CUMHURIVET'IN

iLK KURT RAPORU

1

11

. .. . .. ..
DfRVI HUSfYIN HUSNU
.

Mlkjye Mfettii

Derin Tarih Kltr Yaynlar - 3 7

Derir Tarih dergisinin 50. suy nn hediyesidir.

Mays 2016
Clriyc'in ilk Krt Raporu
Yaya / Jazrlayar: Mustafa Armaan
iletiim
Maltepe Mal. Fetih Cad. No: 6 34010 Zeytinburnu, stanbul
0212 467 65 05
www.derintarih.com
iletisim@derintarih.com
Bask
Strateji Matbaas

NSZ
Krt meselesi, Trk siyasi tarihini yakn dnemde en ok me
gul eden konularn banda gelmektedir. 1980 htilali'nden son
ra gndemin balca sorunu hale gelen mesele, kkleri itibariyle
Cumhuriyet'in ilk yllarna uzanr.
Mustafa Armaan Koleksiyonu'nda bulunan ve ilk kez burada
yaynlanan Cumhuriyet'in lk Krt Raporu, blgenin ahvali hak
knda tafsilatl bilgiler ieriyor. 14 Eyll 1924'ten itibaren kaleme
alnan raporda, blgedeki zulm ve basklar ortaya konuyor. Geni
saha aratrmasna dayal olarak hazrlanan bu rapor, ark mnt
kasnn adeta bir Ortaa yaadn, tayin edilen valilerin ve bl
gedeki aalarn halka nasl tazyik uyguladklarn ortaya koyuyor.
in en kt taraf bunca zulm Ankara'ya bildirildii halde h
kmetin aciz kalmas. . . Devrin Mlkiye Mfettii Dervi Hseyin
Hsn Bey'in tanzim ettii mecmua, yaplan inklaplarn Dou' da
hibir tesir husule getirmediini, aksine aa ve derebeylerinin ta
hakkmn arttrdn btn plaklyla ortaya koyuyor.
Metinde(...) ile gsterilen ksmlar rapordaki yrtklardan dola
y okunamayan ksmlara iaret etmektedir.
Mevcut problemlerimizin kklerini bilerek daha salkl ka
rarlar almak adna "tarihte hibir ey karanlk kalmasn" diyoruz.
Dou vilayetlerimizin bir ksinn ele alan raporlar gn yzne
karmak, daha nicelerine vesile olur midindeyiz.

NDEKLER

nsz 3
Mukaddime 7
Rapor 11
esa-y Aair 15
Aalarn Menabi-i Kuvveti (Kuvvet Kayna) 17
Aalarn Kuva-y Askeriyesi 25
Aalarn Kazai KucJ:etleri 27
Aairin Tekilat- Mlkiyesi 28
Kuvve-i Adliyenin Zaaf 35
Maarife 36
Memurlarn Ahvali 37
Maalarn Azl 41
Memuriyetlerde Kararszlk 43
Vesait-i nzibatiye 44
Aalarn Halk zerindeki Mezalimi 46
Ahalinin Hukuku 49
Hkmetin Hukuk ve Vezaifne ras Edilen Zararlar 50
Vaziyet-i Hazra 52
Receb Bey'in Derkenar 58

DERV HSEYN HSN

MUKADDME
[1]340 senesinde mntka-i teftiiyem (tefti ettiim blge) da
hilinde bulunan Urfa'da tahkikatla (aratrmalarla) itigal ettiim
(megul olduum) bir gn Vali Fuad Beyefendi, a,ltm odaya
gelerek kemal-i hayretle (ok ararak) u vakay anlatt:
Bir airet reisinin imzasn havi (ieren) bir arzuhalde akra
basndan bir kadnn duar (maruz kald) olduu gadrin izalesi
(zorbaln kaldrlmas) esbabnn (sebeplerinin) temini istida (is
tenmi) olunmu ve arzuhal makam meras marifetiyle Vali Beye
takdim edilmitir. Sahib-i imza, hkmete aranlan eirradan
(zorbalardan) olduu iin kendisinin nezdine idhalini (arlma
sn) Vali Bey nefere emr eder. Nefer ieriye bir kadn getirir. Vali
beyin istizahna mukabil (aklamasna karlk) kadn: arzuhali
kendisinin yazdrdn, airet reisinin kasabada olmadn, imza
y arzuhalcinin bu suretle tahrir (yazdrdn) eylediini der-me
yan (ortaya koyar) eder. Bunun zerine arzuhalci celb (arlr)
olunur. O da airet efradnn (fertlerinin) kendi namlarna arzuhal
yazabilmeleri mmkn olmad iin teamle tevfikan (usule uy
gun olarak) kadnn arzuhaline, mensub olduu airet eyhinin
imzasn vaz ettiini (attn) ifade eyler. Tahkikat, airet reisinin

CuMHURYET'iN LK KRT RAPORU

kasabaya gelmemi olduunu ve fil-hakika rfen efrad- aairden

(airetin fertlerinden) hibirinin resen (dorudan doruya) hk
mete mracaat etmek hakkn caiz olmadn gsterir.
Bu vaziyet karsnda azim bir _hiss-i hayret (hayret hissi) du
yan Fuad Bey, keyfiyetten beni haberdar edince istiknah- hakikate
(hakikati aratrmaya) mecbur oldum. Ufack bir tedkik (aratr
ma), bu havalinin erait-i ictimaiyesinin (toplumsal artlarnn)
btn btn baka bir tarzda itliini gsterdi. Memleketi tanma
dmz, tanyanlardan istifade edemediimizi anladm. Bu va
ziyeti, memleket iin hayati ehemmiyette addettiimden teftiat
(soruturmay) brakarak bu sahadaki tedkikatm tevsi (genilet
tim) ettim. Mntkann btn kazalarn, baz mhim kylerini
dolatm. Eraf, ahali, mtegallibe (ileri gelenlerle) ile grtm.
Mahbusin (haps edilmiler) ve mahkumin (mahkumlar) ile temas
ettim. Mntkam dahilinde hal-i firarda (kaak) bulunan en me
hur aalarn, .cani ve akilerin tahassun-gahlarna {kapatldklar
kalelere) kadar giderek kendileriyle hasbihallerde bulundum. Bu
suretle iktibas (aktardm) ettiim malumat- evveliyeyi (ilk bil
gileri) kuyud (kayt) ve muhaberat- resmiye (resmi haberlemey
le) ile tevsik etmek (yazmak) suretiyle kafi (yeterli) derecede tesbit
edince sureti zirde muharrer (yukarda yazl) 14 Eyll sene [1)340
tarih ve 124 numaral raporu tanzim ettim.
hticac (delil) ve istinad olunan (dayanlan) vakayi (olaylar) o
havalinin zi-nfz (nfuzlu) ahsiyetlerini alakadar etmekte olup
bunlarn isimlerinin veyahut vakayiin cereyan ettii mahallerin
tasrihi (aklanmas), hkmetin icraat- atiyesini (gelecekteki i
lerini) ikal edebilecei (zorlatraca) iin raporda bu cihetleri
meskut (sylemeden) getim. Fakat merciimin bunlar alel-mfre
dat (mfredat gereince) tanmas, mezalim (zlmler) ve enayi
(ktlkler) tafsilatna vakf olmas zaruri (zorunlu) ve elzem (ge
rekli) bulunduu iin hitam- tedkikatta (aratrmalarn sonunda)
Ankaraya gittim. 23 Eyll sene [1]340 Sal akam o zamann Dahi
liye vekil-i muhteremi (ileri Bakan) (el-yevm Mdafaa-i Milliye
vekili) Receb Beyefendi ile heyet-i mdiran (idare heyeti) mvace
hesinde (karsnda) raporumu kraet (okudum) ve birok noktala
rn tafsil ve tavzih ettim (akladm). Ve zevkini unutamayacam
bir tarzda mazhar- iltifat oldum (beeni aldm). Mevzu-bahs rapor
byle basit bir hadisenin verdii tecesss (aratrma) mahsuldr
8

DERV HSEYN HsN

ve ancak vaziyet-i idariyeyi (idari durumu) tesbit maksadyla ya

zlmtr. Yoksa arkn zavall halknn asrlardan beri mtegalli
beden yani eyhlerden, aalardan ve beylerden grd zulmn,
enaatin (ktlklerin) derecesini tayin ve tasvir edebilmeye (res
metmeye) itikadmca imkan yoktur. Binaenaleyh bu raporda:
"Vilayet-i arkiyyenin bir ksmnda idari tetebbu mecmuas"
nazaryla baklmas ve raporda zikr olunan ahval ve vakayiin Eyll
sene [1)340 tarihinden mukaddem bulunduu (sunulduu) daima
nazar- dikkatte tutulmas iktiza eder. (gerekir)
N. B.- Tedkikat esnasnda vekalete (bakanla) takdim ettiim
iki kta (iki para) telgrafname bu havali vaziyetini icmal etmekte
(zetlemekte) olduu iin onlar rapordan evvel dere etmeyi (anlat
may) faideli addeyledim (faydal grdm).
Dahiliye Vekaletine ifre
Hitam- tedkikatta mufassalan (tafsilatl) arz edilecei zere,
bu havalide mevcudiyet-i hkumet (hkmetin kendi) mebaniye
inhisar etmitir (idaresine braklmtr). Hemen hepsi yerli olan
memurlarn mesai ve hidemat- marfrfeleri (mehur hizmetleri)
alel-ekser (ounlukla) zulm eklinde tecelli etmektedir. Milletle
hkumet arasnda eraf ve agavat (aalar) tabakas mevcudtur ki
muhafaza ve takyiye-i nfuz (nfuz takviyesi) ve hakimiyet-i rai
yesinde (halkn hakimiyetinde) mttehid (birlemi) ve mtesanid
(dayanma iinde) olan bu kitlenin bugnk vesait-i kanuniye
(kanuni vastalar) ile hedm (yklmas) ve refi (kaldrlmas) gayr-
mmkndr. Bir airet adrndan, bir ky kesinclen kan bu
kuvvet, merkez-i hkmete mntehi oluyor (sona eriyor). Bu snf,
hkumet ve halkn hidemat ve vezaif-i mtekamileden (nemli
vazifelerde11} mstaid (kabiliyetli) olmalarna, kavanin-i devle
tin (devlet kanunlarnn) tatbikine sedd-i haildir (engel deildir).
Bugn milletle hkumet arasnda kuvvetten baka hibir vasta-i
irtibat yoktur ki bunun maazallah ne gibi avakba mncer olabile
ceini (akbetlerle sonulanacan) tasrihe lzum grdm.
Mardin 29 Temmuz [1]340
Mlkiye Mfettii Hsn
Dahiliye Vekaletine ifre
29 Temmuz [1)340 tarih ve . .. numaraya zeyldir (ektir).
9

f1

11 111 il

ll l,
, 1111 ll ( k ) ikayat (ikayet) tahkikatlar
ti 1 (l l l) v fzlckcleri takdim edildi. Ahval-i idariye
t l 1
1111111 M rd in Vilayetine mteallik ksm da neticelenmek
u dlr. iki gn sonra buradan bil-infikak (ayrlmakla) Diyar
bakr ve Urfa'da bir kaar gnlk tedkikat mteakib bu mevzla
ait raporumu da tanzim ve takdim edebileceim. Tedkikattan elde
ettiim netice tasavvur edilemeyecek kadar fecidir. Memleket el
an (uan) kurln- vusta (Ortaa) hayat yaamaktadr. Bir darb-
kalil (zayf sz), millet ve hkmeti ihtirasna (hrslarna) bazie
ittihaz ederek (oyunc'ak ederek) memlekette keyfe ma-yea (keyfin
ce) hkmran olmaktadr (ynetmektedir). Milletin hakk- hayat
(hayat hakk) bile yoktur. Umumun mal ve can aalarn baziesi
olmutur. Bu zaleme, (zalimler) sessizce milleti ve hkmeti ke
mirmektedirler. Hkmetin bu havalideki vesait ve tekilat- haz
ras (mevcut rgtlenmesi) bu kuvve-i galibeyi (stn gleri) kalr
u tenkil edebilecek (bastrabilecek) halde deildir. nk mte
gallibe zmresi merkeze kadar el uzatmaya muvaffak olmulardr.
Ehemmiyet-i azimeyi haiz bulunan (byk nemi gerei) bu vazi
yet ehas (kiiler) ile de alakadar olduu iin tahriren kafi derece
de izahat arz edemeyeceimden raporumun muhteviyat (ierii)
ifahi (szl) marlzatla ikmal etmek zere Ankaraya azimetime
msaade buyrulmasn istirham eylerim.
Mardin 23 Austos [1]340
Mlkiye Mfettii Hsn
***
Mnferid" (ferdi olarak), ksmi icraatn vaziyet-i hazray ilan
edecei kanaatinde olduumdan dolay raporda vakayie ait mevaki
(mevkiler) ve ehas isimlerini tasrih ettim.

10

DERV HSEYN HSN

RAPOR
Hasebel-vazife (grevim dolaysyla) Urfa ve Mardin vilayetle
rinde itigal ettiim srada havalinin ahval-i idariyesindeki byk
boluklar nazar- dikkatimi celb ettii iin bit-tabi (doal olarak)
bu cihetleri dahi tedkike mecbur olmu idim. Basit bir tetebbu ne
ticesinde bu memleketlerin pek istisnai vaziyette bulunduklarna
mttali (haberdar) oldum. Bu havalide mevcudiyet-i hkmetin
mebaniye inhisar etmekte olduuna, hemen hepsi yerli olan me
murlarn mesai ve hidemat- masrlfelerinin (abalarnn) alel-ek
ser zulm eklinde tecelli eylemekte bulunduuna kanaat hasl
eyledim (getirdim). Milletle hkumet arasnda bir sedd-i hail vazi
yetinde bulunan eraf ve agavat gruhunun (topluluunun), idame
(devamll) ve takviye-i nfuz ve hakimiyet-i raiyesinde tamamen
mttehid olduunu ve bu maniann (engellerin) bugnk vesait-i
naksa (eksik vastalar) ile hedm ve refi gayr- mmkn bulundu
unu anladm. Hkumet ve halkn hidemat ve vezaif-i mtekabile
den (karlkl vazifelerinden) mstefid olmalarna (istifade etme
lerini), kavanin-i devletin tatbik ve infaz- ahkamna (hkmlerin
uygulanmasna), vasi bir mntkada adedi elliyi tecavz etmeyen
(gemyen) bir irzime-i kalilenin (nemsiz bir ey) mani olmakta
idiine yakin peyda ettim (anladm). Bedaheten (aka) grlyor
ki milletle hkumet arasndaki rabta ancak kuvvet sayesinde pa
yidar olmakta ve bunun da tesiri gnden gne tenakus etmektedir
(azaltmaktadr). O derece ki bu kuvvet bir gn imdiki zayf rab
tay da muhafaza edemeyecek ve o vakit hkumet masarf- azi
me ihtiyar (byk bir gayret sarf ederek) ve harekat- mhimmeye
(nemli harekata) kyam eyleyerek (kalkarak) maduriyetten ba
ka bir gnah olmayan biare halk bil-mecburiye (mecburen) zp
perian edecektir. Edvar (devirlerin) ve ezman- salifenin (gemi
zamanlarn) mahsul-i seyyiat (gnah rn) olan bu vaz- meu
ma (uursuz olaya) kar merutiyet hkmetlerince de imdiye
kadar tedabir-i mania ittihaz edilmemi (tedbir alnmam) olmas
esbabn vilayetlerin muhabere (haberleme) dosyalarndan taharri
ettim (aratrdm). Sinin-i maziyeye (gemi zamana) ait kuyud ve
muhaberata dest-res (kudretli) olamamakla beraber son senelerin
dosyalar gsteriyordu ki vaziyetin mul (kapsam) ve ehemmiye11

l IIMUl

'iN iLK KORT RAPORU

li vilayetler hakkyla merkeze arz ve iblag etmemiler (ulamam

lar) yahut edememiler.
Makam- samilerini (yksek makamlarn) memleketin hal ve
vaziyet-i hakika-i idariyesinden (asl idari durumundan) haberdar
etmek, heyet-i teftiiyelerinin (tefti heyetinin) akdem vezaifi (n
celikli grevi) olduu iin tedkikat- evveliyemin netayicini (ilk
aratrmalarmn neticelerini) 29 Temmuz ve 24 Austos [1]340
tarihli ifreli telgraflarla arz etmi idim. Bilahare tedkikatmn sa
hasn tevsi ederek Mardin, Diyarbakr, Siverek, Urfa vilayetlerinde
ve Savur, Midyat, Nusaybin, Beiri kazalaryla baz kurada (kyler
de) biz-zat ve Deyrek [Derik) ve Viranehir kazalarnda dahi M
fetti Cavid Bey vastasyla tetebbuatta bulundum. Ergani Madeni,
Siirt, Malatya vilayetleri hakkndaki malumat- sabkam (evvleki
bilgilerimi) namus-kar (namuslu) ve kuvvetli zevatn malumatyla
takviye ettim. Btn bu mstahsilatn (elde edilenlerin) acizlerinde
(bende) husule getirdii kanaatin kabil-i ifade olanlarn (ifade edi
lebileceklerini) tahriran bu raporda arz edeceim. Fakat maruzat
mm teshil-i tefhimine (aklanmasn kolaylatrmaya) medar (se
bep) olmak zere evvel emirde bu memleketlerin ictimai hayat ve
vaziyetleri hakknda izahat itas (izahat verilmesi) zaruridir.
Asr- sabkn (gemi asrn) nsf- ahryla (son yarsyla) asr-
hazrdaki (uanki) fikri cereyanlar, inklablar, Garbi (Bat) Anado
lu' da ictimai pek mhimtekallubat (dmanlk) vcuda getirdii,
derebeylerin ve aalarn halk ve hkumet zerindeki gayr- makul
(akl d) nfuz ve tahakkmlerini ref ve izale eyledii halde mev
zu-bahs etmek istediim yedi vilayette ekli ve zahiri baz tebed
dlattan (deimelerden) baka esasl tesir husule getrememitir.
Bunun da esbab ekseriyet ahalinin inklab cereyanlarna, slahata
mmanaat (emgel) ve muhalefetten ya da hkmat- maziye (ge
mi hkmete) ve zailenin (geici) vilayat- arkye ahvaliyle suret-i
ciddiyede itigal etmemi veya edememitir. Garbi Anadolu'nun
her tarafnda ahali arasndaki snf ve zmre farklar mrtefi oldu
u (ykselmi) halde arki vilayetlerde sunuf taksimat (snf pay
lam) eski eklini muhafaza etmektedir. Yalnz uhur (ehirler)
ve kasabat (kasabalar) bu ( . . . ) bir dereceye kadar kurtulabilmitir.
Binaenaleyh tabi olduklar erait-i ictimaiyeye gre arkta ahaliyi
iki ksma ayrabiliriz:
ehirli, Kyl.
12

DERV HSEYN HSN

ehir ve kasabalar ahalisinin erait-i ictimaiyesi Garbi Anadolu

ahalisininkine bir dereceye kadar ebihtir (benzerdir), az ok
karibtir (yakndr). Bu halk hkmetin gz nnde bulunduu
iin hakk- hayata maliktir (sahiptir). Serbeste yaayabilmekte,
diledii sanat ve ticareti icra edebilmekte ve mahsul-i mesaisinden
(almalarndan) de mstefid olmaktadr. arkta kyllerin tabi
olduklar ictimai erait ve kavaid ehirlilerinkinden tamamen
bakadr. nk kylerin ekseriyet-i mhimmesi airet tekilat
ve kavaidine tabidir. Mevcud airetlerden bazlar hkmete
malum bulunduu halde, dierleri bilinmemektedir. Hatta baz
mahallerdeki memurin (memurlar), daire-i memuriyetlerinde
airet tekilat mevcud olmadn iddia ettikleri halde basit
bir tedkikat neticesinde memleketin tamamen bu tekilata tabi
bulunduunu grdm.
arka ihtiyar- sefer (yolculua kan) eden bir zat Birecik>te
Frat Nehrini getikten sonra katedecei mesafenin mutlaka bir
airet mntka-i nfuzu dahilinde bulunduuna kanaat etmelidir.
Bu airetler bir takm aksam (ksmlara) ve kabaile (kabilelere)
inksam etmilerdir (ayrlmtr). Airetlerinin saha-i nfuzlarnn
(nfuz sahalarnn) taksimat- idareye (idari blnmle) alel
ekser tevafuk etmekte (denk gelmekte) bulunmasna nazaran
tekilat- mlkiyenin (mlki amirliin) vaktiyle aairin menatk-
iskaniyeleri (iskan edilen mntkalar) nazar- itibara alnmak
suretiyle icra edilmi olduuna hkm etmek iktiza eder. Bu
vilayetlerde baz kyler de vardr ki bunlar kasabalarda mukim
(oturan) bulunan erafa aittirler ve airet tekilat haricindedirler.
Siverek, Diyarbakr, Urfa, Mardin erafnn fiilen tasarruf etmekte
olduklar yzlerce ky bu kabildendir. Bu kyler dahi vaktiyle bir
airete mensub iken birer suretle ehirlerdeki erafn eline geerek
aair menatk- nfuzu haricine km olduklar anlalyor.
Maa haza (bundan byle) buralarda mukim kyllerin erait-i
hayatiyeleri (hayat artlar)dierlerinden pek farkl deildir.
Arazi mutasarrflar vaziyet-i ictimaiyeleri (toplumsal durum
lar) itibaryla sunuftur:
uhur ve kasabat eraf ve ahalisidir ki yukarda bunlardan bahs
edilmitir.
Resa-y aair (airet resileri) ki bunlarn arazisi aba v ecdad
larndan (aile byklerinden) intikal etmi veyahut taraflarndan
13

CuMHURYET'iN LK KRT RAPORU

zabt (zorla) ve mbayaa olunmutur (satn alnmtr).

Kyllerdir. Bunlar da ya mstakil yahut bir airete mensftb
olurlar. Mstakil kyler pek nadirdir ve ancak uhftr ve kasabat ci
varnda bulunurlar. Dierleri mutlaka bir airetin daire-i nfuzu
dahilindedir.
Bu havalide tapu senedi arazinin tasarrufa hccet (kullanmna
delil) ve sebeb olamaz. Arazi ancak nfuz ve kuvvetle tasarruf olu
nur. Zayfn araziye tasarruf edebilmesi mmkn deildir. Meer
ki mstakil kylerde bulunsun. Maa haza eraiti hazra (mevcut
artlar) devam ettii takdirde ahd-i karibde (gelecek asrda) ms
takil kylerin tamamen ortadan kalkaca phesizdir.

14

DERV HSEYN HSN

RQ'ESA-YI AAR
Arab airetleri resa.sna eyh, Trk ve Krd resa.sna Aa tlak
olunur (tayin edilir). Krdistan'n ark ve imal (kuzey) ksmlar
na mnteir olup (yaylp) dine istinaden halk zerinde pek men
hus (uursuz) ve ok kuvvetli bir hakimiyet tekil etmi bulunan
tekkeler meayihi Arab airetleri eyhleriyle kartrlmamaldr.
Riyaset (liderlik) muayyen (belirli) ailelere mahsustur. Geri kaide
ten pederden evlada intikal etmek lazm gelirse de zirde izah edile
cei vechile riyaset ufak bir saltanat ekil ve mahiyette olup bunun
cazibesi aile erkan arasnda daima rekabet tevlid etmekte (dour
makta) bulunduundan evla.diyet kaidesi alel-ekser mahall-i tatbik
(uygulama sahas) bulamyor. Riyaseti ele geirmek hevesi, peder,
birader, akrabay, evlad birbirine dryor. Bu yzden mcade
leler, muharebeler, mukateler (arpmalar) oluyor. Kardein kar
dei katl ettii kesretle (ounlukla) grlyor. u kadar ki efrad-
aair bu mcadelatta (mcadelelerde) nfuz ve tahakkmne tabi
olduu ahsn ihtiyacat- maliyesini (iktisadi gereksinimlerini)
tatmin etmekten ve ledel-hace (ihtiya grld zaman) onun
emri altnda silahla hizmet eylemekten baka bir hakk ve salahiyeti
(yetkisine) haiz deildir.
Resa-y aair "mukaddes (kutsal) ve gayr- mesul" drler (so
rumlu deillerdir). Bunlarn devam-i. saltanat ve hayatlar raiyyele
rine zulm ve teaddi (bask) esasna mstenid (dayanm) bulundu
u halde hi kimse rfen bunlarn ahsna kasd etmek salahiyetini
haiz deildir. Hatta hibir aair reisinin ve efrad- ailesinin ahs
ve hayatna kasd ve tecavz edecek imkan hatrndan bile gei
remez. Binaenaleyh bir airet reisi ne kadar zalim ve gaddar olur
sa olsun madur iin mukaddemat- vakaya (gemite yaanm
olaylara) ser-fru (ba emekten) etmekten nadiren reisinin saha-i
nfuzundan kap dier bir reise iltica etmekten baka are yok
tur. Reise kar her hangi bir suikasda mutlaka failinin ve ailesinin
en feci surette ifnasyla (yok olmasyla) neticelenir ve tayin-i ceza
hususunda muvafk (uygun) ve muhalif resa, mttehiden hareket
ederler.
Bir Aa tandm ki az zaman zarfnda seksene karib adam katl
etmi, halka pek mergub (rabet gren) olan tarikat meayihini
15

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

zifaf ziyafetinde ve birok meduvvin (davetliler) mvacehesin

de yatrp boazlatm ve menkuhasn (nikahl karlarn) onla
rn kanl cesetlerine bastrarak zifaf odasna gtrm iken el-an
kemal-i an (hret iinde) ve serbesti (serbeste) ile yaamaktadr.
Aair ve kabail arasndaki mcadelat ve muharebatta dahi bu
kaide caridir. Airet reisi dman saflar arasna dalar, rast geldii
ni ldrr. Fakat efradtan hi- kimse ona el uzatmak hakkn haiz
deildir. Ona ancak dman aireti reisi veya efrad- ailesi el uza
tabilir. Bir reis ya ecel-i mevuduyla (eceli geldiinde) yahut yine bir
Aa kurunuyla telef olur: Bu kaidenin istisnasn iitemedim.

16

DERV HSEYN HSN

AGALARIN MENAB- KUVVET

(KUVVET KAYNAGI)
Aalk ufak mikyasta (lekte) saltanat- ahsiyedir (kiisel sal
tanattr). Aann memleketi, tebeas, mahkemesi, mlk ve askeri
tekilat ve btn bunlarla beraber saltanatnn idare ve idamesi
iin menabi-i varidat (servet kayna) vardr.
Aann nfuzunun cari olduu menatk- araziye onun "mem
leketi", bu mntkalarda meskun ahali "tebeas" dr. Aann tebe
asna kar ve vaziyeti en mstebid (zorba) hkmdara _rahmet
okutacak derecede edidtir. Zirde mebahis-i mahsusasnda izah
olunacaktr (jleride zel olarak bahsedilecektir).
Aann menabi-i varidat mteaddittir (biroktur):
1. ahsen mutasarruf (tasarruf sahibi) olduu arazidir. Aa
larn bir ou klliyetli araziye tasarruf etmektedirler. Bu
arazi alel-ekser eslaftan (ounlukla atalarndan) intikal
etmitir. Cebren veya hil ve desayis (hileler) ile ashabn
dan zabt edilmi arazisi de vardr. Aala ait araziyi onun
hayvan ve tohumuyla iftiler ziraat ederse kaffe-i haslat
(btn haslat) aann hazinesine gider. Aa bu iftilere
hisse veya cret deil ancak lmeyecek kadar zahire verir.
Airet' vsatine (geniliine) gre aann , be, on, elli
ve daha fazla ky vardr. Bu kylerde alan ve yaayan,
aann servet ve saltanatn temin eden ahali-i asliyenin
(asli unsurun) dar ekmeinden baka hibir ey talebine .
hakk yoktur. Onun iin iftiler fakr u sefaletin son dere
cesindedirler. Arkalarnclaki palasparadan (pisliklerinden)
baka ma-melekleri (hibi: eyleri) y,oktur. Baz taraflarda
hayvan ve tohum ahaliye, arazi aaya ait olur.. Bu takdirce
ahali haslatn muayyen mikdarn aylk hakkn haizdir.
Fakat zirde grlecei zere bu hakk nazaridir. Fiiliyatta
alel-ekser bunlar da aann hesabna alm olurlar. Aa
klliyetli araziye malik olduu iin bu tarz ziraat ona pek
mhim bir varidat temi:: etmektedir.
2. Aar (toprak vergisi). Bu havalide aar, hkmetten ziyade
aalara faide temin etmektedir. Suret-i umumiyede (genel
olarak) denilebilir ki aar mzayedelerinde rekabet car de-

17

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

ildir. Yalnz uhur ve kasab.atta mukim eraf ve agniyaya

(zenginlere) ait kura mzayedatnda (ky mzayedelerin
de) veyahut nfz ve kudreti nisbeten zayf olan resaya
ait kylerde bir dereceye kadar rekabet cereyan eder. Baz
istisnai vaziyetlerde ve mesela bir airet aasnn mntkasndan li-sebeb-i mecbur (zorunlu olarak) firar olmas ve
idare memurunun bu frsattan istifade edebilmesi sayesin
de dahi az (kural d) olarak airet kylerinin rekabetle
satlmas mmkn olabilir. Nasl ki hkumet tarafndan
ciddi takibata maruz kalmasndan nai (dolay) alt ay ev
vel Suriye cihetine firar etmi olan bir airet reisinin ky
lerinde bu sene salifi (gemii) kadar feyz ve bereket olma
d halde bedel-i ihalede bir misli zamaim (zamlar) vaki
olmutur.
Ky eer airet reisinin mntka-i tasavvurunda ise
onun aarna ancak o airet reisi yahut adam pey urabilir
(arkasndan vurabilir). uhurda ve kasabattaki erafa ait
kylerde dahi bu kaide caridir. Bir airet aasnn yahut
eraftan birinin kyn onlarn muvafakati inzimam (da
hil) etmeksizin haricten birinin iltizam edebilmesi (toprak
zerinde hak sahibi olmasnn) imkan yok gibidir.
Aar mzayedesi memurin-i mlkiye ve maliye iin
azab- elimdir (byk bir azaptr). Kyn sahibi, aas ya
hut adamlar davet olunur. Mahsuln feyz ve bereketi deil
vali ve kaymakamn kuvvet ve nfzu sayesinde bedel-i
sabkna (eski bedeline) 5-10 kuru "ltfen" zam ettirilerek
ihale muamelesi icra klnr. Bu bedel hibir zaman deer
fiyat deildir. Hatta bedel-i ihale (ihale bedeli); kymet-i
hakikiyenin (gerek deerinin) onda, yirmide birine bile
debilir.
Aa aarm aldktan sonra eer insaf ederse mikdar-
kanuni (yasal miktar) olan sekizde bire tarlaya dklen,
harman yerinde kalan, hayvanata yedirilen mikdar, aalk
hakk, jandarma, tahsildar, memur- hesab masarf i'ae
sini (gndelik masraflarn) zamm etmek (eklenmek) sure
tiyle sekizde iki, e ibla ederek alr. Yahut bazen insafsz
l ileri gtrerek mahsuln hemen tamamn anbarlarna
nakl ettirir. Bylelikle bir taraftan Hazinenin istihkakn
18

DERV HSEYN HSN

alm, dier taraftan ahalinin mahsul-i mesaisini gasp ey

lemi olur. Ahalinin mezalim-i vakadan (zi.lm grd
olaylardan) ikayet edebilmesine imkan yoktur. Hkmet
e aarn emaneten idaresi dahi kabil deildir. Esasen baz
yerlerde resa-y aair dahi kylerini iltizam etmedikleri
iin hkumet bunlar bedel-i takdiri (ngrlen bedeli)
suretiyle ahali-i mahalliyeye terk etmektedir. Bu gibi ah
valde Aa mahsul tair eder. Hkumet de ky ahalisini
ifa-y bedele (bedelin denmesine) davet ederse de rden
mstefid olmadklar gibi alel-ekser mal tlak olunabilecek
eyleri olmad iin o kylerin bedelat na-tahsil (tahsil
edilememi bedelleri) kalr. Buna binaen aar aalarn en
kuvvetli menba- varidatdr.
3. Anam Resmi (Kkba hayvan vergisi) : Bu havalide
anamn kavanini meriye (yrrlkte olan kanunlara)
vechile tadad (saylmas), yoklamas mmkn olmam
tr. Ky ve airet aas mntkasndaki hayvanatn aded-i
sahihini (gerek saysn) hkumet tayin edemez, bu hakk
aaya aittir. Aa ne kadar bildirirse hkumet onunla ik
tifa (yetinmeye)etmeye mecburdur. Hkmetin en kuv
vetli zamannda dahi aair anam tadad suretiyle deil
pazarlk tarikiyle (yoluyla) tayin ve tesbit edilmitir. A
nam resminin tahsiline vasta olan aadr. Her sene vakt-i
muayyeni hulul edince (gelince) aaya ashab- anamdan
tayin ettii miktarda resm tahsil ve istifa eder. Bu havalide
anam miktar pek kesretli olduu ve aann tayin ettii
resm fahi idi (yksek olduu) cihetle Aa, anam resmi
olarak pek klliyetli mebla der-ceyb (zimmetine geirir)
eder. Ve akdemce hkmete bildirdii aded-i anamn
resm-i kanunisini isterse Hazineye tesviye (dzenler) eyler.
Bu sene aalar ekseriyetle ahaliden madeni 12 kuru ze
rinden anam resmi cibayet (tahsil) etmilerdir ki bunun
kat para ile muadili 45 kurutur. Baz aalar kyllerden
aldklar resmin mikdarn 80 kurua kadar karmlar
dr. Bir kyde 800 koyun ve kei bulunduu malum iken
Aa bunun 25osini kayd ettirip hkmete o mikdarn
resm-i mirisini (miri vergisini) tesviye eylemi ve fakat
kendisi ahaliden tayin ettii mikdarda resm almtr. u
19

LUMHURI YET ' I N l L K KURT KAPORU

4.
20

ufack muamelede aann istifadesi 600 liraya karibtir. Ve

ahalinin kesesinden kan parann onda biri bile hazineye
girmemi demektir.
Koyun sahibleri anam resminden baka aalara her
sene muhtelif namlarla baz rsum daha tediyesine (de
meye) mecburdurlar. Mesela, koyun krkm mevsiminde
yz koyunun ynnn resmine mukabil bir batman kah
ve, tevelld eden beher (her bir) kuzu iin madeni 5 kuru,
sat vukuunda beher koyun iin keza 5 kuru alr ve hay
vanat gbrelerinden kendisi istifade eder.
Midyaj:'la Mardin arasnda Bneyl(?) Deresinde
zaman- kadimden (eski zamandan) kalma cesim (byk)
maaralar ve mebzul (bol) sular vardr. Yazn bu maara
larda oo bine ka:rib anam barndrlr. Midyat kazasnn
ok taraflarnda su olmad iin ahali hayvanlarn lkba
harda Bneyl(?) Deresine gtrp yaz orada imrar etmek
(geirmek) mecburiyetindedirler. Ehl-i vukuf (blgeyi bi
lenler) bu sene dahi orada 100 bine karib anam bulundu
unu temin etti. Hkumet bunlardan bir para anam res
mi almaz imi. Bu maaralarn bulunduu sahaya tapu ile
deil kuvvet ile tasarruf ediliyor. Buralara tahakkm eden
Aa bu koyunlarn resm-i muayyeninden mada (baka)
balada (yukarda) zikr olunan mahsulat- hayvaniye resmi
ni ve fazla olarak muhafaza creti namyla her srden bir
koyun ve bakaca her koyundan madeni 2 kuru alr imi.
u malumata ve ehl-i vukufun kanaatine nazaran Midyat
kazasnda her sene 150 bin anam dahil-i defter edilmek
lazm gelirken hkmete ancak 40 bin aded anamn res
mi istifa olunabilmektedir. Nusaybin kazasnn Yezidilerle
meskun drt ky vardr. Mecmu (toplam) nfus 400 hane
kadardr ve yalnz bunlarn anamnn 70 bin raddesine
olduu mtevatirdir (aktarlmaktadr). Dier kura ahali
sinin dahi kili mikdarda ana.m bulunduu halde Nu
saybin kazasnca resme tabi tutulabilen anam mikdar 30
bini gememektedir. Anamn fazla varidat da aalarn
keselerine girmektedir.
Arazi vergisiyle tarik bedelat- nakdiyesinin (parasal kar
l) vesait-i tahsiliyesi (tahsildarlar da) de aalardr.

DERV HSEYN HilSN

Hkumet kimlerin ne mikdar vergiye tabi bulunduunu,

tarik bedel-i nakdiyesiyle kimlerin mkellef olduunu bi
lemez ve tahakkuk,ettiremez. Bu hususta da aann vesata
tine mracaat etmek mecburidir. Bu resimleri aalar tahsil
ederler. Fakat tahsilat mikdar- kanunide deildir. Herke
sin hal ve iktidarna gre tahsilat icra eder. Vergi vaktiyle
tayin edilmi mikdardr. Senelerin mruruyla bu mikdar
tebeddl etmez (deimez). Aa tahsilatnn bir ksmn bu
muayyen vergiye mukabil verir. Bakiyyesini nefsine hasr
eder (kendisine alr). Vaktiyle umum kuradan vergi ve
tarik bedeli tahsil edilmekte iken son bir iki sene zarfnda
aalarn cretleri tezayd ettii (artt) iin baz mahal
lerde bu czi tekalif (teklifler) dahi istifa edilememektedir.
Ez-cmle (zetle) Midyat kazasnn 5oye karib karyesi asla
vergi vermemekte hatta kylerine tahsildar bile kabul et
memektedirler. Bu hareket hep aalarn lehine vaki oluyor.
Aalar, ahaliden borlarnn kat kat fazlasn tahsil ettikle
ri halde hkmete hibir ey vermemek cretini de gster
meye balamlardr. Esbab- muharrereye mebni (yazlma
sebeplerine bal) aalar bu menabiden dahi klliyetli va
ridat elde etmektedirler.
5. Aalarn menabi-i varidatndan birisi de teamlen almak
ta olduklar hedayadr (hediyelerdir). Aann saha-i nfuz
ve kudreti ne kadar vasi olursa kendisine takdim olunan
hedaya yekunu da o nisbette fazla olur. Hediyenin muay
yen bir zaman da yoktur. En ufak bir hadise hediye celbine
sebeb olur. Sebeb hadis (ortaya knca) olanca aann zir-i
nfuz (nfuz sahibi) ve raiyyetinde bulunanlar iin hediye
itas mecburiyeti tahakkuk eder (gerekleir) ve verilecek
hediyenin kemmiyet (nicelii) ve keyfiyeti (nitelii) sahi
binin kudretine gre deildir. Aann beenmesi ve kabul
etmesi lazmdr. Aa teehhl eder evlenir) yahut evladn
evlendirirse hediye vermek lazmdr. Aann snnet d
nne hediye gtrmek mecburidir. Bayramlarda aa
her halde tebrik edilir ve tebrikat iin kymetdar hedaya
ile birlikte arz olunur. Hatta airet efradndan birisi kz
n yahut olunu evlendirecei vakit aaya hediye vermesi
iktiza eder. Aann ocuu tevelld ettii yahut efrad- ai21

CUMHURYET'iN LK KRT RAPORU

6.

22

lesinden biri vefat eyledii vakit tehniye (anma) ve taziye

merasimi hediye ile icra olunur. Bazen Aa li-maslahatin
(maslahat gerei) yahut li-sebebin uzunca mddet airetin
den tegayyb ederse (gzden kaybolursa) avdeti hediye ile
tesis edilmek lazmdr. Haricten bir ahsn dier bir airet
reisi ihtiramen (sayg gstererek) ziyaret eylemesi hediye
takdim etmesini de icab eder.
Hediye ya hayvan yahut nakidtir. Aair arasnda kat
para tedavl etmedii iin hedaya-y nakdiye altn gm
meskkattr (paradr). Aa kendisine arz olunan hediyeyi
beenmezse sahibini onu tebdile icbar eder (zorlar). Buna
binaen hediye dahi aann menabi-i mhimme-i varidat
dandr (nemli bir servet kaynadr). Aann aireti ne
kadar kalabalk ise bu yzden edecei istifade de o nisbette
fazla olur. Baz aalarn nfuzu, saha-i icraatlar haricine
kabilir. Byk airetler zi-nflz aalar bu kabildendir. O
vakit hedaya bu aann etbana (takipilerine) inhisar et
meyip harice de sirayet eder. Uzak mesafelerden, yabanc
airetlerden hediyeler gelir. Bilhassa onun tecavznden
ihtiraz eden (saknr), hasenatna ve muavenetine (yard
mna) arz- ihtiyac etmekte bulunan (ihtiya olunan) ehas
ve aair, hediye vesilelerini asla karmazlar. Geenlerde
uzun bir gaybubetten (kaybolutan) sonra memleketine
avdet eden zi-nflz bir airetin reisine gerek kabilesinden
ve gerek komularyla karib ve baid (uzak) mahallerden
gelen hedayann mhimm bir yekun tekil ettii ve yalnz
katrlarn 20oe bali olduu (uzat) tevatren (dilden
dile) sylenmektedir. Aa bazen yzszl ileri gtrerek
ihtiyac- acilinden bahisle halktan muavenet-i nakdiye ta
leb eder ve bunun mikdarn da kendisi tayin eyler. Halkn
bu talebi isaf etmemesine (yerine getirmemesine) imkan
yoktur.
Aalarn menabi-i varidatndan birisi de ceza-y nakdi,
diyet, masarf- muhakemedir (yarglama masraflardr).
Aa, efrad- aair arasndaki ihtilafat- huklkiyeyi (huku
ki uyumazlklar) halleder ve iin derece-i ehemmiyetine
gre bazen her iki taraftan bazen yalnz bir taraftan tensib
edecei (uygun grecei) mikdarda cret alr. Mevadd-

DERV HSEYN HSN

7.

ceza.iyede (cezai miktarlardan) birisi aleyhinde la.hk olan

(eklenen) hkm mutlaka reis iin mhimm mikdarda ce
zay tazammun eder (ierir). Aann emrine muhalefet et
mek, rzas olmakszn evladn evlendirmek, aharn mal
ve ahsna tecavz eylemek, rzas hilafnda hkumet ve
memurin-i devlet ile temas etmek, ceza-y ahsinin tazmi
ninden baka aaya da ceza olarak para yahut hayvan ita
sn istilzam eyler (gerektirir). Tahadds eden (meydana
gelen) cinayatta katil diyet itasna mecburdur. Bu para aa
ya verilir. Aa bundan mnasib grecei mikdar maktu
ln veresesine verir yahut vermez. Katilin hkmete der
dest edilerek mahkum olmas veya beraet etmesi, cezasn
ekmesi, diyetin istifasna mani olamaz. Katil, mddet-i
mahkumiyetini (mahkumiyet sresini) ikmal edip hapis
haneden ktktan sonra da bu diyeti vermek ztraridadr
(mecburdurlar).
Aalarn irad menbalarndan (gelir kaynaklarndan) birisi
de "msaderat"tr. Efrad- aairden birisi aay mhimm
surette zrar edecek (zarar verecek) bir vaziyet ihdas ve
bilhassa Aa aleyhinde hkmetle mnasebet tesis ederse
Aa onun emval (mallar) ve emlakini msadere eder. Bu
kaide kesretle cari ve vakidir. Aalarn bi-nihaye (sonsuz)
araziye sahib olmalar ancak msadere sayesindedir. n
k bu havalide sebeb-i tasarruf, tapu senedi olmayp kuv
vet ve kudrettir. Kendilerine gayr- mensub bir takm ms
takil ve hr kylerde aalar birer vesile ile bir iki ufak para
arazi elde ettiler mi dier ahalinin de hukuk- tasarrufiyesi
zeval bulmu addedilmelidir (azald dnlmektedir).
nk bu araziye aann yerletirecei eirra kyn btn
ahalisini, ne kadar kalabalk olursa olsun, hukuk- tasarru
fiyesinden mahrum edip hal-i esarete irca etmeye kafidir.
Bunun emsal-i kesiresi (birok rnei) vardr. Dn hrr ve
mreffeh yaayan yzlerce, binlerce aileler bugn hal-i esa
ret ve sefalettedirler. Bugnk vesaitle bu mhimm mah
zurun nne geebilmek imkan da yoktur. Aalar bazen
sahihlerini tazyik ederek (zorlayarak) pek ucuz bedel ile
arazi mbayaa ederler ki bunu da msadereye ilhak etmek
hata olmaz.
23

C l l M l l l i l I Y l!'l' ' I N

H.

9.

24

l .K

KRT R A PORU

A alorn bir mcnba- irad da emlak-i metrukedir (ter

k dilmi mallardr). Bu vilayetlerden birok Ermeni ve
'i.l ryani ihtiyar- hicret etmilerdir. Onlarn bu havalide
mutasarrf olduklar arazi mhimm yekunlara bali. ol
maktadr. Bunlardan metruk arazinin marifet-i hkmet
le idare edilmesi, varidatmn Hazinece cibayet olunmas
iktiza ederken hkmetin vaz- yed edebildii (el koyabil
dii) bu kabil arazi la-ey mesabesindedir (yok hkmn-
dedir). Birok kazalarda yz binlerce dnm araziden bir
para irad olunamamaktadr. Halbuki resa-y aair kuvvet
ve kud,retlerine istinaden bu araziyi diledikleri gibi kullan
maktadrlar. uhur ve kasabat eraf ve ayan bu yamaya
n ayak olmulardr. Hkmat- mahafye (mahalli hk
met) yolsuzlua k;ar dahi imdilik bir are-i mania ittiha
zna muktedir deildir (are bulamamaktadrlar).
Gazve ve talan dahi resa-y aairin menabi-i varidatn
dandr. Bazen airet aas gazveyi biz-zat icra eder. O vakit
menhubatn ('ileri gelenlerfn) kaffesini kendisi alr (yanna
alr), ayet talan icra eden efrad- aair ise reis, magsubatn
(gasp edilenlerin} nsfin alp dier nsfn gasiblara (gasp
ecilenlere) verir. Meskun airetlerde bu hal son zamanlarda
nedret kesb etmi (az grlr olmu) ve bunun yerine hr
szlk ve kat- tarik (yol kesmek) kaim olmutur.

DERV HSEYN liSN

AGALARIN KUVA-YI ASKERYES

Bu kadar vasi ve mstemir (srarl) menabi-i varidata malik
olan airetin mkemmel kuvve-i askeriyesi de vardr.
Resa-y aairin kuvvetleri iki ksmdr:
Bir ksm suret-i daimede (daimi olarak) kendisine refakat eden
kuvvettir ki bunun mikdar airet reisinin derece.-i nz ve ehem
miyetine gre 15-20 silahrdr. 1ooe kadar tahavvl (deiir) ve
bazen bu mikdar da tecavz eder (aar). Bu kuvvet, aann asakir-i
hassas (zel askerleri) mahiyetindedir. Aa bunlar eri, cesur, si
lahr kipselerden intihab eder (seer). Bunlar gece gndz ;ann
refakatinde bulunurlar ve aann en messir (etkin) ve en mutemed
(gvenilir) vesait-i icraiyesidir (icra aralardr) ki bunlarn teslih
(silahlandrma), ilbas (giydirme) ve iaeleri Aa tarafndan der-uh
de olunmutur (stne alnmtr). Aa bunlar iin ok masraf ve
fedakarlk ihtiyar eder ve ancak bunlar sayesinde aireti zerindeki
nfuzunu muhafaza ve idame edebilir.
Aann ikinci ksm kuvvetini aair efrad tekil eder. Saltana
tn, servetini hsn-i muhafaza etmesi Aa iin hayati bir meseledir
ve aann btn mesatsi tamamen bu noktaya mteveccihtir (y
nelmitir). Geri Aa bu hususta hkumet nfuz ve kuvvetini is
timal etmeyi (Rullanmay) pekala bilir. Ancak husema (dm;nla
rnn) ve rnkabasnn (rakiplerinin) onu tecavzatna kar daima
ihtiyatl bulunmak mecburiyetinde olduu iin zir-i idaresinde bu
_ lup.a,n ahaliden mmkn olduu kadar fazlasn teslih etmektedir.
Fakat bu teslibat masraf tamamen ahaliye aittir. Aa, vakt
hali msaid olanlar silah tedarikine icbar eder ve bu arzusu
biz-zarure isaf olunur. Yakn zamanlarda teslihat meselesi daha
ziyade vsat peyda etmitir. imdi her airet mmkn olduu ka
dar fazla silah mbayaa etmektedir. Ahali zaten silahprdr. n
k bir ocuk 8-o yana girince silah istimaline balar. Op.un iin
halkn eline geen her silah mensub olduu aann kuvvetini haki
katen tezyid eder. Halkn en ziyade rabet ettii silah ufak apl
mavzerdir. yi bir tfee 120 aded sim Mecidiye verilmektedir ki
rayice nazaran 95 lira demektir. Fakir halkn bu kadar mhimm
masraf ihtiyar etmesi aalk nfuz ve kuvvetinin derece-i iddetine
de miyardr (ldr).
25

CUMHURYET' i N L K KRT RA P O R U

Aairin teslihat derecesini suret-i sahihada (aika) tayin ede

bilmek mmkn deildir. Bu babda istihsal edilebilecek (retebile
cek) malumat tahmini ve daima asgaridir. nk herkes silahnn
bir gn hkumet tarafndan taleb edilmesi ihtimalini pein nazar
da bulundurur.
Vekalet-i celilelerinin (bakanln) emriyle vilayetlerce airetler
hakknda tanzim olunan istatistikler dahi malumat- sahihay (ger
ek bilgiyi) cami deildir (kuatmaz). Ez-cmle nfusu 3.8ooden
ibaret olan Badll Airetinin msellah (silahl) efrad mezkur (zik
rolunan) istatistikte 400 gsterildii halde bunlarn mikdarnn
oooe karib olduunu lit-tahkik rendim.
Bir kazann iki karyesinde ay evvel ancak ikier tfek bulunduu muhakkak iken imdi her iki kyde altmardan fazla silah
mevcud idi temin olundu. uras pheden varestedir (uzaktr)
ki herkes hatta kudreti mahdud (snrl) ve gayr- kafi olanlar bile
kemal-i hararetle silahlanmaktadrlar. Aile sahibi yal bal bir
adamn silah tedarik etmek zere medar- maiet (geim kayna)
ve hayat olan bir ift kzn sattna ahid oldum. u hal kar
snda bu havali halknn karib bir tehlike veya ihtimaline kar
hazrlanmakta olduklarna hkm etmek zaruridir.
Bu tedarikat bit-tabi aalarn kuvvetlerini tezyid etmektedir.
Bunun derecesini anlamak iin devair-i resmiyenin (vergi zaman
nn) verdii-phesiz naks- malumat suret-i umumiyede gzden
geirivermek kafidir. Zira bu malumata nazaran mesela Siverekin
Bucak kolunda o bin kk apl mavzer; Viranehirde 4.900; Ka
rakeide 1.000 silah vardr. Karacada kolunda ocuklardan mada
herkes msellahtr. -pek asgari bir mikdar irae eden (gsteren) bu
rakamlar kemal-i ehemmiyetle nazar- dikkate alnmaldr.
urasn da ilaveten arza lzum grdm ki Siverekin baz
cihetleri silah tedariki hususunda daha arki vilayetlere nisbetle
hayli geridirler. Zaten esna-y devr (o zaman da) ve teftite kasabat
haricinde tesadf ettiini ehasn onda sekizi msellah idi. Yani
bugn bu havali tamamen ve muntazaman msellah addolunabilir.

26

0 13 , v , , v s n,

AGALARIN KAZ.Ai KUDRETLERi

Resa, airetleri dahilinde tahadds eden vakayi v ,
(sularn) ve bilumum ihtilafat- hukC.kiyenin hali f:sl n d l
de etmitirler. Aair-i seyyarede (gebe airetler d 1 I l
suret-i mutlakada caridir. Her airetin Arife nam ylJ 1 t
muhtelifeye mnkasim (farkl derecelerde sn ll nd t t l ,
hakimleri vardr. Bunlar airet eyhinin tahL n r d l l
Airet efrad arasndaki mesail-i hukukiye (hukuki '"l l l
,1
ve cezaiyeyi tedkik ve hallederler ve hkmh:rl
vastasyla icra ve infaz olunur. Bu hususta ittib (uy uh) , ll,
kavaid gya ahkam- eriye fakat hakikatte teaml Vl' yll 1 1 i l
ve keyfidir.
Cezalar, bedeni olmaktan ziyade malidir. Kati, c'I ( , l
may), sirkat (h.rszl), deyni (borcu) ve ceza-y nakdy I l
eder. Yalnz fiil-i eniin (kt fiilleri) ve dier bir iki crm(
bedenidir.
ki airet arasnda tahadds eden vakayi ve ihtilaf.1t , n
vastasyla hallolunur. Cinayetler bile alel-ekser h k
aksetmez ve indirilmez. Fakat Krd airetlerinde kudret I k
yoktur, mutlak deildir. Geri cnha (su) ve kabahati , l l
olarak" hkmete akseder. Fakat cinayat, ekser taraflarda s
umumiyede mehakimin (mahkemelerin) sem-i ttrnt v
olur (haberini alrlar). Maahaza arka doru gidildik \
salahiyet-i kazaiyesi daha ziyade iddet peyda eder. Baz t 1,
grdm ki reisleri kaffe-i ceraimi biz-zat bir fiile hkm tin
yed etmesi, o fiilin airet reisi tarafndan muhakeme v h i 1 111
rabt edilmesine mani deildir. Hkumet bir taraftan ta l I t
bulunur. Fakat airet reisi de o cinayeti muhakeme ve int: t
(neticelendirmi) olduu iin mahkemenin takibat S, J l
netice iktisab edemez (elde etmez). Beynel-avam (halk ar 1 \ 1 1 11 1
marff bir darb- mesel vardr: Krd, hapisten, dayaktan d 1, 111
ve para vermekten korkar.Bu hakikat, aalarca malum bulu nh
ve ahsn menfaatlerine de tevafuk ettii iin hkmler al 1 I
malidir. Efal (fiiller) ve ceraimin cezalar muayyen deildir. : lll
zaman- vuku.una, madur ile failin hal ve anna gre azal V
oalr ve fakat ekseriya bir aileyi mahv edecek mikdarda blu 111t

. , ,. f K 1\

11 1' A II )

KILA.T-1 MLKYES
A . i r i n k, baile mnkasm olup her kabilede bir reis olduu
bi h r kyn de bir aas vardr. Gerek kabail resas ve gerek
ky aalar airet reisinin en sadk adamlar ve kylerde vekilleri. <lir. Muhtarlk vazifesini de bunlar ifa ederler. Bu havali kurasnda
kanunun emr ettii ekal dairesinde heyet-i ihtiyariye vcuda geti
recek imkan yoktur. Kyler ya airetlere veya erafa merbut (ba
l) bulunmalarna ve aalar arazi ile beraber ahaliye de tasarruf
etmekte olmalarna mebni hkmetin bu babdaki teebbsnn
fiilen mahkum- akamet (sekteye uram) olmas tabiidir. Vilayet
merkezlerine civar kylerde bile hkumet heyet-i ihtiyariye tekil
edememitir. Esasen bu hususta ne gibi takibat icra edilirse edil
sin halk, Aa elinde esir olduuna gre, farz- muhal (diyelim ki)
olarak Aa muhtar intihabna (seimine) muvafakat etse bile he
yeti tekil edecek kimseler ky ahalisinin deil aann mntehibi
(semeni) olur. Kaldki kimsenin ne nfus ne tapu idarelerinde ne:
mehakimde ve ne de ahz- asker (askere alma) ubelerinde ii olma
d daha dorusu hibir kylnn hkmetle temas edebilmesi
mmkn bulunmad iin heyet-i ihtiyariyenin tekiline halk iin
bir lzum ve sebeb kalmyor.
zahat- anifeden msteban (sert muameleden aikar) olaca
zere, bu havalide tam bir tekilat- hkmetin mevcudiyetine
ramen hakikat-i halde memleket ve ahali zerinde hukmran
olan devlet deil eraf ve aavattr. Devlet tekilatna mukabil
(kar) aalarn da tekilat vardr. Devlet tekilat zirde grlecei
zere kavanin-i devletin tatbika, tevzi-i adalete (adalet datmna)
imkan bulamad halde, aalk tekilat btn kuvvet ve iddetiyle
icra-y faaliyet etmektedir. Asl ayan- hayret ve istigrab (alacak)
olan cihet, aalarn bu nflz ve kudretinin yine hkumet sayesinde
inkiaf (ykselmesi) ve kesb-i kuvvet etmi (kuvvet kazanm)
olmasdr. nk hkumet memleketin icabatna (gereine)
mukabele edebilecek kadar kuvvetli deildir. Memleketin tarih-i
idarisi tedkik olunursa grlr ki hkumet bu havalide hibir
vakit kavi bir idare tesis edememitir. Tanzimat- Hayriyeden
sonra vcuda gelen kanunlar Garbi Anadoluda tamamen denilecek
tarzda tatbik olunduu askeri, mlki, adli, mali, bilumum uubat-
28

DERV HSEYN HSN

devletin (devlet ubelerinin} muntazamanifa-y vazife edebilmesine

alld halde, Arnavutlukta olduu gibi arki Anadoluda dahi
irkin bir idare-i maslahat siyaseti takib edilmitir. Tanzimat-
Hayriye memlekette aal, derebeylii imha etmek gayesini
istihdaf ediyordu (hedefliyordu). Halbuki Sultan Aziz ve Sultan
Hamid idareleri arkta eraf, meayih ve aavata mstenid bir
idare vcuda getirmitirler. Airet alaylar tekilat bunun en bariz
alametidir. Airet Alaylar tekilat airete merbut ahali hakknda
mkellefiyet-i askeriye kanununun tatbikine sedd ekti. Halk asker
olmak itiyadn (alkanln) alamad. Alaylar resas, sfat-
askeriyeyi haiz olduklar iin tekalif-i devleti tamamen yahud
ksmen ifa etmemek yolunu buldular. Bu hal, halka verginin kabil-i
ihmal bir vazife olduu hissini verdi. Airet Alaylar menslbini
tarafndan ika edilen (vuku bulan) ceraim, cihet-i adliyece
(mahkemece) takib edilemez oldu. Ahali zerinden mahkeme ve
kanun korkusu kalkt. Ve bit-tabi airet reislerinin nfuzlar azami
derecede tezayd etti. O kadar ki mesela Milli Airetinden birka
kuru anam resmi alabilmek iin haysiyet-i devletten fedakarlk
ihtiyar zarureti karsnda kalnyordu.
Bir taraftan bu suretle resa-y aairin nfuzu Hkmete
takviye ve tahkim edilirken, dier taraftan Ermeni meselesiyle
alakadar olan ecnebi hkmetlerin mdahalat (mdehaleler) ve
tazyikat- mtevaliyesi (devam eden basks) memlekette kanunla
rn tamamen tatbikine mani olmu ve,.istisnai bir vaziyet vcuda
getirmiti.
Aair taksimat memlekette kadim olup bunlarn kezalik (by
lece) minel-kadim (eskiden beri) halka tannm ve hrmet edil
mekte bulunmu olan reislerine kar devr-i istibdadta suret-i anife
dairesinde msamahakar davranlm olmas, bit-tabi onlarn halk
zerindeki nfuzlarn takviye ediyordu. lan- merutiyetten son
ra tevali eden (devam eden) gavail-i mhimme-i hariciye (harici
problemler) ve dahiliye esasl slahat icrasna bit-tabi mani olmu
idi. Harb-i Umumi ve mtareke devirlerinde ittihaz olunan edid
ve sakim (hatal) tedbirler, keyfi hareketler, ahaliyi hkmetten te
bid (uzaklatrma) ve tebrid (arasn ama) ve aal takviye eyledi.
Mesela ordunun iaesi iin hkumet, mantn tecviz (kabul),
efkarn kabul edemeyecei ar kararlar ittihaz eder, bu kararlarn
tesiratndan eraf ve agavat gerek kendilerini gerek menslblarn
29

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

kurtarmak yolunu bulduklar halde vaz- itaat taknan ahali, bu te

dabirin btn mihnet ve meakkatine maruz kaldklar iin bit-ta
bi hkmete izhar- infiale vesile-cl (sebep) idiler. Ve taraf taraf
vaz- muhalefet taknmaya balamlard. Bu gibi ahvalde zayfn
kaviye (glye) iltica etmesi tabii olduundan askeri, mlki uu
bat- idare-i devlete kar mahmilerinin (korunanlarn) hukukunu
syanet edebilen eraf ve agavatn etrafnda bir kitle-i mttehide
vcuda geldi. Aalar bu vaziyetten istifade ettiler. Kudret ve mile
netlerini (glerini) tezyid ettiler. Ahval ve vakayi dahi onlarn bu
mesailerine yardm etmekte idi.
Mtarekeyi mteakib her tarafta olduu gibi bu havalide dahi
bir here merc ba gsterdi. Aalar hkmete kar tecavzi bir
vaziyet almaya balamlard. Hkumet harici dmanlarla megul
olduu iin btn nazar- dikkatini bu vakayi ve hadisata atf ede
miyordu. Geri vakit vakit isyana kar harekat- tenkiliyeye teeb
bs edilmi idi. Fakat memurlarn zaaf, aczi, muntazam bir mura
ka:beye tabi olmamalar, bu harekatn su-i netayic (kt neticeler)
tevlid etmesine sebeb oluyordu. Mesela: ki kazada haiz-i nfuz
olan iki airet arasndaki rekabet, [1)336 senesinde hkmetin za
af hasebiyle fiili harekata mncer olmu ve bit-tabi memleketin
asayiini rahne-dir etmiti (zarara uratmt). O gaileli zamanda
devlet bunlarn zerine mhimm k.tva-y askeriye sevk ediyor. Bu
kuvvetlerin mstakllen hareket etmesi lazm iken harekata me
mur olan zat, her nedense tarafeynden birinin muavenetini temine
lzum gryor. Airet reisini refakatine alyor. Msellah adamla
rn kuvve-i askeriyeye ilhak ediyor. Dier airet zerine hcum
ediliyor. Kuvve-i askeriye bunun mdafaasn kryor, kuvvetleri
ni datyor. Airet reisi birka adamiyla bir manastra kapanyor.
Asker burasn da kuatyor. Rivayat- mevklfeye (tutulan rivayet
lere) nazaran herifin istisal ve der-desti muhakkak, bi-nihaye ta
addiyattan (sonsuz saydan) baka birok asker katl etmi olduu
iin elde edilmesi ve ceza-y sezasnn (uygun cezasnn) verilmesi
lazm iken istiman (teslimiyeti) kabul olunuyor. Kemal-i an ve e
refle aireti nezdine iade ve ceraim-i adide-i sabkasndan (eski bir
ok sutan) afv ediliyor. Halbuki hkumet bu adam "nflz- h
kmeti ve asayi-i mahalliyi ihlal" etmi olmak ceraimiyle itham
ediyordu. Ve hakknda birok tevkif (tutuklama) emirleri var idi.
Yalnz son takibatta asker ve ahaliden birok kimseleri katl etmiti.
30

lJERVI HSEYN HSN

Bu ciddi hareket neticesinde herkes herifin tedibine (bastrlma

sna) bi-hakkn (hakkyla) memit (bal) iken ceraim-i azime ve
kesiresinden afv edilerek yine eski mevkiine iade olunmas bit-tabi
halk zerindeki nfuzunu takviye etmi, ahalide mevcud "aalara
hkumet dahi bir ey yapamaz." kanaatini teeyyd eylemiti (olu
turmutu). Zaten harekftta muhasm (dman) airetten birinin i tirak ettirilmesi de hkumet iin esbab- zaaftan idi.
Yzlerce ky gsterdiler ki Harb-i Umumide evamir (emirler)
ve tekalif-i hkumete fiilen dahi muhalefet etmi olduklar halde
haklarnda hibir muamele-i tedibiye yaplmam idi. Hkmetin
bu skutu hal-i itaatte bulunanlar da bit-tabi muhalefet ve isyana
sevk ettirdi.
Midyat-Musul tarikinin mhimm noktasnda Hazak Karyesi
Ermeni muhaceretinden beri hkumet memur ve kuvvetlerine ka
pal gibidir. Buraya hi kimse gidemez. Hatta son zamanlarda Mu
sul tarikinin emniyeti de halel-dar olmu idi. nk bu bir kyde
etraftan gelmi 2 bin kadar msellah Mslim ve Gayr-i Mslim
eirra tecemm etmitir ve bit-tabi civarda her trl fezayihi (re
zillii) serbeste ika etmektedirler. Senelerden beri devam eden bu
hale kar hkumet ciddi bir tedbir ittihaz etmemitir.
42 karyeden mrekkeb (oluan) Bacirin Nahiyesinin merkez-i
kazaya karib olan 3-4 kynden pek czi mikdarda emlak ve anam
resmi alnabiliyorsa da dier kurasndan senelerden beri be para
tahsil edilememektedir. Nahiye mdr dahi nahiyede oturmaya
muktedir deildir. Mhimm bir i olduu zaman kuvvetle gider
ve yine merkez-i kazaya avdet eyler. Ahali, jandarma ve tahsildara
kar daima silah istimal etmitir. Bir tahsildar bu nahiyenin her
hangi bir kyne gidip i grebilmek iin 30-40 neferin muhafaza
s altnda bulunmaldr. Buna kar da hkumet bir tedbir itithaz
etmemitir.
ki Aa bil-ittifak (birleerek) hkumet aleyhinde harekat-
fiiliyeye ibtidar ediyorlar (balatyorlar). Kuva-y mhimme sevk
olunarak aalardan biri kati fakat dieri afv olunuyor.
Enhel(?) Karyesinde ahali iki taraf olarak birbirleriyle mukate
leye baladklar iin kuvve-i mhimme sevk olunmutu. Muarz
larn bil-ittifak hcumu karsnda kuvvet ekilmeye mecbur oldu.
Usatn (asilerin) tedibini memurin-i aidesi dnmedi.
Bir kyde ahali arasnda tahadds eden msademeyi mene me31

CU MHURYET.' N l L K KRT RAPORU

mur edilen mhimm bir kuvvet gafil davranarak ahalinin pusu

suna urar, zayiat verir. Fakat mtecavizler hakknda bir muamele
yaplmaz.
Birok askeri ehid eden, bir ordu kumandanmza silah atan
bir aann cinayat Soi tecavz ettii iin kynde ikamet edebil
mek imkanndan ve ahalisinin muavenetinden mahrum kalm
iken vasta-i resmiye ile airetine iade ve ikame olunuyor. ve hak-
kndaki takibatn lzum- tecili daire-i aidesine emr ediliyor.
Bir karye ahalisinin bir ksmn muarzlar (muhalifleri) ky
den tard ederek (kararak) onlarn mal ve mlklerine senelerden
beri tasarruf ediyorlar. Buna muttali olan hkumet hibir ey ya
pamyor.
Bir airet aas kendisine vaz" muhalefet taknan 150 haneli bir
ky yakp ahalisini perian ediyor. Hkumet hibir ey yapmyor.
Bir asinin tenkiline kuvve-i mhimme sevk olunuyor. Bu kuv
vetin amir-i, birok cinayetlerle maznun bir aay istishab ediyor
(yanna alyor). Aaya 15-20 adam refakat etmektedir. Asi tenkil
olunuyor. Kuvvete iltihak eden aann hareketi.ajansla takdir edi
liyor ve bit-tabi eref-i muvaffakiyet bu adama mal edilmi oluyor.
Harb-i Umumi' de bila-sebeb ehid eflen zabitan ve,efradtan
mada mtarekeden sonra iki nahiye mdr feci bir -surette katl ve
dier bir mdr eni bir tarzda darb ve tahkir.edilmi iken o mn
tka halk hakknda hibir muamele yaplmamtr.
Bir karyenin iki muarz aaya mensub ahalisi arasnda sene-i
haliye ibtidasnda msademe balyor. Tarafeyn evlerine kapana
rak birbirlerine kar silah istimal ediyorlar. Hkumet buraya kuv
ve-i kafiye gnderip vukuatn nn alamyor. Msademe aylarla
devam ediyor. Kylerden 15-20 kii maktul ve mecruh (yaral) d
yor. Msademe kendi kendine riihayet buluyor.
Dier bir kyde s Temmuz sene [1]340 evastnda (ortasnda)
yine ahali arasnda msademe balyor. Tarafeynden maktul ve
mecruh vaki oluyor. Vaka bir ay devam etmi iken hibir ey ya
plamad.
Yine dier iki kyde 4-5 gn msademe oluyor. Canlar telef olu
yor. Fakat hkumet buralarda da bir ey yapamyor.
Bir kazada bir ay mtecaviz zamandan beri vasi mikyasta
msademat cereyan ediyor. Muhalefet edilmiyor. O kaza jandar
malar silahsz ifa-y vazife etmeye mecbur oluyorlar. Netice yine
3-2

DERV HSEYN HSN

hi.
Bir jandarma mfrezesi asker der-desti iin iki kye gidiyor.
Her ikisindeki ahali bil-hcum jandarmalar darb ve tard ediyor
lar.
Mhimm bir hkumet kuvveti .ooo kadar airet atlsyla dier
bir airet karargahna hcum ediyor. Tarafeyn arasnda temas vaki
oluyorsa da muhacimler (saldranlar) cret gstermiyor ki mte
arrzun aleyh (saldranlarn zerine) bu kuvveti civarda bekliyor.
Fakat kuvvet onlarn zerine gitmiyor. Airet karargahnda bula
bildii emval ve hayvanat yama ederek avdet ediyor.
Yine mhim bir kuvvet aa.ide birlikte dier bir airet reisinin
der-destine gidiyor. Fakat bu maksaddan sarf- nazar edip reisin
emval ve hayvana.tn yama ile iktifa ediyor.
Bir kyde mtehassn eirrann der-desti iin mhimm bir
kuvvet tahrik olunuyor. Ani ve gizli hareket etmesi gereken bu
kuvvet, 24 saat civarda dolatktan sonra kye kurun menzili ha
ricinden saatlerle silah atyor. Ahali, kuvvetin bil-iltizam ak b
rakt taraftan ekilip gidiyor. Eirra da onlarla beraber kayor.
Kuvvet ky yakarak avdet ediyor.
Bir iki kazaya ait bulunan baladaki vakayiin ksm- azam kyle
re tasarruf maksadyla aalar tarafndan ihdas edilmitir ve herbiri
bal bana bir crm-i azimdir (byk sutur). Dorudan doru
ya devletin hakk- 'hakimiyetine tevcih edilmitir. Buna binaen ve
hr eye tercihan failleri tedib ve tenkilleri elzem iken bu yolda bir
tedbir ittihaz edilmemi olmas aalarn halk nazarndaki nfuz
ve kudretlerini tahkim etmitir. in daha garibi hkmetle aalar
arasnda itilaf-name akdi gibi irkin muamelata meydan verilmek
suretiyle nfz- hkumet tamamen paymal edilmi (ayaklar alt
na alnm) olmasdr. Mesela:
Bir karyeye tahakkm etmek isteyen iki aann avanesi (yar
dmclar) arasnda cereyan eden msademat bil-ihtiyar munkat
olduktan sonra hkumet tarafeyn resasn cem ederek fima muha
samatta bulunmayacaklarna ve yekdierleriyle ho geinecekleri
ne dair sened alm ve maa haza bir iki gn sonra yine mukatelat
ba gstermitir. Dier iki kyde dahi ayn sebebten dolay ahali
beyninde msademe oluyor. Bin-netice tarafeynden birer taahhd
name alnmak suretiyle ie nihayet veriliyor. ki byk Aa arasn
da tahadds eden ihtilafn ber-muceb-i kanun (kanun gereince)

33

; lJ M I I \ J ll i V ll'l' ' I N i t K K O n R A l ' O I\ U

l l 111 ,_ y rck aralarnda bir itilafakd olunuyor. Ve bu

1 1 l . hl'km llc kumandan tarafndan tasdik ediliyor.
ol mi' ilviz kuradan mrekkeb cesim bir kazay senelerden
b rl nlt i.ls eden iki Aa arasnda kazann keyfiyet-i tasarrufundan
mtevellid muharebat ve mukatelata nihayet vermek iin kazann
mensub olduu liva mutasarrfyla amir-i askeri bu iki ahs celb
ederek kazann merkuman (ad geenler) tarafndan sret-i tasar- ruf ve idaresini natk (nutuk atan) bir itilaf-name tanzim ve imza
ediliyor ve itilaf-namenin mndericat (ierii) salifz-zikr (evvel
sylenen) iki aaya tasdik ettiriliyor. Yani hkumet bu iki eririn
memleket ve ahali zerindeki hakimiyet ve tasarrufunu resmen
kabul ve tasdik etmi oluyor.
te fiiliyata taalluk eden bu kabil pek ok esbab, hkmetin
halk zerindeki nfuzunu taklil (azaltma) ve aalarn mevkiini
tahkim etmitir.

34

KUVVE- ADLYENN ZAAFI

Hkmetin esbab- zaafndan birisi de adliye tekilat- hazra
sdr.
Celb ve ihzar, istinaf ve temyiz hakknda kanunda mevcud ah
val ve merasimi ahali bir trl idrak ve hazn edememektedir. Halk
deavi ve ihtilafatn hudusu akibinde hall intac edildiini grmek
istiyor. Aair usul-i muhakemesi bu tarzdadr. Madurlar daima
bu ciheti tercih etmektedirler. nk Aa, mddet-i kalile zarfnda
ihtilaf halleder.
Hkumet slahat- adliye iin pek mekur mesai sarf ediyor. Fa
kat ekl-i hazr dahi bu havalinin anane ve ihtiyacyla mtenasib
deildir. Muamelat- hazra-i adliyeye atf edilecek basit bir nazar,
bu hakikati isbata kafidir.
Aalarn tarz- hazr- adliden bil-istifade temin-i maksada mu
vaffak olmalar, messesat- adliyeyi tesis-i zulmlerine alet ittihaz
etmeleri de ayr bir derttir ki ileride buna dair izahat verilecektir.
Her halde tekilat, azami srat temin edecek bir tarza irca olun
mal ve hatta mahkeme, kylnn ayana gnderilmelidir.
. Garibtir ki faydalar mahdud olan bu mahkemeler bile baz ta
raflarda mevcud deildir. Midyat, Cizre, Nusaybin kazalar bu ka
bildendir. Sene-i haliye ibtidasndan beri bu kazalarda mahkeme
yoktur ve bit-tabi dava ryet edilemiyor. Oralarda tehadds edecek
daavinin merci-i ryeti de tayin klnmam olduu iin hkumet
adliyesinden istifade etmek isteyenler dahi vesait-i gayr- merua
ile istifa-y hakk eylemek ztrarnda kalmlardr. Geri be ay
sonra Mardin Mahkemesi b kazalarda tehadds edecek ihtilafata
merci gsterilmi ise de Nusaybin ve vilayat merkezlerinin Mardi
ne 13-14 ve Cizre'nin 30 saat mesafede olduu nazar- itibara al
nrsa hkmetin, adalet mefhumu hakkndaki tarz- telakkisinden
ahalinin memnun olmamasn tabii grmek icab eder.
Kald ki gezdiim yerlerde mahdud birka hakim mstesna
olmak zere dier hakim ve mehakimin bilhassa kymet-i ahlaki
yeleri umum ahalice mnakaa edilmekte idi. Tekilat daima ih
tiyad.t ve icabat ile mtenasib olmaldr. Aksi takdirde zarar mu
hakkaktr.

35

MAARF
Nfz- hkmetin avamil-i zaafndan (zaaf sebeplerinden) bi
risi de noksani-i maariftir.
Bu havali ahalisi pek cahildir. Hayat aaya merbut bulunduu
iin pek tazim ettii dinine ait mallmat- ibtidaiyeyi bile iktisaba
imkan bulamamtr. Herkes lisan- mahalliyi, Krdeyi tekellm
eder (konuur). erilere gidildike Trke tekellm edenlere vila
yet merkezlerinde bile nadir tesadf olunur. Kylerde ise hi kim
se yoktur. Lisan- Trkinin talimine, ilim ve marifetin tamimine
(yaylmasna) almak yle dursun Trkenin men-i intiar iin
resa-y mahalliye arasnda iddetli cereyanlar mevcldtur. Mes
ses mekteblerden de istifade edilmemekte olduu grlyor. n
k muallimleri yerlidir ve tedrisat elsine-i mahalliye zere cereyan
etmektedir. Dolatm be alt vilayetin pek mahdld kurasnda
mekteb mevcld ise de bunlarda lisan- mahalliyeden ve tarz- ka
dimden baka tedrisat yoktur. Talebeleri de pek mahdldtur.
Vilayat hususi btelerinin darl maarifin inkiafna sedd
eken avamildendir. Bir vilayet meclis-i umumisi, merkez-i vila
yetteki mekatibin (okullarn) ihtiyacatn temin etmek maksadyla
kuradaki 3-4 mektebi lav etmiti. Kura etfalinin talim ve terbiyesi
fikriyle bu sene tesissine teebbs edilen leyli (yatl) mekatib-i ib
tidaiyenin vilayet merkezlerinde kad edilmesi (almas) kyl
lerin bu byk nimetten de mstefid olmalarna sedd ekmitir.
Memurlarmzda fena bir zihniyet vardr. Alel-ekser hakikate ve
icab- hale riayet etmekten ise amirlerinin nazar- honldilerini
celb edecek sathi ve bi-lzlm muvaffakiyetler elde etmeyi arzu
ederler. Maarif dahi bu taraflarda hemen umlmen bu zihniyetin
kurban olmutur. Halbuki bu gzel memleketlerin ancak maarif
sayesinde zulm esaretten kurtulabilecei bir hakikat-i mahzadr
(baka bir gerektir).

MEMURLARIN AHVAL
Bu havalide nffz- hkumetin tedennisine sebeb olan ava.mil
den birisi de memurlarn ve vesait-i inzibatiyenin (asker vastasy
la) keyfiyet ve kemmiyetidir.
Malum olduu zere vezaif-i hkumetin bir ksm dorudan
doruya efrad- ahalinin temin-i menafiine had i m olmak hase
biyle bunun hsn-i ifas her yerde bilumum sunuf- memurin iin
halet-i eref ve mltelzim-i mefharet olduu halde, mali ve bedeni
mkellefiyetlerin ve cezalarn temin-i ifasna mahsus olan hidemat
daima na-ho grlmek ftrat- beeriye muktezasndan (insann
yaradl gerei) bulunduu iin bu kabil vezaifi ifa edenlerle m
kellefin arasnda mnakaa ve ihtilaf zuhur ve hudusu tabiidir.
Hakk na-hakktan (haksz yere) tefrika memur olan hkkamn
(hakimlerin), hkmetin vasta-i icra.iyesi olan polis ve jandarma
nn, kuvve-i icraiyenin mmessili bulunan memurin-i mlkiyenin
ve bunlarn vezaifini teshil ile mkellef memurin-i sairenin ifa
y vazife hususunda halkn tenkidat ve itiraza.tna husumetine ve
hatta fiili mmanaatna maruz kalmaiar pek tabiidir. nk ih
tirasattan bir an hali kalmayan insan vezaif ve evamir-i hkmetin
lzum ve kudsiyetini teslim ve kabul etse bile bunlarn tesiratndan
nefsini syanet iin.ittihaz- tedabirden geri duramaz.
Kavanin-i mevzua daima az ok nakays (noksanlar) havi (ie
ren) olup bu sayede onlarn saha-i tesirinden haric kalmak mm
kn bulunduundan ahali alel-ekser bu noksanlardan bil-istifade
mkellefiyetten masun kalmak (korunmak) veya amelinin ceza
sndan kurtulmak iin sarf- mesai eder ve bazen muvaffak olur.
Bilhassa ar zahmetli tekliflerden kurtulmak arzusu umumi oldu
u iin bu kabil hususatta memurun maruz kalaca mukavemet
ler, hcumlar, tazyikler pek edid olur ki bunlara kar koyabilmek
ciddiyet ve istikametle beraber evvel emirde umum mkellefin
hakknda ayn fikir ve his beslemekle mmkndr. Kald ki bir
ahsn efrad- ailesini, akraba ve taallukatn, ehibba (dostlar) ve
evidda (ahbablar) ve nihayet hemehrilerini her ne suretle olursa
olsun rencide etmekten kanmas, onlara kar mmaat-kar bu
lunmas, kendilerini zarardan vikaye etmesi, onlarn menafiine
hizmet eylemesi, ftrat- beeriye icaba.tndan olduu iin hkm ve

37

l . u 1 1 l l l l l n nu run <loduu, byd, mna l t t , d l l ld dl<.: vazifesini tam bir bi-tarafi ile ifa
l 1 1 1, 1 111 t .ll lir. lt ' bu icilb- tabii neticesidir ki byk kk
ltl 111 mri i n mnasebet-dar olduklar memleketlerde is
l i l l 1111 <.llncncleri bizce ve her tarafa bir kaide-i asliye olmak
ll r ' kabl edilmi ve tatbikat dahi o tarzda cereyan etmekte bu
lun nu iken bu havalide keyfiyetin tamamen bir aksi olduunu
grdm. Maa haza bu bahsi tahlilden mukaddem dier bir mesele
hakknda nazar- dikkati celb edeceim:
Eski vilayet tekilatnn lavndan mukaddem Siverek, Mardin,
Maden livalar Diyarbakr vilayetine merbut idiler. Buralarda ai
ret hayat ve tekilatnn devam kuvvetli aileler vcuda getirdii
gibi mezkur livann minel-kadim Diyarbakra merbut bulun
malar bu aileler arasnda mnasebet, irtibat peyda.sna da hizmet
etmi ve resas aa.irin gayr-i meru vaz u hareketleri beynlerinde
(aralarnda) tesand (dayanma) husulne sebeb olmutur. Binae
naleyh mesela Siverekteki bir aann Diyarbakrda hami (koruyu
cu) ve mahmileri olduu gibi onlar vastasyla dier livalarda dahi
haiz-i nfuz bulunuyordu. Geri ahiran bu livalarn hepsi vilayet
haline geerek peyda-y istiklal etmilerse de resa ve ahali ara
sndaki revabt ve mnasebat mnkesir olmadktan mada gnden
gne kesb-i kuvvet etmekte olduuna dair ala.im mevcudtur. Bun
dan dolay Deyrekli [Derikli] bir zat Siverek'te Madenli bir memur
Mardin veya Beiride yabanc addedilmez. Tedkikat ve mehu
datm bu kanaati tevlid ettii iin memurlar hakkndaki mutalaat
m (fikirlerimi) biz-zarure (mecburen) bi. esasa istinad ettirdim.
Bir Diyarbakrl, bir Mardinli, bir ermikli memur iin Diyarba
kr, Mardin, Siverek vilayetlerinin her taraf kendi memleketidir.
nk o memleketteki resa, kudretlerine doduu gnden beri
vakf ve kan olduu ahsiyetlerdir. Kendisine veya akrabasna,
hamilerine veya mahmilerine her halde mnasebeti vardr. Bu iti
barla az ok onl;mn nfuz ve tesirleri altndadr. Memurun evvel
emirde gayr0i kanuni nfuz ve tesirden masun bulunmas muktezi
olduuna (gerektiine) gre, bu drt vilayet halknn buralarda
selamet ve bi-tarafi ile ifa-y vazife edebilmelerine alel-ekser imkan
yoktur. Alel-husus bu havalideki zayf idare iazar- itibare alnn
ca, bu kabil revabta atf- ehemmiyet etmek, selamet-i idare nokta
sndan elzemdir.

DERV HSEYN HSN

Tetkikat- acizanem, bu taraftaki memurlarn ekseriyetinin

yerli olduunu gsterdi. Savurda kaymakam, hakim, mddei-i
umumi (savc), mstantktan (sorgu hakimi) madas, Siverekte vali
ve heyet-i hakime ve muhasebeci ve bir ka jandarma zabitanndan
madas yerli yahut yerli hkmndedirler Midyat, Nusaybin, Dey
rek [Derik], Viranehir, Mardin, Diyarbakr'da dahi ayni vaziyeti
grdm. Memurlarn yerli olmalarndan tevelld edecek mehaziri
(manileri) izaha lzum grmem. Alel-husus pek kuvvetli ahsi
yeth;:rin, mhim nfuzlarn saha-i cevelan (gezdii alan) olan bu
mntkada dncesi naks, endie-i maiet veya harc- menfaatiyle
nalan bir ahsn hkmetten ald on, yirmi, krk bankonot iin
hamisine, efendisine kar hareket edebilmesi, onun arzularna
muhalefet etmesi imkan yoktur.
Aalk buralarda yle bir ebeke vcuda getirmitir ki bunun
tesiratndan vareste kalabilmek iin yabanc, karn tok, mstani
(zengin) ve ok metin olmak lazmdr. Ailesinin, akrabasnn mu
kim bulunduu ve ebediyen ikamet edecei bir memleketin elleri
kanla mlemma ve serbest bir canisi aleyhindeki icraat- hkmete
bu gn bu havali memurlarndan hi bir ferd muavenet edemez.
Aleyhinde mteaddid tevkif emirleri bulunan cani ve hainlerle
aleni mnasebette bulunmak buralarda muayyibattan bile ma
dud deildir. Mazhar- afv olmu cinayat- sabkasndan sonra
ika eyledii cerain-i adideden dolay haklarnda bir ok tevkif ve
ihzar emirleri bulunan aalar grdm ki hkmete serbeste gi
rip kmakta, erkan ile mnasebette bulunmakta, bir ka vilayet
ar yerlere alenen ve serbeste gidip gelmekte hatta aar iltizam
eylemektedirler. Resadan bazlar tarafndan muvakkat bir za
man iin irae edilecek iddet ve taassub dolaysyla bu gibi aalar
hkmete girmeseler bile devairdeki btn ileri kemal-i srat ve
suhuletle grlr. Kaymakamn, valinin, jandarma amirinin buna
kar yapaca her trl muhalefet teebbs akamete mahkum
dur. Aann tertib edecei ceza.at (cezalar), messir ve edidtir.
nk kendisine canla bala hizmet edecek yzlerce hatta binlerce
kul vardr.
Yerli bir memur, hayatn, aile ve akrabasnn selametini d
nmek mecburiyetindedir. Aann inam (ba) ve ihsan meb
zuldr. Devaire intisab edenlerin bil-hassa memurin-i taliyenin
aldklar maalar en hafif bir maiet teminine bile kafi deildir.

39

CUMH URYET'iN LK KRT R A P O R U

Terfi edebilmek, be on kuru zamm- maa almak iin senelerce

almas lazmdr. Halbuki ufak bir hizmet, aann avu dolusu
ihsanlarnn celbine sebeb-i kafidir.
Memurlar grp gzetlemek yani onlara ataya.da (bahide)
bulunmak aaln iardr. Bir aa tandm ki merbut olduu mer
kezin kendisine mensub memurlarna son baharda bir senelik leva
zm (lzum olan) ve ihtiyalarn gndermektedir.
Tedkikat iin nezdine gittiim nc drdnc derecedeki
bir aann "Airet adeti" vesilesiyle vermek istedii bir at almamak
iin hayli mnakaaya mecbur olmutum.
Bu eraiti haiz olan bu muhitte hkmetin zaaf da inzimam
edince bil-hassa yerli memurlarn istihdam mahz- zarar olduu
na hkm etmemek imkan yoktur. Bu defa kendileriyle mnasebet
te bulunduum bir ka vali, maiyyetlerinde ifre umurunu tevdi
edebilecek hi bir emniyeli memur bulamadklar iin ifrelerin
hall ve tertibatna her gn saatlerce megul olmakta idiler. Bir vali
nin daire-i memuriyeti dahilinde esrar- devleti (devlet srlar) em
niyet edebilecek yerli, yabanc bir memur bulamamas devlet iin
ne feci bir haldir.

40

DERV HSEYN HSN

MAALARIN AZLIGI
Memurin maaa.tnn (memur maalarnn) azl da hsn-i
hizmet hallerinin tenakusune sebeb olmutur. Ekseriyet-i azime
nazarnda memuriyet, medar- maiettir. Bunun iin maan ma
iete ve ihtiyacat- haliye ve mstakbeleye tekabl etmesi arttr.
Aksi takdirde memurun hayatnda husule gelecek muvazenesizlik
bit-tabi onun evsaf- hasenesini haleldir eder. Maaa.ta vuku bulan
zamaime ramen Harb-i Umumi'nin tevlid ettii buhran dolay
syla maiete arz olan darla memurin bir mdde-t mukavemet
edebilmilerse de ondan sonra mukavemet imkan mnselib (kal
mam) olduu iin hidemat- umumiyede ihmal ve su-i istimal ba
gstermitir. Bu neticeyi zaruri addetmelidir.
Bundan dolay evvela zabitann bil-ahire maarif, adliye, shhi
ye deva.iri mstahdemlerinin maalar tezyid olunmu. Fakat bir
ok devair ve o meyanda Dahiliye uubat memurlar maalar ala
halihi (hal icab) ibka edilmitir (devam ettirilmitir). Bir kazada
Tahrirat Katibinin, bir vilayette tahrirat ve evrak mdrleriyle
meclis-i idare katibinin alel-umum mal, tapu, nfus, polis memur
larnn, nahiye mdrlerinin vazifelerindeki mul ve ehemmiyet
mstani-i izah olup bu hidematn yerli olmayan memurlara tev
cihi zarureti mevcud ise de 800, .ooo, 1.500 kuru maalarn mer
keze pek uzak, hayat- medeniyeden mahrum mahallere iktidar sa
hibleri rabet etmedikleri iin bu hizmetler buralarda ya yerlilerin
veyahut aciz, zaifl-ahlak yabanclarn ellerine gemektedir. Her
iki kkn mahzurlar meydandadr. Binaenaleyh bu kabil memur
lar maaa.tnn haricden adam celbine msaid bir dereceye ibla
lazmdr. Zaten tedkik ettiim memleketlerde memurlarn suret-i
umumiyede irtikablarndan mebzulen bahs olunmutur. Hatta bir
kazada kaymakamdan baka irtikab etmeyen (rvet yemeyen)
memur bulunamad temin olunmutur. Kanunun tatbik edilme
dii mahallerde, keyf ve ictihadn hkmran olmas tabidir. Rey-i
hod (kendi oyuyla) ile hareket bit-tabi ve daima su-i zann daidir
(duacdr). Bu hale nihayet vermek, maaa.tn mstevfi bir dereceye
isali (ulamas) ve memurlar zerindeki murakebenin tedidi (id
detlendirilmesi) ile mmkndr.
Fratn arkyla garb arasnda hayat- medeniye itibaryla
41

1 1 1 M l l l l ll l

l 'r " I N l . < K O l'I' R A l' O R U

( l h ylk f k v rdr. Bunun derecesini takdir etmek iin

\ J l ve I y rbLkr' n bir iki kazasn grmek kafidir. tahsil-i
1 ,l i bir fndinin - bilhassa aile sahibi ise - buralara gelip
\ lma byk fedakarlktr. Bu fedakarln herhalde mkafat
ladrlmas lazmdr. Aksi takdirde bu havali, muktedir kayma
kamlardan, valilerden daima mahrum kalacaktr. Nasl ki grd
m kaymakamlar hiss ve amelden mahrum kimseler idi.
Geri kaymakamlarn vilayat- arkiyede muayyen bir mddet
hizmet etmeleri vekalet-i celilerince ahiran kaide ittihaz edilmi ve
bunun tatbikine ibtidar olunmu ise de ftrat- beeriyede meknun
olan mrvvet, merhamet, hatr-nvazlk (gnl okayan) hisleri
bu kaidenin tamami-i tatbikine mani olacandan ve fedakarln
mkafat ile tetevvc etmesi (tac giymesi) bir kaide-i tabiiye idin
den bu taraflara gelecek memurin-i mlkiyeye de istisna.en birer
miktar zamm- maa itas elzemdir. Aksi takdirde o kaymakam, o
vali gnn hoa geirmekten baka bir ey yapmaz. Mlaki oldu
um bir iki tanesi bu vaziyette idi.
Kaymakamlarn suret-i tayin ve istihdamlarnda usule pek
riayetkar ve msmir (faydal), sarfiyatta ok muktesid (tutumlu)
olan hkumet-i istibdadiye bile mekteb-i mlkiye mezunlarn
dan vilayat- arkiyenin temin-i istifadesi iin mektebten kan bir
efendiyi sene maiyyet memuriyetinde bulunmaktan bile istisnfi
ederek yeniden birinci snf maala kaymakam tayin etmekte idi.
Bu kadar azim bir msaadeye ramen her sene mezunlar miyann
da buna rabet edenlerin miktar drd tecavz etmezdi. te
bu zaruret, hkmet-i hazraca takdir edilmi olmasndan naidir
ki memurin-i shhiye yzde yz zamm- maaa nail olmulardr.
Vekalet-i celilelerine mensub bulunan ve memleketin hayat ve is
tikbalinin istinad-gah olan anasr (unsurlar) dahi ayn msaade
ye mazhar olmaldrlar ki bu havali idaresi, eyadi-i iktidara (iktida
rn nimetlerine) intikal edebilsin.

42

D E RV H S E Y N HSN

MEMURYETLERDE KARARSIZLIK
Hkmetin esbab- zaafndan birisi de memurlarn bilhassa
resa-y memurin-i mlkiyenin sk sk tebdil edilmesidir. Her kaza
ve vilayetin kendisine mahsus icabat ve mukteziyat olup bunla
r idrak etmedikce bir kaymakam veya valinin hizmet edebilmesi
gayr- mmkndr. Bu ise bir mahalde la-ekall (en az) yedi sekiz
ay almak ve dolamakla olur. Binaenaleyh bir mahalde bir kay
makam yahut valinin muvaffakiyet gsterebilmesi iin la-ekall
yedi sekiz ay mruruna intizar etmelidir. Bit-tecrbe sabit olan bu
hakikatin icabatna hkmetce bilhassa bu havalide daha ziyade
itina edilmek ve mtehasss idare memurlar yetitirmek lazm
iken tetkikat- acizanem bunun aksi tarikin iltizam edilmi oldu
unu gstermitir. Ez-cmle [1)330 senesinden imdiye kadar asil
ve vekil olarak Midyat Kazasna on dokuz kaymakam, Deyrek'e
[Derik'e] otuz ve Savur'a krk bir kaymakam gelmitir. Yani bir
kaymakam vasati olarak Midyat'ta alt, Deyrek'te [Derik'te] drt
ve Savur' da ay hizmet etmitir. Geri valilerdeki tebeddlat bu
derecede deilse de bir yerde drt sene ifa-y vazife eden vali
ye henz tesadf etmedim. Halbuki kdem, memurun marifetini
temin etmekle beraber onun derece-i ehliyet ve liyakat hakknda
merciine de bir fikr-i sahih verebiliyor. Sk sk vukua gelen tebed
dlat ise idareyi dar- zaaf etmekten baka bir netice vermez.

43

C U M JI U R Y E 'l' ' i N l . K K RT R A P O IW

VESAT- NZBATYE
Vcsait-i inzibatiyenin tarz- teekkl dahi ihtiyaca tekabl
edecek bir halden ok uzaktr ve hkmetin bu taraflarda zaafn
intac eden avamildendir.
Memurin-i mutaallikasnn medh ve sitayilerine (vmelerine)
ramen jandarmann bu gn bir alet-i zlm olduunu anlamak
g bir i deildir:
Evvelen- Jandarma maa meslee merbutiyet husulne sebeb
olabilecek miktardan ok dundur (aadr). Hi kimse alel-husus
zinde ve grbz bir adem amelenin bir lira kazanp serbest yaad
bu devirde, sekiz on lira aylk iin esareti ihtiyar edemez. Ondan
dolay mkellefiyet-i askeriye mddetini hoca geirmek maksa
dyla gelenler ikmal-i mddet edip askerlikten kurtulmaktan baka
bir dnceye sahib olmadklar iin hizmet etmiyorlar, gn gei
riyorlar.
Saniyen- Bu havali jandarmalar hemen umumiyetle yerlidir.
Memurlar hakknda yukarda serd edilen mehazir bunlarda maa
ziyade mevcudtur.
Ne yaplrsa yaplsn, jandarmann en ziyade hsn-i mna
sebette bulunduu ehas, eraf ve aavattr. Jandarma ktaatnda
dorudan doruya aalara merbut, aalarn hizmetkar efrad var
dr. Bunlardan hizmet beklemek abestir. Bunun elim ve feci birok
misallerini grdm. Fakat yalnz u vaka jandarmann mahiyeti
hakknda bir fikir edinilmesine kafidir:
Hal-i kyamda bulunan bir aann zerine giden mfreze atee
maruz kalnca zabit bil-mukabele ate edilmesini emir eder. Mf
rezeyi terkib eden yirmi be neferden drdnn silah patlar, dier
leri havaya bile silah atmak cretini kendilerinde grmezler.
Bu havalide mevcud jandarma kuvvetleri adeden dahi temin-i
ihtiyaca kafi olmad halde geen sene bir miktar tenkis edilmi,
muahharan (sonradan) seyyar jandarma alaylar tekil edilince
mtebakinin (geri kalann) bir ksmn da oraya tefrik olunmu
olduu iin bu yzden de vilayetler fevkalade zaruret ekmektedir
ler. En ufak bir iin bile kuvvetli bir jandarma mfrezesine muhta
olduu bu havalide, her gn tahadds eden vekayi-i mhimmeye
adeden olsun kar koyabilecek kuvvet olmad iin, memurin-i

44

DERV HSEY N HSN

mlkiye fevkalade sknt iindedirler. Ahval-i fevkaladede asker

den istiane (yardm) ediyorlarsa da byle mahdid muavenetler
ihtiyacat- daimeye tekabl etmediinden ve mrettebat noksann
dan mtevellid zaruret dahi her vakit ( .. .)
Jandarma ktaat zabitan ve kk zabitan kadrolar da nok
sandr. Kazalar, mhim nahiyeler dahi cahil efrad elinde kalmtr.
Vezaif-i hkmetin jandarmaya mteallk ksm da daima byk
bir noksanla ifa edilmektedir. Vilayetlerden bu babda slret-i uml
miyede vaki olan iar ve mracaatlardan da bir semere hasl olma
d anlalmtr.
Maalarn mstevfi bir dereceye ibla, kadronun tezyidi ve
yabanc efraddan terkibi, jandarma mekteblerinde merasim ve ze
vahirden (ereflerden) ziyade maksad- hakikiye hadim bir usll-i
terbiye ihdas elzemdir.

45

CUMHURYE T ' i N L K KRT RAPORU

AGALARIN HALK ZERNDEK MEZALM

Aalarn, her suretle ne byk kudret sahibi olduklar yuka
rdaki izahat ile taayyn etmitir (belirtmitir). Bu kadar kuvvet
ve kudretlerine ramen, aalarn nazm- harekat adalet olmayp
menfaat-i ahsiyedir.
Bir Aa, hareketinin kanuna, mantka, akl ve erate mugaye
retine (aykrl) asla nazar- itibara almaz. O hareketin menfaati
ne tevafuk ettiine kanaat eylemesi kafidir. Bit-tabi aann btn
mezalimi evvel emirde zir-i idaresinde bulunan ahaliye tevcih ve
initaf etmektedir (meyletmektedir). Ahali bu hususta aann rza
ve honudisini celb etmekten baka bir are-i mdafaaya malik de
ildir. Hele hkmete ikayet etmek en ar cezay istilzam eder.
Geenlerde bir aa birisini cerh eder. Mecruh beray- ikayet
(ikayet gerei) hkmete gtrlmesini ister. Mecruh esna-y rahda (yol esnasnda) vefat ettii iin ifadesi muntazam surette tesbit
edilirse de failin kim olduu haricdekiler nazarnda taayyn eder.
Hkmete takibata ibtidar olununca mteveffaya mensub on alt
hane emval, hayvanat ve arazilerini terk ederek umumun hrmet
ve takdis ettii bir nevkia ilticaya mecbur olurlar. Fakat hkme
te de arz- ikayet edemezler. Aa bunlarn hepsinin dier bir c
rmden maznun gsterir. Kendi hasmlarndan bir ka ahsn da
maktuln failleri olduuna dair ahid ikame eder ve nihayet mak
tuln aile ve akrabas kendisine arz- teslimiyet ederler. Hkumet
nazarnda cani vaziyetinde kalrlar. Aann hakimiyeti, ahalinin
hayat- hususiyesine kadar sirayet edebilir. erilere gidldike bu
salahiyetin dairesi gayr-i mahdud surette tevess etmektedir. Me
sela hi bir kimse, aann izin ve rzasn la.hk olmadka teehhl
edemez. Kzn yahut olunu evlendiremez. Hi bir ferd aann
emir veya muvafakati olmadka hi bir i iin hkmete mracaat
edemez. Aann bil-umum evamiri vacibl-icradr. Suret-i mutla
kada denilebilir ki aa, efrad- an can ve malna keyfe ma yea ta
sarruf etmektedir. Bundan kendisini men edebilecek hi bir kuvvet
yoktur. ldrr, ldrtr, dilerse darb ve habs eder veyahut var ise
emval ve emlakini zabt ederek aireti haricine nefy eyler. Zengin
bir mteveffann evladlarn mirasdan ksmen ve hatta tamamen
mahrum edebilir.

lJ E RVI t1USEYIN t1USNU

Niancln isbat etmek, yahut tfengini tecrbe eylemek iin

ahaliyi karsna dikip ate eden aalar grlmtr.
Tenfiz-i meram (meramn anlatmak) iin aann mracaat et
tii vasta ikidir:
Birincisi kendi kuvvetidir ki balada zikr edildi.
Bazen aa, bil-fiil teebbsatta bulunma muvafk grr. O va
kit icraatna adliyeyi tavsit eder (arac klar). Bunun iin mracaat
ettii are, isnad- cerhtir. Herhangi bir tarafta bir cinayet ika edil
diine muttali olunca adamlarndan bir kan hkmete gnderip
taharriyesini, kendisince mltezim olan ahs veya ehas o cinayet
le alakadar gsterir. Bit-tabi hkmet bu musanna ehadat kabul
eder. Ceraim-i mtehaddeseden (meydana gelen sular) dolay ma
durlarn veya malumat olanlarn hkmete ikayat ve ihbaratta
bulunmalar mmkn ve nutad olmadn ve binaenaleyh muh
birlerin ifada.tn tekzib edecek (beyanlarn yalanlayacak) bir delil
elde edilemedii iin adliye, ihbarat- vakaya istinaden takibata
balar ve maznunu ihzara teebbs eder. Sarih ve kati ehadetler
karsnda mahkum olmasa bile uzun mddet hapishanelerde ya
tacan idrak eden maznun davete icabet etmez. O vakit ya aann
delaletiyle jandarmalar tarafndan tevkif olunur veyahut yine aa
nn msaadesiyle hal-i firarda kalr. Bylelikle aa, hi bir klfet
ve zahmete duar olmakszn maksadna nail olmu olur. Temas
ettiim resa ve ahali aalarla bu vastadan vas bir surette istifade
etmekte olduklarn sylediler. Aalar, rkeba ve hsemaya kar
da bu tedbiri kesretle istimal etmekte imiler. Ekseriya bir kurunla
telef olan bir ahsn faili olmak zere birok ehas ihbar olunuyor.
Maksad, bunlarn hkmetle olan rabtalarn kat etmektir. Byle
bir cinayetten dolay yirmi, otuz, krk kiinin takip edildii kes
retle vakidir. Hatta bir defa yz seksen kii maznun gsterilmi ve
takibata tabi tutulmutur.
Bazen bir ahs veya bir aile hakknda adliye ve hkmetin
tefyizi mstacilen (acil olarak) davet edilmek murad olunur ve fa
kat isnad edilecek bir crm bulunmazsa kabirden yeni gmlm
bir cesed karlp zerine iki kurun skldktan sonra hkmete
ihbaratta bulunulduunu ve bu suretle takibat- adliyenin tahrik
edildii memurin-i mteallikas tarafndan ifade olundu. Maaha
za adliyenin vesatatna arz- ihtiya eden aair, bir dereceye kadar
nfCz- hkmetin cari olduu sahada bulunanlardr. erilere
47

CUMHURYET' i N l L K KRT RAPORU

doru gidildike aalar, mcazat biz-zat tertib etmektedirler. Esa

sen bu havalide kesret-i cinayet, medar- fahr ve mbahattir.
Aann refakatinde bulunan ehasn kendisine tam bir itaat ve
sadakat gstermesi ve hatta onun ufak bir iaretiyle cinayetler ika,
hkmete kar silah istimal eylemesi adliyenin muaveneti saye
sindedir. Aann ilk ii, refakatine alaca, ahsn muhafazasna
memur edecei bir adamc hkmetle alakalandrmak yani ar
bir maznuniyeti yok ise her hangi bir cinayette maznun gsterip
ve ahid ikame edip hakknda takibat icra ve hkm isdar ettirmek
suretiyle o ahsn hkmete takarrub ve iltica edebilmesi imkann
klliyen selb eylemelidir. Hkumet nazarndaki mevkiine muttali
olan bu ahs iin fima-bad (bundan byle) aaya merbutiyet-i ka
mile ibrazndan baka bir hatt- hareket ihtiyarna imkan kalmyor.
te aalar, bir taraftan hkmet kuvvetini paralamaa
alrken dier taraftan o kuvvetten byle azami surette istifade
etmektedirler.

DERV HSEY N HSN

AHALiNN HUKUKU
Bu havalide cari olan tarz- idare ahalinin, tekilat- esasiye ka
nunuyla memmen olan hukukunu selb eylemektedir. Vaziyet u
suretle icmal olunabilir:
1- Halk hrriyetlerden mahrumdur ve aann esiridir.
2- Kyl ile aann hukuku arasnda asla musavat yoktur.
3- Kyl devlet kanununa deil mensub olduu airet aasna,
aa dahi kendi keyif ve arzusuna tabidir.
4- Ahali aalar ve kyl namyla birincisi hrr, ikincisi esir iki
snfa munkasmdr.
5- Kylnn ahs, masuniyeti yoktur. Aa kylnn ahsna
diledii gibi tasarruf eder. Kyl seyahat, akd, say ve amel serbesti
lerinden mahrumdur.
6- Kyl hakk- tasarrufa malik deildir. Elindeki tapu senedi
dahi bu hakk temin edemez.
7- Kylnn can, mal, meskeni aann keyfine tabidir. Yal
nz bu havalide iffet-ikenlik (namussuzluk) menfur olduu (nefret
edildii) iin rz tabiatyla taarruzdan masundur.
8- Aa kyly diledii tarz ve vecihle habs ve ikence edebilir.
9- Kyl aann btn umur ve hususunu angarya suretinde
temine mecburdur.
o- Aa, diledii anda kylnn mal ve emlakini msadere
edebilir.
- Kyl her ne sebeble olursa olsun hkm.ete mracaat ve
ikayet etmek hakkna haiz deildir.
1 2 - Kyl mahkemelerden mstefid olamaz.
13- Kylnn ifasna mecbur olduu rsuma, aar ve tekalif
kanunen muayyen olan mikdar olmayp aann tensib ve tasvib
edecei mikdardr.
14- Hkmetin hidemat- tedrisiyesinden kylnn istifade
edebilmesine imkan yoktur.
15- Kylnn hi bir yerde hakk- ikameti yoktur. Emlak sahibi
olup olmamas msavidir. Aa onu istedii yerde ikame eder.

49

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

HKMETN HUKUK VE VEZAFNE

RAS (VAZFESNE SEBEP) EDLEN ZARARLAR
- Aar ve Anam rsumu namyla ahaliden alnan pek fahi
paralarn
ksm- kllisi aalarn yed-i gasbnda kalmaktadr.

2- Emlak ve arazi kymetleri ve binaenaleyh bunlara mutaallk

tekalif tasavvur edilemeyecek kadar dundur ve kayt olmayan arazi
ve emlak na-mtenahidir (sonsuzdur). Bu yzden Hazinenin zaa
r pek oktur.
3- Nfus ekseriyetle gayr- mukayyed olduu iin tarik bedel-i
nakdisi tahakkukat ok noksandr.
4- Mkellefiyet-i askeriye yoktur. Bu havali halk nazarnda
askere gitmek lmle msavidir. Onun iin bazen bin mkilatla
be kii der-dest edilse bile bunlar ktaata mal etmek mmkn
olamamaktadr. Halbuki bu havali, haramilerin mesaibinden (mu
sibetler) bin-nisbe daha az mteessir olduu iin sinin-i mkelle
fiyette bulunanlar aksam- saire-i memlekete (memleketin farkl
ksmlarna) nazaran kesirdir. Aa ve aa ailesi asker olmaz. Ordu,
bir aa evladn kendi saflar arasnda grmemitir. Aaya, mm
kn olduu kadar fazla kuvvet lazm olduu iin zir-i nfuzundaki
halkn askere gitmemesi esbabn da teshil eder. Bu yzden memle
ketin dar olduu zarar pek byktr.
5- Tapu senedi, tasarrufu temin etmedii iin hi kimse fera ve
intikal muamelesi yaptrmamakta ve bin-netice bundan Hazine de
mutazarrr olmaktadr.
6- Bu havalide devletin hakk- kazas cari deildir. Muhakeme
alel-ekser mzevvir davalarla itigale mecbur olmaktadr. Hakiki
ahid celbi mmkn deil gibidir. Davalar senelerle temadi etmek
te ve takibattan alel-ekser bir netice hasl olmamaktadr. Davann
tarz- intac (sonulanma tarzn) aann keyif ve arzusuna tabidir.
ok defa maznunlar muhbir ve ahidlerle itilaf ederek -bit-tabi
aann emriyle- iskat- davaya (davann dmesini) muvaffak ol
mulardr. Baz yerlerde cihet-i adliye crmn vukuunu haber aln
ca beray- tahkik mahalline gidiyorsa da ahali maktul gstermek
ten, crm hakknda malumat itasndan imtina etmektedir.
Buna binaen bir takm ceraim mechul ve takibsiz kalyor. Ahali
arasnda vuku bulan bir musademede yedi sekiz maktul olmu
50

DERV HSEYN HSN

iken halkn mmanaatna mebni takibata ibtida edilememitir.

7- Evamir-i adliye infaz edilememektedir. Yalnz Midyat Ka
zasnda vacibl-infaz (infaznn gerei) sekiz yz tevkif ve yz
otuz ihzar emri var idi. Son afv kanunlarnn efal-i cinaiyeyi imha
etmi olmasna ramen bir kazada dokuz yz mtecaviz ah
sn hal-i firarda bulunmas ve bir vilayette davete icabet etmeyen
mahkum ve maznunlarn be bin ksur olduunun resmen bildi
rilmesi, memlekette vezaif-i adliyenin tarz- cerayan hakknda va
zh (ak) bir fikir husulne medar olur. hzar ve tevkif emirlerinin
icra edilememesi bit-tabi takibat- adliyeyi tavik ve tasib etmekte ve
bu yzden halkn hkmet hakkndaki fikr-i itimad bir kat daha
tenakus etmektedir.

51

CUMH URYET ' iN L K KRT RAP O RU

VAZYET- HAZIRA
izahat- sabkadan anlalaca zere, bu havalide iki kuvvet
yekdieriyle hal-i muhavelededir (isteme halindedir).Biri hkmet,
dieri eraf ve resa-y aair.
Aalk memlekette hadis deil kadimdir. Nfuz ve kudretini
tarihten alyor ve hkmat- sabkann zaaf- idaresinden bil-is
tifade iktisab- kuvvet ve miknet edildikten sonra hkmetin ve
milletin bana bela kesiliyor.
Aalarn enzar- hrs ve tamalar ahalinin hazine namna ver
mekte olduu aar ve anam rsumu, emlak ve arazi vergileri ve
tarik bedel-i nakdisi ile iktifa etmemektedir. Bu rsumun bir ka
mislini zavall ahaliden cebren ve tegallben aldktan baka mah
sul-i mesailerinede vaz- yed etmekte ve hatta emlak ve arazilerinin
tasarrufuna bile mani olmaktadrlar. Hi bir kyl elinde bulunan
mlk kendisine aid olduuna emin deildir. Btn ma-meleki
aann meum azndan sadr olacak bir emirle der-akab elinden
kar. Ma-aile nan (ekmek) pareye (parasna) muhta olur. Aba
v ecdadnn yaad kendisinin doup byd topraklarda s
rnmek hakkndan bile mahrum braklr.
Hkmetin kanunlar, tekilat, kuvveti biare kylnn mah
sul-i sayini mal ve mlkn, hakk- ikametini muhafaza ve temine
kafi ve muktedir deildir. Aann ahali zerindeki tegallb bu
beylere inhisar etmez. Kylnn hayat- hususiyesine bile nfuz
eder. Kyl, evlad zerinde hakk- vesayete malik deildir. Evlat
da kar da aann kleleridir hatta:
Mal padiahn can Allahn
Kavl-i marufunun (mehur sznn) buralarda mahall-i tatbiki
yoktur. nk Aa, kylnn yalnz malna deil hayatna da key
fe ma-yea tasarruf eder ve etmektedir. Aa, bu menhus kudretini
ksmen o biare milletten ve ksmen dahi hkmetten almaktadr.
Hazineden ve milletten alp gasb ettii servetle besledii cellat
lar, aann kaffe-i evamirini der-akab (hemen) icra ve infaz ederler.
dama mahkum olan bir kyly aasnn penesinden kurtaracak
yine onun gibi bir aadr, fakat hkmet deildir.
Aa, ok kavidir. Mntkasnda diledii gibi hareket eder. H
kmet kuvvetlerine, hkmetin evamirine inkyad etmeyi hatrn52

DERV HSEYN HSN

dan bile geirmez. Kavanin-i devlete muhalefet etmek aaln ia

rdr. Aa dilerse hkmet kuvvetlerine kar bi-perva (korkusuz)
istimal-i silah eder. nk aa imdiye kadar bu kabil hareketle
rinin hi birinin cezasn grmedikten baka daima afva mazhar
olmu, hatta bir reis-i hkumet gibi itilaf-nameler imzalamtr.
Jandarma, asker, zabita, memur ehid eder, bu haller aann
bais-i fahridir (vnme sebebidir). nk sahife-i cinayatna bir
kzl leke daha ilave olunmutur. Aann nazarnda vatan, yed-i
gasbna geirdii bi-nihaye arazi, millet zir-i tahakkmnde inle
yen bi-are kyldr. Hamiyyet ise ancak icabat- menfaatidir. Aa
bu esasdan baka bir ey tanmaz. Binaen aleyh nef-i zatiyesine
mugayir olan her hal -Trk vatannn inkiraz ve izmihlaline bais
olacak olsa bile- onun iin merdudtur. Ve - vatan yklsn fakat aa
mutazarrr olmasn. Bunun delilleri na-mtenahidir.
Farz edelim ki aann gasb u garat, bi-aregana tecavzat, h
kmete muhalefeti ve cinayat eser-i cehl veya hata olsun, Harb-i
Umumide milletin eli silah tutan btn evlatlar gen ihtiyar hu
dudlarda can verdikleri halde, aa yerinden kmldamam, evlad
ve etban da bu hizmetten men ve nehy eylemi idi. Ordunun ihti
yacn temin iin dul kadnlarn, yetimlerin sandklarnda bulunan
beer onar okka zahirenin bile hnta (buday) zarureti hasl oldu
u vakit aa bir takm bi-aregann (zavalllar) mahsul-i mesaisini
yed-i gasbna geirip hem onlarn hem de ordunun al bahasna
cem-i servete imkan bulabilmi idi. Dman ordular Bitlisi igal
ettii zaman hi olmazsa kendi toprann dman tarafndan
inenmesine mani olmak iin askerden kard avanesiyle bir
likte cepheye itab etmesi (komas) lazm iken, kabilesinin btn
vesait-i nakliyesini, nukud ve giran-baha (kymeti ok olan) eya
sn toplayarak garba doru firara, mlevves ve menhus ayaklaryla
o pak topraklar da inemee azmetmiti.
Mtareke oldu. Ordu dalmaa balad. O vakit aa mukteza-y
ftratn btn belaatyla gsterdi. Kendisinin temin-i huzur ve is
tirahati, refah ve serveti iin a bi-ila kar ynlar iinde bi-nihaye
dman kitleleriyle mcadele etmi olan Anadolunun pak nasiyeli
evladlarn; mcerred vatann mdafaa ettiinden dolay veyahut
elindeki tfengi, be deste fiengi zabt etmek iin o mbarek
vatan yavrularna srtlanlar gibi hcumdan ekinmemi, nicelerini
hain kurunla ehid etmiti. Muhterem bir ordu kumandanmz

53

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

bile bu alaklarn kurunlarna maruz kalmt.

Mtareke oldu, ngiliz ve Franszlar baz mevakii (mevkileri)
badel-igal (igal sonras) memlekette get gzara (gezmeye) ba
laynca onlarn menhus kalbleri emir-i menfaatle ve daha iddetle
daraban oluyordu (darbelere uruyordu). Aa, ngiliz ve Fransz
hsn-i istikbal edebilmek maksadyla istihzaratna germi vermiti.
Lakin vatann fedakar evlatlar Urfada Marata Antepte dmann
pa-y tecavzn tevkife teebbs ettiler.
Harb-i Umumi afetinden arta kalan bir avu dilaver ellerinde
ki bir ka tfenk ve be on fienk ile dmenin azim kuvvetlerini
sardlar. Onlarn berri (karasal) havai vesait-i tahribiyesine gs
germee baladlar. Tabii bu fedakarln istihdaf ettii gaye hem
vatan- asliyi hem de vatan- umumiyi zillet-i esaretten kurtarmak
idi. Bunun iin nazarlarn biz-zarure aalara tevcih ettiler. Onla
r din ve vatan-ferde ey zannederek muavenetlerini istirham eylediler. Aalar bu mcahidlere fiilen yardm etmek yle dursun,
mecruhinin yaralarn sarmak iin taleb edilen yirmi yirmi be
liralk pamuk ve sarg esman gnderildii beyanyla Urfaya gn
dermekten imtina ettiler (kandlar). Tarih bu melanetleri birer
birer saymal, bu zavall vatann ne bitmez tkenmez dmanlar
bulunduunu gstermelidir.
Sanki bu kadar kafi deilmi gibi bu mbarek mcahidlere
arkadan kasd edercesine taraf taraf ihtilaller kardlar. Millet bir
taraftan ngiliz ve Fransz Yunanla mcadele ediyorken bu melun
larla uramak, mcadele etmek zaruretini hisseylemiti, ura
t fakat saha-i mesaisi kudret-i beer fevkinde olduu iin onlara
mstehak olduklar cezay o vakit veremedi.
Zafer yetiti, civan-merd (kahraman) millet, aalarn btn
habasetlerini afv etti ve unuttu. Fakat bu uluvv-cenabdan da bir
semere hasl olmamt. nk aalar, devletin hakk- hkmran
sine kar su-i kasdlarnda devam ettiler. Bir iki seneden beri yz
lerindeki nikab- riyay (utan perdesi) attlar. Hcumlarn aleni
letirdiler. Bir mcrimi (suluyu) takibe, her naslsa kayda gemi
olan bir ka askeri taharriye giden jandarma mfrezeleri, be on
kurutan ibaret vergiyi taleb eden tahsildarlar, silahla karlanyor,
aar sattrlmyor, anam saydrlmyor, devletin selahiyet-i kazai
yesine istinaden cinayat- mtehaddiseyi tahkika giden memurin-i
adliye reddolunuyor, memurlar mntkalarnda ikamet edebilmek
54

DERV HSEYN HSN

imkann bile gremiyorlar. Yani devletin huklk- hkmranisi

alenen redd edilmek isteniliyor. Fakat uras ayan- kayd tezkar
dr (kayt altna alnmaya ve hatrlatlmaya deerdir) ki btn bu
izahatlar, bu cinayetler be alt vilayette bir iki yz eririn elinden
kyor. Zavall millet istemeyerek, bil-mecburiye bunlarn u ha
reketlerine muavenet, mzaheret etmek ztrarndadrlar. Millet te
bunlardan bizar olmutur (bkmtr). nk izah edildii zere
aann servet ve saadeti, btn kuvvet ve kudreti, tamamen kyl
nn sefalet ve felaketi bahasnadr.
Memleketteki bu kemekein uhur ve kasabattaki eraf ve m
nevverann (aydnlarn) nazar- dikkatinden kaabilmesine imkan
olmadktan baka, erafn bazlar vakit vakit bu muciranlardan(?)
mhim surette mutazarrr olduklar halde bu ahvalin esasndan
ref ve izalesi iin hkmet nezdinde teebbsatta (teebbslerde)
bulunmamalar, ahvalin vahamet ve fecaatinden merkezi hakkyla
haberdar etmemeleri, bazlarnca ok mhimm bir alamet adde
dilmektedir. Hatta her airetin eraftan birisine mensub olduu,
airet aalarnn merbut bulunduklar eraf vastasyla memurini
ve kudret-i hkmeti menfaatlerine ihale etmekte olduklar efvah-
nasda (insanlarn azlarnda) musrran (srarl) deveran eylemek
tedir (dolamaktadr). u halde erafn, memleketin anariye doru
gitmesinden bir fa.ide intizar ettiklerine hkm eylemek ve hatta
onlar, aalarn hkmete kar takndklar vaz- muhalefetin
amilleri meyannda addetmek zarureti hasl oluyor. Esasen erafn
aavat ile manevi rabtalarla iktifa etmeyerek aradaki mnasebat
revabt- maddiye ile takviye etmeleri, aann, aa-zadenin hk
metin metbuu olduunu nazar- itibara almayarak mnasebet-i
cehriye tesisine almalar, kz vermeleri ve almalar, halkn zarn
ve zehabn takviye eylemekte ve bu esbaba mebni aalarla eraf
hkmete muhalefet ve halka taallb hususunda ayn mevkide
addeylemek icab etmektedir.
Bu havali halk ftraten mutidir, munisdir, kerim ve sehidir,
hakk-inas ve hakk-perverdir. Yani bu taraflarn bil-maiyyet-i
hakikiyesi ekl-i zahirinin tamamen aksidir. Bu evsafdan dolay ve
fakat hi istemeyerek aalarn bazie-i ihtira.sat onlarn bais-i ev
ket-i miknet olmu, hukuk- tabiye ve nazariyesini izaa eylemitir.
Zayfn kaviye iltica ve istinad etmesi bir kaide-i tabiiyedir. Mem
lekette hkmetten baka, hkmetin fevkinde kuvvet ve kudret

55

CUMHURYET'iN L K KRT RAPORU

olmamas lazm iken, bu havali eirrasna kar teden beri ihtiyar

olunan mtereddidane hareketler, memlekette aalardan baka
kuvvet olmadn halk nazarnda isbat etmi ve bit-tabi zavall
milleti aalarn kucana atmtr. Kyl arazinin fey: ve bereke
ti nisbetinde alkandr. Gece gndz alr, hayat kemirmekte
olan airet gibi mesaibten varestedir. Fakat onun semere-i sayinden
istifade eden ancak aadr.
Topran feyzine ve azami derecedeki mesaisine ramen kyl
nn mahrumiyet ve sefalet-i azime iinde yaamas, bir hal-i tabii
eklini almtr. Bu. havalideki hkmet tekilat ihtiyaca tekabl
edebilmekten ok uzaktr.
Evvelen (lk olarak) mutlak bir h-taraflk lazm olduu halde
memurlarn ekseriyet-i azimesinin yerli olmas, hkmetin bi-ta
rafi-i harekatna mani olmaktadr.
Saniyen (kinci); memurlarda azm bir vakar ve istikamet art
tr. Halbuki en bynden bir jandarma neferine kadar bil-umum
memurine verilmekte olan maaat onlarn ihtiyacatna tekabl
edecek miktarda olmad halde, aalarn hudud- semahatleri (c
mertlik hudutlar) gayet vasi olduu iin memur kitlesinin ekseri
yet-i azimesinde halk nazarndaki mevki-i eref ve ihtiramn gaib
etmitir ve bit-tabi haiz-i itimad deildir.
Salisen (nc); icraatta sebat ve isabet lazmdr. Halbuki
aalara kar ihtiyar olunan harekatn hemen umumu adem-i mu
vaffakiyetle (baarszlkla) neticelenmitir.
Rabian (Drdnc); muamelatta ve bilhassa ihkak- hakk (hak
kn yerine getirilmesi) hususunda srat elzemdir. Halbuki mahke
m\ler bu zarureti temin edebilmekten ok uzaktr.
Hamisen (Beinci); idarede vahdet arttr. Halbuki memlekette
iki hatta mstakil hkmet kuvveti mevcud olduuna ve bun
larn yekdieriyle taaruz etmekte olduklarna dair delail (deliller)
mevcudtur.
Bu nevaks her-devam olduka (devam ettike) bu memleket
lerde intizamn tesisine imkan yoktur. Bu havali ile alakadar olan
baz zevat, aalar arasnda mevcud bulunan rekabet ve husumetin,
hkmet aleyhine mctemian bir.hareket-i isyaniye vukuuna mani
olduunu ve olacan ve buna binaen esasl slahat iin msaid ve
mnasib zamann hululne intizar etmekte bir tehlike olmadn
iddia ettiler. Bu mtalaa da nefsl-emre mutabk (nefsinin emrine

DERV HSEY N HSN

uygun) deildir.
Filhakika (Hakikaten) aalar arasnda edid rekabetler vardr
ve bu yzden msademeler, muharebeler olmaktadr. Yzlerce ky
enkaz yn haline geliyor, kanlar akyor, canlar telef oluyor. Bu
haller memleketi boydan boya yekdierine hasm iki cebhe haline
getiriyor. Her nahiyede, her kazada, her vilayetteki aair arasnda
rekabet ve husumet vardr. Fakat her airet kendisine dier aair
den mttefik ve zahir tedarik ve temin etmi olduu iin, arkdaki
btn airetler yekdierine rakib iki frka halindedir. Yani bu vi
layetler ahalisi adeta muhasm iki cephe vaziyetindedir. Bu byle
olmakla beraber hkmet umum resann merdudu (kts) ol
duu iin, bir airete kar icra edilecek harekatta hkmetin dier
aa.irin suret-i ciddiyetle mazhar- muaveneti olabilmesi imkan
mefkud (mevcut olmayp) yahut enderdir. Bu itibarla aair hk
mete k_ar tek cephe halindedir.
Kald ki memlekette mevcud baz kuvvetli ahsiyetler her iki
cephede dahi icra-y tesir edebilecek vaziyette olduu iin aalar
arasdaki nifaka kymet atfetmek asla caiz olamaz. Maahaza hk
met nifak ve ikak ihdas ve idamesiyle deil, tesis-i adaletle payidar
olur.
Cehlin menfaatin dourduu aalk, bu gnk ekline nazaran
memlekette mi,istevli (saldrgan) bir dman kadar haiz-i ehem
miyettir. Maahaza balada izah edildii zere, btn kuvvet ve
kudreti zulm taaddiye mstenid olduu iin bu meum kuvvet
grndnden pek ok zaiftir ve hkmetin azn ve ciddiyetine
mukavemet edebilmesi imkan yoktur. Bu havali tarihi bunun baz
misallerini gstermektedir.
Memleketi yaatmaa azn ettiini her gnk icraatyla isbat
etmekte olan idare-i hazrann az zamanda vilayat- arkiyenin
milyonlara varan ahalisini ufack bir himmetle bir harb-i kalilin
(zayf savan) pene-i zlmnden tahlise (kurtulmaya) muvaffak
ve bu sayede muazzez (aziz) vatana esasl bir menfaat teminine
muktedir olabilecei kanaatini hatime-i kelam (szn sonu) ittihaz
eylerim (kabul ederim).
Fi 14 Eyll sene [1)340

57

C u M H U R Y ET'iN L K KRT RAPORU

RECEB BEY'N DERKENARI

"Bu ayan- istifade raporu okudum. Hsn Bey vazifesini liya
katle ifa etmitir. Raporda umumi nukat- nazardan (genel bak
asndan) baka nazar- dikkati calib (eken) baz msbet hadise
lere aid kaytlar da var. Bir kere bu rapordan umumi baz neticeler
karlp hlasaten tesbit edilmeli, saniyen bahs edilen kk hadi
seler hakknda devair-i aidesi not alarak alakadar olmal."
Savurlu Hamdullah Bey'in pederi Abdullah Bey yazd mu
harreratta imzasn "Dergah- mualla Emir-i kaza Hac Abdullah"
atar imi. kametgahnda bir zindan var imi. Mahbusini bala
mak iin kulland zincirler el-yevm (hala) mevcudtur.
( .. . ) Karakei. Diyarbakr Valisi Alyanak Mustafa Paa tarafn
dan iskan olunmutur. 1282de evvel-be-evvel eenler Resl-ayn'a
iskan edildiler. Aair iskan bunu takib etti. Millinin iskan bra-
him Paa'nn babas Mahmud Aa ve Karakei Eyb Aa zama
nnda vaki oldu. Viranehir Klas da Mustafa Paa tarafndan
yapld.
Aair gece gidip adra silah atmay, gizli adam ldrmeyi mu
hll-i eref (eref unsuru) addeder. ( ...) katiyen yoktur. Yalnz kuv
vetle gndz hcum edip gazve(?) yapar. emer Airetince adam
ldrmek taraftarl yoktur. Gazve(?) helaldir, ticarettir.
[1]33de zahirenin 20 kilosu altn para idi. Harb ibtidasnda
zahire fiyat ykselince anbarlarnda, kuyularda sinin-i sabkadan
mddehar (biriktirilmi) zahiresi bulunanlar ( . . . ) altn arlnca
sattlar. arkn paral ahsiyetleri bu suretle payidar (kalc) oldu.
Harran resa-y aairinden sa el-Haddadi tebid edilen aalar
iin "Birka yz seneden beri onlar saltanat srdler. Bundan son
ra Cumhuriyet sayesinde ikinci derecede bulunan bizler saltanat
srelim" dedi.
Temas ettiim birok zevatn bir ksm bu halkn eski bir itiyad
yznden airet hayatn terk edemediini ve iskan edilse dahi
yine frsat bularak yeni yurtlarn terk ile dalara kacaklarn
sylediler. Dier bir ksm da srlerini tekil eden koyun, kei ve
develerini beslemek iin yazn otu bol suyu havas gzel yaylalara
gitmek ve kn havas scak ve ( . . . ) bulunan deniz kysnn kuytu
yerlerine snmak mecburiyetinde bulunduunu ifade ettiler. Fa-

kat tedkikat bu iki iddiann da doru olmadn gsterdi. Akdeniz

kylarnn biraz yukarlarnda dalk ve havas gzel olan yerlerde
birok Trk airetleri yerletirilmi ve oralarn imar etmitir. Si
lifkenin, Alaiyenin, Antalyann arka cihetlerinde Elbeyli [lbeyli],
Avar ve sair Trk yrklerinin imar ettii kyler vardr. Yalnz
Elbeyli Airetinden Silifke vilayetinde 4 bin hane meskundur. Bun
lar yelerinde oturup ifilik veya dier ilerle megul olarak yurt
larn enlendiriyor. kinci iddiann da doru olmad aikardr.
Velediali, Naim(?), Kebar(?), Bensaidli mamure yz grmemi
Arab airetleri Halep ve Babmenc(?) civarnda iskan edilmi ve 4050 ky tekil etmilerdir. skanlarndan imdiye kadar 40 seneyi
tecavz ettii halde bir taraftan ziraat ve hrasetlerini (bekilii
ni) tevsi, dier taraftan davar ve develerini le g( . . . ) srlerini
yine obanlar ile Gaziayntabn civarnda ve gerilerinde otlatrlar,
yalnz baharda st vakti srler kylerinde bulunur. St saar,
peynir ve ya yaparak Halep ve Ayntaba gnderip satarlar.
Bugn asaryla (eserleriyle) mehudtur ki (grlr ki) asrlar
dan beri bu halk birka defa iskan edilmi ev yapm, tarla srm
ekin ekmi ve sonra gnn birinde yuvalarndan frlayp karak
dalara ilticaya mecbur olmutur. Bunlara bu mecburiyeti tahmil
eden (ykleyen) stmadr, asayisizliktir.

59