Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
ARTURA KOCIASKIEGO
I GALII CHIMIAK
Wprowadzenie
WOJCIECHA MISZTALA
ARTURA KOCIASKIEGO
I GALII CHIMIAK
Spis treci
Publikacja dofinansowana zostaa ze rodkw PTS
Recenzja wydawnicza
prof. dr hab. Joanna Kurczewska
Redaktor
Barbara Gruszka
Projekt okadki
Andrzej ubniewski
ISBN 978-83-7683-100-8
Wprowadzenie
Spis treci
Wprowadzenie Wojciech Misztal, Artur Kociaski i Galia Chimiak .........
23
59
69
97
117
129
Spis treci
Wprowadzenie
Artur Kociaski
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Galia Chimiak
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Wojciech Misztal
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej
Wprowadzenie
Sowo kryzys odnoszone do sytuacji ekonomicznej ostatnich szeciu
lat budzio szczeglne zainteresowanie obserwatorw i badaczy ycia spoecznego. Socjologowie nie stronili take od podejmowania wysikw badawczych, zmierzajcych do objanienia dysfunkcji ycia zbiorowego ujawniajcych si w rezultacie kryzysu ekonomicznego (czy raczej finansowego,
jak naleaoby t sytuacj waciwie okrela). Pord znakomitej czci zasobw wiedzy o kryzysie znalazy si rezultaty takich analiz, jak badania nad
deprywacj potrzeb, reorientacj systemw wartoci spoecznych, zmian
codziennego stylu ycia (i sposobu ycia) oraz diagnozy jakoci ycia subiektywnie postrzeganej poprzez pryzmat satysfakcji z biecego pooenia spoecznego/ekonomicznego. Badano take, co wydaje si w sensie naukowym
o wiele cenniejsze, jak w sytuacji kryzysu dziaaj najwaniejsze instytucje
i skadowe systemw spoecznych.
Kryzys potraktowano tam jako rodzaj spoeczno-ekonomicznego incydentu, ktry swoj obecnoci prowokuje gwatown reorientacj struktur
spoecznych czynnie poszukujcych rodkw do redukcji negatywnych dla
nich skutkw kryzysu lub biernie poddajcych si pywom kryzysowej atrofii.
Zesp redakcyjny oraz autorzy tekstw zgromadzonych w niniejszym tomie
Wprowadzenie
10
Wprowadzenie
11
12
Wprowadzenie
13
14
Jak zapewne Czytelnik zdoa si ju domyli, niniejsza ksika, cho dosy eklektyczna, to jednak stawia sobie za cel przeamanie pewnej konwencji
i przejcie niejako ponad upowszechnionym rozumieniem spoeczestwa
obywatelskiego, spoecznych innowacji i kryzysu. Chcemy tutaj, poprzez
zgromadzone analizy (z rnych obszarw wiedzy, ycia spoecznego, a nawet geograficznych), uzasadni nasze stanowisko i by moe zainspirowa
do refleksji i przekona do naszego spojrzenia na problematyk kryzysu
innowacyjnoci i spoeczestwa obywatelskiego.
Pierwsza cz otwiera opracowanie Witolda Kwanickiego, ktry podejmuje prb odpowiedzi na wane pytania dotyczce innowacji spoecznych
oraz dokonuje przegldu rnorodnych definicji innowacji spoecznych.
Autor rozwaa, czy potrzebne jest nam wyrnianie innowacji spoecznych w oglnej kategorii innowacji oraz czy wspieranie rozwoju ekonomii
spoecznej i innowacji spoecznych przez UE i rzdy europejskie jest uzasadnione. Dalej Kwanicki rozwaa argumenty, czy ekonomia spoeczna
i innowacje spoeczne mog by uznane za nowe paradygmaty w badaniach spoeczno-ekonomicznych.
W nastpnym tekcie Piotr Gliski omawia stan i kondycj instytucji
polskiej demokracji. Wnioskiem z tej analizy jest konstatacja, e jednym
z powanych deficytw demokracji jest sabo i enklawowo sektora pozarzdowego w Polsce. Z tej konstatacji z kolei wynika konieczno gruntownej, innowacyjnej reformy tego sektora. Autor przedstawia zaoenia i zasady
takiej reformy oraz omawia ponad dwadziecia modelowych instytucji obywatelskich, ktre wymagaj wprowadzenia lub restrukturyzacji. Wiele z nich
posiada charakter innowacyjny.
Analiza Dariusza Gawina argumentuje, e stan wojenny w Polsce i trwajcy do 1989 roku bezustanny konflikt polityczny stanowi nowy kontekst dla
idei spoecznej samoorganizacji, ktra zostaa wypracowana przez opozycj
demokratyczn w latach siedemdziesitych XX wieku. Waciwym punktem
odniesienia dla tego nurtu mylenia byo dowiadczenie lat 19801981, okres
legalnego funkcjonowania wielkiego ruchu Solidarnoci. Pierwotna idea samoorganizacji, obecna w publicystyce np. Jacka Kuronia czy Adama Michnika, miaa by sposobem przezwycienia tradycyjnej polskiej dychotomii
czasw niewoli: kolaboracja versus konspiracja. Stan wojenny i lata nastpne
oznaczay powrt do epoki konspiracji i nielegalnych dziaa. W takich warunkach idea samoorganizacji podlegaa ewolucji, aby ostatecznie, pod koniec
lat osiemdziesitych przybra form politycznej idei spoeczestwa obywatelskiego. Tekst stanowi bdzie analiz podstawowych wtkw tego procesu.
Wprowadzenie
15
Przedmiotem docieka Lecha Szczegy s natomiast ograniczenia poznawcze dotychczasowej dyskusji wobec stanu kondycji polskiego spoeczestwa obywatelskiego. Zamiarem autora jest pokazanie moliwoci diagnostycznych, jakie do analizy tego problemu wnosz kategorie zasobw
i kosztw partycypacji obywatelskiej. Model analityczny uwzgldniajcy strukturalne, spoeczne (zaufanie) i kulturowe zasoby uczestnictwa w yciu publicznym obok funkcji opisowej moe peni rwnie rzadko rozwijane
w polskiej literaturze funkcje praktyczne i prognostyczne.
W kolejnym rozdziale Wojciech Miszta argumentuje, i do podstawowych zasad ustroju demokratycznego naley samoorganizacja obywateli wyraajca si w dziaaniach spoeczestwa obywatelskiego. Zarwno demokracja, sfera publiczna, jak i spoeczestwo obywatelskie, nale do tych
obszarw ycia spoecznego, ktrych skutecznego i efektywnego dziaania
nie mona zaprojektowa odgrnie. S one przede wszystkim wynikiem zakorzenienia instytucji, przyjtych i rozpowszechnionych regu oraz wdroonych procedur okrelajcych specyfik dziaania spoeczestwa demokratycznego. Wspczenie obserwowany kryzys podstawowych form demokracji reprezentatywnej dotyka take Polsk. Podobnie jak i w krajach dojrzaej
demokracji przedstawicielskiej strukturalne braki polskiej demokracji utrudniaj wyksztacenie si rozwinitej spoecznoci politycznej.
Daniel Patek i Marcin Starnawski stawiaj sobie za cel analiz systemowych mechanizmw ksztatowania si kryzysw w gospodarce wiatowej
oraz powstawania na tym tle protestw i ruchw spoecznych. Przy tym
odnosz si do dorobku Immanuela Wallersteina i uczonych, ktrzy zaadaptowali jego teori kapitalizmu do empirycznych bada nad wiatowym kryzysem gospodarczym. Analiza kryzysu koncentruje si na stosunkach praca (sia
robocza) kapita (wasno rodkw produkcji) oraz strategiach kapitau
w zakresie przesuni (przestrzennych, technologicznych, midzybranowych), ktre umoliwiaj akumulacj kapitau. Autorzy wyrniaj dwa
podstawowe typy historycznych mobilizacji zbiorowych, przeplatajcych si
z cyklami kryzysw gospodarki kapitalistycznej w dziejach nowoczesnego
wiata. Wspczesne ruchy proponuj rne wizje emancypacji spoecznej,
gospodarczej i kulturowej, s odpowiedzi na polityk konsensu waszyngtoskiego i ducha Davos, uosabianego przez stosunki si i interesw gospodarczych w instytucjach midzynarodowych. Teza Patka i Starnawskiego
mwi, e w obecnej fazie kryzysu dochodzi do konsolidacji i przenikania si
dwch typw mobilizacji zbiorowych. W tym kontekcie rodzi si pytanie
o kierunek rozstrzygnicia obecnych napi i konfliktw: czy bdzie nim dal-
16
Wprowadzenie
17
18
Wprowadzenie
19
Slaviana Holc natomiast rozwaa kultur hackersk jako innowacj spoeczn. Zauwaa ona, e z sieciowym rozwojem spoeczestwa kultura hackerska nabiera znaczenia archetypu spoecznego. Wyjania ona rda tego wzorca kulturowego oraz istotno jego reprodukcji w obszarze ekonomicznym
i spoecznym. Kultura hackerska jest kultur spoeczn. To kultura pierwszych
twrcw Internetu matematykw, logikw, inynierw, pierwszych programistw, i jako taka wytworzya system norm i wartoci, ktre nie ograniczaj
si relatywizmem, a koresponduj z wartociami najwyszego rzdu. Na podstawie wynikw wasnych bada kwestionariuszowych Slaviana Holc okrela
archetypow rol kultury hackerskiej w tworzeniu wspczesnych innowacji
spoecznych w ramach grupy zawodowej informatykw. Innowacja informatyczna rozprzestrzenia si na wielu obszarach ycia spoecznego, dokonujc
transmisji wartoci hackerskich poprzez tworzenie spoecznych technologii.
Globalne usieciowienie informatyczne to proces ich umasowienia i replikacji
w rnych dziedzinach ycia spoeczno-gospodarczego. Technologie spoeczne to taki rodzaj wspczesnych technologii informatycznych, ktre staj si
coraz bardziej otwarte nie tylko dla zastosowania, uywania, ale i modyfikowania przez coraz szersz rzesz uytkownikw o rnym stopniu zaawansowania. W ten sposb dokonuje si oddolna kolonizacja informatyczna coraz
wikszych obszarw ycia spoecznego i prywatnego.
W zakoczeniu caoci tomu Katarzyna Grniak pisze, e sektor obywatelski wymaga dziaa odbudowujcych jego potencja i zasoby, a w konsekwencji sprawczo. Z drugiej strony naleaoby stworzy nowe reguy czy
struktury funkcjonowania w kontekcie szerszych procesw spoecznych
oraz politycznych. Konkludujc, autorka stwierdza, e innowacyjno dziaa, rozwiza i projektw tworzonych przez sektor obywatelski powinna
by poprzedzona innowacyjnymi zmianami w ramach jego samego. A to
otwiera zarwno przed badaczami, jak i dziaaczami nowe perspektywy
w przyszoci, ktra mogaby sta si przedmiotem kolejnych tomw w cyklu
wydawniczym o zmaganiach spoeczestwa obywatelskiego.
Literatura
Jasiecki, Krzysztof, 2013, Kapitalizm po polsku. Midzy modernizacj a peryferiami Unii
Europejskiej, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 310311.
Kurczewska, Joanna, Bojar Hanna, Kempny Marian, 1998, Spoecznoci lokalne jako
wsplnoty tradycji. W poszukiwaniu korzeni demokracji, Studia Socjologiczne nr 2
(149), s. 95.
20
Wprowadzenie
Cz I
21
22
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
23
Witold Kwanicki *
Uniwersytet Wrocawski
24
Witold Kwanicki
przez Thomasa Alv Edisona w Menlo Park, New Jersey, USA w latach siedemdziesitych XIX wieku. Dlatego to Edisona nazywa si czsto Czarodziejem z Menlo Park. Ten innowacyjny rozwj kontynuowany jest w wieku
XX i XXI. Mona powiedzie, e pomys Edisona by przeomow innowacj spoeczn.
Jednake dopiero na pocztku XX wieku niektrzy badacze uwiadomili
sobie, e innowacje s podstaw rozwoju cywilizacyjnego. Stao si tak dziki
pracom Josepha A. Schumpetera, zwaszcza opublikowanej w 1911 roku
Teorii rozwoju gospodarczego (Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung). Pocztkowo
jego tezy nie zostay powszechnie przyjte i dopiero przeomowa praca
Roberta Solowa z 1957 roku (Solow, 1957), przyczynia si do niemale powszechnego zaakceptowania tezy, e postp technologiczny (rozwj wiedzy) jest najwiksz si napdow gospodarki. Solow pokaza, e wzrost
efektywnoci pracy obserwowany w gospodarce amerykaskiej w latach
19091949 moe by przypisany a w 87,5% innowacjom. Byo to ogromne
zaskoczenie i przyczynio si do intensyfikacji bada nad rol innowacji
w rozwoju cywilizacyjnym. Wprawdzie badania innych ekonomistw prowadzone w latach szedziesitych obniyy ten wpyw, szacowany na 3060%,
to i tak udzia czynnika innowacyjnego w rozwoju gospodarczym jest
ogromny.
Badania nad rol postpu technologicznego w rozwoju spoecznym przyczyniy si do chci stymulowania procesu poszukiwania innowacji przez
pastwa, np. poprzez wypracowanie odpowiednich polityk proinnowacyjnych. Widoczne to jest w Polsce, jak i w innych krajach europejskich oraz na
poziomie Unii Europejskiej. W ostatnich latach zapisane zostao to choby
w tzw. strategii lizboskiej z 2000 roku, jak i obecnie w strategii Europa 20202.
Wanym skadnikiem strategii rozwoju UE i jej krajw czonkowskich
(ale take Stanw Zjednoczonych) jest wspieranie tzw. innowacji spoecznych. Problem definicji innowacji spoecznej oraz to, czy jest uzasadnione
wyrnienie tego typu innowacji i uznanie ich za podstaw rozwoju, bdzie
przedmiotem dyskusji w nastpnych czciach tego artykuu. Tytuem wstpu
do bardziej szczegowej dyskusji zauwamy, e niezalenie jak definiowa
bdziemy innowacj spoeczn, to kada innowacja zawiera w sobie postulowany element spoeczna. Nawet jeli jest to czysta innowacja techniczna,
2
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
25
Tutaj nasuwa si skojarzenie z klasyczn hierarchi potrzeb Abrahama Maslowa. Wyodrbni on pi gwnych rodzajw potrzeb: fizjologiczne, bezpieczestwa, przynalenoci
i mioci, szacunku i samoakceptacji oraz samorealizacji. Ilustrowane s one zwykle piramid,
ktra spoczywa na fundamencie z pierwszego poziomu, a koczy si ostrym wierzchokiem
ostatniego. Realizacja potrzeb z kadego kolejnego poziomu jest moliwa wtedy, gdy zaspokojone s te z poziomu niszego. Zaspokojenie potrzeb podstawowych uruchamia potrzeby
wyszego rzdu. Im wyej w hierarchii znajduje si dana potrzeba, tym pniej pojawia
si ona w rozwoju czowieka, ma mniejsze znaczenie dla jego biologicznego przetrwania
i w sabszym stopniu odczuwana jest jako wymagajca natychmiastowego zaspokojenia,
wskutek czego moe by odraczana.
W tym kontekcie mona zaproponowa pewne pole badawcze odnoszce si do innowacji spoecznych. Mianowicie analizowa je z punktu widzenia teorii potrzeb. Pewnym
zamysem jest, by punktem wyjcia nie bya teoria Maslowa, ale stworzona przez Tomasza
Kocowskiego w latach siedemdziesitych XX wieku systemowa teoria potrzeb (Kocowski,
1982). Wyrnia on nastpujce potrzeby podstawowe: egzystencjalne (pokarmowe, ekologiczne, rekreacyjne, zdrowotne, bezpieczestwa, mieszkaniowe, odzieowe), prokreacji (reprodukcji, opieki, edukacyjne, wychowawcze, rodzinne, samorealizacji), funkcjonalne (informacyjne, sprawnociowe, instrumentalne, lokomocyjne, swobody, innowacji, napdowe),
psychiczne (erotyczne, estetyczne, ludyczne) i spoeczne. Kategoria ostatnia (spoeczne)
jest bardzo szeroka i obejmuje takie potrzeby jak: przynalenoci, cznoci, organizacji,
wizi emocjonalnej, konformizmu, uspoecznienia, spoecznej uytecznoci, gratyfikacji,
wspuczestnictwa, ochrony i autonomii jednostki. W sumie Tomasz Kocowski wyrni
41 szczegowych potrzeb czowieka.
26
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
27
na rynek;
x organizacja, ktra pierwsza wprowadzi innowacje na rynek, wygrywa;
x jeli przedsibiorstwo bdzie przewodzi w wydatkach na badania i rozwj
(B+R) w danym sektorze rynku, to wymyli najwicej i najlepsze pomysy,
i bdzie liderem rynku;
x organizacja powinna kontrolowa swoj wasno intelektualn tak, by
konkurenci nie mogli odnosi z niej korzyci.
W ostatnich dwudziestu latach kilka czynnikw wpyno jednak na to, e
koncepcja zamknitych innowacji stawaa si coraz mniej popularna. Pierwszym takim czynnikiem bya rosnca mobilno osb z duym dowiadczeniem i moliwo czstej zmiany pracy. Ostatnie dekady to rwnie zwikszajca si liczba osb z wyksztaceniem wyszym, szczeglnie inynierskim.
Do tego naley doda coraz to wiksze znaczenie prywatnego kapitau przedsibiorczego (Venture Capital), ktry specjalizuje si w rozwijaniu nowych przedsibiorstw, komercjalizuje zewntrzne badania i przeksztaca je w wartociowe
organizacje. Bardzo czsto jest tak, e te przedsibiorstwa staj si gronymi
konkurentami dla duych korporacji. Kiedy te czynniki zaczy wpywa na
proces innowacyjny, logika zamknitych innowacji przestaa by dobrym sposobem konkurowania. Jeli jaka przeomowa technologia nie zostaa wykorzystana przez korporacj, istniao prawdopodobiestwo, e naukowcy czy inynierowie sami w nowej zaoonej przez siebie organizacji udoskonalaj j
i nastpnie wprowadz innowacje na rynek i skomercjalizuj odkrycie.
W tej sytuacji naturalnym byo pojawienie si innej koncepcji generowania
innowacji, nazwanej otwartymi innowacjami. Nowy paradygmat zakada, e
przedsibiorstwa mog i powinny uywa zewntrznych, jak i wewntrznych
pomysw, jak rwnie zewntrznych i wewntrznych kanaw dyfuzji innowacji na rynek. Koncepcja otwartych innowacji czy pomysy w jednolity
system, jakim jest konkretny model biznesowy. W tym paradygmacie pomysy nadal mog pochodzi z wntrza przedsibiorstwa, ale cz z nich moe
wydosta si poza tradycyjnie pojmowane granice organizacji, na etapie bada lub nawet na etapie rozwoju. Proces otwartych innowacji pomaga dodatkowo w likwidowaniu zych pomysw, jak i umoliwia regeneracj tych,
ktre wczeniej zostay pominite, a okazuj si pniej wartociowymi projektami na nowych rynkach. Logika otwartych innowacji bazuje na obfitoci
i rnorodnoci wiedzy, ktra jest potrzebna przy dostarczaniu wartoci
do przedsibiorstwa. Istotne cechy paradygmatu otwartych innowacji to
(Chesbrough, 2003, s. XXVI):
28
Witold Kwanicki
x nie wszyscy najmdrzejsi ludzie pracuj dla organizacji. Trzeba wspprax
x
x
x
x
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
29
utosamiane s zbyt czsto z innowacjami technicznymi, inynierskimi (materialnymi). Moe lepiej zaliczy innowacje spoeczne do innowacji technologicznych, albo po prostu do innowacji? Nie byoby wtedy tak wielu nieporozumie i niejasnoci, uprocioby to wiele w polityce gospodarczej pastw
(o czym bdziemy pisa dalej). Pastwa i rzdy zamiast wspiera rozwj innowacji spoecznych mogyby si skupi na wspieraniu kreatywnoci ludzi,
stwarzaniu odpowiednich warunkw do rozwoju innowacyjnego, a naturalnym efektem byby znacznie szybszy rozwj tego, co obecnie nazywane jest
innowacjami spoecznymi.
Dodanie sowa spoeczne do terminu innowacji wydaje mi si tak samo
zbdne, jak dodanie tego terminu do pojcia odpowiedzialnoci biznesu
i mwienie o spoecznej odpowiedzialnoci biznesu (Corporate social responssibility CSR). Termin ten robi w ostatnich dziesicioleciach ogromn karier
i wikszo przedsibiorstw stara si, by byy postrzegane jako odpowiedzialne spoecznie. Odnosz wraenie, e dziaaj one tak, jak zwykle dziaayby,
dbajc o korzyci konsumentw (a zatem o korzyci swoje) tylko poprzez
swego rodzaju wymuszenie spoeczne (klimat spoeczny, kreowany przez
niektre instytucje pastwo i prywatne (zwaszcza tzw. organizacje pozarzdowe)), staraj si budowa wizerunek przedsibiorstwa odpowiedzialnego spoecznie. Kiedy podczas debaty (w listopadzie 2011 roku w Krakowie)
na temat CSR, zadaem pytanie reprezentantom firm budujcych ich wizerunek spoecznie odpowiedzialnego biznesu i uczestniczcych w programie
Mleczny start/Partnerstwo dla zdrowia4, czy na tej dziaalnoci duo zarabiaj, odpowied bya jednoznaczna tak, sporo, inaczej nie wspieralibymy
tego programu.
Problem nie jest nowy, dyskusja o CSR trwa co najmniej od 50 lat i wiele
wskazuje na to, e opinie o CSR, jakie dawno temu wyrazili Milton Friedman
i Peter Drucker, s aktualne i warte przypomnienia. W czsto przytaczanym
wywiadzie Friedmana z 1970 roku pod znamiennym tytuem Spoeczn
odpowiedzialnoci biznesu jest tworzenie zysku (The social responsibility of
business is to increase its profits) wyranie stwierdzi on, e jeli przedsibiorstwo bdzie mylao w kategoriach zysku, to dba bdzie o zaspokojenie
potrzeb konsumentw, to samo przez si bdzie odpowiedzialne spoecznie.
W artykule tym przytacza on cytat z jego ksiki opublikowanej w 1962
roku pt. Kapitalizm i wolno . Napisa on tam (Friedman, 1993, s. 127128):
4
http://www.mlecznystart.pl/36852.dhtml,
http://www.danone.pl/Spoleczna-odpowiedzialnosc/Spoleczenstwo/Partnerstwo-dla-zdrowia
30
Witold Kwanicki
szerok akceptacj zyskuje ostatnio pogld, e wysi rang urzdnicy korporacji i przywdcy zwizkw zawodowych ponosz pewn spoeczn odpowiedzialno wykraczajc poza suenie interesom swych akcjonariuszy lub
czonkw. Opinia ta jest przejawem cakowitego niezrozumienia charakteru
i natury wolnej gospodarki. W gospodarce tej istnieje tylko jeden jedyny
rodzaj spoecznej odpowiedzialnoci ze strony wiata biznesu wykorzystywa swe zasoby i podejmowa dziaalno w celu zwikszenia wasnych
zyskw na tyle, na ile pozostaje to w zgodzie z zasadami gry. Innymi sowy
przyjmowa otwart i woln konkurencj, bez podstpw i oszustw.
W podobnym duchu wypowiada si guru zarzdzania Peter Drucker.
Mona byoby przytacza tutaj wiele wypowiedzi Druckera na ten temat,
ograniczmy si tylko do jednej (Drucker, 1998: 95): Jeeli przecitnemu biznesmenowi zada si pytanie, co to jest biznes, odpowie prawdopodobnie
to organizacja, ktra ma osign zyski. Tej samej odpowiedzi udzieli najprawdopodobniej kady ekonomista. Tymczasem teza ta jest nie tylko faszywa; jest take dla tematu nieistotna [...] nie oznacza to, e zysk i rentowno s niewane. Oznacza natomiast, e rentowno nie jest celem
przedsibiorstwa ani dziaalnoci w biznesie, lecz ich czynnikiem ograniczajcym. Zysk nie stanowi wyjanienia, przyczyny, czy racji bytu dziaa i decyzji
biznesu, lecz sprawdzian jego wartoci. Problemem bowiem kadego biznesu
nie jest maksymalizacja zysku, lecz osignicie dostatecznego zysku, ktry
pokrywaby ryzyko dziaalnoci ekonomicznej, w ten sposb pozwalajc
unikn strat. [...] Jeeli chcemy wiedzie, czym jest biznes, musimy zacz
od sprawy jego celu. Cel za musi lee poza obrbem samego biznesu. Musi
on lee w samym spoeczestwie, skoro przedsibiorstwo jest organem spoeczestwa. Jedyna poprawna definicja celu biznesu brzmi: tworzenie klienteli. [...] to klient decyduje, czym jest biznes. Bo to klient i tylko on, bdc
gotw zapaci odpowiedni cen za towar czy usug, przeksztaca zasoby
ekonomiczne w bogactwo, rzeczy w towary. Nie to jest najwaniejsze, co
myli o swojej produkcji biznesmen, a szczeglnie nie ma to znaczenia dla
jego przyszoci i sukcesu. Decyduje to, co myli o swoim zakupie klient,
co ON ma za warto bo to okrela, czym jest biznes, co produkuje
i jak bdzie prosperowa.
Na jednym z portali (http://www.innowacjecsr.eu/) propagujcych idee
CSR znalazem ciekaw opini: Mae, rednie i mikro przedsibiorstwa
rzadziej wprowadzaj strategi CSR, albo stosuj tzw. nieuwiadomiony
CSR. Taki nieuwiadomiony CSR jest czym naturalnym w dziaalnoci
biznesowej (opinie Friedmana i Druckera do tego wanie si odnosz). Sym-
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
31
32
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
33
W istocie nie naley poprawia kapitalizmu jako takiego, tylko naley poprawia: kapitalizm kolesiw, kapitalizm wsko rozumiany, kapitalizm kreatywny.
34
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
35
36
Witold Kwanicki
Wspczenie o zmianie najczciej mwi si w kontekcie zmian organizacyjnych, w teorii zarzdzania. Bardzo intensywnie rozwijana jest dyscyplina, ktr nazywa si zarzdzanie zmian. W jednym z najbardziej popularnych podrcznikw teorii zarzdzania (Griffin, 2005, s. 392)
zmian charakteryzuje si jako kad istotn modyfikacj jakiej czci
w ramach wyrnionej caoci. W bardziej filozoficznym i prakseologicznym ujciu za zmian uzna mona zdarzenie, w wyniku ktrego stan kocowy jest odmienny od stanu pocztkowego (Pszczokowski, 1978, s. 298).
Natomiast socjolog Andrzej Zajczkowski (1993) uznaje, e przez zmian
rozumie si pewien nowy stan rzeczy. W kontekcie zarzdzanie zmian
Roman Went (2010, s. 11) uznaje, e jest to planowana i kontrolowana
modyfikacja sposobu funkcjonowania organizacji, bdca reakcj na przewidywane, bd te zachodzce przeobraenia w otoczeniu, majca za
zadanie podniesienie poziomu konkurencyjnoci i efektywnoci teje organizacji. Wanda Baszczyk (1999) zwraca uwag na inny, wartociujcy element zmiany, pisze ona mianowicie, e zmiana to wszelkie przeksztacenie
stanu rzeczy. Pojcie to nie zawiera w swej treci elementu wartociujcego,
moe by zatem uywane zarwno w opisie zjawisk przeksztacajcych pozytywnie istniejcy stan rzeczy (dziaajcy na rzecz jego rozwoju), oddziaujcych na ten stan negatywnie lub majcych dla danego stanu rzeczy walor
obojtny.
Piszemy sporo na temat zmiany, przede wszystkim dlatego by wskaza
(o czym bdziemy dokadniej pisa pniej), e innowacja spoeczna ma wicej wsplnego z pojciem pozytywnej zmiany spoecznej anieli innowacji
w ujciu tradycyjnym. Podstawow cech innowacji jest to, e moe by
uznana za zmian, ale bardzo specyficzn, mianowicie powizan z nowoci,
z czym, co wczeniej nie istniao, z pierwszym zastosowaniem idei, majcej
na celu zmiany korzystne.
Burzliwe zmiany otoczenia wymuszaj na organizacjach dziaania przedsibiorcze i innowacyjne. Ju kilkadziesit lat temu Hisrich i Peters (1978,
s. 9) identyfikujc pi rde nowych idei, zauwayli, e cztery z nich dotycz otoczenia:
x konsumenci cige monitorowanie rynku i nasuchiwanie wygaszanych na nim opinii konsumentw;
x istniejce przedsibiorstwa staa ocena produktw i porwnywanie
z towarami konkurencyjnymi, komplementarnymi i substytucyjnymi;
x kanay dystrybucji ludzie pracujcy bezporednio przy dystrybucji s
najbliej rynku i s najlepiej poinformowani o jego potrzebach;
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
37
38
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
39
Innowacje spoeczne
Peter Drucker (1992, s. 153) zauwaa, e innowacja musi zatem by zawsze blisko rynku, orientowa si na rynek, a w istocie by przez niego inspirowana i zawraca uwag, e sukces firmy coraz bardziej zaley od tzw.
5
40
Witold Kwanicki
systematycznej innowacji, ktra polega na celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian i na systematycznej analizie okazji do spoecznej lub gospodarczej innowacji, ktr taka zmiana mogaby umoliwi (Drucker, 1992,
s. 4344). Jednoczenie opisuje on innowacje spoeczne jako niemajce
charakteru technicznego zmienianie wartoci i zadowolenia uzyskiwanego
z zasobw przez konsumenta i majce duo wiksze znaczenie ni lokomotywy parowe czy telegraf (Drucker, 1992, s. 41). Jako przykad innowacji
spoecznych Drucker podaje upowszechnienie si w Niemczech w XIX wieku koncepcji mistrza wysoko wykwalifikowanego, powanego i starszego
pracownika, prowadzcego zakad z du niezalenoci oraz zwizany z tym
system szkolenia zawodowego czcego nauk z praktyk. Innymi innowacjami spoecznymi s dla Druckera utworzone w Japonii w XIX wieku szkoy
i uniwersytety, urzdy pastwowe, banki i rozwinite stosunki pracy oparte
na japoskiej tradycji i kulturze, a jednoczenie przygotowane do adaptacji
innowacji technicznych, majcych swoje rdo w kulturze zachodniej. Ten
styl dziaania sta si podstaw sukcesu Japonii po II wojnie wiatowej.
Moemy zatem zada pytanie, czym jest innowacja spoeczna, jak j zdefiniowa i czym rni si ona od tradycyjnego rozumienia innowacji? Pytanie
jest o tyle zasadne, e wspczenie termin innowacja spoeczna jest na
ustach zarwno politykw, naukowcw, jak i tzw. zwykego obywatela. Tak
jak wspomnielimy, w istocie nie jest to pojcie nowe, jeli rozumiemy przez
nie dziaanie, ktre ma na celu rozwizanie palcych problemw spoecznych. Wiele czynnikw (zwaszcza ze sfery polityki) przyczynio si do tego,
e obecnie stao si ono modne i uznawane niekiedy jako swego rodzaju
panaceum na wszelkiego rodzaju bolczki spoeczne.
Trzeba od razu na pocztku tego przegldu rnych definicji innowacji
spoecznych powiedzie, e obecnie nie ma penej zgody co do definicyjnego
rozumienia tego terminu. Istnieje szereg definicji i interpretacji, w ktrych
du role odgrywaj zarwno niuanse jzykowe, jak i rne tradycje spoeczne, gospodarcze i kulturowe.
We wstpie do opublikowanego przez Komisj Europejsk Przewodnika
po innowacjach spoecznych (Guide to social innovation, 2013) czonkowie tej
Komisji, Johannes Hahn i Laszlo Andor okrelaj innowacje spoeczne jako
innowacje, ktre s zarwno spoeczne w ich celach i jak i w rodkach, pozostajc otwartymi na zrnicowanie terytorialne, kulturalne itp. spoeczne
w sensie zarwno procesu, jak i celw spoecznych i socjalnych, ktre kady
chciaby osign. Innowacje spoeczne s obecne w szeregu inicjatyw politycznych Komisji Europejskiej: Europejski program walki z ubstwem
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
41
i wykluczeniem spoecznym, Unia innowacji, Inicjatywa na rzecz przedsibiorczoci spoecznej, Pakiety zatrudnienia i inwestycji socjalnych, Agenda
Cyfrowa, nowa polityka przemysowa, Partnerstwo na rzecz innowacji dla
aktywnego i zdrowego starzenia si, oraz Polityka spjnoci.
We wspomnianym Przewodniku po innowacjach spoecznych innowacje te okrela si jako rozwj i wdraanie nowych pomysw (produkty, usugi i modele) w celu spenienia potrzeb spoecznych i tworzenia nowych relacji
spoecznych i wsppracy. Innowacje te maj by odpowiedzi na naglce
potrzeby spoeczne, ktre maj wpyw na proces interakcji spoecznych.
Podstawowym celem wprowadzania innowacji spoecznych jest poprawa
dobrobytu ludzi. Innowacje te z zaoenia s nie tylko dobre dla spoeczestwa, ale take zwikszaj zdolnoci ludzi do dziaania. W zamyle Unii
Europejskiej opieraj si one na pomysowoci obywateli, organizacjach
spoeczestwa obywatelskiego, spoecznociach lokalnych, przedsibiorcach
i urzdnikach pastwowych. Maj one stwarza okazje zarwno dla sektora
publicznego, jak i dla rynkw, dziki czemu produkty i usugi bd lepiej
spenia indywidualne, ale rwnie zbiorowe aspiracje. W tym, jak i w wielu
innych dokumentach Unii Europejskiej podkrela si, e stymulowanie innowacyjnoci, przedsibiorczoci i rozwoju spoeczestwa opartego na wiedzy
jest w centrum strategii Europa 2020.
W rozumieniu UE, innowacje spoeczne odnosz si do caego procesu,
w ktrym nowe odpowiedzi na potrzeby spoeczne zostay wypracowane
w celu dostarczenia lepszych rezultatw spoecznych. Proces ten skada
si z czterech gwnych elementw, mianowicie identyfikacji nowych, niezaspokojonych lub niedostatecznie spenionych potrzeb spoecznych; rozwoju nowych rozwiza w odpowiedzi na te potrzeby spoeczne; oceny
skutecznoci nowych rozwiza w zaspokojeniu potrzeb spoecznych; oraz
tzw. skalowania skutecznych innowacji spoecznych (Guide to social innovation, 2013).
W duej liczbie definicji pojawia si motyw, e innowacje spoeczne s
tymi, ktre odpowiadaj na spoeczne potrzeby, ktre nie s tradycyjnie
zaspokajane przez rynek lub istniejce instytucje i s skierowane do sabszych grup w spoeczestwie (patrz np. raport Empowering people, driving change,
2011 raport opracowany przez Bureau of European Policy Advisors).
Podobnie Alexander Kesselring i Michaela Leitner (2008, s. 21) podkrelaj, e innowacje spoeczne z definicji nie powinny by oceniane na podstawie
kryteriw ekonomicznych. Uznaj oni, e w przeciwiestwie do innowacji
technicznych, innowacje spoeczne o wiele bardziej odnosz si do systemu
42
Witold Kwanicki
wartoci i nie s, w duym stopniu, zorientowane na ekonomicznej uytecznoci (s. 22). Co interesujce, dodaj (s. 25), e o innowacji spoecznej mona
mwi tylko wtedy, gdy wdraany jest pomys na rozwizanie problemu spoecznego.
OECD wyrnia innowacje spoeczne jako odmienne od innowacji gospodarczych (patrz np. Committee for Scientific and Technological Policy
(CSTP), Fostering Innovation to Address Social Challenges, OECD, Paris, 2011).
Podobnie, zdaniem ekspertw OECD, powodem tego wyrnienia jest to, e
innowacje spoeczne nie odnosz si do wprowadzenia nowych rodzajw
produkcji lub wykorzystywania nowych rynkw ze wzgldu na ich wykorzystanie [dla zysku], ale ich gwnym celem jest zaspokojenie nowych potrzeb,
niedostarczanych przez rynek (nawet jeli rynki interweniuj pniej) lub
tworzenie nowych, bardziej satysfakcjonujcych sposobw aktywizacji, dajc
ludziom miejsca pracy i zmieniajc ich role w procesie produkcji. Wedug
tych ekspertw zasadnicza rnica jest taka, e innowacje spoeczne stanowi okazj do poprawy dobrobytu jednostek i spoecznoci poprzez
zatrudnienie, konsumpcj lub udzia, tak by zapewniaa ona rozwizanie
problemw indywidualnych i zbiorowych. Wydaje si wic, e innowacje
spoeczne i rozwj lokalny mog by uwaane za powizane. Mog istnie
inne kanay dla innowacji spoecznych, ale wikszo z nich wymaga bardzo
zindywidualizowanego i kompleksowego podejcia, ktre bdzie jednak warunkowane zarwno stanem rozwoju lokalnego jak i mie na niego wpyw.
Ponadto stwierdzaj oni, e innowacje spoeczne szukaj nowych odpowiedzi na problemy spoeczne poprzez: identyfikacj i dostarczanie nowych
usug, ktre poprawiaj jako ycia osb i wsplnot i pozwalaj na opracowanie i wdroenie nowych procesw integracji na rynku pracy, nowych
umiejtnoci, nowych miejsc pracy, nowych form uczestnictwa, jako rnorodnych elementw, ktre przyczynia si do poprawy sytuacji osb na rynku
pracy (tame).
Inne cechy systemu innowacji spoecznych, na ktre zwraca si uwag, to:
otwarty, nie za zamknity ich charakter (jeli chodzi o dzielenie si wiedz
oraz posiadanie wiedzy); wielodyscyplinarno i bardziej zintegrowany ni
tradycyjne innowacje; partycypacyjny, z duym udziaem obywateli i uytkownikw; napdzany przez popyt, a nie przez poda; skrojony na indywidualne potrzeby, nie za skupiony na masowej produkcji.
Dobry przegld istniejcych definicji innowacji spoecznych dokonany zosta w raporcie projektu badawczego finansowego w ramach 7. Programu
Ramowego UE, The theoretical, empirical and policy foundations for building social
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
43
44
Witold Kwanicki
biznesu w zmianie spoecznej spoeczna odpowiedzialno biznesu i rola przedsibiorstw w prowadzeniu kolejnej fali innowacji i produktywnoci
poprzez skupienie si na spoecznych dziedzinach takich, jak edukacja czy
opieka zdrowotna);
x model zarzdzania organizacj (budowanie strategii biznesowych obejmujcych zmiany w kapitaach: ludzkim, instytucjonalnym i spoecznym,
ktre prowadz do poprawy sprawnoci organizacyjnej i poprawy konkurencyjnoci; restrukturyzacja organizacyjna, modernizacja stosunkw
przemysowych oraz poprawa zarzdzania zasobami ludzkimi; zarzdzania
non-profit);
x przedsibiorczo spoeczna (rozwj nowych i innowacyjnych sposobw
pokonywania trudnych wyzwa spoecznych poprzez zaangaowanie
przedsibiorcw wraliwych spoecznie. Przedsibiorstwa spoeczne s
przede wszystkim przedsibiorstwami z celami spoecznymi, ktrych
nadwyki s reinwestowane w to przedsiwzicie);
x rozwj nowych produktw, usug i programw (zaspokajajcych potrzeby
spoeczne, innowacje w sektorze publicznym i wiadczenia usug publicznych przez przedsibiorstwa spoeczne i organizacje spoeczestwa
obywatelskiego; wiadczenie usug publicznych i innych rodkw redystrybucji, w kierunku oszczdnoci budetowych w pastwie dobrobytu);
x model zarzdzania (governance), wzmocnienia pozycji i zwikszenia zdolnoci instytucji spoecznych (poprawa wzajemnych relacji midzy rnymi
podmiotami spoecznymi, poprawa umiejtnoci, kompetencji, kapitau
spoecznego wrd aktorw ycia spoecznego zaangaowanych w rozwj
oraz realizacj programw i strategii spoecznych i gospodarczych).
W opiniotwrczym Stanford Social Innovation Review, James A. Phills
Jr., Kriss Deiglmeier, i Dale T. Miller (2008) definiuj innowacj spoeczn
jako nowe rozwizanie problemu spoecznego, ktre jest wydajniejsze, skuteczniejsze, trwalsze czy sprawiedliwsze od istniejcych rozwiza, a korzyci
z tej innowacji przypadaj przede wszystkim spoeczestwu jako caoci,
nie za osobom prywatnym. Definicja ta jest bardzo szeroka i pojemna, wiele dziaa ze sfery publicznej (jak np. poprawa funkcjonowania szk publicznych czy infrastruktury transportowej) mog by zaliczone do kategorii
innowacji spoecznych. Jak jednak okreli korzyci dla caego spoeczestwa i korzyci prywatne? W jakim horyzoncie czasowym to mierzy (lat,
dekad, pokole)? Co to znaczy, e innowacja jest sprawiedliwsza? To nie
jedyne wtpliwoci, jakie mona mie przy tej, jak i przy innych, definicjach
innowacji spoecznej.
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
45
46
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
47
Nowo
Innowacje spoeczne nie musz by cakowicie oryginalne i wyjtkowe.
Jednak musz by nowe w pewnym zakresie, tak by mc je zakwalifikowa
jako innowacje spoeczne musz spenia cechy nowoci w jakiej dziedzinie, brany, regionu, rynku lub uytkownika, albo s stosowane w nowy
sposb.
Od pomysu do realizacji
Innowacja pociga za sob praktyczne zastosowanie lub realizacj nowego pomysu (idei). W tym wzgldzie wida tutaj wpyw idei Josepha
Schumpetera (wspomniana triada Schumpetera wynalazek, innowacja,
naladownictwo). Niektre wynalazki prowadz do innowacji, ale najczciej tak nie jest. Niektre innowacje s szeroko rozpowszechnione, a wiele
nie, w niektrych przypadkach trudno jest odrni wynalazek od innowacji. W przypadku wielu innowacji istnieje znaczne opnienie midzy
momentem dokonania wynalazku i innowacji. Zaproponowana definicja
innowacji spoecznych obejmuje te oglne cechy innowacji (o czym wczeniej pisalimy).
48
Witold Kwanicki
Skuteczno
Jak kada innowacja, tak innowacje spoeczne powinny by skuteczniejsze, efektywniejsze ni istniejce rozwizania. Moe to dotyczy jakoci,
poziomu satysfakcji z obsugi, szybkoci rozprzestrzeniania si (dyfuzji),
zmniejszenia kosztw lub wpywu na wzrost zadowolenia spoecznego,
jak np. poprawa samopoczucia i wiksza spjno spoeczna. Wymaga to od
innowatorw spoecznych zdolnoci okrelenia wpyw ich inicjatywy na
funkcjonowanie grupy docelowej lub caego spoeczestwa. Ta ocena moe
przyjmowa posta mierzalnych rezultatw (np. zmniejszenie liczby recydywistw), ale moe mie take charakter jakociowy (np. wzrost zaufania
i poczucia wasnej wartoci u modych ludzi lub zmniejszenie poczucia izolacji w domu opieki spoecznej). Te oceny skutecznoci mog by zwizane
z systemem wartoci spoecznych, ktre innowacja ma na celu poprawi;
na przykad zmniejszenie izolacji osb starszych jest oceniane jako podany wynik, oparty na wartociach spoecznych, ktre podkrelaj znaczenie
godnoci i dobrego samopoczucia.
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
49
nie takich elementw, jak ubstwo, bieda (co z reguy wizane jest z aspektami materialnego bogactwa czy dobrobytu) powoduje, e przeocza si to,
w jaki sposb ludzie s w stanie wykorzysta dostpne zasoby, by uzyska
podane wyniki. Natomiast zrozumienie istnienia i dynamiki niespenienia
potrzeb moe pomc w identyfikacji podanej strategii i okreleniu podejcia ludzi do poszukiwania nowych i lepszych sposobw tak, aby speni te
potrzeby.
50
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
51
powstajcych sieci. Przykadami s np. sieci typu peer to peer, takich jak
Etsy i FreeCycle, czy nowe modele opieki i wsparcia, takie jak Southwark
Circle czy Homeshare.
x Tworzenie nowych rl i relacji spoecznych Innowacje spoeczne s zwizane
z i rozwijane przez uytkownikw, a nie dostarczane do i dla nich. Spoeczne innowacje mog by zatem okrelone na podstawie rodzaju zwizkw, ktre tworz. Innowacje spoeczne mog stworzy nowe stosunki
spoeczne w rnoraki sposb mog prowadzi do nowych form zarzdzania, nowych i lepszych form wsplnego dziaania, poprawy integracji i uczestnictwa grup marginalizowanych, niedostatecznie reprezentowanych. Mog one przesuwa i zmieni relacje w caoci na przykad
poprzez umoliwienie uytkownikom sta si producentami, pacjentom
sta si opiekunami (np. programy Expert Patients czy Patients Like Me),
studentom by nauczycielami (College Barefoot). Innowacje spoeczne tworzy mog rwnie nowe role dla uytkownikw i beneficjentw, wzmacniajc ich pozycje w spoeczestwie i umoliwiajc lepsze zaspokojenie
ich potrzeb w dugim okresie.
x Lepsze wykorzystanie rodkw i zasobw Innowacje spoeczne czsto pozwalaj na lepsze wykorzystanie zasobw i aktyww, ktre w wielu sytuacjach
mogyby by zmarnowane, niewykorzystane lub nieuywane w ogle.
W niektrych przypadkach te aktywa i zasoby mog by ukryte (np. umiejtnoci ludzi, ktrymi gminy mog dysponowa). Odkrywanie i udostpnianie zasobw ukrytych pomaga zapewni to, e inicjatywy spoeczne
nie s gr o sumie zerowej, e wszyscy uczestnicy zyskuj.
x Rozwijanie zasobw i mo
liwoci Moliwoci s rodkami, poprzez ktre potrzeby s zaspokajane. To rodzaj wolnoci pozwalajcej realizowa rne
style ycia. Wiele innowacji spoecznych wyranie ma na celu rozwijanie
moliwoci beneficjentw, umoliwiajc zaspokojenie ich potrzeb w duszym okresie. W tym sensie mylenie w kategoriach rozwijania moliwoci
opiera si na zaoeniu, e ludzie s w stanie kontrolowa wasne ycie
i w sobie szukaj potrzebnych rozwiza. Tego typu podejcie staje si
te wyzwaniem dla rzdw i samorzdw. Przykadem jest coraz bardziej
partycypacyjny charakter lokalnych spoecznoci w decyzjach publicznych
samorzdw.
Autorzy raportu do ktrego si odwoujemy powyej (Caulier-Grice,
Davies, Patrick, Norman, 2012, s. 27) pisz w punkcie 3.5 co, z czym nie
za bardzo mog si zgodzi. Stwierdzaj mianowicie, e sektor non-profit
jest gwnie spoeczny, poniewa jest zaangaowany w wiadczenie usug
52
Witold Kwanicki
Zakoczenie
Odpowiadajc na pytanie postawione w tytule artykuu, skonny jestem
sdzi, e innowacje spoeczne nie s nowym paradygmatem. Wydaje mi si,
e s one elementem kolejnego etapu oglnego procesu innowacyjnego zwizanego z tzw. innowacjami otwartymi, innowacjami, ktre powstaj wsplnym wysikiem wielu zaangaowanych osb. Wan cech innowacji spoecznej, na ktr zwraca si uwag, jest to, e z punktu widzenia dzielenia si
wiedz oraz posiadania wiedzy, ma ona otwarty, nie za zamknity charakter.
Zatem wydaje si w peni uzasadniony pogld, e naleaoby uzna innowacj spoeczn jako cz istotnie nowego paradygmatu, jakim s innowacje
otwarte.
Znacznie skuteczniejszym sposobem wspierania rozwoju innowacji spoecznych wydaje si poparcie porednie, poprzez stwarzanie dobrego klimatu
dla rozwoju innowacji, rozwoju kreatywnoci w ogle, nie za dziaanie bezporednie, w ktrym explicite wyraa si takowe poparcie. Patrzc na dugookresowy trend, moemy si spodziewa, e wraz ze wzrostem innowacyjnoci spoeczestwa take i udzia innowacji spoecznych bdzie rs.
Jak wspominalimy na pocztku, w miar rozwoju spoeczno-ekonomicznego udzia komponentu spoecznego nawet w innowacjach technicznych
wyranie ronie. Rzd powinien bra przykad z dobrych rodzicw, ktrzy
wychowujc dziecko rzadko odwouj si do nakazw, ale postpuj tak,
aby odpowiednie jego zachowanie wyniko z jego wasnej decyzji, a nie
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
53
miao ono poczucia, e postpuje zgodnie z nakazami (czy nawet oczekiwaniami) rodzicw.
Analizujc rne rozumienie innowacji spoecznej doszlimy do wniosku,
e w przewaajcej liczbie definicji innowacja spoeczna utosamiana jest ze
zmian spoeczn, przede wszystkim dlatego, e brakuje w tych definicjach
podstawowej cechy innowacji (rozumianej jako kategoria oglna), jak jest
nowo, pierwsze zastosowanie, oryginalno, co co wczeniej nie istniao,
pierwsze zastosowaniem idei, majcej na celu korzystne zmiany.
Jeli przez innowacj spoeczn rozumie si rozwizanie palcych problemw spoecznych, to w istocie nie jest to pojcie nowe. Wiele czynnikw
(zwaszcza ze sfery polityki) przyczynio si do tego, e obecnie pojcie to
stao si tak modne i uznawane jest czsto jako doskonay sposb na rozwizanie wielu problemw spoecznych. Czsto podkrela si, e istnieje sprzeczno pomidzy powstawaniem innowacji spoecznych a rynkiem. Sprzyja
temu dosy specyficzne rozumienie terminu innowacja spoeczna, np. to,
e z definicji nie powinna by ona oceniana na podstawie kryteriw ekonomicznych, czy e jest to projektowanie i wdraanie lepszych sposobw
realizacji potrzeb spoecznych, nowe pomysy, ktre rozwizuj istniejce
spoeczne, kulturowe, ekonomiczne i rodowiskowe wyzwania dla dobra
ludzi i planety, innowacja spoeczna to idea, ktra dziaa dla dobra publicznego. Jak staraem si pokaza w wielu miejscach w tym tekcie, takiej
sprzecznoci nie ma i innowacje spoeczne znacznie skuteczniej wdraane
s w wyniku dziaania klasycznych mechanizmw rynkowych opartych na
konkurencji i spontanicznoci dziaania.
Definicje innowacji spoecznych zawieraj w sobie wiele elementw niemierzalnych i bardzo niejasnych, trudno interpretowalnych. Oto tylko kilka
pyta, ktre nasuwaj si przy analizie niektrych z tych definicji. Jak okreli
korzyci dla caego spoeczestwa i korzyci prywatne? W jakim horyzoncie czasowym mierzy wpyw innowacji spoecznych na ycie spoeczne
(lat, dekad, pokole)? Co to znaczy, e innowacja jest bardziej sprawiedliwa?
Jak mierzy jakoci i iloci ycia? Jakie s relacje pomidzy mikro- i makrojakoci ycia?
Na koniec jeszcze raz chciabym podkreli, e nie uwaam, e gospodarka (ekonomia) spoeczna nie powinna istnie we wspczesnym spoeczestwie. Ten sektor gospodarki funkcjonuje w istocie od zarania rewolucji
przemysowej i powinien funkcjonowa, z korzyci dla ludzi i z korzyci
dla spoeczestwa. Warto jednak by wiadomym tego, e ekonomia spoeczna (i innowacje spoeczne) to gwnie proces oddolny, w duym stopniu
54
Witold Kwanicki
spontaniczny, bez narzucania tego, jak powinien on wyglda przez czynniki
odgrne (rzd, politykw, instytucje centralne itp.). Wydaje mi si, e powinnimy wrci do starych sposobw pobudzenia aktywnoci ludzkiej, gwnie
opartej na budowie wzajemnego zaufania, poczuciu odpowiedzialnoci (za
siebie, swoj rodzin, znajomych), ale przede wszystkim na poszanowaniu wasnoci prywatnej i czerpaniu radoci z korzystania z owocw wasnej
pracy (take z radoci pomagania innym i wsppracowania z innymi).
Literatura
Baszczyk, Wanda, 1999, Kadra kierownicza polskich przedsibiorstw pastwowych w warunkach zmian systemu gospodarczego,
d, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego.
Boyle, D., Harris M., 2009, The Challenge of Co-production, London, NESTA.
Chambon, J.-L, David A., Devevey J.-M., 1982, Les Innovations Sociales, Paris, Presses
Universitaires de France.
Chesbrough, H., 2003, Open Innovation: The new imperative for creating and profiting from
technology, Harvard Business School Press, Boston Massachusetts.
Caulier-Grice, J., Davies A., Patrick R., Norman W., 2012, Defining Social Innovation.
A deliverable of the project: The theoretical, empirical and policy foundations for building
social innovation in Europe (TEPSIE), European Commission 7th Framework Programme, Brussels: European Commission, DG Research. http://www.tepsie.eu/images/
documents/TEPSIE.D1.1.Report.DefiningSocialInnovation.Part%201%
20-%20defining%20social%20innovation.pdf
Doyal, Len, Gough Jan, 1991, A theory of human need, Macmillan Palgrave, Basingstoke.
Drucker, Peter F., 1992, Innowacja i przedsibiorczo . Praktyka i zasady, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne (oryginalne wydanie angielskie 1985).
Drucker, Peter F., 1998, Praktyka zarzdzania, Czytelnik Nowoczesno, Akademia
Ekonomiczna w Krakowie.
Empowering people, driving change, Social Innovation in the European Union, 2011, BEPA
(Bureau of European Policy Advisors, European Union (http://ec.europa.eu/
bepa/pdf/publications_pdf/social_innovation.pdf).
Fostering Innovation to Address Social Challenges, 2011, Committee for Scientific and
Technological Policy (CSTP), OECD, Paris (http://www.oecd.org/sti/inno/
47861327.pdf).
Frczak, Piotr, Wygnaski Jan Jakub, 2013, Manifest ekonomii spoecznej cztery lata
pniej, Ekonomia Spoeczna nr 1 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/
ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2013.2.pdf).
Friedman, Milton, 1993, Kapitalizm i wolno , Warszawa, Centrum im. Adama Smitha
& Rzeczpospolita.
Friedman, Milton, 1970, The Social Responsibility of Business is to Increase its Profits, The
New York Times Magazine, September 13.
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
55
Gajewski,
ukasz, 2009, Prosumpcja praktyki konsumenckiej innowacyjnoci, E-mentor
nr 2 (29) (http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/29/id/631).
Griffin, R.W., 2005, Podstawy zarzdzania organizacjami, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), 2012, March
(http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/en/c/document_library/get_file?uuid=e503
97e3-f2b1-4086-8608-7b86e69e8553).
Guide to social innovation, 2013, European Commision, Februry 2013 (http://
s3platform.jrc.ec.europa.eu/documents/10157/47822/Guide%20to%20Social%
20Innovation.pdf).
Getting Results, Transforming Lives, 2013, The Social Innovation Fund, 2010
2012 Investment Report (http://www.nationalservice.gov/sites/default/files/
documents/sif_investment_report2013_0.pdf).
Hausner, Jerzy, 2012, Musimy szuka form pobudzania aktywnoci lokalnej, Ekonomia Spoeczna nr 2 (http://www.ekonomiaspoleczna.msap.pl/downloads/
polrocznik_es5.pdf).
Hisrich, D.D., Peters M.P., 1978, Marketing a new product, California.
Kesselring, Alexander, Leitner, Michaela, 2008, Soziale Innovationen in Unternehmen.
Study, compiled by order of the Unruhe Stiftung, Vienna (http://www.zsi.at/
attach/Soziale_Innovation_in_Unternehmen_ENDBERICHT.pdf).
Kocowski, Tomasz, 1982, Potrzeby czowieka. Koncepcja systemowa, wydanie II, Wrocaw, Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo.
Kwanicka, H., Kwanicki Witold, 1992, Market, Innovation, Competition. An evolutionary model of industrial dynamics, Journal of Economic Behavior and Organization,
vol. 19, 343368.
Kwanicki, Witold, 1994/1996, Knowledge, Innovation, and Economy. An Evolutionary
Exploration, Wrocaw, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej (Drugie,
poszerzone wydanie w 1996 roku przez Edward Elgar Publishing Limited;
Cheltenham, UK, Brookfield, US).
Kwanicki, Witold, 2005, Ekonomia (gospodarka) spoeczna, ekspertyza wykonana dla
Instytutu Spraw Publicznych (http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/todownload/
gospodarka_spoleczna.pdf, cz pierwsza tej ekspertyzy opublikowana jako
Gospodarka spoeczna z punktu widzenia ekonomii liberalnej, Trzeci Sektor
nr 2/2005, s. 1035, dostpne pod: http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/
todownload/Gospodarka%20spoleczna.pdf, polemika zwizana z tym artykuem
To nie jest recepta (odpowied na polemik), Trzeci Sektor nr 3/2005, s. 154156,
dostpna pod: http://kwasnicki.prawo.uni.wroc.pl/todownload/polemika.pdf).
Kwanicki, Witold, 2013, Panika roku 1907 kryzys finansowy 2008. Sto lat budowania kreatywnego kapitalizmu, Ekonomia XXI wieku = Economics of the
21st Century. 2014, nr 2, s. 9-33 (wersja robocza dostpna pod: http://kwasnicki.
prawo.uni.wroc.pl//todownload/KreatywnyKapitalizm.pdf).
Leadbeater, Charles, 2008, We-Think: Mass innovation, not mass production: The Power of
Mass Creativity, London, Profile.
56
Witold Kwanicki
Innowacje spoeczne nowy paradygmat czy kolejny etap w rozwoju kreatywnoci czowieka?
57
Westley, Frances, 2008, The Social Innovation Dynamic, Social Innovation Generation,
University of Waterloo (http://sig.uwaterloo.ca/sites/default/files/documents/
TheSocialInnovationDynamic_001_0.pdf).
Wittels, Krzysztof, 2014, Socjal ery kapitau. Zapomniany dorobek warszawskich przedsibiorstw 18641939 (http://www.ekonomiaspoleczna.pl/wiadomosc/1278569.html
29.12.2014).
Zajczkowski, Andrzej, 1993, Rzecz o socjologii: lektura pierwsza, Warszawa, Semper.
Zao
enia realizacji Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwj, 20142020, 2013, Warszawa (http://www.poig.gov.pl/2014_2020/Documents/Zalozenia_PO_IR_maj_
2013.pdf).
58
Witold Kwanicki
59
Piotr Gliski
Uniwersytet w Biaymstoku,
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
60
Piotr Gliski
61
62
Piotr Gliski
63
Powysze warunki wstpne s konieczne do spenienia w celu minimalizacji ewentualnych dysfunkcji proponowanych reform instytucjonalnych. Skoro
instytucje s wedug noblisty Douglasa Northa wymylonymi przez ludzi
ograniczeniami sucymi strukturalizacji ludzkich interakcji, ich sprawno
zaley w znacznej mierze od poziomu dominujcej kultury zaufania (pozwalajcej, bd nie, strukturalizowa owe interakcje zgodnie z projektowanym
ksztatem instytucjonalnym). Ksztat owej kultury, dominujcy, podzielany
w spoeczestwie system wartoci, poczucie wsplnoty politycznej czy patriotyzmu, decyduj w gruncie rzeczy o sprawnoci instytucji: zarwno obecnie funkcjonujcych, jak i planowanych w przyszoci.
Dlatego konieczna jest reforma instytucjonalna sektora obywatelskiego
(i jego otoczenia). Powinna ona opiera si na kilku podstawowych zaoeniach czy zasadach: komplementarnoci czy te kompleksowoci zmian.
Jak ju wskazywalimy, zmiany powinny by wprowadzane odgrnie i oddolnie (np. poprzez samorozwj istniejcych ju instytucji), w wielu obszarach
jednoczenie (w obszarze wiadomoci spoecznej, w finansowaniu, w legislacji itp.). Dziki tego rodzaju systemowemu podejciu moliwe jest
uzyskanie efektw synergicznych i dodatnich prorozwojowych sprze
zwrotnych na poziomie procesw spoecznych (podanych procesw zmian
spoecznych); uobywatelnienie procesw zarzdzania. Obecne w sferze
publicznej instytucje sektora obywatelskiego i jego otoczenia powinny by
maksymalnie odpolitycznione i posiada charakter partycypacyjny, zgodnie
z zaoeniem, e pastwo organizuje i okrela zasady funkcjonowania, obywatele realizuj i zarzdzaj poprzez specjalne ciaa (rady, komisje itp.) obywatelskie. Szczeglnie istotn rol ciaa te powinny peni w procedurach
dostpu do rodkw publicznych; mylenie strategiczne i stae monitorowanie zmian. Warunkiem powodzenia reform jest jej przygotowanie
i realizacja oraz monitorowanie na wysokim poziomie merytorycznym, ale
poprzez dialog przedstawicieli rnych rodowisk i sektorw; powielanie
dobrych praktyk. Naley wykorzysta i upowszechni bogaty dorobek polskiego sektora pozarzdowego w tej dziedzinie. Bardzo wiele jednostkowych
i grupowych kwestii spoecznych w Polsce jest do siebie podobnych czy
identycznych (podobne s na przykad problemy dzieci ulicy w Wabrzychu i w Supsku, czy brak opieki i wychowania przedszkolnego w polskich wsiach). Z drugiej strony znane s i sprawdzone programy pozarzdowe rozwizujce (czy minimalizujce) te problemy. Naley je po prostu mdrze wykorzystywa w innych miejscach i innej skali. Jest to take podejcie
efektywne w sensie ekonomicznym; zrnicowanie rde finansowania
64
Piotr Gliski
65
(2) Powoanie specjalnych redakcji programw obywatelskich we wszystkich mediach publicznych oraz stworzenie Narodowego Funduszu Wsparcia
Mediw Obywatelskich (lokalnych i internetowych), kierowanego przez niezalen Rad Mediw Obywatelskich, funkcjonujc na zasadach zblionych
do regu opisanych w obywatelskim projekcie ustawy dotyczcej mediw
publicznych.
(3) Powoanie niezalenego Pozarzdowego Instytutu Bada Spoecznych
i Strategicznych zajmujcego si midzy innymi analiz wanych kwestii spoecznych (cho take by moe tzw. badaniami podstawowymi w zakresie
spoeczestwa obywatelskiego i trzeciego sektora) oraz badaniem i ustalaniem priorytetw celw rozwojowych (w tym na przykad proponowaniem
alternatywy rozwojowej i badaniem celw finansowanych z funduszy europejskich), ewaluacj programw obywatelskich czy opracowywaniem programw i technik aktywizacyjnych. Instytut taki powinien mie zapewnion
maksymalnie moliw niezaleno polityczn, ale take finansow, na przykad poprzez przekazanie mu na starcie majtku (np. siedziby) i kapitau
elaznego ze rde publicznych oraz ustawowy wymg prowadzenia dziaalnoci opartej na zrnicowanych rdach finansowania (publicznych,
zagranicznych, prywatnych itp.). Wzorem rozwizania prawnego dotyczcego
powoania PIBSS mogaby by, przykadowo chyba jednak znacznie zmodyfikowana ustawa o CBOS.
(4) Powoanie, na wzr amerykaskiego Korpusu Pokoju i we wsppracy
z centrami wolontariatu i innymi aktywnymi obecnie w tej dziedzinie organizacjami pozarzdowymi, Polskiego Korpusu Wolontariatu, dziaajcego
zarwno w kraju, jak i za granic, w celu realizacji zada cywilizacyjno-rozwojowych oraz reaktywacji i wsparcia etosu spoecznikowskiego. Polska to
pastwo z dugimi tradycjami republikaskiej kultury ycia publicznego (od
I Rzeczpospolitej do tradycji Solidarnoci).
(5) Rozwj i wzmocnienie roli (na przykad przez zwikszenie finansowania i rozwj grantw instytucjonalnych) centralnego Funduszu Inicjatyw
Obywatelskich oraz wprowadzenie wojewdzkich Funduszy Inicjatyw Obywatelskich. Funkcjonowanie FIO powinno by skoordynowane z wynikami
prac Pozarzdowego Instytutu Bada Spoecznych i Strategicznych (tzn. wyniki tych prac powinny na przykad wpywa na kryteria i kierunki lokowania
funduszy FIO). Konkretne rozwizanie instytucjonalne w tym zakresie,
a zwaszcza procedury finansowania i projektowania pracy FIO i jego wsppracy z PIBSS, wymagaj szczegowego namysu i uzyskania konsensu wielu
zainteresowanych rodowisk ze wiata pozarzdowego, polityki i nauki. Ide
66
Piotr Gliski
przewodni takiego rozwizania powinna by niezaleno instytucji eksperckiej (PIBSS), demokratyczny tryb pracy Funduszy FIO i pena transparentno wszelkich procedur i procesw decyzyjnych.
(6) Zbudowanie Narodowego Programu Multiplikacji Dobrych Praktyk,
polegajcego na ustaleniu priorytetw potrzeb i problemw spoecznych oraz
wyborze modelowych projektw sektorowych (dobrych praktyk, innowacji
spoecznych), ktre najlepiej je zaspokajaj i rozwizuj, a nastpnie realizacji
projektw multiplikacyjnych (wprowadzaniu tych praktyk w ycie w szerszej
skali, a do nasycenia okrelonej potrzeby rozwojowej). Program ten powinien by przygotowywany i realizowany we wsppracy z czoowymi w danej
dziedzinie organizacjami pozarzdowymi (na przykad Akademi Rozwoju
Filantropii w Polsce, Stowarzyszeniem Centrum Aktywnoci Lokalnej,
Stoczni) i sieciami organizacji infrastrukturalnych (na przykad Sieci
Wspierania Organizacji Pozarzdowych SPLOT, Fundacj Rozwoju Demokracji Lokalnej).
(7) Wprowadzenie Programu Rewitalizacji Proobywatelskiej Ochotniczych Stray Poarnych i K Gospody Wiejskich, obywatelskiej aktywizacji
sieci Orlikw oraz rozwoju Uniwersytetw Ludowych.
(8) Opracowanie i wprowadzenie specjalnych programw wsparcia merytorycznego i finansowego (linie finansowania) niezalenych grup obywatelskich oraz organizacji straniczych (watchdogi), konsumenckich i eksperckich
(think tanki), midzy innymi przez powoanie obywatelskich rad do kierowania tymi programami (konieczne jest tutaj wykorzystanie dotychczasowych
dowiadcze polskich organizacji pozarzdowych w tej dziedzinie oraz odseparowanie cia decyzyjnych w tych programach od instytucji politycznych
i samorzdowych).
(9) Wprowadzenie Funduszu Grantw Instytucjonalnych, ktrego zadaniem byaby budowa kapitaw elaznych oraz trwaych, stabilnych i niezalenych podstaw materialnych sektora obywatelskiego.
(10) Wprowadzenie zasady decentralizacji, przejrzystoci i apolitycznoci procedur dostpu organizacji obywatelskich do rodkw publicznych
(skuteczny filtr midzy dysponentem rodkw publicznych a ich odbiorc).
Zasada konkurencyjnoci (konkursy grantowe) powinna by uzupeniona
zasad celowoci (finansowanie wedug kryteriw i priorytetw celowociowych).
(11) Konstytucyjne wzmocnienie instytucji dialogu obywatelskiego (na
wzr Komisji Trjstronnej) i wymuszenie za pomoc regulacji prawnych
proobywatelskich zmian w ich funkcjonowaniu.
67
68
Piotr Gliski
Solidarno i kryzys.
69
Dariusz Gawin
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Solidarno i kryzys.
Spoeczestwo obywatelskie
lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku
Idea samoorganizacji spoecznej wie si cile w polskich warunkach
z histori oporu przeciwko komunistycznej wadzy. O ile w pocztkach
historii wadzy komunistycznej w Polsce opr ten prowadzono take metodami walki zbrojnej, o tyle od 1956 roku poszukiwano raczej form pokojowych oraz takich, ktre nie odwoyway si do tradycyjnych form walki,
czyli konspiracji politycznej i wojskowej (por. Gawin, 2013, 2007; Anatomia
buntu... 2010). Dziaania podejmowano w ramach systemu, poszukujc sposobu jego zmiany od wewntrz. Presja oddolna istniaa stale, stale take trwa
proces spontanicznej samoorganizacji spoecznej czy to w ramach nieformalnych struktur rodowisk AK-wskich, katolikw czy te niezalenego
harcerstwa. W niniejszym tekcie skoncentrujemy si jednak na gwnych
wtkach teoretycznych rozwaa rodowisk opozycyjnych, pozostawiajc
poza obszarem naszych zainteresowa histori realnych dziaa.
Biorc pod uwag ogrom materiau, mona wskaza kilka generalnych wtkw zwizanych z problematyk samoorganizacji i spoeczestwa obywatelskiego w tym czasie. Jest to okres powstawania zinstytucjonalizowanej opozycji
demokratycznej lat 19761980, okres legalnego dziaania NSZZ Solidarno
19801981, okres stanu wojennego i lat osiemdziesitych do 1989 roku oraz
okres przeomu 19891990 i odzyskania niepodlegoci. Samoorganizacja spoeczna oraz idea spoeczestwa obywatelskiego byy w tym czasie odpowiedzi
ze strony opozycji demokratycznej nie tylko na opresj polityczn totalitarnego
ustroju, lecz take na jego nasilajcy si, wielowymiarowy kryzys: gospodarczy,
70
Dariusz Gawin
19761980
budowa fundamentw spoeczestwa obywatelskiego
Dla historii ruchw niezalenych przeomowy okaza si rok 1976. Represje, ktre spady na uczestnikw protestw w Radomiu i Ursusie, doprowadziy do szerokiej solidarnociowej akcji niezalenych rodowisk inteligenckich. W oparciu o ni powsta Komitet Obrony Robotnikw, ktry szybko
sta si gwnym elementem sieci niezalenych inicjatyw. Fala spoecznej
Solidarno i kryzys.
71
72
Dariusz Gawin
Podobnie sdzi Jacek Kuro, ktry w latach siedemdziesitych by faktycznym teoretykiem i przywdc KOR-u. Horyzontem walki spoeczestwa
z wadz bya demokracja parlamentarna, jednak, jak dodawa Kuro, nie
w swej klasycznej postaci, bowiem system ten nie by ani podany (wci
jeszcze posiada wiele zasadniczych wad) ani moliwy w kraju zdeformowanym przez totalitarne dowiadczenie cho moe s w Polsce ludzie, ktrzy
pragnliby uzyska tytu wasnoci na huty czy kopalnie, nie maj oni adnych szans, aby dla tych de zyska poparcie spoeczne (Kuro, 1984a,
s. 131 n.). Odrzucajc, podobnie jak Michnik, dziaania majce na celu obalenie ustroju przemoc oraz wszelkie formy ugody z wadz, Kuro postulowa budow sieci niezalenych inicjatyw czy te, jak je nazywa, ruchw
spoecznych. Ruchem spoecznym byo w jego rozumieniu wspdziaanie
wielkich zbiorowisk ludzkich, w ktrym kady uczestnik realizuje swoje denia, dziaajc w maej, samodzielnej grupie zczonej wsplnym celem
(tame, s. 133).
W niespena dwa lata pniej Kuro posugiwa si ju bardziej precyzyjnym programem dziaania. Polega on mia na organizowaniu si rodowisk
i grup spoecznych w samorzdne, niezalene instytucje dla ochrony
swych interesw i bezporedniej realizacji de do przygotowania przyszego adu spoecznego (Kuro, 1984d, s. 56).
W cytowanych tekstach wida wyranie wyaniajce si zrby sposobu
mylenia o polityce, ktry bdzie ksztatowa polski dyskurs opozycyjny
a do narodzin III Rzeczpospolitej. Jego podstawowe cechy to przede
wszystkim antyinstytucjonalizm. Opozycja miaa istnie w postaci ruchu,
to znaczy dynamicznej, samoorganizujcej si sieci nieformalnych kontaktw
pomidzy rnymi inicjatywami, grupami, rodowiskami (p.w. sieci drugiego
obiegu informacji). Formua ruchu pozwalaa unikn niebezpieczestw
zwizanych z tradycyjn formu konspiracyjno-spiskow z jednej strony oraz
legalistyczn z drugiej cen pacon przez pierwsz byy policyjne represje,
cen drugiej ugoda niszczca moraln tosamo. Ruch pozwala dziaa
niezalenie, samorzdnie, poza strukturami, niejako obok istniejcych instytucji
i systemu prawnego3.
3 Charakterystyczne wydaj si w tym wzgldzie rady dawane przez Jacka Kuronia wszelkim potencjalnym przeciwnikom totalitarnego systemu na amach paryskiej Kultury w 1974
roku: O to wanie idzie w dziaalnoci rodowisk opozycyjnych, eby obej si bez form
organizacyjnych nic, tylko lune, towarzyskie kontakty. Nie robi list, nie wymyla nazw,
nie spiera si o punktualno, Boe bro, nie ustala prowadzcych dyskusj, nie podejmowa adnych postanowie, nie zbiera skadek (Kuro, 1984b, s. 121).
Solidarno i kryzys.
73
74
Dariusz Gawin
Solidarno i kryzys.
75
76
Dariusz Gawin
Solidarno, przybra konkretny ksztat we wrzeniu 1981 roku na I Krajowym Zjedzie Delegatw. Jego charakter streszcza tytu VI rozdziau
programu zwizku Samorzdna Rzeczpospolita7. Idea samorzdnoci miaa
by odpowiedzi na strukturalny kryzys spoeczny, gospodarczy i polityczny,
w jakim pogry si PRL. Pracowniczy charakter Solidarnoci przesdza
o tym, i samorzdno rozumiano w programie przede wszystkim jako
samorzdno w miejscu pracy teza 20 programu mwia: Autentyczny
samorzd pracowniczy bdzie podstaw samorzdnej Rzeczpospolitej. Tym
samym podnoszono zasad samorzdnoci do rangi ustrojowej8. W Tezie 22
bowiem program Solidarnoci stwierdza: Samorzdne prawnie, organizacyjnie i majtkowo samorzdy terytorialne musz by rzeczywist reprezentacj spoecznoci lokalnej. W praktyce musiao to oznacza odejcie od
systemu rad narodowych, stanowicych integraln cz systemu administracji pastwowej kontrolowanej przez PZPR i budow rzeczywistego samorzdu (administracja miaa tylko kontrolowa zgodno dziaa samorzdu
z prawem; zwizek domaga si take wprowadzenia niezalenoci finansowej
samorzdu i nadania mu osobowoci prawnej). Rozwinicie tej tezy zawierao
postulat rewolucyjny jak na wczesne realia ustrojowe samorzd terytorialny powinien zosta wyoniony w wolnych wyborach. Ich podstaw mia
by proces swobodnego zgaszania kandydatw przez organizacje spoeczne
oraz grupy obywateli, tak aby mogli oni swobodnie konkurowa. Odrzucajc
preferencje dla jakichkolwiek list wyborczych Solidarno kwestionowaa formalnie zagwarantowany monopol polityczny partii i jej koalicjantw
zrzeszonych w ramach Frontu Jednoci Narodu. Zwizek domaga si przeprowadzenia wolnych wyborw samorzdowych ju w 1982 roku, bowiem
z kocem 1981 roku upywaa kadencja rad narodowych (zobowizano wadze zwizku do przedstawienia sejmowi projektu nowej ordynacji wyborczej
do koca roku).
Konsekwencj uczynienia z idei samorzdnoci naczelnej zasady organizujcej ycie spoeczne by postulat powoania ciaa o charakterze samorzdowym na szczeblu najwyszych wadz pastwowych izby samorzdowej lub
te izby spoeczno-gospodarczej, ktrej zadaniem byby nadzr nad realizacj
programu reformy gospodarczej. Koncepcja ta bya dosy oglnikowa i nie
uzyskaa bardziej konkretnego ksztatu teoretycznego. Jednak wysunicie
7
Program NSZZ Solidarno uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatw, Tygodnik Solidarno nr 29, 1981.
8 Na temat idei samorzdnoci pracowniczej w latach 19801981 patrz: Jakubowicz 1989.
Solidarno i kryzys.
77
postulatu powoania drugiej izby parlamentu, jako izby samorzdowej, wiadczya o roli, jak zwizek przywizywa do idei samorzdu, rozumianego jako
samoorganizacja spoeczna.
Dobr ilustracj trudnoci, jakie publicystom i teoretykom Solidarnoci
sprawiao przybranie idei samorzdnoci w bardziej konkretne ksztaty, moe
by obszerny tekst Stefana Wilkanowicza Ku Polsce samorzdnej9. Starajc si
objani ideowy sens programu samorzdnoci Wilkanowicz wskazuje na trzy
moliwe rda inspiracji: prorocz wizj Abramowskiego, to znaczy wizj
spoeczestwa samorzdnego, gdzie uspoecznienie ludzi odbywa si drog
wychowania i praktycznego wspdziaania, a nie drog administracyjnego
przymusu. Przywouje take publicystyk Stefana Bratkowskiego oraz nauczanie Pawa VI, ktry posugiwa si istotnym dla katolickiej nauki spoecznej pojciem pomocniczoci10. Wizja samorzdnego spoeczestwa,
w ktrym rne autonomiczne grupy, rodowiska oraz instytucje organizujce wspdziaanie ludzi obejmowaa zarwno organizacje producentw,
pracownikw, konsumentw, jak i samorzd kulturalny. Jednym z przejaww
tej samorzdnoci by take w opinii publicysty Tygodnika Solidarno
samorzd terytorialny. Autor mia jednak pewne trudnoci ze wskazaniem
obszaru dziaa waciwych dla tej instytucji pisa bowiem, i prawem
i obowizkiem samorzdu terytorialnego jest wpywanie przede wszystkim
na jako rodowiska naturalnego, estetyk krajobrazu, udogodnienia dla
dzieci i niepenosprawnych oraz nadzr nad orodkami upowszechniania
kultury11.
78
Dariusz Gawin
Idea samorzdnoci wypracowana w okresie legalnego istnienia Solidarnoci stanowia zatem bezporednie przeduenie debat toczonych
przez opozycj demokratyczn w kocu lat siedemdziesitych zarwno
w nurcie lewicowym, jak i niepodlegociowym. Samorzdno miaa by
programem moralnej przebudowy spoeczestwa, uczynienia z niego wsplnoty opartej na bezporednich, autentycznych wiziach, przeciwstawionej wyalienowanemu pastwu, administracji partyjno-rzdowej12. Miaa by
take skutecznym narzdziem walki z kryzysem oraz sposobem stopniowego odzyskiwania wpywu na pastwo. Tak rozumiana samorzdno
miaa by alternatyw nie tylko dla systemu komunistycznego, lecz rwnie dla demokracji parlamentarnej w jej tradycyjnym ksztacie. Jak pisa
Stefan Wilkanowicz: ...nie mamy wyjcia. Nie moe by mowy ani o reprywatyzacji wasnoci spoecznej i o powrocie do koncepcji pastwa jako
stra nocnego, ani o przywrceniu autokratycznych rzdw Polacy
bowiem ich nie znosz. (...) Dla Polski droga do uspoecznienia wiedzie
tylko przez samorzd (tame). Koncentracja uwagi na samorzdzie pracowniczym czynia z zakadu pracy gwny punkt odniesienia w pracach
koncepcyjnych nad ide samorzdnoci.
rdem politycznej siy ruchu
Solidarnoci byo poparcie zag wielkich zakadw pracy to tam toczya si gwna walka o wadz, w ktrej najgroniejszym orem by strajk,
a nie walka polityczna w ramach systemu zinstytucjonalizowanego ycia
politycznego. Instytucje ycia politycznego rady narodowe, wybory, sejm,
posiaday charakter fasadowy. ycie spoeczne koncentrowao si nie
w miejscu zamieszkania, lecz w miejscu pracy std take aktywno polityczna znajdowaa wanie tam swoje ujcie.
Solidarno i kryzys.
79
Stan wojenny
haso budowy spoeczestwa podziemnego
Wprowadzenie stanu wojennego przekrelio szanse na budow Samorzdnej Rzeczpospolitej. Brutalne represje wymusiy zejcie Solidarnoci do podziemia. Kryzys polityczny wszed w now faz, ktra z punktu widzenia myli
opozycyjnej oznaczaa powrt do tradycyjnych form dziaania, zakorzenionych
w polskiej tradycji insurekcyjnej niepodlegociowej konspiracji. Jednoczenie
jednak mona dostrzec w tym okresie przenikanie si insurekcyjnego sposobu
mylenia z wypracowan wczeniej ide samoorganizacji. Opr nie oznacza
bowiem denia do zbrojnego powstania, lecz wanie konspiracyjn samoorganizacj spoeczestwa. Wyrazicielem takiego sposobu mylenia sta si na
pocztku stanu wojennego Witold Kulerski, jeden z wanych dziaaczy Solidarnoci, ktry w marcu 1982 roku odrzuca zdecydowanie zarwno bierno,
jak i program rewolucji, jako sposobu odzyskania niepodlegoci: Historia
dostarcza licznych przykadw dugotrwaego gnicia wadzy i daleko posunitej wytrzymaoci spoeczestw, nawet a moe szczeglnie wwczas gdy
stay w obliczu ndzy i godu. Czy wic nie naleaoby si przygotowa i na
tak moliwo: nie rewolucja, a ewolucja. W jakim kierunku? To zaley take
i od spoeczestwa. A wic nie (jak u Jacka Kuronia) alternatywa: kompromis
rewolucja, lecz trzecia moliwo: powolny rozkad systemu i stopniowe
zmiany prowadzce do odzyskiwania przez spoeczestwo wpywu na swj
los. Aby zmiany szy wanie w tym kierunku, konieczne jest nie tyle utworzenie Pastwa Podziemnego, co zorganizowanie si w Podziemne Spoeczestwo. A zatem nie orodek centralny i pena wobec niego dyscyplina, lecz ruch
wieloorodkowy, zdecentralizowany, nieformalny, skadajcy si z niezalenych
od siebie, luno powizanych grup, k, komitetw i tym podobnych, o duej
samodzielnoci i swobodzie decyzji (Kulerski, 1991, s. 25)13.
13 Jacek Kuro wzywa na pocztku 1982 roku do obalenia wadzy na drodze oglnonarodowego zrywu; w tekcie Tezy o wyjciu z sytuacji bez wyjcia z lutego 1982 roku postulowa stworzenie wielkiego, oglnonarodowego ruchu oporu inaczej ni przed sierpniem 80 (musimy-DG) organizowa si wok orodka centralnego i okaza mu pen
dyscyplin, kierownictwo ruchu oporu musi przygotowywa spoeczestwo polskie do zlikwidowania okupacji w zbiorowym, zorganizowanym wystpieniu, a jednoczenie do nawet
najdalej idcych ustpstw w kompromisie z wadz. Sdz, e wystpienie takie moe polega
na rwnoczesnym uderzeniu na wszystkie orodki wadzy i informacji w caym kraju (Kuro,
1984c, s. 213 n.). Sowo powstanie wprawdzie nie pada, jednak w istocie w tej propozycji
zawiera si program zorganizowania powstania antykomunistycznego. Kuro, piszcy swj
tekst z orodka internowania, wkrtce zmieni pogldy na bardziej umiarkowane.
80
Dariusz Gawin
14
Tekst za: internetowa Encyklopedia Solidarnoci, http://www.encyklopediasolidarnosci.pl/wiki/index.php?title=TL-1982/07, dostp 15.06.2014; por. take Jan Olaszek, 2013, Program podziemnej Solidarnoci, Wolno i Solidarno nr 5, s. 76 nn.
Solidarno i kryzys.
81
Lata 19891990
spoeczestwo obywatelskie epoki przeomu politycznego
W kocu lat osiemdziesitych wadze pastwowe stojce w obliczu pogbiajcego si kryzysu cywilizacyjnego zaczy poszukiwa kompromisu
z opozycj. Z drugiej strony wrd elit opozycyjnych take zacza narasta wiadomo wyczerpywania si dynamiki ruchu, ktry nie by w stanie osign swoich celw politycznych. Kryzys spoeczny, gospodarczy
i polityczny narasta, a wiadomo, i wadze nie s w stanie go opanowa bez jakiej formy gbokiego kompromisu, stawaa si powszechna.
Jednoczenie jednak co wwczas nie byo jeszcze tak oczywiste kryzys
ogarnia take ruch Solidarnoci, ktry wprawdzie przetrwa stan wojenny
i kolejne lata, jednak nie by w stanie zada wadzy decydujcego ciosu. Pojawiajca si moliwo kompromisu z wadz skutkowaa now form samoorganizacji tym razem odgrnej samoorganizacji elit solidarnociowych,
ktre stay si polityczn reprezentacj ruchu. Reprezentacja ta, cho cieszya si autorytetem znakomitej wikszoci niezalenego spoeczestwa
(grupy radykalne, takie jak np. Solidarno Walczca, zostay zepchnite
na margines), nie posiadaa jednoczenie formalnej, demokratycznej legitymizacji.
Orodek kierowniczy ruchu solidarnociowego Lech Wasa oraz skupieni wok niego doradcy i dziaacze zwizku poszukiwali formuy organizacyjnej, ktra umoliwiaby rozmowy z wadzami. Nie mogy one zgodzi
si na bezporednie negocjacje z nielegaln i nieuznawan przez nie Solidarnoci, z drugiej za strony poszukujc takich rozwiza, naleao uwzgldni fakt coraz gbszego ideowego rnicowania si ruchu solidarnociowego. Orodek tego rodzaju powsta na krtko przed wizyt papiea Jana Pawa
II w maju 1987 roku. Wtedy to wanie zorganizowano spotkanie kilkudziesiciu wybitnych intelektualistw, naukowcw, dziaaczy niezalenych, osb
obdarzonych autorytetem w rnych rodowiskach zwizanych z szeroko
rozumianym ruchem Solidarnoci (tzw. szedziesitka). W trakcie kolejnych spotka tego gremium zdobyo ono stopniowo pozycj nieformalnego
ciaa doradczego Lecha Wasy, niekwestionowanego przywdcy caej solidarnociowej opozycji.
Ciao to uzyskao status reprezentacji politycznej rodowisk niezalenych w grudniu 1988 roku. Byo to ju po letniej fali strajkw, ktre wprawdzie nie odniosy sukcesu, jednak ich bezporedni konsekwencj staa si
oferta rozmw przy tzw. Okrgym Stole, ktr wadze zoyy opozycji.
82
Dariusz Gawin
18 XII 1981 roku odbyo si w kociele Miosierdzia Boego na ul. ytniej
w Warszawie spotkanie w gronie dotychczasowej szedziesitki, poszerzonym o kilkudziesiciu dodatkowych przedstawicieli elit intelektualnych
i opozycyjnych (w sumie 119 osb)15. Zebrani przyjli nazw Komitet Obywatelski przy Przewodniczcym NSZZ Solidarno. Zadaniem Komitetu
byo przygotowanie stanowisk negocjacyjnych opozycji do rozmw z wadzami. W tym te celu powoano 16 komisji tematycznych.
Dla rozwoju wypadkw w przyszych latach, w tym take dla budowy systemu politycznego III Rzeczpospolitej, zasadnicze znaczenie mia fakt, i
Komitet Obywatelski zosta powoany na drodze arbitralnej decyzji Lecha
Wasy, ktry zaprasza imiennie osoby, uznane za reprezentatywne dla swoich rodowisk. W sposb naturalny zatem w skadzie Komitetu zabrako
przedstawicieli tych grup wywodzcych si z Solidarnoci, ktre krytykoway ide porozumienia z wadzami. Z drugiej strony Komitet powoywany
na zasadzie kooptacji dawa Wasie pewn niezaleno w stosunku do
wadz zwizku. Jednak kwestia trybu powoania Komitetu zasada kooptacji prowokowaa zarzuty o jego niereprezentatywnoci oraz brak jasnych
kryteriw formalnych jego funkcjonowania mia duy wpyw na pniejszy
rozam w ruchu solidarnociowym. Statut tego ciaa pozostawa niejasny,
stanowio ono rodzaj parlamentu opozycji demokratycznej (jej umiarkowanej
czci), jednak ciao to pozbawione byo jakichkolwiek form regulujcych
jego prac. Chocia zakadano dyskusj, podstawowe rozstrzygnicia zapaday jako oglnie aprobowany konsens. Komitet by emanacj ruchu spoecznego polityczno jego dziaa nie polegaa na tym, i instytucjonalizowa on rne konflikty interesw wewntrz ruchu, lecz raczej suy
wyraeniu jego woli, wypywajcej z moralnej jednoci. Polityczno komitetu manifestowaa si w jego pierwiastku obywatelskim, ruch jednoczy
obywateli oywionych trosk o dobro wsplne, ktremu zagraa wadza, posugujca si pastwem jako instytucj represji.
Spory w opozycji o to, pod jakim szyldem naley pj do wyborw, zostay rozstrzygnite w kwietniu 1989 roku, gdy Komitet Obywatelski przy
Przewodniczcym NSZZ Solidarno przeksztaci si na mocy decyzji
KKW NSZZ Solidarno w Komitet Obywatelski Solidarno. Oznaczao to odejcie od formuy ciaa doradczego, w kierunku struktury politycznej, ktrej gwnym zadaniem byo przygotowanie i przeprowadzenie
kampanii wyborczej. Jednoczenie KO zaapelowa do spoeczestwa o za15
Solidarno i kryzys.
83
84
Dariusz Gawin
na bliski termin wyborw. Z tego te powodu nie doszo do zbyt wielu konfliktw, a cay niesformalizowany i spontaniczny ruch wykaza si du dyscyplin. Prezentowa si on jako rodzaj narodowego frontu, grupujcego
wszystkie siy patriotyczne, stanowice pen reprezentacj spoeczestwa.
Naley przy tym jeszcze raz podkreli, e demokratyzm ruchu nie posiada
wymiaru formalnego ideologia ruchu stanowia mieszanin inkluzywnoci
i ekskluzywnoci (zob. Grabowski 1996). Inkluzywno stanowia deklarowan zasad organizacyjn ruchu mia on grupowa wszystkie niezalene
i patriotyczne siy spoeczne. Jednoczenie jednak politycznie by on ekskluzywny, poniewa z powodu braku formalnych demokratycznych regu regulujcych proces jego powstawania i kontroli, znajdowa si pod kontrol
tych si w onie solidarnociowej opozycji, ktre uznaway za obowizujc
taktyk polityczn przyjt przez Lecha Was i grono jego najbliszych
doradcw o ekspercko-korowskich korzeniach.
Wynik wyborw 4 czerwca 1989 roku postawi pod znakiem zapytania
kompromis zawarty przy Okrgym Stole. Rozpocz si okres rzeczywistego
przeomu. Senatorzy i posowie, ktrzy zdobyli swoje mandaty z ramienia
KO, zorganizowali si w Obywatelskim Klubie Parlamentarnym. Konsekwencj zwycistwo wyborczego byo przesunicie rodka cikoci ruchu
solidarnociowego wanie do tego ciaa zarwno bowiem znaczenie
zwizku, jak i KO malao w nowych warunkach. OKP by w oczywisty
sposb ciaem politycznym, pojawi si zatem musiaa kwestia jego organizacyjnego zaplecza. W sposb naturalny pojawi si musiaa myl, i najlepiej nadaj si do tego lokalne komitety obywatelskie. Napotkay jednak
w tym momencie zdecydowany opr ze strony zwizku. Konflikt ten wynika
ze starcia si dwch rnych zasad dziaania dotychczasowej ideologii opozycji, ktra w ruchu pracowniczym, zorganizowanym przede wszystkim
wok miejsca pracy, widziaa gwne pole niezalenego dziaania, oraz uruchomionej w wyniku wyborw czerwcowych logiki dziaania w ramach instytucji politycznych zorganizowanych w struktur polityczn, opart na
zasadzie terytorialnej.
Dziaacze zwizku byli peni obaw o now, dynamiczn konkurencj,
dziaajc pod tym samym szyldem. Jednoczenie jego relacje do OKP nie
byy jasne; najlepsi dziaacze wybierali raczej dziaanie w strukturach politycznych, do ktrych przenis si orodek cikoci caego ruchu, pozostawiajc dla dziaaczy zwizkowych mao efektown, codzienn prac w zakadowych ogniwach zwizku. Kryzys tosamoci zaskoczy rodowiska solidarnociowe. Bezporednio po wyborach rozgorzaa zatem dyskusja o roli
Solidarno i kryzys.
85
86
Dariusz Gawin
Por. Mazowiecki, 2012, zawierajcy najwaniejsze przemwienia, wywiady i teksty premiera Mazowieckiego z tego okresu.
Solidarno i kryzys.
87
wzorach zachodnich, tj. na zinstytucjonalizowanym systemie partyjnym. Istniaa w tym wzgldzie istotna okoliczno, jesieni 1989 roku ruch solidarnociowy de facto zrezygnowa z realizacji programu samorzdnej Rzeczpospolitej. Nie doszo w zasadzie do dyskusji w tej sprawie, rwnie zmiana ustroju
nie zostaa poprzedzona debat nad jej charakterem i docelowym ksztatem.
Pod oglnikowymi hasami powrotu do normalnoci oraz pod pojciem
planu Balcerowicza kry si jednak w rzeczywici wielki, rewolucyjny projekt rekonstrukcji w Polsce gospodarki kapitalistycznej. Powrt do realiw
rynkowych uczyni bezprzedmiotowymi dawne plany powoania do ycia
samorzdu pracowniczego. O losie zakadw pracy miao odtd decydowa
prawo poday i popytu, nie za decyzje podejmowane przez rad zakadow.
Po znikniciu z ideologicznego spektrum pojcia samorzdnoci pracowniczej pozosta jednak do wykorzystania drugi element idei samorzdnego
spoeczestwa obywatelskiego, bdcego jednym z podstawowych elementw opozycyjnego sposobu mylenia o polityce idea samorzdnoci lokalnej. Byo to wyjcie bardzo porczne ideologicznie dla nowej ekipy, dziaaa bowiem w tej sferze w zgodzie z postulatami zgaszanymi od lat,
a jednoczenie pozwalao unikn zarzutw o bezczynno w reformowaniu ustroju politycznego. Stwarzao tym samym wraenie, i solidarnociowa
rewolucja nie ogranicza si tylko do gospodarki, lecz toczy si rwnie na
polu ustroju politycznego. Jednoczenie za wyborem wanie tego obszaru
dziaania przemawia fakt, i samorzd terytorialny by w zasadzie jedyn
sfer, w ktrej istniao zarwno zaplecze eksperckie, jak i konkretne plany
reform. Tutaj te na poziomie lokalnych komitetw obywatelskich ruch
solidarnociowy odnis spektakularny sukces. Celem rzdu byo rwnie
skanalizowanie tej wielkiej fali obywatelskiej aktywnoci, ktra w trudnych
warunkach gospodarczych moga okaza si kopotliwa17.
88
Dariusz Gawin
W styczniu 1990 roku rzd Mazowieckiego podj decyzj o przyspieszeniu wyborw samorzdowych. Kadencja rad narodowych upywaa dopiero
w 1992 roku, jednak ich struktura nie przystawaa do nowych warunkw,
w ktrych rzeczywistymi orodkami lokalnej aktywnoci stay si komitety
obywatelskie. Premier mwi w swoim wystpieniu sejmowym: Najwaniejszym zadaniem rzdu obok wyprowadzenia Polski z gospodarczej zapaci
jest zbudowanie mocnych i stabilnych fundamentw demokratycznego
systemu. Musimy to zrobi szybko, ale nie w biegu. Zmiany trzeba przeprowadza z rozwag, gdy ksztatowa maj spjny wewntrznie i logiczny
porzdek nowego demokratycznego pastwa. Najpilniejszym zadaniem jest
obecnie stworzenie prawdziwego samorzdu terytorialnego, czyli budowanie
demokracji od dou. Istot samorzdu jest przejcie przez spoeczno lokaln wadzy u siebie. Samorzd wybrany w wolnych i w peni demokratycznych wyborach odpowiada bezporednio przed obywatelami w ich imieniu
sprawuje wadz. Premier mwi take o tym, e tylko prawdziwy samorzd
pozwoli na pokonanie oporu, jaki rzd napotyka przy wprowadzaniu reform18. Uderzajca wydaje si przy tym oglnikowo czci przemwienia
powiconej partiom politycznym wiadczy to o wyranym priorytecie
przyznanym kwestiom samorzdu, jako sposobowi budowania demokracji
od dou, w przeciwiestwie od budowania jej od gry19. Dziaanie takie
wymagaoby bowiem w konsekwencji rwnie przyspieszenia wyborw parlamentarnych oraz rekonstrukcji samego rzdu. W przytoczonym przemwieniu zwraca uwag nacisk pooony na bezporedni charakter dziaa
podejmowanych w ramach samorzdu lokalnego pozostawao to w zgodzie z ide samoorganizacji w spoeczestwie, w ramach ktrej wszelkie
formy dziaania opierajcego si na bezporednich kontaktach midzyludzkich stawiano znacznie wyej od rozstrzygania spraw w ramach zhierarchizowanych instytucji pastwowych.
18
Tekst przemwienia premiera Mazowieckiego w Sejmie 19.01.1990 w: Gazeta Wyborcza nr 16, 1990.
19 Por. wypowied Waldemara Kuczyskiego: W rzadkich chwilach luzu od spraw
biecych zdarzao si nam rozmyla, jak wykorzysta ruch komitetw dla poparcia polityki rzdu. Bardzo by si to przydao. Nie byo jednak czasu, sposobu, a przede wszystkim czowieka, ktry by si tym zaj. Zarzuty, e rzd hamuje powstawanie partii, e
chce zrobi z ruchu solidarnociowego jaki monolit, to byy kamstwa. Fakt, nie uwaalimy za dobre dla kraju rozbijanie ruchu solidarnociowego na si (Kuczyski, [bdw],
s. 190).
Solidarno i kryzys.
89
90
Dariusz Gawin
Solidarno i kryzys.
91
w owym czasie, gwnego medium wspierajcego polityk gabinetu Mazowieckiego. Ernest Skalski pisa w maju 1990 roku, na tydzie przed
wyborami samorzdowymi, e chocia obecny ukad polityczny nie jest
w wietle regu demokratycznych legalny, nie pochodzi z wolnych wyborw, to jednak nie naley go zbyt pospiesznie zmienia W tej jednak
chwili, gdy spoeczestwo jest spokojne i gwarancja Solidarnoci jeszcze
wystarcza, opaca si ten ukad utrzymywa jeszcze przez najblisze miesice. W tym czasie powinien si zainstalowa i rozpocz dziaalno
nowo powstay system samorzdu terytorialnego. Publicysta Gazety
dawa zatem priorytet ewolucyjnemu, nie za rewolucyjnemu budowaniu
demokracji w tej perspektywie rozpoczcie przebudowy pastwa od samorzdu terytorialnego wydawao si logiczne: najpierw naleao zacz
od fundamentw. Jednoczenie jednak jego argumentacja zdradzaa lady filozofii antypolitycznej polityki, pisa on bowiem dalej, e w interesie spoeczestwa leao, aby zadanie wyboru odpowiedniego systemu
rzdw na najwyszym szczeblu nie stao si w trakcie realizacji przedmiotem walki politycznej podczas kampanii wyborczej do parlamentu
(Skalski, 1990).
Jeszcze mocniej niech do upartyjnienia, czyli de facto upolitycznienia procesu transformacji ustrojowej wyrazia na amach Gazety Wyborczej ju po
wyborach samorzdowych Teresa Bogucka. Punktem wyjcia do rozwaa
publicystki jest bardzo saby wynik partii politycznych w wyborach komunalnych, co dowodzi ich saboci organizacyjnej oraz oglnikowoci
ich propozycji programowych. Nie interesuj ich konkretne problemy, lecz
oderwane problemy mwi o spoeczestwie, narodzie jako abstrakcyjnych
caociach. Tymczasem w programach wyborczych nadawanych w trakcie
samorzdowej kampanii wyborczej wystpoway komitety obywatelskie,
osiedlowe, rzemielnicze, ich kandydaci bez trudu zrozumieli, czym zajmuje
si gmina i mwi o szkoach, mietnikach, drogach, ciekach. Partie za
mwiy o niepodlegoci, o pooeniu klasy robotniczej, o zgubnym planie
Balcerowicza itp. Zreszt podziay ideologiczne w polskich warunkach nie
maj sensu, bowiem partie zamiast zajmowa si gospodark i transformacj,
koncentruj si na tematach zastpczych na godle, skrobankach, na religii
w pastwie. To dlatego, gdy przecitny obywatel patrzy na polityk, widzi
polskie pieko pene pretensji, urazw, insynuacji. Nic z tego nie rozumie.
Tylko rzd koncentruje si na tym co najwaniejsze, ile ma by ingerencji
pastwa w gospodark. To on ostronie wycofuje pastwo z gospodarki,
z wadzy lokalnej, z dotacji do wszystkiego.
92
Dariusz Gawin
W tekcie tym wyranie wida wszystkie elementy ideologicznego mylenia rodowisk zaangaowanych w poparcie dla gabinetu Mazowieckiego.
Cao ycia publicznego zorganizowana powinna by na dwch poziomach
rzdu, ktry administruje transformacj w makroskali (na tym poziomie
polityka sprowadzona zostaa do dziaa administracyjno-technokratycznych)
oraz sfery aktywnoci obywatelskiej, umiejscowionej w samorzdzie lokalnym. Rzd dziaa w skali caego kraju, w wielkiej skali. Obywatele s aktywni w skali lokalnej, tam, gdzie wszystkie problemy s namacalne a wizi midzyludzkie maj charakter bezporedni. Sfera waciwej polityki, to znaczy
instytucjonalizacja konfliktu postrzeganego przez pryzmat ideologii nie istniaa w tej perspektywie. Zarwno dziaania rzdu, jak i samorzdu byy
bowiem niepolityczne na poziomie transformacji w skali kraju decyzje
podejmowano w trybie eksperckim, a wic poza przetargiem politycznym,
natomiast poziom lokalny wyklucza w tym sposobie mylenia konflikt polityczny, poniewa problemy spoecznoci lokalnej miay charakter techniczny,
namacalny i przez to oczywisty, niekonfliktowy (naprawa drogi, kanalizacja,
wysypisko). Rola spoeczestwa sprowadzaa si do wyraania swego przyzwolenia na sposb przeprowadzania transformacji przez rzd, czyli struktur
ponadpolityczn. W rodku, to znaczy na szczeblu struktury politycznej znajdowaa si pustka.
Pierwsze wolne w peni demokratyczne wybory do autentycznego samorzdu terytorialnego odbyy si 27 maja 1990 roku. Frekwencja okazaa
si jednak niska wyniosa tylko 42,27%. Zdecydowanym zwycizc okaza
si ruch solidarnociowy, komitety obywatelskie zdobyy 48,6% gosw.
Oznaczao to prawdziw, rewolucyjn wymian elit lokalnych. SdRP, oficjalna spadkobierczyni dawnego systemu zdobywa tylko okoo 2,7% gosw.
Niewiele lepsze byy wyniki innych starych i nowych partii. Nowi ludzie
zajli miejsce dawnej nomenklatury, nieformalnych powiza i ukadw.
Wygldao wic na to, i strategia budowania demokracji w Polsce poprzez
ruch spoeczny sprawdzia si bowiem to wanie niesformalizowany ruch
spoeczny, nie za partie polityczne zdoby wadz w terenie. Sprawa bya
jednak w rzeczywistoci bardziej skomplikowana. Po pierwsze, wielu z kandydatw wystawionych przez lokalne komitety obywatelskie byo czonkami bd sympatykami rnych ugrupowa politycznych wywodzcych si
z obozu solidarnociowego. Po drugie, pozycja postkomunistw nie bya
tak za, jak wynikao to z oficjalnych statystyk. Kilka dni po wyborach SdRP
zaprotestowaa przeciwko pomniejszaniu jej wyniku wyborczego w oficjalnych statystykach ogosia bowiem, e wielu spord tak zwanych niezale-
Solidarno i kryzys.
93
94
Dariusz Gawin
Solidarno i kryzys.
95
Literatura
Abramowski, Edward, 1986, Rzeczpospolita przyjaci. Wybr pism spoecznych i politycznych, przedmowa, opracowanie i przypisy Damian Kalbarczyk, Warszawa, PAX.
Cohen, Jean L., Arato, Andrew, 1992, Civil Society and Political Theory, Cambridge,
MIT Press.
Dudek, Antoni, 1997, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989-1995. Zarys historii politycznej Polski, Krakw.
Encyklopedia Solidarnoci, http://www.encyklopedia-solidarnosci.pl/wiki/index.
php?title=TL-1982/07, dostp 15.06.2014.
Friszke, Andrzej, 2010, Anatomia buntu. Kuro, Modzelewski i komandosi, Krakw,
Znak.
Gawin, Dariusz, 2007, Przystosowanie i opr. Studia z dziejw PRL, Warszawa.
Gawin, Dariusz, 2013, Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie idei spoeczestwa obywatelskiego, Krakw.
Geremek, Bronisaw, akowski Jacek, 1990, Rok 1989 Bronisaw Geremek odpowiada,
Jacek akowski pyta, Warszawa.
Grabowski, Tomek, 1996, The Party That Never Was: The Rise and Fall of the Solidarity
Citizens Committees in Poland, East European Politics and Societies, vol. 10, nr 2,
Spring.
Jakubowicz, Szymon, 1989, Bitwa o samorzd 19801981, Warszawa, In Plus.
Kuczyski, Waldemar, [bdw], Zwierzenia zausznika, Warszawa.
Kulerski, Witold, 1991, Trzecia mo
liwo , w: tego, Bez tytuu. Wybr publicystyki 1981
1991, Warszawa.
Kuro, Jacek, 1984a, Myli o programie dziaania, w: tego, Polityka i odpowiedzialno ,
Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984b, Polityczna opozycja w Polsce, w: tego, Polityka i odpowiedzialno ,
Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984c, Polityka i odpowiedzialno , Londyn, Aneks.
Kuro, Jacek, 1984d, W stron demokracji, w: tego, Polityka i odpowiedzialno , Londyn,
Aneks.
Mazowiecki, Tadeusz, 2012, Rok 1989 i lata nastpne. Teksty wybrane i nowe, Warszawa.
Michnik, Adam, 1984, Szanse polskiej demokracji. Artykuy i eseje, Londyn.
Moczulski, Leszek, 1994, Rewolucja bez rewolucji, w: Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 1976-1980. Wybr dokumentw, Warszawa, s. 518588.
Olaszek, Jan, 2013, Program podziemnej Solidarnoci, Wolno i Solidarno
nr 5.
Program NSZZ Solidarno uchwalony przez I Krajowy Zjazd Delegatw, 1981, Tygodnik
Solidarno nr 29.
Skalski, E., 1990, Tempo, Gazeta Wyborcza nr 115.
Skrzyski, Jan, 1995, Ugoda i rewolucja. Wadza i opozycja 19851989, Warszawa.
Sodkowska, Inka (zebraa i opracowaa), 1995, Programy partii i ugrupowa parlamentarnych 19891991, Warszawa, Instytut Studiw Politycznych PAN.
96
Dariusz Gawin
Szacki, Jerzy, 1994, Antypolityczna polityka, w: tego, Liberalizm po komunizmie, Warszawa, s. 95101.
Szacki, Jerzy, 1997, Powrt idei spoeczestwa obywatelskiego, w: Ani ksi
, ani kupiec:
obywatel, wybr tekstw i wstp J. Szacki, KrakwWarszawa, s. 561.
97
Lech Szczega
Instytut Socjologii, Uniwersytet Zielonogrski
98
Lech Szczega
99
100
Lech Szczega
101
dowodzi wiedza, jak dysponujemy na temat midzygrupowych i midzynarodowych rnic w poziomie aktywnoci polityczno-obywatelskiej.
Rna intensywno, z jak poszczeglne kategorie spoeczne (albo spoeczestwa narodowe) partycypuj w dostpnych im formach bycia obywatelem, stanowi jedn z najlepiej opisanych w nauce wasnoci demokracji
(Wolfinger, Rosenstone, 1980; Dahl, Stinebrickner, 2007). Swoista naturalno oczywisto tego faktu sprawia, e wikszo wspczesnych analiz
skupia si na kwestiach zmian, jakie zachodz w strukturze i formach aktywnoci obywateli. Substytutem rozpoznania mechaniki ich zaangaowa stay
si ustalenia dotyczce siy dziaania rozmaitych korelatw udziau w sferze publicznej (pe, wiek, wyksztacenie, status socjo-ekonomiczny itp.). Ich
zestaw stale ulega zreszt rozszerzeniu o socjo-kulturowe, tzw. mikkie
determinanty postaw. Trudno jednak mwi o moliwoci stworzenia spjnej teoretycznie listy czynnikw uwzgldnionych w wyjanianiu aktywnoci
obywateli. Problem komplikuje to, e obok czynnikw natury mikro (cech
jednostek, ich postaw) wskazywano na uwarunkowania o charakterze makro
(cechy instytucjonalnego i kulturowego otoczenia praktyk obywatelskich).
Ten kopot z doborem adekwatnej do naszych realiw koncepcji napotkali
polscy badacze. Obok prb adaptacji klasycznych uj jak w przypadku
analiz zachowa wyborczych od pocztku mielimy do czynienia z improwizacj poj i hipotez poszukujcych wyjanienia specyfiki czy stylu
odnoszenia si Polakw do polityki i/lub demokracji (Zikowski i inni 1994;
Miszalska, 1996a; Skaryska, 1999).
Jzyk teorii racjonalnego wyboru podpowiada tutaj kierunek poszukiwa.
Majc wiadomo wczeniej wzmiankowanych ogranicze tej teorii warto
zauway, e na tle innych uj badawczych oferuje przynajmniej zarys
model procesu powstawania motywacji do partycypowania w sferze publicznej. Zakadana w niej ontologia zachowa sugeruje, e podejmowanie (lub
nie) aktywnoci jest rezultatem zdolnoci do ponoszenia jej kosztw. Przyjcie zaoenia mwicego, e partycypacja obywatelska jest dziaaniem
wymagajcym wysiku pewnego rodzaju nakadw oznacza, e dostpne
obserwacji jej zrnicowanie jest rezultatem zasobw, jakie ksztatuj percepcj sensu: potrzeby i celowoci ich ponoszenia. Inaczej, ni w oryginale,
to nie orientacja na zyski dziaania, ale posiadanie zasobw umoliwiajcych jego podejmowanie, pozwala objani przebieg procesu decydowania
o uczestnictwie. Z respektu dla teorii racjonalnego wyboru wypada doda, e
od poziomu zasobw uzalenione jest dostrzeganie ewentualnych korzyci
(zyskw) wasnego zaangaowania (Teixeira, 1998, s. 282).
102
Lech Szczega
103
104
Lech Szczega
105
106
Lech Szczega
Rodzaje zasobw
W odczytaniu sensu pojcia zasobw nie mona unikn pluralizmu. Jego
rdem jest wielo oferowanych w literaturze przedstawie czynnikw warunkujcych zaangaowanie i aktywno obywateli. Pojcie zasobw stanowi
propozycj porzdkowania wiedzy o czynnikach partycypacji. Jednoczenie
wprowadza zawart w wykadni relacji zasoby-koszty interpretacj danych
empirycznych. Przegld dorobku polskich bada pozwala wyrni trzy
rodzaje zmiennych wskazywanych jako znaczce determinanty poziomu
aktywnoci czy stylu odnoszenia si Polakw do kwestii partycypowania
w jego dostpnych im formach.
Pierwszy z nich tworz zmienne, ktre obrazuj zalenoci pomidzy
aktywnoci a zespoem cech okrelajcych usytuowanie jednostek w systemie stratyfikacji spoecznej. Twierdzenie, e ksztat i waciwoci struktury
spoecznej maj mocny zwizek z poziomem i wzorami partycypacji politycznej naley do najczciej (i najlepiej) weryfikowanych w badaniach empirycznych. W paszczynie analiz mikro wyjaniajcych zachowania jednostek,
owocowao popularnoci koncepcji, ktra uznaje, e aktywno obywateli determinuj cechy ich statusu socjo-ekonomicznego (tzw. model SES).
Po uwzgldnieniu wpywu pci oraz wieku w zadowalajcy sposb pozwala
ona rozpozna tendencje rzdzce spoecznym zrnicowaniem uczestnictwa
w wyborach (Czenik, 2007; Dahl, Stinebrickner, 2007). Ujcie to rozwija
pogld mwicy, e pozycja status jednostki jest dobrym wskanikiem zainteresowa i kompetencji, jakie warunkuj postrzeganie celowoci wasnych
zaangaowa (Wolfinger, Rosenstone, 1980; Lipset, 1995). W jzyku proponowanej tu wykadni, status spoeczno-ekonomiczny wyposaa jednostki
w taki sposb postrzegania polityki, ktry motywuje do ponoszenia kosztw
partycypacji. Odzwierciedla wzory i presje (naciski grupowe) rodowisk,
do jakich, z racji statusu, przynaley. Metateoretyczn nadbudow zaoenia
mocy zmiennych statusowych moe stanowi stara idea upatrujca macierzy obywatelskoci w rodowiskach spoeczno-zawodowych obejmowanych
mianem klasy redniej. W jej myl wyksztacenie, charakter aktywnoci zawodowej oraz wzgldne bezpieczestwo niezaleno ekonomiczna sprzyjaj
ksztatowaniu funkcjonalnego w realiach demokracji obywatelskiego syndromu postaw. Rwnie w polskich badaniach dostrzegano silne zwizki
cech (zmiennych) statusowych z poziomem udziau w praktykach obywatelskich (Markowski, 1993; Raciborski, 1997). W dalszej czci analizy zmienne
te bd rozumiane jako indykator zasobw strukturalnych.
107
Drugi rodzaj czynnikw rozpatrywanych w diagnozach problemu obywatelskoci Polakw odnosi si do waciwoci, jakie charakteryzuj szeroko
rozumian kultur sposobu odnoszenia si do polityki oraz relacji pastwo
obywatele. W tym kontekcie czsto podkrelano wpyw, jaki na postawy
wspczesne wywiera dziedzictwo PRL albo jeszcze wczeniejsze, utrwalane
kulturowo dowiadczenia narodu dugotrwale pozbawionego wasnej pastwowoci (Marody, 1999; Raciborski, 2011). Poszukiwanie kulturowych wyznacznikw postaw stanowio uzasadniony w warunkach zmiany systemowej
sposb interpretacji specyfiki odnoszenia si Polakw do wymaga, jakie
stawia przed obywatelami demokracja. Warto zauway, e wpyw dziedzictwa historycznego uwzgldniali nawet badacze zachowa wyborczych,
ktrzy z powodw teoriopoznawczych skupiali si na analizie socjodemograficznych korelatw partycypacji. Ta sytuacja moe ilustrowa swoist
niewystarczalno klasycznych analiz spoecznego zrnicowania aktywnoci
obywateli. wiadomoci wzorotwrczej roli podoa historycznego rzadko
towarzyszyy prby eksplikacji zmiennych, jakie pozwalaj mierzy jego
oddziaywanie na zachowania.
Moliwo empirycznej operacjonalizacji czynnikw okrelajcych specyfik polskiej obywatelskoci stwarza pojcie kultury politycznej. Jego rozpowszechniana, pochodzca ze szkoy Gabriela Almonda wersja, oferuje
sposb, w jaki mona rozpozna charakter kulturowych uwarunkowa partycypacji (Almond, 1986; Garlicki, Noga-Bogomilski, 2004). W myl tej
koncepcji odmienno rodowodu, tradycji historycznych poszczeglnych
demokracji obiektywizuje si w postaci dostpnych badaniu indywidualnych
orientacji wobec systemu politycznego. W swojej strukturze zawieraj one
komponent poznawczy, emocjonalny oraz aksjonormatywny (Almond, Verba,
1995, s. 332333). Mwic w uproszczeniu, kultura polityczna jest na poziomie mikroanalitycznym funkcj interferencji wiedzy, emocji i ocen. Ksztatuje
ona wzory nastawie wobec systemu politycznego, ktre s wytworem uspoecznienia, przede wszystkim procesw socjalizacji. Ich rezultat nie musi
by zgodny z uwarunkowaniami, jakie wynikaj z obrazu zmiennych statusowych. Status jest czym osiganym, podczas gdy orientacje wobec sfery publicznej mog by nabywane w trybie dziedziczenia wzorw kulturowych.
Sytuacja rozbienoci poziomu zasobw strukturalnych i kulturowych moe
wynika z efektu inercji tych ostatnich. W spoeczestwie przeywajcym
wzmoene procesy ruchliwoci spoecznej i mobilnoci zawodowej sugeruje
to niezbdno rozszerzenia modelu wyjanie o zmienne pozwalajce inferowa o efektach procesw socjalizacji obywatelskiej. Przyjcie zaoenia
108
Lech Szczega
109
110
Lech Szczega
111
stanowi propozycj obnienia jego wysokoci. Wprowadza schemat porzdkowania wiedzy o zoonoci uwarunkowa sposobu penienia roli
obywatela. Pozycja jednostki w systemie stratyfikacji spoecznej, jej wyposaenie kulturowe oraz posiadane wizi spoeczne tworz ukad wzajemnych
powiza. Na paszczynie makroanalitycznej jego odpowiednikiem s relacje
istniejce pomidzy poziomem zasobw kapitau ludzkiego, kulturowego
i spoecznego, jaki charakteryzuje (i rni) poszczeglne demokracje. W spoeczestwach postrzeganych jako obywatelskie wystpuje midzy nimi efekt
synergii. Jego wystpowanie obrazuje czsto uczestnictwa w konwencjonalnych i niekonwencjonalnych formach partycypacji. W konsekwencji naley
zaoy, e niski poziom jednego z tych zasobw moe zaburza wpyw
wywierany przez pozostae.
Podstawowe dla rozrnienia trzech typw zasobw zaoenie ich
wzgldnej autonomii wynika z odmiennoci sposobu, w jaki powstaj
s wytwarzane. Wskazuj na to obserwowane w spoeczestwach zachodnich zjawiska spadku aktywnoci politycznej i obywatelskiej wspistniejce z korzystnymi (do koca XX wieku) zmianami w strukturze wyksztacenia i zamonoci. Rodziy one przekonanie o istnieniu uwarunkowa zmian w orientacjach obywateli, ktrych indykatorem przestaj by
cechy ich statusu i socjodemograficznej metryki (Putnam, 2008; Dahl,
Stinebrickner, 2007). Na rzecz wartoci rwnolegej analizy kadego z wymienionych zasobw wiadcz obserwacje niezalenoci przemian, jakie
zachodz w strukturze, kulturze i morfologii nowoczesnych spoeczestw
(Beck, 2005). Modalno poziomu poszczeglnych zasobw wynika z faktu,
e pozostaj one w innych zwizkach z tendencjami rozwoju cywilizacyjnego (ekonomicznymi, spoeczno-kulturowymi i demograficznymi). Stanowi to przesank uj, ktre naruszajc logik dotychczasowych tradycji badawczych prbuj rozpozna mechanizmy wczania si jednostek
w stref publiczn. Przedmiotem dyskusji nie jest ju fakt zachodzenia
zmian w postawach obywateli. Jest nim raczej brak spjnej teoretycznie
konwencji opisu kompleksu czynnikw, jakie powoduj swoist dekompozycj cech wyposaenia jednostek w motywacje do aktywnoci. Dorobek
polskiego dyskursu wydaje si dobrze ilustrowa ten problem. Od pocztku
co mona w ramach tego tekstu jedynie zaznaczy istniaa w nim
wiadomo swoistego niedopasowania, uomnoci potencjau partycypacji wobec wymaga demokratycznego wzoru obywatelskoci (Bauman,
1990; Ogrodziski, 1991). Szybko rozwina si rwnie wiadomo znaczenia kosztw adaptowania si Polakw do spoeczno-ekonomicznych
112
Lech Szczega
Literatura
Almond, Gabriel, 1986, Intelektualny rodowd pojcia obywatelskiej kultury politycznej,
Studia Nauk Politycznych nr 1, s. 739.
Almond, Gabriel, Verba Sidney, 1995, Problem kultury politycznej, w: J. Szczupaczyski
(red.), Wadza i spoeczestwo. Antologia tekstw, Warszawa, Scholar, s. 328344.
113
114
Lech Szczega
Kwiatkowski, Mariusz, 2003, Sia wizi poziomych. Kapita spoeczny a sprawno instytucji
demokratycznych, Kwartalnik Filozoficzny T. XXXI, s. 3754.
Lewenstein, Barbara, 1999, Wsplnota spoeczna a uczestnictwo lokalne, Warszawa, ISNS
UW.
Lubecki, Jacek, Szczega Lech. 2007. Polish Exceptionalism. What Explains the Low
Turnout in Polish Post-Communist Elections?, The Polish Review vol. LII, nr 1,
s. 335.
Markowski, Radosaw, 1992, Absencja i bierno polityczna, Krytyka nr 38, s. 5771.
Markowski, Radosaw, 1993, Polscy non-voters. Cz. II. Elementy wiadomoci a partycypacja
wyborcza, Studia Polityczne nr 14, s. 727.
Marody, Mirosawa, 1999, O pewnych osobliwociach polskiej klasy politycznej, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, Warszawa
d, WN PWN, s. 243260.
McManus-Czubiska, Clare, Miller William L., 2004, Kiedy frekwencja wyborcza ma
znaczenie? Przypadek Polski, w: R. Markowski (red.), Populizm i demokracja, Warszawa, ISP PAN, s. 239276.
Miszalska, Anna, 1996a, O apatii politycznej Polakw, Kultura i Spoeczestwo nr 2,
s. 131148.
Miszalska, Anna, 1996b, Reakcje spoeczne na przemiany ustrojowe. Postawy, zachowania
i samopoczucie Polakw w pocztkach lat dziewi dziesitych,
d, Wyd. Naukowe U
.
Mokrzycki, Edmund, 2001, Bilans niesentymentalny, Warszawa, Wydawnictwo IFiS
PAN.
Mokrzycki, Edmund, Rychard Andrzej, Zybertowicz Andrzej (red.), 2002, Utracona
dynamika? O niedojrzaoci polskiej demokracji, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Ogrodziski, Piotr, 1991, Spoeczestwo obywatelskie a rynek w realnym socjalizmie, Krytyka nr 3435, s. 1846.
Putnam, Robert, 1995, Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych
Woszech, KrakwWarszawa, Znak.
Putnam, Robert, 2008, Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych
w Stanach Zjednoczonych, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Raciborski, Jacek, 1997, Polskie wybory, Warszawa, Scholar.
Raciborski, Jacek, 2011, Obywatelstwo w perspektywie socjologicznej, Warszawa, WN
PWN.
Reykowski, Janusz, 2005, Puapki demokratycznej transformacji, w: U. Jakubowska, K. Skaryska (red.), Demokracja w Polsce. Dowiadczenie zmian, Warszawa, SWPS, s. 1530.
Riker, Willam, Ordeshook Peter, 1968, A Theory of the Calculus of Voting. American
Political Science Review nr 62, s. 2542.
Skaryska, Krystyna, 1999, Sprzeciw, poparcie czy dawanie wiadectwa wartociom co
motywuje Polakw do aktywnoci politycznej?, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.),
Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, Warszawa
d, WN PWN, s. 3959.
Starosta, Pawe, Stanek Oleg, 2002, Zaanga
owanie polityczne mieszkacw wiejskich
i maomiasteczkowych spoecznoci lokalnych w Bugarii, Kanadzie, Polsce i Rosji, Przegld Socjologiczny nr 1, s. 109144.
115
Steinberger, Peter J., 1981, Political Participation and Communality: A Cultural Interpersonal Approach, Rural Sociology vol. 46 (1), s. 719.
Suek, Antoni, 2009, Dowiadczenia i umiejtnoci obywatelskie Polakw, w: P. Gliski,
A. Kociaski (red.), Socjologia i Siciski. Style
ycia spoeczestwo obywatelskie studia nad przyszoci, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s.1325.
Szafraniec, Krystyna, 2012, Dojrzewajcy obywatele dojrzewajcej demokracji. O stylu politycznej obecnoci modych, Warszawa, Instytut Obywatelski.
Szawiel, Tadeusz, 2001, Spoeczestwo obywatelskie, w: M. Grabowska, T. Szawiel,
Budowanie demokracji, Warszawa, WN PWN, s. 128163.
Szczega, Lech, 2013, Bierno obywateli. Apatia polityczna w teorii demokratycznej partycypacji, Warszawa, Elipsa.
Sztompka, Piotr, 1997, Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoecznych. Zaufanie,
lojalno , solidarno , Studia Socjologiczne nr 4, s. 619.
Sztompka, Piotr, 2001, Trauma wielkiej zmiany, Warszawa, ISP PAN.
Tarkowska, Elbieta, Tarkowski Jacek, 1990, Amoralny familizm, czyli o dezintegracji
spoecznej w Polsce lat osiemdziesitych, w: E. Wnuk-Lipiski (red.), Grupy i wizi
spoeczne w systemie postmonocentrycznym, Warszawa, IFiS PAN, s. 3769.
Teixeira, Ruy, 1998, Znikajcy wyborca w Ameryce, w: J. Szczupaczyski (red.). Wadza
i spoeczestwo 2. Antologia tekstw, Warszawa, Scholar, s. 277284.
Wolfinger, Raymond, Rosenstone Steven J., 1980, Who Votes?, New Haven, Yale
University Press.
Wyka, Anna, Kociaski Artur, 2004, Elementy wzoru obywatela w wietle oczekiwa Polakw A.D. 2002, w: H. Domaski, A. Ostrowska, A. Rychard (red.), Niepokoje
polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN, s. 259285.
Zikowski, Marek, Pawowska Barbara, Drozdowski Rafa, 1994, Jednostka wobec
wadzy, Pozna, Nakom.
116
Lech Szczega
117
Wojciech Misztal
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej
Dialog obywatelski
i innowacyjny rozwj demokracji
Samoorganizacja obywateli jest najczstszym przejawem organizacji spoeczestwa obywatelskiego funkcjonujcego zgodnie z podstawowymi zasadami demokracji. Przestrzeni dziaania spoeczestwa obywatelskiego
w ustroju demokratycznym jest sfera publiczna. W niej mog decydowa si
rozstrzygnicia majce wpyw na ksztat ycia spoecznego. S one efektem
zbiorowych interakcji i nale do tych obszarw ycia spoecznego, ktrych
skutecznego i efektywnego dziaania nie daje si zaprojektowa odgrnie,
poniewa powstay i funkcjonuj jako efekt zakorzenienia instytucji, przyjtych i rozpowszechnionych regu oraz wdroonych procedur okrelajcych
specyfik dziaania spoeczestwa demokratycznego. Szereg przyczyn, midzy innymi: sekularyzacja idei spoeczestwa obywatelskiego, odejcie od
empiryczno-racjonalistycznego modelu rzdzenia czy te zniechcenie obywateli, powoduje wspczenie obserwowany kryzys podstawowych form
demokracji reprezentatywnej. Dotyka on take Polsk, w ktrej procesy demokratyzacji nie w peni si rozwiny, napotykajc szereg barier. Wspczenie rzdzcy musz podejmowa coraz bardziej skomplikowane decyzje,
std dziaalno wyspecjalizowanych agend i wykwalifikowanych ekspertw.
Wspzaleno lokalnych jednostek administracyjnych ronie tak dalece, e
nie sposb sensownie mwi o ich autonomii ( piewak, 1997). Podobnie jak
w krajach dojrzaej demokracji przedstawicielskiej strukturalne braki polskiej
demokracji utrudniaj wyksztacenie si rozwinitej spoecznoci politycznej.
Do rozwiza stosowanych w krajach o dugoletniej tradycji demokratycznej naley rozszerzenie zakresu wpywu obywateli na sprawy majce
118
Wojciech Misztal
decydujce znaczenie w ksztatowaniu ycia zborowego. Demokracja potrzebuje obywateli rozumnych, aktywnych i obdarzonych poczuciem wspodpowiedzialnoci za dobro publiczne ( piewak, 1997). Sprawne funkcjonowanie systemu demokratycznego wymaga zaangaowania dojrzaych czonkw
spoeczestwa obywatelskiego skupionych w swojej instytucjonalnej postaci
organizacjach pozarzdowych. Neutralno wiatopogldowa pastwa demokratycznego, ktra wynika z zasady pluralistycznej, jest wic do pewnego
stopnia ograniczona, bo wspiera si na wyranie sformuowanym ideale aktywnoci politycznej mocnym wzorcu obywatela. Mona powiedzie, e
miernikiem demokracji jest poziom zaangaowanych w ycie publiczne obywateli. Cech charakterystyczn demokracji partycypacyjnej jest obecno
struktur poredniczcych midzy obywatelami a wadzami publicznymi. Najczciej stanowi je organizacje spoeczestwa obywatelskiego, ktre stay si
podmiotem niezbdnym we wspczesnej debacie politycznej, szczeglnie
w Unii Europejskiej ( piewak, 1997).
Demokratyzacja wszystkich istotnych sfer spoecznych oraz ksztatowanie
si opinii publicznej umoliwia poszerzenie kompetencji demokratycznych
obywateli i prowadzenie debaty publicznej, a przez to zwiksza zaangaowanie obywateli w tradycyjn reprezentacj i wzmacnia jej prawomocno,
a take sprzyja rozwojowi spoeczestwa obywatelskiego. Za jedn z innowacyjnych form rozwoju demokracji mona uzna dialog obywatelski. Mona
go take traktowa jako wyraz realizacji idei demokratycznych rzdw obywateli. Pomijajc szczegowe rozwaania terminologiczne, czym jest dialog obywatelski, mona w nim upatrywa sposobu komunikacji pomidzy
wadz publiczn a obywatelami lub po prostu podmiotami dziaajcymi
w innych sektorach, przede wszystkim w organizacjach pozarzdowych. Jak
czytamy w rzdowym dokumencie, dialog obywatelski dotyczy gwnie organizacji obywatelskich stowarzysze, fundacji dziaajcych na rzecz istotnych interesw spoecznych oraz interesu publicznego (Zasady Dialogu
Spoecznego, 2002).
Demokracja stwarza zaangaowanym obywatelom moliwo aktywnego
uczestnictwa w yciu publicznym, dialog obywatelski za jawi si jako potencjalne rdo kreatywnoci, innowacyjnych rozwiza problemw w yciu
publicznym. Mamy dziki temu moliwo wzmocnienia demokracji proceduralnej przez zastosowanie demokracji deliberacyjnej opartej na staych relacjach obywateli i wadz publicznych. Proceduralny i partycypacyjny biegun
demokracji nie stanowi tu logicznego przeciwiestwa. Robert Dahl akceptuje obydwie formy demokracji, podkrelajc jej szczeglne znaczenie w sto-
119
sunkach gospodarczych. Wprowadzone rozrnienie demokracji proceduralnej i partycypacyjnej ma charakter idealnotypowy, a w opracowaniach danej
problematyki mona napotka przykady czerpania z obydwu rde (Grabowska, Szawiel, 2001, s. 8286; Sartori, 1998, s. 147).
Wydaje si, e pomimo wielu zastrzee dialog obywatelski stwarza szans
dla politycznej partycypacji obywateli w yciu publicznym, sformatowanym,
a czsto wrcz zawaszczanym przez media aktywnie kreujce jego ksztat.
Organizacjom pozarzdowym daje on moliwo odegrania istotnej roli
w sferze funkcji przypisywanych spoeczestwu obywatelskiemu: usug,
innowacji, rzecznictwa obywatelskiego (citizen advocacy), rzecznictwa politycznego (policy advocacy), ekspresyjn oraz socjalizacyjn rol w sferze demokratycznej, a take rol wsplnototwrcz (Le, 2003). Jak dotychczas podstawow saboci dialogu jest brak wypracowanych i sprawdzonych wzorw
moliwych do szerokiego wykorzystania. Jednoczenie w tym mona upatrywa szans dla innowacyjnej roli dialogu obywatelskiego jako jednej z efektywnych form udziau obywateli w demokratycznej przestrzeni publicznej.
Pozwalajc obywatelom na wspudzia w sprawowaniu wadzy mona wykreowa wiele jego ciekawych, innowacyjnych form, bdcych dla danej zborowoci najbardziej widocznym przejawem demokracji partycypacyjnej.
W dokumencie przyjtym przez Rad Ministrw 2 padziernika 2002 roku
pt. Zasady Dialogu Spoecznego stwierdza si, e organizacje pozarzdowe
wspuczestnicz w wypracowywaniu i realizacji programw inicjowanych
przez wadze publiczne oraz uzupeniaj dziaania administracji publicznej
tam, gdzie nie jest ona w stanie samodzielnie wypeni wanych spoecznie
zada. Przedmiotem dialogu obywatelskiego jest uzgadnianie strategii i polityk publicznych, jak rwnie wzajemne przekazywanie opinii, ustale i celw
rozwojowych na rnych szczeblach administracji publicznej. Efektem skutecznie wdraanego dialogu obywatelskiego jest zatem moliwo wpywu
obywateli na ycie publiczne oraz na formuowane przez wadze polityki
i programy rozwojowe, jak rwnie realizowane zadania udzia w kreowaniu polityki publicznej. W porwnaniu z dziaalnoci innych instytucji,
zwaszcza rzdowych i samorzdowych, istotn cech organizacji pozarzdowych jest wysoka atrakcyjno spoeczna ich dziaa. Innowacyjno,
spontaniczno, kreatywno i elastyczno dziaania, przystpne czonkostwo, altruistyczny rodowd i misja spoeczna, blisko i bezporedni kontakt
z osobami potrzebujcymi, skuteczno, rnorodno, stosunkowo niskie
koszty funkcjonowania (udzia wolontariuszy i dziaanie nie dla zysku), to
cechy, ktre sprawiaj, e dziaalno organizacji pozarzdowych czsto oce-
120
Wojciech Misztal
niana jest znacznie wyej ni dziaalno innych struktur spoecznych rzdowych, samorzdowych, politycznych, komercyjnych czy biznesowych
(Gliski, 2005, s. 176). Zalet organizacji pozarzdowych jest zdolno do
innowacji, szybka adaptacja do lokalnych warunkw i uatwiony dostp
do trudnych grup spoecznych (Wygnaski, 1996, s. 61).
Wspczenie w Polsce wystpuj rne formy dialogu, ktre wymagaj
zbudowania szerokich platform partycypacji obywateli dajcych moliwo
prowadzenia debat publicznych. Komunikacja wadz publicznych z obywatelami jest moliwa poprzez dialog spoeczny, dialog obywatelski czy
konsultacje spoeczne. Dialog spoeczny stanowi sposb komunikowania
si midzy wadzami publicznymi, zwizkami zawodowymi i organizacjami
pracodawcw, a dotyczy przede wszystkim obszaru zbiorowych stosunkw
pracy (zbiorowego prawa pracy). Dialog obywatelski odnosi si gwnie
do organizacji pozarzdowych i ruchw obywatelskich. Jest on nastpstwem zachodzcych procesw decentralizacji i dekoncentracji pastwa.
Do najczciej stosowanych form we wzajemnych kontaktach uczestnikw
dialogu obywatelskiego bywa zaliczana: wymiana informacji, opiniowanie
projektw aktw prawnych, wspdziaanie i wsppraca z organami administracji publicznej przy realizacji zada publicznych, suce zblieniu
stanowisk administracji rzdowej i partnerw spoecznych, konsultacje,
zajmowanie stanowiska (zgaszanie uwag i zastrzee) (Zasady Dialogu
Spoecznego, 2002).
Czy organizacje pozarzdowe s w stanie prowadzi dialog przyczyniajcy
si do innowacyjnych rozwiza? Aby tak si stao, musz speni niezbdne
warunki, by organizacja uchodzia za proinnowacyjn. Organizacje pozarzdowe, przede wszystkim organizacje poytku publicznego, powinny posiada
dowiadczenie i przygotowanie do prowadzenia dialogu. Tymczasem organizacje pozarzdowe nie s pod tym wzgldem monolitem, a wrcz przeciwnie
w ich przypadku mamy do czynienia z bardzo zrnicowanymi stylami
dziaania. Na podstawie dokonanych rozrnie pomidzy organizacj pozarzdow jako grup interesu Piotr Gliski wyrnia dziaania na rzecz poytku publicznego z podziaem na poytek publiczny zewntrzny i poytek
publiczny wewntrzny; dziaania na rzecz poytku publicznego i jednoczenie interesu wasnego danej grupy; dziaania na rzecz interesu wasnego
(Gliski, 2006, 2009, s. 24). Podzia na grupy interesu i poytku publicznego dotyczy zjawiska zrnicowania wewntrznego sektora pozarzdowego.
Wyodrbniajc najbardziej charakterystyczne typy Gliski wyrnia dziesi stylw dziaania organizacji pozarzdowych: styl trzeciosektorowy, ce-
121
122
Wojciech Misztal
Cech podstawow kadej dobrej organizacji jest jej kapita spoeczny jako uoglniona zasada wzajemnoci i spoecznego zaufania (Gliski, 2005,
s. 225226; Stczek, 2012, s. 145). Wedug Roberta Putnama (2008, s. 33)
kapita spoeczny odnosi si wprost do powiza midzy jednostkami
sieci spoecznych i norm wzajemnoci oraz wyrastajcego z nich zaufania.
[] jest blisko spokrewniony z tym, co niektrzy nazywali cnot obywatelsk
(civic virtue). [] kapita spoeczny kieruje uwag na fakt, e cnota obywatelska jest najsilniejsza wtedy, gdy jest osadzona w gstej sieci wzajemnych
relacji spoecznych. Putnam pisze, e kapita spoeczny moe by jednoczenie dobrem prywatnym i dobrem publicznym, gdy niektre korzyci
z inwestowania przypadaj osobom postronnym, a inne promuj interesy
bezporedniego inwestora (Putnam, 2008, s. 36). Rozpatrujc charakterystyczne zjawiska wystpujce w organizacjach daje si zauway dwa podstawowe kryteria wyrniajce zasadnicze tendencje w ich dziaaniach. Oscyluj one w granicach wyznaczanych przez skonno do kontroli bd
swobody dziaania swych czonkw. Skonno do kontrolowania przejawia
si w zachowaniu porzdku wewntrznego, dbaoci o przejrzysto i niezmienno. Wysoko cenione s procedury, przepisy, standardy i posuszestwo. W organizacji stawiajcej na swobod ceni si niezaleno, dynamizm
dziaania bez krpujcych schematw i zakresw obowizkw, a take elastyczno (Stczek, 2012, s. 143).
Organizacja, w ktrej dominujc tendencj jest orientacja na wiat zewntrzny i elastyczno dziaania, sprzyja wytworzeniu si wrd jej czonkw poczucia tworzenia, ale i niepewnoci. Pozyskiwanie zasobw odbywa
si poprzez innowacje. Kultur organizacyjn charakteryzuje due zapotrzebowanie na innowacje wobec potrzeb otoczenia, nowych usug, produktw
i form organizacyjnych. Taka organizacja jest zorientowana na wiat zewntrzny i swobod dziaania. Panujca w niej dobra atmosfera przekada si
na potencja ludzki i prac zespow. Jest to organizacja, w ktrej bardzo
liczy si otwarta komunikacja i przekonanie, e partycypacja sprzyja zaangaowaniu. W tej organizacji istnieje zapotrzebowanie na innowacje w zakresie
tworzenia form do rozwoju potencjau spoecznego (Stczek, 2012, s. 144).
Chciaoby si powiedzie, e jest to typ organizacji bardzo podany w dialogu obywatelskim. Naleaoby te zada sobie pytanie, na czym miaaby polega innowacyjna rola dialogu obywatelskiego w budowaniu demokracji?
Czy dialog obywatelski rzeczywicie sprzyja emancypacji obywateli od
wewntrznej logiki wiata procedur administracyjnych? Niewtpliwie ma on
suy dziaaniu komunikacyjnemu i demokratycznie ksztatowanej opinii
123
124
Wojciech Misztal
Na wniosek organizacji pozarzdowych i innych podmiotw prowadzcych dziaalno poytku publicznego, organ wykonawczy jednostki samorzdu terytorialnego moe (odpowiednio na terenie powiatu lub gminy)
utworzy powiatow lub gminn rad poytku publicznego. W skad rad powiatowych i gminnych wchodz: przedstawiciele organu stanowicego i wykonawczego powiatu lub gminy oraz organizacji pozarzdowych i innych
podmiotw uprawnionych do prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego,
prowadzcych dziaalno nadanym terenie.
Zadania rad powiatowych i gminnych:
x opiniowanie strategii rozwoju powiatu lub gminy;
x opiniowanie projektw uchwa i aktw prawa miejscowego, dotyczcych
sfery zada publicznych;
x wyraanie opinii w sprawach dotyczcych zada publicznych, funkcjonowania organizacji pozarzdowych oraz podmiotw uprawnionych do
prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego;
x udzielanie pomocy w przypadku sporw midzy tymi organizacjami
a organami administracji publicznej (Sienicka, 2010, s. 13).
Zinstytucjonalizowany dialog obywatelski dotyczy przede wszystkim kwestii lecych w obszarze dziaania organizacji pozarzdowych, stowarzysze
i fundacji, ktre prowadz swoj dziaalno na rzecz istotnych interesw
spoecznych oraz oglnego interesu publicznego. W szczeglnoci dialog
dotyczy wsppracy organw administracji publicznej wszystkich szczebli
z organizacjami pozarzdowymi oraz zasad i form realizacji zada publicznych przez organizacje pozarzdowe. Naley take podkreli, e konsultowanie polityki pastwa, rzdu i samorzdu terytorialnego w obszarach
o szczeglnym nasileniu aktywnoci organizacji obywatelskich mieci si cakowicie w merytorycznym zakresie prowadzonego dialogu obywatelskiego.
Na podstawie wgldu w tre zada i celw dziaalnoci instytucji lokalnego
dialogu obywatelskiego mona wnioskowa, e rola organizacji pozarzdowych zostaa sprowadzona gwnie do wyraania opinii lub doradztwa.
W tym tkwi potencjalne rdo saboci dialogu, bowiem lokalni liderzy samorzdowi (wjt, burmistrz) zazwyczaj postrzegaj dziaalno czonkw
stowarzysze jako potencjalne rdo zagroenia i gwnie zwracaj uwag
na mogce si potencjalnie pojawi tendencje do kontrolowania dziaa wadzy. Na potwierdzenie tej opinii warto przytoczy wyniki badania CBOS,
gdzie stwierdza si, e zdaniem Polakw najwicej do powiedzenia w sprawach lokalnych maj najbardziej prominentni przedstawiciele wadz samorzdowych w zalenoci od szczebla: sotys, wjt, burmistrz lub prezydent
125
126
Wojciech Misztal
127
chanizmem rozwoju spoeczestwa obywatelskiego i demokracji partycypacyjnej. Jednake z wielu przyczyn tak si nie dzieje. W obecnym stanie dialogu bardzo duo zaley od osobistej motywacji i zaangaowania urzdnikw
i czonkw organizacji obywatelskich. Jest to swego rodzaju reakcja na nadmiern instytucjonalizacj trzeciego sektora i utrwalenie si zbiurokratyzowanego stylu wspdziaania.
Natomiast w procesie rozwoju i wsppracy midzysektorowej daje si
zauway zjawisko dialogu nastawionego na obywateli niezrzeszonych. Zachodzi proces stopniowego otwierania si wadz lokalnych na wspprac
z mieszkacami i angaowaniem ich w procesy decyzyjne na poziomie gminy.
Szczeglnie efektywnie wykorzystywany przez gminy jest mechanizm konsultacji spoecznych. Pozostaje jedynie mie nadziej, e zamierzenia wadz
publicznych poprzedzone informacj o przedmiocie konsultacji doczekaj si
take efektywnego procesu negocjacji z zainteresowanymi stronami. Mamy
jednake do czynienia z powolnym, ale sukcesywnie zachodzcym zjawiskiem
rozumienia, akceptacji i stosowania rozwiza demokratycznych na poziomie lokalnym. Budowanie instytucjonalnych rozwiza, a take rozwinita
wsppraca finansowa i pozafinansowa sprzyjaj umacnianiu si na szerok skal demokracji partycypacyjnej w polskim yciu spoecznym (tame,
s. 146148).
Wadza publiczna i obywatele odkrywaj i akceptuj jako warto rozwj
relacji midzysektorowych opartych na dialogu, w ktry naley inwestowa.
Jego trwao i efektywno w duej mierze zaley od kapitau spoecznego,
ktrego zasadniczym elementem jest wielowymiarowa wsppraca oparta
na zaufaniu do partnerw instytucjonalnych. Wzajemne kontakty i skupianie si na dystrybucji rodkw finansowych mona uznawa za dobry
pocztek dalszej wsppracy i rozwoju nowoczesnego ksztatu polityki publicznej realizowanej wsplnie z obywatelami na wszystkich poziomach
zarzdzania. W sferze publicznej coraz bardziej s widoczne pozytywne
przykady uspoecznienia dziaa decyzyjnych. To pozwala uzna je za
postpujcy proces wzmacniajcy stosowanie efektywnie funkcjonujcych
demokratycznych mechanizmw ycia publicznego w Polsce. Dialog obywatelski z ca pewnoci stwarza moliwo kreowania innowacyjnych
rozwiza. Mona zatem przypuszcza, e modyfikacja wielu rozwiza
problemw spoecznych bdca skutkiem efektywnego wykorzystania dialogu obywatelskiego przyczyni si do zrozumienia, a co za tym idzie, przekonania o susznoci jego zastosowania w yciu publicznym opartym na
zasadach demokracji partycypacyjnej.
128
Wojciech Misztal
Literatura
CBOS, 2013, Poczucie wpywu na sprawy publiczne, Komunikat z bada, Warszawa.
Gliski, Piotr, 2005, Aktywno aktorw spoecznych deficyt obywatelstwa wobec codziennej
zaradnoci Polakw, w: W. Wesoowski, J. Wodarek (red.), Krgi integracji i rodzaje
to
samoci, Warszawa, Scholar i PTS.
Gliski, Piotr, 2006, Style dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce. Grupy interesu czy
po
ytku publicznego?, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Gliski, Piotr, 2009, Spoeczestwo obywatelskie w Polsce dwadziecia lat przemian, w: R.
Glajcar, W. Wojtasik (red.), Transformacja systemowa w Polsce 19892009, Katowice, U .
Grabowska, Mirosawa, Szawiel Tadeusz, 2001, Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, Warszawa,
WN PWN.
Le, Ewa, 2003, Rola Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego w ksztatowaniu
polskiego dialogu obywatelskiego i demokracji uczestniczcej, wykad wygoszony podczas inauguracyjnego posiedzenia Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego 27 listopada 2003 roku.
Olech, Anna (red.), 2012, Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej
w Polsce, T.1., Warszawa, ISP.
Putnam, Robert, 2009, Samotna gra w krgle, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne.
Sartori, Giovanni, 1998, Teoria demokracji, tum. Piotr Amsterdamski i Daniel Grinberg, Warszawa, WN PWN.
Schimanek, Tomasz, 2007, Dialog obywatelski. Polska 2007, Ocena wybranych instytucji
dajcych obywatelom mo
liwo wpywania na podejmowanie decyzji publicznych, Warszawa,
ISP, Projekt Kompas.
Stczek, Marek, 2012, Kreatywno . Jak j rozwija w sobie i w organizacji?, Warszawa,
Wydawca Katarzyna Krzan.
nieek, Ryszard, 2001, Spoeczestwo obywatelskie w kategoriach dualizmu System/
Lebenswelt w teorii krytycznej Jrgena Habermasa, w: W. Bokajo, K. Dziubka (red.),
Spoeczestwo obywatelskie, Wrocaw, UWr.
piewak, Pawe, 1997, Demokracja Partycypacyjna, Wiedza i ycie nr 3.
Wygnaski, Jakub, 1996, Dlaczego warto mwi o organizacjach pozarzdowych?, w: A. Kunicka (red.), Miejsce dla ka
dego. Szkice i opracowania o sektorze pozarzdowym w Polsce,
Warszawa, Fundusz Wsppracy, Centrum Informacji dla Organizacji Pozarzdowych w Polsce.
Zasady Dialogu Spoecznego. Dokument programowy rzdu przyjty przez Rad
Ministrw w dniu 22 padziernika 2002 r. Zasady Dialogu Spoecznego
dokument programowy Rzdu przyjty ... index.php (http://administracja.
ngo.pl/x/523866).
129
Daniel Patek
Uniwersytet Jagielloski
Marcin Starnawski
Dolnolska Szkoa Wysza
130
nych, technologicznych i branowych sucych podtrzymaniu i/lub intensyfikacji akumulacji, a nastpnie prezentujemy wybrane ujcia oporu spoecznego i ruchw antysystemowych w odniesieniu do wiatowo-historycznych
trajektorii rozwojowych i kryzysowych kapitalizmu. Dalej ukazujemy niektre cechy antyneoliberalnych mobilizacji spoecznego oporu w pierwszej
dekadzie biecego stulecia oraz na pocztku dekady obecnej. Uwaamy,
i stanowi one fenomen zasadniczo nowy i innowacyjny w stosunku do
wczeniejszych form historycznego oporu. Jest tak dlatego, i, jak wskazuje
Charles Tilly, dawne formy protestu (przed nastaniem wieku XVIII) miay
charakter lokalnych, fragmentarycznych i doranych zryww grup spoecznych przeciwko rnego rodzaju niedostatkom lub niesprawiedliwociom
(Tilly, 2004, s. 35). Epoka Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a nastpnie era
przemysowa, przyniosy fenomen ruchw spoecznych zorganizowanych
caoci skupiajcych rne segmenty klasy robotniczej, dziaajce w koalicjach organizacji zwizkowych i posiadajce zrnicowany repertuar protestu (tame). W pniejszych czasach ten typ organizacji protestu w odpowiedzi na ekspansj systemu kapitalistycznego przeszed szereg innowacji. W XX wieku protest zosta przeniesiony na poziom midzynarodowy.
Stanowi on odpowied na globalizacj kapitau w epoce polityki neoliberalnej.
Omawiamy dane uzyskane z Europejskiego Sondau Spoecznego, wskazujc na ilociowe zrnicowanie nasilenia oporu w wybranych krajach
Europy. Tekst koczy prezentacja swoistej mikrohistorii niedawnych
mobilizacji w Polsce podejmowanych przez podmioty, ktre umownie
okrelamy jako alterglobalistyczn lewic spoeczn. wiadomi trudnoci
wnioskowania na podstawie fragmentarycznych danych, a tym bardziej wszelkiego prognozowania, koczymy artyku wskazaniem moliwych czynnikw
okrelajcych przyczyny obecnych trudnoci czy wrcz barier realizacji strategii oporu zbiorowego, ktry prowadziby do powstrzymania najbardziej
niszczcych skutkw polityki neoliberalnej w Polsce czy, tym bardziej, do
zmiany zasadniczego kierunku rozwoju gospodarczego i spoecznego.
131
spoecznej i fiskalnej pastw, a take w obszarze midzynarodowych zalenoci gospodarczo-finansowych, w tym w obszarze stosunkw midzy wiatem pracy i wiatem kapitau. Zaoenia zmian, ktre wywoay opr,
okrela si oglnym terminem ideologii neoliberalnej, kojarzonej niekiedy
z nieformalnym konsensem waszyngtoskim (czyli porozumieniem elit
wielkich mocarstw, zwaszcza Stanw Zjednoczonych, globalnych koncernw i instytucji midzynarodowych, jak wiatowa Organizacja Handlu, Bank
wiatowy i Midzynarodowy Fundusz Walutowy). Neoliberalizm stanowi
wizk doktryn i praktyk bdcych efektem dwch dekad specyficznych
wyborw politycznych dokonywanych przez najpotniejszych aktorw wiatowego systemu: otwierania kolejnych obszarw ycia spoeczno-gospodarczego na mechanizmy konkurencji i akumulacji kapitalistycznej (w tym prywatyzacji strategicznych gazi przemysu i podstawowych usug, jak suba
zdrowia, transport, edukacja, usugi komunalne itd.), denia do utrzymywania inflacji na moliwie niskim poziomie, koncentracji na produkcji zorientowanej na eksport, usuwania barier protekcjonistycznych w handlu midzynarodowym, zapewniania gwarancji swobody przepywu kapitau i spekulacji finansowych, obniania podatkw dla najzamoniejszych warstw spoecznych i koncernw czy deregulacji prawa pracy (tzw. uelastycznienie) oraz
ograniczania praw i moliwoci dziaania zwizkw zawodowych (por.
George, 2004, s. 1419)2.
Pierwsze prby wdroenia tej nowej politycznej strategii zarzdzania gospodark kapitalistyczn podjto w Chile okresu dyktatury Augusto Pinocheta w poowie lat siedemdziesitych XX wieku (por. np. Chomsky, 1999,
s. 277279). W krajach rozwinitych polityk neoliberaln upowszechniy
zwaszcza konserwatywne czy te konserwatywno-liberalne rzdy Margaret
Thatcher w Wielkiej Brytanii i Ronalda Reagana w Stanach Zjednoczonych,
a w poowie lat siedemdziesitych dotara ona do krajw globalnego Poudnia pod przykrywk programw strukturalnego dostosowania (przypadek Boliwii i tamtejszego wczesnego oporu, por. Klein 2008b), majcych
posta neokolonialnej ekspansji uprzywilejowanych podmiotw wiatowej
gospodarki. Niekiedy przyjmuje si dwie symboliczne daty w tej najnowszej
historii walki o zmian systemowego ksztatu stosunkw spoeczno-gospodarczych i modelu podmiotowoci politycznej. Pierwsza z nich to stycze
2
132
1994 roku, gdy w meksykaskim stanie Chiapas wybucho powstanie (pniej
przeksztacone w opr pokojowy) zorganizowane przez ruch zapatystw,
podnoszcy midzy innymi kwestie nierwnoci spoecznych, deficytu demokracji oraz postulat autonomii ludnoci indiaskiej. Ruch zapatystw
od drugiej poowy dekady inspirowa grupy aktywistw z krajw Pnocy,
co przyczynio si do zainicjowania procesw wymiany ideowej i prb
koordynacji dziaa na poziomie ponadnarodowym. Druga data to listopad/grudzie 1999 roku, kiedy to w Seattle midzynarodowa koalicja organizacji pozarzdowych i ruchw spoecznych doprowadzia do zerwania rundy
rokowa wiatowej Organizacji Handlu dotyczcych Wielostronnego Porozumienia o Inwestycjach (MAI). W poowie lat dziewidziesitych we Francji miay miejsce masowe strajki pracownikw sektora publicznego, ktre
przybray charakter krytyki rozwiza neoliberalnych. Na przeomie wiekw
pojawiy si, w krgach ruchw spoecznych Pnocy i Poudnia oraz organizacji dziaajcych w dziedzinie pomocy i solidarnoci z krajami rozwijajcymi
si, koncepcje alternatywnej globalizacji (altermondialisme, alter-globalization),
czyli zglobalizowania czy te globalnej demokratyzacji praw i gwarancji
obywatelskich, ekonomiczno-socjalnych, kulturowych i ekologicznych. Koncepcje te objy szerokie spektrum postulatw od pomocy humanitarnej
i antymilitaryzmu poprzez reformy instytucji midzynarodowych, odzyskanie
obszarw suwerennoci gospodarczej pastw narodowych czy upowszechnianie nowych wzorw konsumpcji, po wizje caociowego przeobraenia
wiatowego systemu w kierunku niekapitalistycznym. Wyrazem tego nowego
fermentu w aksjologii podmiotw zorientowanych na zmian spoeczn
w perspektywie interesw obywateli (przeciwstawionych interesom elit)
jest fala mobilizacji przybierajcych posta protestw (lokalnych wystpie
i strajkw, okresowych i dugotrwaych kampanii midzynarodowych, np.
przeciwko wojnie w Iraku, na rzecz anulowania zaduenia krajw rozwijajcych si czy przeciwko uznawanym za niekorzystne zmianom w prawie
Unii Europejskiej, a take tzw. antyszczytw towarzyszcych spotkaniom
cia midzynarodowych, jak WTO, MFW czy G8 oraz forw spoecznych
(zwaszcza od wiatowego Forum Spoecznego w Porto Alegre w 2001 roku). Cho trudno powiedzie, eby ta rnorodno pomysw na zmian
i wielo form dziaania zaowocowaa wzgldnie spjn i szeroko podzielan
wizj przemian, za element czcy naley uzna sprzeciw wobec konsensu
waszyngtoskiego zarwno na poziomie midzynarodowego modelu stosunkw gospodarczych oraz polityki zagranicznej mocarstw zachodnich,
jak i na poziomie regionalnych, narodowych i lokalnych polityk rzdw
133
Akumulacja i kryzys
Powtrzmy podstawow tez teorii Wallersteina: Kapitalizm jest systemem, ktry wspiera i legalizuje niekoczc si akumulacj kapitau (1998,
s. 141). Zasada ta powoduje, e w strukturze systemu-wiata pojawia si
napicie midzy, z jednej strony, deniem do ekspansji produkcji kapitalistycznej a, z drugiej, oporem klas/grup zdominowanych (w szczeglnoci, cho nie tylko, zorganizowanych sektorw pracownikw najemnych).
W praktyce przedsibiorcy d do zminimalizowania oporu pracownikw
oraz uzyskania najkorzystniejszych dla siebie regulacji pastwowych, a celem
tych de jest jak najniszy poziom kosztw pracy (pac i innych wiadcze), kosztw wkadu (surowcw) oraz opodatkowania (por. np. Waller3 Jak uja to Naomi Klein (2001), opisujc pocztkow faz sprzeciwu wobec dominujcego modelu globalizacji, w ruch ruchw na rzecz odzyskiwania tego, co wsplne,
czcy ponad granicami pastwowymi podmioty tak rnorodne, jak zwizki zawodowe,
ekolodzy czy organizacje konsumenckie, opowiada si za wieloma rnymi wizjami pozytywnymi, ale mwi jedno nie wobec doktryny i praktyk neoliberalizmu.
134
135
O problemie utowarowienia siy roboczej pisze Beverly Silver (2009, s. 3940), powoujc si na Karola Marksa i Karla Polanyiego: praca stanowi fikcyjny towar, za
wszelkie prby traktowania istot ludzkich niczym towaru jak kady inny musz nieuchronnie prowadzi do gbokiego poczucia krzywdy i wywoywa opr. Silver cytuje te
Giovanniego Arrighiego, ktry stwierdzi: Proletariusze buntuj si zawsze, gdy staj
w obliczu traktowania przez kapita siy roboczej jako jednolitej masy pozbawionej indywidualnoci poza zrnicowan zdolnoci do zwikszania wartoci kapitau (Silver, 2009,
s. 47).
136
137
138
pracy w perspektywie midzynarodowej, mog te wzmacnia globalne powizania ruchw pracowniczych), s wspomniane wczeniej przeobraenia
branowe, np. przesunicie z przemysu wkienniczego do samochodowego
w pierwszej poowie XX wieku, czy przesunicia ku sektorom usug i produkcji zaawansowanych technologii pod koniec stulecia.
Drugi typ ruchw ma swoje rdo bezporednio w przemianach gospodarczych, ktre generuj kryzys. Karl Polanyi (2010) wysun tez, e powikszenie/pogbienie nieregulowanych rynkw siy roboczej i innych fikcyjnych towarw nieuchronnie wywouje reakcj w postaci kontrruchu
zorientowanego na ochron spoeczestwa, co Polanyi okrela jako podwjny ruch (Silver, 2009, s. 40). Mowa tu o ruchu podwjnym dlatego,
e ma on charakter wahadowy wychylenie wahada w stron utowarowienia siy roboczej wywouje silne kontrruchy domagajce si ochrony
(tame, s. 41). W myl tej teorii dzieje si tak dlatego, e pojawienie si samoregulujcego si rynku wywouje sprzeciw wobec podwaenia utrwalonej
legitymizacji politycznej. Ludno domaga si utrzymania umw spoecznych utrwalonych w instytucjach pastwowych: prawa do darmowej edukacji
i opieki zdrowotnej, oson socjalnych czy gwarancji emerytalnych. Ruch wahadowy pokrywa si z dynamik protestw pracowniczych w wieku XIX
i XX, jednak jego oddziaywanie jest znacznie szersze zagroenie ekonomiczn i spoeczn deprywacj dotyczy wszystkich segmentw spoecznych.
Podobnie mona widzie wspczesny opr wobec polityki neoliberalnej
jako odpowied klas/grup zdominowanych (w tym pracownikw najemnych
w przemyle i usugach na rnych obszarach, ludnoci rolniczej w krajach
Poudnia, studentw w krajach Pnocy itd.) na wysiki podmiotw
kapitalistycznych w kierunku wikszego utowarowienia siy roboczej, dostpu do usug publicznych, dostpu do kultury, a nawet zasobw i procesw
wiata przyrody.
Wedug Polanyiego za wprowadzenie w ruch wahada odpowiedzialna
jest doktryna wolnego rynku, ktra z ca moc wesza w obieg wiatowego
systemu handlu w wieku XIX (por. Polanyi 2010, s. 70). Specyficzny model
funkcjonowania obiegu handlowego ideologia wolnego rynku podporzdkowuje spoeczestwa prawom rynku: model rynkowy, zwizany
z waciwym mu specyficznym motywem, czyli wymian lub handlem,
moe tworzy szczegln instytucj: rynek. Ostatecznie to wanie dlatego
kontrola systemu gospodarczego przez rynek ma tak wszechogarniajcy
wpyw na ca organizacj spoeczestwa oznacza to, e spoeczestwo
zaczyna funkcjonowa jedynie jako dodatek do rynku. Gospodarka nie jest
139
140
dialog z wadz (Soule, Earl, 2005). Badacze twierdz, e dziao si tak dlatego, e organizacje ruchw spoecznych stay si w ostatnich dekadach
bardziej profesjonalne i lepiej zorganizowane (McCarthy, Zald, 1977; Snow,
Rochford, Worden, Benford, 1986; Staggenborg, 1988), a jednoczenie czasy
powojenne przyniosy w wielu krajach masowe upowszechnienie edukacji,
ktre przeoyo si na zainteresowanie kwestiami politycznymi i uczestnictwo w rnorodnych typach aktywnoci politycznej (Schussman, Soule,
2005). Na tej podstawie niektrzy wysunli wniosek, dotyczcy szczeglnie
spoeczestw zachodnich, e ruchy spoeczne s na tyle popularnym sposobem uczestnictwa w polityce demokratycznej, i mona mwi o zaistnieniu
spoeczestwa ruchw spoecznych (Meyer, Tarrow, 1998). Problem polega jednak na tym, e wikszo tych badaczy korzystaa z danych pochodzcych z lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku. Badania nie sigay zazwyczaj poza poow lat dziewidziesitych (Dodson, 2011, s. 477).
Posiadamy stosunkowo niewielki zasb wiedzy o skali oporu spoecznego
w XXI wieku, zarwno w sensie indywidualnego uczestnictwa w protestach,
jak i czstoci wystpowania epizodw protestacyjnych.
Nieco wiata na t kwesti rzuci niedawno Kyle Dodson (2011). Bada
on uczestnictwo w demonstracjach i inne aktywnoci protestacyjne, takie jak
podpisywanie petycji, bojkoty produktw czy okupacje budynkw. Na podstawie analiz ilociowych bazy danych World Values Survey (19812008)
udowodni, e aktywno protestacyjna w osiemnastu krajach rozwinitych7
rzeczywicie wzrosa. Jednak, przeciwnie do tezy o instytucjonalizacji i zagodzeniu protestu, wzrasta take uczestnictwo w protestach skierowanych na
bezporedni konfrontacj z pastwem (Dodson, 2011, s. 490). Oznacza to,
e ruchy spoeczne dobieraj coraz bardziej zrnicowany wachlarz strategii
i taktyk. Wzrasta uczestnictwo ludnoci zarwno w akceptowanych formach
protestu, takich jak podpisywanie petycji czy bojkoty konsumenckie, jak
i w strajkach, okupacjach budynkw i nielegalnych demonstracjach nastawionych na konfrontacj. Co wicej, wyrany wzrost aktywnoci protestacyjnej
daje si zauway poczwszy od roku 2000, kiedy to ponad 70% ludnoci
tych krajw, analizowanych cznie, podpisao petycj w jakiej sprawie.
Prawie 20% wzio udzia w bojkocie produktw. Uczestnictwo w demonstracjach miao dwa razy wysz frekwencj w roku 2008 ni w latach
7
Kraje te to: Australia, Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Irlandia,
Islandia, Japonia, Kanada, Norwegia, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Wochy.
141
142
Tabela 1. Uczestnictwo w legalnych demonstracjach publicznych w Polsce, wybranych krajach ociennych i krajach o najwikszej skali uczestnictwa [%]
Rok
2002
2004
2006
2008
2010
2012
Francja
17,9
12,8
16,5
15,3
17,7
Hiszpania
17,5
34,0
17,8
15,9
18,3
25,9
Czechy
4,6
3,4
4,5
5,0
4,3
Niemcy
10,6
8,5
7,0
8,1
8,4
9,1
Sowacja
3,7
2,9
1,7
2,4
4,1
Ukraina
21,7
7,2
6,5
4,7
Polska
1,3
1,6
1,4
1,6
2,0
2,3
Kraj
x - brak danych
rdo: http://www.europeansocialsurvey.org (data dostpu: 31.01.2014).
Trzeba mie jednak na uwadze to, e prezentowane zestawienie nie zawiera liczby wydarze protestacyjnych, a jedynie indywidualne deklaracje
dotyczce uczestnictwa w legalnej demonstracji. Nie wiemy take, jak czsto
osoby, ktre udzielay odpowiedzi na pytania, uczestniczyy w demonstracjach.
143
wizk mobilizacji spoeczno-politycznych (protestw, inicjatyw i kampanii), ktrych uczestnicy organizacje zwizkowe, partie polityczne, stowarzyszenia, nieformalne grupy lokalne oraz formowane ad hoc sieci aktywistw sami w rnych momentach stosowali w celu samookrelenia
orientacji wasnych dziaa lub w wyrany sposb czerpali inspiracje z idei
i dziaa tworzonych w innych krajach w ramach formuy ruchu ruchw
(Klein 2001). Mowa zatem o fali spoecznego oporu przede wszystkim
wobec neoliberalnej polityki gospodarczej (oraz powizanych z ni funkcjonalnie kierunkw w polityce zagranicznej, a take innych ni gospodarka
obszarach polityki wewntrznej), ktra wyznaczya kierunek transformacji systemowej i miaa decydujc rol w okreleniu ksztatu kapitalizmu
przywrconego w Polsce na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych.
Hegemonia neoliberalno-konserwatywna
Warunki mobilizacji antyneoliberalnej oraz dziaa na rzecz bardziej egalitarnych rozwiza socjalno-ekonomicznych przy jednoczesnej realizacji rwnociowej polityki na paszczynie spoeczno-obyczajowej okrela z jednej
strony hegemonia prawicy, z drugiej za kondycja instytucjonalnej lewicy
gwnego nurtu. Hegemoni prawicy rozumian tu jako panowanie
w sferze idei i wartoci ucielenionych w praktykach podmiotw indywidualnych i instytucjonalnych mona opisa jako narzucony przez klasy panujce i aprobowany przez elity polityczne, media gwnego nurtu i cz
tzw. trzeciego sektora (organizacji pozarzdowych) neoliberalnego konsensu
w kwestiach gospodarczych. Dotyczy to midzy innymi:
polityki pastwa oraz samorzdu lokalnego sprzyjajcej prywatyzacji lub
komercjalizacji sektora publicznego w sferze produkcyjnej i usugowej
(np. suba zdrowia, owiata, transport publiczny);
polityki fiskalnej uprzywilejowujcej najbogatszych obywateli i najwiksze
podmioty gospodarcze (znaczce obnienie najwyszego progu podatkowego dla osb fizycznych, liniowa stawka podatku dochodowego od osb
prawnych), a obciajcej ubosze warstwy spoeczestwa (podniesienie
stawek VAT);
nacisku w kierunku zmian w prawie pracy na niekorzy pracownikw
najemnych (zwaszcza wzrost udziau osb zatrudnionych na umowy
cywilnoprawne czy wymuszanie tzw. samozatrudnienia) oraz w stron
144
marginalizacji roli zwizkw zawodowych, w tym poprzez ich dyskursywn delegitymizacj w debatach politycznych i medialnych;
komercjalizacji systemu emerytalnego i podporzdkowania go logice rynkw finansowych;
dziaa wadz lokalnych w obszarze polityki mieszkaniowej i w zarzdzaniu miastem prowadzcych do terytorialnego wzmocnienia podziaw
klasowych (gentryfikacja, gettoizacja ubstwa);
denia do komercjalizacji i, tym samym, niszczenia przestrzeni publicznej
zarwno w miecie (prymat inwestycji dochodowych i dziaa promocyjnych nad zaspokajaniem potrzeb socjalnych, kulturalnych i rekreacyjnych mieszkacw), jak i poza nim (np. koncepcja prywatyzacji lasw
pastwowych);
traktowania przez biznes i politycznych decydentw polityki spoecznej
jako nadmiernego obcienia budetu, a w dominujcym dyskursie medialnym zastpowanie debat na temat instytucjonalnej redystrybucji i pomocy socjalnej promowaniem prywatnej filantropii, w tym dziaalnoci
charytatywnej prowadzonej przez Koci rzymskokatolicki (dominacja
etyki dobroczynnoci nad zasad sprawiedliwoci spoecznej)11.
145
W kontekcie powyszych elementw konstytuujcych hegemoni konserwatywnoliberalnej prawicy naley zwrci uwag na kondycj lewicy. Najwaniejsza partia lewicowa
obecna w gwnym nurcie polskiej polityki, Sojusz Lewicy Demokratycznej, po duym sukcesie wyborczym w 2001 roku (uzyskanym midzy innymi dziki obietnicom poprawy
warunkw socjalnych obywateli, zerwania z klerykalizmem w stosunkach pastwoKoci
oraz liberalizacji ustawy antyaborcyjnej), pomimo propagandowego kreowania wasnego
wizerunku jako siy modernizacyjnej wieczcej proces wchodzenia Polski do Unii Europejskiej, utracia siln pozycj cztery lata pniej. Dokonao si to na fali afer korupcyjnych
z udziaem politykw tej partii oraz niezadowolenia spoecznego spowodowanego niekorzystn polityk midzy innymi w kwestii deregulacji kodeksu pracy, rozwiza socjalnych
(np. likwidacja funduszu alimentacyjnego) oraz przystpienia wbrew sprzeciwowi wikszoci opinii publicznej do zainicjowanej przez Stany Zjednoczone wojny z terroryzmem.
W kontekcie tej ostatniej naley zwrci uwag nie tylko na udzia lewicowych rzdw
od roku 2001 w koalicjach okupantw na Bliskim Wschodzie, ale rwnie na stosowanie
pod pretekstem zapewniania bezpieczestwa uderzajcych w arabsko-muzumaskich
imigrantw rasistowskich rozwiza w polityce wewntrznej. W istocie parlamentarn lewic
w Polsce, zwaszcza w pierwszej poowie obecnej dekady, mona scharakteryzowa jako
cz wiatowego obozu neokonserwatywnego i jednego z najaktywniejszych instytucjonalnych aktorw promujcych i realizujcych zaoenia polityki neoliberalnej globalizacji.
146
Momenty mobilizacji
Podejmujc prb uchwycenia chronologicznej sekwencji istotnych momentw organizowania alterglobalistycznego oporu w Polsce, mona orientacyjnie wskaza na kilka punktw przeomowych. Zostay one wyrnione
przede wszystkim ze wzgldu na ich znaczenie dla mobilizacji realnej (cho
niekoniecznie masowej w sensie ilociowym) bazy spoecznej, a take
w rnym stopniu ze wzgldu na wpyw na medialn recepcj w gwnym
nurcie dyskursu publicznego idei alterglobalistycznej lewicy jako zasadniczo
nowej formuy politycznej i spoeczno-kulturowej, rnej od zinstytucjonalizowanej centrolewicy parlamentarnej.
1. Wrzesie 2000 roku antyszczyt w Pradze w Republice Czeskiej, protest przeciwko sesji Banku wiatowego i Midzynarodowego Funduszu
Walutowego. Miaa wwczas miejsce mobilizacja grup aktywistw z Polski, gwnie ze rodowisk anarchistycznych, oraz oywienie antyglobalizacyjnej krytyki neoliberalizmu. Recepcja protestw przez media gwnego nurtu bya gwnie negatywna. Protesty te naleay do pierwszej fali
mobilizacji ponadnarodowego ruchu antyglobalistycznego. W kolejnych
latach aktywici z Polski uczestniczyli w antyszczytach take w innych
miastach europejskich, midzy innymi w demonstracjach przeciwko spotkaniu przywdcw pastw G8 w Genui w 2001 roku.
2. Wiosna 2001 roku powstanie struktur stowarzyszenia ATTAC13 w Polsce. Przyczynio si to do wzrostu zainteresowania ideami antygloba13 Accociation pour la taxation des transactions financires et pour laction citoyenne;
pena polska nazwa: Obywatelska Inicjatywa Opodatkowania Obrotu Kapitaowego. Stowarzyszenie powstao we Francji w roku 1998 na fali debaty zainicjowanej przez intelektualistw zwizanych z miesicznikiem Le Monde Diplomatique, dotyczcej potrzeby wywarcia presji na rzdy pastw w celu kontroli rynkw finansowych. Stowarzyszenie jako jeden
z gwnych postulatw wysuwa wprowadzenie tzw. podatku Tobina.
147
148
5. Stycze 2006 roku powstanie Komitetu Pomocy i Obrony Represjonowanych Pracownikw. Bya to oglnopolska inicjatywa koalicyjna skupiajca radykalny odam ruchu zwizkowego, stowarzyszenia dziaajce przeciwko bezrobociu i wykluczeniu spoecznemu, lokalne grupy
alterglobalistw, cz rodowisk anarchistycznych, grupy feministyczne,
dziaaczy partii radykalnej lewicy, spoecznie zaangaowanych dziennikarzy i publicystw oraz media lewicowe (midzy innymi Wolny Zwizek
Zawodowy Sierpie 80, syndykalistyczny Oglnopolski Zwizek Zawodowy Inicjatywa Pracownicza, Grupa na rzecz Partii Robotniczej,
Stowarzyszenie Modzi Socjalici, Oglnopolski Zwizek Bezrobotnych,
Federacja Anarchistyczna, ATTAC Polska, Stowarzyszenie Enklawa,
Stowarzyszenie Lepszy wiat, Porozumienie 8 Marca, Stowarzyszenie
Spoeczestwo Aktywne, zwizek zawodowy Konfederacja Pracy, Polska
Unia Lokatorw, Komunistyczna Partia Polski, a take media: portal
Lewica.pl, Trybuna Robotnicza, Kurier Zwizkowy, Le Monde Diplomatique edycja polska). Pretekstem do utworzenia KPiORP bya
kampania w obronie trzech robotniczych aktywistw zwizkowych
zwolnionych z pracy za swoj dziaalno. Formu KPiORP inspirowa
powoany w latach siedemdziesitych XX wieku Komitet Obrony
Robotnikw. Gwn osi dziaa KPiORP bya obrona praw pracowniczych (w tym pomoc dla pracownikw poszkodowanych przez pracodawcw) oraz obrona praw do swobodnej dziaalnoci zwizkowej.
W latach 20062008 w ramach i/lub przy wspudziale KPiORP podjto prb tworzenia wielorakiego sojuszu pomidzy rodowiskami
robotniczymi i inteligenckimi, pomidzy zinstytucjonalizowanym ruchem pracowniczym (zwizki zawodowe) i oddolnymi/nieformalnymi
grupami lewicy spoecznej, pomidzy organizacjami dziaajcymi na
paszczynie walki ekonomiczno-socjalnej i ruchami, ktrych postulaty
sigaj rwnie poza t sfer (feminizm, a take ruch protestu przeciwko
polityce owiatowej ministra edukacji Romana Giertycha z Inicjatyw
Uczniowsk jako sieci skupiajc aktywistw tej kampanii). W ramach
lub przy wspudziale KPiORP podjte zostay tematy wczeniej nieobecne lub prawie nieobecne w dziaaniach ruchw spoecznych
w tym ruchu pracowniczego w Polsce midzy innymi kampanie na
rzecz praw polskich pracownikw sezonowych za granic, kampania
przeciwko niekorzystnym warunkom zatrudnienia przez agencje pracy
tymczasowej, a take mobilizacja pracownicza i organizacja zwizkw
zawodowych w sektorze handlu (hipermarkety).
149
6. Czerwiec 2007 roku antyszczyt w Niemczech, protest przeciwko spotkaniu przywdcw G8 w Heiligendamm. Miaa miejsce mobilizacja
duej grupy aktywistw z Polski anarchistw, stowarzysze i grup alterglobalistycznych, lewicy socjalistycznej itd. poprzedzona kampani
informacyjn z udziaem dziaaczy z Niemiec. Udzia aktywistw z Polski
oraz represje dowiadczane ze strony niemieckiej policji zostay nagonione w mediach gwnego nurtu.
7. Listopad 2010 roku pierwsza edycja Polskiego Forum Spoecznego
w Warszawie. Bya to kolejna prba skupienia czci rodowiska antyneoliberalnego w Polsce, na wzr forw spoecznych w innych krajach.
Naley podkreli, e powysze ujcie gwnych momentw mobilizacyjnych lewicy alterglobalistycznej w Polsce w poprzedniej dekadzie ma
jedynie charakter orientacyjny. W zalenoci od konkretnej perspektywy
ideowej czy organizacyjnej osb zaangaowanych w dziaania alterglobalistyczne, na pierwszy plan mog wysuwa si inne momenty mobilizacji. Na
przykad za istotny komponent sieci ruchw spoecznych w Polsce ostatnich
lat naley uzna ruch lokatorski, skupiajcy osoby/grupy dziaajce rwnie
w innych obszarach, np. zwizkowcw i syndykalistw czy aktywistw antywojennych; trudno jednak wskaza na konkretny pocztkowy moment mobilizacyjny tego ruchu, gdy wyoni si on na fali rozproszonych i podejmowanych w rnych czciach kraju akcji blokad eksmisji, a take za spraw
dugofalowej kampanii Mieszkanie Prawem Nie Towarem. Innego przykadu
dostarcza ruch przeciwko utowarowieniu edukacji, ktry wpisuje si w now fal protestw studenckich i modzieowych w Europie od 2008 roku,
a take kampanie ekologiczne, w tym akcja w obronie Doliny Rospudy
w 2007 roku. Trudno jednak dostrzec w nich jak na razie cechy mobilizacji
koalicyjno-integracyjnej, jaka miaa miejsce w przypadku inicjatyw przedstawionych powyej (za wyjtek mona uzna poznaski marsz Klimat
teraz! w 2008 roku). Z kolei akcje ekologiczne, jakkolwiek stanowi integraln cz dziaa alterglobalistycznej lewicy spoecznej w Polsce, maj znacznie dusz histori ni omawiana tu fala oporu antyneoliberalnego. Cho ten
ostatni ma sw genez po czci w dziaalnoci niektrych organizacji i grup
ekologicznych, naley go odrni ze wzgldu na systemowe ujcie problemw spoecznych (antykapitalizm) i integracj rnych wtkw polityki
emancypacyjnej.
Wrd inicjatyw, akcji i kampanii inicjowanych przez podmioty tworzce
alterglobalistyczn lewic spoeczn w Polsce w omawianej dekadzie mona wyrni zatem kilka typw dziaa. Przede wszystkim s to: antyszczy-
150
151
152
ruchw skrajnej prawicy. Trudno jest okreli skal uczestnictwa tego rodzaju
ruchw w oglnej liczbie epizodw protestacyjnych oraz w oglnej skali
uczestnictwa w aktywnoci protestacyjnej. Jak pokazuj studia, wiele strategii tych organizacji opartych jest na przemocy (Koopmans, Olzak, 2004;
Goodwin, 2006), jednak ruchy te adaptuj take taktyki pokojowe (Semyonov, Raijman, Gorodzeisky, 2006) lub naladuj innowacyjne strategie ruchw obywatelskich (Koopmans, Statham, Giugni, Passy, 2005). Przysze
studia nad zwizkami midzy wiatowym systemem kapitalistycznym a aktywnoci protestacyjn musiayby uwzgldni take siy, ktre nie manifestuj wartoci demokratycznych. Ju Polanyi, piszc o antydemokratycznej
reakcji na kryzys lat trzydziestych, zauway, e ruch faszystowski mona
opisa jako reform liberalnej gospodarki rynkowej przeprowadzon za cen
wyplenienia wszelkich instytucji demokratycznych, zarwno w dziedzinie
gospodarki, jak i polityki (Polanyi, 2010, s. 281). Neofaszyzm, czy jakakolwiek inna wspczesna posta ruchu antydemokratycznego, moe by
odpowiedzi na zaamanie systemu ekonomicznego lub choby reakcj na
procesy utowarowienia ycia spoecznego (przykadem moe by udzia grup
populistycznej prawicy nacjonalistw i ultrakonserwatystw w polskich protestach przeciwko umowie ACTA na pocztku 2012 roku). Tak jak
w latach trzydziestych XX wieku, rwnie wspczenie narodowy radykalizm wysuwa postulaty wycignicia gospodarki z kryzysu za cen wykluczenia realnych lub fantazmatycznie konstruowanych grup definiowanych
jako obcy (np. imigrantw, mniejszociowych grup wspobywateli lub
demonizowanych przeciwnikw ideologicznych), adaptujc je do kontekstu
historyczno-kulturowego danego spoeczestwa i specyficznego ukadu si
w danym pastwie. W przypadku Polski, wobec saboci demokratyczno-egalitarnych si spoeczestwa obywatelskiego i zinstytucjonalizowanej sceny
politycznej, dalsze nasilenie si widocznej ju od pewnego czasu fali oporu
antyneoliberalnego artykuowanego przez ugrupowania autorytarne, nie wydaje si scenariuszem niemoliwym (zob. Patek, Pucienniczak, 2015).
Literatura
Arrighi, Giovani, 1990, The Rise and Fall of Full Employment Capitalism, Studies in
Political Economy, 4, Autumn.
Arrighi, Giovani, Hopkins Terence, Wallerstein M. Immanuel, 1997, Antisistemic
Movements, London, Verso.
153
ywioowe i kryzysy spoeczne, tum. Hanna Jankowska, Tomasz Krzyanowski, Katarzyna Makaruk, Micha Penkala, Warszawa, Wydawnictwo Literackie
Muza.
Koopmans, Ruud, Olzak Susan, 2004, Discursive Opportunities and the Evolution of
Right-Wing Violence in Germany, American Journal of Sociology 110(1).
Koopmans, Ruud, Statham Paul, Giugni Marco, Passy Florence, 2005, Contested
Citizenship: Immigration and Cultural Diversity in Europe, University of Minnesota
Press.
154
McCarthy, John D., Zald Mayer N., 1977, Resource Mobilization and Social Movements:
A Partial Theory, American Journal of Sociology 82(6).
Meyer, David S., Tarrow Sidney, 1998, A Movement Society: Contentious Politics for the
New Century, w: D.S. Meyer, S. Tarrow (red.), The Social Movement Society: Contentious Politics for the New Century, Lanham, Rowman and Littlefield.
Patek, Daniel, Pucienniczak Piotr, 2015, Mobilizing Extreme Right Protest in Poland.
Marginalization, Institutionalization, Radicalization, w: K. Jacobsson, E. Korolczuk
(red.), The Challenge of Collective Action: New Perspectives on Civil Society and Social
Activism in Contemporary Poland, OxfordNew York, Berghahn Books.
Polanyi, Karl, 2010, Wielka transformacja, tum. Marta Zawadzka, Warszawa, WN
PWN.
Schussman, Alan, Soule Sarah A., 2005, Process and Protest: Accounting for Individual
Protest Participation, Social Forces 84(2).
Semyonov, Moshe, Raijman Rebeca, Gorodzeisky Anastasia, 2006, The Rise of AntiForeigner Sentiment in European Societies, 19882000, American Sociological
Review 71(3).
Silver, Beverly, 2009, Globalny proletariat. Ruchy pracownicze i globalizacja po 1870 r.,
tum. Marcin Starnawski, Warszawa, Ksika i Prasa.
Snow, David, Rochford Jr. Burke, Worden Steven, Benford Robert, 1986, Frame
Alignment Processes, Micromobilization, and Movement Participation, American Sociological Review 51.
Soule, Sarah A., Earl Jennifer, 2005, A Movement Society Evaluated: Collective Protest
in the United States, 19601986, Mobilization 10(3).
Staggenborg, Suzanne, 1988, The Consequences of Professionalization and Formalization in
the Pro-Choice Movement, American Sociological Review 53(4).
Stiglitz, Joseph E., 2004, Globalizacja, tum. Hanna Simbierowicz, Warszawa, WN
PWN.
Stiglitz, Joseph E., 2007, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnie, tum.
Adam Szeworski, Warszawa, WN PWN.
Tilly, Charles, 2004, Social Movements, 17682004, London, Paradigm Publishers.
Wallerstein, Immanuel M., 1991, Braudel on Capitalism, or Everything Upside Down,
The Journal of Modern History vol. 63, nr 2.
Wallerstein, Immanuel M., 1995, Response: Declining States, Declining Right? International Labor and Working History 47.
Wallerstein, Immanuel M., 1998, Contemporary Capitalist Dilemmas, the Social Sciences,
and the Geopolitics of the Twenty-First Century, Canadian Journal of Sociology / Cahiers canadiens de sociologie vol. 23, nr 2/3.
Wallerstein, Immanuel M., 2005, Nowe bunty przeciwko systemowi, tum. Adam Ostolski, Krytyka Polityczna 7/8.
Wallerstein, Immanuel M., 2007, Analiza systemw-wiatw. Wprowadzenie, tum. Katarzyna Gawlicz, Marcin Starnawski, Warszawa, Dialog.
Wielgosz, Przemysaw, 2004, Opium globalizacji, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog.
155
Galia Chimiak
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
156
Galia Chimiak
157
kwalifikowanych przedstawicieli elit krajw zachodnich zaludnia, zwaszcza w latach szedziesitych, nowopowstae midzynarodowe organizacje pozarzdowe (Turner, 2010). Wzrost roli organizacji pozarzdowych
w politykach krajowych i ponadnarodowych wynika take ze zmiany kolejnych koncepcji rozwojowych opracowanych oraz stosowanych przez instytucje midzynarodowe (Chabbot, 1999). Swoj zot dekad organizacje
pozarzdowe zawdziczaj wprowadzeniu koncepcji dobrego rzdzenia
na pocztku lat dziewidziesitych (Chimiak, 2014). Ataki terrorystyczne
z 2001 roku natomiast pooyy kres bezprecedensowemu zaufaniu do
organizacji pozarzdowych, zwaszcza w krajach, z ktrych wywodz si
grupy terrorystyczne oraz w niektrych krajach przechodzcych transformacj ustrojow (Howell i inni, 2006).
Jak przedstawiono to powyej, szereg strukturalnych czynnikw przyczyni si do kierunku rozwoju oraz skali rozpowszechnienia dziaalnoci midzynarodowych organizacji pozarzdowych, ktre stanowi pierwowzr
wspczesnych organizacji pozarzdowych. Wedug Johna Boli i Georgea
Thomasa, od 1850 roku ponad 35000 midzynarodowych organizacji pozarzdowych debiutowao na scenie wiatowej (Boli, Thomas, 1999, s. 20).
Prawie 60% tych podmiotw dziaao w obszarze racjonalizacji technicznej
oraz gospodarki (Boli i Thomas 1999, s. 41). Spord midzynarodowych
organizacji pozarzdowych, ktre dziaaj na rzecz rozwoju, od pocztku
poprzedniego stulecia do 1985 roku, 2152 zarejestrowano w wczesnych
krajach czonkowskich OBWE (Chabbot,1999, s. 226).
Ze wzgldu na historyczne uwarunkowania powstania tych podmiotw
zidentyfikowano trzy okresy ich rozwoju. Okres pierwszy przed wybuchem
I wojny wiatowej charakteryzowa dziaalno organizacji, ktre miay
zapewni moralne lub religijne podstawy rozwoju midzynarodowego. Zakadano wwczas trzy rodzaje organizacji: misje o charakterze religijnym,
grupy humanitarne oraz grupy zawodowe, pracownicze i polityczne. Okres
drugi midzywojenny charakteryzowao powstanie podmiotw skupiajcych si na zaoeniach naukowych oraz operacyjnych podstawach rozwoju midzynarodowego. Powstaway wwczas trzy nowe rodzaje midzynarodowych prorozwojowych organizacji pozarzdowych. Byy to prywatne
organizacje filantropijne, np. Fundacja Carnegie zaoona w 1911 roku,
Fundacja Rockefellera zaoona w 1913 roku, Fundacja Forda zaoona
w 1936 roku, wyspecjalizowane organizacje sektorowe (np. Federacja na
rzecz kontrolowania zanieczyszczenia wody: zaoona w 1928 roku czy Misja
na rzecz leczenia trdu: zaoona w 1874 roku) oraz organizacje pomocy
158
Galia Chimiak
159
sektora powstaych po 1960 roku midzynarodowych organizacji pozarzdowych odzwierciedla rozwj i zapotrzebowanie sektora midzyrzdowych
organizacji midzynarodowych. Realia zimnej wojny stanowiy bodziec
dostarczania pomocy rozwojowej krajom wczesnego Trzeciego wiata, coraz czciej angaujc przy tym organizacje pozarzdowe (Chabbott, 1999,
s. 232237).
Rozumienie rozwoju jako projektu politycznego potrzebne byo konkurujcym ze sob supermocarstwom w celu ich oddziaywania na kraje Trzeciego
wiata (Payne, Philips, 2011). W okresie po II wojnie wiatowej ekonomici
zwizani z Bankiem wiatowym opracowali teorie modernizacji, wedug ktrych rozwj Trzeciego wiata pojmowano w kategoriach, ktre ustalono
wczeniej na potrzeby analiz procesw rozwoju Zachodu i jego przejcia
do nowoczesnoci. Anthony Payne i Nicola Philips (2011) rozrniaj 4 wersje paradygmatu modernizacji. S to wersje opracowane w ramach nauk
ekonomii, psychologii, politologii oraz geografii. Wedug ekonomicznej odmiany paradygmatu modernizacji, spoeczestwa rnych pastw w rnych
okresach podaj t sam ciek rozwoju: od spoecznoci rolniczej, poprzez spoeczestwo przejciowe, stadium startu, stadium dojrzaoci gospodarczej, do spoeczestw wielkomiejskich opartych na zorganizowanych
kapitalistycznych relacjach produkcji (za Fiedor, Kociszewski (red.), 2010,
s. 111). Zgodnie z psychologi David McLelland sformuowa teori motywacji do osigni, wedug ktrej denia do sukcesu, innowacyjno oraz
przedsibiorczo s warunkami niezbdnymi modernizacji (za Sztompka,
2002, s. 509). Politolodzy natomiast zdefiniowali polityczn nowoczesno,
ktra miaa by osignita w procesie rozwoju politycznego przez bezporednie odniesienie do zachodniego modelu demokracji liberalnej. Geografowie z kolei rozumieli Trzeci wiat jako odizolowany, zaciankowy, odcity
od si postpu i czekajcy na zmiany z zewntrz, ktre to zmiany miay przynie rozprzestrzenianie innowacji take w krajach rozwijajcych si (Payne,
Philips, 2011). Teorie modernizacji uzasadniay potrzeb ingerencji w gospodark, nadajc industrializacji podstawowe znaczenie w pobudzaniu procesw wzrostu i rozwoju (Czaplicka, 2009, s. 39). W zwizku z tym w latach
pidziesitych rola organizacji pozarzdowych, zarwno tych midzynarodowych, jak i narodowych, bya niewielka i sprowadzaa si do dostarczania
pomocy humanitarnej (Chabbott, 1999, s. 239).
W trakcie kolejnej dekady rozwj identyfikowano ze wzrostem gospodarczym. W latach szedziesitych powstaa take tzw. szkoa dependystw,
znana take jako teoria niedorozwoju, ktrych korzeni naley szuka w roz-
160
Galia Chimiak
161
162
Galia Chimiak
edukatorami. Organizacje te dziaaj globalnie. W odrnieniu od poprzednich trzech grup, skupiaj si na przyszoci, a nie na rozwizywaniu
obecnych problemw (Korten, 1990).
W Polsce prbowano zastosowa typologi Kortena do najwikszej i najbardziej zaangaowanej na wiecie polskiej, wieckiej organizacji pozarzdowej dziaajcej na rzecz rozwoju, a mianowicie Polskiej Akcji Humanitarnej.
Prba ta wykazaa, e PAH naley aktualnie do drugiego pokolenia, tj. do
mobilizujcych do dziaa, cho PAH take prowadzi dziaania charakterystyczne dla czwartego pokolenia, tj. edukatorw (Witkowski, 2012, s. 213).
Wynik ten oraz fakt, e organizacja ta rozpocza swoj dziaalno od pomocy humanitarnej i dopiero pniej ewoluowaa w kierunku wsppracy na
rzecz rozwoju, wiadcz o hybrydowym modelu podmiotw rozwijajcych
si wspczenie w krajach przechodzcych transformacj ustrojow.
Powracajc do perspektywy ponadnarodowej, rola organizacji pozarzdowych w rozwoju dalej wzrastaa w latach osiemdziesitych XX wieku.
Wwczas dominujce w dyskursie rozwojowym stao si tzw. dostosowanie
strukturalne (z ang. structural adjustment). W tym okresie organizacje pozarzdowe zaczy dostarcza usugi midzy innymi dla najbiedniejszych (Chabbott, 1999, s. 239). Naley w tym miejscu przypomnie, e o ile dynamiczny
rozwj sektora pozarzdowego przypisuje si najczciej czynnikom oddolnym oraz kryzysowi pastwa narodowego, o tyle jednak uwarunkowania odgrne, spowodowane w duej mierze globalizacj struktur politycznych, zadecydoway o bezprecedensowym wzrocie tego sektora (Kopiski,
2011, s. 165).
W tym miejscu warto zrobi detour, poniewa zarwno wymienione koncepcje rozwoju oraz rola, jak organizacje pozarzdowe miayby w nim odgrywa, nie przechodziy tej samej ewolucji na caym wiecie. Naley odnie
si do koncepcji pastwa rozwojowego (z ang. developmental state), ktr
zaproponowa w 1982 roku Chalmers Johnson. Odnosia si ona do sukcesu gospodarczego Japonii (Fine, 2006, s. 103). Teorie neoetatystyczne prboway wyjani cud gospodarczy nowo uprzemysowionych krajw Azji.
wczesna koncepcja pastwa rozwojowego zwracaa uwag na polityczne
uwarunkowania sukcesu niektrych pastw rozwojowych oraz poraki innych (Leftwich, 1994, s. 375). Warto przy tym wspomnie, e cho zjawisko
wspczesnego pastwa rozwojowego zostao nazwane i opisane w latach
osiemdziesitych XX wieku, strategie rozwojowe polegajce na podstawowej
roli pastwa dominoway ju w latach szedziesitych i siedemdziesitych
(Thomas, Allen, 2000, s. 195). Co do roli organizacji pozarzdowych w roz-
163
164
Galia Chimiak
165
166
Galia Chimiak
167
168
Galia Chimiak
169
i Nikaragui. Po czwarte: nowo wprowadzone fundusze pastwowe dla organizacji pozarzdowych przeznaczone byy dla wybranej kategorii podmiotw,
zazwyczaj zaoonych przez pastwo, organizacji pozarzdowych w Uzbekistanie. Po pite: w Rosji i Meksyku zastosowano bodce podatkowe zniechcajce do wspierania finansowego sektora obywatelskiego (Shea, 2009).
Jak byo szeroko komentowane 13 lipca 2012 roku Duma Pastwowa Federacji Rosyjskiej przyja poprawki w ustawodawstwie dotyczcym organizacji
pozarzdowych. Prawo to nazywane jest prawem o agentach zagranicznych, gdy wprowadzone zmiany dotycz organizacji zajmujcych si dziaalnoci polityczn oraz finansowanych z zagranicy. W Rosji agent zagraniczny jest synonimem sowa szpieg (Mielkonjanc, 2013). W rezultacie
cz organizacji pozarzdowych w Rosji, ktre dostaj dofinansowanie
z zagranicy, zaczy stosowa autocenzur, midzy innymi nie upubliczniajc
rda finansowania (Kuczerjawaja, 2013).
Na Ukrainie 16 lutego 2014 roku parlament przyj ustawy, z ktrych jedna
wprowadza rozwizania podobne do rosyjskich, tj. organizacje pozarzdowe
finansowane z zagranicy zostaj agentami zagranicznymi i ich dziaalno
bdzie kontrolowana oraz opodatkowana (Kotliar, 2014). Ta sama ustawa delegalizuje organizacje pozarzdowe prowadzce religijn oraz ekstremistyczn dziaalno (tame). Rwnie w Bugarii niedawno pojawiay si gosy
nawoujce do prawnego ograniczenia wspierania bugarskich organizacji pozarzdowych przez zagranicznych fundatorw (alterinformation.wordpress.com,
2013). Tego rodzaju postulat zgaszaj nawet przedstawiciele partii politycznej (mediapool.bg, 2013). Jako rezultat atmosfery nagonki na organizacje
pozarzdowe wspierane ze rde zagranicznych, na pocztku 2014 roku
suby podatkowe rozpoczy kontrol podatkow Bugarskiego Komitetu
Helsiskiego (bnr.bg, 2014).
Reperkusje sekurytyzacji dyskursu w polityce rozwojowej dla inicjatyw
obywatelskich zarwno w krajach Globalnego Poudnia, jak i w krajach przechodzcych transformacj ustrojow wida na kilku paszczyznach. Poza
wymienionymi prawnymi regulacjami w krajach przechodzcych transformacj oraz zmian podejcia najwikszych darczycw dwustronnych i multilateralnych wzgldem organizacji pozarzdowych, najbardziej widoczn
tendencj zdaje si by wykorzystanie pretekstu walki z terroryzmem przez
wadze niektrych pastw, aby rozprawi si z obywatelskimi protestami.
Najwieszym takim przykadem byo uznanie przez wadze pastwowe za
terrorystw protestujcych na Euromajdanie Ukraicw, aby nastpnie
zbrojnie ich zaatakowa (gazeta.pl, 2014).
170
Galia Chimiak
171
prywatnych inicjatyw rozwojowych jawi si nie tylko jako innowacja, ale take
jako naturalna ewolucja, przywracajca obywatelski charakter zaangaowania
na rzecz rozwoju. Te tzw. MONGOs (ang.: My Own NGO moja wasna
organizacja pozarzdowa) lub po prostu inicjatywy prywatne charakteryzuj
si dziaalnoci na ma skal prowadzon przez osb prywatne z krajw Globalnej Pnocy, niebdce czci tradycyjnego sektora organizacji
pozarzdowych, dziaajcych na rzecz polepszenia standardw ycia osb
z Globalnego Poudnia (Pollet i inni, 2014, s. 78).
Na podstawie tych dyskusji, w kontekcie aktualnie trwajcej debaty dotyczcej stanu obywatelskoci, naley stwierdzi, e niektre z form zaangaowania obywatelskiego niewtpliwie przeywaj kryzys wewntrzny, bd
trwaj w letargu liczc na powrt zotej ery, z pocztku lat dziewidziesitych. W tym sensie pewien segment sektora obywatelskiego rzeczywicie jest
upiony. Ten stan rzeczy jednak mobilizuje inne, innowacyjne wzgldem
tradycyjnych form zaangaowania zinstytucjonalizowanego, odmiany obywatelskoci. Najbardziej widoczne w sferze publicznej s nowe ruchy spoeczne,
zwaszcza te zajmujce stanowisko wobec negatywnych skutkw globalizacji
gospodarczej i politycznej, znane take jako ruchy na rzecz globalnej solidarnoci (Pianta, Marchetti, 2007). Zaangaowanie celebrytw na rzecz pomocy
krajom z Globalnego Poudnia oraz wzrost skali i roli zjawiska znanego jako
Billantropia2 czy filantro-kapitalizmem (Moran, 2014, s. 379) stanowi inny
przykad wci aktualnych tendencji w zaangaowaniu prywatnych osb na
rzecz rozwoju. W ostatnich latach pojawiaj si take inne prby uchwycenia
innowacyjnych, oddolnych dziaa obywatelskich. Przykad stanowi opracowania nowych koncepcji, np. propozycja zmiany spowodowanej przez
obywateli wiadomych swoich praw (ang. civic-driven change) (Fowler, Biekart,
2013). Na poziomie empirii naley wspomnie wymieniony przykad prywatnych inicjatyw rozwojowych (Kinsbergen, 2014) czy te pojawienie si kategorii przypadkowego pracownika rozwojowego (Pollet i inni, 2014). Zwaszcza te ostatnie stanowi o ywotnoci postawy obywatelskiej oraz o potencjale innowatorskim obywatelskoci nawet w czasie kryzysu gospodarczego oraz
nieprzyjaznych dla organizacji pozarzdowych okolicznoci stwarzanych
przez sekurytyzacj polityki rozwojowej.
2 Neologizm Billantropia odnosi si bezporednio do zaangaowania multimilionera
Bill Gates za porednictwem Fundacji Gatesa we wsppracy rozwojowej, cho dotyczy
take dziaalnoci innych osb, midzy innymi finansisty Georgea Sorosa dla spoeczestw
obywatelskich krajw przechodzcych transformacj ustrojow.
172
Galia Chimiak
Literatura
Aid for CSOs, 2013, OECD Development Co-operation Directorate (http://www.
oecd.org/dac/peer-reviews/Aid%20for%20CSOs%20Final%20for%20WEB.pdf,
dostp 07.02.2014).
Almond, Gabriel A. 1990, A Discipline Divided. Schools and Sects In Political Science.
Newbury Park: Sage Publications.
An Agenda for Development, 1994, (http://www.globalpolicy.org/component/
content/article/226/32314.html, dostp 28.11.2013).
Babbitt, Eileen F., 2009, The Evolution of International Conflict Resolution: From Cold War
to Peacebuilding, Negotiation Journal, s. 539549.
Bagiski, Pawe, 2009, Ewolucja pozycji Polski w midzynarodowej wsppracy na rzecz rozwoju, w: P. Bagiski, K. Czaplicka, J. Szczyciski (red.), Midzynarodowa wsppraca
na rzecz rozwoju, Warszawa, PWE, s. 188212.
Bebbington, Anthony, Hickey Samuel, Mitlin Diana C., 2008, Introduction, w:
A. Bebbington, S. Hickey, D.C. Mitlin (red.), Can NGOs Make a Difference?
The Challenge of Development Alternatives, London and New York, Zed Books,
s. 337.
Bloodgood, Elizabeth A., Tremblay-Boire Joannie, 2011, International NGOs and
National Regulation in an Age of Terrorism, Voluntas nr 22, s. 142173.
Bnr.bg, 2014,
!,
08.01.2014 (http://bnr.bg/horizont/post/100278962/danychnite-zapochvat-pro
verka-na-bylgarskiya-helzinkski-komitet, dostp 20.02.2014).
Boli, John, Thomas George M., 1999, INGOs and the Organization of World Culture, w:
J. Boli, G.M. Thomas (red.), Constructing world culture: international nongovernmental
organizations since 1875, Stanford University Press, s. 1349.
Chabbott, Collette, 1999, Development INGOs, w: J. Boli, G.M. Thomas (red.), Constructing world culture: international nongovernmental organizations since 1875, Stanford
University Press, s. 222248.
Chimiak, Galia, 2014, The Rise and Stall of Non-Governmental Organizations in Development, Polish Sociological Review, s. 2544.
Clinton, Hillary, 2012, Remarks at the Clinton Global Initiative (September 24). (http://
georgia.usembassy.gov/latest-news/official_statements2012/global_initiative.html,
dostp 18.02.2014).
Czaplicka, Katarzyna, 2009, Problemy spoeczno-gospodarcze krajw rozwijajcych si i wybrane koncepcje ich przezwyci
enia, w: P. Bagiski, K. Czaplicka, J. Szczyciski (red.),
Midzynarodowa wsppraca na rzecz rozwoju, Warszawa, PWE, s. 1554.
Dreher, Axel, Koch Dirk-Jan, Nunnenkamp Peter, Thiele Rainer, 2008, NGO aid
well targeted to the needy and deserving? (http://www.voxeu.org/article/scrutinisingnon-governmental-aid, dostp 15.04.2013).
Edwards, Michael, Hulme David (red.), 1998, Non-Governmental Organisations
Performance and Accountability Beyond the Magic Bullet, London, Earthscan Publications.
173
174
Galia Chimiak
Leftwich, Adrian, 1994, Governance, the State and the Politics of Development, Development and Change vol. 25, nr 2, s. 363386.
Lewis, David, Kanji Nazneen, 2009, Non-Governmental Organizations and Development,
London and New York, Routledge.
Ma, Quisha, 2006, Nongovernmental Organizations in China. Paving the Way to Civil
Society?, Routledge.
Madon, Shirin, 2000, International NGOs: Networking, Information Flows and Learning,
Development Informatics Working Paper Series, University of Manchester.
Martens, Kerstin, 2002, Mission Impossible? Defining Nongovernmental Organizations,
Voluntas vol. 13/3, s. 271285.
Mediapool.bg, 2013, *
#
$
$
*+; (http://www.mediapool.bg/nova-natsionalisticheska-partiyaiska-zabrana-na-antibalgarskite-npo-news213357.html, dostp 20.02.2014).
Mielkonjanc, Grigorij, 2013, Ustawa anty-NGO: rok przeladowa organizacji pozarzdowych w Rosji, Korespondent Wschodni 29.07.2013 (http://www.korespondentwschodni.org/informacje/ustawa-anty-ngo-rok-przesladowan-organizacjipozarzadowych-w-rosji, dostp 19.02.2014).
Moran, Michael, 2014, Global Philanthropy, w: T.G. Weiss, R. Wilkinson (red.), International Organization and Global Governance, London and New York, Routledge,
s. 372384.
Nam, Moiss, 2013, The End of Power: From Boardrooms to Battlefields and Churches to
States, Why Being in Charge Isnt What It Used to Be, Basic Books.
Nunnenkamp, Peter, 2008, Aid Effectiveness: The Myth of NGO Superiority,
(http://www.globalpolicy.org/component/content/article/177-un/31624.html,
dostp 07.02.2014).
OECD DAC StatExtracts, https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=
TABLE1, dostp 17.02.2014.
OECD DAC The Ten Fragile State Principles, http://www.oecd.org/dacfragilestates/,
dostp 19.02.2014.
Payne, Anthony, Philips Nicola, 2011, Rozwj, Warszawa, Wydawnictwo SIC!.
Pianta, Mario, Marchetti Raffaele, 2007, The Global Justice Movements: The Transnational
Dimension, w: Donatella della Porta red. The Global Justice Movement: A CrossNational and Transnational Perspective. Boulder, Co, Paradigm, s. 2951.
Pollet, Ignace, Habraken Rik, Schulpen Lau, Huyse Huib, 2014, The Accidental Aid
Worker. A Mapping of Citizen Initiatives for Global Solidarity in Europe, Belgia, HIVAKU Leuven.
Polska Wsppraca na rzecz Rozwoju. Raport Roczny 2012, 2012, Warszawa, Ministerstwo
Spraw Zagranicznych RP.
Protestujcy uznani przez wadz za terrorystw. MON Ukrainy od razu reaguje: do walki z terrorystami mo
e zosta u
yte wojsko, 2014, gazeta.pl (http://www.gazeta.pl/
0,0.html, dostp 19.02.2014).
Rutkowski, Micha, 2009, Bank <wiatowy a poprawianie jakoci rzdzenia w zmieniajcym
si wiecie. Sytuacja Polski i wyzwania kryzysu gospodarczego, Zarzdzania Publiczne
nr 3(9), s. 6979.
175
Schechter, Michael G., 1999, Globalization and Civil Society, w: The Revival of Civil
Society. Global and Comparative Perspectives, London, Macmillan, s. 61101.
Shea, Catherine, 2009, Letter from the Editor, Global Trends in NGO Law tom 1, nr 1
(http://www.icnl.org/research/trends/trends1-1.html#_ftn27, dostp 12.10.2012).
Solarz, Marcin Wojciech. 2009. PnocPoudnie. Krytyczna analiza podziau wiata na
kraje wysoko i sabo rozwinite, Warszawa, WUW.
Sztompka, Piotr, 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw, Znak.
Thomas, Alan, Allen Tim, 2000, Agencies of development, w: T. Allen, A. Thomas (red.),
Poverty And Development Into The 21st Century, UK, Open University Press,
s. 189216.
Turner, Edward A. L., 2010, Why Has the Number of International Non-Governmental
Organizations Exploded since 1960?, Cliodynamics 1(1), s. 8191 (http://escholarship.
org/uc/item/97p470sx, dostp 12.10.2012).
United Nations, 2004, We the peoples: civil society, the United Nations and global governance.
Report of the Panel of Eminent Persons on United NationsCivil Society Relations
(http://www.un-ngls.org/orf/Final%20report%20-%20HLP.doc, dostp 12.10.2012).
Waeyenberge, Elisa Van, 2006, From Washington to Post-Washington Consensus. Illusions
of Development, w: Jomo K.S. i Ben Fine (red.), The New Development Economics: Post
Washington Consensus Neoliberal Thinking, India, Tulika Books, s. 2145.
Witkowski, Jdrzej, 2012, Strategie organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz rozwoju midzynarodowego. Socjologiczna analiza kontekstu polskiego, w: G. Chimiak,
M. Fronia (red.), Globalizacja a rozwj. Szanse i wyzwania dla Polski, Warszawa,
Scholar, s. 195217.
176
Galia Chimiak
Cz II
177
178
Galia Chimiak
179
Agnieszka Michalska-ya
Uniwersytet
dzki
180
Agnieszka Michalska-ya
181
Jak wskazuje Piotr Weryski (2010, s. 285), oba modele obywatelskoci
liberalny i republikaski1 s historycznie uksztatowanymi ideologiami obiektywnie istniejcymi w swoich empirycznych przejawach. Co wicej, jak dowodzi autor, oba wzorce obywatelskoci wsplnotowy i indywidualistyczny
funkcjonuj obok siebie w rzeczywistoci spoecznej. Ma to midzy innymi swoje konsekwencje w okrelonym poziomie i sposobie spoecznego,
i politycznego zaangaowania obywateli. Obecnie obserwowa moemy
enklawowy charakter uczestnictwa obywatelskiego dotyczcy zarwno form
i obszarw zaangaowania, jak i okrelonych kategorii spoecznych (Gliski,
Palska, 1997). Podsumowujc wyniki swoich teoretycznych rozwaa i empirycznych ustale Weryski (2010, s. 287) stwierdza, i w wyspowy, elitystyczny charakter zaangaowania ograniczony jest do krgw inteligenckich
jednak o dwch obliczach. () Po pierwsze, inteligencja etosowa reprezentuje w polskiej sferze publicznej czciej republikaski ni liberalny wzr
uczestnictwa. () Po drugie, polska nowa klasa rednia, gwnie miejska
i wielkomiejska () jest bardziej ideowo blisza metaideologii liberalnej.
Uzna naley, i we wspczesnym spoeczestwie brak jest jednego
obowizujcego i zobowizujcego do okrelonego rodzaju dziaania wzorca
obywatelskoci. Przeplatanie si ideaw liberalnej i republikaskiej czy
komunitariaskiej wizji spoeczestwa wpywa moe na okrelony ksztat
wspczesnego polskiego spoeczestwa obywatelskiego. Mona zatem
mwi o polskiej sferze publicznej jako miejscu wspistnienia, ale te
trwajcej konfliktowej kohabitacji dwch modeli ycia publicznego: republikaskiego i liberalnego. Ich wspwystpowanie w yciu spoecznym
nie tylko si nie wyklucza, ale stanowi o jego funkcjonalnym dopenieniu
(Weryski, 2010, s. 289).
Pytanie o przyszo spoeczestwa obywatelskiego jest pytaniem o to,
ktry z wzorcw obywatelstwa stanie si dominujcym. Czy spoeczestwo
obywatelskie ma by w wikszym stopniu gwarantem praw jednostek, ktre
uczestnicz w imi swoich swobd, czy te ma by rodzajem wsplnoty
ksztatujcej tosamo jednostki w duchu spoecznego zaangaowania i powinnoci wobec wsplnoty? Jak sugeruje Weryski (2010), rozwj polskiej
1 W niniejszym tekcie skoncentrowano si na koncepcji komunitariaskiej, jednak model
republikaski do zaoe ktrego odwouje si autorka przytaczajc rozwaania Piotra
Weryskiego traktowany jest jako ideologiczna podwalina koncepcji komunitariaskiej.
Myl komunitariaska () blisza jest republikaskiej idei dobra wsplnego i jej ontologicznej wizji wsplnoty (Weryski, 2010, s. 31).
182
Agnieszka Michalska-ya
183
w przywizaniu do spoeczestwa jako caoci objawiajcym si decyzjami
i dziaaniami dla jego dobra oraz zbiorowej samowiadomoci. Obywatelsko to akceptacja zobowizania do dziaania (przynajmniej w pewnym zakresie) na rzecz dobra wsplnego, w momencie podejmowania sprzecznych
interesw czy ideaw. Nakazuje ona branie pod uwag konsekwencji poszczeglnych dziaa dla dobra wsplnego czy spoeczestwa jako caoci
(Wnuk-Lipiski, 2005, s. 109). Ze stanowiskiem tym zgadza si Robert Putnam (1995, s. 133), ktry twierdzi, i by obywatelem we wsplnocie obywatelskiej oznacza przede wszystkim aktywnie uczestniczy w sprawach
publicznych. Wskazuj oni na pewne dyspozycje osobowociowe do aktywnoci w yciu publicznym i nastawieniu prospoecznym wyraonym takimi
cechami, jak empatia czy altruizm.
Za pierwszy komponent postawy obywatelskiej naley zatem uzna aktywne uczestnictwo w yciu publicznym. Definiujc aktywno obywatelsk
Piotr Gliski i Hanna Palska (1997, s. 365) wskazuj, i polega ona na
wsplnej i wiadomej artykulacji, realizacji i obronie interesw (potrzeb, aspiracji) jakiej grupy spoecznej przez jej czonkw. Oprcz realizacji funkcji
obywatelskich zwizanych z artykulacj interesw, kontrol wadzy i partycypacj spoeczn, cechuje si rwnie spoecznym charakterem wyraonym
w dziaaniach zaspokajajcych rnorodne potrzeby. Cho na og autorzy
odrniaj aktywno obywatelsk od aktywnoci politycznej i obywatelskiej
aktywnoci indywidualnej, to jak wskazuje w innym opracowaniu Gliski
(2006, s. 58), oprcz aktywnoci pozarzdowej wyrni mona co najmniej
cztery inne obszary aktywnoci obywatelskiej: wsplnoty lokalne i samorzd
terytorialny; ruchy spoeczne, organizacje i ruchy nieformalne; aktywno
w partiach i stowarzyszeniach politycznych oraz obywatelsk aktywno indywidualn.
Obywatelsko pojmowa naley rwnie przez pryzmat jej aksjologicznego wymiaru wyraonego aprobat okrelonych wartoci takich jak: braterstwo, solidarno, rwno praw, zaufanie, kooperacja, podmiotowo,
respektowanie idei dobra wsplnego, podporzdkowanie reguom grupowym (Bukowska, Wnuk-Lipiski, 2009). Ten wymiar obywatelskoci bezporednio koresponduje z zagadnieniem cnt obywatelskich. Posiadanie
tych cnt przez obywateli jest warunkiem koniecznym utrzymania ustroju
demokratycznego i gwarantowanych przez niego wolnoci (Szutta, 2012,
s. 202). Zbir cnt obywatelskich nie jest kategori niezmienn, co skutkuje tym, i rni autorzy zaliczaj do niego rozmaite wartoci. Dla przykadu William Galston wymienia cztery kategorie cnt obywatelskich: cnoty
184
Agnieszka Michalska-ya
uniwersalne: mstwo, praworzdno, lojalno; cnoty spoeczne: niezaleno, tolerancja; cnoty gospodarcze: etyka pracy, zdolno do rezygnacji
z natychmiastowego zaspokojenia pragnie, zdolno do przystosowania
si do zmian ekonomicznych i technologicznych; cnoty polityczne: zdolno
do rozrniania i respektowania uprawnie innych obywateli, zdolno do
zachowania umiaru w roszczeniach, zdolno do oceny osigni osb
sprawujcych urzdy, gotowo do uczestniczenia w dialogu publicznym (Szutta, 2012, s. 195196). Cnoty obywatelskie traktowa mona zatem jako wartoci niosce w sobie istotny adunek powinnoci do okrelonych zachowa.
Wymiar poznawczy postawy obywatelskiej odwouje si zarwno do
okrelonej wiedzy, umiejtnoci, jak i zainteresowa yciem publicznym.
w komponent odzwierciedla kompetencje, ktre umoliwiaj obywatelowi
pene uczestnictwo we wsplnocie spoecznej i politycznej. Kompetencje
obywatelskie rozumiane s na og jako okrelone umiejtnoci, zdolnoci
i wiedza pozwalajce tym, ktrzy je posiadaj, na okrelone ukierunkowanie
swoich wysikw dla realizacji zamierze i powinnoci istotnych w penieniu
roli obywatela (Przybylski, 2012, s. 77).
Kompetencje obywatelskie obejmuj umiejtnoci zdobywania i wykorzystywania informacji, ocen wasnego zaangaowania i stopie zainteresowania yciem publicznym, umiejtno podejmowania decyzji i przewidywania
ich konsekwencji, ocen zachowania jednostek i dziaania instytucji z punktu widzenia okrelonych kryteriw, umiejtno komunikowania pomysw
i idei, umiejtno grupowej kooperacji, promowanie i obrona interesw
grupowych (Simlat, 1996). Zaprezentowan enumeracj umiejtnoci obywatelskich naley uzupeni o okrelon wiedz niezbdn do funkcjonowania
w spoeczestwie. Wiedza ta odnosi si przede wszystkim do znajomoci
przepisw prawa.
Jak wynika z analiz Marthy Nussbaum (2000), znajomo prawa wpywa na efektywne partycypowanie w sferze publicznej poprzez zwikszenie
umiejtnoci wykorzystywania przysugujcych jednostce praw. Kognitywny
aspekt obywatelskoci nie sprowadza si jedynie do wiedzy czy zdolnoci
jednostki, obejmuje rwnie zainteresowanie yciem publicznym (Bukowska,
Wnuk-Lupiski, 2009).
Podsumowujc, postawa obywatelska charakteryzuje si, po pierwsze,
pewnym poziomem wiedzy o otaczajcej rzeczywistoci spoecznej i politycznej, znajomoci podstawowych praw i obowizkw obywatelskich,
a take okrelonym zakresem umiejtnoci umoliwiajcych sprawne funk-
185
cjonowanie w yciu publicznym. Po drugie, obejmuje aspekt etyczny obywatelskoci odwoujcy si do aprobaty okrelonych wartoci i powinnoci wobec pastwa i spoeczestwa. Wreszcie po trzecie, wie si z partycypacj
w yciu publicznym opart na aktywnym zaangaowaniu spoecznym i politycznym.
Problematyka badania
Przedmiotem analizy w ramach niniejszego opracowania s postawy obywatelskie mieszkacw trzech miast redniej wielkoci pooonych w wojewdztwie dzkim: Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic. Gwnym celem
niniejszego opracowania jest okrelenie struktury postaw obywatelskich
mieszkacw tych miast i ich wyznacznikw. Okrelenie struktury postaw
sprowadza si bdzie do ustalenia wzoru poczenia wyodrbnionych komponentw zjawiska, takich jak aktywno spoeczno-polityczna (komponent
behawioralny) i wiadomo obywatelska wyraona w ocenie powinnoci
obywatelskich (komponent afektywny) oraz kompetencje obywatelskie (komponent poznawczy).
W efekcie ustalone zostanie, czy i w jakim stopniu postawy badanych
uwzgldniaj wszystkie wymiary obywatelskoci czy tylko niektre z nich,
oraz jakie s dominujce w badanej zbiorowoci typy powiza midzy
poszczeglnymi aspektami. Typy konstruowane uwzgldnia bd zatem
rne wartoci poszczeglnych komponentw badanego zjawiska. Wrd
gwnych korelatw zjawiska wykorzystane zostan zmienne pooenia
spoecznego jednostki, zakorzenienia lokalnego, przestrzennego zakresu
utrzymywanych kontaktw oraz religijnoci. Niniejszy tekst jest prb wczenia si do dyskusji nad postawami obywatelskimi Polakw oraz kondycj
spoeczestwa obywatelskiego w dobie kryzysu analizowanego z perspektywy lokalnej.
Podstaw prezentowanych zagadnie jest materia empiryczny uzyskany w ramach projektu Kompetencje obywatelskie mieszkacw miast
redniej wielkoci. Na przykadzie wybranych miast wojewdztwa dzkiego. Podstawowym narzdziem gromadzenia danych by kwestionariusz
wywiadu przeprowadzony na losowej prbie mieszkacw. Badania realizowano w tych miastach w latach 20092011. Ogem przeprowadzono
743 wywiady: 250 w Sieradzu, 231 w Zduskiej Woli i 262 w Skierniewicach.
186
Agnieszka Michalska-ya
187
Czsto
Wysoki stopie aprobaty dla okrelonych obywatelskich powinnoci wydaje si pewn sta postaw naszego spoeczestwa. Potwierdzaj to liczne
badania zrealizowane take na oglnopolskich prbach. I tak rezultaty bada
zaprezentowane z raporcie CBOS z 2000 roku ukazuj niemal powszechne
uznanie za obywatelski obowizek takich zachowa jak: pacenie podatkw,
udzia w wyborach czy referendach oraz dbao o utrzymanie porzdku
publicznego. Podobne wyniki odnoszce si do oceny niektrych zachowa
ycia spoecznego uzyska Bartkowski (2010). Cho zestaw analizowanych
przez autora powinnoci wobec pastwa rni si od prezentowanego
w niniejszym artykule, to naley uzna, i etyczny wymiar postaw obywatelskich jest nadal silnie reprezentowany w spoeczestwie polskim. Rwnie
bardziej aktualne oglnopolskie badania CBOS z 2013 potwierdzaj zarysowan tendencj o stosunkowej trwaoci aprobaty dla obowizkw czy wartoci obywatelskich. I cho, jak wynika z raportu CBOS, liczba osb przekonanych, i obowizkiem obywatelskim s pacenie podatkw czy gosowanie
w wyborach, zmniejszya si w okresie 19992013, to jednak nadal naley
j uzna za wysok, bowiem a trzy czwarte badanych uwaa, i zachowania
te nale do istotnych powinnoci obywatelskich.
Komponent poznawczy reprezentowany jest przez kompetencje obywatelskie jednostki wyraone w posiadaniu okrelonej wiedzy dotyczcej pod-
188
Agnieszka Michalska-ya
stawowych praw obywatelskich oraz oglnej wiedzy dotyczcej ycia publicznego w kraju i rodowisku lokalnym, a take okrelonych umiejtnoci.
Wiedza obejmuje kwestie dotyczce: liczby posw wchodzcych w skad
Sejmu, liczb gosw, jak Sejm moe odrzuci weto prezydenta, liczby radnych wchodzcych w skad rady miasta, liczby mieszkacw jacy musz
wzi udzia w referendum, aby byo wane, przynalenoci partyjnej aktualnego marszaka Sejmu, Skargi konstytucyjnej, czasu, na jaki obywatel moe
by zatrzymany w areszcie. Podstawowe umiejtnoci, jakie uznano za istotne
dla lepszego funkcjonowania jednostki w yciu publicznym lokalnej spoecznoci, to: umiejtno zabierania gosu w debacie/dyskusji publicznej, redagowania pism do instytucji publicznych oraz przygotowania i wygoszenia
referatu o problemach spoecznoci lokalnej.
Podobnie jak w przypadku komponentu odzwierciedlajcego etyczny
wymiar obywatelskoci poszczeglne zmienne, ktre weszy w skad komponentu kognitywnego zostay zsumowane tworzc syntetyczn skal kompetencji obywatelskich. Analiza rzetelnoci przeprowadzona metod Alpha
Cronbacha wyniosa 0,644. Skonstruowan skal rwnie naley uzna za
rzetelne narzdzie pomiaru. Zmienne wczone do skali zostay uprzednio
zakodowane w systemie zero-jedynkowym, gdzie 0 oznaczao brak wiedzy
lub umiejtnoci, a 1 ich posiadanie. Minimum na skali wynosi zatem 0
a maksimum 12, stosownie do sumy wszystkich itemw. Graficzn prezentacj skali przedstawia wykres 2 z krzyw Gaussa.
Czsto
189
Rozkad zmiennej opisujcej kompetencje obywatelskie jest niemal symetryczny, co oznacza, i wikszo badanych mieszkacw pod wzgldem
posiadanych kompetencji lokuje si w pobliu redniej wartoci dla caej
zbiorowoci (dominanta wyniosa w tym przypadku 7). Naley zatem uzna,
i mieszkacy badanych miast legitymuj si raczej przecitnym poziomem
kompetencji poznawczych w kwestiach politycznych i prawnych. Podobne
wyniki uzyskano w badaniach reprezentatywnych dla caego wojewdztwa
dzkiego (Przybylski, 2010). Jednym z celw tych bada byo okrelenie
poziomu znajomoci prawa jako elementu kapitau spoecznego mieszkacw. Przedmiotem badania uczyniono znajomo prawa w odniesieniu do
takich dziedzin jak: prawa polityczne, prawo rodzinne, konsumenckie, przepisy prawne dotyczce korzystania z opieki zdrowotnej oraz uprawnienia
pracownicze. W rezultacie ustalono, i znajomo praw politycznych obok
prawa pracy jest przecitna i lokuje si na najniszym poziomie w porwnaniu z wiedz dotyczc pozostaych zagadnie.
Uzyskane wyniki sugeruj, i znawstwo praw zwizanych z publiczn
sfer funkcjonowania jednostki oraz przygotowanie w zakresie swobodnego
i kompetentnego w niej uczestniczenia nie jest w przeciwiestwie do aprobaty powinnoci obywatelskich siln stron mieszkacw badanych miast.
Wynik taki nie jest zaskoczeniem zwaywszy, i wiadomo prawna Polakw jest bardzo niska. W zrealizowanych w 2009 przez TNS OBOP na
zlecenie Krajowej Izby Radcw Prawnych badaniach uzyskano wyniki potwierdzajce, i znaczna cz naszego spoeczestwa nie legitymuje si znajomoci podstawowych przepisw prawnych, ponadto nie odrnia prawa
cywilnego od prawa karnego, a take nie posiada rozeznania w zakresie postpowania sdowego (zob. http://nawokandzie.ms.gov.pl/numer-8/pomoci-edukacja-prawna/przez-lekcje-prawa-do-swiadomych-obywateli.html).
Trzeci komponent obywatelskiej postawy obejmuje aktywno lokaln.
Podstawowymi wskanikami komponentu behawioralnego uczyniono dziaania na rzecz miasta (nieodpatne prace, udzielanie porad w rozwizywaniu problemw, informowanie rodkw masowego przekazu, wsparcie
finansowe, zbieranie podpisw, wysyanie zaalenia do wadz) oraz gosowanie w wyborach lokalnych. Z uwagi na znikomy odsetek osb przynalecych do organizacji spoecznych dziaajcych na rzecz lokalnego
rodowiska (waha si on w granicach 03%), item ten nie zosta wczony
do skali aktywnoci.
Rzetelno skali okrelona przy wykorzystaniu metody Alpha Cronbacha
(0, 670) jest wystarczajca do tego, aby skonstruowan skal uzna za rzetelne
190
Agnieszka Michalska-ya
narzdzie pomiaru lokalnej aktywnoci obywatelskiej. Podobnie jak w przypadku komponentu kognitywnego, zmienne uczynione elementami skadowymi skali zostay uprzednio zakodowane jako zmienne zero-jedynkowe,
gdzie 0 oznacza brak aktywnoci, a 1 podjcie okrelonego dziaania. Minimum na skali wynosi zatem 0 i oznacza cakowity brak jakiejkolwiek aktywnoci a maksimum 7, stosownie do liczby zmiennych skadowych. Wykres 3
stanowi graficzn prezentacj skali.
Jak mona wywnioskowa na podstawie graficznej prezentacji wynikw,
aktywno badanych jest na najniszym poziomie w porwnaniu z aprobat
powinnoci i kompetencjami obywatelskimi. Jak pokazuj statystyki opisowe,
warto redniej wyniosa 1,3, co naley uzna za wynik saby. Mieszkacy
trzech badanych miast redniej wielkoci angauj si w nieco ponad jeden
rodzaj dziaania spord siedmiu, o jakie pytano. Bez trudu mona odgadn,
i tym dziaaniem w znacznej czci przypadkw bdzie deklarowane uczestnictwo w wyborach.
Czsto
O wpywie udziau w wyborach na zawyanie indeksu dziaa obywatelskich pisa Antoni Suek (2011, s. 298) w Diagnozie Spoecznej 2011. Jak
wskazuje autor, Na warto indeksu duy wpyw ma udzia w wyborach
samorzdowych, istotnie zawyony; gdyby mona byo skorygowa deklarowan frekwencj, to indeks byby znacznie niszy. W rzeczywistoci zatem aktywno obywatelska ksztatowaaby si na jeszcze niszym poziomie.
W przypadku prezentowanych bada rol obnienia indeksu aktywnoci lokalnej penioby rwnie zaangaowanie organizacyjne. Pomijajc ten aspekt
ustalono, e aktywno obywatelska mieszkacw badanych miast ksztatuje si na poziomie niszym w porwnaniu z badanymi w Diagnozie, gdzie
191
192
Agnieszka Michalska-ya
W niniejszym opracowaniu zaprezentowane zostan typy postaw obywatelskich mieszkacw miast redniej wielkoci, skonstruowane przy wykorzystaniu analizy skupie2. Na podstawie analizy statystycznej wyodrbniono trzy
najliczniej reprezentowane typy: postaw czstkow, etyczno-kognitywn, postaw pen negatywn oraz pen pozytywn. Tabela 1 zawiera wartoci
skumulowanych zmiennych w poszczeglnych typach postaw obywatelskich.
Tabela 1. Typy postaw obywatelskich
Skale \
komponenty
postaw
Postawa
pena
pozytywna
Postawa
czstkowa
etyczno-kognitywna
Postawa
pena
negatywna
Min. i max.
wartoci
skal po
standaryzacji
0,61787
0,35301
-0,78474
Od -2,63336
do 2,63437
0,14560
0,52124
-0,78882
Od -4,79412
do 1,17062
2,06023
-0,26359
-0,43110
Od -0,78011
do 4,51669
15%
51%
34%
Komponent
poznawczy
(kompetencje
obywatelskie)
Komponent
emocjonalno-oceniajcy
(aprobata
powinnoci
obywatelskich)
Komponent
behawioralny
(aktywno
prolokalna)
Udzia
poszczeglnych
typw w badanej
zbiorowoci
rdo: opracowanie wasne.
Posuono si metod k-rednich. Oglnie za pomoc tej metody zostaje utworzonych
k-skupie, w moliwie najwikszym stopniu rnicych si od siebie.
193
194
Agnieszka Michalska-ya
195
Postawa pena
Model
Wald
Exp
(B)
0,527
x
x
1,157
Wald
Wyraz stay
Wiek
Pe
Wyksztacenie
Przynaleno
do kategorii
spoeczno-zawodowej
Poziom
zamonoci
(dochody)
Zakorzenienie
lokalne
(miejsce
urodzenia
badanych)
Przestrzenny
zakres
utrzymywanych
kontaktw
Stosunek
do religii
Exp
(B)
Postawa
pena negatywna
Wald
Exp
(B)
p
0,259
x
x
0,000
5,927
1,119
0,015
6,029
0,908
0,014
7,183
0,690
0,007
196
Agnieszka Michalska-ya
Zakres wpywu analizowanej grupy zmiennych niezalenych na wystpowanie okrelonych typw postaw obywatelskich naley uzna za niewielki. Co
ciekawe, tylko wyksztacenie badanych rnicuje wystpowanie wszystkich
typw postaw.
Wystpowanie postawy penej pozytywnej czy si, jak ju wskazano,
z poziomem wyksztacenia badanych, a ponadto z poziomem zamonoci
wyraonym w przecitnych miesicznych dochodach, oraz przestrzennym
zakresem relacji spoecznych. Wzrost poziomu wyksztacenia i zamonoci
oraz lokalny charakter utrzymywanych kontaktw spoecznych zwiksza
szans wystpowania wrd badanych mieszkacw postawy penej charakteryzujcej si zarwno wymiarem wiadomociowym, jak i skonnoci do
okrelonej obywatelskiej aktywnoci. Stratyfikacyjne uwarunkowania zarwno kompetencji obywatelskich, jak i aktywnoci zostao potwierdzone take
w badaniach innych autorw (Suek, 2011; Mularska-Kucharek, witek,
2011; CBOS, 2012; Przybylski 2012).
Wpyw relacji spoecznych w ramach okrelonego terytorium jest wyrazem wizi spoecznych czcych jednostk z okrelonym rodzajem wsplnoty. W niniejszym opracowaniu przyjto zaoenie, i lokalny charakter takich
relacji sprzyja bdzie pozytywnym postawom obywatelskim. Jak wskazuje
Michael Sandel (1988, s. 22), poczucie cznoci z takimi zbiorowociami, jak
choby nard, odbywa si sporadycznie, jednostka nie ma zbyt wielu okazji
do uczestniczenia w jego yciu. Tym, co przyciga obywateli do zaangaowania si w ycie wsplnotowe oraz zainteresowanie realizacj nie tylko partykularnych interesw, s wizi lokalne. Sprzyjaj one samorzdnoci oraz
stanowi mog czynnik wyzwalajcy nawyki interesowania si i zajmowania
sprawami publicznymi.
Postawy czstkowe charakteryzujce badanych legitymujcych si okrelonymi kompetencjami obywatelskimi, jak i wykazujcymi pozytywny stosunek do obywatelskich powinnoci s zalene jedynie od poziomu wyksztacenia. Podobnie jak w przypadku postaw penych, reprezentuj je
osoby nalece do wyszych kategorii wyksztacenia. Rola wyksztacenia
w zdobywaniu nowych kompetencji oraz umiejtnym rozpoznawaniu otaczajcej rzeczywistoci w kontekcie zarwno prezentowanych wynikw
badania, jak i rezultatw bada innych autorw nie wydaje si jednak
niczym zaskakujcym.
Szanse wystpowania postaw obywatelskiego negatywizmu wrd mieszkacw Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic zwiksza natomiast niszy
poziom wyksztacenia oraz nisze dochody. Bierno spoeczna, negatywny
197
stosunek do obywatelskich powinnoci oraz niskie kompetencje uwarunkowane s zatem pooeniem spoecznym jednostki. Taki kierunek zalenoci
midzy zmiennymi stratyfikacyjnymi, gwnie wyksztaceniem, a postawami obywatelskiej biernoci uzyskano rwnie w ramach badania Diagnoza
spoeczna 2011 (Suek, 2011). Mieszkacy badanych, rednich miast wojewdztwa dzkiego nie odbiegaj w tym zakresie od reszty spoeczestwa
polskiego.
Konkluzje
Korzyci wynikajce z aktywnej postawy obywatelskiej s nie do przecenienia. Staj si zasadniczym warunkiem dobrej kondycji demokracji i jakoci
ycia publicznego, sprawnego funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego, jak rwnie rozwoju lokalnego czy regionalnego. Wydaje si, i postawy nacechowane dyspozycjami do okrelonych obywatelskich aktywnoci
mog sta si istotn przesank na drodze do oddolnej restytucji lokalnych
spoecznoci. Silne spoecznoci, dajce poczucie bezpieczestwa, dbajce
o dobro wsplne oferowa mog nie tylko oparcie w czasach kryzysu, ale
rwnie podejmowa prb agodzenia jego konsekwencji. Jednak, jak si
okazuje, stopie reprezentowania takich wanie postaw jest w rodowisku
lokalnym badanych miast najniszy.
Dominujcym typem postawy obywatelskiej reprezentowanym przez
ponad poow badanych mieszkacw Sieradza, Zduskiej Woli i Skierniewic okazaa si postawa czstkowa, charakteryzujca osoby posiadajce
wysokie kompetencje, jakie mog by gwarantem penego i swobodnego
uczestnictwa we wsplnocie politycznej oraz wykazujce wysoki poziom
aprobaty dla powinnoci wobec pastwa i spoeczestwa, jednak nieangaujce si w dziaania na rzecz swoich spoecznoci. Jak dowodz niektrzy,
poczucie obywatelskoci wyraone w kultywowaniu cnt obywatelskich
i aprobacie okrelonych wartoci jest warunkiem koniecznym pojawienia
si zachowa obywatelskich (Wnuk-Lipiski, 2005, s. 105). Warunek ten,
cho konieczny, to wydaje si jednak niewystarczajcy do podejmowania
aktywnych dziaa przez wikszo mieszkacw. Wyniki prezentowanych
bada potwierdzaj zatem, i Polacy, nawet jeli dysponuj odpowiednimi
kompetencjami oraz wykazuj si postaw aprobaty w stosunku do okrelonych powinnoci obywatelskich, to angauj si w ycie publiczne na niskim
poziomie.
198
Agnieszka Michalska-ya
Zwraca take uwag wysoki odsetek osb, ktre wykazuj si postawami
obywatelskiego negatywizmu, odznaczajcych si niskim poziomem kompetencji, brakiem lub niewielk aprobat dla obywatelskich powinnoci oraz
niepartycypujcych w dziaaniach na rzecz spoecznoci lokalnej i akcie wyborczym. Jak dowodz wyniki prezentowanych oraz cytowanych bada,
znaczna cz spoeczestwa polskiego wykazuje si biernoci spoeczn
i polityczn. Udzia osb, ktre przejawiaj postawy pene, oparte nie tylko
na wymiarze wiadomociowym, ale i behawioralnym, jest niewielki. Zaledwie
co sidma badana osoba czy pozytywny stosunek do powinnoci obywatelskich, wysokie kompetencje z aktywnym zaangaowaniem w lokalnym
rodowisku.
Jak si okazuje, w biernym na og spoeczestwie wystpuj wyrane enklawy aktywnoci spoecznej. Owa enklawowo dotyczy okrelonych, szczeglnie aktywnych kategorii spoecznych oraz specyficznych problemw,
w ktrych rozwizywanie si angauj (Gliski, Palska, 1997, s. 371378).
Aktywno spoeczn podejmuj osoby lepiej wyksztacone i posiadajce
wysze dochody, a jak dowodz prezentowane badania uwikane take
w relacje spoeczne gwnie o lokalnym charakterze. Czynnikiem, ktry poza
kwestiami stratyfikacyjnymi ma istotne znaczenie w ksztatowaniu postaw
obywatelskich wyraonych w wiadomym i aktywnym dziaaniu, s wizi
spoeczne o lokalnym charakterze.
Odpowiadajc na pytanie, ktry z modeli obywatelskoci liberalny czy
komunitariaski zdaje si dominowa w spoecznociach rednich miast,
naley uzna, i bliszy jest on opcji liberalnej. Bowiem jak przekonuj
komunitaryci, liberalne spoeczestwo sprzyja biernoci i apatii. To postulowane przez komunitarystw spoeczestwo obywatelskie wymaga, by
ludzie brali czynny udzia w pastwie, gospodarce, grupach wyznaniowych,
ssiedzkich oraz organizacjach. Nie jest to jednak, jak si okazuje, ani atwe
ani powszechne.
Spoecznoci lokalne badanych miast wydaj si nadal funkcjonowa
w stanie swoistego letargu, w ktrym aktywno praktycznie nie wystpuje,
a jeli tak to ma charakter niemal marginalny. Owo upienie wydaje si jednak nie eliminowa cakowicie wiadomoci obywatelskich powinnoci czy
obywatelskiej samowiedzy. Potrzeba zatem, jak mona przypuszcza, albo
silnego impulsu, ktry obudzi oddoln aktywno obywatelsk, albo skutecznej mobilizacji do podjcia dziaa w imi dobra wsplnego. Istotnym
bodcem do zwikszenia zaangaowania obywatelskiego moe by wanie
wiatowy kryzys gospodarczy. Podejmowanie prb agodzenia jego skutkw
199
Literatura
Bartkowski, Jerzy, 2010, Pastwo, prawa i obowizki obywatelskie w wiadomoci spoecznej,
w: J. Raciborski (red.), Praktyki obywatelskie Polakw, Warszawa, Wydawnictwo
IFiS PAN.
Bertrand, Alvin L., Wierzbicki Zbigniew T., 1970, Socjologia wsi w Stanach Zjednoczonych. Stan i tendencje rozwojowe, Warszawa, Biblioteka Narodowa im. Ossoliskich.
Bukowska, Xymena, Wnuk-Lipiski Edmund, 2009, Obywatelsko a la polonaise czyli
jakimi obywatelami s Polacy, Nauka nr 1, s. 2346.
CBOS, 2000, Obowizki pastwa wobec obywatela i obywatela wobec pastwa, BS/73/2000.
CBOS, 2011, Aktywno spoeczna Polakw poziom zaanga
owania i motywacje,
BS/62/2011.
CBOS, 2012, Potencja spoecznikowski i zaanga
owanie Polakw w wolontariat,
BS/23/2012.
CBOS, 2013, Powinnoci pastwa wobec obywatela i obywatela wobec pastwa, BS/104/2013.
Etzioni, Amitai, 1997, The New Golden Rule. Community and Morality in a Democratic
Society, New York.
Gliki, Piotr, 2006, Trzeci sektor w Polsce. Dylematy aktywnoci, w: M. Nowak, M. Nowosielski (red.), Czy spoeczny bezruch? O spoeczestwie obywatelskim i aktywnoci
we wspczesnej Polsce, Pozna, Instytut Zachodni.
Gliski, Piotr, Palska Hanna, 1997, Cztery wymiary aktywnoci obywatelskiej, w: H. Domaski, A. Rychard (red.), Elementy nowego adu, Warszawa, Wydawnictwo IFiS
PAN.
Lister, Michael, Pia Emily, 2008, Citizenship in Contemporary Europe, Edinburgh, Edinburgh University Press.
Macedo, Stephen, 1995, Cnoty liberalne, Krakw, Znak.
Mularska-Kucharek, Monika, wiatek Agnieszka, 2011, Aktywno spoeczna mieszkacw odzi. Analiza wybranych wymiarw, Studia Regionalne i Lokalne nr 4,
s. 6883.
Mulhall, Stephen, Swift Adam, 1992, Liberals & Communitarians, Cambridge, Cambridge University Press.
Nowak, Stefan, 1980, Metodologia bada spoecznych, Warszawa, PWN.
Nussbaum, Martha C., 2000, Women and Human Development: The Capabilities Approach,
Cambridge, Cambridge University Press.
Przybylski, Bartomiej, 2012, Znajomo prawa jako komponent kapitau ludzkiego, w:
P. Starosta (red.), Zr
nicowanie zasobw kapitau ludzkiego i spoecznego w regionie
dzkim,
d, Wydawnictwo U
.
200
Agnieszka Michalska-ya
201
Magdalena Biejat
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Koa gospody wiejskich (KGW) to szczeglny przykad aktorw lokalnych, dziaajcych w maych spoecznociach od okoo 150 lat, czcych
najlepsze tradycje samoorganizacji na ziemiach polskich z prac na rzecz
kultury lokalnej i kultywowaniem tradycji wiejskiej. Charakter KGW zosta
zdefiniowany w momencie powstania jako organizacji pomocniczych dla
kek rolniczych, ktrych czonkinie, dziki dostpowi do nowoczesnej wiedzy z dziedziny higieny, zdrowia i ywienia, miay wspiera rozwj terenw
wiejskich (Grzebisz-Nowicka, 1995). Jak podkrela Janina Sawicka: kka
rolnicze skupiay w tym czasie najbardziej postpowy element wiejskiej spoecznoci, dlatego wczenie dostrzeono, e aktywne spoecznie i wyksztacone kobiety mog sta si powanym sojusznikiem we wdraaniu postpu
na wie (Sawicka, 1996, s. 79). W praktyce oznaczao to, e koa gospody
wiejskich peniy funkcj suebn wobec spoecznoci, skupiajc si na
wspieraniu jej w codziennych obowizkach (np. organizujc dziecice w czasie niw) lub edukujc jej czonkw w dziedzinie zdrowia, opieki nad dziemi
czy organizacji pracy w ramach gospodarstwa domowego. W PRL-u szczeglne znaczenie mia rwnie dostp do trudno osigalnych dbr, wrd
ktrych wymienia si zwaszcza pasz i drb (por. Grzebisz-Nowicka, 1995;
Matysiak, 2005), co stao si gwnym powodem ich popularnoci w poczt-
202
Magdalena Biejat
203
204
Magdalena Biejat
205
206
Magdalena Biejat
ecznej dziaalnoci kobiet dowodz, e ich styl dziaania rni si od stylu
dziaania mczyzn zarwno w zakresie modelu wsppracy ze wsppracownikami czy beneficjentami, jak i pod ktem metod definiowania problemw danej spoecznoci i sposobu ich rozwizywania (por. Gittel i inni,
2000; Markowska red., 2010). Badacze podkrelaj, i zarwno dziaaczki
organizacji pozarzdowych, jak i liderki inicjatyw nieformalnych znacznie
czciej ni ich koledzy kreuj relacje o charakterze horyzontalnym, aktywnie
wczaj odbiorcw ich dziaa w proces definiowania problemw i ich rozwizywania. Ponadto, w rodowiskach wiejskich liderki wykorzystuj twrczo
relacje ssiedzkie, na przeciciu ycia prywatnego i dziaalnoci publicznej.
Jak wykazay opracowania dotyczce stylu dziaania spoecznikw, ze
szczeglnym uwzgldnieniem dziaa kobiet (Bookman, Morgen red., 1988;
Chimiak, 2006; Gittell i inni, 2000; Matysiak, 2009), liderki organizacji spoecznych charakteryzuj si szczeglnym stylem prowadzenia dziaalnoci
spoecznej. Ann Bookman i Sandra Morgen wskazuj, e kobiety peni
gwn rol dla rozwoju spoecznoci lokalnych, a prowadzone przez nie
organizacje buduj normy, relacje i zaufanie, tak kluczowe dla kapitau
spoecznego, a take angauj si w dziaania na rzecz zmiany spoecznej
(Bookman, Morgen red., 1988, s. 125). Jak wynika z ich bada, opisane przez
Maksa Webera typy idealne przywdztwa nie pozwalaj odpowiednio opisa
stylu zarzdzania liderek, ktre wykazuj cechy charyzmatyczne, jednoczenie
wzmacniajc praktyki demokratyczne i silnie opierajc si na oddolnym budowaniu inicjatyw spoecznych. Jak wynika z prowadzonych przeze mnie
bada terenowych na potrzeby pracy doktorskiej, dziaaczki z k gospody
wiejskich realizuj opisany wyej model. Kobiety, z ktrymi rozmawiaam,
instynktownie wczay odbiorcw w projektowanie przeznaczonych dla nich
dziaa (Chciaymy zrobi co dla modzie
y, to
emy ich spytay, co by chcieli. Chcieli
lekcje taca, no i dostali), wzmacniay demokratyczne podejmowanie decyzji
w organizacji i wprowadzay zasad egalitarnoci midzy wszystkimi czonkiniami (Takie te wszystkie sprawy dotyczce, jak to zrobi , jak to przygotowa , no to
ka
da ma jakie pomysy, pniej si wybiera najlepsze, a niekiedy w ostatniej chwili co
tam wychodzi), a take dziaay w szarej strefie midzy sfer prywatn a publiczn, pynnie przekraczajc i zacierajc granice pomidzy nimi. Ta ostatnia
ich cecha powoduje, e KGW okazuj si trudne do badania i atwo wymykaj si analizom dotyczcym spoeczestwa obywatelskiego w jego wymiarze lokalnym. Problem ten zauwaa midzy innymi Jacek Kurczewski piszc:
w terenie wiejskim (...) istnienie organizacji w ogle jest spraw dodatkowo
trudn do ustalenia ze wzgldu na brak granicy miedzy kontaktem towarzy-
207
208
Magdalena Biejat
nym a publicznym, stwarzajc specyficzn przestrze, w ktrej kobiety wiejskie mogy angaowa si w dziaania spoeczne bdce przedueniem ich
tradycyjnych rl, stanowicych jednak sposb na czciow emancypacj do
funkcjonowania w sferze publicznej. Koa gospody wiejskich stay si wic
u zarania modelem, ktry w nowy (innowacyjny?) sposb angaowa kobiety
w dziaalno obywatelsk, stajc si przestrzeni dla ich edukacji obywatelskiej w praktyce.
Wykorzystanie tradycyjnych rl odbywa si w nowych, wci zmieniajcych si kontekstach, do ktrych koa gospody wiejskich potrafiy si
przystosowa. Od drugiej poowy XIX wieku, kiedy na terenie Wielkopolski
powstaway pierwsze kka rolnicze, KGW wykazay si zdolnoci przetrwania, adaptacji, ale rwnie umiejtnoci odnalezienia przestrzeni, w ktrej mog realizowa dziaania, wynikajce z potrzeb lokalnych spoecznoci
i zmieniajcego si charakteru obszarw wiejskich. Przez ostatnie dwadziecia lat przemiany te stay si szczeglnie dynamiczne, wskutek zachodzcych
na wsi procesw restratyfikacji, deruralizacji, dezagraryzacji i zmian w modelu rolnictwa, o ktrych obszernie pisze Maria Halamska w opublikowanym
w 2011 roku artykule Transformacja wsi 19892009: zmienny rytm modernizacji.
Na okres ten przypada take nowy etap boomu k, potraficych wykorzysta zmieniajce si warunki i przeku trudne przemiany na szans rozwoju.
Posiadajce organiczn struktur, wronite w tradycj, jednoczenie twrczo j przetwarzajce, koa gospody wiejskich tworz tkank organizacji
spoecznych, dziaajc w strefie midzy dziaaniem publicznym a prywatnym,
czc i mieszajc te porzdki. Wizyta u fryzjerki moe okaza si rwnie
owocna jak spotkanie z czonkami Lokalnej Grupy Dziaania. Staranie si
o fundusze europejskie idzie w parze ze sprzedawaniem ciast na jarmarkach,
pleceniem wiecw doynkowych. Gboko wronite w lokaln spoeczno, wsuchane w jej gos i reagujce na jej potrzeby, koa gospody wiejskich nauczyy si szuka alternatywnych form finansowania, nie przestajc
jednoczenie korzysta z tradycyjnych form wymiany dbr i usug. Nie obawiaj si przy tym tworzy hybryd, okazuj si nieortodoksyjne w podejciu
do kultywowania tradycji, wymylajc nowe wersje strojw ludowych i zajcia
z aerobiku dla seniorek, tworzc tradycyjne pczki ziemniaczano-dyniowe
i organizujc kursy jazdy na deskorolce. Dzisiaj czonkinie k gospody
wiejskich myl optymistycznie o przyszoci. Jedna z liderek, zapytana o podejmowan przez jej koo dziaalno, wymienia kabaret, zawody sportowe,
piewy, haftowanie, promowanie lokalnej kultury wrd modziey, organizowanie wystaw fotograficzne dotyczce lokalnej historii oraz witowanie
209
Dnia Seniora, Dnia Matki i Dnia Dziecka. W jej sowach brzmi entuzjazm
i wiara w przyszo, gdy mwi: Co robimy? Wszystko! Mamy mnstwo pracy.
Literatura
CBOS, 2004, Czy Polacy s spoecznikami?, Komunikat z bada, Warszawa.
Bookman, Ann, Morgen Sandra (red.), 1988, Women and the Politics of Empowerment,
Philadelphia, Temple University Press.
Chimiak, Galia, 2006, How Individuals Make Solidarity Work, Warszawa, Biblioteka
Poytku Publicznego, MPiPS.
Gittel, Marilyn, Ortega-Bustamante Isolda, Steffy Tracy. 2000, Social Capital and
Social Change. Women's Community Activism, Urban Affairs Review vol. 36, nr 2.
Goldfarb, Jeffrey, 2006, The Politics of Small Things: The Power of the Powerless in Dark
Times, Chicago, University of Chicago Press.
Grzebisz-Nowicka, Zofia, 1995, Dziaalno organizacji K Gospody Wiejskich na rzecz
kobiet i ich rodzin, w: J. Sawicka (red.), Kobieta wiejska w Polsce: rodzina, praca, gospodarstwo, Warszawa, Jadran.
Halamska, Maria, 2011, Transformacja wsi 19892009: zmienny rytm modernizacji, Studia
Regionalne i Lokalne nr 2(44).
Iowiecka-Taska, Ilona, 2011, Liderzy i dziaacze. O idei trzeciego sektora w Polsce, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Kurczewski, Jacek, 2003, Lokalne spoeczestwa obywatelskie, w: J. Kurczewski (red.),
Lokalne spoecznoci obywatelskie, Warszawa, Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych.
Markowska, Barbara (red.), 2010, Po co pamita razem? Praktyki pamici a kultura obywatelska kobiet w gminie Stare Juchy i powiecie eckim, Warszawa, Collegium Civitas.
Matysiak, Ilona, 2005, Stare i nowe formy aktywnoci spoecznej kobiet na obszarach
wiejskich w Polsce. Od do
ynek do fitness, Warszawa, Uniwersytet Warszawski (niepublikowane).
Matysiak, Ilona, 2009, Koa gospody wiejskich i ich funkcje w kontekcie specyfiki trzeciego
sektora w wybranych spoecznociach wiejskich, w: B. Budrowska (red.), Kobiety, feminizm,
demokracja, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Phillips, Sarah D., 2008, Women's Social Activism in the New Ukraine: Development and the
Politics of Differentiation, Bloomington, Indiana University Press.
Sawicka, Janina, 1996, Koa gospody wiejskich jako spoeczno-zawodowa organizacja kobiet,
Wie i Rolnictwo nr 2 (91), s. 7588
Wieruszewska, Maria, 2002, Spoeczno wiejska. Podstawy samoorganizacji, w: M. Wieruszewska (red.), Samoorganizacja w spoecznociach wiejskich. Przejawy, struktury, zr
nicowania, Warszawa, IRWiR PAN.
210
Magdalena Biejat
211
Kinga Lendzion
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego
Madagaskar demokracja
i liberalny kapitalizm a rozwj kraju
Madagaskar, podobnie jak wikszo krajw Afryki Subsaharyjskiej,
w 1960 roku odzyska suwerenno polityczn, po prawie szedziesiciu
latach reimu kolonialnego. Z odzyskaniem niepodlegoci mieszkacy wyspy
wizali wielkie nadzieje na szybki i stabilny rozwj kraju. Wedug statystyk midzynarodowych mieli powd, aby w to wierzy, poniewa Madagaskar by pord afrykaskich pastw frankofoskich krajem najbogatszym
zarwno w zasoby ludzkie, jak i w naturalne (Vrin, 2000, s. 56). Niestety, ani wprowadzony w 1975 roku socjalizm, ani transformacja systemowa
w 1992 roku i wprowadzenie rzdw demokratycznych nie przyniosy trwaego i stabilnego rozwoju, ktry zapewniby realn popraw ycia mieszkacw wyspy. Madagaskar zaliczany jest do najuboszych krajw wiata.
Wskanik Human Development Index dla Madagaskaru wedug danych
z 2012 roku wynosi 0,483, co plasuje kraj na 151 miejscu pord 187 sklasyfikowanych pastw i terytoriw. Na podstawie powyszego wskanika Madagaskar zaliczany jest do krajw sabo rozwinitych (Human Development
Report, 2013, s. 2)1.
Nieobojtne dla rozwoju kraju s powtarzajce si zamachy stanu, ktre
w cigu 50 lat niepodlegoci Madagaskaru, miay ju miejsce czterokrotnie.
1
212
Kinga Lendzion
Za kadym razem ich celem byo obalenie aktualnie rezydujcego prezydenta.
Pierwszy mia miejsce w maju 1972 roku, dwanacie lat po odzyskaniu przez
kraj niepodlegoci. By wyrazem niezadowolenia mieszkacw kraju z prowadzonej przez wczesnego prezydenta polityki profrancuskiej. Kraj bowiem, pomimo odzyskanej suwerennoci, by nadal pastwem ekonomicznie
i politycznie uzalenionym od Francji. W rkach obcokrajowcw nadal znajdowao si ponad 60% fabryk, zwaszcza duych przedsibiorstw. W szkolnictwie nadal obowizywa jzyk francuski. W wyniku rewolucji wczesny
prezydent Philibert Tsiranana ustpi na rzecz generaa armii Gabriela Ramanatsoa. Rewolucja szybko zostaa wykorzystana przez armi, ktra w lutym
1975 roku pod przywdztwem kapitana Didiera Ratsiraka dokonaa przewrotu wojskowego i przeja wadz. Dao to pocztek tak zwanej malgaszyzacji
kraju i byo rwnoznaczne z wprowadzaniem reimu socjalistycznego (Urfer,
2000, s. 1115).
Po dziesiciu latach socjalizmu nastpio zaamanie gospodarcze kraju.
Roczny deficyt budetowy wynosi od 10 do 15 mld frankw malgaskich (Fmg)2, inflacja roczna wzrosa z 10,9% w latach 19711974 do
3050% w 1981 roku. Dugi zagraniczne w 1984 roku wzrosy do 3 mld
dolarw (Vrin, 2000, s. 198202; Urfer, 2000, s. 2730). Narastajcy
od pocztku lat osiemdziesitych kryzys gospodarczy wywoa niezadowolenie spoeczne, ktrego punktem kulminacyjnym by w sierpniu 1991 roku
tzw. marsz wolnoci pod paacem prezydenckim. Zosta on wwczas
krwawo stumiony, przez rzdzcego wwczas Didiera Ratsiraka. Dwa miesice pniej zostaa rozwizana Najwysza Rada Rewolucji oraz parlament.
W referendum 19 sierpnia 1992 roku spoeczestwo opowiedziao si za
odejciem od systemu socjalistycznego i zaaprobowao now Konstytucj.
Byo to rwnoznaczne z narodzinami III Republiki Demokratycznej Madagaskaru (Urfer, 2000, s. 4769; Ramambazafy, 2001).
Zmiana systemu rzdzenia na demokratyczny nie przyniosa trwaej stabilizacji kraju. Dziesi lat po narodzinach III Republiki, nieporozumienia
w czasie wyborw prezydenckich w grudniu 2001 roku doprowadziy ponownie do przelewu krwi. Brak porozumienia pomidzy partiami dwch
kandydatw byego prezydenta Didiera Ratsiraka i nowego kandydata
rodowisk chrzecijaskich Marca Ravalomanana, spowodowa wybuch
zamieszek w kraju. Niepewna sytuacja trwaa a do kwietnia 2002 roku,
2
213
kiedy po interwencji organizacji midzynarodowych, midzy innymi Organizacji Jednoci Afrykaskiej, Najwysza Izba Konstytucyjna ogosia, e
po ponownym przeliczeniu gosw Marc Ravalomanana wygra wybory
uzyskujc 52% gosw (Urfer, 2003, s. 4189).
Od wyborw w 2001 roku do reelekcji w 2006 roku, prezydent Marc
Ravalomanana zyska due zaufanie na arenie midzynarodowej. Dziki
liberalizacji w sferze ekonomicznej i trzymania si wytycznych instytucji
z Bretton Woods kraj zyska zaufanie inwestorw zagranicznych. Po wielu latach stagnacji i izolacji ekonomicznej reformy w sferze ekonomicznej
i instytucjonalnej przyniosy pozytywne efekty. Po kryzysie w 2002 roku
wzrost PKB w 2003 roku wynosi 9,8%, by w kolejnych latach systematycznie rosn. W latach 20042006 wzrost PKB wynosi okoo 5%,
w 2007 6,3%, natomiast w 2008 roku osign poziom 7,1%. Natomiast
w przeliczeniu na mieszkaca PKB wynosi 295 dolarw w 2005 roku,
304 dolarw w roku 2006, 406 dolarw w 2007 oraz 330 dolarw
w 2008 roku. Inflacja ksztatowaa si na poziomie 18,4% w 2005 roku,
11,6% w 2006 roku, natomiast w 2008 roku spada do 9,2% (Madagascar et
son evolution entre 20022008. 2010, 1516; Institut National de la Statistique, 2013; Central Inteligence Agency, 2013).
Niestety bilans handlowy Madagaskaru by nadal ujemny. W 2012 roku warto eksportu ksztatowaa si na poziomie 640,7 mln dolarw
natomiast warto importu 2,755 biliona dolarw. Charakterystyczne jest
to, e cho tylko okoo 30% ludnoci jest zurbanizowana, to kraj importuje przede wszystkim produkty ywnociowe. Ry, podstawowa rolina
uprawna i jednoczenie podstawowy produkt ywnociowy, jest jednym
z gwnych towarw importowych. Towarem eksportowym Madagaskaru,
obok chromu i produktw naftowych, s przede wszystkim krewetki,
wanilia, godziki, owoce liczi, fasola, wyroby drzewne, a take wyroby
tekstylne. Produkty rolne eksportowe, poza fasol, s uprawiane przede
wszystkim na duych plantacjach, ktrych wacicielami s due spki
handlowe, ktre najczciej zajmuj pod upraw najyniejsze tereny
(Eurostat, World Bank, 2013)3.
Wzrost makroekonomiczny nie przekada si na popraw sytuacji mieszkacw kraju. Poziom ycia przecitnego gospodarstwa domowego zamiast
3
Wymiana handlowa produktw rolnych w latach 20082012 bya ujemna i ksztatowaa si w roku 2008 199,4 mln euro, w 2009 roku 150,8 mln Euro, 2010 166,3,
2011 158,6. 2012 164 mln euro (zob. Eurostat, World Bank, 2013).
214
Kinga Lendzion
wzrasta systematycznie obnia si4. Pogbiaa si pauperyzacja spoeczestwa. Wedug raportu Haleh Bridi, Dyrektora Krajowego Banku wiatowego
dla Madagaskaru nie tylko wikszo gospodarstw domowych zuboao do
poziomu z 1980 roku, ale dodatkowo od 2001 roku o prawie 1/4 wzrosa
liczba najuboszych (Urfer, 2012, s. 24). Niezadowolenie wrd uboejcego spoeczestwa coraz bardziej wzrastao, tym bardziej e naduycia finansowe rzdzcych byy coraz bardziej widoczne. Stowarzyszenie Przedsibiorcw Madagaskaru GEM oraz Zwizki Zawodowe Przemysu Madagaskaru
SIM byy oburzone przyznanymi przywilejami fiskalnymi oraz celnymi sieci
handlowej TIKO oraz innym przedsibiorstwom nalecym do urzdujcego
prezydenta Marc Ravalomanana (Urfer, 2012, s. 25). Najgoniejsze afery
gowy pastwa, ktre oburzyy nie tylko spoeczestwo malgaskie, ale take
aren midzynarodow, zwizane byy z zakupem rzdowego samolotu Air
Force One II za 60 mln dolarw oraz podpisanie koncesji na 99 lat dzierawy
1,3 mln ha ziemi uprawnej pod upraw kukurydzy, ryu i palm kokosowych
do wyrobu oleju dieslowskiego z firm Daewoo, wspieranej przez rzd Korei
Poudniowej (Madagascar et son evolution entre 20022008, 2010).
W 2009 roku doszo do perturbacji na arenie politycznej. Urzdujcy prezydent Marc Ravalomanana zosta oskarony o liczne naduycia finansowe,
korupcj i nepotyzm. Burmistrz Antananarivo, stolicy kraju, Andry Rajoelina,
po zamkniciu przez pastwo 13 grudnia 2007 roku jego prywatnej rozgoni
radiowej Viva, stan na czele opozycji. 17 stycznia 2009 roku Andry Rajoelina zada ustpienia dwch ministrw zamieszanych w najgoniejsze afery.
W wyniku braku pozytywnej reakcji ze strony prezydenta na apel Rajoelina
4 Badania przeprowadzone przez Narodowy Instytut Statystyczny oraz Ministerstwo Gospodarki Madagaskaru w latach 20082009 wykazuj, e standard ycia Malgaszy jest bardzo
niski. Zaledwie 41% gospodarstw domowych ma stay dostp do czystej wody. Tylko 17%
domostw jest zelektryfikowanych 92,2% populacji wiejskiej i 30,6% populacji miejskiej nie
ma dostpu do prdu. W wikszoci malgaskich domw (73%) zamiast cementowych lub
drewnianych podg jest klepisko przykryte mat, deskami lub limi bambusowymi. Ponadto 74% Malgaszy przygotowuje posiki na ognisku jako opa wykorzystuj wgiel lub drzewo. Miejsce do gotowania jest najczciej (58%) wydzielone w domu, w 24% znajduje si
w oddzielnym budynku, a w 17,2% gospodarstw domowych posiki przygotowuje si na
zewntrz. Wyposaenie gospodarstw domowych rwnie jest ubogie. W 60% domw znajduje si radio, w 15,8% telewizor, w 25,4% telefon komrkowy, w 2,4% telefon stacjonarny,
natomiast w lodwki wyposaone jest zaledwie 3,4% domw. Tylko 2,4% populacji deklaruje, e posiada samochd, 2,3% motor lub skuter, natomiast rower 24,6%. 78,8% posiada
ziemi uprawn, a 71,9% zwierzta hodowlane. Enqute Dmographique et de Sant Madagascar
20082009, Institut National de la Statistique Ministre de lconomie et de lIndustrie,
Antananarivo, Madagascar.
215
24 stycznia 250 tys. osb wyszo na ulic domagajc si ustpienia urzdujcego prezydenta. W wyniku zamieszek w caym kraju 17 marca 2009 roku
prezydent Marc Ravalomanana zbieg do Afryki Poudniowej, a przywdca
opozycji Andry Rajoelina 21 marca obj funkcj Przewodniczcego Odbudowy Kraju (Prsident de la Haute Autorit de la Transistion) (Razafimandimby,
2010).
Spoeczno midzynarodowa nie uznaa wadzy Andry Rajoelina, poniewa przej on j niezgodnie z konstytucj Madagaskaru. W konsekwencji
doprowadzio to do kryzysu politycznego, ktry trwa do stycznia 2014 roku.
W czasie zaprzysienia na urzd prezydenta Wysokiej Wadzy Przejciowej Andry Rajoelina zobowiza si do przeprowadzenia nowych wyborw prezydenckich w cigu 24 miesicy. Umowy jednak nie dotrzyma,
przesuwajc kilkakrotnie termin wyborw prezydenckich. Kilkakrotnie take
pod midzynarodowymi auspicjami byy prowadzone czterostronne negocjacje polityczne midzy Andry Rajoelina a opozycyjnymi w stosunku do
niego partiami trzech poprzednich prezydentw: Marca Ravalomamany,
Alberta Zafy i Didiera Ratsiraka. Niestety nie doprowadziy one do zawarcia porozumienia midzy opozycyjnymi stronami. Natomiast, w grudniu
2010 roku tymczasowy prezydent, bez zgody gwnych partii opozycyjnych,
przeprowadzi referendum, w wyniku ktrego wprowadzi zmiany w Konstytucji5 oraz proklamowa IV Republik Madagaskaru (Hervieu, 2010;
Freedomhouse, 2013).
Na 24 sierpnia 2013 roku bya wyznaczona kolejna data wyborw prezydenckich. Niestety, zostaa ona anulowana 17 sierpnia z powodu skrelenia
z listy kandydatw przedstawicieli gwnych ugrupowa politycznych. Lalao
Ravalomanana ony byego prezydenta oraz Didier Ratsiraka, ktrzy
wedug nowej konstytucji nie mogli kandydowa, poniewa przez ostatnie
sze miesicy nie przebywali w kraju. Na licie wyborczej nie pojawio si
take nazwisko wczesnej gowy pastwa Andry Rajoelina (Madagascar fait
un pas vers la prsidentielle 2013).
216
Kinga Lendzion
Ostatecznie data wyborw prezydenckich zostaa wyznaczona na 25 padziernika 2013 roku I tura oraz na 20 grudnia II tura. Do walki o urzd
prezydenta stano 33 kandydatw. W wyniku presji wsplnoty midzynarodowej w wyborach nie wzili udziau dwaj gwni opozycjonici Andry
Rajoelina oraz Marc Ravalomamany. Wyznaczyli jednak sowich kandydatw,
odpowiednio Hery Martial Rokotoarimanana Rajaonarimamapianina, byy
minister finansw w tymczasowym rzdzie Andry Rajoelina oraz Jean-Louis Robinson, byy minister zdrowia w rzdzie Ravalomamany. Zgodnie
z oczekiwaniami obydwaj przeszli do drugiej tury. Oficjalne, kocowe wyniki wyborw prezydenckich, po rozpatrzeniu skarg przegranego kandydata,
zostay ogoszone 17 stycznia 2014 roku. Nowym prezydentem Madagaskaru
zosta Hery Martial Rokotoarimanana Rajaonarimamapianina. Jak zapowiedzia jeszcze przed wyborami, premierem nowego rzdu mia by Andry
Rajoelina (L'lection prsidentielle Madagascar dj conteste, 2014;
Prsidentielle Madagascar : le premier tour s'achve dans le calme, 2013).
Kryzys na wyspie trwa nieprzerwanie przez pi lat. By to najduszy
kryzys polityczny w dziejach niepodlegego Madagaskaru i odbi si negatywnie na sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju. Od 2002 roku do stycznia
2009 roku PKB Madagaskaru rs rednio na poziomie ponad 5% rocznie,
natomiast w 2009 roku odnotowano ujemny wzrost PKB -4,1%, w 2010 roku
PKB wzrs do poziomu 0,4%, w 2011 roku do 1,6%. Bank wiatowy szacuje straty kraju w wyniku kryzysu na poziomie 8 bilionw dolarw (Institut
National de la Statistique, 2013). Poziom ludnoci yjcej poniej granicy
ubstwa, to jest poniej 1,25 dolara, w latach 20082013 wzrs o 10%. Szacuje si, e 92% ludnoci ma dochd poniej 2 dolarw dziennie. Wzrosa
rwnie o 600 tys. liczba dzieci nieuczszczajcych do szk, co przy poziomie analfabetyzmu utrzymujcego si na poziomie 35,5% jest rwnoznaczne
z nieosigniciem do 2015 roku Milenijnych Celw Rozwoju. W niektrych
regionach liczba dzieci niedoywionych wzrosa o 50%. Kryzys polityczny
spowodowa take zmniejszenie o 30% pomocy midzynarodowej, co w sytuacji plagi szaraczy, ktra dotkna 2/3 Madagaskaru w czerwcu 2013 roku,
a take nawiedzajcych wysp cyklonw, budzi niepokj, midzy innymi
FAO, o bezpieczestwo ywnociowe kraju (The World Bank, 2013).
Rodz si pytania o przyczyny niestabilnoci sceny politycznej oraz niski
rozwj gospodarczy Madagaskaru. Dlaczego w okresie stabilizacji politycznej wzrost na poziomie makroekonomicznym nie przekada si na popraw
poziomu ycia mieszkacw? Turyci przybywajcy na Madagaskar zadaj
pytanie, dlaczego przedstawiciele ludnoci tak otwartej, o spokojnym, go-
217
cinnym usposobieniu nie mog doj do porozumienia na scenie politycznej. Madagaskar nigdy w historii nie dozna wojny domowej, obok siebie
yje w zgodzie osiemnacie plemion, posugujcych si jednym jzykiem
malgaskim.
Odpowiedzi mona szuka w teoriach rozwojowych, ktre z jednej strony
prbuj wskaza przyczyny niedorozwoju poszczeglnych regionw, a z drugiej strony ewentualne cieki prowadzce do dobrostanu. Kada z nich
z innej perspektywy ukazuje problematyk rozwojow i gdzie indziej szuka
rde niskiego rozwoju. Teoria modernizacji koncentrujc si na dychotomii spoeczestwo tradycyjne kontra nowoczesne wskazuje, e istotn cech
zachodnioeuropejskich spoeczestw rozwinitych, ktrej brakuje krajom
rozwijajcym si, jest osobowo nowoczesna. Czowiek nowoczesny charakteryzuje si przede wszystkim wysok potrzeb osigni, skonnoci do
podejmowania ryzyka, innowacyjnoci, kreatywnoci. Tych wszystkich
cech, zdaniem twrcw modernizacji, nie posiadaj czonkowie spoeczestw
tradycyjnych, ktrych charakteryzuje konformizm, fatalizm, przekonanie o wasnej bezsilnoci. Warunkiem rozwoju jest upowszechnienie cech osobowoci
nowoczesnej (Krzysztofek, Szczepaski, 2005, s. 2952).
Kolejny paradygmat rozwojowy stanowi teorie zalenoci, ktre rde
niedorozwoju upatruj przede wszystkim w zewntrznych determinantach,
pominitych zupenie w teoriach modernizacyjnych. Podzia wiata na centrum i peryferia jest wynikiem nierwnej wymiany w gospodarce, asymetrii
presji politycznych, czy w wymiarze kultury gwatu symbolicznego. W teoriach zalenoci w niewielkim tylko stopniu wymienia si wewntrzne determinanty zacofania, takie jak nieudolno elit wadzy, ich konserwatyzm,
skorumpowanie, ostentacyjn konsumpcj.
Owocem krytyki powyszych dwch paradygmatw rozwoju jest koncepcja rozwoju endogennego, ktra krytykuje wizj uniwersalnego modelu rozwoju i podkrela znaczenie zasobw oraz moliwoci poszczeglnych pastw
w ich drodze rozwoju. Najistotniejszym czynnikiem w dokonywaniu si
przemian jest czynnik kulturowy. Poszczeglne kraje rozwijajce si powinny
zatem zachowa sw tosamo i odrbno kulturow, czsto negowan
w okresie kolonizacji. Nie oznacza to jednak bezkrytycznego idealizowania
tradycji. Walka o postp pisa H. Ca Tri winna opiera si na pozytywnym jdrze wartoci kulturowych i moralnych, odziedziczonych z przeszoci, unikajc, z jednej strony, nadmiernej ich gloryfikacji, z drugiej za
nie zapominajc o sprzecznociach spoecznych teraniejszoci oraz o koniecznoci radykalnych nieraz reform strukturalnych () uwzgldniajcych
218
Kinga Lendzion
219
rzdzcych od czasu odzyskania niepodlegoci, jest niewtpliwie mae dowiadczenie pastwowoci, pastwa prawa, a tym samym demokracji i spoeczestwa obywatelskiego.
Historia pastwa malgaskiego zaczyna si dopiero na pocztku XIX wieku. Pierwsze organizacje pastwowe powstay na Madagaskarze co prawda
ju w XIVXVI wieku, ale byy to mae grupy, na czele ktrych stali przywdcy dominujcych klanw. Na przeomie XVI i XVII wieku na zachodnim wybrzeu wodzowie Sakalava utworzyli dwa silne krlestwa, Menabe
i Boina. Pod koniec XVIII wieku dynastia panujca podporzdkowaa sobie
2/3 Madagaskaru, a pod koniec XVII wieku rozpocza si ekspansja plemienia Merina, ktre rozwojowo wyprzedza inne plemiona (Vrin, 2000,
s. 7072, 94100; Chazan-Gillig, 1991, s. 1318).
Podwaliny pod nowoczesne pastwo malgaskie pooy krl Merina, Andrianampoinimerina, ktry na pocztku XIX wieku zjednoczy prawie ca
wysp. Jako pierwszy skodyfikowa prawo, spisa kodeks karny, ktry ustanawia go najwyszym sdzi, oraz regulowa relacje midzy poddanymi,
form dziesiciny na rzecz krla i handel. Dziea jednoczenia wyspy dokoczy jego syn Radama I (18101828), ktry dziki dobrze uzbrojonej
i wywiczonej armii oraz bezwzgldnoci w podporzdkowywaniu sobie
podbitych terenw zosta pierwszym wadc Madagaskaru. Przeprowadzi on
liczne reformy w kraju i wprowadzi krlewsk administracj regionaln. By
otwarty na wszelkie innowacje z zewntrz, unowoczeni armi, sprowadzi
na dwr krlewski misjonarzy, ktrzy za akceptacj krla otworzyli pierwsz
szko na wyspie oraz zaadaptowali litery aciskie do pisowni jzyka malgaskiego i okrelili ortografi (Vrin, 2000, s. 7072, 94100).
Umacnianie pastwa malgaskiego zostao wkrtce przerwane z powodu
podboju kraju przez Francj. W 1895 roku wojska francuskie zajy paac
krlewski, a w 1905 roku wprowadzono reim kolonialny. Podbj wyspy
uatwio Francuzom niezadowolenie z rzdw Merina podbitych przez nich
plemion na poudniu i wybrzeach wyspy Sakalava, Bara i Betsimaraka. Nieufno i wrogo tych plemion wobec Merina zamieszkujcych centraln
cz wyspy jest odczuwalna do dzi, zwaszcza uwidacznia si ona w czasie
konfliktw na scenie politycznej.
Okres kolonialny, lata 19051960, to czas sprzecznoci. Cay Madagaskar
zosta zjednoczony pod obcymi rzdami Francji. Odgrnie spoeczestwu
zostay narzucone administracja, prawo, wprowadzono polityk monetarn.
Pastwo wprowadzio prawo we wszystkie domeny ycia edukacj, jzyk,
zdrowie, bezpieczestwo, kultur. Malgaszom yjcym dotd zgodnie z tra-
220
Kinga Lendzion
dycj przodkw, podlegajcym zakazom i nakazom wynikajcym wycznie
ze zwyczajw, ktrych horyzont koczy si na yciu rodzinnym i wioskowym, zostao narzucone prawo cywilne, administracja pastwowa. Byo to
sprzeczne z kultur malgask, z kultur przodkw i budzio niezadowolenie
wrd Malgaszy. W konsekwencji doprowadzio to do kilku powsta antyfrancuskich, ktre zakoczyy si porak lokalnej ludnoci (Urfer, 2012,
s. 1820)6.
Po odzyskaniu niepodlegoci w 1960 roku ukazaa si przede wszystkim sabo elit malgaskich, ktre mogyby pokierowa krajem i rozbudzi
w obywatelach ducha demokracji. Brakowao jednak wyksztaconych ludzi,
ktrzy mogliby obj i kompetentnie pokierowa odpowiedzialnymi stanowiskami w kraju. Okres kolonialny zapocztkowa co prawda rozwj szk
pastwowych, ale nie przygotowa Malgaszy do penienia odpowiedzialnych
funkcji w kraju (Koerner, 1999, s. 6771)7.
W okresie kolonialnym pastwowe szkoy, w przeciwiestwie do szk
misyjnych, podzielone byy na dwa sektory dla dzieci obywateli francuskich
zamieszkujcych na wyspie oraz dla dzieci lokalnej ludnoci. Do pierwszego
typu szk mogy take uczszcza dzieci malgaskie, ktrych rodzice, w ramach prowadzonej polityki asymilacyjnej, przyjli obywatelstwo francuskie.
Szkoy dla lokalnej ludnoci nastawione byy przede wszystkim na praktyczn, zawodow edukacj. Nie przygotowyway do penienia w przyszoci
jaki wyszych, odpowiedzialnych stanowisk, a tym bardziej ich zadaniem nie
byo ksztatowanie osb wiadomych swoich praw i tosamoci narodowej.
Nisi urzdnicy czy funkcjonariusze pochodzenia malgaskiego ksztaceni byli
w szkoach regionalnych, spord ktrych najsynniejsza bya szkoa Myre
de Villers w stolicy kraju Tananarivie. Zadaniem szk byo przede wszystkim uksztatowanie dobrego funkcjonariusza niszego szczebla systemu
kolonialnego, nie za uksztatowanie w uczniach postaw i umiejtnoci pozwalajcych na samodzielne i skuteczne funkcjonowanie w nowoczesnym
spoeczestwie typu narodowego (Randriamanantena, 2009, s. 5).
6
221
222
Kinga Lendzion
jako czasu ksztatowania si nowych elit, zdolnych w przyszoci do wprowadzenia kraju na drog rozwoju. Wrcz przeciwnie, by to okres stracony
w dziedzinie edukacji. Socjalizm sta si podstawow doktryn w nauczaniu
szkolnym od nauczania podstawowego po uniwersyteckie. Program nauczania z I Republiki zosta cakowicie usunity, a na jego miejsce wprowadzono
nowy, oparty na nowej Konstytucji w duchu Karty Rewolucji Socjalistycznej.
Podrczniki w jzyku francuskim z poprzedniej epoki zostay zakazane,
a nowych w jzyku malgaskim jeszcze nie byo. Nauczyciele na bieco musieli dostosowywa podrczniki do nauczania w szkoach, gimnazjach czy
w liceach. Kolejnym fatalnym w skutkach posuniciem wadz w dziedzinie
edukacji bya nieprzygotowana decentralizacja szkolnictwa, ktrej podstawowym celem byo zwikszenie liczby szk pastwowych. Szkoy podstawowe
byy otwierane w kadej wiosce, a gimnazja w gminie, natomiast liceum powstao w kadej prefekturze. Powstay liczne szkoy, brakowao w nich jednak nauczycieli oraz podrcznikw. Luki kadrowe uzupeniono maturzystami, ktrym naoono obowizek, aby w subie kraju odpracowa w szkolnictwie dwa lata, po odbyciu dwumiesicznego kursu przygotowawczego
(Enseignement: le drame de la malgachisation, le drame de la dcentralisation, 1982; Koerner, 1999).
Okres II republiki, malgaszyzacja szkolnictwa doprowadzia do dramatycznej sytuacji w edukacji, zwaszcza w latach 19781987. Poziom nauczania
w szkoach pastwowych drastycznie si obniy. Na prowincji tylko jeden
ucze na tysic, ktry zaczyna szko podstawow, koczy swoj edukacj
pozytywnym zdaniem matury. Okoo 54% spoeczestwa byo analfabetami,
a tylko 35% osb w wieku szkolnym uczszczao do szk (Urfer, 2000,
s. 2730).
W wyniku wprowadzonej ustawy o obowizkowym dwuletnim stau
w szkolnictwie dla maturzystw, drastycznie spada i tak niewielka liczba
kandydatw na studia. Po dwch latach pracy w szkoach potencjalni studenci z rnych przyczyn nie kontynuowali dalszej nauki. Ponadto pojawiy
si drastyczne rnice w poziomach nauczania w poszczeglnych szkoach,
na poszczeglnych etapach nauczania. Powstay zatem dwie grupy modych Malgaszy. Jedni po masowych szkoach pastwowych, czsto na wp
analfabeci, mimo zaliczenia nauczania podstawowego. Drudzy, nieliczni, po
prywatnych szkoach, czsto prowadzonych przez misje katolickie czy protestanckie. W nich poziom nauczania by bardzo wysoki. Na poziomie gimnazjalnym utrzyma si w nich jzyk francuski jako jzyk wykadowy. Dodatkowo w ministerstwie szkolnictwa rozkwita korupcja, nepotyzm, zwaszcza
223
w zakresie przydzielania stypendiw na wysze uczelnie, w tym take zagraniczne. Rodzice zatem, ktrzy dysponowali odpowiednimi rodkami, posyali
dzieci do prywatnych szk, a nastpnie na studia do Francji lub USA. Bilans
w dziedzinie edukacji II Republiki by zatem katastrofalny. Lata malgaszyzacji uczyniy ludobjstwo kulturowe i intelektualne wrd modych Malgaszy (Ralibera, 2006, s. 152).
Od upadku komunizmu w 1993 roku i narodzin III Republiki Madagaskaru kolejne rzdy staray si naprawi negatywne skutki malgaszyzacji systemu
edukacji. W 1997 roku ponownie nawizano stosunki z Francj, a jzyk francuski wprowadzono do szk. Podpisano porozumienie z kooperantami
francuskimi i Bankiem wiatowym o dotacj na rozwj owiaty. Jednak bardzo powoli nastpuje poprawa edukacji dzieci i modziey malgaskiej8.
Mona postawi tez, e mimo panowania na Madagaskarze ustroju demokratycznego od ponad dwudziestu lat, wadza jest nadal mocno zakorzeniona
w spoeczestwie tradycyjnym. Na pierwszy rzut oka wszystko funkcjonuje
jak w normalnej demokracji gow pastwa jest prezydent wybierany
w wyborach powszechnych, wadza ustawodawcza naley do dwuizbowego
parlamentu skadajcego si ze 138-osobowego Zgromadzenia Narodowego,
wadza sdownicza jest w rkach niezawisych sdw, istnieje administracja
pastwowa, system edukacji, suba zdrowia itp. W istocie jednak demokracja
jest nadal obcym ustrojem politycznym dla Malgaszy. Spoeczestwo malgaskie ma bowiem cechy spoeczestwa zamknitego, w ktrym nie ma miejsca
dla innowacyjnych jednostek. Dodatkowo drogi awansu spoecznego s
8 Poziom analfabetyzmu na Madagaskarze jest wyszy ni redni poziom dla wszystkich krajw Afryki Subsaharyjskiej. Analfabeci wrd osb powyej 15. roku ycia stanowili
w latach 2009/2010 a 35,5% (kobiety 38,4%, mczyni 32,6%). Niepokojcy jest zwaszcza fakt, e wysoki jest poziom analfabetyzmu wrd osb modych w wieku 1524 lata
i wynosi 35,1% (kobiety 36%, mczyni 34,1%). W tej kategorii wiekowej rednia dla Afryki
subsaharyjskiej wynosi 24,8%. Wysoki poziom analfabetyzmu wrd modziey w wieku
1524 lat moe wiadczy o braku pozytywnych zmian w dziedzinie edukacji na przestrzeni
ostatnich lat. Przyczyn utrzymywania si wysokiego poziomu analfabetyzmu mimo wzrostu
gospodarczego w latach 20022008 mona upatrywa midzy innymi w niskim nakadzie
finansowym pastwa na edukacj. W 2009 roku wydatki pastwa na edukacj stanowiy
zaledwie 3,2% PKB oraz 13,4% cakowitych wydatkw rzdu. Przekada si to na sabe
efekty nauczania. Przewidywana liczba lat nauki dziecka w klasach 16 to rednio 10,4 lat,
20% uczniw powtarza nauczanie w poszczeglnych klasach na poziomie podstawowym,
tylko 76% uczniw, ktrzy rozpoczli nauczanie w pierwszej klasie szkoy podstawowej
pozytywnie zalicza pene sze klas nauczania, i chocia 64% uzyskuje promocj do gimnazjum to brutto wskanik skolaryzacji na tym poziomie edukacji wynosi w 2009 roku zaledwie 32%. Tylko 4% uczszcza do liceum. Zob. Unesco Institute for Statistics, 2013.
224
Kinga Lendzion
225
Podstawowa idea fihavanana jest rdem istotnych walorw ycia spoecznego, takich jak solidarno, szacunek, tolerancja, a przez to stanowi
pozytywne jdro kultury malgaskiej, ktre powinno sta si inspiracj dla
elit w szukaniu drg rozwoju endogennego Madagaskaru. Niestety, poprzez
systematyczn ideologizacj i polityzacj fihavanana staa si hamulcem
rozwoju spoeczestwa demokratycznego. Propaganda polityczna kolejnych
prezydentw uwypukla jedynie nakaz posuszestwa wobec wielkiej rodziny,
spoecznoci fihavanana pomijajc jej inne pozytywne aspekty. W konsekwencji doprowadzio to do blokady wszelkiej debaty politycznej zwizanej
z ocen i krytyk zarwno przedstawicieli wadzy, jak i biecej sytuacji socjoekonomicznej. Dziaacze partii politycznych, jako czonkowie wsplnoty
braterskiej, zobowizani s do przemilczania wszelkich naduy rzdzcych.
Taka postawa uniemoliwia powstanie prawdziwej, silnej opozycji, poniewa
zawsze spotka si ona z nieprzychylnoci spoeczn, jak i bezkarnie moe
by omieszana przez aktualn wadz. Nie ma zatem miejsca na debat publiczn, spoeczestwo jest pozbawione tym samym moliwoci wyraenia
swojej opinii. Nierozwizywane na bieco problemy narastaj, jak rwnie
stopniowo ronie w milczeniu niezadowolenie spoeczne. Gdy sytuacja siga
zenitu, gdy naduy przedstawicieli wadzy nie da si ju zatuszowa, dochodzi do zamachu stanu (Urfer, 2012, s. 103108; Maier, 2010, s. 3639).
Idea fihavanana i ray aman-dreny przenika zatem przyjta wspczenie koncepcja wadzy i pastwa. W mentalnoci malgaskiej rzdzcy peni funkcj
ray aman-dreny, rodzicw, opiekunw wszystkich obywateli. Pastwo i jego
obywatele s wasnoci rzdzcych, ktrych wadza jest dodatkowo usankcjonowana przez przodkw i Stwrc. Maj zatem wadz absolutn. Przy
wyborze kandydata na urzd prezydenta nie tyle wany jest jego program
wyborczy, ile jego oglna prezentacja. Dodatkowo duy wpyw ma pochodzenie kandydata przynaleno etniczna, regionalna lub religijna oraz wiek
i status spoeczny. W konsekwencji, wybrany kandydat cieszy si cakowitym
zaufaniem swoich wyborcw.
W praktyce taka koncepcja wadzy negatywnie odbija si na yciu politycznym kraju. Kolejne kryzysy polityczne nie s rdem pozytywnych
zmian, prowadzcych do rzeczywistego rozwoju kraju, ktry poprawi egzystencj obywateli. Kolejni prezydenci i otaczajce go elity po pocztkowym
okresie uczciwych rzdw w kolejnych latach d przede wszystkim do
realizacji wasnych interesw. Nie mona tu mwi o innowacyjnoci, gdy
scenariusze wadzy si powtarzaj. Wybrany prezydent, jako ten, ktry ma
tytu ray aman-dreny, czuje si cakowicie bezkarny, co w konsekwencji pro-
226
Kinga Lendzion
227
Literatura
Amnesty International, 2010, Madagascar : Urgent need for justice, human rights
violations during the political crisis (http://www.amnesty.org/en/library/
asset/AFR35/001/2010/, dostp 02.09.2013).
Amnesty International, 2013, Rapport 2013 La situation des droit humains dans
le mond (http://www.amnesty.org/fr/region/madagascar/report-2013, dostp
02.09.2013).
Benolo, Franois, 1996, Rflxions sur la culture malgache pour une contribution
linculturation Madagascar, Aspects du Christianisme Madagascar 6,
s. 242262.
Boiteau, Jacqueline, 1999, Les raisons de la rvolte, w: F. Arzalier, J. Suret-Canale (red.),
Madagascar 1947, La tragdie oublie, Paris, Le temps des cerises, s. 4449.
Central Inteligence Agency, 2013, www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/ma.html, dostp 03.09.2013.
Chazan-Gillig, Suzanne, 1991, La societ Sakalava: Le Menabe dans la construction nationale malgache, Paris, Office de la Recherche Scientifique et Technique Outre-Mer.
228
Kinga Lendzion
229
candidatures-a-la-presidentielle-contestees_3462888_3212.html?xtmc=madagascar
&xtcr=4, dostp 03.09.2013).
Maier, Hans, 2010, Droits de lhomme et dignite humaine a Madagascar, Un pays cherche
sa voie, Missio 3.
Prsidentielle Madagascar : le premier tour s'achve dans le calme, 2013, Libration padziernik 25 (http://www.liberation.fr/monde/2013/10/25/election-presidentiellea-madagascar_942269, dostp 31.01.2014).
Rajoelison, Germain, 2002, Autorit, pouvoir et obissance dans la socit malgche, Aspects
du Christianisme Madagascar 3, s. 2640;
Ralibera, Remy, 2006, La Formation des lites Madagascar depius lIndendance, w: L. Ink
(red.), Madagascar Fentres, Aperus sur la culture malgache, volum 2, Antananarivo,
CITE, s. 144154.
Ramambazafy, Jeannot, 2001, Madagascar 43 ans dHistoire, Tribune wrzesie 11,
s. 10.
Ramaroson, Benjamin, 1995, Fihavanana Fianakaviana vie communautaire (pour
une inculturation de la vie consacre), Aspects du Christianisme Madagascar 3,
s. 129135.
Randriamanantena, Mamy W., 2009, Les trajectoires des lites malgaches: maldiction
ou choix inappropri?, Lakroa listopad 29, s. 5.
Rasolonjatovo, Joseph Martial, 2005, Les germes de conflit dans la societe malgache,
Aspects du Christianisme Madagascar 2, s. 316.
Ratiarison, Charles Hardel, 2001, Pauvert, comment attraper le progr?, Tribune kwiecie 21, s. 2.
Razafimandimby, Noro, 2010, 1972, 1991, 2002, 2009 des crises rcurrentes, R.O.I.
Madagascar Magazine czerwiec, s. 3640.
Solarz, Marcin Wojciech, 2004, Francja wobec Afryki subsaharyjskiej. Pozimnowojenne
wyzwania i odpowiedzi, Warszawa, ASPRA-JR.
Szczepaski, Marek S., 1989, Manowce wadzy. Rzecz o elitach afrykaskich, Warszawa,
Wiedza Powszechna.
Tiersonnier, Jacques, 2001, Madagascar. Les missionnaires acteurs du dveloppement, Pary,
Harmattan.
Unesco Institute for Statistics, 2013, Statistics in brief Education (all levels) profile Madagascar (http://www.stats.uis.unesco.org, dostp 03.09.2013).
UNESCO 2013: ADULT AND YOUTH LITERACY, Unesco Institut for statistic
2013, http://www.uis.unesco.org/literacy/Documents/fs26-2013-literacy-en.pdf.
Urfer, Sylvain, 2000, Lespoir et le doute, Un quart de sicle malgache, Antananarivo, Foi et
Justice.
Urfer, Sylvain, 2003, Le doux et lamer, Madagascar au tournant du millnaire, Antananarivo, Foi et Justice.
Urfer, Sylvain, 2010, La crise et le rebond. Aprs 50 ans dindependance malgache, Anatananarivo, Foi et Justice.
Urfer, Sylvain, 2012, Madagascar une culture en peril?. Antananarivo: Foi et Justice.
230
Kinga Lendzion
Wesoowski, Wodzimierz, 2013, Teoretyczne aspekty badania elit politycznych, w: J. Grotowska-Leder, E. Rokicka (red.), Nowy ad? Dynamika struktur spoecznych we wspczesnych spoeczestwach,
d, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego.
Vrin, Pierre, 2000, Madagascar, Paris, Karthala.
The World Bank, 2013, Madagascar: Measuring the Impact of the Political
Crisis (http://www.worldbank.org/en/news/feature/2013/06/05/madagascarmeasuring-the-impact-of-the-political-crisis, dostp 03.09.2013).
231
Joel J. Janicki
Soochow University, Taipei, Taiwan
232
Joel J. Janicki
against Maos Red Army. The gross corruption and mishandling of the local
economy denied the Taiwanese the post-colonialist liberation that they had
so enthusiastically anticipated upon retrocession in 1945. Instead, the Nationalist Government imposed Martial Law in 1947 and enforced it until 1987.
An extended period of terror and oppression ensued throughout the island,
a time when the Taiwanese language was suppressed and an intensive sinification of all aspects of Taiwanese cultural and social life was undertaken.
The present study is an attempt to highlight aspects of Taiwanese identity
through both periods of cultural domination. In particular, it aims at examining the role of Japanification in the colonial period and the repression of
Taiwanese language and culture during the martial law period. The study will
make use of two works of literature written in Japanese by Taiwanese writers,
The Orphan of Asia (1945, 1956) by Wu Zhou-liu and The Elegy of Sweet
Potatoes: Stories of Taiwans White Terror (1993), a thinly veiled fictionalized autobiography, by Tsai Tehpen.
If you ask
Who is the father of the island of Taiwan
I will tell you
The sky is the father of the island of Taiwan
If you ask
Who is the mother of the island of Taiwan
I will tell you
The ocean is the mother of the island of Taiwan
If you ask
What is the past of the island of Taiwan
I will tell you
Blood and tears drop on the feet of the history of Taiwan
If you ask
What is the present of the island of Taiwan
I will tell you
Corruption in power is eroding the Taiwanese soul
If you ask
What is the future of the island of Taiwan
I will tell you
Step out on your feet, the road is open to you.
Lee Min-yung
(Translation: Joyce Huang)
233
The political fate of Taiwan has long been linked with the competition
among the great powers for dominance over East Asia. Taiwan has often
found itself at the epicenter of strategic conflict. China ceded Taiwan to
Japan after the 1895 Sino-Japanese War, marking the fall of China and
the rise of Japan and its imperialist expansion that lasted until 1945. The end
of World War II marked the return of Taiwan to Nationalist China and
a new era of US military presence in the Pacific and the Far East. With the
French defeat at Dien Bien Phu in 1954, the CIA became involved in Vietnam and the US signed the US-ROC Mutual Defense Treaty, giving the ROC
and the Nationalist KMT the chance to consolidate its authoritarian regime.
Taiwans security and national identity has been undermined by the U.S.
rapprochement with the Peoples Republic of China in the 1970s. Taiwans
consequent loss of international standing profoundly unsettled the KMTs
legitimacy in Taiwan, yet these dramatic events served to catalyze the democratization processes that took place on the island in the 1980s and 1990s,
leading to the transformation and, increasingly, the Taiwanization of the islands political system and power structure. This transformation culminated
in Taiwans first popular presidential election in 1996. With the rapid rise in
Chinas stature and the increasing support that the US gives to the OneChina Policy, Taiwans security and national identity are being severely put to
the test. The loss of soft-power influence of US in the post-911 world together with Chinas strategic rise has all but put to an end Taiwans bid for
independence. (Chu 133)
Taiwans marginalization has brought about an increasingly desperate
need for recognition of its status among the worlds nations. The Peoples
Republic of Chinas sweeping efforts to reign in Taiwans international
achievements and to incorporate the renegade province into its own
sphere of influence are daunting. Several recent incidents indicate Chinas
determination to impose its will on the way its own people and the world see
Taiwan. The Taiwanese-born film director Lee Angs tribute to his native
land in accepting the award for Best Director for his film The Life of Pi at
Hollywoods 2013 Academy of Motion Pictures was silenced by Chinese
censors when he extended his gratitude to the people of Taiwan. Chinese
officials are loath to have the word Taiwan mentioned in any context that
would strengthen its image as an independent entity distinct from China.
Similarly, the 2013 female doubles championship at Wimbledon, won by
Hsieh Su-wen and Peng Shuai, marked the first time a Taiwanese player had
won a grand slam event, once again putting the worlds spotlight on Taiwan.
234
Joel J. Janicki
In response to a question about the significance of the victory for her nation,
Hsieh was silenced by her Chinese partner who flatly declared that Taiwan
was not a nation. Also to the point, a recent article about Taiwan in the Economist (July 13th 2013) entitled Desperately Seeking Space on Taiwans
economic isolation, revealed once again the hoops that it is forced to jump
through in its efforts for international recognition in order to appease its
cross-strait big brother. In its free-trade agreement with New Zealand
Taiwan was referred to not as an independent state but as the separate
customs territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu (Chinese Taipei).
(3738) The reduction of Taiwan to the status of Chinese Taipei is both
inaccurate and humiliating.
The marginality of Taiwan, currents in Taiwanese history, and the development of a Taiwanese national consciousness are largely the outcome
of its geopolitical position in the double shadow of Japan and China. Nevertheless, in the past hundred and twenty years, since its fifty-year annexation
by the Japanese, 18951945, its post-war occupation by mainland forces
and the subsequent 40-year period of martial law, 1947-1987, followed by
a period of extensive democratization, Taiwan has developed a distinctive,
albeit embattled national identity. Taiwanese have a strong psychological
bond to a defined land and landscape and a distinctive culture engendering
a sense of belonging among its inhabitants. Just as Chinas modern national
identity emerged from the shame and humiliation of defeat and domination
by western powers going back to the 1842 Opium War, Taiwan and its
people have arrived at self-definition through colonization, occupation, threats, encroachments and oppression of hegemonic powers in the twentieth
century, having gone through stages of recovery, redress, reform and rebuilding.
This paper will focus on aspects of Taiwanese identity by examining two
books by Taiwanese writers, Wu Zhou-lius novel, Orphan of Asia (1946),
and Tsai De-pengs thinly fictionalized memoir, Elegy for the Sweet Potatoes
(1993), a description of the thirteen-month period (Oct, 1954-Nov. 1955)
that began with his arrest, interrogation and imprisonment when he became
caught up in the network of the White Terror campaign in Taiwan. The book
is a tribute to his fellow Taiwanese victimized by the KMT regime. His
not-guilty verdict and release after only thirteen months puts the fate
of his guilty fellow inmates in perspective. Both writers are products of
the third generation of Japanese colonialism; consequently, both works
were originally written in Japanese. Wus novel was written at the end of
235
World War II; its settings shift from Taiwan to Japan and China and back
to Taiwan, primarily in the socially and politically unstable years of the 1930s
and 1940s. Background information related to the setting of the novels-the
Japanese colonial period for Wu and the Martial Law period (19471987) for
Tai-will precede discussion of the literary works.
Taiwanese consciousness and recognition of a living and lived presence
have been evolving for centuries. Ihla Formosa, the Beautiful Island so
called by Portuguese mariners goes back to sixteenth-century Taiwan inhabited largely by Polynesian tribes. Dutch and Spanish explorers arrived there in
the 17th century. The Dutch used the island as a base for its trade with Japan.
Later in the declining years of the Ming Dynasty in the 17th century waves of
Han settlers arrived from Fujian and Guandong provinces across the Taiwan
Strait. Taiwan officially became part of Chinese territory on April 14, 1684,
in the 23rd year of the reign of the Qing emperor Kangxi (). 70% of
Taiwanese have their historical origins and language (Minnan yu) in Fujian
province.
The island was largely ignored by the ensuing Qing Dynasty until late in
the 19th century. It was made a province in 1885, barely ten years before it
was ceded to the Japanese. Modern Taiwan essentially begins with Japanese
colonial rule following the first Sino-Japanese War (189495) and the signing
of the Treaty of Shimonoseki in 1895. This began a period of cultural difference from the mainland as well as continued national allegiance, spawning
a sense of difference and sameness. Japanese rule and culture brought with
it economic progress as well as such issues and ideas as democracy, legitimization and a re-imagining of history, together with policies of racism, militarism, imperialization and assimilation of Japanese values which were all
imposed on the islanders.
Japan took over a promising land that lacked both physical and institutional infrastructure. China had regarded Taiwan from a local, provincial perspective governed by a restrictive set of laws that hampered the islands
efforts at modernization and kept it a provincial backwater. Japans securing
of Korea and Taiwan into its newborn empire marked the beginning of
a New Asia. The economic benefits Japan envisioned from colonial Taiwan
included steady supplies of rice and sugar and an outlet for its surplus population. It was viewed as an economic hub in Japans East Asian Empire and
a base for military expansion. (Edmonds 25) Taiwan benefited through the
development of its agriculture, a greatly improved infrastructure and living
standards. While Japanese objectives were intended to serve Japanese do-
236
Joel J. Janicki
mestic and strategic concerns Taiwan enjoyed substantial growth and output
for over 40 years. It achieved a per-capita income close to that of Japan itself.
The quality of human resources improved through enlightened health policies, widespread formal education and job training. The local infrastructure,
including roads, railroads, hospitals, harbors, irrigation systems, sewage systems, electric power, a modern banking and monetary system, creation of
news media, were developed and improved. The number of paved roads
increased dramatically from 164 km in 1899 to 4,456 km 1935. Disease control limited outbreaks of plague, cholera, smallpox, malaria and dysentery.
The Chianan irrigation system (1930) built under the guidance of the Japanese was one of the largest reservoirs in East Asia. (Roy 3842)
The dark side of the Japanese colonial period was marked by the brutal
repression of Taiwanese resistance, especially in the early years of its rule,
culminating in the treachery of the 1902 massacre of 360 rebels who had
accepted the Japanese governments offer of amnesty. The Taiwanese were
invited to a banquet at the Tauulok assembly hall on May 25, but once the
guests were inside, the hosts locked the doors and slaughtered the former
rebels. (Roy 36) Most of the uprisings took place in the south and were
led by Hakkas, who arrived in Taiwan from Guandong. With the capture
of Tainan in October, 1895 organized Taiwanese resistance came to an end,
yet guerrilla campaigns and six major uprisings met with merciless reprisals:
the Yun-Lin Massacre of June 1896 resulted in the deaths of 6,000 Taiwanese. (Roy 3536)
Insurrectionary activity persisted throughout the occupation; in the period
1895-1920 over 8,000 were arrested for sedition, with the numbers gradually
diminishing to 6500 in the 1920s and 3400 in the 1930s. Taiwan was under
effective military dictatorship for most of the occupation, the governorgeneral most often being a military officer (18951919; 19261945). Yet
the growing conviction of the ineffectiveness of such bloody sacrifices
went hand in hand with increasing efforts to achieve reform through political
and social activism. This trend was reinforced by Japanese efforts to
blunt local dissatisfaction through political reform and giving the Taiwanese
a limited voice in public affairs. (Edmonds 36)
Japans policy of assimilation, or Doka in Japanese, accelerated the alienation of Taiwanese from China, its culture and language. Assimilation ostensibly reduced exploitation and discrimination of Taiwanese by the Japanese
administration, especially in the area of education as increased opportunities
were given to local Taiwanese to attend institutions in Japan. The official
237
238
Joel J. Janicki
239
240
Joel J. Janicki
241
242
Joel J. Janicki
243
244
Joel J. Janicki
245
Taiming has nowhere to turn. Everywhere he looks he sees the mistreatment of his countrymen: The abuse of a rice merchant by Japanese
inspectors, demanding bribes and freebies; the peremptory tone of civil
servants in dealing with challenges to authority; the extortion of exorbitant
taxes under the guise of national emergency: taxes which in fact are used to
build comfortable apartment buildings and other amenities for the wielders
of power; his indignation at the exploitation of local labor for self-serving
luxuries is maddening.
Meanwhile, the local villagers suffer. The imposition of rice quotas results
in the hoarding of rice being treated as a treasonable offense. Ravenous search parties in Taimings village uncover hidden supplies of rice with ominous consequences. Japanese requisitions divide families with a son working
as an official berating his mother, the mother branding her son a pawn of the
Japanese, a division which leads to the premature death of the mother.
The pro-Japanization camp among the Taiwanese forsakes its history, rejects its traditions, and raises its children in the Japanese spirit. Taiwanese
embrace Japanization only to be deemed racially inferior. A weakening of
Taiwanese society, the emasculation of their ambitious sons blinded by the
lure of status, self-empowerment and material rewards leave only the villagers
uncorrupted.
Taiming, disenchanted with life in Taiwan, dreams of returning to the Mainland. Unable to wade through the bureaucracy to obtain his passport, he
simply bides his time. Honest men will always be fools, he concludes. The
tendency to change surnames from Chen to Azuma based on variations
of Chinese characters, the desire of those indulging their pride in being
part of something bigger, part of the expanding Japanese Empire-all these
things oppress him. (180) His self-disgust surges at the efforts of Taiwanese
to become loyal Japanese citizens. Yet the assimilationists and imperializationists, in their total acceptance of imperialism, the dutiful and devoted ones,
come up against a ceiling to their ambitions, unable to assume a rank superior to their Japanese counterparts. They possess a lackey mentality that
makes them look down upon their fellow islanders. Meanwhile, Taimings
erudition, together with his aloofness and detachment, allows him to see how
things really work, antagonizing his superiors and their fear of criticism
Flower and fruit imagery abound in the novel and take on symbolic features: Figs, (201) deep red juicy and ripe, suggest two ways of life: a flower
blossoms prettily and fades away without bearing fruit, on the one hand;
on the other, the fruit, though not showy, is yet substantial. The lotus plant
246
Joel J. Janicki
is unhindered, fully able to expand its life force without having had to compromise its individuality. (202) Taiming, the Taiwanese lotus, struggles to
emerge from his passivity in order to learn to deal with reality. He is disenchanted by the wastefulness of an office job and office work in general, marred by factions, sycophancy and informers; he is filled with nostalgia for
China whenever he hears-or imagines--a Beijing accent.
Taimings position as outsider enables him to see clearly the illusions and
delusions of those around him; he cringes at the abuse of words like patriotic
and unpatriotic in the mouths of the self-serving and at the hypocrisy of those who have sold out to the Japanese, having bound themselves up with their
fate, trusting in the modernization process as a promise of wealth and well
being. He sees the tragedy of the Taiwanese people (237) in being exploited
materially and spiritually, working as hard as possible without bearing the
expected fruits.
The orphan image comes out as he witnesses the death of his mother and
brother and their needless sacrifice to the demands of the Japanese authorities. He imagines the deaths of all members of his family and the fate of
a nation that prevents success at any level: He felt his soul freeze over as
if he were in the middle of a living cemetery. (243) He is powerless to
prevent the meaningless death of his younger brother, Zhinan, who dies
a soldiers death. Self-disgust and a rage of guilt at the sense of his own
impotence overpower him. Taimings thoughtfulness on the death of his
brother--its very pointlessness--bring to fruition his own sense of frustration
and incompleteness. Forced to make compromises at every turn; his feckless
life abroad in Japan and China without anything essential coming of it-his
thoughts conspire to elicit from him a bitter cri de coeur at lifes injustice.
On the verge of madness, he alludes to Lord Guan from the Romance of
the Three Kingdoms:
I aspired to be a scholar/But bowed to thugs--/ Where is the hammer to
beat violence?/ As the hero ever dreams,/ The Chinese spirit lives--/ I will
lose this life of mine;/ O but how could this be?/ The slave life drips with
resentment,/ O but how do we suffer brutes?/ Comrades, reclaim old hills
and stream,/ Rise, ye six million, rise ye together--/ Your blood simmering
die for duty. (244-245)
The people, the land, nature itself are all skinned, all shorn of life. Filled
with bitterness, he spouts a mad torrent of abuse directed at his countrymen,
reduced to slaves and beasts, and he himself is the Fool. His vision reveals
the complex problematic of self and national identity, the conflict between
247
248
Joel J. Janicki
249
official account of the national past and political history, overlooking the
distinctiveness of Taiwan as a cultural and historical entity; rather, it was made to fit into the one-China policy as a way of legitimizing KMT rule. Thus,
ethnic Taiwanese were re-educated in accord with KMT nationalist precepts,
repressing as well the positive aspects of the Japanese colonial period. (20)
Taiwan became the inheritor of a continental Chinese tradition, 4,000 years
of recorded history, a culture and geography only imagined by Taiwans
populace. The ongoing political conviction of the superiority of Chinese
civilization made it imperative to defeat the Communists on the mainland.
Preserving Chinese culture was of paramount importance; Taiwanese
self-rule of Taiwan was not. The near paranoid fear of the communist menace by the countrys leaders compelled the people to devote themselves
to returning the KMT to power on the mainland.
Confucian paternalism inculcated patriotic civic culture among the populace at large that led to the victimization of Taiwans Japanese-educated elite,
the suppression of Taiwanese culture and the quashing of democratic stirrings. The KMT eventually succeeded in co-opting promising individuals
among the Taiwanese and tolerating limited dissent. Yet it always retained its
prerogative to arrest those it deemed as dangerous and impose swift and
merciless summary judgment and execution.
The immediate post-war years were marked by a government-imposed
silencing and denial of the Japanese past: the Japanese language was banned
from government-controlled mass communication outlets which also blocked out communication from Mainland China. Discussion of the Japanese
past became taboo even though the immediate post-war generation spoke
and wrote in Japanese. Taiwans Japanese experience was made victim to
the official policy of anti-imperialism and anti-communism. Thus, Taiwan
willy-nilly became an enemy of Japan, with the mainlands war against Japan
becoming Taiwans war, even though the Taiwanese had been fighting on
the Japanese side. The Japanese colonial presence maintained a visual presence in Taiwan in the form of public and government buildings: Imperial
University was renamed National Taiwan University; the Presidential palace,
law courts, prisons, police headquarters, schools, post-offices, and railway
stations were housed in structures designed and built by the Japanese. Shinto
shrines were reformed into memorials of martyrs of the Republican Revolution. (Heylen 22)
In 1936, even before the Sino-Japanese war had begun, Mao Zedong had
urged the Taiwanese to strive for independence. Historically, Taiwan had
250
Joel J. Janicki
never been part of the Republic of China founded in 1911; only with the
creation of the Peoples Republic in 1949 and a hostile Chiang on Taiwan did
China have designs on controlling the island. Taiwans strategic position
vis--vis Soviet naval forces at the onset of the Korean War, cutting off northeast Asia from Southeast Asia made it, from the perspective of American
Cold-War policy, a vital part of containment strategy. Trumans announcement of an end to military aid to the ROC in January, 1950 was pre-empted
by the North Korean invasion of the South in June of that year. American
support for Taiwan continued until it was deemed in the early 1970s that
improving relations with China served its vital interests. The KMT struggle
against communist subversion on the island went hand in hand with US military support and CIA assistance. This became especially true after 1949.
The Civil War made the question of Taiwanese independence anathema
to both Chiang and Mao. (Taylor 176)
Chiang Ching-kuo, the son of Chiang Kai-shek, had a reputation for being
incorruptible, energetic, determined, amiable, pragmatic, unassumingone
who cared for the welfare of the ordinary man. (Taylor 210) Yet after 1950,
through his control of the islands security organizations, he became known
as the enforcer of the White Terror and the brutal suppressor of the
Taiwanese people. The sense of security provided by the presence of US
Navy battleships in the Taiwan Strait gave the KMT leadership the opportunity to focus on the suppression of underground communist movements
as well as on pro-independence sympathizers and repressive activities directed against the population as a whole. Even mild criticism of the government
at the time was sufficient cause to be arrested and simply disappear. In the
words of a CIA officer, Ching-kuo got all the Communists, but also a lot
of others. (Taylor, 211)
Chiang Ching-guo had lived in Soviet Russia for twelve years, 19251937,
including the years of the Great Terror. In the summer of 1936, a group
of former Trotskyites was arrested, charged with treason. Their confessions,
under torture, tended to incriminate others in ever widening circles. Monstrous charges, abject confessions, and executions followed in turn. A total
of 3.8 million were charged with counter-revolutionary crimes, and over
780,000 were executed, including some of Ching-kuos colleagues and
mentors. Ching-kuo received his political education at a time when it was
foolhardy to think critically and voice objections to those in power. Propaganda rationalized the political trials as a necessity in the light of the threats,
supposed and real, surrounding Russia. (Taylor 79) Ching-kuo learned from
251
his Russian experience and applied his learning to the post-war situation in
Taiwan.
Ching-kuo had the enthusiasm and reforming zeal characteristic of communist idealists that he combined with pragmatism and patriotism. His Russian years taught him the value and strength of strict party discipline. (77) His
memoir on his Russian years, Twelve Years in the Land of Snow and Ice, was
written in Russian and included a description of his Russian university training and his marriage to a Russian woman. His years there gave him firsthand experience with the Soviet security system and the use of informers.
This he put to good use in Taiwan as his primary function was to oversee
internal security. His creation of a huge and pervasive network of agents and
informants including those at the university during Martial Law (declared
on May 20, 1949) remained in effect for 38 years.
His Soviet legacy led to him to devise a re-education center, the New Man
School, where prostitutes, gamblers, opium addicts and drunks were treated
humanely under the policy of help first, punishment second. (92) Yet
it was more broadly applied to political prisoners-those sentenced for minor
crimes and those deemed not guilty-- who were subjected to long terms
of political indoctrination before they were set free. Also in emulation of
the Soviet model, he oversaw the development of political commissars
and inspectors at his Young Cadre School to implement his security system
and reform programs. (Taylor 199)
Under Martial Law, Ching-kuos Taiwan Garrison Command arrested and
punished individuals perceived as threats to security. More than 10,000 civilians were arrested and tried. Principle targets included communists, critics of
the Chiang family, and those advocating political reform. By the mid-fifties
14,000 political prisoners were being held on Green Island. The official figure for all arrests in Taiwan under martial law from 1949 to 1987 is 29,407,
with 4,500 executions. (Taylor 220) The overzealous activities of internal
security agents, with their inflated numbers, which served to justify their existence, led to the arrest and imprisonment of countless numbers of innocent
people. The White Terror was a series of large-scale campaigns of politically
motivated arrests of intellectuals in the 1950s charged with plotting to overthrow the government and were often sentenced to death. Unofficially,
90,000 arrests were made with half that number executed. Campaigns on
a smaller scale continued from the 1960s to the 1980s. Significant funding
for Ching-kuos intelligence and special operations units came from the
CIA. (Taylor 220)
252
Joel J. Janicki
253
254
Joel J. Janicki
255
Student Incident and executed in September, 1950, with ten others; his
body was openly displayed as a deterrent to would-be demonstrators. His
fate mirrored those of other sons of elites and respected members of society.
(Tsai 48)
According to Youde, most victims of the 228 Incident and its aftermath
were either Taiwans cultural elite or from the small town gentry class with
poor students largely left unharmed. Students turned against the KMT and
looked to the Communist Party for support. Left-wing sentiment spread
like wildfire as student anti-government demonstrations finally came to
an abrupt end with the April 6th Student incident. In NTTUs math department only one student remained: the others were arrested, dropped out,
or were on the run. (53)
Youde makes frequent reference to the Sedition Law as an effective tool
of Martial Law. Enacted in June, 1950, it was a particularly nefarious tool
of the government to curb repression and intimidate the populace. The
specific articles stipulated, among others, the mutual guarantee agreement
at the workplace of the arrested, namely, that if one person in a group
of three to five is arrested of sedition, the others are also to be arrested for
failing to report it. Article 4 of the Sedition Law mandated the death sentence
for offering aid to enemies of the state. Youde described the fate of the
village of Lu-ku where at least 40 local residents were put to death for giving
food and shelter to political refugees. (204)
In his collective portrait of Taiwanese prison life Youde depicts with great
compassion and appreciation the poignant humanity of his fellow inmates
and their capacity for suffering. He describes in detail their camaraderie and
their willingness to share whatever bounty might arrive in parcels from home
and their respect and fellow-feeling for each other. One of the prison rituals
described is that of the spontaneous singing of a farewell song to prisoners
being marched off for execution under the escort of white-helmeted military
police. Many of the songs were Japanese songs. It was the tradition of the
inmates to see the condemned man off by singing his favorite song. In one
case it was the Horse-Drawn Wagon (Horo- Basha):
To the distant sunset, the leaves scatter.
Along the tree lined road, swaying to and fro,
You in a horse drawn wagon, I see you off.
Parting of yesteryear, became forever.
(Sleep peacefully, comrade of fatal disaster) (253)
256
Joel J. Janicki
The inmates, most prominently among them the author himself, held
Chiang Kai-shek responsible for the human losses: the miserable and wasted lives of thousands of Taiwanese held in detention. The most repugnant
aspect of Tsais imprisonment was the period of re-education when prisoners were forced to sing Baldies, i.e., Chiangs, praises in order to secure
their release. (362) Chiang Ching-guos relaxation of the torture policy
in the early 1950s made him appear enlightened compared to his father
even though he was the mastermind of the security and re-education
system. (173)
This attitude was in strong contrast to the initial outpouring of feelings
among Taiwanese at the restoration of Taiwan to Chinese rule (guang fu)
in 19456. Taiwanese youth unfamiliar with Mandarin saw Chiangs arrival
as the blossoming of national pride. Taiwan was a country of six million
whose youth were eager to study the Three Principles and Mandarin
Chinese. (336)
For Youde, Chiang Kai-shek imposed on Taiwan a scourge worse than
the atomic bombs dropped on Japan. Article 2.1 of the Sedition Law imposed sentences of ten years to death; one hundred false arrests as the cost
for one real one was acceptable to Chiang, while rewarding the secret police
for arrests, encouraged them to make false arrests. Youde envisioned
the dictator as Yen-lo, the guardian at the gates of hell. (418)
Youde is critical of the United States role in post-war Taiwan. He sees
grave lack of foresight in its handing over Taiwan to the Chiang Kai-shek
regime, in turning a blind eye to the 228 massacres, and in its abundant
support for the Chiang dictatorship. He condemned U.S. acquiescence
to human rights abuses throughout the world if local dictators were anticommunist.: The United States dropped two atomic bombs on Japan. But
on Taiwan, it dropped the Chiang regime, an even more destructive, unlimited bomb. (141)
Taiwanese were being slaughtered by their supposed parents whom
they had welcomed with open arms. Chiang arrived in Taipei for the first
time on Oct. 21, 1946. The riotous welcome accorded him by the Taiwanese
made them tipsy with the sense of freedom. But the bitter fate of the sweet
potatoes changed their view of him: he was no other than the deranged
killer, the person who bore the final responsibility for the February 28th massacre and the very person who gave the order Do not let one criminal escape
even if a hundred are killed mistakenly. (140) He was the instigator of
the White Terror. For the Taiwanese youth who had cheered Chiangs arrival
257
in Taiwan, and were later sent to their deaths by him, Chiang was taking
revenge and retribution on Taiwan for his loss of the mainland. According
to a reporter from Life Magazine, none of the prisoners of Green Island
were guilty of any crime by American standards. (419)
Most repugnant for Youde were the mandatory Study Sessions when those being re-educated had to swallow and regurgitate the teachings of
Chiang Kai-shek which were filled with sayings on brotherly love such
as: repaying enmity with virtue and refraining from taking revenge.
Youde, rather, saw Chiang in completely different colors, as repaying favor
with retribution. (418) One final act of indignity Tsai had to undergo before
his release was the pledge of perpetual support of Chiang and devotion to his
sacred war against Communism and Russia. (428) He also was warned to
keep mum about his experience of the world of White Terror: according to
Article 7 of the Sedition Law any form of communication or description
about the doings of the governments security organs and military against its
own people would be interpreted as engaging in behavior beneficial to the
enemy. The reality of the threat is evidenced by the fact that his memoir
would wait forty years to be published.
The encouragement of implicating others to postpone ones execution date resulted in many innocent victims being dragged into prison through the
security net. The author noted the number of teenagers arrested, the virginal
youth of Taiwan. The song Our Youth was chanted as a young printers
apprentice was taken away for execution: Our youthful lives, bright yellow
like fire,/ Burning in the fields of battle. The youth was sentenced to death
for a printers error emending the slogan Resist Russia to Surrender to
Russia. (263)
Forced confessions led to the magnification of tragedy. One unfortunate
case involved the arrest and conviction of twenty-two people: six were executed, two were given life terms, six--ten years, five--seven years, one--five
years and one a one-year term; three were found not guilty. In another, sixteen people were implicated by a single man who had caved in under torture.
Those arrested were those who had helped him and given him money as
a fugitive. Pondering their fate brought such proverbs to mind as To kill
with a borrowed knife and To be bitten by ones own dog but otherwise
offered little solace.
Mainlanders were also among the victims of 228 and the White Terror.
At first only KMT members had been allowed to come to Taiwan. Communists disguising themselves as KMT members managed to enter, getting into
258
Joel J. Janicki
259
past, rendering opaque and obscure what should remain in a clear historical
context to allow the present generation and those to come the means to
understand and learn from the past. Civil society must remain protective of
its rights and ever vigilant of those in power.
The Taiwanese, while retaining their Confucian cultural traditions, continue to explore and celebrate their ethnic identity. (Bedford 202) At the same
time they continue to develop along the path of democracy and grow as
a society from the changes such a development inevitably brings about.
Taiwans relatively new tradition of democracy is one of its most precious
assets, one that sets a clear line of distinction in their national identity from
that of their neighbors across the Taiwan Strait.
WORKS CITED
Bedford, Olwen and Kwang-kuo Hwang, 2006, Taiwanese Identity and Democracy:
The Social Psychology of Taiwans 2004 Elections, New York, Palgrave MacMillan.
Boym, Svetlana, 2001, The Future of Nostalgia, New York, Basic Books.
Ching, Leo, 2007, Orphan of Asia: Review, MCLC Resource Center Publication,
February (MCLC.OSU.edu/rc/pubs/reviews/ching.htm).
Chu Yun-han, 2011, Navigating between China and the United States: Taiwans Politics
of Identity, in: Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in
the Twenty-first Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge.
Dai, Bao-cun, 2007, Taiwan Culture Association. From the Taiwan Culture Association
to the Remolding of Taiwanese Culture (www.culture.tw/index.php?option).
Edmonds, Richard Louis and Steven M. Goldstein, 2001, Taiwan in the Twentieth
Century: A Retrospective View, Cambridge, Cambridge University Press.
Eyton, Laurence, 2004, Shattering the Myths: Taiwanese Identity and the Legacy of KMT
Colonialism, Taipei, Yu Shan.
Fleischauer, Stefan, 2011, Perspectives on 228: The 28 February 1947 uprising in contemporary Taiwan, in: Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity
in the Twenty-first Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge,
p.3550.
Gallerano, Nicola, 1995, History and the Public Use of History, in: Bedarida, Francois,
ed. The Social Responsibility of the Historian, Oxford, Berghahn Books, p. 85102.
Hermitary: Resources and Reflections on Hermits and Solitude: Tao Chien (Tao Yuan-ming),
Poet of Reclusion, 2002 (http://www.hermitary.com/articles/tao_chien.html).
Heylen, Ann, 2011, Legacies of Memory and Belonging, in: Schubert, Gunter and Jens
Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in the Twenty-first Century: Domestic, regional and
global perspectives, London, Routledge, p.1731.
260
Joel J. Janicki
Lee, Yu-lin, 2008, Writing Taiwan: A Study of Taiwans Nativist Literature, VDM Verlag.
Ngo, Tak-Wing, 2007, The Absence of Lustration and its Implications for Taiwans
Democratic Governance, Paper presented at the annual conference of the European Association of Taiwan Studies, Stockholm, 20-22 April 2007.
Roy, Denny, 2003, Taiwan: A Political History, Ithaca, NY, Cornell University Press.
Schubert, Gunter and Jens Damm, eds., 2011, Taiwanese Identity in the Twenty-first
Century: Domestic, regional and global perspectives, London, Routledge.
Taylor, Jay, 2000, The Generalissimos Son: Chiang Ching-kuo and the Revolutions in China
and Taiwan, Cambridge, MA, Harvard University Press.
Taylor, Jeremy E., 2001, From Hello Kitty to Hot-Springs: Nostalgia and the Japanese Past
in Taiwan, Cathay skripten Working Papers, Ruhr-Universitat, Bochum Germany.
Tsai, Tehpen, 2002, Elegy of Sweet Potatoes: Stories of Taiwans White Terror. Translated by
Grace Hatch, Taipei, Taiwan Publishing Co.
Winterton, Bradley, 2004, John Bull Stands Up for Taiwan, Taipei Times, Mar. 28,
2004, 18.
Wu Zhou-liu, 2006, Orphan of Asia, New York, Columbia University Press.
Angelina C. Yee, 2001, Constructing a Native Consciousness: Taiwan Literature in
the 20th Century, The China Quarterly, 165: 83101.
261
Iryna Galaktionova
Otwarty Midzynarodowy Uniwersytet
Rozwoju Czowieka Ukraina, Kijw
262
Iryna Galaktionova
263
264
Iryna Galaktionova
265
2004 roku wygaso, a beneficjent rewolucji pomaraczowej Wiktor Juszczenko przegra drug kampani wyborcz i do wadzy doszed w cakowicie
legalny sposb jego oponent Wiktor Janukowycz, badacze zwrcili uwag na
inny aspekt relacje midzy spoeczestwem a czynn wadz. Powstao
inne pytanie jak moe dziaa spoeczestwo obywatelskie w warunkach
prezydentury Wiktora Janukowycza?. Rozpatrywaniu tej kwestii powicili
swoje prace Sergij Riabow ("<>, 2008), Jarosaw Pasko (, 2008),
arysa Koczubej (}>{, 2008), Oleksandr Czuwardynskyj (^{, 2008), Sergij Priuckyj ({, 2010), Wiktor Spiwak (`,
2010), Danyo Ionenko (, 2011), Wiaczesaw Sergejew (,
2011), Iryna Matwijenko (, 2012), zesp autorw w pracy zbiorowej pod red. Oleksandra Skrypniuka (, 2010). Widzimy, e ten
etap badawczy by czciowo uwarunkowany politycznym kontekstem, ale
w konsekwencji przysporzyo to wiele analiz socjologicznych i politologicznych w tym zakresie.
Co do trzeciego etapu, naley stwierdzi, e jest on przyszoci bada
spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie i te uwarunkowany jest ukraiskim kontekstem politycznym. Naley si spodziewa kolejnych analiz powizanych ze zjawiskiem tak zwanego Euromajdanu, ktre bez wtpienia
byo zjawiskiem unikatowym w historii spoeczestwa okresu niepodlegoci.
Wanie ten okres jest ciekawy dla badaczy z punktu widzenia rozwinicia
innowacyjnoci obywateli. Euromajdan i kampania wolontariacka skierowana
na pomc onierzom i poszkodowanym na skutek wydarze na wschodzie
Ukrainy to najlepsze wiadczenia wysokiego poziomu innowacyjnoci obywateli w czasach kryzysu politycznego. Bdziemy czekali na gruntowne analizy
w tym kierunku.
Mona zauway pewn odrbno w podejciach do analizy kwestii obywatelskoci w Polsce i na Ukrainie. W Polsce tematem spoeczestwa obywatelskiego zajmuj si przewanie socjolodzy i politolodzy. Na Ukrainie
ten temat jest domen politologw, jednake filozofowie i prawnicy take s
aktywnie zainteresowani wtkami obywatelskoci. Socjolodzy s zaangaowani w te badania na poziomie sonday opinii spoecznej oraz analizy aktywnoci spoecznej i politycznej obywateli. Najbardziej znaczc prac socjologiczn dotyczca analizy rozwoju spoeczestwa Ukrainy jest praca zbiorowa
Instytutu Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy pod red. Waerija
Worony i Mykoy Szulgy (, , 2001). Praca ta zawiera artykuy
socjologw ukraiskich powicone tematom kompetencji obywatelskiej
(Sergij kiejew, Switana Oksamytna), ksztatowania spoeczestwa obywa-
266
Iryna Galaktionova
267
pod red. Wasyla Sirenka (`, 1997), Wiktora Cwetkowa, Iryny Kresinej
(, `, 2004), Oeksandra Krywuli (<, 2005), Jurija Bytiaka (<, 2007), Oleksandra Skrypniuka (, 2008 i 2010).
Na pocztku lat dziewidziesitych w nauce ukraiskiej powstaa jeszcze
jedna dziedzina zarzdzanie w administracji publicznej1. Prace naukowe
z tej dziedziny maj interdyscyplinarny charakter i kumuluj dowiadczenia
z politologii, socjologii, prawa oraz innych dziedzin. Badacze z tej dziedziny
interesuj si zagadnieniami spoeczestwa obywatelskiego z punktu widzenia
realizacji public policy, dziaalnoci instytucji pastwowych i samorzdw
lokalnych. Wtki obywatelskie s widoczne w dorobku takich naukowcw
z dziedziny zarzdzania pastwowego, jak na przykad Bogdan Krawczenko
(}, 2001), Oeksij Jakubowskyj i Tetiana Butyrska (>{,
, 2004), Switana Rewa (", 2006), Ganna Rutar (", 2011),
Iryna Matwijenko (, 2012), Sergij Pinczuk (`}, 2012).
Problematyka obywatelska widoczna jest rwnie w badaniach z kulturoloznawstwa (^`{, 1999; }, 2005; , 2005; ,
2008) i nawet wojskowoci (, 2009) i religii (, 2007). Mychajo
Chodakiwskyj na przykad uwaa, e ukraiski system wartoci politycznych
znajduje si pod oddziaywaniem trzech wektorw: 1) nowego systemu wartoci, ktry jest importowany z pastw cywilizacji zachodniej; 2) starego,
czyli radzieckiego systemu wartoci, postaw i stereotypw zachowania,
ktre wci posiadaj swoje miejsce w wiadomoci spoecznej; 3) wartoci
tradycyjnej kultury narodowej, ktra szybko odradza si w niepodlegym pastwie (^`{, 1999).
Jak pokazano, ukraiscy badacze maj tradycj rozpatrywania kwestii politycznych i spoecznych przez pryzmat bardziej wskich problemw. Z t
tradycj wie si popularny kierunek bada spoeczestwa obywatelskiego
we wspczesnej nauce ukraiskiej analiza obywatelskoci przez pryzmat
jednostki. Istnieje wiele prac i koncepcji w pracach doktorskich (,
1993; , 1993; `, 1998) i w innych publikacjach naukowych
(`, 2001; ", 2002; , 2005; >, 2006; ,
``, 2008). Dla badaczy priorytetowy charakter miao zrozumienie sensu
i cech obywatelskoci co to znaczy dla przecitnego czowieka z modej
niepodlegej Ukrainy by obywatelem i dziaa albo nie dziaa jako obywatel. Temu zagadnieniu zostay powicone prace na temat wiadomoci
1
Po ukraisku te nauki (zarzdzanie w administracji publicznej) nazywaj si zarzdzanie pastwowe.
268
Iryna Galaktionova
obywatelskiej, wartoci obywateli oraz ich udziau w yciu politycznym i spoecznym (, 2000; >, 20062009).
Przedueniem tej tradycji jest nurt badawczy majcy decydujce znaczenie dla bada nad spoeczestwem obywatelskim. Chodzi o funkcjonowanie
spoecznoci lokalnych, rodowisk modzieowych, ruchy spoeczne, powstanie i dziaalno organizacji pozarzdowych, aktywno samorzdowa,
inicjatywy oddolne itp. Badanie tej problematyki stao si pocztkiem rozwoju bada spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie i w innych pastwach
postradzieckich. Zwizane byo z podnios aktywnoci spoeczn na Ukrainie i w innych republikach ZSRR na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. Powstaway liczne grupy aktywistw, organizacje studenckie,
ruchy spoeczne, ktrych celem byo rozwizywanie konkretnych problemw
politycznych. Lata 19891991 przyniosy przemiany spoeczne, podniosy
poziom wiadomoci narodowej i politycznej Ukraicw, co stao swoistym
bodcem dla narodzenia wiadomoci obywatelskiej i stworzyo nowy obszar
badawczy dla naukowcw. Wtki obywatelskie widoczne s w dorobku wielu
politologw i socjologw ukraiskich tamtego okresu, midzy innymi: Waerija Bebyka, Mykoy Hoowatego, Waerija Rebkay (>, {,
">, 1996), Mykoy Hoowatego ({, 1999), Woodymyra Riabiki ("<>`, 1998), Jewgena Goowachi i Natalii Paninej (, ,
1999), Woodymyra Cwycha (, 2002), Wiktora Andruszczenka (^, 2006), Sergija Pinczuka (`}, 2012), w pracy zbiorowej pod
red. Oeksandra Boronia, Inny Piduskiej (, 2005). Naley doda,
e w tych wczeniejszych pracach jeszcze nie uywao si wprost terminu
spoeczestwo obywatelskie.
Wydawaoby si, e naukowcy musz interesowa si badaniami struktur
obywatelskich, spoeczestw lokalnych, inicjatyw obywatelskich jako podstaw
rozwoju i umocnienia spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie. Jednak
badania ukraiskie poszy raczej w kierunku zainteresowa europejskimi
i globalizacyjnymi zagadnieniami tematyki spoeczestwa obywatelskiego.
Powizano je prawdopodobnie z europejsk perspektyw Ukrainy. Wpyw
Unii Europejskiej na aspekty ycia pastw czonkowskich, dziaanie organizacji pozarzdowych i samorzdw lokalnych w kontekcie europejskim,
pseudo-obywatelski charakter organizacji pozarzdowych stworzonych tylko
po to, aby uczestniczy w podziale funduszy europejskich itp., jest obszarem
oczywicie korzystnym w sensie badawczym ze wzgldu na przyszo europejsk Ukrainy, ale wci sabo rozpoznanym. Na przykad badania Ihora
i Jarosawa Paskw (, , 1999), Rajisy Czernonog (,
269
Trzeba wyjani, e opublikowany program kadego przedmiotu w szkole wyszej jest zatytuowany na Ukrainie jako metodyczny kompleks nauczania i zawiera nie tylko list tematw wykadw i literatur do przedmiotu, ale jeszcze obowizkowo tematy zaj seminaryjnych, pytania i zadania do tych zaj, tematy prac pisemnych, streszczenie wykadw, przykady
zada do egzaminw i zalicze, tezaurus bazowych poj i definicji z konkretnego przedmiotu.
Innymi sowy program przedmiotu w szkole wyszej na Ukrainie jest bardziej rozszerzony
ni sylabus w rozumieniu europejskim (z reguy taki program ma nie mniej ni 3050 stron)
i jest do pomocniczy dla innych wykadowcw danego przedmiotu na innych uczelniach.
270
Iryna Galaktionova
dymyr Poochao w 1999 roku rozpatrywa fenomen spoeczestwa ukraiskiego, ktre wedug swego ksztatu i oznak oczywicie nie odpowiadao
koncepcji spoeczestwa obywatelskiego, ale w pewnym momencie nagle
budzio si i dziaao cakiem po obywatelsku (, 1999). Trzeba
uzna, e ta formua spoeczestwa ukraiskiego, ktre nagle budzi si, jest
aktualna i dotychczas.
Iryna Kresina, profesor Instytutu pastwa i prawa im. W.M. Koreckiego
przy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, ma w swoim dorobku wiele prac
na temat relacji pomidzy pastwem a spoeczestwem. Jej zdaniem spoeczestwo obywatelskie jest gwnym aktorem w spoeczestwie demokratycznym, to ono wynajmuje instytucj pastwa dla wykonania konkretnych
zada, a biurokratyczny aparat pastwowy jest pracownikiem najemnym.
Mona zauway, e profesor Kresina jest zwolenniczk usugowej koncepcji
pastwa (przeciwstawienie do koncepcji pastwa-policjanta albo pastwalewiatana, ktre wchania spoeczestwo). Wedug tej autorki pastwo oferuje obywatelom usugi administracyjne i zarzdcze (`, 2007).
Antonina Koodij, profesor zakadu politologii na Uniwersytecie im. Iwana Franki we Lwowie, od wielu lat zajmuje si tematem spoeczestwa obywatelskiego. W jej ujciu spoeczestwo obywatelskie z jednej strony jest
spoeczn rzeczywistoci, podsystemem spoeczestwa jako caoci, ktry
rozwija si w przestrzeni i czasie politycznym, ma swoje fazy i rodzaje terytorialne. Z innej strony to jest abstrakcja teoretyczna, idea, za pomoc
ktrego prbowano zrozumie system spoeczny z pewnego punktu widzenia (^`{, 2001, s. 2223). Zdaniem profesor Koodij Ukraina w trakcie
demokratycznego rozwoju musi zwalczy brak zaufania do wadzy, pozbawi
si stereotypw totalitarnych w wiadomoci ludzi, skorzysta z zasobw
spoeczestwa obywatelskiego, aby zmniejszy stopie naduycia wadzy
przez urzdnikw pastwowych po to, aby demokratyczne instytucje wadzy
formalnie zaczy kierowa si zasadami demokracji w praktyce.
Mykoa Riabczuk, znany na Ukrainie i w Polsce, od wielu lat zajmuje si
tematem rozwoju ukraiskiego spoeczestwa obywatelskiego. Jego zdaniem
ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego na Ukrainie jest bezporednio
powizane z ksztatowaniem si tosamoci narodowej, co z kolei wymaga
zniszczenia spucizny kolonializmu radzieckiego w wiadomoci Ukraicw.
Wedug opinii Riabczuka Ukraina jest tak zwanym reimem hybrydowym
i postradzieck demokracj imitowan (koncepcje Thomasa Carothersa
i Lucana Waya oraz Dmitrija Furmana), wic mimo trudnej historycznej drogi
ku niepodlegoci spoeczestwo ukraiskie powinno zwalczy swoje kom-
271
pleksy, uksztatowa przestrze dialogow jako warunek wejcia do wiatowego kontekstu, tylko w taki sposb mona przej od wsplnoty poddanych do wsplnoty obywateli ("<>}, 2012). Riabczuk sdzi, e pomaraczowa rewolucja nie bya czym nadzwyczajnym, lecz daa szans Ukraicom
wybiera tak wadz, na ktr oni zasuguj. Ale naley umie skorzysta
z tej szansy. W odpowiedzi na pytanie: jak Ukraina si zmienia po rewolucji
pomaraczowej, dziwi si twierdzc: A jak musiaa si zmieni? Czy Ukraicy przestali dawa i bra apwki? Czy nauczyli si nie zaprasza do list partyjnych ludzi majcych wtpliw reputacj? Czy potrafi solidarnie protestowa przeciw chamstwu wadzy i bezprawiu? W roku 2005 Ukraina otrzymaa
nie tych przywdcw, ktrych si spodziewaa, ale rwnie otrzymaa moliwo wywierania wpywu i kontroli, i co z tego? Nie byo protestw, kiedy
prezydent Juszczenko oznajmi, e nie ma na razie potrzeby lustracji, albo
kiedy naciska na sdziego czy prokuratora, eby oni nie zamykali w wizieniu
jakiego urzdnika-przestpc. Zatem nie moemy rozwodzi si nad Ukrain
jako pastwem prawa i krajem, ktry ma spoeczestwo obywatelskie
(^, 2010). Mwic o perspektywach Ukrainy jako demokratycznego europejskiego pastwa Mykoa Riabczuk lubi powtarza sowa poprzedniego Sekretarza Generalnego Rady Unii Europejskiej Javiera Solany
co do europejskiej przyszoci kraju Ukraina musi nauczy si gra zgodnie
z reguami, a nie bawi si z tymi reguami (^, 2010).
Feliks Rudycz profesor instytutu politycznych i bada etnonarodowociowych im. Iwana Kurasa przy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy uwaa,
e ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego odbywa si razem z ksztatowaniem pastwa demokratycznego, gdzie rzdzi prawo a polityka socjalna ma
priorytet. Uwaa, e: Spoeczestwo obywatelskie to spoeczestwo dojrzaych obywateli posiadajcych wysoki poziom kultury politycznej, ktre razem
z pastwem tworzy stosunki prawne. Ono jest spoeczestwem wolnych obywateli, wolne od pastwa, ale wsppracuje z nim dla dobra spoecznego. Istota spoeczestwa obywatelskiego polega w zabezpieczeniu praw czowieka
("^}, 2006, s. 14). Mona zauway, e prof. Rudycz zajmuje antypaternalistyczne stanowisko wobec relacji pastwa i spoeczestwa na Ukrainie.
Profesor Uniwersytetu Akademia Kijowsko-Mohylaska Serhij Riabow
by jednym z zaoycieli ukraiskiej szkoy bada spoeczestwa obywatelskiego i edukacji obywatelskiej. Twierdzi, e spoeczestwo obywatelskie jest
nie tylko oddzielonym od pastwa spoeczestwem, autonomiczn dziedzin
spoecznego istnienia, ktra nie ulega bezporedniej kontroli ze strony wadzy, ale rwnie jest spoeczestwem strukturyzowanym. Autor ten wie
272
Iryna Galaktionova
273
Istniej przesanki ku temu, eby tematyka spoeczestwa obywatelskiego i zwaszcza inicjatywy obywateli rozwijaa si dynamicznie w ramach
ukraiskiej nauki, poniewa zainteresowanie t problematyk jest wci
do popularnym nurtem w nauce zachodniej, gdzie bada si partycypacyjne
rzdzenie i funkcjonowanie demokracji, kontrol spoeczn nad politykami
publicznymi w pastwie, dialog obywatelski, rozwj sektora obywatelskiego,
etc. Coraz wicej autorw ukraiskich interesuje si problematyk spoeczestwa obywatelskiego na poziomie nie tylko teoretycznym, ale rwnie
praktycznym, co oczywicie suy rozwojowi tego nurtu badawczego.
Oprcz tego dynamiczny proces polityczny na Ukrainie nieuchronnie bdzie powodowa przemiany ukraiskiej demokracji i elementw systemu
politycznego, a to niewtpliwie bdzie miao wpyw na rozwj spoeczestwa obywatelskiego.
Literatura
^, `. 2006. ` `: >~ ``
` ~`` `^ ^ ~`{ `
>` `: `^ `-` `. :
~`.
}, . 2003. ~^< ` `: << ` `. ^ ` ` 1: 4249.
>, `{, {, , ">, `{. 1996. `} } ~^`. : . . .
`^, . 2007. ``}` ^~ ` `^ ~~ ~^< ` ^. `
- `} ` ` ^`^. . 36: 114121.
<, `{ (^.). 2007. ` ~^< `
`: ` : ~` ~`^
`. `: .
^, `<. 2010. |~` ^~ ` ` ~^< ` (`-`{ `). ^` ^^ `. , `>< ` >`>` `~. ^. .
{, `{. 2007. `-`{ ` < ~^
~^< ` < }` ^ `~ (
^` ). ^` ^^ `. , `><
` >`>` `~. ^. .
, ^, `^, (^.). 2005. } ~^`
`} : ` -3. : .
274
Iryna Galaktionova
275
276
Iryna Galaktionova
`, `{. 2004. ~^< ` ` ^: < ^ ~`< ` ``. ^: `} .
15: 477487.
`, . 2005. < }< << ~^ ` ` ` 2004 . `}{ ~^~
6: 36.
`, . 2007. ` ~^< ` `: >~
~^`. : .
, . 1993. ~ ^ }. ^` ^^ `} , `>< ` >`>` `~. ^. ^.
<, ^ (^.). 2005. ~}` ``, ~^< ` ` ^: ` XIII . ~`. ^ }.
`: "-".
^<}, ^`{ (^.). 2007. `} ~ ` ~^< `: {` ` ` `. : .
>, (^.). 20062009. ~^< ` >~ < >`: >` . { "`.
, . 2005. `}` < ~^< ` `. ` . . `< ``< . 4: 6168.
{, . 2005. ~}, `, ^ ` ~^< `: ^` >~`. 7: 2529.
, `{. 2000. } : ~^< `^~` ` `}
} <. `} ^~ 2: 1016.
, `{, ~, `. 2000. ~^< ~` < . : .. , .. "} (^.). `, ~` 2000 . , . 95140.
<}, <}. 2005. ~^< ` ^< ^: ^~ ^< ^~} ^`. ` .
^}` ` `}` : |>` . 28: 624630.
, . 2012. ~}` ^ ~^< ` ` ^~} <^<: }{ . ^` ^^ ^ `<, `>< ` >`>` `~. ^, ^.
^`^, ^`, ^`, {. 2006. ~ ~} `
` >^ ~^< `. `}{ ~^~ 1: 4455.
, ^~ (^.). 1999. ~^< ` < ^`{<
>^: -`^{{ ^`^: |>` .
`.
, ", "<>, `{. 1996. ~` ~^< ` `. ` 5.
277
278
Iryna Galaktionova
279
280
Iryna Galaktionova
281
Slaviana Holc
Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Kultura hackerska
jako innowacja spoeczna
Globalny proces informatyzacji i usieciowienia spoeczestwa przyczynia
si do powstania nowych wzorcw spoeczno-kulturowych, ktre s nonikami nowych interpretacji, problemw czy dylematw etycznych. Szybkie
tempo rozwoju technologii teleinformatycznych, adoptowane przez rne
dziaalnoci spoeczne, determinuje rozpowszechnienia si ducha kapitalizmu informacyjnego. W tekcie wyjani, jak kultura hackerska jako model
kulturowo-organizacyjny wykracza poza wiat technologii i przyczynia si do
powstania zjawiska hakerstwa spoecznego (Castells, 2009) i w ten sposb
prowadzi do formowania i katalizowania innowacji spoecznych w epoce
pnej nowoczesnoci. Za innowacje w spoeczestwie informacyjnym przyjmuj nie procesy rozpowszechniania technologii lub tworzenie nowych informatycznych narzdzi, ktre maj suy doskonaleniu rozwoju rnych
dziaalnoci spoeczno-gospodarczych, a stworzenie odpowiedniego rodowiska do stymulowania i ochrony kreatywnoci per se, w rnych sferach
dziaalnoci. Jaki udzia w tak rozumianej innowacji maj praktyki i wartoci
hakerw na poziomie spoecznym?
Aby wyczerpujco odpowiedzie, naley wyjani determinujcy zwizek
technologii i spoeczestwa oraz istoty kultury hakerskiej.
Wspczesnym technologiom nadal nie przyznaje si w peni aktywnego
udziau w strukturach informacyjno komunikacyjnych oraz w sposobie
tworzenia ponowoczesnej rzeczywistoci spoecznej. Skutkiem i przejawem
282
Slaviana Holc
tego czciowego uwzgldnienia podmiotowoci s prby podporzdkowania i bezrefleksyjnego uszeregowania wspczesnych technologii w ramach dotychczasowej mozaiki spoecznej i prba interpretacji nowych
zjawisk spoeczno-technologicznych w prawno-normatywnych kategoriach
nowoczesnoci klasycznej. Podobna aspoeczna postawa wobec technologii
informatycznych wywodzi si z tradycji industrializmu, gdy technologie byy
przede wszystkim narzdziem pracy, komunikacji i rozwoju, wic byy aksjologicznie neutralne. W czasach modernizacji refleksyjnej dochodzi do hybrydyzacji (w sensie przenikania) struktur informacyjno-komunikacyjnych i spoecznych. Skutkiem tego procesu jest aktywna rola technologii informatycznych w organizacji ycia spoecznego. Mona stanowczo stwierdzi,
e technologie s obdarzone yciem spoecznym. Takie twierdzenie uatwia rozstrzygnicie dylematu podwjnego determinizmu midzy technologi
a spoeczestwem. Polega on na okreleniu determinanty w procesie wytwarzania i zastosowania w dziaalnoci spoecznej wynalazkw technologicznych. Czy znalezienie maszyny parowej przyczynio si do rozkwitu spoeczestwa przemysowego, czy powstanie podobnych innowacji jest skutkiem
rosncych potrzeb rozpdzajcego si uprzemysowienia spoeczestwa?
W literaturze przedmiotu ten model sprzeniowy jest obarczany do czsto
tautologizmem. Wedug Edwina Bendyka (2011, s. 10) punktem wyjciowym
jest aksjomat, e kada technologia, jako produkt aktywnoci konkretnego
spoeczestwa, wyraa wartoci i relacje wadzy w tym spoeczestwie obowizujce. Oznacza to, e technologia wychodzi poza ramy definiujce je jako
narzdzie i nabiera bardziej postaci bytu, podmiotu lub aktora spoecznego.
Technologie s wytworem spoecznym, a wytwory spoeczne s uwarunkowane kulturowo. Internet nie jest wyjtkiem od tej reguy. Uksztatowaa
go kultura jego twrcw, ktrzy byli zarazem jego pierwszymi uytkownikami (Castells, 2003, s. 47).
Zasada podwjnego determinizmu midzy technologi a spoeczestwem
nie jest automatyczna, poniewa decydujc rol o tym, jakie wynalazki znajd zastosowanie, odgrywa wycznie spoeczestwo. W ten sposb uruchamiana jest ywotno spoeczna wybranego rozwizania technologicznego,
ktre poprzez sposoby zastosowania i swj baga kulturowy modyfikuje
tkank spoeczn. Z drugiej strony, nie mona przewidzie, ktra technologia znajdzie spoecznie zastosowanie, uznanie i dziki nim bdzie zaktywizowane jej ycie spoeczne. Na tym etapie kryje si niebezpieczestwo
we wspczesnej postpowoci, ktra nie moe by dalej mierzona tylko kategoriami udoskonalania narzdzi i rozwiza informatycznych. Nowoczesny
283
284
Slaviana Holc
tycznej z okresu baki internetowej. Nazwa pochodzi od domeny najwyszego poziomu (.com, skrt od company), a zaistniaa wtedy moda na wybierania nazw firmy wedug modelu: nazwa firmy.com. Zwizane to byo
z podkreleniem, e firma jest czci brany informatycznej, co stanowio
potencjaln moliwo przycigania venture capital w tym okresie. Nowy
model biznesowy Web 2.0. jest porwnywany z rewolucj biznesow, poniewa nie uzalenia rozwoju i innowacji technologicznych od venture
capital, jak to si odbywao w poprzednim Web 1.0. okresie, a wykorzystanie
internetu traktuje jako platform i prb zrozumienia regu sukcesu na tej
nowej platformie. Najwaniejsz z tych regu jest: Tworzy aplikacje, ktre
wykorzystaj efekt sieci, by dziaa tym lepiej, im wicej ludzi ich uywa.
(...) oraz: Nie twrz aplikacji. Twrz okazje do interakcji. To rwnie nowe
podejcie do wsppracy oraz wspdzielenia zasobw online i offline. (...)
Web 2.0 przyspiesza dziaanie efektw sieciowych dziki uytkownikom,
ktrzy nie s ju ograniczeni tym, ile mog znale, zobaczy lub pobra
z sieci, ale raczej tym, ile mog zarobi, wykorzysta, poczy, zremiksowa, doda, zmieni, dostosowa do wasnych potrzeb. Z tej moliwoci
wyraania siebie korzysta biznes i inni uytkownicy, nie tylko sami twrcy
(Shuen, 2009, s. 1023). Taki jest mechanizm poprzez ktry wynalazki
informatyczne, bdc replik technologiczn stosunkw spoecznych, zdobywaj ycie spoeczne i zostaj wpuszczane w cigy obieg innowacji spoecznej. Rysunek 1 wskazuje na ten spoeczno-technologiczny rezonans.
Do powstania tzw. rewolucji komputerowej przyczyniaj si osignicia fizyki
i mechaniki kwantowej XX wieku, co stanowi naukowy fundament stworzenia globalnej sieci. Z biegiem czasu formuj si i wspegzystuj dwa
podstawowe ekonomiczne modele i jednoczenie pokolenia Internetowe
Web 1.0 i Web 2.0, osadzone w rnych kontekstach gospodarczych. Web
1.0 funkcjonuje na zasadach przemysowej gospodarki informacyjnej. Web
2.0 natomiast, naladuje sieciow logik, przyczyniajc si do powstania
produkcji partnerskiej.
W ponowoczesnej epoce produkt czy usuga s funkcj kreatywnoci, nie
za protestanckiego powicenia pracownikw. Najwiksza presja rynkowa
to wymg cigej, nieustannej kreatywnoci. Jakie s tego skutki? Aby by
konkurencyjnym na rynku, trzeba rozwiza problem ograniczonoci zasobw generujcych cig kreatywno. Jedyne satysfakcjonujce organizacyjne
rozwizanie, na obecnym etapie, proponowane jest przez Sie. Sie, jako wynalazek technologiczny, jest uwarunkowana przez kultur swoich Twrcw,
przez kultur hakersk.
285
286
Slaviana Holc
287
Cechy
Wartoci
Innowacja techniczna i
udoskonalenie
systemw
informatycznych
Wsppraca, dzielenie
si wiedz i
dowiadczeniami
Wolno tworzenia,
korzystanie z wiedzy
Podnoszenie
kwalifikacji
Nieformalno i
wirtualno
Wiara w postp
technologiczny
Praca z dobrymi
programistami
Sztuka twrczoci,
pasja
Tworzenie wsplnoty i
poczucie
wsplnotowoci
Presti, reputacja i
szacunek rodowiska
informatycznego
Otwarto dostpu ,
kodu oprogramowania
288
Slaviana Holc
289
przyczaj si do pracy. Otwarto tego modelu oznacza, e kady ma prawo
za darmo uywa, sprawdza i rozwija dane rozwizanie, co jest moliwe tylko
wtedy, gdy opublikowany jest jego kod rdowy. Otwarto pociga za sob
take zobowizanie kadego, kto dane rozwizanie wsptworzy, do zachowania owocw swej pracy w stanie rwnie wolnym (na tym polega idea tzw. copyleft wszystkie prawa uchylone (Castells, Himanen 2009: 88).
Wykres 1. Udziay producentw w wiatowym rynku rozwiza serwerowych
SSL Server share, October 2012
rdo: sourceforge.net
Certyfikaty SSL s narzdziem zapewniajcym ochron witryn internetowych, a take gwarantem zachowania poufnoci danych przesyanych drog
elektroniczn. Pene bezpieczestwo jest efektem zastosowania szyfrowania
komunikacji pomidzy komputerami. Certyfikaty SSL rejestrowane s na
okrelon nazw domeny, zawieraj informacje o wacicielu domeny, jego
adresie itp. Dane te s zabezpieczone kryptograficznie i nie mona ich samodzielnie zmieni (Centrum SSL, 2013). Generalnie, s dwa rodzaje certyfikatw SSL prywatne (instalowane do danej domeny) lub wspdzielone.
W drugim przypadku, ktry pokazuje diagram, istnieje moliwo odczytu, na
jakim systemie operacyjnym s skonfigurowane serwery, z ktrych pochodz
zapytania i jednoczenie wspdzielenie certyfikatu SSL w skali caej gospodarki internetowej. 41,6% to serwery pracujce na systemie Apache i 2,3%
na nginx, ktre s rozwizaniami open source w stosunku do zamknitego
Microsoft 40,8%. To, jakie rozwizania serwerowe s uywane najczciej,
wskazuje na wiksz niezawodno stosowanych systemw z jednej strony,
z drugiej s lepsz map udziau rnych systemw operacyjnych w globalnej gospodarce cyfrowej. Wirtualizacja danych i oprogramowa, czyli cloud
290
Slaviana Holc
Programici
(Developers)
Korporacje
3.0
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
1,131
1,168
1,316
1,247
1,286
1,195
1,224
1,258
1,388
1,392
191
189
231
233
245
242
298
228
241
263
rdo: Linux foundation, Raport: Linux Kernel Development. How Fast It is Going, Who is Doing
It, What They are Doing, and Who is Sponsoring It. September 2013.
291
292
Slaviana Holc
cie open source istnieje dua rnorodno stosowanych licencji na oprogramowana. Podstaw ich rnicy to okrelone sposoby dystrybucji oprogramowania i rozstrzygnicia kwestii, na jakich zasadach otwarty kod rdowy moe by uywany w zamknitych systemach/oprogramowaniach.
Problem ten jest obarczony nie tylko znaczeniem spoeczno-modelotwrczym, ale i etycznym. Zestawienie cech i problemw pokazuje tabela 2.
Tabela 2. Porwnanie modeli biznesowych zamknitego
i otwartego oprogramowania
Oprogramowanie
wasnociowe
Licencje
Gwne rdo
dochodw
Stosunek
producenta
do klienta
Oferta na rynku
Uzalenienie
od dostawcy
Indywidualne,
skomplikowane, rozlege
Sprzeda licencji na
uywanie kopii
oprogramowania
Nacisk na zastrzeenie
praw producenta
i ograniczenie wolnoci
uytkownika
Jako produkt fabryczny
Bardzo silne
Maa
Wymiar etyczny
Ograniczenie praw
uytkownika
Niekompletne wersje,
ograniczajce
funkcjonalno
Brak odpowiedzialnoci
za bdy w systemie
Wolne
oprogramowanie
Standaryzowane,
uniwersalne, proste
Warto dodana
Nacisk na wolno
uytkownika
---------------Jako usuga
Niekompatybilno
Sabe
z innymi systemami
operacyjnym, niektrymi
programami lub urzdzeniami peryferyjnymi
Ograniczenie
rednia
dla innowacyjnoci
Maa
Wasnociowe
rozwizania, patenty,
niejawne algorytmy
Bardzo dua
Otwarte standardy,
wolno-dostpna
dokumentacja, otwarty
kod rdowy
Dua kompatybilno
z wikszoci
dostpnych rozwiza
Tworzenie wsplnych
rozwiza infrastrukturalnych i konkurencyjno w obszarze wartoci
dodanej
293
294
Slaviana Holc
osb niemajcych bezporedniej stycznoci z hakerstwem jako etosem zawodowym programistw. Spoeczne hakerstwo to dzielenie si czasem, dzielenie
si nauk, dzielenie si informacj.
Hakerstwo komputerowe zaczyna si od jednostki, ktra ma dobry pomys i pewne prywatne zasoby. Jednostka ta obwieszcza swj pomys innym.
Ci, ktrzy maj t sam wizj, wczaj si w realizacj, wnoszc zasoby
komplementarne. Rozwijanie pomysu moe mie w rnym stopniu otwarty charakter, przy czym zasada open source, zgodnie z ktr czyje zasoby
w caoci udostpnia si wszystkim do wykorzystania, sprawdzania i dalszego
rozwijania, jest wariantem najbardziej radykalnym. W kadym przypadku
dziaanie na linii jednostkajednostka buduje potne sieci, pozwalajce
stworzy rzeczy wielkie, jak choby Linuksa.
W hakerstwie spoecznym dzielonym wsplnie zasobem nie jest kod
rdowy ale to, co posuwa naprzd realizacj spoecznego celu. Chocia hak
spol organizuje si poprzez sie, nie zamyka si w rzeczywistoci wirtualnej.
Dzielenie si informacj jest niezwykle istotne dla wielu organizacji obywatelskich, ktre stawiaj sobie cele etyczne (Castells, Himanen, 2009, s. 1317).
Hakerstwo spoeczne stosuje zasady okrelone w GPL (Gnu Public
Licence, autorstwa Richarda Stallmana) do niektrych sfer ycia spoecznego.
Gwnym wymogiem GPL jest, aby kada osoba korzystajca z konkretnej
wasnoci, dzielia si ni oraz usprawnieniami, zachowujc dalej wolny dostp. Centralnym momentem w logice tego typu funkcjonowania stanowi
hack twrcze przeciwstawienie si meanstream-owi oraz determinizmowi, ale
przeniesiony ze wiata oprogramowa na teren spoeczny. W wiecie cyfrowym egzystuje duo determinizmw, ktre generuj dylematy (s luk
w systemie) i trzeba je naprawi, tak jak kwestia definicji piractwa
i wzgldno pojcia legalnoci. Nie istniej jednoznaczne i kategoryczne
odpowiedzi nawet na pytania, zwizane z codziennoci:
Czy wystarczy skopiowa tre z Internetu, aby sta si piratem?
Czy kserowanie ksiki te jest piractwem? A moe poyczenie przyjacice?
Kiedy cigamy i publikujemy legalnie?
Czy darmowe oprogramowanie posiada prawa autorskie?
Kto i kiedy moe korzysta z moich danych i danych o mnie? Itd.
Prawo autorskie w wersji przedinternetowej nie przewiduje (bo jest
to niemoliwe) nowych form dystrybucji i tworzenia treci, ktre oferuje
Sie. W zwizku z tym, gospodarka internetowa usiuje funkcjonowa wedug dwch odrbnych logik i podejmuje olbrzymi wysiek prbujc wpro-
295
296
Slaviana Holc
zacja wiata w powizaniu ze sfer kultury, nieformalnych stosunkw, twrczoci i produkcji staje si prawie zjawiskiem naturalnym dla pokole urodzonych i dorastajcych w cyfrowym wiecie. W ten wiat prbuj wnikn
autorzy bada Modzi i media (Filiciak i inni, 2010) oraz Modzi 2011
(Szafraniec, 2011), a ich cele to rozpoznanie podstawowych wymiarach rodowiska kulturowego wsptworzonego przez nowe media oraz opisa to,
jacy ludzie wyrastaj w tym rodowisku i jak nadaj mu oni ksztat (Szafraniec, 2011, s. 5). Jakociowa metoda badania rodowiska modych (Modzi
i media) jest du zalet, bowiem pokazuje wiatopogldowe rnice i sposoby wytwarzania kultury midzy tubylcami a imigrantami znacznie
wczeniej ni rozptanie si sprawy ACTA. Pewnie z tego przekroju modych
wywodz si pniejsze szeregi actawistw (przeciwnikw ACTA). Podsumowujc, modzie jest bardzo dobrym punktem odniesienia do obserwacji
tego, co dzieje si z caym spoeczestwem. Jest soczewk, w ktrej skupiaj
si najrniejsze problemy i napicia systemu. Jest barometrem zmian i spoecznych nastrojw. Sytuacja modych, ich sposb postrzegania wiata, ich
aspiracje i denia yciowe s miar zmian, ktre ju si dokonay, i dystansu,
jaki jeszcze jest do pokonania (Szafraniec, 2011). Raport Modzi i media
wyranie nakrela kontury remediowanej1 kultury i wiata modych ludzi w Polsce. Podstawowe formy uczestnictwa w kulturze remediowanej cechuj si
sieciowoci, cyfryzacj, deinstytualizacj, otwartoci, deindywidualizacj,
refleksyjnoci i wizualizacj. Z tym, e te wszystkie remediacje nie przebiegaj jednak wedug z gry zaoonych scenariuszy i planw. Nikt tu niczego nie
remediuje mwic o remediacji mamy na myli rozproszony (emergentny)
efekt praktyk spoecznych, w ktrych samo istnienie, uywanie i uspoecznienie nowych cyfrowych form komunikacji tworzy rnic. Remediacje
wizki praktyk angaujcych nowe media, ktre to praktyki wsptworz
usieciowione i cyfrowe rodowisko kulturowe s przede wszystkim lokalne
i spontaniczne.
Z badania Modzi i media wynika, e remediacyjne korzystanie ze wspczesnych technologii cyfrowych jest czynnikiem grupotwrczym i kulturotwrczym, e wprost uatwia relacj i wzmacnia wizi z bliskimi. Media uzupeniaj
kontakty i nasycaj je nowymi znaczeniami, ale nie zastpuj bycia razem.
1 Pojcie remediacji odsya tu do dialektycznej relacji pomidzy starymi a nowymi formami komunikacji. Relacja ta jest produktywna zaangaowane w ni ludzie i przedmiotymedia tworz nowe formy estetyczne, nowe rodzaje wsplnot i nowe rodzaje podmiotowoci (Filiciak i inni 2010).
297
Wnioski z caego etnograficznego zapisu (Filiciak i inni, 2010) i interpretacje kultury modego pokolenia, tubylcw wskazuj na hybrydow wrcz
gboko przeniknicia sfery technologicznej w spoeczn. Konkluzja gosi,
e dla modych pokole (uywajc analogii to byoby pokolenie Y), ktre
maj moliwo regularnego dostpu do technologii, wiat spoeczny jest
cyfrowo i internetowo remediowany, a Internet to po prostu wizka spoecznych praktyk i komunikacji. Nie oznacza to absolutyzacji roli wspczesnych
technologii, a fakt, e dla pokolenia Y-tubylcw poruszanie si w wiecie spoecznym bez dodatkw cyfrowych jest niezrozumiae, kopotliwe,
a nawet niebezpieczne. Ciekawa jest w tym miejscu analogia do twierdzenia
Jose Ortega-y-Gaset w Buncie mas:
doskonao, z jak w XIX wieku zorganizowano pewne dziedziny ycia, spowodowaa to, e korzystajce z owych dobrodziejstw masy nie uwaaj ich ju za organizacj, lecz za element przyrody (Ortega-y-Gaset,
2002, s. 64).
Podczas trwania sprzeciwu wobec ACTA powsta ciekawy literacki
dokument, ilustrujcy inno wiata tubylcw, a z drugiej strony, w sposb poredni charakteryzujcy proces nowego umasowienia Manifest
My, Dzieci Sieci autorstwa poety Piotra Czerskiego, ktry okaza si
13 lutego 2012 roku w Dzienniku Batyckim. Manifest szybko zosta uznany za gwny tekst ruchu sprzeciwu wobec ACTA. Manifest jest prb
budowania tosamoci modego pokolenia w stylu techno-romantyzmu
podczas masowych globalnych sprzeciww. Zosta on zauwaony i oceniony
jako istotny dokument przez niemiecki Die Zeit, amerykaski The Atlantic, a w Internecie zosta przeoony na hiszpaski, francuski, a nawet
estoski (Bendyk, 2012). Pod wpywem atmosfery sprzeciwu powsta ten
dokument, ktry w sposb publicystyczny, ale emocjonalnie wywaony prbuje sportretyzowa powstajc now tosamo pokolenia internautw.
W procesie jej ksztatowania si coraz bardziej uwidocznia si granica lub
nawet spoeczna bariera midzypokoleniowa. Granic t kreli infrastruktura telekomunikacyjna, budujca Galaktyk Internetu (Castells), ktra
w szybkim tempie zmienia optyk spoeczn. Granica jest odzwierciedleniem
nie tyle rnic midzypokoleniowych, ile zmiany per se w gospodarce, kulturze i priorytetach spoecznych. Na pokoleniach mona bada w jaki sposb
mija czas spoeczny i jak si rozwija.
My, dzieci sieci my, ktrzy dorastalimy z internetem i w internecie jestemy pokoleniem, ktre przyjte kryteria tego terminu spenia niejako na odwrt.
298
Slaviana Holc
299
Literatura
Bendyk, Edwin, 2012, Bunt sieci, Warszawa, Biblioteka Polityki.
Bendyk, Edwin, 2009, Wstp, w: Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu, Warszawa, Krytyka Polityczna.
Bendyk, Edwin, 2011, Wstp, w: T. Jordan, Hakerstwo, Warszawa, WN PWN.
Benkler, Yochai, 2008, Bogactwo sieci, Warszawa, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Centrum SSL. http://ssl.certum.pl/certyfikaty/certy,informacje_co_to_jest_certyfikat_
ssl.xml, dostp 12.12.20013.
Catsells, Manuel, 2003, Galaktyka Internetu, Pozna, Dom Wydawniczy Rebis.
Castells, Manuel, Himanen Peka, 2009, Spoeczestwo informacyjne i pastwo dobrobytu,
Warszawa, Krytyka Polityczna.
Czerski, Piotr, 2012, Manifest My, dzieci sieci, Dziennik Batycki 13.02.2012.
eVolpe Consulting Group.http://evolpe.pl/open-source/ (dostp 19.02.2004).
Filiciak Mirosaw, Danielewicz Micha, Halawa Mateusz, Mazurek Pawe, Nowotny
Agata, 2010, Raport z badania Modzi i media. Nowe media a uczestnictwo
w kulturze, Warszawa, Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS.
300
Slaviana Holc
Zakoczenie
301
Katarzyna Grniak
Politechnika Warszawska
Zakoczenie
Pojcie kryzysu gospodarczego i tego, co ze sob niesie, po krtkim okresie zaskoczenia i dezorientacji, weszo ju na stae nie tylko do naszego jzyka, ale te mylenia o rnych aspektach ycia spoecznego. Tworzy kontekst
znaczeniowy czy te system odniesie tak do oceny do ycia gospodarczego
i ekonomicznego, jak i spoecznego, a w tym obywatelskiego. Zarwno politycy i urzdnicy, jak rwnie obywatele oswoili si z nim, uleg on sedymentacji w spoecznej wiadomoci. Chocia trudno jest mwi o powszechnej
aprobacie, raczej mona zauway reakcj pogodzenia si z kryzysem
i wypracowywania strategii adaptacyjnych.
Przystosowanie si do kryzysu moe te wynika z nieustannoci i cigoci zmian, ktrym podlega rzeczywisto spoeczna i ktre to dziej si
wok nas stale od dwch czy trzech dekad. Przebiegaj one mniej lub bardzie gwatownie, maj mniej lub bardziej radykalny charakter, silniej lub
sabiej przeksztacaj spoeczne praktyki w bardzo rnych sferach i przestrzeniach, ale nie daj si sprowadzi do jednego mianownika. Nie maj
wsplnego kierunku mog na siebie zachodzi, krzyowa si, ale trudno
jest wskaza ich wsplny tor i nie musz wcale oznacza postpu czy modernizacji. Sprawiaj jednak, e mamy obecnie do czynienia z szeregiem nastpujcych po sobie sytuacji, ktre mona oczywicie uj w ramy jzykowej kategorii kryzysu, porzdkujcej w naszej wiadomoci pojawiajce si procesy
i wydarzenia. Tyle e nie naley owej nakadki znaczeniowej w postaci kryzysu zawa do sfery ekonomicznej ani te traktowa tej sfery jako gwnej
siy sprawczej wspczesnych przeobrae.
302
Katarzyna Grniak
Owe zmiany maj charakter ekspansywny, obejmuj coraz to nowe przestrzenie i wymiary ycia spoecznego. Trafnie ujmuje to zreszt Anthony
Giddens piszc, e nowoczesny wiat ucieka: nie tylko tempo zmian jest
nieporwnywalnie szybsze ni w przypadku jakiegokolwiek wczeniejszego
systemu, ale niespotykany jest take ich zasig i radykalny wpyw, jaki wywieraj na zastane praktyki i zachowania spoeczne (2001, s. 23).
W takiej perspektywie kryzys staje si niezbywaln czci ycia tak spoecznego, jak i indywidualnego. Tym samym wyranie zauwaalne jest obecnie zjawisko, ktre mona nazwa normalizacj zmiany, ale te normalizacj
kryzysu, bowiem jak twierdzi Zygmunt Bauman, zmiany staj si dzi coraz
bardziej nagminne. wiat wspczesny zdaje si zmienia szybciej ni w jakimkolwiek okresie historii. W obliczu wzmoonego ich tempa nie mona
ju traktowa zmian jako zdarze nadzwyczajnych: odchyle od reguy zakce normy (1999, s. 20). Niestabilno, labilno, nieprzejrzysto ycia
spoecznego i funkcjonujcych struktur norm, metod, pomysw na rozwizywanie problemw i sytuacji trudnych staj si zatem naturalnym kontekstem wspczesnego ycia. W zwizku z tym oczekiwanie na pojawienie si
nowego typu porzdku spoecznego, nowego projektu, ktry bdzie trway,
lokuje si raczej w sferze utopii ni realnoci.
W konsekwencji po latach mwienia o kryzysie i nazywania bardzo rnych sytuacji spoecznych kryzysowymi, kryzys wraz z jego zasadami i logik
nie zdumiewa, nie wywouje konsternacji. Postrzegany jest raczej jako pewien
stay element otaczajcej rzeczywistoci. Ale te, co jest szczeglnie wane,
nie paraliuje i nie wstrzymuje dziaa poszczeglnych instytucji i organizacji.
Nie wywouje bezsilnoci czy tytuowego upienia. Z wielu zawartych w niniejszym tomie tekstw wynika, e jest wrcz odwrotnie. w nieustajcy kryzys wymusza wanie podejmowanie dziaa i praktyk adaptacyjnych. Dopasowywania si do tego, co si wydarza wok, cho naturalnie owo dopasowywanie moe mie rny charakter aprobowa logik zmiany i jej wymogi
bd je odrzuca. W kadym razie upienie i niejako przeoczenie zmiany jest
niemoliwe. Kryzys na nowo zdefiniowa sytuacj i warunki dziaania sektora
obywatelskiego i w rezultacie, stanowic wyzwanie, uruchomi nowe mechanizmy, strategie i podejcia do roli, zada czy znaczenia tak w warunkach
sprzyjajcych, jak i niesprzyjajcych. A owe nowe zamyka si przede wszystkim w kategorii innowacje.
I tak jak swego czasu pojcie kryzysu stanowio gwne odniesienie
w formuowanych publicznie odpowiedziach na wiele pyta zwizanych
z wyjanianiem procesw gospodarczych, ale te spoecznych, politycznych,
Zakoczenie
303
304
Katarzyna Grniak
Zakoczenie
305
306
Katarzyna Grniak
przodujcych (Zikowski, 1999, s. 42), to jednak staa si rwnie impulsem do spoecznej mobilizacji, aktywnoci i tworzenie struktur czy instytucji.
Miay one jednak status nowych, a z punktu widzenia dawnego porzdku
mogy by postrzegane jako innowacyjne i twrcze. Innowacyjny wobec
okresu ancien rgime by zatem zaproponowany model spoeczestwa obywatelskiego, jego funkcja, znaczenie i cele, ktre w zaoeniach mia wypenia,
a ktre byy zupenie obce polskiej tradycji samoorganizacji i dziaania spoecznego. Ale innowacyjne miay by te dziaa podejmowane w jego ramach, co zreszt znajdowao swj wyraz w kryteriach oceny wnioskw grantowych. Miay one kreatywnie poszerza sfer istniejcych rozwiza lub
stanowi alternatyw wobec tych niesprawnych. Powsta wtedy funkcjonujcy do dzisiaj mit spoeczestwa obywatelskiego, ktre zmienia rzeczywisto
rusza z posad bry wiata niezalenie od pojawiajcych si trudnoci
i ogranicze. I tak jak w okresie transformacji przypisywano obywatelom rol
szczegln czynic ich wspodpowiedzialnymi za zachodzce przeobraenia
spoeczne, tak te w okresie kryzysu wzrasta zainteresowanie sektorem obywatelskim i pokada si w jego dziaaniach due nadzieje.
Wielu autorw w teje monografii, cho niektrzy z pewnymi zastrzeeniami, zgodzioby si z tez, e sektor obywatelski moe sta si rdem
nowych, innowacyjnych rozwiza i projektw. I w jakiej mierze t rol wypenia, cho nie s to dziaania systemowe czy kompleksowe, a gwnie majce charakter oddolnych i spontanicznych, jak te czsto sabo sformalizowanych. To rwnoczenie autorzy (gwnie w czci pierwszej, ale nie tylko)
krel do pesymistyczny obraz potencjau czy kondycji gwnie polskiej
obywatelskoci i wskazuj na liczne jej przede wszystkim wewntrzne ograniczenia, deficyty i zaburzenia, ktre to bardzo utrudniaj wypenienie tej roli
i ktre to owe oczekiwania czyni warunkowymi. Dotyczy to zasadniczo polskiego kontekstu, ale te ukraiskiego, tajwaskiego czy malgaskiego.
Stan, w ktrym znalaz si obecnie polski sektor obywatelski i aktywno
obywatelska okrelany jest jako niedojrzay, dowiadczajcy erozji, zastay,
silnie zrnicowany, a aktywno spoeczna pozostaje wedug diagnoz autorw (m.in. Lecha Szczegy, Wojciecha Misztala czy Agnieszki Michalskiej-yy) na poziomie nie gwarantujcym uruchomienia zdolnoci do wprowadzania nowych rozwiza, jest enklawowa. Sektor obywatelski nie ma w sobie
penej mocy stania si przeciwwag dla negatywnych skutkw uruchomionych przez kryzys procesw, jego sprawczo jest ograniczona.
Wtpliwo, ktra w tym momencie przychodzi na myl, dotyczy tego, czy
kiedykolwiek takim by, czy by taki okres w cigu ostatnich dwudziestu
Zakoczenie
307
308
Katarzyna Grniak
Literatura
Bauman, Zygmunt, 1999, Po co komu teoria zmiany, w: J. Kurczewska (red.), Zmiana
Spoeczna. Teorie i dowiadczenia polskie, Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN.
Giddens, Anthony, 2001, Nowoczesno i to
samo , Warszawa, WN PWN.
Krajewski, Marek, 2010, Dyskretna niezgoda. Opr i kultura materialna, Kultura Wspczesna nr 2, s. 3550.
Rymsza, Marek, 2012, Sektor obywatelski w czasach gospodarczego kryzysu, Kwartalnik
Trzeci Sektor nr 27, s. 28.
Zikowski, Marek, 1999, O imitacyjnej modernizacji spoeczestwa polskiego, w: P. Sztompka
(red.), Imponderabilia wielkiej zmiany. Mentalno , wartoci i wizi spoeczne czasw transformacji, Warszawa, WN PWN.
Wskazany w tytule pracy zbiorowej problem zachowawczo a innowacyjno wzbudza zainteresowanie kolejnego pokolenia badaczy; innymi sowy, jako badacz historii socjologii jestem szczeglnie
rada, e problem zoonych i fascynujcych powiza midzy innowacyjnoci, kryzysami a rnymi formami zachowawczoci psychospoecznej, ekonomicznej i cywilizacyjnej uzyska w recenzowanej pracy
centralne miejsce i zdoby wane dla tego klasycznego problemu
nauk spoecznych oraz humanistyki sformuowania teoretyczne i dokumentacj empiryczn.
Pragn podkreli, e rekomendowany tom, jest kolejnym przygotowanym przez W. Misztala, A. Kociaskiego oraz G. Chimiak. Nie mam
wtpliwoci, e tom ten stanie si nie tylko przedmiotem studiw dla
wielu rodowisk, tak akademikw, jak i spoecznikw, ale i rdem bardzo powanego namysu i ywych dyskusji nad miejscem i rol innowacyjnoci w sytuacjach, spoecznych i politycznych, ktre da si opisa w kategoriach pasywnoci, bezpieczestwa czy tradycji.
prof. dr hab. Joanna Kurczewska