukntt:
k. up: 230
kod: Son ekim edat aa"; ksaltm a
l aada 282. K uvvetlendirm e edat

353
k.: 87, 265, 379
kodkrsu: 228
kodkartur : 87
koduru: 126, 379
koft
k . d: 450
kol: 46
k. + inin: 3 15, 396
kol : 115
kalgr : n. 27
kolu: 115
kohftk: 46
kolti: 202, 407
kon: 31
k o n -: 107, 153
k. ar: 427
k. ayn: 2 1 1 , 381, 392

A. VON GABAIN

k. duk: 107
k . dukla: 322
kondur
k. tumuz: 273
konukluk
k. + ta: 427
konjr. 3, 31
koolak: 16
kop\ Son ekim edat btn, ler" 302;
yklem belirleyicisi 302; belirsiz
say 302; kuvvetlendirm e edat 353
k.: 126, 153, 219, 354, 426, 448
koftan: Son ekim edat "b t n , h ep "

303
*: 3
kopda: 145
kopln: 408
kork : 148
k. ar: 270, 417
k . sar: 260, 451
kon : 21
korku: 225
korkn: 80
k. + : 80, 148
korknl
k. + tn: n. 60
korkmak
k. + mz: 227
korku
k. + sinla: 193
koru : 2 1
koy. 317
kot
k. my 448
k. op: n. 16
koli: 202
kowt : 22
koy: 31
koyn: 24, 31, 210
k. + u: 24, 181
kdg: 35
k. + da: 182
k. + i: 227, 236

k. + in: 193
Kgman: 231, 273, 300, 319, 360, 426,
442, 444
kz: 71, 290
kk: 86, 292, 316, 395
k. + lar: 450
k. + larddn: 450
kkad : 86
kl: 363
k. + lr: 330
kmr: 123
kn : 3 1, 160
kntik: 31
k. + i: 220
koni: 215, 220, 227, 277
knk : 160
kijl: 87, 218, 239, 250, 296, 368, 401,
4 1 1 , n. 49
k. + i: 227, 421, 450, n. 51
k .+ in : 193, 299, 424
k.+ k: 236
k. + larinlaki: 200
k. + mt: 242
k. + mz: 444
k. + nd: 201
knlkiir : 87
kli: 5
k. + mim: 5
k. + mnf: 5
knyiik: 31
kp: " h e p 302
kpik: 2i
kpk: 21
kr : 141, 154, 164
k . di: 299, 431
k .-g a li: 233, 238, 399
k .- g il: 249
k. myin: 215, 270
k. : 218, 232, 249
k.-gm a: 357
k. p: 219, 452, n. 60
k. r: 242
k. rlr: 424

ESK TRKEN N GRAMER

krg: 301
krgiitiik: 141
krgt : n. 27
kork: 61, 76, 225
krkit
k .gali: 250
krkl: 76, 330, 353, 450
krksiiz: 61
kortla: 399, 403
k. + m: 403
krg: 425
krgs : 154
krm: 408
krmi: 392, 451, 455
kr} : 164
ksadk: 107
ktrl : 122, 145
k. mi}: 122, 145, 403
ktg: 35
klr
k. mi}: 433
k .- : 232, 379
ky : 3 1, 123, 389
kyir : 216
kymr: 123
kz: 71, 170
k. + in: 424
k. + inta: 156
k. + g: 236
k. + r: n. 53
kzn : 127, 387
k. maz: 211
k. : 256
k. r: 150
kznk: 127
krgak: n. 50
krmaput
k. + u: 230
krp: 5
ki: 5
+ ku, +k: bk. +u
ku, k: bk. u

Kutnji
kubrat : 3
ku(i, kiifi: bk. u(i
kudk ~u: 255
Ku
F +- 77 . 363
kui: 210
kul: 53, 80
kulak
k+ ra: n. 53
kulak
k. + ra: n. 53

53

hlhfrkulst: 80
kum: 304, 407
kunuy: 136, 363
k. +lar: 451
k. + larm: 288
k. + um: 136
kur: 76
kur , kr \ bk. gur
kun : 21
kurya: 180
kurla: 76
kurtul : 39
kuru : 21
ku
k. + lar: 399
k. + /: 233
ku}tr: 363
kut: 77, 86, 224, 232, 343, 423
k. + n: 451
k. + rta: 224
kut
k . - u : 232
kutad : 86, 105
kulada: 105
kutar
k
- a : n. 36
kuter
k . - t f 451

'57

A. VON GABAIN

<58

kutnlg: 193
kutkar : 141
k. ku: 141
kutlug: 264, 290
k. + arka: 227
kutru! : 39, 141
kutrulu: 141, 239
kun: 16
kuvvetlendirm e: 214, 366, 413b , vd.
kltm e
kuvvetlendirm e fiilleri: 153, 160, 164
kuvvetlendirm e isimleri: 45, 56, 59
kurra: 305
k. + n:ty. 240
k: 224, 234, 300
k. + si: 234
k. + sin: 352
kii
k . - j S : 224, 255
kf. 85, 224
*. + : 236, 436
k. + int: 388, 426
k. + g: 235, 421, 434
k : 85
k. -/>: 230
k(d
k. lkintd: 224, 280
klg: 264
kltm e tekili ve kuvvetlendirm e: 31,

44 . 45 . 46, 57 . 59 . 34 6 . 349 . 35 .
351 . 352 . 353 . 354 . 4*2
kk: T ah m in edat (?) 359
Kl: 8. 275, 363, 448
kn: 3, 67, 129, 197, 238, 290, 291, 306,
39> 320, 351, 360, 423, 427, 442,
444, 452, n. 50
k. + int: 360, 426
k. + ij : 427
k. +k: 389
k. + klagi: 285
k.+ t : 239
+ kn, +kun, +un, + gn: oklu k eki

3 . 5 . ,6 9

kundam: 67
kndri: 422
kndz: 382
kngar: 186
kni: 401, 424
knki
k. + m: 351
kntmk: 421, n. 51
kntn: 183, 387, 408, 425
kiinlz: 234
kn: 266
krin: 184

ks : 107, 130, 148, 250

k .yr: 226
ksn: 80
ksanig: 148
ksk: 210 10
ksn
k. + i: 436
ks: 130
k. + k: 411
k. + lri: 426
kl: 16
kl: 16
kvn: 78
kwnfn: 78
kurg
k. + lr: 238
kyk: 31
kzd
k. + t: 203
kzt: 203
kzt : 141
k .-g : 141
k. ip: 256
k. fi: 224
kyel
k. myish: n. 14
kyi shi: n. 14
+ l: isim den isim 5 1, 75
+ 1 : isim den fiil 88
l: Fiilden isim 117

: Fiilden fiil 156

ESKt TRKENIN GRAMER

+ la, + l: Sfat, yklem belirleyicisi,

cm le belirleyicisi 76, 207
+ la , + l : tsim den fiil 89
+ la, + lg ( < + l a ): isim den isim

52
lazn: 210
+ lar, + lr: oklu k 3, 168, 173, 174,
327; teklikte ismin kaldrlm as
264. (on lar)drlar tg t
+ lat, + I t: iyelik eki 3. okluk 193
dili: 8
+ l, -f lg: tsimden isim 4, 53, 77, 206.
Fonksiyon: isim 333; yklem be
lirleyicisi 383; vasflk 404; son
ekim edat 404
l: 12
+ /, + l; + li, + li: 361
+ lt, + ltu; + ln, + lun, +luun
vs.: C m le belirleyicisi, yklem
belirleyicisi 424
+ T k, + Pk: isim den isim 54
Um, Um: D ilek kipi, q. v.
linhua: 309
ir: 12
U/ld: 8
+ luu, +luun vs.: bk. +U
lung: 42
lun: 210
luu: 16
m~b: 3 2; < 6: 28
+ m: iyelik eki 1. teklik 193; nvan 55
m: Fiilden isim 118
ma: 291
+ ma, -f m: bk. ym
ma, m: Fiilden isim 119, 142
ma , m : Fiil tabannn olum
suzu 158, 2 1 1
mad, mdi; madtn, mdin: bk.

mal
mdtabali: 452
mchasatv
m. + : 269

59

mahayan: 396
mdislak: 363
mak, mk: Fiilden isim 120
maklt, mklig: Fiilden isim 143
makstz, mksiz: Fiilden isim 143
mama: 363
M ani yazs: 11
mri: 5
maya: 189, 389, 392, 445
mal, mli; mad, mdi; ma
ln, mlin; madtn, mdin:
O lum suz z a rf fiil 2 1 1, 235, 340;
cm le belirleyicisi 434
may: 2 1 1 . mayn: 234
maylri: 306, n. 47
maz, m'z: Fiilden isim 12 1, 144,
2 11, 242,243,268. Fonksiyon: isim
soylu fiil ekli 339; yklem ismi 442
m(a)zd: 242
m: 291, 352
mn: ben 189, (ben)im 191. ekil:
mny, (nadiren: minin) 189, 192;
maya 189; mini (nadiren de: mni)
189, minl, mintd mindid 189,
ayrca bk. bn
m.: 3, 28, 170, 196, 216, 218, 220,
221, 231, 236, 242, 243, 261, 263,
270. 33 . 352, 372 , 44 . 4 5 '
m. + ig: 188
mni: 189, 450
mny: 189, 192, 238, 398, 405, 442, 444,

450
mniylr: 192
mnif: 5
mygu: 28
my: 60
m. + k: 392
m. + lrig: 426
m. + siy: 392
myig: 60
myiz: 71
myzt
m. i: 232

6o

A. VON GABAIN

marii: 4 4 9
mna: iaret kelimesi, q. v.
m ' 9 > 344
mj. 21
mr, murvd.: Fiilden isim 123
mif, m: (istisna olarak da ma},
ma; mu}, m}): Fonksiyon:
Fiilden isim 339, ekim li fiil 442,
belirsiz zam an 219, gem i zam a
nn hikyesinin kuruluu 242, al
kanla dayal iin kuruluu 243,
gereklem em iin kuruluu 269,
bir son ekim edatndan nce 301
mi: 440
midik: 224
min: (nadiren miin yerine) ben 189,
(ben)im 191
min : 21, 28
mindida: 189
mini: 189, 451, 454, n. 53
minij: 189
minilin: 189
minlii: 189
minlada: 189
min: 3, 28, 202, 236, 238, 287, 362, 368,
407
mirjlig: 206
m (i)z: (nadiren) (b iz)iz 191
ml, ml g: Fiilden sfat 146
mn: n. 10, n. 35
m (i)z: 191
modal yardm c fiiller 249, 250, 252,
254> 376; m odal sayg fiilleri 251,
253, 376; tek bana 254
monuk
m. + uy. 179
monuy. 190, 192
cmsn , msin : Fiilden fiil 157
msz: Fiilden sfat 146
mu: Soru edat, q. v.
m.: 190, 218, 238, 243, 268, 269,

35 6> 358, 44 . 45 . n- 29

*mun: aret zam irlerinin dolayl taban

190, 329. ekiller: mum; muna,
munada, munulayu; munla, muntuda;
muntg, munla, munda; munlrdn,
munlran; muja, murjar go; munuy
190, 192
muna, muni: aret kelimeleri, q. v.
m.: 190, 344
muna: 15, 190, 208, 407
munada: 190
munalar: 173
munulayu: 15, 190, 426, 427
munda: 190
mndrlim: 190
mum: 19, 190, 270, 426
mumla : 89
mumlayu: 89, 190
muntag: 190, 238
munla: 15, 190
muntada: 190, 279, 294, 318, 321, 323, n.

45
muntadan: 395
munla: 190, 235, 404, 434, 442, 444
muntuda: 15, 190
munuy: 190, 192, 305, 436
murj: 28, 86
muya: g o , 267
mutjad : 86, 148
munadtn: 148
murjar: g o , n. 28
mgeresn: 170
m lkiyet (iyelik) iareti: 405. sahip
olm ak 445. K elim eler: 192; ekler:
' 93 . 403
mn: 85, 243, 351
mn : 21
mrui : 85
myz: 170
myz: 71

mz: iy elik eki 1. okluk 4, 193

+ n:
Ek
genilemesi,
p + an,
mad + n, +lu + n 424

ESK T R K E N lN GRAMER

6t

+ n : Isindcn fiil go
+
iyelik eklerinin yklem e hali 193
+ n: V asta hali, q. v.
+ n: Y e r ad 24
n: Fiilden isim 124, 147

ndmrig: 222
ndmdn: 195, 291
ndn: 195

n, yn: Z a r f fiil 234, 340. Fonksi

yon: Yklem belirleyicisi 380;
cm le belirleyicisi 433; son ekim
edat 294-301; > va sfik 2g4, 300

97 . 4 5 '
n.: 222, 238, 264, 330
ntdg: 195, 342, 450
nlgin: 424
n, nc: 8
-\-n: Sra say 203
n: Fiilden isim 125
+ na, -\-n: 3. ahs iyelik eklerinin
eitlik hali 193
nsz: Fiilden isim 148
nu, en: Fiilden isim 125
+ nda, + nd; + nla, + nl: 3. ahs iyelik
eklerinin bulunm a-ayrtm a hali

n : Fiilden fiil 159

n az: 4, < ny 2, 5, 31
nar: n. 21
naru: b u raya 45
nayul: 202, 407
na: ne?, ne! . ekil: nka, nd, n,
ndk, nalag, nmn, nlk, nn g5.
Fonksiyon: Soru 195; nisbet 198,
450-452 60; nlem 199, 448; belir
siz ' 9 7 . 4 5 '
n.: 245, 301, 342, 355, 358, 367,

455 .
n - 58
naa: g5, 208, 330, 367, 385, 450
n . kd: 285
n . klgi: g s
n .-ta : 195
nak: 195, 345, 451
nakin: 195, 220, 238, 270, 417
nklti: 195
nada: tg5, 281
nag: ne yani?, niin yani? . ekil:
ngda, ngl, naglk g5> ngd
bundan d o la y cm le balatcs
416
n.: 217, 367
nagdd: 195, 416
nagukama: 291
ngl: g s
naglk: g s , 355, 442, 444
nak: 222
ndkd: g s , 3g2
nalk: 195, 220
nma: 197, 352

ny, Edat, olum suzun kuvvetlendiril

mesi 214, 354. Belirsiz zam ir (?)

'9 3
+ ndn, + ndin; + nln, + ntin: 3. ahs
iyelik eklerinin ayrlm a hali 193
nd, nt: 8
+ naru, +rjaru, +rjr: 3. ahs iyelik
eklerinin yn hali 193
+ m, +nt: D ah a sonra, isimlerin
yklem e hali 181, 209; okluk
iyelik eklerinin yklem e hali 193;
zam irlerin yklem e h a li46
nrvuan: 392
n.+ka: 42, 448
nnvanlt: 427

mzvoan:
n. 4- lar: 287, 388
+ nrj: ilgi hali, q.v.
nioak: 363
n. +<r: 181
nigranti: 455
nisbet: Sorulardan 198, 331. Nisbet
cm leleri 450-452
nizuant
n. -I- lam y 224
nom: 145, 299, 340
n. + a: 382

6a

A. VON GABAIN

n.+lar: 407
n. + la: 227, 396
n. + u: 268, 299
nomla
n. - p : 256, 268, 299
nomlayu: 219, 364, 435
nomlu: 218, 436
nl: hk. nd
+ rtla, +nla: bk. + nda
+ nttr, + nlin: bk. +ndtn
ny> n-y: 2, 5, 31
n, zam irli: Z am irliyi, dolayl taban
oluturur 178, 193, 334. Sadece hal
eklerinden nce deil, unlardan
nce de grlr: ira 322, lg 359,
+ a 195 . + lg 77 . ara< + da bdr>
lapa ve n 193
+ y: tsim den isim 78
j~g: 4, 30, 193, 217
+
2. teklik ahs iyelik eki 193
+ Bn: lgi halinin d aha eski ekli, q. v.
n: Dilek kipi, q. v.
+ ya, + y: 3. ahs iyelik eklerinin
yaklam a hali 193
ylar, nlr: D ilek kipi, q. v.
- y - r : Dilek kipi (?) 34
a
2. okluk ahs iyelik eki 4, 193
o: o, (o )d u r" 191 44
o, , birinci hece dnda: 5, 23 4
odurak: 242, 243
odhauh: 5
odu: 5
o. + un: 450
odun: 224
odun
o. u: n. 60
0. up: 256
olan: 56, 60, 361
o. + t: 216, 238, n. 56
o. + lan: 450
olanu: 60
ort: 400
o. + lar. 168, 202

oat : 216
o. t: 232
oul: 15, 56, 287, 327
o. + : 15, n. 57
o. + tn: 289
d. + tnda: 290
o. + lan: 193
0. + larka: 180
0.+ om: n. 4
o. + um: 223, 238, 351
Ouz: 219, 224, 284, n. 12
o. + ra: 325
o. + u: 444
Ouzd()nd()n: 425
ok, k: K u vvetlend irm e edat 345, 412,

443
o 356, 400, 450
ok: 302
o. + tn: 202
0. + la: n. 26
o k t - : 139, 165
o .- lt: 139
okd
o .- p : 34
oku
0. +A;a: 226
o k t l- : 34 . '6 5
o. al: 250
0. kalr. 259
okst: 2 15
okfal : 141
okfatuluksuz: 141
ol: o 190, (o)dur, (o)durlar
A y rca bk. *an
o 156, 2 i , 214, 216, 234,
263, 302, 303, 352, 355, 356,
368, 391, 398, 400, 408, 424,
440, 442, 444, 448, 449, 450,

191.
240,
359,
438,
451,

454 . 455
olar: on lar 190, (onlar)dr 191.
ekiller: olamy, olarka, olam, olarda
190, 192

ESK TRKEN N

o.: 216
o. + a: 173
0. + da: 190
o. + dm: 190
o.+ka: 115, 190
o. + n: 190
o.
+ nn: 190, 192, 324, 406
olm azlk: bk. art
olor
o .-o p : 5
o- ot:

olum suzluk: 6 , 81, 82, 99, 103, 104,

121, 146, 148, 158, 211 -214
o lu r -: 141, 165, 255
o. ayn: 215
o. madm: 234
o . suk: 228
o. uma: 2, 394
o .-m y . 290, 432
o. u: 382
o. up: 248
o. upan: 432
o.
ur: 243
oluruluk: 141
olurt : 165
on: 202, 283, 287, 302, 355, 362, 410,

455
onar: 368
on b oy : ipkan 210
on iki daire: 210
onlun: 183
onun: 203
on: 70
onal
o.
: 232
onar
o.
kal: 236
ondnk: 74
onlun: 425
ontuntnta: 70
oon: 16
oot: 16

grameri

ordu: 394
ordth: 16
omal
0.
- tp: 299
orta: n. 24
orta hece dmesi ve zayfl: 15, 17
ortaklk: 205
ortu: orta , son ekim edat nn
ortas 309
o.: n. 24
o. + snta: 309
o.
+ syaru: 320, 325
ortun: 425, n. 24, n. 57
orun: 47, 141, 404, n. 24
o. + mta: 423
o. +ka: 436
o. + lar: 283
o.
+ la: 352, 423
orun: 47
osal: 117
osan: 117
osuluk: 141
oskur : 39
osulu: 259, 383, 404
ot: 78, 128
o.
+ m: 184, 448
ota
o.
da: 40
ola 1: 40
otun: 78
oluz: 202, 210, 360, 427
oluzunf. 202
o y - : 142
oyma: 142
o z - : 1 4 '. 2 '6 , 395
ozu: 290
o z u r-: 39
0. ay: 220
0.
ur: 242
: 108, 1 1 1, 160
. maz: 448
: 128, 216
r

A. VON GABATN

,64

. + : 128
d: vakit, i, imdiki zam an ; son
ekim edat nn zam an, kar
snda 310
.: 125, 136, 140, 228, 235, 248,
296, 434
. + din: 319
. + i: 243

. + ig: 34
. + iin: n. 42
. + iinbirl: n. 30
0. + iniy. 227
8.
+ inifi: 310
. + liiri: 201
. + t: 182, 299, 450
dn: 184, 203, 319, 424, 438
drl : 279
dsz
. + ka: 392
dnkia: 351
dr
. : 232
g44 . 57 . 6>
. + a: 180
. + larim: 288
. +/': 287
. + ()m: 288
g: 108
S ~ : l0 5 . 122
. : 232
g: n. 36
g: 105
gdir: 128
g ir -: 125, 216, 296
. di: 450
. r: 261
girmk: 450
gln
. ti: 421
glnlr
. j. 427
gli: m , 227
. + Uirk: 296

gmiy. 122
grl: 404
grl : 39
grtin
. fi: 248
grn: 125, 333
. + Omz: a n , 225
. + n: 184
grnlg: 334
grn: 135
gsz: 61
gttf: 44
Bgk: 57
. + mz: 269
t '. 128
gz
. + k: 452
. + lr: 330, 450
. + tki: 407
. + g: 230, 278
k: 345, 444, n. 42, n. 60
k : 160
kn
.- r . 27a, 437
knmklig: 404
l: 78, 85
l : 120, 161
.-g li: 233, 258, 268
. mai: 222
. sr: 263
. ti: 221, 266, 448
S .~ ti: 359
.-t g : 381, 442, 444
. p: 256
S. zn: 454
ly. 78
lglk
. + fi: n. <17
i l i - : 85
lmk: 120
ltr : n. 4
llr
. yin: 235
. ti: 444

ESK T R K E N tN GRAMER

li: 39
lm: 47
lmi: 47
lr : 115, 161
. ayin: 434
. gali: 250
.-gy: 272
.-t fi: 359
.- r . 355
lrgi: 1 15
lrmk: 287
. + tii: 287
trmmk: 211
lt: 287
'
/<fi: 39
n ses: 5, 18, 26, 27. Ek ba 36, 37
n
S .- p : 379
nceden gem i zam an: 241, 242, 372
n: n ; son ekim edat n 3 i 1

8. + rjzda: 311

. + ( )g: 292
r j-: 279, 298
rjdn: 183, 335, 408, 425, 442, 444
rtdri: 422
rjdrti: 382, 422
ji: Son ekim edat dan baka,
nn dnda, dan itibaren,
dan d o la y ; ksaltm al eitli

279
.: 298, 366, 450
rjin: 298, 368
fjlg: 450
yr: Son ekim edat n, n ce 323
.: 224, 275, 429
. + sin: 240
: 16
p - : 154
pgsa : 154
r-: 5
. S: 5
. : 240

65

rgan
. mifin: 219
r11 : 250
. tnayiik: 218
ritglk: 239
rk: 404
rt: 56
. 4 - ka: 450
rt : 156
ortan: 56
rtan
. maz: 450
rtlg: 437
rtl : 156
t- 34
t : 108
t 280, 281
tak: 200
Stkr
. gali: 236
tkr: son ekim edat tr, d olay ;
ksaltmal nn zerine, buna
gre 281; cm le balatcs 415
.: 195, 224, 280
tr: 195, 224, 243, 281, 415, 431
tg: 108, 411
. + int: 193
. + lar: 442, 444
tkn: 48, 325, 386
t n -: 159, 230, 251, 252, 253
-gy: 442 , 444
- ~ ti'- 453
. r: 376
vk: 218
. + lrint: 193
.+ i: 353
y
. + rn: n. 4
z: Dnl 200 bizzat, kendi, m ahi
yet, ahs, h ayat, v cu t . ekil:
zk; zg; zt, zd; zin. zm
ben , zn sen , zi o vs.

A. VON GABAIN

Fonksiyon: sim 329, iyelik ekiyle:

ahs zam irine tekabl eder 440.
lz v cu t 200; z z her biri
200
o.: 201, 351, 442, 444, 450, 453, n.

24
. + dti: 200
5. + : 193, 200
. + ika: 193, 200
. + in: 184, 200, 232, 386
. + inf: 193
. + iya: 193, 200
. + ka: 200
S. + lri: 200
. + rn: 4
. + t: 200
. + g: 200
. + m: 200, 440
. + m((i: 193
. + mta: 200, 409
. + mz: 200, 399, 450
. + mzin: 193
. + mzn: 193
. + n: 200
. + rjz: 200
za: n. 43
zn: n. 24
zlg: 287
zkici
9. + m: 351
zne: 440. z n e hali 440
zl: 202
. nzni: 193
/> -: 5 . 26
p: Fiilden isim 126
p: Z a r f fiil. ekil: 4, 230. Fonksiyon:
340; cm le belirleyicisi 4 3 :; son
ekim
edat
302.
Fiil
birleiklerinde: 253, 256, 257;
anlatm da 253-455. p + u:31
pan, pan: Z a r f fiil, ekil: 3, 4,
231 38. Fonksiyon: 340; cm le
belirleyicisi 432; son ekim edat

303

pajik: 115
patir: 232
pekitirme: 413
pi: 210
pltgsiz- 5
P
+ ti- 5
pluiic: 5
po: n. 29
pot
p . som: 5
pr(a)fdanki: n. 57
prekativ: gay 215
P<'g: 5
Pusar. 438
rn . n
+ r : sim den fiil 94, 105
t; ur, r; ar, ar; tr, ir;
yur vs.: Geni zam an 216. Baka
zam anlarn kuruluunu salar 241
243. 268. Son ekim edatlarndan
nce (?) 301, 324. Fonksiyon: 128,
' 5 . 339 - Y k lem 442
r , ur , r ; ar , ar ;

tr , ir : Fiilden fiil 161

+ ra, + ra; + ru , +r: Y e r belirleyicisi
187. Fonksiyon: T m le 3 9 4 55,
cm le belirleyicisi 429
+ ra , + ra : isim den fiil 95
+ rak, + reik: K u vvetlend irm e edat
346 , 4 '2
ram: 210
rd: 242
+ 0rka , +rka : isim den fiiller 96
rtni: 218
+ ru, +r: bk. + ra
R u n yazs: 8
* ~ C 5 . 35
sa : 283
+ sa , + s : simden fiil 97
sab: 29
s. + t: 302, 303
s. + m: 330, 451
s. + 1mda: 357

ESK TRKF.NN GRAMER

167

saf: 403
s. + t: n. 55
s a f - : 156, 290
safal : 156
sadu: 143
sak: 90
+ sak, + sk: simden sfat 79 25
sak : 382
sakuluk: 227
sa kn -: 90, 249, 250, 254, 391
s.-m a l: 2 1 1 , 235, 429, 434
s. mayufi: 218
s. maz: 242
s. mt}: 200
s. sar: 260
i - - u r : 355, 376, 397
s .yuk: 218
saknf. 141, 235, 401, 424
s. + j: 454
saktnu:
s. + ka: 226
saklan
s .- u : 225, 442, 444
s .- u : 249

sarkank: n. 21
sarkanyk: n. 21
sarkar : 104
sarkayk: n. 21
sarsa: 20
sarst: 20
isiflSslam: n. 45
saw: 29, 143, 214, 344, 437
s.+a: 181, 424
s. + : n. 42
s. + ka: 442, 444
s. + lar: 299, 410
s. + lar: 440
s. + lartn: 200
saylar: bk. say kelimeleri
say kelimeleri: 202-210, 362, 368. Fonk
siyon: 332, 400
sayu: Son ekim edat herkes ; isim
283; belirsiz say 208
s.: 3, 235, 243, 434
sayuk: 283
sabin : 29
safrfa: 216

samlso: 299, 352

san
s. + mfa: 407
satif

s. + i: 209, 410
sakizin: 203
s(a)l(a)rj<i: 282
siimak: 20
samz: 135
smrit : 135
sn: sen 189 "(scn)sin 191. snirj;
sana; sini; sinilin; sinid, sinl, sinld
189; snitj 192

s . a: 232
.
sanfif
s .- u r : n. 53
sanfil
s . - ur: 330, 451
sangaru: 186, 189
sansar: 395
s. + nrj: n. 45
s. + lnbr: 280
sana: 189
sayam
s. + la: 299
sar, sar: art, q. v. A ra ekil 341,
ekimli olm ayan ekil 442
sar: 104

sakiz: 200, 202, 224, 362, 407, 408

s.: 170, 196, 216, 259, 260, 355,

4 4 . 453

s. + i: 189
s. + iy. 189
sna: 189
srjn: 363
S. + g: 177, 363
sw~: 137, 1 4 ,, ,50. 165
s .- r : 150, 359, 398
s. mz: 2 1 1 , 214

A. VON GABAIN

sugsz: 141
svig: 103, 137
sviglig: 103, 238
svin : 29
stin: 15, n. 49
sriI : 165
s. mi}: 242
samn: 5
ses dnm : u ve u/den nce 22
ses uyum u: 41
j - : 134
s .- p : 230
+ si, + : yelik eki, bk. i
+ , + s i : simden fiil 98
s , si : Fiilden fiil 162
san: 210
sfat: Y ap : simden sfat 72-84; fiilden
sfat 136-152. Sfattan tretilenler
102-104. ekil: 339. Fonksiyon: 72,

3 28. 338
*st : 131
+ , +sig; + (i , + (ig : simden sfat
73 . 83
s, sig; sk vs. (?); suvs.: sim
fiil ekli, gereklilik 3, 4, 228, 339,
442
s1/: 130
sttlft: 131
sla s .-m i): 432
sun: 136
s. + lar: 450
s. + larka: 453
sk : 130
skta : 131
skta : 145
s .- m t f . 145
smla : 137
stmla: 137
snar: dorultusunda 18 9 28, 50
s.: 183, 194, 320, 325, 408, 421,

45 . 4 5 '

s. + : 360, n. 50
s.+ fa : 325
+ ir, +sir: sim den isim 81
+ stra , +sira : simden fiil 99
sra saylan: 203
syuk: 134
sk, sk; s (?) vs.: Fiilden isim
129, 151
sek, sk : Fiilden fiil 163
si: 440
siin: 16
sim: 210
simak: 20
*sin: sn sen in dolayl taban 329
sin: (nadiren) (scn)sin 191
s.: 329
sin: 16, 210
Sinhadivip
S. + ka: 141, 239
sini: 189, 350, 391, n. 36
sinid: 189
sinirj: 189
sinilg: 334
sinilin: 189
sint: 189
sinld: 189
sinlid: 189
sinir
s .-k lir : 259, 383
sirjk: 21
sis: 189
sisiri: n. 45
sislr: 5
siz: siz 189, (siz)siniz 191. ekil:
sizij, siznin; siziy, siz (nadiren);
sizni; sizndin; siznid, sizd, sizinl
189; sizin 192
s.: 7 1 , 170, 2 16, 355, 357, 451, 453,

455
siz: 189
sizd: 189
sizim: 188

ESK TRKF.NN GRAM ER

* sizin: 329
sizinta: 189
sizinlag: n. 30
s iz if 189, 192, 238, 311
sizirjii: 189, 238
sizlr: sizler 189, (siz)siniz 191.
ekil: sizlarniy; sizlrk, siztarirj;
sizlrni; sizlrda 189; sizlrniy 192
s.: 216, 355
szlarda: 189
sizlarina: 189
sizlarka: 189
sizlarri: 189
sizlimin: 189, 192
sizni: 189, 216, 276, 454
siznidin: 189
siznin: 189
sn: n. 10
sot : 216
s .- r : 45!
Sout yazs: ro
sok : 156
s. a: 232
sokar: 227
soklun : 156
soku
s. m: 242, 289
sol- 315, 396
s. + tn: 425
son ekim edatlar: ekil: 272-326;
fonksiyon: 439
son ses: 18, 25, 26, 29, 33
soy
s. + u: 360
soru: 271, 355-358; soru kelimeleri:
ekil 194-196. z e l fonksiyonlar:
Belirsizlik 197, 330, 367; nlem ler
19 9 .4 5 ; nisbet 198, 3 3 1; zne 355;
vasllk 355, 400; yklem 355; c m
le belirleyicisi 355; nisbet cm lele
rinin girii 450-452. Soru edattan

35 6. 357 . 358
soyutlam alar: Y a p 365, 401 49

s: 74
st: 317
s. 4- nij. 352
sk
s. piin: 231
ski: 74
sn
s . di: 386
sndd: 193
so yla -: 135
sz: 135
szinlgn: 424
szl : 115
s. m<i(i: 222
s. milsr: 211
s. sftr: 448
s. y: 232, 437
szl: 225, 324,
s. + lg: 2 1 1 , 444
szlf
s. ip: 200
* + ju , * + j : isim den fiil 100
sub: 3, 300
su, sg; suk, sk (?): bk. sig
sufiu: 312
+ suk, +sk: isim den isim 62
sukavati: 426
+ su, + s: isim den isim 63
suw: 54, 63, 74, 239, 451
s. + ka: 451
suvlu: 232
suvluk: 54
suvsamak
s. + a: 180
suvsu: 63
suzak: 363
s: 346
s. + m: 192, 405
s.+ n : 190
s. + si: 219
sl
s. dim: 300
s. dimiz: 273, 276, 278, 285, 360

170

A. VON GABAIN

srjg: 231, 403

iyk: 21
s. + mztin: 319, 425
srt
s. dmc 300
s. fr. 190
sr : 108
s . ti: 232
srg: 108, 201
stil: 65
sii: 16
sz : 149
siizk: 5
szk: 149
s. + n: 421, n. 51
syi zig: n. 14
sZ' isim den isim, yokluk bildirir 61,
82, 213
f l s (?): 38
+ : simden isim 64
: Fiilden isim 130
: Fiilden fiil 164
ad: 42, 290
adapil: 275
aam: n. 12
ahs zam irleri 189
akimuni: 177
ala: 317
art, bal zam an, olm azlk, temenni:
260-270, 373. A yrca bk. sar
pkan: on b oy 210
i : 216
f . - S r . 450
o: u 190; unda urada, eskiden
190
*un: /o nun dolayl taban, q. v.
unda: 190
t~d: 33 . 34 . 35 - 36
+ /: D ah a eski okluk 65, 172
t : Fiilden fiil 165
t: Fiilden isim 131
t, d: (kr. 131) grlen gemi
zam an I 3, 4, 217. Fonksiyon: A ra

ekil 341. n ccd e gem i zam a

nn tekili 242; alkanla gre
m eydana gelen iin tekili 243;
temenninin tekili 264-266, 268,
269; dilein tekili 270
+ ta, + la: simden isim 93
+ la, + IS; + da, + dii: Bulunm aayrlm a hali, q. v.
+ la , + l ; + da , + da : sim
den fiil 101
Taba, Tava: D aha ge ad a, fakat
in de bir A lta y dilli halk 1
234, 296
l. + da: 325
t.+ (a )ru : 186
tat, lai; da, dai: G elecek
zam an II 221. Fiilden isim 132.
Y klem ismi 442. Baka za m an la
rn kuruluuna yardm eder 243,
266, 267
Tadk
i-+ y- 1 7 7 . 363
+ ta, + tag; +da, +dag: simden isim

66
laS '9 ' . 325 > 340
t. + da: 426, 442, 444
t. + dn: 425
t. + ma: 231
t.+ ka : 442, 444
t. + lar: 408
t. + ta: 57
taam: n. 12
lak : 91
taur-: 65
taut: 65
tahm in: 359
tak:

dahi, a yrca , t. yma cm le

balatcs ve a yrca 4 17, 418
t.: 225, 291, 437, 438, 448, n. 50, n.
60
takku: 21 o
+ tki, + tak, + taki, + daki, + dak,
+ daki: simden isim 49, 74.
Fonksiyon 333, 410

ESK TRKEN N GRAM ER

lal: 299

118
lalm: 1 18
taluy: 22, 452
l. + ka: 214
lal

+ lam, + lm ;

+ dam, + dam: simden

isim 67
lam: n. 12
tama:

tamu: 145
la j. fi2, 243, 450
a ) r jl( a ) l. rd: 242
lansuk: 62
laf: 277

t.+lar: 451
lap : 108, 164, 284
t. a: 232
lapa: Son ekim edat doru, kar
284
<: '9 3 . 2 78 , 284
lapag: 20, 263
lap: 20, 79, 108
tap
l.+ lar: 286
tapsak: 79
lapn : 21
t. al: 242
t .- u : 438
tapnaka: 233
tapnu
l.
+ ka: 146
taprja: 200, 442, 444
tap : 164
lapla : 148, 250
t - - d r 438
t. mad: 438
laplansz: 148
tapmak
I.
+ 1: 436
tapun : 21
tara: 20
T ardu: 275, 290

17

lahan: 42, 48, 363

tar: 20, 361
larkmalk: 227
larkan: 275
larkar
/. r: 361
tarni: 448
Tarsisch: n. 9
tart : 136, 216, 232, 255
t. a: 232
l.- a p : 431
t. ar: 136
t .- u : 431
la w : 187
taihr: 5
tasviri fiiller: 255-259, 341, 377
+ ta, + la; +da, +da: simden isim

68
>af 3 * 2 , 45
ta:
l.
+ ka: 330, 451
t .+ l( a ) n j . 179
ladn: 183
tadnd()n: 183
tar : 187
tara: 187
tara: 186, 187, 234, 300, 429
tatn: Son ekim edat dnda" 312
219, 312, 425, n. 57
l.
+ nta: 312
latrt: 422
Talab: 284
Tatar: 224, 235
tathat: 224
tat: 99
talsra : gg
tavuar: 20, 218, 2g4
l.
+ m: 440
t. + yazlar: n. 30
Tava: 2gg, 449
taunan: 210
tawrak: 421, 450
tawrati: 437

A. VON GABAIN

Tay: 193
tayak: 411
tbr
t. di: 451
tbrtk: 283
lg, + lg, + ta: Karlatrm a edat ve
eki 69, 347. Son ekim edat 324.
Fonksiyon: isim lerin tekili 334,
Appositionlarn tekili 364, yklem
belirleyicilerinin tekili 384, vasflklann tekili 406, yklem isim leri
nin tekili 443
/.: 193, 218, 224, 225,234, 270,286,
296, 342, 378, 437, 444
ag- 5
ta g - : 146, 156, 285, 392
l . di: 391
t.-gin: 436
t .- ip : 262, 452
l. mai: 222
t. mdim: 214
l.
mgy: 264
t. mi: 227, 242
tgglk: 227

tSginmSk
l.
+ i: 356
tgirmily: 269
t.+ k i: 2.32
laglk: 149
tiigmaglk: 227
tagr: Son ekim edat etrafnda, iin,
uru n d a ; ksaltm al: e t r a f 286
232
t.+ k i: 286
t. + kilr: 333
tag}il
t. ip: 232
tSgl: 211
tagr : 286
t. gali: 227
t.- p : 425
l g zin -: 39, 125
t.- r : 399
tgzin: 125
tak (lg ?): C m le balatcs bilakis,
fakat, yaln z 270. Z a r f fiilden
sonra: C m le belirleyicisi (?) 438
/.: 4 17, 418, 430

tdgi: Son ekim edat kad ar 285

t.: 232, 273, 278, 340, 360, 391
tagil : 149, 156
t .- : 232

tak
t. inklr. 215
tlim: 265
tlmir

tgimlig: 146, 264, 392, 404

t. + lar: 403

t .- : 232, 424
tmir. 278, 285
/. + <ig: 181
t. + n: 184, 386
t. + rjn: 193

lgimsiz: 146
ta g in -: 230, 25
/. r: 216
t.-g y : 220, 330, 440
t. mgy: 264
/. my: 450
t . stir. 438
l.
tkmz: 224, 301
t . - t : 216, 356, 376, 442, 444
t. rt: 426
t. rmt: n. 35
lginglk: 227

tjri: 4 8 ,5 5 ,6 7 ,13 9 ,2 19 ,2 2 4 ,2 2 7 ,2 9 9 ,

3 6. 3 6 3 . 4 ,2 > 4 2 3 . 424. 42S, 442,

444 . 448 , 4 5
t. + d: 444
t.+ g : 181
t. + lr. 394, 412

55 . 346 , 363
t. + ny. 179
t +m-

t.+ sr. 227, 412, 433, 448

ESK TRKEN N G R A M E R !

t +tag-,

334

343
larjridm: 67, 426
t( a) yikiin: 48
lapra
t. masat: 217
t. sar: 217
lprnsiz: 243
Idpral : n. 48
larij. 299
trkin: 424, 437
lars: 392
talr: 392
lurilmk
'
t. + in: n. 45
ta z~ : 113
t. ar: 191
lzgin- : 39
tazkin: 113
* -: 5
tei: 16
temenni: 263-269, 375; ayrca bk. art
lethsi: 5
telhise: 5
~ l> ~ f g ;
ayrca d - ' li:
G rlen gemi zam an t, 2. ahs,
q .v .
Ihauna: n. 15
+ t, + ti; + d , +di: Y klem belirleyi
cisi 382; cm le belirleyicisi 422
td
t .- a : 232, 249
t. mazd: 242
tdl
t. mazlar: 211
ti: 16
ll: 16
llta: sebep , son ekim edat dan
d olay 313
/.+: 227
. + n: 424, 450
t. + indin: 279
t. + nta: 313
,

+ ln, + lin; +dn, + din: A yrlm a hali,

q. v.
ltn- 53
tn
t . a: 232
nl'- 47 . 53 . 14*. 218, 359, 450
l +- ' 56 . 3 9 '. 454
t. + lar: 141, 218, 224, 227, 265,
268, 406
t. + lar: 141
t. + lamn: 450
* + lir, * + tir: bk. * + dr
l l - : 16
hwar: 20
ti: 210
t i - : 140, 143, 216, 230, 234, 253, 300
t .- d i: 303, 452, 453, n. 5, n. 60
l.- p : n. 37
t .- r . 235, 242, 434
l -s r: 455
,
t.-y : 234, 300
t .yiir: n. 38
ligin: 42, 65, 172, 363. 438, 452, n. 56
/. + k: 363
t. + lr: 200
gil: 65, 172
ligm: 140
tig: 225, n. 50
tiglk: 344
ft: 16
tik
t. : 232
li kyin: n. 14
til: 16
t. + : 200
lil : 128
t. + r: 128
t.-y n : 215
t.-s r : 217, 330
tilgn: 361
timk: 290
timklig: 143
tim: 12

A. VON GABAIN

'74

timin: 190, 345, 421

tin: 12
tin
t. + in: 4 3 1
/m: 16, 210
tfi: d iy e , kelime gurubunun sonu
414, cm le belirleyicisinin sonu
431. D olaysz ve dolayl anlatm

453-455
/ .:1 2 , 230,253, 263, 270, 376, 392,

4 ' 7. 43 2> 45 . 45 . n- 5 - n - 60
tiptin: 432
tipdit: n. 5
t r - : 1 1 3 , 1 2 4 , 1 5 5 , 156
t. a: 232
tirgk: 1 1 4
tir (a: 223
tirgin: 1 1 3
tirgk: 1 1 4
tirgr : 1 5 5
tirgrgliik: 2 2 7 , 4 5 J
tirigdakia: 444
tiril : 1 5 6
lirin: 124

lirin : 1 1 6
timagl: 1 1 6

Uf
t. + imizka: 389
lifi: 327
tit : 216
t .- ir : 356, 424
t .yk: 2ip
tit : 16
I. gali: 2'
t . - man: 4)3
il
t . m: 2 3
t. sar: 2 3
tilig
t. + din: 395
titr/i
l . yr. 4],l
titrm k
t. + imiz: 27

tiyin: Son ekim edat diye, d iyerek"

300
t.: 234, 433, 455
tiz: 7 ', 292
/.+': 74
tiz
l . : 232
tk: Ek ylm as, fiilden fiil
notlar

165

t + m, ayrca d li: G rlen gemi

zam an I, 1. teklik ahs, q. v.
+ tn, +<Tn: Y e r belirleyicisi 3, 4, 70,
84, 183. isim den sfatlar 335,
yklem belirleyicileri 387, vasflklar 408, n. 57, cm le belirleyicileri
425, letirm e kelimeleri 207, 408
tekil eder.
t + rj; t + JZ', ayrca d Mi: G r
len gem i zam an I, 2. ahs, q. v.
yi: n. 10
*to ~ : 126, 153
tod: 106
tod : 153
loa: 115, 231
tok: 127
tok 21, 232
lo k i} -: n. 53
toku : 21
tokuz: 202, 224, 235, 287, n. 31
tokuzun: 203
t o l - : 106, 126, 147, 153
1: 232
tolu: 226
tolp: hep 302
126
tolkuk
t- + u: 450
tolu: 5, 232
tolun: 147
toluy: 22
ton
t. + nuy: 179

ESK T R K E N lN GRAMER
tonsuz : 429
Tonyukuk:

lort
l . ay: 220
tonuz: 210
toon: 16
looz : 16
top: 126, 153, 302
tosk: 448
tou
l.
+ ka: 226
touuz: n. 15
loyn: 363

tov 59
to z t.- a r : 243
lozak: 59
lk : 156
lk!
t . - : 156
T l( i) } : 275
tp
t. + dan: 183
t. + mzni: 425
l.

+ n: 290, 448

tpra: 243, n. 53
lrimaksiz'- 276
lrlg: trl 206

/.: 404, 442, 444

lort: 74, 202, 206, 227, 431
t. + tin: 408
trtiin: 203
tr: 3, 141, 228, 272, 276, 339

t. + : 185, 382

43'
t. + mz: 193
t.+nn: 405
t. + niT): 193
t. + yzny. 193
l.
+ sin: 432
tr
t. mift: 219, 426

'7 5

tri
t. + kii: 392
trliig: 328
tz: 87, n. 53
t.+ i: 236, 424
t. + in: 299
tzkriririfsiz: 87
tzn: 435
trup: 5
tsuy: 24, 230, 450
l.
+ nurj: 24, 179
Isuyurka : 96
tuda: 227, 272
tu: 118, 129, 216
t .- a : 232, 426, 442, 444, n. 41
t . dum: 442, 444
t .- a lt: 451
t . mif: 238
t. tlar: 230
tumak
t. + t: 426
lus()k
t. + da: 129
tusuk
l.
+ dunkt: 129
tuum: 118, 436, 451
tuk, tk: sim fiil, bk. d tk
tumfik: 21
tumuk: 21
* + tur, * + tr: bk. * + dir
tur , tr ; dur , dr :
Fiilden fiil 166 21
tur : Y ardm c fiil 6, 238 m cvcut
olm ak, olm ak 238. D ier zam an
lar tekil eder 241, 242, 374.
Tasvir fiiller 255,256 ,2 58 . Esas fiil
durm ak vs. (sk)
t.: 230, 387, n. 40
t. dafi: 289
t .- d t : 238, 431
t.-sa r: 455
t.- u p : 238, 431, 452

A. VON GABAIN

t.- u r : 231, 238, 408, 437

t.-ura: 397
/. urlar: 242
t . zun: 444
turmara: 236
lurur : 158
t. dumuz: 424
l.
ma : 158
t. up: 368
t. ur: 301
lun: 21
luru: 21
turum ara: C m le balatcs esnasnda,
bu a ra d a 418
tusu: 88, 277, 355, 451
tu su l-: 88
tu: 313
tuu
l.
+ ka: 242
t u t - : 120, 133, 151, 163, 216, 232, 255
t .- a : 432, 448
t .- a r : 377
l. arlar: 451
t. d:go
l .- l: 236
t. kalr: 301
/.-m /: 431
t.- u p : 431
t. upamn: n. 38
tutayak: 133
tutkaru: 379
tutmak:
v 120
t. + larr. 238
luls(t)k: 151
tutsuk : 163
tutuk: 193, 301
tuturj: 363
tutumak: 404
tulz : 167
t. ur: 226
tutyak: 133
tu: 16
luy : 141

tuyulufc: 14'

t: 16, 243
t g - : 124
lg()ltin: 211
ln: 124
tk : 115, 117
t . ginaktgi: 236
l.- g f : 115
/. mgy: 263
tkl: 117 , 227, 448
tkallig: 392, 404
tkl : 232
takati: 2 1 1 , 232, 379
tktmn: n. 48
tkr

t. i: 232
tl: 437
tmn: 202, 287, 368
tmnlig: 206
tmle: ekil: 391. Fonksiyon: yakn
nesne 391, uzak nesne 391-397
tn: 76, 234, 235, 291, 325, 434, n. 50
tunla: 76, 426
tp: 87
tpkar : 87
t . gli: 240
tr
t . : 232
Trgi: 449
Trk: 1, 177, 234, 235, 243, 265, 400,

432 . 433 . 434 .4 4 8 , 4 4 9 .4 5 >. 455 .

45
t.+ d n: n. 57
Trk-Uygur: 1
trlg: 16, 227, 410, 451
trln

t.- r : 243
l: 232, 402
t f - : 392
t. : 264
/. m/: 242
i. rrr: n. 34
/. miflr: 450

ESKI T R K E N lN GRAMER

tf
t .- d i: 437
t .ykmn: 218
tt : 124, 129, 167
t. : 232
tts: 39
ltsk: 39, 129
ttn: 124
tlz : 167
ttzk: 39
tz
t. mif: 276
tz: 208, 232, 236, 379
tz: 205, 216, 227
tzl : 120
tzlmak: 120
tzn: 380
lzni: 209
lz : Ek ylm as, fiilden fiil 165
notlar
u / -/: 21
+ u , + i i ; + a , + ; + 1 ,
+ i : simden fiil 85
u, : Fiilden isim, bk. a
u, ; a, a; t, +: Z a r f fiil 232.
Fonksiyon: 340. Y k lem belirleyi
cisi 379, cm le balatcs 415, son
ekim
edat
272-292.
Fiil
birlemelerinde: Y ardm c fiiller
den nce 240, 371, tasviri fiillerden
nce 255, 257, 377, m odal yardm
c fiillerden nce 249, 376, modal
sayg fiillerinden nce 251, 376.
p za rf fiiline tabiidir 431
u
u. + da: 23!
u - : 135, 249, 250
u.-aylar: 233
u. mad: 340
u. madm: 214
u. madmz: 382
u. madm: 345, n. 52
u . mayuk: 218

77

u. maz: 261
u . sar: 451
u .yur: 376
u: 301, 449
+ : 295
u f - : 150
u. ar: 150
u . kalv. 233
u .-u m a : 399
ufayan: 431
ufu
u. + la: 233
ufu : 301
ufuk: 286
ufuz: n. 45
ud: 210
ud : /05
udft: 234
udi
u. madm: 234
u. -yur: 437
udu: C m le balatcs sonra 415
105
udun
u .- u : 438
ura : 250
u. yuk: 218
uuluk: 227
uur: vakit, frsat, sebep ; son ekim
edat da, uu r 308
u.: 15
u. + nla: 15, 308
u. + ta: 400
uguf
u. + nla: 426
u. + uttuzlarn: 276
uk, k, bk. k
uk : 120, 216
u. a: 232
u .-a r : 230, n. 45
u .-u p : n. 45
ukmak: 120
ula : 287, 288

A. VON GABAIN

ulal: Son ekim edat ve, ve d ierlen ,

vs. 287. C m le balatcs 415
u.: 232, 392
ulayu: Son ekim edat dahi, ve 288.
C m le balatcs 415
u.: 275
ulad : 86
ulu: 86, 223, 236, 264, 270, 412, 453, n.

57
u. + : 360, 365, 403, 412, n. 56
ulu}
u. + : 193
u. + 1 nta: 230
u. + y 1: 193
u. + 1yatagi: 285
u. + lartaki: 173
u. + taklar: 173, 333
u. + umka: 193
umak: 233
umduk: 107
umt: 141, 233
umun : 107
una: iaret kelimesi 190; unakaya 351
344
unakaya: 268, 351
unmay: n. 61
uon: n. 15
uot: n. 15
upasan: 363
upasi: 363
ur, t: Geni zam an, bk. r
ur , iir : bk. T
ur : 130, 163, 394
u. dr. 340
u. t: 202
u .-lu m : 330, 451
u. u: n. 53
un: adam , erkek 327
ursuk : 163
.
unfsrat
u. ayn: 235, 434
u run -: 1 15, 131
urunu: 65, 115

urunt: 131
uruyut: 65
uru}: 130
ut : 167
utl
u .+ s: 450
utru: Son ekim edat kar ; ksaltm a
l: kar 289
u.: 232, 288, 397
utrun : 289
u tsu k-: 39
ulur : 289
ulzuk : 39
uu: 16
uud : 16
uul: 16
uv: 16, n. 19
uval
u . sar: 264
uuul: 16
Uyur: 1
U y gr yazs: 9
uyrkan
u . d: n. 60
W 9 . >35. 2 0 i, 236, n. 50
u. + lar. 201, n. 50
uzan : 90
uzat
u.
u: 232
uzat: 232
uzun: 280
uf: 168, 200, 202, 203, 206, 210, 219,
227, 238, 310, 319, 360, 362, 400,
424
fr: 204
fiig: 363
fkil: 207
fn: Son ekim edat iin 301
fi.: 193, 195, 196, 215, 224, 234,

259 .
43 >. 455 .
fnf. 203
d
B. + k: 357

30

ESK TRK E N N GRAM ER

Ura: n. 55
k lt. y: 227
klit
. it: 440
iiklilkiiliik: 5
kf. 208, 265, 287, 299, 381, 442, 444,

450
krak: 346
lds(i)k
it. + iyin: 129
letirme saylar: 84, 204, 207, 408
ly. 299
n: 101, 238, 425, 426, 437
. + in: 421
. + inlei: 238
. + rjzd: 193
n : 216
ii.
d: 232
. ar: 243
. mi}: 219, 242
nlem: 343. Soru kelimesinden 199,
450. Edat ve eklerle mnasebeti

342
nlem cm leleri: 450; bk. nlem ler
nller: 14-23; uzun nller 5,
16 1 1 s; nl indirgenm esi 5,
15. N icclik-nitelik 16
nszler: 25-39. nsz ikilemesi
nsz ylm as 5, 25, 39
nla : 101, 139
.- g li: 139
. miisiir: 451
ntr
. p: 230
nvan: 363
sa: n. 43
Ur. 58. 233, 238, 421, 435
r : 216
. rfi: 450
rka: 58, 427, 450
rl
. r: 450

199
14,
12,
5.

'79

sd: n. 43
sk: imdiki za m an ". Son ekim edat
nn karsnda 314

3 '5
. + ind: 314
st: Son ekim edat st" 315

3 ' 2 , 3 *4 . n- 24
. + ntri: 315, 396
st sradan sayma: 202 31
stn: 312, 425, 11. 24
. + lan: 282
stnlk: 412
iisliinrdk: 238
strti: 265, 422
z
. + ld: 287
.+ i: n. 43
z : 290
. gali: 250
zd: Son ekim edat "zerinde, st,
vastasyla, d a ; ksaltmal: s
tne, yukarya; stnde, yu kar
d a 290 43
.: 5, 74, 200, 227, 326, 436. 448. n.

52
zdlan: 232
zgsiiz: n. 51
zksz: 421, 427
vasllk: ekil: 398-411. Fonksiyon: 398
vasta lali: ekil: 4, 184, 190, 193, 195,
200, 201. Fonksiyon: Sfat 337;
yklem belirleyicisi 386; cm le
belirleyicisi 424; yklem ismi 443
ve: 327
virdma: 12
vurgulam a: 13
w: 3 ' , 2 5 17, 29
wan: *02
wi}ay!t: 426
wiyakrit: 156, 391
wusanti: 228
y az: z -Jny: 2, 5, 31
y n tremesi 27 20

l8

A. VON GABAIN

ya: nlem , bk. a, ay

y " 343
ya: n. 21
yabu: 363
yablak: 266
y . + vr. 193, 301
yad: 47
yad
y . a: 232
yada: 184
y. + rn: 184
yadak: 184
yad: 47
yadl
y . my. 227
y . ur: 236
y a - : 123
ya: 86, 216, 232, 325
y. + imiz: 286
yad : 86
yaifh: 404
jaz- 4 5 '
yamur: 123
y . + a: 334
yaukka: 351
yaur
y . u: 322
yak, yak; ayak, ayk: Fiilden
isim 133
yaka
y . + s: 254
yakn: 234, 242, 380, 437, 451
yaklam a hali: ekil: 180, 189, 190, 193,
195, 196, 20 0,201. Fonksiyon: 333.
U zak tm le tekili 292; yklem
belirleyicilerinin ,msl. edilgende ii
yapann tekili 389; birine ait
238, 445; vasllk 4 11; cm le
belirleyicileri (zam an, bulunm a
halinde zam an sresinin karl)
427;
son
ekim
edatlaryla
kullanl 277, 285, 289; yklem
isim leriyle kullanl 443

y a l : 124
yalan: 124
yalarj: 20
yalayuk: 140
yaln: 124
yaln hal, zne hali: 440
yalnl: 233
yaln: 20
ylinus: 5
yalma: 119
yalprak: 39
yan: n. 21
yan
y . ahm: 303
y. ar: 448

y-*P- 395
yana: C m le balatcs yine 415. azu
y . v e y a 418
y

5 20- 232, 276, 299, 366, 423

yan cm le: 447-452. Soru kelimesiyle

balayanlar 450-452. artla k ap a
nanlar 448, 449, 451. Y a n cm le
benzeri kelim e gu rubu 430-438
yanal
y . aylar: 215
yanlur
y . dan: 181
yany: n. 21
yany : 31
yay: yeni ; ayn ilk on gnnde
kullanlr 210
y 94. 232, 238
y .+ k a : 210
j>. + n: 364
yayl : 127
y . da: 357
,
y . d: 2o
y ayrt: 94
yaykr : 93
yayku: 437
yaykurt-: 93
yay l: 206

ESK TRKENN GRAMER

yarjluf: 127
yaprak: 39
yaprakl
y
+ >- 299
yaptrm a ekli fiiller: 155, 161, 165, 166,
167
yar . 39
y . a: 232
y a r a -: 130, 249
y- - a y . 215, 220, 263, 264
y . mat: 222
y .- t v . 452
yaral: 267, 404
yara: 130
: 111
^ . - a : n. 36
j. l: 111
y .- t p : 300
y. my. 219
y . lt: 262
yarat: 451
yardm
y . + nsuz: 193
yardm c fiiller: a r , bol , tur : 6,
238-248, 264-270, 296, 370-37540
y a n i
y. zun: 270
j-ann: 413
yarl: 92
^. + fa: 227
+ Mp*m: 230
yarlka : 92
yarlka- : 92, 230, 232, 252, 254
y . - d : 261, 423, 448
y .- d jz : 15. 39 2
y . duk: 215
y .- a y : 264
y. my. 219, 299, 435
y ~ r . 254
y .- r a : 423
y . - z u : 215
y . - z u n : 364

yarlkatifu: 368, 401

yarman
y ah'. 250
yank: 361, 412, 423
y. + n: 193, 442, 444
y. + ta: 412
y. + un: n. 50
y a n - : 39
yaru
y . sar: 413
yarut
y .- a y : n. 36
y a 5: 75
y . + t: .56
y + ima: 202, 427
y. + kala: n. 32
yap
y. -y u : 423
yajtl- 75
yauk: 361
y. + an: n. 50
y a t - : 256, 258
y .- t p : 256, 437
y .- u r : 268, 377
yavlak: 238, n. 58
yay: 52, n. 21
y a y - : 31
y a y la -: 52
y .-y u r : 231
yayla: 52
yayl: 231
yaz
y . + n: 424
y azy . - matn: 235, 434
yaz: 2 1 1 , 381
y a z n - : 392
y . mif. 219
y .- lm z : 385
yaznsz
y. + n: 238
yazm alarn verileri: 1. T arihlem e ekil
leri 210

A. V O N GABA1N

yazk: 82, 219, 243

y .+ a : 264, 392
yazuksuz- 82, 213
ydgay. dvj\ 217
yak: 212
y . + lar: 269, 450
y . + /ara: 343
y . + larig: 431
y i i l - : 119
yam: 27
yan: 20
J'g- 5
yertenc: 5
ygrrmi: 202
ygrmi: 210
ygrmi: 201, 202. 204, n. 31, n. 32
yd: 106, 243, 324
y . + : 212, 445
yln : 27
yl: 16
yl: 142, 210, 421
y. + ka: 202
y. + lar: 233
ylan: 210
yln: 16
ylk
y . + ma: 193
y(l)mrak: 27
yytk: 74, 183, 309, 335
y. + daki: 74
ypar. 106, 243, 324
yr. 27
yr. 325, n. 44
yra : 27
yrgaru: 284, 325
ym: 320, 325
ynya: 325
y if. 2 11
_)' + >: 231, 273, 319
y i : 166
y . mayin: 211
y . - : 232, 431

y. -y : 232
yidr : 166
yig: K u vvetlend irm e edat 353
' y .: 86, 263
y . + lar: 409
yig- 27
yigd : 86
yigirmi: 202, 362
yigirmin: 203
y .+ k a : 210
yiit- 4 5 *
yigrk: 346
yigrmi: 202
yig"- n- 55
yiil: 16
yil: 290, 320, 325
y il : 27
yilik
y . + imiztin: 319, 425
yitin: 16
y il p i - : 115
yilpig: 115
ylui: 89
yiltvil : 89
*yim : 291
yimif. 54
yimiflik: 54
yin, ytn: bk. ayn
yin: 20
yinka: 27
yin: 278
yir. 74, 151, 219, 270, 283, 300, 405
426, 442, 444, 449, 451
y. + da: 140, 182, 224, 289
y. + daki: 74, 197
y . + in: 193
y . + i'ja: 273, 360
y . + kii: 264, 270, 299, 425
y.+lrd: 437
y ir,y r,y m , ir: orada, solda, ku zeyd e
320, 325 44
y
27
y . + d: 325

ESK T R K E N lN GRAMER

yi'(i- 39
yirgar: 448, 450
yr/
y .- g li: 435
yrin: 27
yirtfi- 39
y irtin: 325
yirtin: 426
+ </(: 236
y it
y . -ginti: 236
yitag: 205
yittir
y - - 379
yiti: 202, 238, 325, 448, 452
yiti: 15
yitiktin: 48
ytin: 203, 276
yilinsiz: 451
yitirtir: 204
yitijr: 204
yitiz: 27
yitmif. 202
y . + ta: n. 32
yitti: 15
yivik: 226
yma; + ma, + ma: Son ekim edat, daha
dorusu eki yine, ve, d a 291.
K saltm al ve, a yrca 291. K u v
vetlendirm e edat 352. Cm le
balatcs
415.
...ym,
...yma
hem ..., hem de ... 291
y.: 26, 216, 234, 238, 351, 356, 418,
426, 448, 450, 4 5 1, n. 47, n. 50
yu: Z a r f fiil, bk. n
yn: 5
*yo : 127
yod : 153
yodun: 127, 153
y t ( a ) r - : 292
yola y . mtf: 432

183

your : 292
y. r/: 292
youra: 223
yourkan
y . d: n. 60
yok: yo k " 212 33. Zam anlar: 245, 374.
yoksuz nafile, m anasz 213, 361
y.. 88 , 113, 1 2 7 ,2 1 3 ,2 1 4 ,2 1 6 ,2 2 3 ,
227, 234, 241, 292, 294, 330, 358,

4 af>- 433 - 445 .4 4 8 , 450 . 4 5 '. 455 . n45

y . + a: 397
.y. + 1: 389
y. + rtadtigi: 212
yokad
y. zan: 276
yokadlk: 227, n. 58
yokar : 292
yokaru: Son ekim edat yukar 292
y

379

yoklun :

88

yoklunmakstz: 454
yoksuz'213, 263, 361
yol: 9 1, 141
y - +(<> 33 5 .3 8 5
y . + dn: 233, 335
y . + n: 239
y . + ta: 182, 431
yol, yol, say kelim elerinden
kere 206
y.: 360
y o lk - : 91
yomk: hepsi, b t n " 208
yon : 112, 140, 230
y . - d : 431
y. ma: 112, 140
y. ma: 211
y. mtf. 448
y.-rjlar: 260, 451
y . - p : 231
y. f>an: 282
y . tafar: 227

sonra

.84

A. VON GABAIN

y . - y u : 289, 431
y . -yur: 234, 300, 429
yong
y . + : 227
yonga: n. 36
yonuluk: 227
yorga
y . yrliir: 431
yrg
y. + ka: 220, 277, 410
y. + lrig: 299
J - + g: 435
yrl: n. 10
yrlka
y. -yur: n. 37
y . zunn: 215
yti: 15, 202
yuk, yk: G rlen gem i zam an
218; isim soylu fiil ekli 339; yklem
ismi 442, fiil ismi 134, 152.
n ce d e n gemi zam ann tekiline
yardm eder 242
M - 57
yula: 114
yulak: 57
yulak: 114
yultuzfi
y .+ k a : 451
yum
y. - up: 236
yun : 141
yunuluk: 14!
yuni: 210

5 . 35
zam anlarn

yklem : ekil: Fiil ekli 339, 341; ekli ve

eksiz isim 238, 442, 444; edatl isim
443; yklendik vasta hali 238,
51

yklem belirleyicisi: ekil:

424. Fonksiyon: 378

32
yzag: 205
+ *: kilik 7 1 , 170, 329
z: Fiilden isim 135
z Fiilden fiil 167

yur, yr: Geni zam an , bk. r

ygarii: 379, 433

444

yklem e hali: ekil: 4, 181, 189, 190,

193, 196, 200, 201, 209. Fonksiyon:
333; farkl bir kelim e eidi 336;
dolaysz, belirli tm le 391; son
ekim edatlarndan nce 272, 273,
276, 278, 290, 301, 319. lgi
yklem e hali 391. D olayl anlatm
da zne 454
ykn
y .- y in : 391
y .- g a li: 250
y . li: 302
y . : 251
yr : 256
yrak
y . + ra: 394
yz: y z . Son ekim edat nn
y z 316
y . + intii: 3 16
y . + mz: 289
y . + n: 397
yz: 202, 204, 287, 319, 362, 407, 453, n.

378-389,

yklem de ahs iareti: 443, 444

birleik tekili: 241-244,

246, 372 , 373 . 375

zam irler: ekil: 188-201; fonksiyon: 329
zam irli n: bk. n
z a rf fiiller: ekil: 223 (?), 229-237, 340.
Fonksiyon: 340. C m le balatcs
415,
418; cm le belirleyicisi 430
437, son ekim edat olarak 272
303; yklem belirleyicisi 378-380;
yan cm le de ve benzer cm le
bei 340; fiil birleiklerinde 240,
249-253. 255 - 258 , 3 7 '. 376 , 377
Zruja: 224
zu: isim fiil (?) 215
- z u n , zn; -zu n la r, -znlr: Dilek
kipi, q .v.

T E R M L E R D Z N
T R K E -A L M AN CA
ak hece oilcne Silbe
az D ialekt
akraba dil verw andte Sprache
alamet M erkm al
alfabe A lp h ab et
alnt Lehnw ort
alt bliim U nterabteilun g
alt sralama U nterordnung
altla kalm U nterblieben
analoji Analogie
ana yap H auptkom plex
anlam Bedeutung
anlatm Rede
ara ekil Zwischcnform
arkaik altertm lich
arll nl hinterer V okal
asl saylar G rundzahlen, K ard in ale
ayrlma hali A b lativ
ba K onjunktion
balama nls Bindevokal
balayc unsur verbindende Elem ent
bal zaman T em p oral is
basit cmle einfacher Satz
basit f i l einfaches V erb
basil zaman einfache Zeit
bask vurgusu D ruck-A kzcnt
belagat Rhetorik
belirleyici Bezeichnung
belirli nl bestim mter V okal
belirli nsz bestim m ter Konsonant
belirlilik Bestimmtheit
belirsiz isim f iil, indifferentes Vcrbalnomen
belirsizlik U nbestim m theit
belirsiz zaman indefinites Tem pus
belirsizlik zamiri Indefinitpronom en

belirsiz saylar unbestim m te Zahlw rter

belirsiz tmle unbestimmtes O bjekt
belirli Indiz
birleik K om plex, V erbin du n g
birleik f i i l V erbal-K om position
birleik kelime W ortkom position
birleik zaman periphrastische Zeit
bilitirme L igatur
bulank nl getrbter V okal
bulunma hali Lokativ
cevap Antw ort
cinsiyet Geschlecht
cmle Satz
cmle ayrcs Salz-T ren n er
cmle ba edat Satzcinlcitung kr. cmle
balatcs
cmle balatcs Satzeinleitung kr. cmle
ba edat
cmle belirleyicisi Satzbestim m ung
cmle bilgisi Syntax
cmle bei Satzteil
cmle kuruluu Satzkom position
cmleyi kapatan f i i l ekli Satz-abschlies
sende V erbform
atma K ontraktion
atma uzunluu K ontraktionslnge
ekim eki Flexions-Endung
ekimli diller flektierende Sprachen
ekimli f i i l finites V erb
eviri yaz Transkription, U m schrei
bung, U m schreibungsart, Umsch- rift
ift anlamllk D oppeldeutigkeit
ift nsz Doppclkonsonanz
ift yazl D oppelschreibung
ok dillilik Vielsprachigkeit

86

A. VON GABAIN

oktuk M eh rzah l, Plural, Vielheit

oktuk eki M ehrzahl-Endung, P lural
Endung, Plural-Suffix
okluk are/i Vielheitszcichcn
okluk vasfl V ielheits-A ttribut
dar nl geschlossener V okal
deiiklik V ern derun g
deime bergang, W echsel
delil Indizium
derin nl tiefer V okal
devim Redensart, R edew endung
diftong D iphthong
dit Sprache
dilek D csiderativ, V o lu n tativ
dilek kp vokativische V erbform
diilik W eiblich
d kafesi Zpfchen
dolayl Indirekt
dolayl taban obliquer Stam m
dolaysz Direkt
dolaysz tmle direktes O bjekt
dnl kelime reflexives W ort
dnllk R eflexiv
dnllk zamiri reflexives Nomen
dudakl I.abial
dudakllama Labialisierung
dudak uyumu Labialharm onie
dudak iinlsu L abialvokal
dme (ses) Ausfall
dfme (ses) Schw und
edat Partikel
edat benzeri Partikcl-artig
edilgen Passiv
ek E ndung, Suffix
ek (yapm eki) Formans
ek bafi SufTix-Anlaut
ekleme Affigierung, Apposition
eksiz endungslos
ek ylmas Suffix-H ufung
emir Im perativ
emir-dilek Im perativ-V olun tativ
erkeklik M nnlich

esas J iil H auptverb

esas fahs H auptperson
e anlaml Synonym
ef sesli gleichlautend, hom onym
eitlik hali A q u ativ
eil sralamal cmle bei gleichgeordne
ter Satzteil
elken A ktiv
i t V erb
f i i l birleii V erbal-K om position
fiilden i t deverbales V erb
ilden isim deverbales Nomen
i t ekil unsuru verbales Form -Elem ent
iil ekli V erbal Form
f i i l taban V crbalstam m , V crb-Stam ni
Jonelik Phonetik
Jonelik deer phonctischcr W ert
fonetik mnasebet phonetisches V erh lt
nis
fonksiyon Funktion
gemi zaman V ergangenheit
gelecek zaman Futur, Zukunft
geni nl breiter V ok aal
geni zaman Aorist
genizli Nasal
genizlileme N asalierung
gereklilik N ezessitativ
grtlakt G u ttu ral
gme M etathese
grlen gemi zaman Perfekt
gramer G ram m atik
hafifletme A bschw chun g
hafif yuvarlak leicht gerundete
hat K asus
hal eki K asus-Endung
hece Silbe
hece dmesi H aplologie
hece yazs Silbenschrift
hitap Anreden
i ses Inlaut
ikileme V erdoppelu ng
ikilik D ual

ESK TRKENN GRAMER

ikiz ses (edde) Gem ination

ilgi halt G en itiv
ilgi ismi Ileziechungsnomcn
ilk hece Anfangssilbe, erste Silbe
imla O rthographie, Schreibung
indirgenmi nl reduzierter V okal
isim Substantiv
isim ekimi D eklination, substantivische
Flexion
isimden f i i l denom nales V erb
isimden isim denom nales Nom en, deno
mnales Substantiv
isim f i i l V crbalnom en
isim soylu Nomen
isim inham Nom inalstam m
ilek (dilek) cmlesi W unschsatz
istiare Periphrase
iaret Zeichen
iaret kelimesi Deute wort
iaret zamiri D em onstrativpronom en
ii yapan T ter
ite f i i l reziprokes V erb
iyelik eki PosscssivsuTix
iyelik gsteren kelime besitzanzeigendes
W ort
iyelik iareti Besitz-Bezeichnung
iyelik zamiri Possessivpronomen
kapal hece geschlossene Silbe
kapal nl geschlossenes V okal
karlatrma edat Vergleichs-Partikel
karlatrma eki V crgleichs-R ndung
karlkllk W echselseitigkeit
kategori K ategorie
katlama saylan M ultip likativa
kelime W ort
kelime ba W ortanfang
kelime eidi W ortart
kelime gurubu W ortgruppe
kelime sras W ortfolge
kelime tabam W ortstam m
kelime tekili W ortbildung
kelime ylmas W orthufung

ksaltma F.llipsc
ksaltmal F.lliptUch
ksa iinlii kurzer V okal
kontekst K ontext
konuucu Sprecher
kk W urzel
kuvvetlendirme Intcsivm . V erstrkung
kurt etlendirme eki Verstrkungs-Partikel
kurulu Konstruktion
kltme V erkleinerung
kltme eki dem inutive-Partikcl
mantki esas fiil logisches H auptverb
mastar Infinitiv
mehullk M edium
modal yardmc fiil modales Hilfsverb
mahhas isim konkretes Substantiv
miizik vurgusu m usikalischer Akzent
nesne A kkusativ-O bjekt
nicelik Q u an titt
nisbel cmlesi R clativ-Satz
nisbel zamiri R claliv-P ronom en
nitelik Q u alitt
olmazlk Konzessivs
orta hece M ittelsilbe
orta hece dmesi M ittelsilben-Schw und
ortaklk saylar K ollektiva
olumsuzluk N egation
olumluluk Positiv
nceden gemi zaman V orvergangenheit
nl nl vorderer V okal
n fes A nlaut
n treme Prothese
zne Subjekt
pekitirme Paronom asie
sayg f iili Respektsverb
say Num erus
say (kelimesi) Zahlw ort
sedal nsz stim m hafter Konsonant
sedallk Stim m haftigkeit
sedaszlk Stim m losigkeit
sedasz nsz stimmloser Konsonant.

A. VON GABAIN

ses Laut
ses atlamas L autb ergan g
ses deeri Lautw ert
ses deiiklii L autvcranderun g
ses dnm U m laut
ses oyunu Lautspiel
ses tekrar (aliterasyon) Stabreim
ses uyumu Lautharm onie
ses varl Lautbestand
sfat Adjektiv
sfat i l V erbal-A d jektiv
sfat karakteri adjektivischer C harakter
snflama G ruppierun g
sralamal cmle bei nebengeordneter
Satzteil
sra saylar O rdin alia
szc Spirant
son ekim edat Postposition
son hece Endsilbe
son ses Atslaut
soru edat Fragepartikel
soru kelimesi F rage-W ort
.
soru zamiri Interrogativ-Pronom en
soyul isim abstraktes Substantiv
ahs Person
ahs iareti Personal-Bezeichnung
ahs zamiri Personal-Pronom en
art K onditional
ekil Form
ekil bilgisi Form enlehre
imdiki zaman G egen w art, Prsens
ii/>he edah D ubitativ-Partikel
taban Stam m
taban hecesi Stam m silbe
tasviriyardmc f i i l deskriptives Hilfsverb
tek heceli ye einsilbiges Glied
teklik Einzahl, Singular
telaffuz Aussprache
temenni Irrealitt, Irrealis
terkip K om bination
tekil Bildung kr.yapl,yapm
tmle O bjekt

treme (n) V orschlag

tretme A bleitung
uzatma Pleanasmus
uzun nl langer V okal
letirme D istribution
letirme saylan D istributiva
nlem Interjektion
nlem cmlesi Ausruf-Satz
nl V okal
nl deimesi Vokalw echsel
nl indirgenmesi V okal-R ed u ktion
nller aras Intervokalisch
nliiletirme V okal isieru ng
nl zayfl V okal-S chw ch e
nsz K onsonant
nsz birlemesi Konsonantenverbin
dung
nsiiz oalmas K onsonanten-V erm eh
rung
nsz ikilemesi K on son an t-V crd opp e
Iung
nsz ylmas Konsonan ten-H ufung
nvan T itel
stnlk tr Steigerungsart
varyant V arian te
vasflk A ttrib u tiv
vasftk ylmas A ttrib u t-H u fu n g
vasla hali Instrum entalis
vurgu A kzent
yabanc kelime Frem dw ort
yaklama hali D ativ
yaln hal N om inativ
yan cmle N ebensatz
yapl Bildung kr. tekil,yapm
yapm Bildung kr. tekil,yapl
yaptrma Faktitiv
yardmc f i i l Hilfsverb
yar nl H albvokal
yaz bilgisi Schriftlclrc
yer L okal
yer belirleyicisi O rts-Bezeichnung
yokluk P rivad v

ESK TRKF.NN GRAMER

yokluk eki Privativ-Sufllx

yn hali D ircktiv
yuvarlak nl runder V ok al, gerundeter
V okal
yklem Prdikat
yklem belirleyicisi Prdikatsbestim m ung
ykleme hali A kkusativ

yklem ismi Prdikatsnom en

zaman Tem pus
zaman belirleyicisi Zeit-Bczeichnu
zamir Pronomen
za rffiil K on verb
zarf f i i l eki K onvcrb-Form ans
zayflk Schw che

ALMANCA -T R K E
Ablativ ayrlm a hali
Ableitung tretm e
Abschwchung hafifletme
abstraktes Substantiv soyut isim
Adjektiv sfat
adjektivischer Charakter
Affigierung eklem e kr. Apposition
Akkusativ yklem e hali
Akkusativ-Objekt nesne
Aktiv etken
Akzent vurgu
Alphabet alfabe
altertmlich arkaik
Analogie analoji
Anfangssilbe ilk hece kr. erste Silbe
Anlaut n ses
Anreden hitap
Antwort cevap
Aorist geni zam an
Apposition eklem e, kr. Affigierung
Aquativ eitlik hali
Attributiv vasllk
Attribut-Hufung vasflk ylm as
Ausfall dme (ses)
Auslaut son ses
Ausruf Satz nlem cmlesi
Aussprache telaffuz
Bedeutung anlam
besitzanzeigendes Wort iyelik gsteren
kelime
Besitz-Bezeichnung iyelik iareti
bestimmter Vokal belirli ilnl
bestimmter Konsonant belirli nsz
Bestimmtheit belirlilik
Bezeichnung belirleyici

Beziechungsnomen ilgi ismi

Bildung tekil, yapl, yapm
Bindevokal balam a nls
breiter Vokal geni nl
Dativ yaklam a hali
Deklination isim ekim i kr. substantivisc
he Flexion
deminutive-Partikel kltm e eki
Demonstrativpronomen iaret zam iri
denominates Nomen isimden isim kr.
denominates Substantiv
denominates Substantiv isimden isim kr.
denomnales Nomen
denomnales Verb isimden fiil
Desiderativ dilek kr. Voluntativ
Deskriptives Hilfverb tasviri yardm c fiil
Deutewort iaret kelimesi
deverbales Nomen fiilden isim
deverbales Verb fiilden fiil
Dialekt az
Direktiv yn hali
Distribution: letirm e
Doppel konsonaz ift nsz
Doppeldeutigkeit ift anlam llk
Doppelkonsonant ift nsz
Doppelschreibung ift yazl
Druck-Akzent bask vurgusu
Dual ikilik
Dubitativ-Partikel phe edat
einfacher Satz basit cm le
einfaches Verb basit fiil
einfache eit basit zam an
einsilbiges Glied tek heceli ye
Einzahl teklik kr. Singular
Ellipse ksaltm a

ESKI TRKENN GRAMER

Elliptisch ksaltmal
Endsilbe son hcce
Endung ek kr. Suffix
endungslos eksiz
erste Silbe ilk hece kr. Anfangssilbe
Faklitiv yaptrm a
finites Verb ekim li fiil
flektierende Sprachen ekimli fiil
Flexions-Endung ekim eki
Form ekil
Formans ek (yapm eki)
Formenlehre ekil bilgisi
Fragepartikel soru edat
Frage-Wort soru kelimesi
Fremdwort yabanc kelime
Funktion fonksiyon
Futur gelecek zam an kr. ^ukungft
Gegenwart imdiki zam an kr. Prsens
Gemination ikiz ses (edde)
Genitiv ilgi hali
gerundeter Vokal yuvarlak nl kr. runder
Vokal
Geschlecht cinsiyet
geschloffener Vokal dar nl
gesehlofyene Silbe kapal hece
geschlafenes Vokal kapal nl
getrbter Vokal bulank nl
gleichgeordneter Satzteil eit sralam al
cm le bei
gleichlautend e sesli kr. homonym
Grammatik gram er
Grundzahlen asl saylar kr. Kardinale
Gruppierung snflama
Guttural grtlakl
Halbvokal yar nl
Haplologie hece dmesi
Hauptkomplex ana yap
Hauptperson esas ahs
Hauptverb esas fiil
Hilfsverb yardm c fiil
hinterer Vokal arth nl
homonym e sesli kr. gleichlautend

191

Imperativ emir
Imperativ- Voluntativ emir-dilek
indefinites Tempus belirsiz zam an
Indefinitpronomen belirsizlik zam iri
indifferentes Verbalnomen belirsiz isim fiil
Indirekt dolayl
Indiz belirti
Indizium delil
Infinitiv mastar
Inlaut i ses
Instrumentalis vasta hali
Intensivum kuvvetlendirm e kr. Verstr
kung
Interjektion nlem
Interrogativ-Pronomen soru zamiri
Intervokalisch nller aras
Irrealis temenni kr. Irrealitt
Irrealitt temenni kr. Irrealis
Kardinale asl saylar kr. Grundzahlen
Kasus hal
Kasus-Endung hal eki
Kategorie kategori
Kollektiva ortaklk saylan
Kombination terkip
Komplex birleik kr. Verbindung
Konditional art
Konjunktion ba
konkretes m ahhas isim
Konsonant nsz
Konsonanten-Hufung nsz ylmas
Konsonantenverbindung nsz birlemesi
Konsonanten- Vermehrung nsz oalm a
s
Konsonant-Verdoppelung nsz ikilemesi
Konstruktion kurulu
Kontext kontekst
Kontraktion atma
fontraklonslnge atm a uzunluu
Konverb z a rf fiil
honverb-Formans z a rf fiil eki
Konzessivus olm azlk
kurzer Vokal ksa nl

A. VON GABAIN

Labial dudakl
Mbialharmonie dudak uyum u
Mbialisierung dudakllam a
I/bialvokal dudak nls
langer Vokal uzun nl
Laut ses
I/utbestand ses varl
.authnrmonir ses uyum u
Mulspitl ses oyunu
Lautbrrgang ses atlam as
Lautverandenng ses deiiklii
Lautwerk ses deeri
Ishmcort alnt
leicht gerundete h afif yuvarlak
Ligatur bititirme
logisches Hauptverb m antk esas fiil
lj>kal yer
Lokativ bulunm a hali
Mnnlich erkeklik
Medium m ehullk
Mehrzahl okluk kr. Plural, Vielheit
M ehrzahl-Endung okluk eki kr. Plural
Endung, Plural-Suffix
Merkmal alam et
Metathese gm e
Mittelsil be orta hece
,\littelsilben-Schvund orta hece dmesi
modales Hilfsverb m odal yardm c fiil
Multiplikativa katlam a saylar
musikalischer Akzent m zik vurgusu
Nasal genizli
Nasalierung genizlilem e
nebengeordneter Satzteil sralam al cm le
bei
Nebensatz yan cm le
Negation olum suzluk
Nezessitativ gereklilik
\omen isim soylu
Nomen acloris fail ismi
Nominalstamm isim taban
Nominativ yaln hal
Numerus say

Objekt tm le
obliquer stamm dolayl taban
offene Silbe ak hece
Ordinalia sra saylar
Orthographie im la kr. Schreibung
Orts-Bezeichnung yer belirleyicisi
Paronomasit pekitirme
Partikel edat
Partikel-artig edat benzeri
Passiv edilgen
Perfekt grlen gem i zam an
Periphrase istiare
periphrastisehe eit birleik zam an
Person ahs
Personal-Bezeichnung ahs iareti
Personal-Pronomen ahs zam iri
Phonetik fonetik
phonetischer Werk fonetik deer
phonetisches Verhltnis fonetik m nasebet
Pleonasmus uzatm a
Plural okluk kr. Mehrzahl, Vielheit
Plural-Endung okluk eki kr. Mehrzahl
Endung, Plural-Suffix
Plural-Suffix okluk eki kr. Mehrzahl
Endung, Plural-Endung
Positiv olum luluk
Possessivpronomen iyelik zam iri
Possessivsuffix iyelik eki
Postposition son ekim edat
Prdikat yklem
Prdikatsbestimmung yklem belirleyicisi
Prdikatsnomen yklem ismi
Prsens imdiki zam an kr. Gegenwart
Privativ yokluk
Privativ-Suffix yokluk eki
Pronomen zam ir
Prothese n trem e
Qualitt nitelik
Quantitt nicelik
Rede anlatm
Redensart deyim kr. Redewendung
Redewendung deyim kr. Redensart

ESK T R K E N N G R A M E R

reduzierter Vokal indirgenm i nl

Reflexiv dnllk
reflexives Notner dnllk zam iri
reflexives IVort dnl kelime
Relativ-Pronomen nisbet zam iri
Relativ-Satz nisbet cmlesi
Rr\/eklsverb sayg fiili
reziprokes Verl ile liil
Rhetorik belagat
rurder Vokal yuvarlak nl kr. gerundeter
Vokal
Satz cm le
Satz-abschlieende Verbform cm leyi ka
patan liil ekli
Satzbestmmung cm le belirleyicisi
Satzeinleitung cm le ba edat, cmle
balatcs
Satzkomposition cm le kuruluu
Satzteil cm le bei
Satz-Trenner cm le ayrcs
Schreibung imla kr. Orthographie
Schriftlehre yaz bilgisi
Schwche zayflk
Schwund dm e (ses)
Silbe hece
Silbenschrift hece yazs
Singular teklik kr. Einzahl
Spirant szc
Sprache dil
Sprecher konuucu
Stabreib ses tekrar (aliterasyon)
Stamm taban
Stammsilbe taban hecesi
Steigerungsart stnlk tr
Stimmloser Konsonant sedasz nsz
Stimmhaftigkeit sedallk
Stimmloser konsonant sedasz nsz
Stimmlosigkeit sedaszlk
Subjekt zne
Substantiv isim
substantivische Flexion isim ekim i kr.
Deklination

'93

Suffix ek kr. Endung

Suffix-Anlaut ek ba
Suffix-Hufung ek ylmas
Synonym e anlam l
Syntax cm le bilgisi

7 ater ii yapan
Temfmrnli bal /.aman
7 rnp zaua
tiefer Vokal derin nl
Titel nvan
Transkription eviri yaz kr. Umschrei
bung, Umschreibungs-art, Umschrift
Umlaut ses dnm
Umschreibung eviri yaz kr. Transkripti
on, Umschreibungsart, Umschrift
Umschreibungsart eviri yaz kr. Trans
kription, Umschreibung, Umschrift
Umschrift eviri yaz kr. Transkription,
Umschreibung, Umschreibungsart
unbestimmt belirsiz kr. indefinit, indiffe
rent
unbestimmtes Objekt belirsiz tmle
unbestimmte ^ahlwrter belirsiz saylar
Unbestimmtheit belirsizlik
Unterabteilung alt blm
Unterblieben altta kalm
Unterordnung alt sralam a
bergang deime kr. Wechsel
Variente varyant
Vernderung deiiklik
Verb fiil
Verbal-Adjektiv sfat fiil
verbales Form-Element fiil ekil unsuru
verbal Form fiil ekli
Verbal-Komposition birleik
fiil,
fiil
birleii
Verbalnomen isim fiil
Verbalstamm fiil taban kr. Verb-Stamm
verbindende Element balayc unsur
Verbindung birleik kr. Komplex
Verb-Stamm fiil taban kr. Verbalstamm
Verdoppelung ikileme

94

A. VON GABAIN

Vergangenheit gemi zam an

Vergleichs-Endung karlatrm a eki
Vergleichs-Partikel karlatrm a edat
Verkleinerung kltm e
Verstrkung kuvvetlendirm e kr. Intensivum
Verstrkungs-Partikel kuvvetlendirm e eki
ienrandle Sprache akraba dil
Vielheit okluk kr. Mehrzahl, Plural
Vielheits-Attribut okluk vasfl
Vielheitszeichen okluk iareti
Vielsprachigkeit ok dillilik
Vokal nl
Vokalisierung nlletirm c
Vokal-Reduktion nl indirgenmesi
Vokal-Schwche nl zayfl
Vokalwechsel nl deimesi
vokativische Verbform dilek kipi
Voluntativ dilek kr. Desiderativ
odcer Vokal nl nl
Vorschlag trem e (n)
Vorvergangenheit nceden gem i zam an

Wechsel deim e kr. bergang

Wechselseitigkeit karlkllk
Weiblich diilik
Wort kelime
Wortanfang kelim e ba
Wortart kelim e eidi
Wortbildung kelim e tekili
Wortfolge kelim e sras
Wortgruppe kelim e gurubu
Worthufung kelime ylm as
Wortkomposition birleik kelime
Wortstamm kelim e taban
Wunschsatz istek (dilek) cmlesi
Wurzel kk
Zahlwort say (kelimesi)
Zpfchen di kafesi
Reichen iaret
Zeit-Bezeichnung zam an belirleyicisi
Zukunft gelecek zam an kr. Futur
Zwischenform ara ekil

B ib liyo g rafya
i. Dil
Pcntti: A y a y q a tegimlig. Studia Altaica. Festschrift fiir Nikolaus Poppe.
Wiesbaden 1957. 17-22. (Ural-altaische Bibliothek 5).

A M .T O ,

Zu m Atav ak va d n a. Studia orientalia (Helsinki) 28. 1964.

Materialien zu den alttrkischen Inschriften der Mongolei; gesammelt von

G.J. Ramstedt, J .G . G ran und Pentti Aalto, bearbeitet und herausgegeben
von P. Aalto. J S F O u 60. Helsinki 1958. 7, 91 s.
G.: J a zy k Orchonskogo pamjatnika Bilge-kagana. A N Kazachskoj
S S R , Inst, jaz.; A lm a -A ta 1966. 93 s.

AJDAROV,

J a zy k orchonskich pamjatnikov drevnetjurkskoj pismennosti V I I I veka.

A lm a -A ta 1971. 379 s.
A lphabete und Schriftzeichen des Morgen-und Abendlandes.
Reichsdruckerei. 86 s.
A

Berlin

1924.

, F.: Hunnische Runen. Hallische Monogr., hrsg. von O . Eisfeldt Nr. t;

1948 (btr. die Inschriften des Goldschatsez von N agy Sz. Miklos und die
protobulg. Inschrift von Schumon).

l t h e im

AM ANZOI.OV, A .S .: G lag ol noe upravlcnie v ja z y k e drcvnctjurkskich pamjatni

kov. Moskva 1969. 103 s.

G lag o lnoe upravlenie v ja zk y e pamjatnikov drevnetjurkskoj pis mennosti.

Inst. Vost. ja z y k o v pri Moskovskom gosudarstvennom universitete; Kaf.
tjurkskoj filologii. Moskau 1963. 18 s.

Drevnie nadpisi i petroglify C hrebta Kernen' (T ja n san). Q a z a q S S R Gylyin

Akademijasynyn chabarlary, Serija obsccstvennaja 5. A lm a-A ta 1966. s. 79
96.

D ve runiceckie nadpisi s Syr-dar i. Q a z a q S S R , G y ly m Akadcmijasynyrj

chabarlar 1 (285). Alm aty 1969. s. 72-74.

llijskie runiceskie nadpisi. A N S S S R , Vopr.jaz. 3 Moskva 1969. s. 147-151.

ANDREAS, F.C.: Zwei soghdische Exkurse zu Vilhelm Thomsens: Ein Blatt in

trkischer Runen-Schrift, S B A W 1910. s. 307 v.d.

A PPEI.G R EN -K lVALO , Hj.: Alt-altaische Kunstdenkmler. Helsingfors 1931. 9, 55

s., 1 Karte, 352 Abbildungen (zum Teil mit Runeninschriften).

ARANCYN, Ju. L.: Sajgynskaja plita s drevnetjurkskoj runi;eskoj nadpisju. Ep.
Vost. 5. 1951. s. 76-77.

A. VON GABAIN
ARAT,

R. Rahmeti: bk. Rahmeti.

F. Ch. und S. G . K l . J A S T O R N Y J : Runiceskaja nadpis na 7-crkale iz

verchncgo Priirtysj a . Tjurkologiceskij sbornik 1972. A N S S S R , Inst.
Vostokovcdcnija. Moskva 1973. s. 306-315.

ARSLANOVA,

ASMUSSF.N.Jcs P.: X stvnlft. Studies in M a n ic h a c sm. Copenhagen 1965. (A c ta

theologica Danica 12).

AYITF.R, FF.RID: Eski T r k hususi h u k u k u n a ait b a z n o tla r. Ista n b u l n iversitesi
ik tis a t F ak ltesi m ecm uas 11. 1949-1950. 416-436.
B A U .EY,

H .W .: Indo-Iranian Studies II. Transactions o f the Philological Socicty.

9 4 5 /55 - 129-156
A Khotancsc T e x t concerning the Turks in Kantou. A M [N .F .] /. /949-/950.

Medicinal plant names in U igu r Turkish. 60. doum yl mnasebetiyle Fuad

Kprl armaan. Mlanges Fuad Kprl. Istanbul 1953. 51-56.

M a d u. A Contribution to the history o f wine. Silver Jubilee V olum e o f the

Zinbun-Kagaku-kcnkyusyo, K y o to University. K y o to 1954. 1-11.

T ta v g a v ra , B S O A S 8. 1936. 883-917.
T urks in Khotanesc texts. J R A S 1939. 85-91.

A Brhm aksara. J R A S 1936. s. 92-94.

A Turkish-Khotanese vocabulary. B S O A S 11. 1944. s. 290-296.

BANG, w .: U b er die kktrkische Inschrift a u f der Sdseite des Kl-tginDcnkmals. Leipzig 1896. Harrassowitz. 20 s.

Das negative V erb u m der Trksprachen. S B A W 1923, 17. 114-131.

Studien zur vergleichenden Gram m atik der Trksprachen. [ 1 ] . S B A W 1916,

22. 522-535.
Studien zur vergleichenden Gramm atik der Trksprachen. [2]. S B A W 1916,
37. 910-928.
Studien zur vergleichenden Gram m atik der Trksprachen. [3]. S B A W 1916,
51. 1236-1254.
Turcica. Orientalistischc Studien. Fritz Hommcl zum sechzigsten Geburtstag
am 31. Juli 1914 gewidmet von Freunden, Kollegen und Schlern. Bd. 2.
Leipzig 1918. 270-194. (Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft 22.
19 17 )
Trkische Bruckstcke einer nestorianischen Georgspassion. Le Muson 39.
1926. 41-75.
Trkisches Lchngut im Mandschurischen. U J b 4. 1924. 15-19.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Erster Brief:
Hcgcmonius-Fragen. KeXctp-kelepen des C odex Cumanicus. Eine
unbekannte Quelle dieses Kodex. U J b 5. 1925. 41-48.

ESK TORKENN GRAMER

'9 7

Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Zweiter Brief:

U zuntonluy die K rone der Schpfung. U Jb 5. 1925. 231-251.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Dritter Brief:
Vorlufiges ber die Herkunft des trk. Ablativs. Nebst: Np. sn leicht
usw. U Jb 6. 1925. 392-416.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Vierter Brief: Das
privative Suffix-. U J b 7. 1927. 36-45.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Fnfter Brief:
Lautliches-allzu Lautliches. UJb 10. 1930. 16-20.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Sechster Brief:
V aria varii momenti. U Jb 12. 1932. 90-104.
Turkologische Briefe aus dem Berliner Ungarischen Institut. Siebter Brief:
Neue Ansichtcn-neue Einsichten? UJb 14. 1934. 193-214.
V o m Kktrkischcn zum Osmanischen. Vorarbeiten zu einer vergleichenden
Gram m atik des Trkischen. 1 Mitteilung: ber das trkische Interrogativ
pronomen. Berlin 1917. (ABAYV 1917, 6).
V o m Kktrkischcn zum Osmanischen. Vorarbeiten zu einer vergleichenden
Gram m atik des Trkischen. 2. Mitteilung: b er einige schallnachahmendc
Verba. 3. Mitteilung: Das Formans-yu bei Verben auf-a usw. Berlin 1919.
(A B A W 1919, 5).
V o m Kktrkischen zum Osmanischen. Vorarbeiten zu einer vergleichenden
Gram m atik des Trkischen. 4. Mitteilung: Durch das PossessivsulTix
erweiterte Nominalstmmc. Berlin 1921. (A B A W 1921, 2).
Z u r Kritik und Erklrung der Berliner uigurischen Turfanfragmente. S B A W
1915* 39- 623-635.
Manichische Hymnen. Le Museon 38. 1925. 1-55.
Manichische Laien-Bcichtspicgel. Le Museon 36. 1923. 137-242.
Manichische Erzhler. Le Museon 44. 1931. 1-36.
M onographien zur trkischen Sprachgeschichte. Heidelberg 1918. (Aus:
Sitzungsberichte der Heidelberger Akad. d. Wiss. Phil.-hist. Kl. 1918, 12).
Aus trkischen Dialekten. K S z 18. 1918-1919. 7-28.
G ew agte trkische Worterklrungen. Liber semisaccularis Societatis FcnnoUgricae. Helsinki 1933. 35-41. ( M S F O u 67).
Z u den Kk-Trk-Inschriften der Mongolei. T P 1896. s. 325-355.
Zur Kktrkischen Inschrift IE 19-21. T P 1896. s. 611.
Kktrkisches. W Z K M 1897. s. 198-200
Zu den kktrkischcn Inschriften. T P 1898. s. 117-141.
Z u r Erklrung der kktrkischen Inschriften. W Z K M 1898. s. 34-54.
Zu den kktrkischen Inschriften und den trkischen Turfan-Fragmentcn.
W Z K M 1909. s. 415-419.

198

A. VON GABAIN

und Annem arie V O N G A B A I N : Trkische T u rfan -T cx tc. [I] , Berlin 1929.

(Aus: S B A W 1929, 15. 241-268).

und Annem arie V O N G A B A I N : Trkische Turfan -Texte. II. Berlin 1929.

(S B A W 1929. ( S B A W 1929, 22. 411-430).

und Annem arie V O N G A B A I N : Trkische Turfan -Texte. III. Berlin 1930.

(Aus: S B A W 1930, 13. 183-211).

und Annem arie V O N GABAIN: Trkische Tu rfan-Texte. I V . Berlin 1930.

(Aus: S B A W 1930, 24. 432-450).

und Annemarie V O N G A B A I N : Trkische Turfan-T exte, V . Berlin 1931. (Aus:

S B A W 1931, 14. 323-356).

und Annemarie V O N G A B A I N : Analytischer Index zu den fnf ersten Stcken

der trkischen Tu rfan-Texte. Berlin 1931. (Aus: S B A W 1931, 17. 461-517).

Annemarie V O N G A B A I N und G . R . R A C H M A T I : Trkische Turfantexte. V I .

Das buddhistische Siitra Skiz ykmk. Berlin 1934. (Aus: S B A W 1934, 10.

und G . R . R A C H M A T I : Lieder aus Alt-Turfan. A M 9. 1933. 129-140.

und R . R A C H M A T I : Uigurische Bruchstcke ber verschiedene Hllen. UJb

15. Berlin-Leipzig 1935. s. 389-402.

und G . R . R A C H M A T I : T r l cehennemler zerine

T rkiyat mecmuas 4. 1937. 251-264.

und Annemarie V O N G A B A I N : Ein uigurisches

manichischen Windgott. U Jb 8. 1928. 248-256.

und Annemarie VON GABAIN: Uigurische Studien. U J b 10. 1930. 193-210.

93" 19 2 )-

U y gu rca

Fragment

paralar.
ber

den

B a TM AN O V, I.A. und A .C . K U N : Pamjatniki drcvnetjurkskoj pis mennosti T u v y ,

I. Kyzyl'skij gosudarstvennyj pedagogiceskij Institut. K y z y l 1963. 68 s.

und A. C. KUN: do. II. do. K y z y l 1963. 43 s.

do. III. ibd. K y z y l 1965. 32 s.

Z .B . ARAGAC* und G .F . B a b u s KIN: Sovremennaja i drevnjaja Eniseika. A N

Kirgizskoj S S R i Tuvinskij nauSno-issledovatel'skij institutu ja zy k a , lit. i

istorii. Frunze 1962. 249 s.

Sledy govorov v ja zy k e pamjatnikov Orchono-enisejskoj pis mennosti.

Kazanskij ordena trudovogo krasnogo znameni gosudarstvennyj universitet,
Problemy tjurkologii i istorii Vostokovedenija. K a z a n 1964. s. 116-125.

B a ZIN, L.: L inscription d U y u q-T a rliq (Ienissei). A O 22; 1957. s. 1-7.

BF.RNTAM, A.N .: Runiceskaja nadpis' v ujgurskoj rukopisi. Z I V 7. Leningrad

>939 s- 33-35

Ujgurskie juridiceskie dokumenty. Prob istoc. Leningrad 1940. s. 61-84.

Drevnetjurkskoj pis mo na r. Lene. Ep. Vost. 4.1951. s. 76-86.

Drevnetjurkskie runiceskie nadpisi iz Fergany. Ep. Vost. 11.1956. s. 54-58.

ESKI TRKENN GRAMER

'99

N ovye drcvnctjurkskie i kilajskic epigraficcskic naclodki. Ep. Vost. 12.1958. s.

67-70.

Ujgurskaja nadpis iz Ersi (Fergana). Ep. Vost. 6. 1952. 101-105.

Ujgurskaja cpigrafika Semirecja . Ep. Vost.

I.

1947. s. 33-37

II:

1948. s. 107-

" 3BONAPARTE, Prince Roland: Documents de lpoque mongole des X I I I e et X I V e

sicles. Paris 1895.

BOMBACI, A.: O n ancient Turkish dramatic performances. Aspects o f Altaic

civilization, ed. D. Sinor. Bloomington 1963. s. 87-117.

Q u tlu y bolzun! A contribution to the history o f the concept of'fortune' among

the Turks. (Part one). U A J b 36. 1965. 284-291.

Q u tlu y bolzun. (Part two). U A J b 38. 1966. 13-43.

BOYER, A .M .: Note sur le manuscrit sanskrit-ouigour en brhm de la mission

Grnwedcl. Le Muson 7.1906. s. 103-108.

BROCKELMANN, Carl: Hofsprache in AItturkestan. Festschrift fr Schrijnen.

Nym wegen-Utrecht 1929. s. 222-227.

Altturkestanische Volksweisheit. O Z 8. 1920. s. 49-73.

Altturkcstanische Volkspoesie I. Asia (Probeband) 1923. s. 3-24.

do. II. A M 1924. s. 24-44.

M ahm u d al Ksgharis Darstellung des trkischen Verbalbaus. K S z 18.. 1919.

s. 29-49.

M ahm u d al K sghari ber die Sprachen und Stmme der Trken im 11.
Jahrhundert. K C s A 1.1921. s. 26-40.

Zu den alttrkischen Inschriften aus dem Jenisseigebiet. U A J b 24. Wiesbaden

' 9 5 ' ' s- ' 37 - ' 4 2 Osttrkischc Gram m atik der islamischen Littcratursprachcn Mittelasiens.
Leiden 1954, 8. 429 s.
BHLER, J .G .: Indische Palographie von er. 350 a. Chr.-cr.

1300 p. Chr.

Straburg 1896.
C a f f .ROGLU, Ahmet: Eski U y g u r Trkesi szl. (Istanbul) 1968. (Trk dil

kurumu yaynlar 260).

A A T A Y, Saadet .: Altun

yaruk tan iki para. I. K T a v n canllar

ldrdnden dolay grd ceza. II. prensle pars hikyesi (Prens
. Mahasatvi). Ankara 1945. (Ankara niversitesi dil ve tarih-corafya fakltesi
yaynlar 46. T r k dili ve edebiyat enstits 7).

T r k leheleri rnekleri. V I I I yzyldan. X V I I I yzyla kadar yaz dili.

A n k ara 1950. (Ankara niversitesi dil ve tarih-corafya fakltesi yaynlar 62.
T r k dili ve edebiyat enstits 9).

A. VON GABAIN
CHW OLSON, D.:

Syrisch-ncstorianische Grabinschriften aus Semirjetschie;

Beilage: W . RadloflT, b er das trkische Sprachmaterial dieser Grabinschrif
ten. Mem. Ac. S. Petersburg 1890, 2. 168 s.; N.F.: ibd. 1897. 62 s.

Cl.AU SON, Gerard: Early Turkish astronomical terms. U A J b 35. 1964. 350-368.

Notes on the Irk bitig . U A J b 33. 1961. s. 218-225.

Some notes on the inscription o f T o n u q u q . Studia T urcica. Budapest 1971. s.

125-132.

C O Q , Albert von LE: Ein christliches und ein manichisches Manuskriptfragment

in trkischer Sprache aus T urfan (Chinesisch-Turkistan). SBAVV 1909, 68.

1202-1218.

Handschriftliche uigurische Urkunden aus Turfan. T u r a n 1918. 449-460.

Kktiirkisches ans Turfan. (Manuskriptfragmentein kktrkischcn R u n en

aus T o y o k und Idiqut-Schhri [O ase von T u rfan ]). SBAVV 1909, 41. 1047
1061.

K u rze Einfhrung in die uigurische Schriftkunde. M S O S , 1919. Westasiatisc

he Studien; 93-109.
'

Ein manichisches Buch-Fragment

Thomsen. Leipzig 1912. 145-154.

Ein manichisch-uigurisches Fragment aus Idiqut-Schahri. S B A W 1908, 19.

398-414.

aus

Chotscho.

Festschrift

Vilhelm

Trkische M an ichaica aus Chotscho. I. Berlin 1912 ( A B A W 1911. Anhang).

Trkische M anichaica aus Chotscho. II. Berlin 1919. ( A B A W 1919, 3).

Trkische M anichaica aus Chotscho. III. Nebst einem

Bruchstck aus Bulayiq. Berlin 1922. ( A B A W 1922, 2).

christlichen

Dr. Stein's Turkish Khuastuanift from T u n h u an g , being a Confession-prayer

o f the Manichaean Auditores. J R A S 1911. s. 277-314.

Chuastuanift, ein Sndenbekenntnis der manichischen Auditores. A B A W

1910, Anhang. Berlin 1911. 43 s.

CSONGOR, B.: Chinese in the U ighur script o f t h e T ang-Period. A c ta Or. H un g 2.

Budapest, s. 73-121.
D e n v .J .: Gram m aire de la languc turque (dialecte osmanli). Bibi, de l Ecolc des

Langues Orientales Vivantes. Paris 1921. 1216 s.

DOF.RFER, Gerhard: Bemerkungen zur Methodik der trkischen Lautlehre. O L Z

66. 1971. 325-344DONNER, O.: Sur loriginede lalphabet turc du nord d e l Asie. J S F O u , 1906. 71 s.

Wrterverzeichnis zu den Inscriptions de l Ienissei. Helsingfors 1892. 69 s.

K . D O N N E R -M . RSNEN: Zwei neue trkische Runcninschriften. J S F O u 45.

1931. 7 s.

D 7.UM AGULOV, etin: Epigrafka Kirgizii, I. A N Kirg. S S R , Inst, ja z y k a i lit.,

Sektor Tjurkologii. Frunze 1963. 81 s.

ESK TRKENN G R A M E R !

Die syrisch-trkischen (nestorianischen) Denkmler in Kirgisien; ins Deutsche

bertragen von peter Zieme. Deutsche Akad. d. Wiss., Inst, fr
Orientforschung, Mitt. des Inst, fr Orientforschung 14. Berlin 1968. s. 470
480.

Ergebnisse der deutschen Turfan-Forschung, Sprachwissenschaftliche Ergebnisse

der deutschen Turfan-Forschung, Text-Editionen und Interpretationen von
A.v . Le C oq , F .W .K . Mller, W. Bang, A.v. G abain, G .R . Rachm ati, V .
Thomscn; gesammelte Berliner Akadcmieschriften 1908-1938, mit V orwort
von G . Hazai. Leipzig 197 i. 2 Bde.: 623 s., 25 Tafeln; 411 s., 17 Tafeln.
Chia-sheng: Yan-tai Wci-wu-erh wen c h i-ye erh chung [Zwei
Kontrakte a u f Uigurisch aus der Yan-D ynastic]. Li-shI yen-chiu
[Historische Forschungen]. Peking 1954. 119-131.

F f.N G ,

und E. T E N I S E V : T ri novych ujgurskich dokumenta iz Turfana. Problemy

Vostokovedenija, A N S S S R , Inst. Vost. Inst, kitaevedenija, Inst. Afriki Nr. 3.
Moskau i960, s. 141-149.

FOY, K: Die Sprache der trkischen Turfan-Fragmente in manichischer Schrift

I. S B A W 1904. s. 1389-1403.

Trkische Vocalstudien, besonders das Kktrkische und Osmanische

betreffend. M S O S , Westasiatische Studien. Berlin 1900. s. 180-217.
A.H .: T h e similarity o f the Tibetan to the kashgar-Brahmi alphabet.
M em . o f the Asiat. Soc. o f Bengal. K a lkutta 1905. s. 43-45.

FRANCKE,

G A B A IN ,

Annem arie von: Alt-trkisches Schrifttum. SDAYV. Berlin 1950. 24 s.

Die Drucke der Turfan-Sam m lung. SDAYV. Berlin 1967. 40 s.

Alttrkische Datierungsformen. U A J b 27. 1955. 191-203. Trk, cv.: Atatrk

niversitesi Yll 1962. s. 1-14

Inhalt und magische Bedeutung der alltrkischen Inschriften. Anthropos 48.

' 953 - 537 -5 S6Maitrisimit. Faksimile der alttrkischen Version eines Werkes der
buddhistischen Vaibhika-Schule. [I], In Faksimile hrsg. von Annemarie v.
Gabain. M it einer Einleitung von Helmuth Scheel. Wiesbaden 1957. 113
Tafeln, 69 s.
Maitrisimit. Faksimile der alttrkischen Version eines Werkes der
buddhistischen Vaibhika-Schule. II. In Faksimile hrsg. von Annemarie v.
Gabain mit einem Geleitwort von Richard Hartmann, Berlin 1961. 93 s. Tafel
114-227.

Die Pronomina im Alttrkischen. Z D M G 100. 1950. 581-591.

Steppe und Stadt im Leben der ltesten Trken. Der Islam 29. 1949. 30-62.

Trkische T urfan -T ex te V I I I . T e x t e i n BrhmTschrift. Berlin 1954. ( A D A W

1952, 7). 105 s.

A. VON GABAIN

OI

und Werner W I N T E R : Trkische T urfantexte IX . Ein Hymnus an den V ater

M ani a u f Tocharisch B mit alttrkischer bersetzung. Berlin 1958.
( A D A W 1956, 2.) 45 s.

Die uigurischc bersetzung der Biographie Hcn-tsangs. I. Bruchstcke des 5.

Kapitels. Berlin 1935. (Aus: S B A W 1935, 7. 151-180).

Briefe der uigurischcn Hen-tsang-Biographie. Berlin 1938. (Aus: S B A W

93 8- 29 - 3 7 1 *4 15 )
Primre und Sekundre Kasus im Alttrkischcn. Studics in General and
Oriental Linguistics, Festschrift fr Sh. Hattori. T o k y o 1970. s. 131-137.

G a U T H IO T ,
G lR A U D ,

R.: De l alphabet sogdien. J A , sr. io, t. 17. 1911. s. 81-95.

Ren: L inscription de Bain Tsokto. Paris 1961. 165 s.

GRQNBECH,

K.: Der trkische Sprachbau. K openhagen 1936. 182 s.

H a m I I . T O N , James:

U n acte ou g o u rd e vente de terrain provenant de Yar-khoto.

T urcica 1.1969. s. 26-52.

Le conte bouddhique du Bon et du M auvais prince en version ouigoure, texte

tabli, traduit et comment. Mission Paul Pelliot, Manuscrits ouigours de
Tou en-H ou an g. Paris 1971. 204 s.

H a NF.D.v Tru: A propos d un texte fragmentaire de prire manichenne en

onigour provenant de T urfan . Mem. o f the... T o y o Bunko, 6. tokyo 1931. s. 1

21.

U igur yakuhon A n ne no kusharon jitsugi so (Erluterungen zu der uig.

bersetzung von Sthiramatis K om m entar zu V a su b a n d h u s Abhidharm akosa). Shiratori hakasc kanreki kinen tyshi rons (Festschrift zum 60.
Geburtstag von Dr. Shiratori). T o k y o 1925. 48 s.

Uiguru aku hokeky d aibadatta hin (Uig. Bruchstck aus dem Miao-fa licnhua king, B. Nanjio Nr. 134). Niraku ssho 4. s. 113-119. 1913. Nachdruck;
Haneda, T ., Recueil des oeuvres posthumes, Bd. II. Oriental Research series
3. Part 1. K y o to 1957. s. 143-147.
Akira und N . Y A M A D A : A list o f the manuscript remains in U igur script
preserved in the R yukoko Library (au fja pa n isch ). M onum cnta Serindica 4.
K y o to 1961. s. 171-206.

HANEDA,

G . und P. Z l E M E : Fragmente der uigurischen Version des J in gangjing

mit den Gths des Meisters F u , nebst einem A n ha ng von T . Inokuchi.
Berliner Turfantexte I, D A W . Berlin 1971. 86 s., 40 Tafeln.

ZAT,

Ein buddhistisches Gedicht aus der Berliner Turfan-Sam m lung. Acta Or.
Hung. 23. 1970. s. t-21.

HENNING. W .B .: A fragment o f the M anichaean hymneyeles in o ld Turkish. A M ,

N.S. 7.1959. s. 122-124.

Soghdische Miszellen. B S O S 8. 1935-1937. s. 583-588.
H e r r k a h r d t , H .: Das Formular der uigurischen Schuldurkunden. Zeitschr. f.

vergleichende Rechtswissenschaft, 48. Stuttgart 1934. s. 93-103.

ESKI T R K E N lN GRAMER

203

H i RTH, F.: Chinese equivalents o f the letter R " in foreign names. Journal o f the

C hina Branch o f the R A S , 21. London 1886. s. 214-223.

HOERNI.E, R.: A report on the British collection of antiquities from Central Asia,

with 13 facsimile plates, 3 tables and 6 woodcuts. Journal o f the Asiatic Society
o f Bengal. K a lku tta 1901 (1902) (Tabelle II, Literary Ccntral-Asian,
slanting' ist der Form des fur das Uigurische gebrauchten Brhm am
hnlichsten.)
H o V DH AUGEN, E.: Turkish words in Khotanese texts, a linguistic analysis. Norsk
Tidsskrift for Sprogvidenskap 24. Oslo 1971. s. 163-209.
HUANG, Wcn-pi: T u-lu-fan k'ao-ku-ki (Turfanforschung). Peking 1954 (keine

durchlaufende Paginierung).
I\A N , Abdlkadir: O n gon ve tz kelimeleri hakknda. T r k tarih, archeologiva ve

etnografya dergisi 2; stanbul 1934. s. 274-285.

Inscriptions de lO rkhon, rec. par lexpdition finnoise 1890 et publ. par la Socit
finno-ougrienne. Helsingfors 1892. 49, 48 s., 66 Tafeln.
Inscriptions de l'Inissi, rec. et publ. par la Soc. Finlandaise d Archologie.
Helsingfors 1889. 17 s., 32 Tafeln.
ISHAKI, S. ( = S. A A T A Y ): Denomnale Verbildungen in den Trksprachen.

Orientalia 1933. 49 s.
ISH IH A M A .Juntaro: A fragment o f the Uighur version o f Sam antabhadracaryp-

ranidhana. Haneda V olum e. 1950. s. 63-73 (a uf Japan.; engl. Res.: 2 s.).

JADRINTSEF, N .M .: Anciens caracteres trouves sur des pierres et desornements au

bord de IO rkhon. Petersburg 1890.

JA R R IN G , G.: Studien zu einer osttrkischen Lautlehre. Lund-Leipzig 1933, 15.5 3

s.
JU N KER , H.: Trkisch Simnu A hrim an . U J b 5. Berlin 1925. s. 49-55.
K

A . F.: silik szii zerine. T r k kltrn

enstits, Rcid Rahmeti Arat iin. Ankara 1966. s. 320-322.

a RAM ANLIOCI.U,

aratrma

K l.APR O TH , J.: Abhandlungen ber die Sprache und Schrift der Uiguren. Paris

1820.
K lJA ST O R N Y J, S.G .: Runiceskaja nadpis iz voroenoj Gobi. Studia Turcica.

Budapest 1971. s. 249-258.

K voprosu o podlinnosti drevnetjurkskoj nadpisi s imenem Cingiz-chana.

A N S S S R , Problemy Vostokovedenija 1. Moskau i960, s. 173-175.

M oneta s runiceskoj nadpisju iz Mongolii. Tjurkologiceskij sbornik 1972.

A N S S S R , Inst. Vostokovenija, Moskva 1973, s. 334-338,

KONOW , S.: Ein neuer Saka-Dialekt. S B A W 1935. s. 772-823.

KOTVVICZ, W .: Les pronoms dans les langucs altaiques. Polska Akad. Umiej.,

Prace K om . O rj. Nr. 24. K rak a u 1936. 80 s.

A. VON CABAIN

und A. S A M O I I .O V I T C H : Le monument turc d Ikhckhuchotu en Mongolie

cetrale. Rocz. O r. 4. Lem berg 1928. s. 60-107.
T.: Z u r semantischen Funktion des Plural-Suffixes -lar, -lr in den
Turksprachen. Polsk. Akad. Um ., Prace K om . O r. 25. K r a k a u 1936. 34 s.

K O W A L SK I,

, ed. A .v. CABAIN: Trkische Turfantcxte X . A D A W , Berlin 1959. 60 s.

K y ZI.ASOV, L.R .: O naznacenii drevnetjurkskich kamcnnych izvajanij,

izobrazajuscich ljudej. A N S S S R , Moskau 1964. Sov. archcologija 2. s. 27-39.

N ovyj pamjatnik Enisejskoj pis mennosti. A N S S S R , Sov. Ethnografija 2.

Moskau 1965. s. 104-113.
M .: O tekscie sanskrycko-tureckim w pismie brhml, w y d an y m przez
Stnnera (Zu einem skr.-trk. T e x t in Br.-Schrift, hrsg. von Stnncr). Rocz.
O r. 12. Lem berg 1936, s. 194-206.

L f. W I C K I ,

L lD Z B A R S K l,

M.: Die Herkunft der manichischen Schrift. S B A W 1916. s. 1213

1222.
L.: Notes sur le colophon du Yitikn sudur . Asiatica, Festschrift
Friedrich Weller. Leipzig 1954. 397-404.

L lG F .T l,

Sur quelques transcriptions sino-ouigoures des Y u a n . U A J b 33. 1961. s. 235

244.

Sur un passage du Rjvavdakastra ouigour. Nemcth arm agam. Ankara

1962. s. 39-330.

U n vocabulaire sino-ouigour des Ming. L e K ao-tch ang-kouan yi-chou du

bureau des traducteurs. A cta or. Hung. 19. Budapest 1966. s. 117-199. 257
316.

Glossaire supplmentaire au vocabulaire sino-ouigour du bureau

traducteurs. A cta or. Hung. 22. Budapest 1969. s. 1-49, 191-243.

Autour du Skiz ykmk yaruq. Studia T urcica. Budapest 1971. s. 291-319.

des

Sergey E.: D va ujgurskich dokumenta. Iz rabot Vostocnogo Fakul teta

Sredne-Aziatskogo Gosud. U niv., TaSkent 1927. s. 387-394.

M alov,

Sittapatr-dhranT ve ujgurskoj redakcii. D oklady A N S S S R . 1930-B. s. 88

94
Drevnetureckie nadgrobija s nadpisjami bassejna r. Talas. Izv. A .N . S S S R
1929. s. 799-806.
N ovyje pamjatniki s tureckimi runami. Inst, ja z y k a i myslenija N. J a. M a rra v
S S S R ., ja z y k i myslenie 6-7. s. 251-279.

Ujgurskije rukopisnye dokumenty kspedicii S.F. Oldenburga. Zap. Inst.

Vost. A N S S S R 1. Leningrad 1932. s. 129-149.

Materialy po ujgurskim narecijam Sin-dzjana. Sbornik v est ak. S.F.

Oldenburga. s. 307-322.

O b ra z c y drevnetureckoj pis mennost, s predisloviem i slovarum. lzdanie Vost.

Fakul teta srcdneaziatskogo Gosud. Univ. Taskcnt 1926.

>5

ESK TRKEN N GRAMER

Talasskie pigraficeskie pamjatniki.

Moskau-Leningrad 1936.

Matcrialy Uzkomstarisa, V yp . 6-7.

.

Eniscjskaja pis mcnnost Tjurkov; teksty i perevody. A N S S S R , Inst. Jaz.

Moskau-Leningrad 1952. 116 s.

Pamjatniki drevnetjurkskoj pis mcnnosti, tcksty i isslcdovanija. M oskau

Leningrad 1951. 451 s.

Pamjatniki drevnetjurkskoj pis mcnnosti Mongolii i Kirgizii. A N S S S R , lnst.

J az. Moskau-Leningrad 1959. 111 s.

M EI.IORANSKIJ, P.: Pamjatnik v cest Kjul-Tegina. Zap. vost. otd. imp. r. arch.

obse., Bd. 12. Petersburg 1899. 144 s.

M IR O N O V, N .D .: Kuchean studies I. Indian loan-words in Kuchcan. Rocz. or. 6 .

1928/29. s. 89-169.
MlSTEI.I, F.: Der altaische Sprachtypus, Fragmente einer Neubearbeitung von H.
Steinthals Charakteristik der hauptschlichsten T y p e n des Sprachbaues .
Basel 1883. 23 s.
M O R I, Masao: A study on U y gu r documents o f loans for consumption. Mem. of

the T o y o Bunko 20. T o k y o 1961. s. 111-148.

do. (a u f Japanisch:) Monum enta Serindica 4. K yoto 1961. s. 221-254.
M URAYAM A,

S.: Zwei Manuscriptc aus Ost-Turkistan. C A J 4. 1958. s. 279-288.

MLI.F.R, Friedrich Wilhelm Karl: Beitrag zur genaueren Bestimmung der

unbekannten Sprachen Mittelasiens. S B A W 1907, 53. 958-960.

Ein Doppclblatt aus einem manichischcn H ymncnbuch (M ahrnam ag).

Berlin 1913. ( A B A W 1912).

Der Hofstaat eines Uiguren-Knigs. Festschrift Vilhelm Thomsen. Leipzig

1912. 207-213.

und E. SlF.G: Maitrisimit und T ocharisch . S B A W 1916, 16. 395-417.

Tochri und Kuisan (Ksn). S B A W 1918; 566-586.

Uigurica. [I ] t Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstck. 2. Die

Reste des buddhistischen Goldglanz-Stra . Ein vorlufiger Bericht. Berlin
1908. (A B A W 1908, 2.)

Uigurica II. Berlin 1911. (A B A W 1910, 3.)

U igurica III. Uigurische

( A B A W 1920, 2).

U igurica IV . Hrsg. von A. von G abain. Berlin 1931. (Aus: S B A W 1931, 24.

675 - 727 -)
'
Handschriftcnreste in Estrangclo-Schrift aus Turfan, Chin.-Turkestan II.
A B A W 1904. 117 s.

Avadna-Bruchstcke

( I- V I I I )

Berlin

1922.

Ein uigurisch-lamaistisches Zauberritual aus den Turfanfunden. S B A W 1928.

s. 381-386.

o6

A. VON GABAIN

, hrsg. von W. Lentz: Soghdische T ex te II. S B A W 1934. s. 504-606 (enthlt

auch einen uig. Text).

Uigurischc Glossen. O Z 8. 1919-1920. s. 310-324.

Zwei Pfahlinschriften aus den Turfanfunden. A B A W 1915. 38 s. 1 Tafel.

N a s i i OV. D .M .: O nckotorych pamjatnikach Minusinskogo Muzeja. A N S S S R ,
N arodv A zii i Afriki 6. M oskau 1963. s. 124-129.

K voprosu o perifrasticeskich sposobaeh glagola v D revnetjurkskich jazy k ach .

A N S S S R , V oprosy jazy k o zn an ija 3. M oskva 1960. s. 93-97.

N.VSII.OV, V .M .: Imena v ujgurskom jazyke. Inst. M czdunarodnych otnosenija,

V oprosy jazy k a i literatury Stran Vostoka. Moskau 1958. s. 5-30.
J az y k Orchono-Enisejskich pamjatnikov. A N S S S R , Inst. Vostokovedenija,
Jazyki zarubeznogo Vostoko i Afriki. Moskau 1961. 87 s.

Drevne-Ujgurskij jazy k . A N S S S R ,
Afriki.Moskau 1963. 121 s.

Jazyki

zarubeznogo

Vostoka

NEMF.TH.J.: Z u r Erklrung der Orchoninschriften. Giese-Festschrift. 194 1. s. 35

45
Die kktrkischen Grabinschriften aus dem T a le des T a la s in Turkestan.
K C s A 2. Budapest 1921-1925. s. 1 3 4 - 1 4 3 .

Die trkisch-mongolische Hypothese. Z D M G 1912. s. 549 v.d.

Zur Kenntnis des geschlossenen e im Trkischen. K C s A 1, Ergnzungsband.

Budapest-Leipzig 1939. s. 515-531.

b er alttrkische Sternennam en. A cta ling. A cad , scicnt. H un garicae 18.

Budapest 1968. s. 1-6.

O.NOGAWA. H.: A translation into Japanese o f the O n gin Inscription, with an

introduction, annotation and a vocabulary. H aneda V olu m e 1950. (A u f
Japanisch, mit engl. Res.) s. 431-450.
ORKUN, Hseyin Namk: Eski T r k yaztlar, 4 cilt. 1936, 1939, 1940, 1941.
PEI.I.IOT, P.: La version ouigoure de l'histoire des princes K a ly n a m k ara et

Ppamkara. T P , Leiden 1914. s. 225-272.

POPPF.. N.: Altaisch und Urtrkisch. U Jb 1926. s. 94-121.

G ra m m a r o f Written Mongolian, Wiesbaden 1954, 15. 195 s.

R a CHMATULLIN, G .R ., bk. Rahmeti.

R a DI.OFF, W.: Phonetik der nrdlichen Trksprachen. Leipzig 1882. 318 s.

Die vorislamitischen Schriftarten der T rken und ihr Verhltnis zu der

Sprache derselben. Bull. Ac. imp. Sc. Petersburg 1908. s. 834-856.

Alttrkische Studien. Bull. Acad . imp. Petersburg. L: 1909 s. 1213-1220; II.:

1910, s. 217-228; III.: 1910, s. 1025-1036; IV .: 1911, s. 305-326; V.: 1911, s.
427-452; V I.: 1912, s. 747-778
Atlas der Altertmer der Mongolei. Petersburg 1892-1899. 118 Tafeln.

207

ESK TRKF.NN GRAMER

I)ic alttrkischen Ischriftcn der Mongolei. Petersburg 1895. 11, 460 s.; N.I .,
nebst einer A b hand lu ng von W. Barthold: Die historische Bedeutung der alt
trkischen Inschriften. Petersburg 1897. 7, 181, 36s.; Zweite Folge, nebst zwei
Abhandlungen: F. Hirth, Nachworte zur Inschrift des Tonjuquq; W .
Barthold, Die alttrkischen Inschriften und die arabischen Quellen.
Petersburg 1899. 24, 122, 140, 28 s.
Uigurischc Schriftstcke, A. Grnwedel, Bericht ber archol. Arbeiten.
M nchener Akademie 1905. s. 181-195.
Tisastvustik, ein in trk. Sprache bearbeitetes buddhistisches Stra: nebst:
Baron A. v. Stael-Holstcin: Bemerkungen zu den Brhmglossen des
Tisastvustik-Manuscripts. Bibi. Buddhica 12. Petersburg 1910. 8, 143 s.

Chastuanit, das Bu/?gebet der Manicher. Petersburg 1909. 6, 51 s.

N achtrge zum Chuastuanit (Chuasluanvt), dem B/gebet der Manicher.
Bull. Ac. Petersburg 1911. s. 867-896.

Kuan-si-im Pusar; eine trk. bersetzung des 25. Kapitels der chinesischen
Ausgabe des Saddharm apundarika. Bibi. Buddhica 14. Petersburg 1911. 8,
119 s.

und S.R. M a I . O F F , Suvarnaprabhsa (uig. Redaktion). Bibi. Buddhica 17, 27.

Petersburg 1913, 1930. 15, 723, 2, 256 s.

Uigurischc Sprachdenkmler, Materialien nach dem T o d e des Verfassers mit

Ergnzungen herausgegeben von S. M alov. Leningrad 1928. 8, 305 s.

R a h m e t i , G .R .

(v e y a

R a CHMATUI.I.IN, R a CHM ATI, sonra:

A r a t ):

D ie

H ilfsverb en und V e r b a la d v e r b ie n im A lta isch cn . U J b 1928. s. 1-24, 309-343.

Z u r Heilkunde der Uiguren, I.: S B A W 1930. s. 451-473. II.: SBAYV 1932. s.

401-448.

U y gu rca yazlar arasnda. T r k tarih, arkcologya ve etnografya dergisi 3.

stanbul 1936. s. 101-112. 1 Tafel.

U y g u r alfabesi: Muallim CEVDET Anniversary Volume, Istanbul, 1937, s.

665-690.

A m o n g the U igh ur documents, II.: U A J b 36, 1964, s. 263-272.

Eski T r k hukuk vesikalar. T r k kltr aratrmalar 1. 1964. s. 5-53.

Eski T r k iiri. Ankara 1965 (Trk tarih kurumu yaynlar 7, 45) 23, 438 s.
Tafeln: s. 441-506.

Trkische T u rfan -T ex te V I I , mit sinologisehen Anmerkungen von Dr. W.

Eberhard. A B A W 1936, 12. Berlin 1937. 124 s., Tafeln.
G.J.: Zwei uigurischc Runeninschriften in der Nord-Mongolei.
J S F O u 30, Helsingfors 1913. 63, 3 s.

RAM STEDT,

Four Uigurian documents. C .G Mannerheim, Across Asia from West to East

in 1906-1908, II, 12 s., einschliesslich 4 lafeln. Helsinki 1940; Neudruck:
Oosterhout N.B. 1969-

A. VON GABAIN
RAQUETTE,
RaSNEN,

G.: Eastern T u r k i Gram m ar. M S O S 1912-1914. 73, 99, 63 s.

M.: Beitrge zu den trkischen Runeninschriften. Stud. Or. 17. 1956. 6,

7 s

Zu dem trkischen Runeninschrifteintrag in der uigurischcn bersetzung des

buddhistischen Sutra Skiz Y k m k . Stud. O r. 6. Helsinki 1936. 2 s.
I.N.: Bemerkungen ber die neuen Lautzeichen im Tocharischen. Stud.
O r. 1925. s. 194-237.

REUTER,

RHRBORN, Klaus: K ausativ und Passiv im Uigurischcn. C A J 16. 1972. s. 70-77.

Eine uigurische Totenmesse. T ex t, bersetzung, Kom mentar. D A W B ,

Zentralinst, fr Alte Gesch. und Arch., Schriften zur Gesch. und K ultu r des
Alten Orients 4, Berliner Turfantexte 2. 64 s., 64 Tafeln.

R V G D V I.O N ,

E.R.: K drcvnctjurkskim runam Pribajkal'ja. Ep. Vost. 8. 1953. s. 86

90.
Podkuninskaja runiceskaja nadpis . Ep. Vost. 11. 1956. s. 59-62.

N ovyc runiceskie nadpisi Minusinskogo kraja. Ep. Vost. 4. 1951. s. 87-93.

SALONEN. Armas: b er den syntaktischen Gebrauch der Flexionsendungen der

Nomina im Uigurischen. J S F O u 49. 1937. s. 18-28.

SAM OJI.OVIC, A.N .: Matcrialy dlja ukazatelja literatury po enisejsko-orchonskoj

pismennosti. T r a v . de la Sous-Section de Troitzkossawsk-K iahta, Sect, du

pays A m o u r de la Soc. Imp. Russe de Gographie 15. 1912, (1914). s. 55-80.

N ovye tjurkskic runy iz Mongolii. I O N A N S S S R , 1934, (1935).

S C E R B A K , A .M .: Grammaticcskij ocerk ja z y k a tjurkskich tekstov X - X I I I vv. iz

Vostocnogo Turkestana. A N S S S R , inst. jaz. Moskau-Leningrad 1961. 204 s.

Esce raz o monetach s runiceskimi nadpisjami iz Minusinska. Vestnik drevncj

istorii i960, s. 139-141.

SCHAEDER, H.H.: Die islamische Lehre vom vollkommenen Menschen, ihre

Herkunft und dichterische Gestaltung. Z D M G 1925. s. 192-268.

S C H I N K F.WI T S C H

,J . : Rabyzis Syntax. M S O S , Westas. Studien. Berlin 1927. 101

s.
S I R A L I E V , M .S .: O b etimologii deepricastij formy na -yban, -ibn, -ubnn, -bn.
A N S S S R , V opr. ja z. 3. Moskau tg6o. s. 98-99,
SlN O R , D.:A kzepzsiai trk buddhizmusrl. K C s A 1939. s. 353-390.
SPREN G U N G , M:

Ton y u ku k 's epitaph: an old Turkish masterpiece. T h e

Am erican Journal o f Semitic Lang, and Lit. 56,1. 1939.

STEIN, Sir Aurel: Fragment o f a runic Turkish manuscript, K a o 0107, from K arakhoja. dcrs.: Innermost Asia. Oxford 1928. s. 1182-1183.
STNNF.R, H.: Zentralasiatische Sanskrittexte in Brhm-schrift aus Idykutsari,
Chines. Turkestan, I. S B A W 1904. s. 1282-1291. II: S B A W 1904. 4 s.

ber die kultur-und sprachgeschichtliche Bedeutung der Brhmitexte in den

Turfan-Handschriftcn. Zeitschr. f. Ethnologie. Berlin 1905. s. 415-420.

ESK TRKENN GRAMER

TEKN, iasi: Buyan evirmek ('Sevabn tevcihi ). Reid Rahmeti Arat iin, Trk
kltrn aratrma enstits yaynlar 19, Seri t, say A2. Ankara 1966. s.
390-411.

Die Kapitel ber die Bewutseinslehre im uigurischen Goldglanstra (IX . und

X .). Bearbeitet von K . Rhrborn und P. Schulz. VerfT. S U A 3. Wiesbaden
1971. 119 s.

- U y gu r bilgini Sigku Seli T u t u n g un bilinmeyen yeni bir evirisi zerine.

Trk dili aratrmalar yll, Belleten. 1965. (1966). s. 29-33.

U y gu rca metinler, 1.: Kuaniim pusar (Ses iiten ilh ). V a p hua ki atl nom
eeki sudur (Saddharmapundarkastra). Erzurum i960, Atatrk niversi
tesi yaynlar, Aratrmalar serisi, Edebiyat ve filoloi 2.

U ygurlarda boluk" ve mutlak hakikat mefhumlar hakknda. Atatrk

niversitesi i960 yll. Erzurum 196t. Atatrk niversitesi yaynlar 16. s.

79 -87
U ygurlard a sevab tevcihi deti ve slmlktaki mevlid dus. stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi T rk dili ve edebiyat dergisi 12. 1962 (1963)

s- 233- 245
Abidarim Koavardi astr, Abhidharma-kosa-bhyatik T attvrtha-nm a,
T h e U igur translation o f Slliramatis commentary on the V asub and hu s
Ablidarmakosasstra, text in facsimile with introduetion. N ew Yo rk 1970. 28
s., 231 Tafeln.
TEKN, T a l t: A gram m ar o f O rkhon Turkic. Indiana University Publication,
Uralic and Altaic Series 69. Bloomington 1968. 419 s.

Bir R u n ic harfin fonetik deeri hakknda. T rk kltrn aratrma

enstits, Reid Rahmeti Arat iin. Ankara 1966. s. 412-417.

T E M R , Ahmet: U y g u r ca ymt sz hakknda. T rk dil belleteni. Seri 3, 1949. s. 33

43
Die Konjunktionen und Satzeinleitungen im Alt-Trkischen. Oriensg. Leiden
1956. s. 41-85, 233-280.
E.R.: Runiceskaja nadpis na utesc r. CarySa (Altaj). Ep. Vost. 12. 1958.
s. 62-66.

e NISF.V,

und C H IA -ShenG Ff.NG: Hui-hu wen Pin T ung (Shan Pin) mai shen k'i san
chung fu kung-su chu jen shu ( Drei Dokumente ber den V e r k a u f eines
Mannes durch Pin T ung (Shan Pin) und K la ge gegen den Herrn ). K ao-ku
he-pao 2, Peking 1958. s. 109-120.

Grammaticeskij ocerk Drevnc-Ujgurskogo jazy k a po socineniju Zolotoj

blesk . Avtoref. (K ). Leningradskij gosudarstvennij Universitet. Leningrad
1953. 16 s.

TEZCA N , Semih und Peter ZlEME: Uigurische Brieffragmcnte. Studia Turcica.

Budapest 1971. s. 451-460.

A. VON GABAIN

210

TH O M AS, F.W .: A Buddhist Chinese text in Brhm-script. Z D M G 91. s. 1-48.

THOMSEN', V .: Dchiffrement des inscriptions de l Orkhon et de l Inissei, notice

prliminaire. Bull. Ac. roy. Danemark 1893. s. 285-299.

Inscriptions de POrkhon dchiffres. M S F O u 1896. 224 s.
Alttrkische Inschriften aus der Mongolei, in bersetzung und mit Einleitung
(aus dem Dnischen in den Samledc Afhandlingcr bersetzt von H.H.
Schacdcr). Z D M G 25, 1924. s. 121-175.

Dr. M .A . Steins mss. in Turkish R un ic script from Miran and T un -h u an g.

J R A S 1912. s. 181-227.

Ein Blatt in trkischer R u n en Schrift aus Turfan. SBAVV 1910. s. 296-306.

T u rcica, tudes concernant l interprtation des inscriptions turques de la

Mongolie et de la Sibrie. M S F O u 1916. s. 1-107.

Sur le systme des consonnes dans la langue ouigoure. K S z 2. s. 241-259.

Une lettre mconnue des inscriptions de l Inissei. J S F O u 30. 1913-1918. 9 s.

T lC H O N O V , D.I.:

Nalogi i nalogovye terminy v ujgurskom gosudarstvc

(Centralnaja Azija. I X - X I V w . ) . U cenyc zapiski inst. vostokovenenija 16.
I 95 8- s- 5 2- 77 -

T r o r S E Y A . I,. Ju.: T h ree letters o f U ig h u r princes from the ms. collection o f the

Leningrad section o f the Institute o f Oriental Studies. A c ta or. Hungaricae 24.

Budapest 1971. s. 173-187.
Tr.N A.O sm.ui Nedim: Kktiirk yaztlarnda lm kavram ile ilgili kelimeler ve
kergek bol- deyiminin izah. 8. T r k dil kurultaynda okunan bilimsel
bildiriler, 1957. T r k dil kurumu y ayn lan 179. A n k ara i960, s. 131-148.
L'iguru vaku no k a n m u ry ju k y (Uig. Bruchstck aus dem Kuan-vvu-liang shou
king, B. Nanjio Nr. 198). Niraku ssho 1, 1912. s. 21-41.
VM BRY, A.: Noten zu den alttrkischen Inschriften der Mongolei und Sibiriens.

M S F O u 1899. 199 s.
V l.A D lM IR C O V , V.: A propos d t k e n ys. Comptes rendus Acad . sc. U R S S

1929. s. 133-136.
Notes sur les textes turcs anciens dits vieux-mongols. Comptes rendus Adac.
Sc U R S S 1929. s. 189-296.
W
Y

l a d im ir t s o w

, V ., bk.: V ladim ircov, V .

A D A , Nobuo: U igu r documents o f sale and loan contracts brought by Otani

expeditions. Appendix: T h e forms o f the U igu r document o f sales contract.
Mem... o f the T o y o Bunko 23. T o k y o 1964. s. 71-118.

a m

U igur documents 011 trade and loan brought by the O tani expedition.
M o num cnta Serindica 4. K y o to 1961. s. 207-220 (a u f Japanisch).

Four notes on several names for weights and measures in U ighur documents.
Studia Tu rcic a, Budapest 1971. s. 491-498.

ESK TRKF.NtN GRAMF.R

21 I

U ighur documents o f slaves and adopted sons. Mem. o f the I-acuity o f Letters,
Osaka University, Rd. 16. Osaka 1972. s. 164-268, 12 Tafeln.

Fragments o f the mss. o f T ien-ti pa-yang shen chou ching in U yghur. I 5 yo

G a k u h o 40. 1958. s. 79-97 (auf Japanisch).

ZlEME, Peter: Beitrge zur Erforschung des X vstvnift. Mitt. des Inst, fr
Orientforschung 12,2. Berlin 1966-1967. s. 351-378.

Lin manichisch-trkisches Fragment in manichischer Schrift. Acta Or.

Hungaricae 23. Budapest 1970. s. 157-165.

Ein manichisch-trkisches Gedicht. T rk dili aratrmalar yll, Belleten.

1968. (1969). s. 39-51.

Manichisch-trkische T ex te (im Druck).

Zwei Textergnzungen zu A.v . Le C o q s Trkische M anichaica aus

Chotscho I I I " . Rocz. or. 32,2. 1969. s. 7-18.

Die trkischen Yosipns-Fragmente. Mitt. des Inst, lur Orientforschung 14.

Ein uigurisches Sndenbekenntnis. Acta or. hungaricae 22. Budapest 1969. s.

107-121.

Berlin 1968. s. 45-67.

2. C o ra fy a ve T a rih
A A I.T O , P.: Iranian contacts of the Turks in Prc-Islatnic times. Studia Turcica.

Budapest 1971. s. 29-37.

ABF., Takeo: Nishi Uiguru kokushi no kenkyu. K y o to 1955. 573 s. (auf Japan).

Where was the capital o f the West Uigurs? Silver Jubilee Vol. o f the ZinbunK a ga k u -K enk yusyo. K y o to 1954. s. 435-450

ABEI.-R f.MUSAT, J.P ., Foe kouc ki, ou Relations des Royaum cs bouddhiques.
Paris 1836. 424 s.

Uistoirc de la villc de Khotan. Paris 1820. 239 s.

A R A T , G .R . Rahmeti: ber die Orientations-Bezeichnungen im Trkischen.

Aspects o f Altaic civilization, ed. D. Sinor, Uralic and Altaic Scries 23, Den
H aag 1963, s. 1 77-195.
ARENDT, C .: Studien zur chinesischen Inschriftenkunde, I.: Kltegin. M S O S ,
Ostas, Studien 1901. 1 7 1 s .
ASSEMANI, J.S.: Bibliotheca orientalis Clementino-Vaticano. 1687-1768.
BAILEY, Sir Harold: Indo-Turcica. B S O S 1938. s. 289-302.
B a N G UO G I.U, Tahsin: Eski T rke baz adlar zerine. 10. T r k dil kurultaynda

okunan bilimsel bildiriler. Ankara 1964. 4 s.

U y gu rlar ve U y gu rca zerine. T r k dili aratrmalar yll. Ankara 1958. s.

87-! 13.

313

A. VON GABAIN

BARTHOI.D, W.: Turkestan down to the Mongol invasion; trans, by H . A .K . Gibb.

London 1928. 513 s.

O rta Asia trk tarihi haqqynda derslcr. Konstantinopcl 1927. 222, 19 s.

12 Vorlesungen ber die Geschichte der T rken Mittelasiens; bers, von T h .

Menzel. Berlin 1935. 278 s.

Z u r Geschichte des Christentums in Mittelasien bis zur mongolischen

Eroberung, bers, von R. Stbe. 1901. 81 s.

O cerk istorii Semirec ja; 2. Ausg. hrsg. von A. Bernstam. Frunze 1943.

Kirgizy, istoriceskij ocerk; 2. Ausg. hrsg. von A. Bernstam. Frunze 1942

(Analyse der [kirgiz.] Inschriften vom Jenisei).

BA 7.IN, L.: Le concept d anncc d agc chez les pcuples tures anciens. Journal de

psychologic normale et pathologique. 1959. s. 41-59.

BEAL, S.: Travels o f Fah-hian and Sung-yn. London 1869. 73, 208 s.
BERNSTAM, A .N .: Tjurgesskie monety. Ermitage T O V , 2. 1940. s. 10 5-11 1.

K semantike termina oyul syn . J a M , 9. Moskau-Leningrad 1940. s. 95-100.

Pamjatniki stariny Talasskoj doliny. A lm a -A ta 1941.

Social no-ekonomiCeskij stroj orchono-enisejskich tjurok V I - V I I I rckov.

Vostocno-tjurkskij kaganat: K y rg y zy. Moskau-Leningrad 1946. T I V 45. 207
s., 2 Karten.

Novyj tip tjurgesskich monet. Tjurkologiceskij sbomik 1.1951. s. 68-72.

BLEICHSTEINER, Robert: Zeremonielle Trinksitten und Rau m ord nun g bei den

turko-mongolischen Nomaden. Archiv fr V lkerkunde 6/7. s. 181-208.

BOM BACl, A.: T h e husbands o f princess Hsien-li Bilg. Studia Turcica. Budapest

1971. s. 103-123.
BOODBERG, P.A. (d.h. Baron Peter Budberg): M arginalia to the histories of the
Northern Dynasties. H J A S 3.: 1938 s. 223-253; 4.: 1939, s. 230-283.
T w o notes on the history o f the Chinese Frontier. H J A S t: 1936. s. 283-307.

Ting-lin g and Turks. Sino-Altaica 2 (5). Berkeley 1934.

B osw oR T H . C.E . and Sir Gerard CLAUSON: a l-X w ra zm i on the peoples of

Central Asia (nach 977). J R A S 1965. s. 2-12.
Brf.TSCHNEIDER, F.: M ediaeval researches from Eastern Asiatic sources:
Fragments towards the knowledge of the geography and history o f Central and
Western Asia from the 13th to the 17th century; 2 Bde. London 1910. 334, 352
s.

Notices o f the M ediaeval geography and history o f Central and Western Asia.
London 1876. 5, 233 s.

Notes on Chinese mediaeval travellers to the West. Shang-hai 1875. 3, 130 s.

BUDGE, S i r E .A . Wallis: T h e monks o fK b l i K h n , Emperor o f China. London

1928. 16, 335 s.

F.SK TRKF.NN CRAMF.R

i3

GAFF.ROftl.U, Ahmet: T ky u ve Uygrlarda han unvanlar. T r k hukuk ve iktisat

tarihi mccmuas 1 . 1931. s. 105-119.

a n

D A R L I O L U , G.: Sar U ygurlar ve Kansu blgesi kabileleri (9 .-11. asrlar);

stanbul niv. Edebiyat Fakltesi, T a rih blm. 1967 15, 190 s.

CHAVANNF.S, E.: Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux. Sbornik AN .

Petersburg 1903. 378 s.

Notes additionellcs sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux. T P 1904. 110 s.

Notes sinologiques. 1.: L itinraire de Ki-ye. 2.: Un passage d un dit de

Boulantu khan. B E F E O 1904. 8 s.

V o y a g e de Sung-yn dans l U d y n a et le Gandhra. B E F E O 1903. 63 s.

Les pays d O ccidcnt d aprs le Heou Han chou. T P 1907. 88 s.

Les pays d O ccident d aprs le Wci-Lio. T P 1905. s. 519-571.

Le cycle turc des douze animaux. T P 1906. 74 s.

CH ANG Sing-lang, Chung-si kiao t ung shi ko hui-pien ('Chinas Beziehungen

zum Westen im L a u f der Geschichte ). Peking 1926. Fu-jn ta-h. 6 Bde.

Cl.AU SO N , Sir Gerard, T h e geographical names in the Stael-Holstein scroll. J R A S

9 3 > s- 297 vd.

T h e diffusion o f writing in the Altaic world. Aspects o f Altaic civilization, ed.
D. Sinor. s. 139-144.
T h e name U yur. J R A S 1963. s. 14-19.
C Z A P LICK A , M .A .: T h e T urks o f Central Asia in history and at the present day.

Oxford 1918. 242 s.

CZEGl.F.DY, K.: Coyay-quzi, Q ara-qum , Kk-ng. A cta or. Hung. 15. 1962. s. 55
69D e v f .RIA, G .: La stle funraire de K iuh T cghin, notice de Ye-lu-tchou. T P 2.
18 91. s. 2 2 9-23 1.
D E G U IG N E S,J.:H istoire gnrale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres

Tartares occidentaux, ouvrage tir des livres chinois. Paris 1756-1758.

Deutsche bersetzung Dhnert. 5 Bde. Greifswald 1768-1771.
DF.SMAISONS, Le Baron: Histoire des Moguls et des Tatares par Aboul-Ghzi

B chdour khan. St. Petersburg 1874.

DIETERICH , K.: Byzantinische Quellen zur Lnder- und Vlkerkunde. Leipzig

1912. 42, 140, 7, 198 s.

DROUIN, E.: Sur quelques monnaies turco-chinoises des V I ', V I I ' et V I I I ' sicles.
Revue numismatique 1891. s. 454-473.

EBERHARD, W.: in in imal komular, bir kaynak kitab. Trkeye eviren:

Nimet Ulutu. T r k tarih kurumu yaynlarndan 7, 9. Ankara 1942. 16, 281

s.
Die K u ltu r der alten zentral und westasiatischen Vlker nach chinesischen
Quellen. Zeitschr. fr Ethnologie 73. 1941. s. 215-275, mit Kartenskizze.

A. VON GABAIN

Bir ka eski trk unvan hakknda. T r k tarih kurumu, belleten 35. Ankara

*945 - * 3 *9 *34 '

T h e foundation o f Sha-to power in Nortl-China, 10. century. Zeki Velidi
T o g a n a armaan. stanbul 1955. 13 s.
ECSF.DY, Hilda: Uigurs and Tibetans in Pei-t ing (790-791 A .D .). A cta or. Hung.
17. Budapest 1964. s. 83-104.
O l d T u r k i c titles o f Chinese origin. A cta or. Hung. 18. Budapest 1965. s. 83-91.
Trad e-and -w ar relations between the Turks and C h in a in the second half o f
the 6th century. A c ta or. Hung. 21. Budapest 1968. s. 131-180.
F a -H s i EN: T h e travels (399-414), bers, von H.A. Giles: Record o f Buddhist

kingdoms. C am b rid ge 1923. 16, 96 s.

FNG Chng-kn: Si-yii ti-ming (Zcntral-und

Westasiatische geographische
Namen der Vergangenheit in chin. Umschrift und historischer Identifizie
rung). Peking 1930. 66 s.

F e r r a n d , G.: Relations de voyages et textes gographique arabes, persans et

turks, relatifs l Extrme-Orient du V I I I e au X V I I I e sicles. 2 Bdc. 1913' 9*4

' 3 . 743 s-

FRANKE, Herbert: Geld und Wirtschaft in C hina unter der Mongolen-Herrschaft.

Leipzig 1949. 171 s.

Z u r Datierung der mongolischen Schreiben aus T urfan (14. Jh.). Oriens 15.
Leiden 1962. s. 399-410.

Weststliche Beziehungen im Zeitalter der Mongolen-herrschaft. Sacculum

19. 1968. s. 91-106.
FRANKE, Otto: Geschichte des chinesischen Reiches. 5 Bdc. Berlin-Leipzig 1930

1952. 26, 431; 610; 576; 6, 595; 358 s.

Eine chinesische Tempelinschrift. A B A W 1907.

Beitrge aus chines. Quellen zur Kenntnis der Trkvlker und Skythen
Zentralasiens. A B A W 1904. 111 s.

Das D atum der chinesischen Tempelinschriften von Turfan. T P 1909. 8 s.

und R. PlSCHEI.: Kaschgar und die Kharoh. S B A W 1903. s. 184-196; 735

745 FRANKE, Wolfgang: Zur Lage der vier Sari-Uigurischen Militrdistrikte An-ting,

A-tuan, C h -hsien und H an tung in der frhen Ming-Zeit. Silver Jubilee Vol.
o f the Zinbun-Kagaku-kenkyusyo. K y o to 1954 s. 121-128.
FUCHS, Walter: Das Turfangebiet. O Z . N.F. 3. s. 124-166.

Huei c h ao's Pilgerreise durch Nordwest-Indien und Zentral-Asien um 726.

S B A W 1938. s. 426-469.

bersetzungstechnik. A M 6. 1930. s.84-103.

GILES, H .A.: A Chinese biographical dictionary. London 1898. 7, 1022 s.

ESKl TRKF.NlN GRAMF.Rl

ClRAUI), Ren: L 'E m p ire des Turcs Gelostes, Les rgnes d Eltorich, Q a p g h an et
Bil^, 680-734. Paris 1960. 221 s.
G R A C , A.D.: Voprosy datirovki i semantiki drcvnetjurkskicli lamgoobraznych

izobrazcnij gornogo Kozla. Tjurkologiceskij sbornik 1972. A N S S S R , Inst.

Vostokovedenija. Moskva 1973. s. 316-333.
GRONBKCH, K.: Turkish inscriptions Crom Inner-Mongolia. M onu m cnta Scrica.
Peking 1939. s. 305-308.

A Far Lastern branch of the Aram aean script. Indian Art and Leiters 22,2.
1950. 7 s.

G R O O T , J.J. M. de: Chinesische Urkunden, I.: Die Hunnen der vorchristlichen

Zeit. Berlin-Leipzig 1921. 9, 304 s. 2 hrsg. von O . Frainke: Die Wcstlande

Chinas in der vorchristlichen Zeit. ibd. 1926. 233 s.
G

.SSF.T, R.: Histoire de l'Extrme-Orient; Bd. 2: La Chine (enthlt u.a.:) Les

T o-pa et les T ang. Bd. 3: L empire mongol. 1929. 15, 770 s.

rou

GYRFFY, G.: Die Rolle des buyruq in der alttrkischen Gesellschaft. Acta or.
Hung. 11. Budapest i960, s. 169-179.
H A M 1I .T O N .J .: A utour du manuscrit Stal-Holstcin (925 n. Chr.). T P 46. Leiden

1958. s. 1 15-153
T oq u z-ogu z et O n-uygur. J A 1962. s. 23-63.

Les Ouighours lpoque des Cinq-Dynasties d aprs les documents chinois.

Bibl. de l Inst. des Hautes Etudes Chinoises 10. Paris 1955. n , 201 s. und
Kartenskizze.

H a NF.OA, Tru: Etude sur lhistoire des Ouigours lpoque des T ang. Recueil

des oeuvres posthumes, I: Etudes historiques. K y o to 1957 (a u fjapan isch), s.

'

57 - 324

Considrations sur les rapports entre les Ouigours " K ieou-sin g et les T o q u z
oguz. ibd. s. 325-394.

Etudes sur K o u tch a et sur K hotan. ibd. s. 507-515.

A propos des T a Yue-tche et des Kouei-chouang. ibd. s. 538-561.

Besprechung ber K u ltu r und Geschichte der Westlande (auf Japan.),

T o k y o 1931. 200 s. und Abbildungen.

HANSF.N, Olaf: Zur soghdischen Inschrift a u f dem dreisprachigen Denkmal von

Karabalgasun. J S F O u 44. Helsingfors 1930. 39 s.

- Tocharisch-iranische Beziehungen. Z D M G 1940. 26 s.
H a r t m a n n , M.: Chinesisch-Turkestan. Halle 1908. 8, 115 s.
HlvRBELOT, B. de: Orientalische Bibliothek oder Universal-wrterbuch, welches

alles enthlt, was zur Kenntnis des Orients ntig ist. 4 Bde. 1 785-1790. 3725 s.
HF.RRMANN, Albert:

Historical and commercial atlas o f China. HarvardY cn chin g Inst., Monogr. series t. C am bridge/M ass. 1935. 112 s.

A. VON GABAIN

Die alten Scidenstrassen zwischen C hina und Syrien. Berlin 1910. 130 s.

Die ltesten chinesischen Karten von Zentral -und West- asien. O Z 1920. s.
185-198.

Die lteste trkische Weltkarte (1076 n. Chr.). Im ago M undi 1935. 8 s.

Chinesische Umschreibungen von lteren geographischen Namen. S. Hedin,

Southern T ib e t 8. s. 435-456.

HlRTH. Friedrich: U b er die chinesischen Quollen zur Kenntnis Zcntralasiens

unter der Herrschaft der Sassaniden etwa in der Zeit von 500-650. W Z K M 10.
s. 225-241.

Hunnenforschungen. K S z 2. s. 81-91.

T h e story o f C h a n K ien, C h in a s pionier in Western Asia. T e x t and

translation o f chapter 123 o f Ss-ma T s iens Sh-ki. Journ. Amer. Or. Soc.
1917. s. 89-152.
HOFFMANN, Helmut: Die Q arlu q in der tibetischen Literatur. Oriens 3. Leiden

1950. s. 190-208.

HOWORTH, H .H .: History o f the mongols from the ninth to the nineteenth

century, 5 Bde. London 1876-1927 (enthlt u.a. T h e S h a to T u rk s, 1885, 47 s.).
Huditd al-'lam, T h e regions o f the world , a Persion geography 982 A.D .,
transi, and explained by V. Minorsky. London 1937. 20, 524 s.
HUI-LI: T a -ts -en-ss san-tsang fa-shl chuan (Biographic von Han-tsang),
bersetzt von S. Julien: Histoire de la vie de Hiouen-tsang. Paris 1853. 84, 472
s.; englische bersetzung von S. Beal, Life o f Hiuen-Tsiang, with an account of
the works o f I-tsing, with preface by Cranmer-Byng. 47,218 s. London 1911.
H i'

\ \ - T S . \ N G (auch: Hiuen-tsiang, Y a n -c h w a n g u.a.), Si-yiiki, Mmoires sur

les contres occidentales'. bers, von S. Julien. Paris 1857. 493,24 und 576 s.
Buddhist records o f the Western world , bers, von S. Beal. London 1884.
108,242 und 7,369 s.

HYAZINTH (Iakinf; M nchsnamc von Nikita Jakovlevic Bicurin, 1778-1853):

Opisanie Czungarii i vostocnagoTurkistana; 2 Bde. Petersburg 1829. 270 und
223 s.

Sobranie svedenij o narodach, obitavsich v Srednej Azii v drevnija vremena.

Petersburg 1851. (Nachdruck: Moskau-Leningrad 1950, 1950, 1953. 88,381,
333 . 326 s. und Karten).

Imb.AUI.T-HUART, C.: Recueil de documents sur lAsie centrale d aprs des

crivains chinois. Paris 1881.
Abdiilkadir: O n go n ve tz kclimeleri hakkinda. T r k tarih, arkeologiya ve
otnografya dergisi 2. 1934. s. 274-285.

INAN,

IVANOV, P.P.: K voprosu o drevneostjach v verchovjach

O l denburgu, Sbornik statey. Leningrad 1934. s. 241-251.

Talasa.

Karl: Z u r Herkunft der trkischen Vlkerschaften.

V lkerkunde 3. 1948. s. 9-23.

J F .T IM A R ,

Archiv

S.F.
fr

F.SKI TRKF.NlN G RA M ER)

JISI., Luinir: Balbals, Stcinbabas und andere Steinfiguren als usserungen der
religisen Vorstellungen der Ost-Trken. Prag 1970. Dissertt. Orient. 26. 70
s. und Tafeln.

W ie sahen die alten Trken aus? U A J b 40. 19G8, s. 181-199, m '* 8 Tafeln.

JUI.IF.N, Stan.: Documents historiques sur les Tou-kioue (Turcs), extraits du Pieni-tien. J A 1864. s. 325-367; 490-549; 200-242; 391-430; 453-477

Mlanges de gographie asiatique. J A 1847.x. 5 vd. (btr. Reise von W a ng Yentc nach Qpco, 981-984; ausSung-sh, Lie-chuan 490; bzw. M a'I'uan-lin, Wenhien t ung-kao).

KlSF.I.F.V, S.V .: Razlozenie roda i feodalizma na Enisee. Izv. G A 1M K

Moskau-Leningrad 1933.

76.

Neizdannyc nadpisi enisejskich K y rg y z o v. Vestnik drevnej istorii 3 (8).

Moskau 1939. s. 124-134.

KjUNKR, N.V .: Kitajskie izvestija o narodach Juznoj Sibiri, Central'noj Azii i

D a l nego Vostoka. A N S S S R , Inst. etnografii. Moskau 1961. 392 s.
Kl.APROTH, J.: Asia polyglotta, Sprachatlas. Paris 1823.

T a b lea u x historiques de lAsie, depuis la monarchie de Cyrus ju squ nosjours.

Paris 1826. 30,291 s.

Mmoires relativs lAsie, 1826. 2,301 s.

KlJASTORNYJ, S.G.: Drevnetjurkskie runiceskic pamjatniki kak istoenik po istorii

Srednej Azii. A N S S S R , Inst, narodov Azii. Moskau 1964. 215 s.

Drevnetjurkskaja pis mennosti kul tura narodov Central noj Azii. Tjurkologiccskij sbornik 1972. A N S S S R , Inst. Vostokovenija, Moskva 1973. s. 254-264.

und V .A . Livsic: Une inscription indite turque et sogdicnnc: La stle de

Sevrey (Gobi mridional). J A 1971. s. it-20.

Kl.JUKIN, I.A.: N ovye dannye o plemeni T a rd u sej i Tolis'ov. Bull. Far Lastern
Branch o f the Akad. o f Science of the U S S R . Vladivostok 1932 1-2. s. 91-98.
KOT\VIC7.,W.: Quelques donnes nouvelles sur les relations entre les M ongolset les
Ouigours. Rocz. or. 2. 1925. s. 240-247.

Contributions l histoire de lAsie Centrale. Rocz. or. 15. K rak au 1948. s. 159-

>95 KOZI.OV, P.K .: Mongolei, A m d o und die T o te Stadt C hara-C ho to, bers, von L.
Breitfuss und P.G. Zeidler, mit Geleitwort von S. Hedin. 1925. 13, 307 s.
N.P.: K voprosu o turccko-mongolskom feodalizme. Moskau-Irkutsk
1934. 149 s.
.

K O Z M IN ,

KOPRI.O, M.F .: Z u r Kenntnis der alttrkischen Titulatur.

Budapest-Leipzig 1938. s. 327-344.

KCsA

1938.

KUSSMAUI-, F.: Frhe Nomadenkulturen in Innerasicn, einige Bemerkungen zu

M. Hermanns, Die Nomaden von T i b e t . Tribus >952/53. s. 305-360.

A. VON GABAIN
K YZ LA SO V , L .R .: Ju zn a ja Sibir v cpochu vladycestva Ujgurov. M atcrialy po

drevncj istorii Sibiru. U lan -U d e 1964. s. 413-425.

I.ACOUPF.RIF., T . de: Beginnings o f writing in Central and Eastern Asia. 1894. 6,
208 s.
L fA'I. Sylv.: Le Tokharien B, la langue de Koutcha. J A 1913. s. 311 vd. (btr.
Geschichte von K u c a vom 1. Jh. v. Chr. bis zum 11. Jh.).
LlGF.TI. L .: Bilinmiyen I-Asya; macarcadan eviren: Sadrettin K a ra ta y . Istanbul

1946. 362 s.
I.1U, Mau-tsai, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken
(T'u -kc). Gttinger Asiat. Forschungen 10. Wiesbaden 1958. 831 s. und
Kartenskizze.

Kutscha und seine Beziehungen zu China vom 2. J h. v. bis zum 6. Jh. n. Chr.
Asiatische Forschungen 27. Wiesbaden 1969. 305 s. und Kartenskizze.

L DF.RS, H.: Z u r Gcshichte und Geographie von Ostturkestan. S B A W 1922. s.

243-261.

Weitere Beitrge zur Geschichte und G eographie von Ostturkestan. S B A W

1930. s. 7-60.

Z u r Geschichte des ostasiatischen Tierkreises. S B A W 1933. s. 998-1022.

MaCKF.RRAS. Colin: T h e U ighur Empire (744-840), according to the T ang

dynastic histories. Canberra 1968. T h e Austral. Nat. University, Centre o f
Oriental Studies 8. 187 s. und Kartenskizzen.
M aIL L A .J.M . de: Histoire generale de la Chine ou annales de cet empire; trad, du
Toung-kicn kang-mou, publ. par IA b b e Grosier et dirigees par M . Lc Roux
des Hautesrayes. Paris 1777-1785. 13 Bde.
M ANNF.RHF.IM, C..G.: Across Asia from West to East in 1907-1908. 2 Bde. 1940.
Nachdruck: 1969. I.: 741 s. II.: ohne durchgehende Paginierung.
M a r Q UART, J.: Die Choronologie der alttrkischen Inschriften, mit einem

V orw ort und A n ha ng von W. Bang. Leipzig 1898. 7, 112 s.

Osteuropische und ostasiatische Strcifzge; ethnologische und historisch

topographische Studien zur Geschichte des 9. und to. Jahrhunderts. Leipzig

903- 50, 557 s.

G U W A I N I 's Bericht ber die Bekehrung der Uiguren. S B A W 1912. s. 486
502.
Mf.I.IORANSKIJ, P.: Pamjatniki v cest Kjul-Tegina. Zap. Vost. O ld . Imp. R.
Arch. Obsc. 12. Petersburg 1899. 144 s.
MlNGANA, Alphonse: T h e early spread of Christianity in Central Asia and the Far
East. A new document. Bull. J oh n Rylands Library 9, 2. Manchester 1925. 80
s.
MORI, Masao: Historical studies o f the ancient T u r k ic peoples. I.: T o k y o 1967.
656 s. (auf Japanisch, engl. Resmee: 25 s.),

F.SK TRKF.NlN GRAMF.Rl

ODOR IC: Les voyages en Asie au X I V f sicle du bienheureux frre Odoric de

Pordenone, religieux de Saint Franois, publ. avec une introduction et des
notes par H. Cordier, Paris 1891. 158,602 s.
Baliaeddin: U y g u r larn mene efsanesi. Ankara niv. dil ve tarih-corafya
fakltesi dergisi 6. Ankara 1948. s. 17-26.

G I'.I.,

tik Tles boylan: Uur, Ting-lin g ve K a o - c h ler. T r k tarih kurumu,

Belleten 12. Ankara 1948. s. 795-833.

ine Usu yaztnn tarihi, nemi; Kutluk, Bilge, Kl kaga ve M oyunur.

T r k tarih kurumu, Belleten 15. Ankara 1951. s. 361-379.

U ygu r devletinin teekkl ve ykseli devri. T k tarih kurumu. Belleten 19.

Ankara 1955. s. 331-376.

Dou Gktrklcri hakknda vesikalar ve notlar. T r k tarih kurumu. Belleten

21. Ankara 1957. s. 81-137.

OHSSON, A. Constantin M tra a d ': Histoire des Mongols depuis Tchinguiz-khan

j u sq u T im ou r bey ou Tam erlan. La Haye-Amsterdam 1834/35. 4
(Neudruck: Tientsin 1940).
P f.I.I.IOT, P.: L origine de T ou kiue, nom chinois des Turcs. T P 1915. 3 s.

L a fille de M o - T c h o Q a g h a n et ses rapports avec K l-T eg in . T P 1912. 8 s.

Une, bibliothque mdivale, retrouve au Kan-sou. B E F E O 1908. 29 s.

K a o -tc h ang, Qpco, Houo-Tcheou et Q a ra Khodja. J A 1912. 27 s.

Le C h a Tc h co u T o u T o u Fou T ou K i n g et la colonie sogdicnnc de la rgion

du L ob nor. J A 1916. 15 s.

N euf notes sur des questions d Asie Centrale. T P 1929. s. 201-266.

Chronologie des K h it et des Ouigours. Gaston VViet, Ausg. der Hitat des alMaqrz, K a p . 87, 3. K airo 1924. 4. Bd. s. 182 vd., s. 309-316.
Tokharicn et Koutchen. J A , Paris 1934. s. 23-106.
PIANO ARPINI, Giovanni: Gcschichlc der Mongolen und Reisebericht 1245
1247, hrsg. von F. Risch. Leipzig 1930. 16,405 s.
PlNKS, Elisabeth: Die Uigurcn von Kan-chou in der frhen Sung-Zeit (960-1028).
Asiaticshe Forschungen 24. Wiesbaden 1968. 11,226 s. und Kartenskizze.
POI.O, Marco: T h e travels o f M .P ., cd. by Benedetto, bers, von A. Ricci. Mit
Einleitung und Index von S.D. Ross. London 1931. 18, 439 s.
P o T A P O V , L.P.: N ovye dannye o drevnetjurkskom t k n . Sov. Vost. 1957.

s.

106-117.

U m aj, bozestvo drevnich tjurkov v svete ctnograficeskich dannych.

Tjtirkologiceskij sbornik 1972. A N S S S R , Inst. Vostokovedenija, Moskva
1973, s. 265-286.

PRITSAK, Omeljan: Stammesnamen und Titulaturen der altaischen V lker.

U A J b 24. 1952. s. 49-104.

2'iO

A. VON GABAIN

RASCHID F.D-DlN, I.:R. Blochet, Introduction l Histoire des Mongols de Fadl

Allah Rashid ed-din; G ib b Mem. Series 12. 1910. 398 s. II.: Djami rlTevarikh, T'arikh-i Moubarek-i G hazani, Histoire des Mongols, cd. par R.
Blochet. G ib b M em . Series 18. 1 9 1 1. 72,617 s.
RASD A D - D i N: Die Geschichte der O guzen, bers, von Karl Jahn, tnit 25
Miniaturen und 26 Facsimiles. Wien 1969. 78 s.

Die Chinageschichte. bers, von K a rl J ah n, untersinologischem Beistand von

Herbert Franke. Wien 1971. M it 57 Tafeln. 75 s.

RaSONVI. L. N agy: Das uigurischc Asop Josipas-Fragment. Byzant.-Neugricch.

Jahrb.; Athen 1925. s. 429-443.
R.: Anciennes relations des Indes et de la Chine, de deux voyageurs
mahometans, qui y allrent dans le neuvime sicle. Paris 1718. 40,398 s.

R f. N A I ' D O T .

C.: Rrdkunde von Asien, Bd. 5: b ergang von Ostnach Westasicn

(Indus-System, Hindu-Kusch, Ccntral-Asien). Berlin 1837.

R i t t e r ,

R o s i HORN, A. V.: Die Hochburg von Zcntralasicn. A M , Hirth-Fcstschirfi, s. 286

297 SagU CH I. Toru: Uiguristan zur Periode der Mongolen-herrschaft. ShigakuZasshi 54, Nr. 8/9. 1943. s. 785-1013. ( A u f Japan.)
S.XMOI.IN. William: RastTurkis tan to the twelfth century. Central Asiatic Studies
9. Den H a a g 1964. 100 s. und Kartenskizze.
SCHAEDER, H.H.: Iranica. I.: Das A u g e des Knigs. II.: Fu-lin. Berlin 1934. Ab h.
Ges. der Wiss. Gttingen; 3, 10.
Trkische Namen der Iranier. Welt des Islam. Berlin 1941. s. 1-34.
Sc.HI.EGEI., G .: Die chinesische Inschrift a u f dem uigurischen Denkmal in K a ra
Balgassun. M S F O u 1896. 15, 141 s.

La stle funraire du Tghin Giogh. J S F O u 1892. 57 s.

T g in et Tre. T P 7. Leiden 1897. s. 158-161.

SCHOT!-, W .: Z u r Uigurcnfrage. A B A W 1873 (1874), s. 101-121. 1875,5. 29-57.
SHIMA7AKI. Akira: Liu-ku o f K a o - c h ang-kuo. C h D aigaku bungakubu kiy
20. Dep. o f History 6. T o k y o i960, s. 73-89 (a uf Japan.).

Governmental system o f K a o -ch ang-kuo during the reign o f the C h Family,

ibd. 28, Dep. o f History 8. T o k y o 1963. s. 75-92 (auf Japan.).

SlF.G. F.. u n d W. SlEGI.ING: T o c h a ris c h , d ie S p ra c h e d e r In d o -S k y th e n . S B A W

1908. s. 915-934SlN O R . D.: A propos de la biographic ouigoure de Hiuantsang. J A 231. 1939. s.

543 -590
Inner Asia, a syllabus. Den H a a g 1969. 16,261 s.

Q a p q a n . J R A S 1954. s. 174-184.

F.SKl TU R K E N lN GRAMF.Rl

ill

Some remarks on the economic aspects o f hunting in Cctral F.urasia. Asian

Studies research institute 6.1968. s. 191-228.

SPUI.F.R, Bertold: Geschichte Mittelasiens. 'Geschichte Asiens', s. 311-360, mit

Kartenskizze.
STEIN, Sir Aurel: T he dcssert-crossing o f Hsan-tsang, 630 A .D . Gcogr. Journal.
London 1919. s. 265-277.
TA K A K li.su, J.: An introduction Io 1-tsings Record of the Buddhist Religion.
Oxford 1896. 17,64 s.
T'HOMAS, F.W.: T ib e ta n documents, concerning Chinese Turkestan.
ch

11.: The S u

Region. J R A S 1928. s. 63-98.

THOM SEN, Vilhelm: Aus Ostturkcstans Vergangenheit. UJb 1925. s. 1-24.

T lCIIO NOV, E.I.: Ghozjajstvo i obsccstvennyj stroj ujgurskogo gosudarstva X

X I V vv. Moskva-Lcningrad 1966.

Nalogi i nalogovye tcrminy v ujgurskom gosudarstvc (Ccntral'naja Azija. IX X I V w . ) . U cenye zapiski inst. vostokovenenija 16. 1958. s. 52-77.
T

S. P.: K istorii drcvnetjurkskoj social noj terminologii (Q agan, qosun,

tarqan, trk). V D I 1 (2). Moskau 1938. s. 72-81.

o lsto v,

Osnovnyc voprosy drevnej istorii Sredncj Azii. V D I 1 (2), 1938. s. 176-203.

TSAI, Wen-shen: Li T c-y nn m ektuplanna gre U ygurlar (840-900). Taipei

1967. 11,248 s. und Kartenskizze sowie chinesischer 'Text (auf T rke i
Trkisch).
VAMBF.RY, A.: Das Trkenvolk. Leipzig 1885. 12, 638 s.
VlSDF.I.OU: Histoire de la Tartarie; A n ha ng zu d Herbclot,
orientale, Abschnitt De lempire des T ou k iu e Tartaros".

Bibliothque

Vl.A D IM IR C O V , B.: Noms gographiques des inscriptions de l Orkhon, conservs

dans la langue mongole, s.a., s.I. s. 169-174.

WlNTF,R, Werner: Tocharians and Turks. Aspects, cd. D. Sinor. s. 239-251.
WLADIMIRTSOW, bk. Vladim ircov.
WYLIE, A.: Notes on the Western Regions, transi, from the Tsen Han Shoo.
Journ. Anthr. Inst. Gr. Britain and Ireland 1881. s. 20-115.
Y u l e , H.: C a ta y and the w ay thither, being a collection o f mediaeval notices o f
China; rev. by H. Cordier. Hakluyt Society 1913-1916. 4 Bde.
ZF.I.ENIN, D .K .: K u lt ongonov v Sibire. Moskau-Leningrad 1936. 436 s., 84
Tafeln.
3. K lt r, san at, A rk eo lo ji

Fred H.: C atalogue o f wall-paintings from ancient shrines in Central

Asia and STstn, recovered by Sir Aurel Stein. Delhi 1933. 13,201 s. und
Kartenskizze.

ANDREW S,

A. VON GABAIN

777

BRF.NSTAM, A .N .: Archcologifeskij ocerk scvern oj Kirgizii. Frunze 19 4 1.

Pamjatniki stariny Talasskoj doliny. A lm a -A ta 1941.

BlDDT.R. Hans: Teppiche aus Ost-Turkestan, bekannt als Khotan-, Samarkand-

und Kansu-Tcppichc. T b ing en 1964. 96 s. 20 frb. Tafeln, 46 Abb.,

Kartenskizze.
CA R T E R , T . F.: T h e in ven tio n o f p rin tin g in C h in a and its sp read west w a rd . 1925.
18,282 s.: rev. b y L .C . G OO DRICH , N e w Y o r k 1955.
CO N RAD Y, A.: Die chinesischen Handschriften und sonstigen Kleinfunde S.

Hcdins in Lou-lan. Stockholm 1920. 191,9. 38, 6 s.

Alte west-stliche Kulturwrter. Sachs. Akad. der Wiss. 1925. 19 s.

C o q , A.v . Le: Chotscho. Berlin 1913. 18 s., 75 Tafeln.

Die buddhistische Sptantike in Mittelasien, 6 Bde. Berlin 1922-1938.

und E. W ALDSCH M IDT: do., Bd. 7. Berlin 1933.

Bilderatlas zur Kunst- und Kulturgeschichte Mittel-Asiens. 1925. 107 s. Abb.

Volkskundliches aus Ost-Turkestan. M it Beitrag von O . v. Falke. 1916. 7,72 s.

Steine mit Menschen- und Tier-Darstellungen aus der Mongolei. O Z , N.F.

Bd. 5. s. 249-251.

EVTJUC.HOVA, L.A.: Archeoiogiceskie pamjatniki eniscjskich K y r g y z c v (chakasov). Chakasskij naucno-issledovatelskij institut ja zy k a , literatury i istorii.
A b a ka n 1948.
FOUCHER, A.: L art greco-buddhiquc du G and hra. Paris 1918. 639,809 s.
G A B U N . A. v.: Frhe Zeugen der Scherengitter-Jurte. Studia Turcica. Budapest

1971. s. 169-173.
Das Leben im uigurischen Knigreich von Q o c o (850-1250). Wiesbaden 1973.
251 s., 99 Tafeln, 6 s.
GROPP, Gerd: Der Grtel mit Riemenzungen a u f den sasanidischen Reliefs in der

Grossen Grotte des T a q -e Bostan. Arch. Mitt. aus Iran. Berlin 1970. s. 273
288, Tafel 119-126.
GRNW EDEL. A.: Altbuddhistische Kultsttten in Chinesisch-Turkistan. Berlin

1912. 370 s., A b b .

Bericht ber arch. Arbeiten in Idikutschari und U m gebun g. Abh. Bayr. Akad.
Wiss. 1906. 196 s., Abb.

H ATAN I, Ryotai: Buddhist art o f Central Asia. M onum enta Serindica 5. K y o to

1962. s. 1-29, mit Abb.

H RTEL, Herbert: Indischc und zentralasiatische Wandmalerei. Berlin 1959. 59

s., 12 Farbtafeln, 24 einfarbige Tafeln, 2 A b b ., 1 Karte.

HEIKEL, H.J.: Altertmer aus dem T a le d e sT a la s in Turkestan. T r a v a u x ethn. 7,

Finn. ugr. Ges. Hclsingfors 1918.

F.SK TRKENN GRAMER

HUTH, A.: Die Musikinstrumente Ost-Turkestans bis zum 1 1 . Jh. n. Chr.; Berliner
Dissertation 1928. 53 s.
KlSKl.EV, S .V .: Semantika ornamenta karasukskich stel. Sbornik statej k 45 letiju
naucn. dejat. N.Ja. Marra. Moskau-Leningrad 1933. s. 560-578 ( = Izv.
G A I M K , Bd. 100).
und

LA.

E V TJU CH O VA :

Oikrytija

Sajano-Altaiskoj

archcologiceskoj

ekspedycii v 1939 g. V D I nr. 4 (9). Moskau 1939KOTWICZ, W.: Sur les modes d orientation en Asie centrale. Rocz. or. Lemberg
1928. s. 68-91.
KHAI.MI, K .U .: Drei alte innerasiatische Benennungen des WaiTengrtels.
Studia T urcica. Budapest 1971. s. 267-279.
KU M AG AI, Nobuo: T h e art ofC hineseTurkestan. M onum enta Serindica 5. K y o to

1962. s. 3-170, mit Abb. ( a u f ja p a n ., mit engl. Resmee).

Kyz.I.ASOV, L .R .: Archeologiceskie issledovanija na gorodisce Ak-Bcsim v. 1953
1954 gg. T r u d y Kirgizskoj archeologo-etnograficcskoj ekspcdicii, Bd. 2. s. 155
242, mit vielen Abbildungen, auch farbig.
LUFER, B.: Der Cyclus der 12 Tiere a u f einem altturkestanischen Teppich. T P
1909. 7 s.
Jade, a study in Chinese archeology. C hicago 1912. 14, 370 s.
L lT V IN SK IJ, B.A. und T .I . ZEJMAI, : Buddhijskij sjuzet v zivopisi srednej Azii (k

interprctacii seen daronoscev iz Azina-tepe).

etnografija 3. Moskva 1968. s. 106-112.

ANSSSR,

Sovetskaja

LUDERS, H.: Textilien im alten Turkistan. SBAYV 1936. 38 s.

M f.I.IKIAN-CHIRVANI, Assadullah Souren: T h e Buddhist heritage in the art of
Iran. Mahayanist art after A .D . 900. Percival David Foundation o f Chinese
Art. London 1972. s. 56-65.
NABA, Toshisada: Deity picture from the tomb in Turfan. M onum enta Serindica
5.
K y o to ig2. s. 297-311, mit Abb. ( a u f ja p a n ., mit engl. Resmee).
Ohtani Mission on the Silk Road 1902-1914. (Ausstellung in T o k y o zum 50.
Jahres-Jubilum. Einfhrung von:) N. K u m a ga i und K. K y u y a Fukada.
(Abb. der in J ap an befindlichen Funde; a u fja p a n .) 34 s. mit Kartenskizzen.
R i c h t e r , O.: Untersuchungen... ber chinesische, trkische, buddhistische,

soghdische und andere Papiere aus den Turfanfunden. Faserforschung 13.

Leipzig 1938. s. 71 vd.
STEIN, Sir Aurel: Serindia. 5 Bde. Oxford 1921.

Sand-buried ruins o f Khotan . London 1904. 40,504 s.

Ancient K hotan. Oxford 1907. 24,621 s., 119 Tafeln.

Innermost Asia. 4 Bde. Oxford 1928.

Ruins of Desert C athay. London 1912. 38,546, 2 1,517 s.

A. VON GABAIN

I OKUSHI, V ushn und KaN -ICH I, O g aw a : Painted manuscripts o f the Shih-wangsheng-ts i-ching. Monumenta Scrindica 5. K y o to 1962. s. 255-296, mit Abb.
(auf Jap an ., mit engl. Resmee).
I RYJARSK1, Ed.: La tctc de granite retrouve en Mongolie centrale. C A J 8. Den
Haag-Wiesbaden 1963. s. 185-191.
U f.NO, T'eruo: Sculptures o f Chinese Turkestan. M o nu m en ta Scrindica 5. Kyoto

1962. s. 213-238, mit Abb.

W.M.DSCMMIDT, E.: G and hara, Kutscha, Turfan. Leipzig 1925. 115 s.
Y O SH IM I RA, Shuki: T h e Buddhist art o f the nomadic people. Monum enta

Scrindica 5. K y o to
Resmee).

1962. s. 313-342, mit A b b . (a uf Jap an ., mit engl.

4. Din
B a u r , F. Chr.: Das manichische Religionssystem. T b ing en 1831. 500 s.

Bf.AUSOBRE, M . de: Histoire critique de M aniche et du Manichisme. 2 Bde.

Amsterdam 1734 - 1739 . 584, 806 s.
BECK. H .: B udd hism us. S a m m lu n g G sch en 19 19 , 1920. 14 2 ,14 2 s.
BU R K ITT, F .G .: T h e religio n o f the M a n ich ecs. L o n d o n 1925. 8 ,13 0 s.

BU-S t o n , Chos-hbyung: History o f buddhism; transi, by E. Obcrmillcr.

Materialien zur K u n d e des Buddhismus 18/19. Heidelberg 1931-1932.
187,231 s.
CHAYANNES, E.: Le stra de la paroi occidentale de linscription de Kiu-yong

koan. Mlanges Charles de Harlez. Leiden 1896. s. 60-81.

und P. PELLIOT: U n trait manichen retrouv en Chine. J A 1911 s. 499-617,

>93- s. 99-392.

CORDIF.R, H.: Le Christianisme en C hine et en Asie centrale sous les Mongols. T P

1918. 68 s.
C U M O N T, F. und A . KUGENF.R: R e ch e rch es sur le m an ich ism e. Brssel 1908,

9*2- '77 sDharma-samgraha, The: an ancient collection o f Buddhist technical terms. Prep,
publication by Kenjiu K asaw ara, and after his death ed. by F .M . Mller und
H. Wenzel. Anecdota Oxoniensia. Oxford 1885. 7, 89 s.
FLGEL, G.: Mani, seine Lehre und seine Schriften. Leipzig 1862. 400 s.
Fo-he-ta-tsu-tien ( Grosses buddh. W rterbuch ). Shanghai 1925. 30002 s.
FRANKE, Otto: Die Ausbreitung des Buddhismus von Indien nach Turkestan und

China. A rchiv fr Rcligions-wisscnschaft 12. s. 207-220.

GABAIN, A. von: K sitigarbh a-Kult in Zentralasien; Buchillustrationen aus den

Turfan-Funden. Indologen-Tagung 1971. Wiesbaden 1973, s. 47-71, Abb.:

Fig. 47-91.

ESKt T R K E N lN GRAMF.Rt

GETT Y, Alice: T h e gods o f Northern Buddhism. Oxford 19 14 . 196 s.

G RO USSET, R.: Sur les traces du Buddha. Paris 1929. 4, 329 s.
H a NEDA, Torn: Dait daijionji Sanz hasshi den (Facsimile-Ausgabe eines alten

Drucks, mit Varianten von alten Handschriften der Hiian-tsang-Biographie),

herausgegeben vom Th-bunkagakuin K y o to kenkyusho, durch T . Hancda
und S. Utsunoniiya. K y o to 1932. 4 Hefte.
H AVRET, H .: L a stle chrtienne de Si-ngan-fou. Varits sinologiqucs, Bd. 7, 12

und 20. Schanghai 1895, 1897, 1902. 6, 5, 107; 420; 2, 90 s.

HENNING, B.W.: Ein manichisches Bet- und Beichtbuch. S B A W 1936, Nr. 10.

Berlin 1937. 143 s.

Z u m zcntralasiatischcn Manichismus. O L Z 1934. 12 Sp.
Ein manichisches Hcnochbuch. S B A W 1934. s. 27-35.
HUTH, G.: Das buddhistische Sutra der Acht Erscheinungen , tib. T e x t und
bersetzung von Jul. Weber. Z D M G 45, s. 577-591 (kr. W. Bang...,
Turfantcxte V I ) .
KESSI.F.R, K .: Mani. Berlin 1889. 27,407 s.

KPFEN, C.F: Die Religion des Buddha und ihre Entstehung. Berlin 1857, 614,
407 s.
LU FER, B.: Zur buddhistischen littcratur der Uiguren. T P 1907. 21 s.

Mahvyutpatti. Ausgabe von Rysabur Sakaki, Honyaku Moigi Taish. Kyoto

1916 und 1925, lit. Fakultt der Univ. von Kyoto. 58,616,166 s.
Ausgabe
von Unrai W ogihara, Bonkan-taiyaku-bukkyo-jiten. T o k y o 1927.
MAI.AI.ASEK.ERA, G P.: Herausgeber von 'Encyclopaedia o f Buddhism, Bd. 1-2,

Ceylon 1961-1968.
M O UI.E, A .C .: Christians in China before the year 1550. London 1930. 14, 293 s.
N a n JIO , B.: A catalogue o f the Chinese translation o f the Buddhist Tripitaka, the

sacred canon o f the Buddhists in C hina and Japan. Oxford 1883. 36, 479 s.
N

, Fr.: L Expansion nestorienne en Asie. Annales du Muse Guimet, bibl. de

vulgarisation, Bd. 40. Paris 1914. s. 193-388.

au

NOBEI,, Johannes:

Suvarnaprabhsottama-stra. Das Goldglanz-Stra. Ein

Sanskrittext des Mahyna-Buddhism us. 1-tsings chinesische Version und
ihre tibetische bersetzung. I.: I-tsings chines. Version, bersetzt, cingcleitet,
erlutert und mit einem photomechanischcn Nachdruck des chin. Textes
versehen. Leiden 1958. 63,422 s.

Kum rajva. S B A W 1927. s. 206-233.

PEI.I.IOT, P.: Chrtiens d Asie centrale et d Extrme-Orient. T P 1914. s. 623-644.

PR IP -M I.I.ER,J.: Chinese Buddhist monasteries, their plan and its function as a

setting for Buddhist

Zeichnungen.

monastic

life.

Kopenhagen

1937.

396

s.,

und

126

A. VON GABAIN

RoSKN BF.RG .O tto: Die Probleme der buddhistischen Philosophie. Materialien zur

K u n d e des Buddhismus, 7/8. Heidelberg 1924. 16, 287 s.

SCHAF.DER, H .H .: Urform und Fortbildungen des manichischen Systems. Vortr.
d. Bibi. W arb urg. Leipzig 1924/1925. s. 65-157.
Dieter: Die Religion des Buddhismus. S am m lun g Gschen 174
und 770. Berlin 1962, 1963. 122, 129 s., Abbildungen.

S C M I.IN G I.O F F ,

SOOTMU.I., W .E . und L. HODOUS: A dictionary o f Chinese Buddhist terms with

Sanskrit and English cquivalcnts and a Sanskrit-Chinese index. London 1937.

18,510 s.
STCMF.RBATSKY.Th.: T h e central conccption of Buddhism and the mcaning o f the
word d h a rm a . London 1923. 112 s.
Suvar na bhsottnmastra, bk. Nobel, J.
Taish-issaiky (Der buddhistische K a n o n der A r a T a is h , aufchinesisch). T o k y o
1924-1932. 55 Bde., herausgegeben von J. Takakusu und K . Watanabe.
MI D T , F,.: Die Legende vom Leben des Buddha. Berlin 1929. 248 s.,
Abbildungen.

W A I.D S C H

und W .

L f. N T Z :

Die Stellung Jesu im Manichismus. A B A W 1926. 1 3 1 s .

5. F o lk lo r

Barlaam and Josaphat, english lives o f Buddha, ed. and intr. by J. Jacobs. Bibi, de
Carbas, Bd. 10. London 1896. 132,56 s.
BF.NFF.Y, T.: Pantschatantra, 5 Bcher
Erzhlungen. Leipzig 1859. 6 11,556 s.

indischer

Fabeln,

Mrchen

und

CMAVANNES, Ed.: C in q ccnt contcs et apologues, extr. du Tripitaka chinois. Paris

19 1 ' 1934-

4 Bde-

H a u s r a t h , August: A chiq ar und Aesop. Das Verhltnis der orientalischen zur

griechischen Fabcldichtung.
Heidelberg 1918. 48 s.

Sitz.

ber.

Heidelberger

Akad.

d.

Wiss.,

KKRN. H.: K alm a p d a en Sttasoma. Vcrsl. en M cdd.d. kon. Akad. van

Wetensch.; Amsterdam 1912. s. 170-208 (Btr. F .W .K . Mller, U igurica III, s.
2vd.).
ZlEME, P.: Asop in Zentralasien. Das Altertum 17. Berlin 1971. s. 40-42.
6. A r a tr m a la r

P.: G.J. Ramstedt und die Inschrift von Ton ju kuk. Jean D eny Armaan.
A n k ara 1958. s. 19-24.

A A I .T O .

COQ, A .v. Le: A u f Hellas Spuren in Ostturkistan. Leipzig 1926. 9, 166 s., Abb.

V o n land und Leuten in Ostturkistan. Leipzig 1928. 8, 183 s., Abb.

227

ESK TRKEN N GRAMER

HANEDA, T'oru: Les expditions en Asie Centrale. Recueil des oeuvres posthumes

I: Etudes historiques K y o to 1957. s. 491-506.

HEDIN, Sven: A u f grsser Fahrt. Leipzig 1929. 347 s.

Die Scidcnstrasse. Leipzig 1936. 263 s.

Kl.KMENTZ, D. und W. RaDEOEF: Nachrichten ber die von der kais. Akad. d.
YViss. zu Petersburg im Jahre 1898 ausgcfhrtc Expedition nach Turfan.
Petersburg 1899. I.: D. Klemcntz: T u rfan und seine Altertmer, s. t-53. II.:
W . Radlofl': Altuigurische Sprachprobcn aus Turfan, s. 55-83.
PET.EIOT, P.: Notre mission en Asie centrale. La Gographie. Paris 1908. s. 425

430
L a mission Pelliot en Asie centrale. Hanoi 1909. 7, 47 s.

S'FEIN, M arc

Aurel (auch: Sir Aurel): Geographische und archologische

Forschungsreisen in Zentralasien 1906-1908. Mitt. k.k. geogr. Ges. in Wien.
1909. s. 289-324.

WUI.FF, K.: V . Thomsen, 25.1.1842-12.5.1927. Arkiv for Nordisk Filologie 46,

F.F. 2, s. 81-104.
ZlE M E , Peter: Die trkischen Txte. Die Tu rfan-Sam m lung der Deutschen

Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Orient. Bibi, und Sammlungen,

Dcutschc Staats-bibliothck. Berlin 1970. s. 39-56.
-

7. S zl k le r, B ib liy o g r a fy a la r

BROCKEI.MANN, C.: Mittcltrkischcr Wortschatz nach M ahm d al-Ksyarls

D lvn L uyt at-Turk. Bibi. or. Hung. I, Budapest-Leipzig 1928. 6, 252 s.

H A 7.AI, G.:

Sovietico-Turcica, Beitrge zur Bibliographie der trkischen

Sprachwissenschaft in russischer Sprache in der Sowjetunion 1917-1957. Bibi.
Orient. Hung. 9. Budapest i960. 319 s.

HORN, Paul:

Grundriss der neupersischen Etymologie.

Sam m lung indogermanischer Wrterbcher 4.

Strassburg

1893.

KARI.G REN .B-: A n alyticd ictio nary o fC h in esea n d Sino-Japanese. Paris 1923. 436

s.
K O W A I.E W S K IJ.E .: D ictio n n a ire m o n go l-ru ssc-fran ais. K a s a n 1844, 1846, 1849.

13,2690 s.
PAVET DE COURTEILLE, M.: Dictionnaire trk-oricntal. Paris 1870. 14, 562 s.
Pl.AYFAIR, G .M .: T h e cities and towns o f C hina , a geographical dictionary.
Hongkong 1879. 58,417, 31 s.
RADLOFF, W.: Versuch eines Wrterbuchs der Trk-Dialecte. 4 Bde. Petersburg
1893-1911.
Rna-Tas, A.: Bibliographie der Kan-su Uigurcn. I Acta-or. 18, s. 120 vd.

A. VON GABAIN

RDF.NBF.RG, W . :Chinesisch-deutsches Wrterbuch. H am b urg 1924. 10,687 s.

SlN O R. D.: Introduction lctude de l Eurasic Centrale. Wiesbaden 1968. 24,371

s. (zumal: s. 86-96, 234-239, 240-243, 254-258).

8.

A a d a k i E se rle r z e llik le n e m lid ir

CLAUSON, Sir Grard: A n etymological dictionary o f Pre-Thirteenth-Century

Turkish. Oxford 1972. 48,989 s.
DOF.RFKR, Gerhard: Trkische und mongolische Elemente im Ncupersischen,

unter besonderer Bercksichtigung lterer neupcrsischer Geschichtsquellcn,

vor allem der Mongolen-und Timuridenzeit, 3 Bde. Wiesbaden 1963, 1965,
1967 ^ c s t folgt).
Drovnctjurkskij slovar , red. V . M . Nadcljacv, D .M . Nasilov, E.R. Tcnisev und
A .M . Scerbak. Leningrad 1969. A N S S S R , Inst. Jazykoznanija. 38,676 s.
RasaN'F.N, Martti: Versuch eines etymologischen Wrterbuchs derTrksprachcn.
Helsinki 1969. Lex. Societas Fenno-Ugricae 17,1-16,533 s.
KF.C5KF.MF.TI, Istvan: Wortregister zu M . Rsnen, Versuch eines etymologisc
hen Wrterbuchs der Turksprachen. Helsinki 1971. Lex. Soc. Fenno-ugricae
17, 2.136 s.

METNLER
Buradaki metinlerin ou, daha nce baka yerlerde yaymlanmlardr.
Bundan dolay, eviri yazlar harf be harf yaplmam, hatalar dzeltilmi,
delikler, mmkn olduu kadar doldurulmutur. Y o ru m a yardm etmesi
bakmndan, noktalama iaretleri eklenmitir. U ygurca el yazsndaki ve blok
basklardaki imla tutarszlklar, fonetik bir anlam ifade etmiyor ve sadece
M oolralam a ve buna benzer eyler olarak gzlemleniyorsa, dzeltilmilerdir.
T abiatyla, orijinal metinler yeniden gzden geirilmitir. lave edilenler siyah,
belirsiz olanlar italik olarak dizilmilerdir.
... belirsiz kapsamdaki bir delii, //// ise aa yukar drt harften ibaret bir
delii ifade eder.

K l T ig inin M e z a r K itab e si
(V. THOMSENin Inscriptions de POrkhon dechilTrees, s. 97 vd.; ayns
dzeltmelerle, Z D M G , c. 78, s. 140 vd. Trk. Runen-Schrift inden; ilavesi pheli
olan nller parantez; Bilg Kaan kitabesinde karl olan paralel yerler ile teyit
edilmi ilaveler, keli parantezle gsterilmitir.).
Tpk basm, VV. R A D L O F F u n Atlas der Altertmer... Levha X I X da
bulunur.
(Gl) tnritg trjrid bolm T r k Bilg kaan bo dka olurtum. Sabimin
tkti idgil, ulayu iniyignm, olanm biriki uuum bodunum, biriy adapt
bglr, yrya tarkat buyruk bglr, otuz... (G2) T o k u z - O u z bglri bodun, bo
sabimin dgti id, katd tijla! ilgr kn tusuka, birgr kn ortusjaru,
kataru kn batskna, yraru tn ortusjaru, arjcja irki bodun [kop marja
krr]. ajja bodun (G3) kop itdim. ol amt ar^fi yok T rk kaan t k n y
olursar, ilt burjyok. ilgr at|cjurj yazkatgi sldim. taluyka kiig tagmadim.
birgr Tokuz-Arsink tgi sldim. T p tk kiig [tgjm d im . kuraru Yin
g [ z ] (G4) kaa T a m ir kapka tgi sldim. Yraru Y ir Bayrku yirit tgi
sldim. bujja yirk tgi yortdm. t k n yda yig idi yok rmi. iltutsuk yir
t k n y rmi. bo yird olurup, T a b a bodun birl (G5) tzltm. altun
km ig( )ti kut(a)y burjsuz ajja birr. T a h a bodun sabi sig, as ymak
rmi. sig sabin ymak an arp, rak bodunu i^ yautir rmi. yauru
kot|cjukda kisr, a ^ bilig anda yr rmi. (G6) dg bilg kiig dg alp kiig
y o n tm az rmi. bir kii yajlsar, uu bodun biiikij tgi kdmaz rmi. sig
saba ymak asrja arturup, k T r k bodun lt()g. T r k bodun lsikirj
biriy u a y y tg()lt(i)n, (G7) yaz konayn tisr, T r k bodun lsikig

A VON GABAIN

arjcja at^y kii i^j bourur rmi. rak rsr, yablak a birr. yauk rsr,
dg a birr. tip, ijc bourur armi. bilig bilmz kii ol sab alp, ya m
barp, k kii lt()g. (G 8 )" ol yirgr barsar, T r k bodun lti sn; t k n
yir olurup, ark tirki sar, naj buu yok. t k n y olursar, barjg il tuta
olurta sn, T r k bodun, tokr( )k( )k san. ask, toskm z san; bir todsar, ask
m az san. ardann (Gg) n igidmi kaannn sabin almaln, yir sayu
bard; kop arjcja alkr^cj arlt. aqcja kalm yir sayu kop turu l y o n y u r artig.
tijri varlkadukn n, zm kutum bar n, kaan olurtum. kaan
olurup, ( G o ) yok arv bodunu kop kubratdm; arj)j bodunu bay kldm;
az bodunu kii k l n . azu bo sabmda igid bar u! T r k bglr bodun buru
idij! T r k [b od u n u ti]rip il tutsukurjn bur^cja urtum; yajlp lsikiijin ym
(G ) bt^rja urtum. nijnrj sabim rsr, bjg taka urtum. arjar krii bilij.
T r k ant bodun bglr! bo iidk krgm bglr g yaj[cja siz!
mn bjg ta... Taba kaarjcja bdizi klrtm, bdiz()tim. mnitj
sabimin smad, (G 12) T a b a kaanj irki bdizig t. arjar adn bark
yaraturtum. iin tan a d ty bdiz urturtum. ta toktdm. knltki sabimin...
O n - o k olrja tatja tgi bun kr bilij: bjg ta ( G i ) toktdm. bo rig rsr,
(?)Ika rig yirt irsr, inc rig yirt brjg ta toktdm, bitidim. am krp, ii^
bilirj: ol ta... dim; bo bilig bitigm atisi yolu tigin.
L evha X V I I
( D i ) z kk trjri, asra yaz yir klijcjukda, ikin ara kii ol klnm, kii
olumda z m apam Bum()n kaan Ist()mi kaan olurm. olurupan, T r k
bodunurj ilin trsin tuta birmi, iti birmi. (D2) tr bulut] kop ya armi. s
slpn, trt bulundaki bodunu kop alm, kop b (a)z klm, bal
ykt^cjrmi. tizligig skrmi. ilgr K ad rkan yka tgi, kir T m ir kapka
tgi korjcjurm. ikin ara (D3) idioksuz kk T r k in olurur rmi. bilg kaan
armi, alp kaan rmi. buyruk ym bilg rmi ritjj, alp armi rijj. bglri
ym bodum ym tz rmi. an n ilig i y tu[t]m ri^. ilig tutup, trg
itmi.
zii^ (D4) krgk bulm. yo st rjr, kn tus(u)kda, Bkli l()g
il, T a b a , T p t, Apar, Purum, Krkz, -K u n k (a )n , O tu z-T a ta r, K lta^y,
T (a )t(a )b , b u y a bodun klipn, stam, yolam. a ^ a klg kaan rmi.
arjcja kisr inii kaan (D5) bolm a riy. ol at kaan bolm ri^. auja
kisra inii iisintg klnmaduk riy ; ol kann tg klnmaduk riy . biligsiz
kaan olurm rijc, yablak kaan olurm ri^. buyruk ym biligsiz riy ,
yablak rmi r i [ i y j . (D6) bglri bodum tzsz n, T a b a bodun tbligin
kiirlg[in] n, armaksn n, inili iili kirjrtkin n, bgli bodunl
yourUk n: T r k bodun illdk ilin nu idmi, (D7) kaanladuk
kaann yitr idmi. T a b a bodunka bglik o n ol[n] kul bojcj, silik kz oln
kun bold. T r k bglr T r k atin t. T a b a bglr T a b a atn tutupan,
T a b a kaanka (D8) krmi. (i)lig yl iig kig birmi, ilgr kn tus(u)kda,

ESK TRKF.NN GRAMER

*31

Bkli kaanka tgi sly birmi, kuraru T a m ir kaptka tgi siily birmi.
T a b a kaanka ilin trsin al birmi.
T rk kara kama (Dg) bodun i y timi: illig bodun artim; ilim amt kam?
kimk ilig kazanur mn? tir rmi" kaanl bodun artim; kaanm kan? n
kaanka iig kg birr man? tir rmi. imj tip, T a b a kaanka ya bolm[].
( D o ) ya bolup, itin yaratunu umaduk, yana iikmi. but^a iig kg
birtkgr saknman, T rk bodun lryin, urusratayn tir rmi; yokadu
barr rmi.
z T r k tnrisi T r k duk yiri ( D ) sub i^c itmi. T r k bodun yok
bolm azun tiyin, bodun bolun tiyin, kanm Ilt(i)r(i) kaan, giim Ilbilg
katunU tjri tpsind tutup, ygr ktrmi rin. karjim kaan yiti yigirmi
ri takm. tara (D12) yoryur" tiyin kii idip, balkdak takm, tadak
inmi, tirilip, yitmi r bolm, ttjri k birtk n, kaijim kaan ssi britg
rmi; yas konytg rmi. ilgr kuraru slp, lirmi kubratm. kama (D 13)
yiti yz r bolm. yiti yz r bolup, ilsirmi kaansirami bodunu, kirjdmi
kuladm bodunu, T r k trsn nm bodunu, m apam trsit^
yaratm bourm. Tli T a rd u [bodunu amja itmi]. (D 14) yabu ad
arjda birmi.
biriy T a b a bodun ya rmi; yrya B(a)z kaan, T o k u z - O u z bodun
ya rmi. Krkz, Kurkan, O tu z-T a ta r, Ktajy, T (a )t(a )b , kop ya rmi.
kaijim kaan b u y a ... (D15) krk artuk yiti yol slmi, yigirmi stitj sjmi.
trjri yarlkaduk n, illigig ilsirtmi, kaanl kaansratm; ya baz
klm, tizligig skrmi; bal ykruj[rni.
kaijim kaan] in ilig (D 16) trg kazanp, ua barm, karjim kaanka
balayu B (a)z kaan b(a)lb(a)l tikmi.
ol trd z iim kaan olurt. iim kaan olurupan, T r k bodunu yi
itdi, igiti. ia^[bay kld; az k kld]. (D 7) iim kaan olurtukda, zm
Tardu bodun z ad rtim. iim kaan birl ilgr Yal gz atjcjuj yazka
tgi sldimiz, kuraru T m ir kaptka tgi sldimiz. K g m n aa Kfrkz
yirij tgi s]ldim iz. (D 18) kama bi otuz sldimiz.. yigirmi srjdmz.
illigig ilsirtdimiz; kaanl kaansratdmz. tizligig sknm z, bal
ykrjcjrtmz.
Trg(i) kaan T rk m z [bod u num u z rti. bilmdkin] (D19) n,
bizij yajluk n, kaan lti, buyruk bglri ym lti. O n - O k bodun mgk
krt. mz apamz tutm yir sub idisiz bolm azun " tiyin, az (veya Az?)
bodunu itip y a r a t p ,... (D20) Bars bg rti. kaan at b u ^ a biz birtimiz. siijilim
k u y u y u birtimiz. zi yarj|di- kaan lti; bodun kiin kul bold. K g m n yir sub
"idisiz kalm azun" tiyin, A z ,l C |rkz bodunu yarat[p kailimiz sindmz], ilin
(D21)... yana birtimiz. ilgr Qadrkan y aa bodunu a y a korujurtumuz,
a y a itdimiz. kuraru K ()ij (t(a)rm (a)n k a tgi I'rk bodunu a y a

A. VON GABAIN

koujurtumuz, a y a itdimiz. ol dk kul kullu bolm rti[, ktj kjlg bolm

rtij. (D22) i y kazanm itmi ilimiz trmz rti.
T r k O u z bglri bodun, idiij! z trjri basmasar, asra yir tlinmsr,
Trk bodun, ilinin trjin kim artat [uda arli? tiirk bodun]... (D23) kn!
krgnin n tgidmi bilga kaantja rmi barm dg itirja krjtj yaj[cj,
yablak ldgrt()g. yarkl k a r c n klip yaj^a iltdi? srjiigUig k a r c n klipn
siira iltdi? duk t k n y[ bodun bard, lgr] b a r m a (D24) bard(),
kuraru barma bard(). barduk yird dgg ol riy , kantj suba ygrti,
sjkrj taa yald, baglik on olutj kul bo^cj, silik kz oluj krj bo(cj.
bilmdk n [yablakm n n iim kaan ua bard], (D25) balayu
Krkz kaan b(a)lb(a)l tikelim.
T r k bodunu at ksi yok b olm azun " tiyin, kajm kaan giim katunu
ktrmi tjri, il birigm trjri, T r k bodun at ksi yok bolm azun [tiyin,
zmin ol tnri] (D26) kaan olurtd riy!
nrj yls bodunka olurmadm; ir asz, tara tonsuz, yabz yablak
b o d u r c a z olurtum. inim K l tigin birl szldimiz. katjimz iimiz
kaz[anm bodun at ksi yok bolm azun ] (D27) tiyin, T r k bodun n tn
udmadm, kntz olurmad(tm ausgelassen!). inim K l tigin birl, iki ad birl l
yitii kazandm. i y kazanp, bir(i)ki bodunu ot sub klmadm, mn zm
kaan o lu r tu k u m d a (D28) [yir sayu] barm bodun l yit yadan yal()rjn
yana klti. bodunu igidyin tiyin, yraru O u z bodun tapa, ilgr Ktaty;,
T ( a )t(a )b bodun tapa, birgr T a b a tapa ulu s iki y ig ir m i sldim ...
[sijiidm. a^ja] (D29) kisr tjri yarlkazu, kutum bar n, lgm bar
n, lti bodunu tirg(ti)r igitm; yal()n bodunu tonlu, a^j bodunu
bay kjcjtm; az bodunu k klln. (a)r illigd, [(a )r kaanlda, yig kldm;
trt blutjdak] (D30) bodunu kop baz kldm, yaz kldm, kop marja krti.
iig kg birr.
bu^ja trg kazanp, inim K l tigin zin krgk bujc|.
kaijim kaan udukda, inim K l tigin yiti y a d a kalt.... (D31) U m (a )y t g
gm katun kutja, inim K l tigin r at bujcj. alt yigirmi yarja, iim kaan ilin
triisi i^ kazamj. Alt-ub Sod()k tapa sldimiz buzdum uz. T a b a Oj
tutuk b t m n s k lti, stj d m z. (D32) K l tigin yadan oplayu tgdi.
O n tutuk vurn yarkl (i)lign tutd. yarkld kaanka (a)nulad. ol sg anda
yoK kdmz.
bir otuz yanja (a ) a sjnk sjdmz. arjilki Tad()kj oruj boz atn
binip tgdi. ol at anda (D33) lti. ikinti Ibara y (a)m t(a)r boz at binip tgdi.
ol at ajtja lti. ii^j Y( )g(i)n-silig bgirj kdimlig tor(u) at binip tgdi. ol al
arnja lti. varkiKja y(a)lm(a)suja yz artuk okun urt. yiiziyri baja bir
tgrmdi... (O34) tgdkin T r k bglr kop bilir siz. ol sg arjcja yok kdmz.
ai|cja kisr Y ir Bayrku ulu irk(i)n ya bo[<j. an yayjp, 7 rg-y(a)run klt
buzdumuz. ulu irk(i)n, azkt^ a rin tzip bard.

ESK TRKENN G RA M ER

233

K l tigin [alt otuz] (D35) yana K r k '7- tapa sladimiz. srjg batm kar
skpn, K g m n y loa yorp, Krkz bodunu uda basdmz; kaann birl
Sotja yda sijdmz. K l tigin Bayrkuurj ak adr (D36) binip, oplayu
tgdi. bir rig okun urt. iki rig ud(u)ru sand. ol tagdkda, Bayrkuug ak
adr udl(u)kn syu urt. K ,rkz kaann liirtiimz; ilin altmz.
ol ylka Tii[rg(i) tapa Al tun y] (R37) toa (I )rti gzg kaa yordmz.
T g (i) bodunu uda basdmz. T rg(i) kaan siisi Boluda ota boraa kalti;
srjdmz. K l tigin B(a)u boz at binip tgdi. R(a)u boz...
(D38)tut(?)zt(?)ikisin zi(?)^ (?)zd . arjcja yana kirip, Trg(i) kaan buyruk Az
tutuku (i)lgin tutd. kaann auja lrtmz; ilin altmz, kara Trg(i) bodun
kop iikdi. ol bodunu T (a ) b ( a )rd a k o n d u rtu m u z . yana y o rp (D39) sod()k
bodun ityin tiyin, Y i y gzg kaa, T a m ir kapka tgi sladimiz. ajda kisr
kara Trg(i) bodun ya bolm. K()rjr()s tapa bard, bizirj s at turuX( azuk
yok rti. yablak kii r /... (D40) alp r bizin tgmi rti. at^cja dk knp,
K l tiginig az rin irtr itimiz ulu stj stjmi. Alp-al ak atn binip
tgmi. kara Trg(i) bodunu arjcja lrmi alm, yana yorp...
Levha X I X
( K i ) . . . birl Kou tutuk birl srjmi; rin kop lrmi. bin barmn kalz
kop klrti.
Kl tigin yiti oluz yana Kartuk bodun riir barur rikli ya bold. T a m a
duk bada sijdmz. ( K s ) K l tigin ol snd otuz yaayur rti. Mp-alfi ak
aln binip oplayu tgdi. iki rig udru sand. Karluku lrtmz altmz.
A z bodun ya kald. K a r a klt srjdmz. K l tigin bir krk yaayur rti.
Alp-al akn (K3) binip oplayu tgdi. A z (i)lt()b(i)r(i)g tutd. A z bodun ajtja
yok bojd.
iim kaan ili kama boltukrjcja bodun ilig ik() boltukr^a Izg(i)l bodun
birl sijdmz. K l tigin Alp-al akn binip (K4) oplayu tgdi. ol at ajfja
tdi. Izgil bodun lti.
Toku z-ou z bodun knt bodunum rti. trjri yir Au/^akn n ya b o^ . bir
ylka bi yol srjdmz. a^ilk Tou balkda srj^m^. (K5) Au/rigin (A)zman
ak binip oplayu tgdi. alt rig sand, s t/igii^di yitinc rig kllad. ikinti
Kuslaakda (A)d(i)z birl sijdmz. K l gin A z yazn binip oplayu tgip,
bir rig sa ird i. (K6) tokuz rig gir tokd. (A ) diz bodun at^cja lti. y
Boluda O u z birl sijdmz. K l tigin Azm an ak binip tgdi, sand. ssin
sandmz, ilin altmz. t r t y u barjcja srjdmz. T r k (K 7) bodun
adak kamatd, yablak bolda rti. oza klmi ssin Kl tigin alp, Torjra bir
uu alpau on rig Torja ligin yotjja girip lrtmz. biiy (A)zg()nti
kadazda O u z birl sndnz. Kl tigin (K8) A z yazn binip tgdi. iki rig
sayd. halika barmad. ol s arjtja lti.

A. VON GABAIN

(A )m a kurat klap, yazrja O uza ru s takdmz. K l tigin big

balayu ktmz. O u z ya ordu basd. K l tigin (K9) g s z akn binip, tokuz
aran satyd , ordu birmdi. gm katun ulayu glrim klrim klinnm
ku^uylarm b u y a ym tirigi kiij bo(c}a rti, lgi yurtda yolta yatu ka^cja
rtigiz. ( K o) K l tigin yok rsr, kop lti rtigiz.
inim K l tigin krgk bu|cj. zm sakycjm. krr kzm krmztg, bilir
biligim bilmz.tag bojcj. zm akrdm, d tanri yasar, kii ol kop lgli
tori, ( K i) i saki|cjm. kozda ya kalsr, ()tida (?) kijlt s t kalsr,
ya^cji u)ru sakujm, katd akrdm. iki ad ulayu intygnm olanm baglrim
bodunum kzi ka yablak bo|cja tip s a k t l m , yo sit Kta^;, T(a )t(a)b
bodun balayu (K 1 2 ) U d ( a )r sjn klti. T a b a kaa^cja Isyi-lik(a)rj klti. bir
tmn a altu km krgksiz klrti TnpiU kaanda Bl()n klti. kurya kiin
bntskdak Sogd B(a)r(i)k (a)r Bukarak uluf bodunda N()j sjn oul (arkan
klti. ( K 13) On-ok olum T rg(i) kaanda M a k ara tama O u z Bilg
tama klti. Krkz kaanda T a rd u Inanu or klti. bark itgi bdiz
yaratma bitig ta itgi T a b a kaan kan arj srjiin klti.
L evh a X I X
( K D ) K l tigin kory ytlka yiti yigirmik udt. to k u zu y ay yiti otuzka yo
r t r t m z . b a r k n bdizin bitig tan biin ylka yitin ay yiti otuzka kop
alk d m z . K l tigin l /krk artuk yiti yak bolt (boll yerine) ta ... b u j^ a
bdizig tov(u)n (i)lt()b(i)r klti (klrti yerine).
L evha X V I I I
(G D ) buna bitig bitigm K l tigin atisi Y o lu tigin bitidim. yigirmi kn
olurup bo taka bo tamka kop Y o l tigin bitidim. (a)r olanmzda tayunurjuzda
ydi igidr rtigiz. ua bardz. trjrid tirigdki bolta siz.
L evha X I X

(GB) ... Kl ligirtirj altunn kmuin asn barmn trl tuman ytlksm y(t)m a
toyun... bgim tigin ygr trjri... laf bitidim yoll tigin.
Levha X V I
(B) In a^ u apa yaran tarkan at...

T a k v i m le r
(G .R . RACHMATI'nin T T V I I , s. 14 v d .ndan, U y gu r el yazs) 1202 ylna
ait takvim paras.
it ylk ordu ol. yl yultuz udarabatiravvat; grah auar ol; kut suw; ordus
alt.

ESK TRKEN N GRAM ER

235

aram ay kiig. bir yarjs ti koyn. kinuman pa. trt yarjka sirki, yultuz
atabi.
ikiti ay ulu. bir yarjrs pi san. kav k. yultuz riwadi. alt vaj sirki. 011
yarjka...
n ay kiig. bir yatss bu yunt. piy kn. barai yultuz. ajarak grah ol. alt
yarjka tsirki.
trtn ay kiig. bir yajs ir torjuz. kuu kn. yultuz uruguni. bud garh. yiti
yaj sirki.
biin ay ulu. bir yajs kap luu. pi kn. brahasvvadi garh. ardir yultuz.
tokuz yarjka sirki, trt otuzka kuni ol.
altn ay kiig. bir yajs kap it. ti kn. pu yultuz. aniar garh. tokuz yarj
sirki.
yitin ay kiig. bir yan kuu tawsan. ji kn. aditya garh. yultuz
purvvapalguni. bir yigirmika sirki.
skizin ay ulu. bir yajs jim biin, kin kn. soma garh. ay tir yultuz. iki
yigirmika sirki, alt yigirmika kuni ardam.
tokuzun ay ulu. bir yan jim bars. ip kn. bud garh. hast yultuz.
yigirmi sirki.
onun ay ulu. bir yarjis jim biin, kay kn. ukur grah. anurad yultuz.
yigirmika sirki.
biryigirmin ay kiig. bir yarjis jim bars. piy kn. aditya grah. ali yultuz.
trt yigirmik sirki.
ahapat ay ulu, ... soma garh. dani yultuz,...
(RADl.OFF-MALONV, Suvarnaprabhsa, 343, 21 ve devamndan; ge devir
U y gu r blok basmas).
Kan-si y(i)girmi altm yl altrn aynn skiz yan, i tigm tutmak kn sim
skan kn z balayu bitip, skizin ayni] ay tolun bi y(i)girmisint bitiy tolu
kldm, kinkilrk ulalmak bolzun! sadu dg!
(A.v. L e COQ, M I , 12-13 ve devamndan; U y g u r yazs).
y m tjri M a n i burhan tjri yiringr barduknta kin bi yz artuk ki
otuzun lazn ylka t k n t k i nom ulu tkl rdmlig yarlakanu bilg
bg tjri mar Niw Mani...
(G .R .

R A C H M A T l,

T T V II,

s.

20, str. 9 ve devamndan; U y gu r yazs).

...n ot kutlug; buu ksk ylk; Y()ztigird ilig sam yz tak skiz
altm, kn trjri bun san bir tak t(a)su...

*36

A. VON GABAIN

K eteb e K a y t l a n
(A.v. G ABAIN, H I V I I , str. 2 149-2160 tan; U y g u r yazs).
ytn kutlu uluTavvka ilint, ahk nom tkrm Huilip lays d igalp,
Tavvka tilin yaratm Gintsuj waps atl nom aar kijrtmi, yana Tavvka
(ilimin Bi-balkl Sjku Sli tutuj y a tr d T'rk (ilina wirmi bodisataw
T a y t o samtso aartj yorn uktmak " a t l tsi in tin tigm kawi nom bitig.
yitin iilii tkdi.
namobut. namodarm. nomosaj.
(A.v. G a b a IN-F.VV.K. MOl.I.ER, Uigurica, IV , s. 678den; U y g u r yazs).
...\vaybaziki astatri kryi drri Sarjadas U g u -K n (ilintin, Tohr tilin
vvirmi, T ohr tilintin ilazin pratinki y ajrtT rk vvirmi daakartapudaavvadanamal nom bitig...
(RADLOFF-MALOV, S u v ., s. 343, 2-343, 20d cn ; kr. s. 673, 12; ge U y g u r
blo k b asm as).

dg! li-so!
ym kutlu jdn ulu Tavva ilint, tayij savvin alku astirlar nomlar
kalz tkrmi bodisatavv Gitso samtso atl a a n An tkk tilintin T a w a
tilin wirmit, yana bo bi cbik (V ar. bdik) klyk bulanyuk yavviz td
koluta kinki boutlu Bi-Balkl Srjku Sli tutuj Tavva tilintin trk U y u r
tilin ikily wirmi altun nlg yaruk yaltrkl kopda ktrlmi nom ilii
atl nom bitig bitiy okyu ytldi. sadu dg ym kutlu bolzun.
bo trtn tgzin nom rdinig irin ahapat Matjgal toyn, Ikiarj ismin
Ratna-\Vair ikgnrj tgirj sin takku kn tolu bolt.
(A.v. LE COQ, M I , s. 25, str. 1 ve devamndan; U y g u r yazs).
ym aazlanm bolt ulu grnn; ym bitilmi bolt ar svvinin; ym
amt tkl trlg itigin bitilmi bolt ulu yird oyatmakn bo... tjridm... nom
bitig, kim ym... tolu r k trlg... ztlrig odurul, knlg ah, ym
kgzg yartuh; ki kirt ajla trlg dki ad ra artl g yrglg
tirig z birigli yaruk tnri yiriij tgrdi: noda tatalarak tnridm bilg
bilig.
ym dg dk koluka, ym irlg dg knk, ym alkatm ayka, ym
yigdmi kutlu ylka;
ym gtmi alkatm ()r(i)g T r k ulu A ru T (a )la s kz iint;
ym yokaru kod, ilgr kir at itilmi, ym ksi sorulm kutlu ulu,
yarala Altun A ruu ulu, K au Y(i)gn kn t, O r d u knt, igil balk, nom kut
tnrinir| ornanus, mardaspant tjnlrnirj otalk, ar yaruk klg
brtilrnirj konus, ar turuk szk manistanlar iint;

ESK TRKF.NN GRAM ER

, 37

ym kara bodun, kutlu tmi yigdmi britilr, a yalag tatala atla

tjri mar V a h m a n hiar yazd toyn Tohrdak ulug mojak...;
ym Altun A ru T ala ulu Kau ha, O rdu igil kant rkligi, ulug
T r k d n pr(a)danki, igil Arslat il lirgk alp buruan alp tarhan" bag
ilantiik arksintk uunta;
ym ant bolzun sng alk tz om arkasja! ym girmak svvinmk
bol/.un om pr(a)danklar z! yma kutadmak kwadmak bolzun tz drlmi
ar dintarlarka! ym yigdmk utmak bolzun marja, aduk, kar bitki, mar
Iuyazd mahistak z, kim ym ulu amranmakn ar ksn bitidim. yazukda
bounmak bolzun kam a bara swg ztlg nioaklarka! ym tzn bara
t zm z btnn kadakn turzun! igsizin adaszn turalm! ym krjlmz
kgzmz turkaru bususuzun kadusuzun turzun! bara dg klnka tkllig
bolalm! ztmz kurtulmak bounmak yigdmk utmak trjri yirint tgimlig
bolzun!
mnig in bolzun!

TP
(G .R . R a CHMATI, Z u r Heilkunde der Uigurcn, S B A W , 1930, s. 454 vd., str.
33-69dan; U y g u r yazs).
kayu kii ki dg krmsr, kara kiiiij gsiiz barmka iirj pitpidini
sap, otka kmp, kbikin alp, kzk srdgl ); ki dgii krr.
kayu tiinirj kauk tudunsar, tlg rknj kaskn alp, kaan yolja uru
ol; bat kaanur.
kayu kii yan ar rsr, kgrkn mayakn kara min birl okuradp,
ki yakzun, dg bolur.
tlinmz kartka: irjknirj koynntj (so!) mijizin sokup, yaksun; bat tnilip,
dg bolur.
tolak bolup, snmsr, uskunnrj kaskn yldz birl yorurdka tokup,
irzn; snr.
ti argka: yaar kara udnurj mayakn iit okuradp, yakzun; ar
kidr.
kayu kiinin di ala bolsar, badyann yarp yarp, srdtrp, suwn alp,
ala dink srdzn; alas kidr.
kklik din kr birl tz l klp, kzk srdsr, krmsr ym, krr;
dg bolur.

yana kkliknrj 2) din alp, kurdp, borka bkinik kadp, isr, anma
bor hkini isr, srmz bolur, dg.
1 allan: srl-gil!
1 allan: kkalik + n ij!

238

A. VON GABAIN

tw sdkin alp, baka srdsr, bataki kpki kidr.

kim kal bolsar, suun mnzin yumak gp, suwka tokp, isr, kidr.
kulak ak bolsar, karaku skannij din tamsar, alur.
yana m: lg fnikinirj yaknsn rgzp, srdsr, alur.
yana kii din alp, brilig kzk srdsr, alur.
twnirj wksin kudrp, sokup, lgp, tn busakka irsr, dg bolur.
kayu kiinin karnnta kn lsr, bir s(a)tir it stin irsr, tr.
kal it tartm kiik: ularnrj miyisin yisr, dg bolur.
kkdki a karnka birr an kuma yan irsr, dg.
kz yaruksuz bolup, k tlim ya aksar, kz z srdsr ym, dg bolur.
kav kiiij kiri anm ad n yi aksar, krkm, konak mini par birisi borka
kadp irsr, dg bolur.
zt uak kart nsr, taku yumuntasn t birl srdsr, dg.

Falclk
ince
(\V. BANG und A.v . GABAIN, T T I , str. 31-43; 54-68; 1 1 1-148den; U ygur el
yazs).

birk s slnk atl rk klsr, savvn in ayur: s slsr, yir tlinr. kii
szlsr, saw alknur. yol azsar, w tapmaz, kii yarjlsar, i btm z. z kltjin
bak tutl. tg sawka yorma. gz rtgli uratj; iij btmz. bg bolal
klntj klntrj; yarln yormaz. klm iij yal. szlmi sawirj tdlg. yak
ikk girr. ya yawlak altayur. kn trjri klnd rigirj z. ay tnri badt
kutun z. z kntjk nanl. knt krjlrjin bak tutl. tzrjin kztsr
sn, itiln kyik miiyzi tg atrj krj ktrlgy.
birk bo koramak atl rk klsr, sawin in tir; suw tamiri kursar, ya
vaw ktnyur. kii kiii korasar, yad kiik bastur. tgirmi tam iint srk
ImiHiij. tgnilyki vaj talim bolt. asj ayar| gsdi. di (awarnj
kokt. iltin kantin busu bar. tzj tgr ada bar. asl boluluk yolui]
kznmz. iklg boluluk blglg blgrm z. ta iint iki yak bar;
gjin knliji bulayur. il iint twlig krlg buryuk bar; iijit krji
ardatur. rki kiilrk anl; drmlig kiilrig ayal. adan rtgy, dg klgy.
bo rk, kimk klsr, sd rsr, santur; balkda rsr, korayur. buyan dg
kl klu ol.
birk utru kalmak atl rk klsr, sawin in tir: utrujda as tusu yilrii
kal ti. tzijd aya iltg oranu birdi, kjlntki ksp bara kanl, atn
atayu kut kw zin klti. ski atn tgilip yarj "boltuij; bodam attj tgilip,
tatl boltuij. tbrtk sayu i ktgrj tapija; olurtuk sayu orun yurt

F.SK TRKF.NlN GRAMER

*39

grj. ulu ark klti. trt yrjak tiizlti krjlj. kidirti tprmi kliig
ya kitdi; rjdrti tprmi ot yaln ti. olurup krnlgil ink ygrk
atlar; tapna alp iltgil yinik dg lalar. tuman saw tkni sinid bolt. yl
ay itil iilgijd k ird i.-' stnki altnkt taplad. rki kodk sawinti.- bag tamas
algirjda; ornal orun alrjta. yirk tjrik swin tut. burhanlarka tap kl.
birk in kalmak atl rk klsr, sawin ina tir: yil iyin idilr kzki a
yajus; tmn ban yird yarjurar szk suw tikisi. iki kjl birikdi; grni
k. ini ii tzlti; tawari tlim. tprtk sayu kut kalr, klntuk sayu i
btr. rakta saw idti dg; yauktak i btiidi dg. adatj tudaij kitdi;
ay sakular tzdi. rjdn kntiin bulujda griinlg yil yiltirdi. kidin
tatn bulujda tnri kap alt. kztj iint kg yok; kjlij iint kadu
yok. atrj kt] yadld yd ypar tg. azanm sawirj dikdi altun km tg. kop
iir] taprja, kor yok.

H ristiy a n lk Metni
(W. BANG, Georgspassion, s. 53 ve devamndan; U y g u r yazs).
skiz yigirmin yarl; dg ol. in yarlkayur Z a w ta y patgamwar: oayur
sn, yalatjuk ol, ol irjkk kim raktn ntdi z buzausrja, kim azp barm
rdi. nk iidti ol buzaus ginirj nin trkin ygiirp kiilti gijr, siziksiz
bolt. anulayu ym snirj kim rak bardlar rsr, trk kawaylar ulu
grnn.

M ani Metni
(V. THOMSEN, YV, s . 207-209; trk. Runen-Schrift'tcn. Talih, karlkl iki
yan kare ve dier drt yan kare olan ve drt uzun yan saylabilen bir z a r n
kere atlmasyla bulunurdu).
alp r ol sk barm, s yirint rklig sab trtmi tir: birjr klsr, zi
atanm grnlg at yitiglig klir tir. i y bilirjlar; aj^ dg.
grin kutlu adr mn. yaak a yaylam; kul a klam, arjcja
turupan mjilyr mn tir. i^j bilijlr; dg ol.
k(a)n() lmi; knyki tojm. k(a)n() n l k lg y ?ol bgligol. knyki
nlk toay? ol knk olurur ol. i^ bililr: bo rk banla az mgki bar; kin
yana dg bolur.
ol gint karjnta bklpn tzipn barm, yana saknm klmi: gm
iitin alayn; kanm sabin tjlayn tip klmi tir. i^ bilinlr: dg ol.
ylka tgmiig ydtmayn; ayka tgmiig artatm aym. dgiisi bolzun! tir. iy
bilinlr: dg ol.
tokuz aral stun kiyik mn. bdiz tiz iiz iipn mrjryr mn. tiz tjri
idti; asra kii bilti. ajja klg m tir. ij bilii]lr: dg ol.

*4

A. VON GABAIN

lmijayn ku KInitkiH kom. tuymnln tuzak ilinmi. mnl oturur

lir. i^ii bilijlr: yblak ol.
y(a)ru kiyik mn. yayl (ama apan yaylayur turur mn, mnilig mn
tir. ity bilijlr: dg ol.
kanlk ssi abka iinmi. sar ir lik kiyik kirmi, kan ligin tutmi. kara
kama ssi girr tir. i^ bil i rjlar: dg ol.
kk buymul toan ku man. krklg kayaka konupan, kzlyr mn.
yaakl torak z tpn, y aylayu r mn tir. i y bilijlr: a ^ dg ol.
smiz at az kat bolt. idisi umaz tir. i^ bilitjlr: yablak ol.
amti' amrak olanm, i y bilijlr: bo rk bitig dg ol. i y ip alku kntii lgi
rklig ol.
bars yl ikinti ay bi yigirmik t(a)ygnt(a)n manistantak kiig dintar Rurua
uru idiimiz Isig sanun It-uk n bitidim.

r e t i M etin le ri
Budizm
Sebepler zinciri, yani N idana zinciri.
(F.\V.K. MI.t.F.R, U 1I, s. 11, str. 9 ve devamndan; U y g u r yazs),
tr a ya k a tgimlig bodisatavv sansarnij br vvrilmkin ukup, naru
twrilmkin mgksiz uuz ukar.
tumak bolmasar, karmak lmk bolmaz.
kltn bolmasar, tumak bolmaz.
tutyaklanmak bolmasar, kln bolmaz.
az almr bolmasar, tutyak bolmaz.
tginmk bolmasar, az almr bolmaz.
brtmk bolmasar, tginmk bolmaz.
alt ka orunlar bolmasar, brtmk bolmaz.
at r] bolmasar, alt ka orunlar bolmazlar.
bilig knl bolmasar, at r] bolmaz.
tawranmak bolmasar, bilig krjl bolmaz.
biligsiz bilig bolmasar, tavvranmak bolmaz.
biligsiz bilig sr, tawranmak r.
tawranmak sr, bilig knl r.
bilig krjl bsr, at rj r.
at n sr, alt ka orunlar r.
alt ka orunlar sr, brtmk r, amnlur.
brtmk sr, tginmk r.
tginmk sr, az bilig r, amnlur.
az bilig sr amrlsar, tutyak r amnlur.
tutyak sr amrlsar, kln r amnlur.
kln sr amrlsar, tumak r amnlur.
tumak sr amrlsar, k an m ak lmk r am nlur.

F.SK TRKF.NN GRAMF.R

Stkl* yikkmNk
( T V I 11, s. 71-72; Brhmt yazs. Paralel mcti, T l ' V I , str. .r),r)-i>8. laveler
U ygur yazsyla olan bu metinden alnmtr.)
( 1 )...burhm kuttim pulur. taki ym tidhigsiz bodhisatv siz ina ukuh. pirA
(2) kayu tnl pligsiz yig kilinelig errip tr ttr trk kertgiinc (3) kirtgn sr
tiikal trlg yig kilinelig semnlr tr nomlug tirthilar (4) orjjin yilpaglr yklr
kuzgum kobhurgt ulti yavvlk plglg korktnig. (5) nlg k u la r tk&l
trlg yavvlhk ir plglr alko e w t a parkta kznr klip. (6)rltir. t rj tan
ig a r rig dh tudl klrr emgtr. yilim yim turkr ew park ici(7)nt ada
tu da k o r y egsmz g kn ohol kiz ka kdh kh kul pir iki(8 )ntik k a r u r
otli svvli tg ttlg plor. evv iysi turkr pulgnyu(9)k k ll g qadhirsarsig
ywlahk plor. inca pilmi krgak ol par yak icg( o)kIrng kln ol. b ir k
ndg edhg glisi pr erip po nom ptigig okitsr uldhi c kta oki...

M an i Metni
(A. v. LE COQ, M I I I , s . 16, str. 11-20; str. 2-s. 17, str. 19; s. 18, str. 5-s. 19, str.
9dan; ilk bahis: M ani yazs; gerisi: U y gu r yazs).
ym tak sz saw tjiisi tip okm bolar:(.) tntura tljri, (2.) yil trjri, (3.)
yaruk t g r i, (4.) su w trjri, (5.) ot tjri, (6.) a m ra n m a k bilg, (7.) kirtgn bilig,
(8.) tavvranm ak bilig, (9.) srinmk bilig, (10.) bilg bilig, (11.) sz saw m
k ir tk n m k , (12.) bilg biligig adna uka birmk, (13.) yigirmin n o m kut
tijri. (delik).

bo rr bir yaruk kn ki y ig ir m i dg din birl, kim kam a d in d arlar

z kd rr. ym k in ti y a r u k kn knd rr: ki y ig ir m i ilnmk, kim nom
kut trjridn tuar, yaruk kn tjrik ylr, ki yigirmi trjri krknn birl.
(1.) ilnmk rksinmk. (2.) bilg bilig. (3.) yigdmk. (4.) svvinmk. (5.)
tavvranmak. (6.) konin yarmak (?). (7.) kirtknmk. (8.) srinmk. (9.) nn
bn rmk. (10.) dg kln klmak. (11.) tz ktjllgn rm k . (12.)
yarukun yaukun rmk.
bo rr kindi yaruk kn, ki yigirmi dg d iin birl, k im no m kut
trjridn tugd, anulayu kalt kn trjri, kim ol ulu trjridn tud. (delik).
ym bo n yaruk kn, kn trjrik oayur ylr. ym iki yigirmi dlri
knt rr iki yigirmi trjri krkn. iki tnrig tn knt bolar rr: bir tn
knt bo karar tz rr. ym iki yigirmi dlri kntlr ol: bi kznr
tawgird tz snlan: (1.) srjk, (2.) sinir, (3.) tamrr, (4.) t, (5.) tri. bi
kznmz tutulmaz yavvlak bliglr, kim kant ol: (1). z boz bilig, (2.) vvk
bilig, (3.) uvvutsuz bilig, (4.) trki bilig, (5.) biligsiz bilig, (6.) suk yk, (7.)
uwutsuz yk birl.
ym ikinti tnrig tn knt rr az yk, lmlg sakn. ym iki yigirmi
dlri knt ol iki yigirmi karar ilnmki. ym yaruk knlr tnrig tnlrk

A. VON GABAIN

utrunal kgli lurdlar. ym yigdti yank kn karan tng, alarjadturd. ym

rjrki Hormuztatnri srjirj ylr. ym anta kin rksiniir ilnrlr iliglr
hanlar knt z ilin ir. b i r y a r u k ilnmk. ikinti bilg b il i g . n
y i g d m k . t r t n s w i n m k . biin t a w r a n m a k . a ltn kirt. yitin
kirtknmk. skizin srinmk. tokuzun knin rmk. onun dg klnl. bir
yigirmin tz kijlg, iki yigirmin yaruk. bolar iki yigirmi dlr kijl ir
vadlur yaraur.
H ik ye le r
M a n i Metni
(W.

B a NG.

Manichaische F.rzhler, s. 17 ve devamndan; U y g u r yazs).

r ol vvahig knt aym savvina klt. kam a bodun kjlin sakmn

yort. mar A m u mojag balk iint tgzinti, bui kolu, bui nrj bulmad, bir
yaak bult.
tr mar A m u mojag... bir kam trjrilikijr bard, kim kam a bodun aar
tapnur udunurlar rti. ol trjrilikdki kam mar A m u mojagka in tip ayt: n
rsn? Anta nlk kllitj? bizint kalp olur! tidi. y m mar Am u mojag ol kamka
in tip tidi: ar ditar mn. sizint... kltim... ulu yaruk bark... mn anta
olurayn. tnri nomn yad ayn! tidi.
tr ol kam asanulayu in tip ayd: bo tijrilik sizij bolzun. siz oluruj!
tidi. tr mar A m u mojag ol kamka in tip ayd: sn// yol in tip ayl: bo
tarjrilik sizitj bolzun! tr ol kam asanulayu yol in tip tidi: tnrilik
s7.it| bolzun! tidi. n n tisr, ol kam kojlirj in saknt: bo adn yirlig r
bo. knt svvigin z lmkk kirr. marja ol kii as bolay. ...

B u d ist M etn i: A P a r s

>

(RaD I.O FF-M ai.O V, Suv., s. 607, str. 8 ve devamndan, Berlin

yazm alarndan dzeltmelerle; ilki: U y g u r blok basmas, dieri: U y g u r yazs).
jra rtlui tda, bo am b u d iw ip uluta M aharadi atl ilig han bar rti. ol
ym M aharadi ilig han rtirji ulu bay barml, tsarjlar alklar 1 tar d
tavvar iiz tolu. alp atm slg kij tkllig, trttin snjar yir orunu iymi
basm, kk ayatm arlatm, rk uzat ki noma trii balada,
imrigm kama bodunn karasn am klitmi, koptn srjar yaz yavvlaksz
rti.- ol ata osulu olu yalnl kiilg ilig hannj ulu hatunta tum
krgli suiglig krklg mjizlig olan rti. arj'lki ulu olannnj at
M ahabali rti. ikinisi o n u n olnj al Mahadivvi rti. ttni aj kiigi olmij at
Mahasatvvi rti.
bir uurta, ol ilig han olan birl tatn tata arta ilink bart. kaan
anta tgip, ilini nji iin rtrdkt tr, ol tigitlr hua k t yimi

F.SKt T R K F .N N f R A M F . R l

*43

idigli atalar ilig bgk tnp aylp kaltlar. anta munta aru br y o m u bir
ulu kaml biirk argka kirip; trii anta (nal olurdlar. tnal olurnta. aj
ulu ligin iki iilarina in (ip tidi:
ay, inilrim, mnij boknki k rtij korkum blitjlgm klir. ia
bolmazun, kalt bo ar smk iim kaclr yaw lak kayiklr bar bolup, biz
yokadguluk m gnglk bolmalm tip.
ikintisi (iin in tip tidi: id yarlkazun, iim-, kim manij bo at'zmin
isirkgm idi kalmaz, tak bizij nkin rsr, amraklartn adnluluk mgk
bolmazun rti, tip korkar m n tip.
bo saw idip, ni Mahasatvvi tigin iki iilritj tr tip tiinti:
bo rsr arzilar turuluk orun ol.
mnin idi korknm aynm yok.
ji adrlmakl busuum ym yok.
inip tzmt tolu grn svvin tugar.
bulay rki biz yig adruk b u ya n .
tip tidi. ol dn bo tiginlr z z kjllrintki saknm savvlarn szlip,
tr r trup, ol ar iinl (ak igr krdilr. aa yoryu yatji nklmi bir
tii bar s krdilr. ol a bars ym nklp, yiti kn rtmi rli. yili iiklriij
girtip, kawz.atp; amak suwsamak z sklp, turm yavvrm snm tzlri
alarjurup, kiii ksiini zlp, uakaya lgli yanr rli.
n ani ulu M ahabali ligin krp, i tip tidi: ay irin tii bars! nklgli
yiti kn bolm; yiti nklri iyp, mj yumak tilgii ok tgi bulmayukka, ann
amak suwsamak m gak z sklp, yanturu yana z niklrin yigli klnur.
mutada kz irin tnl bulgay mu? tip tidi. bu saw idip, Mahasatwi tigin
tr iii tigink bo bars ng yiyr, uzatk a ng ol? tip aytd. iii tigin
in tip kigin birti:
barsnn irbiznin manimi] arslannr]
brinij tilkiinirj a rsr:
yalajuz yndam isig t kan rr.
muntada adn tak rji a igii yok
kim bo alajurtu a barkg tirgiirgiilk
tip (idi. bo saw idip, tr ikintisi Mahadivvi ligin ukunsuzn in tip tidi: bo
m unta osulu trmi ksirm alann m a bars amak snvsamak ngkin
rtijii sklp, unakaya lgli turur. biznt adn kim bolay mrja varal a ig
blgrldi, bo irin tl n tziig titip, mnui] isig zin ulaal uda? tip
tidi. lu tigin bo savv idip, yana orlu inisija ay inim, alp titglk tavvar
alp i nrj inip isigz. artm az tip tidi. bosawnt] basa sonnta, M a lasaiu i ligin
in tip tidi: ay iilrin-. biz kamaun ant isig zmiizk t'zniizk rtijii
ilinmi vapnm biz. inip yana adnauka as tsu klal bilg biliglig varuk

A. VON GABAIN

kzmz yok bolur rki; ym anta birr ulu yarlkanu krjllg kutlu
yalamuklar rk uzat z tzlrin titip dalap, tnllarka as tusu klurlar tip
(idi.
bo muna savv iila irja szlp, tr knt k^nma in tip saknt: kalt
bo mnim t' zm yz mi^ ajunlartn br yoksuz assz n n yirdi artat.
j ym dligsiz bolup, n rsr, aska tusuka kirmdi. nkin boknki knt
mu tg ktgklig iltgliik yujlagulk orun tapp, bo nnta yd krgksiz
tzmin stm kmimi yij yar tg titip dalap, bo irin yarl a barska
nagliig mg a bolmaz m n!" tip munulayu saknp, iilri birl szlglk
kzigi fiziin rtdrp, ol bars z ^in yarlkanu kjl tururup,
irinkdilr tsuyurkadlar. inip olarnm arasnta alad, tak Mahasatvvi tigin ol
barsnn an tuniin mgkin tolgalar titr krp, tgr tgziip, kzin idi
andran kitrii umatn, r ki titr kr turup, tr kodup, ni yorp bardlar, tr
ol dn Mahasatvvi bodisataw yoryu, in tip saknt: ak amt marja urayu
tzmn isig zmn titglk dalauluk d kolu soka klti. n n tip tisr:
kim mn ilkisizdin br bo yd sars kanl yirijlig.
svvgsz taplausuz yarsn tzk inip inandm.
a ig, ton kdim, orun tk, at yana, kaml klk,
rdini yin, d tawar z tapndm.
artamak buzulmak trlug n
rk uzat artad buzuld.
natj ym bo tzg ky kzt
ayayu tutup artatmaal idi umadm.
n kd uzanp igidtim rsr ym
qalt yavvlak ya trsin,
yanturu mini kmi utup
s\vinsiz utlsz klt mnim kmin.
ann in bilmi krgk: t'z rsr, bksiz mmsz titir. zk yanturu assz
z y a u la k ya tg korkn rr. yarsn kirlii z tutsar, arszl k
ykmk titir. an n amt mn boknki knt bo tzmin yujlap,
mujadnt ulu i kdg klayn. sansarl taluy gz iint tar kmi bolayn.
tumak lmklig tgzindin takaru tartp nlryin! tip saknt, yn k in
tip saknt: abam birk, bo tzmin titsr mn, tr lgsz sansz mn
kadalar kart bzig y i r ^ g kan igig ar korkn aym an baran
titmi dalam bolur mn. tak ym bo tz rsr, alt krk trlg arszlarn tolu,
snv zki krg tg bksiz yarpsz, kama kurtlarnm komuzlarnm lirgini, kannm
yirijnirj orna, sijirin tamirin yrglmi, smklr ula, z tutum rtirj
yiriig yarsn rr. an n tgimlig ol amt marja bo t zmin titip dalap,
zliksiz stnki yig abam ulu mm nnvan tilglk; busu sakn mgk
tolak birtm tarkaruluk; tumak lmklig tgzinig amrturuluk;
m zuanl iliig zglk; dian bilg biliglig kg klndrglk: tolu tkl

F.SK T R K F .N N GRAMF.R

45

brunmakl d gg gsksz biitrglk; yz buyal iliin itinglk, tolu (kl

bilg biligig tpkrglk; alk burhanlar z giitmi duk nomlu t' zg
tanuklauluk; k am a bi ajun tmllar olann nom bl mani z
mniltglk! lip munulayu adra dr saknp, citr mahasalwi ligin yiti
kn tlgt turup, ulu bdk ksk inip, ulu yarlkanu kjiil lururup,
kr]lin kgzin yardp, ol iki iilarin knlkrip, nkin arsr tuysaromarsar,
trii rkp balirjlap td ada klp, ksmi kiismin kandurm aay tip
bgp, tr iki ilrij azka jr yoryu lurzular! man una basa yildim
lip lnp, iilarin dp, M ahasalw i ligin kat zi yanluru yana ol arka kirip,
a bars skinl lgip, lrkin lawrali tonn suulup kam bulk za asp, in tip,
bak kat saw szldi:
man amt tolp sansartak lnllar n
zliksiz stnki yig burhan kut ksi,
taprnsiz yaylmaksz ulu yarlkanu kjiil tururup,
bo manin swr amrak tzmin titr man dalayur mn.
buzlmaksz olmaksz burhan kutn tilayr miin,
kim kam a bilglrk swglk taplauluk;
uu yirtindki mgklig taluytak tnllar
r tartp ozurup, in mrjilig klayn
tip tidi. ol dn tigin muna saw szlp, ol a bars skint suna yatd. kntnrj
ulu yarlkanu k^llg o yaln urnta, ol a bars yigli titinmadin,
bodisataw an krp, tr idiz taka atnp, a tzin kod kmidi. kaan yirk
tagdkt, bodisataw yana ina tip saknt: inip bo bars turu kszi urnta,
ann mini yigli u m a z tip, tr bodisataw r turup, naru br krp, b bu
tilp bulmad, tr kurm kat kam alp, an z mgn tamirin sanp, kan
ntrp, akuru akuru barska yakn bard, kaan bars skint tgdkt tr ol
dn bo ar ulu yaz yir alt trlgin tprdi kabad. in kalt ulu yil klip,
kl suwin tokp, yaym tg yokan kod yayld yaykald. kk kalk yzintki kn
trjri Rahuka sigirtmi tg yaruksuz yauksuz ^sz lz bold. buluj yrjak bara
btr karard, kara tuman z rtldi. kk kalktn tnridm yd ypar hua
klr tiidi yad, ol ar smk ii hua k z tolu bold.
ol dn stnki tnrilr bo saw krp, ajsz ulu mu^adp tajlap,
bodisatawnnj anta mujadn adiklig iij iyin girip, g alkayu in tip lok
szldilr:
ulu tnl, udunuz
umu ma bolai.
ulu yarlkanu kml^z z
tp tz krr siz tnllar,
zt tum oula kza.
yiti kn grnlg,
sirgnsiz duk k^lrjUz z

A. VON GABAIN

t'zrjzni dalap
mgktin tartmakl buyanmz yitinsiz titir.
odurak bolay siz tggli
mjlg kirt yig orunka.
birtm ^i drlgy siz
tumak lmaklig bak batm.
trkky dn t ggy siz
tjkisiz burhan kutja.
yanmakszn tanuklap
ik mam' tapay siz .
lip tidi. ol dn ol a bars, kaan bodisatawn>m mgnintin kan akmn krti,
tr ol kan yalayu atin bara yip kodt. yalarjuz kuru smkln k turu kalt.
aana bodisataw tiginnin ulu iii yir tprmiin krp, misina in lip
tidi:
yaz yir btr tpryr.
gzlr talar birl kalz
bulun ynak kararp,
lz oolt kn tjri.
kktin tar t^ndam
hua klr bulau.
odgurak rki inimiznin
t'zin titmk blgsi
tip tidi. bo saw idip, kiigi inii in tip tidi:
idtim mn M ahasatw inin tsuyurkayu
szlmi n sawn
timin-ky krmid
turu ksz a bars.
a m gkk girtip,
nkin yigli klmn.
ann szindim inimk.
t'zin titdi rki mu?
tip. ol dn ol iki tigitlr m unulayu szl alar klip, yirirj tilr yladlar.
tr trkin yanturu yanp, ylau bayak ol bars yatu r orunka bardlar, kaan
anta tgdkt tr inilri Mahasatvvi tiginnirj ton kam bulk z asknturup
tururn, sn stjki, sa birl arkuru turkuru yatmn, akm kan toprakta titig
yorulup, yirk yukup turmn krdilr. n an krp k tzlrin ol s^k z
kmiip, gsirp tmsrap kamldlar. at kin timin glnip tr iliglri r
ktrp, ulu nin uhdlar sktadlar. ulyu sktayu in tip tidilr:
krkl kwk tokl
inimiz rdin kwz-!

ESK T RK F.N N G RA M E R

47

gk karjka switmi rdiij kada-ai

nkin yana birgr
birlki np g?
ngliig tildij zjin
bizni birl barmadn?
gmz kabmz bizin
utru krp aytsar,
biz ikg ng tip tnlim szllim?
ol yig bolay ag
birlki lsr biz.
nj bizij krgksiz
bo tzm z tirigi
lip. ol iki tigitlr m unulayu yajn kyirknig klnu ulyu sklayt lalp ygp,
anata kin timin andran ji yorp bardlar.
ol dn Mahasatvvi tiginniij taplar tiginimiz kdi tip, kaan bart?
y o n t l a r , kanda ol idlim tip tiydilr.
anana anas hatun balkta idiz kalkta yatp udyur rkn, rtin yawz
tl tdi. migi tpr blur bolur. azg tilri azta konrulup tsr bolur.
kgrkn atay lanka kavvtur rkn, birisi tutsukup, ikgsi korknl ozar
bolur tip, m unulayu ty yatur rkn, yir tpramki z blirjlp odunup
klti. n odunu birl k anta korknln busulun in tip tidi:
ng rki amt tlta?
yaz yir m unulayu tpryr.
gzlr kllr yaylp,
lar rkalur.
kn tarjrinirj yaruk
jsz bolt rtmi tg.
kzm migim tpryr,
^rkit rji k.
okn yrkmk ursukm tg
sklur mn mgkin.
tolp tzm titryr.
inim idi blgrmz.
tmi ol tlmnrj
yawz turur blgsi.
odurak bar rki rtimlig
arta yawz adalar!
lip tidi. atrj ara iki migi vvitip, st akp kldi. n an krp tak artkrak
uyrkand yourkand.
ol dn ol hatunnun bir tap kz tatn turur rkn, kaya rtr yolk
kiilin tiginig tilp, tak bulmaz rmi tip saw idti. n mum id birl k
rkip blinlp. tr orduka kirip, hatunka in tip tni:

A. VON GABAIN

hatun uka yarhkad mu rki? tatn bir anta saw turur: tiginig tilp, tak
bulm az tip. bo n saw rki? tip tidi.
ol dn hatun bo saw idip, ulu busuta kaduta turup, a klip,
kzint tolu ya birl trkin ilig bgk barp, ay ulu ilig bg! mn munta saw
idtim; bo n saw ol? azu bizirj am rak gk mz aij kiigi M ahasatw inm
rgv mu biz? tiptidi.
bo saw ilig bg idip, rk bliijly a z tklp, aklayu in tip
szldi:
ay mgk, ay mgk! bokunki knt amrak gkkimin ym yitdrdim
indm rki mu m n?" tip, yan yodunu hatunn tly in tip tidi:
tznm! sn n^ busma, busrulma! mn amt kamaun np, amrak
gklrimin tilyi. barn yok bilyin" tip. trkin buryuklar inanlar birl
yomk balktn takaru np, ni rji yadlp, orun orun sayu tilgli izdgli
bardlar.
an^ arasnta, bo saw tak kmzkn, bir buryuk trkin tawrati klip, ilig
bgk yakn tgip, ay ulu ilig bg, busanu yarlkamazun. iki tigitlr su asan
tginr. aj kiigi Mahasatwi tigin tak tapu tginmz. tily tginrlr tip
tnti.
ilig bg bo saw idip, ulu tnp, in tip tidi: muj ay, mu^ ay! yitrmi
mn isig swr amrak alaymn!
olum yaj bolmta
grnm swinim az 1 rdi.
kinind oulu yitrdkt
busu mgki k turur.
birk oulum bo tuta
tirig sn kawsar,
lsr mni^ tzm
m g n m g y mn art!
tip tidi. hatun bo saw idip, okn ursukm kii tg, busu kaduka krjli
kgiizi girdip, sinily in tip tidi.
gklrim birgr
taplan birl kam aun
yomk bardlar arka
ilin mtji klal.
kam ata kiigi sw r amrak
oulum yalarjuz kalp klmsr,
bolm bolay odurak
adrluluk alp ada!
1 k} (?)

ESK TRKEN N GRAMF.Rt

tip muulayu sinildi. anana sapa ikinti buryuk klip, ilig bgk tgdi.
trii ilig bg ana * ay buryuk-a, amrak ataym Mahasatwi kartta rmi? tip aytu
yarlkad.
ol buryuk bo yarl idip, kzint isig ya tkl busulu kadulun
ylayu az kurup, tili tamak katp, saw szly umatn kigin birmtin, k
turd. an krp, ilig bg hatun birl aukup, in tip aytd:
trkin szln buryuk-a,
kiigi olum kanta rmi!
tzm busanur busurkanur,
otka rtnip kyr tg.
giimin knlmin np,
mutl bolup bilinmz mn.
klmatj mniry kgzmin
yarluluk snuluk!
tip tidi. ol dn ikinti buryuk bodisataw tigin t'zin bui birip ntg klm
ilrin iyin kzig tz tkdi tndi.
bo saw ilig bgli hatunl idip, alar mgklri z umadn, uldlar
sklatlar, oln lmi yirin krgsp, trkin tawrati yrk atlarn koulu
kaijlta olurup, ol kaml arka tawrak bardlar, kaan bodisatawnnj tzin
bui birmi yir orunka tgdilr rsr, anda tr bodisatawmi] ya siiijklri naru
br anda munda salp yatmn krp, tzlrin birgr yirk alp, gsirp
tnsrap, in kalt ul a kiilg kat yilk tokdlp, kamilmi tg tudilr
kamldlar. glrin ki]llri np, n klnmn art bilinmz boltlar. tr ol
dn ol buryuklar ban tgrki bglr inanlar so suw bkrp, yilpig z
yilpiy ilig bgig hatunu anata kin timin anakaya glndrdilr. gln birl
k tr iliglrin r ktrp, ulyu sktayu in tip taurdlar:
n ada rdi ataym,
krklki gkm?
lmk mgk nkin
nr klip rtdrdi?
sintid nr lnkig
bulayn ay knkim!
krmyin rti mum tg
ulu a mgkig!
tip tidi. anda tr ilig bg hatun anaka gsirmki sariIip, sa ba yadlp, iki
ilii z kgzin tokyu kalt balk suwintin adrlp, isig kumta amam tg yirt
anayu in tip ylad:
kim rdi rki bta
gkkim tzin?

A. VON GABAIN

35

ji salp yatur, ay,

kalm snk yir sayu.
nm mn knimin
svvr amrak alaymn,
busuka mgkk baslp,
tprnsiz boltum rm z mu?
kim rdi rki lrdi
gkkim ak sini?
tgrdi mum tg
busu kadu mgkk.
kat wajir rm z mu,
kim mnin bo yrkim
yarlp bksilip barmadn,
niikin lurur mum tg?
tlmt mn blgliig
krdm rdi bo blgg.
iki imiim birgr
tpr blur tdim.
az tiim konrulup,
lp klir bolt rdi.
krr rmi mn odurak
bo m gkk tuuka.
yana tdim m untada
adn:, kgrkn atayn
lan tokup gni.
birisin kapp iltr bolur.
amt yitrdm an kiigi
swr amrak gkmin;
yawlak blg utls
idi zg bolmad.
tip, munulayu ylad. tr ol dn ilig bg ulat iki olan birl ulu skau
kitrmyk viwiglig lizigligin kam a bglr birl yomk bodisatavvmi] kalm
sijkliig aririn vvtidilr ydlar, ul trlg triln tokun ar aya tap udu
klllar.
tk i K a r d e

Kr. J .R . H a MILTON, Le conte bouddique, s. 19-28, L evha X X I - X L ; U ygur

yazs
tigin in tip tnti: luu hanlarma intam ani rdini bar; kim lglg
kutlu kii ol rdni bulsar, kam a tnllarka as tusu klur. an n taluyka
kirigsyr m n tip tnti.
ol dn kam han yarl yarlkad: kim, taluyka barayn tisr, kirijlr! olum
tigik i bolurjlar! n krgki bara birgy biz. kim yiri suvv kmii bar rsr,
y m klzn: tginig sn tkl klrznlr!

F,SKt TRKF.NN GRAMF.R

*5 '

tr bo yarl iidip, bi yz sat rnlr tirilip, igr tg birdilr.

kaman dg gli tigink kulluk barr biz. lsr, birl lr biz; klsr, birl klir
biz tip tg birdilr.
ol dn Baranas uluta bir dg alp yiri suvv bar rti. ka kata taluyka
kirip, bir yz rin barp, sn tkl klmi rti. inip skiz-on yaayur, kan rti.
yit iki kzi krmz rti. ol bi yz r kanuun ol krmz yirik tntilr. ol
dn tigin zi bartp kolin yatip, igr kaj han tapa kigrdi. kan han in tip
yarlkad: bir-ki amrak olumn sizirj tutuzur mn. asan tkl klrrj tip
yarlkad.
tr ol avva <l y layu hanka in tip tnti: t^rim, n mj tak bolt,
kim anta ttjri tg rdni tg gknzni lm yirirj dur siz? ol taluy suvv rtirj
korkn adal ol. k tnllar b an p, lgli b a r * ; barsar yaraay mu? tp
tnti.
ulu bara tigin n busanur. ym han in tip yarlkad: tdu umadam.
rkim tkmdi. rksiz dur mn. amt siz katalanj, birl bar^, yiri bolum tip
yarlkad. avvka kam a taplam n, yiri bolt.
ol dn kan han tigink spti. bi yz rnnin a suvv klki tak n
krgkin alku tkti birip uzatp ntrdi.
ol
dn ay gli tigin, inii, in tip saknt: gm kanm iim tigink svvr,
mini aklayur rti. amt iim taluyka barp, rdni klrsr, tak arl bolay; mn
tak uuz bolay mn tip saknt. amt birl barayn!" tr kan hanka in tip
tnti: iim tigin lm yrk barr. nglg kalr mn, tijrim? mn ym
barayn! dg yavvlak bulsar, birl bulalm! tip. ym karj oul, kltn yavvlak
n, svvmz rti. tr barsar, barl! tip yarlkad.
ol
dn kan han, ulu bodun layu sktayu dg gli tiginig uzat ntrp,
taluyka dtlar. Ialt taluy gzk tgip, yiti kn turup, kmi yarat, yiti tmir
son ** kmi solap tururd. yitin kn, ta^ ta^layur rkn, dg gli tigin ulu
kvvrg toktp, in tip yarlkad: taluy gzk kirr sizlr. kim lm adaka
korksar, anurak yormlar. mn sizlrni kp ilitmz m n " knij munulayu
kvvrg tokp, yarl yarlkap; tr yarln iidip, kim nj tmsr, yitin kn
tmir son * * at; tmir yord.
tigin kut lgi n, adaz tudasz ka k iit rdnilig otruka tgdilr.
yiti kn anta tntlar. yitin kn ta^ adn rdni yin kmik tiikg urup,
tigin in tip yarlkad.
amt mn bo rdni birl barsar mn, kama tnllarka artuk as tusu klu
um aay mn. sizlr banijlar! mn bo muntuda yigrk intamani rdni alal
barayn, kim kayu tnllarka tz tkti as tusu klu tsar m n." tr kada
a y gli tiginig tlp, kmi tutuzup yanturu dt.
oku: kir?
* son, ok u:sv a?

*5*

A. VON GABAIN

tigin yri avvka birl ikig kaltlar. ol dn dg gli tigin yiri avvka
kolin ytip, yiti kn bil bouza su\vda yorp, kmlg otruka taka tgdi.
yiri kum alku km; tr tntural saknt, inp avvnka aruk ytti, ki
alajud; tpry yoryu umad. tr tigink in tip tti: olum, muntuda
naru ijtn y^ak altun ta bar; kznr mu? krn! tip tidi. avvka in tip tidi:
ol altun taka tgsr siz, kk linhua krgy siz. ol linhua sayu birr aulu ylan
bar. au tn raktn anulayu kznr, kalt linhua sayu ttn ttr. ol rsr,
rtij alp ada titir. ol linhua yolu youru usar siz, tr luu han rdnilig balkka
orduka tggy siz. ol balk tgr ym yiti kat karam iint alku aulu luular
ylanlar yattr, an youru usar siz. igr balkka kirgy siz. luu hanma kzngy
siz. rdni bulay siz. mn amt lr mn. siz yala^uz-ka kalr siz, t^rim.
korkarj, busanman! isn tkl tggy siz. inip kayu kn burhan kutn bulsar,
mini ttnaj!

iir
Halk iiri
(W. BANG und G . R . R A C H M A T I , Lieder, s. 131den; U y g u r el yazs, tik iki
iir allmam ekilde yeni olmaldr. Bunlar T u r fa n yazmalarnda mevcut
olmayan (-a, -an) ekillerini ve A ra p a bir kelime ihtiva ediyorlar.)
aklar bult rlp kkirp,
alkuka mu kar yaurur?
ak bir sal kar anam
atyu mu yalarn akdur?
karalar bulut rlp kkirp,
kar mu yam ur ol yaurur?
kar yal ol anam
kayuta m yan akdur?
yazk bulut yalap kkrp,
yam urlar mu ol yadur.
ya kiig alanlarm
yalarn mu akdur?
kski bult kkrp rlp,
kp mu yam u r ol yadur?
knl-tam iki kiig

ESK TRKENN GRAMER

Bilgiyi v g iiri
(age, s. 134; U y gu r cl yazs)
bilig bilij ya bgim!
bilig sana bolur.
bilig bilgn ol arka
bir kn tawlat tu bolur.
biliglig r bilin
ta kuranza, ka bolur.
biligsizniij yamrja
altun koyza, ta bolur.

Din iir
Mani lahileri
(W. BANG, M an. Hym n., s. 22den; U y g u r yazs).
tnri yaruk klg bilgk
yalvvarar biz.
t nr biz kn ay trjrik.
yan tnri, nom kut,
mar M ani, fritilarka
kut kolur biz, t^rim a!
tzmzni kzdij,
ztmzni boun!
kvv kolur biz
yaruk tnrilrk.
adasuzn turalm!
grinligin rlim!
(age, s. 4)
tarj trjri klti.
taij trjri zi klti.
tarj trjri klti.
ta^ trjri zi klti.
turujlar, kamu bglr, kadalar!
tarj tarjrig glim!

A. VON GABAIN

krgm kn tnri,
siz bizni kzdirj!
krngm ay tjri,
siz bizni ^urlan^!
tan trjri,
yjdl yparl,
yaruklu yauklu,
taij t^ri (5 defa)!
ta^ trjri (5 defa)!
tan trjri,
ydl yparl,
yaruklu yauklu,
taj tjri,
tarj tjri!
(W. B a n g und A.v. GABAIN, T T I I I , str. 14-18; 32-37; 1 1 4 -11 9 dan; Mani
yazs).
tut zksz muntg
tukumu ajunu unttmakl
toz toprakka patlp,
tjr k a ru munkul rtilr.
az nzwamka aukup.
artayu yokattururta
amvardinl ot z
arja yiirntg kltrjiz.
wk nzwan z kuturup
gsz krjlsz rtilr.
z tzlrin uktp,
glrin kjllrin ytrjz.
bi ajntak tnllar
biligsiz biligdin ni trtjz.
bilg biligt yaratdrpz;
farinibranka sanl kttnz.
zt bozta ulat
k tlim nzwanlar
gin k^lin aztp,
rltr rti tnllar.
(delik).

ESK TRKEN N GRAMER

alt ka z azmlarka
amak inmak ajunlar krkiltirjiz.
av tamu mkkin biltrtrjiiz;
alkatm bi kat t^ri yirint tuhurtu^uz.
kutrulku yol y^aklar tily
koptn s^ar il ulular kzd^iz
kutkarku tnllar taptukta
kotmadn kamun kutkamrjiz.
oatp klmi biznitg tnlka
ava^Hun nom rtnig nomlap kottunuz;
ozku kutrulku yol y^ak
ol nomta itip, ukar biz.
apam birk muntg
ar nomu nomlap kotmasar,
amtkatgi yirtin
alknmaz mu rti tnllar?
trk burhanlarla kin intiniz;
tzkrinsiz burhan kutn bulturjuz.
tk tmn tnllan kutkartrjtz;
tnrig tamutn tzni ozkurtujuz.
al alta oza n m a k la n takarp,
adnlarka aslt iig iltijiz;
azmlarka yol yiri boltu^uz,
ay klnl ()mnu ilkintn ozkurtu^uz.
(delik).
alk paik szlkg,
ay kln kngg,
amvardin klp ynku
ayu yarlkadjz olarka.
bulkanyuk krjllg tnllar
bo yarhnzn itip,
buyanl taluy gzg aktp,
burhanlar ulunta tutlar.
adn tmk kjllr
ar yollarta yonp,
amvardin kttlar;
anoagan ortuta tutlar.

55

 P *-

A. V O N G ABAIN
.

yinr tpin yknr biz

yig stngi trjrimiz sizirj;
yirtindgi tnllar
yntam nrbanta tuzunlar.
ayanarj kijlin yknr biz.
alku yirtintki tnllar
alp adalarm n oszunlar!
amrlm nrvvan tapsunlar?

SZLK
Bu szlk, yaymlanm metinlerde mevcut, anlam lan kesin olduu lde,
en ok kullanlan kelimeleri ihtiva eder; ayrca, bu gramerin ve metinlerinin btn
kelimeleri -fakat tabi olan tretilmiler deil- baz problematik olanlar da dahil,
szle alnmtr. Yaznn pheli olduu yerde, okuyu, yakn, karde azlar
takip eder; bunlar da ie yaramazsa, seenekler parantezle gsterilmitir; mesel,
fu/ (o?): U y gu r yazs o ile u yu ayrt etmez; kelime dier azlarda bulunamamtr
demektir.
Alntlar, mmkn olduu kadar akland, deikenler (varyantlar) en ok
kullanlan ekille bir araya getirildi. Souta, O r ta ve Yeni Farsadan alntlarn
da -teorik telffuzlarnn yannda- tevsik edilmi olan yazl tarzlar parantez
iinde verilmitir. Iranistlerin P ile eviri yazya geirdikleri iaret Trklk
bilimcilerinin w si ile ayndr. -Sakacadaki nlsnn nndeki, bir sedal} (yani 1
j ) dir. ince iaretler iin, nce modern M andarin telffuzu, arkasndan
K A R L G R E N in eskiye gre yeniden kurduu ses deerleri verilmitir.
Bu kitabn kullanln sadece Alm an olmayan T rkl k bilimcilerine
kolaylatrmak gayesiyle, bu szlkte kelimelerin anlam -Alm anca nn dndaT rke ( Osm anlca ) olarak da verilmitir.

S zl k tek i H a rfle rin S ra s

BrhmI deikenleri (varyantlar) parantez iinde verilmitir:

a,
a ( ) , ( e ) , b ( b h ) , f ( c ) , d ( dh S) ,e,/, (g),g (g),h,h, ( i ) , i,j, k(kh hk) k, l,
m,n (mn fi), rj ( A), o o ( ), ,p (ph), r ( rr ) , s, f ( } f ) , I (t Ih Ih II), u (),, v, w,y, z.
nszlerin d o ru sunu ortaya karmak iin hi bir denemeye giriilmedi;
nk, be yz yl aan bir zaman kapsayan bu edebiyatta farkl azlar
mevcuttur.
Basit a, u vs. nllerinin yannda aa, uu nllerinin ift yazllar da
bulunabilir.
elif manasna gelir, mesela l f c deki gibi; burada , kelime iinde
bataki ile, yani e lif, va v,y e ile yazlmtr. Buna karlk, 'i , bataki frrin, eli) le
deil, ayn la yazld manasna gelir, bu, sadece M ani yazsnda grlen bir
zelliktir.
16da zikredilmi olan e nls, Yenisey R u n yazlarnda ve BrhmI
yazmalarnda gsterilmitir, o halde bu ses, Eski T rked e vard. T T V l I I in
BrhmI metinlerindeki 25 kelime kknde e vardr; elinizdeki szln 48 kelime

A. VON GABAIN

kknn ilk hcccsinde, t ile telafluz edildii sonucuna gtrebilecek a/i

deikenleri var. istatistik aadaki ekildedir:

8 defa a/t,
13 defa i,
1 defa /i,
1 defa i, yahut z a y f ve dmeye yz tutmu e.
2 defa .
Szlmzdeki a/ili kelime kkleri Brhm yazsnda unlara tekabl eder:
22 defa e,
3 defa a,
2 defa i,
2 defa dme zayfl
10 defa Brhm yazsnda mukabili yok.
Her ne kadar, baz modern T r k dillerinde dar e varsa da, bu mtekabili
yetlerin okluu karsnda, byle ihtimale dayanan bir teoriden kanlarak,
gerekler aktarlmtr. Bundan dolay -Brhm yazs dnda- ne bir e, ne de ilk
hecenin dnda bir o/ verilmitir.
ab, bk. av
abam, bk. apam

adak,yadak ayak a.iam/ai isyan kar

mak, karklk karmak (?)
adalan tehlikeye dmek

abamu (Rasncn) < Fars, bns < Grek.

ePcvo daim

&r (br.) (?)

abn, abnu teselli, refah

ada, dhai (br.) ada, arkada, dost

a a

adan , bk. alkan

a f ackmak

adansz, bk. atkansz

a amak

adr aygr

aari < Skr. crya usta, hoca

adrlk hara

a f i acmak

adhlig (br.), bk. allt

a ac, hiddet, kuvvetli, pek

a hediye

adn, adhim (br.), atim (br.) baka, baka

trl, bundan baka, yabanc

an ihtimam etmek, bakmak; ac

mak

adn deimek, iyilemek; hayrette

kalmak, amak

an acnmak, itiraf etmek, ikrar etmek

adnau, adnau baka

aka( anahtar
astk a

adn, admk, adns fevkalade, seil

mi, baka trl, mmtaz, hususen

auk ak

adnla dier cihetten

ada, dh (br.) tehlike

adr ayrmak

F.SKI TRKF.NN GRAMF.Rt

*59

adra dr teye beriye, orada burada

auk zehirlenmek

adrl ayrma, fark

azan telffuz
sylemek

a d trlla ayrmak, ayklamak

etmek,

konumak,

ajun, azun < So. ajun ( zwn) hayat,

mevcudiyetin samsaraAa.V\ ekli

adrtl sarih, ak
aditya < Skr. ditya gne
adnau, bk. adnau

ak ak, beyaz, kr at

adru semek

ak akmak

adruk baka, bundan baka, ayr

ak cmert

adruk, artuk un gmcli biimi

ak akma, aknt, cereyan

adruklu, bk. *artuklu

akl Bud.: Skr. ssrava akan, akc,

cereyanl

aduun at (srs)

aksz Bud.: Skr. ansrava akntsz,

cereyansz

adurt avurt, yanak

adul avu

akla , b k .yla

a binmek, kmak

akt ,at aktmak

aar, bk. ar

kla (br.) reddetmek, nefret etmek

aazlan , bk. azlan

aktar dnmek, aktarmak, tercme

etmek

aduk fea, garip

a mal, zenginlik, hazine

aktn akmak, suya batnak

alk ambar, hazine ( a. = kr. samtso

ana ana anamak,
mak, debelenmek

yuvarlan

amsz salam (seciye), sarslmaz

ar, aar ar, deerli, eref
arl muhterem, gebe

aktur aktmak
akur yava davranm ak
al vasta, usul, hile
al al
al yan, alt taraf

at , bk. akt

a l ,l (br.) almak, evlenmek (erkek

tarafndan sylenmi)

at kovmak (?)

ala ala, alaca, czaml, czam

az, a g (i)z (br.) az

alakr haykrmak, barmak

azlan , aazlan tclfTuz etmek, ko

numak, sylemek

alarjad tkenmek, kuvvetten dmek

ala , b k . j ig/a

alarju yorulmak

alarjadtur zayflatmak

ana , bk. ana

alaryr yormak, zayflatmak

art armak

alak mltefit, hayrhak

an hastalk, hasta

alan alnm
kadn)

aru} zdrap
atn kmak, ykselmek, karmak,
ykseltmek
au zehir

(yani,

alan ,bk. alkan

al(O (Orhon yaz.)?
alm bor

kocaya

varm

A. VON GABAIN

birine bal 12
nidana) akncs

sebepten

(Skr.

bulula kantrmak (?)

bulun esir

bk, bk, bi}k beik, dost, akraba,

sevgili

bulun bulunmak

bz ( ?) Sr. buz, Grek. Pv0<ro < ?

pamuklu kuma

bulunsuz, bulunusuz bulunmaz

brahasvadi, br(a)hasiwadi < Skr. brhaspati Mteri (gezegen)

bulun, plunc (br.) kazan

bulurj, pln (br.) bucak, drt asl cihet
arasndaki aralk cihetler
bulu} bulumak (?)

br(a)hmadali < Skr. brahmadalta zel ad

braman < Skr. brhmana Hindistanda
en yukar snfa ait kimse; Budist
olmayan

bum()n (Yaztlar) Trklerin 552de

lm bir kaan

brifti, bk. frifti

bun < O r ta Fars, bun zemin, esas, temel

bulut, bk. buhl

brt , bk. bul

buna, bk. muna

bu < in. 1% wu on kan dan beincisi

buy, bk. murj

buaksz bucaksz

bur kokmak

bud < Skr. budha Utarit (gezegen)

buran koku

budhink + (br,), bk. bulk

burak, purchk (br.) burak

buday buday

burntur incitmek

bura erkek deve

buru boru

bul , p u l (br.) bulmak

bulak bulak, ark, kaynak

buruan (Yaztlar) (oku: boru(a) ?)

bir nvan

bulay < i n . vulang st kapal

yeillikli balkon

burhan, burham (br.) < in.

b iual vc+han Buda

bula , bulka kartrmak

bursay, bursoy < in.

bulak karklk, isyan

bulan , bulgari (br.) karmak
bulaf yn halinde mevcut olmak
buka la

fo <

fc-seng

b iuatsang < Skr. buddha ve

rahipler cemiyeti

<

safgha

burua uru < Skr. prvaguru (?) bir isim

yahut ivan

bukau buka

burun burn, hortum

bukarak Buhara

buryuk, bk. buyruk

bukars ba

bus kederlenmek

bukun ( 0 ?) halk, ahali

busan , psm (br.) kederlenmek

bult, bulul, pll (br.) bulut

busak yrek sknts, tn b. nefes darl

bultlulayu bulut gibi

busrul kederlenmek

bulka , bk. bula

busurkan korkmak

bultuk bulunmak

busu} keder

buhur buldurmak

bu} ,p j (br.) sinirlenmek

ESK TRKENN GRAMER

M/cin.Tfj Jffipu-shisadaka, 6 yahut 10 rom (br.), bk. om

faziletten (Skr. pramil) biri
ck (br.) kmek
bul bacak, ayak, but
culbu, bk. uluu
bularla yrtmak
cgt (br.), bk. kta
butik, budhihk+ budak
butlu bacakl, butlu

(a)a (Yaztlar) 706'da ldrlm

in generali a-ca Ceng-i nin ad

buyan < Skr. punya ehliyet, iyilik, saadet

(adar < ?kl

buymul bir nevi ku

buyruk, buryuk, puyruk, (br.) kumandan,
vekil

adik, alik < Skr. jtaka doum efsanesi

(yani
B uda nn daha
evvelki
yaaylarndan birinin hikyesi

buyur emretmek, buyurm ak

aur iftira etmek

buz mahvetmek, bozmak

(ah;apat, akapal, (ahfaputjhfapath (br.)

< M an. Sout, ihjpah (hj'pb <
Skr. iikpada talimat, akide, ahs
ismi . ay 12. ayn ad

buzau, pzgu (br.) buza

buzul , psl- (br.) mahvedilmek, b o
zulmak
bdi dans etmek
bdn, bk. btn
bg emek, bkmek
bg ( ?) dirayetli, byc, ahs ad
bugn vakf olmak, tanmak
bgr kala, br

ak doru olarak, tamamyla

fak vurmak
fakir < Skr. caba tekerlek
fakapat, bk. (ah;apat
fa l atmak, vurmak, almak
fambudu'ip

<

Skr.

jambudvpa

bu

bg/ dirayet

dnyann ad
fan < in. ^ chan bardak

bk , bkmak, usanmak, tiksinmek,

bk. bok

anla/, + candal (br.) < Tol. candl <

Skr. candla cellat

bk(a)gk (Yaztlar) (?) bir yer ismi

ay kk an

bkjil , bk. bksil

f ( a) l (Yaztlar) K ltegin in cenazesine

katlan in generali C an g K - inin
ad

bkr , bk. brkr

br tomurcu
brkr , bkr ( ?) su serpmek
bjk, bk. bk
bt ,p l (br.) bitmek

ast iftira
asur iftira etmek
asut iftira
atik, bk. adik

btn, bdn, plm (br.) btn

btr bitirmek
btr tamamyla

aunkmif mehur
aylir < Skr. citr kamerin menzillerin
den biri

btt ikmal, tekml

aiik, jRjftk + (br.) iek

co/+ (br.), bk. o

arig ordu

A. VON GABAIN

ci} kandrma, usul

amuk sere parmak
iay, an, any (daha sonra Macar.
cigny, Alm. 'Z igeuner ) fukara,
sefil
k < in. R ch'i < ti'ik kadem
(uzunluk ls)
kan yeen
kra gcrdamak
n, cim (br.) < in.
doru

omurmif sulu eyleri alm aya mahsus

kepe
or < ? byk bir nvan
bik, bdik p, bo ekil, bulanklk
ka melmc
kit , kl , kd diz kmek,
dize getirmek
l()g ( ?) (Yaztlar) yabanc (?)

chen drst,

p p

naru tam

ub: all. u nehri ve Isk-gl civarnda

bir yer (?)

nk gereklemek

u demet, ba

nju < in.

hakikat

JP chfn-ju =

skr. lalhat

uay H a n ga y dalarnn cenup kollar

civarnda bir yer

wa kse ubuu

uk, bk. ita .

i < in. ^ chi ( < l(iap) 12 Kien-um andan altncs (ip dahi yazlr)

ulwu, culbu kfr, iftira, tereddi

igil bir T r k kabilesi

kl, cglS (br.) kulan arkasndaki

kemik

ilin < ? bir cins yemek

k K gm en danda veya civarnda
oturan bir halkn ad

u (o ?) bir gl veya nehir ad

mali karnca

illg sayg, ikram, itibar

danif < Skr. dhanith kamerin menzil

lerinden biri

im kat, buruuk

dantipali < Skr. Dantapla zel ad

intamani < Skr. cinlmani bir mcevher

darm < Skr. dharma akide, maddeyi

asliye

p < in.
ch < tfiep 12 Kien-um andan akncs (i dahi denilir)
ilacan < Skr. Jclavana bir ormanck,
daha sonra bir manastr ad
f/- izmek
o, coh+ (br.) parlaklk
o , bk. ok
olan parlamak
ok , o kesmek, ldrmek

darni (br.), lami, dhrn (br.) < Skr.

dhran by rumuzat
daakarmapuda-avadanamal < Skr. dasakarmapatha-avadna mla bir kitap
_ ismi
dian, dyan, diyan, dhyam (br.) < Skr.
dhyna teemml, 6 veya 10 fazilet
ten (Skr. pramit) biri

oktra kaynamak

dindar, dintar < Sout. SenSr fSyn rJ

Maiheizm de seilmi, mmtaz

almak zdrap

diyan, bk. dian

om , com (br.) dalmak

drri, bk. kryi

om ()n dalmak

dyan, bk. dian

omur batrmak

el (br.), bk. il devlet

ESK TRKF.NN G RA M ER !

t i i l (br.), bk. ti}it

hkm (br.), bk. kiin

ti (br.), bk. i/ c

t nebat, ekin, orman

tytm (br.), bk. iyin

, bk. d

f(a)r(i)nibran < O rta Iran < Skr.

parinirvna N irvan a nn cn derin
derecesi

an dikkat etmek
ifn ,fun kaybolmak, kurtulmak
ifin meale

fijay, bk. wi}ay

id , t , t terk etmek, gndermek,

karmak

frifli, briti < Sout, fr ifli (Jryjty, fyryjly)

(dil:) eli, ferite, melek

dala brakmak

gay < Skr. Gaig Ganj nehri

d, bk. idi

garh, bk. grah

idim, tm ihtiya, tehlike

gintsun<in.
f }'en <gen-tsung Hantsangm tercmei haline tefsir
yazan kimse

duk mukaddes

gilso

<

in S

I-lsing

<

gi-di

AltunYaruk kitabn Sanskriteden

inceye eviren kimse

a aa
(a)r (Yaztlar) < Sout, igar ( v r)
kuvvetli
la , bk. ytla

grah, garh < Skr. graha seyyare

inal byk bir memur nvan, ahs ismi

uru < Skr. gutu muallim, retmen

inan inanmak

haan, kaan K a a n

kla , bk. ytla

han, kan han

inan, inant yksek bir rtbe, ahs ismi

hansasvari < Skr. Hamsasvara zel ad

inak melce

hri (br.), bk. kar

naru, naru, inSru (br.) ileri, buraya

hrin+ (br.), bk. karn

tnak (Man.) ?

hast < Skr. hasta kamerin menzillerinden

biri

naru, bk. naru

hatun, kalun (kr. Sout, hvtynh) kadn,

kralie

ra , yra kamak

hiar < O r ta Fars. (Turfan yazmalarna

gre) hiyar (hyr) yardmc, dost
honu ? zel ad
hormuzta, kormuzda < M an. Sout.
hormuzda,
hormazda
( hvrmvzb,
xwrmz8) Man.: lk insan, Bud.:
tndra (bir ilh)
hua < in. hua iek
huilip < in. J !
Hui-li < gi"ti-liap
Hantsang'n, tercmei halini y a
zan akirdi

r, bk. vr ark
rak,yrak uzak
ral , bk. rkal
rk (fal) iareti, fal
rkal , ral rgalanmak, rgalmak
sr srmak
i, bk. i} i
ifbara (Yaztlar) < Skr. livara bey; .
y ( a)m t(a)r zel ad
s kablo
t , bk. id
ilim, bk. idim

A. VON GABAIN

i, i'a, bk. idi bey

ik()g (yaztlar): i. bol tezatl olmak

if i

iki, ki iki

i , ic (br.) imek

ikiay < T ib . rkyai zel ad

igk, ikk, icgk (br.) ok ien, yarasa,

iblis

ikily yeniden

igr , ikr ithal etmek, itaati altna

almak, eve dnmek
ig, ik iki

ikinti, (ender:) ikindi, kinti, (nadiren:)

kindi ikinci
ikirg phe
iktl , bk. igdl

ii, i aabey, amca

iiglik iki

il, l, el (br.) il, devlet, kabile; i. tkn

kut devletin ana tanras

iik girmek, itaat etmek

il zel ad

iim iki, iim

il n taraf, ark, dou

ikk, bk. igk

i l , y i l , y l (br.) ilitirmek, hcum

etmek

ikr , bk. igr

ik, bk. ig
ilig ykl (kadn), hamile

iln taklmak; hkm srmek, haki

miyete gemek

ir ierde

ilnmksiz iliiksiz

irki ierdeki, hareme ait; i. orun

harem, i daire; i. orun saray
memuru, mdr

il-bilg Il-tiri kaann zevcesi, Bilge

kaann annesi

i ii eli

itin i

ildi} , bk. illi}

ilr iirmek

ilgar nde, arkta

idr , itr takip etmek, taklmak

ilig, lig, (nadir:) ilik el

idi, iy (br.), i', i, ig bey, sahip

ilig, lig elli

idi (d ?) olumsuzun kuvvetlendiricisi

ilig hkmdar

idi} kap

ilik, bk. ilig el

idiz. ytiz yksek

ilin , y ilin taklmak, ilimek

ig.yig hastalk

ilinti elence

ig, bk. idi bey

ili} (ruh) ba

igdl , iktl bakmak

hastaya, ocua)

(mesel:

ilil , bk. ili

ilk ilk, balang

igid, igit yanl

ilki ilk, birinci

igid bakmak, beslemek

ilkisiz ezel, ncesiz

igil umum, dnyev

igit, bk. igid

ilsir yersiz olmak,

olmak, ilsiz olmak

iglig hasta

ilsirt yerinden mahrum etmek

igsiz, igsz salam

Ut , ilil gtrmek; hcum etmek

memleketsiz

ESK TRKEN N GRAMER

(i)l-la b (i)r (Yaztlar) bir nvan

irin, bk. irin

il- t(i)r (i)f (Yaztlar) bir T r k kaan

nn ad, Bilge kaann pederi,
lm yak. M .S. 691

irintr sefalete dmek

illi} , ildi} kavga etmek

ilt oraya
im, bk. dm
imarigma, imrdrigmd evrilmi
imig, bk. dmig
imrdrigmd, bk. imdrigmd
in inmek
in sulh, rahat
ind, incd (br.) yle, bylece
indk ?
inip fakat, sonra
inka,yink ince
ink sulh, sknet
inkiilg sakin
insirl rahatsz etmek
in < in. ? mlk
ini, iniyi, yani *mf kk erkek karde
inyana < Skr jnna bilgi
irjak inek
*irjg, dntrj mafsal (?)
irjir alaca karanlk

*75

irirj, bk -yiritf
irkak, bk. (irktik
irk(i)n (Yaztlar) bir nvan
rmak usan
iri vergi
iri , bk. art
irtd, arla erken
ir/akan evvelce
irtdkn yarn, erte
(i)rlif (Yaztlar) bir nehir ad
irtr (Yaztlar) ulamak (?)
ir (br.) fal, iyi iaret
irji, bk. arzi
isn, bk. asan
isi, asi kazan
isig scak hararet, stma, sevimli, zel ad
i. z hayat
isin kymet bimek, snmak
isirkd , bk. asirga
isirkdg merhamet, hasislik
isirkammdk (br.) tamahkrlk
isiz kaba, fena

ir, bk. yr orada

isman (ismin yerine byle) < Tib. sman

il , zel ad

ir < in. Z . < M on Kan,ldan kincisi

(bk. 210)

ista , bk. izdd

ir , y r tekdir etmek
ir (Yaztlar) vasl olmak (?)
irbiz, irbi vaak (?)
irig (dvrig okunacak yerde byle) kaba,
ters
irin dudak
irin ,y irin tekdir etmek, kzmak

istam istek
isl(a)m Bat Trklerinin veya O noklann ceddi; o, Bumm kaann
kk kardei idi ve 575 veya
576'da lmtr
isiir , bk. asr
ijjn(oku i fiyi?, Yaztlar) ince isimveya
nvan

irin, irin sefil; irin gnah

if, df, t i (br.) e

irink merhamet etmek

if, V i

A. VON GABAIN

ifg()li, ifgrl (Yaztlar) diba denilen

ipek kuma

izd , sla , asta izlemek, aramak,

istemek

ifif mlek

itg ( i) l muhtemelen O u z kabilesinden

bir halk ad

/t// , bk. d fil

iik eik

j ja k + (br.), bk. aak

ifil , fil azalmak

jihiapath (br.), bk. ahfapat

ifin sa rgs
if i l , bk. af it

jim , azim < in. i

jen, tiiiem
K a n dan dokuzuncusu

ifilil , bk. iflil

ka (br.) < in. ^ kia < ka aile, akraba

iflii ilemek

kabfa , bk. kamfa

flil kullanmak

kabfur , bk. kavfur

i f l i l - , i i t i l - iitilmek

ka ka

ifu-yazd < O r ta Fars (Turfan y azm a la

rna gre)yifuyazd (yyfivy zd) T a n
r sa
it kpek; i bum it zm (yaban gl
meyvas)
il , <7 etmek, yapm ak

ka kamak
kaan ne zaman, nereye
kaatj ka defa, o kadar
fca geit istasyonu = Skr. yala his
uzvu; all k. orunlar = Skr. iadyalana = Skr. indriya alt his uzvu

il uk (yaztlar) zel ad

kada hakszlk

ittir , bk. idar

kadak (br.), bk. katg kat

itig alet

kdha (br.)
birader

i lig yapm a, kurma, teebbs, tezyin, ss

itiglig = Skr. samskrta i edinmi olan
kimse
itigsiz = Skr. asamskrta isiz, hareketsiz
itil tekemml
donatlmak

etmek,

sslenmek,

ilin hazrlanmak
iliz musiki aleti almak
iw , bk. div
ittin, bk. awin

10

(kr. ka) akraba, dost,

kadaz, bk. (d)zg(a)nti-k

kadu, katku, kayu (ender, ge metinler)
keder, kayg
kadgur kederlenmek
kadn kayn (peder)
kadir, kadhir (br.) (kr.
akbaba) gazup, sert

M o.

kafir

kadrkan ormanl bir dan ad, belki

Kin ga n da

iy takip etmek, tabi klmak

kadz tarn

iy takip ederek, sonra

kagal, bk. kal

iy, bk. idi bey

kaan, bk. haan

iyin, tyem (br.) takip ederek, dolay, sra

kaansra kaansz olmak

iyin zulmetmek, tazyik etmek

kagda, bk. kagdd

iyin zulm, tazyik

kal, kaal krba

Z i z

kauk mesane

ESK TRKENN GRAMER

*77

kal deli, delilik

kan, bk. han

kal kalmak

kan, kan

kalam = Grek. caXano kalem

kan tatmin etmek, kanmak

kalayn sevin gstermek, sramak

kana kanamak

kal baki, artk

kanat kanat

kal kalkmak

kana nereye?

kaln koyu, ok, kaln

kandn nereden

kaltnsz bakisiz

kandur , kantur tatmin etmek, kan

drmak

kalnu fazla, braklm

kalk yukar kat, kule; gk

kam nerede?

kalz bakisiz, btn, hep

k (a )n ( )?

kalt sratmak

kannsz doym az

kalp, kip < Skr. kalpa devir

kanlk padiah!, hanlk

katt ki, gibi, nasl, eer

kanla nerede?

kam byc, aman

kanla kanl

kam frlatmak

kantur , bk. kandur

kama, kam, kamu < O rta Fars.

(Turfan yazmalarna gre) hamg
(hmg ) hepsi, kamu

kanyu, bk. kayu

kamaan, bk. kamaun

*kanu, bk. kayu

karj baba
karjl araba

kamau, kamu hep birlikte

kam, bk. kama

karj-si < in.

K tTang-hi in
hkmdar eng-tsu nun mhr:
1662-1722 (bu ifade burada m
hr ve hanedan armas zerindeki
manidar sz veya kssay gsterir
ve sene hesabna da dellet eder)

kamu, bk. kamau

kap < in.

kamun, bk. kamaun

kap < in. ^ kia < kap 10 K a n dan

birincisi

kamaun, kamaan,

kamun,

kamuun

hep, kamu
kamak bir nevi nebat
kam kak

kam}, kamu} hint kam, bambu, kam

kam}a , kaba sallanmak, depren
mek, yerinden oynamak

kia < kap anta

kap kapmak, yakalamak

kap rtmek

kama sarslm

kapa, bk. kapt

kamat sallamak; adak k. karklk

karmak (?)

kapak kapak bk. kz k- +

kamu, bk. kama

kap} kapmak

kapt, kapa, kapag (br.) kap

kamuun, bk. kamaun

kapfur , bk. katfur

kamu}, bk. kam}

kakn piman olmak

A. VON GABAIN

*78
kar kar

fcaant idrar

kar kolun st ksm

kau K a g a r civarnda bir ehir

kara (ehli) hayvan

kat defa, kat

kara, kra kara; bir gln ad

kat katmak

kara halk

kat aksatmak, durmak

karau, karaku kara

kata defa, sra

karam hendek

kata, bk. kat

kararju karanlk

katalan , bk. kallan

karak gz bebei, bak

kalt sert

karaku bk. karau

karan karanlk

kat, kata, kallih (br.), kadak (br.) kat,

gayret
kat mahlut, kank

kara karga

katla yormak, germek, zorlamak

kan ihtiyar

kallan , katalan , kattihlam za h

met etmek, cehtetmek, uramak

karar kararmak

kar , hn (br.) ihtiyarlamak

katl katlmak

kan ihtiyarlk
kani karmak
kann, hrin-f (br.) karn
kannda karde
kan mekik iplii, atk, arga, mensu
catta enine atlan iplik
karii (br.)
lamak

kavga etmek, dman

kartuk Al tay d a la n ile rti nehrinin

yukar ksm arasnda oturan bir
T r k halk
karmapul, krmaput < Skr. karmapatha i
yolu
kar (kr. Ku . kirciye) saray

katn tekrar
katn , katun katlamak
katku, bk. kadu
kalrun kuvvetlenmek
katun, bk. hatun
katun , bk. katn
kawau kav, fitil
fcatur , kavur ( < in. & ho < dp
+ r ) toplamak
kav
(kr. kautr )
kavumak
kav , bk. kavr
kavt ,
kowt
(kr.
+ / ) arpmak

kar, kri (br.) kavga, kar

kavi < Skr. kavya iir

kart yara, ban, banl

kavn tevkif, tutku

birlemek,

kavur ,

kasuk, bk. kazuk

kavn , kav k avga etmek

kasnt korkun

kamsadl , bk. kauzatl

kask kabuk

kaviki < Skr. Kauiika ndra nn lkab

ka ka bk. kz k. +
ka ss ta, krat

kavuur , kabur , kapur katlamak,

bir araya koymak, kavuturmak

kaan iemek

kavur , bk. kavr

F.SKt TRKF.NtN GRAMF.R

kawzt (br.),
evirmek

kaunal

skmak,

79

kvzalil (br.), kavzadtl evrilmek

kSI (br.) gelmek; anulayu klmij = Skr.

tatfgala yle gelmi (yni Buda)
kalan, bk. kliin

kay < in. t kie < ki cadde

klig gelme, peyda olma

kay < in. {/$ kai 12 K ien -um an dan

on birincisi

kiin, klirjn gelin

kaya kaya

km hastalk, zdrap
k()m Yenisey nehrinin yukar ksm

kaya geri
kayu, bk. kadu

kliir , klir getirmek

kmi, kimi gemi

ky (br.), kanyu, *kanu kim? hangi?

kmii gemici

kaz, hkz (br.) kaz

kmi atmak, vazgemek, terk etmek

ka z kazmak, karmak

kn gen

kazart toplamak, zaptetmek

knd, bk. kntii

kazan kazan

knl < So. kanth (knbh) ehir

kazuk, kasuk kazk, direk

knlir < ? kenevir

kntii, knd, k()nt kendi

ka kamak, gemek
kari te tarafta
kdg geit
kd?
kad < So. kba < Sak. kaa.de pek
kd giymek
kdgir sendelemek, kamak (?)
kdg elbise
kdgr giydirmek

k()rj()r()s bir yer ismi

kay (kr. kya; ) mzakere, nasihat
ktyn , kirjrn nlamak, homur
danmak
k()rj t(a)rm (a)n yer ismi
kpk (ba) kiri, kepek
krk adr
krgk,krgk (br.) ihtiya, lzm, gerek
k. bol (oku bul ?) lmek

kdil , ktil giyilmek

krgklig gerekli, mhim

kadm elbise

krgt mahrum etmek

kdimlig zrhl, giyimli, elbiseli

kril uzatlmak, gerilmek

kri} kavga

kdr giymek, giydirmek

kas kesmek

kgd, kagda < So. kg 5 i (kgdyh)

kt yapra

ksig (br.), bk. kzig

kk (kr. kikfr ) intikam hissi, kin

ksm a kyma, kesme a

kklik keklik

ktil , bk. kdil

kkni tahkir etmek, kzmak, nefret

etmek

kyik, kiyik geyik

kkfk menfur, iren

kyirknig ( <

kakk guguk kuu

kskil keskilemek, ufaltmak

kvil zayflatlmak

~ "fig )

in. i g kai ve + 1 rk

A. VON GABAIN

k(a)yr(&) yer ad

krn zdrap

kz sefil (?)

krk krk

kaz gemek

krkn gen kz, cariye, karava

kaza sra ile

krkz Krgz

kazig, ksig (br.) sra

ks imdiklemek, ksmak

kazig stma, hastalk

ksa, bk. ks

kertgn (br.), bk. kirlgn

ksa ksa

kerl (br.), kert (br.), bk. kirt

ksa, ks, bk. kska

k nlem, nida sz

ks, kzt, ksa dar, daraltma, hapis,

ksk
ksl (da aras:) boaz, vadi

Ai<in.| keng~k\o K a n dan yedincisi

k (oku ( a )k l ?)
kmk atom
kd, kilig + (br.) snr, ky
kfrkak, bk. kvrak
k gbre, tezek
kimlik, kynlk hapishane
kkr barmak
kkruf , ktkry , kkru} , kkrtf
barmak

ksl kslmak, daralmak

kska, kza, ksa, ks kska; kk
boyunduruk
k} k
k yok kmahvetmek (?)
ki}la klamak
kifla klak

kl kl

ktany, kitay Y e h o l un kuzeyinde oturan

Alta y ca konuan bir halk; sonra
in'in kuzeyine nfuz ettiler

k l klmak, yapm ak, icra etmek

kw saadet azamet; istek

kl kl, ahs ad

kw hasislik
kvad mesut etmek

kilimsin yapyor gibi davranm ak

kln megul olmak, esasl yapmak,
hazrlanmak, gayret etmek, y ara
tlmak, klnmak
kln, klinc (br.) i, ilem, amel
klk seciye, hareket tarz
km (br.) kim (oku kyn) azap, ceza

kmrak, kfrkak hasis, haris

kvrkaklan hasislik etmek
kyl bir tarafa eilmek
kynlk, bk. knlk
ky, bk. kn
kz (br.) kz

kna taciz etmek, incitmek, knamak

*kz scak

knau knayc, ikenceci

kzamuk kzamk

km, kyn knayc, ikenceci

kzart kzartmak

kndur , kmtur zahmete katlanmak

kza, bk. kska

km sert, kuvvetli, kzgn, cesur

kzan hasislik etmek, kskanmak

kmtur , bk. kndur

kzak hasis

ky a

kzut zdrap, zorlama

kyrt eri bal

kz, bk. ks

F.SK TRKF.NN GRAMF.RI

kzl krmz, kzl

kiyrl geniletmek, tefsir etmek

ktZilst krmzms
ki < in. ^ ki 10 K a n dan almcs

kir kir

kiyr mufassal

kib misal

kir girmek, batm ak (gne)

ki uzun mddet, ge

kirgr , kigr ieri sokmak

ki akam, gece

kirigs girmek istemek

kifig kk, genlik

kirpik kirpik

kimlin ara gecikmeden, derhal

kirlgn inanmak

kid son, arkada

kirlgn, kertgnc (br.) mmin, iman

kidr , bk. kilar

kirlgniiliig sofu, halim, imanl

kidin arkada, batda; kuzey, kuzeyde;

te tarafta

kirtkn , bk. kirlgn

kidirti batda

kirl, kerl (br.), kert (br.) doru,

hakik, mmin

kidiz, kiiz, kiiz kee

kign (oku kiktin?) salgn
kigin cevap
kigiir , bk. kirgiir
kiiz, kiiz, bk. kidiz
kikfiir (kr. kak) kkrtmak
kilan, kln-<\ in.
k i-lin tek
boynuzlu efsanev bir canavar
kim kim, ki
kimi, bk. karni
kin sonra, istikbal
kin < in. fkien 12 Kien-u-m andan
birincisi
kin (br.), ktt (oku kyn?) azap, ceza
kinfuman < i n . $ ffken-chu-man 11
ksml ilmi ncm silsilesi
kinldn dnmek
kinli kaalamak (?)

kirln doru olmak

kir geri
kisr sonra, batda
ki balamak
ki}n ba, ukur
kiji, ki (br.) kii
k il gitmek
kilr , kidr gidermek
kilg zail olma
kilig + , bk. kdt
kili} ayrlmak
kyk, bk. kyik
kiz kap
kizkil (br.) kzl
kizl gizlemek
klinc (br.), bk. kltn
kip, bk. kalp

kinlik gbek

kobura, kobhurg (br.) bayku

kiy geni, mufassal

koa T u r fa n n eski ad

kin (kr. kani}) mavere etmek,

danmak

kod-, koy , kod (br.), kol (br.)

koymak

n , bk. kyrn
kirur suikast tertip etmek

kod aa, adi, pek

kodkar (aa) koymak, karmak

A. VON GABAIN

kodtkarlur kymetten drmek, in

dirmek

kop hepsi, ok

kodu# koyma

/copuz kopuz

kopan hep

kot/uru tamamyla, tam

ltor zarar

ko ( k ?) atom, toz

fora azalmak

kola , bk. kowla

fio/lja , knhi/l
(br.)
kiiftumk, gevemek

kon , koru korumak

zayflamak,

b 'i") ( 11 <) 'lel. |>m

kohiJI (br.), bk. kogfa
kohik (br.) za y f
kok azalmak
kol kol
kol , hkuol (br.) rica etmek
kolb koltuk alt
kolu dilenci
kolli < Skr. koli namtenahi, saysz

kormuzda, bk. ftnrmtln

kork k o rk m a k
korftin korku, Irhlike, koikt
korkn korkun
korhnlt korkmu
korku korku
koru , bk. kon
kof ift
kof terkip etmek, komak
kofu ( ?) zel ad
kofulug (at) koulmu

kolu (u ?) vakit, an, mevsim, iklim

kot , bk. kod

kolula dnmek, aklamak, b ak

mak, tahmin etmek

kow oyuk, saadetsiz, kof

kolun yalvarmak; kut k. ant imek

koluya filiz
kolusuz (u ?) saysz
kon, bk. *koy
kon konmak, yerlemek, durmak
konak dar
konap, bk. kon}
konduk yerleme
kondur , kontur yerletirmek
konu ikamet yeri
kon, konap komu
kontur , bk. kondur
konukluk konak

kovt , bk. kawt

kovula , kola kovalamak
kowu}a dzlemek
*koy, kony, kon koyun
koy , bk. kod
koyn koyun (sine)
koyn, koyn (br.) koyun
koz kuzu
kr (kj br.) gmek
kdg, ktg (fi?) i
kdr , bk. ktr
kg < in. k < ki"ok ark, trk,
makam , melodi

kony, bk. *koy

kgman (u?) Sayan da, veya onun bir

ksm

k o y u l koparlmak

kgr (?) hazrlamak

koyu bcek, kurt

kgrkn gvercin

koolak kolcuk, kk kol

kz gs

ESK TRKENN GRAMER

kk gk, mavi

krkld sslenmek

kktid ykseltmek

krkliig gzel; manzaral

krik-r H a n gay dalar civarnda l>ir

nehir
kkrd , kkird , kkrd grlemek,
kkremek
kl gl

kili

krlld gzel
krlk (ti ?) kar yn, karl yer; seven
krllg grll, casus

laftliinnk

klg/l (knln

krksz irkin, irkinlik

krlkr gstermek

n.) glge

klk, klk (br.) yk hayvan

kln glgelemek
kltj nakliye vastas, tat
km gmmek

ktllg\H (iimrk islemek

kr (m nokt a! l a / a , haki ) ; lal, l l y a
krmfi falc
krn grn
krnld tehir etmek
kriinlg sergi iskelesi

koman (?) yanlma, aldanma

krj grmek

kmr kmr; k. ta bir d a ad

koli binmek, kmak (?)

kn , bk. ky
kndk, konyak kova
kni doru, gerek
kntl dorultulmak, dzeltilmek
knk (kr. ky ) tamamyla yanmak

ktki yayla
klrl , klrl (br.) ykseltilmek
ktg, bk. kdg
klr , kdr ykseltmek, tahamml
etmek, tamak

knr (kr. ky ) kzartmak, d ala

mak, yakmak

klr yukarya

konyak, bk. knak

knla dnmek

ky , kn (kr. knk , knr )

yanmak, kavrulmak

kjl, kA()l br.) gnl

kydr yakmak, dalam ak

kylkar tefekkr etmek

kyir yakmak, dalamak

kp ok

kylril yaklmak

kpik, bk. kpk

kprg kpr

kz gz; k. kafi ka; k. kapak gz kapa,

kirpik

kpk, kpik kpk

kzki} biri birini grmek

kvdk nazi, gevek

kor , kr (br.) grmek

kzld gzlemek

krg, bk. kork

kznak akis

krg itaat

kzn , kzn (br.) grnmek

kork (br.), krg grn, gzellik, gzel,

resim

kzng ayna

krkit gstermek

kr (br.), bk. kr

krkld gzel

kra, bk. kora

kznk pencere

284

A. VON GABATN

krmaput, bk. karmaput

kunuy < in. -5 ^

kryi drri < Skr. kriydhara Kriya y bilen

kuntuz kunduz

kung-chu prenses

kan (br.) < Skr.faana ksa bir an

kurjkiu < in. 5 ^

knli (br.) <

Skr. knta, knti
gnahlarn kartma, ikrar duas;
alt veya on faziletten (pramit)
ncs: sabr

(musiki aleti)
kur kuak
kur germek

ki (br.), bk. kii

kural , bk. kuwrat

ku,kuu,kvu (br.) < in.9, kuei < k f ki 10 K a n dan onuncusu

kun garp, bat

ku ( 0 ?) zel ad

ku n kurumak

kuani im < i. [w] kuan-shi-yin < kunsiai-iam Skr. Avalokitivara bir bodisatvann ad

kunn kuruluk

kubr(a)t , bk. kuwrat

kunt , kudr kurutmak

ku( (k. k u cu l- br.) bada kurmak,

kavuturmak, kucaklamak

kurla defa

kud , bk. kul

kuda tan (?)

kuradl evrilmek
kuran kuanmak

kudtr , bk. kunt

kurt (br.) kurt, solucan

k ung-hou harp

kur sra

kuran kale; bk. (a)ma k.

kunkan; k. Trklerin kuzey-dousunda oturan bir halk

kurka kuru

kdruk kuyruk

kurla, kurla ihtiyar kadn

kudu kuyu
kuu kuu

kurtkar , kulkar , kurlar

mak

kul (br.) kul, esir

kurtul , kulrul kurtulmak

kulad esir olmak, kul olmak

kulak, kulak, kulkk (br.) kulak
kull esir sahibi
kulluk bir esir gibi
kulkak. bk. kulak
kuls kle gibi
kulun tay, kulun
kum kum
kuma <
in .
ft A-ma H u larn
keneviri: k. ya keten ya
kumursa karnca
kun , kun (br.) yam a etmek
kuni nazari ayn bir ksm

kurtar

kuru , bk. kun

kuru, khurug (br.) kuru, bo, pein
kurusak karn, kursak
kus (br.) kusmak
kuslaak ( o ?) yer ismi
ku, ku (br.) ku
kulu kulu
ku/lr < M an. So. hular ( ? ) , huestar
(vtr, vytr) reis, usta
kut (br.), < O r ta ran, kt saadet,
rahmet, azamet, ruh; k. kolun ant
imek
kut ( 0 ?) unsur (aa, toprak, su,
maden ve ate)

ESKt TRKEN IN GRAMER

kut , kud susuzluktan zayflamak

kutad mesut olmak, mesut etmek
kulada ( o ?) zel ad
kutay ( o ?) < ? ipek

kl, kl ahs ad; k. ligin tl-tiri kaann

olu, Bilge kaann kk kardei;
takriben 685-73 'lerde yaamtr;
k. fo r baka bir tannm ahsiyet

kutlu mesut, kutlu, mutlu

kl kl

kutkar , bk. kurtkar

kld sena etmek

kutrul , bk. kurtul

klfg ( k ?) gl

kutur kudurmak

kiimf, kn's (br.) giim

kuu < in. /f wei < n g fie-k i 12 Kienu -m an dan sekizincisi

kn, kiin (br.) gn, gne, cenup, gney

kuun < in.

kun < kuen harem

kuvra, kuvrak, kuvrg (br.) toplant,

rahipler cemiyeti

kn, *gn okluk edat

kun < in $ hiin < hiuan
knd} gne

kuvrat , kural , kubral toplamak

knit, kncidh (br.) < O r ta Iran, kunjit,

T oh . kunt it susam

kuyka deri

kiindam gne gibi

kuzgun, kuzgum (br.) kuzgun

kiindri cenupta

k, k hret, ayia, mehur

kndz (br.), kuntuz gndz

kii korumak

kni kskanlk

kf, ktic (br.) g, kuvvet

kninta her gn

kf abalam ak, zorlamak, yama

etmek
kfiid kuvvetlenmi olmak

kntamak her gn
knlz, bk. kndz
krj, k (br.) cariye

kflandr kuvvetlendirmek, glen

dirmek
kflg gl

kf,1 f, kp

kfsird gsz olmak

kr ( ?) kandrma, hile

kfsz (br.) gsz

kri kile (hacim ls)

kdiig gveyi, d amat

krilik, krltk hacim ls

kiidn ( ?) misafir

krkm < O r ta Iran, kurkum safran

kdanlik ( ?) misafirhane

kiirlik, bk. krilik

kjanf, bk. kvan

ksa , k s (br.) istemek

kg ( S , k ? ) sefalet (?)

ksadk istek

kg(a)r (o ?) yer ismi

ksdn, k}an (kr. So.

kvcny ) K u a ehri

krjad cariye olmak

kin (oku kuin ?) < in. & kan tomar

kitap
kjtri < < Skr. katlra kameriye

ksanf istek

kji, bk. kzi

kiiski, bk. kzk

kk ( ?) belki

ksk san

ksnfig istenilen

sf.

ktfnr,

A. VON GABAIN

ksn kuvvet

m(a)hasatwi < Skr. Mahsattva als ad

ksi (br.) istek

mahistak < O r ta Fars. (Turfan Y a z m a

larna gre) mahislag (mhystg)
M anih eizm papaslnda 3. kade
me rtbe

ksflg istenilen, istekli

kfn, bk. kusan
kun < in. $5 hn < hiuan tts ii
kuiic (br.), k/n, kvnn gurur,
gven
ku-z anl, sevgili
ktrriig (br.) davul
k- gz
kiizf (br.) mlek, kazan
kzt nbet zaman, beki, karakol
kzt muhafaza etmek, gzetmek

mama kadn
man Maniheizm dinini kuran Manas
215/6-276
manislan < O r ta Fars. (Turfan Y a z m a
larna gre) manislan (m nysl'n) ikamet
yeri
manu ( i ?) yabani bir hayvan
marj adm

kzi, kji M o. AujYcin f j^hang-chu maygal < Skr. mangala saadet, ahs ad
marjla yrmek
<
k-t'ieu buhur denei, buhur,
m aya bk. m ye
tts, gnlk
kzki, kski sonbahara ait
la < in. a ? lo < la katr

mafara <
Skr. mahrja Byk
K r a l , Bat Trklerinden bir
elinin ad

labay< in.
p j lo-pei < lu-pu bir
musiki aleti

mar < Sryani mr bey

lain = M o . narn doan, ahin

mardaspanl < M a n . So. mardspand

(mrtPspnd) unsur

azn < ? dom uz (?)

lakfan < Skr. lakana iaret, gzellik
iaretleri

mayak gbre
maytri < skr. Maitreya, gelecek Budann ad

lesp (br.) < T o h . K . leip vcudun

usaresinden biri

m()n, mm (br.), min ben

l so < tib. legs-so = Skr. sdhu iyi!

tamam!

myg, bk. meyi

lik(a)>f (Yaztlar) 73 1'de Kiilteginin

cenazesine itirak iin T r k saray
na gelen in elisi Liu H ia n gn ad
likzir< m .
liriua < in. g

0 (i-ji<liek-riziet takvim
lienhua nilfer iei

lon, l (Yaztlar), lu (br.), lo (?) < in.

gj| lng < li nng-ri-ri ejderha

mrj yem
mni, mii (br.) sevin, saadet, mbarek
myig saadet
myile sevinmek
mniz, mnis (br.) grn, gzellik
myzt , myl , bk. mrjzt
myl , bk. myzt

m(a)hadiwi < Skr. Mahdeva ahs ad

myi, myg, by (Yaztlar), byg

(Yaztlar) daim, ebed, meng,
bengi

m(a)haradi < Skr. Mahralha ahs ad

myz benzemek

m(a)habali < Skr. Mahbala ahs ad

ESK TRKF.NtN GRAMER

myzt , mysl , mayizt benzet

mek, mukayese etmek

muya (o ?) dik kafal

mrii < Skr. mleccha barbar

muyak dii geyik

muyul, muyul, munkul akn

mna, bk. muna

muymal (o ?) akn olmak

my bk. muy

muyum (o ?) akn

midik, milik < Bud. So. ntidk (myd'k)

Buda dinine mensup, fakat ruha
niler tarikatna girmeyen

mn ( ?) kabahat, gnah

min, bk. m(a)n

mn , bk. min
mn (d?) tekdir etmek
mnk aykr gitmek, amak

min orba
min , miin , bin binmek

myz, miyiz, myz boynuz

miti (br.), bin, by bin (say)

namobul < Skr. namo buddhya Sayg

Budaya!

miyiz, bk. myz

miy binek hayvan
mir (br.) = in. 5 mi < mili, = Skr.
madhu bal

namodarm < Skr. namo dharmya Sayg

akideye!

mifkif = So. mtifk kedi

namosan < Skr. namah samghya Sayg

rahipler cemiyetine!

milik, bk. midik

naru oraya

myt beyin

nayul < Skr. nayula sonsuz, ok

monuk < ? inci, boncuk

nayvazik < T oh . A naivaiik cin

monily (br.), bk. mnlayu

n (br.) ne

monlg (br.), bk. munta

nc (br.) ne kadar? ka?

mozag, mojak < So. mak (muk)

Bud.: hoca; Mani.: bapiskopos

nk nasl
ntifklli niin?

myr , m aya brmek

ng nasl?

mun babo dolamak

ngd ondan dolay

muna, mna ite

ngl nasl?

munfa, buna bunca

naglg rasl?, niin?

mufiulayu (br.) bunca, bylecc

nlk niin?

mumlayu, monily (br.) byle

nma ne ise

munkul, bk. muyul

nman nasl

munla burada

nn bir eye gre

munla, monlg (br.) byle

n()A (?) hi, herhangi

munluda buradan

n()y ahs ismi

muy, my, buy sefalet, keder

nyy, nyyk ayr

muyad amak (?), kederlenmek

nlg bir dereceye kadar, nasl, hangi

muyadn acaip, zdrap verici

ntrvan, nrban < Skr. ntrvna nirvana

A. VON GABA1N

nzuuan, m-jpam < Man. ve Bud. So.

n'^Pn ( nyzfin) = Skr. kltia itiyak,
ihtiras, lekelenme (ahlk)

o(u)z (Yaztlar) bir T r k kabilesi;

tokuz o. Dokuz O uz; sekiz o. Sekiz
O u z; o. bilge ahs ad

nioak < Bud. So. nofok (nvf'k)

(Man.) akirt, talebe

ohol (br.), bk. oul

nigranti < Skr. nirgrantha J a y n a dinine

mensup kimse

ol (br.) o

nikay < Skr. nikya (felsefe

ilahiyat) mektebi, tarikat

veya

ohfa , bk. okfa

ohati (br.), bk. okfah
olurt yerletirmek, oturtmak
olor (br.), bk. olur

niw < O r ta Part. nev ( nyw) kahraman

nom (br.) < So. nom (nwm) akide,
kanun, din; din eser; dua; telkki
nom viz

ollur oturmak
olur , olor (br.) oturtmak, durmak,
oturmak
olurt tyin etmek

o (br.) dr, dir

on (br.), oon O n -K a b ile ,

Trkleri
orj sa, doru, bat, gney

o(ik, n(ik. o(nk ocak

oy< i n . 3 ; u>ang hkmdar, ahs ad

nof < So. nof (nuf) hayat iksiri, tatl,

sevimli

yni

Bat

onal doru

odhauh (br.), bk. odu

odtr uyandrm ak, kaldrmak
odurak, oturak, olkurak, otgurk (br.),
olhorrk (br.) kat, sarih, ak

onar daha iyi olmak, iyilemek;

farkna varm ak (?); yardm etmek
(?)

orjlun doru; sada

oduralt, oturat tam anlayarak, kat

ojul iyilemek

odJon (br.), bk. odun

orijin < in.? iblis, fena ruh

odu, odhauh (br.), olog (br.) uyank

op hprdeterek imek

odun , odhon
uyanmak

opla tell olmak (?), barmak (?)

(br.)

otom

(br.)

opu girdap

oal uyandrmak
olau nazik

ok ok, kabile tekiltnda kk birlik;

on o., bk. on

olan ocuk, oul, olan

okt , ohki (br.) armak, okumak

olanu ocuk gibi

nazik, mark

okfa , ofa , ohfa benzemek

muamele edilen,

haydut, hrsz
ofa , bk. oka
ofalt, bk. okfah
oul, ohol (br.) oul, ocuk; ahs ad
ourla alm ak (hrsz)
ourka ( ga ?) omur, omurga, fkra

okil (br.), okid (br.) okutmak

okfal benzetmek
okfah, ofah, ohati (br.), ohiti (br.),
ogfti (br.,) okiti (br.) benzer
okfalsz benzeri olmayan
ordu, ortu < Hiung-nu dili ordugh,
ordu; saray; o. kent M . Kagar
zamannda: K a ga r civan

F.SKt TRKF.NN GRAMF.R

on (u ?) erkek, gen
orna konaklama yeri, taht

otoz (br.), bk. otuz

otkurak, bk. odurak

ornal, ornah+ (br.) salam

olra, bk. orta

ornan yerlemek

olru ada

omanu ikamet yeri, yerleme merkezi

odun

ornat tesbit etmek

otuz, otoz (br.) otuz

orohit(i)k < Skr. rohitaka bir cins balk

oy boru, delik

orom (br.), bk. orun

*oy oynamak; o. ma ar oyuncu

orkun K u ze y Moolistanda ve Sibiryada, Hangai dalarndan kuzeye

akan O rhon nehri

oyat ?

orta, olra orta

oz , os (br.) kamak, kurtulmak

orto, bk. ortu

oyu oyun
oyun oyun
ozan , osan (u ?) tembel olmak

ortu, bk. ordu

ozur , oskur kurtarmak

ortu, orto (br.) orta

dnmek

ortun ortanca

bka, bk. vka

ortuklu arkada, ortaklk

bkala , bk. vkla

orun, orom (br.) Skr. bhmi yer, konak

, + (br.), intikam, c

oruni, bk. irki

, c (br.) snmek

orunluk taht, yer

s kin beslemek

oruk yol

r sndrmek

os , bk. oz

d vakit, an; huzur; saat, devir, mevsim;

. tcrjri Trklerin zaman ilh

osal ( z ?) tembel
osan , bk. ozan

dhkr (br.), bk. tkr

osoA+ (br.), bk. osu

driil (i ?) ayrlmak

oskur , bk. ozur

dsz vakitsiz, baki

osu, osoh+ (br.) tarz, yol

dr , tr (ir ?) ayrmak

osulu gibi

diirti, bk. adtra .

ot (br.), oot ate

drtlg (ii ?) doru, tamamyla

ot (br.), oot ot, il

d (br.) slak

ota tabip

od (br.), bk. *tf

olalk tababet

g, og (br.) ana, veyana

oturak, bk. odurak

g, og (br.) akl

oturat, bk. odurat

g , g (br.) mek

othorrak (br.), bk. odurak

gd hret

otog (br.), bk. odu

gn (kr. krdm) ay, kanal

otom (br.), bk. odun

gdt, gSi (br.), bk. gti

A. VON GABAIN

gdir methiye

lr , lr (br.) ldrmek

gir sevinmek

lt ldrme

gln , gln (br.) kendine gelmek

ltfi, lfi katil

gmif sena, vme

ltlk mezbaha

granmi} alm, allm, renmi

gral temrin, itiyat, alkanlk

ml srtnerek yrmek, emekle

mek

gral , rgt retmek

man, bk. rmn

grtin , grtim (br.) temrin etmek,

renmek

mgkl srtnerek yrmek, emek

lemek

grn, griin, rn, grnc (br.) sevin

mgan boyun iryan, (atardamar)

griintr sevinledirmek

nmn bk. orman

gsir kendinden gemek

n (br.) renk, gzellik; kk-y, bk. kk

gsz ksz, yetim, ahs ad

y, n (br.) n, dou

gli (br.), gdi methiye

yd , nt (br.) deimek

g ezmek

yadlr iyiletirmek, tedavi etmek

gf annecik

nt (br.), bk. yad

gk sevgili

ydn nde, douda

r sr, hara

ydri, ydrti arkta, douda

grt kendisini vdrmek

t, t nasihat

ni (br.) baka, ... dan baka, farkl

t vdrmek

nr (br.) douda, nce, ileri

gz nehir

y n (?)

k dnmek

p pmek

okrm (br.) (kr. n)

pk (br.), bk. uk

kn piman olmak

r (br.) ykselmek

yin baka, farkl

kz kz

rdn , bk. rtn

l (br.) slak

rgn kirlenmek

l - (br.) lmek

rgt , bk. grt

olay bataklk yer; slak

rgin, rgn taht

lz ( ls ?) solgun (?)

ri, r yksek, vakur

li slanmak

rit (br.) ykselmek, (fikir) beslemek

lm + (br.), bk. lm

rki, rki yksek

lr (br.), bk. lr

rla ykselmek, binmek

liii, bk. lti

rlt kzdrmak, rahatsz etmek

lg ceset, l

rmn, mn, nmn kabark,

balgam

lm, lm + (br.) lm
f i tnl lme mahkm

rt (br.) alev

tuzlu,

ESK TRKEN N GRAMER

rt , rt (br.) rtmek

z vadi

ortan alev

zak kk vadi

rtn , Urdan yanmak, tutumak

zn ilik

rtk rtme, rt

zirkan rica edilmek, geri getirilmek

rtl , rtl (br.) rtlmek

zlg canl

rtn rtnmek

zt can, ruh

rtr karmak, ykseltmek

riiki, bk. rki

p , bk. b
pa (br.) < in.
p'o < 12 Kien-um andan yedincisi

rn, bk. grn

paramil < Skr. pramit fazilet

r ykseli

paik < Man. So. bk, pk ( byk,

p jy k) lh

r, bk. ri

s (br.), bk. z
r (kr. Mo. s ) iirmek
t safra

p (a )t(a )r , pir < Skr. pattra kitap y a p

ra
patamvar < Hrs. So. patmbar
(ptg'mbr) peygamber

t dilemek, dua etmek

l gemek, becermek
l demek

patir < So. ptr (p ttr) < Skr. patra

kse, kap

tag, tk dn, bor

prikn < O r ta Fars, pryg n, pryk, peri

tgi borlu

pcem (br.), bk. biin

tk, bk. tg

pi, pt (br.) < in.

ping, < pei 10
K a n dan ncs

tkr nfuz etmek, tamamyla an

lamak
lkr, dhkr (br.)

den beri

den

dolay,

tr (br.), tr (br.) sonra

pi, p t (br.) < in.

p'ing < pei 12
K ien-u-m andan drdncs
pitpidi Skr. pippala biber

tg dilek, dua, istida, sual

piy < in. M pi < pei 12 Kien-um andan onikincisi

tkan bir yaylann ismi, Gk-Trklerin

devlet merkezi

pradank, pratinki, prafniki

prfnika reis

tn dilemek, yalvarm ak, sunmak,

dua etmek, saymak

pralikabul
<
bakalara
Buda
pir, bk. patar

tr , bk. dr
*t , d} (br.) gemek
wk, bka, pk (br.) akcier, hiddet,
fke
vkal , vkil , bkl hiddetlen
mek, fkelemek
z (br.), s (br.) kendi, vcut, hayat,
ahs

Skr.
ifayap

<

Skr.

pratyekabuddha
olmayan bir

puk (br.) ?
pur(u)m (Yaztlar) Dou R o m a im pa
ratorluu
prke (br.)?
punvapalgun < Skr. prvaphalguni ka
merin menzillerinden biri

A. VON GABAIN

pusar < in. 3 g g p'u-sa < b'uo-st <

Skr. bodhisatlva Buda olacak kimse
puf

< Skr. pusya kamerin menzille

rinden biri

radna, bk. ardani

samtso< in. S san-tsang<sm-dzng

X = Skr. tripilaka (Buda akidesin
de) sepet
san say, sayma
san dnmek, ait olmak

r(a)hant, bk. arhant

sana saymak

rahu < Skr. rhu bir gezegenin ad

san , snc (br.) para para kes

mek, saplamak, sanmak

ram, bk. aram

rasayan < Skr. rasyana hayat iksiri

sanl (haner, kl, kama ile)

katledilmek, vurulmak, delinmek

ratna-cair < Skr. ratnavajra ahs ad

sanl ait

r( a)dni!ig, bk. ardiinilg

sansar < Skr. samsra mevcudiyetin

deveran

r(a)tm, bk. ardani

sab, bk. sau
sab, bk. sav
saf sa
sa samak
sa (salan) kurban, sadaka
sauk sak, dank
sadu < Skr. sdhu iyi
sar tencere; srgn avnda hayvanla
rn topland yer
- sa}, bk. saki}
* sacan saksaan
* salan , bk. saklan
sak dikkatli
sak beslemek, cidd olmak

say < in.

sing < Skr. safgha
rahipler cemiyeti, rahip
sarjadas, sayadizi < Skr. sanghadasa ahs
ad
sarp}, bk. saki}
sayam < Skr. safghrma manastr
sayun, bk. sayn
sap sra
sap devam etmek, tehiz etmek
sap birletirme, sra
saran hasis
saran nebat (?)
sarar sararmak
san san
sarp g, sarp

sakn dnmek, pln kurmak, ke

derlenmek

sars svmek

sapn fikir, arzu, dnce

sars, sarsig (br.) kaba

saki}, sa}, sam} sayma, l

sars, sarsa, bk. sas

sakz sakz, kulak kiri

sas rmek, kokmak

skiz (br.), bk. sakz

sas, sars, sarsa rk, kokmu

saklan , salan dikkat etmek, saklan

mak

sal satmak

sarsa, bk. sars

sal salmak

sal, satlih + (br.) sat; sal + n al

satn alm ak

samir, bk. sumir

sat tacir, satc

ESK TRKENN GRAMER

s ( a )tir , silir, ster (br.) < So. satir (styr)

<

Grek. (TTate para; in.

lang arlk (ls)
saw, sab sz, haber, ey, eref
saw, sab dilma, szc, haberci
saweklS-T (br.) zayflanr (?)
sawfirj, s o f ij < in -J> ^ .sia o -sh en g <
siliu - i seu 'dz iang ziou Skr.

sivin, s(jtvin levin, tefekkr

swinlin sevinmek
swit sevilmek
stiwg, bk. suig
sdzik, st sik, bk. sizik
s krmak, yenmek
skan, san, sitkam (br.) san
sn , bk. skn

Hinayna kk ara ba (Budizmdc

bir mezhep)
say l, kr

sda , bk. skta

ayka (iki) sunmak

sl alama, hkrk, inleme, at

sayu herkes, herbiri

st cenaze alay

sabin , bk. sawin

sla , bk. skta

sa semek

sun. saun sn, (ala) geyik

stf, bk. skif

saf , bk. saw

sk dar, sk

skiz, skiz (br.) sekiz

sk skmak

s (a)l()rt Sclcnga, K u z e y Moolis

tanda, T r k yurdunun kuzeyinde
bir nehir
stili ahs ad

skl eziyet ekmek, sklmak

skn , sn ezilmek, sklmak
skif. sif keder, sknt
skta , sda , sla feryat etmek,

smk, simk orman

smril semirtmek
sf)n , sam (br.) sen

at yakmak, sktamif tamu = Skr.

rau-rava (B udizmde) feryat cehen
nemi'
smla ihmal etmek

snir burun (da)

smla, simth + (br.) ihmalkr, tenbel

samz semiz

sarjiin, sanun<in. ^ fe tsiang-kiin general

smtasz gayretli, alkan

sarit , sarril
ermek

stn, sin vcudun azalar

(br.)

durmak, sona

sn krlmak, paralanmak, snmak

srinmk tahamml, d ayanm a

sna) boy lmek, snamak

siirkiir tahamml etmek, berrak

lamak (su), durm ak, alkomak (?)

syar tarafa, ift eyin teki, gibi

srjku ahs ad

saf zmek
sfil zlmek
saw , saf sevmek

S I T -

svr sevimli

rl aslmak, yapmak, ilimek

sawig, sawiig sevgi, ak, sevgi dolu

sruk srk

sawiglig sevimli

sif. bk. fif

siiwin , sabin sevinmek

st tkrmek, skp karmak

srka cam, srca

A. VON GABAIN

294
styuk, enkaz
sigr , bk. siyir

sod, sod(t)k < So. swd ve suudyk

halk ve memleket ad

sigirt yutulmak, balanmak

sotk, sogek (br.) souk

sikri sramak

sot soutmak

silig a n , temiz, bakire

sok dmek, vurmak

silk silkmek

sok sokmak

simk, bk. samak

sokan, bk. soan

sim, bk. sin

soklun yklmak, kalmak

sin, sim (br.),iim < in. -$r sin < sien 10

K a n dan sekizincisi

soku}
rastlamak;
tutumak

sin, bk. sn

sol sol

sin < in.

Isin < s in -im trbe

siyn, siin < in.

fikir
sinau < in. ?

sin < siem~Sin~sin

iine

girmek,

sola zincirlemek (?)

sola sokmak
soma < Skr. soma ay (kamer)
soy sonra, son

Sinhadivip < Skr. Simhadvpa Seylan

soya ( u ?) ormanl bir dan ad

sintu < Skr. sindhu ndus nehri

sorul sorulmak

siyir , sigir , siyr yutmak, sindir

mek, balamak,
siyil kk kz karde
sirtila feryat etmek
siyir (kr. sinirk br.) sinir

s ( ?) vakit, mazi
sg kzarmak
sgln kzartlmak
sgln kzartma
sgl kzartlmak

siyk, bk. syk

st aa

siyr , bk. siyir

sk azarlamak

siofiy, bk. savfiy

sk skmek

sipir sprmek

skr diz ktrmek

sirki, bk. Isirki

skl diz kmek

sis (br.), bk. sii

sl et z

Sf, /'/, SI} i

sn snmek, durmak

si} imek

sz sz

si tir, bk. s(a)lir

szl sylemek

siz, sis (br.) sizlr siz, szler

szlak okunma, syleyi

sizik, szik, sezik (br.) phe

ster (br.), bk. s(a )lir

sizin phe etmek

stup, bk. dstup

so < in.

zincir (?)

su < in. j $ su canl, neeli, salam

soan soan

sub, bk. suw

soan, sokan sevimli

suburan ( o ?) < So. zmrn trbe

ESK TRKENN GRAMER

suul soyunmak

srdtr ezmek, dmek

sudur < Skr. stra Buda nm vaaz kitab

suiu < in. Ujj '/f| Suchou < siuk-chou
K uzey-bat i n de, Kansu vilaye
tinde bir ehir
suun, bk. sun

srt ovmak

suk hrs, hrsl; s. aryak ehadet parma

sukawati < Skr. sukhvati Budistlerin
garbi cenneti
suksumur (kr. Skr. skmil) bir nevi
bahar
sumir, sumur, samir < Skr.
kinatn merkezi, bir d a

Sumeru

sun sunmak, yatmak

sut ( o ?) tkrmek
suw, sub, sw (br.) su
suut klavuz, pilot

*95

srg, srg (br.) sr

st, sdh (br.) st
svri sivri
sz szmek, temizlemek
szk, szk (br.) berrak
suin, bk. svin
abi

< in.
$jsAd-m < sa-mjit bi = Skr. irmanera Buda dinine
mensup, akirt, renci

ad (kr. So. yd?) Bat Trklerinde,

kaandan sonra en yksek nvan;
bk. yabu
adapit (belki ad ve pit < tran. *pati)
asilzadeliin yksek bir snf

suuluk su kab

akimuni < Skr. Skyamuni tarih Bud a nn soyad

suvsa susamak

ak (oku: sakz + 1?) pis, kirli

svsldk (br.), swslak (br.), svsldk

(br.) susam, susama

ala, al < Skr. sla bir cins aa

suvsu, suvsu (br.) iki

suy, bk. tsuy
suzk (br.) ky
sil, s ( ?) ordu
s, s < in.

s nsz

al, bk. alp .

amnan, mnan, imnan < Bud. So.
amnn (mn n) = Skr. Iramanm
rahibe
anduy < i n . li|
shan-tung Huangho
nehri dirseinin dou taraf

sfig tatl

aniar Skr. ianaiicara zhal gezegeni

sdh (br.), bk. st

arir < Skr. Sartra bir azizin lmnden

sonra yadigr kalan eyas

sdk idrar, sidik

sgsz lgn; s. i kebap ii
sl harp etmek, savamak

(a)rmirart( (kr. armiri)

rahibe, rahibe

mstakbel

syg, srji, stt mzrak, sng

(a)rmiri < Ku. armire Skr. irmanera

rahip namzedi

srtk, sirjk kemik

aan, bk. azan

sys muharebe, sava

astantri, astratantari < Skr.istratantrin

ahs ismi

srt muharebe etmek, savamak

sr srmek

astir < Skr. islra Budizmin tefsiri

sri < *sr < in. S? Isi < tsiit

vernik cilac, ressam

atabi < Skr. ialabhisaj kamerin bir

menzili

>66

A. VON GABAIN

ziik, dciig hata, yanl, sahte

baraml, bk. bartml

ba balamak

baranas < T o h . B brnas < Skr.

vrnas Hindistanda mehur bir
ehir

baba baba, peder

baa Sout. *pz dayanr, o da pa
korunm ak anlamnda: oru tut
mak
baa, baak (kr. baa ) oru
badiyan < ?anason
badruk bayrak

barani < Skr. bharan ayn menzillerin

den biri
bara, para (br.) btn, hepsi
barin < ? bir nevi kuma
ban yry

ba ba, boha, blk

ba (seyrek) < O r ta Fars, ba (b )
bahe

barsa gitmek istemek

banm mal, varlk
bartml mreffeh, varlkl

baar, bk. bar

bar gidi, var

baarsuk barsak
baalur bahadr, kahraman, ahs ad

bark, park (br.) mlk, bina, ev bark

bar, baar
akraba

barma y l geen yl

karacier,

karn;

dost,

bars, baars, bhars (br.) kaplan, ahs ismi

barsak barsak, merhametli

bari , bk. brt

baj halat

bas (man.) az zellii, bk. ba

bah}i,bhhi (br.), phsi (br,),pahii (br.)

< i n . f ^ , i / > o - A i < pk-si hoca,

bas basmak, mahvetmek

muallim, stad
baka kara kurbaa

basdk , bk. bastk

balak, bk. balk balk

b (a )lb (a )l (Yaztlar)
dikilen heykel

basa, pasa (br.), psa (br.) ondan sonra,

b.b. ok sonra, una b. derhal
basuk d a silsilesi

m alup

iin

bali yaral
balk ehir
balk, balak balk
balk yaralanm ak
baltr baldz
baltr baldr
ballu balta
bar < in. ( wan < ban on bin
banl < K u . pai!, panil < Skr. phnita
urup
bar, pr (br.) var, varlk
bar gitmek, varmak, rr barur hr,
mstakil

basn basmak, ezmek

basndur ezilmek
basit ezilmek
baslk , basdk ezilmek
basur ezilmi olmak
basut yardm
basut yardmc
ba, bhJ (br.), bai (br.), pai (br.), bas
(man.) ba, ilk, nc; bhfSi (br.)
ba
ba yara
bfaju (Yaztlar) zel ad
baka baka
bala , palla (br.) balamak

567

ESK TRKEN N GRAM ER

bala balang

btigrk bey

balayu balayarak

bgsig bey neslinden

batnk ilk, birinci, bataki

bak, bk. biirk

bakini, biikn, bhdkfi (br.) < Sout, b'ny
arap

bal abuk, derhal

bat batmak
*bat , phat (br.) am ak, germek,
dayanm ak

bakla tahkim etmek

batakik, bk. balilik

bakiir tahkim etmek

baksiz dayanaksz

batar batrmak

biikiir salam

bali bataklk, derin

baliik, bilk hediye

balilik, bataklk, pattihlik (br.) abdesthane

balgii, bhiilkii (br.), palgii (br.) belgi,

iaret, fal, nian

ball , p all (br.) batm olmak

batm batm

balgiilk iaretli, delletli, belirli, tan

nan

batman < O rta Fars, palmn bir arlk

ls

bdlgiir , b(ii)lgiir belirmrk. grn

mek, gstermek

batsk bat

b(a)lgiirl belirtmek, gstermek, bdlgiirtma alz Skr. nirmnakaya g

rnen vcut

batur gizlemek
bay zengin
baya evvele, nceden, demin
baya mreffeh olmak, zenginlemek
bayaut zengin kimse

batiy korku
baliyla korkmak
baliylagii korku
bdlirjtag korkun

bayrku Trklerin kuzey veya kuzey

dousunda oturan O u z boyun
dan bir h alk;yr b. bir halk ad

baltir drt yol az

b (a )z (Yaztlar) bir O u z kaannn

ad
bazan eki (?), tazyik ederek

bayii, bdyg, bk. mayii

baltiir gstermek
b()n, bk. man

baz k tl hakimiyeti altna almak

b()r(i)k (Yaztlar)
(tranl?)

bir

halk

ad

badz resim, ss

bdrga, bk. birgd

bddiz (Yaztlar) badiik yerine yazm

yanl: yksek

bark, bk, park (br.), bak (br.) salam,

koyu (orman)

bdizd resim yapm ak

barka, bk. birgd

b(d)d bymek

barklig muhafaza ederek

badiik byk

bar, par (br.)...den beri, beriye

bag, P h (br.) bey

ba, be (br.), bk. bif

bgimsin bey olm aya almak

baz bez, ban

bdglig beyli, ahane, bey neslinden

baz titremek

A. VON GABA1N

be (br.), pe (br.), phe (br.), bk. bi

bhkni (br.), bk. bakini
bhlk (br.), bk. blg

bilin bilmek, piman olmak, itiraf

etmek
bilsik bilinmi, tannm olmak

b, pi (br.) bak
bt( kesmek, bimek
bak, bitik bak

biltiz bildirmek, belli etmek

bu bak, bk

billiir bildirmek
bin , bk. min
biy, brj, bk. min

biil kesilmek, biilmek

biin, bk. biin
bkn kala
bin, bk. bin
bir, bir, biri burada, sa taraf, gney
biri , birt , bart , brt
paralamak

krmak,

biir, bir (bir.) < in. pi < pet yaz

fras
bir, pir (br.) bir
bir, bk. bir gney
bir ,p e r (br.) vermek, iade etmek
bir < T oh.? mil (l)

b , bi olmak, pimek
bt.biiig (br.),piig (br.) olgun, pimi;
sy eden
bi}run , piirun (br.) olgunlamak,
temrin etmek
btbul < < Skr. pippala Bitmul biberi
bi < in. & pei < hi (pi) yazl ta
bitik, bk. bak
biin, biin, perim
maymun

biligsiz aklsz b. bilig Skr. avdy

bilgisizlik, biri birine bal 12
sebepten (nidna) 12 cisi

birdm, birtm beraber, birden, birlik,

bsbtn
birg, brg, brk kam, ubuk
birgr beraber
birgin (borcunu) deme
biri, bk. bir
birik birikmek
bir ( i) ki birleik

(br.),

pcem

(br.)

bil bel
b il , p il (br.) bilmek
bilk bilek
bilk. bk. balak hediye
biln ile, birle
bilg bilge, dirayetli, fetanetli, hakim;
ahs ad, nvan
bilig, plik (br.), plig (br.) bilgi, bilim,
akl, uur bilg b. = Skr. prajn
fetanet, veya = Skr. jnna bilgi, b.
krjl = Skr. vijnna akl, biri birine
bal 12 sebepten Skr. (nidna)
netis

birim bor
birk (Yaztlar): b. bir yer ismi
birl birlikte, ile
birk, bittik, pirk (br.) imdi, fakat, ise
biri vergi
biri , bk. b l
blm, bk. birdm
birlin bir tarafl
birk, bk. birk
bi}, b}, be (br.),pe (br.),phe (br.) be,
b.
balk ehir ad
bi} , bk. A/
biiig (br.), bk. b
bik, bk. bk

ESKI TRKENIN GRAMER

bit yz, bet

bor, bhor (br.) < O rta Fars, bor (bwr),

Grek. (otoc arap

biti (kr. biir, bir fra) yazmak

bitig, ptig (br.) yaz, harf, mektup,
vasiyetname, kitap

bora (Yaztlar) < Grek, frtna (?)

bligfi yazc

bo} bo

bitil yazdrmak, istinsah ettirmek

boa , bk. bo}u

bitkai < Sr. petk, petk vesika ve + i:

yazc

boun renmek

borluk ba

bour retmek

biz biz

bofut, poSgul (br.) t

bk, bk. bark

bou , bofa kurtarmak, afletmek

bo, bno, po (br.) bu

bop kurtulu

bod vcut, boy, halk

bodasalav, bk. bodisavat

boun kurtulmak, gnahn kart

mak

bod , bodu yaptrmak, boyamak

bojur renmek

bodi < Skr. bodhi tenvir, ilham, nur,

erme
bodimanl < Skr. bodhimanda tenvir taht
bodisavat, bodisatav, bodhisalv (br.),
bodasatau < Sout, bohisavd (?)
(pvhsfyt), bodisatav (pu&sfyl) <
Skr. bodhisattva Buda olacak kimse
bodu , bk. bod

bourkan kurtarmak
botu deve yavrusu
bou < in.
wu - mou on kandan
beincisi (bk. 210)
boy renk
boyun boyun
boyunduruk boyunduruk
boz boz

bodul taklmak, boyanm ak

boz' z b. kin, nefret

bodur halk

bgd, bokla haner

bo kf

bgii, bk. big

boaz, bouz, bhog(a)z (br.) boaz

bk bir eyden bkmak, usanmak

bodam kfl, k f

bkli (0?, Yaztlar) bir halk ad

boglai (kr. bogtag) mnci

bksig karn, gs

bogtag < O r ta Fars. (Turfan y azm ala

rna gre) bohlag fpvhtg) kurtarl
m, hidayete ermi

bksil (oku: biikfil ?) yarlmak

bouz, bk. boaz

bokta, bk. bgda

bkn, bk. bokiin

bokiin, bkn bugn

bl()n (Yaztlar) < T ib. bodblon >

Sak. buluna vekil, nazr

bol , p o l (br.), p l (br.), bhol

(br.) olmak

bri kurt, brii

bolu (Yaztlar) Bat Trkleri memleke

tinde bir yer ad

brl , brit , prt (br.) dokunmak,

duym ak b. miik = Skr. sparia bir-

blk ksm, blk

A. VON GABAIN

lik dikmek (ta, abide)

titig, tithik (br.) amur, balk

tiki ( .? ?) grlt, arlt

titik, titig aklh

til, ll dil

titim cesaretli

tila , Ula (br.), til (br.) dilemek

lilk, lilik dilek

titin cesaret etmek, didinmek

litra , titri , tittr (br.) titremek

liliir, dileyen* (bir nevi bcek)

litrii tam, sabit

lilja, bk. tiltra

tisi, bk. lls

tilgan tekerlek

liyin diye, iin

lilik, bk. liliik

tiy sylemek

lilk tilki

tiz diz

liht ii. lilfa deli

tiz dizmek

lima hazrlamak

tizig dizi

liman hazrlanmak

tiziglig ss zinciri, gerdanlk

timin derhal

tkigu (br.), bk. taku

tin dizgin

lod tamam, dolu

*tir yaamak

tod , lot (br.) doymak

tir toplamak, derlemek

todunsuz doym az

lira beraber

loa hastalk

lira diremek, desteklemek

loa (Yaztlar) geen

liriigiik, bk. tirgiik

toan doan

lirgin, bk. lirin

torak kavak

tirgiik. lirgiik direk

lou ( ?) ehir ad

tirgiir diriltmek

tour atlamak, ileri gitmek, tecvz

etmek

tirig diri
liril toplanmak

tohn ( u ?) kr. lokar bir halk ad

tiril diriltmek

tok tok

lirtn. lirgin gruh, sr, mfreze

lokar (Yaztlar) (kr. tohn) bir halk ad

lirin toplanmak
liri}, bk. il-t.

tok1 ~ > toku vurmak, sokmak, kur

mak, tepinmek; dokunmak

trki/ haber getiren adam, byk eli

toku davul tokma

limgl toplayan

tokl, bk. tokulu

tirti, lirlfi (br.) < Skr. trthika yanl

itikat hocas

lokr(a)k()k (Yaztlar) tok + tr ?

ti} di

toku , bk. tok

lifdanli, dhilhanti (br.) < Skr. zel ad

tif i dii

tokulu, lokth
faziletli

til (br.), ll vazgemek, terk etmek

tokuz, toku + (br.) dokuz

toku toka, kuak ss; merasim

nizam,

rfe

uygun,

F.SK TRKF.NN GRAMF.R

301

tol dolmak, doldurmak

toz kayn aac

tolak sanc, keder

toz (br.), looz toz

tolgan dnmek, dolanmak

toz (koku) kmak, ykselmek

tolgat rahatsz etmek, incitmek

tozak iek tozu

tol dolu
tolkuk tulum
lolo (br.), bk. tolu
tolp btn, hep
tolu, lolo (br.) dolu, tamamyla, hep,
mkemmel
tolun btnlk, mkemmellik; ay t. r-t.
ay ayn bedir hali, dolun ay
toluy, bk. taluy
ton, toon, lom (br.) < Sak. thauna elbise,
krk
ton donmak
toya ( u ?) (kr. K'an:, T ig e r 1)
kahraman, ahs ad

tdj, bk. ttf

tgi, tiih (br.) kabuu karlm dar
tgl (Yaztlar) dalarda suyun boal
tlmas, akalama (?)
th (br.), bk. tgi
lk dkmek
lkii ( ?) iba haline getirmek
tkk ilhlarn erefine dklen iki,
arp
lkl dklmek
tl dl, zrriyet
tlif

(UdUa) T r k devletinin
ksm
tlit, llt'l (br.) yatak takm

tonau, lonanu elbise

tliig ( ?, k ? ) kuvvet

toyla vurmak

tyil ykmak, yklmak

toyra ( u ?) bir T r k halk

lp, tpi tepe

toylar dnmek

lpiir tamamen

toyuz dom uz

tpt ( ?) T ibet

lop btn, hep

top ymak, toplamak

tri ( a ?)
gelmek

lopk topuk

trliig (br.) trl

tor (br.) a

tr, bk. trii

torku ipek

lort drt

tremek,

dou

meydana

tor, toruk doru (at v.s.)

tlirikil m urabba, drt ke

loru/ kavga
to/ ( u ?) menba

lr, tr (br.) = Skr. dharma kanun,

merasim, hkmet, akide = Skr.
dharma: mana, tasavvur

lo doldurmak, btnlemek

tr tremek, husule gelmek

tosk tok

tol , bk. tod

triii muallim

toy balk, ehir

trlg kanun

toyun, bk. tayun

lriisiiz kanunsuz

toym, toyim (br.)< in ^ \ t a o j f n <

du~d iziln rahip

lriit meydana getirmek, tretmek

ts (br.), bk. tz

A. VON GABAIN

lfk yalak, dek

tuman dum an

ttlg (br.), bk. tlliig

tuml souk

ltii, ldf kavga, mcadele

tumk, tumuk gaga

ttflg, ttslg (br.), ldflg, ttlg,

ttiiflg dman, dmanlk

tun tkanmak, kapanmak

tz, ts (br.) damar, unsur

tur zayflamak

tzkarinsiz bilinemez, temelsiz

tzn, lzm (br.) asil

tur (br.),/r (br.) durm ak, kalkmak,

ayakta durmak

tuprk (br.) toprak

r (br.), bk. Itr

turma derhal

Isarj < in. ^

turur (ta) dikmek, meydana getir

mek, meydana gelmek, tahrik
etmek, ayaklandrmak

Is'ang am bar, hazine

si in (tin
<
in. },fg
Ts'
en chuan Han-tsang i tercmei hali
tsirki, sirki< i n . fotsie-k i<tsiet-k'jei,
yln 24 ksm
tsu, bk. t(a)su
tsun < in.

ts un uzunluk ls

tsuy, suy < in.

tsi gnah, tvbe

tsuyurka < in. if

merhamet etmek

tsu

+ urka

lun, bk. luruk

turkar , bk. turkur
turkaru, turkr (br.) daim a
turkur , turkar boyunca yrmek,
uzun devam etmek bk. arkuru
turu, bk. luruk
luruk, turu duru, berrak
luruk, tutu, lun za y f

lu ( 0 ?) seddetmek, kapatmak

lurul durulmak

tuda, tudh (br.) tehlike

turum ara esnasnda, bu arada

tudn , bk. tutun

turuyaya turna

tu < = in. S tu < d'uok tu, bayrak

tusu (br.) fayda

tu , tuh (br.) domak, dourm ak

tusul fayda vermek

tuum, tukum, tuum (br.), tuhm (br.)

doum

tu ( 0 ?) vakit

Itur , hJtur dourm ak

tuh , bk. tu

tu arkada, rastlayan, uygun, uygunluk

tuf rastlamak

tuhm (br.), bk. tuum

tut (br.) tutmak, takdim

saklamak, idare etmek

tulur , bk. luur

tutayak, bk. tulyak

tuji < in. 3

tut daim a

l'u-ts kasap

tujit < Sak. < Skr. luita bir semann

ad
tukm. bk. tuum

etmek,

tutmak sap; 12 Kien -u-m an dan a k n

cs
tulsk tutma

lul dul

tutsuk yakalanm ak

tul kapanmak, kapatlm olmak

tuluk ( - 0 - ? , - ~ ? ) = in.^fp
< luo-tuok asker vali

tulurj, tuln (br.) akak

tu-tu

ESK T R K E N lN GRAMER

tutum avu

3<>3

tn gece

tuturj < in

tut'ung vali

tnr karanlk basmak

tutun , ludun yakalanm ak, tutulmak

tnrig karanlk

tuturkm (br.) pirin; t. suwsu pirin

arab

tnl gccclcyin

tutu sinir ekilmesine duar olmak,

kramp hastalna tutulmak

tp (br.) dip

tutuz emretmek, idare etmek, teslim

etmek

tr katlamak, drmek

tut(u)zt (Yaztlar)?
tutyak, lutayak tutunmak, salam b a
lanm olma

tpkr asln aratrmak

trgi ( ?)yarun (Yaztlar) bir gl
ad
trgi Trgc, Bat Trkleri
trk kudretli

tutyaklan tutunmak

tiirk T rk, T rk e

tuy duym ak
tuym = Skr. Buddha ermi, nurlanm,

tuyun , tuyum
duym ak

trt drtmek
trln (br.) merhem srnmek

Buda
tuyusuz idraksiz

trtng, trtmk (br.) merhem

(br.)

idrak etmek,

tuyuz anlatmak, duyurm ak

tsk , bk. * tzk

t}, t (br.) meyva
t} dmek
t} rya grmek

tuz+ (br.) tuz

tuzak tuzak

ty akraba, dnr

li, t ty

tnk konak, konaklama yeri, yerleme

merkezi

tg dmlemek

tl ttmek

tgn dm

tiilrm zeki

tg()lt(i)n (Yaztlar) deil (?)

tlsk, ttzk
denei

lk tkenmek , yetmek, icra etmek

tkiig tkenme
tkl (br.) tamam, salam
tkdllig tehiz edilmi, hissedar, kudretli
tkl tketmek, bitirmek
lkli tamam
tkn tamamlanmak
tl rya, d
tlg (br.) tyl
tmdn = T o h . mm, K u. tumane, tmane,
Yeni Fars, tuman on bin
tmk ( ?; g ?) aptal

( g?)

tts,

buhur

llsklk buhur kab, buhurluk, ttslk

ttn duman
tlz , ltii} yak
ttzk, bk. tlsk
tiiz (br.) dz, sakin, o kadar, tamam
tz dzmek, dzeltmek
lzmi} kadn ahs ad
tz mtenasip, tamam, hep
tz (kr. * tzk ) btn, hep
* tzk , tsk- (br.) dzletmek

3<>4

A. VON GABAIN

tiziil dzlemek, anlamak, uyumak

lzlmk sknet, tevekkl

uur, uur (br.) vakit, frsat, sebep,

dolay, uur

tzn btn

uura , bk. ura

tvikam (br.), bk. tauykan

uuf, ukuz (br.) uh (br.) kabile, nesil,

akrabalk; f u. devir: mazi, hal
ve istikbalin nesli

lu'r (br.), bk. tavar

, un. bk. uw
u (br.) muktedir olmak, bilmek
cusla (br.), bk. ufuzla

h (br.), bk. uu}

uf u, uzak

ujik, uzik, ujak, uzak < in. ^

dz iag harf, hece

uf umak, lmek

uk (br.) anlamak

tfatn < Skr.i/yaymf, Hindistanda bir

ehir

ukt anlatmak, okutmak, bildirmek

ufru bayrak eridi

uuk uarak

uklur anlatmak

uf uz ucuz, sefil
ufuzla , ucusla (br.) istihkar etmek,
aa grmek
d (br.) inek, sr
ud takip etmek
ud(a)r (o ?) (Yaztlar) ahs ad
udarabaliraval < Skr. uttarabhadrapad
kamerin menzillerinden biri
udft oban
udhti (br.), bk. ut!t
udi , udt , ul , uvd uyum ak
udl(u)k kala kemii
udu sonra, maiyet
udu hrmet, sayg
udun. bk. ltn
udun hrmet etmek, saymak
udun takip etmek
udunlur hrmet ettirmek, saydrmak
ud(u)}ru takip ederek
uduz uyuzlu
uduz gtrmek, sevketmek
uan lh
ura , uura , ura (br.) uymak, pln
lamak, niyetlenmek

ts <

ukmak idrak, akl

ukunfsuz tedbirsiz
ukuz (br.), bk. uuf
ul zemin, toprak
ula , bk. ult
ula (kr. ull ) uzatmak, devam
etmek
uldhi (br.), bk. ulat
ula sra, irtibat, mnasebet; ulak
ull (br.) birletirilmek, balanmak
ular keklik
ulat, uldhi (br.), ulti (br.) ve bakalar,
ve, v.s., ve daha
ulayu dahi, ve
ulad , u lu a d bymek
ul , ula inlemek, ulumak
ulnfi dnen, dnerek
ult} (pek) inlemek, ulumak
ulu, ulug (br.), ulg (br.) ulu, byk
uluad , bk. ulad
ulul ilve etmek
ulun sap, sk
ulu}, ulus (br.) ulus, millet, devlet
ulyak pene, taban
um(a)y (Yaztlar) bir ilahe

ESK TRKENN GRAMER

3<>5

umaz aresiz

uttu kar u....... derhal, olur... olmaz

umduk umut

ulrun muhalefet etmek, kar koymak

umu, umug (br.) umut

ulrunuk (br.) karda

umun ummak

ulsuk , bk. ulzuk

umun umut

ulun, uvlun (uutun?), udun

gnahkr, utandrc

una bak!; u. basa, bk. basa

una tasvip etmek
unakaya derhal
uml , ufiil (br.) unutmak
upasan, vpasan
<
So.
upsn
(vpsn) = Skr. upsik Budizme
mensup, fakat ruhan tarikata
girmemi rahibe
upasi, vpasi < So. upsi (vpsy) < Skr.
upsaka Budizme mensup, fakat
ruhan tarikata girmemi rahip
ur

(br.) atmak, kurmak, (kanun)

karmak, isabet ettirmek, vurmak

urdun rs
un, bk. or

kstah,

*ulur (br.) muhalif olmak

utuz (br.) yenilmek, kaybetmek
ulzuk , ulsuk yenilmek
uut, bk. vl
uvd , bk. udi
uw, ttu (uv?), u (br.), uyku
uval paralamak, ufaltmak
uvfak, ufak ufak
uvt (br.), uut (uv?) utanma, ayp
uya yuva, ukur, maara
uya! utanma, ayp
uyl (br.) utanmak
uyur U ygu r

ursuk vurulmak

uyrkan (o ?) feryat etmek, alamak,

at yakmak

uru = Skr. bja tohum, ekin; uruk, nesil

uyur kudretli, asil

urusral ahfadndan mahrum etmek

uz (br.) usta; iyi, kabiliyet

uruguni < Skr. rohin kamerin menzille

rinden biri

uza uzamak
uzak, bk. ujtk

urun arpmak, vurumak

uzak uzun devam eden

urunak vedia, rehin, emanet

uzan mahir olmak, usta olmak

urunu, bk. urunu

uzat refakat ettirmek, yola koymak

urunl kavga, tecavz

uzal, uzatli (br.) daima, mutat; uzun

mddet; uzunluuna

uruyu, urunu sava, muharip, sancak

uruf mcadele, vuruma
ukun sarmsak, soan

uzik, bk. ujik

uzun uzun; u. tonlu rahip, kadn

usuz (br.) uykusuz

bp hthiit

uak, bk. ubfak

, c (br.)

ut yenmek, utmak, tmek

kil gen

ul , bk. udi

n, m (br.) iin

ull, udhli (br.) teekkr, netice, min

nettarlk, karlk

rg at rts
dldn sevinmek

36

A. VON GABAIN

gin, bk. kn

g li , bk. k li
glil , bk. k lit

rkr rktmek
rlg daim a

grd lpa

rlglg daim!
rlksz fanilik, geici

gr, bk. iikfrii

rl (br.), bk- rtmek

iign, bk. kn

rtl (br.), bk. rtlmek

iikin, bk. kn

rg, bk. ry

k li (br.), g li oalmak, bymek

rk uzun mddet, srekli

k lit , g lil oaltmak, arttrmak

rl (br.) iirilmek

kfr, gfr tekrar, tekrarlanan

rrj, rg,yrt],yrA (br.) ak renkli,

ak

kn, iikin, iigiin, iigiim ( b r .) , gin, hkm,

(br.) yn halinde

sdn, bk. stn

k/ , k (br.) ok

sk n

ld lemek, letirmek

st st

lgdn (So.)?

std oaltm ak, eklemek

lgii. iilg (br.) l

slal oalmak

lgldnsiz llmez, lsz

stn, stm (br.), sdn stn, yukarda

lgsz lsz

stnrdk stn olarak

lg hisse, ksmet, saadet

strti yukar, yukardan

lglg ksmetli, iyi ksmetli, mesut

sksz, bk. zgsz

lgsz ksmetsiz, mutsuz

t (br.) delik, geit

//, l ksm, fasl

/+ (br.), t, nasihat

m (d ?) pantalon, don

y (y ?, Yaztlar) vasl olmak (?)

n ses

yr dar

n , m ykselmek, kalkmak

z boz nefret, kin

nta seslenmek

(br.) karm ak, ykseltmek,

uzaklatrmak, (uurlarken) refa
kat etmek

ntr

krlmak,
mahvetmek

krmak,

koparmak,

zd (br.) stnde, de
zdldn yksek

iirjur maara

zdlik ykseklik

n} ykseli

zaliksiz ulalmaz

r (br.) uzun mddet, her zaman

Uz(d)n (Yaztlar) ( ?)

r iirmek, flemek

zln sona ermek, tkenmek

iir havlamak

zlnlg (br.) bitirmi, sona ermi

r k rkmek

zmdld imha etmek

rka daima

znd muhalefet etmek, kar gelmek

rk it rktmek, korkutmak

zgsz, sksz durm adan, daim

ESKI TRK E N N GRAMER

zl krlmak, bitmek, kopmak

vahfig bk. vahig
vahman < O r ta Fars. vahumar (vhm)
ahs ad .
oisai (br.), bk. u>iay

37

yabu < tr.? (kr. ad) Tlilerdc,(Trk devletinin dou ksmnda)

kaandan sonra en yksek nvan
yabz, bk. yavz
yablak b k . yavlak

vpasar bk. upasan

yad, bk. yal

vpasi, bk. upasi

wair, w (a)zr, w (a)jir < T oj. vuaiir,
So. Pajir (fijy r) < Skr. vajra
(In d ra nn silh:) yldrm; elmas

yad < ? yam ur ta

yad yaymak
yadak, bk. adak yada + tn yayan
ydl (br.), bV.yadl

Uahig, vahfig (kr. vah ( wh) cin

w (a)jir w (a)zir, bk. uair

yadt byc, yam ur bycs

wap < in :& .fa < wap = Skr. dharma

kanun, akide

yadl , yd l (br.) yaylmak, uzan

mak

wap < in. f i fa-shi <

(Budizmdc) hoca

yafur , bk.yapur

wap-i

J>a,yag (br.) ya

vaybaziki (kr. Sak. vibho) < Skr.

vaibhika Budizmin bir mezhebine
mensup
vayduri < Skr. vaidrya kaya billuru
wayal < Skr. VaiSl K u z e y Hindis
tanda, bugnk Patna nn kuze
yinde bir ehir
vidis (kr. fidys, abdes) talim, retme,
ders verme
vihar, w(i)rhar < Bud. So. Prhar
($rr) < Skr. vihra manastr,
mabet
wijay,Jtay, viai (br.) < Skr. viaya his
ve dnme organ
wiyakrit < Skr. vykrti kehanet
wjtr, bk. uair

ya yamak
ya , yaa kurban takdim etmek
yaak ceviz
yard ?
ya,ygi (br.) dman
yad dmanlamak
yd,yak kurban, kurban a
yal yadrmak
yaz yaz (yer)
yamur, yamur yam ur
yamurluyu yam ur gibi bol
yauk yakn, civar
yaur yadrmak
yauru, bk. yakuru

vjir, bk. uair

yaut yaklatrmak

vusanti < So. [i/santi (Pwsnty) < Skr.

upavasatha oru; w. olur w.
bayram yapm ak

y a k kendini ovmak

ya! bir nlem

y a k yaklamak
yaka yaka; ef, reis, iktidar
yaka icare

ya yay

y akl yaklatrlmak

yaba, b k. yava

yakn yakn

A. VON GABAIN

yan tehdit et; y . ar tiryak iaret par

ma

yak, bk. ya
yakr i ya
vakuru, yauru yakn, bir az evvel

yana, yanya (Yaztlar), yna, yina (br.),

yn (b r.),yna (br.) yine, gene

yal alevlenmek

yan ,yan gnah ilemek; ezmek

yala iftira, phe

yanal ezilmek

yaka < Skr. yaka bir cins eytan

yala , bk. yala

yan , bk. yan

yalnbaf bk. yalacap

yanduru, bk. yanluru

yalan, bk. yaln

yanld cevap

yatar], bk. yaln

yantur dndrmek
yanluru,yanduru tekrar; kar

yalarjuk insan
yalanuz,ylinus (br.) yalnz
yalavat, yalaua, yalaba yalva eli; _y.
burhan (M aniheizm de:) kla gn
derilmi, Mehdi
yalbar , bk. yalvar
yala , vala yalamak

ya],yi (br.) < in.

l

yang tarz, rf,

ya], yoo < in. E yang < iang - i

kinatn aydnlk ksm, aydn,
scak, erkek v.s.
yaya fil

yalan yalan

ya]u, yayku, yrku (br.) yank, ses,

grlt

yalm (Yaztlar) dik

yayur sesi aksettirmek, nlamak

yaln,yalan alev

yayt,ya (br.) yeni, taze

y at],y a la ] yaln

yayl yanlmak

yaln , yalna alevlenmek

yayrt,yayrd yeniden

valrlt parlak

yaykr aksetmek (ses)

vlnuz (br.), b k .yalanuz

yayku, b k. yayu

yalk muhalefet etmek, zddna gitmek

y (a )lm (a )s (Yaztlar)
Grek, elmas

<

Fars. Ar.,

valprak,yaprak yaprak
yatprakl yaprakl
vattr , y a ltr parlamak
y alln r parlatmak
yalvar , yalbar yalvarm ak
vamur, bk. yamur
y a )mt(a )r, bk. baray.
yam (u)z,yomuz br, yan
yan yan, kala
yan dnmek

ya]kurl sesi aksettirmek

ya]luk, yanlog (br.) yanl
yayru aksi seda, yank
yany , bk. yay
yarya, bk. yana
yap yapm ak
yap yapkan
yapn rtnmek; ayay . el rpmak
yaprak, bk. yalprak
yaprkakl, bk. yatprakl
yapn yapmak
yapur ,yafur yaptrmak; biribirini rtmek

F.SK TRKF.NN GRAMF.Rt

3<>9

varsmt menfur, iren

yar tkrk
y(a)r-giiz (Yaztlar) nehir ad

yart ,yar yarmak, yrtmak

yar , b k .j a r f

yarlm ksm, para, blk

yara yaram ak, uymak

yaru parlamak

yaral yarar, uygun

yank,yrok (br.) parlak, parlaklk

yara, yarafi vasf, uygun

yaruksuz ksz, bulank

yaraf yaramak, yakmak

yas bk. yaf

yarafla mzeyyen, tefri edilmi

vata tayin etmek, karar vermek

yarat yaratm ak, yoktan var etmek,

sslemek, hazrlamak, tercme et
mek
yarah,yrtig (br.) teebbs, girime

yaska yass (?)

yas (yaztlar) ok ba
yas ok (br.), bk. yazuk
yasl eri, yokulu (?)

yaratl yaratan

yaf (gz) ya

yaratun (Yaztlar) hazrlanmak, teki

ltlanmak

y a f,y a {+ (br.) a, taze

yaran zel ad (?)

yaf,yas,yS (br.), ><1/ (br.) zarar

y(a)run (yaztlar) yabani bir hayvan

trgiy. (yaztlar) bir gl ad

yafa yaamak

yark,yrik (br.) zrh, askeri rtbe

yafa hayat

yarl yarlmak

yafak

yaf gizlenmek, srnmek

(Yaztlar,

okunuu?)

yaam,

yal

yarm yarm
yann yarn, sabah

yafar o kadar yal, ...yanda

yarlakanu, bk. yarlkanu

yafar yeermek

yarl yarlk, karar, emirname, akide

yaftl yeil; y. giiz Huang-ho nehri (?)

yarl sefil, fakir

yafin k, imek

yarlka , bV.yarlka

yafla imek akmak

yarlkanut, bk. yarlkanu

yafuk ziya, parlak

yarlka , yarlka buyurmak, emret

mek, v a zetmck

yafur gizlemek

yarlkansz merhametsiz

yat,yad yabanc

yarlkanui, yarlkanut, yarlakanu

merhametli
yarmak (Man. Skr.)?

yat yatmak
yawa < Skr.j'aea tane, tohum, arpa
ytvl (br.) sknet bulmak

yarman binmek, kmak

yavaf,yabaf yava, uysal; zel ad

yrok (br.), bk.yank

yawaz, b k . yavz

yarp salamlk
yarst , yarsi (br.) nefret
kzmak, hiddetlenmek

yafut aydnlatmak

etmek,

yauifu yapraklk, yeillik

yavz,yavaz,yabz kt, yavuz

A. VON GABAIN

yaivlak, yablak, yawlSk (br.), yawldhk

(br.) kt, pek, dmanlk; y .
kigiir korkak olmak
yaw n sefil olmak, zayflamak
yay yaz
yay , yany yaym ak
yay salla , sarsmak
yayl datlmak, yaylmak
yayl sarslmak
yaylmaksn sarslmaz, daimi
yaykal sarslmak
yaykan sallanmak
yayla yaz mevsimini geirmek, yay la
ya kmak
yayla yayla
yayl yazn, yazlk
yaylk y az meskeni
yaz ilk bahar
y a z kusur, hata etmek; ihmal etmek
yazd < O r ta Fars, yazd ilh, tanr
yaz ova, dzlk
yazn g nah ilemek
yazk, y sok (br.) gnah
ygd , bk. yigd
y ()g (i)n -silig (Yaztlar) zel ad
yk,yk (br.) obur, eytan
y l yelmek, atla komak
ylm svari
ylwi, bk. yilwi
ym, bk. m
yna, bk. yana
yrj (byk) yenge
yl , bk. y l
yuk, bk. ytuk
y()zligird Yezdicirt 111., Sasanilerin
sonuncu hkmdar; onun tarafn
dan tesis edilen sene hesab
6 .V 1 .6 3 2 de balar.

y e (br.), b k ./ t
yeg (br.), b k .>
yel (br.), b k .y l
yemi (br.), bk. yimi
yer (br.), bk.^yr
yertenc (br.), b k .yirtin
yelirii (br.), bk. yitirii
y g - (br.), b k .^ j
ygermi (br.), bk. yigrm
y d ,y t koku, misk
y d kokmak
yd fena kokan
ydt kokutmak
ydla koklamak
ydruk yumruk
M - * y g - (br ) ymak
yla , gla , ala , akla , kla
alamak, inlemek
yk frsat
y k atmak, ykmak
y l, bk. y il
y l, yil (br.) yl
ylan,ylam (br.) ylan
yldz, bk.^y//u
yl lk, scak
yln, yilin scak
ylk, yilk (br.) ylk, davar; hayvanlar
dnyas, (cins) at
y ls(t) (Yaztlar) mreffeh (?)
yltz, yldz kk
y()m rak, bk. amrak
ymak, bk. yumak
yrjak tarafna, taraf
yntam, yndam (--?) daima
ypar koku
yr, tr ark, musiki
yr, bk. yr

ESK TRKEN N GRAMER

3"

yra , bk. ra

yimiflik yemilik

yrak, bk. rak

yim ril yklmak

yr, bk. yir

yin,yini vcut, vcudun zalar

yrla rlamak, ark sylemek

yin (br.), bk.

y rt yrtmak

yinkti, bk. inkfi

yi} dalardaki otlak, yayla

yin inci; Sir derya

yl, bk. yd

yinr secde etmek, eilmek

y w methetmek, vmek

yini, bk. yin

y i y e (br.) yemek

yinik hafif, ucuz

y if ?
yi( (Yaztlar) yeniden (?)

yiry karlan ey, kusma, kazurat

yig, bk. ig hastalk

yip ip

yig.yeg (br.) daha iyi, mkemmel

yipin,yipiin meneke rengi, krmz

yitjil kolay, hafif

yig taze, pimemi

yipka ince ip

yigd , yagad iyilemek, daha iyi

olmak, stn olmak, yenmek

ypn, bk. yipin

yigan yeen, ahs ad

yir,yer (br.) y e r ; j . suw yer su, ruhlar,

Tanr

yign-kant bir ehir ad

y ir,yr,yr, ir orada, solda, kuzey

yigdi (Yaztlar, okunuu?) daha iyi (?)

y ir bayrku T rk devletinin kuzeyinde

veya kuzey dousunda oturan,
belki O uzlara mensup bir T rk
halk

yigi sk
yiit yiit
yigrmi, ygrmi (br.),ygermi (?) yirmi
yigii yemek

yir , bk. ir

y il,y l,y iil,y e l (br.) yel, cin arpmas

yiri,yirt(i rehber

y il , bk. i l -

y iril ayrlmak

yilik ilik

yirin , bk. irin

yitin, bk.^/m

yirinig tekdire mstahak, iren

yilin , bk. ilin

yirin, irtj irin

yilpag (br.), bk. yilpig

yirirj feryat etmek

y ilp i yellemek, yelpazelemek

yirti, bk. yiri

yilpig,yilpag (br.) cin, hastlk eytan

yirtin,yirtn,yerlrnc (br

yilpig yelpaze

yirii rtmek

yittir ,y iltr i esmek

yilw i,yalw i by

yit , y a t yetmek, varmak; kolin y.

elinden sevketmek

yim yem

y it kaybetmek, yitirmek

ver diinya

yima, bk. ymd

yitrii yeter

yimif,yemi (br.) yemi

yitdiir , yittir kaybetmek, yitirmek

A. VON GABAIN

yiti, yitti, y ti (br.) keskin

yokru (br.) yukar

y i ti, y it (br.) yedi

yokt (br.), bk. yokad

yitiglig yeterli, kuvvetli

yokla kmak, ykselmek

yitikin (yldz kmesi:) Byk

Dbbekbcr, Yedigir

Ay,

yoklun mahvetmek
yoklunmaksz mahvedilemez

yitinfsiz ulalmaz, uzak

yoksuz,yofsoz (br.) nafile, mansz

yitTii, yetir ( b r.)...+ a kadar, yeteri

(kadar)

yokurkan , bk. yourkan

y i tii , bk. idiz

yola yola kmak

yitlin (vakit) gemek, yok olmak,

m ahvolmak
yitmif yetmi

y i tr , bk. yitdr
yutak, yiunk, yiu'k, ytvig (br.)
sambhra tehizat, ss

yolk raslamak; yolda olmak

yollu mes ut
yol(u), yoll(u) Bilge K a a n ve Kl
T e g i n in akrabas ve onlar adta
dikilen ta kitabelerin yazar

yitti, bk. y iti keskin

Skr.

yieSt tehiz edilmek

yiu'ik, bk. yiu tk

yomk hepsi
yomuz, b k,yam (u )z
yorja iftira etmek
yoryk iftira

y iz pirin (maden)

yordur , yon(a)sur (Yaztlar) iftira

ettirmeK

y - , bk. i l ylam (br.), bk. ylan

yoo, bk .yay

ym (b r.),yim ve, dahi, her ne kadar

yra (br.),_)-(7a (br.), bk. yana
yad , y o l (br.) mahvolmak
yodun m ahvolm a

yol (br) yol

yor , bk. yon

yorurd, bk .yourt
yon ,yor ,yorri (br ,),yuorri (br.)
yrmek

yodun bitmek, bitirmek

yon tercme-i hal

yo cenaze merasimi, yas, yu

y o n t yrtmek, iletmek, ayartm ak

yogrol (br.), bk. yourt

yort trs gitmek

yorul karmak, yorulmak

yot (br.), bk._)w/

youn,youm (br.) kaln

yola kala

youn kalnlamak
your ( ?) yourm ak
yottrkan yorgan
yourktn , vokurktn feryat etmek
yourt, yorurd, yogrol (br.) yourt
yok (br.) yok;_)>. bol lmek, yok olmak
yokad , yokl (br.) mahvetmek, yok
etmek

yld j (br.) benzemek

yr , yor izah etmek, aklamak
yorga sarmak
yrgtil sarlmak
yrg,yrg (br.) izah, tefsir, aklama
yrtig (br.), bk . yaral
yriii (br.), bk rrj

F.SK TKKF.NN O R A M I R l

ytr (l>r.), hk. yli

y li (br.), b k . yiti

yurt yurt, tarla, ev

yluz ( 0 ?) kadn, e

y u ykamak, yum ak

VMM dolandrmak

yuk yapmak, ilimek

yiid yklemek

yukti ince, muhta

yiidt yklenmek

yul (b r.),yuul ay, gl

yiig yklmak (kii)

yut koparmak, yolmak

yiigr imdiki

*yut ticaret yapm ak, pazarlkla al

veri etmek

yiigrk, yiigiiriik. yrk abuk koan)

ygr abuk komak

yla meale

ygriik, bk. yrk

yutak (br.) kk ay

yk (br.) yk

yulal kk ay, akar su yolu

yutduz, bk. yltuz

313

yk toplamak

yutgak meale, fener

ykmiik Ski. skdla, M ibb yn,

yna

yuttuz (br.) ,yulduz yldz, seyyare

yksk yksek

yultuz mneccim

ykn dizgin

yut,yulu/ + (br.) yldz, seyyare

ykn secde eltnek, hrmet etmek

yuliuzfi mneccim

ykn hrmet, m u k a d d i m e (ithaf

yulug,yuluh-|- (br.) satn alma

ykndr hrmet ettirmek

yulun satn almak

yr yrmek

yum yummak

yriik yrek

yumakla hap yuvarlamak

yrk, bk .yiigrk

yumak,ymak, yumik (br.) yumuak

yrrj, bk. iirrj

yumak yudum, iilen nesne

yriintag ( ?) il, vasta, tedbir

yumurta yumurta

ytrik yklenmi: kaybedilmi

yumu i, vazife

y z ,y u z , yii&Z Nz (100)

yun ,yrr (br.) ykanmak

yz yz (vecih)

yuTjta < i n .
yung, banf" -i-la
kullanmak, gayret etmek, harca
mak

yz (br.) uzuv (?)

yurjta < in. 7$. yung bar H-/a

sulh tesis etmek

Zcbedus
Zni}( < So. zn i}( ( z n r ) Zerdt

yuorri (br.), bk. yon

Zrjm, z'/jum < ? diba denilen ipek

kuma

yurf kaynbirader

y r ig (br.), Ik. y i 11tik

za n ln

< Sr. zabdni. sylenii: ~ouda