Copyright Fundacja Seruire Veritati Wydawnictwo

Instytut Edukacji Narodowej

Opracowanie redakcyjne: Mirella Nawracaa-Urban Maria Joanna Gondek
Opracowanie techniczne: Ewa Wrona
ISBN 83-88162-10-1
Wydawca: Fundacja Servire Veritati
Wydawnictwo INSTYTUT EDUKACJI NARODOWEJ
20-078 Lublin; ul. 3 Maja 22/13 tel. (0-81)532-23-54
Druk i oprawa: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjaskiego ul. Konfederacka 6, 30306 Krakw, tel. 266-40-00
Wstp
Historia Polski jest wci ywa i stanowi rdo do czerpania rnorodnej wiedzy przez
kadego z nas, zarwno indywidualnie jak i przez cay nard. Nasze wsplne dzieje wiadomo najwikszych wydarze, pami postaci historycznych, ich dzie i losw zakorzenione w kadym z nas, decyduj o tym, e podobnie mylimy, mamy wsplne
poczucie zasadniczych problemw i kierunku przyjmowanych rozwiza. Tak yje w nas
historia i po to w istocie si jej uczymy...
Bo przecie studiowanie historii to nie tylko pamitanie dat, liczb, nazwisk czy precyzyjne
okrelanie przebiegu granic charakterystycznych dla danej epoki ale przede wszystkim
rozumienie i pokochanie celw narodu, ktre sformuowali ju i przekazali pierwsi wadcy
Polski: Mieszko I i Bolesaw Chrobry.
Feliks Koneczny pisze wprost, e poznawanie historii jest wiczeniem dla umysu. I
rzeczywicie. Moemy bowiem, ledzc uwanie histori, dostrzec istot dziaania
budujcego nard. Zasadza si ono na wielkiej, mdrej, odwanej myli, wybiegajcej miao
w przyszo, a przy tym nie oderwanej od dziedzictwa przeszoci lecz je kontynuujcej.
Jednak aby ta myl moga si przebi potrzeba niezwykej ofiarnoci. I jeli nawet brakowao
tych dwch elementw, koniecznych dla przetrwania i rozwoju narodu niektrym naszym
wielkim krlom i wadcom, ocenionym pniej przez potomno jako mali, to aby ycie
narodu trwao, nieli je inni, stojcy i umysem i sercem na jego czele, zdolni uchroni go
przed upadkiem i to nawet mimo charakterystycznego, wielkiego nagromadzenia
zakulisowych intryg, ludzkich saboci i czystego przypadku.
5
Ta podr w czasie wesp z Feliksem Konecznym wskazuje, szczeglnie modemu
czytelnikowi, e naley w kadej sytuacji by czowiekiem charakteru. I tak mdro historii i
pynca z niej przestroga przenosi si na grunt yciowych dowiadcze i splata si z nim
cile, co po raz kolejny dowodzi susznoci aciskiej maksymy, i historia vitae magistra
est.
Pawe Gondek
6
I. Csas^ pogaskie
modszych i starszych opisy podry, bo to tak mio przebywa przynajmniej wyobrani
wrd innych ludzi i stosunkw odmiennych, poznawa odmienne od naszych zwyczaje i
obyczaje, dowiadywa si cigle czego zupenie nowego.
Nie sztuka wiedzie, e zaznamy rozmaitoci, przenoszc si z miejsca na miejsce. Ale nie
kademu wiadomo, e mona mie nie mniejsz rozmaito, przenoszc si myl w rozmaite
czasy tego samego miejsca. Historia jest takim podrowaniem po rozmaitych czasach.
Ile rozmaitoci! Gdzie na australijskich wysepkach s ludy uywajce narzdzi i broni
kamiennej, bo nie znaj jeszcze uytku kruszcw. Ale i u nas tak byo przed wiekami. Gdy
potem poznano sztuk topienia kruszcw, uywano najpierw mieczw brzowych; tak byo w

caej zachodniej Europie, tak jest dzi w Tybecie. U nas nastao po kamieniu od razu elazo;
Polska nie posiada w swej przeszoci okresu brzowego.
Najstarsi ziem polskich mieszkacy mieli mieszkania jaskiniowe, ktrych lady oglda
mona dotychczas w okolicy Krakowa, w grotach wsi Mnikowa, Ojcowa, Kwaczay.
Narzdzia i wyroby tej ludnoci znajduj si w muzeach krakowskich w obfitoci, a zdarzaj
si i w innych stronach Polski. W Wielkopolsce, gdzie byo wicej wd, budowano sobie
mieszkania na wodzie na palach, w rodku jezior, mokrade, bot, bagien (tzw. palafity, np. w
Czeszewie).
O tych najstarszych zabytkach przeszoci jest osobna nauka, zwana archeologi. Przez ile
zmian musiay przej ziemie polskie, zanim nastay sposoby ycia podobne do dzisiejszych!
Czy moe by przyjemniejsza rozrywka umysowa, jak poznanie tej stopniowej odmiany
urzdze, obyczajw, tej nieustannej
8
Dzieje Polski
przemiany myli pord cigej walki o byt i ustawicznej pracy nad sob. Wybierzmy si w t
podr - w przeszo ziem polskich! Poznajmy ca rozmaito dziejw wasnego kraju.
Przyjemne czy si bdzie z poytecznym, rozrywka umysowa stanie si zarazem
wiczeniem umysu, bo poznawanie zmian przeszoci jest nauk powan.
Nauka o zmianach kolejnych w stosunkach ludzkich zowie si histori. Historia polska jest
wic nauk o zmianach, przez jakie przechodzi nard polski, o zmianach w sprawach
publicznych polskich. Historia polska - to historia dobra publicznego w Polsce, narodowej
doli niedoli.
Liczy historia polska okoo 1200 lat, zaczynajc si mniej wicej od roku 700 po Chr. Co
byo przedtem, naley do archeologii.
Z pocztku yo si nie rodzinami, lecz rodami. Przed tysicem lat gospodarowali wsplnie
wszyscy stryjowie, stryjeczni dziadkowie, stryjeczni bracia, ich synowie i wnuki, ich ony,
siostry i dzieci. Wsplne ich mienie stanowio wsplnot rodow. Byway rody szczuplejsze i
liczniejsze, po osb kilkanacie, i po sto kilkadziesit, jak si zdarzyo. Nadchodzi czas, e
pewien obszar ziemi nie mg ju wyywi rodu nazbyt rozrodzonego. Zakadano wic w
pobliu now osad, i tak coraz dalej, a z rodu uroso plemi, mogce mieci w sobie z
czasem nawet kilkadziesit obszarw osad rodowych. Ssiadujce ze sob plemiona
wytwarzay lud, a z ludw zjednoczonych powsta nard. Narody pokrewne, mwice
podobnymi jzykami, stanowi szczep. My jestemy narodem polskim szczepu
sowiaskiego.
Pierwotnie las by gwnym ywicielem, a rolnictwem mao si zajmowano. Las roi si od
tysicznych barci pszcz dzikich, na lenych kach wypasano stada byda, a w dbrowach
trzody nierogacizny, po borach i lasach dziczyzny peno. Pasterzy i myliwych byo sto razy
wicej ni rolnikw; atwiej byo o udziec sarni, ni o placek jczmienny. W pnocnych
stronach Polski, u Polan, Kujawiakw i Pomorzan mniej byo zwie9
Feliks Koneczny
rzyny, a za to nadzwyczajna obfito ryb, bo tam byy same jeziora i jeziorka, a ziemia po
wikszej czci podmoka.
Kada okolica ya oddzielnie, kade plemi miao osobnego ksicia na swym grodzie.
Dochowao si o nich bardzo mao wiadomoci. Nad grn Wis byy ju w zamierzchej
przeszoci trzy grody: Wilica, Tyniec i Krakw, zaoony przez ksicia Kraka, od ktrego
pochodzi nazwa miasta i plemienia caego nowego, nazwanego Krakowiakami. O innych
grodach w Maopolsce nie mamy wiadomoci z czasw najstarszych, zwanych
przedhistorycznymi. W Wielkopolsce najstarszym grodem jest Kruszwica nad jeziorem
Gopem. Panowa tam ksicy rd Popielw, rozszerzajcych sw wadz na ssiednie

plemiona, tak i po pewnym czasie panowali nie tylko nad Kujawiakami (na ktrych ziemi
stoi Kruszwica), ale i nad ssiednim wikszym ludem Polan.
Przodkowie nasi byli poganami. Mieli jakie przeczucie prawdziwego jedynego Boga,
wszystko widzcego i wszystko wiedzcego, skoro posgi boka wiatowita (to znaczy: pana
wiata) robili z gow o czterech twarzach, zwrconych w cztery strony wiata.
Pogastwo trwao u nas duej ni u narodw Europy zachodniej, bo od nas bardzo daleko do
obydwch ognisk chrzecijastwa, do Rzymu i Carogrodu (czyli Konstantynopola). Rozmaici
misjonarze nawracali wpierw rozmaite narody blisze Rzymu lub Carogrodu. Na nas kolej
moga przyj dopiero pniej.
Najbliszym Polski narodem chrzecijaskim byli Niemcy. Z nami nie ssiadowali, bo na
zachd od nas byy jeszcze dwa narody sowiaskie, rwnie poganie: Czesi i Poabianie. U
ludw czeskich powstao znaczne pastwo, zwane Wielko-morawskim, bo na Morawach
wzio pocztek. Dalej dopiero, za Czechami i za Poabianami, poza rzek ab i jej
dorzeczem, siedzieli na zachodzie Niemcy. Bdc ju chrzecijanami, mogli byli nawraca
Poabian i Czechw.
Ale Niemcy wymylili sobie szczegln regu, e poganin
10
Dzieje Polski
nie jest blinim, a jego ziemia jest jakby niczyja i wolno j zagarnia, a pogaskich
mieszkacw uwaa za niewolnikw. Co za ohydne przekrcenie chrzecijastwa! Tote
Czesi i Poa-bianie bali si takiego chrzecijastwa i nie chcieli wiary niemieckiej".
Ksi wielkomorawski Rastyc, sprzyjajc chrzecijastwu, aeby okaza, e ono nie jest
wiar niemieck", sprowadzi misjonarzy z Pwyspu Bakaskiego, Cyryla i Metodego,
ktrych Koci zaliczy nastpnie w poczet witych, jako apostow sowiaskich. Ci z
zezwoleniem papieskim zaprowadzili naboestwo nie w aciskim jzyku, ale w
sowiaskim, a mianowicie w tym, ktry znali u siebie na Bakanie, w jzyku
starobugarskim. Utworzyli obrzdek rzymsko-sowiaski, a do ksig kocielnych obmylili
dla tego jzyka osobne pismo, zwane gagolic, od czego te obrzdek cay zowie si
dotychczas gagolickim. Istnieje on jeszcze w niektrych okolicach Istrii i Dalmacji, pord
Chorwatw nad Morzem Adriatyckim.
Apostoowie sowiascy, w. Cyryl i Metody, zaoyli arcy-biskupstwo na grodzie
Welehradzie na Morawach, a stamtd rozsyali uczniw na wschd i pnoc, pomidzy ludy
polskie, pomidzy lzakw, Kujawiakw, Polan i Wilan. Ochrzci si okoo roku 850
ksi panujcy w Wilicy nad Wis (pomidzy Krakowem a zaoonym pniej
Sandomierzem), i to jest najstarszy lad chrzecijastwa w Polsce.
Wanie w tym samym czasie, okoo roku 850 skoczyo si panowanie Popielw. Zacza si
nowa dynastia (rodzina panujca), zwana piastowsk, o ktrej powstaa potem legenda
historyczna, jakoby od koodzieja pochodzia (bo pewna cz koa nazywa si piast).
Legenda czy przybycie misjonarzy chrzecijaskich z Welehradu z osobami ostatniego
Popiela i zaoyciela nowej dynastii, a to opowieci, jak wypdzeni od ksicia znaleli u
Piasta gocin. Ale nowa dynastia pozostaa jeszcze przez cztery pokolenia pogask, chocia
znaleli si wrd Kujawiakw i Polan tacy, ktrzy przejrzeli i chrzest przyjmowali. I tam
take z wolna przybywao chrzecijan.
11
Feliks Koneczny
Po pierwszym Piacie nastpowali kolejno jego potomkowie: Ziemowit, Lestko czyli Leszek,
Ziemomys i Mieszko czyli Mieczysaw. Piastowie przenieli stolic z Kruszwicy najpierw na
ostrw ssiedniego jeziora Lednicy, gdzie wystawili rozlegy zamek, a potem do kraju Polan,
do nowego grodu, nazwanego Gnieznem (tj. gniazdem).
12

II. Oleszko q i Cgofesfaw Wiefki

ncy, zamiast nawraca Sowian, woleli ich grabi, a ustanawet przeciwko nim osobnych wodzw, zwanych margrafami. Jeden z nich, Gero, zaprosi
raz podstpnie trzydziestu poabskich ksit plemiennych na uczt i kaza ich we wasnym
domu pomordowa. Wasnych goci!
Sign ten Gero, a do granic ludu Polan, a Mieszko musia mu zoy hod, nie czujc si
do silnym do skutecznej obrony. Byaby po Poabianach przysza kolej na Polakw, a na
polskiej ziemi powstawayby nowe margrabstwa niemieckie, gdyby nie rozum Mieszka.
Za przykadem coraz liczniejszych chrzecijaskich poddanych Mieszko postanowi przyj
chrzest - byle tylko nie od Niemcw. Zwraca si tedy do pobratymczych Czechw. Tam
stosunki byy odwrotne ni w Polsce; tam peno jeszcze byo pogan, ale dynastia czeska,
zwana Przemylidami, bya chrzecijask ju od lat kilkudziesiciu. Wyprawia wic nasz
ksi posw do Pragi z prob o rk ksiniczki czeskiej Dubrawki, o nauczycieli
duchownych wiary witej i o sojusz obydwch pastw przeciw Niemcom.
W roku 965 przybya do Gniezna Dubrawka, nazwana susznie matk chrzestn narodu
polskiego. Wybraa si w drog z caym dworem i taborem, z orszakiem dworzanek,
przybranych strojno w pstre szaty, nakryte futrami, zdobne najcenniejszymi tych czasw
klejnotami, sznurami bursztynowych pere. Miay z sob hufiec zbrojnych i gromad
pachokw.
Cay ten orszak, mczyni i kobiety, jecha konno, bo to by jedyny sposb podrowania.
Nie byo porzdnych drg, czstokro nie byo ich wcale, ani dobrych, ani zych, nie znano
powozw. Konno wic wjechaa Dubrawka do Gniezna,
13
Feliks Koneczny
z ni kapelan nadworny, a w rodku orszaku konie, objuczone skrzyniami z ksic
wypraw. Byy tam skarby rne, ale ponad wszystkie zote naramienniki i bursztynowe
naszyjniki drosze byy dwa klejnoty szczeglne, dotychczas na polskiej niewidziane ziemi dwie ksigi pisane ozdobnymi literami na pergaminie: msza i brewiarz. Byy to pierwsze
ksiki na ziemi polskiej. Pisane byy nie po sowiasku i nie gagolickimi goskami, ale
zwyczajnym abecadem, przyjtym w caej zachodniej Europie. Obrzdek sowiaski zagin
w Czechach i na Morawach po mierci w. Metodego, a ludzie ju si spostrzegli, e nowa
wiara nie jest niemieck, lecz powszechn i e ognisko jej wcale nie u krla niemieckiego,
lecz u papiea.
Przyjcie tego samego obrzdku, jaki jest w Rzymie, i w tym samym aciskim jzyku,
zbliao Polsk do samej osoby Ojca witego.
Ale waniejsz od obrzdku, ktrego odmienno nie stanowi jeszcze rnicy wiary, bya
jedno abecada z Europ zachodni. Rnica abecada odgrodziaby nas od narodw
zachodnich, owieceszych. Gdyby u nas byy ksigi kocielne, pisane innym jakim
abecadem, nie aciskim, caa nauka europejska byaby dla nas niedostpna i caa cywilizacja
zachodnia zamknita. acina bya bowiem powszechnym jzykiem europejskim i tylko w tym
jednym jzyku pisywano ksiki. Wsplno abecada wioda do wsplnoci nauki, a wic do
wsplnoci duchowej z bardziej owieconymi krajami, przede wszystkim z Wochami, gdzie
Rzym by nie tylko stolic papiea, ale te gwnym ogniskiem cywilizacji europejskiej.
Mieszko wic postanowi si ochrzci. Ale dorosy musi przed chrztem wyuczy si prawd
wiary witej i odby czas prby. Taki kandydat do chrztu zowie si katechumenem, a czas
nauki i prby trwa w zwykych okolicznociach rok jeden. Dlatego to chrzest Mieszka
nastpi dopiero w rok po przyjedzie Dubrawki, w roku 966.
Rwnoczenie zaoy ksi biskupstwo w Poznaniu, i tam te przenis sw stolic. Pierwsi
ksia aciscy w Polsce zna14

Dzieje Polski
leli si tedy wrd ludu Polan, i od tego zwali Mieszka ksiciem Polan i tak go pisali w
rocznikach i dokumentach, jego i potem jego nastpcw. Ksia tylko umieli pisa, i tylko po
acinie pisywano. Przylgna wic do wadcw Polski nazwa ksit i krlw Polan, i cay
nard nazwano potem Polakami.
Trwao to duszy czas, zanim wszystkie zaktki kraju zajaniay wiatem ewangelii, ale
szczycimy si tym, e nawrcenie Polski odbyo si agodnie i spokojnie. Wszak Zbawiciel
zakaza surowo nawracania mieczem, a przez to samo wszelkiego przymusu w rzeczach
wiary.
Szczere byo nawrcenie ksicia Mieszka I, i caa rodzina ksica przeja si gorliwoci w
wierze. Dopiero co nawrcona dynastia piastowska niesie pochodni wiary dalej, do dalekich
krajw, na poudnie i na pnoc. Oto siostra Mieszka, Adelajda, zwana Bia Knegini,
wyszedszy za m za Gejz, ksicia pogaskiego Madiarw (ktrzy zajli cz Wgier),
staje si matk chrzestn tamtego narodu, a rodzon matk w. Szczepana, krla
wgierskiego.
Oto crka Mieszka, ksiniczka Sygryda, szerzy ewangeli w Szwecji i w Danii, a na drugiej
stronie Morza Batyckiego, jako maonka dwch krlw: Eryka Zwyciskiego, a w drugim
maestwie Swena Widobrodego. Jedna z jej dworzanek polskich polubia krla
szwedzkiego Olafa, i rwnie go nawraca.
Byy to wielkie zaiste misje piastowskiego rodu, a historii polskiej przypada zaraz na samym
wstpie taka chluba.
Teraz Niemcy nie mogli ju uwaa pastwa piastowskiego za ziemi niczyj, ani te
udawa, e wojuj dla rozszerzenia wiary. Skoro Polacy byli ju wspwyznawcami wsplnej
z nimi religii, myla Mieszko, e bdzie mona y z nimi w przyjani. Ale oni obmylili
sobie now wymwk, e wieo nawrceni ksita musz by pod ich zwierzchnoci, bo
trzeba ich pilnowa, eby nie porzucili chrzecijastwa i nie powrcili do pogastwa. I tak
Sowianin, czy poganin, czy ochrzczony, jednako mia by ich suk.
A wic wojna! Mieszko przekroczy granic i odnis w roku
15
Feliks Koneczny
972 takie zwycistwo, e odtd przez trzydzieci trzy lata spokj od tych drapienikw.
Uzna swym zwierzchnikiem Mieszko mg tylko papie Wyprawi te do Rzymu uroczyste
poselstwo - z czym? z puklem wosw swego syna, Bolesawa. Taki by zwyc i nieraz
widywano w Rzymie poselstwa, wjedajce z wie uroczystoci do wiecznego miasta z
puklem wosw jakie monarchy. Wosy miay w owych czasach i dugo jeszcze pote jakby
swoj mow. Wolny obywatel zapuszcza wos dusz niewolnikowi strzyono je krtko.
Kiedy chopiec koczy 1 siedem, strzyg go gowa rodu podczas uroczystej biesiad na znak,
e przyjmuje si tego chopca do zwizku i wsplno rodowej, on za nawzajem oddaje swe
siy i zdolnoci rod wi swemu. Ofiarowa komu wosy, znaczyo wyrazi m czoobitno i
uniono.
Pukiel wosw, posany z Poznania do Rzymu, znaczy wi e ksi polski oddaje swego
syna i nastpc tronu i ca pastwo swoje pod zwierzchnicz opiek Stolicy Apostolskiej
Jako zapisano w aktach papieskich, e Mieszko ofiarowa pa stwo polskie w dziedzictwo
w. Piotrowi".
Dzielny Mieszko rozszerzy wielce granice pastwa pias towskiego. Wczenie przyczy do
Kujaw i Polan lsk, skd posun si na Morawy, ktre zostay we wadaniu Piastw do roku
1029. Gwnym atoli celem jego byo Poabie i Pomorze. Tam jednak spotykay go czsto
zawody.
Na Pomorze nieatwo byo si dosta od Polan lub z Kujaw. Pomidzy Wielkopolsk a
Pomorzem lea pas bagien i bot nieprzebytych, dugi na jakie mil 30, a szerokoci dwch

mil do piciu. I tak, cho niedaleko do morza, odcity by od niego caymi milami bagnistych
topielisk. Tylko sami Pomorzanie znali nieliczne suche przejcia.
Mieszko I koniecznie chcia dotrze do morza, bo morze jest najlepsz i najszersz drog na
wiat szeroki. Kto panuje nad morzem, ten moe wiatu panowa, a bogaci si i ro w
potg. Mylc o pozyskaniu wpyww na Pomorzu, oeni w roku 987
16
Dzieje Polski
syna swego Bolesawa z ksiniczk kaszubsk, ktra na chrzcie przyja imi Emnildy.
Chcia przez ni pozyska stronnikw na Pomorzu, ale sam nie zdy ju zebra owocw tej
polityki. Przekroczy ju siedemdziesitk i mier zabraa go w roku 992. Pochowany w
katedrze poznaskiej, tumem zwanej.
Syn i nastpca jego Bolesaw, zwany ju przez wspczesnych /Vielkim, liczy, wstpujc na
tron, zaledwie lat 25, a by ju dwa azy wdowcem, trzeci raz onatym z Emnild, i ojcem
dwch ;ynw i trzech crek. Jake wic krtko trwaa wwczas mo-lo, ktra dzi liczy si
poza trzydziestk. Wtenczas uwaao si zternastoletnich chopcw za ornych", a 17letnich za m-zyzn dojrzaych; ale te 50-letni uchodzili za starcw.
Przez on pozyska Bolesaw stronnikw na Pomorzu, a ci /skazali znane sobie suchsze
przejcia wrd bagien ku ziemi daskiej, a stamtd ruszono na zachd, ku ujciom Odry.
dwa lata po wstpieniu na tron, wada Bolesaw Wielki nie dko w Gdasku, nad ujciem
Wisy, ale te w Szczecinie nad jciem Odry, okalajc ju od pnocy Poabian. Polska
zyskiwaa olny dostp do Morza Batyckiego.
Druga strona dolnej Wisy, prawy jej brzeg, zajta bya przez ipenie inne ludy. Mieszkali tam
Prusacy, lud na p dziki, aleeli oni do tzw. szczepu batyckiego, pokrewni otewcom,
twinom i mudzinom. Znalazszy brd na Wile (pod Toru-em), wyprawi si i tam Bolesaw
i zaj poudniow cz aju; straszne moczarzyska nie day dotrze i w tej stronie do mego
morza; trzeba to byo pozostawi przyszoci, a si kraj piej zbada.
Majc pogan w swym pastwie, Bolesaw mia te obowi-k stara si o ich nawrcenie, ale
nie mieczem. Chodzio Prusakw, Pomorzan, Poabian. Do misjonarstwa pnoc-ch krain
nadbatyckich czu powoanie w. Wojciech, ktry ostolskie swe prace postanowi zacz od
Prusakw. By to biskup praski, Czech, pochodzenia ksicego, z ro-Sawnikw, panujcego
nad jednym z plemion czeskich, /gnano go z Pragi, bo midzy gwn dynasti zwierzch17
Feliks Koneczny
nicz czesk a Sawnikami bya nieprzyja. Biskup pojecha do Rzymu. Tam spotka si z
krlem niemieckim i cesarzem Ottonem III, bawicym wanie w wiecznym miecie. By to
biay kruk midzy krlami niemieckimi. Wspczeni zwali go cudem wiata, bo zdawao si,
e Opatrzno osadzia go na tronie, eby znika z historii zo i zawi, eby sprawiedliwo
zapanowaa pomidzy narodami. Mia on niegdy nauczyciela, witobliwego i uczonego
kapana francuskiego, Gerberta (czytaj: erber), ktry z pastuszkw pochodzc, sta si
jednym z najwikszych mw w historii Kocioa katolickiego, a wielkimi zasugami
wznosi si coraz wyej, a zasi mia na tronie papieskim. Gerbert przebywa za
modszych lat na pnocy i mia sposobno pozna osobicie naszego Bolesawa.
W Rzymie spotkali si tedy Otto III, Gerbert i w. Wojciech, ktrego cesarz wybra sobie za
spowiednika. Tam w naradach z papieem postanowiono, eby pnocni poganie nie
podlegali po chrzcie niemieckim arcybiskupstwom, lecz eby w Polsce bya dla nich
zwierzchno kocielna. Gerbert duo w Rzymie znaczy, a gdy sam niebawem zosta
papieem pod imieniem Sylwestra II, ustanowi w Polsce metropoli, czyli arcybiskupstwo,
podlegajce wprost samemu tylko papieowi. W ten sposb Polska staa si zupenie
niezawis osobn prowincj kocieln.

Na arcybiskupa powoano w. Wojciecha. wity m wybra si zaraz do Polski. Przebywa

w Krakowie, ktry nawet nie nalea jeszcze do piastowskiego pastwa, majc cigle
dawnych ksit plemiennych; nastpnie bawi w Cieszynie, w Bytomiu Grnym, w Opolu.
Krtko zabawi w Gnienie i Poznaniu, spieszc na prace misyjne do Prus. Tam spotkaa go
mier mczeska. Ciao jego wykupi Bolesaw na wag zota i kaza pochowa w katedrze
gnienieskiej. Zaraz po mierci poczto czci polskiego arcybiskupa jako witego. W caej
Europie wznoszono kocioy pod jego wezwaniem, nawet w stolicy wczesnych Niemiec, w
Akwizgranie; w Rzymie jest koci polskiego najstarszego patrona na ostrowie rzeki Tybru.
W Krakowie wystawiono na cze w. Wojciecha kaplic pamitkow
18
Dzieje Polski
na pagrku, wznoszcym si nad miastem od strony pnocnej; dzisiaj ten kocioek,
pierwotnie pooony za miastem, znajduje si na rodku rynku.
Arcybiskupem zosta teraz rodzony brat w. Wojciecha, w. Radzym, a podlegao jemu i jego
nastpcom biskupstwo poznaskie i trzy nowo zaoone: krakowskie, wrocawskie i w
Koobrzegu na Pomorzu. Otto III pragn pomodli si na grobie swego witego
spowiednika, a przy tym porozumie si z Bolesawem. Gocina cesarska w roku 1000 w
Gnienie miaa by nauczk dla ksit i margrafw niemieckich. Przy tym Bolesaw
roztoczy taki przepych i takie urzdza uroczystoci, e pami tego wszystkiego przesza do
kronik niemieckich. A Otto III lubi wielki ceremonia monarszy. Zawsze noszono przed nim
wczni, co wwczas byo oznak godnoci monarszej, bo bere jeszcze nie znano. Mia on
wczni staroytn, sprowadzon z Carogrodu, po w. Maurycym, wodzu rzymskim;
wczni t podarowa Bolesawowi na znak, e uznaje go monarch rwnym krlom
niemieckim. Przechowuje si j do dzi dnia w skarbcu na Wawelu. Podczas biesiady w
zamku na ostrowie jeziora Lednicy cesarz zdj zot przepask ze swej gowy i woy na
gow Bolesawa na znak przyjani pomidzy nimi. Nie byo to bynajmniej koronacj.
Przepaska bya bez pkolistego nakrycia wierzchniego, jakie miewaj korony krlewskie, a
zreszt szafarzem koron mg by tylko sam papie. Otto III chcia tylko okaza, e nie
zamierza przeszkadza koronacji ksicia polskiego na krla, ktrej Bolesaw pragn
dokona, ktra jednak miaa si jeszcze odwlec na dugo.
Otto III zmar w niecae dwa lata po zjedzie gnienieskim, a nastpca jego, Henryk II, by
zajadym wrogiem Polski. Wanie Bolesaw pocz skupia i czy w jedno pastwo kraje
sowiaskie. Przyczy najpierw do pastwa piastowskiego znaczn cz Poabia, potem
Sowacczyzn, Morawy i Czechy. Natenczas Henryk zada hodu, bo Czechy podlegay
niemieckiemu zwierzchnictwu pod dynasti Przemylidw. Ale Piast hodu odmwi i
rozpocza si duga wojna, ktra z przerwami trwaa lat 14.
19
Feliks Koneczny
Po raz pierwszy wkroczyli Niemcy na ziemi polsk w ro 1005, przeszedszy Odr w brd
pod Krosnem na lsku. l sta si puklerzem Polski od Niemiec, ale te sam najbard2
ucierpia, bo kady najazd dawa si najpierw jemu we zna Za tych wojen z Henrykiem II
spisali si lzacy tak dzieln e po trzeciej wyprawie odesza cesarzowi ochota do dals wojny.
Zostawi Bolesawowi dwie ziemie poabskie: Mils i uyce, a na znak pokoju i rwnoci
dynastii polskiej i niemi kiej odda sw krewn, a siostrzenic szlachetnego Ottona
ksiniczk Ryks, w maestwo synowi Bolesawa, MieszkoA jednak po dwch latach wybucha wojna na nowo. Wszy kich wypraw byo ogem sze.
Raz zapdzi si Henryk II pod Pozna, ale wraca pomimo to z niczym; nawzajem hu polskie
dotary a pod Magdeburg, ale te zaj Bolesaw kra] poabskie a po ab i jeszcze dalej, a
po dopyw aby z lewe brzegu, po rzek Sal. Tylko w Czechach osadzili Niemcy ty czasem
znowu swojego hodownika na tronie.

Sami Niemcy ganili postpowanie swego krla i cesar wielu byo takich, ktrzy woleliby
przyja z Bolesawem, jat urzdzi pragn Otto III. Wielkodusznoci i szlachetno
pociga ku sobie nasz ksi nawet walczcych przeciw so niemieckich onierzy. Ze zgroz
dowiadywa si Henryk e jego wani onierze piewaj w obozie piosenki, wys dzajce go,
a wielbice Bolesawa. Bo te wojsku niemieckie] przykrzya si przewleka wojna, w ktrej
nie miao wcale s sobnoci okry si saw; cesarz nieszczeglnym by wodze a Bolesaw
zawoanym wojownikiem i tym bra serca na\ obcych onierzy. Wielu uznawao, e cesarz
prowadzi wo wbrew susznoci, eby tylko nasyci sw dz zaborw.
Na czele niemieckich przyjaci Bolesawa sta m wi kanonik magdeburski, w. Bruno.
Ten gono przestrzega sarza, eby nie nastawa na zgub ksicia chrzecijaskie dzielnego
pracownika w winnicy Paskiej", a gdy cesarz posucha, w. Bruno opuci Niemcy i
wyjecha na dwr p: towski, eby cay wiat widzia, po czyjej stoi stronie. Poznaw
20
Dzieje Polski
;cie Bolesawa Wielkiego, jego charakter i zamiary wielkie ne monarchy chrzecijaskiego,
tak potem o nim pisa: am go jak wasn dusz, a bardziej ni ycie moje", kany, zgnbiony
moralnie i w wojnie kilkakro pokona-;arz zawar ostatecznie pokj w roku 1018 w
Budziszynie cycach. Zostaway przy Polsce Morawy i ziemie poabskie b i Sal. Bolesaw
zwrci si za na wschd, eby tam-ziemie sowiaskie pozyska dla swej Rzeszy
sowiaskiej, dy sowiaskie w dorzeczu Dniepru zorganizowane zos-astwowo przez obcych
najedcw, mianowicie przez ; skandynawskie Rusw pod wodz Ruryka w roku 862. 50
zwano te ludy Rusinami, tj. poddanymi Rusw, a kraj Czwarty z rzdu Rurykowicz, tj.
potomek Ruryka, ksi-)wski Wodzimierz, wyprawi si na ssiedni Rusi od iu polski lud
Lachw, zamieszkay z obu stron gr :kich na wschd od Sanu, i zagarn ten polski kraj w
roku raz z tzw. ziemi Grodw Czerwieskich, tj. dzisiejsz szczyzn. Krainy te, Piastom
jeszcze nieznane, pogrone e plemiennym, byy jeszcze pogaskie, siedem lat potem, w roku
988 Wodzimierz przyj ijastwo, lecz nie z Rzymu, ale z Carogrodu, w obrzdku sowiaskim, tj. e naboestwo odprawia si wedug niau liturgicznego carogrodzkiego,
ale nie po grecku, lecz w jzyku starobugarskim, najstarszym pimiennym Sowiaszczyzny.
Nie wiedzc, e od stu lat ju bya [ona przez w. Metodego gagolica, wprowadzi pewien
serbski, imieniem take Cyryl, nowe abecado do obrzdku sowiaskiego, nazwane od jego
imienia cyrylic. Przez dkowe podobiestwo imion przypisywano potem bdnie lo to w.
Cyrylowi, gdy tymczasem w. Cyryl i Metody ic wsplnego ze wschodni Sowiaszczyzn
nie mieli, a, nieznana ani w Carogrodzie, ani w Rzymie, nieznana ; nigdzie w wiecie poza
obrzdkiem grecko-sowiaskim, zia Ru na cae wieki pod wzgldem umysowym od
luropy.
21
Feliks Koneczny
Kiedy Wodzimierz przyjmowa chrzest, panowaa jeszcze jedno kocielna pomidzy
Carogrodem a Rzymem; chrzci si wic Wodzimierz w powszechnym katolickim Kociele,
ktry mieci w sobie rozmaite obrzdki. Ale potem (od roku 1054) nasta rozam, wybucha w
Carogrodzie schizma, ktra pocigna i Ru za sob, a wic nastaa rnica wiksza, nie
tylko obrzdkowa, lecz wyznaniowa. I tak nastaa pomidzy Polsk a Rusi rnica abecada,
obrzdku, wyznania i wreszcie caej cywilizacji.
Ziemie Lachw i Grodw Czerwieskich przyjmoway wic pod Wodzimierzem chrzest w
obrzdku greckim; niebawem jednak przyczyy si do aciskiego, jednoczc si dziki
Bolesawowi z innymi ziemiami pod panowaniem Piastw.
Bolesaw Wielki wyda crk za jednego z ksit Rurykowiczw, a gdy sam owdowia po
mierci Emnildy kaszubskiej, stara si rwnie o rk ruskiej ksiniczki. Gdy mu
odmwiono, wybucha wojna, podczas ktrej Rusini nadali Bolesawowi przydomek

Chrobrego, tj. mnego, dzielnego. Po wielkim zwycistwie nad rzek Bugiem, Chrobry
zda w szybkim pochodzie pod Kijw i zaj to miasto. Wjeda tam przez bram, zwan
Zot, bo byy koo niej kramy zotnicze. Wjedajc ci mieczem w bram na znak
zwycistwa i zwierzchnictwa, jakie odtd mia tu sprawowa. Miecz wyszczerbi si od tego
cicia i zwano go odtd Szczerbcem. Przechodzi na nastpcw Bolesawowych jako
dziedzictwo pastwa polskiego.
Wracajc z Kijowa do Poznania inn drog, bardziej na poudnie, odebra Bolesaw
Rurykowiczom obie zagarnite przez Wodzimierza ziemie polskie: Grody Czerwieskie i
ziemi Lachw, skd posuwajc si dalej ku zachodowi, zaj i ziemi Wilan i krain
Krakowiakw z Krakowem. Niebawem przenis stolic do Krakowa. Panowa odtd niemal
nad wszystkimi polskimi ludami, bo nie podlegali piastowskiemu panowaniu ju tylko sami
Mazowszanie.
Bolesaw Wielki by teraz panem od Sali i aby do Dniepru, od Dunaju (pyncego na
poudniu Sowacczyzny) do Morza
22
Dzieje Polski
Batyckiego. Panowa nad wszystkimi (prcz Mazowsza) polskimi ludami, nad Poabiem i
Morawami, a nadto mia swych hodownikw na Sowacczynie i Rusi. Rzesza sowiaska
istniaa, bya dokonana.
Ta Rzesza sowiaska miaa by oczywicie zupenie niezalena. Wyprawi Bolesaw z
Kijowa w roku 1018, w kilka miesicy po zawarciu tak zaszczytnego pokoju w Budziszynie,
dwa wielkie poselstwa na dwie strony wiata, do dwch cesarzy: do tytuujcego si cesarzem
rzymskim krla niemieckiego Henryka II i do cesarza bizantyskiego w Konstantynopolu,
ktrego ksita ruscy uznawali swym zwierzchnikiem. Obydwom cesarzom ogasza, e
teraz on zakada trzeci zwizek pastw, zwizek sowiaski. Owiadcza si dobrym ssiadem
i nawzajem o przyja prosi; ale te ostrzega, e potrafi by gronym ssiadem, gdyby kto
czyha na niezaleno jego Rzeszy sowiaskiej. Dwom cesarzom stawia si miao, a mia
te wiksze od nich panowanie, chocia wci jeszcze ksiciem si tylko tytuowa.
T wspania budow piastowsk naleao uwieczy koron. Rozpocz wic starania w
Rzymie o tytu krlewski, a gdy te pomylny uwieczy skutek, zgromadzi biskupw
polskich i kaza si arcybiskupowi koronowa w archikatedrze gnienieskiej w roku 1024.
Korona polska staa si widocznym znakiem jednoci narodowej i pastwowej niepodlegoci,
a zupenej rwnoci z innymi narodami Europy.
Dobrze, e Bolesaw Wielki nie odkada duej tej wiekopomnej uroczystoci, bo ju w
nastpnym roku 1025 nastpi zgon jego. Liczy lat 58, pochowany zosta w tumie
poznaskim; obok swego ojca. Maj tam wsplny grobowiec i pomnik, na ktrym
wyobraono Mieszka I opartego na krzyu, jako tego, ktry zaprowadzi chrzecijask
organizacj pastwow, a Bolesawa - na mieczu, poniewa pastwo to obroni mieczem i tak
znakomicie rozszerzy.
23
III. (Upadek i wznowienie pastwa
X^>ron polsk przekaza Bolesaw Wielki swemu synowi, MieszKOwi II, liczcemu ju lat
35, ktry te zaraz si koronowa. By to dzielny wojownik, ale w polityce ojcu nie dorwna.
Uczony by, rozumia po acinie i umia nawet czyta, o czym wiadcz zdziwieni tak
uczonoci kronikarze.
A wic wtenczas krlowie bywali analfabetami? A tak! I dugo, dugo jeszcze potem do
rzadkoci nalea krl, umiejcy czyta, a c dopiero pisa. To byo rzecz duchowiestwa, i
od ksiy te pochodzi wszelka owiata w caej Europie. wieccy obywali si zupenie bez
nauki ksikowej, czerpic wiadomoci tylko z dowiadczenia starszych i wasnych
spostrzee. Wystarczao to wwczas do zaatwiania spraw wasnych, prywatnych, ale nie

mogo wystarczy nigdy do spraw pastwowych, publicznych; tote o te nie troszczy si

niemal nikt prcz czonkw dynastii i nader szczupego grona osb, zwizanych cile z
dworem krlewskim.
Dopiero krlowi Mieszkowi II powiodo si zczy ju wszystkie ludy polskie. On
przyczy do pastwa piastowskiego Mazowsze. Zaoy tam od razu biskupstwo, w Pocku.
Urzdzenie pastwa byo w Polsce odmienne, ni gdzie indziej w Europie. W innych
narodach byo po kilka ksistw, a nad nimi gowa dynastii, jako wielki ksi lub krl, gdy
tymczasem w Polsce jeden tylko z czonkw dynastii panowa nad caym pastwem.
Oczywicie polski sposb by lepszy, bo zachowywa jednolito pastwa. Ale byo piciu
modszych Piastw, a ci szemrali, e nie wyznaczono im dzielnic, w ktrych by panowali.
Bolesaw Wielki mia modszego brata (imieniem
24
Dzieje Polski
Mieszko), ktry nie otrzymawszy dzielnicy, przenis si do Niemiec, i tam te przebywa
jego syn, Dytryk. Mieszko II mia dwch braci, Bezpryma i Ottona, wiecznie
niezadowolonych. Aeby si te szemrania nie powtarzay ju w modszym pokoleniu, majc
dwch synw, modszego z nich Kazimierza, kiedy by jeszcze chopiciem, odda do
klasztoru, do benedyktynw.
Ci modsi Piastowie namawiani byli przeciw krlowi Mieszkowi II przez Niemcw, Czechw
i Wgrw; wszyscy weszli w zmow i rzucili si naraz na Polsk. Krl nie umia
nieprzyjaci rozdzieli, nie umia zawiera zrcznych sojuszw, jak to czynili ojciec i dziad
jego. Majc wojn w roku 1031 z trzema wrogami naraz, uleg im w kocu, chocia odnosi
zrazu wietne zwycistwa. Madiarzy zabrali Sowacczyzn, Niemcy ziemie poabskie,
Przemylidzi Morawy, Duczycy Pomorze, a Jarosaw kijowski zagarn na nowo ziemi
Lachw i Grody Czerwieskie; do tego przyczya si wojna domowa o dzielnice z brami,
ktrym cesarz niemiecki przysa wojsko na pomoc.
Ostatecznie krl musia przysta na podzia pastwa, uszczuplonego i tak wielce przez
nieprzyjaci zewntrznych. Dostali dzielnice Bezprym, Otto, potem Dytryk. Krl wada
ledwie w trzeciej czci pastwa. Run majestat tronu piastowskiego. W cigych
zamieszkach zabito Bezpryma, a sam krl zgin zabity przez wasnego giermka w roku 1034.
Starszy jego syn okaza si zupenie niezdatnym do rzdw, a modszy by mnichem, nie
mg wic zasiada na tronie. A ten mnich by jedynym Piastem, wszyscy zreszt wymarli.
Nie byo dynastii, nie byo pastwa, bo ludno nie umiaa sama si rzdzi. Nie byo adnej
siy zbrojnej, bo czonkowie druyn krlewskich popowracali do swych rodzinnych wsplnot
rodowych, skoro krla zabrako. Osadzani przez krla pod grodami jecy wojenni z
rozmaitych wojen, jako niewolnicy pastwowi pracujcy dla grodw, obecnie nie mieli nad
sob adnej wadzy. Stawali si wolnymi, ale te nie mia ich kto ywi. Zwrcili si z
rabunkiem przeciw ludnoci rodzimej polskiej i wybuch srogi bunt niewolnikw.
Najgroniejszymi
25
Feliks Koneczny
byli jecy z Poabia, wci jeszcze pogascy: ci bowiem, nienawidzc chrzecijastwa,
rzucali si na kocioy i klasztory.
Polska bya cakowicie bezbronn. Skorzysta z tego ksi czeski Brzetysaw II i urzdzi
straszliwy najazd upieczy. Zniszczy Krakw, Kruszwic, Gniezno i Pozna. Rabowali
Czesi tak, i wywieli do Czech skarby na stu wozach. W Gnienie chcieli zabra ciao w.
Wojciecha, ale kanonicy wskazali im inny grobowiec.
Caa zachodnia cz Polski obrcona bya w ruin. Ludno chronia si na Mazowsze, gdzie
znalaz si jeszcze ostatni z ksit dawnych plemiennych, Masaw, i zaprowadza porzdki
pastwowe. Tyle tam napywao przybyszw z innych stron Polski, i Mazowsze pozostao

ju odtd na zawsze najludniejsz prowincj Polski. Zdawao si te, e Masaw odnowi

pastwo polskie i zaoy now dynasti. Ale musiaby dopiero podbija sobie inne ziemie
polskie, bo posuchu tam dobrowolnego nie znajdowa.
Tymczasem wdowa po krlu Mieszku II Ryksa schronia si za granic i pty koataa do
Ojca wietego, a udzieli dyspensy Kazimierzowi Mnichowi, eby mg zaj tron po ojcu.
O hufiec zbrojny dla syna wystaraa si u cesarza Konrada II, przyrzekajc za to hod w
imieniu syna. Kazimierz otrzyma 500 zbrojnych, z ktrymi stan na granicy polskiej w roku
1038.
Okazao si, e ten hufiec niemiecki zgoa by niepotrzebny. Gdzie tylko stan dziedzic
piastowskiego pastwa, wszdzie witano go radosnymi okrzykami: A witaje, witaj, miy
gospodynie!" Kazimierz pomocy Konrada nie potrzebowa, Polski nie zdobywa jego
onierzami, tote i hodu potem nie skada. Gdy urzdzi pastwo jako tako, zada od
Masawa, eby mu si podda. Ten jednak odmwi, trzeba go wic byo zmusi wojn.
Masaw wezwa wtenczas na pomoc dzikich Prusakw, wskazujc im drog do Polski. Ale
przegra, a Mazowsze przeszo na nowo pod wadz Piasta.
Kazimierz, z mnicha ksi panujcy (nie krl, bo nie koronowany), uczczony zosta
przydomkiem Odnowiciela, bo odnawia
26
Dzieje Polski
sumiennie i troskliwie ad i skad w caym pastwie a do mierci swej w roku 1058. Nie
koronowa si, eby nie wywoywa naway zawistnych Niemiec na kraj, potrzebujcy
koniecznie wytchnienia i duszego spokoju.
Syn i nastpca Odnowiciela, Bolesaw, zwany Szczodrym, a take miaym, da dobrowolnie
dzielnic na Mazowszu modszemu bratu, Wadysawowi Hermanowi, chocia to by
czowiek niedony i gnuny. Jednolito pastwa upadaa.
Wielkim bojownikiem by Bolesaw miay. Odzyska ziemi Lachw i Grody Czerwieskie,
tudzie Sowacczyzn, a w kocu koronowa si z wielk uroczystoci w sam dzie Boego
Narodzenia w roku 1076. Przywrci tedy blask polskiego pastwa - ale niestety, sam go te
mia zatraci.
U ssiadw takie mia wpywy i znaczenie, e rozporzdza tronami na Wgrzech, w
Czechach i na Rusi, i mia tam takich ksit, ktrzy jemu zawdziczali swe panowanie, a
jednak aden i nich mu nie dopomg, gdy sam potrzebowa pomocy, i nie poczuwa si do
wdzicznoci. Bo krl ten by przez swoj gwatowno i krewko niemiy nawet tym,
ktrym wiadczy dobrodziejstwa. Tak np. kiedy wprowadza na tron kijowski ksicia
Izasawa, okazywa mu rozmylnie lekcewaenie i publicznie go zawstydza, pocigajc go
przed caym ludem kijowskim za brod, eby tylko w swej pysze okaza, e Izasaw panuje
tam z jego niejako aski.
Takim by zawsze, tote nie mia miru nawet u wasnych poddanych; bano si go, ale nie
lubiano. Mia Bolesaw miay i t jeszcze wad, e chcia sam jeden by wszystkim i
wszystkim kierowa, choby nawet sprawami Kocioa.
Koci by dotychczas w Polsce na utrzymaniu skarbu krlewskiego i przez to zalea od
wadzy wieckiej. Biskupi wic dyli do tego, eby mogli posiada swe wasne dobra,
przyjmujc fundacje skadane przez pobonych dobrodziejw, zwaszcza zapisywane
testamentem, czyli rozporzdzeniem ostatniej woli. Testament nie by bowiem zgoa znany
nie tylko u nas, ale u adnego z nowoytnych narodw europejskich, i dopiero Koci to
prawo zaprowadzi.
27
Feliks Koneczny
Zdarzyo si, e niejaki Piotrowin zapisa testamentem dobra biskupstwu krakowskiemu, ale
krewni nie chcieli na to przysta. Wytoczy si spr przed krla, ktry wolaby, eby Koci

zawisy by wycznie od jego aski. aska, choby najszczod-rzejsza na pstrym koniu siedzi,
i kady woli prawo, choby szczuplejsze, ni najwiksz ask.
wczesny te biskup, Stanisaw Szczepanowski, wcale nie by w askach u krla, a to z
nastpujcego powodu:
Bolesaw miay nie lubi eby kto przy nim myla o sprawach pastwa. Dawniejsi krlowie
musieli myle i dziaa za wszystkich. Ale czasy si zmieniy, ludzie polubili urzdzenia
pastwowe, zaczli si wic nimi interesowa, a z tego wypyno, e chcieli te krlowi
czasem doradzi, powiedzie, jak im si co wydaje, i pragnli, eby ich przynajmniej
wysucha. Tego za wanie nie znosi Bolesaw miay, natomiast skory by do samowoli i
nie dba o nic, byle na swoim postawi. Niczyje prawo nic nie znaczyo w jego oczach, ani
kocielne, ani wieckie. Byo te duo niezadowolenia wrd ludnoci.
Chcia z tego skorzysta naczelnik wojska, czyli wojewoda Sieciech, gowa rodu Starw,
potomek dawnych ksit tynieckich z pogaskich jeszcze czasw. Roio mu si, e sam
zostanie krlem, ale tajc si ze swymi zamiarami, wskazywa niezadowolonym modszego
brata krlewskiego, Wadysawa Hermana, e ten byby dobrym i agodnym panem.
Gdy Bolesaw przebywa raz w Kijowie, zaczy si w kraju rozruchy. Na wie o tym krl
wrci i pocz z najwiksz srogoci mci si, ale na olep, karzc czstokro najniewinniejszych, a Sieciecha zgoa nie mia w podejrzeniu. Zaczy si rzdy tyraskie, co
powikszao tylko liczb niechtnych.
Biskup krakowski skania wtenczas krla ku agodnoci i udziela rad, jak ma rzdzi, eby
sobie zjedna serca poddanych. Krl wzi to za wtrcanie si do rzdw i znienawidzi do
reszty biskupa i tym bardziej robi wszystko po dawnemu. Wtenczas stronnictwo Sieciecha,
eby sobie zjedna Koci, stano umylenie po stronie biskupa, ktry wcale nie nalea do
28
Dzieje Polski
jego spisku. Krl mci si, zacz szale, skazywa na mier, dopuszcza si coraz wikszej
samowoli i pocz gnbi duchowiestwo. Biskup upomina, ale byo coraz gorzej, a w
kocu rzuci na krla kltw.
Obarczonemu kltw nic si nie dzieje, nie nakada si na niego adnej kary bezporednio, ale
nie wolno z nim obcowa, ani z nim mieszka, ani zaatwia adnych interesw; nie moe on
mie nawet suby, nie moe nikogo o nic poprosi, ani dawa, ani bra. Staje si
wyczonym ze spoeczestwa. Jeeli kltwa dotknie monarch, poddani wolni s wedug
prawa kocielnego od posuszestwa. Teraz wic Sieciech mg podnie gow mielej i,
udajc obroc Kocioa, owi ryby w mtnej wodzie, pod paszczykiem Wadysawa
Hermana.
Podejrzewa krl biskupa o zmow z bratem i skaza go za zdrad, a bya za to kara straszna:
wiartowanie, tzw. rozsiekanie na kawaki. Wyrok mia by wykonany natychmiast, ale nikt
nie chcia si tego podj, nikt nie chcia ani nawet uwizi biskupa, bo kady ba si tkn
osoby duchownej i jej kltwy. Natenczas krl, jako e by zawsze krewki i skory do wszelkiej
ostatecznoci, sam popdzi do kocioa na Skace w Krakowie, gdzie wanie biskup msz
wit odprawia, i wasn rk zarba go przy otarzu. Stao si to dnia 17 kwietnia 1079
roku.
Straszne witokradztwo odwrcio od niego tym bardziej umysy narodu. Kltwa pocza
dziaa. Opucia go druyna wojenna, opucili dworzanie, potem nikt mu nie chcia usuy,
ani nawet jada przyrzdzi lub poda napoju; musia Polsk opuci, i to wraz ze swym
synem, Mieszkiem. Uciek na Wgry; ale tak sobie postpowa na dworze wgierskiej
dynastii Arpa-dw, jakby tam panem by, a nie wygnacem; a go wreszcie wyproszono.
Przejrza w kocu, jak zbdzi, i zdja go skrucha; w szacie pokutniczej uda si do klasztoru
benedyktynw w Ossjaku, w kraju sowiaskim Karyntii (na zachd od Wgier). Wstpi za

braciszka i w najwikszej pokucie przeby tam ostatek lat swoich. Ale Polska stracia koron,
bo papie za popenione przez krla witokradztwo odj Piastom prawo koronacji.
29
Feliks Koneczny
Na tronie zasiad Wadysaw Herman; niedugo panowa nad ca Polsk, lecz wrci na
swoje Mazowsze, ktre mia ju za czasw Bolesawa miaego, a Wielkopolsk i
Maopolsk odstpi synom, tak e pastwo podzielone byo na trzy dzielnice. Mia dwch
synw: Zbigniewa i Bolesawa, zwanego Krzywoustym, bo mia rzeczywicie usta od
choroby nieco wykrzywione.
Ci wymogli na ojcu dzielnice jeszcze za jego ycia, bo si bali, e Sieciech nie tylko ojca z
tronu strci, ale te ich ycia pozbawi, aeby zniszczy ca dynasti piastowsk. Dlatego
wymusili na ojcu, e da Zbigniewowi Wielkopolsk, a Bolesawowi Maopolsk. Wygldao
to na bunt synw przeciw ojcu, bo Wadysaw Herman bardzo Sieciecha lubi i niebaczny
stawa po jego stronie. Musiay jednak by jakie suszne przyczyny do podejrze wzgldem
Sieciecha, skoro sam arcybiskup gnienieski zada w kocu, eby skaza go na wygnanie,
a Wadysaw Herman, pomny losu swego brata, ustpi przed daniem Kocioa.
Wanie wrd wojen domowych, wywoywanych przez Sieciecha, ksita ruscy zajli na
nowo Grody Czerwieskie i ziemi Lachw w roku 1087, i tym razem ju na stae.
Wadysaw Herman przebywa w swym ulubionym miecie Pocku, tam umar w roku 1102 i
tam te pochowany zosta w katedrze.
30
IV. <J)o6a dzielnicowa
Wadysaw Herman zapisa Mazowsze Bolesawowi Krzywoustemu, ktry posiada skutkiem
tego dzielnic znacznie wiksz od Zbigniewa. Ten przez zawi zmawia si pocz
przeciwko bratu z ociennymi nieprzyjacimi, ktrzy te chtnie korzystali z pomocy
Zbigniewa, i z nieustannych walk pomidzy brami. Przez dziewi lat Zbigniew
pokonywany i wypdzany wraca na nowo z pomoc Czechw, Niemcw, lub pogaskich
Pomorzan znad dolnej Odry.
Z wojny pomidzy brami skorzysta chcia cesarz niemiecki, Henryk V, i w roku 1109
zada albo wydania poowy pastwa Zbigniewowi, albo hodu z caej Polski. Bolesaw
odmwi jednego i drugiego, a Niemcy wkroczyli na lsk.
Okryo si wtenczas wiekopomn saw miasto lskie Gogw. Przy obleniu uyli tam
Niemcy tzw. machin oblniczych. Byy to rozmaite drewniane wiee ruchome, baszty na
koach, z oknami w kilka piter, z ktrych strzelali ucznicy i procarze, a na dachach stay
kusze, tj. przyrzdy wyrzucajce silne pociski kamienne. Miasto oblegane zdobywao si albo
tak, e si kuszami i taranami robio wyom w bramie lub gdziekolwiek w murze miejskim i
wchodzio do miasta przez ten wyom, albo te spuszczao si z machin oblniczych
pomosty na mury otaczajce miasto, staczao si potyczk na samych murach, schodzc
potem w razie wygranej drabinami na drug ich stron do zdobytego ju miasta. Owe
machiny oblnicze stanowiy niejako artyleri wojsk wczesnych.
Gogowianie mieli bardzo nieliczn zaog, ale bronili si dzielnie, czekajc na odsiecz od
Krzywoustego. Co Niemcy uszkodzili przez dzie murw, to oni noc naprawiali i trzymali
si do upadego. Podda si nie chcieli, ale poprosili o rozejm na
31
:
Ul
^HmHI
WM
Feliks Koneczny

pi dni. Na kadej wojnie bywaj takie zawieszania broni, czy rozejmy, tj. przerwy w
dziaaniach wojennych za wzajemn umow, a bywaj potrzebne nawet tej stronie, ktra jest
gr; dla wypoczynku wojska i nabrania wieych si, dla pochowan: polegych, opatrzenia
rannych, sprowadzenia ywnoci itp.
Cesarz przysta na rozejm, ale zada zakadnikw. Dawa si na rkojmi dotrzymania sowa
ywy zastaw, a w razie ni dotrzymania sowa, wolno byo stronie posiadajcej u sieb
zakadnikw, postpi z nimi dowolnie, obrci ich w ni wolnikw, lub nawet pozabija.
Gogowianie nie chcieli d; dorosych, bo kada para rk zdatnych do roboty bya potrzebr do
naprawy murw, posali wic do obozu cesarskiego na za adnikw modszych swych synw,
niej czternastu lat wiek Szstego dnia nalea si zwrot zakadnikw, ale jakie by
przeraenie Gogowian, gdy wczesnym rankiem ujrzeli przys nite do swych murw machiny
oblnicze, a na nich w gr; poumieszczane swoje wasne dzieci. Znaczyo to, e chcc s
dalej broni, strzela z ukw lub proc, musz strzela w stroi wasnych dzieci. Tak tarcz
wymyli po szatasku zaiste c sarz Henryk V dla swego wojska.
Gogowianie okazali si bohaterami. Przenisszy obowizi wzgldem Ojczyzny ponad
mio wasnych dzieci, nie ustpi nie ustali w obronie grodu, a si doczekali odsieczy, ktra
tej samego jeszcze dnia nadesza. Cudownym zaiste sposobem r zgino przy tym adne z
tych dzieci. Dorsszy, chopcy ci mi' potem co opowiada o honorze niemieckim i przekazali
nien wi szczepu niemieckiego znowu wnukom swoim. Bolesa Krzywousty zbudowa za
na pamitk tej obrony w Gogow pikny koci kolegiacki, tj. chocia nie katedralny, ale z
kapiti kanonikw, kolegiatami zwanych.
Henryk V musia wkrtce potem opuszcza ze wstyde lsk. Nie domaga si ju hodu,
poprzesta chcia na danir rocznej 300 grzywien, tj. 150 funtw srebra. Ale Bolesaw nie rm
la da ani p funta. Odgraa si cesarz, e ruszy prosto na Ki kw; odpar na to Bolesaw z
zimn krwi, e on te tam pjd Jako wola Niemiec nie spotka si z nim i wrci do
domu.
32
Dzieje Polski
Sporo jeszcze brudzi Zbigniew i sprowadzi na Polsk dwie wojny z Przemylidami; a
wreszcie pojmany dosta si do wizienia, a gdy ani tam nie wyrzek si zdradzieckich
knowa, kaza go Bolesaw olepi. Takie okrutne byy wtenczas kary. Olepianie byo
zwyk rzecz w podobnych wypadkach, a historia owych czasw zna kilkadziesit takich
przykadw i w Polsce i zagranic.
Bolesaw by znakomitym wojownikiem. Majc do czynienia z nieprzyjacimi (gwnie z
powodu Zbigniewa) na wszystkich granicach dawa sobie rady, i podziwiano go, z jak
szybkoci przerzuca si z wojskiem ze lska na Pomorze, z nad Odry nad Dunaj, na
Wgry. Dba wielce o to, eby w Czechach i na Wgrzech nie siedzieli na tronach stronnicy
niemieccy i dlatego miesza si cigle w sprawy tych krajw. Suyo mu szczcie wojenne.
W cigu 36 lat stoczy 47 bitew, a tylko dwa razy dozna klski.
Ulubion jego myl byo, eby Poabian zczy z Polsk. Wstpem do tego byo odzyskanie
Pomorza. T cz Pomorza, gdzie przez bagniska znajdoway si suche przejcia, obwarowa
grodami i do Wielkopolski wcieli. S to grody Santok, Czarnkw, Nako i Ucie. Potem
posuwa si coraz dalej i w kocu zaj Szczecin nad doln Odr i dotar a do Zgorzelca w
gbi Poabia (Brandenburg); zdoby te w roku 1121 wit wysp poabskiego pogastwa,
Rujan (Rugi).
W Wolinie nad ujciem Odry zaoy nowe biskupstwo, zaliczone do metropolii
gnienieskiej.
Bolesaw Krzywousty zmar w roku 1138, liczc lat 52; pochowany w katedrze pockiej obok
ojca. Z licznego potomstwa przeyo go piciu synw. Najstarszy Wadysaw liczy lat 33;
Bolesaw, zwany Kdzierzawym, mia lat 13; Mieszko, nazwany pniej Starym, lat 11;

czwarty z kolei, Henryk, liczy niecaych lat 10, a najmodszy, Kazimierz (uczczony potem
przydomkiem Sprawiedliwego), by niemowlciem kilkumiesicznym. Czterem wyznaczy
Krzywousty dzielnice testamentem. Powszechnie domagano si dzielnic, ktre od dawna byy
ju w caej Europie.
33
Feliks Koneczny
Aeby zachowa jedno pastwa, mia by ksi panujcy w Krakowie, jako stolicy caego
pastwa wielkim ksiciem, z prawem zwierzchnictwa nad wszystkimi innymi Piastami i ich
dzielnicami. Dzielnice miay by dziedziczne i dziedziczna te godno wielkiego ksicia.
Wielkim ksiciem mianowa Krzywousty Wadysawa, jako najstarszego; rnica wieku bya
tak wielka, i mia on by opiekunem modszej braci. Jako wielki ksi otrzymywa ziemi
krakowsk i zwierzchnictwo nad Pomorzem, nadto na osobist sw dzielnic lsk. Bolesaw
dosta Mazowsze, Mieszko Wielkopolsk, Henryk ziemi sandomiersk. Niemowl
Kazimierz nie dosta adnego zapisu; miano go pniej odda do stanu duchownego.
Majc do czynienia na Poabiu, Wadysaw II zada podatkw ze wszystkich dzielnic, bo
chodzio o ogln spraw caej Polski. Ale odmwiono mu, a gdy dochodzi swego prawa
wielkoksicego orem, zosta pokonany. Biskupi stanli przeciw niemu, a w kocu
Wadysaw II uchodzi musia z kraju wraz z dziemi. Papie kaza go przywrci do wadzy,
bo papie uwaa, e dobro Kocioa katolickiego wymagao, eby pastwo polskie byo silne
i jednolite. Ale biskupi wczeni nie usuchali gosu Ojca witego, rozumujc, e im sabsi
bd ksita w Polsce, tym atwiej Koci uzyska od nich uznanie prawa kocielnego i tym
bardziej Koci bdzie niezaleny od wadzy ksicej. Pokazao si zatem, e papie lepiej
rozumia spraw ni biskupi polscy, ktrzy nieposuszestwem wzgldem Ojca witego
grubo pobdzili.
aden z ksit dzielnicowych nie by do silnym, by dopilnowa sprawy Poabia, skoro za
nie chcieli da na to podatku wielkiemu ksiciu, oderwao si od Polski najpierw znw
Pomorze, a Poabianie byli wydani na up Niemcom - i cay ten duy kraj uleg zniemczeniu.
Z samego Pomorza zosta tylko strzp, sama tylko ziemia gdaska, ktrej ksita hodowali
wielkiemu ksiciu krakowskiemu. Ale i ten hodowniczy stosunek (zwany lennym) rozwia
si niebawem.
34
Dzieje Polski
Krakw oddano Bolesawowi Kdzierzawemu. Wadysaw II uda si o pomoc do Niemiec.
Cesarz Fryderyk Rudobrody dotar a pod Pozna i zmusi Bolesawa do uznania
zwierzchnictwa niemieckiego. Dopiero pod niemieckim naciskiem Bolesaw odda lsk
synom Wadysawowym.
Ci zaraz si lskiem podzielili. Bolesaw, Wysokim zwany, wzi Wrocaw, a Mieszko
Kulawy Cieszyn i w ogle lsk Grny. Byo teraz dwch Mieszkw w dynastii: stryj w
Wielkopolsce i bratanek na lsku; dla odrnienia poczto stryja nazywa Mieszkiem
Starym. Podzia lska by przykadem, e w przyszoci wszystkie dzielnice bdzie mona
dzieli podobnie na coraz drobniejsze ksistewka, przy czym musiao upada oczywicie
coraz bardziej znaczenie Polski jako pastwa.
Mieszko Stary z Wielkopolski, nastpca Bolesawa Kdzierzawego na wielkim ksistwie, nie
chcia uznawa niczyich praw w pastwie, ani kocielnych dostojnikw, ani wieckich. Nie
rozumia, e czasy si zmieniy. Znikaa ju wsplnota rodowa, a wasno osobista i
dziedziczna wioda do wzbogacenia si; zwaszcza, e rolnictwo byo ju zajciem gwnym.
Najzamoniejsi stawali si najmoniejszymi i zwano ich te wielmoami. Tacy chcieli mie
wpywy w pastwie. Mieszko Stary prbowa rozmaitych sposobw, eby t warstw
doprowadzi do ruiny majtkowej. Ksi ten dopuszcza si nawet faszowania pienidzy, a
urzdnikami swymi robi ydw.

Wybuch bunt i wygnano go. Na tron wielkoksicy zaproszono najmodszego z synw

Krzywoustego, Kazimierza. Nie wstpi on bynajmniej do klasztoru i zosta ksiciem
sandomierskim, odziedziczywszy to ksistwo po starszym bracie Henryku, ktry poleg na
wyprawie pruskiej. W ten sposb poczyy si ziemie krakowska i sandomierska i odtd ju
nigdy si nie rozczyy.
Kazimierz dorobi si piknego przydomku Sprawiedliwego. Za jego panowania odby si
pierwszy polski synod kocielny w czycy w roku 1180; Kazimierz uzna wtedy, e
Kocioowi wolno posiada wasny majtek i rzdzi si wasnym prawem.
35
Feliks Koneczny
Gwnym doradc Kazimierza Sprawiedliwego by historyk Wincenty z Karwowa pod
Stobnic w Sandomierskiem, zwany Kadubkiem, ktry napisa histori polsk po acinie.
Zosta potem biskupem krakowskim, ale w kocu wola wstpi do zakonu cystersw w
Jdrzejowie. Umar w roku 1223, uwaany za witego. Papie Klemens III zaliczy go w
roku 1764 w poczet bogosawionych. Ciao jego spoczywa w katedrze krakowskiej.
Mieszko Stary trzy razy prbowa zamachu na Krakw, a pomaga mu jego lski imiennik,
Mieszko Kulawy raciborski. eby go przecign na swoj stron, Kazimierz podarowa
Kulawemu znaczny kawa ziemi krakowskiej z piciu grodami: s to Owicim, Zator, Bytom
Grny, Siewierz i Pszczyna. Darowizna ta pozostaa ju przy lskich ksitach, a Bytom i
Pszczyn zalicza si i teraz do Grnego lska. Waciwie nie s to jednak lzacy, lecz
Krakowiacy. Kraina ta naleaa te a do roku 1821 do biskupstwa krakowskiego; dopiero
potem wczono j do diecezji wrocawskiej.
Wdziczni biskupi wystarali si u papiea, eby przenie dziedziczne posiadanie Krakowa
na potomkw Kazimierza Sprawiedliwego. Uniewaniono wic testament Krzywoustego,
ktry nada wielkie ksistwo gazi lskiej, jako najstarszej. Zobaczymy, e ga lska nie
mylaa zrzeka si swego prawa.
Po zgonie Kazimierza Sprawiedliwego w roku 1194 nastpi w Krakowie syn jego Leszek,
zwany Biaym od jasnych wosw. I on musia si broni od napadw Mieszka Starego, ktry
ze swego Kalisza kusi si o zdobycie Wawelu. I zasiad tam ponownie, ale na bardzo krtko,
bo ju mier si zbliaa. Przez kilka miesicy wada Wawelem syn jego, Wadysaw
Laskonogi, po czym Krakw przeszed ju na stale pod wadz Leszka Biaego.
Modszemu swemu bratu, Konradowi, wielki ksi wyznaczy rozleg dzielnic, Mazowsze
i Kujawy.
Tymczasem na zachodniej granicy polskiej lscy ksita poczynali si niemczy. Najstarszy
syn Wadysawa II, Bolesaw Wysoki, by wielkim przyjacielem Niemcw, czemu si nie
36
Dzieje Polski
dziwmy, bo im zawdzicza odzyskanie ojcowizny. Syn jego, Henryk Brodaty, by ju na p
zniemczony. Ten mia dwch synw: wielbiciela niemczyzny Henryka, i przyjaciela
polskoci Konrada. Stoczyli oni z sob bratobjcz walk pod Studnic w roku 1213. Konrad
przegra, a panem Wrocawia, stolicy lska, mia zosta i na przyszo ksi zniemczony.
Bya ju wtenczas na lsku ludno niemiecka, bo ksita lscy poczli zakada dla siebie
wasne osady rolnicze, sprowadzajc do tego osadnikw z Niemiec, dajcych wysokie
czynsze za wieczyst dziedziczn dzieraw anu, ktrego zwyka rozlego wynosia 30
morgw. Pojawili si przedsibiorcy, sprowadzajcy osadnikw, ktrzy za to zostawali
naczelnikami osady i jej sdziami. Dawao im si szst cz gruntw na wasno
dziedziczn, tudzie wyczne prawo do karczmy i myna. Zwano ich sotysami.
Podczas gdy Henryk Brodaty niemczy lsk, na granicy pnocnej Mazowsza ugania si
Konrad Mazowiecki na prno z pogaskimi Prusakami, nie mogc sobie z nimi da rady.
Papie ogosi na nich wypraw krzyow, tj. wypraw wojenn w obronie wiary, nadajc

uczestnikom wielkie aski i odpusty. Wybrali si tedy do Prus na krucjat tj. wypraw
krzyow, Leszek Biay, Konrad mazowiecki i Henryk Brodaty. Z Europy zachodniej byy
wielkie krucjaty do Ziemi witej, czyli Palestyny, eby j uwolni spod panowania
tureckiego. Polsk zwolnili papiee od tamtych dalekich krucjat, bo miaa niewiernych do
we wasnym ssiedztwie, i zamiast do Palestyny papie wzywa Piastw do wyprawy na
Prusakw. Na wielkich wyprawach krzyowych w Palestynie powstay zakony rycerskie,
woski joannitw, francuski templariuszw i niemiecki, ktry zwa si urzdowo zakonem
rycerzy Najwitszej Marii Panny Narodu Niemieckiego, a ktry u nas zwao si krtko
Krzyakami od tego, e na biaym habicie mieli wyszyty czarny duy krzy. Takie zakony
skaday si w drobnej tylko czci z kapanw; olbrzymia wikszo czonkw nie
przyjmowaa wice, a za to dodawano do zwykych lubw zakonnych jeszcze jeden:
37
Feliks Koneczny
walk z pogastwem w obronie Krzya. Na pruskiej krucjacie naladowano ten przykad.
Powsta polski zakon rycerski do walki z Prusakami. Ksi mazowiecki nada im grd
Dobrzy i od tego zwano ich Brami Dobrzyskimi.
Bracia Dobrzyscy spisali si dzielnie i wystawili nad Wis now warowni: Chemno, ale
niebawem potem w roku 1224 nie udaa im si wyprawa, i Prusacy wycili ich niemal w pie
wszystkich. Konradowi Mazowieckiemu nie chciao si czeka, a zakon uzupeni si
nowymi ochotnikami, a Henryk Brodaty podsun mu myl, eby sprowadzi niemieckich
Krzyakw.
W nieszczsnym dla Polski roku 1226, roku przekltej pamici, stana umowa z Krzyakami.
Nim jeszcze Konrad zdy wyda im dokument od siebie, oni ju postarali si u cesarza
Fryderyka II, e wszystko, co od Konrada dostan i co zdobd na Prusakach, nada im w
lenno cesarskie. Przybywali wic Krzyacy do nas w tej myli z gry, e bd uwaali
wszystko nie za polskie lenno, lecz za niemieckie, i e kosztem Polski zao nad Batykiem
nowe pastwo niemieckie.
Z dwch stron uderzyy tedy na Polsk dwie fale niemieckie, od Prus i od lska
rwnoczenie.
lskiej gazi piastowskiego domu udao si wrd coraz wikszego zamtu dzielnicowego
zaj Krakw. W sierpniu 1222 roku zaj go Mieszko Kulawy Raciborski, ale rzdzi tam
ledwie kilka miesicy, mierci zaskoczony, po czym powrci znw Leszek Biay. Teraz
zacz myle o Krakowie Henryk Brodaty, a to wrd nastpujcych okolicznoci:
Leszek Biay, chcc przywrci pokj midzy zwanionymi Piastami, wyznaczy w roku
1237 zjazd ksicy do Gsawy (nieco na pnocny wschd od Gniezna), eby tam wszystkie
spory zaatwi sdem polubownym. Tam staa si straszna zbrodnia. Na zebranych ksit
napad zdradziecko ksi pomorski, wiatopek. Henryk Brodaty, ranny, ledwie zdy si
ocali, a Leszek Biay pad ofiar, zabity przez siepaczy w ssiedniej wiosce Marcinkowie.
Syn jego, Bolesaw, ktremu dano potem przydomek Wstydliwego, mia zaledwie ptora
roku. O opiek nad nim rozpoczli
38
Dzieje Polski
walk: stryj Konrad Mazowiecki i Henryk Brodaty. Chocia z pocztku Konrad by gr,
utrzyma si w kocu przy Krakowie Henryk. Ten ksi mia szalone szczcie; tak si
wydarzyo, e i na Grnym lsku byli ksita maoletni i on take sprawowa tam za nich
rzdy. Syn Mieszka Starego, Wadysaw Laskonogi, mianowa go swym dziedzicem i Henryk
Brodaty, wyprawiwszy si z wojskiem, zaj Wielkopolsk od zachodu a po rzek Wart, tak
e w roku 1234 mia ju w swych rkach lsk cay, Krakowskie, Sandomierskie i poow
Wielkopolski. Mia zupen przewag nad reszt Piastw i zdawao si, e ga lska
pokieruje dalszymi losami Polski1.

Henryk Brodaty umar w rok po mordzie gsawskim, w roku 1238. Rozlege swe dziedzictwo
pozostawi synowi, owemu zwycizcy spod Studnicy, Henrykowi II, ktrego kronikarze
niemieccy nazwali Pobonym, gdy fundowa duo klasztorw, ale tylko dla Niemcw.
Bolesaw Wstydliwy mia dopiero lat 12, obj wic Henryk Pobony nie tylko panowanie na
lsku, ale te w wielkim ksistwie krakowskim.
W trzy lata potem spad na Polsk ciki cios, od ktrego cay kraj zamienia si w pustyni.
By to najazd mongolski.
Z ludw rasy tej utworzyo si w Azji rodkowej pastwo mongolskie, zoone z szeregu
chanatw, pod zwierzchnictwem chana najwyszego, Dyngis-chana, kierujcego dalszymi
podbojami, ktre objy po pewnym czasie ca Azj a do Oceanu
1 Jake mieszne w swej kamliwoci s twierdzenia Niemcw, jakoby lsk oderwa si by
od Polski, poczynajc od rokull63; e mia od owego roku wasnych ksit, a wic (jak
mwi Niemcy) nie nalea do Polski. Wiedz, e dzwoni, a nie wiedz, w ktrym kociele.
Wasnych ksit mia lsk od roku 1138, z mocy testamentu Bolesawa Krzywoustego, ale
to samo byo we wszystkich prowincjach polskich; wszdzie miay one wasnych ksit.
lscy za ksita ubiegali si o zwierzchnictwo wrd Piastw, jake wic mieli si
odrywa? Kilku z nich byo wielkimi ksitami krakowskimi; czy to take oderwanie si? W
takim razie odrywali si chyba ju razem z Krakowem! Wanie zaleao im na tym, eby nie
utracili zwizku z Polsk.
39
Feliks Koneczny
Wielkiego, wraz z Chinami. Zdobywali bez zbytniego trudu wielkie kraje, bo u nich cae
spoeczestwo zorganizowane byo wycznie po wojskowemu. Oni pierwsi od czasw
cesarstwa rzymskiego w staroytnoci urzdzili wielkie armie stae, ze staym korpusem
oficerskim; oni pierwsi w ogle wprowadzili umundurowanie. Kiedy uderzyli nastpnie na
Europ, nic im si oprze nie mogo. W Europie nie miano pojcia, e mogoby istnie takie
due wojsko: caa Europa razem nie zdobyaby si ani na trzeci cz tego wojska, jakim oni
rozporzdzali. A bya to armia regularna, wspaniaa, karna, bitna, a zaopatrzona wybornie.
Nie tylko iloci przewaali nad drobnymi w stosunku do nich siami zbrojnymi krajw, na
ktre napadali, ale co waniejsze, oni o wiele lepiej znali si na sztuce wojennej. Rycerstwo
europejskie wojowao w ten sposb, e bitwa skadaa si z licznych pojedynkw, gdy
tymczasem Mongoowie posiadali wydoskonalon strategi i taktyk, tj. sposoby obmylania
planw wojennych i wykonywania ich w taki sposb, i najwiksze mstwo nie pomogo, gdy
wpdzili nieprzyjaciela na pozycj dla niego niekorzystn. Nie umiano si od nich broni, bo
wojowali w sposb zupenie odmienny, ni europejskie rycerstwo: nie z bliska, miecz przeciw
mieczowi, twarz w twarz, lecz z daleka, okalajc nieprzyjaciela szerokimi ukami,
oskrzydlajc go. W jedzie konnej nikt im nie dorwna. Ruszali dziesitkami tysicy
jedcw naraz, zajmujc pochodem swym kilkumilowe przestrzenie, a tak wszystko
niszczyli po drodze, e powiadano o nich, jako trawa nie poronie, kdy oni przejd.
Ofiar strasznych ich zapdw pady w Europie Ru, Polska i Wgry. W drugiej wyprawie do
Europy, w roku 1240, podbili Ru i odtd zaczyna si niewola Rusi, poddanej jarzmu
mongolskiemu, czyli tatarskiemu. Tatarami nazywaa si zachodnia cz mongolskiego
spoeczestwa. Tatarzy utworzyli nastpnie ze swej zachodniej czci osobne pastwo, zwane
Kipczakiem, a zoone z kilku zbrojnych koczowniczych hord tatarskich.
Z Rusi ruszyli w roku 1241 na Polsk. W Sandomierzu i Lublinie ludno w pie wycili.
Rycerstwo maopolskie na prno w trzech bitwach prbowao powstrzyma ich nawa.
Wielki
40
Dzieje Polski

ksi krakowski, Henryk Pobony, przebywa we Wrocawiu; nie pospieszy wcale na

pomoc ziemi krakowskiej. Potem zamkn si w Lignicy warownej, dokd te uday si
resztki rycerstwa krakowskiego i sandomierskiego, zgosi si pod rozkazy swego ksicia.
Oblenie Lignicy przecigao si, i gd zmusi zaog do zrobienia wycieczki. Henryk
poleg, a Tatarzy obnosili gow jego, wetknit na dzid, triumfalnie po obozie. Ze lska
ruszyy tatarskie rzesze dalej na Morawy i Wgry, ale niedugo tam popasay, bo wiadomo
o mierci Dyngis-chana w Azji i o zamieszkach o nastpstwo po nim, skoniy wodzw
tatarskich do spiesznego powrotu do Azji.
Polska nie zostaa przez Mongow zajta, ani Piastowie nie pacili chanom daniny, do czego
zmuszeni byli Rurykowicze ruscy, ani te nie byo w Polsce nigdy tatarskich zarzdcw
(baskakw), urzdnikw chaskich do zawiadywania krajem, a jednak skutki najazdu byy
straszliwe. Spustoszy on Polsk tak dalece, i staa si krajem bardzo sabo zaludnionym.
Cae okolice stay si pustkowiem. Ksita nadawali t ziemi komukolwiek, byle j
zagospodarowa, nawet spolszczonym ju potomkom niewolnikw. Ju przed tym najazdem
obdarzali ksita niewolnikw pastwowych (potomkw jecw wojennych) wolnoci, a
teraz niewola znikna cakiem. W dzierawach mona byo teraz przebiera. Kady si
cieszy, gdy tylko dosta osadnika na swe grunty, choby na warunkach jak najlejszych.
Znamy umow z tych czasw, e dzierawca obowizany by tylko jeden dzie na rok , i
jeden dzie kosi. Kt by nie przystawa na takie prawdziwie zote warunki? Za tak ma
robot mona byo mie chleb dla siebie i rodziny na rok cay. Ziemi starczyo teraz dla
wszystkich w obfitoci, bo ludnoci ogromnie ubyo. Caa ludno kraju znajdowaa
utrzymanie na roli, tote stalimy si spoeczestwem jednostronnie rolniczym; do innych
zawodw ludzi brako, a miasta polskie zupenie upady. Trzeba je byo jakby zakada na
nowo i to z pomoc osadnikw, sprowadzanych z Niemiec. Tam najazd mongolski nie
sign, tam ludzi nie brakowao. Ale nawet do roli Niemcw si musiao sprowadza, eby
sporo ziemi odogiem nie leao. Takie byy
41
Feliks Koneczny
nastpstwa wyludnienia, i Polska miaa peno obcych, ktrzy dziaali na swoj korzy, a nie
na korzy kraju, ktry ich ywi. Niemczyzna zacza nas zalewa, a niemieckie
mieszczastwo uprawiao czsto polityk wrog dla Polski, cho w Polsce si bogacio.
Prbowali ci Niemcy z przybyszw zamieni si na panw kraju. Tyle najazdw krlw
niemieckich nie dao nam rady, a najazd tatarski, wyludnienie i straszne zuboenie kraju
otwaro go Niemcom na ocie. Bez dobycia miecza mogli sobie teraz Polsk zdobywa, i to
sami do tego zaproszeni.
Obcy przybysze rzdzili si u nas swym wasnym prawem, rzdzili si sami, czyli: posiadali
samorzd. Skadajc si z osb pozbieranych z rozmaitych stron, przedtem zupenie sobie
obcych, niezwizani adnymi wzami rodowego pokrewiestwa, nie mogli te organizowa
si w rody, jak ludno polska, lecz tylko w gminy, wedug ssiedztwa w osadnictwie. Jak
przedtem rd polski sam si rzdzi, podobnie teraz gminy. Zwizki rodowe polskie musiay
si rozluni wielce po najedzie mongolskim, gdy cae rody wyginy; z innych ledwie po
kilku zostao, a ziemi bezpask zajmowali w ssiedztwie koo siebie ludzie wcale z sob nie
spokrewnieni. Tote i polskie osadnictwo urzdzao si coraz bardziej gminami, na ktre
przeszed samorzd od rodw.
Ale bd co bd kady rodowity Polak wiedzia, do jakiego naley rodu, i poszukiwa
zwizkw ze swymi rodowcami, z ktrymi mia wsplny znak rodowy, czyli herb. Tym
poczuciem rodowym odrnia si osadnik polski od niemieckiego, choby by najuboszy.
Poznali to Niemcy. Rodowici Polacy byli wacicielami ziemi, a Niemcy przybywali dopiero
na dzierawcw. Waciciel a rodowiec - to byo jedno. Tote Niemcy nazywali wszystkich

dziedzicw po prostu rodowcami, co w jzyku staroniemieckim zowie si slahta", a z czego

zrobi si polski wyraz szlachta".
Ci za gospodarze wiejscy, rozmaitego pochodzenia, polscy i niepolscy, potomkowie
pierwotnych niewolnikw i pniejszych wolnych osadnikw, ktrzy nie posiadali gruntu
wasnego,
42
Dzieje Polski
gospodarujcy na cudzym, ale na wasny rachunek, ci wszyscy rozmaici dzierawcy utworzyli
now warstw spoeczn, nowy stan: oni s przodkami polskiego ludu wiejskiego. Osobicie
zupenie wolni, nie mieli innych obowizkw, prcz tych, o ktre si umwili, biorc
dzieraw, przystajc na osadnikw rolnych na nie swoich gruntach.
Niemieccy dzierawcy nazywali samych siebie w swoim jzyku gebuer", co w szybkiej
wymowie brzmiao jak gbur" -i tak te zowi si do dnia dzisiejszego zamoni gospodarze
wiejscy na lsku Grnym i w Prusach Krlewskich, gdzie bardzo wiele byo osadnictwa
niemieckiego. Polscy dzierawcy nazywali si kmieciami.
Gdy tedy niemczyzna zalewaa Polsk, wadza pastwowa saba coraz bardziej, bo coraz
bardziej daway si we znaki dzielnice ksice, straszliwe rozdrobnienie pastwa. Podczas
pierwszego najazdu mongolskiego dzielia si Polska na sze dzielnic, a w osiem lat pniej
byo ich 14, w roku za 1288 a 16. Oczywicie, im wicej dzielnic, tym sabsz bya Polska.
Gdy Henryk Pobony poleg pod Lignic, nastpi po nim wcale niepobony Bolesaw ysy,
zwany take Rogatk, e mia rogat dusz, lekkoduch i hulaka. Niedugo popasa w
Krakowie, wypdzony przez Konrada Mazowieckiego. Tego wypdzili znw monowadcy,
a dors syn Leszka Biaego, Bolesaw Wstydliwy. Przyzwano go na tron wielkoksicy w
roku 1243. Panowa dugo, bo lat 36. Zdolnociami si nie odznacza i nie pozostawi po
sobie adnego wikszego czynu; ale te nie pozostawi po sobie adnego zego wspomnienia.
By monarch uczciwym i nie wszczyna z krewniakami niepotrzebnych wojen o dzielnice.
Skutkiem cigych zwad ksicych, i skutkiem dziaw spadkowych zmieniay si cigle
granice ksistw. Staymi byy tylko granice diecezji, a biskupstw bya zawsze ta sama ilo.
Tote najwikszej powagi zaywa nie wielki ksi krakowski, ktry utraci ju wszelk
wadz nad innymi, ale arcybiskup gnienieski, metropolita caej Polski, ktrego wadz
uznawano
43
Feliks Koneczny
wszdzie. Pomidzy ksitami panowa zamt, a w kocielnych sprawach wzorowy
porzdek. Pord rozdrobnienia dzielnicowego jedyna czno caego kraju bya w
organizacji kocielnej, tam tylko poczucie jednoci i siy. Ksita coraz drobniejsi uboeli, a
Koci bogaci si, bo najlepiej umia gospodarowa.
Trzeba pamita o tym, e duchowiestwo wwczas byo jedyn inteligencj kraju.
Zakonnicy i wieccy duchowni, jako inteligentniejsi, lepiej zarzdzali swymi majtkami,
zaprowadzali w nich postpowe gospodarstwo, ulepszone pugi itp., i mieli skutkiem tego
wiksze dochody z majtkw. Pierwszymi budowniczymi i inynierami u nas byli take
zakonnicy. Benedyktyni trudnili si rzemiosami i przepisywaniem ksiek (co wwczas
znaczyo to, co dzi drukarstwo). Cystersi synli rolnictwem i budownictwem; architektur
zajmowali si te wiele franciszkanie. Duchacy urzdzali szpitale i schroniska; augustianie,
dominikanie mieli najlepsze szkoy, zazwyczaj atoli bywaa szkoa przy kadym klasztorze.
Duchowiestwo czynne byo na kadym polu, i wszyscy od niego czego potrzebowali i
czego si uczyli. Ksidz zarzdza kancelari monarchy i ksidz te uczy kamieniarzy, jak
ociosywa kamienie; ksidz pisa ksik i ksidz pokazywa, jak lepiej ora, eby kosy byy
cisze. Oni byli nauczycielami wszystkiego; co tylko ycie uatwia i umila, wszystko od nich
pochodzio. Tote wdziczne spoeczestwo chtnie dawao im posuch, i dziki swej wiedzy

ujli w rk ster spoeczestwa. Rzdzili innymi, bo wicej od innych umieli. Przez dugie
wieki oni tylko rozpowszechniali ksiki.
Ksika bya kosztown rzecz, bo bya rcznej roboty. Nie znano jeszcze druku, a wic
kady egzemplarz ksiki trzeba byo osobno przepisa, a to wymagao tym wicej czasu, e
nawet materia do pisania nie bardzo by dogodny. Pisao si na skrkach jagnicych,
umylnie w tym celu garbowanych i przyrzdzanych, a zwanych pergaminem. Pisao si
farbami, ktre trzeba byo mocno rozciera, a pirem bya trzcinka temperowana. Kad liter
trzeba byo rysowa osobno niejako; jeeli
44
Dzieje Polski
pismo miao by wyrane. Za tyle straconego czasu i tyle trudu trzeba te byo porzdnie
zapaci. Tote cena ksiki bywaa nieraz wiksz, ni niejednego gospodarstwa, a drosze
ksigi przywizywano acuchami do pulpitw, jako skarby. Poyczenie ksiki uchodzio za
wyjtkowa cenn usug, a kto by chcia ksik mie na wasno, musiaby najpierw
poszuka pisarza i czeka, a przepisze.
W szkoach wczesnych tylko sam nauczyciel mia ksik, a uczniowie musieli si jak
najwicej uczy na pami, eby ksik mie w gowie. Dzisiejsza modzie nie moe mie
nawet pojcia o tym, jakiej wczesne szkoy wymagay pilnoci i cierpliwoci. Najpierw te
uczono si na pami jakiego ustpu, a potem dopiero nauczyciel tumaczy i wyjania
rzecz. Najstarsze szkoy urzdzali benedyktyni, nastpnie cystersi, a potem dopiero
duchowiestwo wieckie.
W okresie naszych dzielnic ksicych zakadao si ju szkoy przy kadej znaczniejszej
parafii, a przy kocioach katedralnych, czyli biskupich, szkoy wysze. W takich wyszych
szkoach uczono najpierw gramatyki aciskiej, rozmwek w tym jzyku i wicze
pimiennych; bo nie mogo by adnej nauki, pki ucze nie przyswoi sobie aciny, i dopiero
w tym jzyku odbywaa si prawdziwa nauka. Na tych wstpnych wiczeniach aciskich
schodziy pierwsze trzy lata, i dopiero, gdy ucze ju umia wyrazi si po acinie pynnie
mow i na pimie, poczynaa si waciwa nauka.
Zaczynaa si od rachunkw (arytmetyka), potem nastpowaa nauka obliczania kalendarza,
wcale nieatwa sztuka oznaczenia Wielkiej Nocy i wszystkich wit ruchomych, wreszcie
nauka o ukadaniu nut i melodii, czyli tzw. teoria muzyki (do czego rachunek jest niezbdny).
piewu kocielnego uczono praktycznie, bo od samego pocztku wiczono chopcw do
piewu przy naboestwach. Kady ksidz musia si zna na muzyce, gdy zaleao na tym,
eby j wprowadzi do naboestw. Uczono troch geografii, eby kleryk wiedzia, gdzie jest
Rzym i jakie s pastwa chrzecijaskie, troch te historii
45
Feliks Koneczny
naturalnej, nieco geometrii, a w kocu troch astronomii, o ile si wwczas na niej znano.
Uczono te rzeczy potrzebnych do ycia praktycznego, a wic pisania listw, ukadania
protokw, dokumentw i potrzebnych do tego wiadomoci praktycznych, przede wszystkim
za prawa kocielnego. Na t wysz cz nauki przeznaczono dla uczniw najzdolniejszych
cztery lata. Razem wic byo klas siedem. Potem dopiero ucze mg si zacz uczy
szczegowo teologii, prawa kocielnego czyli kanonicznego, lub filozofii. Nieatwo byo si
namyli na dugie odsiadywanie lat szkolnych w czasach, gdy czternastoletni chopiec
zawiera mg zwizki maeskie.
W cikich tych czasach dzielnicowych wiele wybitnych osb odrywao si cakiem od ycia;
zniechceni do wiata szukali ukojenia w yciu zakonnym. Przykad daway ksiniczki
piastowskiego rodu. W owych wanie czasach byo grono witych patronw polskich. w.
Jacek, pierwszy polski dominikanin, lzak z rodu Odroww, wraz z towarzyszem swym,
b. Czesawem, zaoyli klasztor dominikaski w Krakowie; Czesaw nadto we Wrocawiu,

gdzie te dokona ywota. w. Jacek wyjecha potem na misje do Kijowa, pniej zaoy
klasztor dominikaski w Gdasku, umar za w Krakowie. Rwnoczenie ya w klasztorze
norbertaskim na Zwierzycu pod Krakowem witobliwa Bronisawa. I na ksicych
dworach nie brako witych: w. Jadwiga, maonka Henryka Brodatego; w. Salomea, crka
Leszka Biaego, a ona Kolo-mana wgierskiego; b. Kinga, ona Bolesawa Wstydliwego; b.
Grzymisawa, ona Leszka Biaego; b. Jolanta, ona Bolesawa Pobonego, ksicia
kaliskiego.
W tych take czasach nastpia kanonizacja w. Stanisawa, biskupa krakowskiego, zabitego
przez Bolesawa miaego. Dnia 8 maja 1254 roku odby si z tego powodu wielki zjazd w
Krakowie, na ktry przybyli niemal wszyscy Piastowie. Bya to uroczysto caej Polski. O
c bagano polskiego patrona, jak nie o zjednoczenie pastwa, o odbudowanie krlestwa
polskiego?
46
Dzieje Polski
Oto pisarz ywotu w. Stanisawa zakoczy sw prac tymi sowy:
Bg wiadom rzeczy przyszych, karzcy grzechy ojcw do trzeciego i czwartego pokolenia,
poniewa sam wie dobrze, kiedy si ma ulitowa nad narodem polskim i wywie go ze
zniszczenia, przeto a do owego czasu wszystkie insygnia krlewskie, to jest koron, bero i
wczni, w skarbcu kocioa na Wawelu mieci i w siedzibie krlewskiej w ukryciu
zachowuje, dopki si nie zjawi powoany jaki Aaron, dla ktrego s przeznaczone".
Ten przyszy Aaron polski przyszed na wiat w cztery lata po kanonizacji w. Stanisawa.
By nim Przemysaw, dziedzic ksistw gnienieskiego i poznaskiego, praprawnuk Mieszka
Starego.
Nieszczliwym by Przemysaw od urodzenia, bo by jakby bez ojca. Przyszed na wiat w
cztery miesice po pogrzebie swego rodzica. I matki niewiele pamita: obumara go, nim
skoczy smy rok ycia. Caym jego szczciem byo, e przyszed na wiat w
Wielkopolsce, gdzie przezacny ksi Bolesaw Pobony by jego opiekunem. Nie tylko nie
wyzyskiwa opiekustwa dla wasnych interesw, ale dba wielce o dobro wychowanka. Dba
te o staranne jego wychowanie. May ksi musia si pilnie uczy historii polskiej. Umia
pisa i czyta, zna acin. Wczytawszy si w kronik Kadubka, pocz marzy o tym, jakby
wskrzesi krlestwo w Polsce. I dane mu byo speni te marzenia, ale zanim do tego doszo,
trzeba byo przecierpie niejedno jeszcze utrapienie, a zwaszcza - dwa nowe najazdy
mongolskie.
Drugi najazd 1259 roku sprawi, i nawet stolica Polski przesza w rce niemieckie, bo tym
razem nie udao si ju odnowi Krakowa wasnymi polskimi siami i musiano sprowadzi
nowych mieszczan z Niemiec. Trzeci najazd 1287 roku zasa ruinami ziemi sandomiersk.
Ocala tam tylko koci w. Krzya na ysej Grze pod Sandomierzem, gdzie
przechowywano cudowne czstki drzewa Krzya witego. Tatarzy popdzili dalej. Pod
Krakowem stanli w sam dzie Boego Narodzenia, ale miasto posiadao ju warowne mury i
zdoao si
47
Feliks Koneczny
obroni. W Starym Sczu przebyway w klasztorze klarysek dwie ksine, dwie wite
wdowy: w. Kinga (czyli Kunegunda) z siostr swoj, w. Jolant. Schroniy si wraz z 70
zakonnicami w gb gr, w niedostpne jeszcze i zgoa nie zaludnione Pieniny (w okolicy
dzisiejszego miejsca kpielowego Szczawnicy). Cay kraj dookoa by wyniszczony.
Najazdy tatarskie daway si stokrotnie gorzej we znaki Rusi ni Polsce, poniewa Tatarzy
wczyli Ru do swojego pastwa Kipczaku, a ksit Rurykowiczw zrobili niejako swymi
urzdnikami. Ale ksi znaczy tyle tylko, ile zezwoli urzdnik tatarski waciwy, baskak.
Ci dopuszczali si najciszych gwatw na ludnoci, i ksit zmuszali do ciemienia ludu;

jeeli ktry ksi nie zebra w swym ksistewku haraczu dla chana, sam nie by pewny
ycia; jako cito niejednego Rurykowicza z nakazu chaskiego. A stan dzielnicowy by na
Rusi o wiele gorszy ni w Polsce, bo ksistw ruskich byo 72.
Ludno ruska zbiegaa tumnie spod panowania baskakw na zachd. Najwicej ucierpiay
krainy Rusi poudniowej, zwane pniej Podolem i Ukrain. Tysicami uciekaa ludno
stamtd przed godem i uciskiem do polskiej ziemi Lachw, poprzez Grody Czerwieskie, a
std jeszcze dalej, na tamt stron Karpat. Na ziemi Lachw mniej odczuwano grabiee
baskakw, i nie byo godw. Rurykowicze tu panujcy (od roku 1087, jak o tym bya mowa)
wchodzili czsto w sojusze z Piastami, nie zawsze dobrze odwdziczajc si za pomoc. Radzi
byli, e do tej ziemi polskiej (oderwanej wrd zamieszek, a ktrej ksita dzielnicowi
odzyska nie umieli) napywa lud ruski, prawosawny tak samo jak oni. Polska bowiem
ludno zczya si ju z ogem narodu polskiego w wierze katolickiej, dziki misjom
dominikaskim, i pragna przyczy ziemi Lachw do ssiedniego ksistwa
sandomierskiego, eby wraca pod rzdy Piastw. Napyw ludnoci ruskiej od wschodu,
uciekajcej przed Tatarami, by jednak tak wielki, i czysto polskiemu dotychczas krajowi
nada cech kraju o ludnoci mieszanej, polsko-ruskiej. Zaczto te dawn ziemi Lachw
nazywa Rusi Czerwon. I tak przez tatarskie najazdy uszczupla si obszar polskoci.
48
Dzieje Polski
A rwnoczenie grozi zalew niemiecki coraz bardziej z powodu wyludniania kraju. Tatarzy
zaczli bowiem handlowa niewolnikiem do Azji i Afryki. Na wyprawach swych porywali
wic jak najwicej ludzi, bez rnicy pci. Podczas trzeciego najazdu porwali do niewoli, w
tzw. jasyr", samych dziewczt 21 000. Jecw mieli tylu, i dorosego mczyzn
sprzedawali po dziesi groszy. A na dobitk przychodzi po kadym takim najedzie gd i
rozmaite zarazy, od ktrych padao jeszcze wicej ofiar, ni ich pochona sama wojna.
Robio si coraz wicej miejsca dla osadnictwa niemieckiego. Stan rzeczy pogarsza si tym
bardziej, skoro nastpca Bolesawa Wstydliwego, Leszek Czarny (siostrzan tamtego) sam by
na p zniemczony i opiera swe panowanie nie na szlachcie polskiej, lecz na niemieckim
mieszczastwie.
Przybysze niemieccy tak si ju rozpanoszyli, e nawet sami poczli szafowa
wielkoksicym tronem krakowskim i po bezpotomnym zgonie Leszka Czarnego w roku
1288 przyzwali z Wrocawia zniemczonego Henryka, zwanego Probusem. By to ksi
bardzo wyksztacony, nawet wiersze pisywa, i to udane, ale... po niemiecku. Wojsko Probusa
wpucili do Krakowa rzenicy. Kady cech mia bowiem powierzon sobie jak baszt przy
murach miejskich, a znaczniejsze cechy nadto jak bram.
Kiedy Przemysaw by jeszcze maoletni, zwabi go raz Probus do Barycza nad granic lsk
i uwizi, eby tanim kosztem wyudzi kilka grodw granicznych; sprawka si nie udaa, bo
nie dopuci do tego opiekun, a nadto Przemysaw dosta posiki a z Pomorza. Przysa je
ksi gdaski, Mestwin. Pomorzanie domagali si poczenia z Wielkopolsk, a e Mestwin
nie mia dzieci, zapisa wic Pomorze Gdaskie Przemysawowi. Cieszy si Przemysaw
nadziej tak cennego nabytku, ale te smuci zarazem, e nie bdzie mia komu przekaza
swego panowania, bo i on by bezdzietny.
Z tego powodu spado na niego nowe nieszczcie. Oeniony by z Ludgard, ksiniczk
wyszomiersk z nadodrzaskiego
49
Feliks Koneczny
Pomorza, ktr poj w maestwo, majc lat 16. y z ni dziesi lat, ale potomstwa nie
mieli. Narzeka na to nieraz ksi, a gdy si uala na swj los, e tak ma on, znaleli si
dworacy, ktrzy myleli, e sobie pozyskaj jego ask, jeeli go uwolni od Ludgardy, i
zamordowali ksin. Pada plama na dom ksicy: Przemysaw by w podejrzeniu, e si to

stao z jego rozkazu; a byy te pewnie i wyrzuty sumienia, e si nie liczy ze sowami przed
gupimi a przewrotnymi dworakami, e niepotrzebnie powiedzia czasem co, co mona byo
opacznie tumaczy. Oeni si potem z krlewn szwedzk, z ktr mia jedno dzieci, ale
pci eskiej. eni si jeszcze po raz trzeci i znowu wcale nie byo potomstwa, a
nieszczliwy Przemysaw wolaby sam umrze, byle tylko zostawi po sobie syna.
Do Przemysawa udaa si cz maopolskiego rycerstwa przeciwko Probusowi. Gdyby si
powiodo zdoby Krakw, Przemysaw poczyby Maopolsk z Wielkopolsk i z
Pomorzem, i byoby zaraz znaczne pastwo polskie. Ale ssiadowali z Pomorzem i
Wielkopolsk od zachodu niemieccy margrabiowie brandenburscy, ktrych ssiedztwo
dawao si Przemysawowi nieraz ciko we znaki. Czyhali oni zwaszcza na Pomorze,
wywodzc do tego kraju swe roszczenia, oparte na faszu i zaborczoci. Gdyby si przeto
Przemysaw oddali z tamtych stron, zaraz by Brandenburczycy ruszyli na Pomorze - i
musiaoby si walczy z Niemcami od poudnia i od pnocy; byoby to zwikszaniem w
dwjnasb niemieckiego niebezpieczestwa.
Poradzi wic Przemysaw (ktremu o dobro Polski chodzio, a nie o osobiste wyniesienie i
zwikszenie swego panowania tylko), eby Maopolanie poszukali sobie innego ksicia do
walki z niemczyzn u siebie, a on chtnie udzieli im pomocy. Mia tedy nastpi podzia
pracy pomidzy Przemysawa a innego jakiego ksicia, eby jeden strzeg Wielkopolski, a
drugi Maopolski. Przemysaw mia otrzyma wsppracownika.
50
V. (WTa(tysfaw ^ezfomn^
Y Y sppracownikiem Przemysawa mia si sta modszy brat Leszka Czarnego, ale wielki
niemczyzny wrg, Wadysaw, ksi Brzecia Kujawskiego, do czego doczy potem
odziedziczony po braciach Gosty i Sieradz. Nieduo tego byo, ale ksi liczy na poparcie
Przemysawa, ksit mazowieckich i na oglne poparcie narodu. Wspczeni zwali go
okietkiem", bo by wzrostem najmniejszy ze wszystkich Piastw, i dowcipkowali sobie z
niego, e nie mierzy wicej nad okie. Ale w tym maym ciele byt wielki duch, a zwaszcza
niepospolity hart do borykania si z wszelkimi przeciwnociami, tote zasuy sobie w
historii na zaszczytny przydomek Niezomnego.
Spraw narodu tak ukocha, e si jej odda bez zastrzee ciaem i dusz, gotw kadej
chwili straci wszystko, byle tylko nie da za wygran w walce z niemczyzn. Tote ten may
okietek wyrs na bohatera narodowego. wieci w naszych dziejach przykadem wszelkich
zaiste cnt obywatelskich, a ycie jego daje nam tak nauk: Nie rozpaczaj, gdy ci si od razu
nie uda, i nie sd, e wszystko przepado, gdy modo przepadnie! Mia ten Wadysaw ju
29 lat, gdy pocz w Polsce co znaczy.
Ten tedy Wadysaw Niezomny stoczy w roku 1289 krwaw bitw pod Siewierzem o polsk
lub niemieck przewag nad Wis. Odnis zwycistwo i zasiad na Wawelu. Gdyby Probus
by tak ubogi jak Wadysaw Niezomny, ju by przepada jego sprawa; ale tu pokazao si, co
w sprawach publicznych znaczy bogactwo.
Henryk Probus przegra jeszcze dwa razy, ale mia skarb peny i sta go byo na to, eby
jeszcze czwarte zebra wojsko, a w kocu postawi na swoim. Kiedy raz ksi Wadysaw
wyszed noc przeglda strae okoo murw miejskich Krakowa,
51
Feliks Koneczny
otwarli mieszczanie niemieccy bram wojsku Probusa, a ksi narodowy ledwie zdoa
schroni si w ciemnoci z kilkunastu towarzyszami do klasztoru franciszkanw, skd
przebrany za mnicha spuci si na sznurze za mury miejskie. Zwolennikom jego popalono w
miecie domy i spustoszono ich pola.
Powodzenie Probusa stanowio tym cisz klsk dla polskoci, e uzna si on lennikiem
zniemczonego krla Czech, Wacawa. Za tym przykadem poszo kilku ksit lskich:

bytomski, opolski, cieszyski i raciborski. Probus obiecywa te Wacawowi, e mu zapisze

testamentem cae swe dziedzictwo i panowanie nad wielkim ksistwem, jak gdyby pastwo
mogo by czyj wasnoci prywatn. Testament zrobi potem wprawdzie cakiem inny (na
rzecz Przemysawa wielkopolskiego, pniejszego koronowanego krla), ale Wacaw,
przyzwyczaiwszy si ju do myli o panowaniu w Polsce, zawar spk z margrabiami
brandenburskimi i wybra si na zdobywanie ziem polskich.
Wkrtce zdobyli ziemi krakowsk i sandomiersk, zabrali Wadysawowi Niezomnemu
nawet Sieradz. Od roku 1291 narodowy polski ksi nic nie posiada. Ukrywa si u
zwolennikw swych w Brzeciu kujawskim, w Kaliszu, potem w Wilicy. Przemysaw
gotowa ju posiki dla niego i umawia si o wspln wypraw na Krakw, gdy wtem zim z
roku 1293 na 1294 nowy najazd tatarski zniszczy Maopolsk, a letuwski czyckie. Przyby
bowiem Polsce wrg nowy w Wielkim Ksistwie Litewskim od wschodniej ciany,
obejmujcym pogaskich Letuwinw i cz Rusi. Najazdy ich pene dzikoci, nie
ustpoway tatarskim.
Ju tracono nadziej, czy zronie si kiedy Polska na nowo. Natenczas arcybiskup
gnienieski Jakub, przedstawiciel jednoci narodowej, gowa stronnictwa narodowego,
postanowi nie czeka duej, i cokolwiek by si dziao, dokona zaraz koronacji
Przemysawa wielkopolskiego. Bo te cokolwiek by si dziao, samo wznowienie tytuu
krlewskiego znaczyo duo. Ktokolwiek chciaby by nastpc Przemysawa, musiaby si
take
52
Dzieje Polski
koronowa. A co krl polski, to nie wielki ksi krakowski! Koronowany krl miaby tak
przewag nad wszystkimi innymi Piastami, e pod jego koron musiaoby w kocu dokona
si zjednoczenie Polski.
Na koronacj Przemysawa wyznaczono po wielu naradach dzie 26 czerwca 1295 roku.
Odby si w Gnienie wielki zjazd z caej Polski i przystpiono do uroczystej koronacji krla
Przemysawa, w obecnoci wysannikw ziemi krakowskiej, ktrzy stawili si, nie dbajc o
Wacawa. A wanie kilka miesicy przedtem zmar Mestwin, i Przemysaw odziedziczy po
nim Pomorze. Mia teraz nie tylko najrozleglejsze w Polsce panowanie, ale i najlepsze, gdy
sigajce do wybrzey morskich.
Szalona wcieko opanowaa margrabiw brandenburskich, ktrzy tak apczywie wycigali
rce po Gdask. Czego nie mogli osign wstpnym bojem, tego prbowali niecn zbrodni.
Kady monarcha ma niechtnych sobie; krla Przemysawa nie lubiy dwa rody
wielkopolskie: Zarbw i Naczw. Bran-denburczycy zmwili si z nimi i uoyli zamach
na krla.
W lutym 1296 roku zjecha Przemysaw do pogranicznego Brandenburgii miasta Rogona.
Byy wanie zapusty, i dworzanie krlewscy bawili si ochoczo, a zwaszcza w ostatni
wtorek. Spali wic wszyscy w Rogonie w noc popielcow snem twardym, a wtenczas
napada na miasteczko wynajta przez margrabiw zgraja zbjcw i urzdzia rze
pogronego we nie rycerstwa. Na kwater krlewsk napad oddzia znaczniejszy. Chcieli
wzi krla ywcem i zawlec do niewoli brandenburskiej, eby tam margrabiowie mogli na
nim wymusi jaki podpis na odstpienie grodw pomorskich. Otoczyli wic dom cay: kilku
zbirw chciao si wkra po cichu do sypialni krlewskiej i zwiza krla we nie. Pozabijali
picych dworzan i pokojow-cw, nocujcych w tym samym domu; dotarli rzeczywicie do
sypialni, a krl zbudzi si dopiero, gdy ju zabierali si go krpowa i jeden zbir stan przy
ou z ponc pochodni, eby innym powieci.
Przemysaw stawi rozpaczliwy opr. Udao mu si schwyci
53
Feliks Koneczny

miecz, lecy zawsze obok jego oa, a e by silny i dzielnie si broni, byby si moe nawet
obroni przemagajcej liczbie, gdyby nie to, e by zupenie nie ubrany, tak jak z ka
wyskoczy. Jego razy paday na twarde zbroje napastnikw, ale kady cios wymierzony przez
zbirw, choby najsabszy, rani od razu, gdy trafia na nie zakryte ciao. Pomoc nie
nadchodzia, bo towarzysze krlewscy byli pomordowani. Otrzymawszy kilkanacie ran od
mieczw i oszczepw, straci krl w kocu przytomno od upywu krwi.
Porwali go wic zbiry i wsadziwszy pomidzy siebie na konia, pdzili ku granicy. Droga ich
znaczona bya krwi, ociekajc cigle z ran krlewskich. Tyle wycieko tej krwi szlachetnej,
caej Polsce drogiej, e nie byo ju nadziei, eby go dowieli ywcem do margrabiw. Ju
nie dao si go nawet utrzyma na koniu; trzeba by koniecznie zatrzyma si w drodze,
opatrzy rany i da rannemu wypocz; ale w takim razie zoczycy byliby si narazili na
pocig polski. Woleli wic zrzuci krla z konia, dobi go i trupa zostawi na drodze. Nim
pogo nadbiega, mordercy dawno ju byli w lasach po stronie brandenburskiej, i tylko
zwoki Przemysawa odwieziono do Poznania i tam pochowano wrd powszechnego alu.
Nastpc Przemysawa chciano mie w Wielkopolsce oczywicie Wadysawa Niezomnego,
i cay szereg grodw zda si chtnie na jego imi, ale wszdzie w lad za nim szy oddziay
Wacawa, silniejsze, lepiej zaopatrzone we wszystko, czego trzeba wojsku. Wrd supw
dymu i ognia posuwao si panowanie czeskie coraz dalej w gb Polski.
Widzc, e si tu si zbrojn nie poradzi, bo jest si stron sabsz, arcybiskup Jakub
obmyli plan taki: skoro Wacaw silniejszy, wic niech on poczy Wielkopolsk i
Maopolsk, a gdy tego dokona, natenczas stronnictwo narodowe z Wadysawem
Niezomnym zbierze po nim dojrzae owoce. Poddano tedy latem 1300 roku Wacawowi
Wielkopolsk, dajc tylko od niego, eby si koniecznie koronowa. Koronacja odbya si,
a Wacaw udzi si, jakoby Polacy porzucali ju spraw swego
54
Dzieje Polski
okietka". udzi si; nie porzucano ukochanego Wadysawa, lecz tylko przenoszono walk
z pola bitwy do wyrachowania politycznego.
Do koronacji naleao mie pozwolenie papieskie, a tymczasem Wacaw pozostawa w
rozterce ze Stolic Apostolsk. Po wyganiciu madiarskiej dynastii Arpadw, pragn tam
papie Bonifacy VIII osadzi dynasti andegawesk, wywodzc si z Francji, a panujc w
Neapolu we Woszech. Wacaw jednak chcia do koron czeskiej i polskiej doczy jeszcze
wgiersk i zacz wojn z andegaweskim Karolem Robertem, stajc si przez to
nieprzyjacielem papiea. Na tym opierano w Polsce obliczenia polityczne. Wadysaw
Niezomny uda si do Rzymu. Podczas gdy Czesi mniemali, e on opuszcza Polsk dla braku
zwolennikw, jakby wygnaniec, Wadysaw trafi do aski papieskiej, a nastpnie porozumia
si z Karolem Robertem.
Najbardziej zaszkodzili sobie Czesi sami niegodnym sposobem sprawowania rzdw. Nie
szanowali w niczym obyczaju ni prawa polskiego, dopuszczali si zdzierstw i gwatw.
Nawet czeskie kroniki zapisuj potworne rzeczy o zdzierstwach urzdnikw krla Wacawa w
Czechach, a c dopiero, gdy im pozwolono gospodarowa w Polsce, ktr uwaali za kraj
podbity. Skorzy do brania, a nieskorzy do opiekowania si ludnoci, pozostawili po sobie
pami tak, jak niegdy urzdnicy ydowscy Mieszka Starego.
Rado wic zapanowaa w kraju, gdy si dowiedziano, e wielki papie Bonifacy VIII
odsdzi na uroczystym konsys-torzu kardynalskim Wacawa od korony polskiej, i e wyda
wyrok, w ktrym owiadcza, e Wacaw przybra sobie tytu krla polskiego wasnowolnie,
z jawn zuchwaoci, nie bdc do tego powoanym od Boga, ale ze wzgard i
upoledzeniem mistrzyni powszechnej, stolicy w. Piotra, do ktrej jak wiadomo, nale kraje
polskie". Teraz pojecha Wadysaw Niezomny na Wgry, zawar sojusz z Karolem

Robertem, od wojewody jego Amadeja wzi zbrojny hufiec i niespodzianie wpad na pogrze
karpackie i dalej w Krakowskie, i zacz pit ju z rzdu od
55
Feliks Koneczny
pitnastu lat wojn podjazdow. Przedziera si z najwiksz niebezpieczestwami od grodu
do grodu. Wspczesna kroi tak o nim powiada: Nie mia ani w dzie, ani w nocy chwilif
czynku. Nie mg, okrom kilku powiernych towarzyszy, za adnej duszy. Musia jak w
chroni si Czechw. Nie zwaJ na deszcze, na mgy i niegi, miewa czsto posanie na i
znosi musia onierskie niewygody, bkajc si po ls i bezdroach, przeladowany cigle
przez starostw czeski Opanowa najpierw grodek Peczyska w Krakowskiem] tpnie Wilic
i Lelw. Pod chorgiew narodow spieszy tylko szlachta, ale te lud wiejskich dzierawcw,
kmiecie.. yli si oni wielce swemu okietkowi, jak go poufale na2 no, pod Sandomierzem,
koo Wilicy i koo Ojcowa w pc Krakowa, gdzie ukrywali swego bohatera w synnych grl
przed pocigiem ssiedniego starosty czeskiego ze Ska) wrd ustawicznych utarczek
oczyszczono ziemi krakc i sandomiersk.
Wtem umar Wacaw II, a w rok potem zgin zl dowany jedyny jego syn, Wacaw III i
wygasa czeska dy| Przemylidw. Cesarz niemiecki, posiadajc zwierze! nad Czechami,
obsadzi tron czeski zaraz swoim synem, J| i zaczo si panowanie w Czechach dynastii
luksembursf Krl Jan Luksemburski pocz gosi, e jemu naley sj polski, jako nastpcy
Wacaww. Nie zwracajc na to zjechali si do Krakowa przedstawiciele ksistw polskich I
rali Wadysawa Niezomnego swym wsplnym ksiciem! dopiero pocz si on naprawd
zblia do celu, gdy miaf czterdzieci sze. Cay nard radowa si ze swego okil Ale nikt
jeszcze si nie narodzi, ktry by, majc wac mia wrogw. Rd wicw na Pomorzu
podnis rokosz il wa margrabiego brandenburskiego Waldemara, ktry tel ruszy pod
Gdask. Nieliczna zaoga starczya ledwie na j poowy takiego grodu. Wadysaw mia pene
rce rolf poudniu i nie mg pospieszy z odsiecz. W tym przypomniano sobie, e przecie
pastwo polskie i
56
Dzieje Polski
piastowska ma swoich jamunikw", ktrzy powinni pomc, bo takie jest prawo, zwaszcza,
jeeli im si zwrci oone na to koszta.
Jamunikami tymi byli Krzyacy, bo siedzieli na nadaniach ksit mazowieckich. Zawarto z
nimi umow. Rycerze niemieccy wzili na siebie obron drugiej poowy grodu, a Brandenburczyk ustpi przed zdwojonymi siami. Przybywali cigle nowi Krzyacy, a majc ju
znaczn przewag nad polsk zaog, uwizili dowdc polskiego, Bogusza, i nie uwolnili, a
si zobowiza opuci grd wraz z polsk zaog.
Krzyacy zostali na grodzie sami, czekajc niby na zwrot kosztw. Wadysaw Niezomny
zada wic rachunku, ktry mgby wynosi, wedug wczesnej wartoci pienidzy,
kilkadziesit grzywien, a liczc ju przesadnie sono, co najwyej sto grzywien. Ale oni
zadali grzywien sto tysicy. Byy to oczywiste drwiny; nie chcieli z Gdaska ustpi i
dlatego podali umylnie tak niemoliw kwot.
Zaraz zburzyli mury miejskie i warowne baszty, eby miasto byo bezbronne. Ale to im
jeszcze nie wystarczao. W dzie odpustowy w. Dominika, na ktry zbierao si tysice ludu
polskiego z caego Pomorza, urzdzili rze i wymordowali dziesi tysicy osb. Stao si to
w roku 1309. Odtd mamy wszelkie prawo nazwa tych rycerzy Zakonu Niemieckiego
zbjami krzyackimi.
Po Gdasku najwaniejszymi grodami byy Tczewo i wiecie, pozostajce pod dowdztwem
dwch synowcw Wadysawa Niezomnego, Kazimierza i Przemysawa. Gdy si zbliali pod
Tczewo, wyprawi do nich ksi Kazimierz z zapytaniem co ich tu sprowadza?
Odpowiedzieli, e tylko przechodz tdy i po wypoczynku zaraz rusz w dalsz drog do

swoich Prus, a teraz myl urzdzi nie szturm, ale uczt, na ktr te ksicia po przyjacielsku
zapraszaj. Poszed Kazimierz, a gdy wraca z biesiady, ujrza ju na murach Tczewa
zatknity sztandar krzyacki. Podstpnie napadli podczas uczty na grd i wyparli zaog
polsk, zaskoczon znienacka. Pod wieciem inna znowu
57
Feliks Koneczny
sprawka. Naprzeciw grodu ustawili szubienice, osobno na przedzie dla ksit Kazimierza i
Przemysawa, a za nimi dwanacie, na ktrych wieszali kadego, ktokolwiek wpad im w
rce, choby nawet bezbronnych okolicznych kmieci.
Jeden z ich dostojnikw komtur Zygfryd wyjeda co rano z pkiem trokw u sioda, polujc
na ludzi po drodze, i wszystko mu byo jedno, kogo napotka, czy rycerza, czy wdrownego
dziada, a na kady trok kogo schwyta i szubienice zapeni. Ksita bronili si mnie do
ostatka, a gd zmusi ich do ustpienia. Potem zajli Krzyacy jeszcze dwa grody: Chojnice
i Nowe, i wypdzili z caego kraju zaogi polskie, pozostajce tam od czasw krla
Przemysawa.
Zaczy si rzdy niemieckie na Pomorzu. Wielki mistrz caego zakonu przenis si z
Wenecji na pnoc, zaoono dla niego na ziemi polskiej wspania rezydencj w nowym
grodzie, Malborku nad Nogatem (jedno z ramion delty wilanej). Utracone w roku 1309
Pomorze pozostao ju przy Krzyakach a do roku 1466, i odtd mielimy na karku od
pnocy pastwo niemieckie Krzyakw.
Odwoywali si Polacy do Stolicy Apostolskiej, jako najwyszej wadzy wszystkich zakonw,
a wic i Krzyakw. Znan bya Rzymowi ich niecnota, bo nie tylko od Polakw byway tam
na nich skargi. Niedawno rzuci na nich kltw papie Klemens V, nazywajc ich chytrymi
nieprzyjacimi Chrystusa", a teraz papie Jan XXII wyznaczy w sprawie pomorskiej
komisj ledcz, ktra te skazaa ich na zwrot caego Pomorza i trzydzieci tysicy grzywien
odszkodowania Polsce. Ale Krzyacy uznawali tylko niemieckie prawo pici.
Powodzenie Krzyakw omielio osadnikw niemieckich w Polsce. Woleliby oni widzie na
tronie polskim Jana Luk-semburczyka, ni Wadysawa Niezomnego. Mieszczastwo
niemieckie Poznania i Krakowa zmwio si do buntu z biskupami krakowskim i
wrocawskim, a zniemczony ksi z Opola na lsku mia by namiestnikiem krla
czeskiego. Wjt krakowski Albert podda mu miejsk warowni, tzw. Grdek (gdzie
58
Dzieje Polski
dzisiaj koci Panny Marii nienej, zwanej na Grdku"), ale gwnego grodu, tj. Wawelu
ksi opolski nie zdoa opanowa i wnet musia ustpi przed odsiecz Wadysawa
Niezomnego; natenczas, zy na wjta, uwiz go z sob i trzyma w niewoli przez pi lat.
Dzieo Wadysawa Niezomnego nie byoby dokoczone, gdyby go nie uwieczy koron
krlewsk. Musia pokonywa na dworze papieskim wpywy Jana Luksemburczyka, a w
kocu udao mu si okaza, po czyjej stronie suszno, i dnia 20 stycznia 1320 roku zosta
nasz niezomny okietek krlem, ukoronowany przez arcybiskupa Janisawa, ale nie w
Gnienie, lecz w katedrze na Wawelu. Odtd te wszyscy jego nastpcy tam si koronowali.
Po tylu trudach stan nareszcie u celu. Mia ju lat szedziesit. Mona o nim miao
powiedzie, e zasuy, zapracowa sobie na t koron twardym znojem ywota. Wraz z nim
namaszczono i koronowano jego maonk Jadwig, ktra bya crk Bolesawa Pobonego,
owego zacnego ksicia kaliskiego, niegdy opiekuna krla Przemysawa. Godna to bya
takiego ma ona. Ona dzielia z mem najtwardsz niedol, bdc prawdziwie jego
towarzyszk i ywota wsppracowniczk. Gdy Wadysaw przebywa za granic, zmuszony
szuka rady i pomocy w dalekim wiecie, ona, cigana przez wrogw na rwni z mem,
musiaa przebiera si za mieszczk i szuka schronienia u wiernego mieszczanina w
Sieradzu. I ona umiaa by nieugit i niezomn.

Koronacja wzmoga siy moralne narodu, ale fizycznych przyczyni nie moga, nieprzyjaci
za mielimy po tej koronacji tak samo, jak przed ni. Krlestwo Polskie byo odbudowane,
lecz jeszcze nie obronione, a obrona ta zaj miaa jeszcze sto lat czasu.
Sab bya Polska, lecz sabemu przybywa si przez sojusze roztropne. Sojusz z Karolem
Robertem utwierdzono, wydajc za niego krlewn polsk Elbiet, o ktrej bdzie jeszcze
potem mowa. Przyby nadto sojusz drugi, najmniej spodziewany, bo z Litw, od ktrej
doznawalimy takich najazdw upieskich.
59
Feliks Koneczny
Syna swego Kazimierza, zaledwie 15-letniego, oeni krl Wadysaw z ksiniczk litewsk
Aldon, ktra przyja na chrzcie imi Anny.
Krzyacy nkali nie tylko Polsk, ale jeszcze bardziej Litw, pod pozorem walki z
letuwskiem pogastwem, eby ich zmusi do przyjcia chrzecijastwa. Dyli za Krzyacy
do utworzenia wielkiego pastwa niemieckiego nad Batykiem, od Wisy a poza Dwin
Zachodni, od Gdaska a po Rewel w Estonii. Niczego si tak nie bali, jak tego, by Letuwa
nie nawrcia si zanim jej nie podbij, bo wtedy straciliby swe niecne zyski, oparte na
walkach z poganami. Gdyby zabrako pogan, Zakon Niemiecki byby niepotrzebny. A tu
wielki ksi litewski Mendog ochrzci si i koronowa za zezwoleniem Stolicy Apostolskiej
w roku 1253. Tote Krzyacy nawet pami jego po mierci przeladowali, puciwszy w
wiat bajk, jakoby Mendog dopuci si by apostazji, tj. jakoby porzuci by
chrzecijastwo. A gdy potem jeden z nastpcw Mendoga, Gedymin, porozumiewa si z
Rzymem, wszczli z nim Krzyacy wielk wojn, i to w porozumieniu ze stronnictwem
pogaskim na Litwie, eby go strci z tronu. Wtenczas to pewien dominikanin,
przebywajcy na dworze Gedymina, ojciec Mikoaj, powiedzia do niego: Ojciec wity jest
tak daleko, e zanim od niego pomoc nadeszaby, nieprzyjaciel tymczasem doszcztnie was
zrujnuje". Radzi mu wic oprze si o jakiego chrzecijaskiego monarch. Gedymin
usucha rady mnicha i tego samego roku wyda sw crk Aldon za krlewicza polskiego
Kazimierza. Da jej w posagu dwadziecia cztery tysice jecw chrzecijaskich,
trzymanych na Litwie w niewoli. By to posag nie tylko bardzo pikny i sercu miy, ale te
bogaty, skoro naraz przybywao Polsce tyle rk roboczych.
Gedymin i Karol Robert pomagali naszemu Wadysawowi, gdy Jan Luksemburczyk rusza
na Krakw, i zmusili go, i si cofn. Natenczas krl czeski przygotowa inn wypraw przez
Brandenburgi do Prus, gdzie zczy si z Krzyakami i dopomg im zaj ziemi
dobrzysk. Jako rzekomy krl polski podarowa j od razu Zakonowi Niemieckiemu, a spory
o t
60
Dzieje Polski
krain trwa miay przez dugie jeszcze lata, bo Zakon twierdzi, e krl Jan by w jego
oczach prawowitym krlem polskim, jako nastpca Wacawa, a Wadysaw Niezomny
uzurpatorem.
Pomaga wwczas Niezomnemu przeciw Janowi i Krzyakom ksi pocki, Waka.
Pokonany przez Luksemburczyka, musia mu hod zoy.
Nie koniec na tym. Krzyacy urzdzili teraz wielki najazd na Polsk. Chytrzy nieprzyjaciele
Chrystusa" w szybkim napadzie przebiegli, grabic i palc Wielkopolsk i Kujawy, a za
Sieradz i czyc. Popalili po drodze wszystkie osady i nabrali znacznych upw. Z
racami u pasa (naleao to do ich ubioru) dopuszczali si witokradztw po kocioach,
zabierali obrazy, dzwony, a nawet rozbijali skarbonki kocielne.
Siedemdziesicioletni ju Wadysaw Niezomny dosiad sam konia i dnia 27 wrzenia 1331
roku odnis wietne zwycistwo pod Powcami (o mil od Radziejowa, na pnocny-zachd
od Brzecia Kujawskiego). Krzyacy ustpili z Polski po tej przegranej, ale niebawem

nadeszy nowe wojska Jana Luksemburczyka i poczy oblega Pozna, a w nastpnym roku
bya druga wyprawa krzyacka ze wieym wojskiem; Polska za nie moga wystawi rok po
roku znaczniejszego wojska.
Krzyacy zajli cae Kujawy. Tym razem nie byo to ju upie-ska tylko wyprawa, lecz wojna
zaborcza, bo poobsadzali grody kujawskie swymi zaogami, aeby przyczy t ziemi do
swego pastwa. Signo wic panowanie krzyackie a do samej Kruszwicy, do samego
rodka Polski i jej historycznej kolebki. Zwyciylimy pod Powcami, a stracilimy Kujawy.
Pokazuje si z tego, e mona wygra bitw, a swoj drog wojn przegra.
Rwnoczenie cay niemal lsk od Polski si oderwa. Byy tam ju miesznie mae
ksistewka. Z samego ksistwa wrocawskiego powstao z biegiem czasu siedem ksistewek.
Ostatnim ksiciem wrocawskim by Henryk VI, ktry w roku 1327 Wrocaw odda Janowi
Luksemburczykowi na wasno. Wnet potem pospieszyli inni te Piastowie lscy z hodem
Janowi, jego uznajc polskim krlem i Piastw zwierzchnikiem. Tylko
61
Feliks Koneczny
trzy ksistwa pozostay przy zwierzchnictwie Wadysawa Niezomnego: Gogowa, Ziembice
i Jaworzyn.
Tak wic przedstawiaj czasy Wadysawa Niezomnego jakoby dwa zupenie odmienne
obrazy. Po jednej stronie duo wiata i blasku, monarcha prawdziwie niezomny, a
spoeczestwo dce z niesychan wytrwaoci do zjednoczenia Polski i wznowienia
korony polskiej, nie szczdzce adnych ofiar, ani krwi, ani mienia, eby tylko wzniosy cel
osign.
Ale z drugiej strony jest inny obraz. Wszak wrd walk Wadysawa Niezomnego utracilimy
pi ziem: Pomorze Gdaskie, Kujawy, ziemi dobrzysk, lsk (prcz trzech tylko
ksistewek) i nadto jeszcze pita ziemia, a mianowicie pocka, bya lennem nie naszego krla,
lecz Niemca, osiadego na tronie czeskim. Same wic tylko klski, i to cikie! Przy kocu
rzdw Wadysawa Niezomnego panowanie polskie byo znacznie mniejsze, ni przedtem.
Same siy umysowe i moralne nie wystarcz do pomylnoci narodu, do tego trzeba jeszcze
dwch innych si, a mianowicie fizycznej, tj. wojennej, i bogactw, czyli penego skarbu
pastwowego. U nas w sam raz okoo roku 1330 panowaa ju taka bieda pomidzy szlacht
rycersk, e niejeden z nich nie mia sobie nawet za co kupi zbroi i rumaka wojennego;
musielimy wic wojny unika, nie majc jej za co prowadzi.
Trzeba si byo Polsce koniecznie stara o powikszenie siy zbrojnej i o dobrobyt, czyli o
zwikszenie bogactw krajowych. Rozumia to doskonale sam Wadysaw Niezomny, ale mu
zeszo cae ycie na walkach, ktrych adn miar nie dao si unikn. W tych bojach
zestarza si i by ju za stary, eby rozpoczyna now polityk.
Umar w ptora roku po zwycistwie pod Powcami, a w rok po zajciu Kruszwicy przez
Krzyakw, dnia 2 marca 1333 roku, liczc lat 73. Pochowany jest po lewej stronie wielkiego
otarza katedry na Wawelu, ktrej gotyck budow rozpocz. Wdowa po nim, krlowa
Jadwiga, wstpia do zakonu klarysek w Starym Sczu.
62
VI. (Kazimierz Wielki i jego nastpca
(Syn i nastpca Wadysawa Niezomnego, Kazimierz, susznie zwany Wielkim, rozpocz
rzdy od krlewskiej koronacji. Jemu przypado nieatwe zadanie rzdzi tak, aby Polsce
przybywao si do przyszej walki z ca niemczyzn, i tak rzeczy obmyli, eby tymczasem
tej walki unikn, pki siy jeszcze nie dopisuj. Trzeba si byo najpierw zagospodarowa, a
do tego potrzebny by pokj.
Kazimierz Wielki wiczony by w nauce ksikowej, a za modu bywa w wielkim wiecie,
przebywajc duo na dworze wgierskim u swej siostry, Elbiety, ony Karola Roberta. Tam
mona si byo wiele napatrzy i nauczy. Gwny zamek krla wgierskiego, Wyszehrad na

Sowacczynie nad Dunajem (na wschd od warownego miasta Ostrzyhomia), mia 350
komnat. Byo tam wicej klejnotw, ni ora w takich rodzinnych grodach krla okietka"
jak Brze, Gosty lub czyca. Piastowie ledwie zdoali si dwign z dugiego upadku i
ubouchni byli, a dynastia andegaweska liczya w sobie wietno dwch najbardziej
cywilizowanych krajw europejskich: Francji i Woch, i miaa te z dawien dawna skarb
peny. By to te pierwszy dwr w Europie i po papieskim najwiksze ognisko cywilizacji,
pene wyszego wyksztacenia, ogady, a przy tym wielkich dostatkw.
Krl Kazimierz trzyma si, jak ojciec, sojuszu z Wgrami. W spce z Karolem Robertem
wymg na Luksemburczykach, e si zrzekli polskiego tytuu krlewskiego. Zastrzega sobie
tylko krl Jan Luksemburczyk, e pozostanie przy nim zwierzchno nad tymi polskimi
ksistwami, ktre ju mu hod zoyy, a wic nad Pockiem i ksistwami lskimi.
63
Feliks Koneczny
Wielkim zyskiem byo, e ju aden obcy monarcha nie mieni si krlem polskim, a drugim
zyskiem byo to, e si Luksemburczykw oderwao od Krzyakw.
Na tych uzyska Kazimierz Wielki ponowny wyrok papieski, e zwrci maj ziemi
pomorsk, chemisk, michaowsk, dobrzysk i Kujawy, a nadto zapaci Polsce dwiecie
tysicy grzywien srebra. Ale c z tego, skoro susznego wyroku nie mona byo poprze si,
a komtur krzyacki siedzia cigle a na Kujawach! eby chocia poow tych ziem od nich
odebra, ju byaby znaczna korzy! I tak si te stao.
Pokojem, zawartym z Krzyakami w Kaliszu roku 1343, potwierdzi im Kazimierz dawn
jamun" Konrada Mazowieckiego, tj. ziemi michaowsk i chemisk, a Pomorze
Gdaskie zostawi im lennem za roczn danin, a oni za to wynieli si przynajmniej z Kujaw
i z ziemi dobrzyskiej. I tak bez dobycia miecza dwie ziemie byy odzyskane. Reszt trzeba
byo zostawi lepszej przyszoci, a bdzie w Polsce wicej dostatkw i wicej wojska, a do
si umysowych przybdzie jeszcze sia fizyczna i materialna.
Ale jak si tu bogaci, majc dostp zamknity do Morza Batyckiego, gdzie byo ujcie
gwnej naszej drogi handlowej, tj. Wisy? Byaby jeszcze druga droga handlowa, a nawet
waniejsza i intratniejsza, bo wiodca do wielkiego handlu pomidzy Europ a Azj, ale ta
droga zaparta bya przez Tatarw. Ciekawa ta rzecz tak si miaa:
Z dawien dawna bogacili si kupcy na tzw. towarach korzennych. Pieprz, imbir, cynamon,
szafran, gaka muszkatowa, byy bardzo cennymi towarami; zwaszcza pieprz by tak drogi,
e si go przyjmowao zamiast wypat pieninych. To wszystko szo z gbi Azji, skupowane
tam przez kupcw perskich, od ktrych odkupywali towar Ormianie (nard azjatycki, lecz
naszej rasy biaej i tego samego szczepu co my, Aryjczycy, i do tego chrzecijanie). Ci
skupowali nadto z Azji drogocenne tkaniny jedwabne, a z Chin pochodzce, najpikniejsze
barwne sukna i wzorzyste kobierce indyjskie i perskie, czego wszystkiego nie
64
Dzieje Polski
umiano jeszcze wyrabia w Europie w takiej doskonaoci. Z wielkim transportem tych
wszelakich towarw dojedali Ormianie do Konstantynopola, utrzymujc tam wielkie
skady, a kupcy woscy zabierali towar na okrty i rozwozili po Morzu rdziemnym. Od
duszego jednak czasu egluga bya w tamtych stronach niepewna, a to z powodu Turkw,
ktrzy zdobywali stopniowo wyspy pomidzy Europ a Azj Mniejsz i ju si sadowili na
Pwyspie Bakaskim. Droga handlowa z Carogrodu przez Bugari i Serbi bya coraz
niebezpieczniejsza.
Wyszukali wic Ormianie now drog, dalej na pnoc, ku ujciom Dniestru, a wzdu tej
rzeki w gr do ziemi Lachw, ktr nazywano ju Rusi Czerwon. Panowali tam cigle
Rury-kowicze, i to pod zwierzchnictwem tatarskim. Ostatni dwaj, Andrzej wodzimierski z
Grodw Czerwieskich i Lew II halicki z waciwej ziemi Lachw, polegli w bezskutecznej

walce o zrzucenie jarzma tatarskiego w roku 1324. Rodzona ich siostra Maria, bya zamn
za Piastem, mianowicie za ksiciem mazowieckim, Trojdenem, panem drobnej dzielniczki na
Czersku i Sochaczewie. Ludno, zoona w wikszej czci z Polakw, przyzwaa natenczas
syna Marii, Bolesawa - i w taki sposb wracaa dawna ziemia Lachw pod panowanie
Piastw. Nowy ksi zaj si spraw handlu wschodniego i sprowadzi do Lwowa Ormian.
Ale do tej ziemi Lachw, czyli Rusi Czerwonej wystpiy z roszczeniami Wgry. Zamciy
si stosunki z Karolem Robertem. Zada on hojnej zapaty za to, e w spce z nim Polska
zmusia Luksemburczykw czeskich do ustpstw. Teraz porozumia si z Czechami i zacz
si zmawia przeciwko Polsce. Krl czeski przyrzeka mu, e wprowadzi wgierskiego
krlewicza Ludwika na tron polski, byle za to, gdy krlem polskim zostanie, odstpi
Czechom lsk. Umwiono si tedy o wykluczenie Piastw od polskiej korony, a
przeniesienie jej na Andegawenw wgierskich.
Przykra sprawa stawaa si jeszcze przykrzejsz z powodu Rusi Czerwonej. Bolesaw bowiem
by bezdzietnym, a najbliszym jego krewnym Kazimierz; miaby wic w przyszoci
65
Feliks Koneczny
panowa we Lwowie i w Haliczu. Andegawenowie tak samo pragnli tego dla siebie.
Zanosio si na zerwanie z dawnym sojusznikiem. Gdyby doszo do wojny, Karol Robert
miaby pomoc od Luksem-burczykw, ktrym lsk ofiarowa. Przypomnijmy sobie, e
niektrzy ksita lscy skadali hod Janowi Luksembur-czykowi nie dlatego, iby chcieli
by lennikami Czech, lecz jako krlowi polskiemu, i go uznawali krlem Polski. Skoro
Luksemburczycy zrzekli si tytuu krlw polskich, przez to samo owe hody lskie staway
si niewane, a ksistwa wszystkie lskie winne byy wrci pod zwierzchnictwo krla
polskiego Kazimierza Wielkiego.
Kazimierz obliczy, e Polska nie da rady poczonym siom czeskim i wgierskim, i e w
takiej wojnie straciby na pewno nie tylko lsk cay, ale e Wgry zagarnyby take Ru
Czerwon, zanim Kazimierz mgby pomyle o dziedzictwie po Bolesawie Trojdenowiczu.
Podda si tedy koniecznoci przykrej i w roku 1339 ofiarowa Andegawenom dobrowolnie
to, co oni spodziewali si zdoby w zwizku z Luksemburczykiem. Ogoszono przeto
Ludwika nastpc tronu polskiego, tyle na nim uzyskawszy, i zobowiza si odzyska
Pomorze na Krzyakach wsplnymi siami Wgier i Polski.
Tak zeszy si okolicznoci, e Bolesaw Trojdenowicz umar nastpnego zaraz roku.
Kazimierz wybra si zaraz do Lwowa, obj kraj w posiadanie. Dwa razy Tatarzy prbowali
wyprze polskie zaogi, dwa razy byli odparci. Krl polski nie myla by hodownikiem
tatarskim. Ru Czerwona zostaa zwolniona od tatarskiego jarzma na zawsze. Karol Robert
dostarcza posikw przeciwko Tatarom.
Ale teraz rozwiaa si o spraw czerwono-rusk przyja litewska, utrzymywana przez
Kazimierza Wielkiego od czasu pierwszego jego maestwa z Aldon-Ann.
Na Litwie po Gedyminie dwch byo wielkich ksit. Dwaj jego synowie Olgierd i Kiejstut
podzielili si pastwem i obowizkami w ten sposb, e Kiejstut pilnowa Krzyakw,
Olgierd
66
Dzieje Polski
za rozszerza tymczasem granice pastwa na ziemie ruskie. Od strony krzyackiej byo coraz
gorzej. Doszo do tego, i Kiejstut zamyla ju wyprowadzi Letuwinw gdzie w wiat na
nowe siedziby, gdzie na Polesie, byle tylko chrztu niemieckiego" nie przyjmowa.
Szczcio si za to Olgierdowi. Osadza on coraz wicej swoich krewniakw na ksistwach
ruskich, i kaza im chrzci si tam w prawosawiu.
Olgierd w zaborczych swych wyprawach zapdza si a pod Lww. Mia za ju w swym
wadaniu cae Podole i Ukrain; w roku 1362 zaj Kijw. Na kilka zawodw zaczynaa si

ju walka polsko-litewska, ale za kadym razem rozmaite okolicznoci sprawiay, e nigdy

nie doszo do wikszej wojny, a krl polski umia zawsze wynale jakie ugodowe ukady,
tak i z roku na rok przeduao si jakby zawieszenie broni, a Ru Czerwona nie znalaza si
w niebezpieczestwie.
Kazimierz Wielki zasyn jako mistrz do zawierania sojuszw i unikania wojen. Tote gdy
stosunki, zmieniajc si, tak si uoyy, i Ludwikowi, ktry tymczasem wstpi na tron
wgierski po ojcu, grozia wojna z czeskimi Luksemburczykami, udano si do krla
polskiego, eby t wojn zaegna. I powiodo si to Kazimierzowi, sam za przy sposobnoci
tych ukadw wyda sw wnuczk za krla zeskiego, Karola IV (ktry by zarazem
cesarzem niemieckim). Wnuczka to bya po crce Elbiecie, wydanej za ksicia
szczeciskiego z zachodniego Pomorza, Bogusawa.
Na utrwalenie pokoju pomidzy monarchami rodkowej Europy Kazimierz Wielki zaprosi
zaprzyjanionych z sob krlw i ksit do Krakowa. Wspaniay zjazd panujcych, czyli
kongres, odby si w Krakowie z kocem wrzenia 1364 roku. Piciu krlw i dziesiciu
ksit panujcych zjechao pod Wawel.
Kiedy nadeszo zaproszenie polskie do Pragi, do cesarza i krla czeskiego, Karola IV, bawi
tam wanie go zamorski, Piotr, z dynastii Lusignanw, krl Cypru, wyspy na morzu
Egejskim, synnej z piknoci i darw przyrody. Objeda on
67
Feliks Koneczny
dwory europejskie, nawoujc, eby si chrzecijanie poczyli przeciw Turkom, ktrzy
zdobyli ju wiksz cz Pwyspu Bakaskiego i zaoyli stolic swego pastwa ju w
Europie, w Adrianopolu. Bawi ten krl Piotr we Francji, Woszech, Anglii, Niemczech i
Czechach, skd krl czeski zabra go z sob do Krakowa na kongres. Z Karolem IV przyby
take syn jego Wacaw i bratanek Jan, margrabia morawski. Byo wic trzech
Luksemburczykw.
Krl Ludwik Wgierski przywiz z sob swego ulubieca, ksicia opolskiego ze lska,
Wadysawa, zwanego zwykle krtko Opolczykiem, ktry mia niebawem i w Polsce duo
znaczy. Ubogie to ksitko szukao szczcia na dworze wgierskim i przez ask krla
Ludwika doszo do bogactw, znaczenia i wielkich wpyww.
Z pnocy przybywa krl duski Waldemar. Dynastia niemiecka Wittelsbachw przysaa do
Krakowa ksicia bawarskiego, Ottona, a habsburskich ksit zjechao trzech: Rudolf, Alfred
i Leopold, o ktrym jeszcze pniej bdzie mowa. Przyjecha te ksi szczeciski,
Bogusaw V, zi krla polskiego a te cesarza, i jeszcze dwch Piastw: Ziemowit
mazowiecki i Bolko widnicki ze lska.
Wszyscy ci panujcy przyjechali z dworzanami i zbrojnymi orszakami, bez ktrych nie dao
si wwczas podrowa. By wic Krakw ju porzdnie zabudowany, skoro si znalaza
gocina dla tylu dostojnych osb, ktrym nie mona byo da lada jakiej kwatery. Na Wawelu
mieszkali krlowie, a ksita po kamienicach mieszczaskich.
Przyjcie byo wspaniale, biesiady i turnieje, czyli popisy rycerskie szy jedne po drugich.
Miasto Krakw wydao te osobn uczt, od siebie, kosztem kasy miejskiej, a odbya si ta
biesiada w domu jednego z przedniejszych kupcw, Mikoaja Wierzynka, ktry by ju troch
spolszczony i Kazimierzowi Wielkiemu bardzo miy. (Dom ten stoi dotychczas i zowie si
kamienic Szar). By wtenczas zwyczaj, e wszyscy gocie otrzymywali podczas uczty dary,
jako to: puchary napenione dukatami, drogie wyroby sztuki jubilerskiej, postawy kosztow68
Dzieje Polski
nego sukna i futra drogocenne. Sam Wierzynek dopaci sporo do tej biesiady z wasnej
szkatuy. Nie aowao mieszczastwo grosza, eby si dobrze zapisa w asce wasnego
krla, a w pamici obcych. Wszystko, co tylko z nakrycia stoowego znajdowao si przed

kadym z biesiadnikw, stawao si jego wasnoci, a wic cynowe posrebrzane misy,

dzbany, roztru-chany. Przed krlami i ksitami stawiano niejedn sztuk srebrn, a nawet
szczerozot.
Postarano si te, eby przynajmniej wszyscy ci wiksi i mniejsi monarchowie mieli nie tylko
yk, ale take n i grabki, czyli widelec, przy swych talerzach srebrnych. Dowiedzcie si
bowiem, e uywanie tych przyrzdw do jedzenia zaczo si we Woszech dopiero jakie sto
lat przedtem, a w roku 1364 nie byo na pnocy jeszcze wcale rozpowszechnione. Przy dworzaskich stoach nie mia te kady wasnego talerza cynowego, lecz po kilku jado razem z
jednej misy cynowej. Rwnoczenie zastawiono dla posplstwa wielkie koty z misiwem na
rynku krakowskim oraz kadzie z miodem, i tam kady jad i pi dowoli, biorc go rk z
kota i zanurzajc swj kubek w kadzi.
Wszystko ma swoj histori, nawet sposb siadania do stou i spoywania posiku, i trzeba
byo caych wiekw, zanim widelec sta si przedmiotem nie zbytku, ale nieodzown
potrzeb, nawet dla niezamonych. Wczeniej by zbytek na wiecie ni ochdstwo.
Srebrnych talerzy i wyzacanych kubkw ju wtenczas nie brako, ale brak by w caym
wiecie - widelcw.
Zagraniczni panowie podziwiali zamono Krakowa, ale bo te ju mino 24 lata, odkd
Kazimierz Wielki przyczy Ru Czerwon do swego pastwa. Wschodnie towary dostaway
si z rk ormiaskich na skady naszego mieszczastwa, a od kupcw polskich przechodziy
dalej do Niemiec. Tym bardziej zaleao Kazimierzowi Wielkiemu na rozszerzeniu
panowania na Rusi, eby zaj jeszcze Woy i Podole, kraj rozlegy, bardzo urodzajny, a
prawie zupenie pusty. Wyprawa powioda si i krl przyczy do Polski zachodni cz
Woynia, a panujcy na Podolu ksita litewscy Korjatawicze przyjli zwierzchnictwo
polskie.
69
Feliks Koneczny
Tak zapewni Kazimierz Wielki Polsce rozwj handlu, a przez to dobrobyt. Korzystay z tego
najbardziej miasta. Kupcy czerpali bezporednie zyski z handlu, a rzemielnicy poczli
wysya swe wyroby na Wschd. Ludniejsze i zamoniejsze miasta potrzeboway i kupoway
wicej produktw wiejskich, przez co dostarczay zarobku caej okolicy, a wic podnis si
dobrobyt take po wsiach.
Wsie byy polskie, ale miasta jeszcze niemieckie. Spolszczyli si szybko gburowie, czyli
wieniacy niemieccy osiedleni w niektrych okolicach, ale mieszczanie byli jeszcze
Niemcami. Tote Kazimierz Wielki, chocia dba bardzo o rozwj miast, niedowierza im
jednak, pomny, co si dziao za rzdw jego ojca. Urzdzi si wzgldem miast tak
przemylnie i roztropnie, e one zawisy zupenie od jego aski i w kocu stay si zupenie
potulnymi.
Da krl przykad na samej stolicy, co znaczy jego wola krlewska. Krakw rozrasta si, a
ludno nie moga si ju pomieci w jego murach; zaczto si wic budowa za murami, z
czego powstaway przedmiecia, nie wiadomo czyjej wadzy podlege, ni miasta, ni wsi, ani
grody, ani gminy. Trzeba byo zrobi z nimi jaki porzdek. Najprostsz rzecz byoby
wcieli je do Krakowa, ale krl tego nie uczyni, tylko ustanowi z nich dwa nowe odrbne
miasta: Kazimierz i Kleparz, z osobnymi wjtami i rajcami. Pogarno si do nich sporo
ludnoci polskiej, ktrej by w samym Krakowie nie dano praw miejskich, i tak pod samymi
murami niemieckiego Krakowa powstay dwa nowe, a polskie miasta, ktre te daway si we
znaki waciwemu Krakowowi. Kaza np. krl, eby wieniacy przyjedajcy na zwyke
targi z rozmaitymi produktami i wiktuaami, pacili co przy bramach Krakowa, a wic
wieniacy stawali przed murami, tj. na Kazimierzu lub Klepaczu, i zaraz targi tam si
przeniosy.

Najbardziej bogaciy si miasta wczesne na tzw. prawie skadu, tj., e przejezdni kupcy w
takim miecie musieli si zatrzyma i w miejskich skadach wystawi towar na sprzeda.
70
Dzieje Polski
Wolno im byo dalej jecha dopiero z tym, czego by tamtejsi kupcy zakupi nie chcieli. Jeeli
towar by dobry i pokupny, zakupywali oczywicie wszystko, zachowujc te dla siebie
wszystkie zyski z dalszej sprzeday.
Kazimierz Wielki odj Krakowowi prawo skadu na mied i elazo, a nada je Bochni;
podobnie popiera Nowy Scz, Skawin i Wieliczk, ktre zabieray Krakowowi cz
dochodw. Spostrzegli mieszczanie, e dobrobyt ich zaley od skinienia krlewskiego, tote
mieszczastwo niemieckie dao sobie spokj z wszelkimi spiskami, a Krakw pocz od tego
czasu na wycigi z innymi miastami popisywa si wiernoci krlom polskim.
Byle bogactwa miejskie nie byy uyte przeciw polszczynie, krl popiera chtnie ich rozwj
i otacza swoj opiek. Sam te zaoy wiele miast nowych, w ktrych duo rodzin polskich
zyskao od pocztku prawo miejskie. Z kocem jego rzdw nie sami tylko Niemcy byli ju
po miastach, ale zaczli mie obok siebie mieszczan polskich, i sam Krakw pocz si potem
polszczy przez ssiedztwo z Kleparzem i Kazimierzem.
Niemniej, ni o dobrobyt, dba krl o powikszenie siy wojennej. Stare grody drewniane
zamienia na murowane warownie, a nowe, ktre sam zakada, wszystkie byy z kamienia.
Wystawi w ten sposb okoo 70 grodw, od czego powstao o nim przysowie, e zasta
Polsk drewnian, a zostawi murowan.
Stana te za Kazimierza Wielkiego ustawa, e wszyscy a wszyscy waciciele ziemscy
chodzi musz na wojn. Kady szlachcic by ju onierzem, ale nie kady onierz by
szlachcicem. Nie wszyscy bowiem waciciele ziemscy pochodzili z dawnych rodw
polskich. Mieli wasne grunta sotysowie i ich potomkowie, i kady kmie mia prawo kupi
sobie wasno ziemsk. Przez ustaw Kazimierza Wielkiego stawali si i ci take
onierzami, tak samo jak szlachta; to te wielu z nich zlao si ze szlacht, i wiele polskich
rodzin szlacheckich pochodzi od sotysw, a nawet od zwykych kmieci.
Zdarzao si jednak, e sotys, nie chcc chodzi na wojn, wola sprzeda swe soectwo
szlachcicowi, a z pienidzmi prze71
Feliks Koneczny
nosi si do miasta i tam zabiera si do handlu. Szlachcic, ktry kupi soectwo, musia te
sprawowa urzd sotysa, a przez to stawa si przeoonym kmieci i sdzi nad nimi; nie
dlatego, e by szlachcicem, ale dlatego, e sta si sotysem.
Suba wojskowa bya cikim obowizkiem, bo trzeba j byo odbywa wasnym kosztem, i
tylko na zagraniczne wyprawy krlowie od dawali. Susznie te wymagano od uboszych
mniej, ni od bogaczy, a powinno wojskowa odbywaa si stosownie do dochodw. Jedni
brali na wojn konia tylko i uk, drudzy musieli stawi si w penej zbroi, inni dostawi
jeszcze drugiego onierza za swe pienidze, a bogacz musia swoim kosztem uzbroi jeszcze
kilku innych, dziesiciu, nawet dwudziestu i przez ca wojn ywi ich wasnym kosztem.
Kazimierz Wielki dbay o si fizyczn i materialn, nie zapomina jednak, e podstaw
wszystkiego s zawsze siy moralne i umysowe.
Najwiksz si moraln spoeczestwa polskiego bya jednolito polskiej prowincji
kocielnej, dziki czemu utrzymaa si wiadomo jednoci narodowej i Krlestwo Polskie
mogo si zrosn na nowo. Kazimierz Wielki rozumia dobrze, ile zawdzicza Kocioowi
polskiemu w tym, e panuje nad zjednoczonymi dzielnicami, i oprcz Mazowsza i lska
caa Polska tworzya jedno panowanie. Tote gdy krl czeski chcia oderwa od polskiej
metropolii biskupstwo wrocawskie, Kazimierz porwa si o to do wojny, cho zwyk by

wojny unika. Dwch ksit lskich dostarczyo mu wtenczas posikw: Henryk

jaworzyski i Bolko widnicki.
Wida z tego, jak na lsku nie brako jeszcze poczucia cznoci z Piastami innych prowincji
Polski i z koron polsk. Ukad zawarty z dynasti luksembursk pozostawia ksitom
lskim wolno skadania hodu krlowi polskiemu lub czeskiemu; moga si wic szala
jeszcze przechyli na polsk stron.
Sprawa lska rozstrzygna si ostatecznie nie na ostrzu miecza, lecz na lubnym kobiercu, i
to w bardzo ciekawy sposb. Bolesaw widnicki mia wcale rozlege panowanie, jak na
ksicia
72
Dzieje Polski
dzielnicowego, bo i na ojca jego i na niego samego spaday rozmaite spadki, tak e z czasem
naleao do niego niemal p lska. Podwoi za panowanie nabytkiem Dolnych uyc,
jednej z dawnych sowiaskich ziem poabskich. Dziedziczk jego bya nieletnia siostrzenica
Anna. Myla te Kazimierz Wielki o tym, jakby j wyswata w ten sposb, eby z tego bya
korzy dla Polski; ale i krl czeski myla o tym samym na swoj stron. Wtem rodzi si
czeskiemu Karolowi IV syn. Nim si jeszcze nauczy chodzi choby tylko na czworakach,
od razu zarczy go ojciec z ksiniczk Ann, liczc 10 latek, a wic star ju kobiet, jak
na takiego pana modego. Ten pan mody w pieluszkach y jednak ledwie kilka miesicy, i
znowu nowe troski; ktrej te koronie przypadnie wiano ksiniczki? A naszemu
Kazimierzowi syn si wcale nie rodzi; mia same tylko crki. W dwa lata potem owdowia
krl Karol IV i zaraz po pogrzebie swej ony owiadczy si o rk Anny widnickiej, a w
kwarta potem ju j polubi, nie dbajc o aob po nieboszczce, i zaraz koronowa
dwunastoletni Ann na krlow czesk. C mia pocz krl Kazimierz? Musia jeszcze
posa do Pragi yczenia weselne.
Ostatecznie krl polski zrzek si praw do spadku po Bolku widnickim w zamian za to, e
Luksemburczycy zrzekli si praw do zwierzchnictwa lennego nad ksistwem pockim. Zmusi
te Kazimierz krla czeskiego do uroczystego przyrzeczenia, jako nie bdzie ju robi stara o
oderwanie diecezji wrocawskiej od metropolii gnienieskiej, a w zamian za to przyrzeka
Kazimierz nie zawiera sojuszw przeciw Karolowi czeskiemu.
Siy umysowe narodu Kazimierz Wielki wzmg jak najbardziej, zakadajc w roku 1364
uniwersytet w ulubionym swym miecie Kazimierzu pod Krakowem. Otworzy wydzia
przygotowawczy, a potem jeszcze pocztki prawniczego, ale caego uniwersytetu ju si nie
doczeka, nastpca jego nie dba wcale o t szko gwn Korony polskiej i dopiero w roku
1400 uniwersytet by wznowiony. Sam fundacj jednak tego wielkiego dziea zawdziczamy
Kazimierzowi Wielkiemu.
Przez cay czas swego panowania krl Kazimierz Wielki dba o dobre prawa i odbywa szereg
wiecw, na ktrych nie tylko
73
Feliks Koneczny
poprawiano i udoskonalano prawa, ale te po raz pierwszy je spisywano. Nie byo bowiem
dotychczas praw pisanych dla stanu wieckiego; tylko kanoniczne prawo kocielne spisane
byo od dawna.
Pierwszy z tych wiecw ustawodawczych odbywa si w roku 1346 w Wilicy, i dlatego te
prawa wydane za Kazimierza Wielkiego zowi si ustawodawstwem wilickim, albo krtko
statutem wilickim. Ustawy te obejmuj najrozmaitsze sprawy, ale tycz si gwnie
wacicieli ziemi i dzierawcw, czyli szlachty i kmieci.
O kmieci krl dba z najwiksz troskliwoci, zaprowadzajc w stosunkach rolniczych
porzdek prawny. Tak np. gdyby szlachcic popad za dugi pod egzekucj sdow, nie wolno
byo przeprowadza jej na anach kmiecych. Lud by zupenie wolny. Nie mia wzgldem

wacicieli, czyli szlachty, innych zobowiza, prcz obowizkw, wypywajcych ze

stosunku dzierawnego, i kady dzieraw mg opuci, byle pozostawi na gruncie poow
zasieww, eby rola nie marniaa. Tylko na szkodnikw, ktrzy opuszczali grunta bez
wypowiedzenia i nie zagospodarowane, naoono kar szeciu grzywien. W kilku wypadkach,
gdy waciciel le si sprawowa, wolno byo wszystkim kmieciom opuci grunta bez
wypowiedzenia; a to byo ruin majtkow dla szlachcica, ktry od razu traci czynsze ze
swej posiadoci. Takie to dotkliwe kary Kazimierz Wielki wyznacza na wacicieli
ziemskich, dopuszczajcych si naduy nad kmieciami; tote otrzyma pniej przydomek
krla chopkw", przydomek zaiste zaszczytny.
Bajk za to jest, jakoby Kazimierz Wielki opiekowa si szczeglnie ydami i jakoby ci,
zwabieni jakimi jego dobrodziejstwami, przybywa poczli tumnie do Polski. Byli oni w
Polsce ju za Mieszka I, przywdrowawszy najpierw znad Morza Czarnego przez Ru i
Grody Czerwieskie, a pniej take z zachodnich krajw europejskich, gdy ich tam poczto
przeladowa. Trudnili si pierwotnie kupiectwem wdrownym, obwoc od grodu do grodu
drobne towary. Potem mieszcza74
Dzieje Polski
stwo niemieckie wyparo ich zupenie z handlu; wtedy poczli trudni si lichw. Za
Kazimierza Wielkiego byo ich jeszcze wcale niewielu. W caej Maopolsce mieszkali tylko w
dwch miastach: w Sandomierzu i Krakowie, gdzie mieli wyznaczon sobie osobn poa
(dzisiejsza ulica w. Anny). W zaoonym przez krla miecie Kazimierzu nie byo ani
jednego yda. Po wsiach nie byo ich zupenie. Zote czasy dla ydw nastay nie za
Kazimierza Wielkiego, ale dopiero w sto lat pniej, za innego krla Kazimierza, za
Kazimierza IV, a tradycja pomieszaa w tej sprawie dwch krlw jednego imienia.
Liczc w roku 1370 szedziesit lat wieku, Kazimierz Wielki by zupenie zdrw i krzepki,
gdy wtem uleg przygodzie. Polujc w wojewdztwie sieradzkiem, spad z konia i zama
nog. Ale pomimo to odbywa wycieczki konno, nie bardzo suchajc lekarza Henryka z
Kolonii. Na jednej z takich wycieczek nagle zaniemg i musia osiem dni przelee w
klasztorze po drodze, w Koprzywnicy, bo si tymczasem zbliy wielce do Wisy. Dwign
si tu jeszcze i ruszy do Osieka; tu znowu si pogorszyo, ale krl, nie zwaajc na to, ruszy
do Krakowa. Dojecha do stolicy dnia 30 padziernika 1370 roku, ale nazajutrz traci ju
chwilowo przytomno, a o wschodzie soca dnia 5 listopada zakoczy ycie, tak
poyteczne dla Polski.
By to ostatni Piast na polskim tronie, bo ukad z Ludwikiem odsuwa krewnych piastowskich
od korony polskiej. Ukadu trzeba byo dotrzyma. Staa si cika krzywda Piastom
mazowieckim, a lskim po raz drugi w historii polskiej.
Krl Ludwik pozyska sobie na Wgrzech przydomek Wielkiego, ale w historii polskiej nie
ma go za co chwali; susznie powiedziano o nim, e by ojcem dla Wgier, lecz dla Polski
ojczymem.
Niewiele zajmowa si Polsk. Wyrcza si w rzdach swym ulubiecem Wadysawem
Opolczykiem, ktremu nadawa nieprawnie lenna w Polsce, i zrobi go wielkorzdc Rusi
Czerwonej po to, eby ten kraj oderwa od polskiej korony a przyczy do wgierskiej.
Niegdy zobowizawszy si odzyska Pomorze,
75
Feliks Koneczny
wcale o tym teraz nie myla. Matka jego Elbieta okietkwna, przebywajc duszy czas w
Polsce, staraa si skoni serca rodakw ku niemu, lecz prne byy jej wysiki. Bdc jaki
czas wielkorzdczyni w imieniu syna, sama nawet utracia mir wrd ludnoci; w Krakowie
wybito nawet jej sub wgiersk.

Ludwik wywiz na Wgry crki Kazimierza Wielkiego, nie dajc im tam ani nawet
nalenego krlewnom wychowania. Uwiz te koron, jakby si ba, eby jej kto inny nie
zabra. Ostrono ta okazaa si rzeczywicie potrzebn, bo wobec niedbaych jego rzdw, a
nawet wprost szkodliwych dla Polski, powstao stronnictwo, chcce strci go z tronu, i byo
przeciw niemu a sze buntw.
Ludwik trzyma crki Kazimierza Wielkiego o setki mil w ukryciu, bo sam mia take tylko
crki, ktrym pragn zapewni nastpstwo swoich tronw. Po wielu a wielu kopotach i
ukadach zdoa wreszcie pozyska wielmow maopolskich do obietnicy, e jedn z jego
crek przyjm na tron polski. Byli jednak i tacy, ktrzy woleli wrci po prostu do Piastw i
da w przyszoci tron Ziemowitowi mazowieckiemu.
Tymczasem pogascy Letuwini wpadli do Polski pod wodz Kiejstuta, dotarli a do Tarnowa
i zabrali 23 000 jecw. Podczas polskiej wyprawy odwetowej zmar Olgierd, a nastpi po
nim syn jego, Jagieo. Wojna roku 1377 bya wic wojn z Jagie. Zajto wtenczas szereg
grodw, a wrd nich od strony woyskiej Bez.
Pod Bezem bra udzia w dziaaniach wojennych w Wadysaw Opolczyk. Uwiz z grodu
beskiego otoczony tam powszechn czci obraz Bogurodzicy, malowany na desce
cyprysowej, wedug sposobu bizantyskiego, a pochodzcy z VIII lub IX stulecia. Obraz ten
budzi podziw powszechny, bo byo to jedyne jeszcze wwczas dzieo bizantyskiej sztuki
malarskiej, ktre dostao si tak daleko w te strony. Chcia go wic Opolczyk zabra do
siebie. Kiedy orszak, przewocy obraz, przejeda przez wysokie wzgrze, zwane Jasn
Gr, pod wsi Czstochow nad Wart, powiada legenda, e konie nagle stany i nie
76
Dzieje Polski
chciay dalej ruszy. Uwaano to za znak woli Boej, aeby obraz pozosta na tym miejscu.
Przechowywano go wic przez jaki czas w kociku czstochowskim. W kilka lat potem, w
roku 1382, sprowadzi Opolczyk do Polski zakon wgierski paulinw, ulubionych mnichw
krla Ludwika, i zaoywszy dla nich klasztor na Jasnej Grze, odda obraz pod ich piecz.
Taki jest pocztek cudownego obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej w Polsce. Wizerunek
ten zasyn wnet cudami, a historia jego zczya si najcilej z caym nastpnym
przebiegiem historii polskiej. Czstochowa za wkrtce na miasto urosa.
Krl Ludwik zmar w roku 1382, przez nikogo w Polsce nie aowany. Stosownie do umw
przysugiwao nastpstwo tronu polskiego crce jego Jadwidze, ktra bya niemal dzieckiem
jeszcze. Ziemowit mazowiecki mia licznych zwolennikw, ale jedno z drugim dawao si
doskonale pogodzi, bo Ziemowit nie by onaty. Jadwiga bya wprawdzie, chocia tak
modociana, zarczona, ale bd co bd jeszcze niezamna. O sprawie jej zamcia w
nastpnym rozdziale.
77
VII. O RfH Wawelu
q
i^Jak cudownymi ciekami nieraz wiedzie narody Opatrzno, niechaj zawiadczy historia,
ktr teraz opowiem, caa jakby wyjta z cudownej bajki, w ktrej jednak kade swko
bdzie zupenie prawdziwe.
Modziuchna krlewna Jadwiga bya zarczona. W czerwcu roku 1378 odby si w Hainburgu
nad Dunajem w Austrii ciekawy lub. Przed wielkim otarzem hamburskiego kocioa stana
na lubnym kobiercu siedmioletnia krlewna wgierska, Jadwiga, obok za niej drugie
dziecko, Wilhelm habsburski, syn owego Leopolda, ksicia austriackiego, ktry by za
Kazimierza Wielkiego na kongresie krakowskim. Kapan zwiza dzieciakom rce stu z ca
powag i powiedziano im, e nie s wprawdzie jeszcze maonkami, bo do tego panna moda
musi mie lat przynajmniej 12, ale daje im si lub z gry, a po piciu latach, jeeli owiadcz
potem publicznie, e chc by mem i on, mog zamieszka z sob bez przeszkody. Przez

pi lat moe si duo zmieni, wic przymusu nie bdzie, tylko ta strona, ktra by zerwaa
zwizek, zapaci drugiej dwiecie tysicy dukatw. By to wic lub na przyszo", i tak si
te rzeczywicie nazywa; wedug dzisiejszych obyczajw byy to tylko zarczyny, skoro je
mona byo zerwa.
Po mierci krla Ludwika, chocia termin dopenienia lubu ju min, Jadwiga i Wilhelm nie
widzieli si przez cae dwa lata, bo na Wgrzech bya wojna domowa i takie zamieszki, i
starsza siostra Jadwigi krlewna Maria dostaa si nawet do niewoli. I u nas byy zamieszki;
baa si wic matka wyprawi Jadwig do Polski, chocia koronacja jej wyznaczona bya na
Zielone witki 1383 roku.
Ziemowit mazowiecki gotw by z broni w rku dobija si
78
Dzieje Polski
o rk Jadwigi, majcej koron polsk w posagu, i czeka raz na j^ w wwozach tatrzaskich
z hufcami zbrojnymi, a na koronacj jej wybra si do Krakowa z pocztem piciuset
zbrojnych. Nie wpuszczono go do miasta; posiedzia zawstydzony na przedmieciu Kleparzu i
cofn si do Nowego Korczyna w d Wisy. Tam czeka, lecz doczeka si tylko
wiadomoci, e krlewna wcale si jeszcze nie wybiera w drog.
Powiedzia sobie tedy Ziemowit, e si obejdzie bez Jadwigi. Jako w kilka tygodni potem
obwoao go stronnictwo mazowieckie uroczycie krlem w Sieradzu. Byliby nawet moe
wybrali si na zdobywanie Wawelu, do skarbca po koron, gdyby nie to, e tam korony nie
byo, bo jej Ludwik nie odesa (i zostaa na Wgrzech dugo, a do roku 1412). Ale Mazurzy
s przemylni i zawsze dadz sobie rad. Wywiedzieli si, e dawniej, kiedy nie znano
jeszcze koron krlewskich, obwoywao si nowego panujcego przez podniesienie go na
tarczy. Bywao tak u narodw germaskich, nie w Polsce. Syszeli Mazowszanie, e dzwoni,
ale nie wiedzieli w ktrym kociele. Wywiedzieli si te, e do koronacji trzeba obecnoci
przynajmniej trzech biskupw, a oni mieli po swej stronie tylko dwch (arcybiskupa
gnienieskiego Dobrogosta i pockiego biskupa cibora), ale poradzili sobie. Przejeda
wanie przez Sieradz do Kijowa katolicki biskup misyjny, dominikanin Mikoaj.
Przytrzymali go, sprowadzili do fary na t koronacj jak bez korony, i wobec trzech
biskupw obnieli Ziemowita na tarczy po kociele, sdzc, e to wystarcza, eby by
prawowitym krlem polskim.
Nie wszdzie jednak chciano uzna t koronacj niby staroytn, ale w Polsce nowomodn.
Wybiera si tedy Ziemowit, eby wymusi posuch take poza Mazowszem, gdy wtem
natrafi mia na przeszkod, jakiej najbujniejsza wyobrania nie mogaby bya przewidzie.
Oto maopolscy wielmoowie powzili plan miay. Oni nie chcieli ni Wilhelma, ni
Ziemowita, a kogo za mieli na widoku, do tego nie przyznawali si jeszcze jawnie, bo to bya
rzecz niesychana, gdy kandydat ich by... poganinem. By nim ten sam Jagieo, z ktrym
niedawno prowadzono wojn na Woyniu.
79
Feliks Koneczny
Panowie maopolscy rozumowali, e gdyby Jagieo przyj chrzest, gdyby oeni si z
Jadwig i zasiad na polskim tronie, nie byoby ju najazdw letuwskich, ani
wspzawodnictwa ich przeciw Polsce na Rusi. Pozbywszy si wojen w tamtej stronie, zabra
mona by si lepiej wsplnymi siami do Zakonu krzyackiego. Krzyacy i tak nie byliby ju
do niczego w Europie potrzebni, skoro wraz z chrztem Letuwy zniknliby ostatni poganie w
naszej czci wiata. Na czele przedsibiorczego i patrzcego daleko w przyszo
maopolskiego grona mono-wadcw stali: Spytek z Melsztyna, Jakub z Tczyna i Jako z
Tarnowa.

Wyprawili poselstwo na Litw. Zrozumia Jagieo, e Polacy nios Letuwie ocalenie, bo

inaczej padaby ta pogaska cz Litwy ofiar Krzyakw, podobnie jak przedtem
pobratymcy Letuwinw, Prusacy.
Czy jednak zgodzi si Jadwiga?
Krlewna przybya wreszcie do Krakowa dnia 13 padziernika 1384 roku. Matka wydaa jej
ze skarbca wgierskiego polsk koron esk, dla krlowych; tote ukoronowano Jadwig w
Krakowie zaraz w dwa dni po przyjedzie. Mska korona zostaa jeszcze w skarbcu
wgierskim.
Dziwio wszystkich, e Ziemowit swatw nie przysya, a walki zaprzesta. Wielmoowie
maopolscy wtajemniczyli go w swj plan, on za, uznajc wielk korzy dla caego narodu i
caego chrzecijastwa, zoy swe osobiste wyniesienie na otarzu dobra publicznego.
Ksita mazowieccy bywali sobie nieraz proci tylko ludzie, ale zawsze uczciwi, a Ziemowit
IV zasuy sobie w historii polskiej na wdziczn pami, e nie brudzi prywat.
Nie byo swatw od Ziemowita, ale co dziwniejsza, nie przyjeda nikt od Wilhelma. Od
lubw hainburskich mino ju lat sze i oblubiecy mieli zupene prawo zamieni si w
maonkw. Ale ksi habsburski nie chcia krlewny bez korony. Korona wgierska
przypada ju tymczasem starszej siostrze Marii, a koronacja polska zwlekaa si przez
ptora roku, wic Wilhelm si nie zgasza. Ale skoro go dosza wie, e Jadwiga ju jest
koronowana w Polsce, zaraz si znalaz.
80
Dzieje Polski
Jedzi najpierw do krlowej matki na Wgry ojciec Wilhelma Leopold i zawar umow z
wyznaczeniem dnia 15 sierpnia 1385 roku, w samo wito Wniebowzicia, na zamieszkanie
Wilhelma u Jadwigi na Wawelu. Miay by przy tym oczywicie wielkie uroczystoci, a na
starost weselnego zaproszono dawnego przyjaciela krla Ludwika, Wadysawa Opolczyka.
Ten porozumia si zawczasu z niemieckim mieszczastwem Krakowa, a uzyska pomoc
Gniewosza z Dalewic, na ktrym wiele zaleao, bo mia dom wasny w Krakowie, do
ktrego Wilhelm mg zajecha, dom po wielkopasku urzdzony, godny oblubieca
krlowej (naronik ulic Szczepaskiej i Sawkowskiej od strony rynku).
Tymczasem Jadwiga dowiedziaa si o zamiarach Jagiey. Ten pogaski ksi wyda si jej
dziwnie zuchwaym, e mia stara si o jej rk, Ona przywyka od dziecistwa do
najwikszej ogady i cywilizacji, a Letuwa c? Dzicz, na ktr znajomi jej rycerze
chrzecijascy urzdzali wyprawy z Krzyakami. Mieli za Krzyacy wszdzie swoich ludzi,
a mona sobie wyobrazi, co ci wygadywali na Letuwinw. Od lat dziecicych nasuchaa si
Jadwiga, e to lud dziki, na wp jakby niedwiedzie, cali poronici kudami; tote teraz
sama myl o Jagielle wstrt w niej budzia. A Krzyacy, dowiedziawszy si o zamiarach
wielmow maopolskich, jli rozgasza, e chrzest Jagiey bdzie tylko udany, e nie tylko
nie bdzie z tego rozkrzewienia wiary witej, ale Polsce grozi nawrt do pogastwa pod
krlem poganinem.
Modziuchna, czternastoletnia krlowa rozwaaa sobie, e jej przecie nie mog zmusi si
przy otarzu; skoro tylko Wilhelm przyjedzie do Krakowa, zoy publiczne owiadczenie, e
chce by jego on, i jednym swkiem uwolni si od natrctwa niedwiedzia litewskiego.
Sycha wprawdzie byo o tym, e dostojnicy polscy zamierzaj Wilhelmowi wypaci 200
000 dukatw, ale pocieszaa si tym, e Jagieo nie moe sta si jej mem, pki ona sama
nie powie przy otarzu: tak", a wic nie mona jej wbrew wasnej woli sprzeda za dukaty
poganinowi,
81
Feliks Koneczny
ktrego podejrzewaa, e chce udawa nawrconego, by zyska koron, a potem pogastwo
letuwskie w Polsce szerzy.

Tak sobie rozwaaa Jadwiga i czekaa na przyjazd Wilhelma, ciekawa wielce, jak on te
wyglda? Nie widzieli si ju bowiem od lat czterech, a w tym wieku cztery lata stanowi
cay okres ycia. Sama za Jadwiga bya urody przelicznej, a pikno jej wysawiano nie
tylko w Polsce, na Wgrzech i w Niemczech, ale nawet w dalekim kraju woskim, gdzie lud
jest najurodziwszy; nawet tam mwiono o jej piknoci. I tak syna w wiecie z
nadzwyczajnej urody lilia Wawelu. Miaa niebawem zasyn z waniejszych przyczyn.
Przyjeda wreszcie Wilhelm do Krakowa, oczywicie ze wspaniaym, bardzo strojnym
orszakiem. Wszak to na wasne wesele! Nie wypadao zajeda wprost do panny modej, na
Wawel, zajeda wic tymczasem do kamienicy Gniewosza z Dalewic. Tam czeka, a
przybdzie po niego starosta weselny i odprowadzi go na Wawel wrd hucznych
uroczystoci.
Ale Wadysaw Opolczyk nie przyjecha. Stary ksi siedzia ju na dwch stokach. Majc
w Polsce lenno, wola ubezpieczy si na wypadek, gdyby szczcie sprzyjao Jagielle, i
zamiast jecha do Krakowa, pchn od siebie goca na Litw...
Mija dzie wyznaczony na dopenienie maestwa, Opol-czyka nie wida. Mod par
pierwszy spotka zawd.
Wyczekujc niecierpliwie ksicia opolskiego, nie nudzili si wcale. Urzdzono w Krakowie
szereg uroczystoci przedwe-selnych, wybrawszy do tego obszerne budynki franciszkaskie.
Z Wawelu schodzia Jadwiga ze swym dworem niewiecim, a z rynku od kamienicy
Gniewosza, sun Wilhelm ze swym rycerstwem ku franciszkanom. Wszystko odbywao si
uroczycie, z zachowaniem wszelkich prawide ceremoniau dworskiego; wszak to wesele
krlowej. Na sali wielkiej u franciszkanw, odstpionej przez zakonnikw, lutnici
wypiewywali pieni w trzech jzykach: niemieckim, prowansalskim i woskim; stoy byy
zastawione do biesiady, a potem oddawano si plsom.
Wyrs za by Wilhelm na przystojnego modziana, umia si
82
Dzieje Polski
nodoba i podbi serce modocianej oblubienicy. Zakochaa si Jadwiga w Wilhelmie i
pragna go na ma. Miaa ona w sobie nie tylko gorc krew neapolitask, ale te wasn
wol. Czua si krlow i pani, chciaa rozkazywa i umiaa to robi.
A podczas tych wesoych zabaw krakowskich, w sam raz dnia 14 sierpnia 1385 roku, stano
poselstwo panw maopolskich w lichej osadzie litewskiej, Krewie, gdzie atoli sta zamek
wielkoksicy, i zawarto tam umow, moc ktrej Jagieo zobowizywa si przyj chrzest
w obrzdku rzymskokatolickim wraz z caym ludem letuwskim, a cae Wielkie Ksistwo
Litewskie, ze wszystkimi podwadnymi mu ksistwami ruskimi, wcieli do polskiej Korony.
Umow tak, wic dwa pastwa w jedno nie podbojem, lecz zwizkiem dobrowolnym,
zowiemy z aciska: uni.
Gdy Jadwiga oczekiwaa Opolczyka, dostojnicy pastwowi czekali na goca z Litwy z
wiadomoci o unii krewskiej. Ju zaczli przekada Jadwidze, jako moe unia ju
podpisana, a chodzi tu o nawrcenie caego kraju; jako Jadwiga moe dokona jednym swym
sowem tego, czego nie zdoa Zakon krzyacki przez ptora wieku. Ale Jadwiga
dostojnikom polskim nie bardzo dowierzaa, a Wilhelma pokochaa gorco. Owiadczya, e
nie bdzie ju czeka duej na Opolczyka i e dnia 23 sierpnia wprowadzi Wilhelma
stanowczo na zamek i zamieszka z nim jako z maonkiem.
Dotrzymaa sowa. W jasne poudnie tego dnia jecha ulic Grodzk na Wawel dugi
korowd. Na przedzie strojny herold konno, za nim surmy, bbny, koty, piszczaki (takie
miewano wwczas kapele), potem w kilkanacie szeregw rycerze w srebrzystych zbrojach, a
w samym rodku tego orszaku Wilhelm, przybrany w najpikniejsz zbroj polerowan,
misternej roboty mediolaskiej. Wylego mieszczastwo krakowskie na ulice, zadowolone, e
zasidzie Niemiec na tronie. A rwnoczenie krlowa szykowaa na Wawelu swoje

dworzanki i otoczona nimi czekaa na Wilhelma w komnacie tronowej. A stroje odwitne jej
dworzanek, nie byy to ju pstre szatki orszaku Dubrawki, ale
83
Feliks Koneczny
atasy i adamaszki, suto zotem haftowane, a obok bursztynowych ozdb prawdziwe pery,
szczerozote naramienniki i kolczyki.
Wjeda Wilhelm na zamek krlw polskich. Stra zamkowa dziwia si moe, e go
przepuci stary kasztelan, Dobiesaw z Kurozwk; ale on wiedzia, co czyni.
Herold Wilhelma wjecha konno pierwszy na dziedziniec Wawelu i tam zatrbi czterykro,
na cztery strony wiata, obwieszczajc uroczycie gosem doniosym, czyje zwiastuje
przybycie. Wnet zjawi si i sam Wilhelm i zacza si ostatnia uroczysto wesela krlowej.
Rado sw pragna Jadwiga zaznaczy jakim czynem aski monarszej. By ju wwczas
zwyczaj, e w dniach uroczystoci rodzinnych monarchowie uaskawiali winiw. Kazaa
wic krlowa otworzy wizienie miejskie. Stao si temu natychmiast zado, a pisarz
miejski zapisa od razu, jeszcze przy jasnym wietle dziennym, do akt krakowskich, jako: w
dzie w. Bartomieja, po dopenieniu maeskich lubw krlowej pani, na danie i proby
teje krlowej wypuszczeni zostali wszyscy skazacy, ktrzy podwczas zamknici byli w
wizieniach miejskich".
Mona t zapisk do dzi dnia oglda w krakowskiem archiwum miejskim. Pisarz miejski
troch si jednak pomyli przez popiech. Prawd byo, co zapisa - i czy mg przewidywa,
e Wilhelm na zamku nie przenocuje? A do zamieszkania trzeba przenocowania; bez
zamieszkania za lub na przyszo", zawarty w Hainburgu, nie stawa si dopenionym
maestwem.
Wielmoowie maopolscy czuwali. Woleli oni usun si z miasta, eby nie prowadzi
sporw z krlow i eby nie musieli uchybia etykiecie dworskiej. Przebywali niedaleko.
Zjechali si, zebrali swych zwolennikw spord ziemiastwa ziemi krakowskiej, z ktrymi
spdzili ten dzie w okolicy, po dworach w ssiedztwie. Biegali do nich cigle gocy od
kasztelana krakowskiego.
Gdy Wilhelm wjeda na zamek, jechali i oni do Krakowa,
84
Dzieje Polski
i nagle pod wieczr wjechaa na Wawel caa druyna polska. Nikt z Polakw nie pozostawi
najmniejszego wspomnienia na pimie o tym, co si tam dalej dziao, a tajemnicy dochowali
tak cile, i ani nawet adna tradycja o tym si nie przechowaa. Mniej powcigliwi byli
jednak towarzysze Wilhelma i pisarze niemieccy. Od nich si dowiadujemy, a zwaszcza z
pamitnikw wczesnego burmistrza wiedeskiego, e Wilhelm musia z zamku wawelskiego
ucieka, spuszczony z okna na linie.
Jadwiga nie mylaa jednak da za wygran. Chodzio ju nie tylko o to, e Wilhelma
kochaa, ale o obraon dum monarsz,
0
to, eby pokaza, e ona tu pani. Nie chciaa te sysze o Jagielle. A Wilhelm nie
ustpi take, lecz ukrywa si w najbliszej okolicy, tu pod miastem, na Czarnej Wsi i w
myliwskim zameczku Kazimierza Wielkiego w obzowie. Powiodo mu si porozumie z
Jadwig i wrci do kamienicy Gniewosza z Da-lewic. Naleao si obawia, e krlowa sama
uda si tam do niego. Panowie polscy, ktrzy nie wydalali si ju z miasta, posali tam
zbrojnych pachokw. Wilhelm ledwie zdoa wstawi drabin do komina i wydostawszy si
tym sposobem na dach, uszed pocigu. Nie dba, e mu to przynosi ujm; obiecywa sobie
powetowa stokrotnie to wszystko, gdy zostanie mem Jadwigi i krlem. Jadwiga nie taia
si wcale z tym, e pragnie si poczy z Wilhelmem. Prbowaa kilka razy wydosta si z
Wawelu, ale zrczny kasztelan za kadym razem umia przeszkodzi temu tak jako, eby
krlowej wprost nie obrazi, a jednak wymyli przeszkod.

Raz dostaa si a pod bram zamkow. Zastawszy furt zamknit, kazaa otworzy. Stra
nie miaa kluczy bo trzyma je u siebie kasztelan. Posali wic do starego Dobiesawa z Kurozwk, a wraz z nim przybyo kilku innych panw, ktrzy na prno prosili, eby Jadwiga
czekaa na wiadomoci z Litwy. W krlowej wzburzya si krew moda. Wyrwaa topr
jednemu ze stray i zacza rba bram, aeby si wydosta na miasto. Nikt nie miaby
wyrwa jej z rk topora; mona byo tylko prosi
1
baga. Sabe donie dziewicy niewiele mogy jednak sprawi,
85
Feliks Koneczny
a po kilku uderzeniach poznaa sama, e furty nie wyrbie. Wzruszeni panowie prosili o
przebaczenie, a stary podskarbi koronny, Dymitr z Goraja, rzuci si przed Jadwig na kolana,
bagajc, eby zaprzestaa i pomiarkowaa si w namitnym porywie.
Panom polskim, bawicym w Krakowie, byo szczerze al modziuchnej a piknej krlowej,
ale musieli pamita o wyszych obowizkach. Maestwo z Wilhelmem - to zadowolenie
jednego tylko serca, a kto wie, na jak dugo; maestwo za, z Jagie, to wielka sprawa
przed Bogiem i wiatem.
Z paczem wracaa krlowa do swych komnat, strapiona i zamana. Pociesza si moga tym,
e przecie lubu z Jagie i tak nie wemie, skoro nie zechce. Wszak lubu przemoc da nie
mona.
Tymczasem Krzyacy starali si o to, eby Jagieo nie mg przyjecha do Krakowa. W dwa
dni po przywieszeniu pieczci do aktu unii w Krewie, wielki mistrz wyruszy na Litw i
rozpocz wojn (zwan biaorusk). Ale Jagieo o nic ju nie dba, lecz ruszy w drog do
Polski. Na ojcw chrzestnych zaprosi do Krakowa obydwch mistrzw Zakonu
Niemieckiego, wielkiego mistrza z Prus i landmistrza z Inflant. Wyprawi z zaproszeniem tym
posw, ktrych przyjto z lekcewaeniem, a nawet wzgardliwie. Nie da si jednak wadca
litewski odwie od swego postanowienia i z pocztkiem lutego 1386 roku stan w Lublinie.
W modej krlowej serce bio gono, ale pocz te koata gos obowizku, w miar jak si
przekonywaa, e prawd jest to wszystko, co jej powiadali dostojnicy polscy. Przekonywaa
si sama, jak wiele spraw doniosych zaley od jej postanowienia, a w kocu musiaa
zastanowi si, jaka cika spada na ni odpowiedzialno wobec Kocioa i dwch narodw.
W modocianej duszy nastaa chwila najcisza, bo chwila przeomu: sama teraz nie
wiedziaa, co robi, jak postpi. A gdzie szuka pociechy i pokrzepienia wrd wtpliwoci,
jeeli nie w modlitwie?
W krlewskim kociele na Wawelu, w lewo za wielkim ota86
Dzieje Polski
rzem, jest dua cudowna figura Zbawiciela na krzyu. Krzy czarno szmelcowany, ogrodzony
srebrn siatk, wyglda nadzwyczaj powanie a pospnie. Zwieszona gowa Ukrzyowanego
spoglda na klczcych u stp wiernych, jakby wzywaa, eby kady dwiga krzy swj taki,
jaki komu Opatrzno wyznaczya. Tam chadzaa modli si krlowa Jadwiga, tam modlitwa
natchna j rad zbawienn, by szuka ukojenia i drogi do wyjcia z przeciwiestw losu w
przyjciu witych Sakramentw. Spowiednikiem jej i powiernikiem zosta kanonik
krakowski, Piotr Wysz. Zwany by w Krakowie ojcem ubogich, i znany by z tego, e
poczytywa sobie za najwiksze szczcie, gdy wywiadczy mg komu przysug. On koi
myli Jadwigi i zachca do dalszej modlitwy.
Legenda opowiada, e do zalanej zami krlowej przemwi raz Zbawiciel z krzya; od tej
chwili, po tylu cikich katuszach moralnych, przeniosa surowy obowizek nad ponty
osobistego szczcia. Pikna ta legenda jest najzupeniej na swoim miejscu, bo cae dalsze
ycie Jadwigi byo prawdziwie yciem witej, tak pene nadzwyczajnych cnt i ofiar, tak
janiejce nadziemskim blaskiem powicenia, i naprawd nie ma w tej legendzie nic a nic

dziwnego. Godn bya najwikszej aski Boej. Dziki medytacjom o mce Zbawiciela,
odbywanym pod cudownym krzyem na Wawelu, Jadwiga przystaa w kocu na spenienie
ofiary z wasnego ycia.
Teraz, postanowiwszy pj za gosem surowego obowizku, wyprawia od siebie dwch
posw. Jeden z nich, dworzanin Zawisza z Olenicy, mia poselstwo bardzo przyjemne:
jecha od krlowej naprzeciw Jagiey ze sowem powitalnym, pewny e bdzie przyjty yw
radoci i e go nowy pan hojnie obdarzy za mie poselstwo. Jako otoczy Jagieo ask
swoj zwiastuna najmilszej wieci i nie tylko zawsze o nim pamita, ale te o jego synie,
Zbigniewie, ktry wyszed na wielkiego czowieka (bdzie
0
nim jeszcze mowa w dalszym cigu historii).
Drugi wysaniec niedalek mia drog, ale poselstwo nader niemie. Mia polecone odszuka
Wilhelma w okolicy Krakowa
1
powiedzie mu od krlowej, eby wyjeda i nie wraca.
87
Feliks Koneczny
Czyn Jadwigi posiada warto wanie dlatego, e cie i w tym jej zasuga, e rwc si do
osobistego szczcia si go, wiadoma ofiary, ale te wiadoma wielkiego ktrego tak czyni.
Wilhelm nie zrozumia szczytnoci jej ceni; dla niego sprawa pozostaa zawsze tylko
osobist sw kad przed dobrem caego chrzecijastwa. Nie my o tym, e to ostatni pogaski
lud w Europie ma si na dziki ofierze Jadwigi. On niczego ofiarowa nie myla, ukorzy si
przed potn cnot Jadwigi, on ly j potem si na niej przynajmniej sowem, gdy nie mg
inaczej, potwarze i szarpic jej dobre imi. Przez cae ycie nie mg bole chrztu Litwy.
Nadesza wreszcie wielka chwila dziejowa. Dnia 15-go 1386 roku Jagieo, wielki ksi
litewski, ochrzci si w k krakowskiej, przybierajc imi chrzestne Wadysawa lub z
Jadwig; dnia za 17-go lutego odby uroczyst kor Stara korona polska znajdowaa si wci
jeszcze w wgierskim, sprawiono wic naprdce now. Uroczystoc byy si wobec legata
papieskiego Dymitra, arcybiskupa rwnika, miasta chorwackiego w poudniowej Dalmacji
zapanowaa w Kociele i pord narodw zachodniej e koniec ju pogastwa w Europie.
Krl francuski, K przysa list z serdecznymi yczeniami.
Wadysaw Jagieo i Jadwiga wyprawili w posels Rzymu kanonika krakowskiego Mikoaja
Trb, eby zo licy Apostolskiej hod nowonawrconego monarchy i jeg Pose wstpi po
drodze do Wilhelma, eby mu zapa dwiecie tysicy dukatw, nalene mu z umowy hainb
Prawo narodw postanawia, jako osoba posa jest wi naszego kanonika wtrcono w Austrii
do wizienia, w przeby cztery lata.
Prbowa te Wilhelm w Rzymie procesu uniewa maestwa Jagiey z Jadwig, a Krzyacy
uywali k wszystkich swych wpyww, ale nadaremnie. Krl W Jagieo otrzyma list od
papiea, w ktrym Ojciec wi wa go drogim klejnotem Kocioa".
88
Dzieje Polski
Bo te nowy krl Wadysaw ju jesieni 1386 roku wybra si na Letuw, aeby w tej czci
Litwy zaprowadzi chrzecijastwo. Nie byo z tym adnych trudnoci, skoro chrzest
odbywa si bez szczku mieczw, a tylko wrd sw modlitwy i bogosawiestw. Niegdy
przy nawracaniu Polski nie przelaa si ani kropla krwi, a teraz powtrzyo si to samo tam,
gdzie wiato Ewangelii nieli Polacy. Tak kae nauka Chrystusa. W Wilnie zaoono od razu
biskupstwo, a pniej drugie w Mied-nikach dla mudzi.
Krlowa Jadwiga wybraa si do ziemi dawnych Lachw i Grodw Czerwieskich, eby
owiadczy starostom wgierskim, siedzcym tam jeszcze od czasw jej ojca krla Ludwika,
e ona jako dziedziczka Ludwika uwalnia ich ze suby, a kraj przycza do swojej korony
polskiej. Jagieo posa tam z Litwy hufiec zbrojny pod wodz swego brata stryjecznego,
Witolda, ale okazao si to cakiem niepotrzebne, bo nie byo ani nawet najmniejszej potyczki

w tej staropolskiej ziemi. Krlow powitay poselstwa w Jarosawiu i Grdku; caa sprawa
zaatwia si bez przelania choby jednej kropli krwi. Ziemia Lachw wracaa chtnie do
polskiego krlestwa. Ruska cz ludnoci wiedziaa, e rzdy polskie nios im dobrobyt i
opiek ich obrzdku, ktrego starostowie wgierscy wcale nie szanowali.
Krlowa Jadwiga, synca dotychczas z urody, miaa odtd zasyn i z cnoty. Cae jej ycie
stanowio jedno pasmo witobliwoci. Nie okazaa nigdy nikomu pychy, zawici lub
niechci, nie byo za nad ni szczodrzejszej pani. W kocioach po caej Polsce peno jej
darw i sporo szat liturgicznych, haftowanych jej rk. W skarbcu katedralnym na Wawelu
znajduje si taki ornat jej daru, z krzyem haftowanym, wysadzanym perami i drogimi
kamieniami. Utrzymywaa duo modziey po szkoach swoim kosztem. Na Kleparzu
(przedmieciu krakowskim) za jej pienidze stan klasztor benedyktynw sowiaskich,
majcy przysposabia ksiy katolickich do misji wschodnich. W Pradze Czeskiej utworzya
fundacj dla klerykw, chccych si powici Pracy kapaskiej na Litwie.
89
Feliks Koneczny
Fundacja owa bya w Pradze Czeskiej, bo Uniwersytet Krakowski nie posiada jeszcze
wydziau teologicznego. Uniwersytet znajdowa si w ogle w upadku, bo krl Ludwik
zaniedba go zupenie, a to, co pozostao po Kazimierzu Wielkim, pogrone byo w
niedostatku. Krlowa zaja si z najwikszym zapaem uzupenieniem Uniwersytetu
Krakowskiego; sprowadzaa uczonych mw na swj dwr, odbywaa z nimi narady, a nie
aujc najwikszych kosztw, przygotowaa wszystko, eby mogy by ju wszystkie cztery
wydziay uniwersyteckie i stosowne dla nich pomieszczenie; ale ju nie na Kazimierzu, lecz
w samym Krakowie. Uniwersytet uzupeniony teologi wydawa mia kapanw,
otaczajcych sw piecz wiey posiew wiary witej na Litwie, strzegcych tego, czego ona
dokonaa ofiar wasnego serca. Obracaa krlowa wszystkie swe dostatki na dziea
miosierdzia i poytku publicznego, a sama wioda ycie nadzwyczaj skromne, na pl
zakonne.
Pimiennictwo polskie wiele zawdzicza Jadwidze, skoro ona wyposaya naleycie
uniwersytet, ognisko nauk i uczelni dla przyszych autorw ksiek. Ale bezporednio
zawdzicza jej te niemao. Lubowaa si bowiem w czytywaniu Pisma witego, ywotw
witych, a zwaszcza objawie w. Brygidy. Na jej danie przetumaczyli profesorowie
krakowscy i spisali w jzyku polskim modlitwy w. Bernarda, w. Ambroego, objawienia
w. Brygidy i dzieje rozmaitych mczennikw. Byy to dopiero pierwsze prby
pimiennictwa polskiego, ktre zawdziczamy tej najdroszej naszej pani. Ukochaa ona
jzyk polski tak, i po polsku odmawiaa modlitwy, a nie w znanych sobie od dziecistwa
jzykach francuskim lub woskim.
Tak przebywaa Jadwiga obok Wadysawa Jagiey w wielkiej witobliwoci lat czternacie,
w doli i niedoli. Nie brakowao jej zmartwie, o ktrych tu dla krtkoci musz przemilcze.
Ale najwikszym utrapieniem byo dla niej to, e nie miaa dzieci, e nie pozostawiaa
dziedzica unii polsko-litewskiej. Nareszcie w czternastym roku poycia maeskiego
uszczliwia krla Wadysawa nadziej, e powije dziecin.
90
Dzieje Polski
Rozradowaa si tym nie tylko Polska, lecz caa Europa. Sam Ojciec wity, Bonifacy IX,
chcia by ojcem chrzestnym, a nie mogc odbywa dalekiej podry z Rzymu do Krakowa,
wyznaczy delegata, ktryby w jego imieniu trzyma do chrztu dziecin. Witold przysa
srebrn koysk, a mody rozbrzmieway po wszystkich kocioach caej Polski i z osobnego
papieskiego nakazu po wszystkich wityniach Rzymu. Dnia 15 lipca 1399 roku przysza na
wiat crka, nazwana Bonitacj na cze swego ojca chrzestnego. Niestety, dziecina ta ya
zaledwie dwa dni. Chciano zatai mier t przed chor krlow, lecz ona odgada chwil

zgonu swej dzieciny i, zdajc si na wol Bo, sama gotowaa si na mier. Zdrowie jej
pogorszyo si, a Jadwiga wiedziaa, e nadchodzi ostatnia godzina. Z ca przytomnoci
umysu uczynia rozporzdzenie ostatniej woli, po czym Bogu ducha oddaa dnia 17 lipca
1399 roku, przeywszy zaledwie 26 lat. Niedugo kwita lilia Wawelu, ale jakime kwita
blaskiem niepospolitym!
Przed mierci wydaa dwa zlecenia. Kazaa posprzedawa swe kosztowne szaty, klejnoty i
drogie sprzty, a dochd z tego obrci na uniwersytet, o ktrego uzupenieniu tak marzya, a
czego nie miaa si ju doczeka. Dokona tego Wadysaw Jagieo w rok po jej mierci.
Susznie nazwano Uniwersytet Krakowski dzieckiem pogrobowym krlowej Jadwigi.
Drugim zleceniem byo, aeby krl Wadysaw Jagieo wszed w powtrne luby maeskie,
i to z wnuczk Kazimierza Wielkiego, Ann Cylejsk, crk jednej z tych krlewien, ktre
Ludwik wywiz by na Wgry, schowa przed wiatem, nie da nawet porzdnie wychowa i
Ucho powydawa za m (jedn za hrabiego Cylei w Styrii poudniowej). Krzywd,
wyrzdzon przez swego ojca, polecia naprawi. I odbyy si rzeczywicie zalubiny Jagiey
z Ann Cylejsk z pocztkiem 1402 roku. Zdarzenie to nazwano powrotem orlcia do
gniazda.
Ciao krlowej Jadwigi zoono pod wielkim otarzem w katedrze krakowskiej. Do grobu jej
odbywano pielgrzymki. Ju za ycia przypisywano jej rozmaite cuda, ktre powtarzay si u
jej grobu. Syn owego Zawiszy z Olenicy, Zbigniew, za modu
91
Feliks Koneczny
rycerz w orszaku Jagiey, nastpnie ksidz, biskup i w kocu kardyna, kaza sekretarzowi
swemu, kanonikowi krakowskiemu, Janowi Dugoszowi, gdy ten pisa obszern histori
polsk (po acinie), zapisa, jako za jej przyczyn i przez jej zasugi umarli wstaj do ycia,
chromi chodz, lepi widz, niemi odzyskuj mow, optani od czarta z niewoli jego si
wyzwalaj, rozmaitymi dotknici cierpieniami pociech i zdrowie otrzymuj".
Zaczto si do niej modli, jako do nowej patronki polskiej. Wedug nauki Kocioa
katolickiego wolno kademu prywatnie wzywa wstawiennictwa kadej osoby, o ktrej ma
si gbokie przekonanie, e dostpia witoci. Wolno wic byo i wolno jest kademu
katolikowi wzywa ordownictwa witobliwej Jadwigi, byle nie publicznie, gdy nie zostaa
kanonizowan. Zaniedbano stara o to w Rzymie, ale nasze czasy zaniedbanie to winny
naprawi; jako biskupi nasi ju si nad tym zastanawiaj2.
21 udao si to rzeczywicie naprawi! Kanonizacji Krlowej Jadwigi dokona Ojciec wity
dnia 8 czerwca 1997 roku w Krakowie, podczas V pielgrzymki do Polski. W czasie homilii
Ojciec wity Jan Pawe II powiedzia m.in.: Dugo czekaa Jadwigo, na ten uroczysty
dzie. Prawie 600 lat mino od Twej mierci w modym wieku. Umiowana przez nard cay,
Ty, ktra stoisz u pocztku czasw jagielloskich, zaoycielko dynastii, fundatorko
Uniwersytetu Jagielloskiego w prastarym Krakowie, dugo czekaa na dzie Twojej
kanonizacji - ten dzie, w ktrym Koci ogosi uroczycie, e jeste wit patronk Polski
w jej dziedzicznym wymiarze - Polski za Twoj spraw zjednoczonej z Litw i Rusi:
Rzeczypospolitej trzech narodw (...)".
f
CZ DRUGA
cpofska
w uniach
unr^
I. GrunwaW i cWUkomierz
otychczas polska bya sama, odtd za mamy w historii polskiej dzieje dwch pastw:
Krlestwa Polskiego (ktre krtko nazywano: Koron") i Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Sploty si te dzieje tak, i adn miar nie dadz si oddzieli jedne od drugich. Dalszy cig
naszego opowiadania obejmie obszary o wiele rozleglejsze, od Odry na lsku a za Dniepr,
za Desn, w poblie Moskwy; od Gdaska a daleko nad dolny Dunaj ku Morzu Czarnemu.

Tak daleko rozszerzyy si interesy i sprawy polskie, a rozszerzyy si nie przez zabr, ale
przez zwizek przyjacielski, czyli uni. Tym historia polska szczyci si przed innymi
narodami.
Nie trzeba sdzi, e unia z Wielkim Ksistwem Litewskim bya uni z narodem litewskim.
Litwa a nard litewski, to wcale nie to samo. Pastwo nazywao si litewskim dlatego, e
panowaa w nim dynastia litewska, ale przeszo dwie trzecie czci tego pastwa skaday si
z ksistw ruskich, odebranych Rurykowiczom (i przez to samo uwolnionych szczliwie od
jarzma tatarskiego). Zaludnione wic byo to pastwo liczniej bez porwnania przez Rusinw,
ni przez rodakw Wadysawa Jagiey.
Lud, z ktrego pochodzili Jagieo i Witold, zowie si sam w swoim jzyku Letuwinami, a
kraj przez siebie zamieszkay Letuw. Jest wic Letuwa czci tylko Litwy, a pord
ludnoci pastwa litewskiego stanowili Letuwini drobn tylko mniejszo. Nie posiadali oni
poczucia narodowego, a byli poganami, gdy tymczasem Ru od wiekw bya chrzecijask.
Nie zdoaa jednak Letuwy nawrci, ani te Krzyacy tego nie dokonali i dopiero Polska
pooy miaa koniec pogastwu w Europie. Stali te Letuwini na tak niskim jeszcze
poziomie, e nie znali ani wasnoci osobistej, ani nawet osobistej wolnoci. Wszystko
stanowio
94
Dzieje Polski
wasno wielkiego ksicia, i wszyscy byli jednako jego niewolnikami. Nawet wielmoowie
ich wieszali si na rozkaz ksicy. Crki nie wolno byo wyda za m bez zgody ksicia.
Dopiero wraz z chrztem przynieli im Polacy pojcie wolnoci i wasnoci. Letuwa
cywilizowaa si od Polakw, dziki temu, e przyjmowaa stopniowo prawa i urzdzenia
polskie.
Pamitajmy tedy, e nie wszystko, co litewskie jest letuwskie. Nie kady Litwin jest
Letuwinem.
Bya w Litwie od dawna trzecia jeszcze narodowo, a mianowicie Polacy, jako jecy
wojenni, uprowadzani tysicami przez litewskie najazdy. Oni wprowadzali na Letuwie
rolnictwo i do tego ich uywano. Pozostali chrzecijanami i byli na Letuwie siewcami
katolicyzmu. Cae okolice rolnicze posiaday na dugo przed uni ludno czysto polsk.
Przy niskim stopniu cywilizacji nietrudno si domyli, jako jzyk letuwski nie by
pimiennym. Wszak nawet polski poczyna dopiero prbowa si swoich do pisma. Ale u nas
bya od dawien pimienno aciska bogata, gdy tymczasem Letuwa nie posiadaa nikogo,
kto by w ogle by pimiennym. Ru bya pimienn najdawniej, wczeniej od Polski, lecz nie
wydoskonalia si, utkna na samych pocztkach.
Ludowi letuwskiemu grozio cakowite zniszczenie przez Krzyakw. Stary Kiejstut chcia
wyprowadzi go na Polesie z rodzinnego kraju. Dynastia zawdziczaa swj rozkwit i potg
nie Letuwie, z ktrej pochodzia, lecz Rusi podbitej. Kiejstut by gorco przywizany do
swojej Letuwy i chcia lud swj, zachowa od wpyww postronnych, ale inni czonkowie
dynastii Gedyminowicw ruszczyli si, uywali jzyka ruskiego (biaoruskiego), a czsto
przyjmowali chrzest w obrzdku wschodnim i w schizmie czsto przemieniali si z
Letuwiw na Rusinw. Jagieo i brat jego stryjeczny Witold, syn Kiejstuta, znali jzyk i
obyczaj ruski a jednak nie ruszczyli si; pozostali Letuwinami przez cae ycie.
Unia dosza do skutku dlatego, eby si wsplnymi siami broni przeciw wsplnemu
nieprzyjacielowi, tj. Krzyakom,
95
Feliks Koneczny
a zawrze spk tam, gdzie dotychczas przeszkadzano sobie wzajemnie, tj. wobec Rusi.
Skoro Letuwa przyjmowaa katoli cyzm, utracia zaraz schizma swe naczelne dotychczas
stano wisko w pastwie litewskim. A skoro caa Litwa (to znaczy i Ru litewska) czya si z

Polsk, zdwajay si siy jednego i drugie go pastwa. Obydwa zyskiway wiele, obydwa
nabieray si wobec wrogw.
Nie byo bezpieczestwa ni dla Polski, ni dla Litwy, pki ni pokonano Krzyakw. Polacy
chcieli jak w roku 1396 wypc wiedzie wojn, ale nie dao si to zrobi skutkiem niesnasel
jakie wynikny pomidzy Jagie a Witoldem. Niewiele pomc go, e Jagieo zda na niego
wadz wielkoksic na Litwii gdy sam musia zamieszkiwa w Polsce. Dopiero gdy Witolc
prowadzcy polityk na wasn rk, ponis straszn klsl; od Tatarw, zmieni si zupenie.
Odtd nie brudzi Jagiell ni Polsce, a z biegiem lat sta si wielkim naszym przyjacielei i
gorliwym krzewicielem cywilizacji polskiej na Litwie. Byy M to nowe kopoty z
najmodszym bratem Jagiey, widrygieB ktry na chrzcie w. w katedrze krakowskiej
przybra polskB imi Bolesawa. Zbuntowali go Krzyacy, eby si uzna ich lei nikiem, a oni
zrobi go wielkim ksiciem. Ledwie ich odpdzorB spod Wilna z polsk pomoc.
Z Krzyakami czy si Zygmunt Luksemburczyk. Mia cl za on starsz siostr Jadwigi,
Mari, i chcia, eby Maria zcB taa krlow polsk, a nie Jadwiga. Robi nawet w swoim
cza starania o tron polski i od tego czasu nie mg darowa JagielB e jemu dostaa si
korona polska. Z rk wgierskiej krlewB osign koron wgiersk, zosta cesarzem
niemieckim, poteB po bracie Wacawie odziedziczy czesk koron, ale rad by mifl czwart
jeszcze, eby mie wicej pienidzy. By to najwiksB w Europie caej rozrzutnik.
I
By zarazem najzacieklejszym wrogiem Polski. Zacz u>H wa tytuu krla polskiego, a
dziwny to by krl, dybicy I zgub swego" krlestwa, bo oto wystpi z projektem rozbicB
Polski pomidzy Luksemburgw, Habsburgw i KrzyakH
96
Dzieje Polski
Projekt nie by wcale niebezpieczny, bo jakeby dao si rozebra pastwo, ktrego
obywatele garnli si do owiaty, do wojny si nie lenili i pacili podatkw tyle, ile byo
trzeba? Pkimy posiadali te trzy zalety, o adnych rozbiorach nie mogo by mowy.
Rwaa si do miecza Polska caa na Krzyakw. Kiedy w roku 1409 Krzyacy napadli na
mud, pnocn cz Letuwy, Polacy odpowiedzieli na to przekroczeniem od strony
polskiej granicznej rzeki Brdy. Teraz prbowali Krzyacy ukadw z Witoldem, sprawujcym
wadz wielkoksic na Litwie, a Zygmunt obiecywa mu koron krlewsk, eby tylko
Polsk osamotni. Ale Witold wiedzia dobrze, co czekaoby Litw bez cznoci z Polsk.
Gruchna po wiecie wie, e bdzie wielka wojna, jakiej dotychczas nigdy jeszcze nie
bywao w tych stronach. ciga te Zakon posiki i zapasy z caych Niemiec, od Renu do
Odry. Nie chodzio ju o losy jakiej prowincji pogranicznej, do kogo ma nalee, ale o to,
czy Polska, Litwa i Ru maj suy za er dla pasoyta niemieckiego, czy te ma nasta cho
pocztek koca Zakonu. Nawet razem z Litw bylimy jeszcze za sabi, eby w jednej wojnie
znie od razu nienawistny Zakon. Do tego trzeba byo kilku zwyciskich wojen, ale chodzio
o to, eby zrobi pocztek zmiany na lepsze. Mino od powoania Jagiey ju lat 24, a
jeszcze nie dao si nic zrobi z powodu wani dynastycznej na Litwie. Ale teraz nareszcie
Witold zgodny z Jagie, chce razem z nim i z Polsk zabra si do wielkiej wojny". Nue
tedy, wyzyska dobry czas!
Wanie Krzyacy spodziewali si oskrzydli Litw take od pnocnego wschodu. Od
dawnych czasw wyprawiali si Krzyacy z Inflant, krainy nadbatyckiej na pnoc od
mudzi, na due ruskie miasta Pskw i Nowogrd Wielki. Teraz wanie sprzyjao im
szczcie. W latach 1407-1409 odbyli Krzyacy inflanccy trzy doskonale przygotowane, a
pomylne dla nich, zwyciskie wyprawy pod Pskw, a na rok 1410 gotowali jeszcze czwart,
o ktrej przepowiadano, e bdzie ju ostatni, stanowcz i obiecywali sobie, e po zdobyciu
Pskowa rusz na posiadoci Wielkiego Nowogrodu.
97
Feliks Koneczny

Odezwao si haso sowiaskie, dawne haso Bolesawa Wielkiego. Z Czech i Moraw

przybyy nam posiki pod wodz znakomitego wojownika, Jana iki, pomimo to, e sam
krl czeski, Wacaw Luksemburczyk (starszy brat Zygmunta), sta po stronie Zakonu.
Tron szed wic w Czechach swoj drog, a nard swoj drog. Odzywa si te duch
narodowy na lsku i jeden tylko ze zniemczonych tamtejszych Piastw omieli si stan po
stronie krzyackiej, Konrad, ksi Olenicy (chocia za modu by paziem krlowej
Jadwigi), a wszyscy inni pozwolili werbowa na lsku zacinych pod sztandary polskie.
Obok Polakw, Czechw i Letuwinw mieli stan Rusini z ksistw ruskich, nalecych do
Wielkiego Ksistwa Litewskiego. I tak od Pragi Czeskiej a do Smoleska nad Dnieprem
zbierano si na wielk wojn z niemczyzn pod przewodem polskim.
Najniebezpieczniejszym jednak dla Zakonu sojusznikiem naszym byli sami mieszkacy
pastwa krzyackiego. Wszak ziemia gdaska i chemiska to ziemie polskie, wyczekujce
wybawienia od jarzma niemieckiego. Ale co godniejsze uwagi, e nawet Niemcy tamtejsi
yczyli powodzenia orowi polskiemu, bo ju nawet im dawaa si silnie we znaki buta
krzyacka.
Na dzie 20 czerwca 1410 roku Jagieo kaza si stawi wojsku polskiemu w Wolborzu.
Nigdy jeszcze nie spieszono tak ochoczo na adn wypraw. Za dwiecie lat krzywd,
oszukastw, otrostw, za zabr Pomorza, za te najazdy, ktre sigay a do Kruszwicy, za tyle
konszachtw z wszystkimi wrogami Polski, za to, e sidme ju pokolenie nie miao od nich
spokoju, za to, e przygarnici w gocin jako jamunicy", przedzierzgnli si w
skrytobjcw, za wszystkie ich zbrodnie i chytre podstpy, za przekrcenie nauki
chrzecijaskiej, za to, e z zakonnikw zrobili si rozbjnikami i dorabiali si tylko na
cudzym i tylko cudz krwi si tuczyli - za to wszystko naleaa im si sowita zapata.
Szczliwi byli ci z owego pokolenia, ktrzy dnia 9 lipca 1410 roku znaleli si w wojennym
pochodzie i przekroczyli granic krzyack. Pierwsze ich myli byy ku Bogu, najwy98
Dzieje Polski
szemu szafarzowi sprawiedliwoci, a z tysica zbrojnych piersi zabrzmiaa pie pobona
Bogurodzica". Stara to bya pie, najstarsza ze wszystkich polskich. Wiemy na pewno, e
znan ju bya za czasw w. Kingi, a tradycja odnosi j a do w. Wojciecha. Wspominajc
nabonie witych patronw polskich, wojsko doszo do rzeki Drwcy. Na drugim brzegu
stali Krzyacy, ustawiwszy na nim dziaa, nowy nawczas wynalazek wojenny. Jagieo
chcia doj pod sam Malbork, kaza wic poszuka innych brodw bliej rde Drwcy.
Nieprzyjaciel zrozumia plany polskie; ruszyli wic pospiesznie w kierunku Malborka, eby
naszych uprzedzi, i zagrodzili nam rzeczywicie drog pomidzy wsiami Grunwaldem a
Tannenbergiem. Tutaj stoczono waln bitw wiekopomnego dnia 15 lipca 1410 roku.
Krl Wadysaw Jagieo wysucha dwch mszy witych i gotowa si wanie wyda
rozkazy, gdy od strony krzyackiej nadjechao dwch heroldw, wiozcych dwa miecze. To
wielki mistrz, Konrad von Jungingen, kaza powiedzie, e posya po jednym mieczu Jagielle
i Witoldowi, eby si mieli czym broni. Odpar Jagieo z zimn krwi i bez nieprzystojnych
w obliczu mierci przechwaek, e miecze przyjmuje, a reszt zdaje na Boga.
W pobonym skupieniu uda si krl na pagrek, skd mg widzie cae pole walki i mie
przegld caego wojska. Otacza go nieliczny, ale doborowy hufiec rycerstwa, a wrd niego
Zbigniew Olenicki, syn owego posa krlowej Jadwigi, ktry przed dwudziestu piciu laty
powita Jagie na ziemi polskiej.
Krzyakw byo 16 tysicy, naszych wraz z posikami o blisko osiem tysicy wicej. Ale
Niemcy byli wszyscy doskonale uzbrojeni w elazo i tylko polskie i czeskie hufce mogy si z
nimi rwna, a litewskie chorgwie byy tylko lekko zbrojne. Tote prawe skrzydo litewskie
nie wytrzymao natarcia zakutych w elazo rycerzy niemieckich; tylko trzy chorgwie
przedary si na lewe skrzydo do Polakw, a byy to puki ze Smoleska, ktry od niedawna

dopiero nalea do Litwy. Ani Czesi nie wytrzymali ataku i odsunli si na bok. Witold
dokazywa cudw mstwa i, nie szczdzc wasnego ycia, przedar si na polskie skrzydo.
99
Feliks Koneczny
Tam dowodzi miecznik krakowski, Zyndram z Maszkowic, m nadzwyczajnego mstwa i
nieugitej woli, ktremu te przypada gwna zasuga dnia tego. Jego puki dotrzymay
placu, ale bo te Polacy czuli, e skoro walka odbywa si pod ich przywdztwem, ciy za to
na nich najcisza odpowiedzialno; a takie poczucie zdwaja siy.
Dotychczas walczyy nie wszystkie jeszcze wojska krzyackie. Mieli oni 17 odwodowych
chorgwi w zapasie, ktre teraz wyprawili do boju. Uszykowali si na nowo tak, e sam
wielki mistrz stan naprzeciw polskiego skrzyda. I znw powodzio si z pocztku
Krzyakom, ju zaczli wypiewywa zwycisk pie, bo pad sztandar krlewski; ale
wznis si na nowo i zaszumia nad gowami swych obrocw biaym orem na czerwonym
polu.
Pdz Krzyacy dalej na wzgrek, na ktrym stal Jagieo; ju rycerz niemiecki Dypold von
Kkeritz by przy samym krlu i zamierzy si na niego dzid, ale Zbigniew z Olenicy odpar
cios i uderzywszy Niemca drzewcem, zwali go z konia.
Teraz sam wielki mistrz powid do walki reszt odwodowych chorgwi a wic wiee i
wypoczte, podczas gdy nasi ju byli zmczeni. Ale myl o wielkiej doniosoci tej bitwy
dodawaa bodca, wic dobywajc si wszystkich, rzucili si jak wicher na lewe skrzydo
krzyackie i tak je zamali, e poszo w rozsypk. Na koniec otoczono Krzyakw tak, e nie
mieli gdzie ucieka, a tymczasem wrcili Czesi na pole walki i zamienili bitw na rze
straszliw. Poleg sam wielki mistrz i wikszo krzyackich komturw, a wszystkie ich
chorgwie dostay si w rce polskie i wisiay potem dugo nad grobem w. Stanisawa na
Wawelu.
Zaraz po bitwie poddali si krlowi polskiemu biskupi pruscy; szlachta chemiska wydaa
sama grody swej ziemi i poday si Polsce miasta: Toru, Gdask, a nawet Elblg i
Brunsberga, w ktrych nie byo cakiem ludnoci polskiej. Wojsko polskie ruszyo dalej w
stron Malborka, a w drodze odbiera Jagieo cigle hody okolicznych mieszkacw.
Malbork by
100
Dzieje Polski
najsilniejsz twierdz w caej Europie i nie mona go byo zdoby inaczej, tylko godem. Byli
te Polacy przygotowani na to, e bd musieli duej pod twierdz obozowa, staczajc
wci mniejsze i wiksze bitwy. Ale okazao si, e Malbork ma zapasy ywnoci na trzy
lata. Takie nieprzebrane zasoby mia Zakon Niemiecki!
Wszake Jagieo byby rozpocz oblenie Malborka, a szlachta polska byaby wytrwaa
choby lata cae w polu, gdyby nie to, e trzeba byo szybko wraca, bo krl wgierski
urzdzi wypraw na Krakw. Nim jednak wojsko polskie opucio obszar pastwa
krzyackiego, odnioso jeszcze jedno wielkie zwycistwo pod Koronowem. Od Malborka
musiano odstpi, eby da odsiecz stolicy pastwa, ale Zakon nie mg ju ani panowa nad
mudzi, ani kusi si o Pskw. Osabiony odda ziemi dobrzysk i mud i zapaci sto
tysicy grzywien kontrybucji wojennej. Bd co bd pokazao si, e mona Krzyakw
zwyciy, a nikt nie wtpi, e niebawem bdzie druga wojna, a do skutku, a do
odzyskania Pomorza.
Zakon za pocz od tej bitwy sabn i coraz bardziej upada. To byo przesilenie. Odtd
jemu coraz bardziej si ubywao, a nam przybywao.
Nastpnego roku, gdy skarb polski wypeni si krzyack kontrybucj, pomyla sobie
Zygmunt Luksemburczyk, e lepiej zawrze pokj z Jagie i poyczy od niego pienidzy,
ktrych wiecznie potrzebowa. Wzi wic czterysta tysicy kop groszy praskich, dajc za to

w zastaw trzynacie miast na poudnie Tatr, w ziemi, zwanej Spiszem. Jagieo zada przy
tej sposb-noci zwrotu korony polskiej. Odesa j Luksemburczyk do Polski z wielk
uroczystoci w roku 1412 i odtd spoczywaa ta korona w skarbcu na Wawelu a do roku
1793. Spisz za pozosta przy Polsce a do roku 1769, gdy nie wykupi go ani Zygmunt
Luksemburczyk, ani aden z jego nastpcw.
W trzy lata po zwycistwie grunwaldzkim zawarto w Horodle now uni (std horodelsk
zwan), w ktrej Polacy, powoujc si wyranie na braterstwo narodw, przyjmowali rody
litewskie do swoich rodw i herbw, nadajc przez to
101
Feliks Koneczny
obywatelom litewskim wszystkie te prawa obywatelskie, ktrymi cieszya si szlachta polska,
i wprowadzajc zasad rwni z rwnymi".
Stosunki z Krzyakami byy zawsze naprone, tak i kadej chwili wybuchn moga bya
wojna na nowo. W roku 1414 wybuchna te, lecz trwaa krtko tylko i nie doszo do adnej
stanowczej bitwy; zawarto rozejm. Dwa razy jeszcze porywano si do ora w cigu lat
najbliszych, w roku 1419 i 1422, przerywajc jednak kroki wojenne nowymi rozejmami.
Odwlekanie wojny pochodzio gwnie z zamiaru, eby si do niej jak najlepiej przygotowa,
ale take z obaw, by wszystkiego nie stawia na jedn kart. Wiedziano bowiem po jednej i
drugiej stronie, e bdzie to wojna najbezwzgldniejsza i jeszcze bardziej stanowcza od
grunwaldzkiej. Jako wybucha potem w roku 1431 ze zdwojon si.
Zanim to nastpio odbya si wojna na pira, niemniej wana i doniosa w skutkach od wojny
na miecze, a prowadzona w obliczu caej Europy.
Obradowa w tych czasach sobr w miecie szwajcarskim Konstancji. Sobr jest to
zgromadzenie biskupw caego Kocioa katolickiego pod przewodnictwem papiea. Zjechao
si wtenczas 33 kardynaw, 5 patriarchw, 47 arcybiskupw, 228 biskupw, okoo 500
praatw i przeszo 5 tysicy uczonych ze stanu duchownego, a take mnstwo osb
wieckich. Pozjedali si monarchowie i ksita; poselstwa od wszystkich pastw i
obrzdkw katolickich, nawet z Azji i Afryki, a 37 uniwersytetw przysao od siebie
delegatw.
Na tym soborze wyjedna arcybiskup gnienieski Mikoaj Trba godno prymasowsk dla
siebie i swych nastpcw, to znaczy, e kady arcybiskup gnienieski mia by zawsze
pierwszy pomidzy biskupami polskimi, chociaby nawet powstay w Polsce inne
arcybiskupstwa (byo ju lwowskie) i chociaby inny jaki biskup zosta nawet kardynaem.
Sobr owiadczy, e sam zajmie si rozpatrzeniem sporu polsko-krzyackiego. Zakon mia
najpierw wywie swoje prawa
102
Dzieje Polski
do kraju, nad ktrym panowa. Powoywali si wic na rozmaite dokumenty cesarzy
niemieckich, o ktrych ju wiemy, e swoje-o nigdy nie dawali, ale lubili robi podarunki z
tego, czego sami nie posiadali. Wojowali te Krzyacy star zasad niemieck, e wzgldem
pogan nie obowizuj adne prawa, a wic wolno im byo wytpi Prusakw, a Letuwa im si
naley, bo maj na to dokumenty jeszcze z tych czasw, kiedy bya pogask.
Natenczas sawny rektor Uniwersytetu Krakowskiego, Pawe z Brudzewa, napisa (po acinie)
ksik o tych sprawach i zawiz j na sobr w roku 1415. Powiada tam we wstpie:
Przyjli Polacy do siebie Krzyakw, eby im tarcz byli, a oni drapienicy w bicz si
zamienili". Twierdzi dalej, e poganie maj takie samo prawo do ycia jak chrzecijanie, i nie
wolno ich wojn przeladowa, pki sami chrzecijan nie zaczepi. Nie wolno ich te
nawraca mieczem, bo wiara nie ma by z przymusu". Poganin jest take blinim i stoi pod
ochron prawa Boskiego, a wszelka zaborcza wyprawa na pogan jest niegodziwoci. Takie
byy prawdziwie chrzecijaskie wywody naszego uczonego.

Krzyacy twierdzili, e Polacy nie dbaj o rozszerzenie wiary, bo mud jest jeszcze
pogask. A wtem wjeda do Konstancji szedziesiciu rodowitych mudzinw i
przedstawia si soborowi, eby zebrani caego wiata biskupi przekonali si, kto mwi
prawd. Zdumieni ojcowie soboru nie wiedzieli sami, co myle. Wyprawili wic na dalek
mud delegatw od siebie, a ci, zobaczywszy tam kocioy i lud schylony kornie przed
otarzami Paskimi, wrciwszy do Konstancji, podali soborowi wniosek, eby Zakonowi
Niemieckiemu udzieli publicznie urzdowej nagany. Krzyacy byli zawstydzeni przed caym
wiatem. Zdzierano z nich mask obudy i witoszkostwa.
Do wciekoci doprowadzeni miota zaczli na nas obelgi. Niejaki Falkenberg napisa na
zamwienie wielkiego mistrza pamflet (tj. pismo obelywe, oparte na oszczerstwach), w
ktrym gosi, e Polacy s poganie i czcz boka, ktry si nazywa Jagal", i e s psy
bezwstydne, ktrzy wrcili do odmtu niewiary". Zdaniem Falkenberga caa Europa powinna
wyruszy
103
Feliks Koneczny
na krucjat przeciw Polakom; kadego Polaka wolno zabi bez grzechu, a nawet bdzie to
zasug przed Bogiem, dostojnikom za i ksitom polskim nale si szubienice, i trzeba ich
wszystkich powywiesza dla dobra chrzecijastwa. Wida z tego, e Niemcy od czasw
margrafa Gerona zawsze jednacy. Pismo Falkenberga uzna sobr za faszywe i bdne,
tudzie jawnie do herezji si skaniajce" i kaza autora uwizi. Herezj bowiem byo,
doprawdy, takie przekrcanie chrzecijastwa.
Pawe Brudzewski jedzi jeszcze do Rzymu i, ogosiwszy tam now ksik, zaj spraw
krzyack woskich uczonych, ktrzy te o tym pisa zaczli i, ku wielkiemu Zakonu
zmartwieniu, stanli wszyscy po naszej stronie. Najpowaniejszy i najsynniejszy w Europie
wydzia prawniczy uniwersytetu padewskiego owiadczy, e suszno jest przy Polakach.
Falkenberg upomina si o zapat w Malborku; dosta tylko mizerne cztery grzywny, czym
oburzony zemci si po swojemu i napisa teraz pamflet na Krzyakw.
Na tym samym soborze konstancjaskim bya przykra sprawa z Czechami. I u nich rozbudzi
si ruch przeciwko Niemcom, wzmoony wielce zwycistwem grunwaldzkim. Profesor
uniwersytetu praskiego ksidz Jan Hus by przywdc stronnictwa narodowego. Niestety,
popad w herezj, wdawszy si we wprowadzanie nowinek do teologii, i odtd sprawy
narodowe czeskie mieszay si nieszczliwie z religijnymi. Bdnymi mniemaniami
teologicznymi Husa, czyli husytyzmem, zajmowa si te sobr w Konstancji i musia je
potpi. Zadano od niego, eby odwoa sw nauk, a gdy tego odmwi, uwiziono go i
spalono na stosie w roku 1415. Polacy, sprzyjajcy narodowemu ruchowi czeskiemu, boleli
nad t spraw. Bagano Husa, by podda si jako kapan orzeczeniom Kocioa w sprawach
wiary. Biskup poznaski, Andrzej Laskarz, odwiedza go do ostatniej chwili, lecz na prno.
Od stosu Husa zapaliy si straszne wojny, zwane husyckimi. W cztery lata potem Czesi
wzywali na swj tron Wadysawa Jagie. Co by to bya za Rzesza sowiaska pod
przewodem
104
Dzieje Polski
polski, co za olbrzymie pastwo, czce w sobie Polsk, Czechy, Letuw i Ru. Ale w
Czechach wybucha ju wojna domowa katolikw z husytami, w ktr Polacy nie chcieli si
miesza, bo krl polski musiaby tam stan po stronie katolickiej. Postanowiono wic
czeka, aby si Czesi sami midzy sob pogodzili, eby Jagieo mg by naprawd czeskim
krlem narodowym, jednako dla wszystkich, a nie tylko przywdc jednego stronnictwa
przeciw drugiemu.
Strasznym to byo nieszczciem dla Czechw, e do sprawy narodowej domieszali
niepotrzebne wymysy jakie religijne, jakby kto do puchara najlepszego wina dola trucizny.

Ten bd Czechw umieli wyzyska Niemcy, nawoujc, e trzeba broni Kocioa i tpi
kacerzy. Odbywali wyprawy krzyowe" na Czechw. Trzy razy posyali Czesi do Jagiey.
Polacy bardzo pragnli im dopomc. Posano im wreszcie na prb jednego z modszych
czonkw dynastii, Zygmunta Korybuta, w tej myli, e moe zdoa pogodzi ich ze Stolic
Apostolsk, a wojn religijn zamieni na cile narodow tylko, zwrcon przeciw
Niemcom, lecz nie przeciw katolicyzmowi. Ale sekciarstwo zalepio ju Czechw. Skoro
Polacy nie chcieli by husytami, oni nie chcieli Polakw. Wyprawiali si nawet husyci na
pogranicze polskie, a jeden ich hufiec zapdzi si do Czstochowy. Cudowny obraz
czstochowski nosi lady cicia od szabli husyckiej. Pokazao si, e zalepionym Czechom
zaley bardziej na husy-tyzmie, ni na odrodzeniu i przyszoci narodu.
Prosili potem husyci Witolda na tron czeski, ale i on musia odmwi z tej samej przyczyny,
co Jagieo.
Na samym schyku ycia Witold da dowd, jak lgn do unii i Polski. Oto cesarz Zygmunt
Luksemburczyk znw nci go koron krlewsk, podmawiajc do sojuszu z nim i z Zakonem
przeciw Polsce. Na prno. A gdy w roku nastpnym, 1430, Witold dobiega kresu ywota,
liczc lat 77, zoy na ou mierci godno wielkoksic w rce Jagiey. Znaczyo to, e
pragnie utrzyma zwizek z Polsk, i e ten tylko powinien zosta jego nastpc, kogo krl
polski uzna na Litwie wielkim ksiciem.
105
Feliks Koneczny
Litw rzdzili bowiem nadal sami tylko Litwini (Letuwini i Rusi-ni litewscy), a krl polski
by tylko zwierzchnikiem lennym Wielkiego Ksicia Litewskiego.
Zaraz po mierci Witolda porozumieli si Krzyacy ze widrygie, dawnym swym dobrym
znajomym, ktry ju pi razy wszczyna bunty. Ten sprzymierzy si teraz z hospodarem
modawskim, z Tatarami, z Zygmuntem Luksemburczykiem i z Krzyakami. Aeby zjedna
sobie stronnikw w kraju, stan na czele wyznawcw obrzdku wschodniego, chocia sam
by wyznania rzymskokatolickiego Nastpi najstraszniejszy najazd krzyacki. Mordowali
Krzyacy kobiety i dzieci, urzdzali nie bitwy, ale rzezie. Spotkania z wojskiem polskim w
otwartym polu unikali, ale rozdzieleni na drobniejsze oddziay, palili wie po wsi. W ziemi
dobrzyskiej i na Kujawach spalili dwadziecia cztery miast i setki wsi i jawnie gosili, e
zamierzaj wytpi zupenie plemi polskie. Trzeba byo w kadej okolicy zostawia zbrojne
oddziay dla stray kobiet i dzieci. A byo wojska krzyackiego trzydzieci tysicy, zebranego
ze wszystkich stron Niemiec. Rwnoczenie wic rzucia si niemczyzna na Czechy i Polsk.
Wtenczas to zabra si do nich lud wiejski. Znaczny hufiec kmieci, uzbrojony w cepy i kosy,
zada Krzyakom cik klsk pod Nakem w Wielkopolsce; wzili do niewoli mnstwo
onierzy, marszaka Inflant i kilkunastu komturw. Po raz pierwszy odezwa si lud wiejski
w historii polskiej za czasw utrapie Wadysawa Niezomnego; teraz za powtrnie, dokonywajc pierwszego swego a wietnego czynu wojennego. Szkoda, e kmiecie nie byli
obowizani do suby wojskowej, ale wwczas uwaano by to za niesuszne, eby nakada
obowizek wojskowy na kogo, kto nie posiada ziemi na wasno.
Wojowali Krzyacy pod hasem wytpienia narodu polskiego, ogosili wic nasi wojn z
ca nacj niemieck". Wysacy polscy porozjedali si do ociennych krajw, a wszdzie
znajdowali radosne przyjcie. Obywatele pastwa krzyackiego i Krlestwa Wgierskiego
zapewniali ich, e bd wszelkimi sposobami przeszkadza wielkiemu mistrzowi i
Zygmuntowi Luk106
Dzieje Polski
semburczykowi do prowadzenia wojny z Polsk, a husyci za-oomnieli o niechci do
katolicyzmu i uznali wsplny interes Czech z katolick Polsk. Bya to druga po
grunwaldzkiej wielka wojna.

Polacy wdali si w sprawy litewskie z powodu buntu Swi-drygiey i za polsk namow

ogasza Jagieo w roku 1432 rwnouprawnienie schizma tykw z katolikami w pastwie
litewskim. Pozwolono te prawosawnym przyjmowa herby szlachty polskiej. Pomogo to
wicej, ni cae wojska. Tumnie porzucano widrygie, a Woy prosi, aby go oderwa od
Litwy, a wcieli do Korony. Trzyma si widrygieo ju tylko dziki poparciu Krzyakw.
Ci bronili si dugo, a wreszcie ponieli wraz ze widrygie dnia 1 wrzenia 1435 roku pod
Wiko-mierzem nad rzek wit na mudzi tak klsk, e wspczeni porwnywali j z
pogromem grunwaldzkim. Zawarli wtenczas pokj w Brzeciu Kujawskim i przyrzekli, e
nigdy nie bd ju pomagali adnemu ksiciu litewskiemu przeciw Polsce.
Tego pogromu nie doy ju Wadysaw Jagieo. Wybra si na Litw, aeby wprowadzi na
tron wielkoksicy brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza. Bya to ostatnia podr 82letniego starca; wracajc z Litwy umar w Grdku pod Lwowem, dnia 1 czerwca 1434 roku.
107II. Orf morza do morza
{_Jron polski nie by dziedziczny, ale jeszcze za ycia Wadysawa Jagiey zjechali si
dostojnicy z caego krlestwa i wybrali nastpc, starszego jego syna, imieniem take
Wadysawa. Ten mia zaledwie lat dziesi, gdy ojciec umar; dotrzymano danego sowa i
koronowano go uroczycie dnia 25 lipca 1434 roku jako Wadysawa III. Rzdy sprawowali
tymczasem wyznaczeni do tego opiekunowie, a najwiksze wpywy mia biskup krakowski
kardyna Zbigniew Olenicki. W sam raz, kiedy mielimy maoletniego krla, wypado
zastanowi si i wybiera, w ktrej czci Sowiaszczyzny bra si do dziea.
W roku 1438 przybyo z Pragi nowe poselstwo z zaproszeniem na tron czeski. Ale bya
jeszcze druga sprawa sowiaska. Sowianie Pwyspu Bakaskiego, Serbowie i Bugarzy,
byli ujarzmieni przez Turkw, ktrzy rozbili cesarstwo bizantyskie, tak e cesarz mia ju
tylko sam Konstantynopol z okolic. Koata wic do papiea, eby nakoni monarchw
katolickich do wyprawy na Turka.
Chodzio o to, pod czyim przewodem odby si ma wyprawa na Turka. Kardyna Olenicki
powzi wielk myl, eby przewodnictwo obja Polska i eby si w tym celu zczya z
Wgrami, jako najbliszym Turcji pastwem katolickim. I rzeczywicie Wgrzy wybrali
krlem modziutkiego, zaledwie 20-letniego Wadysawa III.
Kilka tysicy Polakw ruszyo za swoim krlem na Wgry. Jesieni 1443 roku przekroczy
krl Wadysaw rzek Dunaj i witany wszdzie radonie, odby zwyciski pochd przez
Serbi i Bugari, odnisszy trzy walne zwycistwa. Nie prowadzio si wwczas wojen
zimow por, wrci wic krl na zim do Budzynia, okryty chwa, obiecujc sobie dotrze
w nastpnym roku
108
Dzieje Polski
jeszcze dalej na poudnie. Sutan chcia zawrze pokj, bo w Azji Mniejszej wybucho
przeciw niemu powstanie. Obiecywa, e nie bdzie ju zaczepia Serbii i uwolni wszystkich
jecw. Krl nie chcia jednak zaprzesta wojny tak wietnie rozpocztej, a sejm wgierski
uchwali, e pod kar mierci nie wolno si ukada z Turkami.
Ale byo na Wgrzech stronnictwo pokojowe, na ktrego czele sta magnat Jan Hunyady.
Wbrew uchwale sejmowej, rozpocz Hunyady ukady z poselstwem tureckim. Z pocztkiem
lipca 1444 roku, umwi si w miecie Segedynie o warunki rozejmu na lat dziesi i
rozgosi na wszystkie strony, e pokj zawarty. Ale rozejm wymaga potwierdzenia
krlewskiego, gdy za Wadysaw III przyby do Segedynu w towarzystwie legata
papieskiego, kardynaa Juliana Cezariniego, nie tylko projekt Hunyadego odrzuci, ale nawet
posuchania posom tureckim nie udzieli i wyda krlewskie ordzie, zapowiadajce, e
wyprawa odbdzie si bezwarunkowo. Jako stanwszy na czele wojska, przekroczy Dunaj.
Spieszy nad Morze Czarne, i w tym pochodzie wypado stoczy bitwy pod Warn 10
listopada 1444 roku.

Jest to jedna z najwaniejszych bitew w historii europejskiej. Modociany krl dokazywa

cudw mstwa; zapowiadao si wietne zwycistwo. Ju cz wojska tureckiego
pierzchna, i pdzono Turkw na trzy mile od Warny. Doborowy hufiec, strzegcy samej
osoby sutaskiej, wpdzono w wwz, pomidzy dwa szeregi pagrkw. Tam, ku wielkiemu
buczukowi sutana (sztandarowi splecionemu z wosia koskiego) ruszy sam krl, dny
sawy, podczas gdy Hunyady uderza na lewe skrzydo tureckie. Za mao jednak byo
pomidzy nimi porozumienia i ani krl, ani Hunyady nie mieli przegldu caoci walki. Po
pewnym czasie nie mieli wzajemnie o sobie wiadomoci, tym bardziej, e skutkiem
nierwnoci gruntu walka zamienia si jakby na kilka odrbnych bitew, z ktrych kad
staczano z osobna.
109
Feliks Koneczny
Krl wasn rk zabi wodza janczarw, tj. wyborowej piechoty, walczcej pod okiem
samego sutana Murada. Porwany szaem bitwy spieszy dalej w sam rodek tych pukw,
szukajc sutana, a do Hunyadego wyprawi pospiesznie goca, eby przybywa co tchu na to
miejsce z posikami. Krlewskie hufce bardzo ju byy przerzedzone zacit walk i
poczynay topnie. Gdy posiki nie nadchodziy, a janczarowie oskrzydlili oddzia krlewski,
poczli Wgrzy z jego otoczenia ucieka. Posya krl do Hunyadego powtrnie, potem po raz
trzeci i czwarty, lecz zawsze na prno. Zaszo jakie nieporozumienie i by moe, e gocy
krlewscy czy nie dojechali do Hunyadego, czy te si zbkali, do, e adnych posikw
nie byo.
A tymczasem Hunyady, uporawszy si ze swym zadaniem, odprowadzi swoje puki do
obozu, gdzie wypoczyway bezczynnie, w tym przekonaniu, e krl rwnie ju zakoczy
walk i gdzie z innej strony powraca. Pewna cze wojska ruszya ju nawet naprzd w
kierunku Gallipolis, jak to byo od pocztku umwione; do tego stopnia wszyscy przekonani
byli, e bitwa ju skoczona i zwycistwo odniesione.
Nikt nie wiedzia, e w dole, w wwozie, leje si krew; a tam krl, majc przeciw sobie coraz
wikszy napr przewaajcych si tureckich, broni si rozpaczliwie, byle tylko doczeka si
jakiego puku od Hunyadego, przekonany, e lada chwila musz nadej posiki. Zosta ju
tylko sam hufiec polski. Nikt z rodakw krla nie opuci; z tego hufca nie wrci ani jeden,
wszyscy polegli, bronic swego monarchy. Ale i Wadysaw take poleg, a okoo niego nie
byo ju nikogo, kto by przynajmniej zawiadomi reszt wojska o jego mierci.
Sami Turcy nie wiedzieli zrazu, e w tym zaciekym hufcu, docierajcym a do wielkiego
buczuka, walczy krl polski i wgierski. Dziwiono si tylko w chrzecijaskim obozie, e z
pewnej czci wojska nikt nie powraca, ale miano najlepsz otuch, gdy z licznych potyczek
caej tej bitwy zwyciyli Turcy tylko w dwch, a we wszystkich innych chrzecijanie;
susznie wic uwaano bitw za wygran. Turcy postanowili prbowa jesz110
Dzieje Polski
cze nazajutrz walki, ale dopiero pod wieczr dnia nastpnego omielili si uderzy na obz
Hunyadego, gdy si tymczasem ju przekonali, e wrd polegych znajdowa si sam krl
chrzecijaski.
Wtenczas wikszo onierzy wgierskich pierzcha ku Dunajowi, a Hunyady z mniejsz
czci ruszy ku Gallipolis. Stan tam szczliwie dnia 22 listopada i spotka si z flot
wosk. Std miano si przeprawi przez cienin i przenie wojn do Azji, bo taki by plan
wojenny. Czekano na krla, bo nikt jeszcze nie wiedzia, jaki go los spotka, i gdy nadeszy o
tym pierwsze wieci, nikt wierzy nie chcia nieszczsnemu wydarzeniu. Skoro jednak nie
byo krla a Hunyady wojnie tej by przeciwny i tylko przez posuszestwo bra w niej udzia,
wojsko wgierskie wrcio do domu.

Wrcio ich trzy czwarte czci zupenie zdrowo, co najlepszym jest dowodem, e wyprawa
bya pomylna i gdyby nie mier krla, lub gdyby kto inny umia go zastpi, mona si
byo po niej spodziewa podanego skutku. Flota woska nie ruszya si ze swego
stanowiska i nawet przezimowaa w cieninie Dardanelskiej, czekajc cigle na krla
polskiego. Odpyna dopiero w lutym roku nastpnego.
Dugo nie wierzono, e Wadysaw poleg. Rozmaite byy pogoski: jedni mwili, e jest w
niewoli tureckiej, inni, e udao mu si zbiec z tej niewoli, e jest w Konstantynopolu i eni
si tam z crk cesarsk. Mijay jednak miesice i kwartay cae, a adnej pewnej wieci nie
byo. Poczli si natomiast pojawia rozmaici oszuci, ktrzy udawali osob krlewsk. Na
dobitk zacza si tworzy mylna zupenie tradycja, jakoby krl zawar by w Segedynie
rozejm i samowolnie go zama. W bujnej wyobrani niektrych rodziy si przypuszczenia,
e krl gdzie w jakim ustroniu zada sobie dobrowoln pokut za rzekome zamanie pokoju.
Roiy si po gowach jakie przypuszczenia, oparte na wspomnieniach o Bolesawie miaym,
i najrozmaitsze z tego powstaway plotki. W osiem lat po bitwie warneskiej podawa si za
Wadysawa III niejaki Jan z Wilczyny koo Ryczy111
Feliks Koneczny
wou, sprytny oszust, ktry wczy si po wiecie, udajc po kolei rnych ksit. Jeszcze
ciekawsze, e w dwadziecia dwa lata po owej wojnie, podrujcy po Hiszpanii magnat
czeski Leon Rozmital spotka si tam z pustelnikiem, ktrego okoliczni mieszkacy uwaali
za pokutujcego krla polskiego. Pustelnik nie chcia oszukiwa ludzi i wypiera si, ale jaki
Polak z orszaku Leona utrzymywa, e go poznaje po szeciu palcach na stopie. Takich ludzi
moe by w kadym kraju wielu; to nic oczywicie nie stanowi i jest tylko przykadem, jak
dugo i uporczywie utrzymywao si przekonanie, e modociany krl nie zgin pod Warn.
Od pola tej bitwy krl Wadysaw III ma w historii przydomek Warneczyka".
Dugo czekano, czy nie wrci bohaterski Warneczyk. Gdy nadzieje rozwiay si, przyzwano
z Litwy modszego brata poleg ego Wadysawa, Kazimierza Jagielloczyka, ktry by
wielk" ksiciem litewskim pod zwierzchnictwem krla polskiego. Now krl liczy zaledwie
lat dwadziecia. By penym zapau do dalsz obrony chrzecijastwa przed muzumastwem i
cae ycie po' wici temu, by mc podj dalej dzieo Warneczyka. Marzenie jego byo
utworzenie sojuszu pastw europejskich przeciwk Turcji, tzw. ligi anty tureckiej. Niestety
marzenia spezy na czym!
Turcja rozszerzaa si cigle. Zanim monarchowie europejs zdoali porozumie si i zgodzi
choby na to tylko, e liga ta w ogle jest potrzebna, ju panowanie tureckie na Pwys
Bakaskim byo umocnione. A tymczasem krl polski, wac pierwszym miejscu
powszechn spraw chrzecijastwa, m way wszelkie inne sprawy pastw swoich.
Wielkie Ksistwo Litewskie ssiadowao od wschodu z W kim Ksistwem Moskiewskim,
ktre pozostawao cigle ; zwierzchnictwem chanw tatarskich. Chan nie mia nic prze ko
temu, by Moskwa rozszerzaa swe panowanie, bo wa moskiewski ze wszystkiego paci
haracz; zabory moskiew stanowiy tedy zarazem rozszerzenie tatarskiego zwierzchnie
112
Dzieje Polski
nad Rusi - gdy tymczasem zwierzchnictwo litewskie przynosio wraz z sob uwolnienie od
tatarskiego jarzma. Walka Litwy z Moskw bya walk o granice tatarskiego pastwa
zwierzchni-czego.
Od czasw Olgierda rozszerzaa Litwa cigle sw zwierzchno nad ziemiami Rusi, przy
czym wystpowaa zaczepnie wobec Moskwy. Aeby mie wolne rce do ligi antytureckiej,
Kazimierz Jagielloczyk zawar w roku 1449 traktat z Moskw, ustalajcy granic litewsk
od wschodu. Litwa przyrzekaa nie rozszerza swych granic ku wschodowi i nie
przeszkadzaa Moskwie do robienia dalszych zaborw. Dziki temu ukadowi Moskwa moga

niebawem podbi rozlegle obszary pastwa Wielkiego Nowogrodu i liczne drobne ksistewka
pomidzy pastwami moskiewskim a litewskim na tzw. Siewierszczynie. Moskwa tak si
rozrosa, i staa si silniejsz od Litwy. Dopiero w roku 1580 zacz si ponowny okres
przewagi polsko-litewskiej nad Moskw; za Kazimierza Jagielloczyka za zaczyna si okres
przewagi moskiewskiej. Krl dba o jak najlepsze stosunki ssiedzkie z Moskw, marzc o
tym, by j pozyska kiedy do ligi przeciwko Turcji.
W dziewi lat po bitwie warneskiej, w roku 1453, Turcy zdobyli Konstantynopol. Papie
chcia ogosi wypraw krzyow; niektrzy monarchowie Europy zachodniej przyrzekli
zasiki. Wgry pozyskane byy do nowej wyprawy i sam Hunyady, przekonawszy si jak
ciko zbdzi przed wypraw warnesk, paa teraz dz, eby or znw zaprawi na
karkach muzumaskich. w. Jan Kapistran, synny z wymowy kaznodziejskiej ucze w.
Bernardyna i krzewiciel jego zakonu, objeda w tej sprawie ca Europ i zjecha w roku
1454 do Krakowa.
Trafi tu na wielkie uroczystoci; zebrani byli w miecie wszyscy dostojnicy z caej Polski i
Litwy, bo wanie krl ob-:hodzi swe zalubiny z arcyksiniczk habsbursk Elbiet.
Crlowa ta odznaczya si nastpnie wielkimi cnotami rodzin-lymi; miaa umys powany i
niepospolite wyksztacenie, a w
113
Feliks Koneczny
historii zowie si j Matk Jagiellonw; miaa bowiem szeciu synw i siedem crek. Krl
wysa naprzeciw narzeczonej dwa tysice konnicy a do Cieszyna na lsk, a sam wyjecha
na jej powitanie przed bramy miasta, przystrojony tak wspaniale, e ubir na nim szacowano
na czterdzieci tysicy zotych, a stroje jego orszaku kapay od zota.
w. Jan Kapistran asystowa obrzdkowi lubnemu w katedrze na Wawelu, a potem wygosi
cay szereg kaza. Suchaczw mia tylu, e mury kocielne nie mogy ich pomieci; a wic
na rynku krakowskim, na tym najwikszym placu rodkowej Europy, nawoywa do pokuty,
by Bg odwrci od chrzecijan plag tureck i eby kady w miar si przyczynia si do
triumfu krzya. Kto dostojnikiem jest, niech krlowi t wojn doradza, rycerz niech Boga
prosi, eby mu dane byo wasnym ramieniem broni wiary witej, mieszczanin i rolnik
niech przyjmie na siebie ochotnie ciar podatkw na wit wojn, a kady niech si w
miar monoci, przyczynia do zebrania potrzebnych do tego wielkich sum pieninych.
Ludzie, porwani natchnion wymow, wyrzekali si zbytku i skadali u stp pierwszego na
ziemi polskiej bernardyna zbytkowne przedmioty do skarbca na wojn tureck. Opowiadano,
e mieszczki krakowskie wyzbyy si wwczas wszystkich klejnotw.
Gorcym ordownikiem wyprawy tureckiej by cigle kardyna Zbigniew Olenicki.
Ale prcz w. Jana Kapistrana na weselu krlewskim byli jeszcze irtni gocie, a mianowicie
poselstwo od obywatelstwa pastwa krzyackiego, zoone z Polakw i Niemcw. Rzdy
krzyackie day si bowiem nawet ludnoci niemieckiej tak we znaki, e nie mogc ju duej
wytrzyma, postanowiono podda si Polsce i wypowiedziano Zakonowi posuszestwo,
utworzywszy zwizek polityczny, zwany jaszczurczym" (jaszczurk uwaano za godo
wytrwaoci). Warto sobie to dobrze wbi w pami, e nie tylko szlachta polska ziemi
chemiskiej i gdaskiej naleaa do Zwizku Jaszczurczego, ale drugie tyle Niemcw, i e to
Niemcy sami prosili si o panowanie polskie.
114
Dzieje Polski
Czy moe by lepsze wiadectwo, e rzdy polskie lepsze byy od niemieckich?
Zwoa krl na narad biskupw, wojewodw, kasztelanw, aeby si namyli, co pocz:
czy ruszy nad Morze Czarne, czy nad Batyckie? Pitnacie dni trway te narady, bo te
nieatwo byo si namyli. Obie sprawy niezmiernie wane, i tej i tamtej opuci szkoda, a
jedno i drugie nie da si naraz zrobi. Ale tamci swoi byli, a wojn z Krzyakami ju zaczli,

i gdyby krl polski nie przyj ich od razu w swe poddastwo, musieliby szuka sobie innego
pana. Nie mona byo puszcza nad Batyk obcego. Wypowiedziano wic wojn Krzyakom.
Przypuszczano, e wojna ta bdzie ju teraz atwa, a tymczasem miaa ona trwa caych lat
trzynacie, i jeszcze nie znioso si pastwa krzyackiego, tylko si je uszczuplio.
Na Krzyaka nie wystarczao zwoa pod bro rycerstwo; tak zwane pospolite ruszenie,
bardzo dobre do bitew w polu, miao chlubne wspomnienia: Powce, Grunwald, Koronowo,
Wikomierz, ale nie mogo zdobywa licznych i doskonale opatrzonych warowni. Taka wojna
wymagaa dugiego czasu, a czy moga szlachta utrzymywa si na wojnie caymi latami
swoim kosztem? Od tego byy te cakiem inne wojska.
Bywali w owych czasach przedsibiorcy wojskowi, zwani z woskiego kondotierami. Ci
godzili sobie ochotnikw chtnych do onierki setkami, tysicami, nieraz, po kilkanacie
tysicy nawet majc pod sob takich najmitw-onierzy. Kondotier wynajmowa swe puki
kademu, kto zapaci; obojtnym im byo, za jak walcz spraw. onierze zacini nie
walczyli za adn spraw, ani nie o honor, tylko po prostu zarabiali sobie na ycie sztuk
oniersk, jako swoim rzemiosem. Ale by to onierz doskonay, bo zacini oddawali si
wycznie zawodowi wojskowemu, wyuczeni wybornie, gotowi sta w polu choby dugie
lata, zahartowani, a przy tym bardzo zamiowani w swym rzemiole onierskim, bo to byli
sami ochotnicy.
Werbowao si takich najatwiej w Niemczech, bo tam lud wiejski, obrcony w zupene
poddastwo przez szlacht, wola
115
Feliks Koneczny
i do wojska. Polacy gardzili tym zarobkiem, a lud polski nie dawa swej krwi na handel i do
obcego wojska nie ucieka, bo mu si na roli dobrze dziao. W pobratymczych Czechach
zaprawia si jednak znaczna cz ludnoci do wojny na dugoletnich wojnach husyckich, a
e kraj po tych wojnach strasznie by wyniszczony i nie mg wyywi ludnoci, garno si
wic wielu Czechw na zacin sub i wyrobili si kondotierowie czescy. Nawet wrd
lskich Piastw jeden ksi, a mianowicie Rudolf egaski, sprbowa tego rzemiosa i
wynaj si Krzyakom.
Zaraz na pocztku trzynastoletniej wojny okazao si, e tu pospolite ruszenie na nic.
Ponielimy klsk pod Chojnicami, a grodu zdoby si nie dao. Prbowano na prno
podkopa si pod mury, sztolnia zasypywaa si cigle na piaszczystym gruncie, a nie umiano
jej cian sztucznie umocni, bo do tego trzeba byo ludzi znajcych si na rzeczy, ktrzy
powicaj si wycznie temu rodzajowi sztuki wojennej. Patrza na te klski kardyna
Olenicki, a umierajc w roku 1455, koczy zasuony ywot w bolesnej trosce, e Polska
opuciwszy spraw bakask, i batyckiej moe nie zaatwi.
W trzecim roku wojny postanowiono jednak robi to samo, co Krzyacy, tj. naj sobie
zacine hufce, i takie na to pacono podatki, e wojna ta kosztowaa nas przeszo milion
dukatw, co byo sum na owe czasy tak wielk, e nigdy jeszcze przedtem w historii
europejskiej nie spotrzebowano takich skarbw na adn wojn Ale te przetrzymalimy
Krzyakw i nawet obfity ich skarbiec malborski nie podoa, gdy uchwalono w kocu w
Polsce da a poow wszelkich czynszw, a biskupi pozwolili pozastawia wszystkie zote i
srebrne naczynia kocielne.
Gwny kondotier Krzyakw Ulryk Czerwonka by Czechem i wolaby by na odzie
polskim; gdy mu Niemcy nie nadyli paci, naj si Polakom. Swoj drog powoywano do
pomocy raz wraz pospolite ruszenie.
W roku 1466 doprowadzono przynajmniej do tego, e odzyskane byy dawne ziemie polskie,
zagrabione przez Krzyakw. Naleaoby wojowa jeszcze dalej, eby Krzyakw zupenie
116
Dzieje Polski

wypdzi znad Batyku, gdzie nic nie mieli do roboty. Ale skd wzi nowych si po trzynastu
latach ustawicznych wysikw wojennych i skd pienidzy na nowe podatki?
Zawarto wic pokj w Toruniu w roku 1466. Wracay do polski dawne jej ziemie:
chemiska, michaowska i Pomorze Gdaskie, a oprcz tego utworzono z diecezji
warmiskiej osobne ksistwo lenne pod zwierzchnictwem Polski, ktrego ksiciem mia by
kadorazowo biskup warmiski. Co byo dalej na wschd, to pozostao nadal przy
Krzyakach, ale take jako lenno polskie, a kady wielki mistrz skada mia hod krlowi
polskiemu i nie wolno mu byo ani przymierzy zawiera, ani te wojen prowadzi bez
zezwolenia krla polskiego.
Wracao bd co bd do Polski wszystko, co byo pierwotnie polskiego, wracao wprawdzie
nie takie same, bo troch zniemczone, ale i ta niemiecka ludno bya bardzo przyjazn dla
Polski, z ktr si dobrowolnie czya, a obywatele niemieccy tych krain pozostali do koca
wiernymi obywatelami pastwa polskiego, a nawet do licznie si polszczyli. Radowali si
wspczeni, e nareszcie caa Wisa jest ju w rkach polskich i pastwo oparte o morze.
Zebrano wreszcie owoce wytrwaej pracy Wadysawa Niezomnego, Kazimierza Wielkiego,
Wadysawa Jagiey, zbierano plon Grunwaldu. Historyk Dugosz, zapisujcy to wydarzenie,
wznosi dzikczynne mody do Stwrcy i dodaje, e teraz ju jedno tylko ma yczenie, eby
mu dane byo doy jeszcze odzyskania lska.
Za Kazimierza Jagielloczyka zmieni si ustrj pastwowy, a mianowicie rozwino si
sejmowanie.
W miar, jak rosy owiata i dobrobyt, coraz szersze warstwy interesoway si sprawami
pastwa. W dobie dzielnicowej sami tylko dostojnicy posiadali wpyw polityczny, potem
wpywy te rozszerzyy si na cae monowadztwo. Za Wadysawa Niezomnego og
szlachty wytwarza stronnictwo narodowe i wiedzie do tronu swego kandydata wbrew
Wacawowi. Za Kazimierza Wielkiego w wiecach ustawodawczych bior udzia wszyscy
posiadajcy wyszy stopie owiaty, i odtd wiece nabieraj coraz wikszego znaczenia.
117
Feliks Koneczny
Wiece byy pierwotnie zjazdami sdowymi. Pewne waniejsze sprawy mogy bowiem by
sdzone tylko podczas zjazdu dostojnikw i urzdnikw tej ziemi, z ktrej toczy si proces.
Na takie wiece sdowe zjedali nie tylko sdziowie, strony i wiadkowie, ale te wiele osb
zainteresowanych w jakikolwiek sposb ze spraw sdow, krewni, ssiedzi. Zjedali take
nie majcy adnego zainteresowania sdowego, ale dlatego eby spotka si z innymi,
porobi lub odnowi znajomoci, pozaatwia przy sposobnoci zjazdu swe prywatne
interesy, lub porozumie si we wsplnej sprawie publicznej. Sdy wiecowe stay si
zjazdami szlachty pewnej ziemi.
Byo za w polskim prawie podatkowym postanowienie od czasw Ludwika Wgierskiego,
e w razie, gdyby skarb pastwa potrzebowa podatkw wicej, ni dwa grosze z anu, trzeba
na to pozwolenia opodatkowanych. Krlowie zwracali si tedy o podwyszenie podatkw do
owych zjazdw sdowych - i w ten sposb wiece przerobiy si z czasem na sejmiki. Potem
wiece sdowe zaginy, a sejmiki zostay do koca.
Z poczenia sejmikw ssiednich ziem powstay sejmy prowincjonalne dla Wielkopolski i
Maopolski. W roku 1457 zwoa krl obydwa na jedno miejsce, do Piotrkowa, i tak powsta
oglny dla caego pastwa sejm walny". Skada si z trzech stanw": z krla - z senatu, tj.
dostojnikw (biskupw, wojewodw i kasztelanw) i z izby poselskiej, tj. posw
wybieranych przez wszystk szlacht powiatw i od miast gwnych, tzw. krlewskich.
Potga Jagiellonw rosa, budzc podziw Europy caej, ale te zazdro u niejednego. W roku
1471 Jagiellonom dosta si tron czeski. Czesi pogodzili si wreszcie ze Stolic Apostolsk, i
wybrali sobie narodowego krla, Jerzego Podiebradzkiego, dzielnego ma. Sprzykrzyli im
si ju monarchowie krwi niemieckiej. Tote po mierci Podiebradzkiego powoali

najstarszego z krlewiczw polskich, Wadysawa. Wystpili wtedy przeciw Jagiellonom

Krzyacy i krl wgierski, Maciej Korwin. Ale Wadysaw utrzyma si na tronie czeskim, a
wielki mistrz krzyacki musia przeprasza i hod skada. Po mierci za Korwina w roku
1490
118
Dzieje Polski
i Wgrzy wybrali sobie krlem take Wadysawa Jagielloczyka.
Dynastia jagielloska staa si najpotniejsz w Europie. Jagiellonowie panowali w Polsce,
na Litwie, na Rusi, w Prusach, w Czechach, na Morawach, na lsku, na Wgrzech, w
Siedmiogrodzie, w Kroacji, Sawonii i Dalmacji, a nadto byli zwierzchnikami wielkiego
mistrza Zakonu Niemieckiego nad Morzem Batyckim i hospodarw Modawii i Wooszy nad
Morzem Czarnym, ktrzy byli ich lennikami. Od morza do morza sigaa potga dynastii, a
dzielne to i przedsibiorcze pokolenie rzucio haso, eby te samo pastwo polskie byo od
morza do morza". Ujcie Wisy mielimy ju w swoich rku, ale dla dobrobytu kraju
potrzebny by rwnie handel ku Morzu Czarnemu.
A tu w roku 1484 Turcy zajli ujcie Dunaju i Dniestru, opanowawszy tamtejsze twierdze:
Kilj i Biaogrd. Zaraz nastpnego roku ruszy tam krl w dwadziecia tysicy wojska,
odebrawszy po drodze w Koomyi hod i przysig wiernoci od hospodara modawskiego
Stefana. Sprawa ta zaja pi lat czasu, niestety bezskutecznie. Sutan rozpocz ukady,
udzc naszych, e moe wyda dobrowolnie Kilj i Biaogrd, a tymczasem wyrcza si
Tatarami, ktrzy urzdzili cztery najazdy. Pokonano ich w roku 1487 pod Kopystrzynem,
niedaleko Brac-awia, pod wodz krlewicza Jana Olbrachta.
Do sprawy czarnomorskiej wrci miano za nastpnego panowania.
Krl Kazimierz Jagielloczyk dokona dni swoich w roku 1492, po czterdziestopicioletnim
panowaniu w Polsce, a pidziesiciodwuletnim na Litwie, liczc lat szedziesit pi.
Pochowany jest w katedrze na Wawelu, a grobowiec jego, dzieo synnego rzebiarza, Wita
Stwosza, naley do najwikszych arcydzie sztuki.
Mia ten krl szeciu synw. Najstarszy Wadysaw by krlem czeskim i wgierskim. Do
korony polskiej przeznaczony by krlewicz Kazimierz, modzieniec niepospolitych
zdolnoci, a czcy z wielk nauk i msk energi tak witobliwo, e ju za ycia
uwaano go za wybraca Boego. Zmar niestety,
119
Feliks Koneczny
przedwczenie, na grobie jego w Wilnie dziay si cuda i wkrtce te dostpi kanonizacji. O
rok modszy od w. Kazimierza Jan Olbracht by ksiciem lskim, bo dosta od brata
Wadysawa na lsku: Gogw, Zbkowice, Karniw, Toszek, Bytom, Nidek, Kole,
Gupczyce i Wodzisaw. Skutkiem przedwczesnego zgonu krlewicza Kazimierza, Jan
Olbracht zosta po mierci ojca wybrany krlem polskim, podczas gdy czwarty z rzdu
Aleksander obj rzdy Litwy. Natenczas posiadoci lskie Jana Olbrachta obj po nim
pity z rzdu krlewicz Zygmunt. Najmodszy z braci, Fryderyk, wybra stan duchowny,
zosta biskupem krakowskim i kardynaem.
Jakkolwiek krl Kazimierz Jagielloczyk mia tylu synw, nie nadawa im adnych ksistw
lennych w Polsce, chocia bya do tego dwa razy sposobno na Mazowszu. Kiedy w roku
1462 zabrako dziedzicw ksistwom: rawskiemu i gostyskiemu, wcieli krl te ziemie do
Korony, i podobnie postpi w roku 1475 z ziemi sochaczewsk. Ju tylko na wschodnim
Mazowszu pozostali ksita dzielnicowi.
Ani nawet na dziedzicznej swej Litwie nie chcia wyposaa synw kosztem potgi pastwa i
wanie za Kazimierza Jagielloczyka skoczy si okres dzielnic ksicych na Rusi
litewskiej. Myla ten krl o wyniesieniu swego rodu, ale nie kosztem Polski, lecz tak, eby to
dla Polski byo korzystne.

Dobrodziejstwem te dla polskoci na lsku byo to, e Jagiellonowie tam rzdzili. O

ksitach piastowskich wstyd powiedzie, e ju nawet sprzedawali lsk Niemcom po
kawaku. W ten sposb dosta si ega ksitom saskim, ale gorzej byo, e trzy grody i
okrgi lskie przeszy pod wadz Hohenzollernw brandenburskich. Krlowie polscy
ratowali, co si dao; i tak Kazimierz Jagielloczyk kupi ksistwo owicimskie, a nastpca
jego, Jan Olbracht, ksistwo Zatorskie. Kardyna za Olenicki kupi dla biskupw
krakowskich ksistwo siewierskie (std tytu ksicy tych biskupw).
Druga poowa panowania Kazimierza Jagielloczyka i czasy krtkich dwch panowa synw
jego, Jana Olbrachta (1492-1501)
120
Dzieje Polski
i Aleksandra (1501-1506) przypadaj na wane przeomowe lata historii powszechnej. Koniec
wieku XV, a pocztek XVI - to koniec wiekw rednich, a pocztek dziejw nowoytnych.
Samo odkrycie Ameryki dokonao powszechnego przewrotu w stosunkach pastwowych i
handlowych. Wiekopomna podr witobliwego a genialnego Genueczyka, Krzysztofa
Kolumba, od ktrej zaczyna si odkrycie Ameryki, przypada na rok 1492, a wic w sam raz
na rok mierci krla Kazimierza Jagielloczyka. Od tego roku coraz nowe podre odkrywcze
rozwieray Europejczykom nowe ldy i morza, i znowu zmieniy si szlaki handlu
wiatowego. Handel ldowy traci na znaczeniu; na przyszo taki tylko kraj mg cieszy si
dobrobytem, ktry by mia atwy dostp do morza i mg przez to mie drog do oceanu.
Dlatego te odtd jeszcze bardziej zaleao Polsce na tym, aeby mie jak najwicej
panowania nad Morzem Batyckim i opanowa koniecznie choby czstk wybrzey Morza
Czarnego. Gdyby si to nie udao, pastwo polskie musiaoby uboe i upada.
Krl Jan Olbracht j si te z ca energi hasa: od morza do morza". Ju wojsko polskie
byo w drodze na Turka, gdy wtem zdradzi hospodar wooski. Trzeba byo przemoc
utorowa sobie drog do Turcji przez Woosz, ktra z sojusznika zamienia si w
nieprzyjaciela. Ale zabrako ywnoci i paszy; wracano wic, aeby po pewnym czasie
powrci z wikszym wojskiem. Droga wypada przez du puszcz, zwan Bukowisk.
Tam Woosi urzdzili chytr zasadzk; popodcinali drzewa, a ukryci w gszczach, walili je na
szeregi polskie. Niepodobna byo si broni, bo w puszczy lenej nie mona byo ani szykw
sprawi, ani nawet nie byo wida nieprzyjaciela. Po kilkudniowym pochodzie wojsko polskie
byo zdziesitkowane, a gdy si wreszcie z puszczy wydobyo, ujrzao si jeszcze zagroone
pocigiem wooskim i tureckim, ktry trwa a do Czerniowiec. Do tej nieszczliwej
wyprawy z roku 1497 odnosi si przysowie: Za krla Olbrachta wygina szlachta".
Nie dawa jednak krl Olbracht za wygran, a sejm walny naoy podatki na now wojn. Do
Krakowa przyjecha legat papieski i ogosi wypraw krzyow przeciw Turcji, a pod prze121
Feliks Koneczny
wodem polskim zbieraa si nowa liga, tj. zwizek pastw chrzecijaskich, do ktrego
przystpiy Wenecja i Francja. Najbardziej liczy Olbracht oczywicie na posiki swych braci,
Wadysawa czesko-wgierskiego i Aleksandra litewskiego.
Aleksander by jednak skrpowany i sam potrzebowa pomocy, bo Moskwa zacza szereg
wypraw zaborczych przeciw Rusi litewskiej. Litwa okazaa si sabsz. Aeby zapewni sobie
pokj, Aleksander poj w maestwo crk Iwana III, Helen; ale na nic si to nie zdao,
te zapdza si coraz dalej w swych roszczeniach, a w kocu zada od zicia, eby mu
ustpi Smoleska i Kijowa. Wybucha nowa wojna, dla Litwy niepomylna. Iwan czeka
tylko, eby Polska zajta bya wypraw tureck i eby nie moga dostarczy posikw Litwie,
gdy Moskwa zadawa jej bdzie cios ostatni. Tote ze wzgldu na Litw odoy musiano
wypraw tureck, a zaj si sprawami litewskimi.

Nagle umar krl Jan Olbracht, raony atakiem apoplek-tycznym. Aeby zaznaczy wobec
Iwana czno polityczn z Litw, wybrano krlem Aleksandra. Niedone byo to
panowanie. Na Litwie monowadcy tamtejsi wszczynali wojny domowe, a jeden z nich,
Micha Gliski, posun si do tego, i chcia z pomoc Iwana III wykroi sobie z czci
Litwy osobne ksistwo. Majc Litw zawichrzon w najgorszy sposb, jake mia
Aleksander dopilnowa sprawy czarnomorskiej!
Pki by nie zajto kawaka wybrzea nad Morzem Czarnym, pki by nie oczyszczono od
Tatarw okolic nad dolnym Dniestrem, dopty haso od morza do morza" nie byo waciwie
wypenione, a od tego zaleaa sia materialna Polski i Litwy, a od materialnej zawis bya
sia polityczna.
Niespenione zadanie otrzymywa w spadku po bracie trzeci z synw Kazimierza
Jagielloczyka, ktry zasiad obecnie na tronie polskim: Zygmunt, zwany Starym. Panowania
jego i jego syna, obejmujce lata 1506-1572, stanowi wan a pikn dob dziejw
narodowych. Zowi si w historii polskiej zygmun-towskimi czasami".
122
III. Czas^ s^gmuntowskie
\L\astaway czasy nowe. Wiele si zmieniao, poczwszy od ycia powszedniego a do
zapatrywa i przekona ludzkich. Niegdy Wadysaw Jagieo lubi ubiera si w prosty
kouszek barani; mia jeszcze taki kouszek Kazimierz Jagielloczyk za lat pacholcych w
Wilnie, ale za dojrzaych jego lat ju to nie uchodzio. Ubiory zamieniy si na stroje z
atlasw i aksamitw, a zote guzy, frdzle i sznury lniy si z daleka. Nie wystarczao ju
wnukom, co niegdy starczyo dziadom. Szlachta chciaa podg do izb i szyb szklanych do
okien, nie zadawalajc si ju nalep glinian i przejrzystymi pcherzami w oknach. Ale
prawdziwe zbytki nastay u mieszczastwa, ktre w owe czasy byo bez porwnania
zamoniejsze od szlachty.
Rozwar si mieszczastwu w Polsce szeroki handel od Gdaska po Kijw, od Krakowa po
moskiewskie granice. A nigdzie w caej Europie nie byo takiej wolnoci handlowej jak w
Polsce. Od roku 1447 zniesione byy ca i rogatki prywatne, a po rzekach spawnych wolno
byo eglowa kademu bez opat. Zagranica sprowadzaa z Polski skry i futra, wosk,
drzewo, smo, dziegie, pota, len, konopie, przdz, a przede wszystkim zboe.
Zakwitno te grnictwo. Wydobywano ow i cyn w Olkuszu, w Chrzanowie i w Trzebini
koo Krakowa, a najstarsze kopalnie lskie urzdzone byy przez mieszczan krakowskich.
Skupowano te na Wgrzech mied i ow, a kruszce te dopiero przez porednictwo polskie
dostaway si Europie zachodniej.
Handel ten cay kierowa si gwnie do Gdaska, gdzie ruch okrtw powikszy si
szeciokrotnie w cigu XV wieku. W roku 1428 wpyno do zatoki gdaskiej 110 okrtw, a
w roku 1490 byo ich ju tam 720, a byy to statki: francuskie, angielskie, szkockie,
portugalskie, lecz najwicej holenderskich.
123
Feliks Koneczny
Gwnym przedmiotem handlu byo zboe, zwaszcza odkd pokojem toruskim 1466 roku
odzyskalimy bieg dolny Wisy; a ceny zboa w Gdasku szy cigle w gr. Rolnictwo
stawao si zajciem nader intratnym, tote waciciel wsi nie poprzestawa ju na
wydzierawianiu anw kmieciom, ale sam zamieni si w gospodarza i zakada folwarki.
Nastpi doniosy zwrot w dziejach rolnictwa polskiego: gospodarstwo czynszowe zamienio
si na folwarczne.
Jake zaoy folwark bez znaczniejszej gotwki, bez kapitau? Tego wanie nie brakowao
mieszczastwu. Tote mieszczanie wykupili cae okolice koo wszystkich miast i
pozamieniali na swoje folwarki. Ale nie chcieli odbywa z tych posiadoci ziemskich suby
wojskowej, do ktrej obowizani byli poprzedni waciciele szlacheccy; zasaniali si tym, e

jako mieszczanie obowizani s tylko do strzeenia murw wasnego miasta. Skargi na

mieszczan z tego powodu zaczynaj si ju za czasw Jagiey i odtd nie ustaway. Skoro za
mieszczanie chcieli posi wszystkie prawa szlachty, ale nie bra na si jej obowizkw,
skoczyo si wic na tym, e za Jana Olbrachta w roku 1496 zakazano im kupowania dbr
wiejskich poza najblisz okolic miast.
W tych czasach sotysi pozbywali si gromadnie soectw, sprzedajc je szlachcie. Taki
szlachcic, zostajc sotysem we wasnej wsi, stawa si zwierzchnikiem kmieci, i sdzi nad
nimi. Kmie by jeszcze zupenie wolnym i mg naby ziemi na wasno. Jak wietnie
powodzio si kmieciom, wida z tego, e kosztowne polskie stroje ludowe powstay w XVI
wieku; tylko zamona warstwa moga zdoby si na takie ubiory. Od roku 1496 ograniczono
wolny ruch ludnoci wiejskiej przepisem, e w cigu roku tylko jeden kmie moe
wypowiedzie dzieraw, ale przepis ten pozosta tylko na papierze, bo Polska bya za dua,
eby w niej odszuka kmiecia, ktry chcia w innej stronie kraju szuka poprawy losu.
Nie tylko bogactw przybywao narodowi polskiemu, ale te owiaty. Ju wieccy garnli si
do nauk. W Uniwersytecie
124
Dzieje Polski
Krakowskim bywao przeszo po tysic uczniw; ilo na owe czasy olbrzymia. Krakw sta
si ogniskiem cywilizacji caej pnocno-wschodniej Europy. Syn za nasz uniwersytet
szczeglniej z pielgnowania nauk tzw. cisych, matematyki i astronomii i wyda w tym
kierunku wielu sawnych uczonych. Marcin Krl z rawicy wprowadzi ju w poowie XV
wieku trygonometri, ktrej dzi ucz w gimnazjach i szkoach realnych. Wojciech
Brudzewski dokona odkrycia, e ksiyc kry koo ziemi nie po koowej drodze, lecz po
owalnej, i e do ziemi zwrcony jest zawsze jedn tylko stron. Uczniem jego by Mikoaj
Kopernik (ur. 1473 - zm. 1543 r.), ktry nastpnie mia zasyn wiekopomnym odkryciem,
e ziemia koo soca kry, podczas gdy przed nim mniemano powszechnie, e soce i
wszystkie planety obracaj si okoo ziemi.
Zwaano te w tych czasach coraz bardziej na czysto jzyka aciskiego, eby si nim
wyraa w mowie i w pimie zupenie tak samo jak staroytni autorowie rzymscy, i nazywao
si to acin klasyczn. Niebawem dano te znajomoci greki od kadego, kto chcia
uchodzi za wyksztaconego. Poczo si to we Woszech, ktre w ogle s ojczyzn
nowoytnej owiaty.
Tam zacz si tzw. humanizm, ktry jest prdem umysowym, opartym na studium wiata
klasycznego, tj. staroytnych Rzymian i Grekw; tote zowie si ten prd take
odrodzeniem", czyli renesansem. Zachwycano si staroytnymi poetami i naladowano ich;
potem przysza kolej na historykw (Dugosz naladuje Liwiusza, historyka rzymskiego),
potem na budownictwo (styl renesansowy), a w kocu na stare rzymskie prawo. Doskonaym
znawc humanizmu i wielkim protektorem nowej owiaty by kardyna Zbigniew Olenicki;
humanistami byli: Wojciech Brudzewski i Jan Dugosz, syncy zarazem z wielkich cnt
chrzecijaskich.
Nie brakowao te w Polsce nowych przykadw ycia witobliwego, a nawet kwiatw
witoci. Za Kazimierza Jagielloczyka yli i dziaali bogosawieni: Szymon z Lipnicy w
Krakowie, Jan z Dukli we Lwowie, adysaw z Gielniowa w Warszawie,
125
Feliks Koneczny
Izajasz augustianin w Krakowie, Micha Giedroj (Litwin) w Krakowie, Stanisaw
Kazimierczyk w Krakowie; szeciu bogosawionych, ktrych kanonizacji, niestety, nie
dopilnowano jeszcze. Dwch jest z tych czasw kanonizowanych witych, a mianowicie:
w. Jan Kanty, profesor krakowski i patron uczcej si modziey, tudzie krlewicz w.

Kazimierz. A wszyscy ci wici i bogosawieni nie tylko bogobojnoci synli, ale te

nauk.
Owiacie pomagaa wielce sztuka drukarska, ktra zacza si u nas od roku 1474. Ksiki
potaniay przez to.
Bya ju o tym mowa, jak to pimiennictwo w jzyku polskim zaczo si od modlitewnikw,
tj. ksiek do naboestwa. W lady krlowej Jadwigi wstpia krlowa Soka, ostatnia ona
Wadysawa Jagiey; resztki jej modlitewnika zachoway si dotychczas.
Kiedy sawny kanclerz pastwa polskiego, Jan aski, wydrukowa w roku 1505 zbir praw
polskich, byy one ujte w jzyk aciski, ale na pierwszej stronicy kaza wydrukowa pie
polsk: Bogu-Rodzico", jako najstarsz wito narodow. Z pniejszych pieni
kocielnych XV wieku dochoway si a do naszych czasw owe dwie pieni wielkanocne:
Chrystus Pan zmartwychwsta jest" i druga: Przez Twe wite zmartwychwstanie". Wielkie
zasugi okoo polskiej pieni kocielnej maj bernardyni, bo w ich kocioach piewa zawsze
lud po kazaniu. Bernardynem by pierwszy poeta polski, ktrego pieni spisywano: b.
adysaw z Gielniowa.
Przykrym wydarzeniem z czasw Kazimierza Jagielloczyka jest tumny napyw ydw do
Polski, ktrym ten krl nada rozmaite przywileje, chocia sprzeciwia si temu usilnie
kardyna Zbigniew Olenicki, a w. Jan Kapistran gromi to nawet w kazaniach.
W Europie zachodniej byo srogie przeladowanie ydw; uciekali stamtd, a u nas
znajdowali gocinne przyjcie. Trudnili si lichw i dlatego wanie chtnie ich witano, bo
przy zamianie gospodarstwa czynszowego na folwarczne kady potrzebowa pienidzy, a
niejeden, nie majc wasnych, chcia poyczy.
126
Dzieje Polski
0
poyczk byo za niezmiernie trudno, bo Koci wszelki procent, choby
najmniejszy, uwaa za lichw, a wic za grzech ciki. ydw prawo kocielne nic nie
obchodzio, a wic wolno im byo trudni si poyczaniem na procent. Wkrtce ydzi poczli
si przenosi z miast na wsie i bra tu i wdzie w dzieraw myny i karczmy; w sto lat potem
do wyjtkw ju naleaa wie bez yda.
W takich to czasach wstpi na tron po braciach Zygmunt Stary. Z szeciu synw Kazimierza
Jagielloczyka byo ich przy yciu ju tylko dwch: Wadysaw czesko-wgierski i
najmodszy Zygmunt. Wadysaw, o 12 lat starszy, opiekowa si wielce Zygmuntem. Da mu
na lsku ksistwo gogowskie, potem przyda jeszcze opawskie i margrabstwo Dolnych
uyc, lenna korony czeskiej. Wsawi si tam Zygmunt rzdami mdrymi
1
dobroczynnymi, za co wysawiany by nawet przez niemieckich poetw. Tam odby
jakby szko rzdw, zanim wstpi na tron polski.
Cikie mia pocztki panowania i nieatwo mu byo wybrn z trudnoci. Szereg
nieprzyjaci otacza Polsk: Moskwa, Tatarzy, Turcy, Woosza, Krzyacy. Na Litwie
Zygmunt zasta wojn z nastpc Iwana III Wasylem, a Litwa tak bya osabiona waniami
swych monowadcw, e adn miar nie moga wasnymi siami si osta. Wtenczas to, w
roku 1507 wzia Polska po raz pierwszy urzdowo udzia w wojnie z Moskw, bo sejm
krakowski uchwali podatki w Polsce na wojn litewsko-moskiewsk. Krl wasn osob
ruszy w pole. Pod Orsz poda nieprzyjaciel tyy, a pogo polska spustoszya okolice a w
gb pastwa moskiewskiego. Rwnoczenie odparto znaczny najazd tatarski, a hospodara
modawskiego Bohdana pokona hetman Kamieniecki.
Cesarz Maksymilian, z rodu Habsburgw, spieszy z gratulacjami odniesionych zwycistw,
ale sam by w zmowie przeciw Polsce, bo chcia odebra Jagiellonom tron czeski i wgierski.
Porozumiewa si z Krzyakami i pokazao si, e to on Moskw podburza, a do zwizku
przeciw Polsce wciga jeszcze brandenburskich i saskich ksit a nawet krlestwa duskie.
127

Feliks Koneczny
Turcy, rozszerzajc coraz bardziej swe panowanie w Europie, zbliali si do krajw
wgierskich. Szy wic ustawiczne poselstwa wgierskie do Moskwy i do krzyackiego
Krlewca, eby z Polsk by pokj, aeby Polska dostarczy moga pomocy przeciw Turkom.
Wymaga tego sameje Polski ywotny interes, bo tylko pobiwszy muzumanw mona byo
dotrze do wybrzea czarnomorskiego.
Ale cesarz Maksymilian wichrzy na nowo. Z poduszczenia niemieckiego Wasyl moskiewski
zerwa pokj. Przez trzy lata prbowa zdoby Smolesk na prno, a za trzecim obleniem
wzi go zdrad Gliskiego. Hetman litewski Konstanty Ostrogski, prawosawny, ale
nienawidzcy Moskwy, odnis wprawdzie wietne zwycistwo pod Orsz, ale Smolesk
pozosta przy Moskwie, gdy wojny z ni nie mona byo duej prowadzi, grozio bowiem
nowe niebezpieczestwo od Krzyakw.
Krzyacy upatrzyli sobie wcale sprytnie nowego wielkiego mistrza. Jedna z sistr Zygmunta
Starego Zofia wysza za margrabiego brandenburskiego. Byo tam duo dzieci i dla
modszych synw brako ksicego chleba. Jednego z modszych powoali Krzyacy na
swego wielkiego mistrza. Albrecht brandenburski zobowiza si przed wyborem, e nie
bdzie skada hodu krlowi polskiemu, bo Zakon liczy na to, e Zygmunt Stary nie bdzie
prowadzi wojny z wasnym siostrzecem.
Zygmunt sta jednak twardo przy prawach korony polskiej, chocia za siostrzecem wstawia
si starszy wuj, krl Wadysaw, a cesarz Maksymilian zarcza uroczycie, e uyje caej
potgi cesarstwa niemieckiego, eby nie tylko uchroni wielkiego mistrza od hodu, lecz
przywrci nawet Zakonowi Pomorze Gdaskie. Wyprawiony w tej sprawie do Wiednia
Rafa Leszczyski dozna tam jak najgorszego przyjcia i pisa, e cesarz zabiera si do
wojny, do ktrej poruszy nie tylko ksit Rzeszy Niemieckiej, ale te Dani, Modawi i
Moskw. A gdyby tak wszyscy wrogowie rzucili si naraz na Polsk, a Turcy na Wgry?
Dla witego spokoju zgadza si krl Wadysaw, aeby
128
Dzieje Polski
Habsburgowie zostali spadkobiercami tronu czeskiego i wgierskiego w razie wyganicia
jego rodu, ale cesarz chcia, aeby i modszy brat Wadysawa ukad ten podpisa. Zjechali si
wic ci trzej monarchowie w roku 1515 w Wiedniu. Od 15 do 26 lipca 1515 roku trway w
Wiedniu przez dni dwanacie nieustanne uroczystoci, pene blasku, wietnoci i bogactw
roztaczanych przed gomi. Maksymilian przyrzek uroczycie zerwa swe stosunki z
Albrechtem i Wasylem, a Zygmunt uzna pewne umowy spadkowe i maeskie.
Dnia 22 lipca bowiem odbyy si w sawnej katedrze wiedeskiej w. Szczepana dwa luby:
krlewicza czeskiego i wgierskiego, Ludwika Jagielloczyka, z wnuczk cesarsk arcyksiniczk Mari, tudzie krlewny czeskiej i wgierskiej Anny Jagiellonki z arcyksiciem
Ferdynandem. Krl Wadysaw umar w rok po tym kongresie wiedeskim, a syn i nastpca
jego, krl Ludwik, zgin w dziesi lat pniej w wojnie tureckiej, i wtenczas Ferdynand
habsburski naby koron czesk i wgiersk, jako m siostry Ludwika, Anny.
Dla dziejw Polski wanym to jest przez to, e wraz z koron czesk przechodzi take lsk
pod panowanie Habsburgw.
Cesarz Maksymilian zachowywa si ju spokojnie, ale nastpca jego Karol V podburza
znowu Krzyakw i pozwoli Albrechtowi werbowa wojska w Niemczech. Widzc, na co si
zanosi, postanowi krl Zygmunt uprzedzi nieprzyjaciela i w roku 1519 sam wypowiedzia
wojn siostrzecowi. Hetman Mikoaj Firlej zaj mu dziewi grodw i podstpi a pod
stolic wielkiego mistrza, Krlewiec. Byo ju krucho z Zakonem. Teraz mona by zdusi
Krzyactwo do reszty, odebra im za zdrad lenno w Prusach i przenie ich na Podole, jak
doradza kanclerz aski, eby tam sobie walczyli z Tatarami.

Byy jednak przeszkody. Sutan Soliman, zdobywszy Belgrad, zdobywa dalej Wgry.
Wyruszyo tam sze tysicy wojska polskiego pod sawnym hetmanem Janem Tarnowskim,
zwanym Wielkim, i Soliman wstrzyma si nad Saw z obawy, eby nie mie do czynienia
naraz z Wgrami i Polsk.
Z powodu tej wojny tureckiej przysta krl polski na zawie129
Feliks Koneczny
szenie broni z Albrechtem brandenburskim na lat cztery.
Albrecht hodu nie skada, a wic gdy dnia 25 marca 1525 roku rozejm upywa, sejm
uchwali nowe podatki na dalsz wojn i uchwala je z wielk ochot, bo szlachta gorco
pragna zala Krzyakom sada za skr. A tu ni std ni zowd, stao si co takiego, e
cay wiat si zdumia. Wielki mistrz zrzuci krzyacki paszcz zakonny, ogosi si wieckim
dziedzicznym ksiciem Prus pod lennem zwierzchnictwem Polski i niebawem oeni si.
Sprawa ta tak si miaa:
W Niemczech powstaa w roku 1517 nowa herezja, wymylona przez Marcina Lutra, ktry
odrzuci nauk o czycu i odpustach, zaprzecza Ojcu witemu prawa do zwierzchnictwa
nad Kocioem, znosi zakony, kaza mnichom i zakonnicom opuszcza klasztory i
wstpowa w zwizki maeskie, gosi te, e dobre uczynki niepotrzebne s do zbawienia,
e wystarcza sama wiara itp. Pismo wite pozwala kademu tumaczy wedug wasnego
rozumu. Od Lutra zacz si tzw. protestantyzm, ktry rozpad si na liczne sekty w rnych
krajach; najwaniejszymi byy: luteranizm i kalwinizm.
Albrecht brandenburski, wielki mistrz Zakonu Niemieckiego, upodoba sobie luteranizm,
ktry pozwala mu eni si i znie Zakon; mg wic z posiadoci Zakonu utworzy dla
siebie ksistwo wieckie. Tak te uczyni. Powstao nowe pastwo niemieckie
Hohenzollernw nad Batykiem. Albrecht zobowizywa si zoy hod krlowi polskiemu,
jeeli Polska uzna to zewiecczenie Zakonu, czyli sekularyzacj Prus. Zygmunt Stary uzna
to, niestety!
Na rynku krakowskim z nadzwyczajn uroczystoci odby si hod Albrechta. W Krakowie
panowaa rado, gdy widziano, jak obcy ksi przyklka i w kornej postawie skada krlowi
polskiemu przysig wiernoci; nikt nie przewidywa, e z tego przysigajcego na klczkach
ksicia powstan w przyszoci krlowie pruscy... Zaprzaniec wiary i zdrajca lubw
zakonnych mia jednak dziwne szczcie, i mu katolicy sami dopomagali! Tylko arcybiskup
lwowski Bernard Wilczek powiedzia: Jake
130
Dzieje Polski
ma dotrzyma wiernoci krlowi ten, kto nie dotrzyma jej Bogu?" Duo wstawia si za
Albrechtem modociany krl wgierski Ludwik, bratanek Zygmunta Starego, bo chodzio mu
o to, eby Polska nie miaa adnej wojny, eby panowa pokj na polskich granicach, aeby
Zygmunt Stary powici mg uwag bez przeszkd sprawie tureckiej. Ju bowiem Turcy
koatali do bram Wgier. Tak tedy odbya si sekularyzacja Prus ze zgod Polski w roku
1525.
Omyli si te krl Ludwik, sdzc, e po sekularyzacji Prus bdzie mia obron w Polsce
przeciw Turkom. Jakby Bg zalepi ludzi, nim si rozpatrzyli w caej sprawie i siy zebrali,
ju Turek by na Wgrzech, a w roku 1526 w morderczej bitwie pod Mohaczem poleg krl
Ludwik Jagielloczyk. Przeszy po nim w dom habsburski korony: czeska i wgierska, a
zarazem i panowanie nad lskiem. Turek napiera teraz dalej, a pastwa chrzecijaskie
rozdarte byy wojnami religijnymi z powodu protestantyzmu. Polsk ustrzegli Jagiellonowie
od tego nieszczcia, ale Polska sama nie moga stawi czoa potdze tureckiej.

Kopotw na granicach pastwa nie brako nigdy. Byo te za Zygmunta Starego wojen
dosy, ktrych nie sposb wszystkich tu opowiedzie. O jednej jednak wspomnie trzeba
koniecznie.
Jesieni roku 1530 najecha hospodar wooski Pokucie, zaj niaty, Koomyj i ca tamt
okolic; a wystpi z wielkim wojskiem i mia pidziesit dzia, po wikszej czci tych,
ktre niegdy Woosi zdobyli podczas nieszczliwej przeprawy bukowiskiej Jana
Olbrachta. Niedugo si radowa; po kilku miesicach musia ustpi i ponis szereg klsk, z
ktrych najcisz w bitwie pod Obertynem, stoczonej dnia 22 sierpnia 1531 roku pod wodz
Jana Tarnowskiego. Wojsko ju sarkao, e kilkanacie godzin stoi bezczynnie pod broni, a
wdz nie pozwala ruszy do ataku. Ale wdz nie dba o to, co o nim mwi, i czeka, a wrg
ustawi si w pewien sposb, ktry on przewidywa; wtenczas dopiero da haso do boju. Byo
kilka atakw; w jednym z nich wsawi si Szczsny Herburt. Rzuci si on na szereg
wystawionych wooskich osk (i takiej bowiem broni uywaa
131
Feliks Koneczny
Woosza) rozwar ramiona i, objwszy ca osk gromad, spar si na nich, skierowa je ku
wasnym piersiom, a wyprowadziwszy tym sposobem z rwnowagi pierwszy szereg jedcw
wooskich, utorowa swemu oddziaowi drog, eby si mg wbi klinem w hufce
nieprzyjacielskie. Jest to jeden z najwspanialszych czynw wojennych z caej historii nie
tylko polskiej, ale i powszechnej.
Odzyskano wtenczas wszystkie dziaa utracone za Jana Olbrachta. Z polskiej strony pado pod
Obertynem zaledwie 256 onierzy, nieprzyjaciel straci przeszo pi tysicy pieszych, a
okoo tysica jazdy. Tarnowski odby triumfalny wjazd do Krakowa, a zdobyte sztandary
zawiesi na grobie w. Stanisawa.
Zwycistwo obertyskie przemawia do potomnych cigle wielkim gosem; spiowym gosem,
i to z wiey Wawelu. Dziaa zdobyte pod Obertynem, poszy bowiem na sub Bo. Kazano
je przetopi w Krakowie na dzwon, a krl doda sporo srebra, eby dzwon mia gos nie tylko
donony, ale te dwiczny i czysty. Tak jest historia sawnego dzwonu na Wawelu,
zwanego Zygmuntem, a w ktry bij tylko w dni uroczyste.
Ledwie skoczya si potrzeba wooska, wybuchna wojna moskiewska (trzecia ju za tego
panowania). Jan Tarnowski zdoby Starodub, ale Smoleska przecie nie odzyskano.
Powikszyo si bezporednie panowanie krlw polskich przez przyczenie reszty
Mazowsza do Korony. Mazowiecka linia Piastw wygasa bowiem cakowicie w roku 1526 i
tak skoczya si ostatnia pozostao doby dzielnicowej.
Pozostali jeszcze Piastowie na lsku, ale tylko nad nieznaczn jego czci, gdy znacznie
wiksza cz lska stracia ju swych ksit i znalaza si bezporednio pod panowaniem
Habsburgw, jako krlw czeskich. W ksistwie cieszyskim protestantyzm zaprowadzi
ksi Wacaw w roku 1545.
W tym te czasie, od roku 1530 mielimy dwch krlw, i to obydwch koronowanych jak
najprawowiciej. Uwaano za rzecz dobr utrwali tron, zapewniajc z gry synowi ustpstwo
po ojcu. Wybrano wic nastpc 10-letniego krlewicza Zygmunta
132
Dzieje Polski
Augusta i zaraz go koronowano, zastrzegajc tylko, eby si nie wdawa w rzdy, pki yje
ojciec. Poniewa tedy byo dwch krlw, a obydwaj Zygmuntowie, dodawano wic dla
odrnienia: stary" i mody" i std przydomek Zygmunta Starego.
Jak widzielimy, nie bali si Polacy za Zygmunta Starego wojen, cho ycie ich bardzo si
odmienio, z prostego na wykwintne. Przepada dawna prostota, lecz okazao si, e czy
mona hart i dzielno z wytwornym strojem, piknym mieszkaniem i dobrze zastawionym
stoem.

Wanie za czasw Zygmunta Starego woska elegancja" rozszerzaa si ju po caej Polsce

wraz z owiat wosk.
Na tronie polskim zasiada Woszka. Drug on Zygmunta Starego bya ksiniczka Bona
Sforza, z rodu ksit mediolaskich, majca w poudniowych Woszech ksistwo Bari,
ogromnie posana, bo miaa gotwki dwiecie tysicy dukatw, a spodziewaa si ptora
miliona spadku po matce. Syna te z nadzwyczajnej urody, a co jeszcze waniejsza, z
niepospolitej inteligencji. Zasiadszy w roku 1518 na tronie polskim, urzdzia dwr po
wosku, a za tym przykadem poszli wojewodowie, kasztelanowie, tych znowu naladowali
bankierzy i bogaci kupcy; potem zamoniejsza szlachta, i tak woski wpyw rozchodzi si
stopniowo po caym narodzie. Krl kaza przebudowa zamek na Wawelu na sposb woski,
w tzw. stylu renesansu, a po jakich trzydziestu latach cay Krakw zmieni sw posta.
Przeniosa si te na pnoc Karpat muzyka woska, zamiowanie do poezji i cae wytworne
woskie ycie towarzyskie. Coraz wicej te modziey polskiej wyjedao na uniwersytety
woskie, a do nas nazjedao si z Woch peno budowniczych, rzebiarzy, snycerzy,
kamieniarzy, malarzy, lutnistw, itd. Wpywy woskie signy a do kuchni, w ktrej do dzi
dnia zostaa woszczyzna", wprowadzona przez kucharza woskiego krlowej Bony, chocia
miano si z pocztku z woskich jarzyn i saat, jak te mona ywi si traw".
Krlowa Bona bya nie tylko mistrzyni mody, ale te bardzo rozsdn niewiast.
Postanowia zaoy skarb dynastyczny, eby krl mg mie na kade zawoanie
znaczniejsze wojsko.
133
Feliks Koneczny
Miaa szczeglniejszy dar do administracji i zaprowadzia w swych rozlegych dobrach
polskich taki porzdek, e stay si one na dugi czas wzorem dla wszystkich innych
gospodarstw krajowych. Cae swe ycie powicia wytwarzaniu bogactw, na czym znaa si
doskonale i czym byaby sobie zyskaa niezmierne zasugi, gdyby nie to, e nie przebieraa w
rodkach; frymarczy-a nawet urzdami, dostojestwami i to nie tylko wieckimi, lecz nawet
duchownymi, eby tylko powikszy swe bogactwa.
Zygmunt Stary y lat 81. Zmar w sam dzie Wielkanocnej niedzieli 1548 roku, gdy siedzc
na naboestwie w wystawionej przez siebie kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, run
raony atakiem apoplektycznym (by bowiem przy sdziwym wieku nadmiernej tuszy).
Koronowany ju od lat 17 Zygmunt August, liczcy przy mierci ojca lat 28, witany by z
zapaem. By on ju wdowcem (po arcyksiniczce habsburskiej, Elbiecie). Zastanawiano si
wic, w ktrym z krlewskich domw Europy poszuka mu nowej maonki. Wtem zaraz na
pierwszym sejmie ogasza Zygmunt August, e ju od trzech lat przesta by wdowcem a
maonk jego jest wdowa po Gasztodzie, wojewodzie trockim, moda i pikna Barbara
Radziwiwna. Wzi by z ni lub tajny, bojc si, e ojciec, krl Zygmunt Stary, nie
zezwoliby na maestwo z wasn poddank. Zygmunt August uwaa za maestwo za
swoj prywatn spraw i chcia szczcia w domowym poyciu. Nie rozumiano tego. Powsta
te na sejmie od razu wielki krzyk, e krl nie umie szanowa godnoci majestatu, skoro na
tronie obok siebie sadza on, nie pochodzc z krwi krlewskiej. Zacz si lament, e to
straszne ublienie dla caej Polski, e nierwnym takim maestwem poniy krl godno
korony polskiej itp. Naprawd ludzie tak myleli, a moe i dzisiaj jeszcze myleliby tak samo,
gdyby si co podobnego wydarzyo.
Ale chodzio te o inn rzecz. Szlachta przelka si, e krl spowinowaci si przez to
maestwo z monowadztwem, a monowadcy znowu zazdrocili Radziwiom szczcia i
wyniesienia. Wszyscy wic stanli przeciw Barbarze, ale najbardziej protestanci.
Protestantyzm szerzy si ju w Polsce z dwch stron:
134
Dzieje Polski

od lska i od Prus, i chcia skorzysta z tej sprawy; w Kociele katolickim rozwodu nie ma,
ale jest u protestantw.
Zdarzyo si w Anglii za czasw Zygmunta Starego, e krl angielski, Henryk VIII, z
pocztku wielki nieprzyjaciel lutera-nizmu, sam si jednak nastpnie od Kocioa odszczepi,
o to wanie, e mu papie nie da rozwodu. Woano wic o rozwd, bo wiedziano, e papie
go nie da, eby pchn Polsk do od-szczepiestwa. Gdyby si udao krla zmusi do
opuszczenia Barbary, porzuciby krl przez to samo i Koci katolicki, a przeszedby na
stron protestantyzmu. Gwny mwca izby poselskiej Piotr Boratyski baga wic krla na
klczkach o ten rozwd, niby w imi godnoci majestatu tronu polskiego; a co ciekawsze, e
nawet biskupi dali opuszczenia prawnie polubionej maonki! Powiada Zygmunt August
do zebranych posw i senatorw: Jako mi wierzy bdziecie, e wam wiary dochowam,
jeeli jej nie dochowam wasnej onie?" i zwraca uwag na ciki grzech, jakiego by si
dopuci, zrywajc sakrament maestwa, a na to prymas Dzierzgowski owiadcza, e jeeli
porzucenie Barbary miaoby by grzechem, on go rozoy na gowy wszystkich poddanych
krlewskich. Krl wicej mia charakteru od nich wszystkich i przeci cay spr energicznym
owiadczeniem, e: do ostatniej koszuli ony nie opuszcz". I postawi na swoim, i
koronowa Barbar uroczycie krlow.
Niedugo mody krl cieszy si swym szczciem domowym. Barbara, bdc chor na skira,
zmara w rok po koronacji, w roku 1551. Krl po tej stracie nigdy si nie pocieszy i cae jego
dalsze ycie byo jednym pasmem smutku, tym bardziej, e nie mia potomstwa.
Trzech tylko dostojnikw stano przy krlu w sprawie maestwa z Barbar: hetman Jan
Tarnowski, biskup krakowski Samuel Maciejowski i biskup warmiski Stanisaw Hozjusz,
pogromca protestantyzmu, pniejszy kardyna. Hozjusz sprowadzi do Polski nowy zakon,
pochodzcy z Hiszpanii, mianowicie jezuitw, ktrzy nauk teologiczn i wieck walczyli z
protestantyzmem.
Hozjusz nalea do grona przewodniczcych soboru tryden135
Feliks Koneczny
ckiego, ktry w tych czasach obradowa w tyrolskim miecie Trydencie. Sobr ten sprowadzi
odrodzenie Kocioa. Znosi wszystkie przestarzae urzdzenia i zwyczaje. Wtenczas
zniesiono te luby maeskie na przyszo" midzy dziemi, i zakazano maestw
tajnych.
Zygmunt August by ju jedynym Jagielloczykiem. Aeby rd utrzyma, oeni si jeszcze
po raz trzeci, z modsz siostr pierwszej ony. Maestwo byo nieszczliwe, a krl
pozosta bezdzietnym. Mia tylko siostrzecw po siostrach, zamnych za obcymi
ksitami. W Polsce tron by od dawna elekcyjny (od Bolesawa Kdzierzawego), ale Litwa
bya pastwem dziedzicznym. M najstarszej siostry, elektor brandenburski, zapowiada, e
wystpi z roszczeniami o litewskie dziedzictwo dla swych synw. Da wic Zygmunt August
Hohenzollernom od-czepne, a mianowicie w Prusach Ksicych.
Syn Albrechta brandenburskiego by sabowitego zdrowia i krl miaby prawo wcieli po jego
mierci ksistwo pruskie bezporednio do pastwa polskiego. Ale w roku 1563 dopuci
Zygmunt August do dziedzictwa lenna pruskiego elektorsk lini Hohenzollernw, gdyby
wygasa linia Albrechtowa. Takie to byo odczepne, aeby nie wystpowali przeciw unii.
W rok potem sam zrzek si uroczycie praw dziedzicznych do Litwy, majc ju pewno, e
siostrzecy nie bd przeciw temu protestowali. Chodzio mu o to, eby Litwa moga sobie po
jego mierci wybiera swobodnie pana. Gdyby by mia syna, byliby Polacy niewtpliwie
wybrali go nastpc jeszcze za jego ycia, podobnie jak on sam by nawet koronowany
jeszcze za ycia Zygmunta Starego, a syn ten byby dziedzicem Litwy i tak unia byaby
utrzymana. Ale krl by bezdzietny, trzeba wic byo przygotowa mono wsplnej dla
Litwy i Polski elekcji. Zaprowadza te na Litwie urzdy i sdy, sejmiki i sejmy na sposb

polski, eby nie byo rnicy pomidzy Litw a Polsk. Pragn te uni uczyni jeszcze
cilejsz.
Ale nie chciao tego monowadztwo Wielkiego Ksistwa Litewskiego i nie yczyo sobie
urzdze polskich, oddajcych
136
Dzieje Polski
naczeln wadz w pastwie sejmowi. Popieraa za to krla z caego serca szlachta Polski i
Litwy. Kiedy na sejmie lubelskim 1569 roku wielmoowie litewscy zerwali rokowania,
czekaa ich niespodzianka niemia, a dla Polski wielce zaszczytna: przedstawiciele Podola,
Woynia, Podlasia i Kijowszczyzny, czyli Ukrainy, owiadczyli, e nie chc nawet nalee do
Wielkiego Ksistwa Litewskiego, lecz prosz, eby ich ziemie bezporednio wcieli do
Korony polskiej. Zrobi wic tak krl, a Polacy mogli by dumni, e powtarza si drugi raz to
samo, co si wydarzyo w roku 1454, kiedy Zwizek Jaszczurczy prosi, eby Prusy wcieli
do Polski. Tak samo chciaa zrobi szlachta Litwy waciwej, a przeraeni tym
monowadcy wrcili do Lublina i przystali w kocu na now uni, zwan uni lubelsk, a
zawart 1569 roku.
Odtd Litwa i Polska maj mie monarch wsplnego i wsplnie wybieranego, wsplny sejm
walny, wspln monet, wsplne wojny i pokoje. Dla monowadcw zrobiono niepotrzebne
ustpstwo, e byli jednak osobni ministrowie w Polsce, a osobni na Litwie, osobny skarb i
osobne wojsko, eby dla wielkich panw litewskich nie zabrako dygnitarstw i wadzy.
Chocia wojsko byo osobne, ale wojny mona byo prowadzi tylko razem; zapanowaa wic
zupena wsplno ora. Kady interes polityczny Litwy lub Polski by odtd zawsze
wsplnym. Taka jest unia lubelska 1569 roku.
Zaatwiwszy spraw najwaniejsz, litewsk, krl zwrci uwag dalej na pnoc, ku
Inflantom, gdzie gotoway si wane wydarzenia, bo car moskiewski Iwan Grony wszcz
tam wojn. Wielkie Ksistwo Moskiewskie, zrzuciwszy ju jarzmo tatarskie, stao si
caratem, a granice tego pastwa sigay ju od Morza Biaego do Kaspijskiego i daleko na
Syberi. Handel tak rozlegego pastwa wymaga poczenia z europejskim drog morsk
przez Batyk i dlatego Iwan Grony wyprawi si na Inflanty. Ale inne pastwa miay te w
Inflantach swe interesy: Litwa, Szwecja, Dania. Odtd te przez lat 150 wszystkie wielkie
wojny w pnocno-wschodniej Europie byy wojnami o Inflanty, lub
137
Feliks Koneczny
przynajmniej zaczynay si od sporw o t krain. Najpierw bya tam gr Polska z Litw,
potem Szwecja, a w kocu przysza kolej na Rosj.
Zygmunt August mia wanie z Moskw rozejm do roku 1562, nie mg wic wystpi
przeciw Iwanowi Gronemu w Inflantach, chocia go Inflantczycy o to prosili, gotowi si
podda Polsce. Krzyacy inflanccy nie byli jeszcze sekularyzo-wani, cho wyznawali jawnie
protestantyzm. Ostatni landmistrz inflancki utworzy atoli teraz z poudniowej czci Inflant
ksistwo wieckie kurlandzkie. By nim Gothard Kettler, ktrego rodzina panowaa w
Kurlandii pod zwierzchnictwem polsko-litewskim a do XVIII wieku. Poza Kurlandi szereg
grodw inflanckich poprzyjmowao zaogi polskie, eby si nie dosta w rce moskiewskie,
bo a do roku 1562 nie mg zag tych zaczepi Iwan Grony, bo i jego obowizywa rozejm
z Zygmuntem Augustem.
Gothard Kettler prosi o zaog polsk a do Rewia, daleko na pnoc, stolicy Estonii. Dnia 4
lutego 1561 roku wyruszyo tam przodem pidziesiciu jezdnych. Stanowczy to dzie w
dziejach polskich. I Szwecja bowiem wyprawia tam zaog. Polacy zajli grd, a Szwedzi
miasto. I tak byo w Rewlu dwch gospodarzy.
Kiedy w roku 1562 przesta obowizywa rozejm z Moskw, wybucha wojna i trwaa lat
osiem, nie dajc adnej stronie przewagi. Zawarto nowy rozejm na trzy lata. Ale Zygmunt

August wojny tej dalej prowadzi nie zdoa, bo mier porwaa go ju w nastpnym roku po
zawarciu rozejmu, 1572.
Sprawa inflancka, uwikawszy Polsk w uciliwe wojny, wymagaa penego skarbu, a
tymczasem zawid skarb dynastyczny, zakadany przez krlow Bon. Gdy krlowa-matka
coraz bardziej frymarczya na dworze urzdami, uyczajc za pienidze swego poparcia, i gdy
przy tym mieszaa si do polityki, a robia to czsto w sposb zraajcy ludzi do dworu i
dynastii, prosi j syn, by tego zaniechaa. Ona wolaa jednak opuci i syna i Polsk.
Wyjechaa do swego woskiego ksistwa Bari w roku 1556, wywoc z Polski 24 wozw
adownych zotem, srebrem
138
Dzieje Polski
i klejnotami. Wielkie sumy poyczya cesarzowi Ferdynandowi i krlowi hiszpaskiemu
Filipowi II. Upomina si o nie Zygmunt August i jego siostry, prawowali si o nie potem
wszyscy nastpni krlowie polscy, a do roku 1794, ale dunicy i spadkobiercy ich nigdy
dugu nie zwrcili. Odtd takie dugi, nad ktrymi trzeba zrobi krzyyk", zowie si
artobliwie sumami neapolitaskimi" (bo ksistwo Bari byo w krlestwie neapolita-skim).
Za zygmuntowskich czasw nie tylko wzmogo si wielce znaczenie pastwa polskiego, ale
te pomnoyy si siy umysowe narodu. Kwitny nauki, a od roku 1521 drukowano ju
ksiki w polskim jzyku, nie tylko po acinie. Powstaa polska literatura narodowa. W roku
1543 wystpi synny Rej z Nagowic, ktry chcc, jak sam powiada, pokaza wiatu, e
Polacy nie gsi i swj jzyk maj", zabra si do pisania w ojczystym jzyku wasnych
swych pomysw i wierszem i proz. Potem wystpi Jan Kochanowski, ktry stan u szczytu
sawy i talentu za nastpnego dopiero panowania (pod krlem Batorym), wyrobi si jednak
za czasw zygmuntowskich. Poeta to natchniony, ksiciem poetw polskich nazywany, jeden
z najlepszych europejskich swego czasu. Znana kademu pie Kto si w opiek" od niego
pochodzi, a jego tumaczenia psalmw uywa si dotychczas. - Histori pisa po polsku
pierwszy Marcin Bielski; piszcych j po acinie by ju dugi szereg, poczwszy od czasw
Bolesawa Krzywoustego.
Pisarze polscy zajmowali si wiele sprawami publicznymi. Pomidzy nimi by taki, ktry
wyprzedzi mylami swymi znacznie nie tylko wspczesnych rodakw, ale ca Europ:
Andrzej Frycz Modrzewski. Ten doradza zaprowadzi podatki powszechne, z wspln
ustaw podatkow dla wszystkich stanw, radzi zakaza skupu soectw przez szlacht, a
kmieciom nada prawa obywatelskie i wolno najzupeniejsz. Prbowano bowiem wwczas
cienia swobod ludu wiejskiego, a w kocu w rok po mierci Zygmunta Augusta, w roku
1573, wysza ustawa sejmowa, e kmie nie moe odej z gruntu bez zez139
Feliks Koneczny
wolenia dziedzica. W innych krajach europejskich panowa od dawien ju ucisk stanu
wociaskiego.
W pastwie polskim i litewskim byy trzy jzyki: polski, ruski i letuwski. Powinny by wic
by trzy literatury. Jak ju bya o tym mowa, jzyk ruski by pimiennym o wiele wczeniej
od polskiego; pisano w nim od XI wieku poczwszy, ale pord pisarzy ruskich przez cae
wieki znalazo si zaledwie kilku, ktrzy pisali nie dla celw praktycznego ycia, lecz dla
zamiowania w jzyku i pimiennictwie; tote literatura ruska nie rozwina si, a przede
wszystkim nie wydaa ani jednego wybitnego poety. Naukowych dzie w jzyku ruskim nie
byo zgoa adnych.
Jzyk letuwski sta si pimiennym take za czasw zygmuntowskich. Pierwsze utwory
letuwskie pochodz od Rapagellana za Zygmunta Starego, a pierwszy druk letuwski pochodzi
z roku 1547. Pisano w tym jzyku nadzwyczaj mao, i tylko wycznie same wydawnictwa
kocielne. Nie wydali Letuwini a do XIX wieku ani jednego autora wieckiego. Kapani

polscy, osiedli pord ludnoci letuwskiej, uczyli si jej jzyka dla kaza i spowiedzi, i sami
czsto pisywali w tym jzyku. Sami Polacy przyczyniali si sw prac pimiennicz wiele do
wyksztacenia jzyka letuwskiego (zwaszcza jezuici polscy), ale te narzekali ciko na
Letuwinw, e lekcewa swj jzyk i nie dbaj o niego. Istotnie, Letuwini pisywali niemal
wycznie po rusku, a jzyk ruski tak by wrd nich powszechny, i w Polsce nazywano
jzyk biaoruski litewskim, a o istnieniu letuwskiego og nawet nie wiedzia. W roku 1569 w
akcie unii lubelskiej zastrzegli sobie Letuwini, e jzykiem urzdowym bdzie w Wielkim
Ksistwie Litewskim jzyk ruski; o letuwskim sami ani nie wspomnieli. Jak sobie sami tego
yczyli, pozosta jzyk biaoruski urzdowym na caej Litwie a do koca istnienia pastwa. I
nigdy, przez cay czas istnienia Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ani razu aden Letuwin nie
pomyla o tym, by jzyk swj wprowadzi do urzdw. A Wielkie Ksistwo Litewskie
rzdzio si samo, miao swj wasny rzd i wasne ministerstwa.
Litwa tworzya osobne pastwo obok Korony. Niczego Polska
140
Dzieje Polski
Litwie nie narzucaa i nie miaa monoci narzuca, bo rzd polski nie posiada adnej wadzy
na Litwie. Zwizek polega tylko na dobrej woli, i tak miao pozosta na ca przyszo. Jak
to rozumia Zygmunt August, twrca unii lubelskiej, zna z jego testamentu, w ktrym
znajduje si nastpujcy ustp:
Tym naszym testamentem obiema pastwu, Koronie polskiej i Wielkiemu Ksistwu
Litewskiemu dajemy i odkazujemy i zo-stawujemy mio, zgod, jedno, ktr przodkowie
nasi po acinie uni zwali... A ktry z tych dwch narodw nard t uni od nas wdzicznie
przyjwszy, mocno trzyma bdzie, temu bogosawiestwo dajemy... a ktry za si nard
niewdziczny bdzie i drg do rozdwojenia bdzie szuka, niechaj si boi gniewu Boego...
Racz Panie Boe to w tym obojgu pastwie utwierdzi, co w nim przez nas sprawi. Racz
oboi ten lud w jednoci spojony, w nie zmylonej mioci wiecznie zachowa".
Umar Zygmunt August w roku 1572 w Knyszynie, ulubionym swym zamku, gdzie oddawa
si na przemian owom i rozrywkom umysowym. Zebra tam pikn bibliotek, ktrej
bibliotekarzem ustanowi synnego pisarza, ukasza Grnickiego, zwanego ojcem prozy
polskiej. Liczy ten krl dopiero lat 52, ale postarza si przedwczenie. al po Barbarze i al
bezdziet-noci zatruwa mu ycie.
Chocia tron polski by elekcyjnym, ale pki stao Jagiellonw, nie powayby si nikt
wskazywa krla innej krwi; tak wielkie byo przywizanie narodu do tej dynastii, i takie
uznanie dla jej zasug. Ale po mierci Zygmunta Augusta trzeba byo naprawd szuka sobie
pana", jak si wyraali wczeni.
Dotychczas odbyway si elekcje przez zjazd dostojnikw. Odtd caa szlachta miaa
uczestniczy w wyborze krla. Na wniosek wojewody beskiego, Jana Zamoyskiego,
postanowiono, eby odby elekcje na boniach wsi Woli pod Warszaw. Tam niechaj ma
prawo zjecha kady szlachcic, niech si zbior wojewdztwami, i gosowanie bdzie
wojewdztwami. Kadego wojewdztwa obywatele musz si wpierw naradzi pomidzy
sob, na kogo ich wojewdztwo gos daje.
Nie brakowao oczywicie kandydatw do korony polskiej.
141
Feliks Koneczny
Dwaj byli najwaniejsi: krlewicz francuski Henryk z rodu Walezjuszw i cesarzewicz
niemiecki Ernest z rodu Habsburgw. Znaczna wikszo wojewdztw owiadczya si za
Henrykiem. Przyjecha i zaprzysig warunki wyboru; tzw. pacta conventa, obejmujce
przysig na szanowanie praw polskich w ogle, a w szczeglnoci wolnoci sumienia.
Podczas gdy w Europie zachodniej sroyy si krwawe wojny religijne z powodu

protestantyzmu, my przetrwalimy spokojnie te cikie dla Europy czasy, dziki temu, emy
wedug zasady Pawa Brudzewskiego nie dozwalali w rzeczach wiary adnego przymusu.
Henryk Walezjusz panowa w Polsce zaledwie pi miesicy. Niespodziewanie zmar brat
jego, krl francuski, po ktrym tron przypad mu dziedzictwem; korona francuska dziedziczn
bowiem bya. Rzecz cakiem prosta, e Henryk wola tron ojczysty, ni obcy.
Trzeba wic byo urzdza na nowo elekcj. Zaj si tym arcybiskup gnienieski, prymas
Kocioa polskiego, ktrego uznano na czas bezkrlewia zastpc krla. On mia prawa i
obowizek zwoywa sejm, gdy krla nie byo.
142
IV. XI szczytu potgi
M^rzy powtrnej elekcji Habsburgowie ubiegali si znowu S tron polski, ale znw
bezskutecznie. Krlem zosta ksi siedmiogrodzki Stefan Batory. Najpierw ogoszono
krlem ostatni latorol ukochanego domu Jagielloskiego, krlewn Ann Jagiellonk, ktra
nie wysza za m, a liczya ju lat 55. Cieszya si powszechnym mirem caego narodu, j
wic powoano na tron i uchwalono, e przyszy krl musi j zalubi. Potem dopiero
dokonano wyboru Batorego, ktry warunek przyj, chocia modszym by od Anny o lat 13.
Stefan Batory by monarch dzielnym. Mona o nim powiedzie, e nigdy nie chcia nic
maego, zawsze tylko wielkie sprawy mia na oku. Od modoci marzy o wielkich czynach,
gwnie o wypdzeniu Turkw z Europy. Kiedy przyby do niego goniec z wiadomoci o
dokonanej elekcji, zawoa: Teraz dowie si wiat wielkich rzeczy!" Jako dotrzyma sowa
sawnym swym panowaniem.
Jedno tylko miasto Gdask upierao si przy Habsburgach. Krl Stefan ruszy tam zaraz z
wojskiem i bunt stumi. Byo to bowiem buntem, eby nie uznawa krla nawet po koronacji,
jak to robili Gdaszczanie. Pozostao z tych czasw przysowie: Porwa si, jak burmistrz
gdaski na krla", jeeli kto porywa si na kogo stokro od siebie silniejszego.
Stefan rozpocz swe rzdy od stara o wzmocnienie armii polskiej. Postanowi powoa lud
wiejski do suby w piechocie. Nakaza, eby z dbr krlewskich, z tzw. krlewszczyzn
wybiera co dwudziestego do wojska, i std zwano t piechot wybra-nieck". Potem w
przyszoci wybieraoby si podobnie z dbr kocielnych, a w kocu i z prywatnych
szlacheckich. Gdyby do tego doszo w przyszoci, krew przelana wsplnie w obronie
143
Feliks Koneczny
Ojczyzny wiodaby wocianina do poczucia obywatelskiego a zwyciski onierz nie daby
si te potem uwaa w rodzinne wsi za prostego poddanego.
I ruski lud mia w armii mie swj udzia, i to znaczny. N; Ukrainie powstaa osobna warstwa
spoeczna, zwana z tatarski kozakami". Byy to druyny zbrojne, yjce z napadania n,
Tatarw, gdy drobnymi oddziaami wracali z upami z jakiego napadu. Kozacy obrabowywali
tedy rabusiw, odbierajc up; tatarskim rabusiom. Sporo byo wrd kozakw ludzi z Polsk:
ale pod wpywem prawosawia wszyscy zruszczyli si. Za Zyg munta Starego prbowano po
raz pierwszy, eby z uzbrojonyc tych druyn bya jaka korzy dla pastwa i postanowion
zrobi z nich onierzy. Dwa tysice z nich wzito na od polsk zapisujc ich do wojskowego
rejestru; std zwano odtd takie rejestrowymi kozakami. Ale kozakw wci przybywao, a 2
00 stanowio znikom pomidzy nimi mniejszo. Nierejestrow tj. olbrzymia wikszo, sami
zorganizowali si cile po woji kowemu.
Na poudnie od Kijowszczyzny przepywa Dniepr prze podwodne skay, tzw. porohy"; ot
poniej tych porohw n tzw. Zaporou urzdzili sobie Kozacy na rzecznych ostrowac swj
ni", tj. obozy, a gwnym ich obozowiskiem by kosz czyli sicz" przy ujciu rzeczki
Czertomyka. Tam by wst kobietom wzbroniony, a ktrzy byli onaci, utrzymywali rodzin
w osadach bliej na zachd, bliej grodw polskich.

Wojsko kozackie broni mogo Rusi przed Tatarami, ale mogl te mimo woli sprowadzi ich
najazd. Poniewa utrzymywali s z wojenki, sami wic nieraz Tatarw zaczepiali, i to nieraz
wtei czas, kiedy Polsce w sam raz zaleao na pokoju, a Tatarzy: mszczc si, urzdza
najazd. Na to jedyna bya rada, eby i pastwo samo dostarczyo utrzymania, biorc ich jak
najwic na swj od, i to na stae, na zawsze, urzdzajc z nich sta pogranicze wojskowe.
Biorc od, nie potrzebowaliby dla up sami od siebie napada na Tatarw, tylko czekaliby
rozkaz jak kade wojsko. To wanie zrobi Stefan Batory. Z piecho
144
Dzieje Polski
ybranieckiej i kozakw moga si wyrobi staa polska armia, bardzo pastwu potrzebna, bo
szlacheckie pospolite ruszenie wystarczy ju nie mogo.
A krl mia wielkie plany wojenne. Droga do Konstantynopola wioda w jego myli przez
Moskw, bo pki granica litewska nie byaby bezpieczna od wschodu, nie mona byo
wyty wszystkich si przeciw pksiycowi. Postanowi stara si wszelkimi sposobami o
sojusz i przymierze zaczepno-odporne z Moskw, a gdyby tego nie uzyska, zmusi przemoc
do oddania wojsk moskiewskich pod swoje rozkazy przeciw Turcji.
Iwan Grony sam zrywa rozejm, wyprawiwszy si w roku 1577 na Inflanty. Natenczas
Batory postanowi co niesychanego w dziejach wypraw wojennych: zostawi nieprzyjaciela
na placu boju, a sam przedar si z wojskiem znacznie dalej i zdobywa warownie na tyach
armii moskiewskiej, eby jej przeci odwrt do kraju i wzi we dwa ognie. Na zabr Inflant
odpowiada zaborem ziem ruskich.
Towarzyszy mu Jan Zamoyski, ktry sta si pierwszym doradc krlewskim, a bdc
rwnie znakomitym mem w radzie jak w polu, piastowa dwa wielkie urzdy: kanclerza i
hetmana wielkiego koronnego.
Obmyliwszy rozmaite nowe sposoby wojowania, odnosili nasi nie tylko w polu wietne
zwycistwa, ale te zdobyli kilkanacie grodw, z ktrych najwaniejsze Poock (w roku
1579 zdobyty), Wieli, Uwiata i Wielkie uki (1580 r.). Pod Wielkimi ukami przybyo
poselstwo od Iwana Gronego ze wietnym orszakiem w piset koni. Krl kaza ich
przyprowadzi do swego namiotu przez dugi szpaler ustawiony z piechoty i udzieli
posuchania, mylc, e przyjedaj zawrze nie tylko pokj, ale te upragnione przymierze
zaczepno-odporne. Oni jednake przyjechali z prob, eby Stefan wrci do Wilna, eby tam
odby rokowania o pokj. Znaczyo to, eby krl opuci wojsko i dla niepewnych ukadw
przerwa wojn. Tego nie mona byo zrobi, bo potem mona by byo grubo aowa.
145
Feliks Koneczny
Rozpocz wic krl oblenie Wielkich uk. Twierdza otoczona bya czstokoami,
oboonymi tak grubo darni, i pociski dziaowe grzzy w niej, nie wyrzdzajc szkody.
Odznaczyo si wwczas wielu, ale zwaszcza dwaj, ktrzy nie byli nawet szlachcicami:
mieszczanin ze Styc Stanisaw Brzenicki i kmie Kasper Wieloch z piechoty
wybranieckiej. Dwa razy dopadli do czstokou, chocia lekkozbrojni tylko, z dzid w rku, i
zdzierali dar motykami, a rzucili smolne uczywa i wzniecili taki poar, e go ju zaoga nie
zdoaa ugasi. Otrzymali za to obydwaj szlachectwo od krla.
Wojna trwaa dalej. Iwan Grony posya do papiea Grzegorza XIII, eby skoni Polakw do
pokoju. W Rzymie cieszono si z nawizania stosunkw z Moskw, bo przypuszczano, e
mona bdzie cara pozyska dla unii kocielnej, eby uzna papiea gow Kocioa. Kiedy w
roku 1581 przystpiono do oblenia Pskowa, przyby pose od papiea, jezuita Possevino,
Woch, proszc imieniem papiea o pokj. Car Iwan przyrzeka ju sojusz przeciwko Turcji,
przysta wic krl polski na zawieszenie broni, ktre zawarto na lat dziesi w Jamie
Zapolskim.

Poock i Wieli zostay wcielone do Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Rozszerzanie granic na

wschodzie nie stanowio nigdy rozszerzania Krlestwa Polskiego, lecz tylko Litwy. Polska
walczya wsplnie z Litw, ale zyskiwaa na obszarze zawsze tylko Litwa.
W Jamie Zapolskim zrzeka si te Iwan Grony wszelkich roszcze do Inflant. Wycofa
wojska swoje z Inflant, przez co Moskwa tracia dostp do morza i czno bezporedni z
Europ. Bya to ogromna strata dla Moskwy. Odtd Polska z Litw gruj nad Moskw, i
miao to trwa do roku 1667. W okresie tym Moskwa bya sabsz, pokonan.
Krl Stefan przypuszcza, e w cigu 10-letniego rozejmu uda si skoni Moskw do
wsplnej wyprawy na Turka, i w ten sposb rozstrzygn si losy Wschodu. Stara si
zawczasu o posiki od Habsburgw z Wgier, o flot z Woch, i o zasiki pienine
najbogatszego w Europie dworu hiszpaskiego. Rozsya
146
Dzieje Polski
te krl wysacw swych daleko do ziem wschodnich, a do Persji. Gdy Habsburgowie nie
kwapili si do sojuszu z nim, powzi myl, eby im odebra Krlestwo Wgierskie, a
poczy je pod jednym berem z Polsk, i czyni przygotowania do pozyskiwania sobie
stronnikw na Wgrzech.
Niecae Inflanty znalazy si w rku polskim. W Rewlu bya w miecie cigle zaoga
szwedzka, i dalej ku pnocy, w caej Estonii zaogi krla szwedzkiego. Nie mona byo
wiedzie, czy nie wybuchnie kiedy z tego wojna ze Szwecj. Nikt tej wojny nie chcia,
wypadao tedy ugodzi si ze Szwecj zawczasu. Mostem do zgody miao by przyznanie
nastpstwa tronu polskiego po bezdzietnym Stefanie Batorym krlewiczowi szwedzkiemu,
Zygmuntowi z dynastii szwedzkiej Wazw. Krlewicz ten nie by nam obcym, a jzyk polski
i obyczaj zna doskonale. Rodzona siostra Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki, krlewna
polska Katarzyna wysza za m za krla szwedzkiego Jana III Waz, i jej synem by w
Zygmunt. Obie siostry utrzymyway serdeczne z sob stosunki, a ciotuchna" Anna lubia
bardzo swego siostrzeca, ktrego nazywaa pieszczotliwie Zyziem". Batory pochwala cay
projekt, i ukady wstpne (bo wybr nalea do przyszej elekcji na Woli) toczyy si z jego
wiedz. Chocia Szwecja bya krajem protestanckim i Jan Waza luteraninem, matka
wychowaa Zyzia po katolicku, nie byo wic przeszkd religijnych. Zreszt pewne byo, e
co krl Stefan uzna za dobre, i nard cay to uzna chtnie, bo krl ten pozyska sobie
nadzwyczajne zaufanie.
Jak serca Polakw lgny coraz bardziej do tego krla, mamy przykad na ksiciu poetw,
Janie Kochanowskim, ktry podczas bezkrlewia gardowa za Habsburgami, a potem peen
by uwielbienia dla krla Stefana i w wierszach swoich z najwikszym zapaem o nim
wspomina. Jakie za miano zaufanie do jego zdania, wiadczy ustanowienie trybunaw, o co
na prno starali si poprzedni krlowie. Dopiero Batoremu udao si przekona szlacht, e
krl nie musi wykonywa urzdu najwyszego sdziego osobicie, wic pozwolono mu na
ustanowienie tzw. try147
Feliks Koneczny
bunaw, tj. najwyszych sdw, w ktrych sdziowie rozstrzygali spory bez krla, a w jego
imieniu, i ju nie byo od nich adnej apelacji. Podobnie w sprawach wojny i polityki
zagranicznej tak spoeczestwo polegao na Batorym, gdy go lepiej poznao, e pod koniec
jego rzdw nie byo takiej rzeczy, ktrej by mu sejm na jego danie nie uchwali.
Okazao si to w roku 1584, gdy umar Iwan Grony, a wic wedug wczesnych wyobrae
rozejm przesta obowizywa. W Moskwie zanosio si na wojn domow z powodu
wspzawodnictwa o opiek nad nieletnim i sabowitym synem Iwana, Fedorem. Natenczas
krl Stefan postanawia stara si samemu

0
t opiek, aeby w ten sposb zyska wadz nad armi moskiewsk i poprowadzi j
na Turka. Ju dojrzeway ukady o lig z pastwami zachodnimi; tym bardziej zaleao teraz
na Moskwie, tote krl zdecydowany by wkroczy tam z wojskiem
1
choby si wymusi, eby go uznano opiekunem Fedora i eby wojsko moskiewskie
poczyo si z polskim i litewskim. Zwoa sejm, ktry mia uchwali wielkie podatki na t
wojn. Szlachta z zapaem przystawaa na wszystko, pena wiary w rozum i dzielno swego
krla. Ju mia zebra si sejm walny i ogosi wojn, gdy wtem mier porwaa wielkiego
monarch, liczcego zaledwie 53 lata wieku. Umar w Grodnie w roku 1586 po
dziesicioletnim zaledwie panowaniu; pochowany na Wawelu w piknej kaplicy
Najwitszego Sakramentu, wykadanej czarnym marmurem.
Wsawi si ten krl nie tylko wojnami, ale niemniej dzieami pokoju. Jest on zaoycielem
drugiego uniwersytetu polskiego, mianowicie w Wilnie, stolicy Litwy. O wybr jzyka nie
byo kopotu, bo czy w Krakowie, czy w Wilnie odbyway si wykady jednako po acinie, jak
w caym wiecie wczesnym. Uniwersytet Wileski powsta w roku 1580, a pierwszym jego
rektorem by ksidz Piotr Skarga Pawski, znakomity pisarz, wadajcy cudownie piknym
jzykiem polskim i najsynniejszy kaznodzieja (bdzie o nim jeszcze mowa). Uniwersytet
Wileski mia potem naby wielkiego znaczenia.
148
Dzieje Polski
Pomocnikiem krla Stefana we wszystkich dzieach wojny i pokoju, wielkim wodzem i
politykiem, a najgorliwszym obywatelem i mionikiem Ojczyzny by Jan Zamoyski,
Wielkim zwany. Trudno powiedzie, kiedy jaki pomys wyszed od krla, a kiedy od niego;
byli zawsze razem, uzupeniajc si nawzajem. Teraz Zamoyski naley do najwybitniejszych
postaci caej historii polskiej. Przyja jego z Batorym sigaa tak dalece, i krl da mu za
on siostrzenic sw Gryzeld.
Na elekcji Zamoyski owiadczy si za Zygmuntem Waz, ktry zobowizywa si, e caa
Estonia nalee bdzie nie do Szwecji, lecz do Polski. Spodziewano si, e bdzie w jego
mocy tak to rozstrzygn, bo by on take nastpc tronu szwedzkiego, ktry by
dziedzicznym.
Ale przeciw Zamoyskiemu i Zygmuntowi stan mono-wadczy rd Zborowskich, ktry
pozyskawszy sobie niektre wojewdztwa, przeprowadzi podwjn elekcj, obwoujc
krlem habsburskiego arcyksicia Maksymiliana. Do trzeciego razu prbowali Habsburgowie
szczcia w Polsce. Arcyksi mia do Polski bliej. Zblia si ju z wojskiem do Krakowa,
kiedy Zygmunt Waza by ledwie w Gdasku. Odparto Niemca od Krakowa, a Zamoyski
popdzi za nim na .lsk i tam pod Byczyn wzi go w zwyciskiej bitwie do niewoli, w
ktrej arcyksi zostawa przez dwa lata, a si zrzeka roszcze do korony polskiej.
Zasiad na tronie polskim i litewskim Zygmunt III Waza, ktry w 45-letniem panowaniu
zbiera owoce mdrych rzdw i wyrobienia spoeczestwa polskiego z czasw poprzednich
panowa. W tych czasach pozyskao pastwo najszersze granice, najliczniejsz armi,
najwiksze odnosilimy zwycistwa, posiadajc szereg wietnych hetmanw. Krl sam
niewiele miewa w tym zasugi. I rzdzi nie po polsku. Mia on nadmierne wyobraenie o
wadzy krlewskiej. Uwaa pastwo za sw wasno, z ktr wolno mu robi, co mu si
podoba: podarowa, odstpi drugiemu, zamieni z drugim, wedug wasnego upodobania.
Miao si to wnet okaza.
149
Feliks Koneczny
Umyli sobie, e odstpi tronu polskiego Habsburgom, tym samym, od ktrych co dopiero
uwolni go Zamoyski, a oni za to pomog mu zgnie protestantyzm w Szwecji. Wyday si te
ukady, i sam Zamoyski musia go na sejmie 1592 roku ostro pouczy, e koron polsk nie
mona handlowa, a herezji nie mona mieczem nawraca. Sejm ten zowie si

inkwizycyjnym", bo urzdzono na nim istne ledztwo o to, jak krl mie szafowa koron
bez wiedzy sejmu.
Tymczasem w rok potem umar Jan Waza. Zygmunt pojecha do Szwecji i koronowa si.
Zdawao si, e poczy obie korony, a zamieszkiwa bdzie stale w Polsce. Jako jesieni
1594 roku powrci do Krakowa. Ale protestanccy Szwedzi bali si, e Zygmunt bdzie z
czasem zmierza do zaprowadzenia przemoc rzdw katolickich, wic powstao stronnictwo
niechtne jego rzdom. Oliwy do ognia dolewa od pocztku stryj krlewski, Karol ksi
Sudermanii, wasn w tym upatrujc korzy. Skoczyo si to te na tym, e Karol wyzu
Zygmunta z korony szwedzkiej.
Zygmunt III mia mao zdolnoci, a wielkie plany. Chcia zgnie protestantyzm nie tylko w
Polsce, lecz w Europie w spce z Habsburgami. Jawnie przeciwic si nieraz swobodzie
sumie, stanowicej zasadnicz cz pacta conventa, zniechca i polskich rnowiercw,
drani ich i wywoywa myl o oporze. Protestantyzm osab ju znacznie, a krl
niepotrzebnie wzmacnia jego organizacj obaw przeladowa. Protestanci polscy
porozumieli si ze schizmatykami i przygotowywali rokosz przeciw krlowi. Zygmunt
obmyli tedy klin do rozsadzenia tego zwizku.
Klinem takim miaa by unia cerkiewna, ogaszana z namowy krla na synodzie
prawosawnym, zwoanym w roku 1596 do Brzecia Litewskiego, i std brzesk zwana.
Cz Rusi, uni przyjwszy, uznaa papiea gow caego Kocioa, we wschodnim rwnie
obrzdku. Powstawa u nas obok katolicyzmu aciskiego drugi katolicyzm, obrzdku greckosowiaskiego. W ten sposb zwikszaa si ilo wyznawcw katolicyzmu,
150
Dzieje Polski
a schizma zdawaa si ponosi waln klsk. Zygmunt mniema, e dziki takiej kombinacji
osabi obz protestancki od jednego zamachu, a schizma przestanie istnie.
Zawid si. Tylko cz Rusi Biaej i Podlasie pragny unii i byy do niej przygotowane, ale
caa Ru poudniowa, tj. Woy, Podole, Ukraina i Ru Czerwona sprzeciwiy si ostro unii
cerkiewnej, i od tego czasu mia krl w prawosawnych tych prowincjach zacitych wrogw.
Nasta pod wzgldem wyznaniowym zamt jeszcze wikszy, ni by przedtem, bo liczba
wyzna powikszya si o jedno. Prawosawie nie przestao istnie, a zaczo si reformowa,
ulepsza sw organizacj, aeby mc wystpi do walki z uni. Unici i prawosawni zwalczali
si wzajemnie z najwiksz namitnoci i nienawici. Zamiast zjednoczenia kocielnego
prowincji ruskich nastaa walka religijna.
Poniewa unia brzeska wywoaa (niepotrzebnie) obaw, e prawosawie bdzie
przeladowane, a tego samego obawiali si protestanci, obie strony zawary wic tym
cilejszy odtd zwizek celem zrzucenia Zygmunta z tronu. Szczciem Wielki Zamoyski
naprawia niepospolitymi swymi zdolnociami, co krl popsu brakiem zdolnoci. Miano te
oglne zaufanie do niego, e pki on yje wolno wyzna nie bdzie w Polsce naruszona.
Pamitano, jak raz Zamoyski, cho gorcy katolik, uj si za protestantami, a gdy mu pewien
praat zarzuca z tego powodu obojtno w wierze, odpar w te sowa: Dabym rk za to,
eby si oni wszyscy nawrcili do Kocioa katolickiego, lecz dabym drug rk w ich
obronie, gdyby ich kto chcia krzywdzi", tj. zmusza gwatem do udawania katolikw.
Zamoyski, chocia innego by zdania ni krl, nie dopuci jednak do rokoszu i ochroni
Polsk od wojny domowej.
Jeeli kiedy, to nawczas potrzebowaa Polska spokoju wewntrz, bo zewntrz miay dzia
si rzeczy, wymagajce caej bacznoci i wielkich si. Przeniesiono te stolic pastwa w roku
1596 z Krakowa do Warszawy, eby rzd by bliej spraw pnocnych i wschodnich, ktre
nabieray coraz wikszej wagi, z coraz wikszym niebezpieczestwem dla Polski.
151
Feliks Koneczny

Car Fedor, wzgldem ktrego Batory mia niegdy zamiary, okaza si sabym na umyle i
pozostawa pod opiek mono-wadcy moskiewskiego Borysa Godunowa. Opiekun rad by
przygotowa tron dla samego siebie, zwaszcza gdy zmar 9-letni brat cara, chory od
urodzenia Dymitr. Po mierci Fedora w roku 1598 Zamoyski doradza, eby krl stara si
teraz o tron moskiewski, ale Zygmunt nie chcia si tym zajmowa, dajc pierwszestwo
sprawom szwedzkim, bo Karol Sudermaski jawnie ju wystpowa przeciw Zygmuntowi.
Godunow przywaszczy sobie tron w Moskwie, Szwecja te wymkna si Zygmuntowi.
Stryj krlewski Karol, mia cay niemal nard szwedzki po swej stronie. W roku 1600 zacza
si wojna midzy stryjem a synowcem o tron szwedzki. Karol wkroczy z wojskiem do Inflant
polskich, dajc, eby Zygmunt zrzek si korony ojcowskiej. Na prno sejm polski
zastrzega si, e Polska nie ma wcale wojny ze Szwecj. Wedug poj zagranicznych o
wadzy krlewskiej, krl wojowa z krlem, a narody byy od tego, eby dostarczy im wojsk
i pienidzy na wojn. A skoro Szwedzi nas zaczepili, musielimy oczywicie broni si, i tak
powstay wojny szwedzkie.
Rwnoczenie dziay si w Moskwie dziwne rzeczy. Przeciwnicy Godunowa, eby go si
pozby, podstawili samozwaca, ktry mia udawa, e jest owym Dymitrem, modszym
bratem cara Fedora. Od dawna rzucono podejrzenie na Godunowa, jakoby on kaza by
zamordowa maego Dymitra; obecnie rozchodziy si wieci, e jednak Dymitr uszed
mierci, bo podstawiono siepaczom inne dzieci, a carewicz uprowadzony przez przyjaci
domu carskiego (by ostatnim Rurykowiczem) wychowywa si w ukryciu i teraz zgasza swe
prawa do tronu. Przeciwnicy Godunowa porozumieli si z kilku rodami mono-wadczymi z
Rusi litewskiej o pomoc z Polski dla samozwaca. Nagle w roku 1603 gruchna wie, e u
Winiowieckich w Bra-himiu, a nastpnie w Lubnie znalaz si mody carewicz, ktry chowa
si po rozmaitych klasztorach pastwa moskiewskiego w tajemnicy, a dorsszy przeszed na
polsk stron i prosi
152
Dzieje Polski
0
pomoc przeciw Godunowowi. Wszystko to byo dugo naprzd przygotowane i
obmylone tak sprytnie, i mnstwo ludzi uwierzyo. Uwierzy te sam Zygmunt III.
Nie uwierzy Zamoyski i z ca stanowczoci przeciwi si udzieleniu samozwacowi
jakiejkolwiek pomocy. Ale samozwaniec pozyska sobie krla tym, e w roku 1604 przyj w
krakowskim kociele w. Barbary katolicyzm i obiecywa zaprowadzi uni brzesk w caym
pastwie moskiewskim. Pewne rody mo-nowadcze z Rusi napieray te na krla, eby
udzieli pomocy. Mieli oni w tym gruby interes. Jeden z tych monowadcw obowi si na
sprawie Dymitra na milion rubli i nadto jeszcze myla o wydaniu crki swej Maryny za
przyszego cara.
Tymczasem trzeba byo w Inflantach walczy ze Szwedami. Hetman Zamoyski odnis tam
szereg zwycistw, a gdy w grudniu 1602 roku ustpi dla sabego zdrowia (a by ju starcem),
znalaz godnego nastpc w Karolu Chodkiewiczu. Nowy hetman stoczy wiele szczliwych
walk w polu i zdoby miasto Dorpat i wreszcie okry si niemierteln saw walnym
zwycistwem, odniesionym pod Kircholmem w roku 1604.
Bitwa ta synie w historii wojen, bo szczupe wojsko polskie, liczce zaledwie cztery tysice
onierzy, pobio czternacie tysicy Szwedw, z ktrych a dziewi tysicy polego.
Zdobyto wtenczas szedziesit chorgwi/ jedenacie dzia, zajto obz
1
wszystkie kosztownoci Karola Sudermaskiego. Sawa tego zwycistwa zagrzmiaa
po caej Europie. Papie Pawe V napisa odrczny list do Chodkiewicza, ze wszystkich
dworw monarszych przysyano gratulacje, nawet sutan turecki przyda Zygmuntowi III list
peen grzecznych swek.
Rwnoczenie samozwaniec odbywa pochd do Moskwy -i to triumfalny! Zebrawszy w
Polsce zaledwie 2 500 ochotnikw na swj od, wybra si na zdobycie pastwa, a skoro

tylko przekroczy granic, wnet przystao do niego 20 000 Moskali. onierze Godunowa
zbiegali do niego caymi pukami, a grody po drodze same si poddaway, witajc rzekom
ostatni latorol starej dynastii Rurykowiczw. Nagle zginli Godunow i syn jego, a
samozwaniec odby wjazd triumfalny do Moskwy w roku 1605.
153
Feliks Koneczny
Majc ju stolic zdobytego pastwa w swej mocy, zwrci si do Warszawy z prob o
sojusz. Sejm nie dowierza, a stary Zamoyski owiadczy bez ogrdek, e to komedia
polityczna, a sprawa krta i niezaszczytna. Podobnie przestrzega Zygmunta III hetman
Stanisaw kiewski, najwiksza podpora tronu jego, m zacny a pobony, prawie wity.
Najpowaniejsi mowie w Polsce prosili, eby nie wdawa si w krtactwa; co innego i
prost drog i stara si samemu o tron carski.
Ale Zygmunt Waza pozosta guchym na te przedstawienia. Cieszy si, e przez tego
samozwaca wypolitykuje uni brzesk w pastwie moskiewskim, a przy tym rzekomy
Dymitr obiecywa mu dostarczy posikw przeciw Karolowi Sudermaskiemu. Zygmunt III
udzi si dalej. Samozwaniec, cho zosta rzeczywicie carem, nie myla dotrzymywa tych
obietnic.
Ze wszystkich obietnic dotrzyma on tylko jednej: e Maryn Mniszchwn poj za on.
lub odby si w Krakowie przez zastpc pana modego, ktrym by podskarbi i kanclerz
moskiewski, Atanazy Wasiew. Taki lub zowie si przez proku-racj" i zdarza si czsto.
Na uroczysto zajto a trzy kamienice ssiadujce z sob przy rynku krakowskim i
poprzebijano w nich ciany, eby tworzyy jakby jeden dom. Urzdzono kaplic, do ktrej
wszed naprzd krl Zygmunt z krlewiczem Wadysawem, za nimi Wasiew, potem dwch
dostojnikw polskich wprowadzio pann mod, za ktr weszli gocie weselni. lub dawa
kardyna Bernard Maciejowski. Wasiew pierwszy raz znajdowa si pomidzy katolikami,
nie zna zupenie obyczaju i ceremoniau, i byy z tego powodu rozmaite drobne kopoty. Nie
chcia dotkn si rki Maryny, a otrzymawszy od niej piercionek lubny, nie chcia go
woy na palec, lecz natychmiast schowa do puzderka, a wszystko to przez niemiao, bo
mu si zdawao, e ubliyby tym osobie monarszej. Kiedy kardyna zwiza mia im rce
stu, poyczy sobie naprdce chustki od stojcej w pobliu wojewodziny smoleskiej,
owin sw do w t chustk i tak j dopiero poda Marynie, uwaajc, e jako poddany, nie
jest godzien dotkn si doni swej monar-chini.
154
Dzieje Polski
Towarzyszyo samozwacowi do Moskwy wielu Polakw, z ktrymi on obcowa wedug
zachodniego obyczaju. Gniewao to wielce jego poddanych, ktrzy myleli, e Dymitr
przenosi Polakw nad nich i e si umylnie z nimi poufali.
atwowierny Zygmunt Waza, majc obiecane posiki od samozwaca moskiewskiego i od
Habsburgw, nie chcia zawiera pokoju ze Szwecj, ktry po takich zwycistwach mg by
dla Polski korzystny. On jednake nie chcia zawrze pokoju, pki mu nie oddadz tronu
szwedzkiego. Do tego trzeba by przeprawi si do Szwecji i kraj ten zdoby. O tym wanie
myla Zygmunt III, ale czy interes polski wymaga zdobywania zamorskich krajw? Sprawa
korony szwedzkiej bya osobist jego spraw, ale nie pastwow polsk. Krl jednak
zaledwie zezwala na zawieszenia broni ze Szwecj. Prowadzi wic polityk nie narodow,
lecz swoj dynastyczn.
Wisia te cigle rokosz nad krlem niebacznym. Nie sami rnowiercy pragnli zrzuci go z
tronu. Na czele przeciwnikw krlewskich stan najgorliwszy katolik, wojewoda krakowski
Mikoaj Zebrzydowski, fundator Kalwarii Zebrzydowskiej pod Krakowem. Spiskowcy
zamierzali tron polski odda... Dymitrowi Samozwacowi! Ten nie kwapi si wic z

posikami dla krla, lecz przeciwnie zbiera wojsko przeciwko niemu. Majc okoo stu tysicy
wojska, zamierza ruszy na Litw, niepomny dobrodziejstw doznanych od Zygmunta.
Jeszcze powstrzymywa wybuch rokoszu Zamoyski sw powag. Skoro atoli w roku 1605
zabrako go, zaraz nastpnego roku rokosz wybuch. Rokoszanie pobici jednak zostali przez
kiewskiego i Chodkiewicza w roku 1607 pod Guzowem. Krl darowa potem win
rokoszanom, ale panowanie jego byo ju do reszty zamcone.
Tymczasem komedia ze samozwacem miaa si ku kocowi. Zniechci sobie wielu,
zwaszcza za monowadczy rd Szujskich, jeden z tych, ktrzy dobrze wiedzieli, e on nie
jest carem Dymitrem.
Szujscy odstpili od niego i wysali posa do Krakowa z pro155
Feliks Koneczny
b, by Zygmunt III udzieli im pomocy przeciwko samozwacowi, a oni za to wybior
krlewicza Wadysawa na cara. Mona byo o tym pomyle, bo ju byo po rokoszu, ale
Zygmunt III nie wyzyska stosownej chwili i odmwi. Samozwaniec i tak niedugo cieszy
si panowaniem. Szujscy, uknuwszy spisek, ruszyli jednej nocy na Kreml (zamek carski w
Moskwie) i Dymitra pozbawili ycia. Ciao jego leao przez trzy dni na tzw. Krasnoj
Poszczadi (Czerwonym placu) w Moskwie; dopiero czwartego dnia zakopano je w otwartym
polu za miastem, potem jeszcze raz odkopano, obwoono po miecie, oblano smo, spalono
na stosie, a popioy z dzia wystrzelono. W dwa dni pniej carem wybrano Wasyla
Szujskiego, ale w dwa miesice rusza na Moskw nowy samozwaniec, ktry opowiada, i to
nieprawda, e tamtego zabito, e uszed, a spiskowcy przez pomyk kogo innego zabili.
Maryna Mniszchwna przyznaa si do tego drugiego samozwaca, eby si utrzyma na
tronie, i przez krtki czas prbowaa przy niej szczcia garstka awanturnikw, a wreszcie i
Maryna dostaa si do niewoli i utopiono j.
Car Wasyl Szujski, wiedzc, jak Zygmunt Waza popiera samozwaca, zawar zaraz
przymierze ze Szwecj przeciw Polsce. Teraz dopiero wypowiedzia krl wojn Moskwie!
Nareszcie w roku 1609 mogli byli Polacy zabra si do przerwanych planw krla Stefana!
Wojna bya sawn, triumfaln. Upr Zygmunta III da si atoli i tu we znaki. kiewski
chcia ruszy prosto na Moskw, bo wiadomo byo, e nie wszyscy bojarzy moskiewscy s za
Szujskim, e wielu yczy sobie krlewicza polskiego Wadysawa na cara. Ale krl kaza
wpierw zdobywa Smolesk, na co straci cae trzy lata. Hetman kiewski, majc ledwie 6
000 onierza, odnis w roku 1610 wietne zwycistwo pod Kuszynem nad armi szwedzkomoskiewsk, liczc 48 000. Przypadao wic omiu na jednego onierza polskiego.
Zwyciski hetman szed z wojskiem dalej i dnia 3 sierpnia 1610 stan pod miastem Moskw.
Nie wchodzi do miasta. Nie chcia by zdobywc w stolicy narodu, ktrego polityka
156
Dzieje Polski
polska nie zamierzaa podbija i ujarzmia; wszak chodzio tylko o to, by carowie nie
najedali na granice litewskie, eby skoczy na zawsze z tymi wojnami, eby nieprzyja
zamienia si w sojusz wojenny przeciw Turcji. Trzy tygodnie stao tedy wojsko polskie pod
miastem, a tymczasem hetman prowadzi ukady z wielmoami moskiewskimi. Stano na
tym, e ci odebrali wadz Szujskim, a na tron carski zapraszali krlewicza Wadysawa
Waz, liczcego wwczas lat 15. Sami przyprowadzili kiewskiemu do obozu obydwch
Szujskich: zoonego z tronu cara Wasyla i najwyszego dowdc wojsk, brata tamtego,
Dymitra Szujskiego. Teraz dopiero kiewski wszed do miasta. Zajmowa je nie dla krla
polskiego Zygmunta III, lecz dla wybranego cara Wadysawa Wazy.
Krl by podtenczas pod Smoleskiem, oblegajc t najsilniejsz twierdz, klucz krain
pnocnych. Tam otrzyma wiadomo, co si stao pod Moskw i... pogniewa si na

kiewskiego o to, e carem mia by krlewicz, a nie on sam. Ale jego Moskale nie chcieli,
jako twrcy unii brzeskiej, na ktr aden Moskal nie byby przysta.
Krl zabawi pod Smoleskiem a do szczliwego zdobycia tego grodu w czerwcu 1611
roku, po czym wrci i hetmanowi kaza wraca. Zostawiwszy drobn tytko zaog na
Kremlu, moskiewskim zamku, zwyciska armia wracaa do Polski. Hetman odby triumfalny
wjazd do Warszawy, przedstawi na sali sejmowej Szujskich jako jecw, kaza rozwija
zdobyczne moskiewskie sztandary, ale dusz gryz mu smutek, jemu i wielu innym. C
pomog zwycistwa, jeeli za polityka zmarnuje owoce zwycistw?
Moskale zostali bez cara, bez rzdu. Szujskich si pozbyli, a krlewicza polskiego nie dostali,
bo go ojciec nie puci do Moskwy. Gdy tak miny cae trzy lata, a rzdu nijakiego ni
porzdku w kraju nie byo, musieli wybiera sobie nowego cara spord siebie, bo c innego
mieli pocz? Stao si to w roku 1613. Wybr pad na Michaa Romanowa, ktry sta si
zaoycielem nowej dynastii. Nieliczna zaoga polska musiaa z Kremla ustpi.
157
Feliks Koneczny
Dopiero w roku 1617 Zygmunt III pozwoli poniewczasie wybra si synowi do Moskwy. Ale
teraz byo to, czym zgoa innym, ni przed siedmiu laty. Nikt go teraz ju nie wzywa, kraj
by posuszny carowi Michaowi i gotw by broni jego tronu. Szczcio si jednak orowi
polskiemu i teraz. Jan Karol Chodkiewicz nie da sobie wydrze Smoleska, a wojsko
krlewicza zdobyo Dorohobu i Wiam, a w padzierniku 1618 roku dotaro ponownie do
bram Moskwy. Wtem zatrzymano si, zawierajc w Dywilinie rozejm na lat 16. Warunki byy
wietne. Trzy obszerne ziemie: smoleska, siewierska i czernihowska powikszyy obszar
Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Duo krl zmarnowa, ale bd co bd rozejm dywiliski 1618 roku, rozszerzajc granice
pastwa tak daleko poza Dniepr, wiadczy o wielkiej potdze Polski i Litwy. Szczyt potgi
polskiej przypada wanie na te czasy.
Szkoda, e potga ta marnowaa si na wojny, bez ktrych mona si byo obej. Kiedy
przyczano zadnieprskie ziemie ruskie, Inflanty popady tymczasem znowu w rce
Szwedw. Zygmunt III zaprotestowa bowiem przeciw wstpieniu na tron szwedzki nastpcy
Karola Sudermaskiego, krla Gustawa Adolfa, owiadczajc, e on sam tylko jest
prawowitym wadc Szwecji.
Wszcz wic wojn nowy krl szwedzki, a trwaa ta druga wojna szwedzka lat 12, pena
rwnie zwycistw... bezskutecznych. Cztery razy Gustaw Adolf chcia zawiera pokj, a
otrzymywa zawsze tylko rozejm, bo Zygmunt III nie uwaa za moliwe pojedna si z nim,
nie chcc zrzeka si tytuu krla szwedzkiego, nie chcc wyrzec si tronu szwedzkiego na
przyszo. Czwarty z rzdu rozejm, zawarty w roku 1629, by przynajmniej nieco duszy, bo
na sze lat. Polityka krlewska narazia pastwo na inn jeszcze wojn.
Od roku 1618 wrzaa w Niemczech straszna wojna religijna, majca trwa lat 30. Katolicy i
protestanci prbowali, kto kogo wytpi. Na czele obozu katolickiego stana dynastia
habsburska, a przeciw nim zwizek ksit protestanckich niemieckich wraz
158
Dzieje Polski
z Krlestwem Czeskim, bo Czesi spraw niemieckiego protestantyzmu przyjli za wasn
(mieli to przypaci utrat niepodlegoci na samym pocztku tej wojny w roku 1620). Do
obozu przeciwnego Habsburgom i katolicyzmowi przyczya si te znaczna cz narodu
wgierskiego pod przywdztwem Rakoczego, wczesnego ksicia siedmiogrodzkiego.
Zygmunt III rwa si do tej wojny religijnej i chcia, eby Polska ruszya ca si na pomoc
Habsburgom; ale sejm polski pamita, e wiara nie ma by z przymusu". Krl po cichu
popiera jednak Habsburgw w rozmaity sposb, wzbudzajc przez to coraz wiksz
nienawi u innowiercw. Popiera werbunek zacinych w Polsce dla wojsk cesarskich i

wyprawi cesarzowi na pomoc posiki pod pukownikiem Lisowskim, zwane od niego

Lisowczykami. Jedyny to przykad, e w Polsce znaleli si zacini na cudz sub.
Koalicja protestancka nie moga da rady cesarskim. Weszli wic w porozumienie z sutanem
tureckim, eby ruszy albo na Wiede, albo na Polsk, aeby przynajmniej oderwa
Zygmunta III od zwizku z cesarzem, eby cesarz nie mg otrzyma z Polski znaczniejszej
pomocy. Sutan wybra Polsk. A Polska bya wanie w wojnie z Gustawem Adolfem; nie
mogo by ani mowy o tym, eby rwnoczenie przepdza Turka.
Rycerstwo polskie marzyo o wojnie z Turcj, ale o zaczepnej, wielkiej i z jak najwiksz
armi, o takiej wojnie, ktrej mona by powici wszystkie siy pastwa, eby posuwa si
w gb krajw tureckich i doj do Konstantynopola; a tu tymczasem wypado nie zaczepia
wroga chrzecijastwa, nie zdobywa, lecz z cikim trudem broni wasnych granic.
W roku 1620 ruszyo w pochd na Polsk 80 tysicy Turkw i Tatarw. Hetman i kanclerz
zarazem Stanisaw kiewski, zebrawszy naprdce ledwie 8 tysicy onierza, przeprawi si
przez Dniestr i stan obozem pod Cecor, aeby im zagrodzi drog. Trzyma si dugo,
czekajc na prno na posiki; wojsko zaczo szemra, e jest przez krla opuszczone i
wydane na rze Turkom. kiewski wytrwa w obowizku. Widzc, e nie moe
159
Feliks Koneczny
zwyciy, powiedzia sobie, e powinien wytrwa tam na granicy, aeby by jakby waem,
wstrzymujcym dalszy pochd turecki, przynajmniej do jakiego czasu, aby zebrao si w
Polsce wiksze wojsko. Og onierzy nie da si jednak, niestety, przej tym bohaterskim
duchem i do obozu zakrada si nie-karno, zaczto nalega na hetmana, eby rozpocz
odwrt, a gdy on na to nie chcia przysta, zdarzay si nawet (wstyd powiedzie) wypadki, e
wbrew hetmanowi opuszczano obz, pospieszajc ku polskiej granicy. Gdyby to trwao
duej, nastpiaby haniebny ucieczka wojska, a wtenczas Turcy wpadliby im na kark i,
pdzc w rozsypce przed sob, tym atwiej dotarliby na polski brzeg Dniestru.
Wola wic kiewski sam rozpocz odwrt w porzdku. Utworzy wielki tabor, czyli
ruchom warowni z wozw i cofa si z wolna ku Dniestrowi, opdzajc si na wszystkie
strony podjazdom tureckim i tatarskim. Ju blisko byli granicy, gdy znw niecierpliwo i
niekarno wojska popsua hetmanowi szyki, i Turcy tabor rozbili. Dniestr by opodal i
niektre hufce pdziy samopas ku rzece, aeby jak najprdzej znale si na polskim brzegu.
Stary hetman nie straci ani na chwil poczucia, co winien honorowi; wola zgin, ni
ucieka. Dobywszy paasza, sam ruszy ku przednim szeregom, eby je na nowo uszykowa.
O zwycistwie nie byo co myle; znalazo si jednak dosy rycerstwa, ktre porwane
przykadem sdziwego wodza otoczyo go. Dziao si tu co podobnego, jak z krlem
Wadysawem III pod Warn. Garstka najdzielniejszych rzedniaa coraz bardziej wobec
straszliwej przewagi nieprzyjaciela. Wkrtce byo ich tylko kilkudziesiciu, niebawem tylko
kilkunastu, a w kocu zaledwie kilku, a wrd nich dwaj synowie hetmascy.
Tych kilku ostatnich bohaterw poczo baga hetmana, aeby ocali swe ycie, eby dosiad
konia i ucieka ku granicy, oni za tymczasem mieli na chwil zaj jeszcze Turkw swymi
szablami, a zanimby polegli, hetman mgby moe by bezpiecznym. Odrzuci jednake te
rady kiewski. Wtem zosta raniony
160
Dzieje Polski
j z trudem tylko mg kroczy. Nowe bagania i zaklcia, eby jeszcze prbowa ucieczki, ale
on odrzuca je znowu. Wtenczas obaj synowie staj przy nim z wydobytymi paaszami, a on
oparty na ich ramionach idzie coraz dalej na szeregi tureckie, szukajc zaszczytnej mierci.
Nie potrzebowa dugo na ni czeka. Jeden syn poleg wraz z ojcem, drugi dosta si do
niewoli.

Tak zmar jeden z najwikszych mw naszych dziejw, wielki wdz, a przy tym wielki
zarazem czowiek, bo to by charakter czysty jak za. Nie poznali si na nim wspczeni, od
ktrych wiele musia znosi przykroci, ale historia zapisuje jego imi wrd takich, przed
ktrymi korz si pokolenia. Ciao jego prowadzono nastpnie do zaoonego przez niego na
Rusi Czerwonej grodu kwi i pochowano w tamtejszym kociele parafialnym, a na
grobowcu wyryto napis po acinie: Exoriare nostris ex ossibus ultor, co po polsku znaczy:
Oby z koci naszych powsta mciciel!" I rzeczywicie znalaz si taki mciciel w rodzie
kiewskiego, jak o tym pniej rzecz bdzie.
Tragiczny zgon hetmaski przej groz cay nard. Nastpnego roku zebrano 66 tysicy
wojska z Polski i z Litwy pod hetmanem wielkim litewskim Janem Karolem Chodkiewiczem.
Zaoono znw warowny obz za Dniestrem pod Chocimiem i wytrzymano tam chwalebne
oblenie przez armi tureck, liczc a trzysta tysicy. Zawisa jednak jaka fatalno nad
wodzami tej wojny: Chodkiewicz umar w obozie chocimskim. Dowdztwo obj po nim
hetman polny koronny, Stanisaw Lubomirski, a nie dawszy si Turkom, zmusi ich do
zawarcia zaszczytnego rozejmu. Staego pokoju nigdy bowiem z Turcj nie zawierano z
zasady uwaajc, e nie godzi si wyrzeka wojny z nieprzyjacielem caego chrzecijastwa.
W rozejmie tym daa Turcja tylko, eby rzd polski trzyma na wodzy Kozakw i nie
pozwoli im samowolnych zaczepek; nawzajem zastrzega sobie Polska, eby sutan trzyma
na wodzy Tatarw.
Skorzystali na wojnie tureckiej Szwedzi. Tak si przez ten czas usadowili w Inflantach, e ju
w nich zostali. Co wicej, posunli si wzdu Batyku ku zachodowi, a porozumiawszy si
161
Feliks Koneczny
ze zdradzieckim lennikiem Polski, ksiciem pruskim, wtargnli a do Prus Krlewskich. Pobi
ich na gow hetman Stanisaw Koniecpolski w roku 1629 pod Trzcian, i omal sam krl
szwedzki nie dosta si tam do niewoli, ale kiedy jesieni roku 1629 zawierano rozejm
szecioletni, pozostao miasto Elblg w rku Szwedw. Tak to wojna pomidzy dwiema
gaziami Wazw
0
tron szwedzki zamieniaa si na wojn o panowanie nad Morzem Batyckim.
Znajdujc si wic na samym szczycie potgi pastwowej
1
wojskowej, Polska nie miaa roztropnej polityki i popada w kopoty, z ktrych nawet
dzielnemu spoeczestwu nieatwo byo wybrn. Z Moskw by tylko rozejm, ze Szwecj
rozejm i z Turcj te rozejm, wszystkie wic te wojny miay jeszcze powrci.
A Polska musiaa walczy o Morze Batyckie i Czarne, bo od tego zawisa caa przyszo
narodu. Miasta polskie, od Kazimierza Wielkiego takie bogate i zasobne, poczy w tych
wanie czasach podupada. Bogaciy si one na wielkim europejskim handlu ldowym, ale
obecnie handel ten upada, bo po odkryciu Ameryki handel wielki zamienia si na morski,
oceaniczny. Towary korzenne sprowadzano morzem od czasu opynicia Afryki. Przez cay
wiek XVI przygotowywa si ten przewrt handlowy, a z pocztkiem wieku XVII by ju
dokonany. Szy w gr narody, zamieszkae bliej Oceanu Atlantyckiego. Nastay zote czasy
dla Hiszpanii i Portugalii i nastpnie dla Niderlandw, a w kocu dla Anglii, ktra
przecigna tamtych wszystkich i staa si pani mrz.
Polska albo musiaa poczy si z tym wielkim handlem wiatowym przez Morze Batyckie i
Czarne, albo zuboe, bo sam handel ldowy nie dawa ju siy ekonomicznej, niezbdnej dla
potgi pastwa. Pastwo poczynao ju ywi si tylko dorobkiem pokole poprzednich.
Na dobitk i ten handel ldowy by w tych czasach ogromnie cieniony, a to z powodu owej
wojny religijnej 30-letniej (1618-1648), ktra wycieczaa kraje ssiednie, Wgry, Czechy i
cae Niemcy. Z kime tu byo prowadzi handel? Zajciem intrat162
Dzieje Polski

niejszym od handlu stawaa si wojskowo. Tote np. nard szwedzki zamienia si cay w
onierzy.
Krl Gustaw Adolf, otrzymawszy rozejm z Polsk, ruszy zaraz do Niemiec, eby stan tam
na czele protestantw przeciw Habsburgom i obozowi katolickiemu. Zygmunt III wierzy
lepo, e tam w Niemczech bdzie Szwed pokonany i e po szeciu latach mona bdzie ju
na pewno przystpi w spce z ca dynasti habsbursk do odzyskania korony ojcowskiej.
Ale Gustaw Adolf odnosi w Niemczech wietne zwycistwa, a chocia sam poleg w roku
1632; dzielni jego w wodzowie utrzymali wietn przewag ora szwedzkiego tak, e przez
jaki czas generaowie szwedzcy byli prawdziwymi wadcami w Niemczech. Gustaw Adolf
nie mia syna, ale na tron szwedzki nie powoano po nim Zygmunta III, lecz maoletni crk
Gustawa Adolfa, Krystyn.
Zygmunt III umar take w roku 1632, po dugich 45-letnich rzdach, prowadzonych na
przekr narodowi, ktry nie yczy sobie ani wojny ze Szwecj, ani sojuszu z Habsburgami.
Syn i nastpca Zygmunta III, Wadysaw IV Waza, wybrany by jednomylnie; caa elekcja
trwaa zaledwie p godziny. Polska dostaa monarch rycerskiego, zaprawionego do
obozowego ycia od wczesnej modoci, ktry cae swe ycie woy w spraw powszechn
chrzecijask, eby Turkw wypdzi z Europy i uwolni od jarzma muzumaskiego ludy
bakaskie.
Ze zmiany tronu skorzysta chcia car i uwaajc rozejm dy-wiliski za nieobowizujcy,
urzdzi zaraz po mierci Zygmunta III wielk wypraw na Wielkie Ksistwo Litewskie i j
oblega Smolesk. Nowy krl ruszy szybko na odsiecz i dawa tam przez pi miesicy
wasn osob przykad hartu i mstwa (jedna z bitew bya tak zacieka, i piechota polska
wystrzelaa 70 tysicy nabojw) - a w kocu zmusi ca armi moskiewsk do kapitulacji.
W rce polskie dostao si 122 chorgwi, 110 armat, a broni palnej i siecznej na 8 000
onierzy. Tym razem wojna skoczya si nareszcie nie rozejmem, lecz pokojem, zawartym
w Polanowie 1634 roku. Moskwa zrzekaa si na stae krajw odstpionych
163
Feliks Koneczny
czasowo rozejmem dy Wiliskim. Nikt w Polsce nie chcia czyni nowych zdobyczy, a
zwyciski krl zrzek si nawet dobrowolnie tytuu carskiego, bo pragn przyjani z now
dynasti moskiewsk Romanoww, a to ze wzgldu na lig przeciw Turcji.
Szkoda, e nie zrzek si take tytuu krla szwedzkiego. Zawar jednak ze Szwecj w roku
1635 w Sztumie rozejm dugi, bo na lat 26 i to na warunkach takich, ktre powinne byy
zapewni nie tylko pokj zupeny, lecz przyja ssiedzk. Szwecja zwracaa wszystkie
grody, zajte za Zygmunta III w Prusach, Inflanty za podzielono na cz szwedzk i polskolitewsk. Inflanty bowiem i Kurlandia nie naleay do samego tylko Wielkiego Ksistwa
Litewskiego jak inne zdobyczne ziemie wschodnie, lecz stanowiy wasno wspln Korony
i Litwy.
Bez dobycia wic ora zyskiwao si duo. Krl, rozumiejc, jako od panowania na morzu
zawisa przyszo pastwa, obwarowa Pwysep Hel (potem przez Niemcw przezwany
Hela), zaoy tam dwie warownie i wystawi pierwsz pastwow flot polsk, zoon z 13
okrtw. Po raz pierwszy ujrzano wreszcie na Batyku flag polsk (dotychczas uywano
tylko najtych okrtw gdaskich). Gdyby Wadysaw IV to tylko by zdziaa i nic innego,
ju by zasuy na wdziczne wspomnienie w historii narodowej.
Podczas tych pocztkowych zawika moskiewskich i szwedzkich trzeba byo rwnoczenie
odpiera dwa najazdy tatarskie, po czym sutan wyruszy na Polsk wasn osob. Z
nadzwyczajnym popiechem przenis si krl wtenczas spod Smoleska do Lwowa, eby i tu
dowodzi osobicie. Zwycistwa pod Sasowym Rogiem i pod Paniowcami, odniesione przez
hetmana Koniecpolskiego, pouczyy sutana, jak Polacy umiej zwycia Turkw. Kaza
wic sutan udusi basz, ktry go namwi do tej wyprawy, i poprosi o pokj.

Wadysaw IV zyska wielk saw. Mona go nazwa ulu-biecem poetw. Cae poematy
pisa o nim Samuel ze Skrzypny Twardowski, i najwikszy poeta chorwacki Gunduli.
Poudniowi Sowianie pokadali w nim nadzieje odzyskania wolnoci od Turkw.
164
Dzieje Polski
Porozumiewa si te Wadysaw IV w sprawie przyszej wyprawy z innymi pastwami. Ale
wyprawa ta musiaaby by stanowcz, wielk rozstrzygajc wojn. Na przygotowania trzeba
byo lat kilku, przez ten czas za zaleao wiele na tym, eby z Turcj rozejm by dotrzymany,
eby nie marnowa si czciowo, pki si wszystkich si caej ligi nie zbierze.
Zawierajc rozejm, sutan zobowiza si, e bdzie trzyma na wodzy Tatarw, ale da te
nawzajem, eby Kozacy nie wyprawiali si samowolnie na tureckie granice. Regestrowi byli
posuszni, bo byli onierzami krlewskimi, ale jak upilnowa nieregestrowych, eby nie
cignli wojny tureckiej przedwczenie? Wystawiono wic nad Dnieprem twierdz Kudak,
eby ich stamtd atwiej trzyma w karnoci. Oni podnosili o to bunt dwa razy. Dwch ich
przywdcw (Sulim i Pawluka) cito, bunt za stumi knia ruski, Jeremi Winiowiecki,
czowiek elazny na wojnie, przed ktrym draa caa kozaczyzna. Trudno, nie sposb byo
pozwala, eby istniao w pastwie wojsko, nie podlegajce rzdowi i wszczynajce
samowolnie wojny.
Sejm postanowi pozby si takiego niebezpiecznego dla pastwa wojska, i rozwiza
organizacj wojskow kozaczyzny nie-regestrowej. Uchwalono ich zamieni na w chopy
obrcone posplstwo", tj. odda w poddastwo na folwarki. Lekarstwo wybrano gorsze od
choroby. Sejm nie umia sobie radzi ze spraw kozack, nie rozumia jej, bo stosunki
ukraiskie byy cakiem niezrozumiae dla posw innych prowincji, gdzie nic podobnego nie
byo. W Koronie daoby si takim grunta w krlewszczyznach na prawie nierskim, z
obowizkiem stawiennictwa wojskowego na kade zawoanie; ale bunty kozackie nie byy
sporami z Polsk, lecz wewntrzn spraw rusk, sporem pomidzy onierskim ludem
Ukrainy i tamtejszymi magnatami. Monowadztwo ukraiskie, ruskie, potrzebowao rk
roboczych na swoje folwarki. Nie byo odtd dnia bez zatargw i wzajemnych gwatw.
Krl tymczasem robi po cichu przygotowania do wielkiej wojny. Wykonanie planw chcia
rozpocz od zdobycia Krymu,
165
Feliks Koneczny
eby tym pokona przedni stra tureck, Tatarw, we wasnym ich gniedzie. Pozwoli wic
krl jednak Kozakom tym razem, eby Tatarw zaczepili (zbdzi, e ich sam uczy
nieporzdkw) i tym wywoa wojn, w ktrej Koniecpolski odnis pod Ochma-towem na
Ukrainie wielkie zwycistwo w roku 1644. W bitwie tej odznaczy si wielce mody oficer,
Stefan Czarniecki, o ktrym bdzie jeszcze sporo do opowiadania. Droga na Krym bya
otwarta, ale te teraz lada dzie spodziewa si naleao, e sutan ujmie si za Tatarami. Krl
tego wanie pragn, a na sejmie 1645 roku wzywa ju jawnie do wielkiej wojny.
Owdowiawszy w tym czasie (po cesarzwnie z rodu habsburskiego), oeni si w roku 1646
powtrnie z nieznaczn ksiniczk z woskiego rodu, przesiedlonego z Francji, z Ludwik
Mari Gonzag de Nevers, dlatego jedynie, e rd jej wywodzi si przez rozmaite
pokrewiestwa od dawnych cesarzy bizantyskich w Konstantynopolu. Ojciec jej by
uznawany przez Stolic Apostolsk i przez pastwa zachodniej Europy kandydatem do tronu
w Carogrodzie, gdyby si udao wypdzi sutana. eni si wic krl z dziedziczk
carogrodzk.
Przygotowawszy ju niejedno, krl obwieci Kozakom, e powiksz regestr z 6 000 na 12
000. da przeto 6 000 nowych regestrowych. Zgosio si cztery razy tylu, cae 24 000!
Posiada tedy krl 30-tysiczne wojsko kozackie; widoczne za byo, e mona by ich mie i
60 000!

Przeraenie ogarno ruskich monowadcw na Ukrainie. Woleli, eby pastwo polskie nie
dotaro do Morza Czarnego, eby Turcy i Tatarzy zostali niebezpiecznymi ssiadami Polski,
byle tylko kozaczyzna nie zamieniaa si w wojsko krlewskie. Oni mogli doskonale obej
si bez morza, majc tak ogromne dobra, zapewniajce im i ich potomkom moc i bogactwo na
wieki cae. Oni potrzebowali tylko rk do pracy na folwarki, i nie chcieli, eby w chopy
obrcone posplstwo" chodzio na wojny tureckie.
Znalaz si sposb, eby do wojny tureckiej nie dopuci. Znalaz si niestety, z winy samego
krla. Krl czyni przygotowania do wojny bez zasigania uchwa sejmowych. Chocia
166
Dzieje Polski
dochodzio niejedno do wiadomoci politykw polskich, nikt tego krlowi nie wymawia, bo
kady rozumia, e nie mona o tych sprawach rozprawia publicznie, gono na sejmie.
Dopiero gdy przysza kolej na zacigi kozackie, powstaa wrzawa o wszystko naraz, jako e
krl przekracza prawa. Wadysaw wiedzia dobrze, o co tu chodzi, i robi dalej swoje.
Natenczas monowadcy zaczli woa po sejmikach, e krl udaje tylko, jakoby wojowa
mia z muzumastwem, a naprawd zbiera wojsko za granic i pomidzy Kozakami po to
tylko, aeby zaprowadzi gwatem wadz absolutn i rzdzi Polsk bez sejmw. Krl,
zaciwszy si w tym sporze o wojsko, popeni niejedn nieostrono; przekroczy nieraz
prawo krajowe w takiej rzeczy, gdzie mona si byo obej bez tego i dostarcza tym
niepotrzebnie pozorw przeciwko sobie. Nawet w Koronie poczto dawa w kocu posuch
woaniom panw ruskich, bo nie poapano si, o co waciwie chodzi. I doprowadzili ruscy
monowadcy do tego, e sejm 1647 roku kaza krlowi rozpuci wszelkie zacigi,
poczynione zagranic, a regestr kozacki zmniejszy, jak byo przedtem, do 6 000 gw.
Warto tu zastanowi si nad rnic pomidzy Stefanem Batorym a Wadysawem IV. Krl
Stefan mia take rozlege plany tureckie, do ktrych przygotowania trzeba byo wprzd
zdobywa pastwo moskiewskie, take wic przygotowywa wielkie wojny, ale umia sobie
tak radzi, e nie przekroczy w niczym praw polskich, i nie tylko nie wywoywa sporw z
sejmem, lecz sejm sobie pozyska; umia trafi do umysw polskich, i nie tylko nie popad w
przeciwiestwo do sejmu i ogu, ale sta si popularnym, i nie byo w kocu takiej rzeczy,
ktrej sejm nie byby mu uchwali. Wadysaw IV nie umia tej sztuki, nie by dobrym
politykiem i przez to zmarnowa owoce swych zwycistw, i wszystkie jego plany poszy na
marne, a nawet obrciy si Polsce na ze, bardzo na ze. Plany same byy mdre, ale sposb
ich wykonania nieroztropny.
Kiedy podniosa si na krla wrzawa pena niesusznych podejrze, natenczas, chcc okaza,
e nie chce i wbrew narodowi, ktry kocha gorco, Wadysaw IV rozpuci zacigi.
Myla, e
167
Feliks Koneczny
przeczeka, a si umysy uspokoj, a si rodacy przekonaj, e wcale nie o wadz absolutn
mu chodzi.
Ale teraz okazao si, e ju za pno! Kozacy rozbroi si nie dali. Chcc ich zmusi, eby
24 000 rozbroio si, trzeba by posa na nich wojsko krlewskie, a tego krl nie mg robi,
skoro sam ich pod bro zwoa. A wic trzeba byo brn teraz dalej w zawikania. Nie tylko
nie wyda rozkazu Kozakom, eby si rozeszli, ale wyczekiwa chwili stosownej, eby kaza
im ruszy na zdobycie Krymu, nie dbajc ju o nic. Postanowi obej si bez sejmu i senatu.
Kanclerz Jerzy Ossoliski, wielki zreszt przyjaciel krla i zwolennik jego planw, nie mg
jednak pochwali postpowania bezprawnego i odmwi przyoenia pieczci pastwowej do
dokumentu, wystawionego przez krla Kozakom. Natenczas krl przyoy do dokumentu
swoj wasn piecz krlewsk i z Kozakami umawia si dalej.
168

V. cpotop
Wadysaw IV przyzwa do siebie, do Warszawy, przywdcw kozackich, eby si z nimi
naradzi. Wrd tych zaufanych by te Bohdan Chmielnicki. By to polski szlachcic herbu
Habdank. Tak si sam zapisa w regestrze kozackim. Ojciec jego Micha przyby z Mazowsza
na Ukrain szuka, jak tylu innych, poprawy losu przy monych rodach ruskich Ukrainy.
Uwiesi si paskiej klamki u Koniecpolskich, ktrzy trzymali tam od krla wielk
krlewszczyzn czehrysk; by podstarocim (tj. ekonomem) w Czehryniu przeszo 30 mil
za Kijowem, na granicy tzw. Dzikich Pl, gdzie ju dalej nie byo adnych staych osad
ludzkich. Jak w kadej krlewszczynie w tamtych stronach, peno tam byo Kozakw, bo
regestrowi dostawali zazwyczaj za dobr sub wojskow mae folwarczki, tzw. futory, w
dobrach krlewskich. Chmielnicki mia w sobie yk oniersk i po pewnym czasie sam
przysta do Kozakw. Stosunki pomidzy dawnym podstarocim a Kozakami byy wida
dobre, skoro go wybrali setnikiem. Od starosty czehryskiego dosta wtenczas futor Subotw,
jeden z najwikszych; tak rozlegy, e w Wielkopolsce byby to ju znaczny majtek. Nie
bya to jednak wasno Chmielnickich. Futory takie nadawano Kozakom tylko w
uywalno, na utrzymanie rodzin, jako ask krlewsk, ktra moga przej i na syna, ale
moga rwnie zosta odjta. aska to bya, bo kady regestrowy pobiera od, i nic wicej
mu si nie naleao.
Setnik Chmielnicki pozosta Polakiem, a syna swego Bohdana, wychowywa po polsku i po
katolicku. Posa go w tym celu do szk jezuitw w Jarosawiu. Powrciwszy na Ukrain,
wpisa si Bohdan take do regestru. Obydwaj Chmielniccy, ojciec i syn, walczyli pod Cecor
w roku 1620. Ojciec poleg, a syn przeby
169
Feliks Koneczny
kilka lat w Carogrodzie, w niewoli u Turkw. Potem zosta pisarzem wojskowym kozackim,
jakoby ich kanclerzem, bo by najuczeszy w caym regestrze. Oeni si z prawosawn
Ann Somkwn; gospodarowa w Subotowie, a dzieci, dwie crki i dwch synw, matce
pozwala wychowywa w schizmie. Ju wtedy by w rzeczach wiary zupenie obojtny, nigdy
jednak nie przeszed formalnie na prawosawie. Owdowiawszy, chcia si eni powtrnie z
jak Polk z Czehrynia. Nie wiadomo, jak si nazywaa; w opisach z tych czasw zwan jest
po prostu: Laszk. Ta Polka wolaa jednak wyj za m za nowego podsta-rociego
czehryskiego, Czapliskiego. Uraony odbiciem panny Chmielnicki poprzysig
Czapliskiemu i caemu Czehryniowi zemst.
Powstay potem bajki, jakoby Czapliski porwa by Laszk Chmielnickiemu z jego wasnego
domu, ze Subotowa. Nie moe to by, bo gdyby Laszka bya on Bohdana, nie mogaby bra
lubu z drugim; a gdyby miaa jakie zwizki z Chmielnickim bez lubu, nie byby z ni bra
lubu podstaroci.
Uraza Chmielnickiego do Czapliskiego nie bya wic niczym wicej jak zwyczajn
niechci dwch konkurentw. Ale powstay z tego wanie, ktre skoczyy si na tym, e
Chmielnickiemu odebrano Subotw. Podstarociemu tym atwiej byo namwi do tego
starost Koniecpolskiego, i monowadca ukraiski krzywo patrzy na stosunki krla z
Kozakami, a wiadomo byo, e Chmielnicki jedzi do Warszawy.
Dyszc zemst, Chmielnicki pojecha do Tatarw, w tej myli, eby sprowadzi na
znienawidzony Czehry jaki oddzia tatarski, zrujnowa Czapliskiego i kupi sobie od
Tatarw Czaplisk, gdy j" porw w jasyr.
Turcy i Tatarzy mieli zawsze na Ukrainie swoich szpiegw. Wiedzieli, e krl co
przygotowuje, a Chmielnicki o tym co wie, skoro wzywany by do Warszawy. Sam chan
krymski zaprosi wic Bohdana do siebie, na swj dwr do Bachczysaraju. Chmielnicki
zdradzi tam swego krla; wyda, e Kozacy maj niebawem ruszy na Krym.
170

Dzieje Polski
Chan Islam Girlej da oczywicie zna do Carogrodu, a tam obmylano skuteczn rad. Miaa
Polska w Carogrodzie wroga zawzitszego od sutana, w osobie schizma ty ckiego patriarchy.
Patriarchowie ci trzymali zawsze z sutanami przeciw katolikom i pragnli, eby Turcja
zniszczya katolick Polsk, podobnie jak ju zniszczya katolickie Wgry. Ju za Zygmunta
III krcili si na Rusi wysannicy tych patriarchw i podburzali przeciw Polsce, a unia brzeska
dolaa oliwy do ognia. Uradzono wic w Carogrodzie na dworze sutaskim wesp z
patriarch prawosawnym, eby wznieci na Rusi poudniowej wojn religijn
prawosawnych z katolikami i wmwi w Kozakw, e maj broni prawosawia. W ten
sposb ci sami Kozacy, ktrzy mieli zawojowa Krym i Turcj, stan si najlepsz tarcz
Turcji przeciw Polsce, bo wojna domowa na pewno zniweczy plany Wadysawa IV.
Chmielnickiemu przyrzeczono, e si go zrobi ksiciem panujcym na Ukrainie pod
zwierzchnictwem sutaskim, jeeli wznieci bunt kozacki. Przewrcio to w gowie synowi
czehry-skiego podstarociego. Przysta na wszystko, zoy chanowi krymskiemu przysig
na wierno; da starszego syna Tymoszk na zakadnika i powrci na Ukrain ju jako tajny
poddany chana. Rwnoczenie pojawiy si setki wdrownych popw, ajentw tureckich z
rozkazania patriarchy. Wmawiali w ciemnych Kozakw i w ciemny lud ruski, e Polacy
zamierzaj znie zupenie prawosawn wiar, a cerkwie odda jezuitom, a nawet ydom, i
rozmaite podobne brednie. Jak zawsze przy takich okazjach, nie brako te obiecanek, e lud
dostanie grunty za darmo skoro tylko bunt urzdzi.
Z namw tych i podega niewielki jednak byby skutek, gdyby nie przewinienie hetmana
Mikoaja Potockiego. Chocia krl, jak o tym bya mowa, nie myla rozbraja Kozakw, a
uchwa sejmow zostawia na papierze, hetman nie pytajc krla i rozkazu od niego nie
czekajc, uderzy samowolnie na Kozakw. Nalea bowiem sam do tych monowadcw
ruskich, ktrzy nie chcieli wojny tureckiej, bo nie chcieli powiksza regestru.
171
Feliks Koneczny
Kozacy, zaczepieni niespodzianie, stoczyli bitw z wojskiem krlewskim. Tego tylko trzeba
byo Chmielnickiemu. Nawet regestrowi stanli przeciw wojsku koronnemu i rozstrzygnli
0
losach pierwszego starcia, ktre nastpio dnia 15 maja 1648 roku na bezludnych
Dzikich Polach, nad rzek zwan tymi Wodami. Chmielnicki bitw wygra.
Czekaa hetmanw jeszcze druga niespodzianka. Nagle zjawia si kilkanacie tysicy
Tatarw. W drugiej bitwie dostaj si obydwaj hetmani, wielki i polny, do tatarskiego jasyru,
a w trzeciej bitwie wojsko koronne, pozbawione wodzw, poszo w rozsypk.
Wdz tatarski Tuhaj-bej kaza ogosi, e kady prawosawny musi stawi si pod chorgwie
Chmielnickiego, bo inaczej bdzie wzity w jasyr. Po tej grobie wzrosy siy buntownika do
gw 100 000. Aeby te tumy wyywi, Chmielnicki musia ruszy naprzd, w kraje lepiej
zagospodarowane. Dotar a pod Lww
1
groc rabunkiem, wymusi 200 000 talarw okupu. Cign dalej i stan pod
Zamociem. Ju chan nie potrzebowa turbo-wa si o Krym. Odwoa wic spod Zamocia
swoich Tatarw.
Krl Wadysaw IV nie doy zdrady Chmielnickiego. Roz-niemgszy si z pocztkiem roku,
chorza, a ycia dokona na pity dzie po bitwie nad tymi Wodami. Nieprzytomny ju by
i o niczym si nie dowiedzia.
Cay wic pochd wojenny od Dzikich Pl pod Zamo odbywa Chmielnicki podczas
bezkrlewia. Elekcja zastaa go pod Zamociem. Zapytywany przez goca od prymasa, czego
da i o co mu chodzi, odpowiedzia stosownie do uoonego w Bachczysaraju programu, e
da od sejmu zniesienia unii brzeskiej. Jak gdyby sejm mg stanowi cokolwiek w rzeczach
wiary!

Wybrano jednomylnie modszego brata Wadysawowego, Jana Kazimierza. Dobry to by

znak, e Polacy posiadali zmys monarchiczny i tylko tego dali od krlw, eby sami
dawali dobry przykad uszanowaniem praw krajowych. A tego mieli prawa si domaga.
Panowanie Jana Kazimierza byo jednym pasmem nieszcz. Podziwia trzeba siy owego
pokolenia, ktre
172
Dzieje Polski
to wszystko przetrwao i nie dao pastwu upa. Do wojen kozackich przyczyy si najazdy
obcych na Polsk i Litw, Moskali, Wgrw, Tatarw i Szwedw. Polska wpada w taki wir
wojenny, jakiego nie byo od czasw nieszczliwego Mieszka II. Susznie te nazwano te
czasy potopem". A wojny te wszystkie prowadzone byy nie za granic, lecz wewntrz
pastwa i to bez ustanku przez lat 20 (1648-1667).
Po odejciu Tatarw, Chmielnicki nie by pewny siebie i zaraz posa do Jana Kazimierza z
zapewnieniami wiernoci. Gdy krl kaza mu wraca na Ukrain, usucha. Tam czeka
jednake na niego nowy wysannik sutana, prawosawny patriarcha jerozolimski. Wytropiono
te wdow po Czapliskim (ktry poleg podczas najazdu tatarskiego), przywieziono
Chmielnickiemu do Kijowa, i sam w patriarcha schizmatycki dawa im lub; jakkolwiek
oboje byli katolikami. Wjedajcego do Kijowa Chmielnickiego powita tene patriarcha
jako ksicia Rusi, zupenie wedug planu, powzitego na dworze sutaskim. Skoro
Chmielnicki tytuu tego od razu nie wypar si, krl musia ruszy przeciwko niemu.
Tym razem Chmielnicki by bity raz po raz, a Tatarzy przybyli mu na nowo z pomoc. Pod
groz jasyru urosy siy Chmielnickiego do gw 260 000. Kozacy stanowili obecnie ledwie
pit cz tego tumu, a pi razy tyle byo rozmaitej czerni, ktrej cz niemaa zbiega si
dla rabunku, a cz dla uniknicia jasyru; ta cz take wolaa sama rabowa, ni da si
rabowa. A wszystko to ciemne, dzikie, wyuzdane, pijane, gotowe do wszelkich bezecestw,
byle dosta wdki, ktrej po kilkadziesit kuf stao zawsze w obozie Chmielnickiego. Czer
ta, podszywajc si pod nazw Kozakw, sprawia zachowaniem si swym i w walce i u
siebie w obozie, e wyraz: Kozak, pocz znaczy tyle, co opj, bezecnik, rabu,
barbarzyniec, nie szanujcy adnego przykazania boskiego, ni prawa ludzkiego.
Takiej dzikiej tuszczy Chmielnicki mia ju 260 000, gdy tymczasem Jan Kazimierz liczy
zaledwie 15 000 wojska, a jednak wytrzyma onierz polski w obozie pod Zbaraem 20
szturmw
173
Feliks Koneczny
kozackich i wyszed z nich zwycisko, chocia przez te sze tygodni ledwie mia co do ust
woy. Dopiero, gdy nadcigno 100 000 Tatarw, zawahay si losy wojny pod Zborowem
i zawarto ugod w sierpniu 1649 roku.
Krl chcia zgody i pokoju. W ugodzie Zborowskiej Chmielnickiego mianowano hetmanem
wojska zaporoskiego", tj. kozackiego, ktrego regestr podniesiono do 40 000. Wszystkim
regestrowym przyznano prawa szlachty polskiej i wyznaczono na nadania dla nich
krlewszczyzny trzech wojewdztw: brac-awskiego, kijowskiego i czernihowskiego. Aeby
odj cakowicie wymwk do wojny religijnej, postanowiono, e w owych trzech
wojewdztwach tylko prawosawni mog by urzdnikami, a jezuitom i ydom nawet
mieszka tam nie wolno.
Ale Chmielnicki chcia by ksiciem panujcym. Porozsya posw i listy do chana, do
sutana, do cara i do Szwecji, wzywajc wszystkich do najazdu na Polsk.
Car moskiewski, rad owi ryby w mtnej wodzie, posa zaraz do Warszawy, eby mu
odstpi wojewdztwa smoleskiego! danie takie wzito za wypowiedzenie wojny. Car
przygotowa te najazd na Litw i tylko okolicznoci powstrzymay go, i musia odoy
swj zamiar jeszcze na lat pi.

Na dworze szwedzkim nie mylano o wojnie z Polsk. W Inflantach oznaczona bya granica
ku oboplnemu zadowoleniu. Rozejm, zawarty jeszcze przez Wadysawa IV, powinien by
trwa do roku 1661. Gdyby za chodzio o czczy tytu krla szwedzkiego, ktrego uywa
take Jan Kazimierz po ojcu i bracie, byby go si zrzek, tym bardziej, i by otoczony tylu
nieprzyjacimi, gdyby tylko zadano od niego zrzeczenia. Ale nie dano wcale. Nie
przywizywano do tego znaczenia, bo nie byo ju obawy, eby polscy Wazowie mieli
najeda Szwecj z pomoc Habsburgw. Dom habsburski by przez Szwedw w dalszym
cigu wojny 30-letniej pokonany, a Szwecja sama, chocia zwyciska, potrzebowaa
wypoczynku.
Ale na dwr szwedzki przyjecha najbogatszy pan polski, Hieronim Radziejowski, dawny
podkanclerzy krlewski. Skazany na mier o to, e urzdzi w Warszawie zbrojny napad pod
174
Dzieje Polski
samym zamkiem krlewskim, zbieg za granic, i zacz przekonywa dwr szwedzki, e
trzeba skorzysta ze sposobnoci, bo przy buncie Chmielnickiego mona si atwo obowi.
A Radziejowski z Chmielnickim znali si osobicie jeszcze z dawniejszych czasw. Dziwnym
zbiegiem okolicznoci Radziejowski by tym, ktry zwrci uwag krla Wadysawa IV na
Chmielnickiego, i teraz znw ten sam Radziejowski zaatwia interesy Chmielnickiego na
dworze szwedzkim i przez kilka lat pilnowa tej sprawy, a postawi na swoim i powrci do
Polski razem z krlem szwedzkim.
Na razie jednak Chmielnickiemu dopomg sutan. Przysa mu dyplom na ksicia Rusi pod
swym zwierzchnictwem i przykaza Tatarom, eby si stawili na kade zawoanie tureckiego
lennika. Jako ruszya znw stutysiczna horda na Ukrain, a Chmielnicki pod groz jasyru
zebra na nowo, okoo 200 000 zbrojnego ludu wraz z Kozakami, w ktrych popi wmwili, e
trzeba z Polsk wojowa, a unia brzeska bdzie zniesiona w caym pastwie polskim i
litewskim.
Pomimo ugody Zborowskiej wybucha wic wojna religijna katolicyzmu z prawosawiem,
wojna patriarchy schizmatyckie-go z Carogrodu z papieem w Rzymie, prowadzona przez
krla polskiego Jana Kazimierza z sutanem i jego lennikiem Chmielnickim. Tak uwaano t
wojn w caej Europie i zupenie susznie; to bowiem tkwio na dnie tej walki.
015 mil na pnocny wschd za Lwowem, pod Beresteczkiem na Woyniu, stoczono
najwiksz bitw w XVII stuleciu, waln, trzydniow bitw, dnia 28, 29 i 30 czerwca 1651
roku. Byo polskiego wojska regularnego 36 000, dwadziecia kilka tysicy piechoty
wybranieckiej i nadto okoo 40 000 pospolitego ruszenia; nieprzyjaciela byo trzy razy wicej.
Po stronie rusko-tatar-skiej zacza si ta bitwa od wstrtnej egzekucji. Chmielnicki kaza po
pijanemu straci publicznie sw on, ow Laszk, podejrzewajc j o wiaroomstwo. Kozacy
i Tatarzy ponieli cik klsk, chocia trzykro liczniejsi. Sam krl dowodzi osobicie
rodkiem armii, lewym skrzydem ksi Jeremi Winiowiecki,
175
Feliks Koneczny
ktry te rozstrzygn bitw w ostatnim dniu. Na prawym skrz dle odznaczy si Stefan
Czarniecki. Tam te szli do szturmu dw bracia, Marek i Jan Sobiescy, synowie Jakuba.
Zwycistwo polskie obchodzono uroczycie w Rzymie, Wiedniu i w Paryu, jako szczliwe
ocalenie cywilizacji z chodniej od dziczy bizantyskiej i muzumaskiej.
I teraz Polacy pragnli zgody. Krl przyj 20 000 bunto niczych Kozakw do aski i wpisa
kaza w regestr, ofiarujc ' krlewszczyzny wojewdztwa kijowskiego, a Chmielnickie
zostawia hetmanem. Jak na pokonanych, otrzymywali waru wietne. Ale Chmielnicki chcia
by ksiciem panujcym, i ug da trwaa krtko.

W roku 1652 wyrzuci Chmielnicki z Modawii przyjazne Polsce hospodara, aeby kraj ten
zaj dla siebie i swego sy na dziedziczne ksistwo. Wybucha wic wojna na nowo i z wu z
Tatarami. Oblegali krla bezskutecznie pod wac i w kocu odstpili Chmielnickiego.
Ten znaczy bardzo niewiele bez Tatarw, a nie mogc 1 noci odgraa si jasyrem, zebra
do nowego buntu ju raz z Kozakami ledwie 50 000 koo siebie. Z tym nie sposb b zdoby
sobie ksistwo, lecz opuszczony przez chana Chmielni znalaz sobie teraz opiekuna w osobie
cara. Ale car zada, by cae wojsko kozackie przysigo mu przedtem na wiern W lutym
1654 ruszy tedy cay obz kozacki do Perejasa i skada przysig przed carskimi
wysannikami, a Chmielni poddawa carowi ca Ukrain, przeddnieprsk i zadnieprs sdzc,
e car uczyni go tam ksiciem pod swoim zwierzch twem. Zawid si jednak. Car bra
Ukrain dla siebie, a nie niego. Ajenci carscy obiecywali przedtem Kozakom zote g ale kiedy
w Perejasawiu, po zoeniu przysigi na wierno, szono wysannikw carskich, eby teraz
oni take zaprzysi warunki umowy carskim imieniem, Kozacy zostali szyder wymiani i
surowo zgromieni, jak mi da przysigi od wosawnego cara.
Armia moskiewska zaja zaraz Ukrain, a 60 000 Koza
176
Dzieje Polski
pod Chmielnickim car odkomenderowa na pnoc, eby mu zdobywali Litw razem z drug
armi moskiewsk. Z ich pomoc zaj Smolesk, a nawet Wilno.
Tymczasem namowy Radziejowskiego na dworze szwedzkim zaczy wydawa plon zatruty.
Znaleziono przeciw Polsce nadto dwch pomocnikw do zdrady: lennego ksicia pruskiego i
gow kalwinw litewskich, Bogusawa Radziwia.
Ksistwo pruskie byo ju od duszego czasu rzdzone z Berlina. Po wyganiciu pierwotnej
pruskiej gazi Hohenzollernw odziedziczya prawa do ksistwa pruskiego (z zezwoleniem
lekkomylnym Polski) ga druga, z margrabstwa brandenburskiego, tj. berliska, i dwa te
kraje utworzyy jedno pastwo dynastyczne. Panowa w nim w owych czasach Fryderyk
Wilhelm, zwany wielkim elektorem". (Naleeli bowiem ci margrabiowie do tych ksit
Rzeszy Niemieckiej, ktrym przysugiwao prawo wyboru cesarza). Nie dbajc o nic, tylko o
zysk wasny, tak si wrd niemieckich wojen domowych sprytnie urzdza, i rozszerzywszy
ogromnie swe panowanie w Niemczech, sta si naczelnikiem niemieckich ksit
protestanckich; od niego zacz dom Hohenzollernw wspzawodniczy z Habsburgami.
Wobec Polski by on lennikiem jako ksi pruski i mia obowizek broni swego
zwierzchnika Jana Kazimierza; obliczy sobie jednak, e zdrada da mu wicej zysku.
Hohenzollernowie spowinowaceni byli z Radziwiami. Wsplnik rokoszu Zebrzydowskiego
przeciw Zygmuntowi III, kalwin Janusz Radziwi oeni si z ksiniczk brandenbursk i z
tego maestwa synem by Bogusaw Radziwi. Posiadoci Radziwiw na Litwie byy tak
olbrzymie, i starczyy na dziesiciu rednich ksit niemieckich, a dostatki ich byy nie
mniejsze, ni Hohenzollernw, jeeli nie wiksze. Radziejowski, czowiek najbogatszy z caej
Polski, by jednak chudopachokiem wobec Radziwiw. Tote rd ten trzs Litw,
lekcewac sobie krla.
Bogusaw Radziwi trzyma si przez cae ycie berliskiego dworu i uprawia polityk na
spk z wielkim elektorem". Stana umowa pomidzy krlem szwedzkim Karolem
Gustawem, ksiciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem, Bogusawem
177
Feliks Koneczny
Radziwiem i Hieronimem Radziejowskim - umowa o rozbir Polski.
Radziwi zosta mia wielkim ksiciem litewskim pod zwierzchnictwem Szwecji. Fryderyk
Wilhelm uzna ksistwo pruskie lennem korony szwedzkiej, oddawa swe wojsko na pomoc
krlowi szwedzkiemu, ale za to mia dosta Warmi (krain pomidzy Prusami Ksicymi a
Krlewskimi) i cztery wojewdztwa wielkopolskie: kaliskie, poznaskie, gnienieskie,

inowrocawskie. Prusy Krlewskie miay przej do Szwecji, a nad reszt Polski

Radziejowski mia zosta gubernatorem z ramienia krla szwedzkiego.
Aeby uatwi sobie zdobycie Polski, postanowiono udawa, jakoby krl szwedzki Karol
Gustaw pragn przyjani z narodem polskim i jakoby pragn zawrze uni pomidzy
Szwecj Polsk a Litw, byle opuszczono Jana Kazimierza, z ktrym on wojowa musi o...
tytu krla szwedzkiego. Tak przedstawi ca spraw, okama, obaamuci wasny nard
podjli si Radziejowski i Radziwi. Obiecywano nawet, e Karol Gustaw uyje swego
wojska na wyparcie z Litwy Moskali i na poskromienie Chmielnickiego.
Jaki taki upatrywa zysk w takiej zamianie Jana Kazimierza na Karola Gustawa, widzc w
tym zdwojenie siy wojennej Polski; tote powstao stronnictwo szwedzkie.
Skoro tylko Karol Gustaw stan na granicy wielkopolskiej dnia 14 lipca 1655 roku, zaraz
uznano go protektorem korony polskiej". W dwa miesice zaj cay kraj, dnia 15 wrzenia
mia ju i Krakw w swej mocy. W poowie sierpnia Litwini zawierali w Kiejdanach na
mudzi z nim uni, zastrzegajc sobie tylko, e wojsko szwedzkie wypiera bdzie z Litwy
Moskali.
Jan Kazimierz schroni si na lsk, do Opola, ktre to ksistewko Wazowie polscy dzieryli
jeszcze od czasw Zygmunta III tytuem pewnych zobowiza pieninych.
Nie wszyscy jednak monowadcy byli zdrajcami i nie caa szlachta naleaa do stronnictwa
szwedzkiego. Przeszo do Szweda wojsko litewskie, bo tam by hetmanem wielkim drugi
178
Dzieje Polski
Radziwi, Janusz (tego samego imienia, jak ojciec Bogusawa). Ale obydwaj hetmani
koronni, waciwi tedy polscy, wielki hetman Stanisaw Potocki i polny Stanisaw
Lanckoroski pozostali wiernymi prawemu krlowi. Wojsko polskie koronne ucierao si ze
Szwedami a do listopada; niestety, nawet resztki jego zostay rozbite. Marszaek wielki
koronny, Jerzy Lubomirski, od pierwszego dnia, jak tylko Szwed wkroczy na ziemi polsk,
nie wytchn ani chwili, lecz zabiega cigle, eby zawiza konfederacj przeciwko
stronnictwu szwedzkiemu. Otwieray si te oczy niejednemu szwedzkiemu stronnikowi.
Karol Gustaw, zdobywszy Polsk tak atwo, ani myla o swych obietnicach. Spostrzeono
si, e to nie zmiana osoby krla tylko, ale... utrata niepodlegoci. Szlachta gorzaa ze
wstydu, e si daa zdrajcom tak sromotnie wywie w pole i uy przeciw Ojczynie.
Zaamywano rce z rozpaczy, e teraz ju za pno, bo ju caa Polska w rku Szweda, i nie
ma nawet wojska polskiego, i sam krl nawet opuci Polsk.
Jedna tylko maa forteczka nie bya zdobyta przez szwedzkich generaw: warowny klasztor
na Jasnej Grze pod Czstochow z cudownym obrazem Matki Boskiej. Przeor Paulinw,
ksidz Augustyn Kordecki, natchn otuch grono szlachty okolicznej i mieszczan
czstochowskich, ktrzy szukali schronienia w warowni klasztornej. Obron kierowa Stefan
Czarniecki, ju pukownik. I nie poddaa si Jasna Gra. Zima nadesza, szwedzki genera
odszed z niczym. Nie miao to pod wzgldem wojskowym adnego znaczenia. Szkoda byo
Szwedom czasu na dusze obleganie nieznacznej forteczki, ktr nazywali lekcewaco
kurnikiem". Szkoda im byo na to onierzy, ktrzy poszli te dalej, na wiksze bitwy, pod
wiksze miasta. I tak zdobyli cay kraj, a na oblenie kurnika" wodzowie szwedzcy nie
zwracali nawet uwagi; w szwedzkich opisach wojny nie ma zgoa mowy o Czstochowie. To
dla nich by drobiazg bez znaczenia.
Ale dla umysw polskich bya to rzecz wielka, i wie o tym szerzya si szybko. Niejeden
pomyla: gdyby caa Polska bronia si tak wytrwale, jak czstochowski kurnik", byoby
inaczej.
179
Feliks Koneczny

Skoro nie dal si Szwedowi mnich, czemu to krl ma ustpowa z kraju? W cudownej
obronie Czstochowy widziano jakby wskazwk Opatrznoci. Rozpowszechnio si
przekonanie, jako Najwitsza Maryja Panna bierze w opiek katolick Polsk przeciw
innowiercom, chccym j rozszarpa. Wszyscy wrogowie i zdrajcy byli istotnie kalwinami,
luteranami i schizmatykami.
Wojennego znaczenia tedy obrona Czstochowy nie miaa, lecz miaa za to olbrzymie
znaczenie moralne, bo naprowadzia nard na inne myli, odrodzia w przodkach naszych
ducha, dodaa im serca. A z tego nastpiy potem niemae skutki wojenne.
Po skutecznej obronie kurnika" zaczto si garn do Jerzego Lubomirskiego tak licznie, i
zawiza mg dla obrony Jana Kazimierza konfederacj w Tyszowcach, dnia 29 grudnia
1655 roku. Nie zabrako ochotnikw, tworzyo si nowe wojsko, nad ktrym dowdztwo
oddano temu, kto obroni Czstochow, Stefanowi Czarnieckiemu. Mianowano go
regimentarzem, tj. starszym generaem konfederacji tyszowieckiej.
Jerzy Lubomirski sprowadzi Jana Kazimierza z Opola, i goci go w zamku swym w
acucie. A tymczasem Stefan Czarniecki wojowa, onierz za wierzy, e pod jego
rozkazami czekaj go zwycistwa, bo widzia w nim onierza Matki Boskiej
Czstochowskiej. Rozpowszechniy si wwczas w Polsce tzw. ryngrafy, blachy na ksztat
maej tarczy, z wizerunkiem cudownego obrazu czstochowskiego; dawano je powica i
zawieszano sobie na piersi, idc pod chorgwie Czarnieckiego.
Czarniecki okaza si wodzem niepospolitym. Z dziwn szybkoci przerzuca si z jednego
koca Polski na drugi, walczc dzi ze Szwedami, jutro z Moskalami, za tydzie z
wiaroomnym ksiciem pruskim lub z Chmielnickim. W jednym miesicu bi si na Ukrainie i
nad Wart!
Na wiosn 1656 roku Czarniecki mg ju zaczepi Szwedw w Maopolsce i rozgromi ich
w tzw. widach", tj. w krainie pomidzy ujciem Sanu a Wis. Wpady tam w jego rce
wszystkie naczynia stoowe krla szwedzkiego i mnstwo zapasw
180
Dzieje Polski
wojennych. Poszuka potem Szwedw nad Pilic. Zniszczyli most, wic zawoa na swoich,
e skoro nieprzyjaciel przeby przez morze, tym bardziej Polak nie cofnie si w obronie kraju
przed rzek, i pierwszy rzuci si wpaw, a przeprawiwszy si w kilka tysicy jazdy, odnis
wietne zwycistwo pod Wark. Ruszy nastpnie w Chemiskie, potem wrci si pod
Warszaw, gdzie stoczy wielk trzydniow bitw; stolicy jednak jeszcze nie odzyska.
Popdzi nastpnie pod Piotrkw i rozgromi wroga pod Strzemieszn, sam powtrnie ciko
postrzelony w nog.
Jan Kazimierz pojecha do Gdaska, lecz tam obiegli go Szwedzi. Zaraz ruszy na odsiecz
Czarniecki, a chocia Szwedzi przecili mu drog, wydoby si zrcznie z matni; potem w
cigu dwch dni i jednej nocy ujecha ze swoj jazd 48 mil i dosta si do Pocka, eby w
tamtej stronie wstrzyma pochd szwedzki, i znw przeprawi si przez Wis, eby si
zetrze z wojskiem ksicia pruskiego. Przepyn jeszcze raz Wis, a dostawszy si do
Gdaska, odwiz krla szczliwie przez Kalisz do Czstochowy, gdzie czekaa krlowa i
senatorowie. (Oeni si za krl z Ludwik Mari, wdow po bracie i poprzedniku swym,
Wadysawie IV). Z Czstochowy dosta si krl do Lwowa i tam zaoy gwn kwater.
Wtem nadchodzi wie, e przyby jeszcze wrg jeden. Nie do potopu" wojsk szwedzkich,
moskiewskich, Tatarw, Chmielnickiego i zdrady ksicia lennego! Na dobitk Polska znie
musiaa straszny najazd hord rozbjniczych z Wgier, zebranych przez ksicia
siedmiogrodzkiego Rakoczego. Spustoszyli oni w nieludzki sposb cay kraj i nawet zajli
Warszaw. Grasowa Rakoczy przez kilka miesicy, a go przepdzi dzielny Czarniecki.
Rakoczy ten by sojusznikiem szwedzkim z czasw wojny 30-letniej w Niemczech.
Przyzywa go Karol Gustaw na pomoc do Polski, a w przyby tedy z wojskiem 60-

tysicznym, a przybywa nie za darmo: mia za to obiecane Pokucie i Ru Czerwon dla

siebie. Plany rozbioru Polski postpoway wic coraz dalej.
Ale postpowaa te obrona narodu. Z kocem roku 1656 powiodo si zawrze z Moskw
rozejm. Pooenie polityczne
181
Feliks Koneczny
poprawio si w roku 1657, gdy Jan Kazimierz zawar sojusz z krlem duskim i dynasti
habsbursk. Cesarz Leopold I przysa 12 000 doskonaego onierza i sam wszcz na
Wgrzech zacit walk z Rakoczym, ktry zmierza do opanowania tronu wgierskiego pod
sutaskim zwierzchnictwem, zupenie tak samo jak Chmielnicki na Ukrainie.
Odnosi te coraz znaczniejsze zwycistwa dzielny Czarniecki.
Goni Szweda a do Danii w sze tysicy konnic i dokazywa tam nowych cudw mstwa.
Nadmorsk twierdz Goldyng zdoby w ten sposb, e kaza pozdejmowa kulbaki z koni,
jedcom siada na odzie, a konie trzyma za uzdy i w ten sposb przeprawi dwie
chorgwie na drug stron zatoki. Powtrzyo si co podobnego na wyspie Alzen, ktr
Szwedzi opucili rwnie.
Poczu zmian wiatru wielki elektor" i zacz teraz zdradza Szwedw. Posya do Jana
Kazimierza, eby si pogodzi i ofiarowa nawet 6 000 wasnego wojska przeciw Szwecji.
Ale nie za darmo: da, eby ksistwo pruskie zwolni z lennictwa wzgldem korony
polskiej. Byo to ju stosunkowo mao w porwnaniu z tym, co sobie wymawia od Karola
Gustawa. Cesarz radzi, eby na to przysta. Wahano si dugo, bo wedug prawa lennego
elektor za zdrad utraci prawo wszelkie do Prus Ksicych, a krl polski mia prawa wcieli
ten kraj bezporednio do polskiej Korony, jako now prowincj polsk. A byo wtenczas w
Prusach Ksicych ludnoci polskiej p na p; s tam jeszcze jej resztki, zwane Mazurami.
Piechota wybraniecka tamtejsza, urzdzona za wzorem Krlestwa Polskiego, syna nie tylko
z mstwa, ale te z doskonaej karnoci.
Prawda to, e trzeba by byo odbiera Prusy zdrajcy gwatem i wojowa z nim dalej, ale skoro
dalimy rad tylu wrogom, bylibymy dali rad i temu. Wieczna szkoda, e Jan Kazimierz
posucha rady cesarza i w roku 1657 zrzek si zwierzchnictwa lennego nad Prusami
Ksicymi w traktacie welawskim.
Fryderyk Wilhelm siedzia nadal w Berlinie, a gubernatorem niezawisego ju ksistwa
pruskiego mianowa Bogusawa Radziwia.
182
Dzieje Polski
Tego roku 1657 zmar Bohdan Chmielnicki, pozostawiwszy syna 16-letniego Jurka. Opiekun
jego i krewniak Wyhowski pojedna si z Polsk, widzc, jak car nie dotrzymuje adnych
przyrzecze. Dnia 16 wrzenia 1657 roku stana w Hadziaczu (na wschd za Kijowem 30
mil) umowa nastpujca:
Urzdza si z wojewdztw kijowskiego, bracawskiego i czer-nihowskiego osobne pastwo
ruskie, posiadajce wasne wojsko, wasny skarb, wasne ministerstwa i urzdy, pod
naczelnictwem hetmana, jakiego sobie Kozacy wybior sami. To ruskie pastwo wej ma w
uni z dwoma innymi pastwami, z Krlestwem Polskim i Wielkim Ksistwem Litewskim.
Szlachta wszystkich trzech pastw wybiera wsplnego krla i wysya posw na wsplny
sejm walny. Kozacy zostaj szlacht.
Dostawali wic od Polski wszystko, czego tylko mogli zapragn! Ale to nie zdao si na nic,
bo Kozacy dobrzy byli tylko do wojenki, ale rzdzi si sami nie mogli, nie umieli, bo byli do
tego zbyt ciemni. Nowa szlachta ruska nie umiaa czyta i pisa! Pozostawieni wasnej woli,
rzucili si sami na siebie, jedni na drugich. Zaczy si midzy nimi wojny domowe o to, kto
zosta ma hetmanem; a trway te ich wojny przez 22 lat, a do roku 1680. Przez ten czas

poddawa si jeden kandydat na hetmana Polsce, drugi Moskwie, trzeci Turcji i nikt nie mg
doj z Kozakami do adnego adu. Bywao i po kilku hetmanw naraz.
Z ugody hadziackiej wyonio si dla Polski nowe niebezpieczestwo. Car wypowiedzia
zaraz wojn na nowo. Przez dwa lata le si nam wiodo. Dopiero gdy w roku 1660
powierzono tam dowdztwo Czarnieckiemu, odnielimy wietne zwycistwo pod
Lachowiczami, a wkrtce druga armia moskiewska skapitulowaa przed Jerzym
Lubomirskim. Wojna trwaa jednak nadal.
Tymczasem z Polski wycofa si Rakoczy, a z wojsk szwedzkich zostay tylko niedobitki.
Nastpca Karola Gustawa, krl szwedzki Karol XI zawar w roku 1660 pokj w klasztorze
cystersw, zwanym Oliw, pod Gdaskiem. Jan Kazimierz zrzeka si tytuu krla
szwedzkiego, a w Inflantach ustanowiono znowu granic pomidzy panowaniem polskim a
szwedzkim: rzek
183
Feliks Koneczny
Dwin i jej dopyw Peddec. Szwecja nie zyskiwaa nic, Polska nic nie tracia. Caa wic
duga wojna bya tylko niepotrzebnym krwi rozlewem.
Mogc uy teraz caej siy przeciw Moskwie, prowadzono tam wojn ostro, a tak pomylnie,
i na sejmie 1661 roku zoono u stp tronu krlewskiego 193 zdobytych sztandarw. Sejm
ten uchwali niesychane podatki, dochodzce a do pidziesiciokrotnych poborw
zwyczajnych. Nard, nakadajcy na siebie takie ofiary dla dobra publicznego, nie mg
zgin!
Niebawem odzyskano na nowo Ukrain, a w roku 1664 odniesiono znowu walne zwycistwa
pod Braskiem. Potem wloka si ju leniwiej ta wojna moskiewska, a w roku 1667 zawarto
rozejm w Andruszowie. Poniewa car obiecywa pomoc na wojn z Turkami i Tatarami,
odstpowano mu Smoleska i wszystkich ziem za Dnieprem, chocia wojska carskie tylekro
byy pokonane.
Odtd zaczyna si przewaga Moskwy nad Litw coraz wiksza.
Ukraina miaa wic by rozdzielona pomidzy Polsk a Moskw: z tej strony Dniepru
krlewska, z tamtej carska. Poniewa car nie mg sobie da rady z zadnieprsk, przeto prosi
o pozwolenie, eby mu wolno byo wprowadzi zaog do Kijowa tylko na dwa lata.
Pozwolono, a Moskal, jak wszed do Kijowa, tak ju z niego nie wyszed.
Hetman przeddnieprskiej Ukrainy, Doroszeko, podda si znw Turcji. Zaraz na Ukrain
wtargnli Tatarzy, niby z posikami hetmanowi. Stao si to zgoa niespodzianie. Ale
hetmanem polskim by natenczas Jan Sobieski!
Jan Sobieski by po kdzieli prawnukiem kiewskiego. Lata pacholce spdza w kwi.
Tam matka, Teofila z Daniowiczw, prowadzia go wraz z bratem Markiem czsto do
grobowca wielkiego hetmana, na ktrym by w napis, wzywajcy mciciela z koci,
naszych". Jan wychowywa si w marzeniach o walce z pksiycem. Ukoczywszy nauki w
Akademii Krakowskiej, zwiedzi z bratem Angli, Francj i Wochy. W Paryu wstpi do
184
Dzieje Polski
tzw. muszkieterw, pewnego rodzaju broni w wojsku francuskim, aeby pozna francusk
sztuk wojenn. Armia wczesnego krla francuskiego uywaa wanie najwikszej, a
zasuonej sawy. Potem Jan uda si do Turcji, eby tam na miejscu pozna turecki sposb
wojowania. Tak przygotowany wstpi potem do wojska Czarnieckiego i dosugiwa si od
najniszego stopnia oficerskiego.
Jan Sobieski by nie tylko jednym z najlepszych i najucze-szych wyszych oficerw
polskich, nastpnie znakomitym hetmanem, ale rwnie wielkim obywatelem. Za wasne
pienidze, obduywszy wszystkie swe dobra, porobi zacigi i w roku 1667 pokona pod

Podhajcami 80 000 Tatarw. Chan zawiera zaraz pokj, a Doroszeka podda si Polsce. Ale
w cztery lata potem podda si na nowo Turcji, i tak bywao cigle w kko.
Skoczyy si wreszcie wojny potopu", ale nastpstwa miay si dopiero stopniowo
okazywa... coraz gorsze. Wyludnienie kraju, obduenie pustego skarbu, spadek pienidza,
droyzna niesychana, zuboenie miast, upadek rzemios, przemysu i handlu. Im bardziej
upad dobrobyt ogu, tym bardziej byli gr monowadcy, a zwaszcza najbogatsi z nich,
litewsko-ruscy. Oni byli u steru pastwa coraz bardziej. Ustawa wpyw polityczny Polski na
Litw, a zaczynao si na odwrt. Szlachta wioskowa, rej w Polsce wiodca dotychczas,
tracia na znaczeniu, a Polska, dotychczas demokratyczna, zamieniaa si z wolna, lecz stale
na arystokratyczn, chocia nie zmieniy si ustawy.
Zuboae miasta nie mogy ju dostarcza zarobkw nadmiarowi ludnoci wiejskiej. Modsi
synowie wociascy musieli take pozosta we wsi rodzinnej. Ludno kmieca nie moga
znale utrzymania gdzie indziej, jak tylko u dziedzica swej wsi rodzinnej, a wic popada w
cakowit od niego zaleno. Zaczyna si poddastwo ludnoci wociaskiej.
Cikie byy spustoszenia wojenne, cik utrata obszernych krain, cikim oglne ubstwo,
ale ponad wszystko gorszym byo co innego: oto poczyna si psu rzd polski. Nasz ustrj
pastwowy by cigle taki, jaki ustanowiono podczas unii lubelskiej
185
Feliks Koneczny
i w pacta conventa z Henrykiem Walezym, w latach 1569 do 1573. Co wtenczas mogo by
jak najlepsze, to w sto lat potem stawao si niestosowne, skoro przez sto lat nie byo
poprawiane i doskonalone. Wiedziano o tym, tote nie brako ludzi pragncych reform.
Proponowano te nieraz Janowi Kazimierzowi, eby wzmocni wadz krlewsk w rozmaity
sposb. Zajmowano si te donios spraw reformy sejmowania polskiego.
To wszystko nie zajmowao Jana Kazimierza, bo mia on swoje plany, cakiem odmienne.
Zdarzy si za taki wypadek w sejmie: By przepis, e sejm nie ma trwa duej, jak sze
niedziel, a jeeli mu ten czas nie starczy, trzeba na przeduenie obrad uchway sejmujcych
posw; jako przeduano sejm niejeden. Ale na sejmie 1652 roku Janusz Radziwi mia
przyczyny obawia si uchwa sejmowych w rozmaitych swoich majtkowych interesach;
mci wic tak obrady, e sze niedziel zeszo na niczym. Dnia 9 marca 1652 roku
obradowano tedy do pnej nocy i chciano uchwali przeduenie, czyli prolongacj.
Wtenczas podmwiony przez Radziwia podstaroci krlewszczyzny w Upicie, a pose trocki
Wadysaw Siciski, opacony za to przez niesumiennego magnata, woa, e nie pozwala na
prolongacj. Mona byo nie zwaa na sprzeciw jednego posa, ale wczesny marszaek
sejmowy, Andrzej Maksymilian Fredro, uzna sejm za zerwany, opuci swe krzeso i zoy
lask marszakowsk. Sejm rozszed si bez uchwa. Byo to czym strasznym, eby jeden
pose mg wstrzyma uchway sejmowe. Wynikaoby z tego, e do wszystkiego trzeba w
sejmie jednomylnoci, a zatem, e wystarcza jednego posa niemdrego lub nieuczciwego, a
cay sejm na nic, jakby go nie byo!
Po zoeniu laski marszakowskiej przez Fredr odbyo si jeszcze posiedzenie samego
senatu, na ktrym wojewoda Potocki, powstawszy z miejsca, przekl Janusza Radziwia i
Siciskiego w te sowa: Bodaj z pieka nie wyszed, ktry zrzdzi takie nieszczcie!", na
co wszyscy obecni senatorowie odpowiedzieli: Amen, amen".
186
Dzieje Polski
Przeklinano Siciskiego za ycia, a z ciaem jego dziay si po mierci dziwne rzeczy.
Opowiadano, e ziemia nie chce go przyj- Cokolwiek bymy o tym myleli, faktem jest to,
e trup Siciskiego, zeschnwszy zupenie, nie gnijcy, nie pogrzebio-ny, przechowywany
by a do roku 1865 w szafie zakrystii kocioa upickiego. Wieniacy okoliczni wypoyczali
go sobie czsto, jako stracha" do psot rozmaitych. Tak bezczeszczono tego trupa w cigu

dwch stuleci, a dopiero rzd rosyjski usun go z oczu ludzkich.

Monowadca niejeden rad by z tego, e przekupiwszy posa, bdzie mg mie sejm w swej
mocy, kac mu sejm zerwa. Zaczo si wmawianie w szlacht, e wolne nie pozwalam"
(liberum vet) naley do zotej wolnoci" szlacheckiej.
Ludziom rozumnym posuya atoli sprawa Siciskiego za upomnienie, jako trzeba poprawi
sejmowanie i zaj si reform rzdu w Polsce. Zebrao si wic stronnictwo reformy, i sejm
roku 1666 zaj si tym gorliwie. Opracowano projekt reform i sprawa przesza do krla, ale
te ugrzza w gabinecie krlewskim i nigdy z niego nie wysza.
Jan Kazimierz nie chcia adnych reform sejmowania, bo on nie chcia w ogle sejmw. On
pragn zmiany rzdu na absolutny, a przeprowadzi zamierza to gwatem. W porozumieniu
z absolutnym krlem francuskim Ludwikiem XIV (ktry znis by we Francji resztk
swobd obywatelskich) zapewni chcia nastpstwo tronu w Polsce ksiciu francuskiemu
d'Anguian. Nie sposb byo, eby ksi ten sprowadzi sobie wojsko z Francji, bo
Habsburgowie, nieprzyjaciele Francji, nie byliby go przepucili przez Niemcy. Ludwik XIV
postanowi tedy naj w tym celu armi szwedzk zacin. Nad tym onierzem zacinym
obj mia d'Anguian dowdztwo i z jego pomoc wymusi sobie nastpstwo tronu,
popierany w tym przez Jana Kazimierza. Po prostu: mia urzdzi najazd na Polsk i zdoby
j sobie, a potem zaprowadzi w niej ze zgod i z pomoc krla polskiego rzd absolutny,
potem ogoszony byby przez Jana Kazimierza nastpc tronu.
187
Feliks Koneczny
Krl zada od sejmu, eby wybra francuskiego ksicia nastpc tronu. Ale wydao si, co
si za tym kryje; sejm si sprzeciwi, a gdy krl pocz robi dalsze przygotowania do
wykonania swego planu, wybuch w roku 1665 rokosz i wojna domowa. Na czele
zwolennikw konstytucyjnej formy rzdu stan Jerzy Lubomirski, ten sam, ktremu Jan
Kazimierz zawdzicza przywrcenie tronu podczas potopu". Jan Kazimierz, zwyciony w
dwch bitwach 1666 roku, owiadczy musia, e zrzeka si wyboru nastpcy tronu.
Niebawem w roku 1668, zmuszono go do abdykacji, bo zrazi sobie wszystkich nieszczsnym
pomysem, eby wprowadza obce wojska do kraju.
Pragnc wprowadzi w Polsce rzdy absolutne i zmusi obywateli do posuszestwa
przemoc wojsk cudzoziemskich, Jan Kazimierz nie mia przy tym adnych widokw
osobistych, bo by bezdzietnym. Chodzio mu o dobro publiczne, tak jak je rozumia. Pord
swych zwolennikw mia take wybitnych patriotw, np. Jana Sobieskiego, ale po pewnym
czasie, gdy krl posun si do zamiaru sprowadzenia tego samego wojska szwedzkiego,
ktre dopiero co z cikim mozoem trzeba byo wypdza z kraju, wszyscy dzielniejsi
obywatele usunli si od krla.
Wielbiono natomiast Sobieskiego i w roku 1668 kilkanacie wojewdztw wyprawio do niego
deputacje, eby sam uj rzdy w swe rce. Sobieski nie myla jednak wszczyna buntu o to,
by samemu wspi si na tron, i ograniczy si do tego, e wraz z innymi doradza krlowi
abdykacj. Zoy wic krl koron w roku 1668.
Tak si skoczyo panowanie szwedzkiej dynastii Wazw na tronie polskim. aden z trzech
krlw tego rodu nie umia sobie radzi z konstytucyjn form rzdw, ze wspudziaem
sejmu; wszyscy trzej uwaali rzdy absolutne ze lepsze. Tote po abdykacji bezdzietnego
Jana Kazimierza nie chciano adnego cudzoziemskiego kandydata do bera, tylko koniecznie
rodaka - jak mwiono - Piasta".
Stronnictwo monowadcze bao si, eby si tron nie dosta Sobieskiemu, bo by dla nich za
energiczny; z nadzwyczajn
188
Dzieje Polski

starannoci przygotowali elekcj tak, eby wybr pad na najnie-doniejszego, jakiego

mieli wrd siebie. By nim syn Jeremiego Winiowieckiego, wodza z wojen kozackich,
Micha, czowiek nie zajmujcy si nigdy sprawami publicznymi, ktry nie piastowa nawet
adnego urzdu!
Krl Micha Korybut Winiowiecki by tylko prostym narzdziem w rku przewrotnej
kompanii monowadczej przeciw Sobieskiemu. Nie dbajc o dobro Ojczyzny, starano si o
to, eby hetman ponis klsk w dalszej wojnie z Turcj. Ostrzega Sobieski, e twierdza
Kamieniec Podolski jest w takim nieporzdku, i nie wytrzyma oblenia. Nie porobiono
napraw i Turcy zdobyli grd ten, a sami potem tak go naprawili, i sta si twierdz
niezdobyt. Przez 27 lat (1672-1699) panowali Turcy odtd nad Podolem. Krl chcia zaraz
pokj zawiera, Podola sutanowi odstpowa i uznawa zwierzchnictwo tureckie nad
Ukrain, a nawet zobowizywa si paci sutanowi danin doroczn. Sobieski sprawi to, e
sejm t haniebn umow, zawieran w Buczaczu, odrzuci. Pastwo polskie i litewskie
pozostawao w wojnie z Turcj przez caych lat 27, zanim odzyskano znowu Kamieniec
Podolski; tego ani Sobieski nie mia ju doy.
189
VI. $an qqq Sobieski
Winiowiecki nawet na tronie by nic nie znaczc osob; caa historia tych lat skupia si
okoo hetmana Jana Sobieskiego. Krl kierowa pastwem w taki sposb, i hetman zosta
bez wojska, podczas gdy Turcy i Tatarzy wyruszyli w 270 000 na Ru Czerwon.
Zaduywszy si na nowo, zebra Sobieski troch zacigw i wykona w roku 1672 sync w
historii wojen wypraw na czambuy tatarskie", jak wspczeni si wyraali lubujc si we
wspomnieniu tych dzie wiekopomnych.
Hetman mia zaledwie 20 tysicy wojska. Jazd wysa na czoo i na skrzyda licznych
tatarskich i tureckich korpusw, a sam w pi tysicy rzuci si w ich rodek i obwarowa si
w obozie. By to ciekawy bardzo i niezwyky plan wojenny, co zupenie nowego w sztuce
wojennej. Sawny wdz francuski Kondeusz, pod ktrym Sobieski suy we Francji, nazwa
ten plan bardzo piknym, ale nieprzydatnym i rokowa hetmanowi tylko mier zaszczytn. A
jednak Sobieski przez 16 dni cigymi utarczkami nka nieprzyjaciela, a siedemnastego dnia
zmusi go do walnej bitwy i pobi doszcztu. Caa Europa nie moga wyj z podziwu.
Maonka Sobieskiego bawia natenczas w Paryu. Oeniony by z Francuzk, Mari
Kazimier d'Arquien, ktra bya dawniej dam dworsk krlowej Ludwiki Marii. Kocha j
bardzo i nazywa zawsze czule swoj Marysiek". Ot kiedy Marysieka, bawic w
Paryu, powia tam syna, Jakuba, trzymali go do chrztu krl francuski Ludwik XIV z krlow
angielsk.
Gdyby Sobieski mia jeszcze teraz drugie a wiee wojsko, byby si pokusi o odzyskanie
Podola. Odnisszy jeszcze cztery walne zwycistwa nad Tatarami, wyzwoli w tym jednym
roku 1672 okoo 50 000 bracw i branek z jasyru tatarskiego.
Nastpnego roku sutan wyprawi now armi, ktra osza190
Dzieje Polski
cowaa si w obozie pod Chocimiem. Sobieski zdoby go sztur-mem dnia 11 listopada 1673
roku, chocia mia tylko 30 tysicy onierzy, i zamiary sutaskie zniweczy. Sama zielona
su-taska chorgiew i do czterechset buczukw wpady w rce polskie. W caej Europie
odprawiano dzikczynne naboestwa, a papie kaza rocznic tego zwycistwa obchodzi po
wieczyste czasy w caym Kociele katolickim, przepisawszy na dzie 11 listopada osobne z
tego powodu mody do kapaskich brewiarzy. I tak do dnia dzisiejszego w dzie ten
rozbrzmiewa nam przez usta kapanw katolickich caego wiata wiadectwo, emy byli
przedmurzem chrzecijastwa w Europie.

Gdyby krl Micha o rok wczeniej dostarczy by hetmanowi naleytych rodkw

wojennych, nie byoby si utracio Podola. Nie doy ten krl triumfu chocimskiego; zmar w
sam wigili tego zwycistwa. Liczy zaledwie 32 lat ycia, ale zawsze by chorowity i wielce
niedony.
Zbiera si szlachta na elekcj, odbywaj si sejmy konwoka-cyjny i elekcyjny, ale nie szukaj
dugo kandydata, gdy na pole elekcyjne dochodzi cigle szczk ora wojny tureckiej.
Kogo wybra, jeeli nie tego, kto Polsk od jarzma bisurmaskiego zasania, tego ktry
pokaza czynami, e naprawd co umie? Rozleg si wic okrzyk na boniach Woli: Niech
yje krl Jan III!" i hetman sta si krlem.
Nie brako przy tym zawici ludzkiej, bo niejednemu z mo-nowadcw zdawao si, e on
taki dobry jak Sobieski, i tak samo potrafiby by krlem. Zwaszcza litewski rd Pacw,
najpotniejszy na Litwie obok Radziwiw, zapaa odtd osobist niechci wzgldem
nowego krla.
Jan Sobieski przyj wybr, ale od razu powiedzia, e nie przyjmie oznak nowej godnoci,
pki nie speni do ostatka dawniejszej powinnoci, tj. hetmaskiej, a wic pki nie pokona do
reszty Turka; i dotrzyma sowa. Nie odby koronacji a po zupenym zniesieniu Turkw. A
Bg mu szczci. Pobi pod Zrawnem sto pidziesit tysicy Turkw i Tatarw, a wnet
Potem znis pod Lesienicami koo Lwowa w cztery tysice
191
Feliks Koneczny
nieprzyjaciela dziesi razy liczniejszego, pomimo to, e he litewski Pac spni si tam
umylnie na plac boju. Nie w nywa on i dalej rozkazw krla Jana i przez to zmarnowa
sobno odzyskania Podola po tak wietnych zwycistwach Turcy, zdobywszy za
poprzedniego krla Kamieniec Po ski, w roku 1674 prbowali zdoby Trembowl, drug g
warowni Podola. Tam by komendantem mieszczanin Sa Chrzanowski. Ju Turcy zrobili
pierwszy wyom w murach sza turecki wzywa zaog do poddania si. Brakowao am i
ywnoci; zdawao si, e dalsza obrona na nic si nie zda ko niepotrzebnie narazi dzielnych
obrocw na mier lu wol. Nie chcc bra na swoje sumienie tylu ofiar, Chrzano zwouje
rad wojenn, aeby oficerowie gosowali, co z On sam owiadczy si za dalsz obron do
upadego, al cerowie jego sdzili, e mona ju z czystym sumieniem czerpawszy wszystkie
rodki obrony, podda grd baszy, zaodze zapewni wolny odwrt i bezpieczestwo osobiste,
otwieraj si drzwi komnaty i wchodzi pomidzy zebr wojskowych niewiasta. Bya to ona
komendanta, Anna z domu von Fresen, rwnie z mieszczaskiego rodu, i to dzenia
niemieckiego. Godna ta swego ma maonka przej wraz z mioci ma mioci jego
ojczyzny i polskie nos nazwisko, Polk te duchem bya. Wszedszy pomidzy dujcych,
porwaa wielki n, lecy na stole, i zawoaa, ' siebie i ma przebi, ni patrze na
poddanie grodu, i t dodaa otuchy sabncym ju sercom mczyzn, e si stydzili i ju o
poddaniu nie byo mowy. Wkrtce nades odsiecz krlewska, a basza musia odstpi od
oblenia, nowski otrzyma potem wyniesienie do stanu szlache a pami Anny
Chrzanowskiej przetrwaa w pne pok Turcja tak bya potg, e ich sutanom nie brakw
dy wojsk nowych, chocia przegrali jedn lub drug w wojenn. Tote chcc Turka naprawd
pokona, trze' walczy z nim dugo, i z roku na rok ponawiaa si wojn Widzc sutan, e nie
poradzi Sobieskiemu, posya
192
Dzieje Polski
niego posa i kae powiedzie, e bardzo si dziwi, e krl polski tak si zawzi na jednego
nieprzyjaciela, a zapomina, e krlestwo jego ma te innych nieprzyjaci, i czy nie lepiej
zrobiby, aeby si z Turcj jako pogodzi, a sutan bdzie mu dobrym ssiadem i
przyjacielem i zawsze z Polsk sojusznikiem przeciw Moskwie. Ale Sobieski nie chcia nawet

sucha tej mowy. aden Polak nie wayby si nawet pomyle, e mona by wojowa
przeciw chrzecijanom wsplnie z Turkami, i tak zdrad nikt ta Moskw i by nie chcia.
Krl francuski Ludwik XIV obmyli inny sposb przerwania vojny polsko-tureckiej, ktra
bardzo mu bya nie na rk; Polska otrzymywaa bowiem zapdy tureckie na kraje
Habsburgw, on by najwikszym nieprzyjacielem tej dynastii. Z Habsbur-;ami trzyma
elektor brandenburski, bdcy zarazem ksiciem ruskim, ale ju, niestety, wolnym od hodu
Polsce. Ofiarowaa ric Francja sojusz, tak e krl Ludwik XIV prowadziby wojn
Habsburgami, a krl polski z Hohenzollernami, a w razie wycistwa Polska miaa zabra
sobie Prusy Ksice.
Doskonale by to byo, eby Prusy Ksice oderwa od Bran-snburgii i zyska tyle wybrzea
Morza Batyckiego! Krl mia 3 tego wielk ochot i nawet rzeczywicie przerwa w roku
1676 ojn tureck.
Wanie okry si now chwa przez bohatersk obron wa-wnego obozu polskiego pod
rawnem, ktry stutysiczna mia turecka na prno usiowaa zdoby. Tam w rawnie
war traktat z Turcj, moc ktrego dwie trzecie Ukrainy wra-y zaraz do Polski, a o Podole
miano si dalej umwi przez sw w Konstantynopolu. I pojecha do sutana pose polski, i
Turek zwleka i czeka, a Polska zacznie wojn w innej stro-!. To mogo by obosieczne i
gdy coraz widoczniejszym byo, sutan na dwch stokach siedzi, krl nie kwapi si z wypodaniem wojny innemu nieprzyjacielowi, ale zacz na nowo nyla, jakby raz na zawsze
pozby si Turkw. Uywszy chwili spokojnej na odprawienie koronacji dnia itego 1676
roku, postara si zaraz u sejmu o uchwa, eby
193
Feliks Koneczny
odtd w Polsce bya staa piechota. Rozejm z Moskw przeduy na lat trzynacie (przy czym
car Fedor Aleksiejewicz przyrzeka zwrci Siewierszczyzn). Wyprawi posw do Francji,
do Austrii, Wenecji, Hiszpanii, do papiea i do Moskwy, eby caa Europa zczya si w lig
przeciw Turkom, ale rokowania te spezy, jak zwykle, na niczym. Francja bardzo byaby si
cieszya, gdyby Turcy zawojowali jak najwicej krajw austriackich; Wenecja handlu
pilnowaa bardziej, ni Krzya, a car nie yczy sobie, aeby Polska odnosia zwycistwa na
czele caej Europy, co wzmogoby oczywicie bardzo siy i powag Polski. I tak mijay cae
lata na prnych posowaniach na wszystkie strony.
Wtem w roku 1683 wstrzsna caym chrzecijastwem wie grona, e Turcy ruszaj
prosto na Wiede. Jeeli go zdobd, usadowi si w samym rodku Europy i caa cywilizacja
chrzecijaska bdzie zagroona na dugie pokolenia. A z Turkami czyli si (podobnie, jak
ju raz za wojny trzydziestoletniej) powstacy wgierscy, bo cikie rzdy Habsburgw tak
si tam daway we znaki, e w rozpaczy sprzyjali ju nawet muzumaskiemu orowi.
Papie posya tedy do Warszawy umylnego nuncjusza, eby przedmurze chrzecijastwa"
uyczyo swych pancernych hufcw na obron Wiednia i chrzecijastwa.
Ju cesarz Leopold I opuci sw stolic i przenis si dalej na zachd, do Linzu,
zostawiwszy w Wiedniu zaog, dzieln, ale nie do liczn; Turkw za byy setki tysicy.
Ze szczytu synnej wiey katedry w. Szczepana w Wiedniu nie byo nic wida, jak daleko
okiem sign, tylko same namioty tureckie, ktre tworzyy miasto o wiele znaczniejsze od
samego Wiednia. Wybrali si Turcy na dug, kilkuletni moe wypraw, aeby po zdobyciu
Wiednia i jeszcze dalej, jak daleko uda im si zwycia i zdobywa kraje chrzecijaskie.
Wybrali si wic z wszelkimi wygodami i mieli z urzdzonych doskonale namiotw nie tylko
schroniska onierskie, ale wygodne mieszkania od sal a do kuchni. Naczelny wdz
wyprawy, wielki wezyr
194
Dzieje Polski

Kara Mustafa urzdzi si z caym przepychem wschodnim, a namioty jego dworu tworzyy
szereg placw i ulic w obozie, jakby jakie miasto osobne.
Oblenie trwao ju osiem tygodni, i odbyo si ju dwadziecia szturmw; siy zaogi
wyczerpyway si tym bardziej, e w Wiedniu wybuchy zaraliwe choroby, a trupw nie
mia kto chowa, bo wszyscy mieli dniami i nocami pene rce roboty okoo obrony baszt i
murw. Wdz cesarski Karol, ksi lotaryski, sta po drugiej stronie Dunaju, a chocia to
by onierz znakomity nie mia uderzy na wezyra, pki by nie nadszed krl polski.
Wiedeczycy, cinici i okoleni ze wszystkich stron, bali si, e odsiecz nadejdzie za pno,
i chcieli jako zawiadomi ksicia lotaryskiego, co si u nich dzieje, e si ju duej
trzyma nie mog, i nawzajem dowiedzie si, co sycha i czy nadchodzi upragniona pomoc.
Chcc dosta si do ksicia, trzeba byo przej przez cay olbrzymi obz turecki, bo innej
drogi nie byo. Nikt nie chcia si podj tak niebezpiecznej przeprawy; ale bawi wwczas w
Wiedniu Polak Jerzy Fryderyk Kulczycki, rodem z Sambora, ktry umia po turecku. Ten
wic przebra si za Turka i, przeszedszy zrcznie przez ich obz, przeby wpaw Dunaj, a w
cztery dni wrci z listem od ksicia lotaryskiego, e krl polski jest w drodze. Zewntrzne
way Wiednia byy zdobyte, a dnia 9 wrzenia dotarli Turcy do wewntrznych.
Ale nasz Jan III by w drodze w trzydzieci cztery tysice wojska. Zatrzyma si w
Czstochowie, odprawi mody przed cudownym obrazem, a potem w Krakowie odby
procesj po waniejszych kocioach i wzi bogosawiestwo od dawnego swego profesora,
ksidza Dbrowskiego. Od Bdzina puci si pdem przodem z przyboczn stra. Pierwszy
nocleg poza granicami wasnego pastwa wypad mu w Gliwicach, ktre dzisiaj s znacznym
miastem przemysowym na Grnym
195
Feliks Koneczny
lsku3. Potem nie zatrzyma si, a w Opawie i znw a dwie mile za Oomucem, a
czwarty nocleg by ju o mil za Bernem morawskim, pity w Heiligenbrunn w Austrii.
Spojrzawszy na map, zobaczymy, e aden goniec nie pdziby tak w cwa dniem i noc, jak
wtenczas krl, pan wielkiego w Europie pastwa; takie byo w nim poczucie obowizku.
Z kadego noclegu posya list do krlowej. By bowiem Sobieski rwnie wzorowym i
czuym ojcem rodziny, jak wielkim wodzem i pomnym swych obowizkw monarch. Listy
te krlewskie dochoway si do naszych czasw i czerpiemy z nich wiadomoci o
wiekopomnej wyprawie i tym bardziej podziwiamy bohatera, e tak wielkie majc przed sob
sprawy, tyle cikich obowizkw i kopotw, nie zapomnia jednak o domu. Kady za list
do krlowej zaczyna si niezmiennie od sw: Jedyna serca i duszy pociecho, najliczniejsza
i najukochasza Marysieko!"
Dnia 4 wrzenia przyby krl pod Tuln i tu poczeka na piechot. Nadcigna na czas, ale
wymczona i w ubiorach tak obszarpanych po dugim a pospiesznym pochodzie, e tylko
nocami przechodzia przez miasta niemieckie, aeby si nie powstydzi. W Tuln wreszcie
trzeba j byo pokaza ju przy dziennym wietle, nie byo na to rady; mwi wic Sobieski do
wodzw niemieckich: Panowie, nie dziwujcie si temu onierzowi, obyczajem jego jest
ubiera si dopiero na polu bitwy, w odzie zwycionego nieprzyjaciela".
Dnia 11 wrzenia stano wojsko polskie na wzgrzach okalajcych Wiede, zwanych
Kahlenberg. Wiatr by taki, e ludzie ledwie mogli si osiedzie na koniach. Z tej to gry
ujrzano obz turecki, a Sobieski spostrzeg, e pooenie jest cakiem
3 Wanie za Sobieskiego w roku 1675 wymarli Piastowie lscy na Jerzym Wilhelmie,
ksiciu Lignicy i Brzegu. Z roszczeniami do spadku po nim wystpi elektor brandenburski i
podczas tej wojny tureckiej napiera o to na cesarza. Pniej Hohenzollernowie wystpili
ponownie z rzekomymi swymi prawami do lska.
Dzieje Polski

jjme, ni mu Niemcy opisywali, i e trzeba bdzie zmieni pierwotny plan bitwy. Pomidzy
Niemcami duo byo nieporzdku i niezaradnoci. Na wojska ich trzeba byo czeka, a nawet
ywno nie bya naleycie przygotowana i sam krl czasem iriusia zagryza suchym
chlebem. Ale by w dobrym humorze i pisze tak: Takemy si tu wyleczyli (lejszymi stali)
przez ten pitek i sobot, eby z nas kady jelenie po grach ugania mg;
0
konie gorzej, ktre wcale nie jedz, jeno licie z drzew. Nie masz prowiantw dotd
obiecanych, ni na koni, ni na ludzi. Ludzie jednak nasi bardzo ochotni..."
Zebrao si po kilku dniach wojsko ksicia Karola lotaryskiego, tudzie elektorw
bawarskiego i saskiego. Na radzie wojennej uznano krla polskiego naczelnym wodzem i on
te uoy plan bitwy.
W niedziel 12 wrzenia 1683 roku krl kaza odprawi msz wit na dwie godziny przed
wschodem soca, sam do niej suy, po czym pi strzaw armatnich dao haso do boju.
Krl nie tylko dowodzi, ale te walczy jak prosty onierz. Jak niegdy Wadysaw
Warneczyk, tak teraz Jan III chcia osobicie z broni w rku dotrze do samego rodka
wojska tureckiego; szczliwszy od swego poprzednika, doszed zwycisko do namiotu KaraMustafy. Okoo poudnia zwycistwo byo ju pewne, a pod wieczr Wiede ocalony i cay
obz w rku zwycizcw.
Byo tam dwadziecia pi tysicy namiotw, pi tysicy cetnarw prochu, kilkaset dzia,
pi tysicy wielbdw, z jakie dziesi tysicy wow na rze przeznaczonych. Zdobyto
kilkadziesit chorgwi i mnstwo buczukw. Znaleziono w namiotach okoo tysica dzieci
chrzecijaskich, porwanych przez Turkw. Takie dzieci wychowywali oni w wierze
Mahometa na przyszych onierzy przybocznej stray suta-skiej, ktr janczarami zwano.
atwo sobie wyobrazi rado tych dziatek. Wrd upw peno byo rozmaitych
kosztownoci, ale najbardziej zaciekawiaa jedna rzecz, ktrej nie znano
1
uytku nie umiano sobie wytumaczy. Byo to kilkaset workw kawy. Jeden tylko
Kulczycki wiedzia, co z ni zrobi, bo za modu w Turcji przebywa. Poskupywa wic te
wory od
197
Feliks Koneczny
onierzy i zaoy pierwsz, nie tylko w Wiedniu, ale w caej Europie kawiarni.
W nocy z 12 na 13 wrzenia krl pisze w namiotach we-zyrskich list: Jedyna duszy i serca
pociecho, najliczniejsza i najukochasza Marysieko! Bg i Pan nasz na wieki
bogosawiony da zwycistwo i saw narodowi naszemu, o jakiej wieki przesze nigdy nie
syszay. Wezyr tak uciek od wszystkiego, e ledwie na jednym koniu i w jednej sukni.
Namioty jego tak obszerne, jako Warszawa albo Lww w murach. Mam wszystkie znaki jego
wezyrskie, ktre nad nim nosz, chorgiew mahomeck, ktr mu da sutan jego na wojn i
ktr dzi jeszcze posaem do Rzymu Ojcu witemu, mam i konia wezyrskiego ze
wszystkim siedzeniem. Ja ich rachuj prcz Tatarw na trzykro sto tysicy, drudzy tu
rachuj namiotw samych na trzykro sto tysicy i bior proporcj trzech do jednego
namiotu, co by to wynioso niesychan liczb; ja jednak rachuj namiotw sto tysicy
najmniej, bo w kilka obozw stali. Noc i dzie rozbieraj je kto chce; ju i z miasta wyszli
ludzie, ale wiem, e i za tydzie ich nie rozbior". Potem pisze jeszcze, e wezyr mia bardzo
piknego ywego strusia, ale kaza go ci, eby si nie dosta w rce chrzecijan. Wiede
nie byby si mg, zdaniem Sobieskiego, trzyma ju duej jak pi dni.
Kiedy ju nieprzyjaciel pocz uchodzi i da si przeama, przybiegali do mnie ksita,
jako to elektor bawarski, ciskajc mnie za szyj a caujc w gb, generaowie za w rce, w
nogi; c dopiero onierze! Oficerowie i regimenty wszystkie kawalerii i infanterii
krzyczay: Ach, unser brave Knig! Suchali mnie tak, jak nigdy nasi. Wszystko to caowao,
ciskao, swym zbawc zwao".

Nastpnego dnia wjecha Sobieski do Wiednia. Ach, jak go tam przyjmowano! Lud
wszystek pospolity caowa moje rce, nogi, suknie; drudzy si tylko dotykali, woajc: Ach,
niech te rce tak waleczne caujemy! Chcieli byli woa wszyscy Vivat", ale to byo zna po
nich, e si bali oficerw i starszych swoich. Gromada jedna nie wytrzymaa i zawoaa:
Vivat! na co widzia198
Dzieje Polski
lem, e krzywo patrzano, i dlatego, zjadszy obiad u komendanta, wyjechaem z miasta do
obozu, a posplstwo, rce wznoszc, odprowadzio mnie a do bramy".
A wic niechtnym okiem patrzya starszyzna niemiecka na wybawiciela! Troch si moe
wstydzili, e chocia mieli wasnego wojska o dwadziecia tysicy wicej od naszych, nie
mogli sobie sami poradzi, a troch si moe bali, aeby si wiedeczykom krl polski nie
spodoba zanadto i aeby nie robili porwnania z cesarzem Leopoldem, ktry podczas bitwy
siedzia sobie spokojnie o mil dziesi.
Sobieski nie dba o szumne przyjcia, a chocia nalea si wypoczynek i jemu i dzielnym
wojskom polskim, zaraz nastpnego ranka ruszy na Wgry, eby stamtd Turkw wypdzi.
Kiedy ju by we wsi Schwechacie, dowiedzia si, e cesarz Leopold wjecha do
oswobodzonej stolicy w kilka godzin po jego wyjedzie. Nie chcia si wic cakiem
zobaczy z nim we wasnej stolicy!
Sobieski znalaz si dowcipnie; wyprawi od siebie podkanclerzego do cesarza z
powinszowaniem, posyajc zarazem jeden buczuk wezyrski na pamitk. Noc zastaa posa
pod samym miastem; nie otwarto mu bram, kazano czeka ranka, wic przenocowa pod
murami miejskimi. Nastpnej nocy przybiega o pnocy goniec od cesarza do Sobieskiego, e
cesarz jest wielce strapiony i e nie z posem, ale z nim samym chce si widzie. Nareszcie
Sobieski znudzony by tym wszystkim i tak powiada: Ale powiedzcie mi, czego wy
potrzebujecie, czego chcecie i czemu koo pota chodzicie?"
A okazao si, e chodzi o... ceremonia dworski, eby cesarz, jako gospodarz, nie musia
wita i poda rki krlowi polskiemu, ktrego nie uwaa za rwnego sobie, bo nie by
dziedzicznym, lecz tylko elekcyjnym krlem, a to si Niemcom wydawao czym niszym; a
do tego nie pochodzi Sobieski z rodu krlewskiego, jake wic cesarz miaby mu poda
prawic!? Takimi gupstwami i drobnostkami suszyli sobie Niemcy gow, a o tym nie
pomyleli, e gdyby nie Polacy, byliby ju Turcy zatknli pksiyc na wiey w. Szczepana,
a cesarz ucie199
Feliks Koneczny
kaby przed nimi dalej w wiat szeroki!
Poradzi wic cesarzowi sam Sobieski, eby si spotkali i przywitali w polu na koniach,
cesarz midzy elektorami, a ja midzy sykiem, senatorami i hetmanami". Leopold przyj ten
sposb z wielk ochot i tak si stao. Przyjecha cesarz z samym tylko elektorem bawarskim,
bo saskiego ju nie byo. Kilkudziesiciu z nim kawalerw dworskich, drabanci za nim,
trbacze przed nim i pieszej suby szeciu czy omiu. Przywitalimy si dosy ludzko;
uczyniem mu komplement, kilka sw po acinie, on tyme odpowiedzia jzykiem i dosy
dobrymi sowy. Znalazszy si tedy przeciwko sobie, prezentowaem mu syna swego, ktry
si mu zbliywszy ukoni. Nie pocign cesarz nawet rki do kapelusza, na co ja patrzc
ledwiem nie zdrtwia. To samo uczyni wszystkim senatorom i hetmanom i swemu
powinowatemu, ksiciu panu wojewodzie beskiemu". (Wojewoda beski, Konstanty ksi
Winiowiecki, by krewnym cesarza Leopolda przez nieboszczyka krla Michaa
Winiowieckiego, ktry mia za on arcyksin Eleonor). Nie godzio si jednak inaczej,
aby wiat nie skandalizowa, nie cieszy si, albo nie mia, jeno jeszcze kilka sw mwi do
niego, po ktrych obrciem si na koniu, pokoniwszy si wsplnie, w insz pojechaem

drog. Jego za pan wojewoda ruski poprowadzi do wojska, bo sobie tego yczy. I widzia
wojsko nasze, ktre okrutnie byo aosne i gono narzekao, e im przynajmniej kapeluszem
tak wielkiej ich pracy i straty nie nagrodzono. Potem widocznie zaraz wszystko tak si
odmienio, jakoby nas nigdy nie znano. Prowiantw adnych nie daj, na ktre przysa
Ojciec wity pienidze. Chorzy nasi na gnojach le i niebota postrzeleni, ktrych bardzo
sia, a ja na nich uprosi nie mog szkuty jednej, abym ich mg do Preszburga spuci i tam
ich swoim utrzymywa kosztem. Racze to tedy, Waszmo serce moje, wszystko
opowiedzie jegomoci ksidzu nuncjuszowi. aonie nam tylko wzdycha przychodzi,
patrzc na gince wojska nasze, nie od nieprzyjaciela, ale od najwikszych, ktrzy by nam
by powinni, przyjaci naszych".
To wszystko z wasnych Sobieskiego listw.
200
Dzieje Polski
Ruszy krl na Wgry, a wojska cesarskie wypoczyway sobie w Wiedniu. Pozostawiono
wojska polskie bez zaopatrzenia i nie dawano posikw umylnie, eby klski doznay na
Wgrzech. Cesarz ba si bowiem, eby powstacy wgierscy nie przystali do krla i nie
zadali unii z Polsk. Pod Parkanami, odnis Sobieski wietne zwycistwo i zdoby
twierdz Ostrzyhom. Natenczas Niemcy opucili go do reszty, wojska polskie coraz czciej
pozostaway bez ywnoci.
Wrci wic krl i odnosi dalej wietne zwycistwa w walce
0
Podole. Byby je odzyska w roku 1685, gdyby nie straszny wylew Dniestru. W
nastpnym roku przebi chcia si do Turcji przez Podole, Ukrain i Wooszczyzn, marzc o
tym, e w razie zwycistwa nie spocznie, a pod murami Konstantynopola. Zawar w tym
celu sojusz z Moskw, zrzekajc >si za to zupenie Zadnieprza i samego Kijowa; nadto
skarbowi carskiemu miano wypaci ptora miliona talarw, tak, e nie ponosiby adnych
nawet kosztw. Traktat ten zowie si w historii traktatem Grzymutowskiego, bo go zawar
Krzysztof Grzymutowski.
Ruszy krl tedy nad dolny Dunaj, oczekujc na niemieckie
1
moskiewskie posiki, ale nie tylko nie nadszed ani jeden onierz, ale, co gorsza,
Woosza przesza do Turka. Trzeba byo duo roztropnoci i mstwa, aeby wrd cigych
podjazdw wooskich i tureckich i kilku milowych kbw dymu (nieprzyjaciel podpali
bowiem stepy) odprowadzi wojsko nieuszkodzone do domu.
W roku 1689 nowa wyprawa. Krl zagarn ju cae Mul-tany i opanowa wszystkie fortece,
ale znw dozna zawodu od cesarza i dalej i nie mg. W rok potem wznis naprzeciw
Kamieca Podolskiego warowne okopy, ktre nazwa okopami witej Trjcy. Cigny si
jeszcze lat kilka drobniejsze podjaz-dy; jeszcze w przedostatnim roku swego ycia wojowa
krl
2
Tatarami, ktrzy na sam wie o jego zblianiu si pierzchali z Rusi.
Z wyprawy tej wrci niezdrw i wkrtce potem umar w ulubionej swej siedzibie, w
Wilanowie pod Warszaw, w sam
201
Feliks Koneczny
rocznic swych urodzin, 14 czerwca 1696 roku, liczc lat 72. Zwoki przewieziono do
Warszawy do kocioa kapucyskiego, gdzie spoczyway przez 38 lat, po czym zoono je na
Wawelu.
Owoce zwycistw Sobieskiego zebra nastpca jego; gdy Turcy ju ustpili z Wgier, zawarto
pokj i wtenczas Podole w roku 1699 wrcio do Polski.
Ustawiczna obrona prowincji ruskich od zalewu muzumaskiego nie pozostaa bez wpywu
na Rusinw. Ci z Kozakw, ktrzy pozostali pod panowaniem polskim, nie tylko nie myleli

przez cay ten czas o buntach, ale od 1671 roku stosunki byy przyjazne. Regestrowa
starszyzna kozacka z tej strony Dniepru pocza si polszczy i zamieniaa si w szlacht
polsk. Dawniejsza za szlachta ruska, na Woyniu i w dawnej ziemi Lachw, na Rusi
Czerwonej polszczya si ju od potopu" szybko. Wstydzc si gwatw i bezecestw,
popenianych przez wojska Chmielnickiego niby w imi Rusi, z tak Rusi nie chciaa mie
nic wsplnego i porzucaa gromadnie prawosawie, przechodzc na katolicyzm obrzdku
aciskiego, aeby si niczym nie rni od rodowitych Polakw.
Pokolenie to odznaczao si jeszcze gortszym od dawniejszych wiekw przywizaniem do
wiary katolickiej. A dziaao te wspomnienie z potopu", e protestanci i prawosawni czyli
si z najedcami. Od tego czasu wyrobio si przekonanie, e tylko prawy katolik moe by
prawym Polakiem. Modsze pokolenie rnowiercw wstydzio si przykrych wspomnie o
swych ojcach, tote za czasw Sobieskiego gromadnie wracali do Kocioa. Protestantyzm
taja, jak nieg na socu, nawet na Litwie, gdzie go byo najwicej. Zostaa szczupa ledwie
garstka wyznawcw Lutra i Kalwina. Protestanckimi pozostay niemal same tylko miasta
pruskie, i to niemiecka tylko cz mieszczastwa. Szlachta ruska i letuwska przesza w
caoci na katolicyzm aciski. Aeby za ani lud prosty nie pozostawa prawosawnym,
popieraa teraz ta szlachta ruska z caych si uni brzesk.
Pozyskiwano dla unii cerkiewnej biskupw prawosawnych ju take z Rusi poudniowej. W
roku 1692 przyja uni ruska
202
Dzieje Polski
diecezja przemyska, a za nastpnego panowania, w roku 1700 lwowska, w roku 1702 ucka na
Woyniu. Rzd polski nie miesza si cakiem do tego.
Ale polsko wysza le na unii brzeskiej. Od tego czasu przestano stawia na Rusi kocioy
aciskie. Szlachta, bardzo nabona, wspzawodniczya w stawianiu domw Boych, ju nie
aciskiego obrzdku, lecz grekokatolickiego. Tym si tumaczy, e dzi w ziemi Lachw i
Grodw Czerwieskich cerkiew jest w kadej wsi, a koci od kocioa o mil kilka.
Fundatoro-wie tych cerkwi byli wszyscy Polakami i acinnikami. Nie przewidywali, e
pracuj, na zgub polskiego ludu, ktry przez cerkiew i ruskie naboestwa mia si ruszczy
gwatownie.
Niestety, czasy te maj w sobie co arcybolesnego, mianowicie upadek owiaty. Uniwersytet
Jagielloski, niegdy nasza sawa i duma, podupad tak dalece, i profesorowie jego nawet nie
wiedzieli, nad czym pracuj uczeni innych narodw. Nauczanie tak si w uniwersytetach
polskich obniyo, i waciwie byy to szkoy rednie, ktre ukoczywszy, wyjedao si
dopiero na prawdziw nauk uniwersyteck za granic. Ale ledwie drobna czstka modziey
moga sobie pozwoli na takie podre kosztowne. Obnia si wic coraz bardziej poziom
umysowy, i niebawem Polacy przestali dba o nauki. Og narodu stawa si nieskorym do
ksiki. Przestawaa Polska by ogniskiem kultury. Dalimy si przecign innym wielce w
naukach, to te i owiata powszechna musiaa si skutkiem tego obnia w spoeczestwie.
Upadek owiaty pociga za sob upadek wszystkiego a wszystkiego. Nie moe by inaczej,
bo do kadej ludzkiej czynnoci potrzebne s... wadze umysowe. Im one bardziej
wyksztacone, tym rozumniejsze s czynnoci czowieka; im mniej nauki i wyksztacenia, tym
atwiej o czyny niemdre.
Z ubytkiem owiaty zmniejszaa si biego w zaatwianiu spraw publicznych, czyli ubywao
rozumu politycznego. Sia umysowa narodu saba, i skutkiem tego malaa te jego sia
polityczna, tj. sia i znaczenie pastwa.
Czyny nierozumne zaczynaj si zaraz po mierci Jana III
203
Feliks Koneczny

i trwaj niestety odtd tak dugo, a naraziy pastwo na zatracenie. Pierwszym takim
nierozumnym czynem bya elekcja p0 Janie III.
Krlewicz Jakub Sobieski posiada niejedn zasug okoo sprawy publicznej, a przymiotami
umysu i charakteru zasugiwa najzupeniej na koron. A jednak jej nie otrzyma. By0
wprawdzie stronnictwo, i to znaczne, pragnce zrobi dynasti narodow z rodu Sobieskich.
Hetman wielki koronny Stanisaw Jabonowski popiera z caych si kandydatur Jakuba, ale
takie rody jak Sobieskich lub Jabonowskich naleay ju do wyjtkw. Midzy
monowadztwem obniy si bardzo poziom moralnoci publicznej. Wikszo monych
panw polskich i litewskich, a zwaszcza litewskich, nie pragna bynajmniej, eby si
utrwalia znowu jaka dynastia na polskim tronie, bo w takim razie musiayby si zmniejszy
ich wpywy w pastwie. Og szlachty skada si wprawdzie z ludzi uczciwych i miujcych
Ojczyzn, ale oni nie posiadali naleytego wyksztacenia, a przez to byli niezdatni do
zrozumienia polityki. Nad poczciwymi, ale niemdrymi atwo przewodzi jest garstce ludzi
nieuczciwych, przewrotnych, za to sprytnych; c dopiero, gdy s bogaczami i zajmuj
wysokie dostojestwa! Dlatego tedy udao si monowadztwu nie dopuci Jakuba
Sobieskiego do tronu, chocia znaczna wikszo narodu stanowczo tego pragna.
204
VII. saskie
/Sjnaczna cz monowadztwa zrobia sobie z elekcji spo-sotmo do jeszcze wikszego
wbogacenia si. Wystawili tron polski na targ, tote w kocu dosta go taki, ktry okaza si
najsprytniejszym kupcem. Po usuniciu kandydatury Jakuba Sobieskiego najpowaniejszym
pord kandydatw by francuski ksi Conti. Zgosio si kilku innych, a monowadztwo
przez dugie miesice przecigao elekcj, biorc na wszystkie strony pienidze, a
wyczerpay si mieszki kandydatw. Przy kocu bezkrlewia pienidze mia ju tylko ten,
ktry gosi si na ostatku, bo z pocztku o koronie polskiej cakiem nie myla. Fryderyk
August, elektor saski, Niemiec na polskim tronie. On paci, kiedy inni nie mieli ju czym
paci - i wygra.
Samo przekupstwo nie byoby jednak utorowao mu drogi do korony. Trzeba przyzna, e
wikszo na polu elekcyjnym nie zyskiem materialnym si kierowaa. Wikszo gosw
pozyska Ludwik Conti, jego te ogosi prymas krlem. Stronnicy elektora nie dali jednak za
wygran, a biskup kujawski na przekr prymasowi ogasza krlem Fryderyka Augusta,
chocia nie mia do tego prawa, bo jedynie arcybiskup gnienieski by na miejscu krla, i
nikt go nie mg zastpi w jego prawie przewodniczenia elekcji i ogaszania jej wyniku.
Zawizano zwizek zbrojny, czyli konfederacj w obronie ksicia Conti; prymas ogasza
pospolite ruszenie, zanosi si na wojn domow.
Ksi francuski pyn morzem ku Polsce, ale z Saksonii byo bliej i wojska saskie
wkroczyy zaraz do Polski, i nim Conti dojecha morzem do Gdaska, Sas ju by
koronowany w Krakowie. By on luteraninem, ale dla korony polskiej przeszed od razu na
katolicyzm, a na granicy pastwa polskiego, w Piekarach na lsku Grnym nad Przemsz,
uczyni przed
205
Feliks Koneczny
tamtejszym cudownym obrazem Najwitszej Marii Panny pUb-liczny akt wyznania wiary
katolickiej. Jako krl polski przybra imi Augusta II.
Krl ten pozbawiony by wszelkiego poczucia moralnego, a wzgldem Polski nie poczuwa
si do adnych obowizkw i chodzio mu wycznie tylko o wzmoenie potgi dynastycznej
wasnego domu kosztem Polski. Wiedzc, e nie ma sympatii w narodzie, szuka oparcia
zagranic, eby z obc pomoc i wbrew narodowi utrzyma w Polsce dynasti sask. Krl ten
zasuy prawdziwie na przydomek Kara Boska". Uwaa koron polsk tylko za towar do

zaatwiania swych dynastycznych interesw i kadej chwili gotw by zaprzeda nard, nad
ktrym panowa. Uprawia te kosztem Polski polityk niemieck.
Na samym wstpie swych rzdw zwiza si tajnym ukadem z elektorem brandenburskim,
ktry z jego wiedz i zgod napad ni std ni zowd, nie wypowiadajc wcale wojny, Prusy
Krlewskie w roku 1699 i zaj miasto Elblg. Rzecz si wydaa, powsta haas na sejmie, bo
bya to wyrana zdrada pastwa. Powstao nawet stronnictwo, mylce cakiem susznie o
zrzuceniu z tronu krla zdrajcy. Brandenburczyk cofn si wprawdzie, ale trzeba mu byo
zapaci 300 000 talarw odczepnego.
Konszachty z Hohenzollernami brandenburskimi nie ustay jednak. Elektor saski zyska
bardzo na znaczeniu pord ksit Rzeszy Niemieckiej przez pozyskanie korony polskiej.
On jeden by pord nich krlem. Elektor brandenburski, nie chcc pozostawa w tyle za
Sasem, zapragn take korony. Za obietnic pomocy do dalszych zamiarw Augusta II Sasa
w Polsce, zdradziecki krl da mu sekretne pozwolenie, bez wiedzy sejmu, eby przyj tytu
krla Prus. Jeeli dynastia Hohenzollernw nie chciaa by czym niszym od saskiej i
pragna posi take krlewski tytu, to powinni byli nazywa si krlami Brandenburgii,
bo i pochodzili z Brandenburgii i tam mieli stolic swoj, Berlin, ale nie pruskimi, bo tylko
cz Prus naleaa do nich, Prusy Ksice, a druga cz do Polski. W tytule krla Prus"
206
Dzieje Polski
"ecia si tedy chtka zaborcza; krl polski nie powinien by rzeto pozwala na to. Ale
August II uwaa Polsk za przedmiot handlu, jaki prowadzi z innymi dynastiami
niemieckimi. Koronowa si ten pierwszy krl pruski Fryderyk w Krlewcu w styczniu 1701
roku.
August II chcia zapewni tron polski na zawsze swemu rodowi. Nie byoby nic zego w
tronie dziedzicznym, i owszem, byoby lepiej bez niebezpieczestw bezkrlewi, ale on chcia
wadzy absolutnej, zamierza zaprowadzi w Polsce rzdy wojskowe i to z pomoc wojska
saskiego; w takim razie Polska byaby podlega Saksonii i rzdzona przez Niemcw saskich.
O potg Saksonii chodzio Augustowi, a wcale nie o rozwj Polski. Przede wszystkim za
dy do tego, eby polskim kosztem powiksza swoj wasn armi sask. Polska armia
narodowa mogaby mu zawadza w dalszych zdradzieckich dla Polski planach. Tote stara
si o zmniejszenie i pogorszenie wojska polskiego. Zasta w Polsce wojsko, zoone w czci
jeszcze z wiarusw bohaterskiej armii Jana III. Tej polskiej narodowej armii nie uzupenia
jednake, a oficerw dobiera jak najgorszych, nieukw, hulakw, eby nam wojsko zepsu,
iby byo do wojny niezdatne. Umyli wprowadzi natomiast do Polski wojsko saskie.
Najdogodniej byo wplta Polsk w jak wojn, eby sprowadzi saskie wojsko niby na
pomoc, jako posiki. Wplta wic umylnie Polsk w wojn dug i mozoln, tzw. pnocn.
Bya to wojna pomidzy carem Piotrem Wielkim a krlem szwedzkim Karolem XII, nowa
wojna o Inflanty, bo Piotr chcia opanowa szwedzkie Inflanty. Moskwa (przemieniajca si
ju wwczas na nowoczesn Rosj), miaa o co wojowa ze Szwedem, eby mie dostp do
morza, ale polskie interesy wymagay, eby raczej nie dopuszcza Moskwy do Batyku.
Jeeliby tedy Polska miaa wzi udzia w tej wojnie, wypadao stan po szwedzkiej stronie,
nie po rosyjskiej. Ale krl zawar przymierze z Piotrem, oczywicie znowu w tajemnicy przed
sejmem i senatem.
Szczcie wojenne sprzyjao Szwedowi. Karol XII pobi Moskali pod Narw, pod Ryg
Moskali i Sasw. Prdko bowiem
207
Feliks Koneczny
ruszyo wojsko saskie przez ca Polsk a do Inflant, na pomoc Piotrowi. Krl szwedzki,
spotkawszy walczcych przeciw sobie onierzy krla polskiego, postanowi ruszy przeciw
nowemu nieprzyjacielowi. Pastwa od krla nie odrnia; dla niego Polsk by krl polski.

Zreszt c mia pocz? Skoro August II wysya przeciwko niemu wojsko, wojowa musia
z tym Augustem II, bo inaczej grozia mu przegrana.
Na prno prymas i senatorowie zaklinali si przed Karolem XII, e Polska wojny ze Szwecj
ani pragnie, ani te nie ma adnego interesu w wojnie pnocnej, e tylko sam krl na wasn
rk zawar z Piotrem przymierze, a wojsko polskie nie bierze zgoa udziau w wojnie, tylko
saskie, wprowadzone do Polski wbrew woli narodu. Krl szwedzki ruszy na Polsk, bo tdy
wioda droga do spotkania z wojskami Augusta II Sasa. W szybkim pochodzie Szwedzi zajli
powtrnie Polsk ca od Gdaska a po Krakw, bijc wojska saskie na gow. Karol XII
zada detronizacji Augusta.
Niecny krl wystpi natenczas z projektem rozbioru Polski. August proponowa zgod w ten
sposb, eby urzdzi we trjk podzia Polski pomidzy Saksoni, Brandenburgi i Szwecj.
Ale krl szwedzki da od niego koniecznie zrzeczenia si tronu. Byoby si po nim wybrao
na krla Jakuba Sobieskiego. Ten mieszka na lsku w Oawie, ktr Sobiescy kupili sobie
jeszcze w roku 1691. W drugiej poowie lutego 1704 roku bawili Jakub i Konstanty Sobiescy
we Wrocawiu, a gdy stamtd wracali, napadnito na nich w drodze, porwano i uwiziono,
wywieziono do Lipska, a nastpnie do twierdzy Knigstein, gdzie ich trzymano w cisym
wizieniu.
I tak musia jednak August II ucieka z Polski przed Karolem XII, a na jego miejsce wybrano
krlem wojewod poznaskiego, Stanisawa Leszczyskiego, ktry koronowa si dnia 4
padziernika 1705 roku w Warszawie. Poniewa August saski uwiz star koron po
okietku do Drezna, trzeba byo naprdce sprawi now; ale zaraz po koronacji przetopiono
j na dukaty, ktrych tak bardzo byo potrzeba w czasach wojennych. Uwijay
208
Dzieje Polski
si bowiem cigle po Polsce wojska obce, i od Gdaska do Krakowa i do Lwowa cigle
wojna wrzaa. Dopiero kiedy i Saksoni zaj Szwed Augustowi, krl zrzek si korony na
rzecz Leszczyskiego, a Sobieskich wypuci na wolno.
Og narodu sprzyja serdecznie Leszczyskiemu, o ktrym wiadomo byo, e jest
zwolennikiem poprawy rzdu. Jest on autorem ksiki pt. Gos wolny wolno
ubezpieczajcy", w ktrej podawa projekty wzmocnienia pastwa, nie znoszc swobd
obywatelskich. Ale niestety! Polacy nie posiadajc znaczniejszej armii narodowej, nie mogli
rozstrzyga o tronie wasnego pastwa. Nie o wasnych siach pozbyli si Augusta II Sasa,
zdrajcy na tronie, lecz wygna go krl szwedzki. Nie wasna armia trzymaa Leszczyskiego
na tronie, ale szwedzkie zwycistwa. Krlowanie jego trwao te dopty, dopki Szwed by
gr.
Losy wojny bywaj zmienne. Karol XII wojowa przez pi lat jeszcze na obszarach pastwa
polskiego, tote cae panowanie Leszczyskiego skadao si z pochodw rnych wojsk we
wszystkich kierunkach od Saksonii po Dniepr. W roku 1709 nastpia naga zmiana: krl
szwedzki ponis pod Potaw w Rosji waln klsk od wojsk Piotra Wielkiego, utraci ca
sw armi i sam musia si schroni do Turcji. Natenczas w przecigu kilku tygodni wszystko
tak si zmienio, e Leszczyski uchodzi musia za granic, Sas za powrci do Warszawy i
znw w Polsce byy wojska saskie.
Pod wpywem takich dowiadcze w spoeczestwie rozbudzi si na nowo zmys polityczny.
W roku 1709 podkomorzy sandomierski, Stanisaw Karwicki, poda projekt, by ustanowi
przy sejmie osobnych sdziw, ktrzy by osdzali, czy uzna kiedy nie pozwalam" jednego
posa za wane. Uchwali te sejm powikszy wielce wojsko narodowe; na pocztek miao
by zaraz 70 000 wojska.
Krl nie chcia wykona uchway sejmowej, bo chcia mie w Polsce swoje wojsko saskie. A
kiedy przeciwko tym wojskom zawizaa si konfederacja w Tarnogrodzie w roku 1715,
August przyzwa sobie na pomoc cara Piotra. Car i nasz wasny krl

209
Feliks Koneczny
polski zoyli wsplne owiadczenie od siebie, e wojska saskie i rosyjskie wyjd z Polski
pod warunkiem, jeeli zarzuci si myl wystawienia armii 70-tysicznej, a Polska i Litwa
razem nie bd utrzymyway wojska wicej, ni 24 tysicy; mianowicie w Koronie 18 000, na
Litwie za 6 000.
Mielimy wic krla, ktry sam chcia, eby Polska bya jak najsabsz. Bo te on umawia
si znw o rozbir Polski! Ofiarowa carowi Litw, Hohenzollernom Kurlandi, Prusy
Krlewskie i cz Wielkopolski, a Habsburgom Spisz - po to, aeby ci trzej ssiedzi
pozwolili mu przyczy reszt Polski na zawsze do Saksonii.
Piotr wyprawi do Polski 18 000 wojska rosyjskiego. Wobec tej przemocy jake mona byo
pozby si z kraju choby tylko wojsk saskich? Tote stay si one plag caego kraju. Krl
depta teraz bezwzgldnie wszelkie wzgldy i ustawy; rzdzi, jak najedca w podbitym
kraju; lada oficerzyna saski uwaa si za co wyszego nad polskich wojewodw i
kasztelanw. Trzeba byo ukada si z krlem, prosi si o wycofanie wojsk obcych, saskich
i moskiewskich. Car Piotr narzuci si przy tych ukadach na porednika. Ostatecznie Sas
zobowiza si wycofa swe odactwo, lecz jedynie z warunkiem ograniczenia si do owych
24 000 wojska polskiego. Car stan twardo przy tym warunku, bo Rosja upatrywaa ju
wwczas swj interes w osabianiu Polski. August zwoa sejm, eby zatwierdzony by ten
ukad.
Sejm zwoany by na 30 stycznia 1717 roku. Nastpnego dnia, 1 lutego odbyo si pierwsze i
jedyne zarazem posiedzenie. Trwao sze godzin. Odczytano traktat, uoony za
porednictwem moskiewskim. Sejm rozumia hab, pync dla narodu std, e obcy
narzucaj mu ustaw. Nikt nie zabiera gosu. Nie mona byo przemawia przeciw, bo obcy
onierze stali koo sali sejmowej z nabit broni. Odrzuci traktat, znaczyo to prowadzi
now wojn. A jak, a czym? Bez wojska odpowiedniego? Pastwo znalazo si na asce i
nieasce obcych, skoro znalazo si raz bez silnej armii. Nie byo teraz wyjcia. Broni si nie
byo czym; umwiono si wic, e nikt nie bdzie przemawia. W guchym
210
Dzieje Polski
milczeniu marszaek sejmowy zapytywa, czy zgoda? Znw gucha cisza, i tak przesiedzieli
posowie sze godzin, a marszaek owiadczy, e milczenie uwaa mona za
przyzwolenie. Sejm ten dlatego zowie si niemym".
W traktacie 1717 roku, narzuconym przemoc wojsk saskich i rosyjskich, by ustp, uznajcy
Rosj gwarantk" urzdze pastwowych w Polsce, to znaczy, e bez zezwolenia Rosji nie
wolno nic zmienia w ustawach polskich, nie wolno poprawi formy rzdu. Rosja zyskiwaa
wic prawo pilnowa, jak si Polacy urzdzaj u siebie, eby nie poprawiali u siebie rzdu.
Bya wic zmowa nie tylko na osabienie wojskowe Polski, lecz zarazem na niedopuszczenie
do poprawy ustroju pastwowego, zmowa na zachowanie formy rzdu, uznanej przez
Polakw za z, zmowa na narzucenie Polsce zego rzdu.
Skoro obcy gospodarowa mieli w naszym domu, rok w 1717 naley uwaa za pocztek
koca niepodlegoci polskiej. Pastwo polskie miao odtd suy bardziej interesom pastw
ociennych, ni w wasnym. Ale skoro tylko istniao jeszcze, mona byo je poprawi, gdy
zmieni si fatalne okolicznoci. Trudno byo dokona tego, majc zdrajc na tronie, a w
kraju ciemnot. Jak przeprowadzi reform, skoro wasny krl sprzeciwia si jej i jeszcze z
obcymi si zmawia?
To te po mierci, Augusta II Sasa w roku 1733 krlem wybrano ponownie Stanisawa
Leszczyskiego. Przywoano go z zagranicy, bo owiadcza si zawsze za reform rzdu,
sejmowania i za utworzeniem silnej armii. Ale wystpi przeciw narodowemu krlowi syn
Augusta II, August III Sas, i wezwa pomocy rosyjskiej. Przydano mu 40 000 wojska, a on za

to odstpi Rosji ksistwa kurlandzkiego. Elektorowi saskiemu poda tym razem rk nie sam
car tylko, ale rwnie dom habsburski. Za Leszczyskim uja si Francja, pragnc, eby silna
Polska staa si przeciwwag Niemcom.
W dziesi dni zaledwie po przyjedzie Leszczyskiego ukazay si pod Warszaw przednie
strae rosyjskie. Krl schroni si do Gdaska, oczekujc na posiki francuskie, ktre jednak
nie
211
Feliks Koneczny
nadchodziy. A tymczasem wojsko rosyjskie doszo a pod Gdask i rozpoczo si oblenie
tego miasta, pomylne dla Rosjan. Leszczyski, nie doczekawszy si pomocy francuskiej,
musia ponownie uchodzi za granic.
Francja prowadzia jednak wojn o tron polski z Habsburgami, Saksoni i ca Rzesz
Niemieck w krainach zachodnich, poza Polsk. Do Francji przyczyy si Sabaudia i
Hiszpania, aeby zgnie potg Habsburgw. O obsadzenie polskiego tronu wywizaa si
wielka wojna europejska, zwana te w historii wojn sukcesyjn polsk", bo chodzio o to,
czy krlem ma zosta Sas, sprzymierzeniec Habsburgw, czy te Leszczyski, ktry
popieraby polityk francusk. Wrzaa przez blisko trzy lata wojna w caej Europie o spraw
habsbursk i o polsk koron zarazem, a w tej wojnie, tak blisko obchodzcej Polsk, sama
tylko Polska nie braa cakiem udziau, bo nie miaa czym, nie posiadajc porzdnej armii.
Pastwa wspzawodniczce pogodziy si atoli w roku 1735, i odtd Leszczyski nie by ju
Francji do niczego w Polsce potrzebny. Nie przeszkadzano tedy do zajcia tronu Augustowi
III Sasowi, ktry w razie oporu narodu mia do dyspozycji trzy wojska: wasne saskie,
austriackie habsburskie i rosyjskie.
Stanisaw Leszczyski znalaz na obczynie sposobno okazania swej wartoci, i z dalekiej
obczyzny stara si by poytecznym narodowi.
Crka jego Maria Leszczyska wysza za krla francuskiego Ludwika XV, on za otrzyma
od zicia w doywocie ksistwo lotaryskie. Panowa tam mdrze i sprawiedliwie od roku
1735 a do mierci w roku 1766, a ludno lotaryska wspomina do dzi dnia swego krladobrodzieja, albo krla-filozofa, jak go tam nazywano. Gwny rynek w Nancy, w stolicy
Lotaryngii, nazywa si placem Stanisawowskim, a akademia tamtejsza nosi nazw Akademii
Stanisawa.
Leszczyski pamita cigle o Polsce i wywiera chocia z oddalenia wpyw bardzo
zbawienny. Zaoy w Luneville szko rycersk i przyjmowa na nauk modziecw
polskich, aeby
212
Dzieje Polski
polska miaa kiedy oficerw, ktrzy by urzdzili jej wojsko. Wpaja w t modzie swoje
przekonania polityczne. Uczniowie jego szkoy nie wszyscy zostali potem oficerami, ale
wszyscy natchnieni byli jedn myl suenia dobru publicznemu. Stamtd wyszli dwaj bracia
Zauscy, potem biskupi, zaoyciele pierwszej publicznej biblioteki naukowej w Warszawie w
roku 1745. (Biblioteka ta, wywieziona nastpnie do Petersburga, staa si zawizkiem
tamtejszej wielkiej biblioteki cesarskiej).
Do grona przyjaci Stanisawa Leszczyskiego nalea te ksidz Stanisaw Konarski, pijar,
m wielce zasuony w Kociele, bo zreformowa zakon pijarski, przeznaczajc mu za
zadanie urzdzanie szk postpowych. W roku 1740 stana pierwsza taka szkoa w
Warszawie, a za przykadem pijarw poszy szkoy jezuickie, i w cigu jednego pokolenia
podnioso si szkolnictwo polskie tak wysoko, e stao si najlepszym w caej Europie.
Ksidz Konarski wyda te w roku 1760 obszerne dzieo pod tytuem O skutecznym rad
sposobie", w ktrym zapowiada, e nastpi rozbir Polski przez pastwa ocienne, jeeli si
nie przeprowadzi naprawy rzdu i nie zniesie liberum veto. Nie majc wadzy w rzdzie,

rozumni patrioci pracowali przynajmniej nad wychowaniem modziey. Droga bya

niezawodna, lecz duga. Zrbmy rachunek. Wychowankowie pierwszej szkoy pijarskiej,
otwartej w roku 1740, mogli dopiero mniej wicej okoo roku 1765 pocz wywiera wpyw
publiczny, a byliby jeszcze nieliczni; dopiero po rozmnoeniu tych szk po dalszych
kilkunastu latach, a wic okoo roku 1780, mona byo spodziewa si, e w kadym
powiecie bdzie ju tylu ludzi rozsdnych, ktrzy mogliby przewodzi nad szlacht
sejmikow, stawi czoo prywacie i pokusi si potem o wikszo na sejmie. A zatem a do
roku mniej wicej 1780 moga tylko wzrasta ilo ludzi dobrze mylcych, ale nie mogli
jeszcze zaway na losach pastwa.
Tymczasem za za 28-letniego panowania Augusta Il wszystkie sejmy (oprcz jednego na
samym pocztku) byy zrywane! Krl wic rzdzi bez sejmu, rzdzi jednak nie umia, a
przy tym przebywa po wikszej czci nie w Polsce, lecz w Drenie;
213
Feliks Koneczny
w Polsce za wszechwadnym panem by jego minister, osawiony Bruhl, nie majcy pojcia
o stosunkach polskich, a wielki intrygant i troszczcy si tylko o prywatne interesy, a do tego
czowiek maych zdolnoci, ktremu si zdao, e do polityki wystarczy zwyke krtactwo.
Wrd takich stosunkw popad og narodu w odrtwienie. Sprawami publicznymi nie
zajmowano si po wikszej czci wcale i powstao wtenczas przysowie: Za krla Sasa,
jedz, pij i popuszczaj pasa".
Raz musia jednak August III opuci swoj Saksoni i przyjecha na dugi czas do
Warszawy, a to uciekajc z Drezna przed wojskami pruskimi. Bya wojna prusko-austriacka.
Krl pruski Fryderyk II zagarn wtenczas dziedziczce posiadoci habsburskich, Marii
Teresie, prawie cay lsk. Zostaa przy Austrii maa tylko czstka dawnego lska, ksistwo
cieszyskie. lsk zosta wic rozerwany pomidzy dwa pastwa, a lud polski ulega odtd
tym bardziej germanizacji, e i w jednym i drugim pastwie niemieckim by zbyt nieliczny,
eby co znaczy. W tej wojnie August III stan jako elektor saski po stronie Austrii, ale
pobity, uciek do Warszawy. Rosja bya te najpierw przeciw Prusom w tej wojnie, ale w roku
1762 zawara z nimi przymierze i od tego roku pozostaa ju niezmiennie najlepsz ich
przyjacik, tak e mona powiedzie, e Prusy wyrosy na pierwszorzdne mocarstwo w
Europie dziki staej opiece i przyjani Rosji.
Pastwo polskie nie uprawiao w tych czasach adnej polityki zagranicznej, jakby odgrodzone
od reszty wiata. Bo jake robi polityk midzy narodami bez wielkiej armii? Przepada i
zagina cakiem myl posuwania si ku Morzu Czarnemu. Ale za to Rosja zaczynaa by od
morza do morza. Odkd Piotr Wielki dotar do Batyku z pomoc Augusta II, przemieniao si
stare Wielkie Ksistwo Moskiewskie w nowoczesne Cesarstwo Rosyjskie. Zmienia si te
zupenie polityka tej czci Europy. Rosja zaczynaa szereg wojen z Turcj, kiedy Polska
przestaa si nawet troszczy o te sprawy.
Og narodu straci nadziej poprawy pastwa i popad w
214
Dzieje Polski
bezczynno. Przestano zajmowa si sprawami publicznymi, cae ycie ugrzzo w sprawach
prywatnych. Rzdy Augusta III s jednym pasmem sporw Czartoryskich z Potockimi,
Sanguszkw z Lubomirskimi, Sapiehw z Radziwiami itd., a w sporach ich cay kraj bra
ywy udzia. Ciemnota szlachty nie dozwalaa jej ju dojrze, gdzie kocz si sprawy
prywatne, a gdzie zaczynaj si publiczne.
W taki sposb Polska, wolna od polityki zagranicznej, uywaa przez 40 lat pokoju... Ale
podczas wojen prusko-austri-ackich, zwanych lskimi (bo o panowanie nad lskiem
chodzio) przechodziy kilka razy obce wojska przez Polsk, jakby przez jak karczm
zajezdn, nie pytajc nikogo o pozwolenie, a ywic si polskim kosztem, niszczc cay kraj

swymi pochodami z Rosji do Prus, z Prus i Austrii do Rosji. I to nazywao si pokojem, bo

pastwo polskie udziau w wojnie nie brao, tylko dawao si wyniszcza!
W cigu 40-letniego pokoju wyroso pokolenie nowe, ktre wojny nie widziao. Maleka, 24tysiczna armia polska zatracia nawet wszelk tradycj oniersk. Dugi pokj upi
czujno narodu. Groza sejmu niemego posza w zapomnienie... Tylko pord najwyszej
inteligencji pamitano o potrzebie reformy rzdu.
Okoo roku 1760 atoli pocza wydawa owoce reforma szkolna Konarskiego. Stronnictwo
reform byo jeszcze nieliczne, ale wpywowe, gdy na je go czele stana monowadcza
rodzina Czartoryskich. Oni pierwsi otrzsnli si z gnunoci i ciemnoty czasw saskich i
wywiesili sztandar reform. Nie chcieli czeka, a spoeczestwo dojrzeje i a og szlachty
otrznie si za ich przykadem; obawiali si zreszt susznie, e zanim to nastpi, moe by
koniec pastwa polskiego. Postanowili poradzi sobie inaczej. Wyobraali sobie, e reform
pastwa da si przeprowadzi z pomoc zagranicy, jak gdyby cudzoziemcy mieli ]aki interes
w tym, eby siy swe powica na poprawienie stanu Polski. Czartoryskim zdawao si, e
naley zawrze sojusz z ktrym z pastw ssiednich, aeby otrzyma od niego wojsko,
215
Feliks Koneczny
a z pomoc tego wojska narzuci si ciemnemu ogowi reformy, a wic zniesie si wolne nie
pozwalam" (liberum veto) na sejmach i wynikajce z tego wymaganie jednomylnoci do
uchwa sejmowych, a potem uchwali si wikszoci gosw na sejmie powikszenie armii,
tron dziedziczny itd. Przypuszczali, e Rosja da si nakoni, eby nie przeszkadzaa tym
reformom, a nawet eby pomagaa przeprowadzi je, sowem, e Rosja zrzeknie si tego, co
jej da traktat sejmu niemego.
Krewniak Czartoryskich, Stanisaw August Poniatowski (urodzony z Czartoryskiej), pose
polski w Petersburgu, pozostawa w zaytych stosunkach z panujc wwczas caryc
Katarzyn. Mniemali, e caryca wiele zrobi dla niego, a jeeli go si zrobi krlem, dopomoe
mu do uporzdkowania pastwa. Dlatego zrzekli si kandydatury do tronu, chocia
pierwotnie zamierzali jednego z Czartoryskich krlem zrobi. August III chorowa ju od
roku 1762.
Czartoryscy wyobraali sobie, jako uyj rosyjskich generaw na zreformowanie Polski, a
tymczasem dnia 15 lutego 1763 krl pruski Fryderyk II pisa do Petersburga do Katarzyny II,
eby Prusy i Rosja trzymay si razem w sprawach polskich na wypadek bezkrlewia. W
osiem miesicy pniej zmar August III Sas dnia 5 padziernika 1763 w Drenie. Zaraz
Prusy i Rosja zawary ukad, eby nie dopuszcza w Polsce do adnych reform, eby
zwaszcza koniecznie utrzyma elekcyjno tronu i prawo zrywania sejmu. Liberum veto byo
dla pastw nam wrogich ogromnie dogodne, bo carycy lub krlowi pruskiemu wystarczao
mie jednego tylko posa przekupionego w sejmie polskim, eby kadej chwili mc kaza mu
sejm zerwa.
Caryca chtnie uznaa kandydatur Poniatowskiego do korony. Znaa dobrze jego chwiejno,
saby charakter i zupeny brak zdolnoci na krla. Zreszt by to czowiek bardzo wiaty i
wiedzcy doskonale, czego pastwu potrzeba, lecz zgoa nie umiejcy tego zrobi. Byby z
niego doskonay bibliotekarz, dyrektor jakiego muzeum, protektor sztuk i nauk owszem, lecz
adn miar nie nadawa si na krla. Mia przy tym niewielkie poczu216
Dzieje Polski
jje godnoci osobistej, a c dopiero mwi a majestacie monar-sZym! Przywizany
ogromnie do wygodnego ycia, niezdolny by do powice. Prowadzc od modoci do
staroci najpniejszej stale ycie lekkomylne, wiecznie by grubo zaduony, a pomocy
szuka u... carycy Katarzyny, nie rozumiejc nawet, jak to osabia jego stanowisko. Uwaa
si pomimo to wszystko za dobrego polityka i zdawao mu si, e potrafi wszystko

wypolitykowa, gdy tymczasem by politykiem tak nieudolnym, i zawsze Rosja i Prusy

robiy za jego plecami co wrcz przeciwnego, ni on sobie oblicza. Rzeczywisto
polityczna bya zawsze inn, ni si zdawao Stanisawowi Augustowi Poniatowskiemu.
Na sejmie poprzedzajcym elekcj, tzw. konwokacyjnym 1764 roku udao si przeprowadzi
niektre reformy w zakresie sejmowania, skarbu i wojskowoci, ale gdy prbowano znie
liberum veto, wystpili nagle posowie rosyjski i pruski z owiadczeniem, e ich
monarchowie nie mog na to pozwoli.
Tak si zapowiadao panowanie nowego krla, ktry mia by ostatnim. Popara jednak
caryca gorliwie elekcj Poniatowskiego, z czego Czartoryscy wysnuwali wniosek, e jednak
moe im si powiedzie uzyska co od Rosji. Katarzyna popieraa za Poniatowskiego, bo
wiedziaa, e bdzie go moga wodzi na pasku i mie w nim jakby lennika Rosji.
Gdy w roku 1766 chciano znie warunek jednomylnoci sejmowej a zaprowadzi
uchwalanie ustaw wikszoci gosw, zakaza tego zuchwale Repnin, pose rosyjski w
Warszawie, majcy na kade zawoanie gotowe wojsko rosyjskie, rozoone w Polsce i na
Litwie. Jak bowiem Moskale weszli do kraju na wezwanie Czartoryskich, eby poprze
elekcj Stanisawa Augusta Poniatowskiego, tak ju z Polski nie wyszli. Otwary si teraz
oczy Czartoryskim, gdy ju byo za pno.
217
VIII. q^os6iot7 9?ofski
X\"ltanisaw August by zwolennikiem reform, ale w charakterze swym stanowczoci nie
posiada. Sam zazwyczaj nie wiedzia, po czyjej stan stronie, czy popiera stronnikw
reform, czy te miarkowa ich, a stara si o wzgldy Rosji. Nalea po kilka razy do tego i
tamtego obozu.
Czartoryscy nie byli ju Rosji do niczego potrzebni, tote Katarzyna zerwaa z nimi, a
postaraa si przez swych ajentw w Polsce, eby gr wzili przeciwnicy reform. Pod opiek
pruskich szpiegw i rosyjskich generaw pozawizyway si po caym kraju konfederacje
dysydentw", tj. rnowiercw; Prusy i Rosja prboway bowiem wywoa w Polsce wojn
religijn - ale spalio im na panewce. Resztka protestantw wysugiwaa si wprawdzie czas
jaki obcym pastwom, ale wkrtce si spostrzegli, e s tylko narzdziem intrygi politycznej.
Udaa si natomiast konfederacja radomska, zawizana w obronie zotej wolnoci", tj. eby
nie dopuci adnej poprawy rzdu. Bya to woda na myn Prus i Rosji! Caryca zaraz
wyprawia 30 000 wojska na pomoc tym konfederatom ciemnoty; tote sejm 1768 roku
zmuszony by znie wszystkie ustanowione dotychczas reformy. Sam krl prosi wtenczas
sejmu, eby uchwali, czego daj Rosja i Prusy, by nie drani imperatorowej" (tj. carycy
Katarzyny), mniemajc, e on potem wszystko w Petersburgu jako wypolitykuje w chwili
sposobnej, a tymczasem przeczeka trzeba ze czasy.
Konfederacja radomska, osignwszy cel, dziwia si, dlaczego wojsko rosyjskie przysane jej
na pomoc nie wychodzi teraz z kraju? Teraz z kolei konfederaci spostrzegli, e stali si tylko
narzdziem w rku carycy, ktra ich ju nie potrzebuje i o nich nie dba, bo nie chodzi jej o ich
zot wolno", lecz o zaprowadzenie w Polsce moskiewskich rzdw wojskowych.
218
Dzieje Polski
Zwolennicy starych urzdze niekoniecznie zgadzali si by na usugach Moskwy. Znaczna
wikszo uwaaa za obowizek stara si o to, by Moskal opuci Polsk, a skoro tego nie
uczyni dobrowolnie, wic trzeba prbowa, czy si nie uda wypdzi go. \V tym
patriotycznym yczeniu czyli si zwolennicy starych urzdze ze zwolennikami reform.
Celem wyparcia zag rosyjskich tego roku 1768 zawizaa si w miecie Barze na Ukrainie
w wojewdztwie bracawskim sawna konfederacja, barsk zwana, pod przewodem dwch
rodw: Krasiskich i Puaskich. Sza szlachta na ochotnika, jak dawniej na pospolite ruszenie.
Przez cztery lata dawali si dobrze we znaki Moskalom. Wtedy wysannicy carscy podburzyli

prosty lud ukraiski przeciw wszystkiemu, co polskie i katolickie. Popi powicali po

cerkwiach noe, eby nimi rn Polakw. Wybucha tzw. rze humaska, w ktrej
wymordowano 200 000 osb; w samym miecie Humaniu okoo 20 000. Ale ruskie hajdamaki" (sami si tak nazywali) dopuszczay si w cigym opilstwie takich bezecestw
(nawet na dzieciach), i nawet Moskal zawstydzi si tej spki. Hajdamaczyzn stumi
wreszcie rosyjski genera Kreczetnikow. Same komendy rosyjskie kazay straci Gont,
przywdc hajdamakw, drugiego - eleniaka, skazano na Sybir. Rzd rosyjski chcia przez
to umy rce od tej rzezi, bo o hajdamakach jedno byo zdanie wszystkich ludzi,
posiadajcych choby troch sumienia, e okazali si czym gorszym od dzikich zwierzt.
Konfederacja barska szerzya si po caym pastwie, od Ukrainy a po Krakw. Konfederaci
nie mogli prowadzi wojny regularnej, tylko ruchawk, czyli tzw. partyzantk, urywajc
dorywczo nieprzyjaciela, gdzie si dao. Konfederaci mniemali te, e oni tylko zaczn, a
wojsko krlewskie przyczy si do nich i urzdzi z nich nowe puki. Wojska tego byo
wprawdzie zaledwie 24 000, ale przez konfederacj szybko mogo si potroi 1 r dalej,
gdyby krl stan na czele sprawy. Stanisaw August jednak nie tylko nie przystpi do
konfederacji barskiej, lecz na danie Katarzyny kaza wojsku polskiemu i litewskiemu po219
Feliks Koneczny
czy si z rosyjskim przeciw konfederatom. Przypuszcza, e ulegoci wypolitykuje i
przebaga caryc, a tymczasem ju w roku 1770 toczyy si pomidzy Petersburgiem a
Berlinem ukady o rozbir Polski, do czego wcignito nastpnie jeszcze dom habsburski.
Ukady te trway dwa lata, bo dziedziczka krajw habsburskich, cesarzowa Maria Teresa,
namylaa si, czy to bdzie dobrze dla Austrii, jeeli Rosja si rozronie. Chciaa nawet z
pocztku zawiera z Prusami przymierze przeciwko Rosji w obronie caoci granic polskich.
Byo to znakiem pewnej yczliwoci dla Polski, skoro pozwalaa naczelnej radzie
konfederacji barskiej schroni si pod swoje panowanie, do Cieszyna na lsku. Skoro
konfederacja ta potrafia walczy przez cztery lata, majc przeciw sobie wojska i krlewskie
polskie i carskie,
0
ile byaby obrona silniejsza gdyby by krl stan na jej czele
1
wypowiedzia wojn Rosji. A w takim razie Maria Teresa byaby si sprzymierzya z
Polsk. Krl nieroztropny da przemin tej sposobnoci, a liczc na sw polityk ulegoci,
doczeka si tego, i nie tylko Rosja i Prusy porozumiay si co do rozbioru, ale wcigny
take Mari Teres do spki. Fryderyk pruski przekona j w kocu, e powinna wzi udzia
w rozbiorze wanie dlatego, eby Rosja nie staa si silniejsz od dynastii habsburskiej i
Austrii. W kwietniu 1772 roku Maria Teresa nakazaa starszynie konfederackiej wydali si
z Cieszyna, a tego roku w sierpniu wojska jej wkraczay do Polski.
W pierwszym rozbiorze Polski w roku 1772 zabieraa dynastia habsburska duy kraj wzdu
Karpat po Wis na zachodzie, a na wschodzie od Pokucia rodkiem Podola a do Zamocia i
Hrubieszowa na pnocy. Krl pruski przywaszczy sobie cz Wielkopolski po rzek
Note, wojewdztwa malborskie, chemiskie i gdaskie (ziemi kaszubsk), czyli Prusy
Krlewskie, ale bez gwnych dwch miast, Gdaska i Torunia. Najmniej zabieraa Rosja:
Inflanty polskie i nieca Ru Bia z Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Katarzyna rosyjska i Fryderyk pruski nie wstydzili si wcale
220
Dzieje Polski
rabunku, ale Maria Teresa czua si troch zawstydzon i chciaa to jako usprawiedliwi.
Uoono wic ciekawy wywd praw dynastii habsburskiej do polskich ziem podkarpackich.
Za czasw dzielnicowych Madiarzy panowali przez krtki czas w Haliczu i Wodzimierzu
woyskim, a krlowie wgierscy przybrali z tego powodu tytu krlw Galicji i Lodomerii";
e za Maria Teresa bya wgiersk take krlow, wic odbieraa niby dawne wgierskie

kraje. Cesarscy prawnicy nazwali to rewindykacj", czyli powrotem do swego. Dziwna

rzecz, jak te ruskie ksistwa halickie i wodzimierskie rozszerzyy si Marii Teresie a pod
samo miasto Krakw! Wis bowiem zrobiono granic. Krakw, pooony na lewym brzegu
rzeki, pozosta przy Polsce, ale przedmiecie Podgrze, na brzegu prawym, przeszo pod
panowanie habsburskie. Tak tedy Maria Teresa uwaaa, e naley rabunek usprawiedliwi
kamstwem.
Pastwa zaborcze chciay mie potwierdzenie sejmu na odstpienie ziem zagarnitych.
Wyborami na ten sejm zajmowa si Adam Poniski, niecnej pamici wyrodek. Szafujc
groszem, otrzymanym od pastw zaborczych, gwnie od Rosji, agitowa przekupstwem i
sam grubo si na tym obawia. O wasny wybr na posa wystara si w powiecie liwskim. Po
wikszej czci powiaty nie chciay cakiem wybiera posw; wybrano ich zaledwie 102.
Sejm mia si odby w Warszawie, obsadzonej wojskami austriackimi, pruskimi i rosyjskimi.
Stanisaw August, stale w politycznych sprawach niezdatny i zalepiony, sam stara si, eby
Poniskiego zrobi marszakiem sejmu. Rozumowa bowiem, e trzeba siedzie cicho i
rozbir zatwierdzi, a czeka, czy nie nadejd lepsze dla Polski czasy. Jak gdyby
zmniejszonemu pastwu atwiej miao by odpiera wrogw ni caemu!
Sal sejmow w Warszawie otoczyy oddziay wszystkich trzech pastw rozbiorowych; nawet
na korytarzach lniy nastawione bagnety. Tadeusz Rejtan, pose nowogrodzki, powsta zaraz
na wstpie i skorzystawszy z tego, e sejmowe nie pozwalam" byo na nowo przywrcone,
obraca t trucizn przeciw trucicielom, protestujc przeciw samemu nawet zagajeniu sejmu.
221
Feliks Koneczny
Przez trzy dni i dwie noce nie opuszcza sali sejmowej, eby wci stwierdza, e sejm, nie
bdc prawnie zagajonym, nie moe te niczego uchwala. Zebrao si koo niego grono
patriotycznych posw, podtrzymujcych protestacj. Trzeciego dnia rosyjski genera Repnin
kaza wej swym onierzom na sam sal sejmow, pomidzy posw. Rejtan rzuca si na
prg i woa: Chyba po moim trupie"! odaki przechodz przez niego, lecego na progu, i z
broni w rku otaczaj posw sejmowych. Takie dziay si gwaty, a przy tym by nacisk
samego krla, fortele rozmaite i przekupstwa.
Poniski, zebrawszy w swym mieszkaniu prywatnym 81 posw, sobie znanych i
przekupstwem urobionych, zmwi si z nimi potajemnie o sposb prowadzenia sejmu i
zapewni sobie wikszo. Zostawszy marszakiem wystara si, i sejm ten uchwali, e nie
tylko tron musi pozosta elekcyjnym, ale nawet nie wolno wybra syna po ojcu, e liberum
veto musi by zatrzymane, a wojska moe by najwyej 30 000. Dugo jednak trway narady,
bo pomimo wszystko trzeba byo sejm ten przerywa a siedem razy i cigle odracza.
Trwao to dwa lata, nim Poniski postawi na swoim, bo nawet przekupieni opuszczali go raz
wraz, trwoc si takiej zbrodni przeciw Ojczynie. Dopiero po dwch latach pastwa
zaborcze zdoay zaatwi formalnoci z tym sejmem. Dnia 11 kwietnia 1775 roku odbya si
ostatnia sesja. Krl podpisa mia akt rozbioru, ale nagle zabrako kaamarza, ktry kto
uprztn; natenczas Poniski wycign owek i poda Stanisawowi Augustowi, eby
podpisa.
Rozumie si samo przez si, e kady dokument wymuszony jest niewany; inaczej bowiem
zbje byliby jedynymi prawodawcami wiata.
Pastwo polskie byo znacznie uszczuplone, ale i tak jeszcze bardzo rozlegle, nalece do
najwikszych w Europie. Po pierwszym rozbiorze nie brako nam ani ziemi, ani ludnoci, a co
najwaniejsze, nie zabrako ludzi, znajcych si na rzeczy i mogcych ojczyzn podnie z
upadku. Rok 1772 jest przesileniem. Ostatni to raz stronnictwo zotej wolnoci" byo jeszcze
gr,
222
Dzieje Polski

ostatni to raz rozumni i cnotliwi znaleli si w mniejszoci, przypomnijmy sobie, co wyej

powiedziano o ksidzu Konarskim i poprawie szk w Polsce, jak tam obliczylimy, e okoo
roku 1780 zacznie by lepiej. Postp dokonywa si tym szybciej, e w roku 1773
ustanowiono pierwsze w caej Europie osobne ministerstwo owiaty, ktre pozakadao te
pierwsze w Europie szkoy rzdowe. Ministerstwo to zwao si Komisj Edukacyjn, ktrej
susznie dano przydomek wiekopomnej", bo tak znakomicie wywizaa si ze swego
zadania, e szkoy polskie rzeczywicie stay si wnet najlepszymi w caej Europie i nawet
Prusy potem wziy sobie za wzr polskie urzdzenia szkolne.
Okoo roku 1780 zupenie te ju inaczej wygldao spoeczestwo polskie. Nie brako
jeszcze takich, ktrzy woali po dawnemu: jedz, pij i popuszczaj pasa", ale tacy znajd si
zawsze i wszdzie, chodzi tylko o to, eby nie mieli wpyww. Stanowiska wpywowe byy
za po pierwszym rozbiorze obsadzone w znacznej wikszoci ludmi o wyksztaceniu
europejskim, obywatelami godnymi i zwolennikami reformy. Owiata szerzya si szybko.
Zakwitna na nowo literatura i nauki, a nieuctwo czasw saskich pierzcho, jak noc ciemna
przed promieniami wschodzcego soca. miao ze wschodem soca porwna mona to
wspaniae odrodzenie si spoeczestwa polskiego.
Wielu z polskiej szlachty wyrzekao si wtenczas dobrowolnie paszczyzny swoich wocian
i wracao do dawnego stosunku kmiecia do dziedzica, tj. uwaao kmieci za wolnych
dzierawcw i prcz czynszw nic od nich nie wymagao. Oczynszowanie wocian stao si
hasem stronnictwa reformy, a wielu wacicieli zaprowadzio je w swych dobrach, nie
czekajc, a stanie formalna uchwaa sejmowa. Zakadano te mnstwo szkek wiejskich i
zakadw dobroczynnych dla wieniakw.
Skoro tylko odezway si spord szlachty gosy, e mieszczanin jest wspobywatelem, zaraz
na to haso rozlega si odzew z pord zuboaych, niestety, miast polskich, e mieszczanie
poczuwaj si do obowizkw obywatelskich na rwni ze szlacht
223
Feliks Koneczny
i pragn pracowa dla wsplnego dobra. Mylano wiele o podniesieniu handlu i przemysu w
miastach i niejedno skutecznie wymylono. Zakwity na nowo rkodziea, zaniedbane u nas
przez czas tak dugi. Nie aowano bogactw na zakadanie wielkich rkodzielni i fabryk,
aeby podnie dobrobyt warstwy mieszczaskiej, a miano si z dawnego przesdu, jakoby
zajmowanie si miejskimi zajciami, zarabianie na ycie wag, okciem i kwart" uwaczao
czci szlachcica do tego stopnia, e powinien utraci szlachectwo.
Zakadano mnstwo drg nowych, bito gocice, budowano kanay wodne, eby dopomc
handlowi. Caa Polska zamienia si jakby w jeden wielki warsztat, w ktrym zaroio si od
poczciwej, zapobiegliwej pracy, a w pracy tej bray udzia wszystkie stany, oywione jakby
rdk czarodziejsk. Rdk t by coraz wyszy stopie wyksztacenia, opartego na
mioci dobra publicznego.
Uczeni mowie sigali myl w przeszo i przyszo narodu. Pojawili si na nowo
znakomici dziejopisarze i pisarze polityczni, nastali badacze jzyka ojczystego i pokrewnych
sowiaskich i wznowi si dawny zapa do nauk cisych, do matematyki i nauk
przyrodniczych, ktre niegdy za czasw zygmuntowskich stay tak wietnie. Krl Stanisaw
August lubi otacza si uczonymi, bo to dodawao blasku tronowi, i rzeczywicie zdziaa
wiele dobrego dla nauki polskiej. Syny u niego obiady czwartkowe, bo mia zwyczaj
zaprasza we czwartki do stou wybitnych pisarzy i badaczy.
Naruszewicz roztrzsa uczenie dzieje polskie, biskup Krasicki zasyn jako poeta i prozaik i
dosta przydomek nowego ksicia poetw polskich", Staszic by pierwszym geologiem
polskim, a zarazem najwybitniejszym dziaaczem spoecznym, a Kotaj tak celowa
oglnym wyksztaceniem, e Komisja Edukacyjna polecia mu przeprowadzenie reformy
Uniwersytetu Jagielloskiego, eby stan na rwni z innymi europejskimi. Ta reforma starej

naszej gwnej szkoy koronnej miaa by koron rozbudzenia owiaty narodowej.

Uniwersytet ten mia si sta na nowo
224
Dzieje Polski
fundamentem polskiej siy moralnej i umysowej i rdem, z ktrego oywcze strumienie
wiedzy, inteligencji i poczucia obowizkw rozlewa si miay coraz szerzej po caym kraju.
Pomnaa si te z dnia na dzie zastp nowych ludzi", nie chccych sysze o adnym
liberum veto, ani nawet o elekcji, lecz dajcych dziedzicznego tronu z silnym rzdem,
chocia odpowiedzialnym przed walnym sejmem, a dcych zarazem do zrwnania stanw i
rwnouprawnienia. Nowe czasy wyraay si te nowymi strojami. Zarzucano kontusz, a
poczto znw ubiera si po europejsku, a wic tym razem wedug mody francuskiej, bo na
czele cywilizacji kroczya ju od dawna Francja. Zwolennicy zotej wolnoci" chodzili za to
wszyscy w kontu-szach i miali si z kusego" ubioru francuskiego, przedrzeniajc umylnie
fraki i dodajc, e Polak powinien z patriotyzmu po polsku si ubiera. miesznie to, bo ani
kontusz, ani frak nie jest pochodzenia polskiego. I we fraku i w kontuszu bywali rozmaici,
dobrzy i li. Niejeden pan przywdziewa fraczek dla mody, a by w sercu wielbicielem starych
urzdze, ktre mu pozwalay gnbi chopa, a niejeden kontuszowiec zaprowadza
oczynszo-wanie i czeka, eby sejm zaprowadzi nareszcie nowe ustawy, a ubiera si tak, jak
szlachcic starej daty", po prostu dlatego, e mu si tak lepiej podobao. Nie przywizujmy
nigdy wagi do ubioru, bo dobro publiczne i tak nie zmieci si na... guziku.
Niczego sobie nie yczono tak gorco, jak eby nareszcie przeprowadzi reformy ustroju
pastwowego. Rozwijao si spoeczestwo polskie do nowego ycia, a nowe ycie nasta
miao po przeprowadzeniu reform. Ale do przeprowadzenia ich trzeba byo silnej armii, bo to
wymagao, eby zetrze si z wrogami, ktrzy zmwili si od dawna, eby nie dopuci do
poprawy formy rzdu w Polsce.
Wojsko polskie i litewskie razem wynosio zaledwie 30 000 onierzy. Gdyby chcie je
powikszy, zaborcy wydaliby zaraz wojn, zanimby zdono wykona tak uchwa
sejmow, oprzestawano wic tymczasem na zakadaniu szk wojsko-^ch i ksztaceniu
wyszych oficerw.
225
Feliks Koneczny
W roku 1787 zdawao si, e nadarza si sposobno dobra dla Polski, gdy nastpca
Fryderyka II, ktry dokona pierwszego rozbioru, krl pruski Fryderyk Wilhelm II porni
si z caryc Katarzyn podczas nowej wojny rosyjsko-tureckiej i sam zwrci si do Polski z
prob o przymierze przeciwko Rosji. Zarazem dawa uroczyste przyrzeczenie, e nie tylko
nie bdzie sam sprzeciwia si reformom i powikszeniu wojska, ale nawet dopomoe Polsce
i przyle posiki zbrojne, gdyby reformom sprzeciwiaa si caryca Katarzyna.
Z zatargu prusko-rosyjskiego wytworzyy si nowe stosunki polityczne w Europie. Zbierano
koalicj przeciw Austrii i Rosji rwnoczenie. Tworzy si zwizek Prus i kilku mniejszych
pastw Rzeszy Niemieckiej ze Szwecj, Holandi, Turcj i Angli. Anglia staa waciwie na
czele owej koalicji, a posowie angielski i pruski w Warszawie pracowali wsplnie nad
pozyskaniem krla Stanisawa Augusta do koalicji.
Rosja, nie bardzo szczliwa w dwch wojnach prowadzonych rwnoczenie, bo do tureckiej
przypltaa si szwedzka, baa si oczywicie uwika w trzeci: polsk. Nieprzyja za
pomidzy Prusami a Rosj i zapowied wielkiej przeciw dwom pastwefn rozbiorowym
koalicji bya dla nas jak najpomylniej-szym wydarzeniem, tote chciano z niego korzysta
skwapliwie. Nadspodziewanie wycofay si dobrowolnie rosyjskie wojska z Polski i Litwy!
Wobec tego i Stanisaw August da si przekona.
Zwoano sejm na padziernik 1788 roku do Warszawy. Dnia 12 padziernika 1788 skada
przed tym sejmem Henryk Buch-holz, pose pruski, imieniem swego krla, przyrzeczenie, e

w razie potrzeby Prusy dostarcz posikw przeciw Rosji, gdyby sprzeciwia si reformom,
jakie na tym sejmie miay by uchwalone. W tydzie potem sejm uchwali jednomylnie
zacig 100 000 wojska.
Nie dosy na tym. Korzystajc z rozerwania si spki prusko-rosyjskiej, sejm przerobi
wszystkie ustawy polskie tak, jak tego wymagay nowe czasy. Trwaa ta praca cztery lata
(1788-1792).
226
Dzieje Polski
Gdy p dwch latach jeszcze nie wszystko byo gotowe, postanowiono natychmiast rozpisa
wybory do nastpnego sejmu. Aeby za nowy sejm nie potrzebowa traci czasu na
orientowanie si w sprawach, i aeby dzieo reformy pastwa byo jednolite, uchwalono, e
posowie dotychczasowi zostaj obok nowych, i e sejm obradowa bdzie nadal w
zdwojonym komplecie". Std zowie si ten sejm czteroletnim, a take Wielkim, i wielkiego
zaiste dokona dziea. Szy wic ustawy za ustaw, z ktrych tu wymieni mona tylko
najwaniejsze:
Mieszczan dopuszczono do udziau w sejmach, do nabywania dbr ziemskich i do stopni
oficerskich w wojsku. Wocian wzito w ochron prawn, uznano zasad oczynszowania ich
i ogoszono drug zasad, e ktokolwiek stanie na ziemi polskiej, wolnym jest". Szlacht
bezroln wyczono od sejmikw, bo byli to po wikszej czci patni najmici
monowadztwa. Uchwalono pomnoy armi polsk do stu tysicy i znie elekcj, a
zaprowadzi tron dziedziczny. Stanisaw August by bezen-ny; przyznano wic dziedziczne
nastpstwo tronu polskiego na nowo domowi elektorskiemu saskiemu, bo na t dynasti
zgadza si krl pruski.
Z wiosn 1790 roku spodziewano si wojny z Rosj. Fryderyk Wilhelm, zawarszy 31
stycznia przymierze z Turcj, zwrcone przeciw Rosji i Austrii, zachca Polsk do
odzyskania zaboru austriackiego, nazwanego Galicj". Gdy zaczto o tym mwi wyraniej i
dano oznaczenia cile warunkw sojuszu, krl pruski za przysug zada... Gdaska i
Torunia, a dawa ledwie 12 000 onierza na pomoc. Sprawa z Prusami zaczynaa by
podejrzana, bo wci duo obiecywano, ale gdy przyprze byo Berlin do muru, jako si
zawsze prbowa wymyka. Odezwa si tedy Stanisaw August natenczas w sejmie: Warci
jestemy tego, aby si z nami obchodzono sprawiedliwiej i wzgldniej, a nie urgano wicej"
- w licie za prywatnym pisa w te sowa: Najgorliwsi stronnicy Prus wstydzili si, e po
tylu zapowiedzianych dobrociach zjawiy si takie ydostwa". Gdyby atoli Jzef II Habsburg
zaproponowa Polsce przymierze, Fryderyk II
227
Feliks Koneczny
zaraz odstpi od nowych roszcze zaborczych i wda si na nowo w ukady ustpliwe, ktre
zakoczyy si podpisaniem przymierza odpornego polsko-pruskiego dnia 29 marca 1790
roku. Prusy zobowizay si wyranie dostarczy posikw w iloci 30 000 onierzy.
Jzef II niespodzianie pogodzi si z Prusami. Znikna nadzieja odzyskania Galicji", ale
zdawao si, e tym skuteczniej mona bdzie zwrci si przeciw Rosji, skoro pozbawiona
jest przymierza z Austri. Rosja w ogle odtd nie miaa adnego sojuszu, bya zupenie
osamotniona. Ale Rosji powiodo si zawrze pokj ze Szwecj, a w wojnie tureckiej
szczcie odwrcio si bardzo korzystnie na stron rosyjsk. Bya chwila, kiedy obawiano
si, e Rosja wkroczy ornie w granice polskie. Pocieszano si wszake sojuszem pruskim.
Mijay trzy lata niemal obrad Wielkiego Sejmu, i zebraa si z jego uchwa nowa forma rzdu,
ktr spisawszy w osobnej ustawie, ogoszono uroczycie dnia 3-go maja 1791 roku. Synie
te w historii pod nazw Konstytucji Trzeciego Maja". Gwnymi twrcami tego
szlachetnego dziea byli: Stanisaw Maachowski, Hugo Kotaj, Ignacy Potocki. Stanisaw
August nalea tym razem do stronnictwa patriotycznego. Konstytucj now zaprzysig

uroczycie w warszawskiej katedrze w. Jana. Niesychany zapa ogarn cae miasto. Wrd
okrzykw: Krl z narodem, nard z krlem!" cieszono si, e dzieje narodu polskiego na
nowe wejd tory. Po wszystkich miastach polskich urzdzano iluminacje na pamitk dnia
historycznego.
Sejm Wielki obradowa jeszcze cay rok po ogoszeniu konstytucji. Uchwali uoy nowy
kodeks cywilny i karny, ogosi now ordynacj sejmow, ustaw policyjn, nowe urzdzenie
sdw ziemiaskich i trybunaw, nowe porzdki w krlew-szczyznach itd. Zajty by a do
maja 1792 ustawodawstwem postpowym, mogcym suy za wzr innym narodom. Wszak
to rwnoczenie lay si we Francji potoki krwi bratobjczo przelewanej w wielkiej rewolucji
o to, eby Francji nadana bya konstytucyjna forma rzdw i eby zniesione byy przywileje
szlachty.
228
Dzieje Polski
polska zaatwia to bez przelania kropli krwi. Unika te Sejm Wielki nagych przewrotw w
spoeczestwie, ale za to postanowi, e co 25 lat odbywa si ma rewizja konstytucji, czyli,
e bdzie si j co 25 lat dalej rozwija, przystosowywujc do zmieniajcych si warunkw
ycia. Krl pruski i cesarz uznali t konstytucj. Rosja uznania odmwia, a ukoczywszy
wojn tureck, wypowiedziaa Polsce wojn, w chwili, kiedy rzd polski zdy zebra
dopiero 45 000 wojska. Zabrano si z najwiksz usilnoci do dalszego powikszania armii
narodowej, pocieszajc si tym, e dopki nie dojdzie si do swych uchwalonych przez sejm
stu tysicy, tymczasem bd posiki pruskie.
Niechtni Konstytucji Trzeciego Maja niektrzy monowadcy byli w takiej mniejszoci, i
nie mogliby niczego rozpocz sami od siebie, jakkolwiek znajdowali si midzy nimi nawet
najwysi dostojnicy: dwaj hetmani, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski i genera artylerii
koronnej Szczsny Potocki. Siedzieli cicho, a dopiero caryca Katarzyna przysaa na pomoc
ich knowaniom 60 000 wojska. Pod oson bagnetw rosyjskich zawizali tedy w miasteczku
Targowicy na Ukrainie niecnej pamici konfederacj targowick, dla obrony za, usunitego
przez Sejm Wielki, aeby zo na nowo przywrci. Zjednywano do tej konfederacji szlacht
najciemniejsz dla przywrcenia zotej wolnoci"; garna si do niej zwaszcza szlachta bez
ziemi, ktrej Konstytucja Trzeciego Maja odbieraa prawo gosowania.
Tym razem krl stan w obronie ustawy Trzeciego Maja i zgodzi si na wojn z Rosj. Krl
pruski wypar si teraz przymierza, i nie tylko nie przysa ani jednego onierza, ale zawar z
Rosj umow przeciw Polsce.
Wojna ju si rozpocza. Wodzem naczelnym by siostrzeniec krlewski, ksi Jzef
Poniatowski, a podkomendnym jego genera Tadeusz Kociuszko. Dawano sobie dobrze rad.
Stoczono pomylne bitwy pod Poonnem, Zielecami i pod Dubienk. W tej ostatniej
dowodzi Kociuszko.
Tadeusz Kociuszko by ju natenczas sawnym czowiekiem. Syn Ludwika, pukownika
wojsk koronnych i waciciela wsi
229
Feliks Koneczny
Siechnowic w wojewdztwie brzesko-litewskiem, pochodzi ze redniej szlachty. Urodzi si
w roku 1746, by wychowankiem warszawskiej szkoy kadeckiej, po czym ksztaci si dalej
w naukach wojskowych zagranic, gwnie we Francji, na koszt rzdu polskiego jako
stypendysta. Wrci do kraju w roku 1774, w czasach najgorszych dla polskich wojskowych.
Wyzuty przez nierzdnego brata ze skromnej ojcowizny, dugie lata pracy i zachodw
powici musia na jej odzyskanie. Na razie, nie posiadajc majtku, a z wojskowoci tylko
tytu (kapitaski), ale bez posady, postanowi szuka sobie pola do dziaania zagranic. Aeby
naby praktyki wojennej, skorzysta z pierwszej sposobnoci i wyjecha w poowie roku 1776
do Ameryki Pnocnej, gdzie Stany Zjednoczone prowadziy wanie wojn o niepodlego

przeciw Anglii. Stan po stronie Amerykanw, bo chcia suy dobrej sprawie, idei
niepodlegoci. Gdyby o sam chleb chodzio i karier wojskow, mg j by znale bliej,
chociaby w Niemczech (w Saksonii).
Specjalnoci Kociuszki bya inynieria wojenna. Odda te Amerykanom znakomite usugi
przy fortyfikowaniu waniejszych warowni. Zasyn zdolnociami i sumiennoci. Pomysy
jego warowni przyczyniay si wielokrotnie do zwycistw. Wstpi w randze pukownika, a z
kocem wojny postpi na generaa. Otrzyma po zwyciskiej wojnie picioletni od i
rozlegy obszar ziemi na wasno. Mia z czego y wygodnie na drugiej pkuli, ale
gorcym pragnieniem jego byo suy, w armii polskiej, sta si poytecznym wasnej
Ojczynie.
Z kocem roku 1784 znw by w Polsce z powrotem, ale przez pi lat nie zdoa otrzyma
posady w wojsku narodowym. Dopiero pod koniec 1784 roku, kiedy zaczto armi
powiksza i pomnoono ilo wyszych oficerw, znalaz si nareszcie w wojsku polskim
jako genera-major. Mia kwater we Wocawku, potem w Lublinie i Midzybou na
Woyniu. Pod ksiciem Jzefem Poniatowskim sprawowa komend dwch dywizji, a po
bitwie pod Dubienk awansowa na generaa-lejtnanta.
Wtem po zwyciskiej owej bitwie rozchodzi si wie, e
230
Dzieje Polski
krl zakazuje dalszych krokw wojennych. Istotnie, w tydzie no bitwie pod Dubienk, dnia
24 lipca 1792 przystpi Stanisaw August, ta prawdziwa trzcina chwiejca si od wiatru, do
konfederacji targowickiej i dlatego przysa do wojska rozkaz, eby zaprzesta dalszej walki z
Moskalami. On, ktry zaprzysiga niedawno Konstytucj Trzeciego Maja! Ba si, e go
caryca strci z tronu. Gdyby by posiada charakter, byby si wobec grb Katarzyny odwoa
do narodu i odda si pod jego opiek, a nard szedby do walki pod hasem: krl z narodem,
nard z krlem!" Choby utraci mia tron, wypadao mu to wiedzie, jako lepiej jest utraci
koron, ni dobr saw; bo krl winien by gotw raczej polec na czele narodu, anieli
opuszcza go w potrzebie. Postpku za Stanisawa Augusta nie mona uwaa inaczej, jak za
opuszczenie narodu.
Oficerowie polscy byli w rozpaczy. Do dymisji podao si 150 oficerw, wrd nich
Kociuszko. Pojecha do Warszawy i prosi o audiencj u krla. Przemawia odwanie i pady
tam ostre sowa o targowiczanach. Krl przyznawa Kociuszce suszno, ale nie chcia
prowadzi dalej wojny, bo nie mia wiary w zwycistwo, a mniema, e ulegoci ochroni
pastwo od drugiego rozbioru. I znowu okazao si, e Stanisaw August oblicza mylnie.
Ulego nie zdaa si na nic. Kiedy krl udzi si nadziej, nagle rzeczywisto miaa
pokaza co cakiem innego. Niespodzianie wkroczyy do Polski wojska pruskie, wojska
naszego niby sprzymierzeca. A Polska bya bezbronn, bo krl walczy zakaza. I dla
targowiczan stanowio to cierpk niespodziank. Zaraz ogosili pospolite ruszenie, ale taki
sposb wojowania nie nua znaczenia wobec nowoytnej sztuki wojennej, a zreszt byo ju
poniewczasie.
Wojska pruskie zajy Pozna i Toru. Sejm zwoany do Grodna wysucha musia da
nowych zaborw. Teraz caryca Pocza udawa, e gotowa dostarczy pomocy przeciw
Prusom, jeeli si odstpi Rosji ziem pewnych. Gdy atoli podpisano z Rosj traktat, jakiego
sobie yczya, natenczas sama pocza si domaga, eby Prusom take poczyni ustpstwa.
231
Feliks Koneczny
Tym razem pruscy i moskiewscy onierze weszli z nabit broni wprost do sali sejmowej.
Przez trzy dni i noce przetrzymano psw bez snu i posiku. Trway gwaty nad sejmem
przez dwa miesice, a wyczerpani ze si i otoczeni odactwem posowie pozwolili podpisa

traktat drugiego rozbioru, bez gosowania, wrd gbokiego milczenia, doczajc atoli
wyrane zastrzeenie, e si ustpuje tylko gwatowi i przemocy.
Prusy zabieray reszt Wielkopolski, Gdask i Toru. Rosja zagarna ziemie wschodnie a
po rzek Zbrucz, a na pnocy wszystko, co mieci si na wschd od linii, pocignitej na
mapie od Dynaburga w Inflantach przez Pisk do rzeki Zbrucza, przywaszczajc sobie tym
razem rozlege kraje. Takim by drugi rozbir Polski w roku 1793. Dom habsburski nie bra w
nim udziau. Cesarz Leopold II, uznawszy Konstytucj Trzeciego Maja, nie zama sowa i nie
chcia obawia si na upadku konstytucji.
W traktacie rozbiorowym zastrzeone byo przez Rosj i Prusy, e wojska polskiego i
litewskiego nie ma by razem wicej ponad 15 000. Coraz tedy bardziej Polsk rozbrajano.
Poniewa podczas sejmu grodzieskiego wojska byo jeszcze 45 000, dano wic od
Stanisawa Augusta, eby rozpuci 30 000, tj. dwie trzecie czci swego wojska. I on przysta
na to.
Sprzeciwi si temu genera Madaliski, nie da rozbroi swych pukw i ruszy w stron
Krakowa. Tam te pody Kociuszko, ktry tymczasem przebywa by za granic, w Lipsku
w Saksonii. Tam spotka si z gronem patriotw, zmuszonych przez najedcw do
opuszczenia kraju, a wrd nich z dwoma twrcami dziea Trzeciego Maja: z H. Kotajem i
I. Potockim. Tam te uoono plan powstania przeciw jarzmu rosyjskiemu przynajmniej, gdy
z wszystkimi trzema zaborcami naraz walczy byo niemoliwoci.
Na rynku krakowskim Kociuszko ogosi powstanie dnia 24 marca 1794 roku. W tyme
czasie szewc warszawski, sawny Kiliski, poruszy Warszaw" (jak gosi pie), wypdzi
Moskali ze stolicy przed sam Wielkanoc 1794. Kociuszce nard przyzna najwysz
wadz wojskow i cywiln, uznajc go
232
Dzieje Polski
naczelnikiem i wojska i rzdu. Stanowio to zawieszenie wadzy krlewskiej Stanisawa
Augusta.
Pierwsza bitwa wypada pod Racawicami w Krakowskiem. VVane to w historii polskiej
wydarzenie. Przed 25 laty w konfederacji barskiej walczya sama tylko szlachta, a teraz pod
Kociuszk walczy wocianin razem ze szlachcicem. Co za postp w tak krtkim czasie!
Mia Kociuszko chopw krakowskich pod sob. A nie byli brani do wojska przymusowo,
lecz sami ochotnicy. Jak cign od Krakowa ku pnocy, tak cign lud do niego. Nie majc
broni ani siecznej, ani palnej, nasadzili kosy na drzewce i tak powstay nowe oddziay wojska:
kosynierzy. Pod Racawicami poszli pierwszy raz w bj. Sprawili si doskonale,
przyprowadzili przed Naczelnika bateri armat moskiewskich. Przodownika ich, Bartosza
Gowacza z Rzdowic, zrobi Naczelnik zaraz na polu bitwy oficerem, mwic mu: Panie
Gowacki". Znaczyo to, e nadaje mu szlachectwo, jak robili niegdy Batory i Zamoyski na
wielkich wojnach moskiewskich. Po tej bitwie przywdzia krakowsk sukman.
Ot obok Konstytucji Trzeciego Maja wiadczy ta bitwa racawicka, e Polska bya ju
odrodzona, pastwo uporzdkowane i spoeczestwo zdrowe, kiedy ocienni grabienicy
rzucili si na nas, i mieli nam potem jeszcze zarzuca ze rzdy.
Wkrtce Kociuszko wyda w Poacu manifest, czyli odezw do chopw i dziedzicw,
ustanawiajc, jaka ma by suba wojskowa wocian, ktrzy wstpi do wojska, a maj by
za to gospodarstwa ich wolne od wszelkich powinnoci. Zakazywa jednak surowo wszelkich
postpkw gwatownych, rewolucyjnych. Po wielekro zastrzega si Naczelnik, e nie
robimy francuskiej rewolucji", to miao znaczy, e wcale nie myli pod-mawia ludu
wiejskiego przeciw szlachcie, lecz dy do zgodnego uoenia stosunkw. By za
Kociuszko zwolennikiem oczynszowania wocian.

Tak wprowadziwszy lud do narodu, Naczelnik posuwa si dalej i stoczy drug bitw
wiksz pod Szczekocinami. Ranio-ny tam zosta od kuli armatniej w nog. Bitwa
zapowiadaa si dobrze, lecz niespodzianie nadcignli z boku Prusacy i prze233
Feliks Koneczny
cili naszym drog. Kociuszko sdzi, e bdzie wojowa z Rosj tylko; nagle zjawi si
nieprzyjaciel drugi na polu walki i to zmienio wielce widoki powstania.
Prusacy zabrali si do otaczania wojska polskiego od poudnia. Wrd tego Krakw z
Wawelem wpad w rce Prusakw. Zaraz si zabrali do skarbca po krlewskie korony! Zastali
zam-czyste kufry i skrzynie elazne nienaruszone, ale koron w nich nie byo. Wyj je wic
kto taki, kto mia klucz i prawo otwierania skrzy. Prawd wic jest, e korony polskie nie
stay si upem, e je szczliwie uwiziono.
cieniany coraz bardziej w ruchach przez Prusakw, Naczelnik dnia 10 czerwca 1794 wyda
w Kielcach odezw, obwieszczajc wojn rwnie z nimi. Wtem wkracza wojsko austriackie
w Sandomierskie. Powiodo si Naczelnikowi energicznym wystpieniem dopi tego, i
puki austriackie wycofano i e przynajmniej nie ze wszystkimi trzema zaborcami
rwnoczenie mia do czynienia. Na Litwie wybucho powstanie, dajce z pocztku wietne
wyniki. I Wielkopolanie chwycili tymczasem za bro.
Prusacy i Moskale, poczywszy si pod Raszynem, ruszyli razem na oblenie Warszawy.
Trwao ono od 13 lipca do 6 wrzenia. Odznaczy si wwczas przy obronie szacw genera
Henryk Dbrowski. Kociuszko sam dowodzi. Objeda osobicie obwaowania, sam
wchodzi w szczegy robt inynierskich, ktre te okazay si godnymi podziwu przez
swoich i obcych. Dbrowski wypar krla pruskiego trzykrotnie z Powzek, za co na polu
bitwy otrzyma od Kociuszki obrczk pamitkow z napisem: Ojczyzna obrocy swemu".
Potem prowadzi Naczelnik osobicie dziaanie zaczepne przeciw Prusakom z takim
napiciem energii, e mieszkajc tylko w namiocie polowym (cho opodal stay paace), nie
rozbiera si przez duszy czas cakiem do snu.
Dnia 1 wrzenia dotara do obozu pruskiego wie, e na tyach ich rozszerzyo si ju
powstanie wielkopolskie. Dnia 6 wrzenia Prusacy odstpili spod Warszawy, a Rosjanie sami
nie mieli odwagi kusi si o stolic, i zrobili tak samo. Warszawa bya wolna.
234
Dzieje Polski
Naczelnik poleci generaowi Dbrowskiemu, eby si przedrze do powstania
wielkopolskiego, wesprze je i wyzyska wojennie. Dbrowski zadziwi znawcw sztuki
wojennej szybkoci dziaania, energi, miaoci, misternymi kombinacjami wojennymi.
Prusacy musieli wobec tego opuci zajte ju przez nich poprzednio wojewdztwa
krakowskie i sandomierskie, aeby broni Torunia i Gdaska, ktre sam krl pruski uwaa
ju za stracone. Niebawem bowiem zdobycie Bydgoszczy wprowadzio Prusakw w cikie
kopoty. Dbrowski przeszed mil sto, przeprawia si przez Bzur, Wart, Note i Wis, a
zawsze w obliczu przewaajcego nieprzyjaciela, biorc nad nim gr.
Wahay si szale wojny. Rozstrzygna spraw na niekorzy Polski Austria, otoczywszy
Polsk kordonem tak dokadnie, i Kociuszko przerwan mia wszelk komunikacj z
Europ. W takim odciciu od wiata jedna znaczniejsza klska sta si moga katastrof.
Katarzyna przysaa dwie wiee armie. Aeby nie dopuci do poczenia si rosyjskich
wodzw, Kociuszko okry Prusakw i pospiesznymi marszami wsun si pomidzy owe
dwie armie rosyjskie, wydajc bitw generaowi Fersenowi, zanim nie nadcignie drugie
wojsko rosyjskie pod Suwarowem.

Byo to dnia 10 padziernika 1794 roku pod Maciejowicami. Plan bitwy, obmylony
wybornie, i pewne niemal zwycistwo pogmatwa i zepsu podkomendny.
Zgosi si do wojska Adam Poniski, syn owego marszaka pierwszego rozbiorowego sejmu,
a zgosi si na prostego onierza. Majc wyksztacenie wojskowe i sprawujc si dobrze,
zosta oficerem i pod Maciejowicami by pukownikiem. Kociuszko kaza mu wzi cztery
tysice onierzy i trzyma ich w odwodzie na stanowcz chwil i tak manewrowa, eby
Fersenowi zast-P! z boku. Bitwa rozpocza si ju przed wschodem soca, ale w czasie
oznaczonym Poniski nie nadszed. Nie dao si wygra bitwy, nie wypeniwszy planu, do
ktrego ju wszystko byo zastosowane. Do tego potrzeba byo, eby Poniski wykona dane
sobie zlecenia.
235
Feliks Koneczny
Mijaj dugie godziny, Kociuszko przetrzymuje bitw. Woj-sko stoi jak mur, cae bataliony
gin z broni w rku na tym samym miejscu, gdzie je z pocztkiem bitwy ustawi Naczelnik.
Z jednego puku dziayskiego zostay ju tylko resztki, ale i te dotrzymuj placu. Rosjan
byo 14 tysicy przeciw 5 800 Polakw; mia wrg 60 dzia, Kociuszko tylko 21. Ale nikt si
nie cofa. Ju ubito pod Kociuszk trzy konie, ju i on sam raniony, ale jeszcze wydaje
komend i czeka Poniskiego. Ju konie od dzia pobito, ju amunicji brakowao, Kociuszko
raniony przebiega cigle lini bojow i obiecuje, e Poniski nadcignie. Mijaj jeszcze trzy
gorce godziny, jeszcze ostatnia godzina walki... Batalion pukownika Krzyckiego, nie majc
ju adunkw, rzuca si na bagnety, ale strzay armatnie z dzia rosyjskich rzucaj cay ten
oddzia pokotem. Kanonierzy polscy wasnymi rkami musieli obraca armaty, a jednak
wystrzelali je do ostatniego naboju. Bitwa zmienia si ju na rze.
Kociuszko przybieg jeszcze na prawe skrzydo i usiowa utworzy czworobok. Na jego gos
zacz si formowa nowy front, a wtem da si sysze gos trwogi. Na tyach wojska
polskiego ukazaa si konnica rosyjska. Kociuszko rzuca si jeszcze raz w wir walki, a pada
z konia zemdlony od ran i dostaje si do niewoli. Caa pier jego pokryta bya bliznami, noga
poszarpana od ostrzy bagnetw, a gowa zraniona trzema krzyujcymi si z sob ciciami.
Bitwa skoczya si o godzinie pierwszej, a o wp do czwartej przyby Poniski, ale z innej
zupenie strony, ni mu kazano. Pogmatwa sobie rozkazy Naczelnika i ani jednego porzdnie
nie wykona. Na niego spada wina klski, i sam Kociuszko jeszcze w roku 1816 to
stwierdzi. Nie dopuci si moe Poniski zdrady, ale bd co bd wielkiej lekkomylnoci i
nieudolnoci, tudzie nieposuszestwa, a nieposuszestwo znaczy w zawodzie wojskowym
tyle, co zdrada.
Ta klska rozstrzygna o losach pastwa. Suwarow przypuci szturm do przedmiecia
Warszawy, Pragi, i zdoby stolic-W Pradze urzdzi rze, nie szczdzc kobiet ni dzieci,
ktre kozacy nabijali na dzidy i roztrzaskiwali gwki dziecice o mury236
Dzieje Polski
Za uwolnienie Naczelnika dawano Fersenowi 2 000 jecw rosyjskich na wymian. Fersen
nie przysta i wywiz Kociuszk do Petersburga.
Kiedy tak nieszczliwie powstanie upado, wanie w Paryu i w Konstantynopolu mylano o
poparciu naszej walki o niepodlego. Dziki osaczeniu policyjnemu Polski przez Austri,
zagranic nie wiedziano, co si w Polsce dzieje. Jeszcze dnia 9 listopada pisano w urzdowej
gazecie rzdu francuskiego, paryskim Monitorze", pochwa Kociuszki z zapewnieniem,
jako wszystkie oczy przyjaci ludzkoci s zwrcone na wit spraw, ktrej broni
Kociuszko..." A byo to przeszo miesic po Maciejowicach. Tak Austria umiaa otoczy
Polsk murem swej policji!
W roku 1795 nastpi trzeci rozbir Polski. Wtenczas Prusy zajy Warszaw i cz kraju
daleko na pnoc od stolicy a po Niemen, pomidzy Grodnem a Kownem, Austria za

Krakw, Lublin, Radom, i kraj a do Buga po Brze Litewski, reszt za Rosja. Koo tego
Brzecia stykay si wwczas granice trzech pastw rozbiorowych. Stanisaw August zrzek
si korony, a ycia dokona w Petersburgu w roku 1798, nie umiejc ani nawet w prywatnym
yciu zachowa po krlewsku osobistej godnoci.
Pastwo polskie przestao istnie, wymazane z mapy politycznej Europy. Ale nie zgin nard
polski, a skoro istnia nadal nard, wic te dy do odzyskania niepodlegoci.
Upa moe nard kady, zgin tylko nikczemny. Upa moe nawet najdzielniejszy, bo z
ludzi uomnych si skada, ale poznaje swe bdy i podnosi si na nowo. W historii polskiej
byy Wdy, lecz nie byo nikczemnoci. Polak nie potrzebowa si wstydzi swego narodu i
swej historii; tote nie przesta miowa Ojczyzny i pracowa dla Niej. Dziki temu rozwj
narodu Polskiego nie przerwa si ani po utracie pastwa, i historia polska nie skoczya si
bynajmniej na rozbiorach.
237
*
Zastanwmy si nad oglnym wynikiem dziejw od chrztu Polski a do rozbiorw.
Jak tylko przez Mieszka I weszlimy w rodzin narodw chrzecijaskich, od razu suylimy
chrzecijastwu dobrze i wiernie. Przez nas szo wiato wiary witej na Wgry i do
pnocnej Skandynawii; przez nas nawrcia si Litwa; przez nas szerzy si katolicyzm i
cywilizacja zachodnia, aciska na wschd europejski. My Europ obronilimy dwa razy od
zguby: raz od mongolskich najazdw w okresie dzielnic ksicych, wytrzymawszy te
najazdy, a nie poddajc si, a powtrnie, kiedy przez dwiecie lat bylimy przedmurzem
chrzecijastwa od Turkw i Tatarw. My obronilimy chrzecijastwo pod Wiedniem.
Pastwowo chrzecijaska udoskonalona bya przez przodkw naszych. W Polsce powstaa
zasada, e nie wolno czyni zaborw, ani na poganach nawet; e nie godzi si wojowa
dlatego tylko, by zawojowa obce kraje, e tedy wojna musi by sprawiedliwa. Nie
ujarzmilimy Litwy, lecz zczylimy si z ni uni, a niepodlego Wielkiego Ksistwa
Litewskiego, jako osobnego pastwa, utrzymana bya do ostatka. Przez cae czterysta lat nie
odezwa si w Polsce ani jeden gos, eby Litw pozbawi niepodlegoci. Jzykiem
urzdowym pozosta na Litwie do koca jzyk biaoruski, jak tego chcieli sami Rusini i
Letuwini; obowizywa te tam do koca niepodlegoci statut litewski, w biaoruskim
spisany jzyku. Z Rusi poudniowej zamierzalimy utworzy osobne pastwo (ugoda
zborowska i hadziacka); nie nasza wina, e Rusini z tego nie umieli korzysta.
Polakiem by ten, kto pierwszy gosi, e wiara nie ma by z przymusu (Pawe Brudzewski).
Kiedy inne narody pogray si w wojnach religijnych, u nas kwitna wolno sumienia i
tolerancja wyzna. Bez przeladowa rnowiercw stalimy si z wasnego przekonania
narodem na wskro katolickim i szerzylimy katolicyzm dalej na wschd, przestrzegajc
zawsze rwnouprawnienia schizmy. Nie zaczepialimy prawosawia, przeciwnie, Cerkiew
prawosawna zaczepiaa nas. Nie my wznie238
Dzieje Polski
cilimy wojn religijn na Ukrainie, lecz patriarchat schizmatycki w subie sutana; Turcja i
Moskwa pragny tam wojen religijnych.
Niemcy w Prusach spod panowania krzyackiego sami si prosili, by nalee mogli do
pastwa polskiego.
My obmylilimy na ldzie europejskim pierwsi konstytucyjn form rzdu, mielimy
sdownictwo niezalene od wadz rzdowych, od rozkazw z gry; zaprowadzilimy
uchwalanie podatkw na sejmach i wolne obrady obywatelskie wtenczas, kiedy u innych
narodw wszyscy byli niewolnikami wobec panujcego i musieli udawa nawet religi tak,
jak panujcy wyznawa i poddanym kaza wyznawa.

Kiedy tron dziedziczny prowadzi wszdzie do absolutyzmu, bronilimy si przeciw temu

elekcyjnoci tronu. Pyny z tego rozmaite niedogodnoci, a nawet szkody i
niebezpieczestwa; lecz z dowiadcze narodu wyrosa myl polityczna nowa, ktrej trzymaa
si potem caa Europa cywilizowana w drugiej poowie XIX wieku: monarchia dziedziczna,
lecz ograniczona, konstytucyjna. Jak jedno z drugim pogodzi, to my pierwsi obmylilimy w
Konstytucji Trzeciego Maja.
Zaczlimy chyli si do upadku, gdy zmienione na nasz niekorzy wielkie drogi
wiatowego handlu wprawiy pastwo w cikie pooenie gospodarcze. Dowiadczylimy
ju w XV wieku, jak polityka czy si ze sprawami chleba powszedniego. Nie dotarlimy do
Morza Czarnego, bo nas od tego pochodu oderway najazdy potopu", ale sejm polski nie
uzna panowania Turkw w. Kamiecu Podolskim; nard nie usta, a Podole odzyska, i ani
jeden szlachcic polski nie przeszed na islam.
My tylko uznalimy spraw ligi antytureckiej za podstaw naszej polityki. My jedni w caej
Europie nie czylimy si z Turkiem przeciw innym chrzecijanom, nie naprowadzalimy ni
razu Turkw na ziemie drugiego pastwa.
Mielimy mw uczonych ju za pierwszych Piastw. Od Mieszka II poczwszy znajdowaa
nauka w Polsce opiek. Nasz uniwersytet starszy od niemieckich. Od Zygmunta Starego kwit239
Feliks Koneczny
na literatura narodowa w peni, ju nie w aciskiej szacie, lecz w polskim jzyku. Byo w
Polsce szk i drukar wicej, ni gdzie indziej - i tak nielimy wysoko sztandar owiaty a
do czasw Sobieskiego. Polakiem by najwikszy uczony wszystkich czasw, Mikoaj
Kopernik, o ktrym powiedziano, e wstrzyma soce, a poruszy ziemi". Frycz
Modrzewski wyprzedzi czasy swoje nauk o pastwie i spoeczestwie, jak gosi.
Ubstwo nie sprzyja naukom. Zuboawszy, trzymalimy si dugo jeszcze na wyszym
poziomie owiaty, a opad ten poziom za doby saskiej. Wnet jednak wydalimy spord
siebie mw, zdatnych nie przed narodem owiaty kaganiec", a w drugim potem
pokoleniu urzdzalimy szkoy najlepsze w caej Europie, takie, i teraz jeszcze, po stu latach,
szuka si sposobw na udoskonalenie szkolnictwa w przepisach wiekopomnej Komisji
Edukacyjnej. Rzd polski by te pierwszym w caym wiecie, ktry zaj si urzdzaniem
przez pastwo nauczania publicznego; ministerstwa owiaty - to polski pomys.
Przyczyny ekonomiczne, gospodarcze naday szlachcie zbytni przewag w pastwie nad
innymi stanami, ale te szlachta sama spostrzega si, e to le, i sama przeprowadzia
reform pastwa.
Lud wiejski by zalenym od szlachty, bo u niej zarabia na ycie, ale prawo kmiece nie
poszo w zapomnienie w najgorszych nawet dla ludu czasach. W Niemczech sprzedawano
chopw a do XVIII wieku; nie mwic o Rosji, gdzie dziao si to jeszcze za naszych
czasw. Czy sysza kto kiedy o sprzeday chopa w Polsce? Wszdzie a wszdzie by
szlachcic panem ycia i mienia wocianina; w jednej tylko Polsce nie syszano, eby
szlachcic zabija chopw, a mienie chopa byo nietykalne. Gdy nastay czasy najciszego
upadku gospodarczego, dwr wzi na siebie opiek ekonomiczn nad chat, porczajc
chopu utrzymanie w razie klsk ywioowych. Bra dwr, ale te dawa; a czy wicej bra,
czy wicej dawa, to trzeba by oblicza w kadej wsi osobno. Nie brakowao takich, ktrzy
wicej dawali, ni brali. A gdy nadeszy czasy cho troch lepsze, Sejm Wielki dy do
zniesienia
240
Dzieje Polski
paszczyzny przez oczynszowanie i ogasza zupen wolno osobist; wolno chopu
stanowi samemu o sobie.

Nigdy nie byo niewoli ludu wiejskiego w Polsce; bya ona tylko pord jecw wojennych
za pierwszych Piastw.
Wady, Wdy i niedostatki, jakie si wkrady w cigu wiekw do naszego ustroju
pastwowego i spoecznego, my sami sobie poprawilimy Trzeciego Maja; a nie
wytoczylimy przy tym ani kropli krwi ludzkiej.
Otoczeni bylimy trzema pastwami absolutnymi, w ktrych
0
konstytucji nawet wspomnie nie byo wolno. Te pastwa czyhay zawsze, od
dawnych wiekw, na ziemie polskie. Prusy
1
Rosja zawziy si potem, eby nie dopuci do reform w Polsce. Wypowiaday wojn
o wszystko, co tylko sejmy zdziaay dobrego, a rozdrapay Polsk przemoc, dobrawszy
sobie trzeciego do spki. Pastwa zaborcze rozdrapay Polsk, posiadajc rzd lepszy od
nich, a tylko mniej wojska.
Przez rozdarcie ywego narodu na trzy czci popeniono najwiksz zbrodni, jaka
kiedykolwiek bya w historii wiata; dopuszczono si najciszej krzywdy,
najsromotniejszego bezprawia, najbardziej wyuzdanego gwatu. Kto ma cho troch sumienia
w sobie, musi t zbrodni potpi. Rabunek nie przestaje by zbrodni, jeeli go si popenia
od razu na milionach ludzi; nie mona przeto usprawiedliwi niczym rabunku politycznego.
Gdyby w nas nie byo si idealnych, umysowej i moralnej mocy, nard byby upad wraz z
upadkiem pastwa. Na nas spenio si co niebywaego w historii: nard polski rozwija si
nawet pozbawiony wasnego pastwa, a przez pastwa zaborcze uciskany w sposb
najsroszy.
241
I. cWo)n^ napofeosfcie
YY tych samych czasach, kiedy Polacy urzdzali u siebie monarchi dziedziczn, a mimo to
konstytucyjn, tego samego prbowa drugi nard, mianowicie Francuzi. Gwatami wymogli
na krlu prawo sejmowania. Pooone pomidzy Francj a Polsk pastwa niemieckie
rzdzone byy absolutnie, a monarchowie ich obawiali si, eby duch wolnoci nie zalecia
midzy ich poddanych, czy to od strony polskiej, czy od francuskiej. Dlatego dbali tak wielce,
eby utrzyma w Polsce wady sejmowania; a gdy Polska je usuna, przeznaczono j na
zniszczenie. Gwne dynastie niemieckie, Habsburgowie i Hohenzollernowie, porway za
bro w obronie absolutyzmu we Francji i w roku 1792 wypowiedziay Francji wojn, aeby,
pokonawszy j, przywrci tam samowadztwo krlewskie i swoje samowadztwo uchroni
od wpyww konstytucyjnych.
Niestety, reforma rzdu poczya si we Francji ze straszliw rewolucj, ktra zacza si w
roku 1789. Po gwatach i bezprawiach dworu krlewskiego nastay gwaty i bezprawia
rewolucji, rzezie, przeladowanie Kocioa; krla uwiziono, a w kocu nawet cito go
publicznie w roku 1793. Ogoszono rzeczpospolit. Niemieccy monarchowie nie dali rady i
tylko dolali jeszcze oliwy do ognia. Rewolucja szalaa coraz bardziej. Wyrnito w caej
Francji mnstwo szlachty; posunito si do takiej ohydy, i cito nawet wdow po krlu!
Nabrali Francuzi mylnego przekonania, jakoby trzeba byo cay wiat przewrci do gry
nogami i potem urzdza go we wszystkim na nowo. Wypdzili wic ksiy, znieli wszelkie
naboestwa, zakazali wyznawa publicznie Boga, a nawet zaprowadzili nowy kalendarz,
eby ju nie zostao nic a nic ze starego ustroju spoecznego244
Dzieje Polski
Zdawao si rewolucjonistom, e od nich zacznie si wiat na nowo. Zwyczajne to jest
przywidzenie rewolucji.
Chcieli wic Francuzi monarchii konstytucyjnej, a na takie zeszli bezdroa. Rewolucjonici
zaczli we Francji gospodarowa w taki sposb, i byliby j ca zatopili w morzu krwi

francuskiej. Spostrzeg si w kocu nard, e tak bez koca by nie moe, i z kolei zaczto
teraz cina gowy najwikszym gwatowni-kom spord rewolucjonistw.
Od roku 1794 dochodz we Francji do wadzy ludzie coraz bardziej umiarkowani, zwolennicy
konstytucji, ale nie rewolucji. Pomyliy si niemieckie dynastie, mniemajc, e z kocem
rewolucji nastanie take koniec konstytucji. Gdy dynastie te wszczy z Francj drug wojn,
cay nard porwa za bro i nie tylko przepdzi wojska niemieckie, ale znaczn cz
Niemiec przyczy do Republiki Francuskiej.
W wojnie tej wyrobi si cay szereg znakomitych wodzw francuskich, a ponad wszystkich
Napoleon Bonaparte. Gdzie si pokaza, zwycia. Nazwano go bokiem wojny".
Po upadku Powstania Kociuszkowskiego grono patriotycznych generaw i oficerw mylao
nad tym, jakby to urzdzi, eby wojsko polskie nie przestao istnie. Na polskiej ziemi byo
to niemoebne, skoro caa Polska bya ju pod panowaniem obcych; daoby si to urzdzi
tylko zagranic pod takim rzdem, ktry sam, pozostawa w wojnie z pastwami zaborczymi,
a zatem mia wsplnych z Polsk nieprzyjaci. Takim wanie by rzd republikaski
francuski.
Genera Henryk Dbrowski jedzi jesieni roku 1796 w tej sprawie do Parya. W nastpnym
roku stan ukad, ktrego moc Polacy mogli pod opiek Francji organizowa sobie wojsko
narodowe, z komend polsk. Stacje tego wojska miay by we Woszech pnocnych,
zajtych przez Francuzw podczas wojny, a gwna kwatera w Mediolanie. Do Woch
podao wic coraz Wicej oficerw rozwizanego wojska polskiego, aeby tam ustali
kadry" nowego wojska narodowego. Jecy polscy, wzici Przez Francuzw do niewoli z
wojsk niemieckich i austriackich,
245
Feliks Koneczny
wstpowali do tego wojska. Wielu starych onierzy przekradao si z Polski przez granic, o
tuaczym chlebie dochodzc do Woch, eby dosta si na nowo pod znaki Ora Biaego.
W roku 1797 byo ju okoo 7 000 polskich onierzy. Podzielono ich na dwa legiony; jeden
pod generaem Dbrowskim, drugi pod Kniaziewiczem. Zaoono szko wojskow, uczono
si, wiczono gorliwie. Czekano nowej wojny, do ktrej przygotowywa si rzd francuski.
Genera Napoleon Bonaparte mia rusza prosto na Wiede.
Naczelnik narodu polskiego Tadeusz Kociuszko, bawi pod-tenczas powtrnie w Ameryce.
Zwolniony po dwuletnim wizieniu w Petersburgu, nie chcia przebywa w Rosji, ani w ogle
pod obcym panowaniem, lecz wyjecha do Ameryki. Wszak by generaem amerykaskim,
mia tam wasne grunty, nadane za zasugi przez rzd amerykaski, i du zalego swego
odu generalskiego, bo Amerykanom ciko byo podczas wojny o pienidze. Teraz mona
to byo wszystko odebra, bo Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej byy ju
zagospodarowane i kasy rzdowe pene.
Uda si wic Kociuszko z Petersburga do Ameryki w podr morzem przez Szwecj i
Angli. Nie byo jeszcze wtenczas okrtw parowych, tylko aglowe. Byy one zalene od
wiatru i nieraz taki okrt musia czeka dugo w przystani na wiatr pomylny, zanim mg
wyruszy w podr. W Szwecji Naczelnik musia przeczeka z tego powodu a ptrzecia
miesica, potem znw w Anglii dwa tygodnie. Bya to jakby podr triumfalna dla
Kociuszki; pord obcych narodw przyjmowano go wszdzie hodami i zapaem. Podr
przez Ocean Atlantycki trwaa nastpnie cae dwa miesice. W Ameryce nowe honory i
hody. W miecie Filadelfii wyprzono mu nawet konie z powozu; wprzgli si sami
obywatele i zawieli go do mieszkania. Kongres, czyli sejm amerykaski obliczy mu
naleyto i kaza wypaci; zebrao si tego z procentami 18 940 dolarw, prcz nadanych
mu gruntw.
Naczelnik niedugo bawi w Ameryce, gdy na wiosn 1798 roku otrzyma z Europy listy z
wiadomoci, e genera Krua-

246
Dzieje Polski
ziewicz zawar z Napoleonem Bonapartem (ktry nalea ju do rzdu Republiki Francuskiej)
ukad o powikszenie legionw, e zanosio si na wojn z dwoma pastwami rozbiorowymi,
i e rodacy wzywaj go, by stan na czele legionw i rzdzi spraw polsk jako Naczelnik
narodu. Kociuszko wybra si zaraz z powrotem. Na wyjezdnym, dnia 5 maja 1798
sporzdzi testament, ktrego moc grunta swoje w Stanach Zjednoczonych zapisa na wykup
murzynw i na wychowanie dzieci murzyskich (murzyni byli wwczas i dugo jeszcze
potem niewolnikami w Ameryce). Z funduszu tego zaoono potem w roku 1826 w miecie
Newark szko murzysk, ktra nazywa si KosciuskoSchool".
Tymczasem legiony polskie musiay pomaga Francuzom w ich wojnach we Woszech. Pod
Magliano pukownik Chopicki przepdzi 5 000 wojska neapolitaskiego, majc sam ledwie
300 legionistw. Genera Kniaziewicz przeszo sto zdobytych sztandarw odwozi do Parya,
gdzie zasta Kociuszk.
Naczelnik nawiza rokowania z Napoleonem, ktry sam rzdzi ju Francj pod tytuem
pierwszego konsula". dali, eby Francja uznaa legiony za osobne wojsko polskie,
walczce za polsk spraw przy boku Francji, a nie za francuskich zaci-nych. Uznano to
najzupeniej. Kociuszko, jako Naczelnik narodu, nie mg jednak stawa wasn osob na
czele legionw w polu, pki wojna trwaa na ziemi niepolskiej; dopiero bowiem, gdyby wojna
przeniosa si na polsk ziemi, Naczelnik mg wykonywa swoj wadz w tym zakresie, w
jakim przyznano mu j w roku 1794, a do ktrej ponownego wykonywania powoywano go
obecnie. Na ziemi niepolskiej nie mg oczywicie wystpowa w peni tej wadzy. Pki
wojna w obcych bya krajach, wszelka wadza musiaa by tylko pod zwierzchnictwem
francuskim. Nie mogo by dwch wadz naczelnych, a Kociuszko nie mg podlega
nikomu, bdc sam Naczelnikiem narodu caego. Kierowa tedy polityczn stron legionw,
bo rzd francuski we wszystkim radzi go si, a w wewntrzne sprawy legionw cakiem si
nie miesza, ale dowodzi w polu nie mg jeszcze, i nie chcia.
247
Feliks Koneczny
Wojna wybucha znowu w roku 1799 i trwaa przez dwa lata. Toczya si nie tylko z dwiema
gwnymi dynastiami niemieckimi, lecz take z Rosj, bo drug koalicj przeciw Francji
utworzy car Pawe. Napoleon zwycia raz po razie, zwyciskie wojska francuskie doszy
do Dunaju, a do miasta Linzu, blisko Wiednia.
Legionistw polskich byo ju 15 000. Cieszyli si, e pjd wraz z Francuzami dalej na
pnoc, coraz bliej Polski, u ktrej granic Kociuszko wystpiby jako Naczelnik narodu,
odzyskujcego niepodlego. Genera Dbrowski uoy plan, e poruszy narody sowiaskie
spod bera Habsburgw. Legion jego walczy nad Renem. Stamtd Dbrowski zamierza
przej przez cae Niemcy, wpa do Czech, wezwa nard czeski do powstania przeciw
Habsburgom, a potem przej przez Czechy, Morawy i lsk do Galicji. W Krakowie
Kociuszko objby na nowo najwysz wadz.
Rzdy zaborcze obawiay si wielce, eby si gdzie w Polsce nie zjawi Kociuszko.
Urzdzano formalne obawy na kadej granicy. W Borunach znaleziono wwczas jakiego
chopa, ktrego wieziono a do Petersburga, poniewa wydawa si wadzy podobnym do
Kociuszki.
Plan Dbrowskiego odrzuci Napoleon, gdy nie by mu ju potrzebny. Bez dalszej wojny
Francja dostaa niemieckie kraje a po Ren i cae Wochy poudniowe. Zawarto pokj.
Legionistw Napoleon nie chcia dalej popiera, aeby mu tego nie bray za ze pastwa
rozbiorowe, z ktrymi zawiera pokj. Chcia si nawet pozby legionw. Caymi batalionami
wyprawia je za ocean, do kolonii francuskich. Najsmutniejszy by los tych, ktrych wysano
na murzysk wysp San Domingo, eby tam tumili bunt murzyski. Kto nie zgin w

barbarzyskiej walce, ten zmarnia od tej febry. Ledwie kilkunastu z tych batalionw
wrcio do Europy.
Tak wic zawiody nadzieje, e legiony, walczc pord wojsk napoleoskich, przedostan
si z Woch do Polski i rozpoczn walk o niepodlego Ojczyzny z francusk pomoc.
Sprawa
248
Dzieje Polski
legionw skoczya si smutno a Kociuszko opuci Pary. Zamieszka na wsi, w Berville,
czekajc dalszego rozwoju wypadkw.
A tymczasem niespodzianie wita zacza jaka nadzieja z innej strony, ze strony
przeciwnej, bo z rosyjskiej.
Caryca Katarzyna przeladowaa srogo prowincje zabrane. Jedenacie tysicy Polakw
skazano na wygnanie na Sybir. Zwaszcza przeladowaa uni cerkiewn i to zaraz od
pierwszego rozbioru, tak i do roku 1796 pozostao zaledwie dwiecie parafii unickich z
dawniejszych piciu tysicy. Nastpca jej Pawe zaprzesta przeladowania religijnego,
pozwoli nawet zaoy ponownie biskupstwa unickie. Przywrci te jzyk polski w szkoach
na Litwie. Panowa niedugo, zamordowany w roku 1801 z wiedz i przyzwoleniem
rodzonego swego syna i nastpcy Aleksandra I.
Car Aleksander I by najchytrzejszym z monarchw. Pki trway wojny napoleoskie, udawa
wielkiego przyjaciela Polakw. Ministrem spraw zagranicznych zrobi Polaka, Adama
Czartoryskiego, obiecujc mu, e przywrci Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie,
byle tylko przystay do niego take zabory pruski i austriacki, aeby mg by krlem caej
Polski. Czartoryski uwierzy, bo car zdawa si stwierdza czynami te zamysy. Mianowa
Czartoryskiego nastpnie kuratorem wszystkich szk na Litwie i Rusi, jakby osobnym
polskim ministrem owiaty. Rzdzilimy si przez szereg lat pod panowaniem rosyjskim,
jakby pod przyjaznym zwierzchnictwem. Posiadalimy autonomi ziemsk, sdy, urzdy,
szkoy we wasnym rku; brakowao tylko wojska narodowego. Zazdrocia zagarnita w
trzecim rozbiorze przez Prusaka Warszawa, zazdrocia Galicja, germanizowana przez
Austri z caych si, podczas gdy pod panowaniem rosyjskim nie tylko wwczas bya zupena
wolno narodowa, ale car obiecywa nadto wskrzesi Krlestwo
Polskie.
W roku 1804 Napoleon skoczy z republikanizmem swoim, a ogosi si cesarzem
francuskim i zacz sam rzdzi absolutnie.
249
Feliks Koneczny
Nie chciay stare dynastie innych pastw dopuci, eby si z rewolucji francuskiej
wytworzya nowa dynastia: napoleoska. Na tron francuski postanowiono przywrci dawn
dynasti. Powstaa trzecia koalicja przeciw Francji, tym razem pod przewodem cara
Aleksandra.
Wojska rosyjskie ruszyy przeciw Napoleonowi, z carem na czele. W drodze przyby car do
siedziby Czartoryskich, do Puaw nad Wis, gdzie Czartoryscy urzdzili wspaniae muzeum
pamitek narodowych, historycznych. Przyjmujc w Puawach rozmaite deputacje, nie
szczdzi car zotych swek. Sdzono, e pojedzie dalej za granic drog na Warszaw, gdzie
byo znaczne stronnictwo rosyjskie, chcce pozby si Prusaka, i gdzie gotowano
Aleksandrowi serdeczne przyjcie. Gdyby car pozwoli przyjmowa si ludnoci
warszawskiej wobec urzdw pruskich, powsta mogaby z tego niech Prus do Rosji.
Wadze pruskie w Warszawie nie mogyby przeszkadza przyjciom na cze gocia.
Aleksander jadc tam, stwierdzaby wobec wiata, e nie obawia si narazi na niech krla
Pruskiego; ludno za zrozumiaaby intencj Aleksandra w ten sposb, e zamierza on przy
sposobnoci odebra Warszaw i Pozna Prusakowi.

Nagle zmienia car kierunek dalszej podry; omijajc Warszaw, jedzie prosto do Berlina.
Zawiera tam cis przyja, zapewnia, e nie myli bynajmniej czy pod swym berem
prowincji polskich, ani te ogasza si krlem polskim. Adam Czartoryski zrzek si zaraz
urzdu ministra spraw zagranicznych, pozostajc odtd tylko kuratorom szk okrgu
wileskiego.
Pod Sawkowem na Morawach stoczono dnia 2 grudnia 1805 roku bitw trzech cesarzy".
Brali w niej osobicie udzia cesarze francuski, niemiecki i rosyjski. Napoleon pokona tam na
gow Habsburga i Rosj. Po tej wojnie pad taki strach na Niemcw, i wikszo ksit
niemieckich wypowiedziaa posuszestwo cesarzowi; a uznaa zwierzchnictwo nad sob
Napoleona. Cesarstwo Niemieckie, owo wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego",
przestao istnie. Cesarz niemiecki
250
Dzieje Polski
i dynastii habsburskiej, Franciszek II, zoy koron cesarsk niemieck, a nie wybrano
nikogo na jego miejsce.
Cesarz Franciszek II straci te w tej wojnie duo wasnego kraju, ze swoich posiadoci
habsburskich, ale to, co mu zostao, stanowio i tak panowanie niezmiernie rozlege. Z tych
posiadoci swych dynastycznych czerpa potg, a nie z niemieckiej cesarskiej korony, z
ktrej wicej mia kopotw, ni zyskw, bo ksita niemieccy byli w stosunku do Rzeszy
jeszcze stokro gorsi, ni monowadztwo litewskie w stosunku do pastwa polskiego i
litewskiego. Nietrudno byo przewidzie, e Cesarstwo Niemieckie rycho si skoczy, aeby
za nie traci tytuu cesarskiego, do ktrego rd Habsburgw przywyk ju od lat piciuset,
ogosi, e dynastyczne posiadoci habsburskie stanowi Cesarstwo Austriackie. W roku
1804 ogosi si ju cesarzem austriackim.
Rozbiwszy Niemcy, zdobywszy cae Wochy, Napoleon pocz trz ca Europ.
Poustanawia rozmaite krlestwa, na ktrych osadza swoich braci z dziewierzw. Nikt mu si
nie przeciwi; nikt nie stawa w obronie dawniejszych monarchw; przeciwnie, ludno
stawaa po stronie wojsk francuskich, bo Napoleon w kadym kraju zaprowadza
rwnouprawnienie stanw i znosi niewol ludu wiejskiego.
W roku 1806 wybucha nowa wojna Napoleona z Prusami i Rosj. Obydwaj cesarze,
francuski i rosyjski jli si schlebia Polakom, bo kady mg ich potrzebowa. Aleksander
uderzy znowu w swoje obietnice, e poczy wszystkie ziemie polskie i wznowi Krlestwo
Polskie; Napoleon za wzywa Polakw do powstania. Tym razem Dbrowski by tak pewny,
e dojdzie do ziemi polskiej, i wyda nawet odezw z zapewnieniem, jako sam Kociuszko
stanie na czele nowej walki o niepodlego.
Jako Napoleon posa ju w listopadzie 1806 ministra swego do Berville, gdzie mieszka
cigle Kociuszko. Ale Naczelnik nie dowierza cesarzowi z republikanina, jakim by
Napoleon; zada wpierw zapewnienia na pimie, e przywrcone bdzie Pastwo polskie w
dawnych granicach, a tego Napoleon nie
251
Feliks Koneczny
chcia uczyni. Nie przyczy si wic Kociuszko do tej roboty napoleoskiej. Naczelnik
rozumowa w ten sposb, e jeeli nie utworzy si od razu duego pastwa z siln armi, w
takim razie pastewko jakie drobne, ktre by utworzy Napoleon, trwa bdzie mogo dopty
tylko, pki potrwa potga napoleoska. Nie wierzy w trwao cesarstwa i to absolutnego,
ktre wyszo z rewolucji i republiki, a trzymao si szczciem wojennym, nie trwajcym
przecie wiecznie.
Na razie zadrgaa jednak Polska caa od szczcia, gdy Napoleon rozbija w puch wojska
pruskie. Zajwszy Berlin przyzwa tam generaa Dbrowskiego i upowani go do zbierania
wojska polskiego. W krtkim nader czasie mia Dbrowski 18 000 onierza. Pod

narodowymi polskimi sztandarami wkroczy ten onierz, korzystajc ze zwycistw boka

wojny", do Poznania, a niebawem do Warszawy. Rosy puki Dbrowskiego, a stanwszy w
kraju, pomnaay si tak dalece, i urosy na znaczn armi narodow. Oswobodzony by
zabr pruski, gotowano si w dalsz drog, na tamt stron Wisy, do zaboru rosyjskiego...
gdy wtem... Napoleon zawar pokj w Tyly dnia 9 listopada 1807 roku. Rosja nie tylko nie
stracia w tym pokoju, ale dostaa jeszcze od Napoleona obwd biaostocki z zaboru
pruskiego.
Prusy Napoleon chcia zniszczy. Zabra im tedy wszystkie kraje pomidzy Renem a ab,
tworzc z nich nowe krlestwo dla jednego ze swych braci, tzw. Krlestwo Westfalskie, ktre
istniao siedem lat (1807-1814). Na wschodzie Napoleon obci rwnie Krlestwo Pruskie.
Odebra prawie cay pruski zabr ziem polskich i utworzy z niego Ksistwo Warszawskie,
majce istnie o rok duej, ni Krlestwo Westfalskie. Ksiciem warszawskim zostawa
elektor saski, wyniesiony tymczasem w Saksonii do godnoci krlewskiej Fryderyk August,
wnuk krla Augusta III Sasa.
Mae to byo pastewko, ale bd co bd pastwo polskie. Chocia drobne i ksistwo tylko ale polskie. Pastwo polskie powstawao na nowo!
Upadek pastwa polskiego trwa tedy tylko lat 12, poprzez
252
Dzieje Polski
lata 1795-1807. Ci sami ludzie, ktrzy uczestniczyli w Sejmie Wielkim i pracach okoo
Konstytucji Trzeciego Maja, doczekali si wskrzeszenia pastwa polskiego. Mae ono, ale czy
Wadysaw Niezomny duo zostawia Kazimierzowi Wielkiemu? Byo ju 30 000 wojska
narodowego, byy urzdy polskie, i by sejm, chocia zwoywany by mia tylko co dwa lata i
to tylko na dwa tygodnie (Napoleon nie by przyjacielem sejmw). By kawaek Polski, na
ktrym Polacy mogli rzdzi si sami.
A rzdzili si dobrze. Wocianom nadano zupen wolno osobist, jak polecaa
Konstytucja Trzeciego Maja; zakadano szkki wiejskie i zaczto przygotowywa
uwaszczenie, czyli zamian wieczystych dzieraw kmiecych na kmiec wasno. Zaledwie
postpiy prace przygotowawcze do wielkiej tej sprawy, trzeba byo obrady pokojowe
zamieni w wojenne pochody. Ksistwo Warszawskie ledwie miao czas urzdzi si jako
tako, gdy w 15 miesicy po utworzeniu tego pastewka wybucha nowa wojna.
Tym razem cesarz Franciszek austriacki na wiosn 1809 roku wypowiedzia wojn
Napoleonowi i sprzymierzonemu z nim naszemu Ksistwu. Zamiast tedy do zaboru
rosyjskiego, jak przypuszczano podczas poprzedniej wojny, wkroczyo wojsko polskie teraz
do austriackiego, do tzw. Galicji. Gwnym wodzem naszym by wdz z roku 1792, ksi
Jzef Poniatowski. Stoczywszy z Austriakami bitw pod Raszynem i odnisszy zwycistwo,
ruszy przez kordon austriacki, zaj Lublin, Sandomierz, Zamo, Jarosaw, w kocu
Krakw, a jeden oddzia zabieg a do Lwowa, witany tam ze zami radoci. Napoleon bi za
cesarskich w wielu bitwach w Niemczech, w Czechach, na Morawach, a chocia nie we
wszystkich ju zwycia, wygra jednak mordercz bitw pod Wagram (5 i 6 lipca 1809) i
wchodzi wanie na Morawy, skd blisko byo do granicy zaboru austriackiego. Zgodzi si
wic cesarz na wszelkie warunki, byle co rychlej mie pokj. Dla nas by on zawierany za
prdko. Gdyby Wojna potrwaa bya duej, ksi Jzef byby zdoby ca Galicj.
Przyczono jednak do Ksistwa Warszawskiego zachodni
253
Feliks Koneczny
Galicj po San. Obwd tarnopolski kaza Napoleon wyda Rosji za to, e pozostaa podczas
wojny neutralna. Widzimy wic, jak Rosja nie tylko nigdy nic nie tracia przez powstanie

Ksistwa Warszawskiego, ale nawet za kadym razem zyskiwaa przez nie, tak przy jego
zaoeniu w roku 1807, jako te przy rozszerzaniu jego granic w roku 1809.
Rozszerzenie byo bd co bd znaczne. Krakw czy si z Warszaw. Armia narodowa
zostaa powikszona do 60 000 onierza, a w trzy lata potem do 85 000.
Pokonawszy Prusy i Austri (ktrej odebra rwnie na poudniu duo krajw), Napoleon by
teraz przez trzy lata 1809-1812 panem caej Europy. Kade sowo jego stawao si rozkazem.
Cesarz Franciszek, pragnc z nim pokoju na stae, da mu wasn crk za on. Jedna tylko
Rosja nic jeszcze przez Napoleona nie stracia. Wojska rosyjskie byy ju nieraz pokonane,
gdy szy na pomoc Prusom lub Austrii, ale pomimo to Napoleon nie tylko nigdy nie tkn
granic rosyjskich, lecz nawet zezwala je rozszerza.
W roku 1812 wybucha jednak pomimo tej ostronoci i powolnoci Napoleona wojna
francusko-rosyjska. I znowu zaczy si przymilania do Polakw. Ksistwo Warszawskie
musiao trzyma si Napoleona, bo przez niego powstao i z nim byo sprzymierzone. Wojsko
polskie wkroczyo wic do zaboru rosyjskiego wraz z armi napoleosk, a przywiecaa mu
nadzieja, e Ksistwo rozszerzy si znowu. Car Aleksander namawia, eby wojsko polskie
poczyo si z nim przeciwko Francji, obiecujc wcieli do Ksistwa Litw i prowincje
ruskie i e ogosi wznowienie Krlestwa Polskiego. Ale kiedy ksi Ogiski proponowa,
eby na razie wznowi Wielkie Ksistwo Litewskie, nie uczyni tego. Bd co bd obietnice
Aleksandra wiadome byy wszystkim, a tylko pewnym osobom te okolicznoci, ktre
wzbudzay nieufno do jego obietnic. Byo te skutkiem tego w zaborze rosyjskim silne
stronnictwo rosyjskie, nawet wtedy, kiedy armia napoleoska i wojsko Ksistwa
Warszawskiego wkroczyy juZ na Litw.
254
Dzieje Polski
Wojsko polskie wynosio wtenczas 85 000 onierzy. Znaczna to bya na owe czasy sia,
wystarczajca zupenie w razie pomylnej wojny do oparcia na niej duego pastwa. A e
Napoleon i tym razem odnosi wci zwycistwa, a wszystkie dawne kraje polsko-litewskie
a po Dniepr zajte byy przez wojska francuskie i polskie, sejm w Warszawie ogosi wic
wznowienie Krlestwa Polskiego pod dynasti sask, w Wilnie za uroczyste wznowienie
unii Wielkiego Ksistwa Litewskiego z Koron. Zaprowadzono zaraz rzdy polskie a do
Dniepru. Zdawao si, e Rosja ju jest pokonana tak samo, jak przedtem Prusy i Austria.
Wszak Napoleon wszed zwycisko do serca Rosji, do samego miasta Moskwy, dnia 14
wrzenia 1812 roku.
Po miesicu wraca z Moskwy, nie mogc i dalej, ani otrzyma pokoju. Sprawi to poar
starej stolicy carw i dziwnie wczesna, ostra zima. Pod koniec padziernika nastay ju
mrozy, a z pocztkiem listopada byo ju 18 stopni mrozu. onierze armii napoleoskiej,
nienawykli w swoich krajach do takiej zimy, padali jak muchy. Trzeba byo wraca krajem
zniszczonym ju i obranym z zapasw ywnoci przez pochd poprzedni. Jazda moskiewska,
zabiegajc z boku, palia wsie dookoa i zabieraa wszelk pasz. Francuzom pady wszystkie
konie, onierz na silnym mrozie nie mg utrzyma karabinu, a po kilku dniach mdla z godu
i zasypia w polu na wieczno. Okoo siedmiuset tysicy onierzy wid Napoleon na t
wypraw, a z kocem listopada byo ich ju tylko osiem tysicy; i te poszy w kocu w
rozsypk. Tylko wojsko polskie nie rozprzgo si, a chocia zmalao o poow skutkiem
walk, chorb i godu, nie stracio karnoci i organizacji wojennej, gotowe do dalszej akcji na
wiosn. Zima staa si mimowolnym zawieszeniem broni.
Napoleon z pocztkiem grudnia opuci Litw, spieszc co tchu w maych lekkich sankach na
zachd. Bez wypoczynku Pdzi a do Parya, aeby przygotowa na wiosn now armi.
Ale na rok nastpny, 1813, nie z sam tylko Rosj mia do czynienia cesarz Francuzw. Prusy
i Austria podniosy gow, omielone niepowodzeniem boka wojny" w roku poprzednim
255

Feliks Koneczny
1
poczyy si z carem. Nie doszed ju Napoleon do granic rosyjskich. Zastpiono mu
drog w Niemczech rodkowych, gdzie stoczy szereg walk. Znowu jedno zwycistwo
nastpowao po drugim, a w padzierniku opucio go szczcie wojenne, i przegra waln
bitw pod Lipskiem.
Wojsko polskie, wierne przymierzu, wyruszyo do Niemiec na pomoc twrcy Ksistwa
Warszawskiego, biorc udzia w caej tej wojnie. Byo te pod Lipskiem. Tam spotkaa nas
dotkliwa strata. Gwny wdz, ksi Jzef Poniatowski, uton, przeprawiajc si przez
wezbrane nurty rzeki Elstery. Strata niepowetowana, bo z generaw czynnych wwczas na
wojnie by to jedyny wdz polski, umiejcy dowodzi caym wojskiem i kierowa ca wojn;
a umia to dobrze, jak pokaza w roku 1809. Pod nim suyo wielu dzielnych generaw, ale
zaprawiajcych si dopiero do rzemiosa wojennego. Byli to podkomendni, z ktrych aden
nie dowodzi nigdy oddziaem wikszym ni
2
000 onierzy. Od mierci ksicia Jzefa wojsko polskie byo niezdatne do
prowadzenia wojny na wasn rk, dla braku wodza.
Po bitwie lipskiej powstaa najwiksza koalicja przeciw Napoleonowi. Wszyscy monarchowie
europejscy zmwili si teraz przeciw niemu, a e wystpili wszyscy naraz, wic mieli
przewag. Wyparszy go z Niemiec, ruszyli za nim do Francji. Szczcie wojenne byo
zmienne. Niejedn jeszcze bitw wygra Napoleon, ale ostatecznie wojska koalicji weszy do
Parya dnia 31 marca 1814 roku.
Trwaa wic ta wojna przez ca zim a do wiosny; we Francji zima bya agodna, bez
mrozw...
Wojsko polskie towarzyszyo wci Napoleonowi, a tymczasem Moskale zajli Warszaw ju
dnia 8 lutego 1813 roku Car Aleksander udawa dalej wielkiego przyjaciela Polakw,
stronnictwo rosyjskie roso za w miar, jak upadaa sprawa Napoleona. Zdrady jednak nie
popeni aden Polak. Wojsko polskie trwao przy Napoleonie do ostatniej chwili, a je sam
zwolni z posuszestwa, skadajc cesarsk koron i zrzekajc si tronu francuskiego dnia 6
kwietnia 1814 roku.
256
Dzieje Polski
Wszyscy niemal monarchowie znajdowali si w Paryu z oddziaami wojsk swoich, by tam
rwnie Aleksander I.
W trzy dni po abdykacji Napoleona Kociuszko napisa z Berville list do Aleksandra, eby si
ogosi konstytucyjnym krlem polskim, panujcym nad ca Polsk, eby do lat dziesiciu
przeprowadzi uwaszczenie wocian i e w takim razie gotw jest jecha natychmiast do
Polski. Pisa Kociuszko o tym do Aleksandra, bo car tyle razy przyrzeka wznowienie Polski.
Odpowied udzielona dnia 3 maja 1814, brzmiaa: Najdrosze Twoje yczenia bd
spenione", bo Aleksander uznaje wzite na siebie zobowizania uroczyste".
Wicej i wyraniej mwiono sobie ustnie. Kociuszko przenis si bowiem do Parya i
widywa si z carem czsto, majc powz dworski do dyspozycji. Jak Aleksander dba o
dobre mniemanie u Naczelnika, jak mu schlebia, jak stara si o jego przychylno, wiadczy
drobne wydarzenie na jednym balu (u ksinej Jabonowskiej), gdzie car i wielki ksi
Konstanty, brat jego, wziwszy Kociuszk pod ramiona, prowadzili go przez tium goci,
torujc mu przejcie i woajc: miejsca, miejsca, oto wielki czowiek!" Jaka za bya tre
ich rozmw, wiemy bezporednio od samego Kociuszki, ktry powoywa si potem na
przyrzeczenie cesarza, mnie i wielu drugim wiadome, powrcenia kraju naszego do Dwiny
i Dniepru, dawnych granic Krlestwa Polskiego".
We wrzeniu 1814 roku zebra si w Wiedniu kongres monarchw i ministrw wszystkich
pastw europejskich, eby oznaczy na nowo granice pastwowe, pozmieniane wielce
skutkiem wojen napoleoskich. Radzono o losach licznych krlestw i ksistw, powstaych

podczas tych wojen, a wic take o Ksistwie Warszawskim. Carowi chodzio o to, by
powikszy granic Rosji; chcia posi cae Ksistwo. Gdyby Kociuszko stan na czele
stronnictwa rosyjskiego, pomgby bardzo carowi wobec kongresu. W poowie grudnia
poruszy Aleksander ca Polsk odezwami, wzywajc do broni na obron ojczyzny waszej i
bytu Politycznego utrzymanie", goszc, e stan midzy wami ci Sami dowdcy, ktrzy
wam przewodzili przez lat 20".
257
Feliks Koneczny
Kociuszko obstawa przy tym niewzruszenie, eby Aleksander zczy wszystkie ziemie
polskie. Gdyby car zdecydowa si na wojn z Austri i Prusami, eby zdoby tamte zabory,
gdyby ogosi si jawnie krlem konstytucyjnym caej Polski, byby Kociuszko stan
ponownie na czele narodu. Ale obietnice carskie malay cigle w cigu nastpnych miesicy i
okazywao si, e Aleksander chcia tylko wyzyska nazwisko Kociuszki do swoich celw.
Na kongresie wiedeskim omal nie wybucha wojna midzy sprzymierzonymi zwycizcami
Napoleona. Nie chciano powikszy potgi Rosji, ktra pragna zabra dla siebie dawniejszy
zabr pruski. Odbyway si targi; proponowano np. znie odrbno pastwow Saksonii, a
przyczy ten kraj do Prus jako wynagrodzenie za utracone ziemie polskie. Ale ostatecznie
pogodzono si na kongresie, zwaszcza, gdy zdawao si, e gwiazda Napoleona zabysn
moe na nowo. Dnia 13 stycznia 1815 roku zawierano ukad, ktrego moc Saksonia bya
ocalona, a postanowiono podzia Ksistwa Warszawskiego pomidzy wszystkie trzy pastwa
rozbiorowe.
Galicja zachodnia wracay do Austrii, Wielkopolska do Prus, reszta za z Warszaw
przechodzia pod panowanie Aleksandra. Miasto Krakw z okrgiem 24 mil kwadratowych
zamieniono na rzeczpospolit. Byo to pastewko bez znaczenia politycznego, pozostajce w
mocy przedstawicieli trzech pastw rozbiorowych, ktrych pastwa te do Krakowa wysay,
eby tam sprawowali dozr.
Nie oddawano jednak czci Ksistwa Warszawskiego Aleksandrowi jako cesarzowi
rosyjskiemu, nie wcielano Mazowsza do carstwa rosyjskiego. Krainie tej nadano
pompatycznie tytu krlestwa, postanawiajc, e krlami jego konstytucyjnymi maj by
carowie rosyjscy. To, czym Aleksander mia by w Warszawie, byo wrcz przeciwne naturze
wadzy monarszej rosyjskiej, opartej na absolutyzmie, na przywilejach szlachty a niewoli ludu
wiejskiego. Aleksander przyj jednak te warunki dalej-Nie potrzebujc ju udawa, jakoby
dy do wznowienia zjed258
Dzieje Polski
noczonej w jedno pastwo Polski, udawa nadal zwolennika ograniczonej monarchii,
konstytucyjnej formy rzdu.
Aleksander chcia posi aprobat Kociuszki dla swego dziea i zaprosi go w tym celu w
marcu 1815 roku do Wiednia. Naczelnik, szpiegowany w drodze, zdy ledwie na koniec
maja przyjecha do Bawarii, gdzie znalaz si car w pochodzie przeciw Napoleonowi, ktry
opuci miejsce swego przymusowego pobytu (wysp Elb), wyldowa we Francji i posiada
ju znaczne wojsko. Nowe cesarstwo Napoleona miao jednake trwa zaledwie sto dni. Ani
Francuzi go ju nie chcieli, majc do syta wojen, choby nawet zwyciskich! Wszyscy
stsknieni byli za pokojem.
W Braunau w Bawarii zjechali si tedy Kociuszko z Aleksandrem. Car przyj go z
wszelkimi honorami, ale nie powiedzia nic wyranego, tylko prosi, eby Kociuszko
koniecznie jecha do Wiednia, a potem jak najprdzej do Warszawy.
Dowiedziawszy si w Wiedniu, e nowe Krlestwo Polskie nie ma obejmowa ani nawet
caego Ksistwa Warszawskiego, owiadczy Kociuszko, e to jest pomiech" i odmwi
jazdy do Warszawy. Pisa w tej sprawie do cara, a gdy przez dwa tygodnie odpowied nie

nadesza, opuci Wiede i wyjecha do Szwajcarii. Osiad na reszt ycia w miasteczku

szwajcarskim Solurze.
Cay nard sdzi podobnie, jak Naczelnik, e to jest pomiech". Nadano te nowemu
tworowi politycznemu szydercz nazw Kongreswki".
259
II. O^rfestwo ^Kongresowe
-\"lestwo Polskie, ustanowione na kongresie wiedeskim byo poow mniejsze od
Ksistwa Warszawskiego, ale bd co bd samo wznowienie tytuu Krlestwa miao te
znaczenie. Przynajmniej na maym skrawku polskiej ziemi mielimy uywa jeszcze wolnoci
politycznej. Zyskiwalimy tyle, e wojsko narodowe i urzdy utrzymane miay by nadal. Nie
lekceway tego sam Kociuszko; nie mogc osign wszystkiego, co si nam naleao,
cieszy si ze wznowienia imienia polskiego; chocia w szczupych obrbach, uczyni si
dobrze Polakom". Lepiej mao, ni nic. On, Naczelnik narodu, nie mg wzi udziau w
rzdzie Polski tak okrojonej, poowicznie ledwie niepodlegej, ale nigdy nikomu nie odradza
przyjmowania urzdu w Kongreswce; owszem, uwaa, e naley pracowa, jak na razie
mona.
Atoli Kociuszko mia niedobre przeczucia o przyszoci tego krlestwa". Bardzo mu si nie
podobao, e Aleksander powoa zaraz od pocztku dwch Rosjan (jednym z nich by
Nowosilcow, o ktrym jeszcze usyszymy) do rzdu Kongreswki; stanowczo bowiem
trzyma si zasady, e niepodlego wtedy tylko jest prawdziwa, kiedy nie ma w caym kraju
ani jednego obcego urzdnika. Pisa do Adama Czartoryskiego, e obawia si, i Rosjanie
traktowa nas bd, jak podlegych" i e takie mae pastewko, a do tego z wtpliw dosy
niepodlegoci nigdy si nie zdoa obroni intrydze, przewadze i przemocy Rosjan" Zrywa
z Aleksandrem, skoro nie dotrzyma przyrzecze zczenia wszystkich ziem polskich,
przynajmniej tych, ktre mia pod wasnym berem. Pisa w te sowa: Mamy zamilcze o
pozostaych braciach naszych pod rzdem rosyjskim? Serce nasze wzdryga si, ubolewa, e
nie s z drugimi zczeni". Niestety, przeczucia Naczelnika miay si okaza susznymi.
Przewidywali
260
Dzieje Polski
zreszt i politycy cudzoziemscy, e Kongreswka nie utrzyma si obok Rosji. Dobrze
obmylono porwnanie, e bdzie to los naczynia glinianego, uwizanego przy elaznym
dzbanie".
Kiedy w 1816 zdawao si, e wybuchnie znw wojna, Kociuszko cieszy si, e z tego
niesforu i nieukontentowania generalnego wypa moe wkrtce spr i na koniec wojna,
czego dam; kt wie, e przez to moe si polepszy los Polski, ktry dotd mnie mocno
obraa o podlegoci widzialnej Rosjanom". Martwi si losem Polski, ale te doszed tego
myl swoj, sigajc daleko naprzd, e Rosja polityk swoj w kocu sama si zgubi, e
ciemnota tam nigdy nie przestanie" i czekaj Rosj zaburzenia srogie wewntrzne. W kocu
Kociuszko zapowiada w jednym ze swych listw (z koca grudnia 1815 roku) rozam
pomidzy pastwami rozbiorowymi: Przyjdzie czas, e te same mocarstwa, jak s w wielkiej
przyjani teraz, rozdzieli ich interes potem".
Przebywa Kociuszko w samotnoci w Solurze, cierpic coraz bardziej na bezsenno, bo mu
al o Polsk sen odbiera. Ca jego pociech staa si dobroczynno, ktrej powici si
cakowicie. O nadzwyczajnej zacnoci jego charakteru wiadcz rozmaite fakty, o ktrych
opowiada si dotychczas w okolicy Solury. Interesowa si te wielce szkkami
pocztkowymi i odwiedza je czsto. agodno jego, wyrozumiao dla blinich i
dobroczynno weszy w przysowie. Opowiadano o jego koniu, e sam stawa, gdy jaki
ebrak na drodze wycign kapelusz po jamun.

Odbywa liczne wycieczki konne, a dosiada konia, bez trudnoci, cho doczeka si 71 lat
wieku swego. Ale dnia 1 padziernika 1817 nawiedzia go gorczka nerwowa, z ktrej ju
powsta nie mia. W samotnoci Naczelnik zamkn oczy w Solurze dnia 15 padziernika
1817 roku. Przytomny by do koca, mwic o Polsce. Niestety, nie byo przy nim adnego
rodaka w ostatnich dniach ycia.
W rok po zgonie ciao Naczelnika sprowadzono na Wawel; spoczywa midzy Sobieskim a
Jzefem Poniatowskim.
261
Feliks Koneczny
W roku 1823 uczczono pami jego pomnikiem, jakiego nie posiada nikt na wiecie: usypan
na jego cze pod Krakowem mogi Kociuszki". Widnieje z daleka: nie by to grb, lecz
drogowskaz ku zmartwychwstaniu. Pozostaa po nim idea niepodlegoci, tudzie idea
podniesienia ludu wiejskiego do obywatelstwa narodowego; jedno i drugie razem stanowio
przez cae dzieje porozbiorowe tzw. ide kociuszkowsk".
By tedy Aleksander monarch dwojakim: samowadnym carem w Rosji i w krajach
zabranych Polsce i Litwie, a konstytucyjnym krlem polskim w Kongreswce. Zacz
obiecywa na nowo, e przyczy do Krlestwa Litw wraz z prowincjami poudnioworuskimi. Tak si zachowywa, tak sobie umia zjedna popularno, i mu wierzono
powszechnie. Kiedy przyjecha do Warszawy koronowa si, sta si tym popularniejszym, i
mwi o rozszerzeniu konstytucji dalej na wschd, nawet na waciw swoj carsk Rosj.
Byo to wszystko udawane, ale obmylone trafnie na umysy polskie. Radowano si, co za
wietna przyszo czeka obydwa narody bratnie", polski i rosyjski, gdy w jednakowej
formie rzdu dokona si jakby unii obydwch pastw, rozszerzonego polskiego z rosyjskim.
A tymczasem car, upiwszy og polski takimi marzeniami, zawiera dnia 26 wrzenia 1815
roku przymierze z Austri i Prusami, nazwane blunierczo witym Przymierzem", celem
przywrcenia w caej Europie rzdw absolutnych. Ju z gry byo postanowione, jako
Kongreswce nadaje si konstytucj tylko dla pozyskania sobie na razie Polakw, ale
konstytucja ta bdzie nastpnie zniesiona...
Kongres wiedeski postanowi by jeszcze dwie rzeczy nader wane, a korzystne dla Polski.
W caej a caej Polsce, we wszystkich zaborach wraz z Kongreswk zapewniono nam
wolno religii katolickiej, tudzie prawa jzyka polskiego w sdach, szkoach i urzdach.
Niemniej wane byo postanowienie, e we wszystkich ziemiach pastwa polskiego w
dawnych granicach 1772 roku, kademu ma by wolno przenosi si z miejsca na miejsce i
przewozi towary bez adnego ograniczenia; miao
262
Dzieje Polski
wic by wolno przekracza tzw. kordony, czyli granice rozbiorowe, bez paszportw i
prowadzi handel bez opat celnych; handel polski nie mia by krpowany granicami pastw
rozbiorowych. Gdyby te postanowienia kongresu wiedeskiego byy dotrzymane, handel i
przemys polski rozwinby si, nastaby rozkwit miast i dobrobyt ludu wiejskiego.
Ale wite Przymierze" nie mylao dotrzymywa tego zobowizania, a Aleksander,
koronowany na krla polskiego, zaprowadzi od razu paszporty i taryfy celne, nie robic sobie
kopotu z aktu kongresu wiedeskiego.
Mieszkajc w Petersburgu, Aleksander musia mie w Warszawie swego namiestnika.
Spodziewano si, e zostanie nim ksi Adam Czartoryski, m peen zasug, ceniony przez
wszystkie stronnictwa. Zosta atoli namiestnikiem genera Zajczek, czowiek o sabych
zdolnociach, bardzo sabego charakteru, skory do ulegoci i usunoci carowi, a przy tym
nie znajcy si zgoa na rzdach. Dziwowano si takiemu wyborowi, bo nikt w kraju o
Zajczku nie myla.

Zagadka wyjania si wkrtce. Rwnoczenie mianowa Aleksander naczelnym wodzem

wojsk polskich brata swego, wielkiego ksicia Konstantego, czowieka tak dzikiego, e nawet
na Rosj zbyt by dziki i nie mona go byo dopuci do nastpstwa tronu. Mwiono o nim, e
by na p map, na p tygrysem, lecz nic a nic czowiekiem. Aleksander wiedzia, e
Konstanty bdzie popenia naduycia na kadym kroku, i jemu to da istotn wadz
namiestnicz, a Zajczek nosi mia tylko tytu namiestnika. Poleci potem Radzie
Najwyszej, tj. rzdowi Kongreswki, eby stosowaa si nawet do ustnych rozkazw
wielkiego ksicia w sprawach cywilnych, nie tylko wojskowych. Polecenie to byo zupenie
bezprawne. Do Rady najwyszej Aleksander wprowadzi te bezprawnie dwch zaartych
wrogw polskoci, Moskali. Bezprawiem krzyczcym byo rwnie przysanie do Warszawy
korpusu wojska rosyjskiego. Wida byo z tych zarzdze, e Aleksander nie myli
uszanowa odrbnoci pastwowej Krlestwa Kongresowego.
263
Feliks Koneczny
Wielki ksi Konstanty, prawdziwy rzdca Krlestwa, zacz od pozbywania si z wojska
polskiego wyszych zdolniejszych oficerw. Obchodzi si w tym celu z nimi, jak prawdziwie
dziki czowiek. Ly przed frontem, uderza nawet i zniewaa czynnie. Oficer dotknity na
honorze, nie mogc nic poradzi, skoro gwa-townikiem by wdz naczelny, a przy tym
wielki ksi, osoba krwi monarszej, rodzony brat krla i cara, podawa si do dymisji; nawet
odbierano sobie ycie. Najzdolniejszy z generaw, wsawiony oficer napoleoski, Chopicki,
czowiek tak przywizany do zawodu wojskowego, e nie zna ycia poza wojskiem, nie mg
jednak wytrzyma w tym piekle duej ni trzy lata i poda si do dymisji. Z onierzami
Konstanty obchodzi si z wymyln srogoci. Zdarzao si, e w deszcz, w burz, kaza
pukowi wyruszy na plac wicze w penym uzbrojeniu, zakomenderowa, kaza
prezentowa bro - i odjecha sobie, nie wydawszy nowej komendy, a dopiero po czterech
godzinach przysya adiutanta, pozwalajc bro opuci. Zaprowadzi w wojsku liczne kary
cielesne. Robi wszystko, co tylko mg, eby w wojsku sponiewiera honor, obniy
poczucie godnoci osobistej i eby Polakowi zbrzydzi sub wojskow. Jakby chodzio mu
o to, by zabrako oficerw polskich i eby mona byo na ich miejsce mianowa Moskali.
Nie mona wyj z podziwienia, jak zdoano wytrzyma takie gwaty, takie bezecestwa
przez cae lat 15. Znoszono wszystko, na miejsce wystpujcych oficerw zgaszali si nowi,
eby tylko utrzyma, jak si da, wojsko narodowe. Tumaczono sobie, wmawiano w siebie, e
Konstanty nie jest zdrw na umyle, ale trzeba to przecierpie, przeczeka, trzeba Aleksandra
utrzyma w yczliwoci dla Polakw, eby Litw i Ru przyczy do Krlestwa. A nie byo
roku, eby car i krl w rozmowie z jakim dostojnikiem nie by przywiadczy, e pamita o
tej obietnicy i czeka tylko chwili sposobnej; niech tylko Polacy bd cierpliwi, a wszystko si
zrobi... Tak mawia. Byli wic cierpliwi... i cierpieli.
Co si pod takimi rzdami dao zrobi poytecznego dla narodu, zrobiono wszystko. Tu z
najwiksz czci wspomnie
264
Dzieje Polski
trzeba o ksidzu Stanisawie Staszicu, uczonym przyrodniku, a zarazem statycie (tj. polityku
rozumujcym), ktry ju za Stanisawa Augusta podnis by haso zrwnania stanw.
Pracujc wiele okoo gospodarczego podniesienia kraju, urzdza grnictwo i hutnictwo,
tudzie lenictwo. W dobrach swoich, w Hrubieszowie, zaoy spk wocian i szko
rolnicz, dla modziey wociaskiej. Uwaszczy wszystkich, i w kocu cae dobra spce tej
podarowa. (Tuczyli si potem na tej fundacji urzdnicy rosyjscy, a lud ociemniay nie
wiedzia nawet, o co Staszicowi chodzio.)
Konstytucja Kongreswki nadawaa wocianom tylko wolno osobist. Trzeba byo zrobi
krok dalej i nada im ziemi, na ktrej gospodarowali. Mylano o tym nie tylko w

Kongreswce, ale i na Litwie. W roku 1817 polscy obywatele dawnego Wielkiego Ksistwa
Litewskiego (ruskich ani letuwskich wacicieli dbr nie byo) podali Aleksandrowi prob o
uwaszczenie wocian. Dwa lata miny, nim od cara nadesza odpowied, a mianowicie
taka: kto omieli si mwi o uwaszczeniu, bdzie skazany na Sybir.
Pokazao si, e ze wszystkich stanw najwicej straci na upadku pastwa polskiego lud
wiejski. Wszystkie uwaszczenia i oczynszowania, ktre obywatele polscy zaprowadzili
dobrowolnie po ogoszeniu Konstytucji Trzeciego Maja, rzd rosyjski skasowa. Rzd ten nie
tylko zaprowadzi wszdzie na nowo paszczyzn, ale cofa rozwj spoeczny wstecz jeszcze
bardziej, wprowadzajc na wzr rosyjski niewolnicze poddastwo ludu. W krajach zabranych
wolno byo chopa sprzeda, tak samo jak w Rosji, bo rzd wprowadza pod tym wzgldem
prawo rosyjskie. Nie znalaz si atoli ani jeden szlachcic polski, ktry by z teg prawa"
skorzysta. Dla polskiego sumienia byo to nie prawem, lecz bezprawiem.
Rzd carski uwaa nawet prost wolno osobist wocian za co rewolucyjnego. Gdyby nie
to, e Krlestwo Kongresowe Posiadao rzd osobny i sw konstytucj, Rosja byaby
zaprowadzia i na Mazowszu rosyjskie poddastwo ludu wiejskiego.
265
Feliks Koneczny
Nieszczsnym skutkiem rozbiorw byo midzy innymi i to, e dostalimy si pod rzdy
pastw zacofanych w porwnaniu z postpow Konstytucj Trzeciego Maja. Rzdy zaborcze
cofay rozwj spoeczny polski. Najbardziej zacofan bya zawsze Rosja; szczciem szlachta
polska nie poddawaa si wpywom rosyjskim. Bya zanadto owiecona, eby ulega
ciemnocie rosyjskiej.
Na jedno nie moga jednak poradzi najlepsza wola szlachty polskiej w krajach zabranych, na
Litwie, na Woyniu i Podolu, tudzie w prowincjach poudniowo-ruskich: oto byo w
pastwie rosyjskim prawo, e tylko szlachcie wolno posya do szk dzieci. Skutkiem tego
panowaa coraz wiksza ciemnota pord ludu, a to pocigao za sob fatalne skutki na
przyszo. Pod rosyjskim prawem kade pokolenie nastpne stawao si coraz ciemniejszym,
podobnie jak cay nard rosyjski, z nielicznymi wyjtkami szczupej nader warstwy
wyksztaconej, pogra si w coraz wikszej ciemnocie.
W Kongreswce zdziaano najwicej wanie w dziedzinie owiaty. Jeszcze za Ksistwa
Warszawskiego wznowiono Komisj Edukacyjn, a Krlestwo dbao wielce o szkoy, od
najwyszych do najniszych. Do powiedzie, e w ostatnim roku istnienia tego Krlestwa,
w roku 1830, byo tam analfabetw mniej, ni przed wybuchem wojny powszechnej, a wic
przeszo 80 lat potem. Zna na tym przykadzie rnic rzdw polskich a rosyjskich.
Car Aleksander I w sprawach szk nie krpowa Polakw cakiem, byle tylko nie zakada w
krajach zabranych (tj. poza Kongreswk) szk ludowych. Ksi Adam Czartoryski by
cigle kuratorem wileskiego okrgu naukowego. Zreformowa Uniwersytet Wileski i tak go
urzdzi, i nalea do lepszych w Europie. Na Woyniu za, w miecie Krzemiecu, Tadeusz
Czacki urzdzi Gimnazjum Woyskie" (przemienione nastpnie na Liceum
Krzemienieckie"), jako szko wysz, a tak doskona, i dzi jeszcze ogldamy si na ni,
jako na wzr w niejednej rzeczy tyczcej nauczania i wychowywania modziey266
Dzieje Polski
Z Wilna i z Krzemieca, jak z dwch wielkich ognisk, szy promienie polskiej owiaty na
cay ten wielki kraj od Inflant a do Ukrainy. Maa republiczka krakowska robia te co
moga, dla podniesienia starego Uniwersytetu Jagielloskiego. Zabierano si do zaoenia
nowego uniwersytetu w Warszawie; zdono jednak urzdzi tylko dwa wydziay: prawniczy
i lekarski, a niebawem nadej miay gorsze czasy, ktre nie day dokoczy rozpocztego
dziea.

I pod pruskim zaborem zrazu szkoy polskie zostay szczliwie bez zmiany. Ale od roku
1824 zaczto w wyszych klasach gimnazjalnych zaprowadza powoli i ostronie wykady
niemieckie; nie robio si z tego jeszcze systemu szkolnego, byy to dopiero prby.
Zabran na kongresie wiedeskim cz Ksistwa Warszawskiego Prusacy nazwali Wielkim
Ksistwem Poznaskim, nadajc nawet pewien samorzd narodowy. Polacy sprawowali tam
urzdy, a namiestnikiem krla pruskiego by Polak, ksi Antoni Radziwi.
Chocia nie dotrzymano nam ani poowy z postanowie kongresu wiedeskiego, pooenie
nasze pod Rosj i Prusami byo bez porwnania lepsze, ni w czasach nastpnych. Potem
dopiero nasta miay cikie czasy.
W zaborze austriackim byo natomiast z pocztku le, bardzo le pod kadym wzgldem. W
Galicji trwa srogi ucisk narodowy; szkoy byy wszystkie niemieckie i ani jednego Polaka na
urzdzie. Za czytanie ksiki polskiej wypdzano ze szk. Nie pozwalano te zakada
adnych szkek wiejskich. Rzd austriacki stara si przy tym usilnie o to, eby nas zuboy
jak najbardziej. Przeznaczono Galicj na ciemnot i ndz, a przy tym starano si j
zniemczy.
Nie brak byo i pod zaborem rosyjskim znakw, e nastan i tam czasy gorsze. Najgorszym
znakiem byo, e w roku 1823 odebrano ksiciu Czartoryskiemu godno kuratora szk. W
trzy lata potem kazano szlachcie caej przedstawi dokumenty szlacheckie. Kto nie mia
papierw w porzdku, tego nie wpi267
Feliks Koneczny
sano do ksig szlacheckich. Jake miay by papiery w porzdku w kraju, ktry przechodzi
przez potop" i potem jeszcze przez tyle wojen i pochodw nieprzyjaciela! Tylko bogatsi,
posiadajcy zameczki, skarbczyki zamczyste itp. mogli dochowa swe papiery familijne w
caoci; og traci je wrd poarw drewnianych dworkw szlacheckich. Wiedzia o tym
rzd rosyjski, a spis szlachty urzdzi umylnie w ten sposb, i przeszo poowa rodzin
szlacheckich przestawaa by szlacht w oczach wadz rzdowych, a skutkiem tego tracia
prawo posyania do szk dzieci.
Byo to wic zarazem zamachem na owiat polsk. Zamachw w tych sprawach miao by
coraz wicej. Pozoru do przeladowa dostarczyy stowarzyszenia studenckie w
Uniwersytecie Wileskim. Dzielna to bya modzie, pracowita i zacna, wzr polskiego
studenta. Zaoyli pomidzy sob Towarzystwa Promienistych, co znaczy miao:
pragncych, eby z uniwersytetu rozeszy si promienie wyszej owiaty po caym kraju;
Filaretw, co z grecka znaczy Przyjaci Cnoty i Filomatw, tj. Przyjaci Nauki. Na czele
tych zacnych zwizkw sta Tomasz Zan, wzr wszelkiej cnoty, a pomaga mu Adam
Mickiewicz, ktry mia wyrosn nastpnie na najwiksz chwa narodu polskiego, sta si
krwi i mlekiem swego pokolenia", a wiatem przewodnim wszystkich pokole nastpnych.
Pord profesorw miaa ta modzie doskonae przykady mioci cnoty i nauki. Bracia
niadeccy, Borowski, ksidz Jundzi, Poczobut i inni wsawiali nauk polsk i wiecili
wielkoci charakterw. Pod takimi przewodnikami ksztacia si modzie wileska na
dobrych i wiatych obywateli i zawizywaa stowarzyszenia patriotyczne. Nie dogadzao to
rzdowi rosyjskiemu, ktry byby wola, eby modzie oddawaa si kartom i rozpucie.
Dowiedzia si o wileskich stowarzyszeniach wielki ksi Konstanty, ktry by te
dowdc litewskiego korpusu wojskowego i mia w Wilnie swoich szpiegw. Zrobiono z tych
najzwyklejszych stowarzysze studenckich umylnie wielk spraw polityczn, jakoby chcieli
si buntowa". Czartoryskiego zoono
268
Dzieje Polski

wwczas z urzdu kuratora szk, Konstanty sam zaj si spraw owych towarzystw, a na
ledztwo przysa z Warszawy Nowosilcowa, swego ulubieca, ktrego zrobi w Warszawie
senatorem, a o ktrym wiedzia sam najlepiej, e to czowiek bez czci i wiary, bez sumienia, a
zrobi wszystko, czego sobie jego pan yczy, choby najciszej dopuci mia si zbrodni,
byle za to otrzyma nagrod. Jakie w Uniwersytecie Wileskim dziay si gwaty, opisa
potem Mickiewicz w trzeciej czci swego poematu Dziady" - znanego oczywicie (jak
wszystkie pisma Mickiewicza) kademu inteligentnemu Polakowi.
Zapeniy si wizienia; najwybitniejszych studentw skazano na wygnanie w mron gb
Rosji. Mickiewicza rwnie wywieziono w roku 1824 - i nigdy nie mia ju powrci do
Ojczyzny. Przebywa potem w Odessie, w Moskwie, Petersburgu, do swoich nie byo mu
wolno wraca. Kiedy wyda poemat pt. Konrad Wallenrod", ponownie mia by uwiziony.
Udao mu si wyjecha za granic, do Niemiec i Woch; pniej mieszka stale w Paryu.
Od procesu Filaretw zaczynaj si na Litwie jawne bezprawia moskiewskie.
W Kongreswce byy niby sejmy, ktre powinny byy kontrolowa rzd (od tego s sejmy),
ale Aleksander i Konstanty nie zwaali na nic. Zasiadao w sejmie Krlestwa Kongresowego
77 posw szlacheckich, a 51 nie ze szlachty. Sejm mia by zwoywany co dwa lata, ale i
tego byo za duo dynastom rosyjskim. Pierwszy sejm, 1818 roku, odby si jeszcze jako tako
w zgodzie z rzdem i tronem. W roku 1820 pokaza ju Aleksander, e nie myli
dotrzymywa konstytucji. Odmwi sejmowi prawa wgldania w rachunki skarbu
publicznego, co wanie stanowi pierwsze prawo, a zarazem gwny obowizek kadego
sejmu, eby wiedzie, na co id podatki. Odrzuci te Aleksander projekt urzdzenia sdw
przysigych, zdawao mu si to zbyt demokratyczne. Trzeciemu sejmowi, w roku 1822, kaza
obradowa tajnie, przy drzwiach zamknitych. Car wymyli sobie sejm tajny! Taki sejm nie
jest ju sejmem! O to mu wanie chodzio,
269
Feliks Koneczny
eby nie byo adnych sejmw, ani konstytucji, bo tego nie cierpiao wite Przymierze",
zawarte na uciemienie ludnoci wadz absolutn.
W roku 1825 zmar Aleksander I, a nastpi po nim Mikoaj I. Zmiana bya na gorsze.
Aleksander, ktry tyle si Polakom naschlebia i naobiecywa, czasem si przynajmniej
zawstydzi, podczas kiedy Mikoaj nie by ju niczym krpowany. Nowy krl
konstytucyjny" Krlestwa Polskiego (kongresowego) koronowa si dopiero w cztery lata po
wstpieniu na tron, a sejm zwoa a w roku 1830. Od samego pocztku okazywa wielk
niech dla Kongreswki. Resztki form konstytucyjnych, jakie tam jeszcze zostay, byy mu
cierniem w oku. Zwoa wreszcie sejm po piciu latach, ale tajny, przy drzwiach zamknitych
i bez roztrzsania rachunkw rzdowych. Zwoa go tylko po to, eby si na posach
dopuszcza gwatw. Chcia, eby byy nieporozumienia i starcia, eby mia pozr do
oskarania o bunt", aeby znie cakiem konstytucj i zaprowadzi rosyjsk form rzdw,
a potem znie odrbno Kongreswki i zamieni Krlestwo Polskie na rosyjskie gubernie.
Od kilku lat byy ju w Kongreswce tajne stowarzyszenia polityczne. Byy one wtedy we
wszystkich krajach europejskich, u wszystkich narodw, aeby pielgnowa zasady rwnoci
i wolnoci obywatelskiej, aeby nie da zanikn przywizaniu do konstytucyjnej formy
rzdw. Stowarzyszenia takie musiay by tajne, bo w owych czasach panoway wszdzie
rzdy absolutne, i aden rzd nie byby pozwoli zakada ich jawnie. Narody tskniy do
swobody. Zaczynali wszyscy tskni tedy do polskiej formy rzdw, do tego, co my
obmylilimy i praktykowalimy ju w XV wieku: do sejmowania. Doprawdy, gdyby
pastwo polskie byo si utrzymao w caej swej wielkoci do tych czasw, staoby na czele
narodw europejskich, jako stanowice dla nich wzr, bo posiadajce od dawna t
konstytucyjn form rzdw, do ktrej narody zday obecnie.

wite przymierze" trwao nadal, a car Mikoaj I uwaa si za opiekuna wszystkich

monarchw przeciw spiskom stronnictw
270
Dzieje Polski
konstytucyjnych. W lipcu 1830 roku wygnano z Francji krla Karola X, bo rzdzi zbyt
despotycznie, a powoano na tron krla z innej gazi dynastii francuskiej, Ludwika Filipa,
ktry zgadza si na monarchi konstytucyjn. Rwnoczenie niemal Belgia wypowiedziaa
posuszestwo panujcemu nad ni krlowi holenderskiemu, urzdzajc si, jako osobne
pastwo konstytucyjne. Wybierao si tedy wite Przymierze" przeciwko Francji i Belgii,
gdy tymczasem powsta i w Warszawie, a wic na trzecim miejscu jeszcze, zatarg
konstytucyjny, a to z powodu gwatw krla i cara Mikoaja, popenianych nad sejmem
polskim. Istniao za porozumienie pomidzy tajnymi stowarzyszeniami i spiskami
rozmaitych narodw. Naczelnicy spiskw pozostawali w zwizkach ze sob. Rewolucja
francuska i belgijska poruszyy jeszcze bardziej umysy polskie do obrony konstytucji
Krlestwa Kongresowego. Zaczto si i w Polsce przygotowywa do rewolucji.
Mikoaj postanowi wypowiedzie wojn Francji i Belgii; ruszajc z wojskiem przez
sprzymierzone Prusy, zabraby od nich posiki, a z drugiej strony wysaby swoje wojsko
cesarz austriacki. A wic koalicja przeciwko Francji, jak za czasw napoleoskich.
Ale car zamierza prowadzi t wojn nie rosyjskim wojskiem, lecz polskim. Na dzie 1
lutego 1831 roku wyznaczony by wymarsz wojsk polskich z Kongreswki za prusk granic,
a do Krlestwa przyj miay tymczasem na zaogi wojska rosyjskie. Plan by chytry: w
wojnie, choby zwyciskiej, zmalaaby armia polska; w razie przegranej ona byaby rozbita, a
rosyjska armia nietknita, miaaby Krlestwo w swym rku i ju by z niego nie wysza, bo
ktby j wyrzuci? Cele witego Przymierza" czyy si wic z nieuniknionym
osabieniem Polski 1 z zaprowadzeniem w Kongreswce rosyjskich rzdw wojskowych.
Plany carskie wyday si. W tajnych towarzystwach postanowiono tedy, e wojsko polskie nie
pjdzie przeciw Francji, Ze zostanie w kraju. Skoro za onierz polski ma walczy, le271
Feliks Koneczny
piej niechaj przelewa krew w obronie konstytucji w Polsce, ni w obronie absolutyzmu we
Francji. I tak doszo do powstania 1830-31 roku, zwanego listopadowym, bo wybuchno dnia
29 listopada 1830 roku w Warszawie.
Powstanie nasze ocalio tron Ludwikowi Filipowi i niepodlego Belgii. Car zajty Polsk
musia zaniecha koalicji wojennej i wyprawy na zachd Europy. Nam powstanie to nie
wyszo na dobre, ale gdyby nie urzdzono powstania, wojska rosyjskie byyby i tak zajy
Kongreswk, a polskie wojsko ginoby w odlegych krajach za spraw nienawistn
Polakowi, bo za spraw absolutyzmu.
Podczas Powstania Listopadowego byy dwa stronnictwa. Jedno uwaao powstanie za walk
o zachowanie konstytucji w Krlestwie Kongresowym i wyraao si o powstaniu, e jest to
wojna konstytucyjnego krla polskiego Mikoaja I z absolutnym cesarzem rosyjskim
Mikoajem I" (bo ta sama osoba dzierya obie korony). Drugie stronnictwo byo tego zdania,
e skoro ju wojna by musi, trzeba sprbowa, czy nie udaoby si dokona z broni w rku
tego, co obiecywa Aleksander I, tj. zdoby Litw i prowincje ruskie i przyczy je do
Krlestwa, a zatem zabra si do odbudowania dawnego pastwa polskiego.
Z pocztkiem powstania miao wadz w rku pierwsze stronnictwo; pniej dopiero drugie
doszo do steru. Genera Chopicki, obrany wodzem naczelnym, nalea do pierwszego
stronnictwa. Mniema, e dobrze ju bdzie, jeeli si powiedzie przywrci rzdy
konstytucyjne, wymusi poszanowanie dla konstytucji; odbudowanie za pastwa polskiego
w caoci uwaa za niewykonalne, a to z powodw wojskowych. Mia wprawdzie zaufanie
do onierza, do mstwa, hartu, powicenia wojska polskiego; ale nie mia zaufania do

zdolnoci generaw, ani nawet do swych wasnych. Wszak od mierci ksicia Jzefa
Poniatowskiego nie mielimy generaa dowodzcego znaczniejszym wojskiem. Od roku 1814
nie byli generaowie nasi ani razu w ogniu, bo trwa cigle pokj, a wic nie mieli
sposobnoci douczy si, czego im nie dostawao: wikszej praktyki wojennej;
272
Dzieje Polski
modsi za nasi oficerowie w ogle nie widzieli wojny i mieli si jej dopiero uczy. Wojna
polsko-rosyjska 1831 roku moga wic by dopiero szko dla generaw, jak wojn
prowadzi, a dla modszych oficerw tzw. chrztem wojennym. Wobec tego Cho-picki nie
chcia bra na siebie odpowiedzialnoci za wielk wojn od Wisy do Dniepru, z ca potg
carsk, i nie tai si z tym, e wolaby, gdyby si bez wojny obeszo. Byy za powody do
domniema, e car, niespodzianym wybuchem przeraony, wda si w ukady i bez rozlewu
krwi przywrci zgwacon konstytucj. Wielki ksi Konstanty udawa zrcznie, jakoby
wszystko mogo by zaatwione bez wojny, i wypuszczono go z caym jego korpusem
rosyjskim wolno, nie prbujc nawet go zaczepi.
Tak chytrze wyprowadzi Konstanty Polakw w pole, i od 30 listopada 1830 a do 14 lutego
1831 wojsko polskie stao bezczynnie. Naczelnik rzdu cywilnego, zacny i wielce zasuony
Adam Czartoryski (o ktrym kilka razy bya ju mowa) i gwny wdz Chopicki (a po nim
Micha Radziwi) czekali na wyniki ukadw, z jakimi posyali do Petersburga. Zmarnowano
p-trzecia miesica, nie ruszajc na Litw, w cigej nadziei, e si obejdzie bez wojny. A
tymczasem Moskale udzili nas tylko umylnie, eby armia carska miaa czas doj do granic
Krlestwa.
W lutym 1831 roku wkroczyo 114 000 wojska rosyjskiego z 366 dziaami; naszych byo 63
000 i dzia 142, gdy tymczasem car mia jeszcze inne wojska w zapasie i przysa mg
niejedn jeszcze armi.
Skoro si przekonano, e car chce wojny, zaraz w rzdzie i sejmie byo gr stronnictwo,
pragnce wojn t zamieni na walk o odbudowanie dawnego, wielkiego pastwa polskiego.
Wysano te potem oddziay wojska polskiego na Litw, ale chocia i tam wybucho
powstanie, byo ju za pno.
Kroki wojenne zaczy si z polskiej strony dnia 14 lutego 1831 roku pod Stoczkiem, gdzie
odznaczy si genera Dwernicki. Pocztek by dobry, bitwa zwyciska, a jednak a do
kwietnia prowadzili wodzowie nasi wojn tylko obronn, poprzestajc na tym, eby odpiera
nieprzyjaciela od Warszawy. Walki odbyway
273
Feliks Koneczny
si cigle okoo miasta, w jego pobliu. Nie mieli wodzowie miaoci na wojn zaczepn, nie
ufajc sobie.
Szkoda, stokrotnie szkoda. W cigu tych trzech miesicy okazao si, e Chopicki rodzi si
na wodza i e otoczony jest gronem nadzwyczaj zdolnych podkomendnych. Okazao si
niebawem, e wtpliwoci o zdatnoci generaw i oficerw byy niepotrzebne, bo wlot
douczyli si, czego im niedostawao. Jeden z podkomendnych, mody genera Prdzyski,
szczeglne okaza zdolnoci; szkoda, e nie mia sposobnoci znaczniejszej do odznaczenia
si. Generaowie Dwernicki, Dembiski, Skrzynecki okazali si prawdziwymi bohaterami w
bitwach; mona im byo poleci do wykonania najcisze zadanie. Wszyscy inni i cay korpus
oficerski odznacza si od samego pocztku odwag i karnoci zarazem. onierz sam nie
ustpowa dawnym wiarusom napoleoskim, taki by sumienny, a palcy si do bitwy,
hartowny a wzorowy subordynacji.
Bili si, jak lwy. Nie mwic o pochwaach, jakie ich spotykay od wdzicznych rodakw,
do powiedzie, e na cze np. bohaterskiego czwartego puku piechoty, tzw. czwartakw"
nawet Niemcy ukadali pieni. Do takich pieni naley: Bei Warschau schwuren",

przetumaczona potem z niemieckiego na polskie: Tysic walecznych". Sawny poeta

francuski, Delavigne, zachwycony mstwem polskiego onierza, uczci te bohaterskie boje
jednym z najpikniejszych swych wierszy; w polskim tumaczeniu jest to pie powszechnie
te znana: Oto dzi dzie krwi i chway".
Walczyo si jednak ju cigle w pobliu Warszawy. W pi dni po bitwie pod Stoczkiem
zaczy si sawne boje pod Grochowem. Zmagay si siy polskie z rosyjskimi w tamtej
okolicy przez sze dni, od 19 do 24 lutego 1831. Chwa niemierteln okry si or polski
pod Wawrem, pod Biaok, pod Olszynk w samym Grochowie (Olszynk t cztery razy
wydzierano sobie wzajemnie) i znowu 31 marca pod Grochowem, i tego dnia pod Dbem
Wielkim. Synie te bitwa, stoczona dnia 9 kwietnia pod Iganiami, gdzie genera Prdzyski z
bagnetem w rku torowa i wskazywa drog swemu pukowi.
274
Dzieje Polski
Dnia 28 marca 1831 roku uchwali sejm, e Polska czy si na nowo z Litw i e po
wypdzeniu rosyjskiego najedcy ma by przeprowadzone w caym pastwie uwaszczenie
wocian. Na dalekiej mudzi wybucho powstanie ludowe. Powstaa rwnie ruchawka a
nad rzek Dwin, na samej pnocnej granicy polsko-litewskiego pastwa; odznaczya si
tam kobieta, Emilia Platerwna, ktrej Mickiewicz powici potem wiersz pikny. Dum
napawa nas wspomnienie, e prowincje te pamitay o swej przynalenoci do Polski, lecz
wojennego znaczenia ru-chawki te mie nie mogy, pki regularne wojsko polskie nie ruszyo
na Litw.
W kwietniu dopiero zacza si z polskiej strony wojna zaczepna. Genera Dwernicki
wyruszy na Woy, eby nie przepuci do Krlestwa nowej armii carskiej, a byy to
gwardie, najlepsze wojsko carskie. Niestety wyprawa Dwernickiego speza na niczym, a
genera, nie mogc sobie w kocu da rady, przekroczy wreszcie z kocem kwietnia kordon
austriacki. Zoy bro przed wadzami austriackimi w Galicji. Bya to strata caego korpusu,
doskonale uzbrojonego. Dwernicki by bardzo dobrym onierzem, lecz do przedsiwzi
wikszych, gdzie nie wystarczao bi si dzielnie, ale trzeba byo samemu obmyla plany
wojenne i duo rzeczy przewidywa naprzd na kilkadziesit mil kraju a na cae tygodnie, do
tego nie mia gowy.
W miesic potem zdarzyo si to samo generaowi Koysce, wyprawionemu na Podole;
przeszed take do Galicji bro zoy. Tylko pukownik Karol Rycki wyrwa si z pukiem
lekkozbroj-nej jazdy i odprowadzi j od granicy austriackiej do Zamocia, budzc pochodem
tym podziw u wszystkich znawcw sztuki wojennej.
Z pocztkiem czerwca dopiero posunito si na Litw. Za pno! a przy tym powierzono t
wypraw mniej zdolnemu generaowi Giegudowi.
Najzdolniejsi wodzowie zostali przy gwnym wojsku, w Krlestwie, skoro tam toczya si
gwna wojna. Gdyby si byo prowadzio wojn zaczepn zaraz od pocztku, Chopicki
275
Feliks Koneczny
i Prdzyski byby wojowa na Litwie i Rusi. Teraz za, po nieudanych trzech wyprawach do
wschodnich prowincji, Kongreswka cinita bya piercieniem wojsk nieprzyjacielskich
coraz znaczniejszych, tak i nie mona byo si ruszy. Pomagay te Rosji Prusy. Z pomoc
urzdw pruskich Moskale stawiali mosty na Wile, na pnocnej granicy od pruskiego
kordonu, a generaowie rosyjscy mieli pozwolone naruszy granic, gdyby im dogodniej byo
przechodzi tamtdy, gdy tymczasem rozbrajano kadego Polaka, ktry by cho na chwil
przeszed zbrojno granic Prus. Pruskie urzdy staray si o ywno dla Rosjan, a w Gdasku
by cay komisariat rosyjski.
Chocia wic dokazywano cudw mstwa, walczyo si jednak na coraz mniejszej
przestrzeni, coraz w szczuplejszym obszarze wojennym, a w kocu pod samymi rogatkami

Warszawy. Niestety, walka bya bezowocn. Dnia 8 wrzenia 1831 Moskale weszli do
stolicy. W miesic potem kapitulowaa twierdza Modlin, a pod koniec padziernika Zamo,
ktry trzyma si najduej.
Belgia zyskaa niepodlego, a Polska do reszty j stracia. Konstytucj zniesiono, armi
polsk rozwizano. Krlestwo Polskie kongresowe przestao istnie, chocia carowie
zatrzymali sobie tytu krlw polskich i uywali go a do koca caratu.
276
III. ^Emigracja polska
YY szyscy niemal oficerowie i znaczna cz onierzy Powstania Listopadowego przeszli
przez granic prusk; sam genera Rybiski przeprowadzi za kordon pruski 24 000 onierzy.
Szli do Francji kolumnami, w szeregach wojskowych, chocia rozbrojeni (bo im na pruskiej
granicy bro odjto). Szli tak pieszo przez cae Niemcy. Rzd pruski chcia przepuci
samych tylko oficerw, a onierzy zatrzymywa, jakby swoich jecw. W Gdasku uywano
ich do robt fortecznych. W twierdzy Fischau, gdy onierze zaprotestowali przeciw
niegodnemu, bezprawnemu zemu obchodzeniu si z nimi, kazano strzela do bezbronnych.
Puszczono ich dopiero, gdy rzdy francuski i angielski ujy si za nimi. Tak to Prusy wyzute
byy ju wwczas z wszelkiej uczciwoci.
Szli wic nasi przez cae Niemcy ordynkiem wojskowym, a wszdzie wychodziy do nich
deputacje od miast podejmujc gocinnie i witajc z zapaem. Og narodu niemieckiego,
ciemiony przez wasnych absolutnych wadcw, czci w onierzach polskich wojownikw
za wolno obywatelsk, za konstytucj. Nie z narodowej przyjani ku Polakom, bo tej nigdy
ku nam wrd Niemcw nie byo, ale z nieprzyjani przeciwko absolutnym monarchom, a z
przyjani dla konstytucyjnej formy rzdw, kochali tak Niemcy naszych onierzy. Kady
Niemiec wiedzia, e w razie, gdyby Polacy wygrali byli wojn, powstaoby na ziemiach
polskich due, potne pastwo konstytucyjne i skoczyoby si panowanie tyraskiego
witego Przymierza". Prusy i Austria musiayby natenczas zamieni si take na pastwa
konstytucyjne, albo przestayby istnie.
We Francji parlament wyznaczy oficerom i onierzom polskim stae utrzymanie. Wypacano
kademu ze skarbu publi277
Feliks Koneczny
cznego francuskiego poow tego odu, jaki pobiera, suc w wojsku polskim. W ten
sposb okazaa Francja wdziczno za to, e powstanie listopadowe ocalio kraj francuski od
najazdu koalicji, przygotowywanej przez cara Mikoaja I.
Wyemigrowao te do Francji kilka tysicy osb cywilnych. Po wikszej czci musieli
uchodzi z Polski, bo car skaza 250 osb na konfiskat majtku i wieczne wygnanie, nie
mwic o tysicach i tysicach skazywanych na wizienie. Nie brak te byo wyrokw
mierci, na szubienic i na cicie; na cicie skazany by genera Skrzynecki i prezes rzdu
narodowego Adam Czartoryski. Duo osb przenosio si te do Francji dobrowolnie, widzc,
jak w kraju nastaje coraz sroszy ucisk, wobec ktrego nie bd mogli uy swobodnie
wiedzy swej i zdolnoci ku poytkowi spoeczestwa polskiego. Emigrowali zwaszcza
uczeni i literaci.
W taki sposb zebraa si emigracja liczna, a wrd niej kwiat inteligencji polskiej, z
Mickiewiczem na czele. Zaoono na ziemi francuskiej gazety polskie, stowarzyszenia
naukowe i polityczne, szkoy i biblioteki. I na obczynie pracowali dla sprawy polskiej, o tym
tylko mylc i ycie powicajc w trudzie i mozole temu jednemu celowi, eby mona byo
wrci do Polski, oby jak najwczeniej, a wraca z broni w rku i podj na nowo wojn
0
niepodlego.
Jak doj do tego? Pod tym wzgldem rozmaite byy na emigracji pogldy i nadzieje.
Najwaniejsze byy dwa stronnictwa, z ktrych na czele jednego sta Adam Czartoryski, a

drugiemu przewodzi Joachim Lelewel, dawny profesor Uniwersytetu Wileskiego,

pierwszorzdny uczony (historyk). By w Wilnie profesorem Mickiewicza, ktry napisa do
niego pikny wiersz pochwalny.
Dwa te stronnictwa, jakby podzieliy si prac. Ksi Czartoryski, majc przez swe
urodzenie i majtek (chocia grubo przez Moskali okrojony konfiskatami), przez swe
pokrewiestwa i stosunki uatwiony dostp do najwyszych dostojnikw zagranic
1
do dworw monarszych, stara si szkodzi witemu Przy278
Dzieje Polski
mierzu", a zwaszcza Rosji. Plany swe opiera na pewnych obliczeniach politycznych, e
Anglia, Francja i Turcja znajd si w wojnie z Rosj, a wtenczas bdzie mona podnie
spraw polsk.
Profesor Lelewel opar polityk swoj na tym, co widziano podczas pochodu wojska
polskiego przez Niemcy. Skoro dla mioci konstytucyjnej formy rzdu nawet niemiecki
nard przyjani si z Polakami, tym bardziej tedy liczy na yczliwo innych. Radzi wic
czy si z tajnymi zwizkami rewolucyjnymi wszystkich narodw i pomaga rewolucji
wszdzie, gdzie tylko nadarzy si sposobno. Pamita trzeba o tym, e chodzio o rewolucj
polityczn, tj. w zakresie formy rzdu i stosunku wadz do ludnoci, chodzio o to, by ludno
miaa prawo do wspudziau w rzdzie - a wcale nie o rewolucj spoeczn, czyli nie o
wanie pomidzy rozmaitymi warstwami spoeczestwa. Nie byo jeszcze wwczas tego
obdu, jakoby dobro ogu wymagao, eby jego czci nienawidziy si wzajemnie i
wzajemnie sobie przeszkadzay. Przypuszcza tedy obz Lelewela, e gdy oglna rewolucja
europejska zmiecie rzdy absolutne, natenczas oswobodzone ludy same wymierz
sprawiedliwo Polsce i przywrc jej niepodlego. Tak rozumowa Lelewel i opar swe
nadzieje nie na oczekiwaniu rewolucji powszechnej, lecz rewolucji politycznej.
A tymczasem rzd rosyjski gasi w Polsce wiata. Zaraz po stumieniu Powstania
Listopadowego zniesiono wydziay uniwersyteckie w Warszawie. W roku 1832 zamknito
uniwersytet w Wilnie, pozostawiajc tylko wydzia lekarski, jako tzw. akademi medycznochirurgiczn (i t zniesiono w roku 1842), w roku 1833 zniesiono Liceum Krzemienieckie.
Zaoono natomiast Uniwersytet Rosyjski w Kijowie. Gromadzio si tam modziey polskiej
wicej, ni rosyjskiej. Kurator kijowskiego okrgu naukowego, Bibikow, zaj si szczeglnie
modzie polsk, a to w ten sposb, e zachca do niemoralnego ycia, do kart i rozpusty.
Grzecznie, ukadnie a chytrze wid modzie do zepsucia z pomoc caej zgrai zaufanych
podwadnych, eby w dorastajcym
279
Feliks Koneczny
pokoleniu nie byo mionikw prawdy i cnoty. A jednak pomimo wszystko wyrs pord tej
modziey hufiec dzielnych obywateli, przodownikw spoeczestwa, grono wybitnych
uczonych i literatw. Kilku kijowczykw" yje jeszcze, otaczanych czci powszechn (np. w
Krakowie prof. Trefiak i Dubiecki).
Pozamykano wszystkie szkoy polskie w dawnych wojewdztwach poudniowo-ruskich i
litewskich. W samej Kongreswce jzyk polski pozosta wykadowym w szkoach, a take
urzdowym w sdownictwie. Do urzdw administracyjnych wprowadzono p na p
urzdnikw rosyjskich, sprowadzonych z Rosji.
W Rosji istniaa zawsze surowa cenzura na wszystko, co drukowane. Byo podobnie we
wszystkich pastwach absolutnych, e bez zezwolenia wadz nie wolno byo niczego
drukowa, ale nigdzie cenzura nie dosza do takiej potwornoci jak pod rzdem rosyjskim. Z
zagranicy sprowadza ksiki nie byo wolno bez zezwolenia cenzury. Nadzwyczaj ostre
przepisy cenzury rosyjskiej wprowadzono obecnie take do Kongreswki. Nastay takie
czasy, i literatura polska rozwijaa si nie w kraju, lecz na emigracji, gwnie we Francji.

Stamtd przemycao si do kraju dziea Mickiewicza i innych wielkich poetw, np.

Sowackiego, Krasiskiego; stamtd szy dziea historyczne i pisma polityczne. Emigracja
staa si wiatem dla kraju i dlatego wszyscy do niej zwracali si, od niej wyczekujc
poprawy losu.
Najwicej uwagi emigracja powicaa sprawie ludowej. Ale dziaanie spoeczne byo sab
stron emigracji, bo w oddaleniu od kraju tracili stopniowo zdatno praktyczn. Nie stykali
si z ludem, nie znali go, nie mieli sposobnoci ani rozmwi si, ani pracowa z nim
wsplnie na roli, sowem nie posiadali adnego zwizku z ludem wiejskim, siedzc w Paryu,
a chcieli pracowa w sprawach ludowych. Nie wiedzieli, jak jest rzeczywisto ycia, i
dlatego stawali si coraz niepraktyczniejszymi-Wielu ze stronnictwa Lelewela (ktre nazwao
si demokratycznym") wyobraao sobie, e wystarczy, eby w jakiej okolicy
280
Dzieje Polski
zebraa si gar powstacw i eby ludowi ogosia, e po wypdzeniu obcych rzdw
bdzie uwaszczenie, a gdy wie taka pjdzie od parafii do parafii, zrobi si wielkie
powstanie ludowe przeciwko rzdom rozbiorowym. Byy nawet prby urzdzenia takich
powsta ludowych. Ani jedno nie trwao duej, ni kilka dni, bo chocia wielkie byo u ludu
podanie wasnoci ziemskiej, ale jeszcza wiksza ciemnota.
Owiata ludowa w Polsce upadaa coraz niej. aden rzd absolutny nie pragn owiaty
ludowej i szk wiejskich nie zakada. W Galicji bra rzd do wojska (na lat 12) kadego
wocianina, o ktrym dowiedziano si, e uczy si czyta i pisa, bo uwaano takiego za
niebezpiecznego, za rewolucjonist chopskiego. Lud w Kongreswce, najbardziej owiecony
do roku 1830 (bo najduej pozostawa pod rzdami polskimi), zacz obecnie rwnie cofa
si w owiacie. C dopiero w Galicji, ktra bya pod obcym rzdem ju od roku 1772!
Ksia szerzy owiaty nie mogli, bo kady kapan, ktry by si tym zajmowa, by
przeladowany przez rzd, jako podejrzany o czynnoci rewolucyjne".
Z ciemnot czya si straszliwa ndza. Wszystkie stany zuboay. Szlachta tracia majtki
przez powstania, procesy polityczne, konfiskaty, przez kordony i ca, hamujce handel
zboowy. Miasta, podnisszy si ju po Konstytucji Trzeciego Maja, upaday na nowo, bo
szkodziy ich rozwojowi przeprowadzone rodkiem kraju potrjne granice pastwowe.
Najgorzej byo w Galicji, bo w Wiedniu obmylano wci umylnie sposoby rozmaite, jakby
Galicj doprowadzi do ostatniej ndzy.
Przyrost ludnoci wiejskiej gnit si znowu we wsi rodzinnej, nie znajdujc zajcia i zarobku
w ssiednich uboejcych miastach i miasteczkach. Ludzi we wsi byo tyle, e poowa byaby
wystarczya na obrobienie gruntw; lud nauczy si wic mimowoli lenistwa, a nie majc
dostatecznego zajcia na cay dzie, szuka zajcia w karczmie, i tak szo wszystko coraz
gorzej. Dwr uboejcy dawa coraz mniej zapomg, a chop zapomogi coraz czciej
potrzebowa i zaczynaa si z tego wzajemna niech chaty i dworu.
281
Feliks Koneczny
Ta niech podobaa si ogromnie rzdowi austriackiemu i daleje rozdmuchiwa zy ogie
jeszcze bardziej. Kiedy w roku 1844 szlachta galicyjska wniosa do tronu prob o
uwaszczenie, nie dostaa cakiem odpowiedzi bo wtedy nastaaby zgoda chaty z dworem, a
rzdowi chodzio o to, eby dwie rolnicze warstwy spoeczestwa; warstwy u nas
najwaniejsze (jako w kraju rolniczym), byy rozdwojone przeciwko sobie. Od tego byli po
wsiach osobni urzdnicy cesarscy, zwani justycjarjuszami i mandatarju-szami, do
sdownictwa i administracji wiejskiej; sprawowali urzd swj w taki sposb, i umylnie
jtrzyli chat przeciw dworowi. Chodzio o to, eby w urzdniku austriackim lud widzia
swego opiekuna, do ktrego mona i ze skarg na dwr, w dziedzicu za gnbiciela swego.

Takie nastay stosunki w Galicji, kiedy emigracja zawizywaa przez swych wysannikw
(tzw. emisariuszy) organizacj powstacz w caej Polsce. Wyznaczyo w kocu emigracyjne
stronnictwo demokratyczne" termin do powstania na dzie 21 lutego 1846 roku. W
Krakowie ustanowiono rzd powstaczy na wszystkie trzy zabory. Kady wocianin, ktry
by si przyczy do powstania, dosta mia po pi morgw na wasno.
W Wiedniu co przeczuwali. Na trzy dni przed terminem powstania Austriacy zajli wolne
miasto Krakw (wolne, jako maleka republika, od roku 1815) i do swego cesarstwa wcielili.
Powstanie odwoano, ale nie wszdzie doszed ten rozkaz na czas. Przez to nieporozumienie
wybuchy nieznaczne i krtkie ruchawki we wszystkich trzech zaborach a w Galicji miao si
to skoczy w sposb straszny.
Starostowie austriaccy rozpucili pogosk, e panowie" buntuj si przeciw cesarzowi o to,
poniewa cesarz chciaby znie paszczyzn, a panowie nie chc i postanowili wymordowa
lud wiejski. Nie ma takiej bredni, ktrej nie uwierzyby tum ciemny. Nie pomyla chop, jak
si to zgadza jedno z drugim, e szlachta chce mie paszczyzn dla siebie, ale zamierza si
do wymordowania tych, ktrzy wanie maj paszczyzn odrabia!
Starosta tarnowski przekltej pamici Breindl, zebra chopw,
282
Dzieje Polski
popi ich, i kaza ruszy przeciw oddziaowi powstacw, pod Tarnowem si zbierajcemu.
Od tego zacza si w zachodniej Galicji straszna jakby wojna domowa ze zbjeckim pitnem
kainowskim. Na naradzie we Lwowie, w obecnoci arcyksi-cia habsburskiego Ferdynanda
d'Este, doradza niemiecki jego doradca, baron Krieg, eby urzdzi rze szlachty przez
wocian. Rozumowa, e w ten sposb zapobiegnie si na przyszo powstaniom, a
narodowo polska bdzie zaman najpeniej, gdy Polacy sami pomidzy sob nastawa bd
jedni na drugich. I zaczto w austriackich urzdach paci za trupa polskiego szlachcica po 25
guldenw, potem tylko po 10, pniej coraz mniej. Pozwalano przy tym rabowa dwory.
Dziay si podczas tej rzezi przeraliwe rzeczy, woajce o pomst do Boga. A gdy tuszcza
ciemna i pijana zasmakowaa w krwi i poodze, zaczy zbjeckie bandy po szlachcie
zabiera si do ksiy, i zmawiay si na rabowanie miast...
Tego ju byo nawet rzdowi austriackiemu za duo. Wojsko austriackie rozpdzio w kilka
dni zbjecki motoch, ale cesarz Ferdynand wyda dnia 13 marca 1846 roku manifest
dzikujcy ludowi wiejskiemu za wierno okazan dla tronu". Paszczyzna zostaa jednak,
jak bya!
Teraz szlachta stracia oczywicie serce dla ludu i skoczya si opieka dworu nad chat.
Ale rzd austriacki pomyli si w swoich rachubach. Inteligencja polska wiedziaa, co o
wszystkim myle. Myl narodow wyrazi wwczas poeta Kornel Ujejski. Z blu nad tym
wydarzeniem uoy wspania modlitw wierszem. Zaczyna si od sw: Z dymem
poarw, z kurzem krwi bratniej" - a potem zwraca si do Boga z prob: rk karz, nie
lepy miecz". Lud by istotnie tylko lepym mieczem w cudzych rku i nie wiedzia co czyni.
Nie udao si Austriakom rzuci trwaego zarzewia nienawici pomidzy polskie stany; ran
1846 roku zablinia nastpnie owiata.
Rewolucyjna cz emigracji wyznaczaa powstanie na rok 1846, bo przypuszczano, e
wybuchnie wtedy rewolucja pow283
Feliks Koneczny
szechna w caej Europie przeciw rzdom absolutnym. Ale rewolucja europejska wybucha
dopiero we dwa lata pniej, w roku 1848. Rzdy pruski i austriacki musiay ju wtenczas
przystpi do uwaszczenia wocian.

Nie poprawiy si jednak stosunki wociaskie w zaborze rosyjskim. Nastpca Mikoaja I,

car Aleksander II by szczeglniej twardym w sprawie wociaskiej. W roku 1856 jeszcze
da odmown odpowied szlachcie proszcej, eby ogosi uwaszczenie.
Rewolucja powszechna 1848 roku nie daa nam niepodlegoci. W Prusach pozwolono, pki
si dwr obawia rewolucji, gromadzi wojsko polskie, ale skoro tylko krl pruski uzna
konstytucj, ju Niemcy o Polakw nie dbali, a wojsko pruskie rozbroio oddziay polskie.
Austriacy bombardowali wwczas Krakw i Lww. Bya przez kilka tygodni stra
obywatelska" i gwardia obywatelska", ale gdy wojsko cesarskie zdobyo zbuntowany
Wiede, skoczyy si wszystkie obietnice. Konstytucja zostaa zaraz odwoana, a jzyk
polski przeladowany by jeszcze bardziej ni przedtem. Z pocztku bowiem zaprowadzono
nawet sejmowanie w Austrii. Parlamentowi wiedeskiemu prezydowa pose lwowski,
Franciszek Smolka. Dostalimy nawet w Galicji Polaka na namiestnika, lecz trwao to krtko.
Najwicej kopotu sprawio dynastii habsburskiej powstanie wgierskie, bo tam urzdzono
wielk armi narodow, ktra dawaa si cesarskim ciko we znaki. Odznaczy si przy tym
polski genera Bem. Austria nie mogc da rady, przyzwaa na pomc Rosj. Wojsko
rosyjskie szo przez Galicj na Wgry i stumio powstanie wgierskie. Car mniema, e
stumi si przez to samo take ruch konstytucyjny i e zapanuje nad wiatem na nowo
wite Przymierze". Ale tego przymierza bluniercze-go by ju koniec. Cesarz Ferdynand
zoy koron podczas wojny wgierskiej, a nastpca jego, 18-letni Franciszek Jzef zacz
niebawem prowadzi polityk przeciwko Rosji, pomimo to, e Rosji zawdziczali
Habsburgowie swe ocalenie.
Nowy cesarz austriacki uzna wprawdzie konstytucj, ale bya
284
Dzieje Polski
ona tylko na papierze. W roku 1851 odwoa j cakiem, i a do jesieni 1860 roku by
monarch absolutnym. Zosta te jzyk niemiecki u nas nadal w szkoach, w sdach i
urzdach i powrcili Niemcy do namiestnictwa we Lwowie. Pod pruskim zaborem wyrzucano
resztki jzyka polskiego ze szk i z urzdw.
Zawiody wic widoki, jakoby rewolucja powszechna odbudowa miaa Polsk. W pi lat
potem nastaa prba dla stronnictwa ksicia Adama Czartoryskiego. Sprawdziy si jego
przewidywania o wojnie: Anglia, Francja, Turcja, a nawet Wochy i Austria znalazy si w
wojnie z Rosj. Bya to tzw. wojna krymska w latach 1853-1856, ktrej gwnym czynem
wojennym byo zdobycie Sebastopola na Krymie przez sprzymierzonych, po 11-miesicznym
obleniu (we wrzeniu 1855 roku). Rosja bya pobita na gow.
Zaraz na pocztku wojny pojawi si plan przywrcenia pastwa polskiego, eby Rosj
osabi. Ukady o to pomidzy Angli a Prusami i Austri byy ju niemal gotowe, gdy nagle
zerwa je krl pruski. Jeden z jego ministrw, 38-letni natenczas Otto Bismarck zdoa krla
przekona, e naley polityk prusk zupenie odwrci: skierowa j przeciw Austrii,
przeciw Francji, a zawrze z Rosj przyja jak najcilejsz. Byyby wic Prusy wystpiy w
obronie Rosji w razie, gdyby podniesiono spraw polsk. Austria owiadczya po pewnym
czasie, e take nie moe przysta na odnawianie pastwa polskiego, Bismarck bowiem umia
trafi i do Wiednia.
udzono si jeszcze nadziej, e po zdobyciu Krymu rusz wojska tureckie i francuskie dalej
na pnoc, a gdy wkrocz na Ukrain, ogosi si powstanie polskie. Zaczto przygotowywa
w Carogrodzie dywizj polsk, i cieszc si, e wkrtce wkroczy ona z Turcji do Polski, jak
niegdy legiony Dbrowskiego z Woch. Przyby do Carogrodu sam ojciec duchowy narodu
polskiego, Adam Mickiewicz i niestety znalaz mier w tym miecie dnia 28 listopada 1855
roku. Zgon by nagy. Zabra go Bg wrd rowych nadziei, e zblia si koniec niewoli...
Niebawem Krym by zdobyty, dywizja polska formowaa si...
285

Feliks Koneczny
Wtem zmar car Mikoaj I, a nastpca jego, Aleksander II, zrzeka si wszelkich roszcze na
Pwyspie Bakaskim (o co wojna wybucha), byle mu Krym zwrcono. Zawarto pokj w
Paryu dnia 30 marca 1856 roku - i nikt si ju o Polsk nie troszczy. Polityka
Czartoryskiego okazaa si wic tak samo zudzeniem, jak Lelewela.
We dwa miesice potem przyjecha nowy car do Warszawy. Do deputacji polskiej
wypowiedzia publicznie ostre sowa: Precz z marzeniami! Co ojciec mj zrobi, dobrze
zrobi" - co miao znaczy: precz z polskich umysw z deniami do odzyskania
niepodlegoci, bo to czcze marzenia, a ja zamylam uciska polsko zupenie tak samo, jak
Mikoaj I to czyni. Zapowiedzia nam tedy, e pod jego rzdami nie mamy si wcale
spodziewa poprawy losu.
Mijao po owych odwiedzinach w Warszawie lat cztery, penych smutku. W roku 1860
zaczy si przygotowywa nowe wypadki, po ktrych nasta miay czasy jeszcze gorsze.
Emigracja okazaa si nieprzydatn do kierowania losami narodu. Nie wiedziano teraz, co
robi, a czego unika, eby dopomc sprawie narodowej. Rs w Polsce patriotyzm, kochano
Ojczyzn ca dusz, ale zdatno polityczna bya coraz mniejsza. Caa historia polska
poucza, e dobra polityka zdarzaa si tylko natenczas, kiedy w spoeczestwie kwitny
nauki, kiedy nie brak byo wyszej owiaty. A pod tym wzgldem nastay dla Polski
najgorsze czasy: Uniwersytet Jagielloski w Krakowie by przez Austriakw zamieniony na
niemiecki, a by w germanizacyjnej swej szacie uniwersytetem bardzo lichym; podobnie we
Lwowie jedynym celem uniwersytetu byo niemczenie modziey i dostarczanie urzdnikw
niemieckich. W Wilnie, Warszawie, w Krzemiecu wysze zakady naukowe byy
pozamykane. Brakowao nawet szk rednich. Rzdy rosyjskie doprowadziy do tego, i w
caej Kongreswce byo zaledwie sze gimnazjw!
Szukano wiata na emigracji. Ale bya to ju inna emigracja, zmieniona wielce na gorsze.
Nie byo ju mw niepospolitych, jak Czartoryski, Lelewel. Modsze pokolenie emigracji
nie znao
286
Dzieje Polski
kraju do reszty, nie posiadao nic a nic dowiadczenia politycznego, i ani jednego ma
wybitnego, obdarzonego wyszym rozumem lub wikszymi zdolnociami. Emigracja okoo
roku 1860 moga da krajowi tylko gorce serce i nic wicej. Chciaa jednak rzdzi krajem.
Pewna cz emigracji nie dowierzaa patriotyzmowi polskiemu i baa si, e gdyby nie byo
przez duszy czas powstania, nard gotowy by zniemczy si i zmoskwiczy. Gosili, e
choby powstanie nie udao si, musi by korzystne dla polskoci, bo nie da Polakom
zapomnie o stanie Ojczyzny. Ludzie maej wiary nie mieli wiary we wasny nard;
mniemali, e Polacy mogliby zapomnie o swej narodowoci. Aeby wic poczucie narodowe
nie upio si, ta cz emigracji powiedziaa sobie, e trzeba przez emisariuszw
(wysannikw umylnych) utworzy w kraju na nowo organizacj powstacz.
Nie oznaczali jednak czasu, kiedy wybuchn ma powstanie. W tych latach nie byo o tym co
myle. Rosja bya ju wypoczta po wojnie krymskiej i nie zagraaa jej znikd adna wojna;
nigdzie te w Europie nie zanosio si na adne przewroty. Chodzio tedy emigracji o sam
tylko organizacj powstacz, ale nie o powstanie. Nierozsdnie byo urzdza organizacj
przedwczenie, ale na tym oni si nie znali. Nie znali si zazwyczaj na niczym, a chcieli mie
wpyw w kraju. Rzadko ktry pord twrcw organizacji posiada studia szk wyszych
porzdnie skoczone, ale tacy wanie najbardziej tocz si do polityki.
Garna si do tajnej organizacji modzie, i pytaa o rozkazy. Trzeba byo co robi, co im
kaza, uy ich do czego, bo organizacja nie moe by bezczynn; inaczej rozejdzie si.
Zaczy si wic w 1860 w Warszawie demonstracje patriotyczne, ktre koczyy si na tym,
i wojsko zaczo strzela do ludu na ulicach. Caa Warszawa bya poruszona, demonstracje

byy coraz wiksze; brao w nich udzia czasem po kilkadziesit tysicy osb. W
rozgorczkowaniu takim rosy szybko w liczb tajne stowarzyszenia, kierowane przez
emigracj z Parya. Wkrtce zamieniy si w spisek rozgaziony po caej Kongreswce,
czciowo nawet
287
Feliks Koneczny
po innych prowincjach polskich. Modzie uwaaa sobie za honor nalee do spisku, sdzc,
e si tym przysuy Ojczynie.
Spisek urzdzony by w ten sposb, e kady spiskowiec dobiera sobie czterech nowych i
tylko ci piciu znali si z sob, a kierownik pitki zna si znw tylko z czteroma innymi
kierownikami; ci mieli wsplnego wyszego kierownika nad sob, ktry sam nalea do
wyszej jeszcze pitki. I tak coraz wyej, a do najwyszego tajnego komitetu spiskowego w
Paryu, skd wychodziy rozkazy. Nikt nie wiedzia, kto stoi ponad jego pitk, komu jest
posusznym, kto go prowadzi i do czego prowadzi; wiedziano tylko, e kocowym celem
spisku jest powstanie i to wystarczao.
Demonstracje trway w Warszawie cigle. Naleao wreszcie obwieci wiatu ich powd i
cel; naleao powiedzie publicznie, czego chce nard, naleao owiadczy to carowi. Nie
byo adnych wadz polskich, kt wic mia przemwi do cara w imieniu caego narodu?
Jedynym stowarzyszeniem, dozwolonym przez rzd, byo Towarzystwo Rolnicze. By to
zwizek gospodarczy wacicieli dbr, a wic sama szlachta; ale szlachta ta zachowywaa si
jak najgodniej wobec innych stanw i wszyscy zgodzili si, e Towarzystwo z prezesem
swym Andrzejem Zamoyskim reprezentuje nard Polski wobec rzdu i cara.
Towarzystwo uchwalio wysa do cara adres, czyli pismo z wyraeniem zapatrywa na stan
kraju i jego potrzeby. Jeden z wybitniejszych czonkw Towarzystwa, margrabia Aleksander
Wielopolski, radzi, eby carowi poda jaki projekt wyrany, co car ma robi. Radzi
zada, eby car przywrci konstytucj z roku 1845. Znaczyo to mie na nowo polski sejm,
polskie ministerstwa, polskich urzdnikw, a szk tyle, ile ich sami sobie zaoy potrafimy.
Ale to wszystko dotyczyoby tylko Kongreswki, a ziemie litewskie miayby by
pozostawione jeszcze szczliwszej przyszoci. Znaczyo to, e na razie nie mwi si o
Litwie, lecz tylko o Kongreswce.
Towarzystwo Rolnicze odrzucio projekt Wielopolskiego. Jedni bali si, e margrabia da za
duo, i e car rozdraniony
288
Dzieje Polski
gotw znw zawoa: Precz z marzeniami!" Inni mieli obawy, czy projekt Wielopolskiego
nie da za mao. A nu car daby z wasnej woli wicej, gdyby nie to, e sami prosz mniej?
Uchwalono wic adres nijaki, w ktrym duo byo mwione, a nic wyranie nie powiedziane.
Aleksander Wielopolski pojecha jednak sam do Petersburga i znalaz posuch u cara. Dnia 27
marca 1861 dosta nominacj na szefa komisji rzdowej owiaty publicznej i wyzna", a
wic na osobnego ministra owiaty w Kongreswce (jak niegdy Czartoryski na Litwie).
Wywiza si z zadania znakomicie. Zaoy w Warszawie wietny uniwersytet, nazwany
Szko Gwn, a szkoy rednie pomnaa z kwartau na kwarta. Kad mia rk
podwaliny lepszej przyszoci, podnoszc stan nauki, za czym idzie zawsze powikszenie
zdatnoci i siy politycznej.
Sprawa polska posuwaa si istotnie naprzd. W roku 1862 przysa car do Warszawy na
namiestnika swego brata (nazywa si znowu Konstanty; czowiek by dobry), a
Wielopolskiemu nada tak wadz, i prcz policji i wojska podlegao mu wszystko. By
naczelnikiem rzdu cywilnego Kongreswki. Poobsadza tedy wszystkie urzdy Polakami,
urzdzi polsk administracj po powiatach i gminach. Ustanowi komisj, zwan Rad Stanu,
celem obmylenia stosownych ustaw i urzdze.

Mielimy wic w Warszawie po 30 latach na nowo rzd polski. Tylko wojskowe sprawy
naleay do Rosjan i rzdu petersburskiego. Wwczas pobory wojskowe nie odbyway si co
roku, lecz tylko niekiedy; za to suba wojskowa rosyjska trwaa lat 25. Kogo wzito do
wojska, ten stracony ju by dla rodziny i dla gminy swojej.
Gdybymy przynajmniej przez jedno pokolenie utrzymali w swych rkach szkoy ludowe i
administracj wiejsk, byoby si przerobio lud wiejski na nowych obywateli polskich, nard
byby si wzmocni ogromnie...
Ale nie chciano tego rzdu. Nie chciay go tajne organizacje. Byy bowiem dwa rzdy: jeden
jawny, z odpowiedzialnym Wielopolskim na czele - i drugi tajny, a wic nieodpowiedzialny,
289
Feliks Koneczny
stojcy na czele spisku. Ten rzd tajny ogosi si w kwietniu 1862 roku rzdem
narodowym". Nie ogoszono nigdy z jakich osb ten rzd si skada.
Wikszo szlachty i mieszczastwa posuszna bya rzdowi tajnemu. Pniej dopiero (za
pno) wyszo na jaw, e w rzd tajny skada si... z mokosw. Wielopolski chcia
wyzyska dla Polski wszystko, co da si uzyska bez powstania. Udao mu si uzyska duo,
bardzo duo w czasie nader krtkim. Rzd tajny tej drogi pokojowej nie chcia, rozumujc,
jakoby poczucie narodowe mogo rozwija si tylko przez powstanie.
Rzd tajny postanowi pozby si Wielopolskiego. A chcieli go si te pozby, i chcieli tego
bardzo gorco generaowie rosyjscy i rozmaici dostojnicy w Petersburgu, nieprzyjani
wzgldem narodu polskiego. Najbardziej za chcia pozby si Wielopolskiego Bismarck.
Wiedzia bowiem, e byoby krucho z Prusami, gdyby Rosja godzia si z Polsk; w takim
razie nie mogaby by przyjazn dla Prus.
Tajna organizacja pchaa do coraz gwatowniejszych demonstracji, chocia dzie w dzie
przybywao polskich urzdw i szk; a doczekano si tego, i dnia 14 padziernika
ogoszono w Warszawie stan oblenia. Niechtni nam Moskale chcieli koniecznie mie
bunt", aeby car mci si potem na Polakach, eby odebra urzd Wielopolskiemu i znis
jego reformy. Kiedy wic demonstracje jeszcze si ponawiay i aresztowano mnstwo osb, i
kiedy szy ju raporty do Petersburga, e gotuje si powstanie, Wielopolski znalaz si midzy
motem a kowadem.
Wtenczas pojecha do Petersburga ponownie i owiadczy, e albo bdzie mie pod sob
policj i cay rzd, albo zrzeka si cakiem urzdu i wycofuje z ycia publicznego. Powiodo
mu si i tym razem. Zosta prawdziwym rzdc kraju. Mniema, e teraz ustan demonstracje,
bo po c demonstrowa przeciw wasnemu rzdowi w takich okolicznociach? Mia prawo
przypuszcza, e spisek rozwie si, bo po co spiski, skoro jest ju rzd polski?
Zawid si. Organizacja tajna urzdzia zamach na jego ycie. Tak wystpi rzd tajny
przeciwko rzdowi jawnemu. Nie mog
290
Dzieje Polski
jednak by dwa rzdy obok siebie. Albo spiskowcy musieli usun Wielopolskiego, albo on
ich rozpdzi. Oni godzili na jego ycie; on za obmyli sobie, e mona by pozby si ich
od jednego razu, gdyby ich odda do wojska.
Od 12 lat nie byo rekrutacji w Kongreswce. Teraz wystara si o to Wielopolski i to w taki
ostry sposb, i tym razem nie miao si losowa pomidzy zdatnymi do suby wojskowej,
lecz policja wskazywa miaa, kogo wzi w rekruty. Kiedy wie o tym rozesza si,
modzie spiskowa chciaa si rozjecha, rozpierzchn po caym kraju, poukrywa, a minie
pobr. Rzd tajny wyda jednak rozkaz, eby si nie rozjeda, lecz trzyma razem,
gromadnie schroni si do lasw i czeka dalszych rozkazw.

Z samej Warszawy wyszo okoo tysica modziey i obozowao w pobliskich lasach

kampinoskich. Rzd tajny przyrzek im, e ich obroni od poboru wojskowego, i modzie
posuszna posza.
Chocia rzd tajny skada si wwczas take z modziey, nie mg jednak nie mie na tyle
rozsdku, eby nie wiedzie, e wojsko rosyjskie pjdzie za zbiegami od rekrutacji do lasu i
e si poleje krew, e zacznie si walka. Ale rzd tajny tego wanie pragn.
Rzd tajny nagle decydowa si na powstanie od razu. A nie byo do tego powstania
przygotowa adnych prcz spisku. Wszczynano tedy powstanie, nie majc wojska, bez
broni, bez planu, bez oficerw, bez pienidzy. O tym zaczto myle dopiero potem, ju
podczas powstania. Byo za w Kongreswce 83 000 regularnego wojska rosyjskiego, a
drugie i trzecie tyle car mg przysa z Rosji kadej chwili.
Przeciwko Prusom, ani przeciw Austrii rzd tajny nie zwraca si. W Prusach nie robiono
adnych ulg dla Polakw, a w Austrii trwao jak najgorsze przeladowanie.
Z rozniecenia powstania przeciwko Rosji wielka bya rado w Berlinie; radowano si, e
nienawi pomidzy Polsk a Rosj Pogbi si. Bismarck nabiera pewnoci, e utrzyma si
przyja Prus z Rosj.
291
Feliks Koneczny
W poowie stycznia zaczo si powstanie walk w lasach kampinoskich. Natychmiast
Bismarck posya do Petersburga z projektem, eby Rosja i Prusy zwizay si na stae przeciw
Polakom. Przyrzeka, e Prusy dopomog Rosji ca sw si wojenn, gdyby inne pastwa
ujmoway si za Polakami i gdyby chciay Rosji wypowiedzie wojn; da za to nawzajem
neutralnoci ze strony Rosji podczas kadej wojny, jak by prowadziy Prusy. Dnia 8 lutego
1863 roku stana ta konwencja pruska-rosyjska. Od tego dnia Bismarck mia wolne rce do
przeprowadzenia swych planw przeciwko Austrii i Francji; mia ju pewno, e Rosja mu
w niczym przeszkadza nie bdzie.
Powstanie roku 1863, zwane styczniowym, byo ostatni robot emigracji. Nie byo ono
wojn, jak w roku 1831, lecz tylko ruchawk. Kada okolica walczya z osobna, na wasn
rk. Formowa si oddzia, szed w lasy z myliwskimi strzelbami, pozbieranymi po dworach
szlacheckich, a czsto i bez strzelb, tylko z broni sieczn. Oddzia taki wypada z lasu przy
sposobnoci i podrywa drobniejsze komendy rosyjskie, a zebrao si przeciw niemu wicej
rosyjskiego wojska. Wtenczas szed w rozsypk, ale zaraz powstawa na jego miejsce oddzia
nowy, potem trzeci i tak cigle. Ruchawka obja w ten sposb cay zabr rosyjski. Stoczono
okoo 600 drobnych utarczek; nie byo ani jednej znaczniejszej bitwy. W kilku najwikszych
potyczkach brao udzia ledwie po dwa do trzech tysicy powstacw. Zwykle walczono
oddziakami po kilkuset, a czsto nawet po kilkudziesiciu. Nie byo adnego planu
wojennego, ani nawet nie miano gwnodowodzcego.
Dwa razy prbowano ustanowi dyktatora, tj. naczelnika powstania z nieograniczon wadz
wojskow i cywiln. Pierwszy dyktator, Mierosawski, by nim przez trzy tygodnie; drugi,
Langiewicz, nie o wiele duej. Obydwaj przeszli po krtkiej walce za kordon austriacki,
stwierdzajc wasnym przykadem, e powstanie nie ma widokw. Walczono jednak dalej bez
wyszej komendy wojskowej, lunymi oddziaami, ktrych przywdcy nie porozumiewali si
cakiem ze sob.
292
Dzieje Polski
Wojsko rosyjskie nie miao sposobnoci do adnej walnej bitwy, a tylko gonic bez ustanku
uwijajce si po caym kraju drobne oddziay powstacze, musiao si samo przy tym dzieli
na mniejsze oddziay. Ruchawka speniaa rzeczywicie ten cel, eby nie dopuci do adnej
walnej rozprawy, eby mc czeka, a nadejdzie pomoc z zewntrz.

Powstacy walczyli zawsze z siami znacznie przewaajcymi, a dali setki i tysice dowodw
nieustraszonego mstwa. Ofiarno za spoeczestwa na cele powstania bya nadzwyczajna,
niewidziana nigdy w historii w stopniu tak wysokim. Szlachta oddawaa z zapaem i bez
namysu majtki na walk o niepodlego. Ale ani ofiarno, ani zapa, ni mstwo,
powicenie, ni choby najwiksze bohaterstwo nie mogy zapewni zwycistwa ruchawce
przeciwko armii regularnej, zwikszonej ju do 100 000 onierza, a ktra moga mie na
kade zawoanie do pomocy 60 000 pruskiego wojska, stojcego w pogotowiu na granicy,
czekajcego na wezwanie rzdu rosyjskiego.
Niektre pastwa pragny skorzysta z powstania, eby Rosj osabi. Anglia i Francja,
pozyskawszy Austri, poday dnia 17 kwietnia w Petersburgu not dyplomatyczn, czynic
carowi uwagi, eby pomimo powstania uzna prawa narodowe Polakw. Car Aleksander II
wiedzia, e si gotuje co takiego. Na cztery dni przedtem, dnia 13 kwietnia, ogosi amnesti
dla wszystkich powstacw, ktrzy w cigu miesica bro zo. Pozostawi te car
Wielopolskiego nadal na urzdzie. Ale tamtym trzem pastwom da odpowied hard, e nie
pozwoli obcym miesza si w jego sprawy. Mg si car stawia, bo mia konwencj z
Prusami.
Ogowi polskiemu zdawao si, e nota dyplomatyczna owa stanowi wstp do wojny trzech
wielkich pastw przeciw Rosji, a gdy w wojnie tej Rosja bdzie pokonana, natenczas zyska
si dla Polski wicej ni otrzyma Wielopolski; marzyli, e po owej spodziewanej wojnie
poczy si Korona z Litw, i powstanie wielkie pastwo polskie, zupenie niepodlege.
Rzd tajny kaza amnesti odrzuci i walczy dalej. W czer293
Feliks Koneczny
wcu pojawia si druga nota Austrii, Francji i Anglii. Trzy te pastwa day zawieszenia
broni i eby zwoa kongres europejski dla sprawy polskiej. Teraz przyczyli si do
powstania nawet tacy, ktrzy z pocztku byli mu przeciwni.
Wielopolski doradza carowi, eby si zgodzi na kongres. Przypuszcza, e moe si to
wszystko skoczy lepiej ni w roku 1815, e granice pastwa polskiego bd oznaczone
szerzej, ni wwczas. Bya te wielka rnica pomidzy rokiem 1815 a 1863. Wwczas
monarchowie europejscy widzieli w Rosji wybawiciel-k od przewagi Napoleona; a teraz bali
si przewagi Rosji i garnli si chtnie do przymierza z nowym cesarzem francuskim,
Napoleonem III (siostrzecem tamtego). Zdawao si przeto wielce prawdopodobne, e
Europa tym razem odnowi Polsk.
Ale car Aleksander II nie chcia ani sysze o kongresie. Znajdowa si te ju cakiem pod
wpy wem Bismarcka i byo umwione, e byle stumi powstanie polskie, zacznie si zaraz
jak najsrosze przeladowanie, aeby wytpi nard polski. Przejrza to Wielopolski i poda
si do dymisji dnia 28 czerwca 1863 roku. Dymisj jego przyjto skwapliwie, a
namiestnikiem w Warszawie zosta genera Berg, Niemiec z Inflant w subie rosyjskiej.
Tymczasem poprawi si jednak znacznie tajny rzd powstaczy. Weszli do organizacji ludzie
powaniejsi (najdzielniejszy i najrozumniejszy by dyktator Romuald Traugutt). Teraz
chodzio o to, eby przeduy powstanie tak dugo, a tamte pastwa wypowiedz Rosji
wojn. Pocieszano si, e powstanie wywoa t wojn. Rozumowano, e bez powstania nie
mogyby tamte pastwa wojny wypowiada.
Tak tumaczy pooenie polityczne polskim wysannikom, wyprawionym do Parya nie tylko
z Warszawy, ale take z Krakowa - rzd cesarza Napoleona III. Byo to nieuczciwie. Cesarz
ani myla wszczyna wojny z Rosj! Chcia tylko, eby powstanie trwao jak najduej, eby
Rosja bya zajta tym powstaniem, aeby mu nie moga przeszkadza gdzie indziej do jego
planw (w Meksyku i we Woszech). I dawalimy si udzi. Chocia bya w sierpniu jeszcze
jedna nota, nikt si o nas naprawd nie
294

Dzieje Polski
troszczy; Napoleon III w rozmaitych prywatnych rozmowach zachca nas do wytrwania w
powstaniu, do niczego si jednak publicznie i urzdowo nie zobowizywa.
I wytrwalimy a do lata 1864 roku, czekajc na obc pomoc. Wytrwalimy w ruchawce, nie
majcej ju adnego celu, gdy nie posiadajcej najmniejszych widokw powodzenia, a
wyniszczajcej kraj cay do ostatniej ndzy, i - co najwaniejsza - prowadzcej kwiat
modziey na pewne jatki, a potem kwiat caego narodu na szubienic i Sybir.
295
IV. Ostatn^e pokolenie niewd
-i- yijsrosze przeladowanie, jakie kiedykolwiek byo, zaczo si na Litwie ju w czerwcu
1863 roku. Zosta natenczas mianowany gubernatorem wileskim osawiony Murawiew,
ktrego sami Moskale obdarzyli habicym przydomkiem Wieszatiela". W niecae dwa lata
rozstrzela on i powiesi 128 osb, wywiz na Sybir 2 497, w gb Rosji 4 696, odda do
wojskowych rot aresz-tanckich osb 1 427. Przeszo 30 osad zrwna z ziemi, a jeszcze
wicej dworw szlacheckich. Ile za osb wymordowano za jego rzdw bez adnego sdu,
bez pisania po kancelariach, tego ju nikt nie zliczy. Konfiskowa mnstwo majtkw, a na
wszystkich wacicieli ziemskich naoy oprcz podatkw kontrybucj sta, ktra wynosia
dziesit cz rocznego dochodu z ziemi (pacono j do roku 1905).
Ucisk Murawiewowski wyda skutki wrcz przeciwne, ni przypuszczali moskiewscy
siepacze. Tylko liche charaktery uginaj si pod przeladowaniem, ludzie zacni nabieraj
jeszcze wicej hartu i jeszcze mocniej przywizuj si do swych ideaw. Litwa wycieczona
fizycznie posiada nadzwyczajn moc ducha, a im sroej przeladowano polsko, tym
mocniej przywizywali si do niej Litwini, bo polsko stawaa si jakby witoci, dla
ktrej nie al znosi przeladowa. Otrzymaa te Litwa susznie przydomek mczennicy".
W gorcym przywizaniu do polskoci wspzawodniczyli rodowici Polacy z Letuwinami.
Letuwa, obojtna na swj jzyk, ruskiego si wyzbya, a przyja polski w czasach porozbiorowych, tote szlachta letuwska spolszczya si cakowicie. Stao si to w czasach, kiedy my
nie posiadalimy nawet wadzy rzdowej w swym rku, a wic nie moglimy nawet wywiera
jakiegokolwiek nacisku; stao si zupenie dobrowolnie. Nie byo
296
Dzieje Polski
zreszt szlachty letuwskiej wiele, rozpywaa si w wikszoci polskiej. Rodowita polska
szlachta przewaaa. Pomidzy Koron a Litw istniaa wzajemna wolno przesiedlania si
przez kilka wiekw. Korzystano z niej skwapliwie. Niejeden Letuwin przenis si do
Korony, ale poniewa Litwa bya rzadziej zaludniona, wic bez porwnania wicej byo
polskich przesiedlecw do Litwy. Letuwin w Koronie polszczy si niezawodnie, ale Polak
na Litwie pozostawa Polakiem, bo Letuwini, jzyka swego nie wyksztaciwszy, sami polskim
si posugiwali. Zachodzia te wielka rnica kulturalna; nie Polak naladowa Letuwina i
stosowa si do niego, lecz odwrotnie.
Jzyk letuwski pielgnowany by w kociele, bo lud prosty w tym tylko jzyku mg
spowiada si i sucha kaza. Ksimi bywali czsto rodowici Polacy. Rzecz dziwna, e
polscy wanie ksia, a nie letuwscy, wytworzyli nareszcie i literatur letuwsk, poezj
zwaszcza. Tak jest; wieckie pimiennictwo letuwskie pochodzi od polskich ksiy na
Litwie, posiadajcych talent literacki, ktrego dowody zoyli ju przedtem w polskim
jzyku. Ci uwaali sobie za obowizek wobec Letuwy, eby pisa take po letuwsku. Od tego
zaczo si letuwskie poczucie narodowe, ktrego oni dotychczas nie posiadali. W polskim
uniwersytecie w Wilnie za czasw filareckich tkwi korzenie ruchu narodowego letuwskiego.
W polskiej literaturze pojawia si cay szereg utworw pisanych po polsku, a w duchu
patriotycznym letuwskim. Mionictwo Litwy nie tylko dla jej polskoci, lecz mionictwo
Letuwy, uchodzio za warunek nieodzowny patriotyzmu polskiego. I nawzajem najwiksi

pisarze letuwscy (Dowkont, Woonczewski, Baranowski) byli wielkimi zarazem patriotami

polskimi. Synli na ca Polsk, chocia rzadko kto wiedzia, e pisuj take po letuwsku.
Nieliczna inteligencja letuwska czya si najzupeniej z polsk w swych pracach i celach.
Tote caa inteligencja polska odwdziczaa si prac okoo ludu letuwskiego, okoo jego
owiaty i dobrobytu. A lud ten lgn do polskoci niemniej od inteligencji. Wszak i w roku
1831 i 1863 prosty lud wiejski na
297
Feliks Koneczny
Litwie i mudzi przystpowa do powstania. Za to wanie zrwna Murawiew 30 wsi z
ziemi i kaza zaora miejsca, na ktrych stay.
Zabrali si te Moskale odtd do przeladowania Letuwy na rwni z polskoci. Doszo do
tego, e zakazali druku ksiek letuwskich czcionkami aciskimi, a kazali je drukowa
abecadem rosyjskim, tzw. gradank. Poniewa chop letuwski zna tylko aciskie (polskie)
abecado, zakaz rwna si cakowitemu pozbawieniu tego ludu ksiek wszelkich, nawet
ksiek do naboestwa. O to wanie chodzio, eby ten lud nie czyta nic innego, tylko to,
co rzd rosyjski kae dla niego drukowa gradank.
Z kocem roku 1864 Moskwa zabraa si do przeladowania Kongreswki. Kamie na
kamieniu nie zosta z dziea Wielopolskiego. Posypay si kary mierci, szubienice, wizienia,
wywoenia licznych tysicy na Sybir, tudzie konfiskaty majtkw, ktre rozdawano
generaom rosyjskim. Wyrzucano jzyk polski z urzdw, zniesiono szkoy polskie, a
zajmowa si owiat wrd ludu zakazano najsurowiej. Doszo do tego, e nie wolno byo
odezwa si po polsku do adnej osoby noszcej mundur, choby to by tragarz kolejowy; a
na Litwie zakazano nawet mwi po polsku w miejscach publicznych. W Warszawie
zakazano w kocu nawet dozorcom chorych w szpitalach przemawia do chorych po polsku;
w zakadzie guchoniemych wprowadzono nauczanie rosyjskie.
Do przeladowania narodowego doczyo si religijne. Byy takie lata, e nie mielimy ani
jednego biskupa, bo wszyscy byli wywiezieni w gb Rosji i na Syberi. Przeladowanie
doszo do tego, e ksidzu nie wolno byo bez osobnego paszportu wyjecha do ssiedniej
parafii, ani pomc przy spowiedzi na odpucie, ani choby wyspowiada konajcego
ssiedniego proboszcza. Nie tylko kazania pozostaway pod dozorem andarmerii politycznej,
ale nawet klerykw w seminariach poddano pod dozr urzdnikw rosyjskich. Nie wolno
byo a do ostatnich dni pastwa rosyjskiego wywici polskiego kleryka, pki nie
298
Dzieje Polski
zda egzaminu z jzyka rosyjskiego, i to koniecznie celujco; musia wada nim w mowie i
pimie tak, eby wymawia kade swko jak rodowity Moskal i pisa po rosyjsku, jak
rosyjski literat. To samo obowizywao we wszystkich szkoach rednich. Chodzio rzdowi o
to, eby modzie musiaa powica jak najwicej czasu na nauk jzyka rosyjskiego, eby
nie mie czasu na inne nauki; chodzio o jak najwiksze obnienie poziomu szkoy redniej w
Polsce. O ludowych szkoach polskich tym bardziej nie byo mowy.
Zuboy spoeczestwo polskie i ogupi je - oto cele rzdu rosyjskiego do ktrych dy
rodkami barbarzyskimi. Prbowa zniszczy Koci katolicki, aeby przygotowa
stopniowo grunt pod swoje prawosawie.
Straszliwe byo przeladowanie resztek unitw na Podlasiu i w Chemszczynie. Na Litwie i
Rusi zniesiono uni ju za dawniejszych czasw. Na Podlasie i do dawnej ziemi Grodw
Czerwieskich (tym bowiem jest Chemszczyzna) nasano popw z policj i wojskiem na
nawracanie" na prawosawie. Po wikszej czci przyjedali w tym celu ksia ruscy z
Galicji wschodniej, apostaci. Drczono lud w najokropniejszy sposb. Bywao, e wpdzano
w zimie ca wie unick na lody rzeki lub staww, przetrzymywano tam przez kilka dni i

nocy, bijc, gwacc, nie dajc zasn, ni wytchn, o godzie. Miesicami caymi
kwaterowao wojsko po wsiach na egzekucji, dopuszczajc si gwatw na mieniu i yciu
wocian. Nieraz onierze bili ludzi do ywego misa, a obok sta pop schizmatycki z hosti
lub yk wina z kielicha mszalnego (bo w obrzdku wschodnim komunikuje si pod obiema
postaciami), czekajc a bity zacznie krzycze; wtenczas do otwartych od krzyku ust
wkadano mu hosti lub wlewano wino mszalne. Niczym wic dla tych popw nie byo
zniewaenie takie Najwitszego Sakramentu, skoro chodzio o polityk rzdow. A kto przy
takim biciu przyj mimowolnie Sakrament od popa, zapisywali go zaraz na prawosawnego.
Wic ludzie... wypluwali! wiadkowie tych wypadkw yj jesz-cze- yj te jeszcze
oporni unici, ktrych adna sia nie zdoaa
299
Feliks Koneczny
zmusi do przyjcia prawosawia, prawdziwi mczennicy katolicyzmu. Pomoc i ostoj w
czasach przeladowa byli unitom kapani polscy aciskiego obrzdku, ktrzy
przeprowadzili ca organizacj w tym celu. Jedzili pomidzy lud przeladowany,
pozbawiony wasnych pasterzy, z naraeniem ycia sprawowali nocami po lasach funkcje
kapaskie, chrzcili dzieci, spowiadali, nauczali, pocieszali. Aeby bra luby maeskie,
przekradali si unici czsto przez kordon austriacki, do aciskich polskich kapanw w
Galicji, czasem docierali a do Krakowa; nazywano to te lubami krakowskimi". Grozia za
nie najcisza kara, zesanie na Sybir i rozczenie przymusowe maonkw, lud jednake
wierny Bogu i Kocioowi nie dba o to. W pomocnej organizacji polskiego duchowiestwa
nieszczsnemu ludowi odznaczyli si najbardziej Wielkopolanin, ksidz praat Chotkowski,
profesor teologii w Krakowie, tudzie ksidz Jan Urban, jezuita krakowski, uczony teolog i
gorcy misjonarz.
A tymczasem na wielkim wiecie politycznym zbierao si coraz wicej chmur nad spraw
polsk. Po stumieniu powstania styczniowego mg si Bismarck spokojnie zabiera do
wykonywania planw, powzitych jeszcze podczas wojny krymskiej, do ktrych potrzebna
mu bya yczliwo Rosji. Ju w dwa lata po upadku powstania polskiego Austria zbita bya
na gow przez Prusaka, w roku 1866. W cztery lata potem wywoa Bismarck umylnie
wojn z Francj. Wybucha w lipcu 1870 roku, a dnia 2 wrzenia tego roku by Napoleon III
z ca sw armi jecem pruskim po klsce poniesionej pod Sedanem. We Francji ogoszono
na nowo republik. Walczyli Prusacy dalej i z republik. Pokj zawarto dopiero dnia 10 maja
1871 roku, oddajc Niemcom dwie prowincje francuskie: Alzacj i Lotaryngi.
Podczas tej wojny ogosi si krl pruski cesarzem niemieckim. Powstawao tedy na nowo
cesarstwo niemieckie, zniesione w roku 1806, ale ju nie pod Habsburgami, ktrych Prusacy
wykluczyli cakiem z Rzeszy Niemieckiej, lecz pod Hohenzollernami, cesarstwo
protestanckie. Wszyscy monarchowie niemieccy poddali si zwierzchnictwu Prus. Od roku
1871 trzsy te
300
Dzieje Polski
Prusy ca Europ. Jakiej za trzymay si polityki, okreli sam Bismarck, ogosiwszy w
parlamencie zasad, e ma by sia przed prawem". I pki trwaa w Europie pruska
hegemonia, tj. przewodnictwo polityczne, nie mogo si poprawi polskie pooenie.
W zaborze pruskim nie od razu nastao przeladowanie takie jak w rosyjskim, bo Prusy nie
miay pozoru, skoro przeciwko nim nie urzdzano powsta. Bismarck pragn bardzo, eby
takie powstanie wybucho; pewny swego, e powstanie zostaoby przemoc stumione,
mgby potem pozyska wszystkie stronnictwa niemieckie do przeladowa Polakw. W roku
1860 rzd pruski kaza dyrektorowi policji w Poznaniu Baerensprungowi uoy odezwy
powstacze, nadrukowa ich tysice i porozsya, porozrzuca po caej Wielkopolsce. Ale
Wielkopolanie celowali rozsdkiem i nie tylko nikt si nie ruszy, ale zaczli sami ledzi,

skd si wzia ta odezwa. Niebawem pose Niegolewski mg odsoni w parlamencie

berliskim ca spraw rzdu i udowodni. Spalio Bismarckowi na panewce. Ale jako wnet
potem zaczy si owe demonstracje w Warszawie, ktre skoczyy si powstaniem
styczniowym, a Bismarckowi posuyy te okolicznoci do zawarcia owej konwencji z Rosj,
na czym oparszy si, speni nastpnie w latach 1866 i 1871 swoje plany.
W latach 1860-1871 wprowadzono w Prusach niejedno przeciwko Polakom, ale prawdziwe
przeladowanie zaczo si dopiero po roku 1871, kiedy Prusy czuy si do silne, eby nie
musie na nic zwaa i nie dba o nikogo. Wszystkie takie ustawy, jakie byy przeciw nam w
zaborze rosyjskim, wprowadzono take w pruskim, a nawet posunito si dalej. Doszo do
tego, e nie pozwalano przebywa w Wielkopolsce Polakom urodzonym w innych zaborach i
nagle wydalono okoo 40 000 osb, bez wzgldu na wiek i pe. A wic we wasnym kraju nie
wolno byo Polakowi rusza si swobodnie z miejsca na miejsce. Byy to tzw. rugi pruskie",
ktre poruszyy w swoim czasie opini caej Europy.
Nie dosy na tym. Wydano ustaw o wywaszczaniu Polakw
301
Feliks Koneczny
z ziemi, ustanowiono osobn rzdow komisj kolonizacyjn, celem sprowadzania
niemieckich kolonistw na polskie grunty. Nie koniec na tym! Zakazano Polakowi stawia
sobie dom na wasnym gruncie bez osobnego zezwolenia rzdu, a wadze pruskie nigdy
pozwolenia nie udzielay. Sawny by wz Drzymay". Wocianin polski Drzymaa, nie
otrzymawszy pozwolenia wystawienia sobie domu mieszkalnego, naby wz komediancki i
zamieszka w nim. Wadze i stamtd go wyrzuciy. Wz ten oglda mona w Krakowie,
dokd go umylnie sprowadzono i umieszczono na pamitk niemieckiej kultury" w tzw.
rondlu" (rondello, po wosku budowa okrga) bramy Floriaskiej.
Prusy pokonay wpierw Austri, a potem dopiero Francj. Na wojnie austriacko-pruskiej
wyszlimy dobrze. W Austrii panowa od samego pocztku nieszczsnej doby porozbiorowej
ucisk najsroszy, a germanizacj uprawiano gwatowniej o wiele ni z pocztku w Prusach.
Pomimo konstytucji prbowa rzd austriacki niemczy wszystkie liczne narody tego
pastwa, a Polakw najbardziej. Pod wzgldem narodowym byo w Austrii a do roku 1866
tak samo le jak Rosji. Tote Austria staa si pastwem znienawidzonym przez swych
wasnych obywateli i w roku 1866, podczas wojny, omal si to pastwo nie rozpado.
Nauczka nie posza jednak w las i w roku 1867 zabrano si do reform, eby ludy austriackie
przywiza do pastwa i dynastii. Dziki temu zosta namiestnikiem Galicji Polak, hrabia
Agenor Gouchowski. Powydala niemieckich urzdnikw, poobsadza wszystkie urzdy
Polakami. Wyszy cesarskie rozporzdzenia, przyznajce nam autonomi krajow i jzyk
polski w szkole, sdzie i w urzdach administracyjnych. Pozostaa jednak do koca
niemczyzna na pocztach, na kolejach i w andarmerii. Bd co bd odetchnlimy
przynajmniej w jednym zaborze.
Zbieray si potem przeciwko nam nieraz jeszcze chmury w Austrii, nieraz nawet cikie, ale
ratowa nas nieprzyjazny stosunek Austrii do Rosji. Obydwa te pastwa chciay rozszerza
swe panowanie na Pwysep Bakaski i o to wspzawodniczyy, a wspzawodnictwo to
kilka razy grozio wojn. Zaleao
302
Dzieje Polski
wic Austrii na tym, eby na wypadek wojny z Rosj mie Polakw po swej stronie; tej
okolicznoci zawdziczalimy uznanie naszych praw narodowych w Austrii.
Od roku 1863 nie mylano o urzdzeniu powstania, ale z tego nie wynika, iby miano zaoy
rce i czeka biernie, co bdzie. Powiedziano sobie, e w takim tylko razie mogoby
powstanie przyda si i wyda pomylny skutek, gdyby nastaa wojna pomidzy Rosj a
drugim pastwem zaborczym. Czekano te na pomylne dla wojny narodowej okolicznoci, a

tymczasem pilnowano dobrze sprawy polskiej. Dbano o to, eby przygotowa jak
najznaczniejsz si narodow na stanowcz godzin.
Mylia si ta cz emigracji, ktra mniemaa, jakoby patriotyzm mg si krzewi tylko przy
organizacji powstaczej. Okazao dowiadczenie po roku 1863, e krzewi si on rwnie przy
kadej pracy. Polska, pokonywana wci i przeladowana, poczynia jednak znaczne
zdobycze pomimo ucisku.
Szlachta wiedziaa, e jej czasy kocz si. Nie tylko podcinay j przeladowania rzdw
zaborczych, ale dziaa na jej szkody rwnie nowy ustrj spoeczny nastajcy w cigu XIX
wieku. Szlachta polska moga sta mocno tylko dopty, pki handel zboowy polski by
pierwszym na wiecie. To si nie dao utrzyma, odkd nastay okrty parowe. Udoskonalana
cigle egluga parowa poskracaa odlegoci i pozwalaa budowa okrty coraz wiksze, a
doszo si do tego, e mona zajecha do Ameryki w cigu szeciu dni, a na jeden okrt
zabra tyle zboa, e starczy na cay rok dla kilkunastu tysicy ludzi. Wszystkie morza
stany otworem; spichlerz Europy, niegdy znajdujcy si w Polsce, jest obecnie wszdzie,
gdzie tylko zboe sia mona; Indie i Ameryka dostarczaj zboa bez porwnania wicej ni
Polska. Polskie ziarno stanowi drobn zaledwie czstk w tym handlu zboowym,
obejmujcym ca kul ziemsk. Nowy ten handel wiatowy wywoa w caej Europie
przesilenie rolnicze. Zmienio si zupenie gospodarstwo rolne. Folwark opaca si tylko
takiemu, kto go mg obrobi rkoma wasnej rodziny i kilku co najwyej najprostszej suby;
mg to by tedy may tylko folwarczek.
303
Feliks Koneczny
Albo te opacay si dobra wielkie, magnackie, z duym kapitaem obrotowym, z rozmaitymi
urzdzeniami, gdzie wszystko robi si na wielk skal. Stojce porodku gospodarstwo
wioskowego szlachcica dawao coraz mniej dochodw. Ju okoo roku 1840 nastaway dla
szlachty wioskowej czasy cikie, i odtd s dla nich coraz cisze, tote rozpocza si
parcelacja obszarw dworskich.
Wynalazek maszyny parowej zmieni nie tylko eglug i handel zboowy, ale wszystko a
wszystko na wiecie. Z tego wynalazku poszy fabryki, a za tym ogromny wzrost miast,
zwaszcza odkd koleje elazne poskracay podre na ldzie. W caej Europie na czoo
narodw wysuno si mieszczastwo, jako warstwa najzamoniejsza i przodujca, szlacht w
ty spychajc.
Ten nowy rozwj spoeczny dokona si na ziemiach polskich tylko w maej czstce.
Dostawalimy tylko takie linie kolejowe, ktre rzdy zaborcze uwaay za korzystne dla
siebie. Wszak nie ma bezporedniego poczenia kolejowego midzy Krakowem a Warszaw,
tylko trzeba objeda na Czstochow. Sie kolejow urzdzono tak, aeby suya
Berlinowi, Wiedniowi, Petersburgowi; eby koleje, stawiane na naszych ziemiach, bogaciy
przemys rosyjski i niemiecki, a nie nasz. Do tego te celu stosowano taryfy kolejowe. Rzdy
zaborcze robiy, co tylko byo w ich mocy, eby nie dopuci do rozwoju polskiego handlu i
przemysu. Przez to, e w drugiej poowie XIX wieku nie mielimy wasnego rzdu, nie
wyrobiy si u nas bogactwa miejskie.
Rozwj nasz spoeczny opni si ogromnie skutkiem rozbiorw. Nie majc miast, jakby
naleao, do ludnych i bogatych, musielimy biedowa na roli, ktra musi utrzymywa
dziesi razy wicej ludnoci, ni znie moe. Nigdzie w caej Europie nie yje tylu ludzi na
jednej mordze ziemi, jak w Galicji, ktra jest najubosz prowincj polsk.
Rozwj mieszczaski i wociaski zatrzyma si u nas w p drogi skutkiem tego, e nie
bylimy panami we wasnym domu. Ludno wiejska, nie mogc znale zarobkw po
miastach musiaa emigrowa na Saksy" tj. do krajw niemieckich do robt polnych. Znaczna
cz wyemigrowaa do Ameryki.
304

Dzieje Polski
Ile wysikw patriotycznych trzeba byo, eby zagodzi skutki nieprzyjani rzdw
zaborczych! Ale przeliczyy si te rzdy w jednej niecnej rachubie: zaborcy, widzc ciemnot
ludu wiejskiego i niech chaty do dworu, cieszyli si, e wystarczy przywie do zguby
szlacht polsk, a nard polski przepadnie. Tak mwili sobie gubernatorowie warszawscy i
podobnie rozumowa Bismarck. Na wzr austriackich mandatariuszw ustanowiono w
zaborze rosyjskim osobnych komisarzy wociaskich, ktrych zadaniem byo wmawia w
lud, e rzd rosyjski zwalcza tylko szlacht, ale z najwiksz przyjani opiekuje si chopem.
Bismarck gosi z mwnicy parlamentarnej publicznie, e byle si pozby szlachty polskiej,
chop polski stanie si dobrowolnie Prusakiem i nie bdzie chcia sysze o Polsce.
Przeliczyli si grubo, podobnie jak przeliczy si rzd austriacki na roku 1846. Pokazao si,
e Polska, to nie szlachetczyzna wcale, lecz co, w czym szlachta stanowi cz tylko.
Rozumiaa to doskonale sama szlachta i dbaa o to, eby do pracy narodowej, do patriotyzmu
polskiego pozyska lud wiejski. Dbaa zwaszcza
0
to, eby w narodzie przybywao wiata.
Ksika polska okazaa si najskuteczniejsz broni, na ktr nie poradzi wrg aden.
cigano j te w Prusach i w Rosji z caych si. Konfiskowano ksiki, zamykano w
wizieniach pisarzy polskich i redaktorw polskich gazet, ale wszystkie przeladowania nie
zday si na nic. Ksika polska dotara wszdzie
1
zrobia swoje. Literatura polska rozkwitna wspaniale, stana pomidzy pierwszymi
w Europie.
Cudw, prawdziwych cudw w dziejach porozbiorowych dokona sam jeden Adam
Mickiewicz, a mia obok siebie ca druyn poetw dobrych i penych wzniosoci.
Szczeglniejsza w tym aska Opatrznoci, e gdy upado pastwo polskie, otrzymalimy
wieszcza narodowego, ktry przemwi umia do serc i umysw, jak nikt inny na wiecie.
On pismami swymi wzmocni wiar w Polsk, pielgnujc nadziej odbudowania jej, a
krzewic ku niej mio tak, i kto si w jego dzieach rozczyta, temu ju Polska drosza nad
ycie.
305
Feliks Koneczny
Ksika polska okazaa si tak potg, i odrobia nawet z nawizk te szkody, ktre
ponosilimy przez bdy polityczne emigracji. Zdziwiony patrza wrg, jak na miejsce
szlachcica staje caa gromada wiejska, przyznajc si do polskoci, skoro tylko gromad
uwiadomi owiata. Zdumienie byo tym wiksze, gdy zacz si gono przyznawa do
polskoci lud w takich prowincjach, ktre przed wiekami zerway byy zwizek z pastwem
polskim i ktre my sami uwaalimy ju za stracone. Wszak dzi obszar polskoci jest
wikszy, ni by w roku 1772. Na nic wszystkie przeladowania!
Zgosia si do wsplnego ycia narodowego sama od siebie lska kraina. Niemczona pod
panowaniem Habsburgw, pozbawiona zupenie szlachty, z poniemczonymi miastami,
smutny przedstawiaa widok. Zosta tam tylko lud, a wic ta warstwa spoeczna, o ktrej
wrogowie sdzili, e z ni atwa bdzie sprawa. Krl pruski Fryderyk II wydar Habsburgom
cay niemal lsk w trzech wojnach lskich, prowadzonych w latach 1740-1763 - i nastao
tam istne tpienie polskoci. W ostatnim pokoleniu wszystek ten lud lski, pod zaborem
pruskim i w austriackiej czstce, sam ogosi si polskim i ma si za jedno z Warszaw, z
Poznaniem, Krakowem. Oto wielka zdobycz polska.
Podobnie rozbudzi si lud kaszubski; do znacznie te w Warmii, mniej na Mazurach
pruskich. Od razu wszystkiego si nie zrobi, ale bdzie zrobione i tamto. Ksika polska
dokona wszystkiego!
A wic... uczmy si. Oto ostatnie sowo na przyszo. Im wicej bdzie w Polsce ludzi
naprawd co umiejcych, znajcych si na czym dokadnie, a posiadajcych przy tym

szerokie oglne wyksztacenie, im wicej bdzie szk i to szk najrozmaitszych, a im lepiej

bd si uczy uczniowie tych szk, tym wietniejsza czeka Polsk przyszo. Nieucy
niczego zrobi nie potrafi; to rzecz wiadoma.
W roku 1905 wybucha rewolucja rosyjska - podczas wojny japoskiej - i od tego czasu
zachwia si carat rosyjski. W dziewi lat potem, w roku 1914 wybucha wojna powszechna,
dziki
306
Dzieje Polski
ktrej pokonanym pastwom rozbiorowym wydarto z drapienych szponw zbjeckich
nieszczliw Polsk.
Odzyskanie niepodlegoci uatwia nam wszelk prac, ale te nakada na nas jeszcze wiksze
obowizki. Teraz nie ma wymwki, e czego nie da si robi. Wolno wszystko, co dobre,
wolno jawnie pracowa dla Polski, a wic pracujmy. Uczmy si, aeby umie dobrze
pracowa; pracujmy, eby innym potem nauk uatwi.
A przede wszystkim pamitajmy o jednym: niepodlego odzyska nie byo atwo, a
utrzyma j zdoamy tylko, nie szczdzc Ojczynie niczego. Bd ofiarny na cele narodowe,
a staraj si, by caym swym yciem by Polsce przydatny. Ucz si! Pracuj!
Nieuki i nieroby mog zawsze przywie Ojczyzn do ruiny. Ale nie dopucimy do tego.
Handlem i przemysem, rolnictwem i grnictwem, rzemiosem i technicznymi zawodami
wzmocnimy fundamenty naszej Polski; a wszystko to oprzemy na nauce, aeby byo jak
najlepsze, jak najumiejtniejsze. Bez nauki - to partactwo! Nikt nam nie da rady, jeeli
bdziemy do zamoni i do rozumni; niczego wicej nie trzeba, reszta ju si znajdzie.
307
Spis monarchw polskich z oznaczeniem fat ich panowania:
Piastowie:
Mieszko I 962-992 Bolesaw Wielki 992-1025 Mieszko II1025-1034 Kazimierz Odnowiciel
1040-1058 Bolesaw miay 1058-1079 Wadysaw I Herman 1081-1102 Bolesaw
Krzywousty 1102-1138 Wadysaw II1139-1146 Bolesaw Kdzierzawy 1146-1173 Mieszko
Stary 1173-1177 Kazimierz Sprawiedliwy 1177-1194 Leszek Biay 1194
Mieszko Stary, powtrnie 1195-1201
Leszek Biay, powtrnie 1201
Mieszko Stary, po raz trzeci, 1202
Wadysaw Laskonogi 1202
Leszek Biay, po raz trzeci, 1202-1222
Mieszko Kulawy 1222
Leszek Biay, po raz czwarty, 1222-1237
Henryk Brodaty 1237-1238
Henryk Pobony 1238-1241
Bolesaw Rogatka 1242
Bolesaw Wstydliwy 1243-1279
Leszek Czarny 1279-1288
Henryk Probus 1289-1290
Wadysaw Niezomny 1290-1300
Przemysaw 1295-1296 (rwnoczenie Wacaw czeski 1291-1305)
wo
2 > su e
> a? >
3 OJ c
CA 'X
0)

U) Cfl
OJ
> CD 3 OJ
cn
3^w
o tii 3 VI

en w c/i
0) r-r
O
s
U)
S*4
xi 2
-<1 Ol
r1
cd c/i N n
^N*^
^ ri
CD 0) C/5
i-& z
fD
^
9
O
^
"-1
"2
nD
WW
Os nC XI i
i-i XI O
e- ~ 3

S
C- S ii
fD
^
N
<
fo.
2.
0
1
fD
n TT
On ON n> i
i-i ON XI
w
ON ON
N> i-1 hli
ON cjs & ^
00 oo
S

"
"-I

N SU
Ol
oo
XI
(-1
ON
w N>

fD
fD
ST
5
cd
**
oj
<
X
fD
Ul ^ XI
On
Ol

^
Ol
^
oo On
N
O" N-3
r> 3"
a
s
ta
N N %%
3333
> 3 OJ >-t
fD
X*
Cfi 0>
3.
OJ fD O
OJ N
C/5
(l
iUl
Ir1
o
CJl
ON
&
*
I
Ol
f
**
oi
oo
XI N)
Ul
o
3- I
rtBI

^
O
r1
>
ui o

O
N
i-1
^
SB OJ
a Cu
c/i c/5
OJ OJ
1w
fD
3* n
N UJ 00 on

. . U U S if.
NO KJ
QTQ TO
o" 3 O
5"
ts
TO e:
0J ~
w
oo
fD
& GO
ON & h- <Ji Xl
w oo K)
>3
a

ora
fD
3
O
oj ^
N OJ
S-s.
N|
L S'
S E ^
w3w3
UJ
WT3
O^
r-h
o
w
0
Ul
1
ww
OJ

Geneafogie (fynastit
(Ujci w nawias nie panowali w Krakowie)
Piastowie:
Mieszko, , BCes.awWie.ki , MieS2k , Kazi.ierz Odnowiciel
Bolesaw miay
Wadysaw II
Wadysay Herman Bolesaw Krzywousty
poznaski i kaliski) '
--Jemyk Rogatka (HeJyk) (S^^S,)
Henryk Problis
Leszek Czarny Wadysaw Niezomny
^azimierz Wielki
<J)at^ historycEne w te) ksice wymienione:
Okoo 850 chrzest ksicia Wilicy
Koniec Popielw
Pocztek Piastw 862 - Ruryk
965 - Dubrawka w Gnienie
966 - Chrzest Mieszka I
972 - Zwycistwo nad Niemcami
981 - Wodzimierz zajmuje ziemi Lachw
987 - lub Bolesawa Wielkiego z Emnild kaszubsk
988 - Chrzest Wodzimierza 1000 - Otto III w Gnienie 1005 - Niemcy po raz pierwszy na
ziemi polskiej
1018 - Pokj w Budziszynie -poselstwa do dwch cesarzy 1024 - Koronacja Bolesawa
Wielkiego
1029 - Utrata Moraw 1031 - Wojna z trzema wrogami
1038 - Kazimierz Odnowiciel 1054 - Schizma
1076 - Koronacja Bolesawa miaego
1079 - Zabjstwo w. Stanisawa
1087 - Utrata ziemi Lachw i Grodw Czerwieskich 1109 - Henryk V da hodu
z Polski
1109 - Oblenie Gogowa
1121 - Zdobycie Rujany
1138 - Testament Bolesawa
Krzywoustego
1180 - Synod w czycy
1213 - Bitwa pod Studnic
1223 - mier Kadubka
1224 - Klska Braci Dobrzyskich
1226 - Sprowadzenie Krzyakw
1234 - Przewaga Henryka Brodatego
1237 - Zjazd w Gsawie 1241 - Pierwszy najazd tatarski
1253 - Koronacja Mendoga
1254 - Uroczysto kanonizacji w. Stanisawa
1259 - Drugi najazd tatarski 1287 - Trzeci najazd tatarski 1289 - Bitwa pod Siewierzem 1291
- Wadysaw Niezomny bezdomnym
1295 - Koronacja Przemysawa
1300 - Koronacja Wacawa

1309 - Rze gdaska

1320 - Koronacja Wadysawa
Niezomnego
1324 - Ziemia Lachw wraca do Piastw
1327 - Wrocaw wasnoci Luksemburgw
313
1331 - Bitwa pod Powcami
1339 - Nastpstwo Ludwika Wgierskiego
1340 - Kazimierz Wielki we Lwowie
1343 - Pokj kaliski
1346 - Zjazd prawodawczy w
Wilicy
1362 - Olgierd zajmuje Kijw 1364 - Kongres krakowski
Zaoenie uniwersytetu w Krakowie
1377 - Wojna z Jagie
1378 - lub hainbruski
1382 - Paulini w Czstochowie
1385 - Unia krewska
Wilhelm w Krakowie
1386 - Chrzest Jagiey, lub z Jadwig
1396 - Zamiar wypowiedzenia wojny Krzyakom
1399 - mier Jadwigi
1400 - Uzupenienie uniwersytetu
1402 - Powrt orlcia
1409 - Pocztek wielkiej wojny
1410 - Bitwa pod Grunwaldem
1412 - Luksemburczyk zwraca korony
1413 - Unia horodelska
1414 - Wojna i rozejm z Krzyakami
1415 - Pawe z Brudzewa w Konstancji
1419 - Wojna i rozejm z Krzyakami
1422 - Nowa wojna i rozejm
z Krzyakami
1430 - mier Witolda
1431 - Bunt widrygiey i wojna z Krzyakami
1432 - Rwnouprawnienie schi-zmatykw
1435 - Bitwa pod Wikomie-rzem; koniec wielkiej wojny 1438 - Zaproszenie na tron czeski
1443 - Zwycistwa na Bakanie
1444 _ Bitwa pod Warn 1449 _ Traktat z Moskw
1453 - Upadek Carogrodu
1454 - w. Jan Kapistran w Krakowie
- Poselstwo Zwizku Jaszczur-czego
1455 - Zgon Kardynaa Olenickiego
1462 - Wcielenie Rawy i Gostynia
1466 - Pokj toruski
1471 - Wadysaw Jagielloczyk
krlem czeskim
1474 - Drukarstwo w Polsce
1475 - Wcielenie Sochaczewa 1484 - Upadek Kilji i Biaogro-du
1487 - Bitwa pod Kopystrzy-nem

1490 - Wadysaw Jagielloczyk krlem wgierskim 1492 - Odkrycie Ameryki 1497 _

Wyprawa bukowiska 1505 - Zbir praw askiego 1507 - Pierwsza wojna polskomoskiewska
1515 - Kongres wiedeski
1517 - Wystpienie Lutra
1518 - Krlowa Bona
314
1519 - Wojna z Albrechtem brandenburskim
1525 - Sekularyzacja Prus
1526 - Wcielenie reszty Mazowsza
Bitwa pod Mohaczem
1530 - Koronacja Zygmunta Augusta
1531 - Bitwa pod Obertynem 1543 - Zgon Kopernika
1545 - Protestantyzm w Cieszyskim
1547 - Pierwszy druk letuwski 1550 - Koronacja Barbary 1556 - Wyjazd Bony
1561 - Polacy i Szwedzi w Rew-lu
1562 - Wojna z Moskw 8-let-nia
1563 - Odczepne Hohenzollernom
1569 - Unia lubelska
1572 - Testament Zygmunta Augusta
1573 - Ograniczenie swobody kmieci
1577 - Iwan Grony w Inflantach
1579 - Zdobycie Poocka
1580 - Zdobycie Wielkich uk
Uniwersytet Wileski
1581 - Batory pod Pskowem
1582 - Rozejm w Jamie Zapolskim
1584 - mier Iwana Gronego 1592 - Sejm inkwizycyjny 1596 - Unia brzeska
Warszawa stolic 1598 - mier cara Fedora
1600 - Pocztek wojen szwedzkich
1603 - Dymitr Samozwaniec w Brahimiu
1604 - Dymitr Samozwaniec przyjmuje katolicyzm
Bitwa pod Kircholmem
1605 - Samozwaniec w Moskwie
Zgon Zamoyskiego
1609 - Wojna z Wasylem Szujskim
1610 - Bitwa pod Kuszynem
kiewski w Moskwie
1611 - Zdobycie Smoleska
1617 - Krlewicz Wadysaw rusza ku Moskwie
1618 - Rozejm w Dywilinie
Pocztek wojny 30-letniej
1620 - Koniec niepodlegoci czeskiej
mie kiewskiego pod Ce-cor
1621 - mier Chodkiewicza pod Chocimiem
1629 - Bitwa pod Trzcian
- Czwarty z rzdu rozejm szwedzki
1632 - mier Gustawa Adolfa
1634 - Pokj w Polanowie
1635 - Rozejm szwedzki w Sztumie 26-letni

1644 - Bitwa pod Ochmatowem

1646 - Maestwo z dziedziczk bizantysk
1647 - Sejm kae rozpuszcza zacigi
1648 - Bitwa nad tymi Wodami
315
1648-1667 - Potop 1649 - Ugoda zborowska
1651 - Bitwa pod Beresteczkiem
1652 - Janusz Radziwi i Sici-ski
-Wyprawa modawska Chmielnickiego
1654 - Przysiga perejasawska
1655 - Karol Gustaw w Polsce
Obrona Czstochowy
Konfederacja tyszowiecka
1656 - Najazd Rakoczego
Boje Czarnieckiego
Rozejm z Moskw
1657 - Sojusz z Dani
Traktat welawski
Zgon Chmielnickiego
Ugoda hadziacka
1660 - Bitwa pod Lachowiczami
Pokj oliwski
1661 - Pidziesiciokrotne podatki
1664 - Bitwa pod Braskiem
1667 - Rozejm andruszowski
Bitwa pod Podhajcami
1665 - Rokosz Lubomirskiego
1666 - Projekt reform na sejmie
Wojska krlewskie pobite
1668 - Abdykacja Jana Kazimierza
1671 - Przyjazne stosunki z Kozakami
1672-1699 Podole opanowane przez Turkw
1672 - Sobieskiego wyprawa na czambuy tatarskie
1673 - Sobieski pod Chocimiem
1674 - Oblenie Trembowli
316
1675 - Wygali Piastowie
1676 - Traktat rawiski
Koronacja Jana III 1683 - Odsiecz wiedeska 1685-1686 - Dalsze wyprawy tureckie
1689 - Sobieski w Multanach
1690 - Wzniesienie okopw w. Trjcy
1691 - Sobiescy kupuj Oaw
1692 - Eparchia przemyska przyjmuje uni
1699 - Odzyskanie Podola
Napa Hohenzollernw na Prusy Krlewskie
1700 - Eparchia lwowska przyjmuje uni
1701 - Krlestwo Pruskie
Nowa wojna szwedzka
1702 - Eparchia ucka przyjmuje uni
1704 - Porwanie Sobieskich

1705 - Koronacja Leszczyskiego

1709 - Bitwa pod Potaw
Projekt reform Karwickiego 1715 - Konfederacja tarno-grodzka
1717 - Sejm niemy
1733 - Obir Leszczyskiego na krla
1734 - Leszczyski w Gdasku 1735-1766 - Leszczyski w Lotaryngii
1740 - Szkoa Konarskiego
1745 - Biblioteka Zauskich
1746 - Rok urodzenia Kociuszki
1760 - O skutecznym rad sposobie"
1762 - Pocztek przyjani Rosji z Prusami
1763 - Ukad rosyjsko-pruski przeciw Polsce
1764 - Reformy Czartoryskich 1766 - Rosja protestuje przeciwko zniesieniu liberum veto
1768 - Zniesienie reform
Konfederacja barska
Rze humaska
1770 - Ukady o rozbir Polski
1772 - Pierwszy rozbir 1773-1775 - Sejm Poniskiego
1773 - Komisja Edukacyjna
1774 - Kociuszko wraca do kraju z Francji
1784 - Kociuszko wraca z Ameryki
1787 - Prusy ofiaruj przymierze
1788-1792 - Sejm Wielki
1789 - Wybuch wielkiej rewolucji francuskiej
1790 - Prusy daj Gdaska i Torunia
Przymierze polsko-pruskie
1791 - Konstytucja Trzeciego Maja
1792 - Kociuszko pod Dubien-k
Konfederacja targowicka
1792 - Hohenzollernowie i Habsburgowie wojuj z Francj
1793 - cicie krla francuskiego
1793 - Drugi rozbir
1794 - Powstanie Kociuszkowskie
Rzdy umiarkowane we Francji
1795 - Trzeci rozbir
1796 - Przeladowanie unii
Genera Dbrowski w Paryu
1797 - Legiony polskie
1798 - Powtrny powrt Kociuszki z Ameryki
1799 - Wojna z drug koalicj
1804 - Napoleon cesarzem
Cesarstwo Austriackie
1805 - Bitwa pod Sawkowem
1806 - Kociuszko odmawia Napoleonowi
1807 - Pokj w Tyly 1807-1815 - Ksistwo Warszawskie
1809 - Ksie Jzef pod Raszynem
Krakw poczony z Warszaw
1812 - Wojna francusko-rosyj-ska
1813 - Bitwa pod Lipskiem

1814 - Zdobycie Parya

1814-1815
- Kongres wiedeski
1815 - Rozbir Ksistwa Warszawskiego
1815 - Kociuszko w Braunau i w Wiedniu
wite Przymierze
1815-1831
- Krlestwo Kongresowe
1815-1846 - Republika Krakowska
1817 - Zgon Kociuszki 1818, 1820, 1822 - Sejmy Kongreswki
1823 - Mogia Kociuszki
317
Czartoryski przestaje by kuratorem szk
Proces Filaretw
1824 - Mickiewicz wywieziony
1825 - Mikoaj I
1830 - Sejm Kongreswki
Rewolucje we Francji i Belgii
Powstanie Listopadowe
1831 - Walki pod Warszaw, wyprawy na Woy i Litw
8. IX. upadek Warszawy
1832 - Zamknicie uniwersytetu w Wilnie
1833 - Zamknicie Liceum Krzemienieckiego
1844 - Szlachta galicyjska da uwaszczenia ludu 1846 - Rze galicyjska 1848 - Smolka
prezydentem parlamentu w Wiedniu 1848 - Bombardowanie Krakowa i Lwowa
Powstanie wgierskie
1851 - Odwoanie konstytucji w Austrii
1853-1856 - Wojna krymska
1855 - Zgon Mickiewicza
1856 - Car odmawia uwaszczenia wocian
1860 - Chwilowa konstytucja w Austrii
Sprawa Baerensprunga
Pocztek demonstracji w Warszawie
1861-1862 - Reformy Wielopolskiego
1863 - Powstanie Styczniowe
1864 - Zniesienie reform Wielopolskiego
1866 - Austria pobita przez Prusy
1867 - Prawa narodowe w Galicji odzyskane
1870 - Sedan
1871 - Nowe Cesarstwo Niemieckie
- Coraz sroszy ucisk w Prusach
1905 - Rewolucja rosyjska 1914-1918 - Wojna powszechna 1918 - W padzierniku
odzyskanie niepodlegoci
318
Spis treci:
Wstp
5
Cz pierwsza Polska sama
I. Czasy pogaskie.
8

Wsplnota rodowa. - Las gwnym ywicielem. - Czy poganin jest blinim. - O Kraku,
Popielach i Piastach. - wici apostoowie sowiascy, Cyryl i Metody. - Wilica kolebk
chrzecijastwa w Polsce.
Trucicielska uczta niemiecka. - Chrzest i podr konna chrzestnej matki narodu polskiego.
Biaa Knegini i Sygryda. - Pukiel wosw z Poznania do Rzymu. - Trzydzieci mil bota. - Jak
krtko trwaa dawniej modo. - Bolesaw Wielki, Otto III, papie Sylwester II i w.
Wojciech. - Pielgrzymka cesarska do Gniezna. - Gos w. Brunona. - Pokj w Budziszynie. Zota Brama w Kijowie. - Dwa poselstwa do dwch cesarzy. - Pierwsza korona polska.
III.
Upadek i wznowienie pastwa..........................24
Nauka tylko wrd duchowiestwa. - O jednolito pastwa.
Zalety i wady Mieszka II. - Wojna domowa i trzy dzielnice.
Dlaczego bez Piastw nie mogo by pastwa polskiego. -Najazd czeski. - Masaw
mazowiecki. - Kazimierz Odnowiciel, z mnicha krl. - Bolesaw miay, wojewoda Sieciech
a Wadysaw Herman. - Zabicie w. Stanisawa.
IV.
Doba dzielnicowa...............................................31
O Bolesawie Krzywoustym, ktry wygra 45 bitew, i o kopotach z zawistnym bratem. ywa tarcza z dzieci polskich w Gogowie. - Zwyciski pochd na Poabie i na wysp wit.
Testament Krzywoustego. - Wielkie ksistwo krakowskie. II. Mieszko I i Bolesaw Wielki,
13
Wadysaw II wygnany, a Poabie stracone na zawsze. - Synowie Bolesawa Krzywoustego. Dwch Mieszkw: Stary i Kulawy. - Cz ziemi krakowskiej przyczona do lska. Kazimierz Sprawiedliwy i Kadubek. - lscy ksita na Wawelu. - Bracia Dobrzyscy i
niemieccy Krzyacy. - Mord w Gsawie. - Najazdy tatarskie. - Gowa wielkiego ksicia
obnoszona na dzidzie. - Jak Niemcy mogli zdobywa Polsk nawet bez ora. - Gburowie,
kmiecie i szlachta. - Bolesaw Wstydliwy. - Dzielnic 16. - Zasugi duchowiestwa. - Opis
ksiki i szkoy owych czasw. - wici patronowie polscy. -Jak Bolesaw Pobony
wychowywa Przemysawa wielkopolskiego. - Leszek Czarny i Henryk Probus. - Podzia
pracy pomidzy dwch ksit.
V.
Wadysaw Niezomny.........................................51
W maym ciele wielki duch. - Co znaczy bogactwo w sprawach publicznych. - Najazdy
litewskie. - Koronacja Przemysawa, a zbrodnia Brandenburczykw. - Wacaw czeski. Papie Bonifacy VIII. - Chytrzy nieprzyjaciele Chrystusa". -Rze Gdaska. - Uczta pod
Tczewem i 12 szubienic pod wieciem. - Bunty miast. - Koronacja Wadysawa
Niezomnego. -Dzielno jego maonki. - Posag Aldony Litwinki. - Jak mona wygra
bitw, a przegra wojn: zwycistwo pod Powcami a utrata Kujaw. - Utrata piciu ziem. Dlaczego nie moglimy da rady Krzyakom?
VI.
Kazimierz Wielki i jego nastpca......................63
Jak krl ten zasta Polsk drewnian a zostawi murowan. -O zamku z 350 komnatami. Pokj kaliski i odzyskanie dwch ziem bez dobycia miecza. - Ksi mazowiecki na Rusi
Czerwonej. - Jak krlewicz wgierski wymusi sobie nastpstwo tronu polskiego. Odzyskanie ziemi Lachw. - Olgierd i Kiejstut. - Piciu krlw i dziesiciu ksit
panujcych w Krakowie. - Wasno ziemska, a suba wojskowa. - Jak krl poradzi sobie z
Krakowem. - Jak wielu kmieci przeszo do szlachty. - Sprawa lska rozstrzygnita na
lubnym kobiercu, wika si ze spraw pock. - Uniwersytet Krakowski. - Prawa polskie po
raz pierwszy spisane, czyli statut wilicki. - Ojciec
Wgier, a ojczym Polski. - Skd obraz cudowny czstochowski?
VII. O lilii Wawelu...................................................78
Dziecicy lub na przyszo". - Ustpstwo Ziemowita dla dobra Polski. - Poganin
kandydatem do tronu. - Wilhelm a Jagieo. - Uroczystoci przedweselne. - Unia krewska. -

Legenda o cudownej figurze na Wawelu. - Chrzest, koronacja i lub Wadysawa Jagiey. Losy kanonika Trby. - Chrzest Litwy. - Odzyskanie ziemi Lachw. - Zapis krlowej Jadwigi
na uniwersytet. - Pierwsze prby pimiennictwa polskiego. -Papie ojcem chrzestnym. Powrt orlcia. - Potrzeba kanonizacji lilii Wawelu.
Cz druga Polska w uniach
I.
Grunwald i Wikomierz........................................94
Jak rozszerzyy si sprawy polskie. - Jagieo i Witold. - Dlaczego mino lat 24, zanim si
zabrano do Krzyakw. -Najstarszy projekt rozbiorw Polski, i czemu nie by niebezpieczny.
- Przygotowania wielkiej wojny od Pragi do Smoleska. - Ocalenie Pskowa od Krzyakw. Walne bitwy pod Grunwaldem i Koronowem. - Najsilniejsza twierdza w Europie. - Jak cesarz
Zygmunt Luksemburczyk najpierw wojowa z Jagie, a potem poycza od niego pienidzy.
- Zastaw Spisz. - Sobr w Konstancji i Pawe Brudzewski, a Niemiec Falkenberg. - Hus i
husytyzm. - Unia horodelska. - Bunt widrygiey. - Lud wiejski pod Nakem. - Wojna z ca
nacj niemieck". - Rwnouprawnienie schizmy. - Pod Wikomie-rzem drugi Grunwald.
II.
Od morza do morza...........................................108
Panowanie Wadysawa Warneczyka a rzdy kardynaa Olenickiego. - Korony czeska i
wgierska do wyboru. - Ksistwa siewierskie i owicimskie odzyskane. - Zwyciska bitwa z
Turkami pod Warn, obrcona wniwecz mierci krla. -Samozwacy. - Panowanie
Kazimierza Jagielloczyka. - Matka Jagiellonw. - w. Jan Kapistran. - Nad Morze Czarne czy nad Batyk? - Zwizek
Jaszczurczy. - Wojna trzynastoletnia i pokj toruski. - Sejmiki i sejmy. - Krlewicz
Wadysaw krlem czeskim. - w. Kazimierz krlewicz. - ciganie dzielnic. - Panowanie
Jana Olbrachta i Aleksandra.
III.
Czasy zygmuntowskie......................................123
Nie wystarcza wnukom, co starczyo dziadom. - O wolnoci handlu w Polsce. - Gospodarstwo
folwarczne. - Rozkwit uniwersytetu i nauk. - Omiu witych i bogosawionych. -Najstarsze
pieni polskie. - Napyw ydw. - Jak Zygmunta Starego wychwalano na lsku. - Pierwsza
wojna polsko-mos-kiewska. - Zmowy cesarza Maksymiliana przeciw Polsce. -Kongres
wiedeski. - Wojna turecka a sekularyzacja Prus. -Pod Obertynem. - Wcielenie Mazowsza. Dwch krlw rwnoczenie. - Wpywy woskie i krlowa Bona. - Barbara Radziwiwna i
stateczno Zygmunta Augusta. - Stanisaw Hozjusz. - Odczepne Hohenzollernom. - Unia
lubelska. -Iwan Grony w Inflantach.-Ksistwo kurlandzkie. - W Rewlu Polacy na grodzie, a
Szwedzi w miecie. - Sumy neapolita-skie. - Andrzej Frycz Modrzewski. - O pimiennictwie
i jzykach polskim, ruskim i letuwskim. - Testament Zygmunta Augusta. - Dwa bezkrlewia.
IV.
U szczytu potgi................................................143
Panowanie Stefana Batorego. - Burmistrz gdaski na krla".
Piechota wybraniecka i wojsko kozackie. - Droga do Konstantynopola przez Moskw.
- Wojny moskiewskie. - Posse-vino. - Ciotuchna Anna i szwedzki siostrzeniec Zyzio. Trybunay. - Uniwersytet Wileski. - Arcyksi dwa lata w niewoli. - Wielki Zamoyski. Panowanie Zygmunta III Wazy.
Sejm inkwizycyjny. - Unia brzeska. - Borys Godunow. -Karol Sudermaski. - Dymitr
Samozwaniec. - Pod Kirchol-mem. - Rokosz. - kiewski w Moskwie. - Krlewicz
Wadysaw carem. - Rozszerzenie granic rozejmem dywiliskim.
Zgon kiewskiego pod Cecor. - mier Chodkiewicza pod Chocimiem. - Upadek
handlu. - Panowanie Wadysawa IV Wazy. - Za co basza turecki uduszony. - Pokj
polanowski
i dugi rozejm szwedzki. - Flota polska. - Ulubieniec poetw.
Forteczka Kudak. - Plan zdobycia Krymu. - Pretendentka do carogrodzkiego tronu
polsk krlow. - O powikszenie regestru kozackiego, a monowadztwo ukraiskie. Podejrzenia na krla. - Kanclerz Ossoliski.

V. Potop...................................................................169
Bohdan Chmielnicki i jego przymierze z chanem krymskim.
Patriarcha carogrodzki w zmowie z sutanem. - Chmielnicki chce by ksiciem
panujcym. - mier Wadysawa IV. -Panowanie Jana Kazimierza Wazy. - Cztery wojny
kozackie, wojna szwedzka, moskiewska, najazd Rakoczego, zdrada ksicia pruskiego i dwie
wojny tureckie. - Kozacy poddaj si na przemian Polsce, Moskwie i Turcji. - Jak nie zday
si na nic ani ugoda Zborowska, ani hadziacka. - Hieronim Radziejowski. - Wielki elektor". Znowu plan rozbioru Polski. - Karol Gustaw protektorem korony polskiej". - Czstochowski
kurnik". - Jerzy Lubomirski i Stefan Czarniecki. - Uszczuplenie granic i utrata
zwierzchnictwa nad Prusami. - Pocztki Jana Sobieskiego. - Siciski za ycia i po mierci. Janusz i Bogusaw Radziwiowie. - Krl wobec reform. - Rokosz Lubomirskiego. Abdykacja. - Krl Micha Winiowiecki.
VL Jan III Sobieski................................................190
Sawna wyprawa na czambuy tatarskie. - Dzikczynne naboestwa w caej Europie z
powodu zwycistwa chocimskiego.
Koronacja a po zwycistwie. - Pacowie litewscy. - Mieszczanin Chrzanowski i jego
ona. - Jak Polska nie chciaa zmawia si z Turkiem na Moskw. - Niedosze plany
odzyskania Prus Ksicych. - Odsiecz Wiednia. - Listy do Marysieki.
Niewdziczno cesarza. - Wylew Dniestru przeszkadza odzyskaniu Podola. - Dwa
zawody nad Dunajem od sojusznikw. - Szlachta ruska polszczy si. - Rozszerzenie unii
brzeskiej. - Dlaczego nie wybrano Jakuba Sobieskiego.
VII. Czasy saskie.....................................................205
Kandydatura francuska a saska. - Krl zdrajc. - Panowania Augusta II i Augusta III Sasw. Konszachty z Hohenzollernami. - Krlestwo Pruskie. - Wojna pnocna. - Plany rozbiorw. - Los Sobieskich. Stanisaw Leszczyski, krl-filozof.
Klska Szwedw i powrt Sasa. - Redukcja wojska i sejm niemy. - Wojna sukcesyjna
polska. - Szkoa w Luneville. -Szkoy pijarskie ks. Konarskiego. - Jak urosy Rosja i Prusy.
Pastwo bez polityki zagranicznej. - Czartoryscy na czele stronnictwa reform. Stanisaw August Poniatowski. - Zmowa Prus z Rosj przeciw reformom.
VIII. Rozbiory Polski.............................................218
Panowanie Stanisawa Augusta. - Konfederacje radomska a barska. - Rze humaska. Pierwszy rozbir Polski. - Rewindykacja". - Zamach Poniskiego. - Protestacja Rejtana. Komisja Edukacyjna. - Odrodzenie spoeczestwa. - Obiady czwartkowe u krla. - Jak
powikszy wojsko? - Prusy ofiaruj przymierze przeciw Rosji. - Sejm Wielki. - Konstytucja
Trzeciego Maja. - Zdrada Prus. - Targowica. - Ksi Jzef Poniatowski i Tadeusz
Kociuszko. - Korony z Wawelu wywiezione. - Drugi i trzeci rozbir Polski. - Powstanie
Kociuszkowskie. - Maciejowice.
Oglny wynik dziejw Polski od chrztu
a do rozbiorw..................................................................238
Cz trzecia Czasy porozbiorowe
I. Wojny napoleoskie............................................244
Wielka rewolucja francuska. - Napoleon Bonaparte. - Legiony polskie. - Kociuszko
powtrnie w Ameryce; podr triumfalna. - Kniaziewicz i Chopicki we Woszech. - Genera
Henryk Dbrowski i jego plany. - San Domingo. - Przeladowanie unitw. - Najchytrzejszy z
monarchw, car Aleksander I. - Adam Czartoryski. - Car w Puawach i w Berlinie. Utworzenie Cesarstwa Austriackiego. - Kociuszko nie dowierza Napoleonowi. - Dbrowski
w Berlinie. - Odzyskanie Poznania i Warszawy. - Ksistwo Warszawskie - Bitwa pod
Raszynem. - Krakw, Pozna, Warszawa poczone. - Wojna

roku 1812. - Poar Moskwy i odwrt Francuzw. - Obietnice Aleksandra. - Bitwa pod
Lipskiem. - Zgon Jzefa Poniatowskiego. - Jak car schlebia Kociuszce. - Kongres
wiedeski.
Utworzenie Kongreswki a odmowa Kociuszki.
II.
Krlestwo Kongresowe.....................................260
Przewidywania Kociuszki. - Ostatnie lata Naczelnika. - Idea Kociuszkowska. - Popularno
Aleksandra I. - wite Przymierze". - Jedno handlowa Polski. - Ulego generaa
Zajczka. - Wielki ksi Konstanty. - Obietnice Aleksandra.
Fundacja hrubieszowska Staszica. - Jak wocianin najwicej straci na upadku
pastwa polskiego. - Owiata. - Najgorzej w zaborze austriackim. - O dokumenty szlacheckie.
- Filareci.
Gnbienie sejmw. - Mikoaj I. - Tajne stowarzyszenia. -Zamierzona wojna z Belgi i
Francj. - Powstanie Listopadowe. - Dwa stronnictwa. - Ukady Chopickiego. - Bitwy koo
Warszawy. - Dwernicki, Dembiski, Skrzynecki, Prdzyski. - Pieni niemieckie i francuskie.
- Emilia Platerwna.
Spnione wyprawy zaczepne. - Prusy pomagaj Rosjanom.
Upadek Warszawy. - Belgia zyskuje niepodlego, Polska traci j do reszty.
III.
Emigracja polska.............................................277
Pochd rozbrojonego wojska przez Niemcy. - Kwiat inteligencji na emigracji. - Czartoryski a
Lelewel. - Gaszenie wiate w Polsce. - Plany powstania ludowego. - Skd powstaa niech
chaty i dworu. - Prne starania szlachty o uwaszczenie ludu. - Rze galicyjska. - Rewolucja
powszechna roku 1848.
Polak przewodniczy parlamentowi austriackiemu. - Powstanie wgierskie. - Wojna
krymska. - Precz z marzeniami".
Upadek emigracji. - Organizacja powstacza. - Demonstracje w Warszawie. Towarzystwo Rolnicze. - Wielopolski. - Rekrutacja. - Jak walczono w Powstaniu
Styczniowym. - Noty dyplomatyczne i Napoleon III. - Prne oczekiwanie obcej pomocy.
IV. Ostatnie pokolenie niewoli..............................296
Murawiew Wieszatiel. - Polacy i Letuwini. - Przeladowanie
narodowe i religijne, sprawa unitw. - Plany Bismarcka, pokonanie Austrii i Francji. - Sprawa
Baerensprunga. - Rugi pruskie, komisja kolonizacyjna, wz Drzymay. - Agenor
Gouchowski. - Dlaczego w Austrii zaczo by lepiej. - Zmieniony handel zboem. - Skutki
maszyny parowej. - Opnienie rozwoju spoecznego. - Lud szlakiem szlachty. - Zasugi
ksiki polskiej. - Warunki przyszoci.
Spis monarchw polskich...........................
Genealogie dynastii.....................................
Daty historyczne w tej ksice wymienione,
309 311 313