A gata J aku bow ska

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI PODPORZDKOWANA, UWIKANA

CZY WYZWOLONA?

O KILKU ASPEKTACH TWRCZOCI NATALII LL

Z PERSPEKTYW Y PSYCHOANALIZY LACANOWSKIEJ

Pisarz moe tylko imitowa gest, ktry jest zawsze uprzedni, nigdy
oryginalny. Jego jedyn si jest wymieszanie dzie, pokrzyowanie je d
nych z drugimi w taki sposb, by nigdy nie stan na adnym z nich1 napisa w 1968 roku Roland Barthes, zwracajc uwag na nieuniknione w edug niego - w dobie postmodernistycznej zjawisko mierci autora.
Funkcj autora jest charakteryzowanie istnienia, cyrkulacji i dziaa
pewnych dyskursw w spoeczestwie2 - odpowiedzia kilka lat pniej
Michel Foucault, proponujc bardziej agodn form unicestwienia trady
cyjnej koncepcji autora i pozbawienia go pozycji autonomicznego geniu
sza. Prezentowa on najbardziej popularne wrd poststrukturalistw
stanowisko, w ramach ktrego nie odmawiano autorowi istotnego miejsca
w procesie tworzenia sztuki, lecz zmieniano znacznie jego funkcj.
Fou-cault szukajc odpowiedzi na zadane przez siebie pytanie: What is
an author? zwraca gwnie uwag na konieczno usytuowania twrcy
w kontekcie dyskursw, ktre w kadej sytuacji kulturowej w inny spo
sb okrelaj jego/jej sposb pojawiania si, zakres dziaania oraz pozy
cj, jak moe przyjmowa.
1 R. B a r th e s , The Death o f the Author, (w:) Image I Music I Text, S. Heath (ed), New
York 1984, s. 149.
2 M. F o u c a u lt, What Is an Author? (w:) Language, Counter-Memory, Practice:
Selected Essays and Interviews, D. F. Bouchard (ed.), Ithaca-New York 1977, s. 124.

114

AGATA JAKUBOWSKA

Odnoszc do tych sw interpretacje prac Natalii LL, nietrudno zrozu

mie, e w rzeczywistoci artystycznej podtrzymujcej uniwersalistyczne
spojrzenie na twrc Natalia LL-autor funkcjonowaa po prostu jako
twrca nalecy do nurtu sztuki konceptualnej. W postmodernistycznych
dyskursach, coraz czciej obecnych w historii sztuki, zmienia si sposb
rozum ienia dziea, a take status twrcy i odbiorcy. Autor nie jest ju po
prostu czowiekiem, lecz kobiet lub mczyzn, biaym/ lub czarnym/,
hetero- lub homoseksualnym/. Natalia LL staje si w tym kontekcie in
nym autorem - kobiet dziaajc jak o kobieta na polu sztuki. Co wicej
- Natalia LL, zarwno jako autor (kobieta-autor) jak i kobieta, pojawia
si jako konstrukt powstay w niezwykle zoonej, cigle zmieniajcej si
sieci wzajem nych zalenoci toczcych si dyskursw.
Miejsce autora oraz sposb, w jaki dokonuje on charakteryzacji istnie
jcych dyskursw, przybliaj teorie Jacquesa Lacana podejmujcego
w swych pracach midzy innymi problem konstrukcji podmiotu. Przywo-

Spojrenie
(The gaze)

uje on diagram ilustrujcy proces, w jaki uwikany jest autor3. Po lewej

stronie diagramu znajduje si podmiot reprezentacji, czyli w naszym w y
padku - artystka. Po prawej stronie zostao umieszczone Spojrzenie.
Spojrzenie to jest wizualnym ekwiwalentem spoecznych kodw i konwe
ncji (zwanych przez Lacana porzdkiem symbolicznym lub w skrcie
Symbolicznym), ktre definiuj tosamo podmiotu. Pomidzy podmio
tem (artystk) a Spojrzeniem (wiatem) umieszczony jest ekran. Ekran,
nazywany te m ask podmiotu, jest pojciem, pod ktrym moe kry si
np. dzieo sztuki. W edug Lacana czowiek, podobnie jak zwierz, ma
zdolno m anipulowania maskami oferowanymi innym. Jednake J edy
nie podm iot - ludzki podmiot, podmiot podania, ktre jest esencj czo
wieka - nie jest, jak zwierz cakowicie zapane w sfer wyobraeniow.
(...) izoluje funkcje ekranu i gra z nimi4.
3 J. L a c a n , The Four Fundamental Concepts o f Psychoanalysis, J. A. Miller (ed.),
A. Sheriden (trans.), New York 1981, s. 105-107.
4 J. L a c a n , The Four..., s. 107.

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

115

Dla naszych rozwaa niezwykle wana jest ta zdolno podmiotu do

prowadzenia gry z porzdkiem symbolicznym, czyli z kodami dostarcza
nymi mu przez kultur, w ktrej yje. Jest ona moliwa dlatego, e w
porzdek symboliczny, dziki ktremu, a raczej dziki wstpieniu w kt
ry podmiot zaczyna funkcjonowa jako spoeczna istota, jest w cigym
procesie. W momencie, w ktrym Symboliczne dostarcza podmiotowi kon
wencji um oliwiajcych mu funkcjonowanie w wiecie, rwnoczenie
uwiadamia mu, e systemy przez nie narzucane nie s stae i kom plet
ne. Podmiot wie, e Realne nie moe by ujte przez znaczce systemy
symbolicznego porzdku5. wiadomy wic swojej moliwoci zmiany spo
ecznych kodw, podejmuje z nimi gr6.
Tak ujta sytuacja podmiotu, take artysty, pozwala widzie dzieo sztu
ki jako miejsce spotkania si struktur symbolicznych, ktre obowizuj w
danej chwili w kulturze (owych dyskursw, o ktrych mwi Foucault) i ma
nipulacji dokonywanych na nich przez artyst/artystk w konstruowaniu
oferowanej nam maski. Dzieo sztuki jest obszarem, na ktrym spotykaj
si kobieta bdca artystk i kobieta symboliczna, pod ktrym to termi
nem rozumiem splot znacze przypisywanych kobietom przez system patriarchalny. Kobieta-artystka jest bowiem pod wpywem owej sfeiy symboli
cznej, z ktrej w nieunikniony sposb przejmuje cz kodw i rwnoczenie
ma moliwo wyjcia poza role przypisane kobiecie symbolicznej. Dyskur
sy wic, ktre ma charakteryzowa, to zarwno te obowizujce, patriarchalne, jak i przeamujce je - feministyczne.
Interpretacje prac Natalii LL, zawarte w tym tekcie, bd wic sku
piay si na zajmowanym przez ni jako kobiet i artystk stanowisku
wobec struktur fallicznych7. W rd wszystkich sfer tych struktur jedna
jest szczeglnie istotna - seksualno. Odwoajmy si raz jeszcze do sw
Foucault, tym razem z ksiki Historia seksualnoci, w ktrej napisa:
W powizaniach wadzy seksualno nie stanowi elementu najbardziej
opornego, zalicza si raczej do czynnikw obdarzonych najwiksz instrumentalnoci: okazuje si poyteczna w wikszoci manewrw, moe by
stosowana jako punkt oparcia i wizado najrozmaitszych strategii8.
W patrocentrycznym porzdku spoecznym dominujca strategia bya
5 Stwierdzenia te nabieraj szczeglnego znaczenia dla nas, gdy przypatrujemy si
sytuacji wspczesnej kultury. Pojawienie si nowych zjawisk spoecznych i kulturowych
spowodowanych rozwojem cywilizacyjno-technicznym zwizane jest z kryzysem wartoci,
z ich nieprzystawalnoci do sytuacji podmiotu w spoeczestwie postmodernistycznym.
6 Por. te S. ie k , The Sublime Object o f Ideolog, London 1989, s. 122, za: K. M ox ey ,
The Practice o f Theory. Poststructuralism, Cultural Politics, and Art History, Ithaca-London 1994, s. 46-50.
7 Zwane s one fallicznymi nie dlatego, e tworz je mczyni, ale z tego wzgldu, i
uprzywilejowuj one fallusa - nie penisa, a odpowiadajcy mu na poziomie Symbolicznego
element.
8 M. F o u c a u lt, Historia seksualnoci, Warszawa 1995, s. 92-93.

116

AGATA JAKUBOWSKA

waciwie jedna i polegaa zawsze na cakowitym podporzdkowaniu kobie

cej seksualnoci mczynie. Na obszarze sztuki dziaanie to jest widoczne
bardzo wyranie. Wszystkie zainspirowane feminizmem historyczno-artystyczne orientacje badawcze, czsto bardzo si midzy sob rnice, zgodne
s co do jednego, e sztuka jest tworzona przez mczyzn i dla mczyzn.
Ju dawno temu zwrcono uwag na to, e nieomal powszechnie panujcym
modelem jest ustawienie mczyzny z dwch stron ptna (jako twrcy i od
biorcy), a porodku na ptnie lub w postaci posgu biernej, poddawanej
najrniejszym dziaaniom i przeobraeniom kobiety. Kobiety wystpuj
w tym modelu jedynie jako uprzedmiotowione elementy. Pojawiaj si tylko
w odniesieniu do mskiej seksualnoci i tym samym ich seksualno, cako
wicie podporzdkowana mczynie, niemal zanika.
W dziaaniach artystycznych podejmowanych przez kobiety relacje te
m og ulec zmianie. Jednak czy kobieta bdca artystk tego dokona, za
ley tylko od niej. W jej gestii bowiem ley wybr sposobw przedstawia
nia kobiet, w tym siebie, wybr strategii (tych, o ktrych wspomnia
Fou-cault). Majc do dyspozycji zestaw schematw, konwencji w ypraco
wanych przez wieki przez mczyzn, moe poda za nimi, moe je prze
analizowa lub te im zaprzeczy. Silne akcentowanie w pracach Natalii
LL erotyzmu, a co waniejsze - kobiecego seksualizmu, obojtnie czy
przedstawianego niemal dosownie, czy przesunitego w sfer dwuznacz
noci, domysw i skojarze, wydaje si mie tu dominujce znaczenie.
Konieczne jest zwrcenie uwagi na jeszcze jeden niezwykle istotny
aspekt tych rozwaa. Ustalenia Lacana dotyczce autora, o ktrych m
wilim y wczeniej, z rwnym powodzeniem odnie mona do interpre
tatora. Podobnie ja k byo to w wypadku autora, tak i interpretator/ka
i jego/jej praca s zawsze kompromisem midzy tym, w jaki sposb Sym
boliczne ksztatuje jego/jej tosamo, a manipulacjami dokonanymi
przez jego/jej ekran rozwinity po to, by zwalcza alienujc si Spoj
rzenia. Dlatego te interpretacja przeze mnie dokonana jest zajciem sta
nowiska, przem wieniem jak o kobieta, w spotkaniu z kobiet-artystk.
Jestem odbiorc, ktry w edug Barthesa dopenia dzieo, jednak nie przez
nadawanie mu ostatecznych znacze, ale podjty z nim dialog. Interpre
tacja je st zatem pewnego rodzaju gr posiadajc moc stawiania pyta
i kwestionowania powszechnie obowizujcych pogldw, nie mogc jed
nak roci sobie prawa do kategorycznoci.
* * *

Do najwczeniejszych prac Natalii LL nale serie fotografii Sfera in

tymna. Skadaj si na nie zblienia cia pokazujce intymny stosunek
kobiety i mczyzny, w ktrym, wbrew tradycji przedstawiania seksu w
sztuce europejskiej, obie strony s aktywne. Taka postawa, do po-

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

117

Rye. 1. Natalia LL, Lustro, fotografia, 1964. Ryc. 1-7 wg: Natalia LL, Sztuka i energia,
katalog wystawy, Muzeum Narodowe we Wrocawiu, 8 XII 1993 - 27 I 1994, Wroclaw
1994. Reprodukcje: R. Rau

wszechnie wystpujca w sztukach pozaeuropejskich, zawsze odbierana

bya w naszym krgu kulturowym jak o zbyt miaa lub nawet jako prze
jaw pornografii (co, ja k mona doda na marginesie, jest by moe przy
czyn rzadkiego omawiania tych prac). U rde takiej postawy ley, ca
kowicie obce duchowoci europejskiej, postrzeganie kobiety jako osoby,
ktrej aktywno skierowana jest ku wyraaniu i zaspokajaniu swoich
potrzeb seksualnych.

118

AGATA JAKUBOWSKA

Praca, od ktrej rozpoczynam prezentacj aspektu seksualnoci w

twrczoci Natalii LL, jest te bodaje pierwsz, w ktrej podejmuje ona
t problematyk. Mimo i powstaa na pocztku drogi twrczej tej arty
stki, kiedy m ona by si spodziewa jeszcze nie w peni uksztatowanych
pogldw i zaoe, reprezentuje postaw, ktra bdzie dominowa w nie
mal wszystkich jej pniejszych pracach. W skazuje ona na to, i artystka
ta wybraa drog sprzeciwu i dyskusji z dominujcymi w sztuce dyskur
sami. Kobieta wystpujca w tych pracach w rwnorzdnej pozycji wobec
m czyzny i caej sfery seksualnej staje si swoistym wyzwaniem rzuco
nym konwencjom obowizujcym w sztuce i podtrzymywanym przez
ideologi spoeczestwa patriarchalnego. Jest to wyzwanie sformuowane
bardzo bezporednio bez znamion jakiej przemylanej strategii i pewne
go wyrachowania charakteryzujcego szereg jej pniejszych prac.
Sfery intymne s swoistym przejawem chci rwnouprawnienia w sfe
rze seksualnoci, zamanifestowaniem prawa kobiet do rwnego dostpu
do niej. Kolejne prace, pozornie oddalajc si od tego tematu, a w rzeczy
w istoci tylko rezygnujc z bezporednioci, czyni jednak krok dalej.
Proces wyzwolenia z przypisanych konwencjami pozycji kobiety zostaje

Ryc. 2. Natalia LL, Sfera intymna, fragment instalacji, 1972

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

119

w nich rozszerzony. Ju nie tylko wydobywa si ona z przypisanej jej

przez mski wiat biernej pozycji, ale dodatkowo uwalnia si niemal ca
kowicie od mczyzny. Sztuka konsumpcyjna, w ktrej to midzy innymi
nastpuje, to kilka serii fotografii przedstawiajcych tors nagiej modelki. Jej
zachowanie sugeruje dowiadczanie przez ni przyjemnoci i rozkoszy, i to
nie sugerowanych tytuem rozkoszy kulinarnych, a wanie seksualnych.
Zjadane przez modelk banany i parwki staj si w tych pracach fallusami,
stanowic tym samym jedyny element obecnoci mczyzny.
Konwencje zostaj zatem odwrcone: celem i tematem dziea sztuki nie
jest ju zaspokojenie mskiej seksualnoci, a uwaga skupia si cakowicie
na kobiecie i rozkoszy przez ni przeywanych. Wystpujca na obrazach
kobieta, dotd zamieniana w fetysz, a waciwie fallusa, ktrego nie miaa

Ryc. 3. Natalia LL, Sztuka konsumpcyjna, fotografia, 1972

120

AGATA JAKUBOWSKA

i traktowana przedmiotowo, tu staje si postaci, ktrej doznania s naj

waniejsze. Mczyzna z kolei zostaje sprowadzony do fallusa, a sfera je
go seksualnoci jest niemal cakowicie usunita z obszaru dziea.
Cykl wystpie zatytuowanych nienia jest najlepszym przykadem
na to, w jaki sposb zmiana ta dokonaa si w twrczoci Natalii LL. Pod
czas tych seansw artystka lub zastpujca j modelka spay w czsto
specjalnie na te okazje zaaranowanych miejscach. Podczas niektrych z
nich Natalia LL prezentowaa take dokumentacj (gwnie zdjcia) z po
przednich wystpie. Owe nienia to przede wszystkim spektakularne,
mona by zaryzykowa stwierdzenie, e prowokacyjne, oddalenie si od
wiata rzeczywistego i zwrcenie si ku tym sferom, ktre nie s i nie
mog by m anipulowane z zewntrz, manipulowane przez mskie auto
rytety (mskie - gdy tylko mczyni posiadaj tak moliwo).
W nieniacli artystka porusza problem obecnoci (cielesnej) i nieobe
cnoci (duchowej) kobiety w rzeczywistoci wizualnej spoeczestwa patriarchalnego9. Widz zostaje postawiony w kopotliwej sytuacji, w ktrej
musi poprzesta na obcowaniu z powok kobiety - jej ciaem, gdy tzw.
wntrze jest dla niego niedostpne. Ma wic do czynienia z sytuacj w
gruncie rzeczy dla niego normaln, tyle e artystka wiadomie postawia
si w pozycji, ktra w spoeczestwie patriarchalnym jest kobietom na
rzucona. Co wicej, owa sfera wewntrzna (obejmujca wszystko, co wy
kracza poza przedstawienie jej ciaa), w przeciwiestwie do sytuacji po
wszechnie wystpujcej w kulturze wizualnej naszego spoeczestwa, nie
zostaa cakowicie zlikwidowana. Cho jest ona ukryta, widzom cigle to
w arzyszy wiadomo, e artystka (czy te modelka) poza byciem - rozu
mianym tu jako obecno jej ciaa - jeszcze co robi - nawet jeeli jest to
jedynie nienie.
Seanse, podczas ktrych pokazywane byy zdjcia nicej modelki, po
ruszaj to zagadnienie w najbardziej wyrany sposb. Mimika wskazuje
na to, e modelka o czym ni. Z wyrazu jej twarzy mona przypuszcza,
e mie doznania, ktrych dowiadcza, maj swe rdo w przyjemno
ciach o seksualnym charakterze. S to jednak i pozostan tylko nasze
domysy, bowiem w chwili gdy j odgldamy, wiat snw kobiety jest nie
dostpny i nigdy nie zostanie ujawniony. Mski widz zostaje skonfronto
wany z faktem, ktrego nie moe odrzuci - kobieta doznaje czego nieza
lenie od niego, i co wicej, w sferze pozostajcej poza jego wpywem
i moliwoci kontroli. Zwizanie tych odczu ze sfer seksualn dodat
9
Korzystam tu z potocznego podziau na ciao i ducha, zdajc sobie spraw z jego
nieadekwatnoci. O ile okrelenie cielesna obecno wydaje si do jasne (jako obecno
cia) i odpowiada temu, co ma oznacza, duchowa obecno jest uproszczeniem korzystajcym
z potocznego podziau na to, co dostpne jest zmysowo i to, co umyka takiemu poznaniu.

KOBIETA WOHHC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

121

kowo niepokoi mczyzn, sfera ta bowiem - jak ju wspomniaam - zazwy

czaj cakowicie mu podporzdkowana, tutaj wymyka si spod kontroli.
Trwao struktur, opierajcych si w duej mierze na przemienieniu
kobiety w pasywny obiekt, zostaje zaburzona. Dotychczas silnie ugrunto
wana uprzywilejowana pozycja mczyzny jest zachwiana dominujca
strategia podporzdkowania zostaje wyparta przez inn; tak, w ktrej
oczywisto sposobw wystpowania mczyzn i kobiet w obszarze w y
tworzonym przez dzieo sztuki (tu performance) nie jest ju taka jasna;
gdzie zasady pojawiania si kobiety nie s cile okrelone i znane
mczynie. Mczyzna, znajdujc si tam, zostaje postawiony w nowej
dla niego i przez to trudnej do zaakceptowania sytuacji.
Aktywno kobiety jako artystki zaburza, ja k powiedzielimy, model
sztuki obowizujcy w spoeczestwie patriarchalnym, polegajcy midzy
innymi na tym, e zarwno autorem, jak i odbiorc sztuki jest mczy
zna. Zmiana ta w jednoznaczny sposb nastpuje jednak tylko z jednej
strony - twrcy, ktrym jest teraz kobieta. Po stronie odbiorcy przesuni
cie takie nie pojawia si wyranie. Cho sztuka tworzona przez kobiety
czsto jest do nich kierowana, zawiera w sobie z reguy rwnie im pli
kowanego mskiego widza. Wydaje si, i Natalia LL take zakadajc, i
spotkanie z nim w wiecie sztuki jest nieuniknione, staje do swego rodza
ju konfrontacji. Wprowadzajc do swych prac posta kobiec i ustawiajc
j na przeciw owego widza, na ni przenosi ciar spotkania. Kobieta-modelka zyskuje dziki temu znaczenie dotychczas jej nie przypisywane. W
tradycyjnej sztuce pojawiaa si jako zjawisko (fenomen), przezroczysty
niemal element poredniczcy w rozm owie dwch mczyzn. Mona w
tym miejscu zacytowa Mulvey piszc: Kobiety s cigle konfrontowane
z ich wasnym i wizerunkami w tej lub innej formie (...) w rzeczywistoci
jednak kobiet tam tak naprawd nie ma wcale. Pokaz nie ma nic w spl
nego z kobietami, a wszystko z mczyznami. Prawdziwym eksponatem
jest zawsze fallus. Kobiety s po prostu sceneri, na ktr mczyni pro
jektuj swoje narcystyczne fantazje10. Kobieta przedstawiona bya dla
konsumpcji wzrokowej umoliwionej mskiemu widzowi poprzez identyfi
kacj z mczyzn-artyst. Teraz jest to niemoliwe - droga identyfikacji
zostaa zamknita. Mski widz zostaje postawiony w niezrcznej sytuacji.
Utraci swoj pewn - uprzywilejowan w stosunku do przedstawionej
kobiety pozycj. Cho trudno mwi tu o jakiej zamianie rl czynicej te
raz z niego pasywny obiekt manipulacji dokonywanych przez kobiet-artystk - zmiana na pewno nastpia. W duej mierze to bowiem od niej,
10
L. M u lv e y , You dont know what is happening, do you, M r Jones, (w:) Framing
Feminism. Art and the Womens Movement 1970-1985, R. Parker i G. Pollock (ed.), LondonNew York 1987, s. 131.

AGATA JAKUBOWSKA

122

Rye. 4. Natalia LL, Przestrze wizyjna, instalacja, 1973

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

123

nie od niego, zaley to, w jakim stosunku do siebie pojawi si na obsza

rze dziea sztuki.
Jednym ze sposobw, w jaki Natalia LL dokonuje tego przemieszcze
nia si, jest prba zmierzenia si z konwencj biernej, nie patrzcej na
widza modelki. Ju w jednej ze swych najwczeniejszych prac - Lustro,
zwielokrotniona spoglda jednoczenie w lustro i na nas. Podobny sche
mat powtarzaj niemal wszystkie prace powstae w latach siedemdzie
sitych (wyjtek stanowi wspom niane ju fotografie pary kochankw):
twarz lub posta kobiety zwrcona jest ku widzowi i przybiera wobec nie
go aktywn postaw. Formy kontaktu, ktre prbuje nawiza, s rne.
Nigdy jednak nie pozostaje pasywna, nie odwraca wzroku i nie pozwala
tego uczyni widzowi.
Spjrzmy raz jeszcze na Sztuk konsumpcyjn. Przedstawiona kobieta
odwzajemnia wzrok, przestaje by tylko osob ocenian, ale i sama pod
daje ocenie. Mski widz, nie majcy szansy ukrycia si i stania niewido
cznym, zaczyna czu si niewygodnie w swojej pozycji. Kiedy modelka pa
trzy na implikowanego widza, jej spojrzenie narusza oczekiwan przez
mskiego widza, przyzwyczajonego do obowizujcych konwencji, bezpie
czn przestrze pomidzy nim a znajdujc si na obrazie kobiet. K o
bieta nie stanowi elementu odrbnego wiata, ale wchodzi poprzez wzrok
do tego, ktry mczyzna uwaa za swj. Kobieta jest przy tym kokiete
ryjna, prowokacyjna i natarczywa. Modelka przedstawiona w Sztuce
postkonsumpcyjnej jest te rozbawiona. Przypomina igrajce dziecko w ie
dzce, e nie grozi mu adna kara, gdy jest w bezpiecznej odlegoci od
potencjalnego karzcego. Kiedy Manet w Olimpii naruszy konwencje
obowizujce w sztuce, bya to tylko gra z widzami jego pci11. Nie by to
tak niebezpieczny dla mczyzny zabieg, jak uczynienie tego samego
przez kobiet (np. Natali LL). Ona bowiem, naruszajc kody zachowa
nia, uruchamia mechanizmy mogce doprowadzi do choby czciowego
uwolnienia jej spod mskiej dominacji i przez to zburzenia obowizuj
cych struktur.
Z drugiej jednak strony prawie zawsze w pracach Natalii LL nie pa
trzy na nas jedna kobieta. Przedstawiane wizerunki s zwielokrotnione
do tego stopnia, e przestaje nas interesowa ich ilo: 20, 50 czy w icej12.
Uzyskuj dziki temu zdecydowan ilociow przewag, jednoczenie jed
nak tracc si, jak posiadaaby w wyniku zmuszenia mskiego widza
do konfrontacji z jedn konkretn kobiet (jak miao to miejsce w Olim
pii). Ma to jednak te inne dziaanie wynikajce z tego, i zdezorientowa11 Por. T. J. C la r k , The Painting o f Modern Life: Paris in the Art o f Manet and His
Followers, Princeton 1984.
12 Przykadem takich prac mog by instalacje wykonywane przez Natali LL w la
tach siedemdziesitych w Galerii Permafo we Wrocawiu.

124

AGATA JAKUBOWSKA

Rye. 5. Natalia LL, Sztukapostkonsumpcyjna, fotografia, 1975

ne oczy widza nie wiedz, z ktr z N atalii nawiza kontakt. Bdc do

tego zm uszonym (niejako przywoanym wzrokiem), widz nie jest w stanie
sprosta temu zadaniu. Zmienno wprowadza konieczno ruchu (zmia
ny punktu oparcia wzroku) i nie pozwala si przyzwyczai. Kady z port
retw przedstawia inny etap czynnoci, jakakolwiek by ona bya, nie po
zwalajc pozosta przy jednym . Czymkolwiek byaby zajta owa kobieta,
ani na chwil nie przerywa kontaktu wzrokowego z patrzcym na ni w i
dzem. Nawet gdy ju obejrzy on w miar dokadnie wszystkie elementy portrety, cigle wydaje si, e zaraz ktra z nich moe zrobi co nowego

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

125

i sytuacja powtarza si od pocztku. Widz odchodzi nie speniony, poiry

towany, zrezygnowany, zmczony uniemoliwieniem takiego ogldu, do
jakiego jest przyzwyczajony.
Dziaania te, cho naruszajce przyzwyczajenia mskiego widza, s
dla niego bezpieczne - ja k mona by chyba okreli sytuacj, w ktrej
zostaje naruszony jedynie komfort ogldu, a aktywno kobiety ku niemu
skierowana jest tylko zasygnalizowana. Jednake Natalia LL w swych
pracach posuwa si dalej. Zdajc sobie spraw z nieuniknionego spotka
nia z mczyzn, dokonuje szeregu mniej lub bardziej agresywnych czyn
noci bdcych rodzajem zemsty; nie tylko przejmuje inicjatyw, ale w y
korzystuje zdobyt przewag, aby poprzez swoje dziaania wytworzy u
niego poczucie zagroenia.
Jednym z tych dziaa jest konsumpcja dosownie ukazana we w spo
mnianej ju pracy Sztuka konsumpcyjna i powstaej nieco pniej Sztuce
postkonsumpcyjnej. Piszc o pierwszej z nich zwrciam uwag na to, i
mimo e mczyzna nie jest przedstawiony, zostaje jednak umieszczony
w strukturze dziea. Pojawia si w nim zredukowany do fallusa, nie do
sownie, a poprzez banany i parwki stajce si w tym dziele w r
kach/ustach kobiety penisami. Podstawowym jednak elementem pracy
jest sama czynno, jak wykonuje modelka - zjadanie owych parwek
i bananw, poprzez ktre dokonuje si na oczach widza konsumpcja m
skich organw pciowych, a tym samym i mczyzny. Znaczenie konsum
pcji w sztuce zostaje wic przesunite. Kobieta w tradycyjnych dzieach
wystawiana wanie jako przedmiot konsumpcji wzrokowej przez m skie
go widza, tutaj podejmuje - jak ju powiedzielimy - czynnoci unie
moliwiajce mu to. Co wicej, sama konsumuje - nie tyle moe jego, co
element bdcy symbolem i potwierdzeniem jego mskoci. Mimo wic e
kobieta w pewien sposb jest cigle przedstawiona dla mskiego widza,
postawiony on zosta w niewygodnej dla siebie sytuacji, tak e skupi si
musi raczej na obronie.
Owo zjadanie przez kobiety penisw jest grone dla mczyzn ze
wzgldu na znaczenie, jakie struktury symboliczne przypisuj fallusowi.
W procesie ksztatowania si podmiotu istotne dla jego identyfikacji jest
posiadanie nie za bycie. Dziecko jest tym, ktre ma lub nie ma fallu
sa, to bowiem warunkuje, po ktrej stronie podziau seksualnego si znaj
dzie. Lacan podkrela, e dzieci obu pci przechodz t sam drog - by
wstpi do porzdku symbolicznego i tym samym do kultury i cywilizacji,
zostaj poddane symbolicznej kastracji - kiedy ojciec odseparowuje dziec
ko od matki, tym samym koczc w jego yciu okres peni. Mimo i za
rwno kobieta ja k i mczyzna s w tym rozum ieniu wykastrowani, nie
suszne ten stan przypisuje si tylko kobietom. W edug Lacana dzieje si
tak dlatego, e zaczynaj dziaa struktury wytwarzajce sztywny i sztu

126

AGATA JAKUBOWSKA

czny podzia seksualny uprzywilejowujcy jedn ze stron. Tym samym

penis (jego posiadanie lub nie) staje si najistotniejszym elementem w
konstrukcji podmiotu i jego pozycji w strukturach spoecznych. One
uprzywilejowuj ten element uprzywilejowujc tym samym mczyzn.
Kobieta pojawia si jako kategoria negatywna. Zdefiniowana jest ona
jak o rna od mczyzny, jako to, czym on nie jest. Negatywna w term i
nach podziau seksualnego, funkcjonuje jako element, wzgldem ktrego
pojawia si mska przewaga. Lacan bardzo silnie podkrela jednak, e to
nie elem entowi mskiej anatomii - penisowi a fallusowi, odrnianemu
od niego, zawdzicza mczyzna sw nadrzdn w stosunku do kobiety
pozycj. Fallus nie wchodzi w porzdek rzeczywisty, a znajduje si za
w sze na poziom ie Symbolicznego. Tym samym nie ma on znaczenia jako
znak seksualnej identyfikacji. Seksualna rnica jest co prawda oznaczo
na wedug tego, czy podmiot posiada penisa czy nie, ale nie oznacza to, e
anatom iczna rnica jest rwnoznaczna z rnic seksualn, ona j jed y
nie wyobraa. Zasania zawioci i nieoczywistoci ycia seksualnego
i identyfikacji seksualnej dziecka, proponujc opozycj kobieta-mczyzna, w ktrej musi ono znale miejsce. Lacan wychodzi bowiem z zaoe
nia, e nawet jeli kluczem do tosamoci jest obecno lub nieobecno
penisa, to ma to znaczenie tylko w odniesieniu do istniejcego uprzednio
systemu znacze. Tego, ktry definiuje kobiet jako Inn, a norm czyni
m czyzn - tym samym jego stawiajc w uprzywilejowanej pozycji.
W ydaje si, e do tych rozwaa Lacana mona odnie wspomniane
przeze mnie prace Natalii LL. Konsumowanie przez ni penisw ma
podway, niesusznie przypisywan sobie przez mczyzn, dominujc
pozycj. W pracach Natalii LL fallus nie jest gronym mieczem czy te
wem, z ktrymi czsto w ikonografii by identyfikowany, lecz bardzo
sm acznym bananem czy te parwk. Proces jedzenia (konsumpcji) nato
miast przybiera form zabawy zabarwionej seksualnym charakterem.
Artystka pokazuje sytuacj, w ktrej mski organ pciowy nie stanowi dla
kobiety rda opresji. W rcz przeciwnie - modelka zjadajc penisy su
geruje, by zacytowa Bergera, e (...) jest zdolna do zrobienia czego to
bie (...)13. M czyzna bdcy widzem zostaje postawiony w co najmniej
niezrcznej sytuacji. Przedstawiona w pracach kobieta skupiajca sw
aktywno pozornie tylko na czynnoci jedzenia bananw czy parwek,
cay czas utrzymuje z nim kontakt wzrokowy jakby podkrelaa, e dzia
ania te skierowane s wanie do niego. Co wicej, czynno ta rozpisana
na szereg sekwencji i przez to kontynuowana przez dugi czas, wydaje si
13
J. B e r g e r , Ways o f Seeing, London 1972, s. 46. Sw tych uy Berger w od
niesieniu do sposobu pokazywania w sztukach mczyzn: mska obecno sugeruje, e jest
on zdolny do zrobienia czego tobie lub dla ciebie.

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

127

sprawia modelce niezwyk przyjemno. Fakt umoliwienia jej ekspre

sji swych odczu, nie hamowanych ograniczeniami wytwarzanymi z regu
y przez mski kontekst - wyzwala w niej co na ksztat nieco perwersyj
nej radoci zemsty. I tym samym intensyfikuje obawy mczyzn, jakie
kobieta i jej, niepoznawalna dla niego i przez to niemoliwa do kontroli,
seksualno ucielenia.
Skupienie si na czynnoci jedzenia moe nabra podobnego znacze
nia, gdy rozpatrzymy j w kontekcie nieco niemodnego i zestarzaego
dzi mitu upadku i grzechu pierworodnego. Tradycyjni teologowie fakt,
e Ewa stworzona zostaa jak o druga, ale pierwsza zgrzeszya, w ielokrot
nie wykorzystywali dla udowodnienia saboci kobiet wobec za i ich po
wiza z szatanem. W edug nich to kobieta gwnie przyczynia si do
grzechu - upadku spowodowanego w duym stopniu jej niepohamowan
zachannoci, ktra skonia j do signicia po zakazany owoc i zjedze
nia go (co dla nas jest szczeglnie wane). W ina Adama ogranicza si w e
dug tych teorii do rezygnacji z odpowiedzialnoci jako mczyzny i pod
danie si impulsywnej potdze kobiety14.
Podkrelana tu niszczycielska sia kobiecego podania wielokrotnie
wykorzystywana bya w pracach podtrzymujcych twierdzenia o w yszo
ci pierwiastka mskiego i jego zagroeniu przez irracjonalne dziaania
impulsywne przynalene jedynie kobietom. Ten sam motyw w rkach ko
biety staje si wskazaniem na realn si znajdujc si w rkach kobiet.
Si istniejc od zawsze, ale poddawan przez struktury symboliczne
unieszkodliwieniu - choby dlatego, e na obszarze sztuki i literatury
przez mczyzn powoywana, kontrolowana i w razie potrzeby (gdy zbyt
wymyka si spod kontroli) likwidowana. W Sztuce konsumpcyjnej i Sztu
ce postkonsumpcyjnej pojawia si jako zagroenie dla mskiej pozycji.
Warto odwoa si w tym kontekcie do innej serii prac Natalii LL,
zwizanej tym razem bezporednio z konkretn m itologi - germ askim i
mitami dotyczcymi postaci Brunhildy. W mitologiach jest ona utosa
miana z walkiri Sigrdriw. Jej historia opowiada o tym, ja k dwaj konungowie Hialm -Gunnar i Agnar prowadzili wojn. Pierwszemu z nich
Odyn (najwyszy bg) obieca zwycistwo, ale za spraw Sigrdriwy
(Brunhildy) poleg on w bitwie. Odyn z zemsty zesa na ni sen i zapo
wiedzia, e nie zwyciy nigdy wicej w adnej bitwie i zostanie wydana
za m. Zwrcenie uwagi na t ostatni cz groby jest wane o tyle, e
walkirie nie wychodziy za m pod grob utraty swych waciwoci,
dziki ktrym mogy zwycia w bitw ach15.
14 E. A d a m ia k , O co chodzi w teologii feministycznej, Wi 1(411), Stycze 1993,
s. 68-77.
15 S. P ie k a r c z y k , Mitologia germaska, Warszawa 1979, s. 120-121.

128

AGATA JAKUBOWSKA

Rye. 6. Natalia LL, nienie, seans, 1979

Brunhilda Natalii LL dokonuje szeregu dziaa przeciwstawiajcych

si tej grocej jej na skutek zampjcia utracie si. Samo wyjcie za
m moe by tu rozumiane jako poddanie si fallusowi, utracie siy. Za
pom oc miecza niszczy ona banana przedstawiajcego penisa (identyfika
cja banana z penisem nie budzi wtpliwoci po szeregu gestw wykona
nych przez artystk przy jego uyciu, insynuujcych akt pciowy). Prowa
dzi ona jednak sw gr znacze dalej. Zniszczony banan (przecity w
rodku) zaczyna przypomina vagin, a miecz uprzednio sucy do nisz
czenia penisa teraz zamienia si w niego samego atakujc banan b
dcy teraz ju organem kobiecym.
Sam mit o Brunhildzie, do ktrego Natalia LL si tutaj odwouje, jest
z gruntu antyfeministyczny. Pozornie umieszcza kobiet w pozycji aktyw
nej i nadaje jej du si, dziki ktrej zdolna jest ona do pokonania m
skich przeciwnikw; pokazuje te, e tradycyjna rola kobieca - rola ony
ogranicza jej zdolno i przez to moliwoci. W gruncie rzeczy mamy jed
nak do czynienia raz jeszcze z zalenoci pozycji kobiety, tu siy lub jej
utraty, od mczyzny. Raz jeszcze fallus staje si punktem centralnym -

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

129

Ryc. 7. Natalia LL, Brunhilda II, seans, 1993

w stosunku do ktrego znaczenia i miejsce kobiety s ksztatowane. Na

talia LL jako Brunhilda dokonuje zniszczenia banana-penisa, tym sa
mym wyraajc swj bunt przeciw takiej sytuacji. Jednoczenie jednak
jej dalsze czynnoci zakcaj to, mogoby si wydawa oczywiste, odczy
tanie. Pokazuj, e proste utosamianie ograniczajcego kobiet systemu
z mczyznami i ich dziaaniami i idca za tym prba dokonania zemsty
czy te zniszczenia, nie s waciw drog. Sytuacja kobiety tkwicej w
tych ukadach jest zdecydowanie bardziej skomplikowana.
Przedstawiona dotychczas propozycja odczytania kilku prac Natalii LL
moe sprawia wraenie, i poruszajc problem seksualnoci niemal ca
sw uwag artystka skupia na odwracaniu powszechnych w wiecie sztuki
i poza ni rl, a przede wszystkim na uniemoliwianiu mczyznom obrb
ki ciaa kobiecego odsuwajcej grob kastracji. W rzeczywistoci w tych
samych pracach odnale mona te wtki skupiajce si tylko na proble
matyce zwizanej bezporednio z kobiecoci. Nie tyle odnoszce j do m
czyzn i ich operacji na niej dokonywanych, co do problemu ksztatowania
tosamoci kobiety funkcjonujcej w nieprzychylnych jej strukturach.

130

AGATA JAKUBOWSKA

Jednym z problemw, ktry w tym kontekcie jest istotny, to przewi

jajce si w pracach Natalii LL zagadnienie relacji midzy posiadaniem
wiedzy i jej eksponowaniem a byciem atrakcyjn kobiet.
Cho interesuje mnie gwnie sfera plastyczna dziaalnoci tej artystki,
tym razem wezm pod uwag jej wypowied majc charakter teoretyczny.
Tym, co skania mnie do zrobienia wyjtku w tym wypadku, jest fakt, e sa
ma artystka w jednym z dzie poczya te dwa elementy o rnym chara
kterze w cao. Jedna z prac z cyklu Sztuka postkonsumpcyjna to zestaw
9 zdj i tylu zda, pochodzcych z tekstu Zdania kategoryczne z obszaru
sztuki postkonsumpcyjnej, umieszczonych bezporednio pod nimi tak, e
kadej fotografii odpowiada jeden punkt tej wypowiedzi. Relacja midzy ty
mi dwoma elementami nie ma charakteru wzajemnej zalenoci. Cho
ukad graficzny mgby na to wskazywa, zdjcia te nie ilustruj tekstw
ani te teksty nie s podpisami czy te komentarzami do zdj. Wane w tej
pracy jest raczej samo zestawienie tych elementw, a nie to, co one same w
sobie oznaczaj. To, co czy te dwie czci, to osoba - Natalia LL - zarwno
kobieta przedstawiona na fotografiach, jak i autorka umieszczonych pod ni
mi wypowiedzi. Ich tre moe by istotna o tyle, e wskazuje na obszar wie
dzy ongi przypisywany mczyznom - teorii sztuki16. Wane jest to, e nie
wypowiada si ona na temat sztuki kobiecej czy feministycznej, ktre to ob
szary ze zrozumiaych wzgldw pozostawione s kobietom (ale i te dlatego
niejednokrotnie traktowane pobaliwie), lecz dotycz sztuki w ogle - dzie
dziny ujmowanej w kategoriach uniwersalnoci.
Drugi elem ent tej pracy - fotografie, bdce rodzajem autoportretw,
ukazuj kobiet nawizujc kontakt wzrokowy z przestrzeni pozaobrazow. W arto zwrci uwag na sposb zachowania si artystki.
Na kilku fotografiach pozostaje nieruchoma. Na pozostaych zaanga
owana je st w jedzenie banana lub budyniu. Jej zachowanie wydaje
si - wedug obowizujcych w naszym spoeczestwie zasad - nie
stosowne w powizaniu z wypowiedziami umieszczonymi pod zdjcia
mi, te bowiem s powane, podczas gdy ona nieco frywolna i pro
wokacyjna.
16
1) Sztuka jest wynikiem intelektualnych moliwoci umysu czowieka. 2) Sztuka
jest metod formalizowania rzeczywistoci. Formalizacja ta zasadza si na pozornej alogicznoci rezultatu i wkracza w logiki wielowarstwowe. 3) Specyfika i odrbno funk
cjonowania sztuki uniemoliwia wprowadzenie aparatu naukowego do jej poznania i moty
wacji. 4) Rodzaje i style sztuki: realistyczna, abstrakcyjna, deformacyjna, odpowiadaj
poziomowi wiadomoci grupy spoecznej i artysty, ktry w tej grupie tworzy. 5) Sztuka
postkonsumpcyjna jest prb wyjcia poza obrb dowiadcze i manipulacji sztuki,
dokonywanych przez krytyk, histori sztuki, instytucje itd., ktre to manipulacje
stanowi prb integracji wiata rzeczy i wiata idei. (...)

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA, UWIKANA CZY WYZWOLONA?

131

Banaem ju niemal jest wspominanie o tym, e pojawianie si kobiet

w sferze publicznej zwizane byo zawsze z umieszczaniem ich w sferze
rozrywki w roli przedmiotw, jako ciaa przeksztacone w spektakl. W
kontekcie jednak tej pracy Natalii LL warto raz jeszcze wspomnie, e
kobiety, wystpujc jako aktorki, piosenkarki, tancerki czy striptiserki,
zmuszone byy do odwoywania si zawsze do najbardziej stereotypowych
rl powstaych w relacji do mskiego podania17. Mogy co prawda uka
zywa swoj seksualno, ale kontrolowan i ograniczan przez obowi
zujce zasady okrelone zawsze w stosunku do mskich oczekiwa. K o
biety dziaajce na obszarach tradycyjnie przypisywanych mczyznom
byy tam dopuszczane pod warunkiem ukrywania swojej kobiecoci i se
ksualnoci; tylko wtedy, gdy dopasowyway si do mskiego standardu
wygldu i zachowania. W tym kontekcie zagroeniem wydaj si kobie
ty, ktre nie chc wystpowa publicznie w rolach przypisanych im przez
spoeczestwo patriarchalne - chc by zarazem aktywne publicznie i se
ksowne. Z prb postawienia si w takiej sytuacji mamy do czynienia w
wypadku opisywanej Sztuki postkonsumpcyjnej Natalii LL.
Podobne zachowania manifestuje artystka take w innych pracach,
np. niektrych perform anceach, w ktrych wystpujc jako atrakcyjna
kobieta przedstawia swoje teksty teoretyczne. Rezygnuje stopniowo
(wraz z upywem czasu, a co za tym idzie take modoci) z nagoci, a swe
ciao ubiera w stroje uwaane powszechnie za prowokacyjne pod w zgl
dem seksualnym. Przyjrzyjmy si chociaby wystpieniu zatytuowane
mu Sztuka i wolno. Natalia LL ubrana jest w tzw. ma czarn - krt
k, wsk sukienk odsaniajc jej nogi i podkrelajc ksztaty
sylwetki. Ch zwrcenia uwagi na atrakcyjno seksualn kobiety wyda
je si nie budzi wtpliwoci. Jej ukazanie przesunite zostao jednak
z zachowania modelki, ja k byo to w poprzednich pracach, na ubir. Strj
tu wykorzystany jest najbardziej typowy dla przedstawiania kobiet
seksownych w masowej kulturze wizualnej. Co wicej, taki wygld jest
jak najbardziej zgodny z przyzwyczajeniami mczyzn - z takimi w ize
runkami s oni oswojeni. Natalia LL zakca jednak t, wydawaoby si,
ju niemal idealn dla mskiego widza sytuacj - kobiety pokazujcej si
tak ja k on chciaby j widzie. Wykorzystuje ona bowiem w tych perfor
manceach szereg dziwnych nieco rekwizytw - tu ma na gowie dziwn
konstrukcj. Czyni tym samym z siebie mieszne w gruncie rzeczy wido
wisko i podkrela absurdalno caej sytuacji. Pokazuje, e nie traktuje
powanie tych powszechnie przyjtych sposobw pojawiania si kobiet,
do jakich si odwoaa.
17 S. P o tte r , On shows, (w:) Framing Feminism..., s. 290-292.

132

AGATA JAKUBOWSKA

Aby rozway to zjawisko, warto przywoa termin maskarada po

chodzcy z tekstu Joan Riviere Womanliness as Masquerade16. Podja
ona w nim problemy zwizane z konstrukcj kobiecoci i cigym odno
szeniem jej do mskich oczekiwa. Zwrcia midzy innymi uwag na
ukrywanie przez kobiety swojej wiedzy czy te innych intelektualnych
atutw, poprzez zasanianie ich kokieteryjnoci i nieporadnoci, maj
ce za zadanie uniknicie obaw mczyzn o konieczno wspzawodnic
twa z kobietami.
Lacan podj ten problem okrelajc go mianem kompleksu msko
ci -je d n e g o ze sposobw przejawiania si u kobiet kompleksu kastracji
- kiedy spotykaj si z faktem nieposiadania penisa19. Opierajc si na
rozwaaniach Riviere, relacj kobiety do fallicznego terminu Lacan zdefi
niowa wanie jako maskarad. Proces, ktry przez konstrukcj kobieco
ci w stosunku do mskiego znaku, potwierdza jej brak tosamoci. W y
gld pojawia si jako zastpstwo posiadania, tak aby z jednej strony
ochroni je po stronie mskiej i by zamaskowa jego brak u kobiety z dru
giej. Ostentacyjne wysunicie kobiecoci na pierwszy plan i wystawianie
siebie jak o obiektu dla mskiego wzroku s najbardziej typowymi ele
mentami tego zjawiska.
W arto zwrci uwag na trzymane przez Natali LL w opisanej pre
zentacji rekwizyty: miecz i tarcz. Z jednej strony mog one sugerowa
przyjcie postawy wojowniczej, pokazujc jej odwag i determinacj. Jeli
jednak zwrcimy uwag na fakt, e owe rekwizyty (szczeglnie miecz) s
elementami czsto identyfikowanymi z penisem i wadz, ich uycie na
biera nieco innego znaczenia. Jeli przypomnimy, e prezentuje ona swo
je teksty teoretyczne dotyczce sztuki, moemy je postrzega jako ch
podparcia swych sw mskim autorytetem. Jako ch przywaszczenia
elementu uzupeniajcego to, czego ona nie ma - fallusa. Odwouje si
tym samym do powszechnego wrd feministek przekonania, e jest on
w spoeczestwie patriarchalnym konieczny do tego, by by wysuchanym
i potraktowanym powanie.
W yranie zarysowuj si tu dwa elementy obecne we wszystkich pra
cach tej artystki. Z jednej strony korzystanie z konwencji tkwicych w
kulturze, w ktrej tworzy i z drugiej prby podjcia z nimi dyskusji. Po
wracam y tym samym do tego, co podkrelaam we wstpie, a mianowicie
wspistnienia w jej twrczoci dwch dyskursw: patriarchalnego, ktry
j w znacznym stopniu konstytuuje i feministycznego, poprzez ktry
przyjmuje ona kontestujc postaw.
18 J. R iv ie r e , Womanliness as Masquerade, (w:) Formations o f Fantasy, V. Burgin,
J. Donald i C. Kaplan (eds.), London-New York 1989.
19 K. L in k e r , op. cit., s. 411.

KOBIETA WOBEC SEKSUALNOCI - PODPORZDKOWANA. UWIKANA CZY WYZWOLONA?

133

W artykule tym zwrciam uwag na kilka elementw dziaa podej

mowanych przez Natali LL. Dokonywany w omawianych pracach proces
uaktywnienia kobiety w sferze seksualnej jest moliwy dziki przeam y
waniu modelu obowizujcego w sztuce i poza ni, mwicego, e dzieo
jest tworzone przez mczyzn, dla mczyzny i jego ma dotyczy. Kiedy
przed ptnem czy te za aparatem fotograficznym staje kobieta, zostaje
przeamana pierwsza z tych zasad - to e artysta jest mczyzn i dlate
go to mczyzna jest osob decydujc o warunkach, na jakich moe
w sztuce pojawi si kobieta. Wytwarza si moliwo wprowadzenia na
obszar sztuki elementw dotychczas na niej nie wystpujcych, z czego
te Natalia LL z chci korzysta. Sfera seksualnoci kobiecej dotychczas
cakowicie spychana na margines i podporzdkowana mczynie, zostaje
w jej pracach wydobyta na plan pierwszy.
Natalia LL, podejmujc wtek seksualnoci, wkracza w sfer bardzo
silnie strzeon przez struktury symboliczne i poprzez to wytwarza w
niej sytuacj pen napicia. Mechanizmy, ktre rzdz w jej pracach t
sfer i dziaaniami w niej dokonywanymi przez kobiet nie s ju tymi,
jakie obowizyway przez wieki. Powstaje jednak pytanie, jakie to m e
chanizmy? Na czym opieraj swe dziaanie? Jak w ramach sztuki w yro
sej na dominacji mskiej i ni przesiknitej mona wprowadza ele
menty zasadniczo odmienne?

W OMAN AND SEXUALITY - SUBMISSION, INVOLVEMENT

OR LIBERATION?
ON SO M E ASPECTS OF THE ART OF N A TA LIA LL FROM TH E PERSPECTIVE
OF LA C A N IA N PSYCHOANALYSIS

Summary
The article presents an approach to the works of Natalia LL which takes into ac
count a postmodern conception of the artists status, in particular its elements rela
ted to his/her gender. In such a perspective, Natalia LL appears not as a universal
author, but as a female one - a woman active as a woman in the field of art. The sta
tus of the artist has been based on the theory of Jacques Lacan, referring to the prob
lem of the formation of subjects identity. Lacans psychanalysis allows to approach
the work of art as a space constituted by symbolic structures characteristic of a given
culture and actions undertaken by the artist in the process of construction of a speci-

134

AGATA JAKUBOWSKA

fie work. In the case o f Natalia LL, the sym bolic discourse is that o f a patriarchal
culture confronted by the discourse o f fem inism attem pting to subvert it.
In the presented interpretations o f Natalia LLs works emphasis has been put on
one o f their aspects only, i. e. on sexuality. The goal has been to trace the ways in
w hich the artist situates h erself by means o f her works in the structures constituting
sexuality or, in other words, in what way, through representing eroticism and female
sexuality, she negotiates her status within those structures. The scope o f analysis in
cludes the works o f Natalia LL from all the stages o f her artistic activity: from the
earliest Sfera intym na (Intim ate Sphere) to relatively recent M arzenia Brunhildy
(B runhildas Dreams).