Arkitektura n shek.

VI-XV[redakto | redakto tekstin burimor]

Veprat m t rndsishme t artit q njihen n Shqipri nga shekujt e mesjets i prkasin
arkitekturs. Kjo shpjegohet me faktin se arkitektura ishte e lidhur me nevojat e jets s prditshme,
me banimin, mbrojtjen e vendit si edhe me nevojat e forcave politike drejtuese t kohs pr vepra
monumentale. Prve ksaj monumentet e arkitekturs kan mundur tu qndronin m mir
dmtimeve t kohs sesa veprat e tjera t artit, q u shkatrruan nga luftrat e shumta.
Gjat periudhs s mesjets, prgjithsisht, n fushn e arkitekturs u b nj prparim i ndjeshm
n teknikn e ndrtimit. Shek. VI karakterizohet nga ndrtime masive n territorin e Shqipris q
prfshihej n provincat e dy Epirve dhe Prevalitans. Mbizotruan kryesisht ndrtimet me karakter
mbrojts, q synonin tu bnin ball sulmeve avaro-sllave. Perandori bizantin Anastasi I (491-518)
fortifikoi qytetin e tij t lindjes, Durrsin, me tri radh muresh, ndrtoi kshtjella dhe riparoi mure
qytetesh. Periudha e Justinianit I (527-565) ishte m intensivja n fushn e ndrtimeve, sidomos t
atyre me karakter ushtarak. Prve tyre ai ndrtoi shum kisha, ujsjellsa etj. Kt veprimtari e bn
t njohur n veprn e tij Mbi ndrtimet historiani i Justinianit, Prokopi i Qezares. Por gjith kto
ndrtime pjesrisht nuk jan ruajtur, ndrkaq shumica e emrave t vendeve t prmendura nga
Prokopi sht vshtir t identifikohen me emrat e rinj.
Fortifikimet m t rndsishme t shek. VI jan pa dyshim muret rrethuese t Durrsit q i takojn
periudhs s sundimit t perandorit Anastasi I. Ato jan ndrtuar krejtsisht me tulla dhe kan nj
gjersi prej 3,50 metrash. do 60-65 metra jan ndrtuar kulla t fuqishme peskndshe, t cilat
kan patur nj lartsi prej 18 m dhe ndaheshin n tri kate me dysheme druri. Kati prdhes kishte nj
lartsi t dyfisht dhe shrbente si depo. Kati i par prbhej nga nj hapsir e vetme e pajisur me
frngji pr katapulta. Kati i dyt mbulohej nga qemere mbi t cilat ndodhej tarraca e rrethuar nga
parapeti me frngji. Muret e qytetit prshkoheshin nga nj numr i madh portash, prej t cilave ruhen
vetm dy prej tyre n murin jugperndimor. Hyrja kryesore e qytetit, e cila nuk ekziston m, duket se
ndodhej nga verilindja. Sipas prshkrimit t Ana Komnens, para ksaj porte qndronte nj statuj
prej bronzi, e cila me sa duket kishte mbetur aty nga koha romake dhe i kushtohej perandorit Adrian.
N shum drejtime vlerat arkitektonike t Durrsit n fushn e artit t fortifikimit i kalojn kufijt
krahinor. Para se gjenerali i Justinianit, Belizari, t ndrtonte n Rom nj tip t ri bedenash, q
siguronin nj mbrojtje ansore, dhe q sipas Prokopit bri prshtypje n at koh, ato i gjejm t
zbatuara n kshtjelln e Durrsit.
Gjat periudhs s Justinianit vrehet nj tendenc pr ndrtimin e kshtjellave mbi lartsin e
kodrave, prdorimi i akropoleve dhe nnndarje t tjera, q sishte gj tjetr vese kthimi n format e
vjetra t periudhs helenistike apo t fortifikimeve m t hershme ilire. Shembuj t till ndeshen n
kshtjelln e Zvezds, Zaradishts, uks s Ajtojt etj. Frngjit fillojn t bhen gjithnj e m t
ngushta, hyrjet e vjetra murosen ose ngushtohen duke e br mbrojtjen gjithnj e m pasive.

Nj vend t rndsishm midis monumenteve t arkitekturs mesjetare zn ndrtesat e kultit t

krishter. Ndrsa banesat brenda kshtjellave ishin t thjeshta, prgjithsisht njkthinshe,
ndrtimet e kultit t krishter prbheshin nga godina t mdha, t tipit bazilikal ose me planimetri
qendrore, prej t cilave mbizotronte tipi i par. Kto ndrtime ndoqn n vija t prgjithshme
skemat arkitekturale t shekujve t fundit t arkitekturs romake.
Mjaft monumente kulti t ksaj periudhe jan nxjerr n drit nga grmimet arkeologjike n Ohr,
Amantia, Bylis, Butrint, Elbasan, Lin (Pogradec), Tiran, Paleokastr (Gjirokastr), Tushemisht
(Pogradec), Polen (Kor), Karbunar (Vlor), Pluk (Fier) etj. Deri tani jan zbuluar gjurmt e rreth
30 bazilikave, dyshemet e t cilave n pjesn m t madhe kan qen shtruar me mozaik. Vetm
n qytetin antik t Bylisit, brenda mureve rrethuese t ngritura nga Justiniani I, jan zbuluar pes
bazilika t mdha.
Numri i madh i ktyre monumenteve, cilsia artistike e realizimit t tyre si dhe prmasat shpesh
gjigante tregojn se n trevat iliro-shqiptare, arkitektura kishtare, veanrisht n shek. VI, kishte
marr nj zhvillim t madh.
Bazilikat ishin ndrtime q kishin nj shtrirje t theksuar gjatsore. Ato ndaheshin n tri hapsira
kryesore (nefe) nprmjet nj sistemi arkadash mbi pilastra apo mbi kolona dhe mbuloheshin me
ati mbi kapriata druri (varianti helenistik) ose me qemere (varianti oriental).
N ann lindore ndodhej absida ku vendosej altari, ndrsa hyrja kryesore ndodhej nga perndimi
dhe paraprihej zakonisht nga nj parasall (narteksi). N bazilikat e mdha kishte dhe nj oborr t
hapur me kolona (atrium) si dhe ambiente t tjera ndihmse (Bazilika e Arapajt-Durrs).
M t rralla jan ndrtesat e kultit me planimetri qendrore. Karakteristik e tyre sht ndrtimi rreth
nj ambienti kryesor, q ndodhet n qendr t ndrtess. Ndryshe nga bazilikat, n kto ndrtime
mbizotron boshti vertikal kundrejt atij gjatsor. Kto ndrtesa q mbuloheshin n t shumtn e
rasteve me kupol, prbjn veorit themelore t arkitekturs bizantine n shekujt n vazhdim. N
vendin ton deri tani jan zbuluar dy ndrtime t mirfillta me planimetri qendrore: kisha e Linit
(Pogradec) dhe Baptisteri i Butrintit, t cilat shquhen dhe pr vlerat e mdha artistike t mozaikve
t dyshemes.
Gjat shekujve t par t mesjets, q u karakterizuan nga pushtimet avaro-sllave, t cilat solln si
pasoj shkatrrimin e shum qyteteve dhe kshtjellave si dhe shndrrime t mdha etnike n
Ballkan, vihet re nj rnie ekonomike dhe pr pasoj edhe rnie n fushn e ndrtimeve civile apo t
kultit. N ndonj rast shpenzimet kalojn n favor t fortifikimeve, si n Butrint ku nj pallat
peshkopal mbeti i paprfunduar, ndrkoh q rindrtohet nj mur mbrojts n shek. VII. Gjurm t
tjera ndrtimesh mbrojtse t mesjets s hershme hetohen gjithashtu n kshtjelln e Lezhs dhe
t Pogradecit. Pr dy shekuj vazhduan t prdoren t njjtat monumente kulti n zonat q i
qndruan pushtimeve sllave. Riparimet apo rindrtimet jan realizuar me nj teknik t varfr, q
tregon pr vshtirsit ekonomike t kohs. Bazilika e madhe e Butrintit e ndrtuar n shek. VI

rindrtohet n shek. IX. Gjithashtu, n shek. XI vazhdon t prdoret bazilika e Ballshit, ku mbreti
Boris i bullgarve, n vitin 865, kthehet n fen e krishter.
Gjat shek. X vrehet n prgjithsi nj rritje e nivelit t ndrtimeve. Kriza q u shkaktua nga
inkursionet arabe n detin e Jonit dhe shfaqja e frankve n kufijt perndimor rriti rolin e Tems s
Durrsit n fortifikimin e qyteteve bregdetare t Shqipris. Mure mbrojtse t ksaj periudhe, t
pajisura me kulla trekndshe dhe kontraforta, hetohen n Kanin dhe Butrint. N shek. X u
fortifikuan gjithashtu nj radh qytetesh rreth Shkodrs, si Sarda (Shurdhahu), Drishti (Drivast) dhe
Deja. N fushn e ndrtimeve t kultit vazhdimi i tradits bazilikale hetohet n kishn e Shn Kollit
n Perondi t Beratit, si dhe n bazilikn nn xhamin e Fatihut n Durrs. Arkitektura e kultit arrin
kulmin me kishn e Shn Mris n Labov t Kryqit t Gjirokastrs e tipit kryq i brendashkruar me
kupol. Kjo kish e ndikuar nga arkitektura kryeqytetase shquhet pr ngritjen e saj vertikale (lartsia
17 m), pr tamburin masiv mbi t cilin mbshtetet kupola, si dhe pr dekoracionin e pasur me tulla.
Kto elemente si dhe konceptimi i hapsirs s brendshme krijojn ndjenjn e madhshtis.
Arkitektura kishtare bizantine gjat shekujve X-XV n Shqipri dallohet pr shumllojshmrin e
tipave arkitektonik duke filluar nga kishat njnefshe, bazilikat, tipat n form kryqi me kupol si
dhe nga tipa t tjer ndonjher unikal.
Prve ktyre monumenteve pr vlerat e tyre t veanta arkitektonike shquhen edhe objekte t tjera
t stilit bizantin, q u prkasin shekujve XIII-XIV, si: kisha e Ristozit n Mborje t Kors, manastiri i
Apolonis, kishat bizantine t Beratit (Shn Mria Vllaherna, Shn Triadha, Shn Mhilli i ndrtuar
n shkmb), manastiri i Mesopotamit (Sarand), ai i Zvernecit, kishat n fshatin Perondi t Beratit,
n Kurjan t Fierit, ajo e Marmirojt n Orik t Vlors, e Labovs n rrethin e Gjirokastrs etj. Vlera t
veanta artistike paraqet kisha e manastirit t Pojanit, e ndrtuar n shek. XIII nga perandori bizantin
Androniku II. Shtyllat n oborrin e saj prbjn element t huaj q nuk gjenden n asnj ndrtes
tjetr t ktij stili dhe q jan dshmi e stilit romanik t prhapur n viset Veriore t Shqipris dhe
n ato Perndimore t bregdetit ballkanik.
N Shqiprin Qendrore, por m tepr n at t Eprme lulzoi n mesjet edhe arkitektura
romaniko-gotike, kjo sepse krahinat veriore mbetn t lidhura m shum me kishn perndimore,
ndrsa n Durrs dhe krahinat rreth tij vepronin t dyja kishat, por kishte prparsi kisha lindore. N
kushte t tilla prve tipave arkitektonik t pastr kemi dhe ndikime t ndrsjellta t arkitekturs
bizantine dhe asaj perndimore. Ndikimet e arkitekturs perndimore vrehen dhe n ato krahina ku
pr periudha t shkurtra erdhn sundimtar perndimor.
Shembujt m t shquar nga arkitektura romaniko-gotike datohen n shek. XII-XIII. Kishat e ktij tipi
n Shqiprin e Eprme dhe Qendrore karakterizohen nga planimetrit kryesisht njnefshe me
theksim t boshtit gjatsor perndim-lindje me absida rrethore ose drejtkndshe, nga prdorimi i
frantonive n ant m t ngushta, nga atit mbi kapriata druri me rrath mbi qemere cilindrike, si
dhe nga prania e kmbanave.

Prej tyre dalloheshin pr trajtimin e tyre arkitektonik monumental dhe pr krkesat artistike, kisha e
Shn Serxhit dhe e Bakut pran fshatit Shirgj t rrethit t Shkodrs, kisha e Shn Mris n Vaun e
Dejs, kisha e Rubikut etj., prej t cilave dy t parat ndrtuar n shek. XIII mbi bazn e ndrtimeve
m t hershme, ndrsa e fundit n shek. XII. Pjesa m e madhe e ktyre kishave ka qen zbukuruar
me piktura murale.
Elemente arkitektonike karakteristike romaniko-gotike ishin t prhapura prej bregdetit t Shqipris
s Eprme deri n Kosov, ku kjo arkitektur pati nj lulzim t veant n ndrtimet e kultit n
shek. XIV, si sht kisha e manastirit t Deanit pran Pejs.
Banesat mesjetare i njohim m tepr nga t dhnat burimore. Ato ndrtoheshin me gur, dru apo t
ndrthurura. atit mbuloheshim me furde ose me kasht. Tjegullat prdoreshin n godinat e kultit
dhe n ato t shtresave t pasura. Banesat e Shurdhahut (Sarda) t datuara n shek. XI, jan
prgjithsisht dykthinshe, si dhe t tilla me nj ambient qendror midis tyre. Shtrimi i dyshemeve me
pllaka guri tregon se ato duhet t ken qen njkatshe.
Gjat shekujve XIII-XIV morn gjithashtu nj zhvillim t dukshm ndrtimet mbrojtse, zgjerohen
dhe rindrtohen muret e qyteteve dhe n disa raste rrethohen me mure edhe lagjet e jashtme
(varoshet). N kt veprimtari u dalluan despott e Epirit dhe m von fisnikt shqiptar, si Topiajt,
Balshajt, Muzakajt etj. Kshtu Topiajve me qendr n Kruj dhe Pertel u atribuohet nga Barleci
ndrtimi i kshtjells s Petrels, ndrsa Balshajve kshtjella e Shkodrs. Rreth mesit t shek. XIV
Karl Topia rindrton kshtjelln e Krujs, ndrsa n vitin 1389 Muzakt ndrtuan Kulln e Pirgut n
derdhje t Semanit.
Monumentet kryesore t arkitekturs civile n Shqipri jan kshtjellat. Tipa m interesant
paraqesin kshtjellat e Beratit, Shkodrs, Lezhs, Shurdhahut, Krujs, Rodonit, Petrels, Kanins
etj. Pr nj pjes t mir ato jan ndrtuar mbi themelet e kohs antike t hert ose t vont, por
jan rindrtuar gjat shekujve t mesjets. Kshtjellat kryesore t vendit n gjendjen e tyre t sotme
n themel u prkasin shek. XII-XV.
Mjaft kshtjella dhe qytete t fortifikuara t vendit ton ruajn edhe sot tiparet arkitektonike t shek.
XIII-XIV, kur ato u ndrtuan apo patn periudhn e lulzimit m t madh gjat mesjets. Shembulli
m tipik sht kshtjella e Beratit, muret e sotme t s cils jan rindrtuar n fillim t shek. XIII prej
despotit Mihail Engjll Komneni, monogrami i t cilit qndron mbi portn e par t hyrjes. Muret
rrethuese q ndjekin konturin e terrenit kan nj gjatsi prej 1 400 m dhe prforcohen nga 24 kulla
me forma planimetrike dhe prmasa t ndryshme. N pjesn m t mbrojtur t platforms s kodrs
ndodhet kshtjella e prforcuar nga pes kulla. Vet kshtjella prmban edhe nj ndarje tjetr m t
vogl, t prforcuar me dy kulla q shohin nga oborri i kshtjells. Kjo ndarje shrbente si vend i
qndress s fundit, por m tepr pr t veuar selin e fortifikuar t sundimtarit nga garnizoni.
Kshtjella ka nj hyrje kryesore nga veriu, e cila mbrohet nga nj barbakan. Prve ndrtimeve t

msiprme, n shpatin jugor t kodrs zbritnin dy mure nga qyteti deri n lum, duke prfshir
brenda tyre nj siprfaqe prej 6 ha nga 16 ha q z krejt sistemi i fortifikimit t Beratit.
Brenda mureve t kshtjells ndodhej brthama kryesore dhe m e vjetr e qytetit. Edhe sot n
kshtjell ndodhet nj lagje e tr me emrin Kala, m e vjetra e qytetit t Beratit. Duke u zgjeruar,
qytetet mesjetare doln jasht mureve t kshtjells, ku u formuan te kmbt e saj lagje t jashtme,
varoshet, t fortifikuar me mure shum t dobta. Nganjher varoshi lidhej me mure me
kshtjelln, si ndodhte n Lezh, n Drisht e n vende t tjera.
Nj nga fortifikimet q ka marr trajtn themelore gjat shek. XIII-XIV sht kshtjella e Shkodrs, e
cila me gjith ndrtimet dhe rindrtimet q ka njohur gjat sundimit osman, ruan strukturn e saj t
brendshme dhe t jashtme q ka pasur n ata shekuj. Siprfaqja e brendshme e kshtjells, ndahet
nprmjet muresh n tri oborre q komunikojn me porta midis tyre. Oborri i tret q z nj
siprfaqe m t vogl nga t tjert, ndodhet n pjesn m t lart e t mbrojtur t kodrs dhe luante
rolin e nj kshtjelle.
Gjat shekujve XIII-XIV vihet re rritja e lartsis s mureve dhe sidomos t kullave. Kt e tregojn
sidomos kullat e kshtjells s Beratit. Deri n shfaqjen e arms s artileris ato duhet t ishin sa
m t larta, pr t vshtirsuar ngjitjen n to me shkall, dhe me mure t fuqishme pr tu rezistuar
makinave gurhedhse. Kullat ndaheshin n disa kate me dysheme druri ose me qemere. Zakonisht
kati i siprm mbulohej me qemer, mbi t cilin krijohej nj platform e rrethuar me bedena. Prve
kullave t zakonshme n kshtjella ndrtoheshin dhe kryekulla (donzhone), q mund t ishin t
shkputura nga muret rrethuese dhe t zinin nj vend qendror n kshtjell, mund t ishin t lidhura
me muret apo krejt t veuara. Kryekulla ishte pjesa e fortifikuar m me kujdes e nj kshtjelle dhe
ishte e aft ti qndronte nj rrethimi t gjat. Ato i hasim kryesisht gjat periudhs s Despotatit t
Epirit, si n Durrs, Butrint etj.
Gjat shek. XIII-XIV u ndrtuan edhe kshtjella m t vogla. T tilla ishin kshtjellat n grykat e disa
lumenjve q mbronin skelat tregtare, si kshtjella e Pirgut n grykn e Semanit, e Bregut n at t
Shkumbinit, e Rodonit n grykn e Ishmit etj. Nga kto ruhet ende sot n gjendje t mir kshtjella e
Bregut. Planimetria e saj sht katrkndshe, me nga nj kull t rrumbullakt n t katr skajet.
Muret e trasha kan prsipr bedena dhe, sikurse kullat, jan pajisur me frngji pr t`u prdorur pr
mbrojtjen. Brenda mureve ndodheshin ndrtesa banimi, depo ushqimesh etj.
Nj tjetr tip kshtjellash qen ato q u ndrtuan n form kullash n viset malore nga feudal
shqiptar. Zakonisht t ndrtuara n vende strategjike, nga ana arkitektonike ato ishin t thjeshta.
Gjurmt e disa prej tyre duken edhe sot n Guribardh (Mat), n Kalan e Leks (Va-Spas), n
kulln e Turanit (Kor) etj.
Shek. XV shnon nj epok t re n zhvillimin e fortifikimeve, e cila lidhet me periudhn e prdorimit
t arms s artileris dhe t prsosjes s saj. N territorin e Shqipris fillojn t gjejn zbatim
parimet moderne t fortifikimit, si jan kullat pr artileri q u quajtn Rondelo, t ulta dhe me

mure t fuqishme, t barabarta me lartsin e kullave, hendeqet e fortifikuara etj. Kjo ndodhte n nj
koh kur n disa vende t Evrops Perndimore vazhdonin t ndrtonin gjithnj e m tepr n
lartsi pr t vendosur sa m lart artilerin mbrojtse. Frymzimet, m tepr teorike se praktike vinin
nga Gadishulli Apenin. N kt fush konkurruan Sknderbeu, veneciant dhe turqit, prej t cilve
kta t fundit nuk patn zhvillime t shnueshme t teorive moderne t fortifikimit n territorin e
Shqipris. Ndrmjet shum fortifikimeve t realizuara n kt periudh, prmenden fortifikimi n
Kepin e Rodonit, t cilin Gjergj Kastrioti-Sknderbeu e ndrtoi n vitin 1463 dhe kulla pr artileri n
kshtjelln e Durrsit etj.

Artet figurative. Piktura mesjetare[redakto | redakto tekstin burimor]

Krahas degve t tjera t kulturs, n mesjet morn zhvillim edhe artet figurative. Skulptura si gjini
kryesore e arteve figurative, ashtu si n vendet e tjera t Evrops Juglindore edhe n tokat shqiptare
pati nj zhvillim t kufizuar, qoft pr numrin, qoft pr vendin q zinin prodhimet e saj. Skulptura
nuk mori ktu funksion t pavarur. Ajo i shrbeu si element dekorativ arkitekturs, n form
elementesh zbukuruese t lidhura me ballina ndrtesash, me porta e dritare, shtylla e gur varresh.
Edhe atje ku gjenden dekoracione plastike mjaft t zhvilluara, si n kishn e Mesopotamit pran
Sarands, n kishn e manastirin e Deanit, ato nuk dalin nga karakteri i nj relievi t vendosur n
muret e jashtme dhe nuk mund t qndrojn m vete. Po kshtu kishte funksion ndihms edhe
skalitja e drurit, e argjendit etj.
Por n skulpturn ornamentale dhe n elementet e saj zbukuruese gjetn shprehje m shum se n
gjinit e tjera t artit mesjetar elementet e artit popullor, q zhvillonin traditat e vjetra t njohura nga
veshjet, nga shkorsat dhe nga qeramikat popullore. Kto ornamente ishin zbatuar n mnyr m t
prsosur e m t ndrlikuar, n materiale m t kushtueshme, si n orendi kishtare, potire, kapak
ungjijsh, n arka druri, n veshje t kushtueshme dinjitarsh, kishtar e laik etj. Kto jan pajisur
me zbukurime t pasura n form lulesh, nganjher edhe kafshsh e shum m pak njerzish.
Zhvillim t madh si gjini e pavarur e artit mesjetar morn artet figurative e sidomos piktura q pati nj
prhapje m t gjer. Por pjesa m e madhe e krijimtaris artistike t mesjets s hershme e t
von, si ajo e mozaikve, e miniaturs s dorshkrimeve, ikonostasve, ikonave, afreskeve dhe
skulpturave, pr shkak t rrethanave tepr t vshtira q kaloi Shqipria, t luftrave e pushtimeve
t shumta, nuk ka mundur t arrij deri n kohn ton.
Piktura si gjini u nxit nga kisha e krishter sidomos nprmjet veprave ikonografike. Krijuesit e
pikturs mesjetare ishin n prgjithsi klerik e murgj, q kishin punishtet e tyre pran manastireve
ose kishave. Por edhe kur ishin laik, ata ishin lidhur pas kishs si porosits kryesor. Nuk njihen
emra piktorsh deri n shek. XV, sepse ata zakonisht nuk e vinin emrin n veprat e veta. Nn
udhheqjen e piktorit mjeshtr punonin disa ndihms ose nxns, t cilt merrnin pjes n pikturimin
e veprs, duke plotsuar hollsit e dors s dyt.

Gjini kryesore t pikturs mesjetare ishin n shekujt e par mozaikt. M von zhvillohet gjersisht
piktura monumentale murale (afresket), si dhe piktura n tablo, ikonat.
Teknika e mozaikut n vendin ton ishte trashguar q n kohn antike. Shek. IV-VII paraqiten me
disa vepra t rndsishme, si Bazilika e Ohrit, Bazilika e Linit (Pogradec), Bazilika e Arapajt
(Durrs), Bazilika e Bylisit (Ballsh), mozaiku i Baptiserit t Butrintit etj. Piktura e mozaikve paraqiste
tematikn e zakonshme kishtare e bashk me t edhe figura perandorsh, princash etj., me familjet
e tyre si ktitor t kishave. Nj vepr e bukur sht ruajtur n mozaikun mural t gjetur n kishn e
amfiteatrit t Durrsit. Duke shkuar prtej karakterit thjesht ornamental t mozaikve antik, mozaiku
i Durrsit krijon komplekse skenash me figura njerzore, me nj ndrthurje t bukur gursh prej qelqi
t ngjyrosur, t przier me copza guri natyror e tulla. Figurat njerzore jan veshur me petka t
kushtueshme t ngrira pa respektuar format reale t trupit, kurse fytyrat e njerzve ruajn karakterin
individual. Mozaikt e Durrsit prfaqsojn veprat m t hershme mesjetare t njohura n vendin
ton q trajtojn figurn njerzore, qofshin kta shenjtor abstrakt ose njerz real.
Po nga fusha e mozaikut jan ato t periudhs s shek. VI-VII, si mozaikt e manastirit t Shn
Nikolls n Mesopotam t Delvins etj. Jan miniaturat, dorshkrimet fetare, t cilat i gjejm n
kodikt si ai i shek. VI, t njohur me emrin Kodiku i Purpurt i Beratit. Kto dorshkrime jan t
ilustruara me figura t vizatuara e t pikturuara si Evangjelist q shkruajn ungjillin, me ornamente
t ndrthurura me shpend dhe dekore lulzore, etj. Ato jan t realizuara nga piktor profesionist
t asaj kohe d.m.th. nga ikonograf dhe shquhen pr kaligrafi t prkryer me shum hijeshi dhe me
ngjyra t kultivuara. Miniatura e dorshkrimeve mesjetare shihet m e prpunuar nga fundi i shek. XI
ose n fillim t shek. XII me miniaturn e kodikve t Vlors, ku bie n sy nj sintetizim i elementeve
t stilit bizantin q sapo kishte arritur formimin e tij t plot me ato t tradits s artit antik.
Po n kt koh zhvillohen gjini t tjera n artet figurative me pikturn n teknikn e afreskut. N
shpelln eremite t Bllashtojs si dhe n at t liqenit t Presps, t cilat ndodhen larg qendrave t
banuara, por n vende shum t bukura, gjenden piktura murale n teknikn e afreskut dhe q kan
interes pr origjinalitetin ikonografik me paraqitjen e shum skenave t pazakonshme pr Bizantin
dhe me nj stil t lart e t pastr bizantin. Po kshtu n kto shpella jan gjetur ikona me vler q i
takojn po ktij shekulli, si ajo e Shn Mris me Krishtin dhe dyert e bukura t Bllashtojs (PrespKor), ku skena e ungjillzimit sht e realizuar vetm me paraqitjen e figurs s Gabrielit prball
Shn Mris duke mnjanuar do gj prreth.
Nj fragment afresku q i prket shek. XII, n t cilin paraqitet martiri Eufemi, t hasur shum rrall
n ikonografin ton, ruhet mbi nj shkmb t fshatit Kallmet pran Lezhs.
Realizimi i miniaturs s nivelit t lart n Shqipri, prkon n koh edhe me zhvillimin e pikturs
monumentale t shek. XII, si t Rubikut dhe me at t Shn Maris s Cerks (Leskovik), si dhe me
afresket e kishs s Marmirojt n Orikum tVlors.

Piktura murale u zhvillua n lidhje t ngusht me destinacionin e saj si pjes prbrse e

monumenteve arkitektonike. Fillimet e saj hetohen qysh nga shek. IX-X, ajo zhvillohet me ritme m
t shpejta n shek. XIII-XIV. Zhvillimi ekonomik e politik i vendit krijoi rrethana m t prshtatshme
pr nj zhvillim m intensiv t ktij arti. Duke u larguar nga tiparet universale karakteristike pr stilin
bizantin n prgjithsi, tani fillojn t krijohen veori dalluese me ngjyr vendase.
Ndr veprat e shumta t krijuara nga gjysma e dyt e shek. XIII dallohen veanrisht afresket e
kishs s Rubikut, ato t manastirit t Pojanit, t kishs s Shn Triadhs n Berat, t Maligradit n
liqenin e Presps, t kishs s Mborjes etj. Si pun t kualifikuara shumica prej tyre qndrojn n
nivelin e monumenteve m me rndsi t vendeve fqinje, duke dshmuar pr nj shkall zhvillimi t
barabart.
N afresket e kishs s Rubikut q mbajn datn 1272 bie n sy n mnyr t veant skena e
kungimit t apostujve. Ndrmjet shenjtorve tradicional, t paraqitur ktu, pr her t par sht
prfshir edhe figura e nj shenjti vendas, Shn Asti. N pikturn e Rubikut, ndonse n nj form
ende jo plotsisht t prcaktuar, kan gjetur fillimin e tyre disa tipare q dshmojn nj orientim deridiku drejt tradits antike.
Kjo prirje, duke u zhvilluar m tej, u dha monumenteve tipare t veanta q dallohen prej
monumenteve bashkkohse t Ballkanit. Kt orientim e gjejm t dokumentuar sidomos n
afresket e trapezaris s manastirit t Pojanit.
Elemente laike dhe m realiste shfaqen n pikturn mesjetare veanrisht n paraqitjet e portreteve
t ktitorve n fasadat e faltoreve, si i ndeshim n Pojan e n Maligrad. N hajatin e kishs s
Pojanit (Apolonis) gjejm portretin familjar t perandorit Andronik. Ai paraqitet n qetsi t plot, me
fytyr energjike dhe t pushtetshme. Rreth koks s tij vrehet nj brerore me ngjyr t art pr t`i
dhn figurs s tij karakter hyjnor. Nj vler t madhe kan edhe afresket e kishs s Maligradit, ku
n ann e jashtme t ports sht paraqitur Qezar Novaku, fisnik i ksaj krahine, bashk me
familjen e tij. Si princi, ashtu edhe e shoqja dhe t bijt jan veshur me stoli princore; sakoja e
Qezarit sht e stolisur me zhgaba dykrenare t prfshira brenda medalioneve.
N shek. XIII - XIV n vendin ton u krijuan vepra t shumta artistike, si ato t kishs s manastirit t
Apolonis (Fier) 1260-1328, ku pran apsids sht pikturuar portreti i perandor Mihal Paleologut, t
mbiquajtur Konstandini i Ri, si lirimtar i Konstandinopojs nga latint. Ai sht paraqitur, s bashku
me familjen e tij, me fytyr energjike, e i pushtetshm. Po t ksaj periudhe ishin afresket e kishs
s Vaut t Dejs, ndrtes e stilit romanik (t shkatrruara n vitet 60 t shek. XX).
Nj prhapje shum t gjer pati edhe piktura e tablove, ikonografia. Shumica e ikonave ruajn vlera
artistike. Midis tyre ka edhe ikona t trajtuara n mnyr m t gjer n form monumentale, por
prgjithsisht ato japin skena t kufizuara nga ana tematike, shpeshher i jan kushtuar vetm
paraqitjes s nj shenjti. Ikonat jan pikturuar drejtprsdrejti n drras ose n plhura t ngjitura
n drras.

Ikonat e pikturuara n dru n shek. XII, tre shekuj para pushtimit osman, q kan mundur t ruhen
deri m sot jan t pakta. N kto ikona pasqyrohet stili i pastr bizantin, ku figurat pothuajse jan
me qndrim ballor dhe monumental, me lvizje t kursyera dhe me stolisje n veshje. Ikona m t
bukura t ksaj periudhe jan Shn Maria me Krishtin e tipit Odigitria, q do t thot se Maria
parandien dhe parashikon at q do t`i ndodh birit t saj, si dhe ikonat Dyert e Bukura q jan
gjetur n kishn e Bllashtojs (Presp-Kor). Skena e ungjillzimit te dyert e bukura sht paraqitur
tepr e thjesht, Shn Gabrieli n njrn dor dhe n tjetrn Shn Maria. Ktu prve dy figurave
prball njra-tjetrs nuk sht pikturuar gj tjetr.
Lulzimi dhe zhvillimi i Konstandinopojs n gjysmn e dyt t shek. XIII dhe gjat shek. XIV pati nj
ndikim t thell n ikonografin n prgjithsi dhe n monumentet e kulturs shqiptare. Veprat q u
realizuan n kt periudh, karakterizohen nga nj kanun i rrept i stilit bizantin t shkolls s
Konstandinopojs, si dhe ai i Shkolls s Ohrit. Arti i Bizantit gjat kohs s Komnenve, por
sidomos ai i kohs s Paleologve, filloi t marr tiparet e nj arti t konsoliduar t nj rryme
artistike prparimtare q u quajt Rilindja e artit Bizantin.
Kjo rrym prkon n Shqipri me zhvillimin e fuqis ekonomiko-shoqrore t vendit, me fuqizimin e
aristokracis shqiptare, me rritjen e fuqizimin e qyteteve dhe me krijimin e principatave shqiptare.
Kjo i dha dor ndrtimit t shum kishave t zbukuruara me afreske dhe ikona.
Nj vepr me vlera historike dhe artistike e shek. XIV sht Epitafi i Glavinics (manastiri i Shn
Maris n Ballsh), realizuar m 1373 prej qndistarit Gjergj Arianitit. Aty sht dhn figura e Krishtit
t shtrir (t vdekur) q sht qndisur e tra me ar dhe ka prmasat 1m dhe 70 cm.
Ikonat q u prkasin shekujve XIII-XIV jan m t shumta, si ajo e tre Jerarkve e kishs s Shn
Vlashit n Vlor etj. Nj prej prfaqsuesve t ksaj epoke sht ikona me prmasa t mdha, ajo e
Shn Mhillit. Mendohet t jet br n nj nga ateliet e rrethit t Kors. Kritik t huaj t artit
bizantin e kan quajtur Xhokonda shqiptare. Kjo ikon evokon traditn e pasur t shkolls s Ohrit.
Engjlli Mihali kompozuar n plan ballor e monumental sht i veshur me atributet e strategut t
forcs qiellore dhe mban n njrn dor globin e kristalt, imazhin e Kozmosit, shnuar nga
monogrami i Krishtit dhe i kryqit ortodoks.
Pikturimi i ksaj ikone lidhet dhe ngjason shum me afresket e kishs s Shn Maris (Ristozi) n
fshatin Mborje t Kors, pikturuar m 1390 nga piktor anonim, si dhe me afresket e kishs s
Shn Maris n shpelln e liqenit t Presps pikturuar m 1369. Mundet q nj atelje e shquar t
ket pikturuar shum ikona dhe afreske n kto zona t Shqipris Juglindore, si dhe n Maqedoni,
Serbi dhe n Greqin e veriut.
Veprat e ksaj periudhe, duke prfshir dhe ato t kishs s Trapezaris (Apoloni) si dhe at t
Shn Triadhs n kshtjelln e Beratit, dshmojn pr konsolidimin e nj arti n kto zona, i cili do
t luaj nj rol t rndsishm pr piktort e shek. XVI.

Kultura e Bizantit qe burim kryesor pr artin e krejt bots s krishter t Lindjes. Por krahas ndikimit
t tij, gjendet kudo edhe kultura vendase ku artistt e ndrthurn mir artin bizantin me at lokal. Si
rezultat qe formimi i shkollave, secila prej tyre kishte traditat e saj specifikike e lokale, ndrsa t
gjitha ishin t lidhura ndrmjet tyre me kt trsi bizantine.
N shek. XV Shqipria pushtohet nga osmant pas betejash t njpasnjshme. Prandaj nga ky
shekull nuk ruhet asnj dokument ikonografik.
Rnia e Konstandinopojs dhe dobsimi i lidhjeve me kt qendr, bn q arti ikonografik, krahas
lidhjeve t vjetra, t hyj n nj faz t re, ku filluan t krijoheshin hapsira t mdha drejt
novatorizmit t ikonografis kishtare deri n krijimin e shkollave dhe t individualiteteve. Krahas
rnies s prgjithshme ekonomike bie influenca e fuqishme e Bizantit dhe, nga ana tjetr, rritet
ndikimi i vendeve perndimore. Si rrjedhim, arti ikonografik i mesjets n vendet e Bizantit, si
Greqia, Bullgaria, Rumania, Serbia e Shqipria, dalngadal zhvillohet tani n formn e nj arti
pasbizantin n kto vende. Veprat e artit pasurohen me elemente kombtare t shoqruara me
elemente etnografike popullore, si veshjet n pasqyrimin e tipave krahinor si dhe n pasqyrimin e
figurave t ktitorve (dhuruesve t kishs) me tipare realiste dhe origjinale. Por megjithat kjo
veprimtari ikonografike vazhdoi t ishte e lidhur me traditn e vjetr bizantine dhe t Ohrit, si edhe
me artin e Rilindjes Evropiane t asaj kohe, veanrisht me at t Venedikut dhe t ishujve
t Mesdheut : Korfuzi, Kreta, etj.

Arkitektura n shekujt 7-15[redakto | redakto tekstin burimor]

Arkitektura bizantine ne Shqipri u ngrit mbi bazen e nje arkitekture Ilire paraardhese e ndikua edhe
nga factore te rinj dhe te ndryshem te kohes. Duke zene pozite te vecante ne trevat e perandorise
bizantine, ne korridorin natyral mes lindjes dhe perendimit, territori i vendit tone sherbeu ne periudha
te caktuara si transmetues apo rrezatues i vlerave arkitektonike drejt perendimit dhe anasjelltas.
Gjate mesjetes se hershme dhe te mesme, kemi gjini te ndryeshme arkitektonike,duke filluar nga
banesat, ndertimet mbrojtese, ato te kultit si dhe ndertimet inxhinjerike.
Shumllojshmeria e tipeve si dhe niveli i larte ndertues, tregon se arkitektura mesjetare ne vendin
tone nuk qendron prapa asaj te vendeve fqinje me te zhvilluara, dhe flet per kontakte te
vazhdueshme me keto vende, per ndikime reciproke dhe zgjidhje arkitektonike origjinale si ne
elemente te vecante ashtu dhe ne formulimin e tipeve.

Nje zhvillim te madh pati arkitektura gjate periudhes se konsolidimit te principatave feudale
shqiptare. Nje fenomen urbanistik me rendesi qe merr zhvillim te plote ne kete periudhe, dhe qe
kishte te bente me zhvillimin e qyteteve sidomos gjate shek. 13-14, sht lindja e varosheve ose
lagjeve jashte mureve rrethuese te quteteve. Kjo dukuri shenoi lindjen dhe zhvillimin e qytetit te
hapur. Gjate shek. 13-14, me periudhen e fuqizimit te principatave arbereshe me qendra ne Petrele,
Kruje, Gjirokaster etj, ndertimet mbrojtese paten zhvillim te dukshem, zgjerohen dhe riparohen ato
ekzistuese, dhe ne disa raste rrethohen dhe varroshet.
Arritjet me te shquara ne arkitekturen e kultit te krishtere, i perkasin shek. 13-14. Me gjithe ndikimet
nga arkitektura bizantine dhe e Europes perendimore, ato kane disa vecori qe i dallojne nga te parat.
Fortifikimet mesjetare mund ti ndajme ne qytete te fortifikuara, keshtjella te ngritura si seli e feudalit,
per qellime ushtarake, si pika vrojtimi te rrugeve etj. Qytetet qe linden ne mesjete e kane origjinen
tek keshtjella e feudalit si p. sh. Petrela, Kruja, Gjirokastra etj. Ne disa qytete si Shkodra dhe Kanina
dallojme tre pjese te fortifikuara qe lidhen me porta midis tyre : qytetin e poshtem, te mesem dhe
keshtjellen ku rinte paria e qytetit. Si zakonisht keshtjella qendronte ne vendin me doniues te qytetit.
Gjate shek. 15, per shkak te luftes se madhe shqiptaro-turke, ne mjaft krahina te Shqiprise u
shkateruan qytete dhe keshtjella si dhe vepra te ndryshme arkitektonike. Procesi i lindjes se qytetit
te jashtem u pengua seriozisht. Gjate kesaj periudhe i kushtohet nje vemendje e vecante ndertimeve
mbrojtese qe u persosen per shkak te perparimit te mjeteve dhe menyrave te sulmit. Te kesaj
periudhe jane keshtjellat e Lezhes, Petreles, Devollit, Butrintit, Shkodres. Durresi ne kete kohe ka
qene teper i fortifikuar.
Arkitektura e fortifikimeve e shek. 15-19 perfaqesohet me rikonstrucksionin e qendrave startegjike si
kalaja e Elbasanit, kalaja e Prezes, kalaja e Tepelenes dhe kalaja e Vlores si me e rendesishmja e
bregdetit.
Fortifikimet e shekujve 18-19 i perket periudhes se pashalleqeve te medha. Kalaja e Shkodres ne
fillim te shek. 18 u meremetua nga Bushatllinjte dhe kalaja e Beratit nga Ahmet Kurt Pasha. Midis
gjithe sundimtareve te pashalleqeve, u dallua per ngritje fortifikimesh Ali Pashe Tepelena. Ne
ndertimet e tij, Ali Pasha, perdori nje numer te madh arkitektesh dhe inxhinjeresh te huaj. Vec kalave
qe ndertoi jashte territorit te sotem shqiptar si ne Janine, Preveze, Arte Sul etj, ndertoi shume te tilla
brenda territorit te sotem shqiptar si ne Tepelene, Gjirokaster, Shen Triadhe, Butrint, Libohove, Shen
Vasi, Porto Palermo, Malloha dhe Berat. Pjesa me e madhe e fortifikimeve ruhen ne gjendje te mire
dhe dallohen nga teknika e ndertimit me gure te latuar, nga format e rregullta gjeometrike,kullat,
frengjite per topa dhe elementet dekorative.
Nder tiparet me karakteristike qe i dallon fortifikimet e shek 18-19, jane madheshtia e tyre dhe
fortesia per ti bere balle artilerise, format e rregullta gjeometrike te planimetrive, lartesia e barabarte

e kullave dhe kurtinave dhe renia me pjeresi e tyre ne anen e jashtme, mbisundimi i formave
poligonale te kullave, heqja dore nga perdorimi i bedenave dhe krijimi i parapeteve me frengji. Persa
i perket trajtimit te jashtem, ato jane me gure te latuar, trajtimi monumental i portave dhe dekoret
dhembeshare qe kufizojne pjesen e siperme te kullave dhe kurtinave.
Ndrtimet e Kultit Musliman u moren nga modelet turke duke krijuar nje fizionomi te tyren vendase
dhe me tipollogji te fiksuar. Xhamite grupoheshin ne ato me kupole dhe ato te tipit me salle te
mbuluar me cati. Keto te fundit kane qene tipet e para menjehere pas pushtimit duke adoptuar kishat
si ne Shkoder, Kruje, Berat, Elbasan dhe Kanine. Me interes sht teknika e ndertimit dhe
strukturave te tyre si kupolat, qemeret, harqet e shkallezuar neper dritare, teknika e ndertimit me
gure e tulla te mureve te jashtem qe perdorej rralle ne Turqi dhe qe tregon per influencen e stilit
vendas ne keto objekte. Perdorimi i harqeve te te mprehte ne forme fund lundre, sht nje element
formal qe me vone ne fund te shek. 18, zevendesohet me harkun rrethor qe perdorej gjeresisht ne
arkitekturen popullore dhe ne ndertimet e kultit te krishtere.
Xhamia me komplekse sht ajo e Plumbit ne Shkoder e ndertuar me 1773-1774 nga Mustafa
Pashe Bushati. Ajo i ngjan xhamive te Stambollit. Vellimi qendror, i mbuluar me catite e ulura
trekendeshe ne qoshe ose me kupole, prezenca e portikut, vendosja ne tre rradhe e dritareve jane
karakteristikat kryesore te kesaj xhamie. Ne anen e jashtme nje rol te madh lozin dhe minaret.
Arkitektura e Kultit t Krishter trashegoi shume tipare pararendesja e saj paleokristiane dhe duke
filluar prej pjeses se dyte shekullit te 16 filluan te ndertohen kisha te vogla qe vazhdojne te
ndertohen deri ne pjesen e pare te shekullit 18 ku arrijne edhe kulmin. Arkitektura e cultit te krishtere
karakterizohet nga interpretimi i lire i tipeve dhe formave duke tregua individualitetet dhe perpjekjet e
tyre per te gjetur ekspresione te reja arkitektonike.
Gjate shekujve 16-19 u ndertuan nje seri veprash te kultit te krishtere. Fillimisht ato ishin te vogla
dhe me planimetri te thjeshta. KIshat me vlera te vecanta u ndertuan ne shekullin e 18 ku spikat per
vlerat e vecanta bazilika e Voskopojes.
Sipas kritereve kishat pasbizantine i ndajme : 1 - Nje nefeshe - 2 - Me strukture ne forme kryqi me
kupol 3 - Bazilikat
Kisha e Shen Kollit ne Voskopoje sht nje nga monumentet me me vlere qe kemi trasheguar nga e
kaluara. Muret e saj te brendeshme jane te veshura me piktura nga kryemjeshtri i shek. 18 David
Selenica dhe vellezerit Konstandin dhe Athanas Zografi.
Ne te gjithe kete larmi tipesh te kishave, te perbashket kane theksimin e aksit te zgjatur horizontal,
dhe aty ku sht i pranishem aksi vertikal. Trajtimi dekorativ karakterizohet nga volume te mbyllura,

faqe te rrafshta dhe hapesira te pakta ndricimi. Ne kete periudhe kemi shume manastire. Keto
ndertime formonin nje teresi arkitektonike, ku vendin qendror e zinte kisha. Brenda nje manastiri
takon ndertime me karakter te ndryshem, por ato kane krijuar ansamble qe dallohen per nje
kompaktesi kompozicionale, ku cdo ndertese ze nje vend te caktuar ne saje te funksionit qe
permbush. Me vlera te vecanta arkitektonike dhe ikonogtrafike jane manastiri i Ardenices dhe i
Apollonise

Prejardhja e emrit t Gjirokastrs ka nj shpjegim mitik dhe dy t tjer me natyr m

historike. Sipas legjends, gjat rrethimit prfundimtar t qytetit nga turqit, Princesha
Argjiro, motra e zotit t qytetit u hodh nga muret e kalas bashk me djalin e saj pr t
mos rn e gjall n duart e armikut. Q ktu rrodhi edhe emri kalaja e Argjiros. (Por
kjo duket e pamundur mbasi emri i qytetit prmendet q n kohn e Bizantit, pra para
pushtimit osman). Sipas nj shpjegimi tjetr m pak poetik, qyteti e ka marr emrin
sipas fjals greke argjend, argyrokastron, q lidhet me ngjyrn e prhime t mureve,
rrugve dhe ative prej guri, t cilat vezullojn si argjend kur lagen nga shiu. Nj
shpjegim tjetr lidhet me emrin e nj fisi vendas q jetonte pran Gjirokastrs: Argjirt.
Qyteti i sotm i Gjirokastrs prfshin Qytetin e Vjetr, me kalan (brthama e par e
vendbanimit) dhe lagjet e tipit osman, ndrtuar mbi kreshta, q vijn duke u larguar nga
kalaja deri n tabanin e lugins, ku ndodhen ndrtimet bashkkohore dhe kompleksi
universitar. Lagjet tradicionale shtrihen n form rrezesh rreth kalas me emrat: Cfak,
Dunavat, Manalat, Palorto, Varosh, Meite, Hazmurat, Pazari i Vjetr.
Historia e hershme e qytetit sht relativisht e panjohur. Pr shkak t afrsis me
qendrat klasike dhe helenistike: Jerma (Antigonea) dhe qyteti romak Adrianopolis pran
fshatit Sofratik, sht menduar shpesh q vendbanimi m i hershm n Gjirokastr
sht kalaja mesjetare. Por mbi kt tez jan hedhur dyshime pasi zbulimet brenda
n kala kan nxjerr n drit qeramik n 4 faza t ndryshme banimi prpara periudhs
osmane: n shekujt V - II p.e.s., shekujt V - VII e.j., shekujt IX-X dhe shekujt XII - XIII.
M e hershmja nga kto faza solli gjurm t nj muri t konsiderueshm ndrtuar me
blloqe, gj q bn t mendosh q ka pasur nj fortifikim t rndsishm t periudhs
para romake n kt an t lugins s lumit Drino (para vitit 168 p.e.s).
Pr her t par burimet historike e prmendin qytetin me 1336, kur kronisti bizantin
Johan Kantakuzeni shkruan pr Argyrkastron. Nn Despotatin e Epirit, qyteti dhe
rrethinat ishin nn sundimin e familjes feudale Zenebishi. Ndrsa Perandoria Osmane
zgjerohej n Europ n fundin e shekullit t XIV, Gjirokastra ra nn ndikimin e
sulltanve dhe sundimtart e saj u bn vasal t tij. Nj nga Zenebisht prmendet se
udhhoqi nj grup burrash nn komandn e Sulltan Bajazidit I (1389-1402), kur ky u
mund nga Timurlengu i mongolve n betejn e Ankaras, m 1402. M 1419 qyteti ra

nn sundimin e plot t Turqis, ndrkoh q sipas regjistrave te taksave m 1431-32,

ai kishte 163 shtpi.
Kalaja ka pasur gjithnj para s gjithash funksion ushtarak. Megjithse kishte banesa
brenda mureve, ato ishin t paracaktuara pr garnizonin dhe dinjitart e rndsishm.
Ndrkoh gjat Mesjets, qyteti u zhvillua jasht mureve t saj. Zbulime pr banime t
hershme n qytet nuk ka, megjithse, n nj rezidenc episkopale q ndodhej nn
prkujtimoren e dikurshme, sot t zhdukur t Enver Hoxhs, sht gjendur nj kapitel i
gdhendur bukur i shekullit t XIII. N shekujt XVI dhe XVII qyteti, si qendr kryesore e
Sanxhakut t Shqipris (Sanxhak quheshin njsit kryesore administrative turke n
periudhn e hershme t Perandoris Osmane) qyteti lulzoi dhe, si rezultat, lagjet e tij u
zgjeruan me 434 shtpi m 1583, q shnon pothuaj dyfishim brenda nj shekulli. Kjo
ndodhi n radh t par pr shkak t nj lvizje t prgjithshme t popullsis nga fshati
n qytet. Rritja vazhdoi edhe kur qendra rajonale administrative kaloi n Delvin, n
kohn e Sulltan Sulejmanit t Shklqyerit (1520-1566). Gjirokastra mbeti nj qendr
administrative si seli e kadiut (gjykats) dhe shum banesa e xhami q mbijetuan deri
n ditt tona datojn n kt periudh. Popullsia e qytetit duket t ket mbetur e njjt
n
shekujt
XVIII
dhe
XIX.
M 1811, qyteti ra n duart e Ali Pash Tepelens. Ai u kujdes q t kryheshin punime
t reja fortifikuese n kala, si dhe t ndrtohej nj ujsjells 12 km i gjat, q merrte uj
n malin e Sopotit. Ujsjellsi prej guri u vizatua nga piktori i famshm britanik Eduard
Lear (shih foton), i cili udhtoi mjaft npr kt krahin. Ujsjellsi u shemb m 1932,
por mbi lagjen Dunavat ka mbetur ende nj hark i tij, q njihet me emrin Ura e Ali
Pashs. Pasi Ali Pasha u vra nga forcat e Ports s Lart (kshtu quhej oborri i
sulltanit n Stamboll), qyteti vazhdoi t funksiononte si qendr administrative, qendr
tregtimi e bagtive, leshit, shajakut, prodhimeve blegtorale, t mndafshit dhe
qndistaris.
Gjirokastra ka qen gjithnj vatr patriotizmi duke qndruar n vijn e par t
prpjekjeve pr identitet kombtar shqiptar n shekullin XIX. M 1880 Kuvendi i
Gjirokastrs mbshteti aktivisht kauzn e vetvendosjes dhe rezistencs ndaj sundimit
otoman. M 1908, u hap shkolla e par shqipe n qytet me emrin Iliria dhe m pas u
krijuan nj sr shoqatash e klubesh patriotike.
N fillimet e shekullit XX Gjirokastra u b nj shtje e rndsishme, ndrkoh q
prcaktoheshin kufijt e Shqipris s sotme. Pr nj periudh q pasoi shpalljen e
Pavarsis Kombtare m 28 nntor 1912, ajo ishte pjes e Republiks Autonome t
Epirit nn gjeneralin Zografos, i cili krkonte bashkim me Greqin, por, pas Lufts I
Botrore, fuqit e Antants (Britania, Franca dhe Rusia) e bindn Greqin q t trhiqte

pretendimet e saj nga kjo hapsir me shumic shqiptare. Kufiri i tanishm u ratifikua
m 1921.
Gjat mbretrimit t mbretit Zog (1828-1939) Gjirokastra u b nj nga qendrat m t
rndsishme kulturore dhe ekonomike t vendit. N kt periudh u ndrtua edhe
burgu i madh n Kala. Gjat pushtimit fashist q pasoi, qyteti ishte qendr e rezistencs
kundr forcave italiane dhe m pas atyre naziste. Krahinat rrotull Gjirokastrs u liruan
m 1944 nga forcat partizane, duke shrbyer si baz pr lirimin e gjith vendit m
nntor 1944.
Vitet e komunizmit shnuan prpjekje pr nj industrializim n shkall t gjer, por edhe
prpjekje t mdha pr t mbrojtur trashgimin kulturore unikale t qytetit (pr hollsi
shihni seksionin e veant kushtuar periudhs komuniste). Rnia e komunizmit n fund
t vitit 1990, e gjeti ekonomin e Gjirokastrs tashm n rnie t shpejt. Pr t mbajtur
punsim t plot t popullsis, komunistt kishin mbingarkuar me forc pune prtej
nevojave komplekset industriale t vjetruara dhe jo efiente. Kshtu q rnia e sistemit
komunizmit, shkaktoi humbjen katastrofike t mijra vendeve t puns. Me mijra vet
emigruan ose u drejtuan n Tiran n krkim t puns. Trazirat q pasuan rnien e
komunizmit shnuan edhe grabitje n Muzeun Kombtar t Armve. Statuja e madhe e
Enver Hoxhs u rrzua, duke ia ln vendin parkimit t nj bar restoranti.
Sapo nisi t dal ngadal nga kaosi fillestar pas rnies s komunizmit, Gjirokastra ra
m 1997 n nj kaos t ri pas rnies s skemave mashtruese piramidale, ku mijra
familje humbn kursimet e tyre. Nj pjes e konsiderueshme e Pazarit u dogj ose u
dmtua gjat ksaj kohe kur qyteti lngonte n nj gjendje rrethimi dhe njerzit luftonin
pr mbijetes n nj mjedis t dhunshm dhe n munges t ligjit. Kriza shkaktoi nj
tjetr emigracion masiv dhe braktisje t ndrtesave historike, q nisn t prishen dhe t
rrzohen. Ditt e Qytetit-muze dukeshin t largta, n nj koh kur shteti ishte i pazoti
t kryente detyrn e vet ligjore pr t financuar mirmbajtjen dhe ruajtjen e ndrtesave
historike t Gjirokastrs.
Sot Gjirokastra sht duke u ringjallur. Baza e ekonomis sht bujqsia, por n rajon
po rritet dhe industria e prpunimit t ushqimit, duke shfrytzuar mundsin q jep
prodhimi i frutave, perimeve dhe nnprodukteve blegtorale. Qyteti ka universitet dhe
sht qendr administrative rajonale. Turizmi po tregon se sht nj nga shpresat m t
mdha pr zhvillimin ekonomik t qytetit, duke u bazuar n trashgimin unikale
kulturore, historike dhe arkitekturore.
Read more at http://mobile.ikub.al/SHKOLLA_CATEGORY/Historia-e-qytetit-teGjirokastres-1401300038.aspx#S7QgucKmZ5D5eo9A.99

Arkitektura sht nj nga karakteristikat e veanta, por simbol kryesor pr kt qytet

sht Kalaja e Argjiros, transmeton Koha.net.
Kalaja ka nj sr pikash atraktive, t cilat do t mund t vizitohen, dhe pr t cilat duhen
or t tra. Kalaja e Gjirokastrs, nj nga monumentet m t rralla t ktij lloji, ka psuar
ndryshime dhe zgjerime. Pas pushtimit osman, n fund t shekullit XIV, u bn
prmirsime t gjera nga sulltan Bajaziti II rreth vitit 1490. Nga viti 1811, Ali Pash
Tepelena shtoi shum elemente, duke prfshir Kulln e Sahatit n ann lindore. Ai
prfundoi fortifikimin e zons s gremins dhe ndrtoi ujsjellsin e Sopotit, q sillte ujin
n kala rreth 12 kilometra larg.
Me t hyr brenda, jan t ekspozuar nj numr topash, t cilt jan pjes e galeris s
topave, artileri kto q kryesisht jan braktisur apo u jan kapur forcave t pushtuesve
nazist nga Lufta e Dyt Botrore. N fund fare t ksaj galerie gjendet edhe nj tank
italian, i prodhuar nga Fiati n mes viteve 1941-1943.
Muzeu Kombtar i Armve, pjes e s cils sht edhe Galeria e Topave, sht nj pasuri
tjetr kombtare, i cili n koleksionin e tij prmban arm nga lashtsia dhe deri te lufta e
partizanve.
N kt kshtjell, rrnjt e s cils datojn q nga shekulli i 4-t para ers son, n koh
t Pirros s Epirit, ekziston edhe Muzeu, q njhersh njihet edhe si Galeria Gjin
Zenebishi, e n t ciln rrfehet historia e Gjirokastrs, duke filluar q nga vendbanimet
parahistorike dhe deri n periudhn kur qyteti bhet nj qendr e rndsishme
administrative e Perandoris Osmane dhe m pas vendlindje e shkrimtarit t njohur
Ismail Kadare, e diktatorit komunist Enver Hoxha, etj. Aty gjithashtu tregohet historia e
lokaliteteve arkeologjike, q shtrihen n luginn e Drinos.
Pika ku qndron aktualisht aeroplani sht shum pran mureve t kalas s Gjirokastrs,
nga ku shpaloset nj peizazh mahnits i t gjith lugins s lumit Drino dhe maleve
prreth. Ndonse tani kjo Kala konsiderohet si atraksion turistik, deri n vitin 1968 ajo ka
pasur namin e saj edhe ogurzi, ngase nj pjes e saj ka shrbyer si burg, i cili sht njohur

si burgu i shtat penxhereve, ku q nga ajo koh e deri m sot vazhdojn t mbesin
mbishkrimet e t vuajturve.
E tr kjo histori q prfaqsojn Kalaja e Argjiros dhe Gjirokastra prgjithsisht, ka br
q t jet atraktive pr turist nga mbar bota, e po ashtu edhe t vizitohet n mnyr t
organizuar edhe nga profesor dhe student t Universitetit t Prishtins, t cilt i
rastism aty.

Gjirokastra ose Gjirokastr, sht qytet n Shqiprin jugore, banort e t cilit quhen gjirokastrit. Qytet i
prfshir n Listn e Trashgimis Botrore t UNESCO-s m 2005, si nj nga pak shembujt e mbijetuar
n Ballkan t qyteteve tregtare t stilit otoman.
E vendosur n Shqiprin jugore, Gjirokastra qndron n shpatet e pjerrta t lugins s lumit Drino, n
nj pozicion mbisundues mbi nj peizazh t pasur me histori, kufijt e t cilit prvijohen nga maja malesh
t larta. Ky sht qyteti i nj mij shkallve q prfshin qindra shtpi-kull t tipit otoman me atit
dalluese t gurta, ballkonet e drunjta dhe muret e gurta her-her t zbardhura me glqere. E mbisunduar
nga ana e vet prej kalas madhshtore q ngrihet mbi nj kodr t thikt, Gjirokastra sht nj qytet
magjik me nj t shkuar t trazuar. Nga bastion i feudalizmit n xhevahir otoman m pas n qendr e
rndsishme e pushtuesve fashist italian, qyteti ka njohur shum sundimtar dhe ka frymzuar shum
poet, shkrimtar dhe artist. Qyteti me popullsi 40 000 banor, sht qendra ekonomike e administrative
e rrethit me t njjtin emr.
Qyteti i sotm i Gjirokastrs prfshin Qytetin e Vjetr, me kalan (brthama e par e vendbanimit) dhe
lagjet e tipit osman, ndrtuar mbi kreshta, q vijn duke u larguar nga kalaja deri n tabanin e lugins, ku
ndodhen ndrtimet bashkkohore dhe kompleksi universitar. Lagjet tradicionale shtrihen n form rrezesh
rreth kalas me emrat: Cfak, Dunavat, Manalat, Palorto, Varosh, Meite, Hazmurat, Pazari i Vjetr.
Historia e hershme e qytetit sht relativisht e panjohur. Pr shkak t afrsis me qendrat klasike dhe
helenistike: Jerma (Antigonea) dhe qyteti romak Adrianopolis pran fshatit Sofratik, sht menduar
shpesh q vendbanimi m i hershm n Gjirokastr sht kalaja mesjetare. Por mbi kt tez jan
hedhur dyshime pasi zbulimet brenda n kala kan nxjerr n drit qeramik n 4 faza t ndryshme
banimi prpara periudhs osmane: n shekujt V II p.e.s., shekujt V VII e.j., shekujt IX-X dhe shekujt
XII XIII. M e hershmja nga kto faza solli gjurm t nj muri t konsiderueshm ndrtuar me blloqe, gj
q bn t mendosh q ka pasur nj fortifikim t rndsishm t periudhs para romake n kt an t
lugins s lumit Drino (para vitit 168 p.e.s).

Kalaja e Gjirokastrs

Kalaja e Gjirokastrs si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si qytet dhe
kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve shqiptar Zenevis. M von, gjat
sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi n Despotatin e Epirit. E megjithat historian t ndryshm
mendojn se ekzistenca e kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre, kalaja ka pas dy faza
ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins dhe fortesave t Ali Pash
Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit t Ali Pashs, ruhen vetm pak gjurm pasi muret
jan veshur deri n lartsi nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat pjesrisht jan rrnuar dhe riprshtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte ndrtuar n koh t mome. Krejt
prej guri t gdhendur. N mes t kalas ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim, n t dy
ant e s cils ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe nj hendek 100
hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis namasgjahut dhe fortess. Ndrsa t tri ant e tjera nuk kishin
nevoj pr hendek pasi jan prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u pushtua nga turqit pas nj rrethimi
t gjat.

Kalaja e Gjirokastrs
Kalaja e Gjirokastrs si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si qytet
dhe kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve shqiptar Zenevis. M von,
gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi n Despotatin e Epirit. E megjithat historian t
ndryshm mendojn se ekzistenca e kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre, kalaja ka pas dy
faza ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins dhe fortesave t Ali
Pash Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit t Ali Pashs, ruhen vetm pak gjurm
pasi muret jan veshur deri n lartsi nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat pjesrisht jan rrnuar dhe
riprshtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte ndrtuar n koh t mome.
Krejt prej guri t gdhendur. N mes t kalas ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim,
n t dy ant e s cils ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe nj
hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis namasgjahut dhe fortess. Ndrsa t tri ant e
tjera nuk kishin nevoj pr hendek pasi jan prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u pushtua nga
turqit pas nj rrethimi t gjat.
Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e sunduesit dhe
garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e Gjirokastrs u pushtua nga Ali Pash Tepelena, i cili filloi
rindrtimin e saj. Rindrtimi i kalas, i nj saraji dhe i disa godinave anekse, u b me nj ngutsi aq
t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda nj viti e gjysm. Kalaja prmbante prve barakave
pr vendosjen e nj garnizoni prej 5 mij ushtarsh, magazina t shumta nntoksore q ishin
llogaritur mir pr sigurimin e municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs prmendin
se vetm pr ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit juglindor, punuan 1500
vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t humbiste shklqimin e saj. N vitet e lufts s

Par dhe t Dyt Botrore, ajo do t shrbente si vendstrehim pr banort e qytetit pr tu mbrojtur
nga bombardimet e ajrore.

Kalaja e gurt, simboli i Festivaleve Folklorike t Gjirokastrs

Kalaja e Argjiros mbetet m shum se simbol pr qytetin e jugut, q i ka
dhn aq shum kulturs dhe historis s Shqipris. Kjo ka qen pa asnj
dyshim edhe grishja e shum sunduesve, q kan ndrruar ta ken si pjes t
lavdis s tyre. Ali Pasha, e meremetoi n koh rekord dhe solli atje Petron, nj
nga mjeshtrit m t mdhenj shqiptar t kohs. Kurse n koht tona, Kalaja
kujtohet pr Festivalin e Gjirokastrs, q kto dit zhvilloi edicionin e tij
tradicional
N bashki vazhdonte mbledhja pr t vendosur nse do t hapej kshtjella pr
popullin apo jo. Ditn e tret t mbledhjes, banort e lagjes Dunavat i Poshtm,
pa pritur vendimin e bashkis shprthyen portn perndimore dhe u futn n
kshtjell. Po at dit u hap me forc porta lindore nga banort e Pazarit t
Vjetr... Vargu i njerzve prpara ports perndimore ishte i gjat, me qindra
metra. Njerz t ngarkuar me dngje, batanije, snduk, valixhe, libra, tenxhere,
frona, qilima, legen, gjyma, djepa, jorgan, mokra, dybek, lviznin ngadal
prpara, ndalonin n vend pr nj koh t gjat, prap lviznin. Porta ishte larg.
Shiu i holl lagte gjithka. Ky pasazh i marr nga vepra e Kadares mund t
sjell m mir n kujtes, se far do t thot Kalaja e Gjirokastrs pr banort e
saj. Ajo sht m shum se gjithshka pr atasht vet ekzistenca e tyre.
E, do t mjaftonte forca e historis dhe legjenda e Kalas s saj, q
organizatort e Festivaleve Foklorike, nj grup burokratsh t zellshm, t mos
hezitonte asnjher pr Gjirokastrn. Dhe, ashtu ka ndodhur prnjmend.
Gabimi i vetm q sht br pr t ka qen padyshim gabimi, q e lidhi
organizimin e Festivalit me qytetin e Beratit. U organizua pr t mos ndrprer
traditn n vitin 1995, plot shtat vjet pas festivalit m t arrir t fundit t ers
socialiste, dhe kuptohet se ai nuk u ngjit dot asnjher n peshn e Festivaleve
t mparshme. Do t harrohej shpejt, sepse prkoi me vitin q shqiptart
masivisht kishin filluar t depozitonin kursimet e tyre n Firmat piramidale, q si
nj ortek i pandalshm do t rrokulliste tposht gjith Shqiprin. Por, t
kthehemi edhe njher n temn ton. Duhet pranuar se nuk sht vn
ndonjher n dyshim aktiviteti i Gjirokastrs. Nuk dihet kjo simbioz e Kalas
s saj me Festivalin, por ata q kan provuar t qndrojn tek ajo, kan ndjer
madhshtin, forcn dhe patjetr pronsin e nj aktiviteti t till. Kjo i ka
br edhe organizatort q t mos mdyshen pr Festivalin e Gjirokastrs
2004.

Festivali i Gjirokastrs 2004

N javt e fundit, organizatort e saj, nj grup studjuesish dhe punonjsish t
talentuar nga t gjitha dikasteret, nuk kan hezituar por kan shpallur kudo, se
ky festival do t ishte m i arriri. Dhe, ashtu besohet se do t ndodh. Ai ka
filluar nga 29 shtatori dhe ka vazhduar deri m 5 tetor, ndrsa 1200 artist nga
t gjith siprfaqet ku flitet shqipja dhe ku banojn shqiptart, jan prfaqsuar
me shum pathos. Gjasht grupe folklorike nga trevat shqiptare jasht kufijve
dhe 4 grupe nga diaspora e kan shtrir gjeografin foklorike t Shqipris n t
gjith Botn. Gara ka qen tepr e thikt. 50 pjesmarrsve nga do qark, sepse
n edicionin e ktij viti kan konkurruar nj numr i till i barabart, u sht ln
n dispozicion 45 minuta. Dhe, aspak m shum. Kjo gar pak spartane, ka
dashur q t evidentoj foklorin m t mir t pjesmarrsve, kostumet e
paraqitura prej tyre dhe kuptohet performancn. Pr fat sht mundsuar
pothuajse ardhja e t gjith grupeve foklorike nga t gjitha trevat, ndrsa e
veanta ka qen pjesmarrja n Festival edhe e nj grupi bashkatdhetarsh
nga Ukraina, q prfaqsonte foklorin e ruajtur t pak fshatrave atje, q
vazhdojn me traditnMe nj rrjedh t zakonshme ka vijuar n ditt e tij. Por,
gjithsesi Festivali, me gjith prpjekjet e tij dhe arritjet, duket se nuk e
prfaqson m at larmi, q kishte vite m par. Qoft edhe pas shpalljes s
organizatorve t saj, q Gjirokastra 2004 do t ishte krejt ndryshe nga t
gjith simotrat

Rnia e madhshtis
Duket se nj dor, e cila qndron mbi njerzit, i ka dhn atribute padronase
Kalas s Gjirokastrs pr t qen realisht nj sken origjinale natyrore dhe e
pazvendsueshme pr Festivalet Foklorike. Kt nuk e ka kundrshtuar askush,
pavarsisht prpjekjeve pr t ndryshuar vendmbledhjen e saj pas viteve 2000.
Kshtu ka ndodhur q simbioza e Kalas s qytetit me Festivalin t jet aq e
madhe, sa organizimi pak vite m par n Kalan e Beratit, pavarsisht
impenjimit t madh, nuk e prcolli asesi rndsin e Gjirokastrs, e cila edhe me
rrnimin, si pasoj e kohs, mos gjetjen e fondeve pr mirmbajtjen e saj dhe
mos brjen e saj funksionale, prsri nuk e humbi rndsin. Si pr t vrtetuar
kt, deri pak muaj m par, nuk kishte ndonj element, q t kujtonte afrimin e
aktivitetit n Kalan e Gjirokastrs. Ajo dremiste e qet, ndrsa kudo ajo ishte e
izoluar. Pak e vizitueshme dhe ca m shum indiferenca e subjekteve lokale, e
bjerrnin ndjeshm potencialin e saj mural. Kjo ndodh pavarsisht se po t
afrohesh tek ajo dhe ta prekesh, papritur do t kaploj historia dhe gjith gjrat
do t lihen pas vetes. Vendasit e shprehnin hapur indiferencn dhe nga e folura
e tyre kuptohej, se ajo ishte m shum angari pr qytetin halleshum, sesa nj

aktivitet q lartsonte emrin e madh t Gjirokastrs. Nj nam i krijuar prej

banorve t saj t shkuar, njerzve t saj t shquar dhe emrave t sotm t
shumnjohur. Por, kjo sht jeta. Gjirokastra sht nga ato qytete, q e ka jetuar
jetn e saj, disa her pa u shuar. Sa ironike t duket tashm, kur autoritetet u
munduan m kot q ti hiqnin qytetit-birin e tij natyral- Festivalin. Pa oksigjenin e
Kalas s Gjirokastrs, Festivali mbeti nj aktivitet m s i rndomt. Ja pse
Afrdita Jonuzi, nj eksperte e kulturs popullore, do t shprehej koh m par
se: Prpjekjet pr t zvendsuar skenn madhshtore t kalas s
Gjirokastrs me skena t tjera e kan zbehur mjaft zhvillimin e festivalit si
spektakl tradicional. N vitin 1995 kur do t mbahej festivali i radhs, u b nj
prov pr t ndryshuar traditn. U diskutua shum e shum nga specialistt
se cili do t ishte qyteti m i prshtatshm. Veterant e festivaleve dhe nj
pjes e mir e studiuesve t trashgimis kulturore, e kundrshtuan iden e
hedhur pr t ndryshuar qytetin e festivalit. Por m kot. M n fund u vendos t
mbahej n Berat dhe festivali gjithsesi u b, paka se gjat zhvillimit t tij t
gjith ishin t mendimit se kalaja e bukur e Beratit me histori mijravjeare nuk
ishte vend i prshtatshm pr aktivitete t prmasave t tilla, argumenton
Jonuzi. Ato u kthyen menjher n origjin.
Por, sapo mbaron Festivali- mbi Kala bie letargjia e stinve. Fjalt e bukura dhe
pretendimet e shumta se dika do t ndryshojn n Kala zn vendin e tyre dhe
utopia dremit mbi kala. Natyra i ka dhn Kalas s Gjirokastrs nj atribut q
sht jo i zakonshm duke e kthyer at, n nj sken origjinale dhe t
pazvendsueshme pr shum manifestime t ktij lloji. Por ruajtjes s ksaj
skene duket se i mungon kryesorja q sht vmndja nga punonjsit e
institucioneve t trashgimis kulturore. Ajo mbetet jetime n vetmin e saj.
Pavarsisht, se n mjedisin e kalas, prbn nj element t bukur. Pjesa
qndrore e saj sht vepr e artistit vendas Ksenofon Dilo dhe sht realizuar n
Festivalin e vitit 1988. Nj element m i plot sht kupola mbi t, q i qndron
sipr si nj mbrojtje hyjnore festivalit. Ajo sht realizuar nga piktori tjetr i
njohur Ilia Xhokaxhi. Kjo e fundit sht e prfunduar n vitin 2000 dhe n
periudhn, q ndjek post Festivalin, nuk t kujton asgj... Ca m shum ajo e
shton trishtimin gri t kalas me kuben e saj t strmadhe prej hekuri.
Kalaja, nj histori e munguar
Pr intepretuesit e folklorit dhe patjetr-ata q kan interpretuar atje (kan qen
m t mirt shqiptar pas Lufts s Dyt Botrore), kjo sken sht e
mahnitshme. Lahutari e dgjon epizmin e tingujve deri tutje n pafundsi. Knga
e kurbetit bhet m vajtonjse n kt sfond dhe t jep iden e nj dhimbje
mbarkombtare. Kurse karakteristikat m t spikatura t tingujve frymor t
Skraparit, t Gjirokastrs, t Vlors, Tepelens, ktu gjejn skenn m t mir t
shprehjes. Kjo sht nj nga arsyet, q n kt sken jan br t pavdekshm

Xhevat Avdalli; Demir Zyko; Grupi i Bns; lodrxhiu i famshm nga Kuksi,
Xhemali; dhe t tjer. Shum syresh kan ndjer pavdeksin, q n t gjall t
tyre. Ata tashm jan ngulitur fort n kujtesn e Kalas
Do t mjaftonte nj shi i vetm disa ditor dhe Kalaja t ndjente rnd trandjen e
saj. Koha vrtet nuk i ka marr madhshtin, por pak nga pak, po i heq kalas
gurt e saj. Dhe, po t besosh fjaln e urt shqiptare se Gur, gur bhet
Kalaja, athere duhet t pranosh dhe t kundrtn e saj, se gur gur zhbhet
Kalaja. Pak koh m par, asaj i ishin dmtuar rreth 50 metra katror mur. Do t
ishte sensibilizimi i t gjith opinionit publik, sepse Kalaja sht br e
ndrkombtarizuar fal dhe veprs s Kadares, q njerzit t kujtoheshin se ka
nj fund edhe pr Kalan e tyre. Deri pak koh m par, Kalas i mungonin
restaurimet thelbsore. Ndrsa thuhet nga lokalt se ajo nuk i sht nnshtruar
as edhe nj procesi t mirfillt restaurues, nj fakt ky, q i bn njerzit e
monumenteve q t ulin kokn. Ktyre u shtohet dhe paprgjegjshmria e
njerzve t qytetit dhe pengesave t tyre. Kt e ndjen dhe n mjediset e
brendshme, ku lagshtira dhe rrnimi kan ndikuar dukshm n inventarin e
shquar t armve t shumta, q jan pjes e Muzeut t Armve t Gjirokastrs.
Kjo situat e bn t pamundur ekspozimin e shum armve, q datojn n
koht e vjetra dhe jan t rndsishme, pr t treguar ekzistencn e popullit
shqiptar, thoshte me keqardhje pak koh m par, drejtoresha e Muzeut t
Armve Kallajxhi. Nuk duhet harruar se restaurimin e Kalas e kan penguar
vet autoritetet e bashkis s qytetit bashk me inefiensn e tyre. Kalaja e
Gjirokastrs s bashku me disa kshtjella t tjera kan fituar statusin e nj
monumenti kombtar. Dhe, sht pikrisht ky status q po t shfrytzohet si
duhet mund ti jap mundsi kalas q t siguroj fonde dhe investime pr t
ruajtur pamjen e saj origjinale, n mnyr q t jet e vizitueshme pr turistt e
huaj dhe vendas. Porpor-et nuk mbarojn.
Kalaja si mund t jet
Ajo ka inspiruar shum studiues t vendit dhe t huaj, q e kan par. Gjerak
Karaiskaj, drejtori i Institutit t Monumenteve n Tiran dhe njkohsisht
specialisti m i mir i fortifikimeve shqiptare mendon se: Nj fortikim q z nj
vend ndrmjetsi midis qytetit t fortifikuar dhe kshtjells sht kalaja e
Gjirokastrs, kshtjell nga prmasat dhe qytet i fortifikuar nga vendosja e
shum banesave brenda saj. Kta tipa fortifikimesh, me zgjerimin e
vazhdueshm t qytetit t dal jasht mureve dhe spostimit t qendrs s
pazarit, fillojn t luajn gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e
sunduesit dhe garnizonit t qytetit. Kurse, elebiu, udhtari i njohur osman i
shekullit t XVII-pohon se Kalaja sht nj ndrtes e vjetr, n nj shkmb q
sht si shpin peshku, me gur e lla. Rrethi i saj sht 1400 hapa, n pozicion
gjatsie nga lindja n perndim, nj kala e fort me gjatsi 600 hapa dhe gjersi

100 hapa. Kjo kala komunikon me dy porta, t cilat jan shum t fuqishme dhe
prej hekuri. Po prej ksaj porte, n drejtim t perndimit gjendet porta e
Namasgjahut. N kt vend, midis sheshit t Namasgjahut dhe kalas gjendet
nj hendek i ult i kalas, i cili ka 100 hapa gjatsi dhe 20 gjersi, tri ant e
ksaj kalaje jan thik si pus dhe ska nevoj pr asnj hendek...
Referencat historike prmendin se ishte mjeshtri Petro nga qyteti i Prmetit, ai
q do t merrej me Kalan. Flitet pr koht e reja, kur Ali Pash Tepelena,
sundimtari i fuqishm i shekullit t XIX, i ngarkoi Petro Korarit, q t ishte
arkitekti i par zyrtar i Kalas s Gjirokastrs. Kuptohet se ai do t bnte thjesht
rikonstruktimin dhe zgjerimin e saj, sepse Kalaja ishte atje prej shekujsh dhe e
prdorur nga sundimtar t ndryshm. Referuar studiuesve t ndryshm, q
zbrthejn konceptin e saj arkitektonik, Kalaja mbrohej nga shtat Kulla dhe
prshkohej nga 4 hyrje, ku tre prej tyre ishin kryesore dhe nj ishte e dors s
dyt. Mjeshtri i ka br t barazvlefshme t gjitha kullat n lartsin prej 30
metrash dhe madhshtia e tyre duket n faktin se: deri n lartsin prej 18
metrash ato jan t mbushura me dhe. Edhe sot mund t admirosh pa frik
madhshtin e tyre. Nj lartsi prej 2.25 metrash sht e ngritur mbi Kulla dhe
prbn nj si mbules t saj, ku jan hapur rreth 4 frngji topash dhe pushojn
18 frngji pushksh. Nj ndr hyrjet e saj sht hyrja n ann e Lagjes Dunavat
dhe prbn at q quhet Porta e Vezirit. Referuar studjuesit Karaiskaj, q ka
br intepretimin e saj, Rruga q t on tek ajo kalon ans murrit rrethues t
Kalas, i cili me frngjit e tij, sht i vetmi mjet mbrojtjeje pr kt port.
Kthina e brendshme e saj prbhet nga nj korridor i gjer i mbuluar ne qemere
dhe ka formn e shkronjs L. Ai t on n drejtim t galeris qndrore t Kalas.
Ndrtimi arkitektonik ka prfshir edhe galeri t nndheshme, t cilat t onin
n t gjitha drejtimet e Kalas. Harqet dhe galerit e brendshme e shtonin
fortsin dhe rezistencn e Kalas n trsi dhe ajo q sht m e rndsishmja
e mbronin prej goditjeve nga sipr. Ve ans fortifikuese, kalaja ka dhe vlera t
mirfillta kulturore. Kt mund ta ndiesh duke vizituar mjediset e saj t
brndshme dhe t jashtme. Vlerat kulturore t saj shikohen se krahas
madhshtis, ajo brenda ka edhe shum fines. Mjeshtrit jan munduar, q ajo
mos t ishte e vrazhd, prpara finess s qytetit n prgjithsi. Ka nj dor t
mir, q ka ndrtuar qemert, harqet dhe t gjith elementt e tjer
arkitektonik t kshtjells n vetvete. Dhe, kjo sht kaq e vrtet, saq prej
fundit t viteve 60, Kalaja, do t shrbente edhe si nj Muzeum pr Armt.
Ndrsa, Kalaja ka pasur dhe namin e saj ogurzi. Deri n vitin 1968, atje ka qen
dhe burgu famkeq i qytetit, q njihej me emrin Shtat penxheret. Ai do t
zhvendosej n t njjtin vit, kur do t fillonin festivalet foklorik.
***
Po t soditsh Gjirokastrn, patjetr do t kesh parasysh Kalan. Kadareja i
drejtohet shpesh. Jo vetm ai, n fakt t gjith gjirokastritt i drejtohen shpesh.

do prfytyrim i tyre lidhet patjetr me Kalan. Ajo sht nna e t gjithve, q i

mbronte nga e keqja, q u jepte lirin. T pafundme, do t mbeten imazhet, q
na sjell Kadareja, prmes fjalve t veprs s tij. Dhe, vrtet, muret, bedenat,
kulla e Sahatit brnda saj jan vet pulsi i Gjirokastrs. Ja pse shum prej
banorve e tregojn historin legjendare t saj si nj histori t vrtet. Ndrsa,
artistt popullor e prjetsojn me tingujt, vallet dhe t gjith foklorin e tyre.
Ose m dhimbshm, do gur i humbur i Kalas, sht rrjedhje e vet qytetit t
vjetr.
***
Kalaja, si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si
qytet dhe Kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve
shqiptar Zenevis. M von, gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi
n Despotatin e Epirit. E megjithat historian t ndryshm mendojn s
egzistenca e Kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre, Kalaja ka patur dy
faza ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins
dhe fortesave t Ali Pash Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit
t Ali Pashs, ruhen vetm pak gjurm pasi muret jan veshur deri n lartsi
nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat pjesrisht jan rrnuar dhe ripershtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte
ndrtuar n koh t mome. Krejt prej guri t gdhendur. N mes t Kalas
ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim, n t dy ant e s cils
ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe nj
hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis Namasgjahut dhe
fortess. Ndersa t tri ant e tjera nuk kishin nevoj pr hendek pasi jan
prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u pushtua nga turqit pas nj rrethimi te
gjat. Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr
qndrimin e sunduesit dhe garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e
Gjirokastrs u pushtua nga Ali Pash Tepelena, i cili filloi rindrtimin e saj.
Rindrtimi i Kalas, i nj saraji dhe i disa godinave anekse, u b me nj ngutsi
aq t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda nj viti e gjysm. Kalaja
prmbante prve barakave pr vendosjen e nj garnizoni prej 5 mij ushtarsh,
magazina t shumta nntoksore q ishin llogarittur mir pr sigurimin e
municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs prmendin se
vetm pr ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit
juglindor, punuan 1500 vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t
humbiste shklqimin e saj. N vitet e lufts s Par dhe t Dyt Botrore, ajo do
t shrbente si vendstrehim pr banort e qytetit pr tu mbrojtur nga
bombardimet e ajrore. Ndrsa, n vitet e para t diktaturs komuniste, n
hapsirat e Kalas do t ndrtoheshin qelit e burgut t njohura si Shtat
penxheret.

Arkitektura n shek. XV-XVIII

N shek. XV-XVIII, n territorin e Shqipris u zhvilluan gjini t ndryshme t arkitekturs, duke filluar
q nga ndrtimet me karakter mbrojts, ndrtimet shoqrore dhe ato t kultit islam, arkitektura
kishtare postbizantine dhe s fundi banesat popullore.
N shek. XVI kishte prfunduar ndrtimi i sistemit t fortifikimit nga ana e turqve dhe ishin ngritur nj
sr qendrash t reja administrative. Ndrtimi i fortesave vazhdoi n ato zona ku kishte trazira,
kryesisht n afrsi t bregdetit. N dhjetvjeart e par t shek. XVI u ndrtua nj sisem fortifikimi
pran detit Jon, ndrsa n vitin 1574 kshtjella e Ishmit n veri t Durrsit. Kshtjellat osmane t
ksaj periudhe n prgjithsi nuk u prgjigjeshin krkesave t kohs; n kushtet e prdorimit n stil
t gjer t arms s artileris, ato ishin ndrtuar pr t prmbushur detyra lokale prball nj armiku
t paarmatosur. N kt kuptim ato qndronin larg fortesave pr artileri t mesit t shek. XV.
Por nj prjashtim bn kshtjella e Vlors e ndrtuar nga sulltan Sulejmani n vitin 1531, pr ta pasur
at si baz ushtarake dhe kantier ndrtimi anijesh pr zbarkimin e tyre n Pulje t Italis. Kshtjella
ndodhej pran skels s sotme t qytetit, rreth 150 m larg bregut t detit. Ajo ka pasur formn e nj
tetkndshi t rregullt me gjatsi brinjsh 90 m dhe nj siprfaqe prej 3,5 ha. Muret rrethoheshin
nga nj hendek i mbushur me uj q kishte nj gjersi prej 30-40 m. Ky hendek q rrethonte
kshtjelln nga ana e toks, lidhej me detin nprmjet dy mngve.
Muret t punuara me gur t latuar kishin nj gjersi prej 5,60 m dhe lartsi rreth 15 m. Kshtjella
ishte e pajisur me kulla poligonale e drejtkndshe, me ura t lvizshme para hyrjeve dhe me nj
kryekull pran murit q shihte nga deti. Kjo e fundit ishte nj kull cilindrike, masive q mbizotronte
mbi gjith ndrtimet e tjera me lartsin e saj t madhe. Kulla ishte 7-katshe dhe mbulohej me nj
kupol t veshur me plumb mbi nj tambur t ult poligonal. Brenda kulls gjendeshin magazina dhe
banesa e komandantit t kshtjells. Ajo ishte e ngjashme me kulln e bardh t Selanikut, Kulln e
Rumeli-Hisarit dhe kulln qendrore n Kastel de Mare n Modon. Kshtjella e Vlors ishte pa dyshim
nj nga ndrtimet ushtarake m t arritura t Perandoris Osmane. Udhtari osman i shek. XVII Evlia
elebiu shkruan se ata q skan par fortesat e Sekedinit, Benderit dhe Vlors nuk kan dijeni mbi
mjeshtrin e osmanve. elebiu thot gjithashtu se arkitekt i kshtjells s Vlors ishte Sinani,
autori i kulls s bardh t Selanikut.
Ngaq vmendja ishte prqendruar m tepr n ndrtimet mbrojtse, q pushtuesit i ngrinin pr
nevojat e tyre ushtarake, ndrtimet e tjera t nj far rndsie arkitektonike, qoft dhe ato t kultit
mysliman fillojn t duken vetm nga fundi i shek. XV.
Faltoret e para t kultit islam ishin n stil t importuar, por shum shpejt filloi t ndihet n to ndikimi i
arkitekturs vendase. Duke ruajtur t njjtn ide arkitekturore (planimetrike e vllimore), q lidhej me
destinacionin e ktyre ndrtimeve, hetohen dhe veanti q vrehen shpeshher n trajtimin dekorativ
t fasadave, n futjen me vshtirsi t disa elementve ndrtimor e zbukurues si harku, n form
lundre etj. Me kalimin e kohs kto dallime thellohen duke u shtrir deri diku edhe n formulimin e
shtrirjes planimetrike. Ato harmonizohen gjithnj e m tepr me arkitekturn popullore dhe ansamblet
e qyteteve tona mesjetare. Element t arkitekturs popullore fillojn t futen n objektet e kultit
edhe n gdhendjen e elementve prej druri t interierve etj.
Xhamit e para shrbenin pr garnizonet ushtarake dhe ndrtoheshin mbi portat e kshtjellave, si
qen ato n kshtjelln e Elbasanit, Tepelens, Bashtovs etj., q ishin t thjeshta si ndrtesa dhe
mbuloheshin me ati druri.
Por duke filluar q nga vitet e fundit t shek. XV kristalizohet nj arkitektur e mirfillt n ndrtimin e
xhamive. Nga ana tipologjike ato mund t ndahen n dy grupe t mdha. Ato t tipit me ati druri
(Berat, Elbasan, Gjirokastr) dhe t tipit sall me kupol, shembulli i par i t cilave sht xhamia e
Mirahorit n Kor e ndrtuar n vitin 1494. Pothuajse t gjitha xhamit kan qen pajisur me portik.
Fillimisht portikt ndrtoheshin me mure guri t mbuluara me qemere e kupola, si n xhamin e

Mirahorit (Kor), sipas modeleve t xhamive t Stambollit. Por gjat shek. XVII e sidomos n shek.
XVIII-XIX prdoren gjithnj e m shum hajatet me struktur druri q zinin siprfaqe t mdha
(Kavaj, Berat, Tiran). Hapsira e brendshme e xhamive ishte me shum drit, muret dhe kupolat
ishin shpesh t mbuluara me piktura murale.
Pr vlerat e tyre arkitektonike dhe dekorative dallohen xhamia e Mirahorit 1496 (Kor), Xhamia e
Plumbit 1553-1554 (Berat), xhamia e Muradijes, shek. XVI (Vlor), xhamia e Ethem Beut 1794
(Tiran), Xhamia e Plumbit 1773-1774 (Shkodr), xhamia e Daut Pashs 1605 (Prizren), Xhamia
Mbret fundi i shek XV (Elbasan), xhamia e Nazireshts 1600 (Elbasan), xhamia e Gjin Aleksit shek. XV
(Delvin), xhamia e Allajbegis shek. XVI (Peshkopi), Xhamia e Beqarve shek. XVIII (Berat),
kompleksi i Xhamis dhe i Sahatit n Peqin 1820 etj.
Nj gjini tjetr ndrtimesh kulti q u prhap n kt periudh ishin teqet. Prej tyre vlen t prmendet
teqeja e Xhelvetive n qytetin e Beratit, pjes e nj kompleksi t prbr nga Xhamia Mbret, konakt
e banimit dhe vet teqeja e Sheh Qerimit, e ndrtuar n fund t shek. XVIII. Ajo shquhet pr trajtimin
me hijeshi t fasadave me nj teknik ndrtimi t prsosur me gur t skuadruar, pr vellimet e
barazpeshuara dhe pr vlerat e larta artistike t tavanit t gdhendur n dru e t pikturuar.
Nga tyrbet q ndrtoheshin si mauzole pr persona t shquar t fes bektashiane, pran teqeve apo
t veuara vlen t prmendim tyrben e Tasllojs n Kruj, e cila shquhet kryesisht pr pikturn
murale.
Nj gjini e veant ndrtimore ishin hanet, t cilat shrbenin pr buajtje t tregtarve q vinin nga
zonat fshatare apo edhe nga qytete t tjera. Pr tu prmendur sht Hani i Elbasanit n pazarin e
vjetr t qytetit t Kors, ku qndronin kryesisht tregtar nga Elbasani.
Pran pazareve, por edhe n brendsi t lagjeve t qyteteve, u ndrtuan nj sr hamamesh (banj
turke), t cilat u shrbenin si tregtarve q vinin me mallrat e tyre n ditt e pazarit, ashtu edhe
banorve t qytetit. T tilla jan hamamet n Elbasan, Kruj, Shkodr, Durrs etj.
Pushtimi osman shnoi mbylljen e nj periudhe t gjat arkitektonike me tiparet e veta specifike n
gjinin e ndrtimeve t kultit t krishter. Kjo tradit e lasht n arkitekturn e ndrtimeve t kultit t
krishter rishfaqet n momentin e volitshm. Duke filluar nga gjysma e dyt e shek. XVI deri n fillim
t shek. XIX ndrtohet nj numr i madh kishash n territorin e Shqipris.
N kt periudh trashgohen mjaft parime figurative dhe konstruktive t ndrtimeve bizantine, por
me nj interpretim m t lir t tipave dhe formave, n prputhje me rrethanat e reja ekonomikoshoqrore, duke ndjekur nj rrug t vetn t zhvillimit dhe duke arritur shpeshher n konceptime
arkitektonike t veanta. Ishte kjo nj periudh e veant arkitektonike, e njohur si arkitektura
pasbizantine, e cila ka fillimet e veta, arritjet m t shquara dhe rnien e saj.
N baz t formulimit planimetrik dhe kompozimit vllimor, ndrtimet pasbizantine mund t ndahen n
tri grupe t mdha: 1- Kisha nj nefshe, 2 - Kisha me struktur n form kryqi me kupol dhe, 3 Bazilika. Kta tipa nuk prputhen gjithnj me shtreszimin kohor dhe ndarjen krahinore, por ata
prcaktohen m tepr nga kushtet t caktuara n krahina dhe vende t veanta.
Tipi i par i kishave t mbuluara me ati druri me tjegulla apo me rrasa jan t thjeshta n ndrtim
dhe m pak t kushtueshme. Kto kisha u ndrtuan q n periudhn e par t pushtimit osman dhe
duke qen pak t kushtueshme, i gjejm kudo dhe n do koh. Megjithse ato nuk dallohen pr
vlerat arkitektonike, shum prej tyre ruajn piktura t nj niveli t lart artistik. T tilla jan: kisha e
Shn Kollit n Shelcan (gjysma e par e shek. XVI), Shn e Premtja (1554) dhe Shn Kolli (1604) n
rrethin e Elbasanit, Shn Thanasi n Pec (1525), Shn Gjergji n Leshnic t Siprme (1525) n
rrethin e Sarands, Shn Mitri (1607) dhe Shn Konstandini dhe Elena (1644) n kshtjelln e Beratit
etj. Ktij tipi i prkasin dhe disa kisha t shek. XVI-XVII n rrethin e Gjirokastrs dhe t Sarands, t
cilat mbulohen me qemere cilindrike dhe nga ana konstruktive ruajn n disa raste lidhjet me tipat e
vjetr bizantin.
N kt grup bjn pjes dhe kishat e tipit sall me kupol, disa prej t cilave me pamjen e jashtme
shfaqen me nj tambur t lart, si Shn Kolli n Dhivr dhe Shn Gjergji n Dem t Sarands.
Kishat me struktur n form kryqi me kupol jan m t zhvilluarat si nga pikpamja strukturore,
ashtu edhe arkitektonike. Ato jan t ngjashme prsa u prket strukturave dhe kompozimit

planimetrik me kishat bizantine t ndrtuara para pushtimit osman.

Shembujt m karakteristik jan: kisha e Shn Mris n Zervat (1569), kisha e manastirit t Shn
Qiriakut dhe Julis n Dhuvjan (1588) n rrethin e Gjirokastrs, kisha e manastirit t Shn Mris n
Kameno (1580), kisha e manastirit t Shn Mris n Krorz (1672) n rrethin e Sarands, kisha e
manastirit t Shn Triadhs n fshatin Pepel t Gjirokastrs (1750), kisha e Manastirit t Ungjillzimit
n Vanisht (1582) etj.
Kishat e tipit bazilikal lindn si nevoj e prfshirjes s nj numri sa m t madh besimtarsh n
shrbesat fetare. Ato karakterizohen nga zgjatja e boshtit gjatsor, nga lidhja hapsinore e
ambienteve n brendsi, si dhe nga trajtimi i pamjes s jashtme. Ndrtimet bazilikale hasen n
variante t ndryshme n Shqiprin e Mesme dhe t Jugut duke filluar nga gjysma e dyt e shek.
XVII, gjat gjith shek. XVIII deri n fillim t shek. XIX. Nj numr i madh i ktyre kishave shquhen
pr prmasat e mdha dhe pr kriteret e tyre arkitektonike. Ato shrbenin si katedrale qytetesh,
qendra peshkopatash, si kisha n qendra banimi relativisht t mdha dhe disa her edhe si kisha
manastiresh.
Pr vlerat e tyre arkitekturore dallohen bazilikat e mdha t Voskopojs, si Shn Mria (1712), Shn
Kollli (1721), Shn Mhilli (1722), katedralja e Shn Mris n kshtjelln e Beratit (1797), Shn
Mria e Sopikut n Gjirokastr, kisha e manastirit t Ardenics (1730), Shn Gjergji n Libofsh
(1776).
Pushtimi osman pati si pasoj rrnimin ekonomik t nj sr qytetesh, si Shkodra, Lezha, Kruja,
Durrsi, Vlora, ndrsa disa qytete t tjera, si Drishti, Deja, Shurdhahu (Sarda) u shkatrruan
krejtsisht. Gjat shek. XV deri n fillim t shek. XVI qytetet shqiptare ishin reduktuar n qendra t
vogla, q kryenin dhe funksionin e tregjeve lokale. Shek. XVI shnoi nj rritje t prgjithshme t
qendrave qytetare, t cilat zgjerohen nga banor t rinj t ardhur nga fshati.
Ndrsa n shek. XVII filloi nj etap me rndsi n zhvillimin e qytetit shqiptar, i cili hyn n rrugn e
rritjes dhe t forcimit ekonomik.
Gjat ktij shekulli pazaret shndrrohen n qendra t mirfillta jo vetm shkmbimi, por edhe
prodhimi, ato rriten duke u pasuruar dhe me ndrtimin e dyqaneve-punishte dhe pr shitje, q
formojn ansamble t mdha mbi bazn e mjeshtrive.
N shek. XVIII rritja e rolit ekonomik t qyteteve solli krijimin e tregjeve t mdha me karakter
ndrkrahinor. Krahas qendrave q prbheshin nga pazaret, ndrtimet e kultit dhe ndrtimet
shoqrore, shtresat e pasura ndrtojn banesa t mdha, duke arritur n variantet m t zhvilluara t
tipologjis s baness qytetare t kohs, ndrkoh q shum banesa ruanin vuln e prejardhjes s
tyre nga fshati. Ky zhvillim pati si pasoj prmirsimin e infrastrukturs rrugore si dhe ndrtimin e nj
numri t madh urash guri. T tilla jan: Ura e Mesit (Shkodr), Ura mbi Osum n Berat, Ura e Uraks
(Librazhd), Ura e Kollorcs (Gjirokastr).
Arkitektura e baness popullore dallohet pr nj vazhdimsi t qart formash dhe zgjidhjesh n rrugn
e saj t zhvillimit, duke ndjekur e pasqyruar ecurin e kushteve dhe t mnyrs s jetess.
Banesa qytetare e shek. XVI-XIX zhvillohet n katr tipa kryesor:
1 - Banesa me shtpi zjarri, karakteristike pr qytetin e Tirans dhe fshatrat prreth, prfaqson nj
nga tipat m t lasht dhe m karakteristik pr arkitekturn e baness shqiptare. Qendra e
kompozimit t ksaj banese sht shtpia e zjarrit, q ngrihej n lartsin e t dy kateve, rreth s
cils ndrtoheshin shkall-shkall mjediset e tjera q kryesisht shrbenin si dhoma pr iftet.
2 - Banesa me hajat sht nj tip tjetr banese q zhvillohet n disa variante. Banesa e hapur me
hajat sht tipi sundues n qytetet e Shqipris s Mesme. Karakteristik kryesore e ktij tipi sht
lidhja e tij me oborrin dhe natyrn. Duke prfituar nga trualli i shesht kjo banes tregon gjithashtu
pr lidhjet me ekonomin bujqsore, prej t cils nuk ishin shkputur qytetet shqiptare.
3 - Banesa me ardak ndeshet shpesh n Berat, m rrall n Lezh, Kruj etj., dhe mbizotron n
Shkodr. T tilla jan ndrtesa e Muzeut Etnografik n Kruj, e Luigj Gurakuqit n Shkodr, banesat e
Toptanasve n Tiran etj. N kto banesa ardaku luan nj rol t dors s par n kompozimin e
baness. Ashtu si dhe tipat e par, banesa sht konceptuar t qndroj brenda mureve rrethuese,
kopshteve t gjera dhe vetm rrall del n rrug n njrn apo t dy faqet.

4 - Banesa gjirokastrite, e emrtuar kulla qytetare, pr shkak t tipareve t saj mbrojtse. N variante
m pak t zhvilluara at e ndeshim dhe n qytete t tjera si Berati, Kruja dhe Shkodra si dhe n
fshatra t Shqipris Veriore, e sidomos n Jug. Kjo banes qytetare arriti kulmin e zhvillimit t saj n
shek. XVIII. Nj shembull tipik pr kt lloj banese sht ajo e Zekatve n Gjirokastr.
Gjat shek. XVIII, si pasoj e dobsimit t pushtetit qendror osman dhe e krijimit t pashallqeve
shqiptare, q ishin n luft midis tyre pr zgjerimin e territoreve t veta, vihet re nj rritje e
ndrtimeve me karakter mbrojts. Kshtjellat e vjetra u rifortifikuan, ndrkoh q u ndrtuan fortesa
t reja. U dallua pr ngritje fortifikimesh Ali pash Tepelena.
N kufijt shtetror t Shqipris ndodhet vetm nj pjes e kshtjellave t ndrtuara prej tij, si n
Tepelen, Gjirokastr, Shn Triadh, Porto-Palermo, Butrint etj. Ai ndrtoi gjithashtu fortifikime n
Janin, Art, Prevez dhe n Sul. N ndrtimet e tij ushtarake Aliu prdori nj numr t madh
arkitektsh dhe inxhiniersh ushtarak t huaj, por n krye t punimeve q nga viti 1800 deri rreth
vitit 1822 qndronte Petro Korari, nj mjeshtr shqiptar, t cilin konsulli i prgjithshm i Francs n
Shqipri Fransua Pukvili e quan Voban t tij (Sebastien Vauban - inxhinier ushtarak i shquar dhe
mareshal i Francs).
Ndrtimet ushtarake t Ali Pashs dallohen nga teknika e ndrtimit me gur t skuadruar me kujdes,
nga format e rregullta gjeometrike kur e lejonte terreni, kullat dhe muret e ulta me faqe t pjerrta
n ann e jashtme, frngjit e mdha pr toja si dhe nga kornizat dekorative prej guri q konturojn
zakonisht pjesn e siprme t mureve dhe kullave. N shumicn e rasteve n ndrtimin e kshtjellave
Ali Pasha u kushtonte vmendje jo vetm qllimeve utilitare dhe qndrueshmris, por edhe
prsosuris estetike me t ciln synonte t shprehte ndjenjn e madhshtis e t pushtetit.
N vitin 1819 Aliu ndrtoi kshtjelln e Tepelens, punimet e brendshme t s cils mbetn t
paprfunduara pr shkak t konfliktit me Portn e Lart. Brenda kshtjells ai ndrtoi nj saraj
madhshtor me synimin q vendlindja e tij t bhej nj rezidenc e dyt pas Janins, q t mos binte
posht saj nga shklqimi dhe madhshtia. Kshtjella e Porto-Palermos (1804) sht model i nj
fortese garnizoni, kompakte, e pajisur mir dhe me mure t fuqishme.
Ndryshe na paraqitet kshtjella e Libohovs, q shrbente si rezidenc e motrs s tij Shanishas;
drejtkndshe n plan ajo mbrohet nga 3 kulla poligonale n tri nga kndet dhe nga nj bastion n
form t rregullt gjeometrike n kndin tjetr. Format e mprehta dhe krcnuese t bastionit n
pjesn m t dukshme t kshtjells, punimi i prsosur me gur t latuar, kornizat dhe format
trungkonike t theksuara t kullave, fshehin n t vrtet dobsin e mureve t holla t saj. Ideja e
madhshtis dhe e pushtetit kan mbizotruar n ndrtimin e ksaj kshtjelle.
Kshtjella e Gjirokastrs (1812-1813) sht nj nga ndrtimet m t rndsishme e m t arritura t
Ali pash Tepelens. Prshtatja me terrenin shkmbor t kodrs, konstruksionet e guximshme, kullat e
larta 30 m, sistemi i galerive i mbuluar me harqe e qemere, kazematet e shumta dhe ujsjellsi 7 km i
gjat i ngritur mbi nj sistem kanalesh dhe urash madhshtore, e bjn t admirueshme kt vepr
gjigante t arkitekturs ushtarake, e cila edhe pr aq sa ruhet n ditt tona, mbetet trheqse pr
vizitorin.
Artet figurative n shek. XVI-XVIII. Piktura
N shek. XVI n fushn e arteve figurative vazhdoi t zotronte n Shqipri ikonografia, q shnoi
ather kulmin e saj. N kt periudh u realizuan mjaft vepra pikture t kishave dhe ikona, t cilat
sot jan nga kryeveprat e ksaj fushe.
Shek. XVI sht n artet figurative shekulli i Onufrit (Onufr Neokastritit), mjeshtrit m t madh t
ikonografis shqiptare, i cili krijoi stilin e tij dhe ishte i pari q bri kthesn n pikturn postbizantine
n Shqipri. Historiant i atribuojn vitin 1500 si vit t lindjes dhe at t vdekjes vitin 1578.
Onufri ka ushtruar veprimtarin e tij kryesisht n kshtjelln e Beratit, ku ka br afresket e kishs s
Shn Todrit, gjithsej 13 afreske. Sipas mbishkrimit t dats 23 korrik 1547 realizoi 31 afreske n
kishn e Apostujve n Kostur (sot Greqi). M 1554 bri afresket n kishn e Shn Maris, n zonn e
Shpatit (Elbasan), t Shn e Premtes n Valsh (Elbasan), n kishn e Shn Kollit n Shelcan, si dhe n
kishn e shprfytyrimit n Zrz t Prlepit (sot Maqedoni) m 1535. N Berat realizoi ikonat e

famshme t ikonostasit t kishs s Evangjelizmos (n Kala), t cilat jan kryeveprat e ktij mjeshtri.
Kto vepra jan t prkryera nga mjeshtria e lart n realizimin e figurave, nga pasuria e ngjyrave,
pikturimi i veshjeve dhe i ndrtesave me shum nuanca ngjyrash dhe portrete psikologjike. Figurat e
tij shquhen pr origjinalitetin e tyre.
Ikonografia e Onufrit paraqitet harmonike prsa u prket ngjyrave, shquhet nga nj form e prkryer
e realizimit t imazhit. Ai krijon nj raport koloristik n ikona me mbizotrim t ngjyrs s kuqe, q e
prdor n nj mnyr mjaft mjeshtrore dhe trheqse, duke e organizuar at n pranin e jeshiles
n smerald, drejt nj uniteti tekniko-artistik t paarritshm nga ikonograft e tjer.
Ikonografia e realizuar nga Onufri mbetet nj nga veprat m t arrira t pikturs ikonografike
bizantine t realizuar n territorin shqiptar. N kto ikona vrehet mbshtetja n traditn e vjetr
bizantine, por edhe ndikimi i artit t Venedikut, si edhe tradita e pasur e piktorve vends t shek.
XIII-XIV. Rol t veant n formimin e Onufrit luajti qyteti i Beratit me kulturn shekullore, me qendrat
e njohura t antikitetit pran Apolonis dhe Ballshit, si dhe me artin e pikturs murale t shek. XIIIXIV
Shek. XVI i takon edhe artisti tjetr ikonograf Nikolla (i biri i Onufrit). Ai vazhdoi n krijimtarin e tij
ikonografin e Onufrit, duke ln mjaft afreske dhe ikona q dshmojn pr nj cilsi t lart
profesionale. Ka pikturuar n kishn e Vllaherns n kshtjelln e Beratit, n Kurjan t Fierit e n
Dhrmi. Vepra t Nikolls ndodhen dhe n Arbanas t Bullgaris. N krijimtarin ikonografike t
Nikolls ndihet mjaft vazhdimsia tipologjike e ikonografis s Onufrit. Afresket e kishs s Shn
Mris Vllaherne n Berat, t realizuara n vitin 1578, dhe n kishn e Shn Kollit n Kurjan t Fierit,
s bashku me piktor Joanin si dhe ikonat q trashgohen prej tij, prfaqsojn vlera t shquara
artistike n pasurin ton ikonografike kombtare.
Onufri, s bashku me nxnsit e tij, Nikolla (i biri) dhe Onufr Qiprioti, prbnin elitn e artistve m
t shquar t ikonografve t asaj kohe. S bashku konverguan n nj hapsir t prbashkt artistike.
Themeluan nj tradit t qart pr pasardhsit e tyre. Krahas tipareve q uan m tej dhe pasuruan
ornamentikn, krijuan njkohsisht variante dhe subjekte t reja, zgjedhje kompozicionale t tradits
bizantine, duke i dhn ikonografis vendase nj tipar t ri e mbi t gjitha themeluan shkolln e
Beratit (t pikturs) ose e Onufrit, e cila u reflektua n ikonografin artistike t ikonografve deri n
shek. XIX.
Nj tjetr piktor ikonograf, i cili punoi pran atelies s Onufrit t madh, sht dhe Onufr Qiprioti. M
1571, kur Qipro pushtohet nga turqit, shum piktor ikonograf u larguan nga vendi i tyre duke
emigruar n disa vende t Ballkanit si dhe n Venedik. Nj ndr ta sht dhe Joani i Qipros ose Onufr
Qiprioti i cili m 1591 realizoi afresket n kishn e Shn Kollit n kalan e Beratit. Viti 1591 sht viti
ku ne marrim sinjalet e para t ushtrimit t veprimtaris artistike t ktij autori. Duke iu referuar vitit
1571, vitit t pushtimit t Qipros, mendojm se Onufr Qiprioti mundet t ket emigruar n Shqipri
n moshn 20 vjeare duke sjell me vete influencat e shkolls s Venedikut, Qipros dhe t Krets.
Qndrimi i tij n Berat pran Onufrit t madh, bri q ai t konsolidohej plotsisht si ikonograf. I
vendosur m von n rrethinat e Gjirokastrs realizon afresket e kishs s Vrahogoranxis n
Gjirokastr m 1622. Nga datimet del se ky ikonograf ushtroi krijimtarin e tij n nj shtrirje kohore
31-vjeare. Qiprioti mori shum nga Onufri. Miniaturn e prfituar prej tij ai e pasuroi m shum.
Elementi q huazoi m tepr prej tij sht kaligrafia e shkrimit, e cila nuk dallohet nga Onufri. Ai
mbetet piktori i par deri n shek. XVI q shkruan emrin n ikona. Dha ndihmes t madhe n
formimin e shkolls s Beratit si dhe n prhapjen e ksaj shkolle n jug t Shqipris. Shum vepra
q mbajn firmn e tij radhiten n krijimet m t mira t ikonografve shqiptar dhe formuan nj
tradit me vler, mbi t ciln u mbshtetn piktort e tjer t shek. XVIII, si Konstandin Shpataraku,
Konstandin dhe Athanas Zografi, etirt, Joan Athanasi dhe Konstandin Jeremonaku. Portretet e
realizuara prej Qipriotit n afreske dhe n ikona, ndryshe nga t tjert, jan t pikturuara me ngjyra
t ngrohta me drit dhe transparenc. Kurse me plastikn e tyre krijoi tipat individual.
N mesin e shek. XVII, duke filluar nga viti 1643 ushtroi krijimtarin ikonografi Konstandin
Jeremonaku, i cili shfaqet me nj miniatur e stil t veant, n paraqitjen e figurave. Veprat e tij jan
ndikuar nga shkolla e Onufrit. Ai e ka ushtruar veprimtarin n zonn e Kors. Pr kt dshmojn

ikonat e gjetura n kisha, si jan ato t kishs s Shn Gjon Vladimirit-Elbasan. Rreth ktyre viteve
mendohet t ket br dhe disa ikona t cilat datojn n vitin 1711 n kishn e manastirit t Shn
Naumit (Ohr).
N shek. XVIII vihet re nj gjallrim n jetn ekonomike e kulturore t Shqipris, q u shoqrua me
formimin e nj shtrese t pasur shoqrore, e cila oi prpara krijimtarin artistike. Kjo ngritje
ekonomike i dha dor zhvillimit t kulturs e arsimit dhe deprtimit t ideve iluministe t bots
perndimore t asaj kohe. Filluan t ngriheshin nj numr i konsiderueshm bazilikash t mdha n
Voskopoj, Kor, Fier, Gjirokastr. Ngritja e nivelit t zhvillimit kulturor n Kor, q lidhej edhe me
traditat e vjetra, krijoi premisa pr lindjen e shkolls s Kors nga artist vendas. Themelues i ksaj
shkolle konsiderohet David Selenica, i cili pasohet nga Konstandin e Athanas Zografi dhe t gjith
piktort e mvonshm q doln nga kjo zon. Davidi njihet si artist i madh n artin kishtar lindor n
prgjithsi gjat shek. XVIII. Kur arti kishtar n Ballkan ishte gati n rnie t plot Voskopoja e
Vithkuqi patn nj zhvillim ekonomik e kulturor. Ai shkputet nga krijimtaria e piktorve t ksaj
periudhe duke rizgjuar artin e periudhs m t shklqyer t mbretrimit t paleologve. Po n kohn e
Davidit filloi veprimtarin si piktor Konstandin Shpataraku.
David Selenica e ka realizuar ikonografin e tij n kishn e Shn Kollit n Voskopoj. Mendohet se ai
sht formuar si ikonograf n Malin Athos, dhe ka pikturuar narteksin e Kapels s Virgjreshs n
manastirin Laura e Madhe, si dhe afresket e kishs s Shn Prodhonit n Kostur (1727) dhe ato n
kishn e Shn Mris s Madhe n Selanik. Vetm n kishn e Shn Kollit numrohen rreth dy mij
figura t pikturuara prej tij.
M 1722-1726 David Selenica punoi afresket e kishs s Shn Kollit n Voskopoj me ndihmn e
Konstandinit. Skenat e realizuara n muret e Shn Kollit kan nj lirshmri t figurave. Tek ai gjejm
tema t apokalipsit nga historia dhe jeta e shenjtorve. David Selenica shkputet shum nga
krijimtaria e piktorve t ksaj periudhe. Qe i pari q guxoi t cenonte traditn qindravjeare q ishte
n fuqi deri n at koh dhe nuk ngurroi aspak t fuste elemente t reja q ishin n kundrshtim me
kt tradit shekullore e t ngurt, e cila e kishte br, tanim, punn e saj. Duke ruajtur zgjidhjen
monumentale ashtu si dhe n ikonografin e Qipriotit dhe t Jeremonakut, Davidi krkon n artin e tij
ta prjashtoj kufirin e dukshm q hasim n ikonografin e mparshme midis personazheve hyjnore
dhe atyre toksore. Tipologjia kristiane e imazhit bizantin shfaqet nprmjet ikonografis s Davidit
m e kapshme dhe m e kuptueshme n saj t nj realizmi, i cili nuk vihej re m par n
ikonografin pasbizantine n Shqipri. Skenat e pikturuara prej tij fitojn nj sens laik, n ribashkimin
dhe n njjtsimin e njeriut dhe t shenjtit t paraqitur. Pavarsisht se temat ruajn versionin liturgjik
kristian, kjo nuk e ka penguar David Selenicn, q me mjeshtrin profesionale t fus natyrshm
detaje nga jeta reale, duke hedhur fillimet e humanizmit t artit ikonografik bizantin n vendin ton.
Duke u larguar nga rregullat e artit bizantin, por jo nga elementet m t qensishme q prbjn
temat liturgjike, themelon nj krijimtari ikonografike q sa vjen e lirohet nga dogma, duke sjell nj
Rilindje t dukshme n ikonografin shqiptare. Me sa duket, lidhjet e Voskopojs (n kishat e s cils
David Selenica pikturoi), me qendra t mdha mjaft t zhvilluara dhe iluministe, si Vjena, Budapesti,
Lajpcigu, Venediku, zgjeruan m shum mundsit q arti ikonografik t ndryshonte edhe nn
ndikimin e rinovimit t madh q po kalonte arti evropian.
N kohn e Davidit fillon veprimtarin Konstandin Shpataraku me origjin nga Shpati i Elbasanit,
vendlindja e Onufrit, i cili realizon m 1744 ikonat e ikonostasit t kishs s manastirit t Ardenics.
N ikonat e tij ka element t rinj artistik dhe t frymzuar nga realiteti i ksaj epoke. Njra prej
veprave t tij, sht ajo e Shn Gjon Vladimirit n ikonostasin e kishs s manastirit t Ardenics, ku
ka pikturuar princin shqiptar Karl Topia (1359-1388). Krijimet e tij konsiderohen si vazhduese t
shkolls s Onufrit sidomos n realizimin e miniaturs dhe t tipave t portreteve, pa prjashtuar dhe
ndikimet e shkolls s Malit Athos.
Shek. XVIII prfaqson periudhn kur bhen mjaft afreske dhe ikona. N Vithkuq pikturohen muret e
kishs s Shn Pjetrit, t kishs s Shn Kollit dhe t Shn Mris, ku skenat marrin nj hapsir m
t gjer n zgjedhjet kompozicionale dhe n lirshmrin e pikturimit. Kjo ndihmohet edhe nga
hapsirat e mdha t krijuara nga ndrtimi i bazilikave. Piktort e ktij shekulli ndjekin traditn e

shkolls s Kors e pikrisht at t David Selenics. Krijimtaria e vllezrve Konstandin e Athanas

Zografi zhvillohet n mesin e shek. XVIII (1720-1764), kur ata realizuan ikonat dhe afresket e tyre.
Krijimtaria e tyre si dhe e niprve Terpo dhe Eftimiu shtrihet n zonn e rrethit t Kors e deri n
kishat e Myzeqes. Ajo mbshtetet mbi traditn e shkolls s Malit Athos, ku ata studiuan dhe
punuan, si dhe nn ndikimin e pikturs s Davidit. M 1720 realizuan afresket e kishs s Metropolis
s Kors, m 1745 ato t manastirit t Ardenics, hajatin e kishs s Shn Kollit ku pikturoi edhe
David Selenica m 1750, si dhe mjaft afreske n Hungari e n Malin Athos. Krijimtaria e tyre sht e
pasur edhe n ikona. Karakteristik e ktyre ikonografve sht prirja pr t`i veshur shenjtort me
rroba kombtare. Krijuan skena t rralla, nga tematika e tyre, n lidhje me Apokalipsin, ku jan
paraqitur kafsh alegorike dhe nj numr i madh figurash. N afresket e manastirit t Ardenics ata
pasqyruan edhe kompozitorin e njohur t bots s Bizantit t shek. XII me origjin nga Durrsi, Joan
Kukuzeli.
N fillimin e shek. XIX vazhdoi krijimtarin i biri i Konstandinit, i cili punoi n kishn e Vodics afr
Beratit (m 1805), n kishn e Shn Premtes n Prmet (m 1808), n kishn e Shn Konstandinit n
Drenov afr Kors, m 1810. Kurse djali i Athanasit (Zografit), n kt periudh ka realizuar vetm
ikona, t cilat dshmojn pr nj rnie t ktij arti kishtar n kt periudh.
N gjysmn e dyt t shek. XVIII dhe gjat gjysms s par t shek. XIX zhvilluan veprimtarin e tyre
piktort e familjes etiri nga Grabova. Krijimtaria e tyre shtrihet kryesisht n krahinn e Myzeqes, n
Vlor, Berat, Fier e n Lushnj ku shum afreske dhe ikona mbajn firmn e tyre, si n kishn e Shn
Vlashit (Vlor) m 1792, t Shn Kollit (Vanaj Myzeqe) m 1795, n kishn e Shn Thanasit n
Karavasta (m 1797) etj. Lan nj krijimtari mjaft t pasur dhe kan realizuar qindra skena n mure e
n ikona. Tematika dhe stili i ktyre ikonografve jan t njjt me ato t vllezrve korar
Konstandin dhe Athanas Zografi, si edhe t Konstandin Shpatarakut
N shek. XIX, kur arti ikonografik ishte n rnie, shquhen veprat e piktorit Mihal Anagnosti. Veprat e
tij konsiderohen si shfaqje t fundit t ktij arti ikonografik n Shqipri. Ndryshe nga veprat e
paraardhsve, krijimet e tij shquhen pr nj stil q dallohej nga ai i tradits s Bizantit, duke u afruar
m tepr me ato t Rilindjes italiane. Megjithat portretet e tij ngjasojn m tepr me portrete
orientale. Veprat e tij (ikonat), i bri kryesisht pr ikonostasin e kishs s Katedrales n Elbasan. Ai
realizoi gjithashtu afresket dhe ikonat e ikonostasit t kishs s manastirit t Bigorskit (sot Maqedoni).
Ky ikonograf shfrytzoi dhe mori nga piktura paraardhse shum elemente artistike. N veprn e tij
rrezatojn Onufri, Qipiroti, Nikolla, Shpataraku, Zograft etj.
Arti ikonografik prbn nj pasuri t madhe n kulturn shqiptare. N veprat e tij pasqyrohet shpirti
krijues i piktorve dhe shfaqen, njherazi, shpirti dhe realiteti i popullit shqiptar.

Qyteti
N jug t Shqipris dhe m ktej kufirit me tokn greke, shtrihet nj qytet kur shtpit
prqafohen me njra-tjetrn prreth nj kshtjelle madhshtore q na kujton epokn e
luftrave t mdha. sht Gjirokastra, e cila shfaqet si nj lum atish prej guri, e
shtpish-kala me stil pak oriental, t mbshtetura mbi kodrina. Ktu kan lindur dy
personazhe t njohur, t cilt e kan br t njohur vendin e tyre: Enver Hoxha, i cili
udhhoqi vendin n emr t nj komunizmi maniak dhe shkrimtari m i famshm
shqiptar, Ismail Kadare. N nj prej romaneve t tij, Ismail Kadare flet pr Gjirokastrn
si pr nj mirazh t arkitekturs.

Modeli arkitekturor sht fakt shum i veant, me shtpit e lashta t fortifikuara,

trekatshe dhe q nuk kan ballkone, por jan t stolisura me shum dritare t
punuara me kujdes. Gdhendjet zbukurojn edhe portat e banesave, fasadat e
dyqaneve, tavanet e shtpive dhe dyshemet. Nga do knd mund t thithsh mbresa
t pafund: N kt qytet jan m shum se 50 ndrtesat e shpallura monumente
kulture, muze t vegjl n nj qytet muze, ku do gj sht prej guri dhe shtpit,
rrugt, rrugicat, trotuaret, urat e stilit venecian dhe vargjet e shkallareve ngjiten drejt
kshtjells s mrekullueshme.

Kshtjella
Nj fortes, e cila ngrihet me gjith madhshtin e saj mbi shkmb duke sunduar mbi
gjith qytetin. Edhe hyrjet q t ojn n kala jan monumentale dhe panorama q t
afrohet sht magjepse. Pjesa e brendshme sht nj vijim i gurve, galerive, kalimeve
nntoksore. Prej viteve 60 kjo panoram e gurt mirpret balerin e kngtar q
marrin pjes n Festivalin Kombtar Folklorik. Banort kujtojn nj legjend t
paharruar q ka t bj me figurn e princeshs Argjiro, e cila u hodh nga kalaja pr t
mos rn n duart e armikut.
Me sa duket, emri i qytetit vjen nga miti i princeshs. Nga kshtjella mund t shijohet
peizazhi m i bukur e qytetit. Sheshi kryesor i qendrs historike ka marr emrin e
heroit, i cili n vitin 1908 udhhoqi revoltn anti-osmane, eriz Topulli. Q ktu
fillojn rrugt e lashta prej kalldrmi q kan merituar mbrojtjen q i takon
arkitekturs historike. Rrugt prqendrohen n kryqzimin e quajtur Qafa e Pazarit,
pjesa m piktoreske e qytetit, ku ndodhen dyqanet tradicionale. Ajo ka e bn
Gjirokastrn nj qytet muze sht arkitektura, ndrthurja e hapsirave t brendshme
dhe dekorimi i shtpive me ndrtesa t famshme, t cilat ia vlen ti vizitosh.

drsa sht pa dyshim me prejardhje otomane, arkitektura e ndrtesave historike n Gjirokastr, si dhe vet qyteti i vjetr,
sht produkt i shum prbrsve. Relievi i thyer ka ln vuln n prcaktimin e vendosjes dhe mnyrn e shtrirjes s
qytetit, q u krijua dhe u rrit npr kurrizet e kodrave, nn hijen e kalas. Nga ana tjetr, afrsia e burimeve, prej ku
sigurohej guri i nevojshm pr muret dhe pr atit, mundsoi pamjen e veant q ka qyteti.
Gjirokastra ishte nj qendr e rndsishme administrative e shekullit XIX, e populluar nga pronar tokash q u kishte xhepi
t ndrtonin shtpi-kulla madhshtore t fortifikuara. Qyteti ka mbi 500 ndrtesa historike. Veorit e jets s kohs n

Shqipri lan gjithashtu gjurm n arkitekturn e tyre: nevojiteshin strukturat mbrojtse, sepse shqiptart her pas here
luftonin kundr njeri tjetrit; pr m tepr ata rebeloheshin kundra Ports s Lart n Stamboll. Duhej nj vend i sigurt edhe
pr bagtin n dimr; duhej dhe vendi pr t rezervuar ujin pr gjat muajve t that t vers. Katet prdhese t kullave
ishin edhe struktura mbrojtse edhe magazina t shtpis. Ndrsa katet e siprme shprehnin mikpritjen gjirokastrite,
kulturn dhe mnyrn e jetess s tyre; por, prmes interierve t pasur, edhe rangun e pasurin e t zotve t shtpis.
Her-her kjo e fundit duket sikur tejkalon dukshm edhe vet funksionin mbrojts t shtpis.

[fshihe]
Koordinatat:

400425V 200826L / (Harta)

Kalaja e Gjirokastrs
Kalaja e Gjirokastrs

Lloji

Arkitekture

Vendndod Gjirokastr, Shqip

hja
Koordinata
t
Ndrtuar

ri
400425V 200
826L /
Gjysms s dyt t
Shek.XIII

Organi
drejtues

DRKK Gjirokastr

Monument Kulture n
Shqipri
Emri zyrtar: Monument i
trashgimis kulturore
Lloji
Kriteret

Nn mbrojtje
I

Prcaktuar 586 (17.03.1948)

4874 (23.09.1971)
Nr. i refere GJ001
ncs
Tipologjia Vendstrehim

Location of Kalaja e Gjirokastrs

in
Kalaja e Gjirokastrs si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si
qytet dhe kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve shqiptar Zenevis. M
von, gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi n Despotatin e Epirit. E megjithat
historian t ndryshm mendojn se ekzistenca e kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre,
kalaja ka pas dy faza ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins dhe
fortesave t Ali Pash Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit t Ali Pashs, ruhen
vetm pak gjurm pasi muret jan veshur deri n lartsi nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat
pjesrisht jan rrnuar dhe riprshtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte ndrtuar n koh t mome.
Krejt prej guri t gdhendur. N mes t kalas ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim,
n t dy ant e s cils ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe
nj hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis namasgjahut dhe fortess. Ndrsa t tri
ant e tjera nuk kishin nevoj pr hendek pasi jan prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u
pushtua nga turqit pas nj rrethimi t gjat.
Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e sunduesit dhe
garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e Gjirokastrs u pushtua nga Ali Pash Tepelena, i cili filloi
rindrtimin e saj. Rindrtimi i kalas, i nj saraji dhe i disa godinave anekse, u b me nj ngutsi aq
t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda nj viti e gjysm. Kalaja prmbante prve barakave
pr vendosjen e nj garnizoni prej 5 mij ushtarsh, magazina t shumta nntoksore q ishin
llogaritur mir pr sigurimin e municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs
prmendin se vetm pr ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit juglindor,
punuan 1500 vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t humbiste shklqimin e saj. N
vitet e lufts s Par dhe t Dyt Botrore, ajo do t shrbente si vendstrehim pr banort e qytetit
pr tu mbrojtur nga bombardimet e ajrore.

Lidhje t jashtme[redakto | redakto tekstin burimor]

Commons: Kalaja e Gjirokastrs Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

Ky artikull sht i cunguar.

Ndihmoni edhe ju n prmirsimin e ktij artikulli (si ?)
Kategorit:

Gjirokastr

Kala n Shqipri

Monumente n Shqipri

Menyja e navigimit

Nuk keni hyr brenda

Diskutimi

Kontribute

Krijo llogari

Hyni

Artikulli
Diskutimet
Lexo
Redakto
Redakto tekstin burimor
Shiko historikun

Krko
Shko

Faqja kryesore
Portale tematike
Ngjarjet e tanishme
Ndryshimet e fundit
Artikull i rastit
Ndihmsi
Dhuroni
Printo/eksporto

Krijo nj libr
Shkarkoje si PDF
Version shtypi
Projekte t tjera

Wikimedia Commons
Mjete

Lidhjet ktu
Ndryshime t ndrvarura
Ngarkoni skeda
Faqet speciale
Lidhja e prhershme
Informacioni i faqes

Artikulli Wikidata
Cito artikullin
N gjuh t tjera

Catal

English
Espaol
Italiano

Nederlands
Polski
Redakto lidhjet

Kjo faqe sht ndryshuar pr her te fundit m 4 dhjetor 2016, n orn 10:35.

T gjitha materialet q gjenden n kt faq jan t mbrojtura nga Creative Commons Attribution/Share-Alike
License;. Shiko Terms of Use pr m shum informacione.

Rreth t dhnave vetjake

Rreth Wikipedia-s

Shfajsimet

Zhvilluesit

Cookie statement

Pr celular

Kalaja e Gjirokastrs
Kalaja e Gjirokastrs

Lloji

Arkitekture

Vendndod Gjirokastr, Shqip

hja
Koordinata
t
Ndrtuar

ri
400425V 200
826L /
Gjysms s dyt t
Shek.XIII

Organi

DRKK Gjirokastr

drejtues

Monument Kulture n
Shqipri
Emri zyrtar: Monument i
trashgimis kulturore
Lloji

Nn mbrojtje

Kriteret

Prcaktuar 586 (17.03.1948)

4874 (23.09.1971)
Nr. i refere GJ001
ncs
Tipologjia Vendstrehim

Location of Kalaja e Gjirokastrs

in
Kalaja e Gjirokastrs si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si
qytet dhe kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve shqiptar Zenevis. M
von, gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi n Despotatin e Epirit. E megjithat
historian t ndryshm mendojn se ekzistenca e kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre,
kalaja ka pas dy faza ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins dhe
fortesave t Ali Pash Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit t Ali Pashs, ruhen
vetm pak gjurm pasi muret jan veshur deri n lartsi nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat
pjesrisht jan rrnuar dhe riprshtatur.

Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte ndrtuar n koh t mome.
Krejt prej guri t gdhendur. N mes t kalas ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim,
n t dy ant e s cils ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe
nj hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis namasgjahut dhe fortess. Ndrsa t tri
ant e tjera nuk kishin nevoj pr hendek pasi jan prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u
pushtua nga turqit pas nj rrethimi t gjat.
Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e sunduesit dhe
garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e Gjirokastrs u pushtua nga Ali Pash Tepelena, i cili filloi
rindrtimin e saj. Rindrtimi i kalas, i nj saraji dhe i disa godinave anekse, u b me nj ngutsi aq
t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda nj viti e gjysm. Kalaja prmbante prve barakave
pr vendosjen e nj garnizoni prej 5 mij ushtarsh, magazina t shumta nntoksore q ishin
llogaritur mir pr sigurimin e municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs
prmendin se vetm pr ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit juglindor,
punuan 1500 vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t humbiste shklqimin e saj. N
vitet e lufts s Par dhe t Dyt Botrore, ajo do t shrbente si vendstrehim pr banort e qytetit
pr tu mbrojtur nga bombardimet e ajrore.

Kalaja e gurt, simboli i Festivaleve Folklorike t Gjirokastrs

Kalaja e Argjiros mbetet m shum se simbol pr qytetin e jugut, q i ka
dhn aq shum kulturs dhe historis s Shqipris. Kjo ka qen pa asnj
dyshim edhe grishja e shum sunduesve, q kan ndrruar ta ken si pjes t
lavdis s tyre. Ali Pasha, e meremetoi n koh rekord dhe solli atje Petron, nj
nga mjeshtrit m t mdhenj shqiptar t kohs. Kurse n koht tona, Kalaja
kujtohet pr Festivalin e Gjirokastrs, q kto dit zhvilloi edicionin e tij
tradicional
N bashki vazhdonte mbledhja pr t vendosur nse do t hapej kshtjella pr
popullin apo jo. Ditn e tret t mbledhjes, banort e lagjes Dunavat i Poshtm,
pa pritur vendimin e bashkis shprthyen portn perndimore dhe u futn n
kshtjell. Po at dit u hap me forc porta lindore nga banort e Pazarit t
Vjetr... Vargu i njerzve prpara ports perndimore ishte i gjat, me qindra
metra. Njerz t ngarkuar me dngje, batanije, snduk, valixhe, libra, tenxhere,
frona, qilima, legen, gjyma, djepa, jorgan, mokra, dybek, lviznin ngadal
prpara, ndalonin n vend pr nj koh t gjat, prap lviznin. Porta ishte larg.
Shiu i holl lagte gjithka. Ky pasazh i marr nga vepra e Kadares mund t
sjell m mir n kujtes, se far do t thot Kalaja e Gjirokastrs pr banort e
saj. Ajo sht m shum se gjithshka pr atasht vet ekzistenca e tyre.
E, do t mjaftonte forca e historis dhe legjenda e Kalas s saj, q

organizatort e Festivaleve Foklorike, nj grup burokratsh t zellshm, t mos

hezitonte asnjher pr Gjirokastrn. Dhe, ashtu ka ndodhur prnjmend.
Gabimi i vetm q sht br pr t ka qen padyshim gabimi, q e lidhi
organizimin e Festivalit me qytetin e Beratit. U organizua pr t mos ndrprer
traditn n vitin 1995, plot shtat vjet pas festivalit m t arrir t fundit t ers
socialiste, dhe kuptohet se ai nuk u ngjit dot asnjher n peshn e Festivaleve
t mparshme. Do t harrohej shpejt, sepse prkoi me vitin q shqiptart
masivisht kishin filluar t depozitonin kursimet e tyre n Firmat piramidale, q si
nj ortek i pandalshm do t rrokulliste tposht gjith Shqiprin. Por, t
kthehemi edhe njher n temn ton. Duhet pranuar se nuk sht vn
ndonjher n dyshim aktiviteti i Gjirokastrs. Nuk dihet kjo simbioz e Kalas
s saj me Festivalin, por ata q kan provuar t qndrojn tek ajo, kan ndjer
madhshtin, forcn dhe patjetr pronsin e nj aktiviteti t till. Kjo i ka
br edhe organizatort q t mos mdyshen pr Festivalin e Gjirokastrs
2004.
Festivali i Gjirokastrs 2004
N javt e fundit, organizatort e saj, nj grup studjuesish dhe punonjsish t
talentuar nga t gjitha dikasteret, nuk kan hezituar por kan shpallur kudo, se
ky festival do t ishte m i arriri. Dhe, ashtu besohet se do t ndodh. Ai ka
filluar nga 29 shtatori dhe ka vazhduar deri m 5 tetor, ndrsa 1200 artist nga
t gjith siprfaqet ku flitet shqipja dhe ku banojn shqiptart, jan prfaqsuar
me shum pathos. Gjasht grupe folklorike nga trevat shqiptare jasht kufijve
dhe 4 grupe nga diaspora e kan shtrir gjeografin foklorike t Shqipris n t
gjith Botn. Gara ka qen tepr e thikt. 50 pjesmarrsve nga do qark, sepse
n edicionin e ktij viti kan konkurruar nj numr i till i barabart, u sht ln
n dispozicion 45 minuta. Dhe, aspak m shum. Kjo gar pak spartane, ka
dashur q t evidentoj foklorin m t mir t pjesmarrsve, kostumet e
paraqitura prej tyre dhe kuptohet performancn. Pr fat sht mundsuar
pothuajse ardhja e t gjith grupeve foklorike nga t gjitha trevat, ndrsa e
veanta ka qen pjesmarrja n Festival edhe e nj grupi bashkatdhetarsh
nga Ukraina, q prfaqsonte foklorin e ruajtur t pak fshatrave atje, q
vazhdojn me traditnMe nj rrjedh t zakonshme ka vijuar n ditt e tij. Por,
gjithsesi Festivali, me gjith prpjekjet e tij dhe arritjet, duket se nuk e
prfaqson m at larmi, q kishte vite m par. Qoft edhe pas shpalljes s
organizatorve t saj, q Gjirokastra 2004 do t ishte krejt ndryshe nga t
gjith simotrat

Rnia e madhshtis

Duket se nj dor, e cila qndron mbi njerzit, i ka dhn atribute padronase

Kalas s Gjirokastrs pr t qen realisht nj sken origjinale natyrore dhe e
pazvendsueshme pr Festivalet Foklorike. Kt nuk e ka kundrshtuar askush,
pavarsisht prpjekjeve pr t ndryshuar vendmbledhjen e saj pas viteve 2000.
Kshtu ka ndodhur q simbioza e Kalas s qytetit me Festivalin t jet aq e
madhe, sa organizimi pak vite m par n Kalan e Beratit, pavarsisht
impenjimit t madh, nuk e prcolli asesi rndsin e Gjirokastrs, e cila edhe me
rrnimin, si pasoj e kohs, mos gjetjen e fondeve pr mirmbajtjen e saj dhe
mos brjen e saj funksionale, prsri nuk e humbi rndsin. Si pr t vrtetuar
kt, deri pak muaj m par, nuk kishte ndonj element, q t kujtonte afrimin e
aktivitetit n Kalan e Gjirokastrs. Ajo dremiste e qet, ndrsa kudo ajo ishte e
izoluar. Pak e vizitueshme dhe ca m shum indiferenca e subjekteve lokale, e
bjerrnin ndjeshm potencialin e saj mural. Kjo ndodh pavarsisht se po t
afrohesh tek ajo dhe ta prekesh, papritur do t kaploj historia dhe gjith gjrat
do t lihen pas vetes. Vendasit e shprehnin hapur indiferencn dhe nga e folura
e tyre kuptohej, se ajo ishte m shum angari pr qytetin halleshum, sesa nj
aktivitet q lartsonte emrin e madh t Gjirokastrs. Nj nam i krijuar prej
banorve t saj t shkuar, njerzve t saj t shquar dhe emrave t sotm t
shumnjohur. Por, kjo sht jeta. Gjirokastra sht nga ato qytete, q e ka jetuar
jetn e saj, disa her pa u shuar. Sa ironike t duket tashm, kur autoritetet u
munduan m kot q ti hiqnin qytetit-birin e tij natyral- Festivalin. Pa oksigjenin e
Kalas s Gjirokastrs, Festivali mbeti nj aktivitet m s i rndomt. Ja pse
Afrdita Jonuzi, nj eksperte e kulturs popullore, do t shprehej koh m par
se: Prpjekjet pr t zvendsuar skenn madhshtore t kalas s
Gjirokastrs me skena t tjera e kan zbehur mjaft zhvillimin e festivalit si
spektakl tradicional. N vitin 1995 kur do t mbahej festivali i radhs, u b nj
prov pr t ndryshuar traditn. U diskutua shum e shum nga specialistt
se cili do t ishte qyteti m i prshtatshm. Veterant e festivaleve dhe nj
pjes e mir e studiuesve t trashgimis kulturore, e kundrshtuan iden e
hedhur pr t ndryshuar qytetin e festivalit. Por m kot. M n fund u vendos t
mbahej n Berat dhe festivali gjithsesi u b, paka se gjat zhvillimit t tij t
gjith ishin t mendimit se kalaja e bukur e Beratit me histori mijravjeare nuk
ishte vend i prshtatshm pr aktivitete t prmasave t tilla, argumenton
Jonuzi. Ato u kthyen menjher n origjin.
Por, sapo mbaron Festivali- mbi Kala bie letargjia e stinve. Fjalt e bukura dhe
pretendimet e shumta se dika do t ndryshojn n Kala zn vendin e tyre dhe
utopia dremit mbi kala. Natyra i ka dhn Kalas s Gjirokastrs nj atribut q
sht jo i zakonshm duke e kthyer at, n nj sken origjinale dhe t
pazvendsueshme pr shum manifestime t ktij lloji. Por ruajtjes s ksaj
skene duket se i mungon kryesorja q sht vmndja nga punonjsit e
institucioneve t trashgimis kulturore. Ajo mbetet jetime n vetmin e saj.
Pavarsisht, se n mjedisin e kalas, prbn nj element t bukur. Pjesa

qndrore e saj sht vepr e artistit vendas Ksenofon Dilo dhe sht realizuar n
Festivalin e vitit 1988. Nj element m i plot sht kupola mbi t, q i qndron
sipr si nj mbrojtje hyjnore festivalit. Ajo sht realizuar nga piktori tjetr i
njohur Ilia Xhokaxhi. Kjo e fundit sht e prfunduar n vitin 2000 dhe n
periudhn, q ndjek post Festivalin, nuk t kujton asgj... Ca m shum ajo e
shton trishtimin gri t kalas me kuben e saj t strmadhe prej hekuri.
Kalaja, nj histori e munguar
Pr intepretuesit e folklorit dhe patjetr-ata q kan interpretuar atje (kan qen
m t mirt shqiptar pas Lufts s Dyt Botrore), kjo sken sht e
mahnitshme. Lahutari e dgjon epizmin e tingujve deri tutje n pafundsi. Knga
e kurbetit bhet m vajtonjse n kt sfond dhe t jep iden e nj dhimbje
mbarkombtare. Kurse karakteristikat m t spikatura t tingujve frymor t
Skraparit, t Gjirokastrs, t Vlors, Tepelens, ktu gjejn skenn m t mir t
shprehjes. Kjo sht nj nga arsyet, q n kt sken jan br t pavdekshm
Xhevat Avdalli; Demir Zyko; Grupi i Bns; lodrxhiu i famshm nga Kuksi,
Xhemali; dhe t tjer. Shum syresh kan ndjer pavdeksin, q n t gjall t
tyre. Ata tashm jan ngulitur fort n kujtesn e Kalas
Do t mjaftonte nj shi i vetm disa ditor dhe Kalaja t ndjente rnd trandjen e
saj. Koha vrtet nuk i ka marr madhshtin, por pak nga pak, po i heq kalas
gurt e saj. Dhe, po t besosh fjaln e urt shqiptare se Gur, gur bhet
Kalaja, athere duhet t pranosh dhe t kundrtn e saj, se gur gur zhbhet
Kalaja. Pak koh m par, asaj i ishin dmtuar rreth 50 metra katror mur. Do t
ishte sensibilizimi i t gjith opinionit publik, sepse Kalaja sht br e
ndrkombtarizuar fal dhe veprs s Kadares, q njerzit t kujtoheshin se ka
nj fund edhe pr Kalan e tyre. Deri pak koh m par, Kalas i mungonin
restaurimet thelbsore. Ndrsa thuhet nga lokalt se ajo nuk i sht nnshtruar
as edhe nj procesi t mirfillt restaurues, nj fakt ky, q i bn njerzit e
monumenteve q t ulin kokn. Ktyre u shtohet dhe paprgjegjshmria e
njerzve t qytetit dhe pengesave t tyre. Kt e ndjen dhe n mjediset e
brendshme, ku lagshtira dhe rrnimi kan ndikuar dukshm n inventarin e
shquar t armve t shumta, q jan pjes e Muzeut t Armve t Gjirokastrs.
Kjo situat e bn t pamundur ekspozimin e shum armve, q datojn n
koht e vjetra dhe jan t rndsishme, pr t treguar ekzistencn e popullit
shqiptar, thoshte me keqardhje pak koh m par, drejtoresha e Muzeut t
Armve Kallajxhi. Nuk duhet harruar se restaurimin e Kalas e kan penguar
vet autoritetet e bashkis s qytetit bashk me inefiensn e tyre. Kalaja e
Gjirokastrs s bashku me disa kshtjella t tjera kan fituar statusin e nj
monumenti kombtar. Dhe, sht pikrisht ky status q po t shfrytzohet si
duhet mund ti jap mundsi kalas q t siguroj fonde dhe investime pr t
ruajtur pamjen e saj origjinale, n mnyr q t jet e vizitueshme pr turistt e

huaj dhe vendas. Porpor-et nuk mbarojn.

Kalaja si mund t jet
Ajo ka inspiruar shum studiues t vendit dhe t huaj, q e kan par. Gjerak
Karaiskaj, drejtori i Institutit t Monumenteve n Tiran dhe njkohsisht
specialisti m i mir i fortifikimeve shqiptare mendon se: Nj fortikim q z nj
vend ndrmjetsi midis qytetit t fortifikuar dhe kshtjells sht kalaja e
Gjirokastrs, kshtjell nga prmasat dhe qytet i fortifikuar nga vendosja e
shum banesave brenda saj. Kta tipa fortifikimesh, me zgjerimin e
vazhdueshm t qytetit t dal jasht mureve dhe spostimit t qendrs s
pazarit, fillojn t luajn gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e
sunduesit dhe garnizonit t qytetit. Kurse, elebiu, udhtari i njohur osman i
shekullit t XVII-pohon se Kalaja sht nj ndrtes e vjetr, n nj shkmb q
sht si shpin peshku, me gur e lla. Rrethi i saj sht 1400 hapa, n pozicion
gjatsie nga lindja n perndim, nj kala e fort me gjatsi 600 hapa dhe gjersi
100 hapa. Kjo kala komunikon me dy porta, t cilat jan shum t fuqishme dhe
prej hekuri. Po prej ksaj porte, n drejtim t perndimit gjendet porta e
Namasgjahut. N kt vend, midis sheshit t Namasgjahut dhe kalas gjendet
nj hendek i ult i kalas, i cili ka 100 hapa gjatsi dhe 20 gjersi, tri ant e
ksaj kalaje jan thik si pus dhe ska nevoj pr asnj hendek...
Referencat historike prmendin se ishte mjeshtri Petro nga qyteti i Prmetit, ai
q do t merrej me Kalan. Flitet pr koht e reja, kur Ali Pash Tepelena,
sundimtari i fuqishm i shekullit t XIX, i ngarkoi Petro Korarit, q t ishte
arkitekti i par zyrtar i Kalas s Gjirokastrs. Kuptohet se ai do t bnte thjesht
rikonstruktimin dhe zgjerimin e saj, sepse Kalaja ishte atje prej shekujsh dhe e
prdorur nga sundimtar t ndryshm. Referuar studiuesve t ndryshm, q
zbrthejn konceptin e saj arkitektonik, Kalaja mbrohej nga shtat Kulla dhe
prshkohej nga 4 hyrje, ku tre prej tyre ishin kryesore dhe nj ishte e dors s
dyt. Mjeshtri i ka br t barazvlefshme t gjitha kullat n lartsin prej 30
metrash dhe madhshtia e tyre duket n faktin se: deri n lartsin prej 18
metrash ato jan t mbushura me dhe. Edhe sot mund t admirosh pa frik
madhshtin e tyre. Nj lartsi prej 2.25 metrash sht e ngritur mbi Kulla dhe
prbn nj si mbules t saj, ku jan hapur rreth 4 frngji topash dhe pushojn
18 frngji pushksh. Nj ndr hyrjet e saj sht hyrja n ann e Lagjes Dunavat
dhe prbn at q quhet Porta e Vezirit. Referuar studjuesit Karaiskaj, q ka
br intepretimin e saj, Rruga q t on tek ajo kalon ans murrit rrethues t
Kalas, i cili me frngjit e tij, sht i vetmi mjet mbrojtjeje pr kt port.
Kthina e brendshme e saj prbhet nga nj korridor i gjer i mbuluar ne qemere
dhe ka formn e shkronjs L. Ai t on n drejtim t galeris qndrore t Kalas.
Ndrtimi arkitektonik ka prfshir edhe galeri t nndheshme, t cilat t onin
n t gjitha drejtimet e Kalas. Harqet dhe galerit e brendshme e shtonin

fortsin dhe rezistencn e Kalas n trsi dhe ajo q sht m e rndsishmja

e mbronin prej goditjeve nga sipr. Ve ans fortifikuese, kalaja ka dhe vlera t
mirfillta kulturore. Kt mund ta ndiesh duke vizituar mjediset e saj t
brndshme dhe t jashtme. Vlerat kulturore t saj shikohen se krahas
madhshtis, ajo brenda ka edhe shum fines. Mjeshtrit jan munduar, q ajo
mos t ishte e vrazhd, prpara finess s qytetit n prgjithsi. Ka nj dor t
mir, q ka ndrtuar qemert, harqet dhe t gjith elementt e tjer
arkitektonik t kshtjells n vetvete. Dhe, kjo sht kaq e vrtet, saq prej
fundit t viteve 60, Kalaja, do t shrbente edhe si nj Muzeum pr Armt.
Ndrsa, Kalaja ka pasur dhe namin e saj ogurzi. Deri n vitin 1968, atje ka qen
dhe burgu famkeq i qytetit, q njihej me emrin Shtat penxheret. Ai do t
zhvendosej n t njjtin vit, kur do t fillonin festivalet foklorik.
***
Po t soditsh Gjirokastrn, patjetr do t kesh parasysh Kalan. Kadareja i
drejtohet shpesh. Jo vetm ai, n fakt t gjith gjirokastritt i drejtohen shpesh.
do prfytyrim i tyre lidhet patjetr me Kalan. Ajo sht nna e t gjithve, q i
mbronte nga e keqja, q u jepte lirin. T pafundme, do t mbeten imazhet, q
na sjell Kadareja, prmes fjalve t veprs s tij. Dhe, vrtet, muret, bedenat,
kulla e Sahatit brnda saj jan vet pulsi i Gjirokastrs. Ja pse shum prej
banorve e tregojn historin legjendare t saj si nj histori t vrtet. Ndrsa,
artistt popullor e prjetsojn me tingujt, vallet dhe t gjith foklorin e tyre.
Ose m dhimbshm, do gur i humbur i Kalas, sht rrjedhje e vet qytetit t
vjetr.
***
Kalaja, si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t par si
qytet dhe Kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve
shqiptar Zenevis. M von, gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi
n Despotatin e Epirit. E megjithat historian t ndryshm mendojn s
egzistenca e Kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre, Kalaja ka patur dy
faza ndrtimi, t cilat lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins
dhe fortesave t Ali Pash Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit
t Ali Pashs, ruhen vetm pak gjurm pasi muret jan veshur deri n lartsi
nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat pjesrisht jan rrnuar dhe ripershtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte
ndrtuar n koh t mome. Krejt prej guri t gdhendur. N mes t Kalas
ndodhej nj rrug e gjer me drejtim lindje-perndim, n t dy ant e s cils
ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe nj
hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t gjer midis Namasgjahut dhe
fortess. Ndersa t tri ant e tjera nuk kishin nevoj pr hendek pasi jan

prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u pushtua nga turqit pas nj rrethimi te
gjat. Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr
qndrimin e sunduesit dhe garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e
Gjirokastrs u pushtua nga Ali Pash Tepelena, i cili filloi rindrtimin e saj.
Rindrtimi i Kalas, i nj saraji dhe i disa godinave anekse, u b me nj ngutsi
aq t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda nj viti e gjysm. Kalaja
prmbante prve barakave pr vendosjen e nj garnizoni prej 5 mij ushtarsh,
magazina t shumta nntoksore q ishin llogarittur mir pr sigurimin e
municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs prmendin se
vetm pr ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit
juglindor, punuan 1500 vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t
humbiste shklqimin e saj. N vitet e lufts s Par dhe t Dyt Botrore, ajo do
t shrbente si vendstrehim pr banort e qytetit pr tu mbrojtur nga
bombardimet e ajrore. Ndrsa, n vitet e para t diktaturs komuniste, n
hapsirat e Kalas do t ndrtoheshin qelit e burgut t njohura si Shtat
penxheret.

Kalaja e Gjirokastrs si histori e lidhur me qytetin e Gjirokastrs, prmendet pr her t

par si qytet dhe kshtjell n vitin 1336. N kto vite, ajo ishte qendra e feudalve
shqiptar Zenevis. M von, gjat sundimit t Gjin Bue Shpats, ajo u prfshi n
Despotatin e Epirit. E megjithat historian t ndryshm mendojn se ekzistenca e
kalas s gurt sht m e hershme. Sipas tyre, kalaja ka pas dy faza ndrtimi, t cilat
lidhen me periudhn para dhe pas Pashallkut t Janins dhe fortesave t Ali Pash
Tepelens. Nga Kalaja mesjetare, ajo e para pushtimit t Ali Pashs, ruhen vetm pak
gjurm pasi muret jan veshur deri n lartsi nga ndrtimet e reja. Ndrsa, kullat
pjesrisht
jan
rrnuar
dhe
riprshtatur.
Sipas kronikanit turk, elebiu, i cili vizitoi qytetin m 1672: Kalaja ishte ndrtuar n
koh t mome. Krejt prej guri t gdhendur. N mes t kalas ndodhej nj rrug e gjer
me drejtim lindje-perndim, n t dy ant e s cils ndodheshin 200 shtpi. Ajo kishte
dy porta hekuri me nga tri pal dyer dhe nj hendek 100 hapa t gjat dhe 200 hapa t
gjer midis namasgjahut dhe fortess. Ndrsa t tri ant e tjera nuk kishin nevoj pr
hendek pasi jan prrenj natyror. N vitin 1417, Kalaja u pushtua nga turqit pas nj
rrethimi
t
gjat.

Me kalimin e viteve, ajo filloi t luaj gradualisht rolin e nj kshtjelle pr qndrimin e

sunduesit dhe garnizonit t qytetit. N vitin 1812, Kalaja e Gjirokastrs u pushtua nga
Ali Pash Tepelena, i cili filloi rindrtimin e saj. Rindrtimi i kalas, i nj saraji dhe i disa
godinave anekse, u b me nj ngutsi aq t madhe sa t gjitha punimet u kryen brenda
nj viti e gjysm. Kalaja prmbante prve barakave pr vendosjen e nj garnizoni prej
5 mij ushtarsh, magazina t shumta nntoksore q ishin llogaritur mir pr sigurimin
e municioneve dhe ushqimeve t nevojshme. Kronikat e kohs prmendin se vetm pr
ndrtimin e vendqndrimit t Ali Pashs, nj kull pran kndit juglindor, punuan 1500
vet. Me rnien e Pashallkut t Janins, Kalaja do t humbiste shklqimin e saj. N
vitet e lufts s Par dhe t Dyt Botrore, ajo do t shrbente si vendstrehim pr
banort e qytetit pr tu mbrojtur nga bombardimet e ajrore.
Read more at http://mobile.ikub.al/SHKOLLA_CATEGORY/Kalaja-e-Gjirokastres1306040062.aspx#sMBihtVurVa4LK0Z.99

Nj histori e shkurtr e Gjirokastrs

Prejardhja e emrit t Gjirokastrs ka nj shpjegim mitik dhe dy t tjer me natyr m historike. Sipas legjends, gjat
rrethimit prfundimtar t qytetit nga turqit, Princesha Argjiro, motra e zotit t qytetit u hodh nga muret e kalas bashk me
djalin e saj pr t mos rn e gjall n duart e armikut. Q ktu rrodhi edhe emri kalaja e Argjiros. (Por kjo duket e
pamundur mbasi emri i qytetit prmendet q n kohn e Bizantit, pra para pushtimit osman). Sipas nj shpjegimi tjetr m
pak poetik, qyteti e ka marr emrin sipas fjals greke argjend, argyrokastron, q lidhet me ngjyrn e prhime t mureve,
rrugve dhe ative prej guri, t cilat vezullojn si argjend kur lagen nga shiu. Nj shpjegim tjetr lidhet me emrin e nj fisi
vendas q jetonte pran Gjirokastrs: Argjirt.
Qyteti i sotm i Gjirokastrs prfshin Qytetin e Vjetr, me kalan (brthama e par e vendbanimit) dhe lagjet e tipit osman,
ndrtuar mbi kreshta, q vijn duke u larguar nga kalaja deri n tabanin e lugins, ku ndodhen ndrtimet bashkkohore dhe
kompleksi universitar. Lagjet tradicionale shtrihen n form rrezesh rreth kalas me emrat: Cfak, Dunavat, Manalat,
Palorto, Varosh, Meite, Hazmurat, Pazari i Vjetr.
Historia e hershme e qytetit sht relativisht e panjohur. Pr shkak t afrsis me qendrat klasike dhe helenistike: Jerma
(Antigonea) dhe qyteti romak Adrianopolis pran fshatit Sofratik, sht menduar shpesh q vendbanimi m i hershm n
Gjirokastr sht kalaja mesjetare. Por mbi kt tez jan hedhur dyshime pasi zbulimet brenda n kala kan nxjerr n
drit qeramik n 4 faza t ndryshme banimi prpara periudhs osmane: n shekujt V - II p.e.s., shekujt V - VII e.j., shekujt
IX-X dhe shekujt XII - XIII. M e hershmja nga kto faza solli gjurm t nj muri t konsiderueshm ndrtuar me blloqe, gj
q bn t mendosh q ka pasur nj fortifikim t rndsishm t periudhs para romake n kt an t lugins s lumit Drino
(para vitit 168 p.e.s).
Pr her t par burimet historike e prmendin qytetin me 1336, kur kronisti bizantin Johan Kantakuzeni shkruan
prArgyrkastron. Nn Despotatin e Epirit, qyteti dhe rrethinat ishin nn sundimin e familjes feudale Zenebishi. Ndrsa
Perandoria Osmane zgjerohej n Europ n fundin e shekullit t XIV, Gjirokastra ra nn ndikimin e sulltanve dhe
sundimtart e saj u bn vasal t tij. Nj nga Zenebisht prmendet se udhhoqi nj grup burrash nn komandn e Sulltan

Bajazidit I (1389-1402), kur ky u mund nga Timurlengu i mongolve n betejn e Ankaras, m 1402. M 1419 qyteti ra nn
sundimin e plot t Turqis, ndrkoh q sipas regjistrave te taksave m 1431-32, ai kishte 163 shtpi.
Kalaja ka pasur gjithnj para s gjithash funksion ushtarak. Megjithse kishte banesa brenda mureve, ato ishin t
paracaktuara pr garnizonin dhe dinjitart e rndsishm. Ndrkoh gjat Mesjets, qyteti u zhvillua jasht mureve t saj.
Zbulime pr banime t hershme n qytet nuk ka, megjithse, n nj rezidenc episkopale q ndodhej nn prkujtimoren e
dikurshme, sot t zhdukur t Enver Hoxhs, sht gjendur nj kapitel i gdhendur bukur i shekullit t XIII. N shekujt XVI dhe
XVII qyteti, si qendr kryesore e Sanxhakut t Shqipris (Sanxhak quheshin njsit kryesore administrative turke n
periudhn e hershme t Perandoris Osmane) qyteti lulzoi dhe, si rezultat, lagjet e tij u zgjeruan me 434 shtpi m 1583,
q shnon pothuaj dyfishim brenda nj shekulli. Kjo ndodhi n radh t par pr shkak t nj lvizje t prgjithshme t
popullsis nga fshati n qytet. Rritja vazhdoi edhe kur qendra rajonale administrative kaloi n Delvin, n kohn e Sulltan
Sulejmanit t Shklqyerit (1520-1566). Gjirokastra mbeti nj qendr administrative si seli e kadiut (gjykats) dhe shum
banesa e xhami q mbijetuan deri n ditt tona datojn n kt periudh. Popullsia e qytetit duket t ket mbetur e njjt n
shekujt XVIII dhe XIX.

Litografi nga Edward Lear

M 1811, qyteti ra n duart e Ali Pash Tepelens. Ai u kujdes q t kryheshin punime t reja fortifikuese n kala, si dhe t
ndrtohej nj ujsjells 12 km i gjat, q merrte uj n malin e Sopotit. Ujsjellsi prej guri u vizatua nga piktori i famshm
britanik Eduard Lear (shih foton), i cili udhtoi mjaft npr kt krahin. Ujsjellsi u shemb m 1932, por mbi lagjen
Dunavat ka mbetur ende nj hark i tij, q njihet me emrin Ura e Ali Pashs. Pasi Ali Pasha u vra nga forcat e Ports s
Lart (kshtu quhej oborri i sulltanit n Stamboll), qyteti vazhdoi t funksiononte si qendr administrative, qendr tregtimi e
bagtive, leshit, shajakut, prodhimeve blegtorale, t mndafshit dhe qndistaris.

Rrnoja t ujsjellsit n vitet e para t shek.xx

Gjirokastra ka qen gjithnj vatr patriotizmi duke qndruar n vijn e par t prpjekjeve pr identitet kombtar shqiptar n
shekullin XIX. M 1880 Kuvendi i Gjirokastrs mbshteti aktivisht kauzn e vetvendosjes dhe rezistencs ndaj sundimit
otoman. M 1908, u hap shkolla e par shqipe n qytet me emrin Iliria dhe m pas u krijuan nj sr shoqatash e klubesh
patriotike.
N fillimet e shekullit XX Gjirokastra u b nj shtje e rndsishme, ndrkoh q prcaktoheshin kufijt e
Shqipris s sotme. Pr nj periudh q pasoi shpalljen e Pavarsis Kombtare m 28 nntor 1912, ajo ishte pjes e
Republiks Autonome t Epirit nn gjeneralin Zografos, i cili krkonte bashkim me Greqin, por, pas Lufts I Botrore,
fuqit e Antants (Britania, Franca dhe Rusia) e bindn Greqin q t trhiqte pretendimet e saj nga kjo hapsir me
shumic shqiptare. Kufiri i tanishm u ratifikua m 1921.
Gjat mbretrimit t mbretit Zog (1828-1939) Gjirokastra u b nj nga qendrat m t rndsishme kulturore dhe
ekonomike t vendit. N kt periudh u ndrtua edhe burgu i madh n Kala. Gjat pushtimit fashist q pasoi, qyteti ishte
qendr e rezistencs kundr forcave italiane dhe m pas atyre naziste. Krahinat rrotull Gjirokastrs u liruan m 1944 nga
forcat partizane, duke shrbyer si baz pr lirimin e gjith vendit m nntor 1944.
Vitet e komunizmit shnuan prpjekje pr nj industrializim n shkall t gjer, por edhe prpjekje t mdha pr t mbrojtur
trashgimin kulturore unikale t qytetit (pr hollsi shihni seksionin e veant kushtuar periudhs komuniste). Rnia e
komunizmit n fund t vitit 1990, e gjeti ekonomin e Gjirokastrs tashm n rnie t shpejt. Pr t mbajtur punsim t
plot t popullsis, komunistt kishin mbingarkuar me forc pune prtej nevojave komplekset industriale t vjetruara dhe jo
efiente. Kshtu q rnia e sistemit komunizmit, shkaktoi humbjen katastrofike t mijra vendeve t puns. Me mijra vet
emigruan ose u drejtuan n Tiran n krkim t puns. Trazirat q pasuan rnien e komunizmit shnuan edhe grabitje n
Muzeun Kombtar t Armve. Statuja e madhe e Enver Hoxhs u rrzua, duke ia ln vendin parkimit t nj bar restoranti.
Sapo nisi t dal ngadal nga kaosi fillestar pas rnies s komunizmit, Gjirokastra ra m 1997 n nj kaos t ri pas rnies
s skemave mashtruese piramidale, ku mijra familje humbn kursimet e tyre. Nj pjes e konsiderueshme e Pazarit u dogj
ose u dmtua gjat ksaj kohe kur qyteti lngonte n nj gjendje rrethimi dhe njerzit luftonin pr mbijetes n nj mjedis t
dhunshm dhe n munges t ligjit. Kriza shkaktoi nj tjetr emigracion masiv dhe braktisje t ndrtesave historike, q
nisn t prishen dhe t rrzohen. Ditt e Qytetit-muze dukeshin t largta, n nj koh kur shteti ishte i pazoti t kryente
detyrn e vet ligjore pr t financuar mirmbajtjen dhe ruajtjen e ndrtesave historike t Gjirokastrs.

Sot Gjirokastra sht duke u ringjallur. Baza e ekonomis sht bujqsia, por n rajon po rritet dhe industria e prpunimit t
ushqimit, duke shfrytzuar mundsin q jep prodhimi i frutave, perimeve dhe nnprodukteve blegtorale. Qyteti ka
universitet dhe sht qendr administrative rajonale. Turizmi po tregon se sht nj nga shpresat m t mdha pr
zhvillimin ekonomik t qytetit, duke u bazuar n trashgimin unikale kulturore, historike dhe arkitekturore.

Shtpia e Ficove,
nj monument kulture n Gjirokastr

Ndrsa sht pa dyshim me prejardhje otomane, arkitektura e ndrtesave historike n Gjirokastr, si dhe vet qyteti i vjetr,
sht produkt i shum prbrsve. Relievi i thyer ka ln vuln n prcaktimin e vendosjes dhe mnyrn e shtrirjes s
qytetit, q u krijua dhe u rrit npr kurrizet e kodrave, nn hijen e kalas. Nga ana tjetr, afrsia e burimeve, prej ku
sigurohej guri i nevojshm pr muret dhe pr atit, mundsoi pamjen e veant q ka qyteti.
Gjirokastra ishte nj qendr e rndsishme administrative e shekullit XIX, e populluar nga pronar tokash q u kishte xhepi
t ndrtonin shtpi-kulla madhshtore t fortifikuara. Qyteti ka mbi 500 ndrtesa historike. Veorit e jets s kohs n
Shqipri lan gjithashtu gjurm n arkitekturn e tyre: nevojiteshin strukturat mbrojtse, sepse shqiptart her pas here
luftonin kundr njeri tjetrit; pr m tepr ata rebeloheshin kundra Ports s Lart n Stamboll. Duhej nj vend i sigurt edhe
pr bagtin n dimr; duhej dhe vendi pr t rezervuar ujin pr gjat muajve t that t vers. Katet prdhese t kullave
ishin edhe struktura mbrojtse edhe magazina t shtpis. Ndrsa katet e siprme shprehnin mikpritjen gjirokastrite,
kulturn dhe mnyrn e jetess s tyre; por, prmes interierve t pasur, edhe rangun e pasurin e t zotve t shtpis.
Her-her kjo e fundit duket sikur tejkalon dukshm edhe vet funksionin mbrojts t shtpis

NOA
KreuPolitikOpinionIntervistaKronikEkonomiSocialeKulturShowbizSport

Video

N shptim t Qytetit
t Argjendt
T GJITHA LAJMET E DITS

Minut pas minuteM t klikuarat

08:50 | Bluza e bardh e gruas s Renzit ngjall polemika, ja pse

08:39 | M prdhunoi, 17-vjearja nga Tirana denoncon t dashurin,

por dnohet vet

08:27 | Sulmet n Stamboll, 29 t vdekur dhe 166 t plagosur

08:11 | Frik pr Al Bano Carrisin, kalon dy infarkte

07:59 | Femrat me m shum ndikim n bot

Showbiz

Bluza e bardh e gruas s Renzit ngjall polemika, ja pse

Frik pr Al Bano Carrisin, kalon dy infarkte

Femrat me m shum ndikim n bot

Bebe Rexha fotografohet krejt e zhveshur n vask

Pas fitores s Knga Magjike, Rozana Radi del publikisht me t dashurin

Njihuni me djalin simpatik t Ponit, fjalt emocionuese pr t

Djaloshi i vogl n foto sht sot nj kngtar shqiptar shum i suksesshm

Sabri Fejzullahu publikon kngn e tij t re

Bledi Strakosha, dedikim emocionues pr miken e tij me kancer

Polemika n Knga Magjike. Endri Prifti: Prse duhet t na dmtojn, kemi derdhur
djers

Ndrron jet nna e kngtarit t njohur

Erand Sojli, dedikim special pr bashkshorten e tij

Njihuni me politikanen m t bukur n bot

Revista Billboard: Madonna Gruaja e vitit

Aurela Gae mirnjohje t veant pr kta dy njerz, fjal emocionuese

Nn e dy fmijve, Aurela Gae falnderim t veant pr Ardit Gjebrean

Familja Obama drgon kartolinn e fundit nga Shtpia e Bardh

Befason Olti Curri dhe Venera, ja kush e fiton Kngn Magjike sipas tyre

Disa sekrete t modeleve t Victorias Secret

Mannequin challenge, Adrola Dushi i bashkohet sfids s manekinve...dhe ia del

Zbulohen prezantuesit e festivalit t fundvitit n RTSH

Mick Jagger baba pr her t tet, n moshn 73- vjeare

Rozana Radi fjal prekse pr prindrit: E di q m keni par, kishte nj drit q

ndrionte

Ricky Martin dhe i fejuari i tij fotografohen n nj shtitje romantike n bregdet

Vesa Luma dhe shoku i saj m i mir shtisin n Prishtin

This Video Will Teach You How To Make ...

gemini2.co
by

T GJITHA LAJMET E DITS

Transmetuar m 24-04-2009, 14:46

Kalaja e Gjirokastrs prmendet pr her t par n dokumentet e

shkruara n shek. XIV dhe n 500 vitet q pasuan u zgjerua m tej.
Restaurimet n Kala jan n qendr t t gjith prpjekjeve pr
shptimin e qytetit dhe pr t trhequr m shum vizitor n kt
sajt unikal. Prpjekjet pr t ruajtur kt thesar shqiptar pak t
njohur t periudhs Osmane

Nga Oliver Gilkes*

Sajtet arkeologjike q ndodhen ngado n luginn e lumit Drini, n

Shqiprin jugore dshmojn nj t kaluar t pasur historike, q nga

Koha e Gurit deri n Ern Atomike. Nj "fabrik" me prmasa vrtet

industriale pr prodhim veglash guri e Mezolitit, q daton deri n
9000 pes., ndodhet n nj rreze prej 5 kilometrash nga rrnojat
mahnitse t Antigones, qytet i shek IV p.e.s., themeluar nga
Mbreti Pirro i Epirit, si
dhe rrnojat e qytetit tjetr antik Adrianopol, ndrtuar nga perandori
romak Adrian rreth vitit 125 e.j. T gjitha kto rrethohen nga radh
bunkersh ndrtuar n vitet1980 pr t mbrojtur Shqiprin prej nj
sulmi te imagjinuar nga diktatori ksenofob Enver Hoxha. Por 'ka m
ka mbajtur t lidhur me kto an gjat gjith 15 viteve t fundit
sht qyteti i Gjirokastrs, i cili, pa nj ndrhyrje t menjhershme
dhe t
fuqishme pr ta shptuar, rrezikon t humbas shum nga historia e
tij.
Q nga rnia e komunizmit n Shqipri n vitin 1992, pak punime
konservuese dhe restauruese jan br n qytet. Kalaja
madhshtore, e cila mbizotron mbi Gjirokaster, sht e errt dhe
shkret. Pavarsisht nga fakti q UNESCO e dha qytetit statusin
"Sajt i Trashgimis Kulturore Botrore" n vitin 2005, shum nga
banesat e kohs osmane, q dikur dshmonin pasurin e tij, jan sot
n rrnim. Disa prej tyre e kan kaluar tashm pikn kritike t
rrnimit t pakthyeshm.
Pr her t par un shkova n Gjirokastr n vitin 1994 pr nj
vizit njditore, duke u nisur nga qyteti arkeologjik fqinj Butrinti, ku
kam marr pjes n grmime q prej nj dhjetvjeari (Ages of
Albania, 2006). U intrigova menjher nga pamja e Gjirokastrs dhe
krijova prshtypjen e nj qyteti t ruajtur mir t periudhs osmane
te shekullit XIX me nj kala madhshtore, ndrtuar fillimisht n
shekullin XIV dhe rindrtuar e zgjeruar disa her gjat 500 vjetve.
Sot Gjirokastra ka m se 30000 banor, shumica e t cilve jeton n
apartamente n "Qytetin e Ri" n kmb t Malit t Gjer. N kt
zon- nj przierje betoni socialist dhe kapitalist- ndodhen tregje,

shitore bashkkohore dhe universiteti. Kurse qendra historike,

"Qyteti i Vjetr", kacavirret n shpatet e pjerrta drejt majave t
larta t malit.
Kulti personal i Hoxhs, i cili kishte lindur n kt qytet, ishte sa nj
mallkim aq edhe nj bekim pr qytetin. M 1961 regjimi komunist e
shpalli Gjirokastrn nj nga dy "qytetet-muze" t Shqipris. Tjetri,
gjithashtu i periudhs osmane, por me nj t kaluar q arrin deri n
periudhn romake, sht Berati ("qyteti i bardh") n Shqiprin e
mesme.
Berati sht aq i hapur dhe i elur sa 'sht Gjirokastra e zymt
dhe e hirt. Regjimi komunist restauroi me bujari rrugt dhe sokakt
piktoresk t kalldrmt t Gjirokastrs, duke krijuar at q
mendohej si skenografi e denj pr kultin e Hoxhs.
Por, n rrugn pr ta br Shqiprin nj shtet ateist, regjimi
komunist shkatrroi shum nga historia e Gjirokastrs. Shum rrug
t kalldrmta dhe shtpi t shek. XVIII-XIX u restauruan, por pamja e
tyre u ndryshua pas restaurimit.
N vende t tjera komuniste priftrinjt, imamt, murgjit u
persekutuan, por vetm n Shqipri ata u dbuan, u burgosn, u
torturuan e u ekzekutuan dhe shpesh institucionet fetare e shtpit
e tyre u rrafshuan. N Gjirokastr minaret dhe kambanart ishin nj
shnjestr e paraplqyer, aq sa sot ka mbetur vetm nj minare ka
mbetur nga 11 q kishte n vitin 1900.
Kam shkuar m pas shpesh, disa her n vit n Gjirokastr, si
kshilltar i organizats shqiptare t quajtur Organizata pr Ruajtjen
dhe Zhvillimin e Gjirokastrs - GCDO (ose Fondacioni "Gjirokastra").
Kjo organizat prfaqson nj nism me rreze t gjer veprimi, e cila
u krijua fillimisht n vitin 2001 dhe u zhvillua vit pas viti si nj OJQ
shqiptare, e mbshtetur nga dhe bashkpunuese me mjaft agjenci
t huaja q nga Packard Humanities Institute (PHI - amerikane) e
deri Trashgimi Kulturore pa Kufinj (CHwB-suedeze).

Duke bashkpunuar ngusht edhe me partner vendas, GCDO ka

ndrmarre dhe mbshtetur shum nisma; m e fundit programi
trevjear me CHwB i financuar nga SIDA, Agjencia Suedeze pr
Zhvillim Ndrkombtar dhe vet GCDO, prmes t cilit do
restaurohen dy godina n Pazarin e Gjirokastrs, do trajnohen 3
arkitekt t rinj shqiptar dhe do organizohen 6 kampe
ndrkombtare restaurimi me pjesmarrjen e specialistve nga
Suedia dhe Ballkani.
Ndrkoh qeveria shqiptare ka shpenzuar vitet e fundit m se 1
milion dollar pr konservime, restaurime n Kala, n Pazar dhe n
shtpi gjirokastrite. Por shptimi i Gjirokastrs krkon shum m
tepr. Prfshirja ime n Gjirokastr duket paksa e pazakont pr
mua si arkeolog q kam drejtuar grmime dhe kam trajnuar qindra
student ndrkombtar n Butrint. Por ka nj lidhje natyrale, sepse
Butrinti mund t konsiderohet si nj lloj porte pr n Gjirokastr. Kjo
madje oi n at q interesat e mia studimore t zgjerohen, duke
prfshir trashgimin arkeologjike t t gjith rajonit.
N romanin "Kronik n Gur", shkrimtari shquar Ismail Kadare, i
lindur dhe rritur n Gjirokastr, e prshkruan qytetin e tij si "nj
krijes parahistorike q kacavirrej prpjet n shpatin e malit". Sa
her q e shoh un mahnitem se si qyteti sht br nj me malin.
Grija e gurve glqeror krijon kontraste t mprehta me t zezn e
gurve t ative.
Qyteti lulzoi n periudhn bizantine, i njohur me emrin
Argyrokastron, q n greqisht do t thot qytet i argjendt, ndofta
pr shkak t
vezullimit t rrugve dhe ative t tij t hirta t lagura nga shiu.
Topografia e Gjirokastrs sht tepr interesante.
Kadare shkruan pr Gjirokastrn "nj qytet i pjerrt, ndoshta m i
pjerrti n bot, (ku) n nivelin e pullazit t njrs shtpi gjendeshin
themelet e tjetrs, dhe me siguri ky ishte i vetmi qytet n bot ku
kalimtari n vend q t shembej n gropn ndan udhs mund t

binte mbi pullazin e ndonj shtpie t lart" . T bredhsh prpjet

npr sokakt e saj sht nj ushtrim gjimnastikor q krkon
prqendrim q nuk t lejon shum t habitesh me pamjet mahnitse
t lugins s Drinos.
N fillimet e saj n shekullin III p.e.s., Gjirokastra ishte nj
vendbanim i vogl i mbretris s lasht t Epirit - mes Greqis n
jug dhe Ilirve, nj popull lufttar, q mes fiset e tij shtrihej deri n
Danub, n veri. N shekullin e dyt p.e.s. kto an u pushtuan nga
romakt, q shkatrruan dhe detyruan braktisjen e qyteteve n
lartsi t kodrave, si dnim pr epirott q kishin qen aleat me
maqedonasit. Ky vendbanim u rifortifikua n shekullin VI e.j. dje
mbijetoi deri n mesjet kur sundohej nga familja feudale e
Zenebishve. Osmant q e pushtuan kalan m 1419, kuptuan
menjher vlern strategjike t vendndodhjes s qytetit mbi nj
rrug t rndsishme komunikimi veri-jug dhe e bn at
kryeqendr n territorin shqiptar. Shpejt Gjirokastra do t bhej
qendr e rndsishme tregtare dhe nj pjes e madhe e
popullsis do t islamizohej, duke krijuar nj qendr t
muslimanizmit mes nj territori q mbeti i krishter.
Gjat 400 viteve q pasuan, qyteti lulzoi si qendr tregtie e
vetqeverisur. N shekullin XIX, kur vmendja e Europs u rikthye
tek Shqipria, Gjirokastra kishte rreth 20000 banor. Breza
udhtarsh u gjetn frymzim pr t ardhur n Gjirokastr, si pjes
e tureve t tyre, nga poema e Bajronit "ajld Haroldi" dhe nga
vizatimet e Eduard Lirit. Qyteti u rishfaq paksa pr syt tan gjat
Lufts s Dyt Botrore, kur Forcat Ajrore t Shteteve t Bashkuara
dhe forcat speciale britanike dshtuan n prpjekjet pr t shptuar
15 infermiere t kapura nga forcat naziste n Shqiprin e pushtuar.
N zhvillimet m t fundit, qyteti prmendet si nj nga epiqendrat e
trazirave sociale t vitit 1997 n Shqipri, q pasuan rnien e
skemave piramidale financiare. Tani Gjirokastra shfaqet n lajme m
shum pr shkak t prkeqsimit t
gjendjes s qytetit historik.

Shumica e projekteve arkeologjike t zons prqendrohen n

vendbanimet e lashtsis ose ato prehistorike, ndrsa n qytet jan
br pak grmime. Gjat viteve 1980, grmimet n kala nxorn n
drit gjetje t kohs si qeramik para romake t shekullit III dhe II
p.e.s. dhe vegla stralli parahistorike. U gjetn ashtu edhe mure
masive t kalas fillestare mesjetare. Mbetjet e nj kishe t shekullit
XI u shkatrruan
kur, n nj pik panoramike mbi pjesn e re t qytetit, u ngrit nj
statuj monumentale e Enver Hoxhs. Ndrtime t ndryshme kan
nxjerr n drit shtresa arkeologjike q presin t studiohen. Historia
e hershme e Gjirokastrs, prtej ktyre gjetjeve t pakta, mbetet nj
mister.
Kalaja me pamjen q ka sot mishron nj histori rindrtimesh,
zgjerimesh dhe prforcimesh, t cilat nisn nga shekulli XIV, por m
s shumti jan vepr e Ali Pash Tepelens n fillim t shekullit XIX.
Aliu ishte pasha (qeveritar krahine i emruar nga sulltani n
Stamboll) shqiptar i Janins, qytet n Greqin veriore. Gjat
luftrave t Napoleonit ai u prpoq pa prer t lirohej nga kontrolli i
sulltanit, duke hyr n
marrveshje me francezt dhe m pas me britanikt. Thesari
legjendar i Aliut - ar i grumbulluar nga taksat, tregtia dhe zhvatja edhe sot trheq gjahtar thesaresh. Por duket krejt e mundshme q
ai e prishi arin pr ndrtime si ato t Kalas s Gjirokastrs, ku
mendonte t'i rezistonte forcave osmane. Megjithat, si prfundim,
fortifikimet e fuqishme nuk e mbrojtn Ali Pashn, i cili, m 1922, i
braktisur nga
britanikt, ai u tradhtua nga i drguari turk i sulltanit (q gjoja kishte
sjell faljen e tij) dhe u ekzekutua.
M pas Kalaja e Gjirokastrs ishte qendr e nj garnizoni t vogl
dhe m tej burg,
qelit dhe dhomat e torturave t t cilit u prdorn edhe nga
nazistt dhe m pas nga

komunistt deri m 1963. M pas burgu u prdor nga propaganda

komuniste pr t
demonstruar "heroizmin revolucionar" t t burgosurve kundr
mbretit Zog (q
sundoi n pjesn m t madhe t periudhs mes dy luftrave
botrore dhe u largua me
pushtimin fashist t vendit m 1939) si dhe kunder pushtuesve
nazifashist. N pjes
t tjera t Kalas sht krijuar Muzeu Kombtar i Armve, i cili
prfshin pjes artilerie
t Lufts s II dhe Lufts I Botrore, si dhe nj avion amerikan t
prishur t tipit
Lokheed T33 Shooting Star - avion i quajtur "spiun", trofe e Lufts s
Ftoht. Kalaja
sht gjithashtu skena ku zhvillohet Festivali Folklorik Kombtar.
Tani po bhen prpjekje pr restaurime n Kala me synimin pr t
krijuar aty nj
muze t ri pr Gjirokastrn dhe krahinn. Pasi kam eksploruar npr
tunelet e galerit
me qemer t larta, labirintet, depot dhe cisternat e Kalas, jam i
sigurt q sht nj
prvoj q cilido vizitor nuk do donte ta humbiste. Por tani t vetmit
vizitor jan lakuriqt e nats e ndonj mace e endacake. GCDO, ka
br pr her t par nj rilevim t plot t digjitalizuar t Kalas
dhe, n bashkpunim me Universitetin e Siens, edhe nj studim
fotogrametrik. Ky i fundit sht nj proces i mundimshm
fotografimi pjes-pjes i gjith mureve, q pastaj montohen n
kompjuter pr t

formuar nj model tre dimensional. Arkeolog, konservues dhe

menaxher t trashgimis kulturore mundet prmes tij t
identifikojn ndryshimet mes fazave t ndryshme t konstruksionit,
stilet e ndrtimit dhe t krijojn nj kronologji prfundimtare t
ndrtimit. Kto studime kan po ashtu rndsi pr t identifikuar
dhe prcaktuar probleme t strukturave ndrtimore,
qndrueshmris s tyre, deprtimit t ujit si dhe zgjidhjen e tyre.
Krahas Kalas, kullat e shekujve XVIII-XIX jan ndrtimet q i japin
vuln karakteristike pamjes s Gjirokastrs. Vetm pak prej tyre jan
tani n prdorim; shumica jan t shkreta dhe n rrnim, n mshir
t motit, djegies nga shkndijat elektrike dhe vjedhjes. Nj nga m
madhshtoret sht shtpia e Zekateve, ndrtuar m 1811 nga
Beqir Zeko, administrator i Ali Pashs. E vendosur n lagjen
mbizotruese Palorto - nje nga lagjet m t pasurat n Gjirokastr banesa sht ngritur mbi nj breg. Ajo sht ndrtuar nga arkitekti
Petro Korari, q punonte pr Ali Pashn.
Sipas tradits osmane q hyri edhe n Shqipri, banesat ndaheshin
n hapsira pr burrat (selamllk) dhe grat (haremllk); por ktu
kjo ndarje nuk sht e rndsishme. N katin e par sht qilari dhe
stera e madhe e ujit. Katet e siprme prdoreshin pr jetesn e
familjes. Tavanet dhe muret e dhoms s miqve n katin m t lart
jan zbukuruar me gdhendje e piktura murale q t sjellin ndr
mend periudhn e Tulipanit, q ishin n mod n Stambollin e shek
XVIII.
Zekatet duhet t ken qen n qendr t vmendjes s qytetit n
kohn e tyre. Un jam perfshire ne perpjkjet q kjo t ndodh
prsri sot. Pasardhsit e Beqir Zekos sot jetojn n shtpin e
vogl pran, ku qndrojn q kur, n vitet 1960, shteti komunist ua
mori shtpin, si u kishte marr edhe prona t tjera. Ndrtesa e
tanishme pa banja t mirfillta, pa furnizim me uj t rrjedhshm
sht e vshtir dhe e kushtueshme pr familjen q t mirmbahet
dhe t prshtate pr banim me kushtet e sotme.

Sipas Lejla Haxhi, koordinatore rajonale e CHwB, "nj nga

problemet m t mdha q po hasim n prpjekjet pr shptimin e
ndrtimeve historike t Gjirokastrs sht se shumica e tyre jan n
pronsi private, e cila shpesh ndahet deri edhe mes 70
trashgimtarve t nj familje. Ndrkoh askush prej tyre nuk merr
dot prsipr prgjegjsin e mirmbajtjes dhe restaurimit".
Hapi i par m jetik pr restaurimin e Zekateve ishte stabilizimi dhe
restaurimi i atis prej rrasash guri. Gjat nj vizite t fundit n
Gjirokastr Sadi Petrela, drejtor i GCDO-s (Fondacioni "Gjirokastra"),
m tha: "E kapm n koh rrezikun. Ujrat e shiut kishin nisur t
pikonin brenda, duke deprtuar npr llain e mureve dhe, nse kjo
vazhdonte, do ishte katastrofike pr kt shtpi." Rindrtimi i ative
gjirokastrite sht si nj loj mozaiku pr fmij: duhen vendosur
rrasat nj pas nj n rendin e duhur pr t krijuar figurn e duhur,
ndryshe uji i shiut do hyj brenda. Shum t rnda, rrasat e gurit
qndrojn vet t vendosura n radh, pa u gozhduar.
Por te Zekatet m prpara duheshin hequr rrasat ekzistuese dhe t
zvendsohej e gjith struktura komplekse mbajtse prej druri.
Shum nga dyshemet dhe tavanet ishin kalbur dhe ngrn nga
krimbat. T gjitha kto duheshin sipas rastit, zvendsuar, riparuar
ose restauruar. Tavanet e zbukuruar u pastruan dhe u prforcuan.
Restauruesit e Instituti t Monumenteve n Tiran hoqn
dhjetvjear papastrtish nga siprfaqet e drunjta. Petrela thot se
jan planifikuar restaurime t mtejshme t kapakve t dritareve,
dyshemeve dhe tavaneve, afreskeve n mure etj. pun t
kujdesshme q krkojn specialist t ardhur nga Tirana ose dhe
nga Kosova. Elenita Roshi, menaxhere ekzekutive v n dukje
vshtirsit pr organizimin e grupeve t specialistve.
"Zyrat lokale t Ministris s Kulturs mund t jen dobishme, por i
gjith procesi n prgjithsi pr miratimin dhe zbatimin e projekteve
t restaurimit sht i ngadalshm pr shkak edhe t burokracis s
madhe" thot ajo. Por jo t gjith pronart jan aq me fat sa Zekot.
Nj ati tjetr m modeste ka nevoj pr 37 000 $ q t restaurohet

dhe pronart e shumt n numr t thon se kjo sht prtej

mundsive t tyre. Edhe shteti, i cili n teori sht prgjegjs pr 50
pr qind t kostos pr monumentet e kulturs n pronsi private nuk
ka shume mundesira.
Problemi komplikohet m tej nga vshtirsia pr gjetjen e
specialistve t mir. Guroret q prodhojn lndn e par, tanim
kan pasur s fundmi nj rikthim modest t aktivitetit t dikurshm,
pas nj koh pr dy dhjetvjearsh kur betoni mbisundoi i
parivalizuar n ndrtimet n Shqipri. Por nuk mund t thuhet e
njjta gj pr mjeshtrin e ndrtuesve. Rigjallrimi i restaurimeve
nga qeveria, GCDO dhe CHwB
sht inkurajues, sepse prfshin si element prbrs edhe trajnimin.
Por, nuk mund t trajnosh mjeshtra, pa i dhne prgjigjen e duhur
sfids s madhe t vazhdimsis s puns restauruese, n mnyr
q t sigurohet pun n vazhdimsi pr ta.
Sidoqoft projektet e restaurimit po vazhdojn n qytet. P.sh po
restaurohet pazari i kohs osmane, shek. XVIII, q prfshin restaurim
pothuaj t plot t nj radhe shitoresh. Edhe ktu duhen
zvendsuar atit, dritaret e tavanet, si dhe konsoliduar
dyshemet. Pazari ka vuajtur zbrazjen nga biznesi q natyrshm
ndoqi popullsin, e cila u shprngul pr t jetuar n pjesn e re t
qytetit. Kriza e vitit 1997 dhe
neglizhenca q pasoi, shkaktuan shkatrrime t tjera.
Megjithat, tashm nj pjes e mir e kafeneve t Pazarit sht
restauruar, jan rregulluar dhe pastruar fasadat dhe jan siguruar
atit q t mos pikojn. Ndonse mjaft nga shitoret jan t
zbrazta, nismat restauruese vazhdojn, duke prfshir prpjekjet
pr t rifilluar prodhimin dhe shitjen e punimeve artizanale dhe
prmirsimin e shrbimit pr turistt. N bashkpunim me Bashkin
e qytetit, GCDO po hap pr turistt nj tunel t periudhs
komuniste, i cili me qindra metra galeri, dhoma, zyra mund t bhet
i pari muze i Lufts s Ftoht n Shqipri.

Nj drejtim tjetr i prpjekjeve pr trashgimin kulturore t

Gjirokastrs sht dokumentimi i shkatrrimeve t monumenteve t
Gjirokastrs dhe shtrembrimi i historis s saj nga regjimi
komunist. Ferid Duka i Universitetit t Tirans dhe Rudenc Ruka i
Qendrs Shqiptare t Albanologjis kan rrmuar n fondet e
arkivave t Tirans q lam qen t mbyllura pr dhjetvjear.
Ruka ka gjetur pamje dhe foto t vjetra t shek XIX dhe XX q
dshmojn pr xhamit e Gjirokastrs, nj nga lavdit e arkitekturs
s saj. Por, ndrsa vendet e pakta t kultit q kan mbetur kan
rifituar funksionin tyre, far mund t bhet me shtpit?
Gjirokastra e vjetr n nj shkall t madhe sot sht braktisur nga
popullsia e saj. Njerzit duhet t nxiten t rikthehen duke u dhn
nj motiv ekonomik pr t ln blloqet e pallateve t pjess s
qytetit t ri dhe t'u sigurohen mundsi biznesi t qndrueshm.
M shum gjas ka q qyteti t shptohet nga nisma e biznesit
privat se sa nga ndrhyrjet e shtetit. Hotel "Turizmi" i vjetr, i ln
pas dore, q kishte deri para disa muajsh namin si hoteli i keq n
Shqipri, tani sht restauruar nga pronar privat, i sjell n
standarde ndrkombtare bashkkohore, duke siguruar vende
fjetjeje aq t nevojshme pr turistt q duan t qndrojn n pjesn
e vjetr t qytetit. Afro 15000 vizitor vizituan Kalan m 2008 nga
6000 n vitin pasardhs.
Ndrkoh ndihet lvizje tek qytetart gjirokastrit pr kthimin e
shtpive t vjetra n bujtina. Un kam qndruar n nj prej tyre dhe
sht nj prvoj e jashtzakonshme t zgjohesh n mjedis shqiptar
t kohs otomane me nj tavan druri t gdhendur dhe pikturuar plot
shije. Kto lloj biznesesh dhe turistt q ato trheqin, do t
stimulojn veprimtarin ekonomike n Pazar dhe do sjellin vizitor
n shtpit rreth e rrotull tij.
N vizitn time t par n Gjirokastr un u mrekullova nga ky vend.
Dhjet vjet m pas un q mendova se qyteti ishte dnuar dhe
vetm nj pjes e tij mund t shptohej. Tani jam m optimist. Sado

q Gjirokastra e shekullit XXI do t jet e ndryshme nga ajo q un

pash m 1994, ajo do t jet m afr qytetit autentik q gjallonte
m se shtat shekuj me prpara.
(*) Universiteti i East Anglia, kshilltar i Organizats pr Ruajtjen dhe
Zhvillimin e Gjirokastrs - GCDO (Fondacioni "Gjirokastra")
Botuar n revistn "Arkeologjia" ("Archaeology"), organ i Institutit
Arkeologjik t Ameriks, shoqata m e madhe arkeologjike n bot
me rreth 250 000 antar n SHBA dhe mijra e mijra lexues n
kt vend dhe n vende t tjera t bots

KOMENTONI

Nj muze i ri me fokus t prgjithshm sht tashm pjes e kalas s qytetit t Gjirokastrs.

Muzeu i elur pas t paktn 30 vitesh dokumenton jetesn e banorve t lugins s Drinos
dhe t qytetit t Gjirokastrs, figurat me te spikatura ne historine e qytetit, luftrave, por
dhe te arsimit, si dhe gjetje arkeologjike te Lugines se Drinosit, veanerisht te teatrit te
Adrianopolit.
Ne stendat e muzeut shikon eriz Topullin, Musine Kokalarin, Ismail Kadarene dhe Enver Hoxhen.
Eshte hera e pare qe pas 1990 qe figura e diktatorit Hoxha perfshihet ne nje muze ne vendlindjen
e tij. Ne stendat e muzeut bie ne sy nje koleksion armesh te vjetra, si dhe veshja tradicionale e
Gjirokastres.
elja e ketij muzeu eshte perfshire brenda projektit per rijetezimin e kalase, i cili kap vleren e 500
mije eurove,ku perfshihen 4 donatore angleze dhe amerikane perfshire ketu edhe fondin e
ambasadorit amerikan per trashegimine kulturore.
Sadi Petrela, kreu i fondacionit 'Gjirokastra', i cili u mor me ngritjen e muzeut pohon se elja e tij na
mesoi mbi te gjitha mundesine per te restauruar armet apo veshjet tradicionale qe gjenden ne
muzeumet e vendit.
Jane 18.000 kostume ne te gjtha muzeumet shqiptare, nje pjese e te cilave sigurisht qe kane nevoje
te restaurohen.Muzeu ende nuk ka formalizuar te plote lejen per hapjen e tij nga Komisioni Shteteror
i Muzeve. Sipas Petreles kjo do te zgjidhet pas aprovimit te statusit te muzeut nga ana e keshillit
bashkiak Gjirokaster.

Muzeu i Gjirokastrs i shtohet fondit t muzeumeve te tjere te ketij qyteti si Muzeu Kombtar i
Armeve dhe Muzeu Etnografik i vendosur n shtpin e Enver Hoxhs. T dy kta muze q nuk u
rikonceptuan asnjher q prej celjes s tyre po shkojn drejt degradimit prej mungess s
investimeve.

Nj muze i ri me fokus t prgjithshm sht tashm pjes e kalas s qytetit t Gjirokastrs.

Muzeu i elur pas t paktn 30 vitesh dokumenton jetesn e banorve t lugins s Drinos
dhe t qytetit t Gjirokastrs, figurat me te spikatura ne historine e qytetit, luftrave, por
dhe te arsimit, si dhe gjetje arkeologjike te Lugines se Drinosit, veanerisht te teatrit te
Adrianopolit.
Ne stendat e muzeut shikon eriz Topullin, Musine Kokalarin, Ismail Kadarene dhe Enver Hoxhen.
Eshte hera e pare qe pas 1990 qe figura e diktatorit Hoxha perfshihet ne nje muze ne vendlindjen
e tij. Ne stendat e muzeut bie ne sy nje koleksion armesh te vjetra, si dhe veshja tradicionale e
Gjirokastres.
elja e ketij muzeu eshte perfshire brenda projektit per rijetezimin e kalase, i cili kap vleren e 500
mije eurove,ku perfshihen 4 donatore angleze dhe amerikane perfshire ketu edhe fondin e
ambasadorit amerikan per trashegimine kulturore.
Sadi Petrela, kreu i fondacionit 'Gjirokastra', i cili u mor me ngritjen e muzeut pohon se elja e tij na
mesoi mbi te gjitha mundesine per te restauruar armet apo veshjet tradicionale qe gjenden ne
muzeumet e vendit.
Jane 18.000 kostume ne te gjtha muzeumet shqiptare, nje pjese e te cilave sigurisht qe kane nevoje
te restaurohen.Muzeu ende nuk ka formalizuar te plote lejen per hapjen e tij nga Komisioni Shteteror
i Muzeve. Sipas Petreles kjo do te zgjidhet pas aprovimit te statusit te muzeut nga ana e keshillit
bashkiak Gjirokaster.
Muzeu i Gjirokastrs i shtohet fondit t muzeumeve te tjere te ketij qyteti si Muzeu Kombtar i
Armeve dhe Muzeu Etnografik i vendosur n shtpin e Enver Hoxhs. T dy kta muze q nuk u
rikonceptuan asnjher q prej celjes s tyre po shkojn drejt degradimit prej mungess s
investimeve.