KSIGA O PRZYCZYNACH

LIBER DE CAUSIS
I

STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I

WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY FILOZOFICZNE
Mieczysaw Gogacz

II

KSIGA O PRZYCZYNACH
Tumaczenie
Zofia Brzostowska, Mieczysaw Gogacz

Edycja internetowa wydania pierwszego

Warszawa 1970
Mieczysaw Gogacz

SPIS TRECI
CZ PIERWSZA .................................................................................................................. 5
STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY
FILOZOFICZNE ........................................................................................................................ 5
1. UZASADNIENIE POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH ........ 5
1.1. Naukowa warto tekstu.................................................................................... 5
1.2. Zainteresowanie Ksig w redniowieczu ..................................................... 7
1.3. redniowieczne komentarze do Ksigi o przyczynach ............................... 10
1.3.1. Komentarze zestawione przez A. Pattina ............................................ 10
1.3.2. Inne komentarze do Ksigi o przyczynach ...................................... 12
1.4. Historycy zagadnienia Ksigi o przyczynach .............................................. 14
1.5. Znajomo w Polsce Ksigi o przyczynach i aktualne polskie prby bada
nad redniowiecznymi do niej komentarzami ........................................................ 16
1.6. Dotychczasowe tumaczenia tekstu ................................................................. 20
2. WYDANIA KRYTYCZNE ACISKIEGO PRZEKADU ...................................... 22
3. REDNIOWIECZNY TUMACZ TEKSTU I DATA TUMACZENIA ................... 25
4. DYSKUSJE NAD PROBLEMEM AUTORA KSIGI O PRZYCZYNACH........... 30
4.1. Opinie uczonych redniowiecza ...................................................................... 31
4.2. O.Bardenhewer (1882) i zwolennicy jego stanowiska .................................... 35
4.3. Badania F.Pelstera (1933) i R.Steele (1935) ................................................... 36
4.3.1. Zastrzeenia wobec stanowiska O. Bardenhewera ............................. 37
4.3.2. Pogld F.Pelstera ................................................................................. 38
4.3.3. Uwagi ze strony R. Steele ................................................................... 39
4.4. Ujcie H. Bedoreta (1938) .............................................................................. 40
4.5. Podsumowanie H.D.Saffreya (1954 i 1963) .................................................. 43
4.6. Analizy A.Pattina (1966)................................................................................. 48
5. AKTUALNY STAN WIEDZY NA TEMAT KSIGI O PRZYCZYNACH ........... 53
5.1. Stwierdzenia powszechnie przyjte przez mediewistw ................................ 53
5.2. Wnioski obecnego etapu dyskusji ................................................................... 54

6. STRUKTURA KSIGI O PRZYCZYNACH ............................................................ 55

6.1. Forma literacka Ksigi ................................................................................ 55
6.2. Zagadnienie jednolitoci uj w Ksidze wedug G.Lafonta ..................... 57
7. DWA TYPOWE UJCIA TRECI KSIGI O PRZYCZYNACH ......................... 58
7.1. Kontekstowe ujcie treci Ksigi przez H.P.Saffreya ............................. 59
7.2. Immanentne ujcie treci Ksigi przez G. Lafonta ...................................... 61
8. TRE KSIGI O PRZYCZYNACH WEDUG STRESZCZENIA E.GILSONA . 63
9. UWAGI PRZYGOTOWUJCE DO ZROZUMIENIA ESSE ................................. 65
9.1. Prba analizy tekstu Ksigi o przyczynach ................................................. 65
9.1.1. Esse jako podmiot stopni bytowania ............................................... 65
9.1.2. Esse superius .................................................................................... 68
9.2. Interpretacje mediewistw .............................................................................. 71
9.2.1. Esse superius jako enter ens(O.Bardenhewer, Cl.Baeumker,
E.Gilson, Tomasz z Akwinu) ........................................................................ 71
9.2.2. Esse znaczy anniyya (P.Duhem, M.T.dAlverny, C.Fabro) ......... 75
10. ZAGADNIENIE STWARZANIA ............................................................................... 79
11. CZYM JEST YLIATHIM (OPINIA TOMASZA Z AKWINU, P. DUHEMA, M.D.
ROLAND-GOSSELINA) .................................................................................................. 83
12. KSIGA O PRZYCZYNACH A GENEZA ZAGADNIENIA ISTOTYI
ISTNIENIA U TOMASZA Z AKWINU ........................................................................... 87
12.1. Interpretacja M.D. Roland-Gosselina............................................................ 88
12. 2. Stanowisko M.A. Krpca ............................................................................. 90
12.3. Zoenie esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wedug De ente et
essentia oraz Super librum de causis expositio Tomasza z Akwinu ................ 92
12.4. Omwienie uj Tomasza przez C.Fabro i A. Foresta .................................. 94
13. LIBER DE CAUSIS I DEFINICJA SUBSTANCJI W PRINCIPIA
PHILOSOPHIAE R. DESCARTESA .............................................................................. 96
14. WYKAZ PUBLIKACJI WYKORZYSTANYCH, DOTYCZCYCH WPROST
KSIGI O PRZYCZYNACH ....................................................................................... 100
15. WYKAZ CYTOWANYCH POZYCJI POMOCNICZYCH ..................................... 102
16. WPROWADZENIE DO POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O
PRZYCZYNACH........................................................................................................... 104

CZ DRUGA .................................................................................................................... 109

LIBER DE CAUSIS - KSIGA O PRZYCZYNACH (TEKST TUMACZENIA) ............ 110
SOWNIK TRUDNIEJSZYCH TERMINW ..................................................................... 149
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................... 152
RSUM ................................................................................................................................ 157

CZ PIERWSZA

Mieczysaw Gogacz

STAN BADA NAD KSIG O PRZYCZYNACH I

WANIEJSZE I NIEJ PROBLEMY FILOZOFICZNE

1. UZASADNIENIE POLSKIEGO PRZEKADU KSIGI O PRZYCZYNACH

1.1. Naukowa warto tekstu

P. Duhem, w swym dziele pt. System wiata, w 1954 roku moe najpeniej wyrazi
ju od dawna przyjmowany przez historykw filozofii pogld, e Ksiga o przyczynach
wnosi w redniowieczny wiat arabski i w redniowieczne chrzecijastwo Zachodu
najczystsz, bardzo dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu1. Nie
ulega wtpliwoci take dzisiaj, e Ksiga o przyczynach jest najpowaniejszym rdem
neoplatonizmu w pniejszym redniowieczu. I historycy filozofii powszechnie zgadzaj si,
e Ksiga bdc komentarzem do zawartych w niej niektrych twierdze wydobytych z
Stoichiosis theologik Proklosa, przekazuje redniowieczu klasyczny neoplatonizm2.
Dodaj jednak, np. A. Pattin i G. Lafont, e w przekazie tym jest take zawarta, chocia nie
cakiem starannie wbudowana w analiz, teza monoteistyczna i kreacjonistyczna. Jeden z
1

Ce livre distill aux Arabs et au chrtiens du Moyen Age lessence la plus pure et la plus prcieuse du Neoplatonisme hellnique. P. Duhem, Le systme du monde, Paris 1954,t. IV, s. 347.
2

Na temat rnicy midzy klasycznym i redniowiecznym neoplatonizmem por. np. M. Gogacz, O typach metafizyki
redniowiecznej, Studia Philosophiae Christianae ATK 1(1967) 21-54.

wybitniejszych dzi znawcw zagadnienia Ksigi o przyczynach, wanie A.Pattin, we

Wstpie do swego krytycznego wydania tekstu Liber de causis pisze, e Ksiga jest
dokonan przez jej autora osobist syntez bogactwa myli neoplatoskiej i miaej inspiracji
monoteistycznej oraz kreacjonistycznej3. Sprecyzowania te nie tylko nie podwaaj pogldu
P.Duhema, ale poszerzajc go i pogbiajc tym bardziej potwierdzaj opini, e Ksiga o
przyczynach zajmuje powane miejsce wrd rde redniowiecznego neoplatonizmu. Gdy
si doda za H.D. Saffreyem, e jeszcze dzisiaj w bibliotekach naukowych znajduje si od 120
do 150 redniowiecznych rkopisw aciskiej wersji tekstu Ksigi, to jej wpyw na kultur
umysow redniowiecza nie moe budzi wtpliwoci4.
Historyk filozofii badajcy redniowiecze, w ktrym dominuje wielowtkowy i
filozoficznie bogaty nurt neoplatoski, nie moe nie siga do Ksigi o przyczynach, gdy
chce ustali poszczeglne wersje i odmiany neoplatoskich uj. redniowieczna recepcja
zawartej w Ksidze wizji rzeczywistoci musiaa owocowa, przynajmniej od poowy
dwunastego wieku, rozwizaniami, ktrych zalenoci od Ksigi o przyczynach nikt nie
kwestionuje. Niekiedy nawet, wbrew faktom, t zaleno widzi si ju w czasach, w ktrych
Ksiga jeszcze nie powstaa. Wykazuj to dzisiaj i ucilaj historycy zagadnienia Ksigi o
przyczynach, np, wspomniany ju A. Pattin.
Nie znaczy to, oczywicie, e neoplatonizm nie wnika do redniowiecza take innymi
drogami, np. poprzez teksty choby w. Augustyna, czy Pseudo-Dionizego Areopagity, dajc
w wyniku cay szereg omwionych ju przez A. Dempfa odmian metafizyki 5 oraz
wyrniony przez E. Gilsona i tak mocno przez niego podkrelany augustynizm
arystotelizujcy i augustynizm awicenizujcy6, ktry, jak twierdzi F.van Steenberghen, De

Wedug A.Pattina autor Ksigi o przyczynach a tire synthse personnelle dune grande puissance de pensee, et
dinspiration franchement monothiste e Pattin, Le Liber de causis, Leuven (1966), s.6. Cytuje si wedug tego tekstu, ktry
jest odbitk z Tijdschrift voor Filosofie 28(1966), z. 1, s. 90-203. Por. tego autora artyku pt. De hierarchie van het zijnde
in het Liber de causis (studie over de vijf eerste proposites) Tijdschrift voor Philosophie 23(1961) z.1, s. 130-157.
A.Pattin wykazuje w tym artykule, e autor Ksigi o przyczynach by monoteist i, przeciwnie ni Proklos, zwolennikiem
kreacjonizmu, podobnego do tego, ktry jest zawarty w Objawieniu chrzecijaskim.
4
On estime quil existe encore aujourdhui entre 120 et 150 manuscrits de ce texte latin pour juger de se grande diffusion au
moyen ge. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, Fribourg-Louvain 1954. s. XV.
5
Za podstawowe rdo metafizyki redniowiecznej A.Dempf uwaa filozofi w. Augustyna i wyrnia w tej filozofii
metafizyk twrczego ducha Boego, metafizyk duszy, metafizyk zmiennego wiata. Podkrelajc teocentryzm metafizyki
redniowiecznej omawia die organologische Lebensmetaphysik Jana Szkota Eriugeny, der ontologische Realismus
Anselms, der nominalistische Personalismus Abelarda i Gilberta, der mystische Realismus Bernarda z Clairvaux i
Ryszarda ze w. Wiktora, der Witalismus szkoy w Chartres, die naturalistische Aristotelesrenaissance Sigera z
Brabancji, die Ganzheitslehre Tomasza z Akwinu, der augustinische Exemplatrismus Bonawentury, der mystische
Augustinismus Eckharta, der averroistische Naturalismus Jana z Janduno, der Nominalismus Ockhama. A. Dempf,
Metaphysik des Mittelalters, (brmw), s. 51-79.
6
Por. E. Gilson, Pourquoi saint Thomas a critiqu saint Augustin, Archives dhistoire doctrinale et littraire du moyen ge,
I (1926-1927) 84-85.

Wulf wolaby nazwa augustynizmem awicebronizujcym7. Dodajmy, e powoujc si na

Picaveta F.van Steenberghen prawdziwego mistrza scholastyki widzi jednak w Plotynie.
Takim mistrzem jest wedug niego take Proklos8. Jeeli wic neoplatonizm wanie Plotyna i
Proklosa wpywa do redniowiecza rnymi drogami., to zauwamy tylko tyle, e z tekstem
Stoicheiosis theologike Proklosa, moe bardziej ni pogldy Augustyna, Pseudo-Dionizego,
czy pniej Jana Szkota Eriugeny, jest cile zwizana wanie Ksiga o przyczynach.
A.Pattin powie nawet, e autor Ksigi o przyczynach przeksztaci emanacyjny system
Proklosa w teori stwarzania9.
Konieczno studiowania przez historyka filozofii redniowiecznej rdowego tekstu
Ksigi o przyczynach jest bezspornie oczywista.
Nie naley jednak kry faktu, e Ksiga o przyczynach jest trudnym tekstem
filozoficznym10. I nawet dobra znajomo aciny redniowiecznej, ktr przecie posiadaj
mediewici, nie zmniejsza stopnia tej trudnoci. Wypywa ona, owszem, z nieco odmiennej
terminologii filozoficznej, innej ni ta, ktr ustaliy i sprecyzoway wieki dowiadczenia
filozoficznego, lecz przede wszystkim ze swoistej odmiennoci koncepcji metafizycznych,
wprost niepowtarzalnie przez autora Ksigi o przyczynach zsyntetyzowanych w cao,
czerpic, jak stwierdza cytowany ju A.Pattin, z bogactwa wielowtkowej neoplatoskiej
myli i miaej inspiracji monoteistyczno-kreacjonistycznej. Choby wic z tych powodw
Ksiga o przyczynach winna ukaza si w jzyku polskim, aby nie zastpujc przecie
oryginau nie zniechcaa stopniem trudnoci szczeglnie tych polskich badaczy
redniowiecznej historii filozofii, ktrzy dopiero i powoli wchodz w bogactwo i wielko
redniowiecznej filozofii wyrastajcej take z korzeni, stanowicych tre wanie Ksigi o
przyczynach.

1.2. Zainteresowanie Ksig w redniowieczu

F. van Steenberghen, Aristote en Occident, Louvain 1946, s. 46, 48-49.

Le vritable matre de la scholastique serait Plotin... Linfluence de Plotin et de Proclus sexerce par les voies les plus
diveres. F.van Steenberghen, Aristote en Occident, s. 47-48. (Zasada cytowania: poniewa cytuje si w tej pracy niekiedy
kilka rozpraw danego autora, przy kadym wic nazwisku, aby unikn pomyek, umieszcza si tytu dziea i nr stronicy.
Dane bibliograficzne podaje si przy pierwszym zacytowaniu).
9
Lautour du De causis a done transform le systems des emanations procluslennes en une doctrine de la creation.
A.Pattin, Le Liber de causis, s. 8.
10
Por. Liber de causis is by nature difficult to interpret - its author is so near and yet so far from Proclus. L. Sweeney,
Research difficulties in the Liber de causis, The modern schoolman XXXVI (1959), z.1, s. 115.
8

Nie ulegajca dzi wtpliwoci warto Ksigi o przyczynach, jako rda

neoplatonizmu w penym redniowieczu, opiera si wanie na zainteresowaniu, jakie
Ksiga ta wywoaa wrd redniowiecznych uczonych. H.D. Saffrey11 uwaa, e
zainteresowanie to, a wic take wpyw Ksigi, mona z du precyzj okreli tak co do
czasu jak i zasigu.
O wpywie Ksigi na wiek XII niech wiadcz dwa powane dokumenty. Jest to:
1) odkryty przez M.T. dAlverny anonimowy rkopis (Paris, Bibl.Nat.Lat. 3236A),
napisany prawdopodobnie w Toledo pod koniec XII wieku i zawierajcy cytaty z
Ksigi o przyczynach oraz
2) cytaty z Ksigi w Contra haereticos Alana z Lille (1128-1202)12, ktry naucza
w Paryu okoo 1194 r.
Saffrey uwaa, e Alanus z Lille zetkn si z Ksig w Montpellier, gdy przebywa
tam z misj przeciw katarom. Znane s bowiem zwizki Toledo ze szko medyczn w
Montpellier. T drog Ksiga o przyczynach wchodzi w rodowiska uniwersyteckie.
Alanus z Lille powtarza budow Ksigi w swoich Theologicae regule i czyni to take
Mikoaj z Amiens (druga poowa XII w).
W pocztkach XIII wieku Ksiga jest znana jeszcze wci raczej we fragmentach.
Cytuje je Wilhelm z Owerni (1180-1249) Filip Kanclerz (zmar 1236),Wilhelm z Auxerre
(zmar 1231).W latach 1220-1230 korzysta z Ksigi Aleksander z Hales (przed 1186 -1245)
i Roland z Kremony (jest w Bolonii 1219, umiera midzy 1233-1258).
Do roku 1230 Ksiga o przyczynach jest raczej dyskretnie studiowana, poniewa
uchodzc za tekst Arystotelesa podlega zakazom na mocy potpienia pism Arystotelesa w
1210 r. przez Synod paryski, w 1215 przez Roberta z Courcon, i jeszcze w 1241 przez papiea
Grzegorza IX, Zakaz studiowania Arystotelesa dotyczy krajw aciskich, w ktrych Ksiga
o przyczynach funkcjonuje w przekadzie wanie na acin. A przypisanie jej
Arystotelesowi, wedug zwolennikw teorii powstania arabskiego oryginau Ksigi w
Bagdadzie13, zapewniao jej powodzenie w krajach arabskich, faworyzujcych wanie
Arystotelesa, ktry w krajach aciskich podlega potpieniu. Jednak, jak wynika z rkopisu
odnalezionego przez M.Grabmanna, rkopisu napisanego w latach 1230-1240, Ksiga o

11

Informacje, podane w tym paragrafie, opieram na Wstpie do edycji komentarza do Liber de causis Tomasza z Akwinu.
H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XV-XXV.
12
W nawiasach podane s daty ycia autorw.
13
A.Pattin, Le Liber de causis, s. 9.

przyczynach jest jednym z tekstw, ktrych znajomoci wymaga si do egzaminu na

redniowiecznym wydziale sztuk. Rkopis ten jest swoist instrukcj dla studentw, ktrych
autor rkopisu informuje, e do metafizyki naley przygotowa si na podstawie trzech
tekstw: metaphysica vetus, metaphysica nova, Liber de causis. Saffrey dodaje, e w tym
wic okresie, czyli w latach 1230-1240, Ksiga o przyczynach jest na uniwersytecie
zwizana z metafizyk Arystotelesa, i e zapewne z tej racji komentuje j Albert Wielki
(1206-1280). Zreszt zakaz studiowania Arystotelesa sabnie po wyborze na papiea
Innocentego IV w 1243 r. A w 1255 r. w zwizku z ustaleniem statutu wydziau sztuk
Uniwersytetu Paryskiego Ksiga o przyczynach, wymieniona wrd pism Arystotelesa,
staje si oficjaln lektur, ktr naley wykada na uniwersytecie przez siedem tygodni.
Saffrey zwraca uwag, e jest to okres, w ktrym Tomasz z Akwinu pisze swj pierwszy
traktat De ente et essentia.
Saffrey podkrela, e w zrehabilitowaniu Arystotelesa mg pomc wpyw Oxfordu, w
ktrym nie obowizyway potpienia papieskie. W Oxfordzie wanie powouje si na
Ksig o przyczynach Aleksander Neckham (1157-1217) w swoim Speculum
speculationum z lat 1204-1213,i Ksig komentuje prawdopodobnie Adam z Bocfeld w
latach 1247-1268. Wpyw Ksigi stwierdzamy w pracach Roberta Grosseteste (1175-1253)
i Tomasza z Yorku (zmar okoo 1260), ktry w swym Sapientiale zalicza autora Ksigi
do uczonych chrzecijan. Take Roger Bacon (okoo 1214-po 1292) przenoszc to yczliwe
nastawianie do ksigi o przyczynach z Oxfordu do Parya wykada tu na wydziale sztuk w
latach 1241-1245, i wedug Saffreya chyba pierwszy w Paryu, wanie Ksig o
przyczynach. Pisze te komentarz do Ksigi.
W Paryu komentuje Ksig o przyczynach Albert Wielki (1206-1280) i Tomasz z
Akwinu (1225-1274).
Potem powouje si na Ksig o przyczynach Piotr z Owerni (zmar 1304), Godfryd
z Fontaines (zmar 1306). Zna ten tekst Eckhart (1260-1327) poprzez komentarz Tomasza z
Akwinu. Komentuje Ksig Wilhelm z Levibus (zmar 131 1) i Idzi Rzymianin (okoo
1247-1316).Ksig o przyczynach wymienia w spisie tekstw neoplatoskich Marsilio
Ficino.

O. Bardenhewer podaje, e Ksig zna take Dante, i e komentarz Tomasza do

Ksigi w XVII wieku wymieniaj; Benedykt Pereyra i Sylwester Maurus14.
Dodajmy, e Ksig o przyczynach znaj i komentuj take polscy uczeni XV
wieku. Wykazane dwa takie komentarze w paragrafie pt. redniowieczne komentarze do
Ksigi o przyczynach niech tymczasem wiadcz - dopki nie zostan opracowane - tylko o
zasigu wanie wpyww i wartoci Ksigi o przyczynach.

1.3. redniowieczne komentarze do Ksigi o przyczynach

Kontynuujc wtek naukowej wartoci Ksigi jako rda redniowiecznego
neoplatonizmu, mona dalej uzasadnia jej wpyw na redniowiecze take zainteresowaniem
ze strony wielkich uczonych redniowiecza. To zainteresowanie wyrazio si najpeniej w
komentujcej tekst lekturze. Nie jest bez znaczenia podkrelana przez H.D.Saffreya dua
ilo redniowiecznych rkopisw Ksigi, wskazujcych na fakt pilnego poszukiwania
tekstu i zapewne czytania go przez mistrzw i studentw. Jednak komentarze najwyraniej
wiadcz o roli i autorytecie Ksigi w redniowieczu oraz o faktycznej w tych
komentarzach wanie recepcji neoplatonizmu w wersji, ktr Ksiga przekazuje.
Dla zilustrowania faktu tej recepcji i dla poinformowania tych, ktrzy pracuj lub
zamierzaj pracowa nad tekstami omawiajcymi tre Ksigi o przyczynach, pragn
zestawi ju odkryte komentarze. Podam wic wykaz tych komentarzy, ktre w swej edycji
wykorzysta i wymieni A.Pattin, (wydobywam dane tylko podstawowe),oraz informacje o
tych komentarzach, ktre zostay wspomniane w dostpnej mi literaturze. Poszukiwanie i
rejestrowanie tych komentarzy jest bowiem pierwszym warunkiem i narzdziem
organizowanego warsztatu bada nad recepcj neoplatonizmu, wniesionego w redniowiecze
przez Ksig o przyczynach.

1.3.1. Komentarze zestawione przez A. Pattina

14

O. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiberg
im Breisgau 1882, s. 294, 301-302. (Dla ksiki Bardenhewera przyjmuje si skrt: Liber de causis).

10

1. Albert Wielki, Liber de causis et processu universitatis a causa prima. Komentarz

napisany w latach 1255-1265. Wydanie: Alberti Magni Opera omnia, ed. A. Borgnet, Parisiis
1891, t.X, s.361-619. Data ycia Alberta Wielkiego: 1206-1280.
2. Tomasz z Akwinu, Super librum De causis expositio. Komentarz napisany w
pierwszej poowie 1272 r. Najlepsze wydanie krytyczne15: H.D.Saffrey, Sancti Thomae de
Aquino super librum De causis expositio, seria Textus Philoaophici Friburgenses 4/,
Fribourg-Louvain 1954. Data ycia Tomasza z Akwinu: 1225-1274.
3. Roger Bacon, Quaestiones supra Librum de causis, edidit R.Steele. Komentarz
napisany w 1241-1245. Wydanie: Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii (Oxford)
1935,t.XII,s.1-158.Data ycia Rogera Bacona: 1214(1220?) po 1292.
4. Idzi Rzymianin, Opus super authorem de causis, Alpharabium. Wydanie: Reverendi
fratris Aegidii Bonsi Florentini Eremitae augustiniani opera, Venise 1550. W tym wydaniu
znajduje si uwaga, ktrej wedug A.Pattina nie ma w rkopi- sach, e komentarz zosta
napisany w 1290 r., (ukoczony 1lutego 1290). Data ycia Idziego Rzymianina: 1244-1316.
5. Wilhelm de Levibus, Scriptum et expositio totius libri de causis.Tekst niewydany,
zachowany w rkopisie: Vatican, Bibl. Apost. Vat. Borgh.352, f.1r a - 87v b. Data ycia
Wilhelma de Levibus: umiera 1311.
6. Anonimowy komentarz pt. Quaestiones in Librum de causis. Komentarz napisany
przed 1268 r. i niepeny; obejmuje tylko XV (16)twierdze. Wydanie J.P.Zwaenepoel, The
Quaestiones in Librum de causis attibuted to Henry of Ghent according to the Escurial
manuscript. An unedited text with introduction, Manille (Philippines) 1959. A.Pattin
zdecydowanie odrzuca przypisanie autorstwa komentarza Henrykowi z Gandawy, poniewa
w komentarzu autor broni rnicy midzy dusz i jej wadzami, podczas gdy Henryk z
Gandawy i caa szkoa franciszkaska t rnic neguj16.
7. Przypisany Adamowi z Bocfeld komentarz pt. Scriptum super libro de causis. A.
Pattin ustala dat napisania komentarza na lata midzy 1247 a 1268.Tekst niewydany,
zachowany w dwu rkopisach: Venezia, Bibl. Naz. Marc. Lat. X, 61(VI, 1) (= nr. 2821),wiek
XIII - XIV; Firenze, Bibl. Naz. Centrale, G. 4,355,f- 90r b - 98v b. Data ycia Adama z
Bocfeld: okoo 1220 - 1279/1292.
15

Opini taka wyraa A. Pattin w zdaniu: La meilleure edition du commentaire de Saint Thomas. A. Pattin, le Liber de
causis, s.35.
16
Quant lauteur de ce commentaire, il faut rsolument carter le nom dHenri de Gand, ainsi que tous ceux qui nadmettent pas une distinction relle entre la substance de 1ame et ses facults, cest--dire toute lcole franciscaine; car notre
auteur dfend prcisment la thse oppose. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 38.

11

8. Przypisywany Piotrowi z Owernii komentarz pt. Quaestiones super librum de

causis. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wien, Nationalbibliothek, Lat. 2330 (=
saec. XIV med). A. Pattin zwraca uwag, e w rkopisie tym znajduj si dwa komentarze do
Liber de causis, zapisane w spisie rzeczy rkopisu nastpujco; Item, quaestione quaedam
super librum de causis a quodam magistro in theologia Parisiensi i Item, quaestiones
quaedam super librum de causis Avicennae a superdicto magistro Petro (de Alvernia). (Por.
pozycj 13).
9. Anonimowy komentarz pt. Super librum de causis, zawierajcy dziewi twierdze,
przepisany rk Godfryda z Fontaines. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Paris,
Bibl.Nat. lat. 15819.(= Sorb. 563) XIII wiek.
10. Anonimowy komentarz zaczynajcy si od sw: Primo quaeritur circa librum de
causis Komentarz datowany na koniec XIII i pocztek XIV wieku. Tekst niewydany,
zachowany w rkopisie: Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek der Stadt Erfurt, Q316, f. 43ra53vb.
11.Anonimowy komentarz pt. Super de causis (wedug explicit). Napisany w latach
1290-1346. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wien, Nationalbibliotbek, codex 5500,
f. 47r - 63r.

1.3.2. Inne komentarze do Ksigi o przyczynach

12. Przypisywany Alanowi z Lille komentarz pt. De causis cum glosa magistri Alani.
Rkopis z Citeaux, ktry zagin. Nie znaczy to przecie, e ewentualnie jakiej jego kopii nie
da si kiedy zidentyfikowa w innych bibliotekach. G.Raynauld de Lage uwaa ten tekst za
zaginiony komentarz Alana z Lille. H.D.Saffrey przypuszcza, e by to raczej tekst Ksigi o
przyczynach z commenta przypisanymi Alanowi z Lille. Dodaje jednak, e rkopis z
Bruges, Bibl.Publ. 463, f.155 v b przypisuje te same commenta Gilbertowi de la
Porree17.Data ycia Gilberta de la Porree : 1076-1154.
13. Siger z Brabancji, Quaestiones magitri seieri super librum de causis. Jest to drugi z
komentarzy zawartych w rkopisie Wien, Nationalbibliothek, lat. 2330 wymienionych tu w
zestawieniu dokonanym przez A. Pattina (pozycja 8).Komentarz ten zosta zidentyfikowany
17

H.D.Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, s. XVII. (Dla tej publikacji Saffreya przyjmuje
si skrt: Super de causis). Zauwamy, e wedug P. Duhema w Le systeme du monde s. 330, Gilbert de la Porre komentowa Liber de causis.

12

przez A. Dondainea i L.J.Bataillona, ktrzy za autora tego komentarza uwaaj Sigera z

Brabancji. Paryskie pismo gotyckie rkopisu wskazuje na dat napisania komentarza: 12701290. Tekst wydany przez A.Dondaine i L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. Lat. 2330 et
Siger de Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966)232-261.Data ycia
Sigera z Brabancji: okoo 1235-128l/l284 (wedug F. van Steenberghena).
14. Jakub z Gostynina, Theoreumata seu propositiones autoris causarum Dauid Iudaei
cum annotationibus ac luculenta expositione. Komentarz napisany po r. 1477, a przed r.
,1490. Jest zachowany w rkopisie: Krakw, B.J. nr. 505. Wydany by drukiem w Krakowie
w 1507. Jedyny egzemplarz tego wydania znajduje si w Warszawie, w Bibliotece Narodowej
Oddzia w Paacu Krasiskich, nr. Q 254. Wydanie w formie editio simplex: P.Gra, Jakub
z Gostynina - Komentarz do Liber de causis, W: Materiay i Studia Zakadu Historii Filozofii
Staroytnej i redniowiecznej (PAN), Wrocaw 1969, t. XI, s. 3-162. Data ycia Jakuba z
Gostynina: 1450-1506.
15. Przepisany przez Walentego z Grunperk anonimowy komentarz do Liber de
causis. Tekst niewydany, zachowany w rkopisie: Wrocaw, Ossol. 734, f. 1-31 (mikrofilm w
Warszawie, Biblioteka Narodowa, Oddzia w Paacu Krasiskich, sygn. 4354). Walenty z
Grunperk wpisany zosta na Uniwersytet Krakowski w 1475 r. (bakaarz w 1477, mistrz
artium w 1493)-15a.
15a. W tym samym kodeksie (z XV - XVI w.) znajduje si drugi komentarz pt. Liber
sapientis David Judoerum rabbi. Rkopis: Wrocaw, Ossol. 734,f. 31-60. Wedug W.Seki
komentarz ten zosta napisany w latach 1478-1494. Z. Kuksewicz podaje r. 149318.
16. Komentarze do Liber de causis znajduj si take w zachowanych w Polsce dwu
rkopisach: Krakw, B.J. 506 i 259519.
17. Dwa niepene komentarze do Liber de causis znajduj si w rkopisie:
Cambridge Peterhouse 152, f. 225 r a - 249 v a oraz 285 ra-288 rb20.
17a. Niepeny komentarz do Liber de causis znajdujemy w rkopisie: Praha, Metr.
Kap. L. 74(1320), f. 52v b - 59 ra21.

18

W Seko, Jakub Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia Mediewistyczne 2 (1961) 196; Z.
Kuksewicz, Contribution au problme de linfluence de lalbertis-me sur lUniversit de Cracovie au XVe sicle,
Mediaevalia Philosophica Polonorum XI (1963) 49.
19
Informuje o tym W. Seko, tame, s. 196.
20
T krtk informacj o wymienionych komentarzach poda L. Bataillon w udostpnionym mi licie prywatnym z dni. 4.IV.
1967 r., pisanym z Saulchoir do p. S.Porbskiego.
21
Tame, (list).

13

18. W swej ksice22 O.Bardenhewer podaje jeszcze dwa nie wymienione w tym
wykazie komentarze do Liber de causis. S to: Expositio...Liber de causis. Rkopis:
Mnchen, Staatsbibliothek, lat. 19668, f. 12a - 21a. Commentarius in librum de causis.
Rkopis: Wien, Hofbibliothek, lat. 5141, f. 69a - 107a.

1.4. Historycy zagadnienia Ksigi o przyczynach

Referowane w tej pracy wyniki bada nad Ksig o przyczynach s
zaprezentowaniem tylko, oczywicie, waniejszych stanowisk i publikacji. Zawarto tych
waniejszych publikacji daje jednak - tak si wydaje - wzgldnie peny obraz gwnych
nurtw bada i wynikw. Obraz ten naley jeszcze uzupenia, poszerza, wypenia
szczegami w miar docierania do coraz wikszej iloci opracowa i redniowiecznych
rde.
Stanowiska i publikacje kieruj do autorw, ktrych nazwiska i pozycja naukowa s w
tym wypadku take swoistym motywem, czy wprost swego rodzaju argumentem,
uzasadniajcym podjcie zagadnienia Ksigi o przyczynach. Nie chodzi tu oczywicie o
naladowanie ich w tematyce bada, lecz o podkrelenie, e mediewista nie moe dzi nie
uwzgldni w swym warsztacie badawczym problemu Ksigi o przyczynach. Przy okazji
zorientujemy si, e badania nad Ksig prawie nieustannie trwaj od czasw
redniowiecza a do ostatnich dni z rnym, oczywicie, nasileniem i powodzeniem.
Przedstawiane w tej pracy wyniki bada, ujte w porzdkujce problematyk
paragrafy, zamyka r. 1966,czyli opublikowana i dotychczas najlepsza edycja Liber de
causis, przygotowana przez A.Pattina, ktry we Wstpie do swej ksiki po dyskusji z
H.D.Saffreyem precyzuje opini na temat najwaniejszego problemu z zakresu dziejw
tekstu Ksigi, mianowicie opini na temat autora Ksigi o przyczynach. Otwiera tym
samym nowy etap niezamknitej w tej sprawie dyskusji.
Pierwszym po redniowieczu powaniejszym etapem bada bya krytyczna edycja
Ksigi o przyczynach opublikowana przez O.Bardenhewera w 1882 r. wraz ze Wstpem
prezentujcym wiadomoci na temat oryginau tekstu, jego autora, tumacza i daty powstania
zarwno oryginau jak i aciskiego przekadu. Bardenhewer pisze we Wstpie, e w r. 1843
A.Jourdain zwrci uwag na brak opracowania Ksigi o przyczynach. Skoro wic, jak
22

O. Bardenhewer, Liber de causis, s. 299-300.

14

twierdzi Jourdain, do jego czasw nikt z historykw filozofii nie omwi dokadnie Ksigi o
przyczynach, dat 1843 moemy uwaa za pocztek bliszego zainteresowania si po
redniowieczu tekstem Ksigi, a dat 1882, czyli rok edycji Bardenhewera, wanie za
pierwszy etap nowszych bada. Jourdain doda, e nie pozna si filozofii XIII wieku, jeeli
nie przeanalizuje si tego tekstu23. Po apelu Jourdaina o Ksidze pisa B.Haureau (1850)24,
M.Steinschneider (1852), S. Mnk (1859), CS.Barach (1876), L.Leclerc (1876). Stanowisko
jednak O.Bardenhewera, ogoszone w 1882 r., zostao powszechnie przyjte i do dugo
powtarzane.
Z O.Bardenhewerem polemizuj D.Kaufmann (1883) i J.Guttmann (1902),lecz
Cl.Baeumker (1908), P.Duhem (1916 i 1954), F.berweg - B.Geyer (1928) na og
powtarzaj jego pogldy.
Tez O.Bardenhewera zasadniczo podway - wedug H.Bedoreta - i tym samym
wyznaczy nastpny, drugi z kolei etap bada nad Ksig o przyczynach, F.Pelster (1933).
Niezalenie od Pelstera kilka nowych nawietle zagadnienia wprowadza R. Steele (1935)
wydajc Liber de causis i komentarz do tego tekstu Rogera Bacona.
Do nowej polemiki zapocztkowujc trzeci etap bada mobilizuje swym artykuem
H.Bedoret (1938), ktry podwaa wszystkie dotychczasowe stanowiska w sprawie Ksigi o
przyczynach. M.D. Roland-Gosselin (1948) nie nawizuje do dyskusji piszc o Liber de
causis, E.Gilson w swym podrczniku historii filozofii (1954) wypowiada ostrone
stanowisko, uwzgldniajc dotychczasowe polemiki, M.T.dAlverny (1954) zastanawia si
nad autorem oryginau Ksigi i (w 1959) nad spornym problemom interpretacji arabskich
terminw w Ksidze o przyczynach, H.D. Saffrey omawia dyskusj nad Ksig we
Wstpie do edycji komentarza Tomasza z Akwinu (1954)oraz publikuje artyku referujcy
stan bada (1963) nad Ksig o przyczynach podsumowujc dyskusj bardzo
pesymistycznymi wnioskami.
Czwarty etap bada, w ktrym aktualnie jestemy, otwiera A.Pattin (1966)
polemizujc wanie we Wstpie do edycji Liber de causis z H.D. Saffreyem i ustalajc
nowe momenty dyskusji, do ktrej wprowadza take wczeniejsze (z 196l) swoje ustalenia.
23

Zacytujmy za Bardenhewerem to ciekawe stwierdzenie A. Jourdaina: Cependant, je le rpte, on ne connatra srement la

philosophie du troisime sicle que lorsquon aura analys ces ouvrages (Liber de causis et Fons vitae). O. Bardenhewer,
Liber de causis, s. V.
24
Oto jak zaprezentowa Ksig o przyczynach B. Haurau: Voil ce Livre des causes qui a fait tant de bruit; qui,
suivant lEglise, a perdu tant de consciences; qui a produit, du moins, tant de scandals. Bardenhewer cytuje to zdanie na s.
XI swej ksiki podajc, e czerpie je z De la philosophie scolastique, Paris 1850, t. I, s. 389-390. (Uwaga: data przy
nazwisku oznacza tu rok wydania publikacji dotyczcej Ksigi o przyczynach).

15

Z tego przegldu nazwisk, ktre w mediewistyce s ju dosownie znakiem ogromnej

erudycji i dowiadczenia naukowego, jeeli wymieni si dla przykadu z osb yjcych
choby tylko E.Gilsona i pani dAlverny, wynika, e powanie uprawiane dzi badania nad
redniowieczem wymagaj duej i gruntownej znajomoci tekstw i opracowa, wejcia nie
tylko w mediewistyk acisk, lecz dla jej zrozumienia take w dzieje syryjskiej i arabskiej
recepcji greckiego i aleksandryjskiego tak arystotelizmu jak i neoplatonizmu, ktre poprzez
Augustyna, poprzez tumaczonego przez Eriugen Pseudo-Dionizego, poprzez tumaczenia
Boecjusza, przez Ksig o przyczynach i inne przekady z Toledo wchodz do aciskiego
redniowiecza i ksztatuj jego wielonurtow filozofi. Ta filozofia wyznaczaa poprzez
Descartesa nowoytne mylenie filozoficzne, ktre z kolei zapocztkowao kultur umysow
naszych czasw. I wobec tego nauczycielem naszego take dzisiejszego rozumienia wiata
jest czcigodny tekst Ksigi o przyczynach.

1.5. Znajomo w Polsce Ksigi o przyczynach i aktualne polskie prby bada nad
redniowiecznymi do niej komentarzami

W Polsce znajomo Ksigi o przyczynach jest aktualnie do maa, i o wiele jest za

maa w naukowych rodowiskach mediewistycznych. Na ile udao si to zbada, i zbyt moe
pobienie, spord autorw polskich Ksig o przyczynach prezentuj w krtkiej notatce
S.Swieawski i D.Gromska, w duszym omwieniu M.A. Krpiec oraz W.Seko przy okazji
charakteryzowania literatury na temat Jakuba z Gostynina.
S. Swieawski i D.Gromska podaj historyczne dane dotyczce Ksigi25,
M.A.Krpiec omawia zagadnienie wpywu Liber de causis na ksztatowanie si u Tomasza
z Akwinu teorii zoenia bytu przygodnego z istnienia i istoty26.
W. Seko informuje27 nie tylko o zidentyfikowanym przez porwnanie tekstu z edycj
O.Bardenhewera komentarzu Jakuba z Gostynina do Liber de causis lecz take podaje kilka
uwag o samej Ksidze o przyczynach oraz opinie autorw, ktrzy charakteryzowali
pogldy Jakuba z Gostynina. Dowiadujemy si, e rdem dla tych autorw jest omwienie
25

S.Swieawski, Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z Akwinu, Traktat o czowieku. Pozna 1956,
s.(80). Por. wzmiank S.Swieawskiego o Liber de causis w artykule: Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia
Mediewistyczne 2 (1961) 153 i 157. D.Gromska,Pseudo-Arystoteles, W: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t. I, s. 57.
26
Struktura bytu, Lublin 1963, s. 316-317.
27
W. Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, s. 185-210.

16

komentarza Jakuba z Gostynina i wzmianki o Liber de causis znajdujce si w Historii

literatury polskiej (1840-1857) M.Wiszniewskiego. W. Seko dodaje, e ujcie
Wiszniewskiego powtarza F.M.Sobieszczaski w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda
(1862) i e powtarzaj je: Studia do dziejw Uniwersytetu Jagielloskiego Fijaka (1898),
Historia Uniwersytetu Jagielloskiego Morawskiego (1900), Wielka encyklopedia
ilustrowana (1900), Podrczna encyklopedia kocielna (1907), Historia literatury
polskiej Piata (1926), Historia filozofiii w Polsce Straszewskiego (1930).
W.Seko uwaa, e najcenniejszym omwieniem prac, a wic i komentarza Jakuba z
Gostynina, jest artyku ks. K.Michalskiego, pt. Tomizm w Polsce na przeomie XV i XVI w
(1916). Zauwamy te, e kilka uwag w 1932 r. powica Ksidze o przyczynach
A.Birkenmajer w pracy na temat pism przypisywanych w redniowieczu Arystotelesowi28. I
do tej listy autorw polskich piszcych o Liber de causis moemy tu dla chronologii
doczy notatk S. Swieawskiego (1956), artyku W. Seki(1961),omwienie M.A. Krpca
(1963) i ujcie D.Gromskiej (1966).
W.Seko w swoim artykule na s. 196 i 194 zwraca uwag, e w Polsce w XV wieku
na Uniwersytecie Krakowskim wedug danych zawartych w Liber diligentiarum facultatis
artisticae Universitatis Cracoviensis za lata 1487-1563, (tekst wydany przez Wisockiego w
1886),na przestrzeni dwudziestu lat omiokrotnie wykadano Liber de causis. Dla
informacji o ewentualnym wpywie Ksigi o przyczynach na polsk filozofi XV wieku
przytocz podane przez W.Seko zestawienie wykadw:
1490- mgr Vitus Autorem de causis,
1491- Jacobus de Gostynyn De causis,
1497- Jahannes de Glogovia Autorem de causis,
1500- Johannes Michalowsky Autorem de causis,
1503- Mgr Martinus Wolborsz Causarum,
1505- Johannes Schamotuli Autorem causarum,
1507- Pro mgro Petro de Cracovia Causarum,
1510 - mgr Michael Olsnensis - incepit causarum.
Omawiajc zaraz po tym zestawieniu powodzenie Ksigi o przyczynach W.Seko
wyraa przypuszczenie, e poczytno owego dzieka przypisa naley przede wszystkim

28

On sait bien que limportance du De causis pour la philosophie mdivale est trs considerable. A.Birkenmajer,
Classement des ouvrages attribus Aristote par le moyen ge latin, Cracovie 1932, s. 15.

17

wpywom Alberta Wielkiego, ktry obok Arystotelesa by w owym czasie najwiksz bodaj
powag29.
Spord autorw obcych, tumaczonych na jzyk polski, E.Gilson poprzez podrcznik
historii filozofii redniowiecznej (History of christian philosophy in the middle ages), wnosi
na teren polski caociow informacj o zawartoci problemowej Ksigi o przyczynach i o
jej wpywie na redniowiecze30.
Czytelnicy polscy, wadajcy obcymi jzykami, mog zapozna si i z oryginaem
Ksigi i z informacjami o niej w bogatej ju - jak wiemy - na jej temat literaturze
filozoficznej. Wszystko to jednak nie zmienia faktu, e staranniejsze poznawanie
redniowiecza wymaga znajomoci jego rde, wrd ktrych Ksiga o przyczynach ze
wzgldu na stopie trudnoci tekstu nie jest w Polsce powszechnie znana mediewistom.
Wydanie jej w jzyku polskim moe zmniejszy stopie zniechcajcej trudnoci i dostarczy
narzdzia bada, ktrym jest ten rdowy tekst, wyznaczajcy w duym stopniu wielo
metafizycznych uj w ramach neoplatoskiej w redniowieczu wizji rzeczywistoci.
Konkretnym zamwieniem na polski przekad Liber de causis s zapocztkowane w
1966 r. na seminarium historii filozofii redniowiecznej w Akedemii Teologii Katolickiej w
Warszawie prby bada nad redniowiecznymi komentarzami do Ksigi o przyczynach.
Wysiek badawczy mediewistw winien i w kierunku odczytywania filozoficznej
zawartoci komentarzy i std sam komentowany tekst nie powinien zatrzymywa ich uwagi w
sensie podejmowania osobnego trudu przebrnicia przez filologiczne i problemowe zawioci
Ksigi. Chodzi przecie w tym wypadku o badania nad komentarzami, a nie nad Ksig o
przyczynach. Polskie tumaczenie Liber de causis winno te badania usprawni.
Immanentna analiza tekstu komentarzy, owszem, przytaczanych i w jakim stopniu
konsultowanych w publikacjach filozoficznych, dotychczas jednak w caoci nie
opracowanych od strony ich filozoficznej zawartoci, winna doprowadzi do ustalenia
faktycznej recepcji neoplatonizmu Ksigi o przyczynach. Recepcja ta, przeledzona w
komentarzach, ktrych autorami s wybitni uczeni redniowieczni, wyznaczajcy i
ksztatujcy najpowaniejsze w ich czasach nurty filozofii, pozwoli wyrni i okreli dwa
zakresy wpywu Ksigi o przyczynach: ten bezporedni, polegajcy na przejciu wprost z
Ksigi zawartego tam neoplatonizmu, i poredni, lub raczej anonimowy, ksztatujcy
redniowieczne mylenie neoplatoskie poprzez mniej cis, zasyszan informacj, nie
29
30

W. Seko, Jakub z Gostynia i jego komentarz do Liber de causis, s. 196.

E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S.Zalewski, Warszawa 1966, s.233-235.

18

wynikajc z komentowania tekstu Ksigi. Gdy z zakresu tego drugiego, poredniego

wpywu, wyczy si obszar zagadnie wyznaczonych treci tekstw Pseudo-Dionizego lub
w. Augustyna, pozostanie zesp uj, z ktrych jedne - po zestawieniu z Ksig - bd
skutkiem jej anonimowego wpywu, i drugie, ewentualnie zalene od innych rde. Nie
znaczy to, e badania nad komentarzami do Liber de causis powinny i w kierunku analizy
wpyww. Znaczy to tylko, e ustalenie faktycznej treci komentarzy moe pomc w
precyzyjniejszym ustaleniu recepcji danych rde i w okreleniu odmian redniowiecznej
metafizyki neoplatoskiej, nazywanej teraz w odniesieniu do wiekw wczeniejszych oglnie
augustynizmem, ktry A. Dempf klasyfikuje wedug szk, lub w odniesieniu do wieku XIII
nazywanej gwnie, wyrnionym przez E.Gilsona, augustynizmem arystotelizujcym i
augustynizmem awicenizujcym.
Pierwszym znakiem tych zapocztkowanych prb bada s opublikowane komunikaty
naukowe, informujce o wynikach wstpnej analizy kilku studiowanych komentarzy. W
Studia Philosophiae Christianae ATK z 1968 r. trzech autorw: E,Kawa, St.Porbski,
P.Gra, prezentuj prb wyjanienia, czym jest esse w wybranych fragmentach
komentarza do Liber de causis Sigera z Brabancji (E.Kawa), Alberta Wielkiego
(St.Porbski) i Jakuba z Gostynina (P.Gra)31. W Rocznikach Filozoficznych, take z r.
1968, M.Gogacz omawia termin existentia w komentarzu Tomasza z Akwinu32.
Drugim znakiem jest wydany przez P.Gr w 1969 r. komentarz do Liber de causis
Jakuba z Gostynina (1450-1506), polskiego uczonego, jednej z najwybitniejszych postaci w
gronie profesorw Uniwersytetu Krakowskiego w drugiej poowie XV wieku33. Komentarz
ten mg by wynikiem wykadw, ktre w r. l491Jakub z Gostynina wygosi na wydziale
artium na temat Ksigi o przyczynach. Moe to przecie oznacza, e Ksiga o
przyczynach w jakim stopniu wpywa na pogldy filozoficzne Jakuba z Gostynina, i
ewentualnie na polsk scholastyk XV wieku. Jakub z Gostynina jest bowiem od r. 1477 a
do swej mierci w 1506, a wic nieprzerwanie przez 29 lat profesorem wydziau sztuk. Na

31

Por. E. Kawa, Problem esse w kwestii 9 bis komentarza Sigera z Brabancji i prba egzystencjalnej lekcji tego terminu,
Studia Philosophiae Christianae 4 (1968), z. 1, 151-155; St.Porbski, Egzystencjalna interpretacja terminu esse w
rozdziale XVIII i XIX komentarza Alberta Wielkiego do Liber de causis, tame 155-157; P.Gra, Analiza pojcia esse w
oparciu o teoremat czwarty komentarza do Liber de causis Jakuba z Gostynina, tame,s. 157-164.
32
M. Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de causis, Roczniki Filozoficzne XVI
(1968), z.1, s. 93-104.
33
Jakub z Gostynina, Komentarz do Liber de causis - wyda Piotr Gra, Materiay i Studia Zakadu Historii Filozofii
Staroytnej i redniowiecznej(PAN), XI (1969) 3-162.

19

tym wydziale dwukrotnie (1490-1496) jest dziekanem. Po 1499 r. jest profesorem teologii, a
w latach 1503 i 1504 (semestr zimowy) rektorem Uniwersytetu.
Dodajmy, e nastpne wieki, a wic XVI - XX, od strony zainteresowa w Polsce
Ksig o przyczynach nie s zbadane.
Majc nadziej, e aktualnie podjte prby bada nad komentarzami do Ksigi o
przyczynach bd kontynuowane, pragniemy publikujc przekad Liber de causis wnie w polski warsztat badawczy podstawowe narzdzie pracy, ktrym jest komentowany
tekst, a jednoczenie wzbogaci mediewistyk polsk o wikszy stopie skierowania uwagi
na to rdo filozoficznej myli, ktre - wedug przytoczonego ju ujcia P. Duhema - wnosi
w redniowiecze dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu
uzupenionego, jak sdzi A. Pattin, monoteistyczn i kreacjonistyczn tez.
1.6. Dotychczasowe tumaczenia tekstu
J. Lippl w Lexikon fr Theologie und Kirche pod hasem liber de causis opierajc
si,naley przypuszcza, na informacji Bardenhewera i berwega podaje, e z czci tekstu
arabskiego i z aciskiej wersji Ksigi o przyczynach dokonano czterech tumacze na
jzyk hebrajski. Podaje te, e z aciny tumaczono Ksig o przyczynach na jzyk
armeski34.
Informacja J. Lippla jest interesujca choby z tego wzgldu, e Ksiga o
przyczynach nie doczekaa si zbyt wielu tumacze. Jest to o tyle zrozumiae, e przecie
przez kilka wiekw od czasw redniowiecza Europa posugiwaa si wprost jzykiem
aciskim i ewentualne tumaczenie Ksigi byo zbyteczne.
A.Pattin w swoim Wstpie do edycji Liber de causis na s. 45 wymienia dwa
nowoytne tumaczenia:
1) tumaczenie na jzyk niemiecki: O.Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift
uber das reine Gute bekannt unter dem Namen Liber de causis, Preiburg im Breisgau
1882, s. 58-118. Zauwamy, e sam Bardenhewer uwaa to tumaczenie za
parafraz35.

34

J.Lippl, Liber de causis, w: Lexicon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau 1934(2), t.VI, s. 548.
W spisie treci Bardenhewer daje nastpujcy tytu swojemu tumaczeniu: Der arabische Text nebst deutsher Paraphrase.
O.Bardenhewer, Liber de causis, s. XIV.
35

20

2) tumaczenie na jzyk francuski: tekst na prawach, maszynopisu: M.Anawati, Liber

de causis, Traduction franaise indite faite sur le texte arabe dit par Otto
Bardenhewer... pro manuscripto, Montreal 1950 (institut dEtudes mdivales,
Universit de Montreal).
A. Pattin dodaje, e M.Anawati opublikowa tumaczenie francuskie dwu twierdze,
mianowicie XIII i XVI w artykule pt. Prolgomnes une nouvelle dition du De causis
arabe. Artyku znajduje si w Mlanges Louis Massignon, Damas 1956, s. 95-103.
Dodajmy zaraz, e obydwa tumaczenia, a wic tekst i Bardenhewera i Anawatiego s
przekadem z tekstu arabskiego. aciska wobec tego wersja Ksigi o przyczynach wedug
dostpnych informacji bya dotychczas tumaczona tylko na jzyk armeski. Tumaczenia
bowiem hebrajskie byy oparte zarwno na wersji arabskiej jak i aciskiej. Gdy wemie si
to pod uwag, to z niemaym wprost speszeniem trzeba stwierdzi, e publikowany tu polski
przekad Ksigi o przyczynach jest dosownie pierwszym tumaczeniem na jzyk
nowoytny aciskiego tekstu Liber de causis i oczywicie pierwszym tumaczeniem na
jzyk polski. Zwrcenie na to uwagi nie ma na celu podkrelenia tak zwanej wanoci
wydarzenia, lecz - i chciabym to zaakcentowa - ma na celu poszukiwanie dalszego
uzasadnienia inicjatywy przetumaczenia Ksigi o przyczynach. Przetumaczenie, a wic
przemylenie i wyraenie w jzyku wspczesnym filozoficznych treci rda neoplatonizmu
redniowiecznego, jest w jakim sensie naukowo potrzebnym przyblieniem mediewistom
polskim tekstu, ktrego wanie naukow warto rozumiej i podnosz wszyscy badacze
redniowiecza. Chodzi te moe o poszukiwanie i nawet swoiste formuowanie
usprawiedliwienia, gdy ewentualna krytyka przekadu bdzie ostra. Nic nie usprawiedliwia
niedoskonaej roboty. Gdy si jednak wemie pod uwag, e nie ma bezporednich wzorw
przekadu w jzykach nowoytnych, stanie si zrozumiae nierzadkie stosowanie w polskim
tumaczeniu kryterium dosownoci przekadu, aby rezygnujc niekiedy z miej cechy tak
zwanego adnego przekadu odda moliwie najwierniej nie zawsze jasn myl tekstu, ktr
liczne komentarze rnorodnie precyzoway i rozstrzygay. Trzeba wyzna, e znajomo
tych niektrych komentarzy i zawarte w publikacjach filozoficznych prezentacje pogldw z
Ksigi o przyczynach, nie zawsze uatwiay tumaczenie tekstu, ktrego tre przynajmniej
jest bardziej skondensowana ni w komentarzach unaoczniajcych myl Ksigi. Dodajmy
te, e te niebezporednie wzory przekadw z arabskiego nie mogy stanowi pomocy w
tumaczeniu. Parafraza Bardenhewera ma w jakim stopniu posta rozstrzygajcego trudnoci

21

komentarza, a tumaczenie Anawatiego, przygotowane na prawach rkopisu, nie byo

dostpne. Nie byo take dostpne tumaczenie armeskie.

2. WYDANIA KRYTYCZNE ACISKIEGO PRZEKADU

Przy okazji informowania o wydaniach krytycznych, ktre podobnie jak tumaczenia
Ksigi (armeskie, niemieckie, francuskie) s tylko trzy, naley zwrci uwag na dwie i wydaje si - bardzo wane sprawy.
Pierwsza sprawa polega na stwierdzeniu, e rwnolegle do coraz staranniejszych,
krytycznych edycji Ksigi rozwijaj si - wywoane naukowym wysikiem edytorw, ich
znajomoci rkopisw, epoki , specjalistycznej literatury - badania nad histori tekstu
Ksigi o przyczynach i nad dyskutowanymi w publikacjach, spornie ustawianymi w
komentarzach, niektrymi problemami filozoficznymi, zawartymi w tekcie. W zwizku z t
wanie sytuacj, take w tej pracy, referujcej stan bada nad Ksig o przyczynach i nad
zawartymi w niej waniejszymi problemami, zostan omwione zagadnienia w innej
kolejnoci ni by mona oczekiwa. Zagadnienie np. autora Ksigi zostanie zreferowane po
sprawie tumacza, a zarysowanie obrazu caej problematyki filozoficznej zawartej w tekcie
Ksigi stanie si moliwe dopiero kiedy po rozstrzygniciu i po jakim bliszym w oparciu
o szersze materiay zbadaniu wci niejasnej, trudnej w Ksidze sprawy np. esse,
creatio, yliathim. Wydaje si suszne, aby wic informowa najpierw o tym, co w
problematyce dziejw Ksigi jest pewne i przechodzi kolejno do zagadnie coraz bardziej
dyskusyjnych.
Druga sprawa wynikajca z pierwszej i cile z ni zwizana dotyczy wanie tego, co
w wiedzy na temat Ksigi o przyczynach nie ulega wtpliwoci. Naley stwierdzi i
wanie teraz, przy informacji o edycjach krytycznych, e nie ulega wtpliwoci fakt tekstu.
Bezspornym w nauce faktem jest aciska wersja tekstu Ksigi o przyczynach i jej wpyw
na filozofi redniowiecza. Dodajmy take, e dzisiaj mediewici s te ju zgodni co do
nazwiska tumacza Ksigi na jzyk aciski. Pozostae zagadnienia s bardziej lub mniej
dyskusyjne. I wanie badania krytyczne, coraz staranniejsze edycje tekstu, pozwalaj
eliminowa bdy, obala atwe rozstrzygnicia, prowadzi w kierunku trafniejszych
stwierdze.

22

Przez wydanie krytyczne roboczo i dla potrzeb tej publikacji rozumiem tak edycj
tekstu Ksigi o przyczynach, ktra jest oparta przynajmniej na dwu rkopisach,
pozwalajcych ju w tym najmniejszym stopniu przy porwnaniu tekstw nie tyle
eliminowa pomyki redniowiecznego kopisty, ile choby zwrci uwag na moliwo
znieksztacenia tekstu w danym wyranie niejasnym i wtpliwym miejscu rkopisu.
Przez wydanie niekrytyczne rozumiem oparcie edycji na jednym rkopisie, co nie
pozwala eliminowa znieksztace dokonanych ewentualnie w tekcie przez kopistw. Naley
jednak zauway, e jest naukowo uyteczna tzw. editio simplex, umoliwiajca w ogle
zetknicie z nieznanym tekstem. Dodajmy, o inne kryterium dla wydania krytycznego trzeba
przyj wtedy, gdy dany rkopis zosta zachowany ewentualnie tylko w jednym egzemplarzu.
W zwizku z powyszymi zaoeniami trzeba przyj, e istniej trzy wydania
krytyczne aciskiego tekstu Ksigi o przyczynach.
1) O.Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift liber das reine Gute bekannt unter
dem Namen Liber de causii, Freiburg im Breisgau 1882, s. 163-191.
Ksika Bardenhewera zawiera tekst arabski Ksigi o przyczynach, parafrazujce
tumaczenie niemieckie i wersj acisk, zrekonstruowan w oparciu o dwa rkopisy:
Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm. 162 (XIV wiek) i Clm.572 (XIII wiek).
Wydanie to M.D. Saffrey uwaa znakomite dla epoki, w ktrej powstao, i dodaje, e
winno je zastpi wydanie we waciwym sensie krytyczne36.
(W zwizku z tekstem arabskim Saffrey, powoujc si Bardenhewera, stwierdza w
1954 r, we Wstpie do edycji komentarza Tomasza z Akwinu, e zachowa si tylko
jeden rkopis arabskiej wersji Ksigi37. Jest to rkopis: Leiden, Univ. kodex Golius
209.W r. jednak 1963 Saffrey ogasza, e zosta odkryty nowy rkopis, zawierajcy
arabski tekst Ksigi. Jest to rkopis: Ankara, Bibliothque de Saih 1696, f. 78 r - 90
v. S take fragmnenty arabskiego tekstu w rkopisie: Kair, kodex Taymur Hikma
11738).

36

Ldition du Liber de Causis par O. Bardenhewer, excellent pour lepoque ou elle parut (l882), doit aujourdhui tre
remplacee par une edition proprement critique. M.D. Saffrey, (Super de causis), s. VIII.
37
... un texte arabe dont on ne possde plus quun seul manuscrit conserve a Leyde. H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XV.
38
Le Professeur F.Sezgin ma aimablement inform quil a dcouvert un nouveau manuscrit contenent le texte arabe du
Liber de causis, w: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 281; Des extraits du meme texte ont ete decouverts par
P.Kraus dans un manuscrit de Caire. Tame, s. 269.

23

2) R. Steele, Liber de causis, W: Opera hactenus inedita Rogeri Baconi 1935, t. XII,
s.161-187. Tekst wydany R.Steele zosta oparty na dwu rkopisach: London, British
Museum, Royal 12, F.I/2 oraz Royal 12.D.XIV/2.
3) A. Pattin, Le Liber de causis,dition tablie laide de 90 manuscrits avec
introduction et notes. Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsius straat
18, Leuven, stron 1-115. Tekst ten, poza odbitk, zosta opublikowany w Tijdschrift
voor Filosofie 28 (1966) z.1 , s. 90-203.
We Wstpie do edycji, na s. 42-44 cytowanej odbitki, A. Pattin wyjania, e nie uwaa
swego wydania za definitywn edycj krytyczn, e pragnie tylko da tekst wystarczajco
poprawny i czytelny. Stwierdza, e starannie porwna 10 rkopisw, ktre wymienia, i
sprawdza tekst w innych 80 rkopisach, take zacytowanych. Porwnywa tekst aciski z
arabsk wersj Ksigi o przyczynach, z tekstem aciskim wydanym przez O.Bardenhewera
i R.Steele, z parafraz Liber de causis w komentarzu Alberta Wielkiego, z tekstem
przytoczonym w komentarzu przez Tomasza z Akwinu i Idziego Rzymianina. Korzysta te z
niemieckiego i francuskiego tumaczenia. W oparciu o cay ten zesp narzdzi badawczych
A. Pattin rekonstruowa tekst Liber de causis wprowadzajc w nielicznych miejscach take
wasne poprawki, zgodne w jego odczuciu z pierwotn wersj.
Ten wanie tekst w wydaniu A.Pattina, jest podstaw polskiego przekadu.
Dla informacji wymiemy take bardziej znane wydania niekrytyczne :
1. Parafraza tekstu Ksigi o przyczynach w komentarzu Alberta Wielkiego pt. Liber de
causis et processu universitatis a causa prima, Wenecja 1517,i take w edycji
A.Borgneta.
2. Tekst Ksigi o przyczynach w postaci twierdze w komentarzu Tomasza z Akwinu,
wydanym krytycznie w 1954 r., w Fryburgu i Louvain, przez H.D.Saffreya pod
kilkakrotnie ju cytowanym tytuem: Sancti Thomae de Aquino super Librum de
causis exposition.
3. Tekst w postaci twierdze w edycji komentarza Tomasza z Akwinu wydanej przez
C.Pera w Turynie, w 1955 r.
4. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Idziego Rzymianina pt. Opus super
authorem de causis, Wenecja 1550.
5. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Wilhelma de Levibus pt. Scriptum et
expositio totius libri de causis, w rkopisie Borgh. 352.

24

6. Tekst w postaci twierdze w komentarzu Jakuba z Gostynina, wydanego przez P.Gr

w 1959 r., w Materiaach i studiach Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i
redniowiecznej PAN w Warszawie.

3. REDNIOWIECZNY TUMACZ TEKSTU I DATA TUMACZENIA

Naley najpierw mocno podkreli, e waciwe dzieje Ksigi o przyczynach, a

raczej dzieje tekstu w europejskiej kulturze zachodniej, rozpoczynaj si z chwil
przetumaczenia go na acin. I wanie w tej aciskiej wersji tekst Ksigi wchodzi w
zakres i dorobek filozoficznej kultury redniowiecznego Zachodu, redniowiecze zapoznaje
si z zawart w Ksidze wersj neoplatonizmu poprzez wic acisk terminologi. I
aciski tekst Ksigi funkcjonuje jako rdo neoplatonizmu, ksztatuje filozoficzne i
teologiczne mylenie redniowiecza, wywiera wpyw, jest przedmiotem komentarzy. Ten
wic tekst interesuje mediewistw i z tych racji wanie aciska wersja Ksigi o
przyczynach zostaa przetumaczona na jzyk polski.
Ta wersja, z ktrej dokonano w redniowieczu przekadu na acin, i autor tego
arabskiego lub syryjskiego oryginau, stanowi - i tym bardziej w naszych czasach przedmiot szerokiej i trudnej dyskusji.
Dla uwyranienia sprawy wymiemy to, co w wietle najnowszych bada jest ju
bezsporne:
1) nie ulega wtpliwoci - powtrzmy - fakt aciskiej wersji tekstu Ksigi o
przyczynach. Jeszcze dzisiaj jestemy w posiadaniu okoo - jak stwierdza Saffrey 150 redniowiecznych kopii tekstu.
2) bezsporny jest te fakt wpywu aciskiej wersji tekstu na ksztatujc si
redniowieczn myl neoplatosk. wiadcz o tym wpywie zachowane komentarze i
czste powoywania si liczonych redniowiecza na Liber de causis jako rdo ich
uj.
3) zgadzaj si ju dzisiaj mediewici take na nazwisko tumacza, ktry dokona w
redniowieczu przekadu Ksigi o przyczynach na jzyk aciski. Podejmujc t
ostatni spraw stwierdmy, e zagadnienie tumacza Ksigi take jednak ma swoj
histori.

25

Wyjdmy najpierw od aktualnego stanu wynikw bada, poniewa o te najbardziej

chodzi, a wic od publikacji A. Pattina z 1966 r.
A. Pattin dwukrotnie jednak wypowiada si na temat tumacza. W r.1961,w artykule
Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis stwierdza, e aciska wersja
Ksigi o przyczynach jest bezspornie dzieem Gerarda z Kremony. Dodaje, e szczegy
stylu i jzyka tumaczenia wskazuj na dokonan w tekcie korekt przez Dominika
Gundisalwi39. We Wstpie do edycji Liber de causis, a wic w r. 1966,A. Pattin ponownie
owiadcza, e Gerard z Kremony jest tumaczem Ksigi o przyczynach i e teza ta jest
dostatecznie uzasadniona. Zauwamy, e uzasadnienie to wie si z dyskusj nad autorem
tekstu i e wobec tego zostanie osobno omwione. Tu dodajmy tylko wyjanienie A. Pattina,
e w dalszym cigu podtrzymuje on swoj hipotez, wedug ktrej Dominik Gundisalwi,
nazywany niekiedy w redniowieczu tumaczem toledaskim, wnis kilka poprawek do
takiego czy innego egzemplarza aciskiego przekadu Ksigi o przyczynach, dokonanego
przez Gerarda z Kremony40. I tumaczc, na czym ze strony Gundisalwiego polegaa ta
korekta przekadu, podkrela, e nie chodzi o dwa rne teksty, mianowicie o niepoprawiony
i poprawiony, lecz e do przekadu Gerarda z Kremony wnis wasnorcznie kilka poprawek
Dominik Gundisalwi, o czym wiadczy kilka znajdujcych si w tekcie przekadu terminw
filozoficznych, charakterystycznych dla sownika naukowego Dominika Gundisalwi. Takim
terminem, ktry nie wystpuje w adnym z innych tumacze dokonanych przez Gerarda z
Kremony, jest sowo intellectibilis, uywane przez Gundisalwiego np. w De anima.
Gerard z Kremony na oznaczenie tego, co niecielesne i niepoznawalne zmysami, uywa
terminu intelligibilis. A.Pattin do swojej edycji wprowadzi waciwy Gundisalwiemu
termin intellectibilis, poniewa - jak twierdzi ten wanie termin wystpuje w wielu
rkopisach Ksigi o przyczynach41. Uzasadniajc to A. Pattin dodaje, e przecie Gerard z
Krertiony i Dominik Gundisalwi pracowali wsplnie nad aciskim przekadem arabskich
dzie filozoficznych i e, by moe, naleeli do tego samego instytutu tumacze. W kadym
razie przebywali w tym samym czasie w Toledo. Wiemy ponadto - i tu A. Pattin powouje si
na M.T. dAlverny - e istniay tam kontakty midzy zespoami tumaczy42.
39

A. Pattin, Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z.3, s. 526.
Que Grard de Crmone soit le traducteur du De causis, ce point semble donc solidement tabli... Par ailleurs, nous
croyons toujours valable et acceptable notre hypotse que Gundisalvi, appel parfois au moyen ge le transistor toletanus,
se sera permi de faire quelques corrections sur l'un ou lautre exemplaire du De causis. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 1213.
41
Tame, s. 10.
42
Tame, s.12-13.
40

26

Z pogldem A.Pattina jest zgodne, wczeniej, bo w 1954 r. opublikowane, lecz mniej

szeroko omwione stanowisko H.D. Saffreya, ktry we Wprowadzeniu do edycji komentarza
Tomasza z Akwinu do Liber de causis stwierdza, e tumaczenie Ksigi o przyczynach
jest dzieem Gerarda z Kremony43. Stanowisko A.Pattina i H.D.Saffreya podziela take F.van
Steenberghen w publikacji z r. 196644.
Dodajmy teraz, e poniewa Gerard z Kremony umiera w r. 1187Ksiga o
przyczynach zostaa przez niego przetumaczona na acin przed rokiem 1187.Takie ostrone
stwierdzenie formuuje A. Pattin i powtarza je za nim F. van Steenberghen.
Zaryzykujmy jednak blisze rozwaenie tej sprawy choby dla dydaktycznego celu
pokazania trudnoci historyka zestawiajcego wyniki bada nad spraw daty tumaczenia. Po
prostu porwnajmy daty zastanawiajc si, czy jest moliwe sprecyzowanie daty przekadu i
pokazujc, e informacje mediewistw s w tej sprawie wysoce niepewne.
O.Bardenhewer, a za nim B.Geyer45 stwierdzaj, e Gerard z Kremony dokona
tumaczenia w latach 1167-1187. Wana tu jest, oczywicie, data mierci Gerarda z Kremony.
Pamitamy, e A. Pattin wyakcentowa tylko t dat. Znaczy to, e tumaczenie nie mogo
by dokonane pniej. E.Gilson w History of christian philosphy in the middle ages pisze,
e Ksiga o przyczynach zostaa przetumaczona okoo r. 118046. T dat E.Gilson
prawdopodobnie opiera na stwierdzeniu, e autor tumaczonego tekstu przyby do Toledo
wanie w 1180 r. po studiach w Kordobie47. Poniewa - jak si przekonamy przy omawianiu
zagadnienia autora tekstu - zidentyfikowanie autora oryginau nie jest atwe, nie akcentujemy
tu tej sprawy. Ale podany przez E. Gilsona rok 1180 i wymienione przez O.Bardenhewera
oraz powtarzane przez B. Geyera daty 1167-1187,a nawet ostronie przez A.Pattina i za nim
przez F.van Steenberghena ukazany rok 1187, jako ewentualny terminus ad quem
tumaczenia, moemy prbnie zaatakowa prostym faktem, ktrym jest data mierci
Dominika Gundisalwi. Wedug E.Brehiera Gundisalwi umiera w r. 115148. Poniewa A.

43

Cette traduction serait loeuvre du traducteur toldan, Gerard de Crmone, H.D.Saffrey, (Super de causis) s. XV.
Lopuscule arabe a t traduit en latin par Grard de Crmone, donc avant 1187. F. van Steenberghen, La philosophie au
XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966, s. 85.
45
wurde si durch Gerhard von Cremona in Toledo zwischen 1167 und 1187 ins Lateinische bersetzt. F. berweg
B.Geyer, Die patristische und scholastische Philosophie, Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, t.II, s. 303.
46
Liber de causis had been translated into Latin... about 1180, E.Gilson, History of christian philosophy in the middle
ages, New York 1954, s. 434.
47
Tame, s. 652.
48
Dominique Gundisalvi (mort en 1151). E.Brehier, Histoire de la philosphie, Paris 1947, t. I, cz III, s. 640.
44

27

Pattin wykaza, e Dominik Gundisalwi wasnorcznie dokona poprawek49 w aciskim

przekadzie Gerarda z Kremony, tekst Ksigi o przyczynach musia by przetumaczony
najpniej w r. 1151, jeeli, oczywicie, prawdziwa jest data mierci Gundisalwiego. I majc
t ewentualna dat ukoczenia przekadu, szukamy daty pocztkowej. Zauwamy, e wane
tu s trzy opinie. Ot wedug B. Geyera Gerard z Kremony jest w Toledo w r. 1134. W
zwizku z tym stwierdzeniem moglibymy przyj, e tumaczenie Ksigi o przyczynach
miao miejsce w latach 1134-1151. Zgadzaoby si to z pogldem R. Steele, e Ksiga w
ogle pojawia si po r. 124050. Ale P. Duhem uwaa, e Ksig o przyczynach znali ju
Algazel i Awicenna51. Awicenna umiera w 1037 r., Algazel - w r. 1111. Data mierci
Awicenny nie zmienia naszych dotychczasowych ustale. Data jednak mierci Algazela
zmusza do stwierdzenia, ze wobec tego Ksiga musiaa ju by przed r. 1111. Nie jest
jasne, czy Steele i Duhem mwi o tumaczeniu, czy w ogol o istnieniu Ksigi. Poniewa
Duhem wymienia Awicenn i Algazela, moe tu chodzi o arabski lub syryjski orygina.
Przesunicie daty rozpoczcia tumaczenia a na r. 1111 nie jest wic konieczne. Moemy w
jakim sensie utrzyma dat tumaczenia ustalon w oparciu o stwierdzenie Geyera
(przybycie Gerarda do Toledo) i Brehiera (data mierci Gundisalwiego), to znaczy lata 11341151. T dat potwierdzaby nam zaginiony komentarz z Citeaux, przypisywany przez
H.D.Saffreya Gilbertw de la Porree. Gilbert yje w latach 1076-1154. Jeeli Gilbert do la
Porree napisa komentarz do Liber de causis, to musiao to sta si przed r.. 1154. Za
utrzymaniem wic daty tumaczenia, ktre mogo by dokonane w latach 1134-1151
przemawiaj trzy argumenty: data mierci Gundisalwiego, data napisania komentarza przez
Gilberta de la Porree, data przybycia Gerarda do Toledo. Na niekorzy tego stanowiska
przemawia trudna sprawa ustalenia daty przybycia do Toledo autora tekstu. Poniewa jednak
opinia A.Pattina w sprawie daty tumaczenia jest tak ostrona, a stwierdzenia Geyera i
Brehiera nie s poparte staranniejszymi badaniami, jest naukowo pewniejsze przyjcie
pogldu Bardenhewera, e Ksiga zostaa przetumaczona w latach 1167-1187. A ju
zupenie nie ryzykuje si przyjmujc stanowisko Pattina, e Gerard z Kremony dokona
tumaczenia przed r.1187, ktry jest dat jego mierci.

49

ces corections trahissant la main de Gundisalvi, du fait quon y (la traduction de Gerard) rencontre quelques termes
tiques caracteristiques de son vocabulaire. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 10.
50
This title oppers in the earliest documents which remain of University teaching in the decade from 1240 on. R.Steele,
Supra librum de causis, Opera hectenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t.XII, s.XVII.
51
Il est certain, en tous cas, quAvicenne et Al-Gazali connaissaient loeuvere de cet auteur et sen inspiraient. P. Duhem,
Le systeme du monde, s. 333.

28

Zauwamy jednak, e prba umieszczenia przekadu Ksigi w latach 1134-1151 jest

tylko wtedy uzasadniona, jeeli s prawdziwe zestawione tu daty. Skd jednak wzi daty
pewne? Na przykad E.Gilson w swoich podrcznikach historii filozofii nie podaje daty ycia
Dominika Gundisalwi. Stwierdza tylko, e dziaalno Gundissalinusa umieszcza si obecnie
w drugiej poowie dwunastego wieku52. Wiem, e nie naley ufa podrcznikom i na nich
opiera analiz, tym bardziej analiz tak wanych, jak spr o dat przekadu Ksigi o
przyczynach. Wiem jednak i to, e Gilson uwzgldnia w History of Christian philosophy in
the middle ages nowsze badania. Z yciem Gundisalwiego wie dat 1151-1166, czyli lata
mecenatu ze strony Jana, arcybiskupa Toledo, za czasw ktrego Gundisalwi razem z
Avendauthem tumacz De anima Awicenny53. Wynikaoby z tego, e Gundisalwi yje
przynajmniej do r. 1166. Nie znaczy oczywicie, e wszystkie sprawy, referowane przez
Gilsona, s oparte na najnowszej literaturze. Sytuacja jest jednak taka, e korzystajc nawet z
najnowszych opracowa zarwno podrcznikowych jak i monograficznych nie mog by
pewny opinii tak przecie rnych w kwestii dat, potrzebnych do ustalenia lat tumaczenia
Ksigi o przyczynach. Ukazuj wic te trudnoci, a ponadto i ten fakt, e referowanie stanu
bada nad Ksig o przyczynach, z koniecznoci oparte na opracowaniach, jest ostatecznie
informacj o toczcych si dyskusjach. Dodajmy te, e jeeli autor tekstu, przyby do Toledo
rzeczywicie dopiero w 1180 r., jak podaje Gilson, to Gundisalwi nie umar w r. 1151,ani w
r.1166,poniewa dowiedziono jego wasnorcznej korekty przekadu Ksigi o przyczynach,
ktra wobec tego moga by przetumaczona dopiero po r. 1180 i przed r. 1187.
Wynika z tego wszystkiego tylko tyle, e na obecnym etapie opublikowanych
wynikw bada nie mona ustali w sposb pewny daty przekadu, dokonanego, przez
Gerarda z Kremony. W dalszym cigu pozostaj niewtpliwe tylko trzy fakty: 1)tekst Ksigi
o przyczynach, 2) jej wpyw na redniowieczn filozofi widoczny w ladach, ktrymi s
przytoczenia w tekstach z okresu redniowiecza i redniowieczne komentarze, oraz 3) nie
kwestionowane ju nazwisko tumacza Gerarda z Kremony, ktry dokona tumaczenia przed
r. 1187.
I wanie opinia A.Pattina oraz H.D.Saffreya, powtrzona przez F.van Steenberghena,
jest odpowiedzi na zarzuty podwaajce zwizanie tumaczenia Ksigi o przyczynach z
imieniem Gerarda z Kremony. Jest take powrotem do wczeniejszej opinii O.Bardenhewera,
52

E.Gilson History of cristian philosophy in the middle ages, s. 652. Tekst z polskiego tumaczenia: Historia filozofii
chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 634.
53
Tame, s. 652.

29

wedug ktrego tumaczem Ksigi jest wanie Gerard z Kremony. Opierajc si na

dostpnym materiale i porzdkujc go mona stwierdzi, e zagadnienie tumacza Ksigi
stanowi wic trzy stanowiska, ktre s take trzema jak gdyby etapami w rozwoju wiedzy o
tumaczu Ksigi:
1. O.Bardenhewer w 1882 r. zamyka swoje badania stwierdzeniem, e Gerard z
Kremony jest tumaczem Ksigi o przyczynach i e dokona tego tumaczenia
midzy rokiem 1167 a 1187.T dat - jak ju wiemy - powtarzaj mediewici a do r.
1933, to znaczy do wystpienia w tej sprawie F.Pelstera. Pogld Bardenhewera
spotykamy np. w pracy Cl.Baeumkera o Witelonie i w powszechnie znanym
podrczniku historii filozofii redniowiecznej Uberwega.
2. F.Pelster w 1933 r.ogosi opini, e Ksig o przyczynach przeoy na acin
Dawid-Avendauth54 i e me ma podstaw do przypisywania tego tumaczenia
Gerardowi z Kremony. Dyskusj z Pels terem podj w 1938 r,. H., Bedoret
wykazujc, owszem, suszno tezy Bardenhewera, lecz wnoszc jednoczenie cay
szereg zastrzee wobec wielu spraw skadajcych si na zagadnienie Ksigi.
Historycy filozofii stali si ostroni i omawiajc Ksig o przyczynach albo pomijali
spraw tumacza, albo wyraali swe wtpliwoci. W r. 1954 np. E. Gilson w swym
podrczniku wanie wyrazi obaw, czy przekad Ksigi o przyczynach jest w ogle
dzieem Gerarda z Kremony55. Odrzuci opini Bardenhewera zarwno co do
nazwiska tumacza, jak i co do daty tumaczenia.
3. W 1954 r. H.D.Saffrey nawizuje do artykuu Bedoreta, z Saffreyem dyskutuje w
1966 r. A.Pattin, i ustala si oparta na aktualnym stanie wynikw bada najnowsza
dzi opinia, ktr powtarza w 1966 r. take F.van Steenberghen, e tumaczem na
acin Ksigi o przyczynach jest Gerard z Kremony i e dokona przekadu przed r.
1187.

4. DYSKUSJE NAD PROBLEMEM AUTORA KSIGI O PRZYCZYNACH

54

Por. F. Pelster, Beitrage zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen, Philosophisches Jahrbuch, 46 (1933) 450-463.
Liber de causis...translated into Latin...by an unknown translator (perhaps Gerard of Cremona). E. Gilson, History of
christian philosophy in the middle ages, s. 637; por. s. 235.
55

30

4.1. Opinie uczonych redniowiecza

cilej mwic zostanie tu zreferowana raczej wiedza mediewistw omawiajcych

redniowieczne opinie na temat autora Ksigi o przyczynach. Do takiego ujcia uprawnia
zreszt referowanie wanie stanu bada czyli publikowanych opracowa. Badanie wprost
tekstw redniowiecznych w zakresie podjtego tu tematu wymaga innego warsztatu i w
pewnym sensie nie mieci si na terenie sprawozdania ze stanu bada. Dodajmy poza tym, ze
teksty te do gruntownie zostay ju opracowane. Pozostaje wanie zaprezentowanie
wynikw tych opracowa.
H.D.Saffrey stwierdza najpierw, e cae redniowiecze na og uwaa Liber de
causis za tekst Arystotelesa56. Dodajmy, e ma to rdo w mylcym tytule Ksigi o
przyczynach, ktra w spisie tumacze Gerarda z Kremony wystpuje jako Liber Aristotelis
de expositione bonitatis purae. W wielu jednak redniowiecznych rkopisach tekst ten nosi
dwa tytuy: De expositione bonitatis purae lub Liber de causis Aristotelis czy niekiedy
canones Aristotelis sive de causis. I powoujc si na Ksig o przyczynach autorzy
redniowieczni, informuje H.D.Saffrey, czsto uywaj dwu okrele, mianowicie, e
goszone przez nich twierdzenie znajduje si in libro de pura bonitate lub pisz, e jest ono
in libro de causis57. Zwizanie tekstu Ksigi o przyczynach z Arystotelesem nie powinno
dziwi, bo przecie wiemy, e wyraniejsza wiadomo analizy historycznej pojawia si
dopiero w XV gdy podjto wydanie nowych tumacze tekstw greckich. Zreszt wedug
Saffreya, na pocztku XIII wieku znajomo Ksigi o przyczynach jest niepena. S
cytowane tylko pierwsze zdania o przyczynowoci, czasie i wiecznoci. Dopiero pogbiajca
si recepcja pism Arystotelesa budzi wtpliwoci co do autorstwa Ksigi o przyczynach. W
poowie XIII wieku si przyjmuje, e twierdzenia Ksigi o przyczynach s wzite z
Arystotelesa, a wyjanienia z tekstw Alfajrabiego.
Albert Wielki, ju przecie znawca pism Arystotelesa, w swojej Summa de creaturis
twierdzenia Ksigi wie z Arystotelesem, a wyjanienia odnosi do Alfarabiego (np. w De
homine, q 55,a 3) lub do Awicenny (np. w De quattuor quaevis, traktat II, q3, a ,sed contra
3). W samym komentarzu do Liber de causis omawiajc powstanie Ksigi pisze, e to, co
najlepszego powiedzieli staroytni, zbiera Dawid Judaeus, ktry pogldy gwnie

56
57

tout le moyen age nomine Aristote come lauteur du De causis. H.D. Saffrey, (Super de causis) s. XXI.
Por. tame, s. XVIII i XV.

31

Arystotelesa, Awicenny, i Alfarabiego formuuje w twierdzenia dorzucajc do tego wasne

wyjanienia. Polegaj one na komentowaniu i dowodzeniu tych twierdze. I Albert Wielki
jakby precyzujc spraw dodaje, e Dawid zestawi wyjtki z listu Arystotelesa, mianowicie z
De principio universi esse, dorzucajc do nich ujcia zaczerpnite z Awicenny i
Alfarablego58. I Saffrey akcentuje to, e Albert Wielki nie przypisuje autorstwa Ksigi
Dawidowi, lecz e Dawid tylko zestawi i uporzdkowa twierdzenia, wypisane z Epistola de
principio univarsi esse, przypisane Arystotelesowi, oraz e te twierdzenia wyjania ujciami
wyczytanymi w tekstach Awicenny, Alfarabiego i innych autorw arabskich. Saffrey uwaa,
e wiedza Alberta Wielkiego opiera si na dostpnych mu rkopisach, w ktrych Ksiga o
przyczynach nosi take tytu Metaphysica Avendauth i czsto z dopiskiem: cum
commento Alpharabii. Imi Avendautha jest acisk transkrypcj arabskiego Ibn Daud.
Saffrey zwraca uwag,e prawdziwego odkrycia Arystotelesa dokona dopiero
Tomasz z Akwinu komentujcy dosowne przykady Wilhelma z Moerbeke. Jeszcze w
komentarzu do Sentencji Piotra Lombarda Tomasz uwaa Pseudo-Dionizego Areopagit za
arystotelika, ale czytajc i komentujc Liber de causis Tomasz ju si nie myli i odkrywa,
e Ksiga jest powtrzeniem myli z Stoichiosis theologik Proklosa. Myli te zestawi
w jzyku arabskim nieznany filozof arabski. Z arabskiego przetumaczony na acin tekst nosi
nazw De causis. Tomasz wic ustala, e rdem pogldw i twierdze, stanowicych
Ksig o przyczynach, jest tekst Proklosa. Z tej racji Tomasz - pierwszy w redniowieczu dokonuje krytyki historycznej tekstu59. Powtrzmy jednak, e wiadome stosowanie takiej
krytyki stanie si rdem metody badawczej dopiero w XV wieku. Jednak Tomasz, co jest
oczywiste i co podkrela Saffrey, a swych mudnych poszukiwaniach prawdy, w starannym
czytaniu tekstw t krytyk zapocztkowuje.
Ale wpyw odkrycia Tomasza, stwierdzenie e tekst Proklosa jest rdem Ksigi o
przyczynach, nie siga poza wiek XIV. Saffrey stwierdza, e owszem w bibliotece
Bessariona i Mikoaja z Kuzy s kopie Tomaszowego komentarza do Liber de causis, lecz

58

dans lesprit de saint Albert, David nest nullement lauteur du Liber arabe; il a seulement rassemble en y mettant de
lorde, des aphorisme tires de cette Epistola de principio universi esseattribuee a Aristote, et il y a ajoute un commentarie
dans lequel il sinspire de passages lus dans Avicenne, Alfarabi et autres auteurs arabes. H.D. Sffrey, (Super de causis)
s.XXII-XXIII.
59
Ce point fut etabli pour la premiere fois par Saint Thomas. Tame, s. XVI, Por. W tekcie komentarza napisanego
przez Tomasza z Akwinu, tame, s. 3: in graeco quidem invenitur liber Procli Platonici, in arabico vero invenitur hic
liber qui apud Latinos De causisdicitur, quem constat de arabico esse translatum unde videtur ab aliquo philosophorum
arabum ex praedicto libro Procli excerptus.

32

e Marsilio Ficino wymieniajc najwaniejsze pisma platoskie przypisuje Ksig o

przyczynach jednak Alfarabiemu60.
Wedug A.Pattina opinie uczonych redniowiecza na temat autora Ksigi o
przyczynach zestawia anonimowy komentarz z 1290-1346 r.61 Anonimowy komentator
pisze, e niektrzy uwaaj Teofrasta, ucznia Platona i Arystotelesa, za autora Ksigi o
przyczynach i e zestawi on twierdzenia zarwno Platona jak i Arystotelesa; inni przyjmuj,
e orygina by napisany nie po grecku, lecz po arabsku, i e tumaczenia z arabskiego na
acin dokona kto o imieniu Dawid; zwolennicy trzeciej opinii sdz, e Ksiga jest
streszczeniem 300 (!) twierdze Proklosa; wedug czwartej opinii s to twierdzenia wzite z
Arystotelesa i komentowane przez Alfarabiego62.
Omawiajc streszczony tu fragment komentarza A. Pattin zwraca uwag,e
komentator nie przypisuje autorstwa tekstu Ksigi o przyczynach Awicennie i Algazelowi,
natomiast wie tekst z Teofrastem, ktry pewnie dlatego zosta uznany za autora Ksigi, e
by uczniem Platona i Arystotelesa. Ich twierdzenia - wedug niektrych opinii - stanowi
tre Liber de causis, ucze wic obydwu mistrzw winien by autorem, ktry te
twierdzenia zestawi. A.Pattin wyjania dalej, e o arabskim oryginale tekstu mwi dopiero
Tomasz z Akwinu i Idzi Rzymianin, i e imi Dawida wymienia Albert Wielki. Druga wic
opinia jest poczeniem przynajmniej dwu stanowisk. A. Pattin przypomina te, e tekst
Proklosa skada si tylko z 211twierdze, a nie z 300, jak podaje anonimowy komentarz. I
jeszcze jedno sprecyzowanie w odniesieniu do czwartej opinii, e Idzi Rzymianin w swoim
komentarzu nie wie wyranie autorstwa Ksigi z Alfarabim, co podkrelay niektre
komentarze w sowach i cum commente Alfarabi. Idzi Rzymianin podaje, e autor Ksigi
nie jest znany, lecz e niektrzy uwaaj za autora Alfarabiego.
Opinie wic uczonych redniowiecza na temat autora Ksigi o przyczynach mona
zestawi nastpujco:
1) autorem twierdze komentowanych w Ksidze jest Arystoteles (opinia
powszechna, Albert Wielki, anonimowy komentarz), Platon (opinia w anonimowym
komentarzu), Alfarabi (rkopis Firanze, Bibl. Laur. Ashburnham 1674), Proklos
(Tomasz z Akwinu).

60

H.D.Saffrey, (Super de causis), s. XXV.

Por. w wykazie komentarzy pozycj 11.
62
Tre wypowiedzi anonimowego komentatora podj wedug fragmentu zacytowanego przez A.Pattin, Le Liber de causis,
s. 3.
61

33

2) komentatorem tych twierdze, a wic waciwym autorem Ksigi, w ktrej

przytoczone twierdzenia s wyjaniane, jest Alfarabi (opinia powszechna, Albert
Wielki w De homine), Awicenna (Albert Wielki w De quattuor Coaequaevis),
Dawid (Albert Wielki w komentarzu do Liber de causis), Teofrast (anonimowy
komentarz)63, anonimowy filozof arabski (Tomasz z Akwinu i rkopis z Kobenhavn).
3) Dawid (imi to podaje Albert Wielki), Avendauth (rkopis Oxford, Bodleian
Library, Seiden sup. 24). Saffrey stwierdza, e imi Avendauth jest acisk
transkrypcj arabskiego Ibn Daud (s. XXIII). Duhem imi autora Ksigi o
przyczynach zapisuje inaczej: David Avendeath (Daud ben Daud) (s. 333 w Le
systme du monde).
Dodajmy jeszcze, e w rkopisach Ksigi, wymienionych przez A.Pattina, niekiedy
za komentatora twierdze jest uwaany Arystoteles. wiadcz o tym wyraenia: Liber de
causis compositus ab Aristotele philosopho elegantissimo (rkopis Madrid, Bibl. Nacional
489), sermo iste quem composuit Aristoteles de causis (rkopis Padova, Bibl. Antoniana,
Scaff, XX, 428), Liber de causis cum commento Aristotelis (rkopis Paris, Bibl. Nat. lat.
14719). Natomiast w rkopisie Vatican, Bibl. Apost. Vat. Barberini lat. 165 czytamy, e
komentatorem Ksigi jest Proklos: Liber de causis cum commento secundum Proclum.
To secundum daje jednak moliwo takiej interpretacji, e kto wyjania twierdzenia
Ksigi w oparciu o ujcia Proklosa. Najczciej jednak spotyka si w rkopisach
przypisanie KsigiArystotelesowi: Liber de causis Aristotelis lub caones Aristotelis...
sive de causis expositis ab Alpharabio (rkopis Vatican, Bibl. Apost. Vat. lat. 2089). Wynika
z tego, e najczciej przypisywano Ksig o przyczynach wanie Arystotelesowi, co
Saffrey uzna za prawie powszechn opini redniowiecza.
Dla wzgldnie penego obrazu stanowisk redniowiecznych dodajmy jeszcze opini
przyjmowan w polskiej scholastyce XV wieku. Podaje j pikny tekst z Historii literatury
polskiej (1840-1857) M. Wiszniewskiego, ktry charakteryzuje pogldy Jakuba z Gostynina:
Rabin David, jak wiadczy Albert Wielki, spisa ksig de determinatione causarum
primarum z jakiego listu Arystotelesa, ktry ten filozof o pocztku wiata by napisa, do
tego przyda wiele z Avicenny i Alfaraba, filozofw arabskich. Powiada Albert Wielki, i ta
ksika o pierwszej przyczynie znajduje si w tumaczeniu z jzyka arabskiego, ale w
greckim jej nie masz. Ten traktat o pierwszych przyczynach, ktry ma by uwieczeniem
63

Imi Teofrasta podaje te rkopis Paris, Bibl. Vat. lat. 6319: Comentator huius libri fuit Alpharabius vel Proclus,
secundum alios Theofrastus.

34

caej filozofii, wyoy i objani Albert Wielki.a Jakub z Gostynina objani objanienia
Alberta Wielkiego64. Dodajmy tylko, e wedug A. Pattina Albert Wielki nie mwi nic o
arabskim oryginale. T spraw wnis dopiero Tomasz z Akwinu.

4.2. O.Bardenhewer (1882) i zwolennicy jego stanowiska

Wyniki bada O.Bardenhewera nad zagadnieniem Ksigi o przyczynach

opublikowane w 1882 r. w ksice pt. Die pseudoaristotelische Schrift ber das reine Gute
bekannt unter dem Namen Liber de causis, ustalaj na wiele dziesitkw lat opinie i stan
wiedzy na temat Ksigi o przyczynach. Opinie te podway dopiero F.Pelster w 1933 r.
wprowadzajc na teren wiadomoci o Ksidze szereg zastrzee i nawietle opartych na
odkryciu nowych rkopisw. Pogldy O.Bardenhewera mona wyrazi w dwu tezach:
1) Ksig o przyczynach napisa muzumanin mieszkajcy nad Eufratem w IX wieku i
nie pniej ni w poowie wieku X. Dodajmy wic za A. Pattinem65, e wedug teorii
Bardenhewera muzumanin ten skomponowa Ksig w naukowym rodowisku
arabskim, ktrego centrum stanowi Bagdad. W Bagdadzie wanie okoo r. 832 Kalif
al-Ma-mum utworzy instytut tumacze, w ktrym przekadano na jzyk syryjski i
arabski dziea np. Arystotelesa, Platona, Euklidesa, Galena66.
2) Tekst Ksigi o przyczynach zosta napisany w jzyku arabskim jako samodzielna
praca, w ktrej autor wykorzysta streszczone w tym jzyku pogldy Proklosa z jego
Stoicheiosis theologike.Tekst Ksigi nie by wic arabskim przekadem dziea
greckiego.
Dla caoci obrazu powtrzmy, e wedug O.Bardenhewera Gerard z Kremony
przetumaczy arabski tekst Ksigi na acin w Toledo67, midzy r. 1167-1187, i e wanie
acisk wersj Ksigi znali redniowieczni scholastycy.
Pogld O.Bardenhewera powtarza Cl. Baeumker w 1908 r. informujc w swej pracy o
Witelonie, e Ksig o przyczynach napisa w IX wieku pewien wierzcy mahometanin, i
e przeoy j na acin Gerard z Kremony. Baeumker dodaje, e Ksiga o przyczynach
64

Cytuj za W.Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, s. 189.

A.Pattin, Le liber de causis, s. 9.
66
A.Pattin powouje si w tej sprawie na ksik: H. Corbin, Histoire de la Philosophie islamique, Paris 1964, t.I, s. 30-40.
67
G.Thery, Tolede, Oran 1944; take H. Rashdall -F. Powicke, The universities of Europe in the middle ages, Oxford 1936,
t.II, s. 129 nn.
65

35

jest gwnym rdem neoplatoskich pogldw redniowiecza68. B. Geyer w 1928 r. pisze,

e autorem Ksigi by pewien Arab yjcy nad Eufratem okoo 850 r. T Ksig
przetumaczy na acin Gerard z Kremony w Toledo w latach 1167-1187, a Albert Wielki
przypisa j uczonemu o imieniu Dawid69. Ujcia B. Geyera i Cl. Baeumkera z informacj o
M. Steinschneiderze i J.Guttmannie powtarza w r. 1934 J. Lippl70. P. Duhem w 1916 i 1954 r.
powtarza i rozwija ujcie O.Bardehewera. Wyraa najpierw zastrzeenie co do pogldu
Alberta Wielkiego, e znajdujce si w Ksidze twierdzenia Proklosa wyjania Dawid
Avendeath. Uznaje natomiast, e autorem tych wyjanie, stanowicych Ksig razem z
twierdzeniami, jest jaki uczony arabski lub ydowski. Dodaje, e ci uczeni czerpali z
Alfarabiego i z Awicenny, i e napisali Ksig przed wystpieniem wanie Alfarabiego.
Zauwamy wic, e skoro Al-farabi umiera w 949 r. (wedug De Wulfa) lub w 950 (wedug
Geyera), to Ksiga o przyczynach zostaa napisana przed r. 949. Zgadzaoby si to z
pogldem Geyera, ktry wie z yciem autora Ksigi rok 850. P. Duhem uwaa take, e
Ksigi o przyczynach zna Algazel (1059-1111) i Awicenna (980-1037)71.
Ujcia Baeumkera, Geyera, Lippla, Duhema, jak widzimy, pozostaj w krgu opiniii
Bardenhewera. Jeszcze wci autorem Ksigi o przyczynach jest nieznany Arab
(Bardenhewer, Baeumker, Geyer, Lippl), moe nawet uczony ydowski (Duhem); Ksiga
zostaa napisana w jzyku arabskim, na co zgadzaj si wszyscy ci uczeni; powstaa w IX
wieku (Bardenhewer, Baeumker), w 850 r. (Geyer), przed r.949 (Duhem); przetumaczy j na
acin Gerard z Kremony w latach 1167-1187 (Bardenhewer, Geyer, Lippl), jest znana w
Chartres w XII wieku (Duhem)72.

4.3. Badania F.Pelstera (1933) i R.Steele (1935)

68

Bekanntlich ist dieses im neuten Jahrhundert von einem glubigen Mahommedaner verfasste durch Gerhard von Cremona
ins Lateinische bertragene Werk - eine Hauptquelle neuplatonischer Anschauungen im Mittelalter.... Cl.Baeumker, Vitelo,
Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters III (1908) z.2, s. 226.
69
werde von einem Muslim verfasst, der um 850 jenseits des Euphrat lebte... Als vermeintliches Werk des Aristoteles
wurde sie durch Gerhard von Cremona in Toledo zwischen 1167 und 1187 ins Lateinische ubersetzt, von Albertus Magnus
ein David Judaeus zugeschrieben. F. berweg i. B.Geyer, s.303.
70
J.Lippl, Liber de causis, s. 548.
71
Ces commentaires sont-ils du juif David Avendeath... coi me le prtend Albert le Grand? Il est difficile de l'aff mer, Il est
vraissemblable, en tout cas, quils ont pour auteur un Arabe ou un Juif. Mais il nest pas vrai que cet Arabe ou ce Juif ait rien
reu dAl-Farabi ni dAvicenne; on peut fort bien admettre qu'il crivait avant le temps du premier de ces philosophes; il est
certain, en tous cas, quAvicenne et Al-Gazli connaissaient loeuvre de cet auteur et s'en inspiraient. P. Duhem, Le systme
du monde, s. 333.
72
Le Livre de causes fut connu des le Xlle sicle par les coltres de Chartres. P.Duhem. Le systme du monde, s .330.

36

4.3.1. Zastrzeenia wobec stanowiska O. Bardenhewera

Ponad p wieku przyjmowano w nauce stanowsko O.Bardenhewera, to znaczy do
wystpienia F. Pelstera. Nie znaczy to, e nie istniay inne opinie. Owszem, byy, lecz, jak
stwierdza H.Bedoret, historycy filozofii na og nie znali, lub moe nie brali pod uwag,
argumentw D. Kaufmanna i J.Guttmanna, ktrzy nawizywali do tezy M.Steinschneidera73.
Ju w r. 1852, a wic trzydzieci lat przed publikacj O.Bardenhewera, M.Steinschneider
gosi, e autorem Ksigi o przyczynach jest Dawid, i e tym Dawidem jest Avendauth,
sawny wsppracownik Dominika Gundisalwi, autor wielu znanych tekstw arabskich i
aciskich. Oprcz M. Steinschneidera take S.Mnk (1859) i B. Haureau (1872-1880)
zwracali uwag na to, e w wielu rkopisach teksty Ksigi o przyczynach zawieraj imi
Dawida.
Po wystpieniu O. Bardenhewera (1882), ktry gosi, e autorem Ksigi jest
muzumanin znad Eufratu, ju w r. 1883 D. Kaufmann podkrela, e przecie Albert Wielki
autorstwo Ksigi przypisa Dawidowi i e sam Dawid, wedug Alberta Wielkiego, Ksig
o

przyczynach

nazwa

Metaphysica

Avendauth.

D.Kaufmann

wprost

zarzuca

O.Bardenhewerowi, e nie podj dyskusji z pogldem Steinschneidera, Munka i Haureau.

O.Bardenhewer - wedug informacji H. Bedoreta - odpowiedzia, e nie widzia rkopisw
Ksigi z imieniem Dawida Avendautha74. Kaufmann odrzucajc t odpowied twierdzi, e
przecie jednak Albert Wielki uwaa wanie Dawida za autora Ksigi.
Pozostawa problem zbadania, czy Dawid i Avendauth s t sam osob. Podj ten
problem J.Guttmann i twierdzi (1902), e Albert Wielki uwaa Avendautha za Dawida,
Dawid jest wobec tego autorem arabskiego oryginau. Tumaczenia tego tekstu na acin
dokonuje Gerard z Kremony.
A historycy filozofii nie znajc tej dyskusji lub nie nawizujc do niej, powtarzali
opini Bardenhewera. Spotykamy t opini wanie np. u Baeumkera, Duhema, Geyera, a
take u Lippla, ktry w r. 1934 dodawa, e Steinschneider i Guttmann umieszczaj Dawida
obok Jana Hiszpana.

73

Por. H.Bedoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscholastique de Philosophie 41 (1938) 521.
Ich habe keine dieser Manuscripte eingesehen. S to sowa O.Bardenhewera, ktre cytuj za H. Bedoret. tame, s. 520.

74

37

4.3.2. Pogld F.Pelstera

Wedug H.Bedoreta teza O.Bardenhewera upada w wyniku bada, ogoszonych przez
F. Pelstera w pracy pt. Beitrge zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen75.
F.Pelster zastanawia si, skd Albert Wielki wzi informacj, e Dawid Avendauth
jest autorem Ksigi o przyczynach. Doszed do wniosku, e informacja ta znajdowaa si w
prologu metafizyki Avendautha. Prolog ten z czasem znik z rkopisw Ksigi, lecz
informacja Alberta Wielkiego ma jednak doskonae rdo. Pelster zauway te, e dla
Alberta Wielkiego Ksiga o przyczynach, nazywana Metaphysica Avendauth, rni si
od Liber de essentia purae bonitatis. Ksiga jest dzieem Dawida, Liber de essentia
purae bonitatis napisa Alfarabi.Tekst Alfarabiego jest wanie na licie tumacze Gerarda z
Kremony. Nie naley wic utosamia tych dwu dzie. Utosamiajc je przypasywano
Gerardowi z Kremony tumaczenie Ksigi o przyczynach. Tymczasem jest inaczej. J.
Pelster w oparciu o swoje analizy oraz informacje zaczerpnite z kolofonu w rkopisie
Vatican, Bibl. Vat. lat. 2984, sformuowa dwa moliwe rozwizania zagadnienia autora
Ksigi o przyczynach:
1) Tumaczem Ksigi z arabskiego na acin jest Avendauth. Gerard z Kremony
przeoy z arabskiego na acin inne dzieo, mianowicie komentowany przez
Alfarabiego Liber Aristotelis de exposition bonitatis puree.
2)Proklos jest autorem twierdze zawartych w Ksidze, Alfarabi jest autorem
znajdujcych si w niej wyjanie, czyli waciwym twrc Ksigi76, Dawid
Avendauth przetumaczy cay tekst z arabskiego na acin. Przypisanie tumaczenia
Gerardowi z Kremony jest pomyk, ktra ma rdo w tym, e przyjaciele Gerarda
umiecili Ksig o przyczynach na licie jego tumacze.
Obydwa pogldy Pelstera, bardzo jasne i porzdkujce zagadnienie, owszem, obudziy
nieufno wobec stanowiska Bardenhewera, lecz nie zostay przyjte jako ostateczne
rozwizanie problemu. Historycy filozofii jednak, np. E.Gilson, formuuj swoje opinie ju
ostroniej podajc w wtpliwo nie tylko imi autora oryginau Ksigi, lecz take imi jej
tumacza na acin.

75

Por. w Philosophisches Jahrbuch 46 (1933) 450-463. Pogldy F.Pelstera podaj za H.Bedoretem w oparciu o jego
cytowany ju artyku pt. Lauteur et le traducteur du Liber de causis. Uwagi o Pelsterze znajduj si na s. 521-524.
76
Por. tytu rkopisu Vatican, Bibl.Vat.lat. 2984, f.217r: Proclus collegit propositiones libri de causis Alfarabius vero
fecie commentum.

38

4.3.3. Uwagi ze strony R. Steele

H.Bedoret, za ktrym podaj formu opinii R. Steele porwnujc j z tekstem samego
R.Steele, uwaa, e Steele nie zna pracy Pelstera, i e utosamia Liber de causis z liber
Aristotelis de expositione bonitatis purae77, wymienionym na licie tumacze Gararda z
Kremony.
R. Steele we Wstpie do edycji komentarza Rogera Bacona do Ksigi o
przyczynach wzbogaca dyskusj o kilka wanych uwag:
1) identyfikacja Liber de causis i Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae
ma uzasadnienie w rkopisach78,
2) rkopisy nie zawieraj imienia tumacza, poniewa Gerard z Kremony nie
podpisywa swoich tumacze.
3) w oparciu o pogld Alberta Wielkiego w jego Summa de creaturis z 1244-1246 i
w De causis et processu universitatis sprzed 1244 naley stwierdzi, e do koca
redniowiecza wizano z Arystotelesem autorstwo twierdze, znajdujcych si w
Ksidze o przyczynach, a wyjanienia tych twierdze w Ksidze przypisywano
Al-farabiemu79.
4) Ksiga pojawia si po r. 1240 i wkrtce po jej zjawieniu si podano w
wtpliwo pogld, e jej autorem jest Arystoteles. Zgodzono si tylko, e jest autorem wanie twierdze.
Dodajmy jeszcze, e R.Steele nie mwi o pochodzeniu Ksigi, o autorze jej
arabskiego oryginau, i e prawie w tym samym czasie, bo w 1933 r., w Oxfordzie, a wic w
rodowisku naukowym, w ktrym pracuje R. Steele, piszcy o Proklosie E.R. Dodds80
przyjmuje za Tomaszem z Akwinu zaleno Ksigi o przyczynach od Stoicheiosis
theologike Proklosa, a wic pogld niezgodny ze stwierdzeniem R. Steele. Wedug R. Steele
do koca redniowiecza wizano autorstwo twierdze w Ksidze z Arystotelesem.
Zauwamy, e przynajmniej Tomasz z Akwinu - a wiemy, e nie tylko on - by zwolennikiem
innego stanowiska.
77

H.Bedoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, s. 524-525

That this (liber Aristotelis de expositione bonitatis purae) is the de Causis is evident from the colophons of the the early
manuscripts of latter work, which reproduce the title with variations, such as essentia for expositione... As was Gerards
custom, no manuscript of the work bears ars his name as translator. R. Steele, Quaestiones supra librum de causis, Opera
hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1945, t.XII, s.XVII.
79
Tame, s.XVIII-XIX.
80
M.Dodds, Proclus. The elements of theology, Oxford 1933. s. XXIX, XXX, XLIII.
78

39

4.4. Ujcie H. Bedoreta (1938)

F.van Steenberghen w La philosphie au XIIIe siecle81, w 1966 r., informuje, e

wedug H.Bedoreta autorem Ksigi o przyczynach jest prawdopodobnie arabski filozof
Alfarabi, ktry zmar w 949 lub 950 r.
Wrd zestawionych przez A. Pattina rkopisw, przytoczonych w jego edycji Ksigi
o przyczynach, rzeczywicie znajduje si, jedyny zreszt, rkopis ktrego explicit
wyranie podaje, e completus est senno Alfarabi de essentia purae bonitatis (rkopis
Firanze, Bibl. Laur. Ashburnham 1674).Inne rkopisy w wielu wypadkach przypisuj
autorstwo Ksigi Arystotelesowi.
Widzimy, e Bedoret doszed w swych porwnaniach do wniosku opartego nie tyle na
rkopisach, ile na wasnych analizach. Zreszt susznie Bedoret ewentualnie nie ufa
informacji zawartej w explicit lub w kolofonie, poniewa nie zawsze podaj one dane
zgodne z prawd historyczn. Bedoret, owszem, w swej publikacji omawia na s. 526-527
rkopisy, ktre wyznaczaj jego pogld.
Do wniosku Bedoret dochodzi poprzez dwie wane uwagi82:
1) przeciw Pelsterowi stwierdza, e Gerard z Kremony jest na pewno tumaczem z
arabskiego na acin Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae. Ten tekst jest
na licie tumacze Gerarda z Kremony i nie mona tego poda w wtpliwo. aden
zreszt dokument redniowieczny nie odmawia Gerardowi tego przekadu. Wiele poza
tym rkopisw utosamia ten tekst z Liber de causis. Tumaczem wic Ksigi o
przyczynach, ktrej drugim tytuem jest Liber Aristotelis de expositione bonitatis
purae, jest wic Gerard z Kremony.
2) arabski orygina Ksigi o przyczynach take nie moe by dzieem Avendautha. Jest
bowiem nieprawdopodobne, aby Avendauth, wsppracownik Gundisalwiego,
skomponowa dzieo po arabsku i, aby bdc tumaczem, da je do przetumaczenia na
acin Gerardowi z Kremony. Nie jest to moliwe tym bardziej, e przecie Ksiga o
przyczynach bya uwaana w Toledo za tekst Arystotelesa. I sam Avendauth nie

81

s. 84.
Stanowisko H.Bedoreta referuj w oparciu o jego artyku: Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue
Neoscholastique de philosophie, 41 (1938) 528-533.
82

40

mg przecie napisanego przez siebie tekstu uzna za tekst Arystotelesa. Avendauth

nie jest wic ani autorem Ksigi, ani jej tumaczem. Tumaczem Ksigi jest
Gerard z Kremony.
W zwizku z problemem autora Ksigi Bedoret wyciga wnioski z utosamienia
Ksigi o przyczynach i Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae. Jeeli te dwa
teksty nie s rne, lecz stanowi jedno dzieo o dwu tytuach, to Steinschneider, Kaufmann,
Guttmann myl si przypisujc Ksig o przyczynach Avendauthowi, a Bardenhewer ma
racj przypisujc jej tumaczenie Gerardowi z Kremony. A jeeli Alfarabi jest autorem
arabskiego oryginau, to Bardenhewer take ma racj, e tekst zosta napisany nad Eufratem
przez muzumanina z IX-X wieku. I Bedoret stara si dowie, e Alfarabi jest autorem
tekstu. Dla uzasadnienia tej tezy przytacza cztery argumenty:
1) owszem, poowa rkopisw Ksigi o przyczynach nosi tytu De essentia
bonitatis purae lub tytu podobny, ale w piciu rkopisach obydwa tytuy s
rwnoznaczne. S to nastpujce rkopisy: Paris, Bibl. Nat. Lat. 16084; Biblionomie
de Richard de Tournival nr. 71; Oxford Bodl.mss. canonici latini 291; Paris, Mazarine
3456; Londres, Brit.Mus. 12-D, XIV. I Bedoret dodaje, e cztery pierwsze rkopisy
wymieniaj jako autora Alfarabiego83.
Dodajmy zaraz, e wrd 90 rkopisw, wykazanych przez A.Pattina w edycji
Ksigi, znajduj si dwa, ktre wymienia Bedoret. W incipit rkp Paris, Bibl. Nat.
lat. 16084 czytamy: incipiunt canones Aristotelis... expositae ab Alpharabio. Pattin
przytoczy take zdanie: explicit liber de causis Aristotelis. Z rkp Paris, Bibl.
Mazarine 3456, Pattin przytoczy tylko explicit, mianowicie explicit liber de
causis. Z tych danych, ktre poda A.Pattin, nie wynika wniosek Bedoreta.
2) trzy rkopisy wprost stwierdzaj, e Ksig o przyczynach napisa Alfarabi. S to
nastpujce rkopisy: Paris, Bibl. Nat. lat. 6319: Roma, Vat. lat. 2984; Londres, Brit.
Mus. 12 - D, XIV84.
3) Tomasz z Akwinu podaje, e autorem Ksigi o przyczynach jest arabski filozof,
ktry dokona wyboru twierdze ze Stoichiosis tbeologike i e tezy te skomentowa.

83

Rkopisy te affirment exprsement lequivalence des titres Liber de causis et De essentia purae bonitatis; de puls, les
quartes premiers de ces mss, mentionnent comme auteur de louvrage, Alfarabi, Tame, s. 529-530.
84
dclarent explicitement quAlfarabi a compose le traite intitul Liber de causis. Tame, s. 530.

41

4) Idzi Rzymianin w swym komentarzu do Ksigi o przyczynach pisze na temat jej

autora: creditur a multis fuisse Alpharabium.
Po przytoczeniu tych argumentw Bedoret, zanim sformuuje znany nam ju wniosek,
jeszcze rozwaa trudnoci. Pisze, e odrzucenie tosamoci Liber de causis i Liber
Aristotelis de essentia bonitatis purae nie da si uzasadni. Dodaje, e imi Alfarabiego byo
zwizane z tekstem Liber (canones) de essentia bonitatis purae, ktry jest przecie
identyczny z Liber de causis. I wielu uczonych redniowiecznych przypisywao
Alfarabiemu przynajmniej cz komentarza. S wic podstawy, aby Ksig o przyczynach
przypisa Alfarabiemu. I Bedoret stwierdza, e Alfarabi spenia warunki, ktre dla autora
Ksigi wymienia Bardenhewer. Jest to muzumanin yjcy nad Eufratem nie pniej ni w
poowie X wieku. Wanie Alfarabi umiera w r. 949/950. Mg wic skomentowa
twierdzenia Proklosa. Przypisanie autorstwa Ksigi Alfarabiemu w sposb niewtpliwy
wymaga jednak, wedug Bedoreta, osobnej analizy. I Bedoret dochodzi do wniosku, ktry jest
wedug niego, tylko prawdopodobny. Jest prawdopodobne, e Liber de causis identyczne z
Liber Aristotelis de expositione bonitatis purae tumaczy z arabskiego na acin Gerard z
Kremony. Jest te prawdopodobne, e autorem Ksigi jest Alfarabi, ktry dokona wypisu
twierdze ze Stoichiosis theologik uwaajc je za dzieo Arystotelesa. Zwizanie
autorstwa Ksigi z Alfarabim uwalnia nas od sprzecznoci, e Avendauth napisa tekst,
ktry uwaa za dzieo Arystotelesa.
Bedoret widzi jednak, e ostatecznie przyj stanowisko Bardenhewera. Wie, e
Kaufmann i Guttmann przypisujc autorstwo Ksigi o przyczynach Dawidowi Avendauth
opieraj si na trzech rkopisach: komentarz Alberta Wielkiego, Oxford Bodl. Selden sup. 24
(wyraenie Metaphysica Avendauth), Paris, Bxbl. Nat. lat. 14719. Utosamiajc jednak
wymienionego przez Bardenhewera muzumanina z proponowanym przez siebie Alfarabim,
opiera si na przekonaniu osabiajcym argument Kaufmanna i Guttmanna, e wymienione
przez nich rkopisy referuj jedn z opinii, i to gwnie opini Alberta Wielkiego. Oprcz
jednak tej opinii, redniowiecze zna przecie take opini Gilberta de la Porree, Tomasza z
Akwinu (z komentarza do Liber de causis: ab aliquo philosophorum arabum ex... libro
Procli excerptus), Idziego Rzymianina (creditur... fuisse Alpharabium ) .
Bedoret wic precyzujc stanowisko Bardenhewera i zgaszajc szereg wtpliwoci,
wprowadzajc te wiele nawietle sprawy, przyjmuje tez, e prawdopodobnie Alfarabi jest

42

autorem arabskiego oryginau Ksigi o przyczynach, i e prawdopodobnie Gerard z

Kremony tumaczy tekst na acin.
L.P.Geiger informujc o artykule Bedoreta w Bulletin thomiste i o jego propozycji
utosamienia bardenhewerowskiego muzumanina z Alfarabim pisze, e wedug znakomitego
arabisty P.Kraussa Alfarabi w adnym wypadku nie moe by uwaany ani za autora
Ksigi, ani za jej redaktora. Analiza jzyka pism Alfarabiego wykazuje, e ewentualnie
mg zna syryjskie streszczenie Proklosa, ktre byo tekstem porednim midzy greckim
dzieem Proklosa i arabskim oryginaem Ksigi85.
Stwierdzenie P. Kraussa wyjaniaoby nam, dlaczego P. Duhem twierdzi, e Ksiga
o przyczynach zostaa napisana przed wystpieniem Alfarabiego86.
Dodajmy jeszcze, e wedug F.van Steenberghena G. Thery w 1944 r. i M.Alonso w
1945(take wczeniej w 1944), a wic po wystpieniu Bedoreta w 1938 r. przypisuj Ksig
o przyczynach tumaczowi z Toledo, wanie Dawidowi, wsppracownikowi Dominika
Gundisalwi. Moe po prostu sprawdza si w tym wypadku przekonanie Bedoreta, e
historycy filozofii nie zawsze znaj wyniki bada, czy te zgaszane wobec przyjmowanych
teorii zastrzeenia innych badaczy. F.van Steenberghen dodaje, e G.Thery i M.Alonso
opieraj si na wiadectwie Alberta Wielkiego i na dwu rkopisach87.

4.5. Podsumowanie H.D.Saffreya (1954 i 1963)

Dyskusj, ktra toczy si wrd mediewistw od czasu wystpie O.Bardenhewera

poprzez etap uj F.Pelstera i etap pogldw H.Bedoreta, w jakim sensie podsumowuje H.D.
Saffrey wypowiadajc bardzo pesymistyczny pogld. Dodajmy zaraz, e na szczcie A.Pattin
nie przerywa podjtych bada i polemizujc z Saffreyem otwiera perspektywy dla
zagadnienia Ksigi o przyczynach. H.D.Saffrey doszed do wniosku, e nie wie si nic

85

Si jen crois lexcellent arabisant quest M.P. Krauss, Alfarabi ne saurait daucune manire tre mis en cause, n titre
d'auteur, m'a titre de rdacteur. Louvrage, qu il a pu connatre, lui est presque certainement antrieur une tude attentive de
la langue invite a admettre lexistence dune premire traduction-adaptation syriaque, in termdiare entre loriginal grec et le
texte arabe. L.B. Geiger (nota nr 172), Bulletin thomiste VI (1940-1942), s. 139-140.
86
il crivait avant le temps... dAl Farabi. P. Duhem, Le systme du monde, s. 333. Por. odnonik 71.
87
F. van Steenberghen, La philosophie au XIII sicle, s.84.

43

pewnego na temat powstania Ksigi o przyczynach i jej autora88. Wszystko, co wiemy, jest
tylko prawdopodobne. Tak zreszt odebra pogld Saffreya take F.van Steenberghen 89.
We Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu do Liber de causis H.D. Saffrey w
1954 r. uwaa, e po badaniach O.Bardenhewera przyjmuje si dzi powszechnie nastpujce
dane :
1) aciska wersja Ksigi o przyczynach jest przekadem arabskiego tekstu, ktrego
jedyny rkopis znajduje si w Leiden. (Pogld o jedynym rkopisie arabskiego tekstu
Ksigi Saffrey, jak ju wiemy, zmieni w 1963 r.).
2) przekad na acin jest dzieem tumacza z Toledo, Gerarda z Kremony.
3) tumaczenie zostao dokonane przed r.1l87.
4) tekst arabski poprzez nieznane nam etapy porednie jest inspirowany przez
Stoicheiosis theologike Proklosa, jednego z ostatnich spadkobiercw myli Platona
w Ateskiej Akademii Platoskiej, co po raz pierwszy ustali Tomasz z Akwinu.
5) nawizujc do Alberta Wielkiego Thery i Alonso wyprowadzili wniosek, e autorem
Ksigi o przyczynach jest Dawid, ktrego Thery utosamia z tumaczem
toledaskim Ibn Daudem, wsppracownikiem Gundisalwiego z poowy XII wieku.
Tymczasem Dawid wedug Alberta Wielkiego nie by autorem Ksigi i tylko
zestawi twierdzenia wzite z przypisywanej Arystotelesowi Epistola de principio
universi esse oraz doda komentarz oparty na lekturze tekstw Awicenny,
Alfarabiego i innych autorw arabskich.
Saffrey poza tym polemizuje z tez, przypisujc Dawidowi autorstwo arabskiego
oryginau Ksigi, Uwaa, e nie mona przypisa Dawidowi autorstwa Ksigi,
ktra jest ukadem twierdze z tekstu Proklosa i dodaniem komentarza, poniewa taka
forma literacka jest cakowicie obca metodom, stosowanym w redniowieczu i obca
naukowemu rodowisku Toledo. Dodajmy, e obowizywa tam take styl
anonimowoci, I np. Gerard z Kremony, jak wiemy, nie podpisywa swoich
tumacze. Wedug Saffreya byo natomiast moliwe, e Dawid korzysta z
arabskiego streszczenia traktatu Proklosa, znanego Awicennie i innym uczonym
arabskim, e uwaa ten traktat za tekst Arystotelesa i e Ksig o przyczynach, jak
twierdzi Albert Wielki, congregavit, collegit, ordinans, adhibuit commentum. Dawid
88

On ne sait rien du sr propos des origines et de lauteur du Liber de causis H.D. Saffrey, (Super de causis), s.XV.
Charakterystyka pogldw Saffreya jest oparta na Wstpie zacytowanej tu ksiki.
89
Tout cela demeure hypottique. F. van Steenberghen, La philosophie au XIII sicle, s. 85.

44

nie jest wic autorem Ksigi. Jest tylko kim, kto j ewentualnie powtrzy.
Struktura Ksigi wskazuje na to, e nie powstaa w Toledo i w rodowisku
aciskim.
6) zakadajc, e arabski orygina Ksigi pochodzi z VIII lub IX wieku, moemy
dostrzec podobiestwo dziejw tego tekstu do dziejw Teologii Arystotelesa oraz
pism Pseudo-Dionizego Areopagity. I w zwizku z tym - tak sdzi Saffrey - moemy z
jakim prawdopodobiestwem odtworzy histori arabskiego oryginau. Ot
Teologia Arystotelesa, ktra jest zespoem fragmentw V i VI Enneady Plotyna
zostaa przetumaczona na jzyk syryjski i sparafrazowana w tym jzyku, nastpnie
przetumaczona na arabski. Podobnie wic takim tumaczeniem Stoicheiosis
theologike Proklosa i swoist adaptacj w jzyku syryjskim, a pniej arabskim,
moga by Epistola de principio universi esse uznana za tekst Arystotelesa, a bdca
wanie streszczeniem Proklosa. Wiemy poza tym, e Stoichiosis Theologik
zostao przetumaczone na jzyk arabski przed wiekiem X, poniewa znajduje si na
licie tekstw z tego okresu. Wane jest take to, e od VI wieku pisma platoskie
mogy pojawia si tylko pod pseudonimami. Wskazuj na to dzieje fragmentw
Ennead, nazywanych Teologi Arystotelesa, i pisma Pseudo-Dionizego. Wniosek
wic jest taki, e Ksiga o przyczynach moga powsta w IX wieku.
Zauwamy tylko, e Saffrey wraca w pewnym sensie na pozycje Bardenhewera.
Uzasadnia prawdopodobiestwo powstania oryginau zKsigi w IX wieku, odrzuca pogld,
e autorem tekstu jest Dawid Avendauth, daje w tej sprawie przewag opinii Alberta
Wielkiego, zgadza si, e tumaczem tekstu arabskiego na acin jest Gerard z Kremony, e
Ksiga zostaa przetumaczona przed r. 1187, i e jest inspirowana przez tekst Proklosa.
W tym samym czasie, tzn. w 1954 i w 1955 r., E. Gilson informuje poprzez swoj
Histori filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, e Ksiga o przyczynach jest
zespoem wypisw z Proklosa, e z jzyka greckiego lub z arabskiej kompilacji zostaa
przetumaczona na acin przez nieznanego tumacza, ktrym mg by Gerard z Kremony.
Gilson dodaje, e Ksig cytuje ju Alanus z Lille, e Albert Wielki odrzuca przypisywanie
autorstwa Ksigi Arystotelesowi, e Tomasz z Akwinu zna rdo Ksigi, ktrym jest
wanie Stoichiosis theologik Proklosa90.

90

E.Gilson, History of Christian philosophy in the middle ages, s. 637. W tekcie polskiego tumaczenia s.619.

45

Dodajmy take, e ze wzgldu na duy zasig wpywu Wstpu przy wydanym

Komentarzu Tomasza z Akwinu, przyjmujemy r. 1954 za dat gwnego wystpienia
Saffreya w sprawie Ksigi o przyczynach.
H.D.Saffrey zabra gos na temat Ksigi take w 1963 r. Przedstawi mianowicie
aktualny stan bada nad Ksig w artykule pt. Ltat actuel des recherches sur le Liber de
causis comme source de la mtaphysique au moyen ge91. W swoim podsumowaniu Saffrey
wyakcentowa nastpujce sprawy:
1) aciski tekst Ksigi sta si znany z pocztkiem XIII wieku92.
2) od czasw Steinschneidera i Bardenhewera przypisuje si przekad na acin
Gerardowi z Kremony. I jeeli Gerard oraz Gundisalwi s sobie wspczeni, to ma
racj A. Patti twierdzc, e Gundisalwi dokona poprawek w przekadzie aciskim
Gerarda.
3) ju O.Bardenhewer, a teraz dokadnie G.C.Anawati, wykazali, e Ksiga nie jest
tekstem Arystotelesa.
4) na temat zagadnienia autora oryginau arabskiego, daty i rodowiska naukowego, w
ktrym tekst powsta, uksztatowa si dwie opinie:
a) tekst Ksigi powsta w rodowisku arabskim w Bagdadzie IX-X wieku.
Opini t przyjmuj: O.Bardenhewer, P.Krau M.T. dAlverny, R.Walzer,
G.C.Anawati, A.Badawi (grupa arabizujca). Naley umieci na tej licie
take nazwisko H.D. Saffrey. Zwolennicy tej opinii wysuwaj dwa nastpujce
argumenty: terminy aabskie wystpujce w aciskim tekcie Ksigi
wiadcz, e zostaa ona napisana w rodowisku arabskim; w IX wieku w
Bagdadzie znano ju arabski przekad Stoichiosis theologik Proklosa
(odkryto rkopis z arabskim przekadem twierdze: 15,16,17. Saffrey
przytacza w tej sprawie publikacje arabistw: A. Badawi, P.Thillet, S.Pins,
B.Lewin, R.Paret).
b) tekst Ksigi zosta napisany w Toledo, w rodowisku stanowicym teren
graniczny midzy redniowieczn kultur arabsk i acisk. Opini t
przyjmuj: M. Steinschneider, D. Kaufmann, J.Guttmann, P.Duhem, G.Thery
M. Alonso, A. Pattin, (grupa latynizujca). Dopiszmy take nazwisko autora tej
91

W: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 267-281.

ce texte...semble ntre devenu clbre quau dbut du XIII sicle. H.D.Saffrey, Ltat actuel des recherches sur le
Liber de causis, s. 267.
92

46

pracy: M.Gogacz. Zwolennicy tej opinii opieraj si na dwu argumentach:

uczeni arabscy do XII wieku nic nie mwi o tekcie Ksigi; rkopis Oxford,
Bodleian Library, Selden sup. 24,w ktrym wystpuje zdanie: explixit
metaphysica Avendauth.
5) w obecnym etapie bada nie mona przypisa Avendauthowi autorstwa tekstu
arabskiego. Jest to zreszt posta do legendarna, ktr naley utosamia z Janem
Hiszpanem. Z bada M.T. dAlverny wynika, e Avendauth przybywa do Toledo z
Kordoby okoo 1148 r. Znamy te jego traktat z 1161r.
Usiuje tam uzgodni prawdy objawione z wymaganiami rozumu93. Teza, e
Avendauth jest autorem Ksigi napotyka na dwie trudnoci: metoda pracy,
zastosowana w tekcie, jest obca metodom redniowiecza i rodowisku w Toledo; jak
wyjani obecno sw arabskich w aciskim tekcie Ksigi94.
6) naley przyj pogld Tomasza z Akwinu, wyraony w Prologu Komentarza do
Liber de causis: autorem Ksigi jest nieznany filozof arabski95.
H.D.Saffrey dodaje, e w tej sytuacji znowu nie wiemy, kto by tym arabskim
filozofem. Nie wiemy te, czy arabski tekst Ksigi by oparty na greckim, czy na syryjskim
streszczeniu pogldw Proklosa. Wiemy natomiast, co wykaza L.Sweeney96, e rzeczywicie
emanacyjny system Proklosa zosta przeksztacony w prawdziw teori stwarzania. Nie
wiemy tylko, jaka metafizyka kryje si u podstaw tej teorii stwarzania: czy
jest ona chrzecijaska, muzumaska, czy ydowska? Wiemy jednak, e Ksiga o
przyczynach jest jednym z najwaniejszych rde metafizyki redniowiecza, i e
redniowiecze wyczytao w Ksidze lub narzucio jej w postaci interpretacji swoj wasn
metafizyk97.
Zauwamy wic, e stanowisko Saffreya jest rzeczywicie pesymistyczne. Nic
waciwie pewnego nie wiemy na temat powstania Ksigi i jej autora.

93

Por. M. T. dAlverny, Avendauth? w: Homenaje a Millas-Willicrosa, Barcelona 1954, t. I, s. 19-46.

le genre de travail auquel il se serait livr sur une ventuelle traduction littraire arabe des lments, apparat comme
totalement tranger aux mthodes du moyen ge et du milieu toledan. En outre, ... comment expliquer les mots arabs laisss
en transcription dans la version latine? H.D. Saffrey, ltat actuel des recherches sur le Liber de causis, s. 272.
95
Ltat actuel de la recherche confirme dune manire clatant la seul information prcise formule par le moyen ge, celle
de S.Thomas dAquin (z 1272 r.). Tame, s. 274.
96
Por. L. Sweeney, Doctrine of Cration in Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute, Milwaukee 1959, s. 274-289.
97
De causis est... lune des sources les plus importants de la mtaphysique au moyen ge, mais le moyen ge a voulu y lire
et y a projet sa propre mtaphysique. H.D. Safirey, Ltat actuel des recherches sur le Libre de causis, s. 280.
94

47

4.6. Analizy A.Pattina (1966)

A. Pattin wypowiada si trzy razy na temat Ksigi o przyczynach i zawsze wnosi

istotne stwierdzenia, ktre rozstrzygaj wiele spornych kwestii.
W r.1961, w artykule pt. De hierarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie
over de vijf eerste proposities)98, A.Pattin do dyskusji nad autorem Ksigi dorzuca wane
stwierdzenie, e autor Ksigi jest monoteist i zwolennikiem kreacjonizmu w wersji bliskiej
wanie chrzecijastwu. Orientujemy si przecie, e to oparte na porwnaniu i analizie
tekstw stanowisko istotnie charakteryzuje autora arabskiego oryginau. I wiemy
przynajmniej tyle, e autora tekstu nie naley szuka w rodowisku pogaskim.
W tym samym1961 r., w artykule pt. Over de schrijver en de vertaler van het Liber
de causis99A.Pattin wypowiada szersze stanowisko precyzujc sporne zagadnienia:
1) tumaczenie aciskie Ksigi jest bezspornie dzieem Gerarda z Kremony100.
2) szczegy stylu i jzyka wskazuj, e tekst przekadu by przejrzany i poprawiony
przez Dominika Gundisalwi.
3) w przekadzie aciskim znajduj si sowa arabskie. Nie stanowi to argumentu, e
tekst by napisany po arabsku. Mg by napisany po syryjsku, jak Teologia
Arystotelesa, i przetumaczony z syryjskiego na arabski.
4) krytyka zewntrzna (dzieje tekstu) i wewntrzna (jzyk, pogldy) Ksigi o
przyczynach pozwala uzna za jej autora filozofa z Toledo Avendautha, ktry jest
znany jako wsptumacz z Gundisalwim traktatu Awicenny De anima.
5) Avendauth nie jest identyczny z magister Johannes, ktry tumaczy z
Gundisalwim Fons witae Awicebrona i Summa philosophiae Algazela. Trzeba te
odrni od Avendautha i magistra Jana innego tumacza z Toledo, mianowicie
Johannes Hispalensis, ktry tumaczy z arabskiego na acin teksty z astronomii.
Dziaalno Jana Hiszpana przypada na pierwsz poow XII wieku.
6) Avendauth i magister Johannes pracuj w Toledo w drugiej poowie XII
wieku101.

98

Tijdschrift voor philosophie 23 (196l) z.1, s. 130-157.

Tame, 23(1961) s. 2, s. 323-333 i 23 (1961) z. 3, s. 503-526.
100
Referuj ujcia A.Pattina z Tijdschrift voor philosophie 23 (1961) z. 3, s. 525-526.
101
la carriere scientifique dAvendauth et de Matre Jean (magister Johannes) sont situe dans la seconde moiti... du
douzime sicle. Tame, s. 526.
99

48

Zauwamy, e wedug informacji Lippla Steinschneider i Guttmann umieszczali

Avendautha obok Jana Hiszpana, ktry jest w Toledo w pierwszej poowie XII wieku, M.T.
dAlverny utosamia Avendautha z Janem Hiszpanem. Tymczasem wedug Pattina
Avendauth dziaa w drugiej poowie XII wieku razem z magistrem Janem. I podkrelmy, e
Avendauth, magister Jan i Jan Hiszpan, s trzema odrbnymi osobami.
A Pattin w drugiej publikacji z 1961 r. zgadza si z H.D. Saffreyem tylko w sprawie
ewentualnie syryjskiego jzyka oryginau Ksigi o przyczynach. W innych sprawach
wyraa odmienne stanowisko i bliej uzasadnia je w 1966 r. we Wstpie do edycji Liber de
causis polemizujc tam z artykuem opublikowanym przez Saffreya w 1963 r.
W r. 1966 we Wstpie do Le Liber de causis A. Pattin szeroko rozwaa spraw
autora Ksigi o przyczynach.
Uwaa najpierw, e krytyczne rozpatrzenie hipotez, wysunitych w anonimowym
komentarzu Wien, Nationalbibliothek, lat. 5500102 pozwala wysun kilka zagadnie
dotyczcych powstania Ksigi. Zagadnienia te s nastpujce:
1) poniewa gwnym rdem Ksigi jest tekst Proklosa, naley wykluczy jako
autorw Arystotelesa i Teofrasta.
2) terminy arabskie w aciskim tumaczeniu Ksigi wskazuj tylko na to, e zostaa
ona przynajmniej tumaczona z arabskiego. Jest moliwe, e Ksiga zostaa
napisana np. po syryjsku i przetumaczona na arabski, z ktrego dokonano
tumaczenia na acin. Ta hipoteza wymaga jednak udowodnienia.
I Pattin stawia pytania: Dlaczego rkopis z Leiden przypisuje Ksig
Arystotelesowi? Czy autor Ksigi czerpie twierdzenia wprost z tekstu Proklosa, czy te z
jakiego streszczenia, i jakie w ogle s te rda porednie? (Zauwamy, e Saffrey za to
porednie streszczenie uzna Epistola de principio universi esse). Dlaczego komentarz z
Wiednia 5500 opierajc si, by moe, na wiadectwie Alberta Wielkiego eliminuje
sugerowane przez Alberta autorstwo Awicenny na rzecz Dawida Avendautha?
A. Pattin stwierdza, e aktualne wyniki bada nad Ksig o przyczynach dobrze
zestawia H.D. Saffrey w wymienionym artykule i Pattin polemizuje z tymi wynikami.
Dodajmy, e Saffrey powtarza ujcia z omawianego ju Wstpu do edycji komentarza
Tomasza z Akwinu.

102

Zawarte w tym komentarzu pogldy s zreferowane w paragrafie pt. Opinie uczonych redniowiecza.

49

W dyskusji na temat rodowiska, autora i daty powstania arabskiego tekstu Ksigi o

przyczynach historycy filozofii wedug Saffreya - powtrzmy - zajmuj dwa stanowiska:
1) Ksiga powstaa w rodowisku naukowym, ktrego centrum w IX i X wieku
stanowi Bagdad,
2) Ksiga powstaa w Toledo, w redniowiecznym miejscu granicznym kultury
arabskiej i aciskiej.
Zwolennicy pierwszego stanowiska stanowi grup arabizujc, zwolennicy drugiego
- grup latynizujc. Pattin opowiada si za drugim stanowiskiem. I bronic tego stanowiska
zestawia argumenty zewntrzne i wewntrzne.
A. Argumenty zewntrzne na rzecz stanowiska latynizujcego s nastpujce:
1) a do XII wieku uczeni arabscy nie wymieniaj Ksigi o przyczynach. Nie
powstaa wic ona w Bagdadzie i tym bardziej w IX lub X wieku, poniewa byaby
znana uczonym znad Eufratu.
2) trzy aciskie rkopisy przypisuj autorstwo Ksigi Avendauthowi:
a) jeden z najstarszych rkopisw, bo z pocztku XIII wieku, Oxford Bodleian
Library Selden sup. 24 (wyraenie metaphysica Avendauth),
b) wiadectwo Ryszarda Rufusa z Cornwall okoo 1250r., ktry cytuje
Ksig jako metaphysica Avendauth,
c) wiadectwo Alberta Wielkiego, ktry przypisuje autorstwo Ksigi
Dawidowi w rkopisie Vat. lat. 717 (Dawid... hunc librum (de causis)
collegit... composuit...).
3) przypisanie Ksigi Awicennie, Algazelowi, czy Alfa-rabiemu, miao rdo tylko
w dostrzeeniu podobiestwa myli, a nie w porwnaniu tekstw.
4) w zwizku ze stwierdzeniem Saffreya, e Avendauth nie zna dostatecznie jzyka
greckiego, by pracowa wprost na tekcie Proklosa, i e rodzaj pracy, ktr podj, jest
obcy metodom redniowiecza i szkole w Toledo (dodajmy, e chodzi tu o budow
Ksigi; twierdzenie i komentarz103) naley odpowiedzie, e by moe Avendauth
nie zna greki, lecz nie ma na to dowodu, i e Stoicheiosis theologike Proklosa mg
czyta w tumaczeniu lub streszczeniu arabskim uwaajc je za tekst Arystotelesa.
Naley te zauway, e jeszcze nie znamy dokadnie dziaalnoci pisarskiej uczonych
103

Stwierdza to Saffrey we Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu, do Liber de causis, s. XVII. Dodajmy, e
zarzut przeciw Avendauthowi Saffrey formuuje w wymienionym tu Wstpie na s. XXIII oraz w artykule Ltat actuele des
recherches sur Liber de causis, s. 272.

50

z Toledo, i e wobec tego zarzut literackiej odrbnoci Ksigi, nie mieszczcej si w

rodzaju litrackim stosowanym wedug Saffreya w Toledo, nie jest poparty dowodami.
Pattin dodaje, e Tractatus de anim Gundisalwiego jest kompilacj De anima
Awicenny. Poza tym De scientiis Gundisalwiego jest streszczajcym wycigiem z
De scientiis Alfarabiego. I Pattin przytaczajc te dane powouje si na ksik A.
Alonso pt. Domingo Gandisalvo z 1954 r. Nawizuje te do opinii Tomasza z
Jorku, ktry nazwa Gundisalwiego compilator Algazelis et Avicenne. Avendauth
wedug Pattina mg wic skomponowa Ksig naladujc w kompilowaniu
Guidisalwiego. Mg zestawi twierdzenia i doda swj komentarz, poniewa wanie
tak pracowano w Toledo.
5) Avendauth moe by autorem Ksigi tym bardziej, e nie tylko nie powtarza
twierdze zaczerpnitych z Proklosa w kolejnoci, w jakiej wystpuj w Stoicheiosis
theologike, lecz take dokonuje syntezy uj neoplatoskich i wanie uj
monoteistycznych oraz kreacjonistycznych. Dodajmy za Pattinem, e te ostatnie ujcia
stawiaj autora Ksigi w krgu starotestamentowym lub chrzecijaskim. I Pattin
wzmacnia swj argument powoaniem si na ksik tym razem G.Lafonta, ktry
wanie akcentuje kreacjonizm Ksigi o przyczynach104.
B. Zagadnienie monoteizmu i kreacjonizmu wprowadza ju w zesp argumentw
wewntrznych. Te wewntrzne, dotyczce treci Ksigi, argumenty na rzecz stanowiska
latynizujcego s nastpujce:
1) H.D. Saffrey uwaa, e jeeli w aciskim przekadzie Ksigi znajduj si
terminy arabskie, to znaczy, e autorem arabskiego oryginau nie jest Avendauth,
wsp pracownik Gundisalwiego, bo przecie Gerard z Kremony zapytaby go o
znaczenie tych terminw. A.Pattin wyjania, e terminy arabskie znalazy si w
przekadzie nie dlatego, jak sugeruje Saffrey, e nie mona byo ich przetumaczy
na acin. W tekcie Ksigi te dwa terminy, mianowicie achili i yliathim, s
wanie take przetumaczone przez intelligentia i universalitas, i mimo to
pozostawione w tekcie. Tumaczy si to tym, e tak wanie pracowa Avendauth.
Podobnie postpowa w tekcie Emunah Ramah napisanym po arabsku i
przetumaczonym na jzyk hebrajski. Terminy arabskie zostawi take w swym
tumaczeniu z arabskiego na acin Logica Avicennae. Avendauth tumaczy z
104

Stanowisko G. Lafonta zostao omwione osobno. Por. paragraf pt. Struktura Ksigi o przyczynach.

51

Gundisalwim De anima Awicenny nie dlatego, e nie zna aciny, lecz e

Gundisalwi nie zna arabskiego. Wynika z tego, e Gerard z Kremony tumaczc
Ksig o przyczynach napisan przez Avendautha postpowa zgodnie ze sposobem
pracy przyjtym w instytucie tumacze, i e Ksig mg tumaczy lub poprawi
zesp, gdy Gerard dokona pierwszej redakcji przekadu .Wiemy zreszt, e takiej
poprawki dokona w Ksidze wanie Gundisalwi. Zreszt, dodaje Pattin, w jzyku
aciskim substantiae separatae oznacza si prawie zamiennie terminami angelus
lub intelligentia. Tymczasem w jzyku arabskim, jak wiemy z metafizyki
Awicenny, termin angelus ma szersze znaczenie ni intelligentia. Tumacz wic
Ksigi uywajc terminu intelligentia, eby unikn utosamienia treci tego
terminu z angelus pozostawi take termin achili. Terminy wic arabskie nie
sprawiay trudnoci Gerardowi z Kremony i nie wiadcz na niekorzy przypisania
autorstwa Ksigi Avendauthowi. Naley poza tym stwierdzi, e Gerard w swych
innych tumaczeniach take zostawia terminy arabskie. W jego przekadzie Canon
medicinae Awicenny znajdujemy takie terminy.
2) Argumenty wewntrzne, a wic dotyczce treci Ksigi, przyjmowane przez
grup arabizujc s bardzo mocne. Pattin zanim je poda w wtpliwo przypomina je
czytelnikowi. Wymiemy wic take najpierw te argumenty orientacji arabizujcej.
a) Pewne terminy charakterystyczne dla Ksigi o przyczynach, jak np.
yliathim - universalitas lub ufq - anima in horizonte, wystpuj take w
tekcie Teologii Arystotelesa, czyli w wypisach z Ennead, dokonanych
przed X wiekiem. Wskazywaoby to, e Ksiga o przyczynach powstaa
take w IX lub X wieku.
b)

Termin stwarzanie wystpujcy w 17-tym twierdzeniu Ksigi, (w

jzyku arabskim ibda) przeksztaca emanacyjny system Proklosa w teori

kreacjonistyczn. Ot - dodajmy - podobnie postpowa arabski tumacz z
drugiej poowy IX wieku, Izaak ibn Honayn z Bagdadu. By on synem
sawnego tumacza Honayn ibn Izaak, znanego w redniowieczu pod imieniem
Johannitius. Syn Johannitiusa, czyli Izaak ibn Honayn, tumaczc De mundi
aeternitate Proklosa wnis w tumaczenie, wedug opinii A. Badawiego,
atmosfer

religijn

tak

muzumask

znieksztacajc tekst tumaczony.

52

jak

chrzecijask

wprost

A.Pattin wyznaje, e te argumenty kieruj do arabskiego centrum naukowego w

Bagdadzie i e sam by dlatego zwolennikiem teorii, wicej powstanie Ksigi z
Bagdadem IX lub X-go wieku. Dodaje te, e jeeli Izaak ibn Honayn znajc teksty Proklosa
jednak Ksig, jeeli by jej autorem, przypisa Arystotelesowi, to tylko dlatego, e - jak
zreszt sugeruje take Saffrey - tylko pod modnym wwczas nazwiskiem Arystotelesa mogy
pojawi si teksty innych autorw. I Teologia Arystotelesa jest tego wyranym przykadem.
Pattin jednak widzi trudnoci w przyjciu argumentw grupy arabizujcej. T
podstawow trudnoci i argumentem przeciw stanowisku arabistycznemu jest uywane w
twierdzeniu 17 Ksigi o przyczynach rozrnienie midzy dare ens per modum creationis
(termin ibda) i dar vitara... per modum formae. Tego rozrnienia nie ma w
Stoichiosis theologik Proklosa. Jest to znane rozrnienie scholastyczne midzy
przyczynowaniem per modum creationis i przyczynowaniem per modum informationis,
ktre nie byo uywane przed wiekiem XII. Tekst wic Ksigi o przyczynach musia
powsta dopiero w XII wieku. Upadaj argumenty grupy arabizujcej, musi zwyciy stanowisko grupy latynizujcej, wicej powstanie Ksigi z nazwiskiem Avendautha z Toledo.
Z rozwaa A.Pattina wynika wniosek, e za autora Ksigi o przyczynach mona
uzna, jak podaj rkopisy, Avendautha, wsppracownika Gundisalwiego z drugiej poowy
XII wieku.

5. AKTUALNY STAN WIEDZY NA TEMAT KSIGI O PRZYCZYNACH

5.1.

Stwierdzenia powszechnie przyjte przez mediewistw

1) Nie ulega wtpliwoci, e redniowiecze posiada acisk wersj Ksigi o

przyczynach.
2) Bezsporny jest wpyw aciskiej wersji tekstu na filozofi redniowieczn.
3) Tumaczem oryginau Ksigi na acin jest Gerard z Kremony.
4) W aciskim przekadzie dokona poprawek terminologicznych wasnorcznie
Dominik Gundisalwi.
5) Tumaczenie zostao dokonane w Toledo przed r. 1187.

53

5.2.

Wnioski obecnego etapu dyskusji

1) Gerard z Kremony przy ewentualnym wspudziale zespou tumaczy przeoy na

acin tekst arabski.
2) Orygina tekstu Ksigi o przyczynach mg by jednak napisany w jzyku
syryjskim i przetumaczony na arabski, z ktrego dokonano tumaczenia na acin.
3) Krytyka wewntrzna tekstu wskazuje, e orygina Ksigi ze wzgldu na obecne
w nim rozrnienie przyczynowania przez stwarzanie i przyczynowania przez nadanie
formy mg powsta dopiero w XII wieku. Nie powsta wic w Bagdadzie w IX lub X
wieku.
4) Orygina Ksigi zosta napisany w Toledo, poniewa w XII wieku Hiszpania
bya centrum kulturalnym Arabw i miejscem granicznym dwu kultur, arabskiej i
aciskiej, ktrych lady znajdujemy w tekcie.
5) Autorem oryginau tekstu Ksigi zgodnie z informacjami, przekazywanymi przez
rkopisy, jest Avendauth,

pisarz i tumacz w jednym z instytutw tumacze w

Toledo, wsppracownik Dominika Gundisalwi, rny od magistra Jana i Jana

Hiszpana. Autorem tekstu nie jest wic Alfarabi, ani Awicenna, ani Arystoteles.
6) Imi Avendauth jest rwnoznaczne z imieniem Dawid lub Tbn Daud.
7) Tekst

Ksigi jest kompozycj dwu elementw: wypisw ze Stoicheiosis

tbeologike Proklosa, i wyjanie, wniesionych przez Avendautha.

8) Obecno terminw arabskich w aciskim tekcie Ksigi nie wiadczy

nieumiejtnoci tumacza, lecz jest wynikiem stosowanej w Toledo metody pracy.

Zauwamy wic, e dzisiaj goszone przez A.Pattina wyjanienia odbiegaj od tezy
O.Bardenhewera (nieznany autor, Bagdad, wiek IX lub X), od pogldu Pelstera (autorem
Alfarabi, tumaczem Avendauth), od stanowiska Bedoreta (Alfarabi prawdopodobnie
autorem), od uj Saffreya (nieznany autor, Bagdad, wiek VIII lub IX). A.Pattin podejmuje
wszystkie zagadnienia zwizane z Ksig, dyskutowane od 1852 r. do 1966, rozwizuje
je w sposb przekonywajcy i otwiera tym samym nowy etap dyskusji w sprawie uj
prawdopodobnych, nie do koca jeszcze i cakowicie bezspornie rozwizanych.
Referujc waniejsze etapy dyskusji nad zagadnieniem autora Ksigi o przyczynach
kierowaem si - naley to wyzna - celem zgromadzenia i zestawienia wynikw bada oraz
celem dydaktycznym, aby mianowicie polski badacz Komentarzy do Ksigi o

54

przyczynach zosta wprowadzony take w zagadnienie dziejw tekstu, w style argumentacji,

w obecny etap bada nad Ksig, ktra wedug sw P.Duhema wniosa w nasz kultur
umysow bardzo dokadn, wprost wykwintn wersj helleskiego neoplatonizmu.

6. STRUKTURA KSIGI O PRZYCZYNACH

6.1. Forma literacka Ksigi

W dotychczasowych rozwaaniach przejawiaa si ju sprawa sposobu zredagowania

Ksigi, a wic jej budowy, czy formy literackiej. Naley wic podj to zagadnienie, tym
bardziej e ma ono znaczenie w dyskusji nad autorem i historycznymi rdami Ksigi.
H.D.Saffrey nazywa literack form Ksigi form aksjomatyczn i rozumie przez
to struktur z twierdze (propositio) i wyjanienia (commentum)105. Twierdzenia, jak to
ju zauway Tomasz z Akwinu w prologu swego Komentarza do Ksigi o przyczynach,
s zaczerpnite z Proklosa, wyjanienia pochodz od autora Ksigi i polegaj na
dowodzeniu susznoci twierdzenia w sposb przypominajcy postpowanie w traktatach
geometrycznych Euklidesa, na co zwraca uwag Albert Wielki w swoim komentarzu do
Ksigi o przyczynach. Saffrey dodaje, e t aksjomatyczn budow Ksigi powtrzy w
Theologicae Regulae Alanus z Lille, i wspczesny mu Mikoaj z Amiens w swej Ars
catholicae fidei106. Wedug Saffreya take Aleksander z Hales i Roland z Kremony
cytujcKsig odrniaj propositio i commentum107.
Ta specyficzna budowa Ksigi o przyczynach rna od Komentarzy, Summy
teologii, czy Quaestiones jest form literack, ktr historyk zagadnienia Ksigi zawsze
podkrela. Take P.Duhem informuje, e Ksiga o przyczynach... bya zbudowana z dwu
czci. Pierwsza, utworzona z kolejnych twierdze, bya wycigiem z tekstu greckiego...

105

Propositio tumacz przez twierdzenie, aby odrni je od kolejnego zdania Ksigi, Commentum nazywam wyjanieniem, a nie komentarzem, aby termin Komentarz zachowa dla redniowiecznej formy literackiej, ktr jest np.
komentarz do Sentencji Piotra Lombarda, komentarz do danego traktatu Arystotelesa, czy komentarz do Ksigi o
przyczynach.
106
Nie wchodz w to, e Saffrey opowiada si po stronie pogldu M.T. dAlverny, ktra sceptycznie ocenia pogld C. Balica
odrniajcego dwa dziea o tym samym tytule dwu rnych autorw.
107
H.D. Saffrey, (Super de causis), s. XVII - XVIII.

55

Druga jest uksztatowana z krtkich wyjanie, z ktrych kade rozwija jedno z twierdze,
zapoyczonych od Proklosa108.
Rnica w Ksidze midzy propositio i commentum pozwalaa mediewistom
snu przypuszczenia na temat wanie autora Ksigi. F.Pelster i H.Bedoret podkrelali, e
owszem, autorem twierdze jest Proklos, lecz wyjanienia napisa Alfarabi. O.Bardenhewer,
Tomasz z Akwinu i H.D.Saffrey za autora wyjanie uznali nieznanego uczonego arabskiego.
Albert Wielki przypisa to autorstwo Dawidowi. Pogld ten podziela A.Pattin nazywajc
Dawida Ibn Daud, czyli Avendauth w transkrypcji aciskiej.
Zauwamy dalej, e zbudowana z propositio i commentum Ksiga o
przyczynach skada si z 31lub z 32 takich twierdze i wyjanie. Taka wanie nierwna
ilo twierdze wystpuje w redniowiecznych rkopisach, z ktrych jedne zawieraj 31
twierdze, inne 32 twierdzenia. W rkopisach, podajcych 31 twierdze, jedn cao
stanowi twierdzenia 4i 5- Dodajmy, e Stoicheiosis theologike Proklosa, z ktrego wzite
s twierdzenia Ksigi, skada si z 211 twierdze. Wynika z tego, co potwierdzaj
prwnania, e autor Ksigi nie przepisa tekstu z Proklosa, lecz e wyrazi w swoim ujciu
myli tekstu, z ktrego korzysta. I A.Pattin ciekawie informuje, e Avendauth wydoby myli
tylko z niektrych fragmentw tekstu Proklosa109. Streci mianowicie nastpujce
twierdzenia Proklosa z jego Stoicheiosis theologike, nazywanej po acinie Elementatio
theologica lub Institutio theologicae. Twierdzenia 40-52, 55-57, 102-116, 122-142, 167184. Avendauth wic z 211twierdze Proklosa wykorzysta tylko w najlepszym razie 52
twierdzenia.

Pomin pierwszych 40 twierdze i ostatnich 27.Nawiza do rodkowych

twierdze dziea Prokolosa.

Forma literacka Ksigi polegajca na zbudowaniu tekstu z aksjomatu i dowodu,
czyli z twierdzenia i wyjanienia sprzyja jasnemu wyoeniu myli. Ta myl, tak trudna i
skomplikowana by moe janiejsza dziki tej budowie Ksigi ujta w 31 lub 32
twierdzenia,

jest wyraona w ilociowo niewielkim tekcie. W wydaniu ksikowym

A.Pattina tekst ten wraz z przypisami i aparatem krytycznym obejmuje 68 stronic. Sam tekst
moe zaj nie wicej ni 34 stronice.

108

Livre des causes... tait forme de deux parties. La premiere, constitue par une suite de propositions, tait un extrait dun
ouvrage grec... La seconde est forme de courts commentaires dont chacun dveloppe une des propositions empruntes a
Proclus. P.Duhem, Le systme du monde, s. 332 i 333.
109
A. Pattin, Le Liber de causis, s. 6.

56

6.2. Zagadnienie jednolitoci uj w Ksidze wedug G.Lafonta

Do zagadnienia struktury Ksigi o przyczynach naley take prowadzenie lub ukad

problemw, wynikanie myli.
Ju wanie Cl.Baeumker zauway, e Ksiga o przyczynach ma mao wsplnego
z systemem Proklosa110. To ujcie moe wskazywa na tez, ktr wyakcentowa A.Pattin,
e autor Ksigi wprowadza na teren klasycznej, proklosowskiej myli neoplatoskiej tez
monoteistyczn i kreacjonistyczn, a poza tym scholastyczne i dopiero XII-wieczne
rozrnienie przyczynowania przez stwarzanie i przez udzielanie formy111. To wszystko
dawaoby w wyniku dwa przenikajce si poziomy myli: klasyczny neoplatonizm i tzw.
neoplatonizm redniowieczny. Zagadnienie

tych dwu neoplatonizmw w

Ksidze

przyczynach, wystpujcych w swej jakiej jeszcze zalkowej postaci podejmuje G.Lafont

rozwaajc bliej inn zreszt spraw, mianowicie spraw strukturalnej jednolitoci uj w
Ksidze o przyczynach i dwa porzdki wynikania bytw.
G. Lafont podejmuje te zagadnienia rozwaajc struktur Summy teologii Tomasza
z Akwinu i stosowan przez niego w tym dziele metod112. W paragrafie pt. Ksiga o
przyczynach i w. Tomasz wysuwa trzy trudnoci:
1) Nawizujc do Saffreya ktry zwraca uwag,- e pogldy autora Ksigi, a
gwnie jego teori stwarzania, trzeba rozwaa w powizaniu z

terminologi

arabsk, Lafont zapytuje, czy to jednak wystarczy, skoro Ksiga jest streszczeniem
inspirowanym przez Stoicheiosis theologike Proklosa. znanym autorowi Ksigi
z tradycji, by moe syryjskiej? Dodajmy, e wana wobec tego oprcz arabskiej
byaby take terminologia syryjska i grecka.
2) Poza problemem jzyka jest jeszcze sprawa jednoci kompozycji Ksigi. Ta
jedno jest zachwiana, bo przecie autor uywajc w caej Ksidze terminu
Przyczyna pierwsza wprowadza w twierdzeniu 22 (23) termin Bg. I nawet
wicej, w tym wanie twierdzeniu 22 (23)w seri zda stanowicych wyjanienie
twierdzenia i mwicych o przyczynowaniu ze strony Boga wprowadza rozwizanie

110

Der Liber de causis... mit dem Systeme des Proklus dagegen weniger vereinbar ist. Cl. Baeumker, Witelo, s. 268.
A.Pattin, Le Liber de causis, s. 6 i 9.
112
G.Lafont, Structures et mthode dans la Somme thologique de saint Thomas dAquin, Bruges 1961, s. 104-109 (rozdz.
Le Liber de causis et St. Thomas).
111

57

typu cigoci wynikania bytw113. Dodajmy wic, e autor Ksigi z jednej strony
w neoplatoski porzdek wynikania bytw wprowadza sprawczo Boga, z drugiej w porzdek przyczynowania sprawczego wprowadza waciwy neoplatonizmowi cig
wynikania bytw. Wyglda to na przenikanie si neoplatonizmu klasycznego i redniowiecznego, a w rzeczywistoci jest zwichniciem wewntrznej kompozycji
Ksigi, zaatakowaniem jednolitoci uj .
3) Lafont widzi take niespjno wynikania inteligencji inaczej uzalenionych i
powizanych w twierdzeniu 18 (19) i inaczej w pocztkowych twierdzeniach
Ksigi.
Wynika z tego omwienia wniosek w duym stopniu pozornie niekorzystny dla
Ksigi o przyczynach. Terminologiczna i kompozycyjna jednolito Ksigi wedug
G.Lafonta jest zachwiana. W rzeczywistoci jednak jest to kreacjonistyczna poprawka
neoplatonizmu Proklosa, tak charakterystyczna dla arabskiego stylu filozofowania. I wanie
to, co jest na niekorzy kompozycyjnej jednolitoci Ksigi, ma walor wiadectwa o epoce,
o redniowiecznym neoplatonizmie arabskim. Zreszt G.Lafont w paragrafie pt. Synteza
doktrynalna Ksigi o przyczynach t jednolito uj w Ksidze obroni przez
wyrnienie dwu porzdkw wynikania bytw, co zostanie osobno omwione.

7. DWA TYPOWE UJCIA TRECI KSIGI O PRZYCZYNACH

Historycy filozofii redniowiecznej dyskutuj nie tylko na temat dziejw tekstu

Ksigi o przyczynach, na temat bezspornego wpywu

treci

Ksigi

na filozofi

redniowiecza, dyskutuj take i bardzo rnorodnie rozumiej sam tre filozoficzn

Ksigi, tak przecie - co podkrelalimy - trudn i troch nawet zawi, komentowan przez
uczonych redniowiecza i take dzisiaj niekiedy analizowan. Wydaje si, e aktualnie
wystpuj, i w ogle s moliwe, dwa typowe ujcia treci Ksigi. Jest to swoista analiza
zewntrzna i analiza wewntrzna, inaczej mwic jest to ujcie historyczne, szeroko
kontekstowe i ujcie merytoryczne, immanentne.
Znaczy to, e niektrzy historycy filozofii odczytuj tre Ksigi przez odniesienie
jej do rde, a wic do myli Proklosa, ktrego znowu tumaczy si poprzez jego zwizki z
113

Twierdzenie 22 (23) intraduit une solution de continuit lintrieur dune serie de propositions consecres a la causalit
divine.G.Lafont, tame, s. 106.

58

filozofi Plotyna, by z kolei jego odrbno tumaczy jego odpowiedzi na konflikt midzy
platonizmem i arystotelizmem. W tak szerokim tle doktrynalnym odczytana tre Ksigi
wydaje si niektrym historykom filozofii dopiero zrozumiaa i waciwie ujta. Ta tendencja
badawcza - dodajmy - jest interesujca i w duym stopniu uzasadniona, zwizana oczywicie
z pewn teori metodyki historii filozofii uwzgldniajcej wpywy i zalenoci midzy
rozwizaniami problemw.
Mona jednak bada problemow zawarto tekstu w tym celu, aby ustali faktyczny
ksztat zagadnie wystpujcych w tekcie. Ich blisze wyjanienie poprzez zwizki ze
rdami staje si wtedy dopiero drugim etapem wyjanie.
Obie perspektywy metodyczne, obydwa ujcia s suszne i obydwa maj swych
przedstawicieli. Obydwa te ujcia stosuje si wobec tekstu Ksigi o przyczynach. Te dwa
ujcia treci Ksigi pragn wanie zaprezentowa.

7.1. Kontekstowe ujcie treci Ksigi przez H.P.Saffreya

We Wstpie do edycji Komentarza Tomasza z Akwinu do Ksigi o przyczynach

Saffrey powica wiele uwagi samej Ksidze. Analizuje tam take jej tre.
Saffrey uwaa, e jeeli Tomasz z Akwinu odkry zaleno Ksigi od filozofii
Proklosa, to naley bada zakres tej zalenoci. Ta przyjta przez niego regua metodyczna
kieruje go do rozwaenia wszystkich etapw zalenoci, a wic Ksiga i Proklos, Proklos i
Plotyn, Plotyn i spotkanie arystotelizmu z platonizmem. Analiza, czy opinie Saffreya s
niewtpliwie interesujce. Zasygnalizujemy tu niektre jego stwierdzenia.
Platoska teoria idei i teoria poznania s korelatywne i waciwie stanowi ten sam
wiat myli. Std, wedug Saffreya, platonizm jest przede wszystkim teori poznania, czyli
szeroko rozumian logik, ktra jest tosama z platosk metafizyk. I wanie Arystoteles
oddzieli logik od filozofii nauralnej, osobno uprawiajc w niej tzw. fizyk i metafizyk.
Ale komentatorzy Arystotelesa doprowadzili wanie do odnowienia platonizmu, w ktrym
zaczto stosowa kategorie arystotelesowskie. Z tego spotkania racjonalizmu i mistycznych
aspiracji po platosku pojtej duszy wyszed Plotyn. Dusza wedug niego jest kim obcym w
wiecie i poznanie racjonalne wiata wzmaga w niej denie do przekroczenia granicy
przestrzeni i czasu, poza ktrymi jest jej wieczna ojczyzna czystego porzdku umysowego.
Proklos, podobnie jak Jamblich, Syrianos, Porfiriusz, ucz myli Plotyna, by przeciwstawi

59

si naporowi chrzecijastwa. Akademia Platoska jednak zostaje zamknita w 529 r. przez

Justiniana, arystotelizm przechodzi w rce chrzecijan z Bagdadu IX wieku, by chroni
platosk i neoplatosk myl wspomagajc chrzecijaskie i mahometaskie ujcie
monoteizmu i kreacjonizmu. Taki bieg wydarze tumaczy wanie wedug Saffreya tre i
rol Ksigi o przyczynach.
Proklos przy pomocy swej logicznej dedukcji tumaczy w 211 twierdzeniach wiat i
Boga, wielo i Jedni. W wertykalnym ujciu wyjania wynikanie hipostaz z Jedni, w ujciu
horyzontalnym Jedni,

inteligencji, duszy omawia uzalenione od tych hipostaz zespoy

bytw.
Ksiga o przyczynach w 32 twierdzeniach powtarza triad Proklosa: przyczyna
pierwsza, inteligencje, dusza. Proklosowska wielo hipostaz stanowi teraz w Ksidze
przyczyn pierwsz, ktra stwarza rne inteligencje i wszystkie dusze. Przyczyna pierwsza
jest ponad jedni, dobrem, wiecznoci, poniewa zawiera w sobie wszystkie doskonaoci.
Schemat ten pod wpywem monoteizmu religijnego przeksztaca si w Ksidze w zesp
powizanych midzy sob bytw, ktre bezporednio poprzez stwarzanie zale od Boga.
Rnic midzy Proklosem a filozofi Ksigi Saffrey widzi w tym, e Proklos odrnia
byty poprzez wiksze lub mniejsze zwizanie z ruchem, podczas gdy autor Ksigi opiera
odrbno bytw na ich powizaniu z czasem lub na wikszym lub mniejszym posiadaniu
wiecznoci. I Saffrey dodaje, e punkt widzenia autora

Ksigi jest gbszy, bardziej

wbudowany w tradycj filozoficzn ni ujcia Proklosa.

To przeksztacenie jednak neoplatoskiego wynikania bytw w uzalenienia poprzez
stwarzanie nie jest w Ksidze pene. Pierwsza przyczyna bowiem stwarza przede
wszystkim esse, ktre jest pierwszym stworzeniem wrd rzeczy. (Prima rerum creatarum
est esse, stwierdzenie 4). To esse nazywane esse superius lub primum esse, jest
bezporedni przyczyn doskonaoci w innych esse. I Saffrey zwraca uwag na to, e nie
jest atwe okrelenie esse i ustalenie na czym polega przyczynowanie poprzez stwarzanie,
poniewa w Ksidze nie chodzi o istnienie. Dodaje, e pojcie istnienia jeszcze nie wystpuje ani w systemie Plotyna ani Proklosa, ani w Ksidze o przyczynach114. Plotyn ustala
zaleno bytw od Absolutu, lecz to, co one otrzymuj od Absolutu nie jest istnieniem. Jest
zawartoci wyznaczajc bytowo w porzdku formy. Wynikaoby z

tego, czego ju

Saffrey nie dopowiada, e w Ksidze nie jest okrelony charakter tego adunku ontycznego,
114

Zacytujmy to wane stwierdzenie Saffreya: Ce qui est sur, cest que le koncept dexistence nest pas degage, ni dans
le systeme de Plotyn, ni dans celui de Proclus, ni dans le Liber de causis. H.D.Saffrey, (Super de causis), s. XXXI.

60

ktry przez stwarzanie zostaje urealniony jako dany byt. Sprawa wic esse jest
podstawowym problemem i kluczem do zrozumienia treci Ksigi o przyczynach.

7.2. Immanentne ujcie treci Ksigi przez G. Lafonta

G. Lafont usiuje odczyta w Ksidze o przyczynach metafizyczn struktur

rzeczywistoci. Zestawia ujcia Ksigi i ustala cztery wane problemy, a jednoczenie
porzdki rzeczywistoci. S one nastpujce:
1) przyczyna pierwsza,
2) najwysze esse stworzone,
3) pochodzenie bytw od esse w sferze wyszej
4) pochodzenie bytw od esse w sferze niszej.
1) Odtwarzajc koncepcj przyczyny pierwszej G. Lafont uwaa, e jest to koncepcja
wynikajca z religijnego monoteizmu autora Ksigi. Przyczyna pierwsza przekracza
bowiem neoplatosk Jedni. Jest ponad wiecznoci i ponad esse, ktre stworzya.
Dodajmy, e to esse Lafont nazywa bytem unikajc wic terminu istnienie,
ktrym oddaje si w tomimie znaczenie esse z tekstw Tomasza. Lafont dodaje,
e przyczyny pierwszej, wedug Ksigi, nie mog wyrazi nasze okrelenia, e
przejawia ona sw moc we wszystkich porzdkach przyczynowania, e wpywa na
dusz, ktra stanowi zasad powszechnoci wobec wiata niszego. W ujciu Lafonta
autor Ksigi wanie monoteistycznie charakteryzuje transcendencj i immanencj
przyczyny pierwszej wobec stworzonych przez ni skutkw.
2) Najwysze esse jest pierwszym skutkiem stwarzania e strony przyczyny
pierwszej. Wedug Lafonta jest ono take - tak si wydaje- jedynym bytem
stworzonym, poniewa inne byty s jego przeksztaceniem wyraajcym si w
odmiennoci form. Jest ono na szczycie dedukcji coraz mniej doskonaych bytw.
Najwysze esse jest inteligencj, a wic substancj umysow, czy duchow, jak j
nazywa Lafont. Jest na tyle proste i na tyle stanowice jedno, na ile jest to moliwe
w najwyszym bycie stworzonym. Prostota bowiem najwyszego esse nie wyklucza
jego zoenia ex finito et infinito, z tego, co skoczone i nieskoczone. I teraz
chciaoby si powiedzie, e tym czym skoczonym w obrbie najwyszego esse
jest cay porzdek bytw sfery wyszej.

61

3) Wedug Lafonta najwysze esse rozpada si na samodzielne formy umysowe,

przeksztaca si w wielo tego, co jest w Ksidze nazywane formae intelligibiles
lub intelligentiae, i co stanowi sfer wiata wyszego. Nie jest to oczywicie
przeksztacenie na zasadzie rozdrobnienia, jest to, jakie przeksztacanie - dorzumy t
uwag do uj Lafonta - na zasadzie powielania si, odciskania najwyszego esse, z
ktrym wszystkie inteligencje - i to ju stwierdza Lafont - pozostaj w cisym
zwizku jednoci. Z tych inteligencji pochodz lub powielaj si dusze najwysze,
ktre przewodz przeznaczeniu cia niebieskich.Wszystko to, a wic najwysze
esse, inteligencje, dusze i ciaa niebieskie, stanowi wanie wysz sfer
rzeczywistoci. Powizanie midzy najwyszym esse a innymi bytami tej sfery
polega na partycypowaniu. Partycypuj one w primum esse. I Lafont dodaje, e
przyczyna pierwsza nie jest participable, e wic nic w niej nie partycypuje115.
4) Sfera bytw niszych jest zespoem dedukujcych si inteligencji na wzr sfery
wyszej. Te inteligencje niszego wiata s podmiotem partycypowania ze strony
powielonych dusz niszych, ktre rzdz wiatem cia zniszczalnych. Poniej wic
tych dwu sfer inteligencji i dusz jest wiat zniszczalny. Lecz w Ksidze o
przyczynach omawia si tylko pierwsz przyczyn, najwysze esse, inteligencje i
dusze wiata wyszego oraz inteligencje i dusze wiata niszego. Poza tym dopiero
jest wiat zniszczalny.
Lafont wyjania, e jego synteza filozofii zawartej w Ksidze, czy odczytana tam
przez niego struktura rzeczywistoci, jest rekonstrukcj wtedy prawdopodobn, gdy si j odniesie do rde proklosowskich. W oparciu o te rda tak mona odczyta tre Ksigi o
przyczynach. W samej Ksidze wedug Lafonta zwizek wyszej i niszej sfery bytw
nie jest jasno okrelony. Niejasna tam jest take dedukcja inteligencji z najwyszego esse,
to zagadnienie wanie wpywania, rzutowania, czy powielania esse. Obie te sfery
podlegaj te przecie mocy przyczyny pierwszej. Dokadnie jednak nie wiadomo, jak ten
wpyw si realizuje. Trudno pynie std, e jak podkrela Saffrey i na co powouje si
Lafont - dziaanie przyczyny pierwszej pozostaje wedug Ksigi poza porzdkiem istnienia.
Pewne s jednak wedug Lafonta dwa fakty: e najwysze esse jest bezspornie
samodzieln rzeczywistoci stworzon, a nie tylko form logiczn, i e w tym systemie
inteligencji, niezalenie od szczegw ich zorganizowania, pierwszorzdn rol peni dusze
115

la cause premire absolument sixuple ntant pas participable. G. Lafont, Structures et mthode dans la Somme
theologique de saint Thomas dAquin, s. 107. (Pogldy Lafonta referuj w oparciu o zacytowan tu publikacj).

62

cia niebieskich. Emanujc z najwyszego esse przekazuj ciaom niebieskim charakter

boski i w konsekwencji przekazuj wieczno. Lafont dodaje, e wieczno cia niebieskich
jest w neoplatonizmie Ksigi momentem teologicznym.
Wydaje si, e Lafont usprawiedliwiajc swoje odczytanie treci Ksigi tylko
zapowiada konieczno tumaczenia tego neoplatonizmu przez odwoanie si od Proklosa. A
jeeli nawet rzeczywicie tre Ksigi nakada na proklosowski schemat lub z
proklosowskim schematem przystpuje do badania filozoficznej treci Ksigi, to tylko
dostarcza przykadu, e nie atwo uwolni si od komentarzy, e nie atwo analizowa tekst
sam w sobie, e po prostu Ksiga jest tekstem trudnym, ktry zamierzylimy przetumaczy
w sposb nie wnoszcy w tekst interpretacji.

8. TRE KSIGI O PRZYCZYNACH WEDUG STRESZCZENIA E.GILSONA

Wstp
Wydaje si, e w caoci wprowadzenia do Ksigi o przyczynach nie powinno
zabrakn streszczajcego ujcia problemw, zawartych w tekcie. I moe byoby nawet
waciwe, aby to streszczenie przygotowa autor tego Stanu bada. Decyzja przytoczenia tu
streszczenia, dokonanego przez E.Gilsona, daje si jednak take uzasadni:
1) Gilson jest znakomitym historykiem filozofii i w sposb naukotwrczy odczytuje
teksty, czego przykadem jest choby take dziki niemu rozwijajcy si dzisiaj
tomizm egzystencjalny. Mona wic mie zaufanie do jego ujcia.
2) dokonane przeze ranie streszczenie mogoby by sugesti interpretowania Ksigi,
czego pragn unikn i pozostawi Czytelnikom odbir problematyki.
3) ewentualna ze strony Gilsona poprzez streszczenie sugestia interpretowania tekstu
jest o tyle usprawiedliwiona,e Gilson jest wielkim autorytetem w historiografii
filozofii. I moe by ciekawa, gdy Czytelnik dostrzee ewentualn rnic midzy
jego ujciem i zawartoci problemow tekstu Ksigi.
4) chodzi poza tym o to, aby w tej prezentacji wynikw bada nad Ksig znalazy
si moliwie wszystkie waniejsze ujcia. A wanie streszczenie Gilsona jest dzisiaj
jedyn w jzyku polskim informacj o caoci problemw filozoficznych Ksigi o

63

przyczynach. Nie powinno wic jej zabrakn w szeregu wypowiedzi historykw

zagadnienia Ksigi o przyczynach.
Streszczenie116
Wszechwiat jest ukadem przyczyn i skutkw. Pierwsza przyczyna jest przyczyn
wszystkich pozostaych przyczyn, i - konsekwentnie - wszystkich ich skutkw. Skoro jej
energia zawiera w sobie wszelk pozosta energi, jest przeto pierwsza przyczyna
prawdziwej przyczyn jakiego skutku anieli najblisza przyczyna tego skutku. Energia
pierwszej przyczyny jest staa i nie ma na ni wpywu obecno lub brak jej skutkw. Gdyby
czowieka pozbawiono rozumnoci, pozostaoby ycie; gdyby pozbawiono go ycia,
pozostaby byt. Pierwsza przyczyna jest przyczyn bytu, ktry jest przyczyn ycia, ktre z
kolei jest przyczyn rozumnoci, tak wic jej przyczynowa energia intensywniej pracuje w
przypadku czowieka ni w przypadku ycia, a intensywniej w przypadku ycia ni w
przypadku bytu. Krtko mwic, przyczyna dalsza zawsze jest intensywniej przyczyn rzeczy
anieli przyczyna blisza tej rzeczy (tw. 1).
Pierwsz rzecz stworzon jest byt (prima rerum creatarum est esse; tw.4)117 Jest on
najprostszy ze wszystkich rzeczy, skadajc si tylko z tego, co skoczone, oraz z tego co
nieskoczone. Byt ten jest inteligencj, obejmujc nieskoczono intelektualnie
poznawalnych form, skd wynika nieskoczono jednostek. Formy te mona rnicowa
nie dzielc ich. Inteligencje, ktre wypywaj z pierwszej inteligencji, otrzymuj od niej
intelektualnie poznawalne formy i przekazuj je niszym inteligencjom. Niektre z tych
form cz si z materi i staj si duszami (tw. 4). Inteligencje s przyczynami przez sam
fakt, e s inteligencjami; wszelkie rzeczy s intelektualnie poznawalne w inteligencji, nawet
rzeczy cielesne, poniewa inteligencja ta jest przyczyn ich bytu (tw. 7).
Pierwsza przyczyna nie jest ani inteligencj ani dusz, ani natur; znajduje si ponad
nimi, poniewa je stwarza; ale pierwsz inteligencj stwarza bez jakiegokolwiek
porednictwa, podczas gdy dusze, natury i inne rzeczy stwarza poprzez t inteligencj. Skoro
inteligencja ta jest stworzona, posiada zarwno materi, jak i form; dusza rwnie posiada
materi i form, podobnie jak i natura. Tylko pierwsza przyczyna nie posiada materii,

116

E.Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, s. 234-235.

W tekcie streszczenia mylnie podano, e jest to twierdzenie nr 2.Ta niedokadno wystpuje take w angielskim tekcie
historii filozofii Gilsona z r. 1955, s. 236. (W zacytowanym streszczeniu w odniesieniu do nazw takich, jak przyczyna
pierwsza, inteligencja, stosuj mae litery).
117

64

poniewa jest tylko bytem (tw. 8). Wada stworzeniami nie utosamiajc si z nimi (tw.
19).
Wszelka inteligencja pena jest form; wysze inteligencje zawieraj w sobie bardziej
oglne formy, natomiast nisze inteligencje - mniej oglne formy. Im bardziej formy s
oglne, tym bardziej s poczone (tw. 9). Kada inteligencja pojmuje wasn istot i
wasny byt (tw. 12).Zdobywa samowiadomo w cakowitym zwrceniu si w siebie (tw.
13).
Pierwsza przyczyna istnieje we wszelkich rzeczach, rzeczy jednak odbieraj pierwsz
przyczyn stosownie do swych zdolnoci. Rne sposoby, na jakie odbierana jest jej
sprawczo, nie pochodz od pierwszej przyczyny, lecz raczej od odbiorcw jej sprawczoci
(tw. 23).Substancje zoone s niezniszczalne (tw. 26; por. tw. 27). Substancje proste s ze
wzgldu na swe istoty; nie trwaj w czasie i s szlachetniejsze od substancji bytujcych w
czasie (tw. 28). Pomidzy substancjami wiecznymi a substancjami bytujcymi w czasie znajduj si substancje porednie, ktre s wieczne dziki swym istotom, a bytuj w czasie z
racji swych dziaa (tw. 30). Owe substancje porednie s zarazem bytem (przez sw
substancj) i staj si (przez swe dziaanie). Wszystkie substancje bez rnicy posiadaj
jedno wycznie ze wzgldu na sw przyczyn, ktra jest jedyn prawdziw jednoci (tw.
31). Kada jedno poza jednoci Jednoci jest stworzona i pochodzi od niej jako od
przyczyny, ktra udziela jednoci, sama za nie musi jej nabywa.

9. UWAGI PRZYGOTOWUJCE DO ZROZUMIENIA ESSE

9.1. Prba analizy tekstu Ksigi o przyczynach

9.1.1. Esse jako podmiot stopni bytowania

Termin esse pojawia si na terenie tekstu Ksigi ju w I twierdzeniu, w zdaniu 6
(wedug podziau A.Pattina). I zaraz w nastpnych zdaniach jest przeciwstawione dwu terminom: vivum i homo. Dowiadujemy si, e vivum jest najblisz przyczyn czowieka,

65

a esse jest jego przyczyn najdalsz i jednoczenie przyczyn jego przyczyn. Kolejno
tych przyczyn byaby wic nastpujca: esse jako przyczyna najdalsza,
uprzyczynowane przez ni

vivum,

bdce przyczyn rozumnoci, ktra

potem
jest ju

bezporedni przyczyn czowieka. I autor Ksigi wyjania, e gdy nie bdzie w czowieku rozumnoci, czowiek ginie. Pozostaje jednak to, co ywe. Gdy usunie si to, co ywe,
oddychajce, posiadajce zmysy, pozostanie esse. Jest wic ono pierwszym i
podstowowym etapem bytowania, ktre, gdy dodaj si do niego inne formy, staje si kolejno
czym ywym. To ywe po uzyskaniu rozumnoci moe sta si czowiekiem. Esse ma
wic w I twierdzeniu Ksigi ontyczn pozycj czego wanie podstawowego, jakiego
swoistego podmiotu kolejnych ukwalifikowa.
Jeeli

esse

jest

wanie

czym

tak

bardzo

pierwszym,

czym

wprost

zapocztkowujcym dany byt, np. byt ywy lub czowieka, i jeeli wchodzi w kompozycj
tego bytu razem z j treciowym ukwalifikowaniem (ywe, rozumne), to chciaoby si przez
to esse rozumie istnienie. I np. P.Duhem, zanim podda refleksji ca spraw, tumaczc
dziaanie przyczyn powodujcych czowieka pisze, e jedna z nich sprawia czowieczestwo,
druga bycie czym ywym, inne tylko to, e czowiek istnieje (quil existe) 118. Dodaje zaraz
jednak, e w Ksidze o przyczynach w ogle nie wystpuje rnica midzy istnieniem i
istot, poniewa tej rnicy nie byo w neoplatonizmie arabskim. Jest wanie odwrotnie.
Duhem stwierdza, e w aciskiej wersji Ksigi esse, essentia, ens s synonimami.
Okrelaj one ten stworzony przez pierwsz przyczyn podmiot, ktry i przyczyna pierwsza i
inne przyczyny wypeniaj bardziej szczegowymi ukwalifikowaniami119. Pamitamy te, e
Saffrey wykluczy obecno zagadnienia istnienia w Ksidze o przyczynach.
Ta sugestia mediewistw nie byaby istotna, gdyby sytuacja problemowa w Ksidze
bya jasna. Tymczasem, jak wynika z analizy I twierdzenia, to pocztkowe esse moe by
ukwalifikowane tym, co jest ywe, i moe to ywe, oddychajce, posiadajce zmysy utraci.
A utraciwszy je trwa dalej. Nie jest wic istnieniem w sensie aktu, ktry urealnia i
zapocztkowuje byt, poniewa taki wanie akt istnienia bez treciowego ukwalifikowania
staje si automatycznie bytem pierwszym, absolutem. Tymczasem to esse z Ksigi o
przyczynach nie jest absolutem. Jest nadal pocztkowym esse, ktre moe przyj form,
118

lune delles (des causes) fait quil est homme, une autre qu'il est animal, une autre, simplement, quil existe.
P.Duhem, Le systme du monde, s. 333.
119
Le Livre des causes ne reconnat aucunement, entre ltre ou existence et lessence, la distinction que marquera le Noplatonisme arabe. Dans la traduction latine du Livre des causes les trois mots: esse, essentia, ens sont absolument synonymes.
Ils dsignent galement, en chaque chose, ce support, ce sujet que la Cause supreme cr tout dabord, et qui recevra, de cette
Cause et de celles qui lui sont subordonnes, des formes et des activits diverses. P.Duhem, Le systme du monde, s. 342.

66

sprawiajc ycie i oddychanie. I nie jest nawet tylko bytowym podoem. Jest czym
ontycznie samodzielnym. Jest jakim ju wanie treciowo ukwalifikowanym bytem, czym
w rodzaju mineraw, moe nawet zespoem tego, co nie posiada rozumnoci i wasnoci
yciowych. Z tej racji nie mona esse tumaczy przez istnienie. I nawet nie powinno si
odda znaczenia esse przez byt.
W polskim przekadzie Ksigi esse zostao wyraone terminem bytowanie.
Pozostawia to waciw Ksidze niejednoznaczno, bo przecie esse nie oznacza w
Ksidze tylko tzw. przyrody martwej. Jest przecie take podmiotem tego, co ywe, jest
podmiotem dodajcej si do tej struktury rozumnoci, przypisane jest duszy120 (II, 22)
inteligencji (II, 21) stanowi te najwysze esse (II, 20). Oznacza wic ca
egzystencjalnotreciow struktur danej rzeczy i oznacza cao stworzonej rzeczywistoci
zawierajcej w sobie wszystkie odmiany ontycznych struktur, na co zwraca uwag wanie
G. Lafont. Esse

jest

wic

swoistym podmiotem danego stopnia bytowania i jest

podmiotem caoci form, wszystkich odmian rzeczy czy rodzajw bytowania stworzonego.
Mona znale w Ksidze take argument terminologiczny, nie pozwalajcy na
wyraenie esse przy pomocy takich terminw jak byt, istota, substancja, istnienie.
Wanie autor Ksigi wszystkich tych terminw uywa i obok nich wielokrotnie posuguje
si terminem esse. Znajdujemy wic termin ens (XV,130,135,136,137,143, 148; XVII,
144; XXXI, 214, 215, 216), ktry wystpuje obok terminu essentia (XVII, 143), a termin
essentia obok terminu substantia (XIV, 128; XXIV, 181,182,186, 188,194, itd.) i razem z
terminem ens (XXXI, 216). Take termin existere w rnych odmianach gramatycznych
wystpuje obok terminu substancja i, oczywicie, nie oznacza istnienia, lecz znajdowanie si
czego w czym, lub bycie czym (XXIII, 176,177, 179; XXX, 210). Termin esse pojawia
si obok terminu essentia w tym samym zdaniu (XII, 114) i jednoczenie obok terminu
ens. np. est bonitas... per suum esse et

suum ens (XIX, 158).Esse mona wic

najostroniej, nie przesadzajc jego znaczenia i pozostawiajc ca jego wieloznaczno,

odda po polsku tylko przez termin bytowanie.
Sprawa esse nie jest jednak ju jasna. W twierdzeniu XXIII, zdanie 180, znajduje
si zaskakujce owiadczenie autora Ksigi, e przez esse rozumie poznanie.
Zacytujmy cae to wyraenie: et non intelligo per esse nisi cognitionem. I autor Ksigi
wyjania, e przez bytowanie dlatego rozumie tylko poznanie, e zalenie od sposobu, w
120

Cytujc teksty Ksigi o przyczynach podaj nr twierdzenia w cyfrach rzymskich i za A. Pattinem nr zdania w cyfrach
arabskich.

67

jaki rzecz poznaje stwarzajc przyczyn pierwsz, wedug tej iloci czerpie z niej i cieszy si
ni. Znaczyoby to, e poznanie jest miar otrzymywania bytowania od przyczyny pierwszej.
Taka wic ilo esse stanowi dan rzecz, ile ta rzecz poznawczo przyjmie w siebie
przyczyny pierwszej. Ta miara uzyskania bytowania jest zrozumiaa. Nie jest jednak jasne,
dlaczego miara uzyskania bytowania jest tym samym, co bytowanie.
Wynika z tego wszystkiego, e esse w podstawowym i pierwszym znaczeniu jest
bytowaniem, stanowicym podmiot innych stopni bytowania. Jest czym innym ni byt,
istota, substancja, istnienie. I ewentualnie jest moe tym samym, co poznanie.
Spraw tej tosamoci bytowania i poznania zilustrujmy jeszcze wyjanieniem
A.Pattina.
W przypisie do cytowanego tu zdania z Ksigi A.Pattin wyjania posugujc si
tumaczeniem Anawatiego, e przez istnienie rozumiem tylko poznanie121. Pattin nie tylko
wic powtarza za autorem Ksigi, e esse rwna si poznaniu, lecz take zgadza si z
Anawatim na egzystencjalne zinterpretowanie tego terminu. Tymczasem wydaje si, e nie
ma podstaw w Ksidze, aby esse tumaczy przez istnienie. Esse w Ksidze o
przyczynach, jak wykazalimy, moe oznacza tylko bytowanie. A.Pattin przytacza take
tumaczenie O.Bardenhewera, ktry dla esse przyjmuje termin das Sein122. Ten termin nie
oznacza jednoznacznie istnienia. Oznacza take bycie.
Ale waniejsze jest to, e w przytoczonych przez Pattina rkopisach inne wersje tego
zdania mniej akcentuj tosamo esse i cognitio. Wyraenie et non intelligo per modum
esse lub et non intelligo modum esse, zbliaj do problemu raczej miary bytowania, do
sposobu, ktry jest wyznaczony poznawaniem, ni do tosamoci samego bytowania i
poznania. Pattin wybra wersj, ktra jest wedug niego najblisza ujciu w tekcie arabskim,
czyli sugerujc tosamo bytowania i poznania. Nie rozstrzygajc tej sprawy bdziemy
przez esse rozumieli w tekcie Ksigi przede wszystkim bytowanie.

9.1.2. Esse superius

Jeeli oglnie pojte esse rni si od esse superius, to G.Lafont nie cakiem
miaby racj widzc w Ksidze tylko jedno esse ogarniajce wszystkie znajdujce si w
121
122

et ce que jentends par existence, cest uniquement la connaissance. A.Pattin, Le Liber de causis, s. 98-99.
Unter dem Sein aber verstehe ich die Erkenntniss. O.Bardenhewer, Liber de causis, s.103. W tekcie A. Pattina, s. 99.

68

nim formy lub rzeczy, na ktre si rozpada lub ktre go powielaj stanowic wielo i cao
stworzonej rzeczywistoci. Wydaje si, e autor Ksigi o przyczynach uywa dwu
rozumie esse: zwyke esse waciwe kadej rzeczy, stanowice w niej podmiot
dodajcych si do niego innych form bytowania, i wanie esse superius.
To esse superius wedug autora Ksigi albo przewysza wieczno i (jest)
ponad ni, albo jest z wiecznoci, albo jest po wiecznoci a ponad czasem (II, 19. Autor
Ksigi idzie wic dalej i wyrnia a trzy rodzaje wyszego bytowania:
1) to wysze bytowanie, ktre jest ponad wiecznoci nazywa pierwsz przyczyn,
2) bytowanie wysze wystpujce z wiecznoci jest dla niego inteligencj,
3) bytowanie wysze, ktre jest po wiecznoci lecz ponad czasem, to po prostu dusza,
znajdujca si na granicy wiecznoci i czasu (anima... in horizonte aeternitatis
inferius et supra tempus; II, 22).
Wycignijmy z tego wniosek, e take odmiany wyszego bytowania daj podstaw
do dystrybutywnego rozumienia esse w tekcie Ksigi o przyczynach. I powtrzmy, e
esse wystpuje jako podmiot niczym nieukwalifikowany, e towarzyszy temu, co ywo, co
rozumne,

e przypisane jest duszy, inteligencji, wiecznoci i pierwszej przyczynie. W

zwizku z tym mona przyj, e termin esse jest w Ksidze o przyczynach stosowany
dystrybutywnie. Dodajmy jednak, e gdy si wemie pod uwag problem stwarzania i
zwie si go z zagadnieniem esse, to G. Lafont jednak moe mie podstaw, aby esse
traktowa kolektywnie jako cao stworzonej rzeczywistoci, a jednoczenie jako sum
wszystkich formalnie, a nie bytowo, uprzyczynowanych w niej rzeczy.
Wyjanijmy zaraz, e wyraone tu zastrzeenia wobec stanowiska Lafonta nie dotycz
tego, e kolektywnie potraktowa esse, bo zarwno dystrybutywne jak i kolektywne ujcie
mieci si w pogldach autora Ksigi, lecz e t kolektywno ujmuje w sposb
holistyczny. Jest wedug niego jedno esse superius, ktre dziaa w dwu porzdkach:
horyzontalnym (esse rozpada si, zmienia, powiela) i wertykalnym (jest cigiem bytowania,
ktrego stopnie rni si formami).
Trudno rozstrzygn, jak jest naprawd w Ksidze o przyczynach, poniewa tekst
nie jest do koca precyzyjny i poniewa zagadnienie esse w Ksidze wymagaoby
osobnej, starannej, wielostronnej analizy, ktrej nie stanowi te uwagi przygotowujce do
rozumienia esse.

69

Na korzy Lafonta mona przytoczy IV twierdzenie Ksigi (zdanie 37), e

pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie; sawny tekst, ktry brzmi: Prima rerum
creatarum est esse. Chodzi tu oczywicie o bytowanie wysze, o esse superius. I autor
Ksigi dodaje, e przed tym esse nic nie zostao wczeniej stworzone. Jest ono z tej racji
przed wszystkimi stworzeniami i chocia jest jedno, jednak zmienia si, powiela nie tracc
swej jednoci. Rni si ono od esse puro et uni et vero (IV, 40) tym, e pozostajc w
relacji do innych stworze czym najprostszym, jest zoone z tego, co skoczone i
nieskoczone (est compositum ex finito et infinito; IV, 42) Rozwaania nad esse superius
prowadz do trzech rnych zagadnie.
1) esse najwysze, ktre jest purum, unum, verum;
2) trzy odmiany esse wyszego, (przyczyna pierwsza, inteligencja, dusza) i std
orzekanie terminem esse dystrybutywistyczno-kolektywistyczne, a jednoczenie
wertykalna i horyzontalna systematyzacja rzeczy stworzonych, odmiennych przez
form i stanowicych cao esse wyszego, z tym, dodajmy, e esse superius
jako cao nie jest tym samym, co suma stanowicych go czci ;
3) esse superius samo w sobie, bdce jednoci na miar dostpn stworzeniu,
nisze od esse najwyszego, wzite wic nie tyko kolektywnie, lecz ju holistycznie, i zoone ex finito et infinito.
Zagadnienie drugie pomijamy, poniewa zostao ju na miar dostpnych publikacji i
ujmujcej je teraz refleksji zarysowane przez opis odmian esse wyszego i zestawienie z
uwagami o syntetyzujcym ujciu G.Lafonta. Zagadnienie trzecie nie jest w tekcie Ksigi
wprost rozwijane. Spraw zoenia rzeczy autor Ksigi, owszem, podejmuje, lecz przy
okazji omawiania inteligencji, ktre bdc caoci zawieraj jednak W sobie esse i
form (VIII, 90). Jest to sawne zagadnienie terminu yliathim, co osobno krtko omwi.
W zagadnieniu substancji chodzi wic o zoenie z esse i formy. Nie ma tu rozwaa o
zoeniu w samym esse wyszym. A komentarze, do ktrych A.Pattin odnosi w przypisie
do swej edycji, wi t spraw albo z zagadnieniem yliathim, albo wprost z Proklosem,
u ktrego w Stoichiosis theologike, tw. 89, 90, 91, 92, 94, 102, 138, 159, trzeba by szuka
bliszych wyjanie, albo z problemem principium limitationis w wersji Awicebrona,
uznajcego form za zasad ograniczenia123. Sprawa jest niewtpliwie ciekawa, lecz w

123

A Pattin na s.54 wydanego przez siebie tekstu Ksigi przytacza sformuowanie Avicebrona z jego Fons vite(V, 23):
res non est finita nisi per suam formam.

70

pewnym sensie wykracza poza temat uwag przygotowujcych do rozumienia esse, i

wykracza poza tekst Ksigi o przyczynach. Proklos bowiem jest tylko rdem Ksigi.
W zwizku z pozostaym zagadnieniem pierwszym,

czyli o najwyszym esse

mona powiedzie tylko tyle. e nie ma w nim zwielokrotnie, waciwych

wyszemu,

esse

ktre jest najdoskonalsze ze stworze dziki swemu wyjtkowo bliskiemu

przebywaniu obok esse najwyszego. Jest ono wanie nieskoczone, pierwsze, czyste (XV,
132,133: XVI, 139,142). Autor Ksigi podkrela to pierwszestwo i jedyno najwyszego
esse powtarzajc, e jest ono unum primum verum lub unum verum purum (XXXI, 21,
21). I to jest wszystko, co mona znale w Ksidze na temat najwyszego esse.
Esse wic i esse superius w pewnym sensie stanowi jedno zagadnienie i jedn
rzeczywisto stworzon. I ewentualnie mona terminem esse oznacza to wszystko, co w
przyjtej przez Lafonta wertykalnej systematyzacji stanowi podmiot rnych stopni
bytowania, jakie bytowo-treciowe struktury ontyczne, rnice si formami. I mona
terminemesse superiusoznacza cao stworzonej rzeczywistoci, podmiot wszystkich
form, ktre wedug Lafonta wyjania horyzontalna systematyzacja, rozpatrujca dzielenie si
wyszego bytowania najpierw na inteligencje i dusze, potem na wielo form niszych. W
obu wypadkach, esse jest podmiotem albo zapocztkowujcym dan treciow cao
ontyczn, albo ogarniajc wszystko spjn caoci, w ktrej bytuj powielajce to esse
rzeczy. Termin esse tumaczymy przez bytowanie, termin esse superius przez
bytowanie wysze.

9.2. Interpretacje mediewistw

9.2.1. Esse superius jako enter ens(O.Bardenhewer, Cl.Baeumker, E.Gilson, Tomasz z
Akwinu)
Tumaczc esse superius z aciskiej wersji Ksigi nie mamy wtpliwoci, e w
jzyku polskim naley to wyraenie odda przez wysze bytowanie. Poniewa nie chodzi tu
o odnoszenie aciskiego tekstu do Proklosa, sprawa mogaby by zamknita. aciska
wersja Ksigi jest jednak przekadem z arabskiego oryginau i to powizanie ma swoje
skutki w zagadnieniu wanie esse superius. Ot wyraenie omne esse superius (II, 19)

71

O. Bardenhewer tumaczy jako jedes wirkliche Sein124wirkliche oznacza rzeczywiste,

istotne, realne bytowanie, a nie bytowanie wysze. Bardenhewer omawiajc aciskie
tumaczenie Gerarda z Kremony, pokazuje, e w arabskim oryginale jest inaczej ni w
aciskim przekadzie Gerarda. Arabski tekst, co na s. 201 swej ksiki O.Bardenhewer
dokumentuje przytoczeniem arabskiego sformuowania, zawiera przy omne esse wanie
termin, ktry Bardenhewer tumaczy przez wirkliche. Wirkliche rni si od superius.
Termin wirkliche wskazuje na rzeczywiste bytowanie, podczas gdy termin superius
mwi o bytowaniu wyszym. Dodajmy jednak i przypomnijmy, e redniowiecze zna
acisk wersj tekstu Ksigi o przyczynach i e wobec tego problematyk filozoficzn i
rozumienie esse ksztatuje wyraenie esse superius. Ale A.Pattin w przypisie do tego
wyraenia podaje taki rwnoznacznik: Toute tre vritable - kady prawdziwy byt.
Esse tumaczy wic przez byt i na dodatek odsya do Proklosa, do 88twierdzenia z jego
Stoichiosis theologik przytaczajc wyraenie: omne enter ens125. Gerard z Kremony
wobec tego termin enter przetumaczy przez superius. Co wic oznacza wyraenie
enter ens rwnoznaczne z esse superius?
Cl.Baeumker przypomina, e Proklos wyrni trzy rodzaje prawdziwego bytu
(wahres Sein), i e w Stoichiosis theologik uy wyraenia: pan to ontos on. Dodaje
te, e Wilhelm z Moerbeke to wyraenie odda w terminach: omne enter ens 126. Wynika
z tego, jeeli pjdziemy za sugesti Bardenhewera, e w tekcie arabskim to wirkliche
Sein jest przejciem z proklosowskiego enter ens do esse superius w aciskiej wersji
Ksigi. Baeumker prawie zaskakujco stwierdza, e Gerard z Kremony swoim esse
superius lepiej odda myl arabskiego oryginau Ksigi ni Wilhelm z Moerbeke swoim
dosownym i powtarzajcym Proklosa enter ens127. Baeumker zreszt wyjania, e Ksiga
o przyczynach ma mao wsplnego z systemem filozoficznym Proklosa.
Aby

jednak wyjani esse superius mediewici sigaj do Proklosa i do

zagadnienia enter ens.

E.Gilson rozwaa enter ens lub ontos on w ujciu Platona. Pisze w ksice Byt
i istota128, e wyraenie to oddawane bywa zazwyczaj w acinie przez vere ens, my

124

O.Bardenhewer, Liber de causis, s. 61.

A. Pattin, Le Liber de causis, s. 50.
126
Cl. Baeumker, Vitelo, s. 267 i przypis 2.
127
Das arabische Original, entschprechend dem griechischen pan to ontos on der Stoicheiosis des Proklus, ist hier
veniger gut, doch dem Sinne nach richtig, mit omne esse superius wiedergegeben. Cl. Baeumker, Vitelo, s. 268, przypis 1.
128
E.Gilson, Byt i istota, tum. P.Lubicz i J. Nowak, Warszawa 1963, s. 23.
125

72

tumaczymy je przez prawdziwie byt. Te tumaczenia s z pewnoci poprawne, lecz nie s

doskonae. W braku lepszych - trzeba si nimi zadowoli. Oddajc przyswek ontos przez
prawdziwie, zatracamy owo tak wymowne w sformuowaniu greckim powtrzenie rdzenia,
ktry wskazuje dwukrotnie na byt. Rzeczywicie rzeczywiste byoby

analogicznym

powtrzeniem, lecz pojcie bytu zastpione tu zostaje przez pojcie res, rzeczy, przez co
znika ono cakowicie. W jakikolwiek sposb przetumaczy si to wyraenie, sens jego
pozostaje jasny. Platon najwyraniej pragnie wskaza poprzez nie te przedmioty spord
wszystkich przedmiotw poznania, ktre prawdziwie i w caej peni zasuguj na miano
bytw, czyli - innymi sowy - te, o ktrych mona susznie powiedzie, e s.
C to znaczy - by czym rzeczywicie rzeczywistym? Jak Platon wci to
niestrudzenie powtarza, jest to by samym sob jako samym sob. Cech waciw bytowi
jest wic tu tosamo rzeczy z sam sob. Odnajdujemy w tym natychmiast w tajemniczy
a nieuchronny stosunek, jaki wedug Parmenidesa zachodzi midzy pojciem tosamoci i
rzeczywistoci: ten stosunek to rwno. By dla jakiejkolwiek rzeczy - znaczy by tym,
czym si jest. To abstrakcyjne sformuowanie nabiera konkretnego sensu, gdy zapytamy
si,

czym by byo dla kogokolwiek z nas stanie si kim

innym. cile mwic,

przypuszczenie takie pozbawione jest sensu, zawiera bowiem sprzeczno. Sta si innym
znaczyoby przesta by, poniewa znaczyoby: przesta by bytem, ktrym si jest. By
bytem, ktrym si jest, to to samo zatem, co by.
W rozumieniu Gilsona

enter ens oznacza wic rzeczywicie rzeczywiste. A

Platon rozumie przez to rwno midzy tosamoci i rzeczywistoci. Prawdziwe lub

rzeczywiste bytowanie wobec tego polega w tym ujciu na tym, aby by tym, czym si jest.
Gilson

dodaje,

jest

to

ontologia

obojtna

wobec

wszelkiej

problematyki

egzystencjalnej129, i e chodzi tu nie tyle o wyrnienie tego, co jest, od tego, czego nie
ma, ile o wyodrbnienie

od tego co nie jest

naprawd tego co jest naprawd.

Stanowisko takie wie si nieuchronnie z zasadniczym wtkiem nauki Platona, jakim jest
poszukiwanie tego, co jest naprawd , czy te rzeczywicie rzeczywistego. Przyswki
te zreszt skaniaj nas do mylenia, e tego typu cytologie nie obejmuj w ogle problemu
istnienia. I Gilson wyjania, e w metafizyce egzystencjalnej, w ktrej by bytem oznacza
istnie, nie ma w ogle problemu czego poredniego midzy bytem i niebytem. W
metafizykach natomiast esencjalistycznych, w ktrych byt oznacza istot, trzeba
129

Tame, s. 28.

73

wyrni stopnie bytu, ktre polegaj na wikszym lub mniejszym uwikaniu istoty w co od
niej odrbnego. I penym bytem, czy raczej prawdziwie bytem, jest sama istota. Bytem mniej
prawdziwym, tym co nie jest naprawd, jest istota zmieszana np. z materi, Std wiat
przedmiotw, zawierajcych szczegowe wasnoci fizyczne, owszem, jest, lecz nie jest
cakowicie, nie bytuje w peni. I te przedmioty o tyle s, o ile uczestnicz w istocie tego, co
naprawd jest. W tych

esencjalistycznych ontologiach byt jest wobec tego wartoci

zmienn, nie jest czym egzystencjalnie zdecydowanym, jest proporcjonalny do istoty, jest
ustopniowany.
I tu Gilson prowadzi do ujcia zaoe mylenia Plotyna. Wyjania, e ontologia
Plotyna osiga sw ostateczn gbi w tym momencie, kiedy usiujc zdefiniowa byt w
jego istocie, stwierdza, e byt, jako taki, sam zaley ostatecznie od czego, co jest ponad nim,
od czego, co wyraa jedynie jego zasadnicz niezgodno z wieloci, to znaczy - od tego,
co jest Jednym130. Jeeli bowiem to, co rzeczywicie rzeczywiste, to wic, co naprawd
jest, byo trudne do okrelenia, trzeba byo szuka ponad nim czego, co uczynioby je
zrozumiaym. I Plotyn uzaleni wszystkie zmienne byty od Jedni. Ona jest co naprawd jest.
Wszytko inne jest wtrne

i w niej uczestniczy. Rzeczywisto wic jest ustawiczn

wdrwk bytw ku Pierwszej Zasadzie i Pierwszej Zasady ku bytom. Jednia jest ponad
bytem, ktry sta si prima rerum creatarum, jak to okrela Ksiga o przyczynach.
Byt wic, rny od Jedni, jest pierwszy wrd rzeczy stworzonych. Jest z tej racji
bytem wyszym (esse superius), jest prawdziwie bytem (enter ens) czyli tym, czym jest.
Taki byby wniosek z wyjanie Gilsona.
Zobaczmy jeszcze, jak wyraenie enter ens tumaczy Tomasz z Akwinu.
W swoim Komentarzu do Ksigi o przyczynach wyjaniajc II twierdzenie
nawizuje, jak zreszt w caym Komentarzu, do Proklosa. Informuje najpierw, e
twierdzenie o esse superius u Proklosa brzmi inaczej, e mianowicie wystpuje tam
wyraenie enter ens. I przytaczajc to 88 twierdzenie Proklosa ju w samym cynowanym
zdaniu dodaje, e enter znaczyexistenter ens131. A omawiajc to bliej Tomasz pisze,
ze okrela si enter ens przez przeciwstawienie go mobiliter ens, tak jak esse stans
okrela si przeciwstawiajc go zmiennoci; dziki temu moemy zrozumie, czym jest to, co
w Ksidza zostao nazwane omne esse superius. Znaczy to, e jest ono ponad zmiennoci

130
131

Tame, s. 35-36.
Super librum de causis expositio, wyd.H.D. Saffreya, s. 13.

74

i czasem132. Wyjaniajc twierdzenie XI Tomasz okreli termin enter wyraeniem: id est

per modum entis. Przy twierdzeniu IV tylko przytacza proklosowskie enter ens133.
Tumaczc wic, czym jest esse superius Tomasz najpierw nawizuje do enter
ens i okrela je trzema rnymi wyraeniami: existenter, immobiliter, per modum
entis. Existenter ens oznacza tu bytujcy byt, na co wskazuje wyraenie na sposb
bytu (per modum entis), a take przeciwstawienie bytujcego bytu zmiennoci czy
ruchowi. Enter ens wedug Tomasza, to tyle co byt bytujcy lub byt trway134.
Zestawiajc wydobyte przez Bardenhewera, Pattina i Baeumkera zagadnienie enter
ens, jako prawzoru esse superius, widzimy, e Gilson rozwaa enter ens w perspektywie
rnicy, midzy metafizyk egzystencjaln i treciow, oraz e umieszczajc enter ens w
metafizyce treci rozumie enter jako bdcy tym, czym jest, bdcy prawdziwie w
przeciwstawieniu do nieprawdziwego, zmiennego bytowania. Tomasz z Akwinu take
wydobywa to przeciwstawienie bytu zmiennoci i enter tumaczy przez

bytujcy,

bdcy czym niezmiennym, bdcy bytem. Termin bytujcy byt wnosi zreszt
podkrelenie i zaakcentowanie bytowania. Chodzi jak gdyby o ten byt, ktry bytuje, o ten,
ktry ju trwa. Mimo tych podobiestw w ujciu Gilsona i Tomasza z Akwinu, jest jednak wydaje si - rnica w oddaniu znaczenia enter ens przez Gilsona i Tomasza. Gilson
podkrela bardziej tosamo bytu, Tomasz akcentuje trwao. Gilson wyjania enter ens
w tradycji metafizyki platoskiej, co zreszt wyranie mwi, Tomasz tumaczy enter ens w
tradycji i klimacie metafizyki augustyskiej, podkrelajcej w esse wanie trwao, jako
jego zasadnicz tre.

9.2.2. Esse znaczy anniyya (P.Duhem, M.T.dAlverny, C.Fabro)

Przygotowujc si do zrozumienia esse w Ksidze o przyczynach naley jeszcze

rozwaa samo znaczenie tego terminu, jego tre. Termin ten przecie znaczc ju co w
jzyku aciskim sta si w Ksidze o przyczynach znakiem i nosicielem tych treci, ktre
w arabskim oryginale byy oznaczone wyraeniem, przetumaczonym wanie na esse.
132

omne enter, vel existenter, ens... Dicitur autem enter ens per oppositum ad mobiliter ens, sicut esse stans dicitur per
oppositum ad moveri; per quod datur intelligi quid est in hoc libro dicitur omne esse superius, quia scilicet est supra
motum et tempus. Tame, s.13.
133
Tame, s. 78 i 30.
134
Na temat terminu existenter por. M.Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de
causis, s. 101.

75

Dodajmy zaraz, e jakkolwiek termin esse znaczc ju co w acinie mg kojarzy jakie

oznaczane przedmioty, to jednak na terenie tekstu Ksigi, wbudowany w zdania orzekajce
okrelon tre, przekazywa znaczenie wyznaczone tym tekstem, przenoszcym myl
arabskiego oryginau. I esse w Ksidze oznacza to wszystko, co nis, jako konkretn
tre, arabski termin anniyya. Nie jest wic konieczne rozwaenie znaczenia esse sprzed
tumaczenia Ksigi. Jest natomiast celowe i uyteczne uwiadomienie sobie treci terminu
anniyya, ktry w tekcie Gerarda z Kremony zosta oddany przez aciskie esse, aby
przekona si, czy termin bytowanie, zastosowany w polskim przekadzie, wyraa
znaczenie esse-anniyya.
I wanie znowu A.Pattin, gdy termin esse wystpi w tekcie Ksigi o
przyczynach (I, 6,7), zaznaczy w odnoniku, e esse jest przekadem terminu anniyya.
Rozwamy wic znaczenie tego arabskiego sowa, lecz idc za sugesti mediewistw
zobaczmy najpierw, jakimi terminami Proklos oznacza te treci, ktre arabski tumacz ju
moe na podstawie syryjskiej wersji Ksigi w swym arabskim przekadzie nazwa anniyya, i co w sumie tekst aciski Ksigi oddaje przez esse. Pamitajmy te, e arabski
orygina oparty na Proklosie, lecz stanowicy samodzielne ujcie, czy nawet streszczenie
Stoichiosis theologik, nie musia wiernie oddawa myli Proklosa. Jest przecie tekstem
przekazujcym w ogle, jak twierdzi P. Duhem, helleski neoplatonizm, bogatszy ni wersja
Proklosa.
P. Duhem podkrela, e w Ksidze o przyczynach terminy esse, essentia, ens
s uywane zamiennie. Jego ujcie zostao ju zacytowane, lecz przy okazji wykazywano, e
jednak w tekcie Ksigi w tym samym zdaniu wystpuj obok siebie terminy np. esse i
ens, ens i essentia, essentia i substantia. Terminy te musz wic wnosi
przynajmniej czciowo odrbne treci, czego w tej chwili nie rozstrzygamy. I wydaje si,
e Duhem swj wniosek na temat terminologicznej sytuacji w Ksidze o przyczynach
opar na analizie tekstw Proklosa, czyli inaczej mwic, sytuacj terminologiczn u Proklosa
przerzuci na tekst Ksigi. Uwaa, e Proklos zamiennie uywa czterech terminw: to on,
to einai, he uzya, he hyparksis. Dodaje, e w acinie oddawano te terminy przez ens, esse,
essentia, substantia, a po francusku jako tre, existence, essence, subsistence. Wszystkie
te cztery terminy su Proklosowi do oznaczenia skutku spowodowanego przez stwarzajc
przyczyn. Ten skutek, czyli byt, rni si od formy (to eidos), Byt jest od niej wczeniejszy.
Demiurg ksztatuje stworzony byt wyciskajc w nim formy. Duhem dodaje, e natomiast u

76

Plotyna zachodzi rnica midzy substancj i bytem. Substancja, np. u Jana z Damaszku,
oznacza istot. A autor Ksigi o przyczynach nazywa istnieniem lub istot to, co stwarza
przyczyna najwysza. Jest to podmiot, w ktrym przyczyny niestwarzajce ksztatuj formy,
czyli rzeczy135.
M.T. dAlverny w artykule pt. Anniyya - anitas, po rozwaeniu przytaczanych opinii
arabistw, stwierdza ostatecznie, e termin anniyya odpowiada greckim wyraeniom to
einai, to ti en einai, to on i oznacza byt, albo jako bytujcy konkret, albo te jako
szczegow istot136.
W oparciu o informacj M.T. dAlverny moemy stwierdzi, e termin esse w
Ksidze o przyczynach stanowic tumaczenie arabskiego anniyya, ktre oddaje tre
uywanych przez Plotyna i Proklosa wyrae takich, jak to on, to einai, to ti en einai, he
uzya (gdy poczymy terminy wymienione i przez Duhema i przez p.dAlverny), oznacza
zarwno byt, istnienie, istot, jak i substancj, w ogle wic to, co w jzyku polskim mona
nazwa wanie bytowaniem. Termin bytowanie nie przesdza bowiem sposobu bytowania,
ktre moe mie posta bytu, istnienia, istoty, substancji, czy jeszcze czego innego, co
wyrni wrd stopni bytowania neoplatoska ontologia.
Aby dokadniej przekaza informacj M.T. dAlverny i zilustrowa cae znaczeniowe
skomplikowanie terminu anniyya, przytoczmy stanowiska orientalistw137, ktrzy w
badanych przez siebie tekstach ustalili tre tego terminu.
M.S.van den Bergh: anniyya jest dosownym tumaczeniem arystotelesowskiego
terminu to hoti i oznacza fakt, e jaka rzecz jest. To hoti Arystoteles uywa zamiennie
z to einai. W Ksidze o przyczynach to on i to einai s tumaczone wanie jako
anniyya.
Sylwester de Sacy: (podaje definicj terminu anniyya za autorem arabskim z XV
wieku): jest to poznanie substancjalnego istnienia, czyli Boga, poprzez wniknicie istoty w
istot Bo.
S. Munk: anniyya oznacza to, co jest, (quoddite) byt sam w sobie poza
jakimikolwiek uszczegowieniami, takimi jak quidditas, jako, przyczyna; (U Awicenny w
135

P.Duhem, Le systme du monde, s. 342-343; Por. En appelant existence ou essence ce qui cre la Cause supreme, en regardant cette existence, cette essence comme un sujet, comme un receptacle ou les causes noncratrices imprimeront des
formes, des diffrences spcifiques, lauteur du Libre des causes interprte trs exactement la ipense du Neo-platonisme
hellnique. P. Duhem, tame s. 344.
136
Anniyya correspondant to einai, to ti en einai, on recouvre la notion d'tre, substantif, soit exisant concret, soit
essence particulire. M.T. dAlverny, Annlyya-anitas, w: Mlanges offerts Etienne Gilson, Toronto-Paris 1959, s. 73.
137
Podaj na podstawie cytowanego artykuu M.T. dAlverny, s. 60-73.

77

Fons vitae anniyya oznacza czyste istnienie, wanie arystotelesowskie ei esti,

aciskie an est). M.De Siane: to, czym co jest (quoddite). M.L.Massignon: anniyya
to tyle, co hecceite, czyli wskazywanie na obecno i indywidualno. Pniej Massignon
przyjmuje, e jest to ipsit - indywidualna odrbno urealniona i szczegowa, (w
tekstach mistycznych jest to osobowo, ja sam w sobie, moja obecno). A.M.Goichon:
anniyya, to jednostkowa istota w tym sensie, e jest. Take: bytowanie (tre) w znaczeniu
einai. N.Carame: anniyya oznacza entita. M. Alonso: anniyya, to istota lub
substancja w powizaniu ze szczegowoci, czyli jednostkowa istota. M.Cruz Hernandez:
anniyya - istota, ja bytujce. F.Rosenthal: anniyya jest przekadem greckiego on i
einai, byt bez szczeglnego atrybutu. P.Thillet: anniyya odpowiada greckiemu to ti en
einai lub to hoti (W Ksidze o przyczynach anniyya jest tumaczone przez esse, a
huwiyya przez ens, co odpowiada proklosowskiemu to einai, to on, uzya).
W XII wieku w Toledo anniyya tumaczono przez quale quid lub quale esse
przeciwstawione quidditas.
M.T.dAlverny stwierdza, e orientalici tumacz termin anniyya w sensie jednak
czsto egzystencjalnym, lecz wi go z greckim einai lub hoti. W odniesieniu do
czowieka termin anniyya u Awicenny moe oznacza byt, ktrym jest dusza138. Na og
wic mwic o anniyya akcentuje si zarwno realne bytowanie, jak i to, co bytuje, czyli
istot. I porzdkujc terminologi M.T. dAlverny sugeruje, e anniyya oznacza zarwno
istot jak i istnienie, huwiyya oznacza tylko istnienie lub ens, a mahiyya oznacza
istot w sensie quidditas.
W redniowieczu, jak informuje M.T.dAlverny, na oznaczenie bytowoci, istoty
wiedzy, inteligencji, duszy, natury samej w sobie, uywano take terminu anitas, ktry
zapoyczony od Awicenny oznacza to wszystko, co obejmuje termin anniyya. Tomasz z
Akwinu cytujc Metafizyk Awicenny termin anitas tumaczy przez esse139.
Ustala si wic nastpujcy cig tradycji terminologicznej: einai - anniyya esse. Esse odnosi do treci oznaczonych przez anniyya. S to te same treci, ktre
okrela grecki termin einai.

138
139

Tame, s. 80.
Tame, s. 90-91.

78

Arystoteles zamiennie uywa to einai i to on, co podkrela C.Fabro

przypominajc z Metafizyki Arystotelesa miejsca: 1019 a 4 i 1028 a 10. Wedug C.Fabro
to einai czyli esse u Arystotelesa oznacza, e jaka rzecz jest140.
Zauwamy, e tumaczenie to einai przez Fabro i tumaczenie anniyya przez van
den Bergha s identyczne: e jaka rzecz jest. Esse w Ksidze o przyczynach oznacza
wic, e jaka rzecz jest, e po prostu bytuje.
I wydaje si po tych ustaleniach, e C.Fabro nie ma racji, gdy to bytowanie, a wic
esse, uwaa za abstrakt od ens, za esse ujte formalnie, stanowice wsplny akt
bytw141. Owszem, to jest esse, w ktrym znajduje si porzdek rnicych si form
rzeczy. To nie jest jednak dla autora Ksigi tyko pojcie. To jest wanie stworzone
bytowanie, dziki ktremu jakakolwiek rzecz jest. Ale moe mie racj Fabro, gdy dodaje,
e realno esse, to tyle co porzdek istoty. Mwic jzykiem Tomasza z Akwinu esse
z Ksigi o przyczynach, to wsplna istota wszystkich formalnie rnicych si w niej
rzeczy.

10. ZAGADNIENIE STWARZANIA

Waniejsze w Ksidze o przyczynach problemy filozoficzne to wanie te, ktre s

najbardziej dyskusyjne. Taki jest ostatecznie ich wyrnik. S dyskusyjne z tej racji, e albo
Ksiga nie precyzuje w danej sprawie stanowiska, albo interpretacje zagadnie,
poruszanych w Ksidze, s bardzo rne i nie zawsze zgodne z pogldami Proklosa, do
ktrego odsya w analizie Ksigi uporczywa tendencja metodyczna wrd mediewistw,
albo s to problemy tak wane, np., dla zagadnienia genezy i dziejw tekstu, czy autora
Ksigi, e historycy filozofii nie s w stanie uzgodni opinii.
Takim dyskusyjnym i wanym problemem jest omwione zagadnienie w ogle esse
i esse superius, a take zagadnienie stwarzania, ktre wyjania ontyczny status esse.
Wiemy ju z dyskusji nad autorem tekstu Ksigi, e zagadnienie stwarzania pomaga
take w ustaleniu daty pojawienia si oryginau Ksigi. A. Pattin i G. Lafont podkrelili

140

C.Fabro, Dallessere di Aristotele alio "esse" di Tommaso, W: Melanges offerts Etienne Gilson, s..234-235.
L esse est labstrait formel de ens et ne se dit donc que du fini: il est et peut tre dit infini en tant quil est la formalit
premiere predigue en gnral de tous et de chacun des existents; sa ralit effective se prsente par suite constitue par sa
propre essence, quest telle autre, cest-a-dire fini, et par lesse formalissime qui est lact commun a tous les tres. Ce sont
les essences concrtes et finies qui multiplient lesse qui de soi est illimite. C. Fabro, Participation et causalit, s. 238.
141

79

najpierw monoteizm i kreacjonizm filozoficznej tezy Ksigi. Ale A. Pattin doda, e

wnoszenie w przekady tekstw neoplatoskich uj religijnych byo czym przyjtym i
stosowanym ju w Bagdadzie IX wieku. Izaak ibn Honayn tak wanie tumaczy Proklosa. W
Ksidze wystpuje jednak wyraenie, ktre wskazuje na rozrnienie nie stosowane przed
wiekiem XII. Chodzi tu o to, e ens primum... dat... omnibus rebus ens... per modum
creationis.Vita autem prima dat eis... vitam... per modum formae (tw. XVII, 148).
G. Lafont uwaa, e zagadnienie stwarzania nie jest kompozycyjnie wbudowane w
Ksig, e jest do zewntrznie wprowadzonym akcentem. A. Pattin natomiast sdzi, e
wanie autor Ksigi przeksztaci proklosowski system emanacji w doktryn stwarzania.
To samo twierdzi L. Sweeney w swym artykule na temat creatio w Liber de causis.
A. Pattin powoujc si na prac A. Altmanna i S.-M. Sterna142 informuje, e
wystpujcy w Ksidze o przyczynach termin creatio jest tumaczeniem arabskiego
ibda, ktry oznacza stwarzanie ex nihilo. W zwizku z tym dorzumy uwag H.D.
Saffreya143, ktry przytacza pogld H. Bartha. Ot H. Barth uwaa, e uywany w
Ksidze termin stwarzanie nie jest tym terminem, ktrego w Koranie uywa si na
oznaczenie stwarzania ex nihilo. Saffrey jednak sdzi, e kontekst stosowanego w
Ksidze terminu stwarzanie wskazuje na ten sam sens, to znaczy na stwarzanie ex
nihilo.
W aciskim tekcie Ksigi o przyczynach termin creatio wystpuje bardzo
czsto, stwrcze dziaanie przyczyn jest zagadnieniem obecnym w caej doktrynie Ksigi. I
ma racj A. Pattin, gdy podkrela, e proklosowski emanacjonizm sta si w Ksidze
porzdkiem stwarzania. Ustalenie, jakiego typu dziaaniem przyczynowym jest stwarzanie, i
czy to jest stwarzanie ex nihilo, wymaga osobnej analizy. Wspomagajc si opracowaniami
naleaoby starannie przestudiowa tekst Ksigi od strony powiza przyczynowych
midzy bytami i stwarzajc przyczyn pierwsz, aby w tym metafizycznym kontekcie
dopiero okreli charakter teorii stwarzania, prezentowanej w Ksidze. Wzorem
postpowania w tej analizie moe by dobra praca C. Fabro na temat participation et
causalite. I jest znamienne, e Fabro rozwaajc esse jako kres stwarzania w ujciu
Tomasza z Akwinu czsto odwouje si do Ksigi o przyczynach. Rozwaa rozrnienie
przyczynowania per modum creationis i per modum formae, rozwaa te tre
142

Por. A. Altmann i S.M. Stern, Isaac Israeli. A neoplatonic philosopher of the early tenth century, Oxford
1958, s. 72-74.
143
Por. H.D. Saffrey, (super de causis) s. XXXI, przypis 3.

80

twierdzenia IV, e prima rerum creatarum est esse144. Uwaa, e w Ksidze jest co w
rodzaju separatyzmu przyczynowego. Bg stwarza esse, a przyczyny drugie s rdem
tylko uksztatowa formalnych. Tomasz natomiast przeamujc ten separatyzm przyzna take
przyczynom drugim realny udzia w stwarzaniu.145
Zagadnienie stwarzania w Ksidze o przyczynach jest omawiane np. w
nastpujcych pracach:
A. Pattin,: De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf
eerste proposities), Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) z.1, s.130-157.
L. Sweeney,: The doctrine of creation in the Liber de causis, W: E. Gilson
testimonial volume. Milwaukee 1959, s. 274-289.
Porwnanie uj teorii stwarzania w Ksidze o przyczynach i tekstach Tomasza z
Akwinu:
K. Kremer,: Die Creatio nach Thomas von Aquin und dem Liber de causis, W:
Ekklesia, Festschrift fr Bischaf Dr Mathias Wehr. Trier 1962, s. 321-344.
C. Fabro,: Participation et causalite selon S. Thomas dAquin, Louvain-Paris 1961,
passim.
A. Forest,: La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris
1956, s. 62-64, 69,137.
Naley take uwzgldni wskazan przez Pattina prac A. Altmanna i S.M. Sterna o
Izaaku Israeli oraz wymienion przez Saffreya ksik H. Bartha, Philosophie der
Erscheinung, Basel 1947, s. 282, n. 3. Wan lektur jest take Komentarz Tomasza z
Akwinu do Ksigi o przyczynach.
Referujc pogld Tomasza na zawart w Ksidze teori stwarzania A. Forest
podkrela, e Tomasz widzi w Ksidze przypisanie stwarzania tylko Bogu. Przyczyny
drugie dziaaj bowiem moc przyczyny pierwszej146. I Forest podkrela, e wedug Tomasza
ujcia w Ksidze s dalekie od tego, co mona by nazwa filozofi stwarzania. 147
144

C. Fabro, Participation et causalit, s. 372-373, 375.

Saint Thomas a dpass le sparatisme causal du de Causis, donnant aux causes cres,et non
exclusivement .aux hypostases primaires, une causalit secondaire, mais relle,sur l esse mme. La
perspective causale du de Causis est prsente en deux directions: premirement la causalite par cration
lesse est rserv Dieu, et les autres causes produisent les formalits respectives 'per informationem'; ensuite,
les causes cres rpandent aussi l esse, pour autant quelles reoivent la force divine. C. Fabro, s. 488.
146
A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, s. 62.
147
Le systme du 'de Causis' reste pourtant bien loigne de ce que doit tre, aux yeux de saint Thomas, une
philosophie rigoureuse de la cration. A. Forest, tame, s. 63-64.
145

81

Przyczyna pierwsza stwarza byt, przyczyny drugie dziaajc moc przyczyny pierwszej,
jednak tylko wnosz struktur formaln, jak ycie, czy rozumno. Takie dziaanie nie jest
wedug Tomasza prawdziwym stwarzaniem. Jest raczej ksztatowaniem tego, co stworzone.
Forest dodaje, e teoria stwarzania, wyraona w Ksidze, jest bliska ujciu PseudoDionizego Areopagity, czyli teorii Platona. To ujcie nie wyjania tego, co w skutkach
stworzonych jest powszechne. Przyczyny drugie przecie wnosz tylko szczegowe
uzupenienia. W tej teorii zreszt dany byt nie jest jednym bytem. Na czowieka np. skadaj
si a trzy rne formy: esse, ycie, rozumno. Tomasz krytykuje to ujcie z pozycji
Arystotelesa. Dowiedzielimy si bowiem, e wedug Ksigi, Pseudo-Dionizego i
platonizmu, Bg jest przyczyn pierwsz, lecz nie jest pen przyczyn bytu. Tomasz odrzuca
takie stanowisko.
Dla peniejszego poinformowania o dyskusyjnym problemie stwarzania podajmy
jeszcze zestawienie znajdujcych si w Ksidze tekstw, dotyczcych creatio:
causa prima creavit esse animae - III, 32, 33; prima rerum creatarum est esse IV, 37; non est post causam primam... prius creatum ipso - IV, 33, est superius creatis
rebus - IV, 39, esse creatum... et non sit in creatis simplicius eo - IV, 41, 42; ex esse
creato primo... apparent formae - IV, 45; intelligentiae... sequitur esse creatum inferius (V) 50; intelligentia... est primum creatum quod creatum est a causa prima VI, 70; causa
prima est creans omnes res, est creans intelligent iam absque medio et creans animam...
scientia divina est creans cientias - VIII, 87, 88; ens primum creatum scilicet intelligentia XV, 130; ens primum creans est infinitum primum purum - XV, 132, 134; ipsum est quod
creavit entia - XV, 135; ens primum creans est supra infinitum, sed ens secundum creatum
est infinitum, et quod est inter ens primum creans et ens secundum creatum est non finitum XV, 136; ens primum... dat... rebus ens... per modura creationis. Vita... prima... dat eis
vitam... per modum formae - XVII, 148; causa prima regit res creaturas - XIX, 155;
diminutum... non potest creare... primum non est diminutum... quoniam est creans - XXI,
167, 168; intelligentia est primum creatum - XXII, 173; res... recipiunt regimen creatoris
- XXII, 175; substantia simplex... est creata sine tempore - XXVIII, 200; creata sequuntur
se ad invicem - XXIX 204; omnis unitas post unum verum est... creata... unum verum
purum est creans unitates - XXXI, 219.

82

11. CZYM JEST YLIATHIM (OPINIA TOMASZA Z AKWINU, P. DUHEMA, M.D.

ROLAND-GOSSELINA)

Autor Ksigi o przyczynach stwierdza, e esse, stanowic wrd stworze

struktur najbardziej prost, jest jednak zoone ex finito et infinito. Esse wic wie si z
zagadnieniem stwarzania i zagadnieniem zoenia. To zoenie nie jest w Ksidze bliej
omwione. Tomasz z Akwinu i historycy tego zagadnienia wi spraw zoenia esse ex
finito et infinito ze spraw yliathim. Zagadnienie ex finito et infinito, rozwijane wic
gwnie przez komentatorw, zostanie omwione przy rozpatrywaniu stanowiska Tomasza w
sprawie zoenia bytu z istnienia i istoty, sprawa yliathim jest podjta w tym paragrafie.
Najpierw wyjanienie, e przyjmuje si tu transkrypcj A. Pattina za jego edycja
aciskiego tekstu Ksigi i interesujcy nas termin jest zapisywany nastpujco: yliathim.
Dodajmy, e termin ten przez H D. Saffrey'a zosta zapisany inaczej, mianowicie yliatim(w
edycji komentarza Tomasza do Ksigi o przyczynach). Podobnie zapisuje to sowo C.
Fabro. M.D. Roland-Gosselin i M.A. Krpiec uywaj takiej transkrypcji: ylcachim.
(Roland-Gosselin zapisa ten termin take jako hyleachim i helyatm). A. Forest pisze
ylcahin, a P. Duhem hyliathis lub hyliathim. Pattin w przypisach do tw. VIII i zdania
90 oraz 91 podaje wersje transkrypcji tego terminu wystpujce w rkopisach aciskiego
tekstu Ksigi.
Termin yliathim w swym arabskim brzmieniu znajduje si w aciskim przekadzie
Ksigi w twierdzeniu VIII, zdanie 90 i 91 (wedug edycji A, Pattina). W twierdzeniu
XXVII, zdanie 197, zosta przetumaczony przez aciskie sowo universitas, a w
twierdzeniu XXIX, zdanie 208, przez sowo universalitas. O tym, e w tekcie Ksigi
znajduje si aciski przekad terminu yliathim informuje A. Pattin we Wstpie do swej
edycji Ksigi. Podaje te przy twierdzeniu VIII, e termin ten oznacza universalit, i e
O. Bardenhewer przetumaczy go jako etwas Ganzes (Zusammengesetztes). (Przy terminie
universalitas Pattin daje odpowiednik totalit). Zauwamy, e C. Fabro tumaczy
yliathim jako totalit. w polskim tekcie Ksigi termin yliathim przetumaczono jako
zbiorczo.
Oto odnone fragmenty polskiego przekadu; Ta jej zbiorczo nie jest wystarczajca
sama przez si dlatego, e potrzebuje czci, z ktrych jest zoona (XXVII, 197); A

83

zbiorczo jednej z nich wynika z jej istoty, zbiorczo drugiej wynika z jej czci, z ktrych
kada jest odczona od sobie podobnej na sposb tego, co pierwsze i ostatnie (XXIX, 208).
Autor Ksigi w twierdzeniu VIII, 90 i 91, zagadnienie yliathim uj nastpujco:
I inteligencj charakteryzuje yliathim, poniewa jest bytowaniem i form, i
podobnie dusz charakteryzuje yliathim, oraz charakteryzuje yliathim natur. A
przyczyna pierwsza nie ma yliathim, poniewa jest tylko bytowaniem.
Gdyby kto powiedzia: konieczne jest aby byo yliathim, odpowiemy: yliathim
jest nieskoczonoci siebie, a jego swoisto stanowi czysta dobro, rozlewajca na
inteligencj wszystkie dobra, a przez jej porednictwo na pozostae rzeczy.
Z przytoczonego tekstu wynika, e yliathim jest swoist caoci, moe
caociowoci, jak universitas, ktra obejmuje czci takie, jak esse i forma. I sugestia
twierdzenia VII; byaby taka, e ta caociowo jest czym innym ni suma stanowicych j
czci. Ale w przytoczonym zdaniu z twierdzenia XXVII i XXIX wynika, e ta caociowo
substancji, bo o niej mwi autor Ksigi, wynika z czci substancji i e ta cao nie jest
wystarczajca sama przez si, poniewa potrzebuje czci, z ktrych si skada. Zwizanie
yliathim z czciami, nawet uzalenienie jej od czci, spowodowao, e w polskim
przekadzie zdecydowano si na termin zbiorczo. Ta zbiorczo wic potrzebuje czci,
z ktrych si skada i z tych czci wynika.
A Pattin zwraca uwag, e w rkopisie Ksigi - Vatican, Ottob. lat. 1415, f. 19 r. podane jest wyjanienie znaczenia terminu yliathim. Jest to materia podtrzymujca
form148 I moe w tej wanie tradycji rkopimienniczej ma rdo pogld Tomasza z
Akwinu, e yliathim oznacza co materialnego.
W Komentarzu do Liber de causis wyjaniajc twierdzenie VIII (w edycji
Komentarza, dokonanej przez Safreya, jest to twierdzenie IX) Tomasz wanie pisze, e
yliathim jest to co materialnego lub majcego si na sposb materii; mwi si bowiem, e
yliathim (pochodzi) od hyle, co oznacza materi149. I Tomasz tumaczy, e substancja
inteligencji i jej quidditas s niematerialn form. Substancja nie jest swoim esse, tylko
bytuje w esse. Jej forma wic odnosi si do esse, tak jak mono do aktu lub materia do
formy. A w duszy jest po prostu tak, e majc yliathim dusza nie jest sam form, lecz jest
powizana take z ciaem, ktrego jest form.
148

Halwiachim id est materia sustinans formam. A. Pattin, Le Liber de causis, s. 7.

Yliathim, id est aliquid materials vel ad modum materiae se habens; dicitur enim yliatim ab hyle, quod
est materia. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super librum de causis expositio, s. 64.
149

84

Tomasz wic zgodnie z tekstem Ksigi wyjania yliathim w sensie zoenia

zachodzcego w inteligencji i w duszy, lecz niezgodnie z Ksig wyakcentowa powizanie
midzy form i materi. W Komentarzu do Ksigi nie zestawia jednak tej sprawy z
zagadnieniem zoenia esse z tego, co skoczone i nieskoczone.
W opracowaniach myli Tomasza podkrela si i podejmuje dwie sprawy: wanie
argumentacj Tomasza, zaczerpnit z Ksigi, za rnic realn midzy istnieniem i istot
oraz jego pomyk w tumaczeniu yliathim. I wie si te sprawy w jedno zagadnienie
zoenia esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wyjaniane zagadnieniem yliathim,
jako punkt wyjcia dla Tomaszowego problemu rnicy midzy istnieniem i istot.
Ciekawie pisze P. Duhem w Le systeme du monde, e podmiot form autor Ksigi
nazwa yliathim (Duhem podaje hyliathis). Tomasz nazwa yliathim czym
materialnym. Ale stwierdza P. Duhem w Ksidze nie ma terminu materia i nie ma go w
Stoicheiosis theologike Proklosa. Ksiga mwi tylko o rzeczach podlegajcych rodzeniu i
rozpadowi. Maj one yliathim ktrym jest istota, stworzona przez byt najwyszy. Ta istota,
to yliathim tych rzeczy, ktre powstay jako wynik uksztatowania si form w obrbie tego
wanie yliathim. Ale to yliathim czyli istota (esse), nie jest materi pierwsz. I Duhem
dodaje, e w Ksidze zagadnienie materii pierwszej nie zostao w ogle postawione.150
Duhem przyznaje, e Ksiga o przyczynach stawia zagadnienie zoenia we
wszystkim, co nastpuje po bycie pierwszym. Jest to zoenie z istnienia (esse) i z formy.
Ale rzecz nie posiada ani esse, ani formy, poniewa jej esse przychodzi z zewntrz od
bytu pierwszego, a form dla niej wytwarzaj inteligencje, podporzdkowane bytowi
pierwszemu. I raczej ta forma zostaje przyjta przez esse. Ono wic jest monoci wobec
formy i moe by porwnane z materi pierwsz, czy raczej z tym, co zostao nazwane
yliathim.151
Zwrmy uwag na trzy sprawy:
1) P. Duhem przez esse rozumie w tej ostatniej wypowiedzi (s. 479) istnienie

150

Ce rceptacle des formes, lauteur du Livre des Causes... nomme hyliathis... Le mot de matire nest mme
pas prononce au Livre des causes; il nest pas davantage dans lInstitution thoologique... la question (de la
matire premirre).., nait t pose... par lauteur du Livre des causes. P. Duhem, Le systme du monde, s. 345346.
151
En toute chose aprs le Premier... ily a existence (esse) et forme. Mais la chose ne possdait par elle-mme
ni lexistence ni la ferme;... lexistence venait du premier stre par voie de cration,... la forme provenait des
Intelligences... cest donc lexistence... jouait le rle de sujet prt a recevoir la forme, cest en elle que rsidait
la possibilit de cette forme; cest elle qui devait tre compare a une matire, qui mritait le nom d'hyliathis. P.
Duhem, Le systeme du monde, s. 479.

85

(existance - esse), w poprzedniej wypowiedzi (s. 345) esse oznaczao istot

(essence). Moe to tylko niekonsekwencja, a moe akcentowanie wieloznacznoci
terminu esse w Ksidze o przyczynach.
2) Podmiotem (sujet, receptacle) rzeczy podlegajcych rodzeniu i rozpadowi jest jaka
universitas, wanie yliathim, a ostatecznie pierwsze esse stworzone, ktre
wobec tego jest jak powszechn monoci (la possibilit), przyjmujc formy. To
esse stworzone, a wic - dodajmy - esse superius moe by przyrwnane do
materii pierwszej. Zauwamy teraz idc za konsekwencjami, ktre wykrywa Duhem,
e wobec tego arystotelicy aleksandrynizujcy komentujc teori formy i materii moe
powizali ujcia Arystotelesa z koncepcj esse w Ksidze o przyczynach. Moe
np. Dawid z Dinant swoj koncepcj materii jako trwaego podmiotu form
wyprowadzi jednak z wizji esse, przedstawionej w Ksidze o przyczynach? To
esse przecie superius creatis rebus i prima rerum creatarum, quamvis sit
unum tame multiplicatur, scilicti.

ipsum recipit multiplicitatem. Poza tym

quamvis sit simplex, ... tamen est compositum ex finito et infinito (tw. IV, 3742). Esse pierwsze jednak wic podlega zwielokrotnieniu, jest zoone i stanowi
podmiot form. Jake blisko od teorii esse z Ksigi o przyczynach do
arystotelesowskiej teorii materii pierwszej.
3) P. Duhem w swojej interpretacji yliathim odbiega zupenie od perspektyw, ktre
wyznacza Komentarz Tomasza z Akwinu. Tomasz przy okazji zagadnienia
yliathim rozwaa zoenie substancji i duszy z esse i formy, oraz zoenie
czowieka z formy i materii. Duhem idzie w kierunku poszukiwania teorii materii
pierwszej i widzi jej zbieno z esse. Tylko widzi, nie rozstrzyga, lecz sugeruje
perspektywy wprost niepokojce. Czy pozostaje jeszcze w obrbie doktryny Ksigi,
ktr omawia?
Blisze Tomaszowi ujcie yliathim rozwaa M.D. Roland-Gosselin. Stwierdza, e w
redniowieczu wyprowadzano ten termin od hyle i e pojmowano go jako nazw czego w
rodzaju materii. Przypomina, e wedug Bardenhewera152 arabskie yliathim jest przekadem
greckiego terminu holotes i oznacza w neoplatonizmie realno zasady jakiejkolwiek
152

O. Bardenhewer w dwu miejscach swej ksiki daje przykad terminu yliathim, mianowicie na s. 78 w
niemieckiej wersji tekstu Ksigi etwas Ganzes (Zusammengesetztes); dodajmy, e jest to tumaczenie tw.
VIII i e termin Ganzheit (Zusammengesetztheit) zostaje powtrzony na s. 79; oraz daje przekad tego terminu
na s, 194, gdzie porwnuje tumaczenie aciskie Gerarda z arabskim oryginaem. Powtarza tu Ganzheit
(Zusammengesetztheit).

86

caoci.153 Proklos wyrnia kilka rodzajw caoci, ktre uczestnicz w caoci najwyszej,
niezalenej od czci, z ktrych si skada i ktre jednoczy. Te czci, to byt, ycie,
inteligencja, Byt jednak wyszy, zoony ex finito et infinito jest powyej totalite i
powyej form. Roland-Gosselin dodaje, e zachodzi analogia midzy zoeniem z esse i
formy oraz zoeniem z istnienia i istoty.154 W kadym razie neoplatoskie yliathim i
zoenie z esse i formy nie s w neoplatonizmie tak wane, jak teoria rnicy midzy
istot i istnieniem w tomizmie.
Ujcie M.D. Roland-Gosselina powtarza C. Fabro i M.A. Krpiec. Wystpuje te ono
w rozwaaniach A. Foresta155.
Wydaje si, e koncepcja zbiorczoci esse i formy, oraz koncepcja wyszego
bytowania zoonego ex finito et infinito jednak si rni. I Tomasz obie koncepcje
rzeczywicie analizowa, na obu opiera swoj teori realnej rnicy midzy istnieniem i
istot. W zwizku z teori yliathim podkreli, e inteligencja i dusza skadaj si z istnienia
i formy. To istnienie jest czym skoczonym, istota - czym nieskoczonym. Te myli
rozwinie ju jednak nastpny paragraf.

12. KSIGA O PRZYCZYNACH A GENEZA ZAGADNIENIA

ISTOTY I ISTNIENIA U TOMASZA Z AKWINU

Dostrzeone przez Awicenn, a w peni opracowane przez Tomasza z Akwinu

zagadnienie istnienia jako aktu urealniajcego byt, ktry moe by samym istnieniem lub
zoeniem z istnienia i istoty tak w porzdku substancjalnych bytw przygodnych, jak i w
porzdku przygodnych bytw przypadociowych, pozwala obroni realistyczny pluralizm
przed dualizmem i monizmem, a przede wszystkim ju na zawsze wydobywa teori bytu z
mylcych, niefilozoficznych, wprost szczegowych analiz treciowych, osuwajcych si w
nauki przyrodnicze lub w idealizm, i stawia j po stronie uj egzystencjalnych,
zakotwiczonych w realnej rzeczywistoci. Zagadnienie istnienia w Tomaszowej teorii bytu
153

Designe la ralit principe de nimporte quel tout. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia de S.
Tomas dAquin, Paris 1948, s. 149.
154
La seule analogie qui rapelle la distinction de l'essence et de lexistence est la composition de la forme et
dtre. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia, s. 149. C. Fabro, La nozione metafsica di partecipazione,
s. 112; M.A. Krpiec, Struktura bytu, s. 317; A. Forest, La structure mtaphysique du concret, s. 138.
155
C. Fabro, La nozione metafisica di partecipazione, s. 112; M. A. Krpiec, Struktura bytu, s. 317; A. Forest, La
structure mtaphysique du concret, s. 138.

87

prowadzi od odkrycia w bytach przygodnych realnej odrbnoci ontycznej midzy istnieniem

i istot. Te dwa tak wane zagadnienia, a mianowicie sprawa istnienia i sprawa realnej
rnicy midzy istnieniem i istot, wysuwaj si na pierwsze miejsce w realistycznej teorii
bytu i przykuwaj uwag filozofw. I wanie Tomaszowy pomys realnej rnicy midzy
istnieniem. Jako aktem i istot jako monoci, historycy filozofii wi z wpywem Ksigi
o przyczynach.
H.D. Saffrey mocno podkrelajc, e w tekstach Plotyna, Proklosa i w Ksidze o
przyczynach nie wystpuje zagadnienie istnienia, doda jednak, e poprzez Boecjusza i De
hebdomadibus wnika do redniowiecza taka interpretacja teorii przyczynowoci u Plotyna,
ktra jest na korzy zagadnienia istnienia.156 L. Rougier ju wczeniej stwierdza, e przyjta
przez Tomasza z Akwinu realna rnica miedzy istnieniem i istot jest niewtpliwie
pochodzenia neoplatoskiego157. Nawizujc do tego stanowiska Rougiera M.A. Krpiec
przypuszcza, e ma ono rdo w tekstach Tomasza, ktry Ksig o przyczynach
komentowa w sensie realnej rnicy midzy istot i istnieniem158. A. Forest wprost
pokazuje, w jaki sposb Tomasz z Akwinu do wieloznaczne sformuowania Ksigi o
przyczynach traktuje jako argument za realn rnic midzy istot i istnieniem. 159 I M.A.
Krpiec, a take M.D. Roland-Gosselin rozwaaj, co w Ksidze o przyczynach mogo by
podstaw pomysu Tomasza, czy wprost teorii, rozrnienia istoty i istnienia. Przeledmy te
rozwaania, ktre nale do dziedziny bada nad genez zagadnienia istoty i istnienia u
Tomasza z Akwinu.

12.1. Interpretacja M.D. Roland-Gosselina

Autor Ksigi o przyczynach wedug Roland-Gosselina przeciwstawia wieloci

stworze absolutn jedno pierwszej zasady. I Roland-Gosselin zapytuje, czy to
przeciwstawienie moe by punktem wyjcia dla teorii rnicy midzy istnieniem i istot?

156

Cest par Boce et la De hebdomadibus qui viendra Au moyen ge une utilization du systme platonien de
la causalit au profit de lexistance. H. D. Saffrey, (Super de causis), s. XXXI.
157
L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925, s. 556 i 563. Cytuj za: M.A Krpiec, Struktura bytu,
Lublin 1963, s. 308.
158
M.A. Krapiec, s. 315.
159
Nous alons le voir maintenant prendre les formules sou souvent quivoques du De Causis pour des
arguments en faveur del distinction dessence et dexistence. A. Forest, La structure mtaphysique du concret
selon saint Thomas dAquin, Paris 1956, s. 137.

88

Jednia, w ujciu Ksigi o przyczynach jest absolutnie prosta, lecz nie mona mwi,
e utosamia si w niej istota i istnienie, poniewa jest ona poza bytem. Mona jednak
powiedzie, e jej jedno jest identyczna z dobrem. Stworzenia natomiast bdc skutkiem
swej bezporedniej przyczyny i pochodzc od pierwszego bytu rni si midzy sob. I
Roland-Gosselin przypomina, e wedug Ksigi w czowieku najpierw zostaje wytworzony
byt, potem ycie, wreszcie inteligencja. I wanie kada ta forma rni si od innej i rni si
od bytu, stwarzanego przez przyczyn pierwsz. Te rnice mona by uwaa za jaki
odpowiednik odrbnoci midzy istot i istnieniem lecz wedug Roland-Gosselina Tomasz z
Akwinu nie w tym zagadnieniu znajduje podstaw odrnienia istoty i istnienia, znajduje j w
rnicy midzy tym, co skoczone i tym, co nieskoczone160.
Tomasz nawizuje do wyoonej w Ksidze o przyczynach teorii bytu (RolandGosselin mwi wprost byt, a nie esse) ktry bdc czym prostym na tyle, na ile
stworzenie moe by czym ontycznie prostym, jest zoony z tego, co skoczone i
nieskoczone. To zoenie zachodzi wanie w duszy i w inteligencji. Moemy doda, e
wobec tego zachodzi we wszystkich trzech odmianach wyszego bytowania, poniewa poza
dusz i inteligencj jest zoony take byt sam w sobie.
Poniewa Ksiga w maym stopniu wyjania to zoenie, Roland-Gosselin odwouje
si do Proklosa i tumaczy, e byt pierwszy sam w sobie, a wic jeszcze nie posiadajcy form,
czy ukwalifikowa, znajdujcy si zaraz po Jedni, bdc bytem jednak obejmuje wszystkie
porzdki rzeczy. I w odniesieniu do tych zawartych w nim rzeczy, jako swych skutkw, jest
nieskoczony. W relacji natomiast do bytw wyszych jest skoczony. Skoczono i
nieskoczono nie s w bycie czym ilociowym. S moc przyczynowania. Byt jest
uprzyczynowany przez Jedni i z tej racji jest skoczony. Byt jest z kolei przyczyn
zawartych w nim porzdkw rzeczy i z tego wzgldu jest nieskoczony, jako wanie
przyczyna. T nieskoczonoci w nim jest to, co go zblia do Jedni i czyni czym do niej
podobnym. To, co w nim jest skoczone, jest w swej mocy mniej doskonae od skoczonoci,
pojtej jako jego pozycja przyczyny, lecz jest czym doskonalszym od nieskoczonoci
ilociowej. Nieskoczono sama w sobie jest wic porednikiem midzy Jedni i bytem.
Jednia jest ponad nieskoczonoci, byt jest poniej nieskoczonoci i jednoczenie w niej si
znajduje. Nie moe utosamia si z ni, poniewa zawiera w sobie take skoczono, To
wic, co w bycie jest skoczone i nieskoczone, polega na uczestniczeniu w nieskoczonoci
160

Il croit la reconnatre... dans la distinction du fini et de linfini. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et

essentia, s. 147.

89

i na uczestniczeniu w skoczonoci. Byt uczestniczy w nieskoczonoci przez sw moc

przyczynowania bytw niszych, uczestniczy w skoczonoci przez zaleno przyczynow
od Jedni.
Tomasz wedug Roland-Gosselin zwiza nieskoczono z istnieniem (esse), a
skoczono z form lub istot (essentia). Zoenie wic ze skoczonoci i nieskoczonoci
w bycie pojtym po neoplatosku, a wic jako w pierwszej rzeczy stworzonej przez Jedni,
stao si dla Tomasza zaczerpnitym z Ksigi pierwszym rdem teorii rnicy midzy
istnieniem i istot.
Drugim rdem jest dla Tomasza zagadnienie yliathim, a wic podany w Ksidze
przykad zoenia w inteligencji z esse i forma, przykad zoenia take w duszy i
przykad zoenia natury. Roland-Gosselin dodaje, e rnica w neoplatonizmie midzy
skadajcymi si na inteligencj czynnikami takimi, jak byt (esse) i forma, ma inn
wymow ontyczn ni zoenie bytu z istnienia i istoty w teorii Tomasza z Akwinu.
Wniosek Roland-Gosselin jest wic taki, e Tomasz swoj teori realnej rnicy
midzy istnieniem i istot opar na neoplatoskiej teorii zoenia bytu z tego, co skoczone i
nieskoczone oraz na podanych w Ksidze przykadach zoenia w inteligencji, w duszy i
w tym, co Ksiga nazywa natur.
Dodajmy, e Roland-Gosselin widzc w Ksidze przeciwstawienie jednoci
pierwszej zasady wieloci stworze, przez pierwsz zasad poj Jedni i std wycign
wniosek, e nie to zagadnienie jest dla Tomasza rdem teorii rnicy midzy istnieniem i
istot. Ale pierwsz zasad wedug Ksigi moe by wanie byt stworzony, ktry jako
stworzenie jest zoony z nieskoczonoci i skoczonoci bardziej, oczywicie, na podstawie
uczestniczenia ni swej ontycznej struktury. Ujcia Roland-Goselina ciekawe i porzdkujce,
s jednak terminologicznie nie cakiem cise.

12. 2. Stanowisko M.A. Krpca

M. A. Krpiec zastanawia si, czy w Ksidze o przyczynach s podstawy do tego,

by wyrni w bytach istnienie i istot. Uwaa, e tych podstaw nie ma i e Tomasz
niezgodnie z tekstem Ksigi jednak j komentowa na korzy swej teorii zoenia bytu. I
Krpiec, podobnie jak Roland-Gosselin, przyjmuje, e autor Ksigi przeciwstawia wielo

90

bytw absolutnej jednoci161. Opierajc si na Roland-Gosselinie Krpiec rozwaa wic

zagadnienie Jedni pojtej jednakowo - jak twierdzi - u Proklosa i w Ksidze o przyczynach
oraz powtarza w tej sprawie wniosek Roland-Gosselina, e nie z tego zagadnienia Tomasz
czerpa uzasadnienie dla swej teorii zoenia bytu z istnienia i istoty.
Take wic mylc pierwsz zasad z Jedni, M.A. Krpiec kieruje uwag ku
zagadnieniu bytu. Dodajmy, e uywajc terminu byt rozstrzyga tumaczenie terminu
esse na korzy ju okrelonej struktury ontycznej w ramach w ogle bytowania, ktrym
jest samo w sobie esse przed uformowaniem si w nim odmian rzeczy.
Krpiec tumaczy te wzite z Ksigi o przyczynach zagadnienie zoenia bytu
wyszego z nieskoczonoci i skoczonoci sigajc do uj Proklosa. Wyoywszy to
zagadnienie wedug proklosowskiego schematu i w sposb, ktry jest powtrzeniem uj
Roland-Gosselina, Krpiec dorzuca jednak myl, ktra rni si od Roland-Gosselina.
Roland-Gosselin uwaa, powtrzmy, e tylko teoria zoenia bytu z nieskoczonoci i
skoczonoci, oraz teoria yliathim, byy podstaw pomysu Tomasza, by przyj realn
rnic midzy istnieniem i istot. Krpiec najpierw stwierdza, e Tomasz, owszem,
przeksztaci zoenie z nieskoczonoci i skoczonoci w teori istnienia i istoty, i e nie
mia do tego treciowych danych ani u Proklosa, ani w Ksidze o przyczynach. Natomiast dodaje Krpiec - podstawy problemu mieszcz si w neoplatoskim oddzieleniu wieloci od
prajedni. To stwierdzenie rni Krpca od Roland-Gosselina i jest niezmiernie ciekawe.
Krpiec podkrela, e to oddzielenie wieloci od prajedni jest solidn baz problemu,
poniewa jeli istnieje absolut i wiat pluralizmu, to powstaje pytanie, jakie elementy
odrniaj absolut od wiata pluralizmu162.
Wedug Krpca wic teoria zoenia z nieskoczonoci i skoczonoci oraz teoria
yliathim, z ktrych Tomasz faktycznie czerpa argumenty dla swej teorii rnicy realnej
midzy istnieniem i istot, nie stanowi obiektywnej bazy problemu. T baz jest zagadnienie
rnicy midzy absolutem i wieloci bytw.
Teoria Roland-Gosselina jest referatem historycznego faktu. Teoria Krpca jest
tropieniem rde i tendencji metafizyki Tomasza. Te rda i tendencje wyczuwa Krpiec w
zagadnieniu rnicy midzy Bogiem i bytami strukturalnie rnymi od Boga. Dodajmy, e
przecie ta faktyczna, rzeczywista lub egzystencjalna rnica wyznaczya ca odrbno i
klas metafizyki Tomasza.
161
162

M.A. Krpiec, Struktura bytu, s. 316.

Tame, s. 317.

91

Dodajmy te, e Tomasz przecie nie tylko wprowadzi do redniowiecznej kultury

chrzecijaskiej dobrze odczytane i - jak si czsto sdzi z du doz racji - zinterpretowane,
a wic bezkolizyjnie ustawione wobec Objawienia pogldy Arystotelesa, lecz take i przede
wszystkim

tylko

operujc filozoficznymi

twierdzeniami

jzykiem

arystotelizmu

sformuowa inn, now, wasn teori bytu, ktrej naukotwrczy i realistyczny walor odkryli
w peni dopiero uczeni XX wieku pokazujc jej wielk zgodno z rzeczywistoci. Bg w tej
teorii jest strukturalnie rny od wszystkich innych bytw i wobec kadego bytu peni rol
pierwszej przyczyny sprawiajcej akt istnienia zapocztkowujcego dany byt w sensie
egzystencjalnym, a nie tylko formalno-treciowym.

12.3. Zoenie esse z tego, co skoczone i nieskoczone, wedug De ente et essentia oraz
Super librum de causis expositio Tomasza z Akwinu

Na temat zoenia ex finito et infinito przytoczmy take ujcia samego Tomasza z

dwu jego dzie z pierwszej pracy pt. O bycie i istocie i z ostatniej rozprawy filozoficznej,
wanie z komentarza do Ksigi o przyczynach, aby zestawi pierwsze i ostatnie lady jego
czerpania myli z Ksigi o przyczynach.
W De ente et essentia Tomasz trzy razy powouje si na Liber de causis.
Wykazujc, e w duszy lub inteligencji nie ma zoenia z materii i formy, Tomasz przytacza
myl z Ksigi, wedug ktrej inteligencja jest ukonstytuowana z formy i esse163. A
tumaczc, e Bg nie jest wsplnym dla rzeczy istnieniem, lecz odrbnym, czystym
istnieniem samym w sobie, dodaje, e wedug Ksigi pierwsz przyczyn stanowi wanie
take tylko esse, ktremu jego czysta dobro nadaje ukonkretnienie i indywidualno164. I
Tomasz twierdzi, e stworzone substancje duchowe nie zawieraj w swej istocie materii. Ich
istota rni si od istnienia, ktre przez t istot zostao ograniczone. Istota natomiast
pozostaje nieograniczona, poniewa nie jest przyjta w jak materi. Podobna myl jest
wanie w Ksidze o przyczynach, gdzie autor przypisuje inteligencjom nieskoczono
wobec czego od nich niszego, a skoczono wobec bytu pierwszego. S wiec skoczone w
163

In anima vel intelligentia nullo modo est compositio ex materia et forma... Sed est ibi compositio formae et
esse; unde in commento none propositionis libri De causis dicitur quod intelligentia est habens formam et
esse. Wedug edytowanego wydania Roland-Gosselina, Le De ente et essentia, s. 32.
164
Deus est esse tantum... per ipsam suam puritatem est esse distinctum ab omni alio esse... In... De causis
dicitur quod individuatio primae causae quae est esse tantum est per puram bonitatem eius. Tame, s. 38.

92

swym istnieniu, ktre otrzymuj, natomiast s nieskoczone w relacji do czego od nich

niszego, poniewa ich formy nie s ograniczone i ujednostkowione przez materi165.
Widzimy wic, e ujcie Tomasza w De ente et essentia w pewnym stopniu rni
si od referowanego przez Roland-Gosselina ujcia Proklosa. I Tomasz i Proklos podobnie
mwi, e ograniczenie esse, a wic jego skoczono jest wyznaczona przez zaleno od
bytu wyszego, natomiast nieskoczono esse polega na jego relacji do bytw od niego
niszych. Tomasz jednak wyjania, e substancje duchowe s skoczone w swoim
otrzymywanym istnieniu i e s nieskoczone w swej istocie, poniewa ich formy nie
ogranicza materia. Tomasz wic ujmuje problem na terenie teorii ontycznej struktury bytu,
Proklos rozwaa spraw skoczonoci i nieskoczonoci bytu na terenie przyczynowych
relacji midzy Jedni, esse wyszym i formami rzeczy.
W Komentarzu do Ksigi o przyczynach wyjaniajc twierdzenie IV i zagadnienie
zoenia esse ex finito et infinito Tomasz pisze, e kady byt niezmienny jest
nieskoczony na miar mocy bytowania. Jeeli co moe bardziej trwa w swym bytowaniu,
ma moc wiksz, a jeeli nieskoczenie trwa w swym bytowaniu, posiada moc
nieskoczon166. I powoujc si na Proklosa, ktry twierdzi, e kady enter ens jest
nieskoczony nie w zakresie iloci czy wieloci, lecz w zakresie mocy, Tomasz dodaje, e
chodzi tu o moc existendi. Wydaje si, dodajmy, e to existendi oznacza tu raczej moc
bytowania ni moc dosownie istnienia. Wynika to z dalszych stwierdze Tomasza, ktry
wyjania, e byt jest sam nieskoczonoci, gdy jego moc bytowania nie polega na
czerpaniu esse z innego bytu. Tak wanie bytuje Bg. Jeeli natomiast co bytuje w taki
sposb, e czerpie swoje esse z innego bytu, z powodu tego partycypowania jest skoczone,
poniewa to, co jest partycypowane, nie zostaje przyjte przez byt partycypujcy z ca
nieskoczonoci, lecz tylko w pewnym zakresie. Inteligencja wic jest zoona w swym
esse z tego, co skoczone i nieskoczone w ten sposb, e miar nieskoczonoci jej natury
okrela waciwa jej moc bytowania. To bytowanie, czyli esse, jest wanie skoczone,
poniewa jest zaczerpnite z doskonalszego bytu, ktry nie partycypuje w innym. Wynika z
tego, tak twierdzi Tomasz, e moe by wiele esse inteligencji, poniewa jest to esse
partycypujce. I wedug Tomasza na tym wanie polega zoenie ex finito et infinito.

165

Dicitur in libro De causis quod intelligentiae sunt infinitae inferius et finite superius. Sunt enim finitae
quantum ad esse suum quod a superiori recipiunt, non autem finiuntur inferius quia earum formae non limitantur
ad capacitatem alicuius materiae recipientis eas. Tame, s. 39.
166
Komentarz do Ksigi o przyczynach, edycja H.D. Saffreya, (Super de causis), s. 30.

93

To samo zagadnienie zoenia Tomasz rozwaa take przy wy janieniu twierdzenia V

w possusie dotyczcym duszy167. Esse duszy jest podobnie zoone, jak esse inteligencji.
A jest zoone dlatego, e nie jest samobytujce, lecz zaczerpnite z innego bytu. W wyniku
tego moe by wiele inteligencji i wiele dusz.
Esse duszy jest poniej nieskoczonoci. To poniej oznacza natur partycypujc
w esse i nazywamy t natur nieskoczon natur z powodu jej mocy do nieskoczonego
trwania w esse. To esse partycypowane przez natur nazywamy esse skoczonym,
poniewa nie jest partycypowane w caej swej nieskoczonoci. Jest czciowo przyjte przez
natury partycypujce. Std dusze maj skoczone esse i nieskoczon natur gatunkow,
ktr jednostkuje powizanie duszy z ciaem.

12.4. Omwienie uj Tomasza przez C.Fabro i A. Foresta

Myl w. Tomasza z jego Komentarza do Ksigi o przyczynach sprowadza si w ujciu C. Fabro - do dwch akcentw: porzdek nieskoczonoci jest zwizany z istot,
gdy nie jest ona ograniczona materi. Skoczono dotyczy esse168. Fabro podkrela, e w
Ksidze esse jest nieskoczone, a essentia jest skoczona, i e Tomasz wanie
odwrci sytuacj przypisujc nieskoczono tylko esse Boemu169. Std wanie dla
Tomasza esse jest skoczone, a essentia charakteryzuje si nieskoczonoci. Fabro
dodaje, e analizy Tomasza s jego wasnym ujciem, a nie egzegez neoplatonizmu i Ksigi
o przyczynach. Dotycz realnej struktury bytu, podczas gdy w platonizmie chodzi o
formalny porzdek przyczyn wzorczych170.
A. Forest171 omawiajc ujcie Tomasza, formuowane w Super librum de causis
expositio, uwaa, e myl Ksigi jest wysoce niejasna i e Tomasz z du pewnoci
167

Tame, s. 38.
S. Tommaso nel suo Commento trova la ragione dinfinito ex parte essentiae dellIntelligenza, in quanto
non e ricevuta in una materia, e la ragione di finito ex parte ipsius esse in quanto limitata dal grado di essere
proprio dell'Intelligenza. C.Fabro, La nozione metafisica di partecipazione, Torino 1963, s. 111.
169
Tandis que Proclus et le de Causis... entendent... designer... 1esse comme infini et lessence comme
fini, saint Thomas renverse exactement la situation car pour lui 1esse infini est Dieu et lui seul. C. Fabro,
Participation et causalit, s. 39.
170
Tout cela est synthse thomiste et non exgse du noplatonisme et de lcrit neoplatonisien de Causis...
Dans le platonisme il sagit dun rapport dexemplarit, formelle et non de composition relle ou de structure.
C.Fabro, Participation et causalit, s. 238, przypis 134.
171
La pense du De Causis reste tout a fait incertaine. Mais saint Thomas linterprte avec beaucoup
dassurence en faveur de sa propre doctrine... Peut-tre saint Thomas pouvait-il sans trop dnaturer la pense
168

94

interpretuje j na korzy swej teorii zoenia bytu z istnienia i istoty. Przypominajc tekst z
In II Sent., d.3, q. 1, a. 1, trudno 6 oraz ad. 5 i ad 6 Forest podkrela, e dla Tomasza
omwione w Ksidze zoenie ex finito et infinito nie oznacza ontycznej kompozycji z
formy i materii, lecz zoenie z aktu i monoci, a dokadniej mwic - z istnienia i istoty, bo
wanie wedug Tomasza te momenty s w inteligencjach skoczonoci i nieskoczonoci,
o ktrych mwi Ksiga.
Forest z delikatn i yczliw ironi zauway, e Tomasz mg ciemn myl Ksigi
o zoeniu z tego, co skoczone i nieskoczone, utosami bez wikszych znieksztace z
istnieniem i istot. Ale zagadnienie yliathim (Forest uywa terminu ylcachin) wedug
Foresta Tomasz cakowicie zinterpretowa wyprowadzajc yliathim od greckiego sowa
hyle, podczas gdy pochodzi ono wanie od holotes i funkcjonuje w doktrynie Proklosa,
ktry jest w ogle daleki od zagadnienia rnicy midzy istnieniem i istot. Omwione w
Ksidze zoenie w inteligencji z formy i esse Tomasz w Komentarzu omawia jako
zoenie z istoty i istnienia. W Ksidze chodzi o to, e przyczyna pierwsza stwarza esse, a
przyczyny drugie produkuj w nim rne formy, w wyniku czego powstaje porzdek
ustopniowanych bytw. I Forest dziwi si, e Tomasz, ktry takie ujcie odrzuci w teorii
stwarzania, teraz je przyj jako uzasadnienie teorii zoenia bytu z istoty i istnienia.
Omwienie myli Tomasza przez C. Fabro wydobywa rnic midzy ujciem
Ksigi i ujciem Tomasza. Podstawowe przeksztacenie doktryny, zawartej w Ksidze,
polega na przypisaniu nieskoczonoci istocie, a skoczonoci istnieniu, pod czas gdy w
Ksidze wanie esse jest nieskoczone, a essentia skoczona. Dodajmy, e Fabro
zestawia tu esse z istnieniem, mimo e podkrela treciow, esencjalistyczn, czy nawet
abstrakcyjno-pojciow struktur esse. Naley zauway, e to zestawienie, dokonane
przez Fabro, nie jest precyzyjne, poniewa autor Ksigi w zagadnieniu zoenia esse nie
posuguje si terminami esse i essentia, lecz terminem ex finito et infinito. I wanie
esse nie przeciwstawiane istocie jest wedug Ksigi zoone z tego, co skoczone i
nieskoczone. Skoczono esse polega - jak to tumaczy i Tomasz i Roland-Gosselin - na
jego zalenoci od pierwszej przyczyny stwarzajcej, a jego nieskoczono wyraa si w
tym, e esse ma moc formalnego przyczynowania bytw niszych.

obscure du De Causis identifier le fini et linfini avec lessence et lexistence... La pense vraie du De causis
est bien celoigne de ce que nous lisons dans le commentaire de saint Thomas. A. Forest, La structure
mtaphysique du concret, s. 138.

95

A. Forest w swym omwieniu myli Tomasza podkreli, e interpretacje Tomasza nie

wynikaj z tekstu Ksigi.
Jest jednak pewne, e Tomasz z Akwinu swoj teori realnej rnicy midzy
istnieniem i istot, przynajmniej w De ente et essentia, w In II Sent. i w Komentarzu do
Liber de causis, uzasadnia przez odwoanie si do autorytetu Ksigi o przyczynach. I
chocia to uzasadnienie widzi w teorii zoenia esse ex finito et infinito, to jednak moe
przekonywa intuicja A.M. Krpca, e faktycznie baz tego problemu jest zagadnienie
strukturalnej rnicy midzy Bogiem i stworzeniami, czyli - dodajmy - sprawa
przyczynowania istnienia.

13. LIBER DE CAUSIS I DEFINICJA SUBSTANCJI W

PRINCIPIA PHILOSOPHIAE R. DESCARTESA
Wyjaniajc twierdzenie XIV autor Ksigi o przyczynach rozwija sawne ju
dzisiaj172 zagadnienie powracania do swej istoty173. Zauwamy przy okazji, e wyraa je w
piknym

zdaniu,

poniewa

zbudowanym

waciwych

Wschodowi

powtrze,

podkrelajcych w jakim stopniu wano sprawy: Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot,
powraca do swej istoty powracaniem zupenym174. Mwimy oczywicie, o wiele prociej, e
wedug Liber de causis kady kto zna swoj istot, cakowicie do niej powraca. Autor
Ksigi tumaczy, e wiedza jest czynnoci umysow, i e wobec tego, gdy kto zna swoj
istot, to poprzez t wiedz do swej istoty powraca. Dodaje, e w tym wypadku wiedzcy i to,
co on wie, s tym samym. Wiedza przecie jest jego wiedz, i gdy zna swoj istot, tym
swoim dziaaniem poznawczym do niej powraca. Autor Ksigi wyprowadza z tego
wniosek, e w ten sposb substancja wiedzcego rwnie powraca do jego istoty175.
W tym miejscu wyjanie i na tej drodze pojawia si sygnalizowana w tytule sprawa
zwizku Liber de causis z definicj substancji u Descartesa.
Ot w zdaniu 128 autor Ksigi podaje, co rozumie przez powracanie substancji do
jej istoty. Okrelajc to powracanie stwierdza, e polega ono na trzech waciwociach
substancji lub, inaczej mwic, sprowadza si tylko do tego, e substancja jest
172

Por. np. K. Rahner, Geist in Welt, Mnchen 1957, s. 129-241.

Np. reditio sui super essentiam suam (zd.68), rediens ad essentiam suam (zd. 124).
174
Omnis sciens qui scit essentiam suam est rediens ad essentiam suam reditione completa (zd. 124).
175
Przedstawiem gwn myl nastpujcych zda: 125-127.
173

96

1.

staa,

2.

trwaa sama przez si,

3.

nie potrzebujca adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej trwaniu i w jej

istocie.

Dodaje, e przecie substancja jest prosta, wystarczajca sama przez si.

Autor Ksigi nie okrela wic tego, co rozumie przez substancj, lecz to, na czym
polega jej powracanie do istoty. I widzi je take w tym, co zostao tu ujte jako trzecia
waciwo substancji. T trzeci waciwo wyraa w terminach, ktre odnajdujemy
wanie w kartezjaskiej definicji substancji.
Od razu zauwamy, e nie chodzi o ustalenie zalenoci od Liber de causis tej
wersji definicji substancji, ktr Descartes poda w Principia philosophiae. Pragn tylko
pokaza terminologiczn zbieno sformuowania, narzucajc si prawie identyczno
ujcia. I moe tylko tyle chciabym zauway, a raczej zwrci uwag Czytelnika na to, e
nie tylko tekst Ksigi jest anonimowy, lecz e czsto anonimowy jest take wpyw
pogldw, zawartych w Ksidze, a nawet jej dosownych sformuowa, skoro odnajdujemy
je w tekstach Descartesa.
W dostpnej mi literaturze filozoficznej, dotyczcej pogldw Descartesa, nie
znalazem prby wizania kartezjaskiej definicji substancji z Ksig o przyczynach. Nie
wymienia, ani nie sugeruje takich powiza, o ile udao si dotrze do wszystkich odnonych
stwierdze, nawet E. Gilson, ktry sprawie zwizkw filozofii Descartesa z filozoficzn
myl redniowiecza powica przynajmniej cztery due publikacje176. Moe wic by w
jakim sensie naukowo ciekawe przeledzenie zbienoci sformuowania w dwu tak
odlegych tekstach, tym bardziej e wedug E. Gilsona do dziejw myli redniowiecznej
nale take jej wpywy, podobnie jak do dziejw filozofii nowoytnej nale jej rda. I
podejmujc sugesti, stosowanej przez Gilsona wobec filozofii Descartesa metody bada,
szukajmy tego, co moe nas nauczy w odniesieniu do systemu kartezjaskiego
skonfrontowanie go historyczne z myl redniowieczn, w kontakcie z ktr zosta
uksztatowany177.

176

Por. E. Gilson, tudes sur le role de la pense mdivale dans la formation du systme cartsien, Paris 1930;
tene: Index scolastico-cartsien, Paris 1913, tene: La libert chez Descartes et la thologie, Paris 1913; tenze:
R. Descartes Discours de la mthode (texte et commentaire, Paris 1947).
177
Lhistoire de la pense mdivale inclut celle de son influence, comme lhistoire de, la pense moderne
inclut celle de ses sources. E.Gilson, tudes sur le role de la pense mdivale, s. 6.

97

W Ksidze o przyczynach powracanie substancji do jej istoty polega wic na tym,

e substancja oprcz swej staoci i trwania przez si nie potrzebuje adnej innej rzeczy
podtrzymujcej j w trwaniu i w jej istocie. Pynie to z tego, e jest substancj prost,
wystarczajc sobie. Autor Ksigi wyrazi t trzeci waciwo w nastpujcych sowach:
est... non indigens in sui fixione et sui essentia re alia rigente ipsam, quoniam est substantia
simplex, sufficiens per seipsara178.
W Zasadach filozofii Descartes pisze, e per substantiam nihil aliud intelligere
possumus, quam rem quae ita existit, ut nulla alia re indigaat ad existendum. Et quidem substantia quae nulla plane re indigeat, unica tantum potest in telligi, nempe Deus179.
Wybierzmy z tych okrele terminy najbardziej podobne i wprost identyczne:
Liber de causis: substantia... est non indigens in sui fixione... re alia rigente ipsam.
Principia philosophie: per 'substantiam', ... intelligere possumus... rem quae ita
existit, ut nulla alia re indigeat ad ex is tendum.
Nie zmienimy sensu tych okrele, a nawet ich rwnoksztatnoci, gdy powiemy, e
substancja wedug Liber de causis jest non indigens... re alia rigente ipsam.., in sui fixione lub, gdy zauwaymy, e wedug Principia philosophiae substancja tak istnieje, ut nulla
alia re indigeat ad existendum .
Tumaczc to dosownie otrzymujemy nawet w jzyku polskim do du
rwnoksztatno substancja nie potrzebuje adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej
trwaniu (Ksiga o przyczynach) i substancja tak istnieje, e adnej innej rzeczy nie
potrzebuje do istnienia (Zasady filozofii).
W jzyku aciskim identyczne s, cho w innych odmianach gramatycznych,
nastpujce terminy:
Liber de causis

Principia philosophiae

substantia

substantiam

non indigens

indigeat

re alia

nulla alia re

(in sui fixione)

(ad existendum)

178

Cytowane ju zdanie 128.Por. w zd. 184: Si invenitur res non indigens... re alia nisi se.
Oeuvres de Descartes publies par Ch. Adam et P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, s. 24.(Principia philosophiae.
pars prima, cap. 51).Por. u Descartesa inn definicj substancji: wszelk rzecz, w ktrej jak w podmiocie tkwi
bezporednio lub dziki ktrej istnieje co, co ujmujemy... nazywamy substancj. R. Descartes, Medytacje o
pierwszej filozofii wraz z zarzutami uczonych mw i odpowiedziami autora oraz rozmowa z Burmanem,
(odpowiedz na zarzuty drugie, tum. S. Swieawski), Warszawa l 958, t. I, s. 199.
179

98

Podobnie w jzyku polskim powtarzaj si sowa: substancja - substancj, nie

potrzebujca nie potrzebuje, adnej innej rzeczy adnej innej rzeczy w jej
trwaniu do istnienia180.
Uzupeniajc swoje wyjanienia autor Ksigi dodaje, e substancja jest...
wystarczajca sama przez si (est substantia... sufficiens per seipsam), a Descartes
podobnie wyjaniajc substancj pisze, e Bg jest tak substancj, ktra w ogle adnej
rzeczy nie potrzebuje gdy j poznajemy (substantia quae nulla plane re indigeat potest
intelligi, nempe Deus).
Terminologiczne podobiestwo i nawet terminologiczna wprost identyczno
okrelenia substancji w Liber de causis oraz w Principia philosophiae, nie ulegaj
wtpliwoci. Dokadniej mwic wyjanienie powracania substancji do jej istoty w
Ksidze o przyczynach i definicja substancji w Zasadach filozofii s sformuowane w
podobnych terminach. I to jest wniosek prezentowanego tu zestawienia.
Nie znaczy to jednak, e podobiestwo uytych w obydwu tekstach terminw i
podobiestwo treci okrele daj podstaw do wniosku o tosamo teorii substancji w
Ksidze o przyczynach i w Zasadach filozofii. E. Gilson w komentarzu do Rozprawy o
metodzie wyranie podkrela rnic midzy scholastyczn i kartezjask koncepcj
substancji. Uwaa, e Descartes nie interesuje si tym, czym jest substancja, i e tym wanie
rni si od scholastykw. Chce okreli tylko specyfik substancji mylcej i substancji
rozcigej. Odbiega takim postawieniem sprawy od teorii scholastycznej, i to tym bardziej,
gdy przypisuje kadej substancji istotny dla niej atrybut, twierdzc nawet, e substancja jest
tym zsubstancjalizowanym atrybutem. Dodaje te, odwrotnie ni scholastycy, e poznanie
atrybutw jest poznaniem samej substancji181.

180

Podajemy dla porwnania obydwa pene tumaczenia: A przez powracanie substancji do jej istoty rozumiem
tylko to, e jest (ona) staa, trwaa przez si, nie potrzebujca adnej innej rzeczy podtrzymujcej j w jej trwaniu
i w jej istocie, poniewa substancja jest prosta, wystarczajca (sama) przez si. Liber de causis, zd. 128
(tumaczenie wasne). Przez substancj niczego innego nie moemy rozumie jak tylko rzecz, ktra tak istnieje,
e adnej innej rzeczy nie potrzebuje do (swego) istnienia. A bez wtpienia jedna tylko jest taka moliwa do
pojcia substancja, ktra w ogle adnej rzeczy nie potrzebuje, mianowicie Bg. R. Descartes, Zasady filozofii,
tum. I. Dmbska, Warszawa 1960, s. 32.
181
Descartes sloigne de la conception scolastique, dabord en ce quil ne pose pas le problme de la substance
pour lui-mme... Ce qui lintresse ce nest pas ce quest la substance en gnral... il veut surtout dterminer les
caractres propres de la substance pensante et de la substance tendue... De la rsulte une modification profonde
de la doctrine traditionnelle... Descartes, allant beaucoup plus loin, assigne a chaque substance un attribut en
quelque sorte essentiel... puisque la substance nest que cet attribut substantiaiise... au contraire de la
scolastique,... voit, dans cette connaissance des proprits, une onnaissance de la substance meme. R. Descartes,
Discours de la la mthode, s. 304.

99

Wrd scholastykw jednak, jak wiemy, s nie tylko arystotelicy, lecz s take
augustynici i szkotyci. I Descartes, jak wykazuje E. Gilson, buduje metafizyk podobn do
metafizyki w. Augustyna. Jeeli go nie powtarza w swoich ujciach, to na pewno spotka
Augustyna w nurcie platoskim, w ramach ktrego filozofuje.182
Zapytajmy jednak czy platonizm Descartesa by czystym platonizmem? Jeeli to by
neoplatonizm, to w jakiej wersji i z jakich rde Descartes mg go czerpa? Zagadnienie jest
niewtpliwie interesujce i podjcie go mogoby rzuci wiato na spraw zaskakujcej
zbienoci pomidzy okreleniem w Liber de causis wasnoci substancji, powracajcej do
swej istoty, a definicj substancji w Principia philosophiae Descartesa.

14. WYKAZ PUBLIKACJI WYKORZYSTANYCH, DOTYCZCYCH WPROST

KSIGI O PRZYCZYNACH

1. M.T. dAlverny, Anniyya - anitas, w: Mlanges offerts Etienne Gilson, TorontoParis 1959, s. 59-91.
2. Cl. Baeumker, Witelo, Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters III
(1908) z. 2, s.266-268.
3. O. Bardenhewer, Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute bekannt unter
dem Namen Liber de causis, Freiburg im Breisgau 1882.
4. H. Bdoret, Lauteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscalastique de
Philosophie 41 (1938) 519-533.
5. A. Birkenmajer, Classement des ouvrages attribues a Aristote par le moyen ge latin,
Cracovie 1932, s. 15.
6. P. Duhem, Le systme du monde, Paris 1954, t. IV, s. 329 (rozdz. pt. Le Livre des
causes).
7. C. Fabro, La nozione metafisica di partecipazione secondo S. Tommaso dAquino,
Torino 1963, s. 107-113 (rozdz. pt. La nozione di partecipazione nel De causis).
8. C. Fabro, Participation et causalit selon S. Thomas dA-quin, Louvain-Paris 1961, s.
229-244 (rozdz. pt. De causis).
182

Tame, s. 199. Zauwamy take, e Gilson, jak wynika ze Wstpu do Index s colastico-cartsien, s. IV,
porwnuje pisma Descartesa tylko z tymi tekstami scholastycznymi, ktre byy czytane w La Flche. W wykazie
(s.VIl) dzie cytowanych nie wymienia Liber de causis, ani adnego do niej komentarza.

100

9. A. Forest, La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin, Paris

1956, wyd. 2, s. 62-64 (rozdz.pt. Doctrine du De causis).
10. L.B. Geiger (nota nr 172 o artykule H. Bdoret) Bulletin Thomiste VI (1940-1942)
139-140.
11. E. Gilson, History of Christian Philosophy in the Middle Ages, New York 1955, s.
235-237.
12. E. Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S. Zalewski,
Warszawa 1966, s. 233-235.
13. M.A. Krpiec, Struktura bytu, Lublin 1963, s.314-317.
14. G. Lafont,Structures et mthode dans la Somme Thologique de Saint Thomas
dAquin, Bruges 1961, s. 104-109 (rozdz.pt. La synthse doctrinale du De causis).
15. J. Lippl, Liber de causis, W: Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im Breisgau
1934, wyd. 2, t. VI, s. 548.
16. A. Pattin, De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (studie over de vijf
eerste proposities) Tijdschrift voor Philosophie 23 (1961) s. 1, s. 130-157.
17. A. Pattin, Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift voor
Philosophie 23 (1961) z.2, s. 323-333 i 23 (1961) s.3, s.503-526.
18. A. Pattin, Le Liber de causis, dition tablie laide de 90 manuscrits avec
introduction et notes, Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie Justus Lipsiusstraat 18,
Leuven s. 1-115. (Odbitka z Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966), z. 1, s. 90-203).
19. M.D. Roland-Gosselin, Le De ente et essentia de S. Thomas d'Aquin; Paris 1948, s.
146-149 (rozdz. pt. Le De causis).
20. H. D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, FribourgLouvain 1954, s. XV-XXXII (introduction).
21. H.D. Saffrey, L'tat actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la
mtaphysique au moyen ge, Vi Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963, t.II, s. 267281.
22. R. Steele, Liber de causis, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t. XII,
s. XV-XXIV (introduction) i 161-187.
23. F. van Steenberghen, La philosophie au XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966.
24. L.Sweeney, Research difficulties in the Liber de causis, The modern schoolman
XXXVI (1959) z.2, s. 109-116.

101

25. F. berweg i B.Geyer, Die patois tische und Scholastische Philosophie, Grundriss der
Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, wyd. 11, t. II, s. 303.

15. WYKAZ CYTOWANYCH POZYCJI POMOCNICZYCH

1. A. Altmann i S.M. Stern, Isaac Israeli. A neoplatonic philosopher of the early tenth
centery, Oxford 1958.
2. M.T. d'Alverny, Avendauth? W: Homenaje a Millas-Villicrosa Barcelona 1954, t. I,
s.19-43.
3. E. Brhier, Histoire de la philosophie, Paris 1947.
4. H. Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Paris 1964.
5. R.E. Dodds, Proclus. The Elements of theology, Oxford 1933.
6. R. Descartes, Principia philosophiae, Oeuvres de Cascartes publies par Ch. Adam et
P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, s. 5-229.
7. R. Descartes, Zasady filozofii, tum. I. Dmbska, Warszawa 1960.
8. R. Descartes, Medytacje o pierwszej filozofii wraz z zarzutami uczonych mw i
odpowiedziami autora oraz rozmowa z Burmanem (odpowied na zarzuty drugie,
tum. S. Swieawski), Warszawa 1958, t. I, s. 163-208.
9. A. Dempf, Metaphysik des Mittelalters, (brmw).
10. A. Dondaine i L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de Brabant,
Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966) 232-261.
11. C. Fabro, Dallessere di Aristotele alio esse di Tommaso, W: Mlanges offerts
Etienne Gilson, Toronto-Paris 1959, s. 227-247.
12. E. Gilson, Byt i istota, tum. P. Lubicz i J. Nowak, Warszawa 1963.
13. E. Gilson, Index scolastico-cartsien, Paris 1913.
14. E. Gilson, Etudes sur le rle de la pense mdival dans la formation du systme
cartsien, Paris 1930.
15. E. Gilson, La libert chez Descartes et la thologie, Paris 1913.
16. E. Gilson, R.Descartes - Discours de la mthode (texte et commentaire), Paris 1947.
17. E. Gilson, Pourquoi saint Thomas critiqu saint Augustin, Archives dhistoire
doctrinale et littraire du moyen ge I (1926-1927) 5-127.

102

18. M. Gogacz, Termin existentia w Komentarzu Tomasza z Akwinu do Liber de

causis, Roczniki Filozoficzne XVI (1968) z.1, s. 93-104.
19. M. Gogacz, O typach metafizyki redniowiecznej, Studia Philosophiae Christianae
ATK 1 (1967) 21-54.
20. P. Gra, Jakub z Gostynina - Komentarz do Liber de causis, Materiay i Studia
Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej(PAN), XI (1969) 3-162.
21. P. Gra, Analiza pojcia esse w oparciu o teoremat czwarty komentarza do Liber
de causis Jakuba z Gostynina, Studia Philosophiae Christianae ATK 4(1968) z.1, s.
157-164.
22. D. Gromska, Pseudo-Arystoteles, w: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t.I, s. 57.
23. B. Haureau, De la philosophie scolastique, Paris 1850.
24. E. Kawa, Problem esse w kwestii 9 bis komentarza Sigera z Brabancji i prba
egzystencjalnej lekcji tego terminu, Studia Philosophiae Christianae ATK 4 (1968)
z.1, 151-155.
25. Z. Kuksewicz, Centribution au problme de linfluence de larbertisme sur
lUniversit de Cracovie au XVe sicle, Mediaevalia Philosophica Polonorum XI
(1963) 115-127.
26. F. Pelster, Beitrage zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grosseri, Philosophisches
Jahrbuch 46 (1933) 450-463.
27. S. Porbski, Egzystencjalna interpretacja terminu esse w rozdziale XVIII i XIX
komentarza Alberta Wielkiego do Liber de causis, Studia Philosophiae Christianae
ATK 4 (1968) z.1, s. 155-157.
28. K. Rahner, Geist in Welt, Munchen 1957, s. 129-241. (problem: reditio subiecti in se
ipsum).
29. H. Rashdall- F. Powicke, The universities of Europe in the Middle-Ages, Oxford
1936.
30. L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925.
31. W. Seko, Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia
Mediewistyczne 2 (1961) 185-210.
32. F. van Steenberghen, Aristote en Occident, Louvain 1946.
33. L. Sweeney, Doctrine of creation in Liber de causis, w: An Etienne Gilson Tribute,
Milwaukee 1959, e. 274-289.

103

34. S. Swieawski, Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z

Akwinu - Traktat o czowieku, Pozna 1956, s. (80).
35. S. Swieawski, Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia Mediewistyczne
2 (1961) 153 i 157.
36. G. Thry, Tolde, Oran 1944.

16. WPROWADZENIE DO POLSKIEGO PRZEKADU

KSIGI O PRZYCZYNACH
Polskie tumaczenie aciskiej wersji Ksigi o przyczynach jest przekadem tekstu z
edycji A. Pattina, opublikowanej pt. Le Liber de causis, dition tabli laide de 90
manuscrits avec introduction et notes. Korzystano z odbitki numerowanej od stronicy 1 do
115, zawierajcej na okadce obok tytuu napis: Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsiusstraat 18, Leuven. Inn numeracj stronic zawiera ta publikacja, ogoszona pod
tym samym tytuem we wspomnianym Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966) z.1, s. 90-203.
W polskim tekcie Ksigi o przyczynach podobnie jak w edycji A. Pattina
zastosowano osobn numeracj twierdze i osobn numeracj fragmentw tekstu,
nazywanych przy cytowaniu zdaniami. Cytat wic jest oznaczony nastpujco, np. IV, 42.
Cyfra rzymska odnosi do twierdzenia, cyfra arabska wskazuje na numer fragmentu tekstu,
czyli zdania. Naley zaznaczy, e od twierdzenia pitego numeracja twierdze jest
podwjna, np. V (VI). A. Pattinowi chodzio o to, aby zachowa w swej edycji spotykane w
rkopisach dwie rne numeracje twierdze, tzn. 1-31 lub 1-32. W niektrych bowiem
rkopisach twierdzenia IV i V stanowiy jeden tekst i wtedy rkopis zawiera tylko 31
twierdze. W rkopisach, w ktrych podzielono twierdzenie IV na dwie czci, rkopis
uzyskiwa 32 twierdzenia. Zauwamy, ze Tomasz z Akwinu komentowa tekst Ksigi
zawierajcy 32 twierdzenia. Wspominamy o tym, aby zainteresowani odnoszc Komentarz
Tomasza w wydaniu H.D. Saffreya do tekstu Ksigi w edycji A. Pattina zwrcili uwag na
rnic w numeracji twierdze.
A. Pattin numeruje twierdzenia na marginesie tekstu Ksigi. Nie wyodrbnia wic
twierdze i komentujcych dane twierdzenia tekstw. W przekadzie polskim nawizujc do
wydania Ksigi przez R. Steele, opublikowanej razem z Komentarzem Rogera Bacona i

104

do edycji H. D. Saffreya, ktry obok Komentarza Tomasza z Akwinu podaje take tekst
Ksigi, wyodrbnia si twierdzenia jako tytuy fragmentw tekstu Ksigi. Ksiga
uzyskuje dziki temu przejrzystsz budow. Pozostawao jednak niebezpieczestwo, e
Czytelnik moe nie potraktowa tytuu, ktry w wielu publikacjach bywa hasem treci tekstu,
jako istotnej czci tekstu Ksigi, jako wanie tego twierdzenia, ktre uzasadnia dalszy
tekst wyjaniajcy. Tytu wic, ktry jest take fragmentem tekstu, powtrzono jako pierwsze
zdanie danej czci tekstu, oznaczonej kolejnym numerem twierdzenia, aby rwnie sta si
przedmiotem analizy.
A. Pattin stosowa w tekcie aciskim nawiasy kwadratowe. S one zachowane take
w tekcie polskiego przekadu. Nawias okrgy pochodzi od tumacza i zawiera
dopowiedzenia, bez ktrych nie mona by wyrazi sensu aciskiego zdania. I nawias ten
wskazuje, e danego sowa czy wyraenia nie ma w tekcie aciskim, lecz e zostay dodane
ze wzgldw stylistycznych dla uzyskania zrozumiaego przekadu.
Tumacz zabiega o przekad czytelny, przekazujcy wiernie i w sposb zrozumiay
myl, czy sens tumaczonego zdania, lecz zabiega take o przekad w duym stopniu
dosowny. Ta dosowno bronia przed zinterpretowaniem tekstu, czy te przed wniesieniem
w tekst, treci, znanych na temat problemowej zawartoci Ksigi z Komentarzy lub ze
studiw nad histori filozofii redniowiecznej. Tumacz stara si take odda jzykowy
klimat tekstu. Zostawiono wic w kilku miejscach waciwe Wschodowi powtrzenia
unikajc jednak penej wersji orientalizmu. Dla przykadu podajemy, e twierdzenie, XIV,
124; kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, cakowicie do niej powraca, w dosownym, a
raczej penym przekadzie miaoby nastpujc wersj: kady wiedzcy, ktry zna swoj
istot powraca do swej istoty powracaniem zupenym. Jest to niewtpliwie adny passus i
zrezygnowanie z niego nie przyszo atwo. Zwyciy jednak postulat takiej formuy, ktra
oddajc wiernie myl zdania unika powtrze nie wnoszcych nowego akcentu. Zachowano
te powtrzenia, ktre podkrelaj jaki moment nie narzucajcy si przy czytaniu
podstawowego zdania lub wyraenia. Zostawiajc wic w umiarkowany sposb waciwoci
stylu i przekazujc sens tumaczonych zda nie usuwano jednak czstej wieloznacznoci
sformuowa, czy terminw. Wynikao to wanie z postulatu wiernoci przekadu i
stosowanej dosownoci. Dosowno stana w obronie wieloznacznoci. Moe najwyraniej
wystpuje to w przekadzie terminu esse. Termin ten oddany po polsku przez bytowanie
przekazuje swoist nieokrelono esse w tekcie Ksigi, brak ukonkretnie i

105

ukwalifikowa. I wanie takie jest esse opisywane w Ksidze o przyczynach. To nie jest
byt, jak to podaje Tomasz z Akwinu, Roland-Gosselin, czy Krpiec. To jest wanie termin
anniyya przekazujcy znaczenie greckiego einai. A w einai mieci si i byt i isota,
istnienie i nawet substancja, jak wyjaniali to P. Duhem i pani dAlverny.
Przekad polski jest podpisany dwoma nazwiskami. Wie si to z histori przekadu.
Na seminarium historii filozofii redniowiecznej w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie w roku akademickim 1966/67 analizowano wydany przez Saffreya tekst komentarza
Tomasza z Akwinu do Ksigi o przyczynach. Zrozumienie komentarza domagao si
znajomoci tekstu samej Ksigi o przyczynach. Propozycj przekadu Ksigi przyja
mgr filologii polskiej Z. Brzostowska. Praktycznie byo to tak, e Z. Brzostowska dokonaa
pierwszej wersji tumaczenia pilnujc bardziej jzykowej ni filozoficznej wiernoci
przekadu. M. Gogacz, historyk filozofii, pracujc na przetumaczonej w ten sposb polskiej
wersji tekstu, dokonywa przeksztacenia tej wersji w tekst, filozoficznie zgodny z acisk
edycj. Nie byo to atwe, poniewa zdanie filologicznie poprawne i stylistycznie dobre w
jzyku polskim nie zawsze wiernie oddawao skomplikowan lub wieloznaczn myl ujt w
acisk formu. Powstaa wic druga wersja polskiego tumaczenia, dokonana, przez M.
Gogacza w oparciu o tekst aciski i polski. Chodzio o to, aby filologiczn wierno wobec
aciskiego tekstu i jzykow poprawno polskiego tumaczenia uzgodni z filozoficzn
wiernoci przykadu. Konsultorem drugiej wersji tumaczenia, sprawdzajcym przekad
wsplnie z M. Gogaczem, jest mgr filologii klasycznej M. Kaczmarkowski, ktremu w tym
miejscu serdecznie dzikuj. M. Gogacz poczy obie wersje tumaczenia w jedn cao.
Powstaa w ten sposb nowa wersja polskiego przekadu. T wersj publikujemy
uwiadamiajc sobie, e jest ona mimo wszystko daleka od doskonaoci. Poniewa o doborze
terminw filozoficznych i ksztacie tumaczenia ostatecznie rozstrzygay decyzje M. Gogacza
na niego gwnie spada odpowiedzialno za przekad.
Trudnoci w ustaleniu filologicznej i filozoficznej wiernoci przekadu wobec tekstu
Ksigi niech zilustruje przykad poszukiwania odpowiedniego w jzyku polskim sowa dla
nawet nie centralnego, prawie ubocznego - terminu fixio.
Termin

fixio

najpierw

oznacza

umocowanie,

przymocowanie,

przygwodenie. Moe oznacza take trwao, utrwalenie, trwanie. Uywany jest

bardzo czsto na oznaczenie umocowania i utrwalenia. W acinie mwi si np.
crucifixus, a w jzyku polskim uywa si terminu np. zafiksowanie czego, czyli

106

ustalenie czego, zdecydowanie. W tekcie filozoficznym operatywniejsze jest znaczenie

utrwalenia, trwania, trwaoci. Ktre jednak z tych znacze wybra, aby wiernie odda
myl tekstu Ksigi? Dyskusja dotyczya dwu znacze: trwanie i trwao. Trwanie
oznacza jaki proces, co jeszcze nie dokonanego. Trwao ju jest czym zamknitym,
zdecydowanym. Poniewa fixio charakteryzuje w Ksidze gwnie substancj, ktra
przecie jest czym ju dokonanym, ju zdecydowanym, ju bytujcym, naleao zwiza z
ni raczej trwao ni trwanie. Dla rzeczownika fixio przyjto wic znaczenie
trwao, dla odmian czasownikowych znaczenie tego terminu w czasie dokonanym, a wic
trway. Std np. w zdaniu 192 (podaj tylko nr zdania, bez numeru twierdzenia) wyraenie:
in fixione sua, przetumaczono w swej trwaoci. W zdaniu 207 fixio oddano przez
trwao. Odmiany czasownikowe: fixum - trwae (54), fixa - trwaa (128), fixa trwaa (129), fixa - trwaa (157), fixa - trwaa (188).
Decyzja na przyjcie dla fixio polskiego odpowiednika trwao lub dla wersji
czasownikowych trway, nie bya atwa z dwu wzgldw: pierwszy - to sugestia przekadu
Bardenhewera, drugi - to wynikajce z tego tumaczenia konsekwencje filozoficzne.
W twierdzeniu XXIX, zdanie 204, znajduje si nastpujce wyraenie: inter
substantias fixas et inter substantias sectas in tempore. W polskim tekcie przetumaczono to
w taki sposb: midzy substancjami trwaymi a substancjami pocitymi w czasie. Ot O.
Bardenhewer przetumaczy ten fragment wprost z arabskiego inaczej (u Bardenhewera s.
111); zwischen den subsistirenden Vasen und den von der Zeit sich loslsenden Wesen.
Gdy wzgldnie dosownie przyoymy na jzyk polski tumaczenie Bardenhewera,
otrzymujemy nastpujcy tekst: midzy samodzielnie bytujcymi substancjami i przez czas
odczonymi substancjami. Dla terminu fixa Bardenhewer przyjmuje znaczenie
subsistirend, czyli bytujc. Sugestia jest mocna. Zanim jednak zapoznaem si z ni, ju
sam tekst aciski skania do tumaczenia fixa przez bytujca. Przyjcie jednak tego
znaczenia wprowadzao zamieszanie i nie pozwalao wyranie odrni wanego w tekcie
Ksigi znaczenia terminu esse. Jeeli esse trzeba tumaczy jako bytowanie, to nie
mona fixa odda przez bytujca. Z tego powodu zdecydowano si na zatrzymanie dla
terminu fixa znaczenia trwaa, a bytowanie konsekwentnie zwizano z terminem
esse. Bardenhewer tumaczy esse przez des Sein (s. 65, pierwsze zdanie twierdzenia
IV). Decyduje si wic na termin byt, co - wydaje si - jest jednak interpretacj tekstu.
Moe nie wyczuwajc rnic midzy znaczeniem terminw byt, bytowanie istnienie,

107

istota, Bardenhewer owiadcza na s. 194 swej ksiki, e fixio tumaczy przez Existenz
oder Subsistenz, a fixus przez subsistirend. Takie ustalenie jest potrzebne i informuje
czytelnika. Czy jednak uwzgldnia do subtelne odrbnoci midzy sytuacjami ontycznymi,
opisywanymi w Ksidze o przyczynach?
Dodajmy poza tym, e w zdaniu 207 Ksigi autor powtarza ujcie ze zdania 204 i
pisze, e inter substantias sectas in tempore et inter substantias sempiternas... Przeciwstawia
wic substancje pocite w czasie substancjom wiecznym. Autor Ksigi wyrnia wic trzy
rodzaje substancji: substancje trwae, substancje pocite w czasie i substancje wieczne. Czy
wic mona, jak sugeruje Bardenhewer, termin substancje trwae (inter substantias fixas)
tumaczy przez samodzielnie bytujce substancje (zwischen den subsistirenden
Wesen)? Przecie substancje wieczne take bytuj i tym bardziej bytuj samodzielnie!
Bardenhewer dla terminw sectas in tempore i sempiternas przyjmuje tumaczenie:
zwischen den zeitlichen Wesen, welche sich von der Zeit loslsen, und den immerwhrenden
Wesen (s. 112). Bardenhewer zamiast uywanego subsistirenden wprowadza teraz termin
zeitlichen. Uzyskuje przeciwstawienie: substancje czasowe i substancje ustawiczne,
cige. Owszem, nieatwo w przekadzie utrzyma zawsze te same znaczenia danych
terminw. W polskim przekadzie trudno byo konsekwentnie zachowa rnic np. midzy
fixa i stans. Centralne jednak terminy, takie jak esse, nie mog zagubi swego
podstawowego znaczenia. Nie mona wic fixa tumaczy jako bytujca, skoro to
znaczenie wie si z terminem esse. I tym bardziej nie mozna fixio tumaczy przez
istnienie (Existenz), skoro wiemy, e - jak to podkrela choby P. Duhem, czy H. D.
Saffrey - w Ksidze o przyczynach nie pojawia si zagadnienie i termin istnienie. Fixio
wic musi oznacza trwao, a fixa musi znaczy trwaa.
Ustalenie znaczenia centralnych terminw dla treci Ksigi, jak np. terminu esse,
wymagao analiz gwnie filozoficznych, pozwalajcych odpowiednio nazwa po polsku ten
stan bytowy, o ktrym mwi autor Ksigi. Zorientowanie si dokadne w jego
rozumieniach wymaga jednak terenu, ktrym byaby osobna ksika, powicona analizie czy
skomentowaniu problemw, zawartych w Ksidze o przyczynach. Na etapie podjtych
informacji o stanie bada nad Ksig mona byo zreferowa tylko niektre, dyskusyjne w
literaturze filozoficznej problemy z zakresu metafizyki, prezentowanej przez Ksig o
przyczynach.

108

CZ DRUGA

109

LIBER DE CAUSIS

KSIGA O PRZYCZYNACH

Tumaczenie: Zofia Brzostowska, Mieczysaw Gogacz

Przypisy, sownik, bibliografia: Mieczysaw Gogacz

I. Omnis causa primaria plus est influens super

I. Kada znakomitsza przyczyna wicej rozlewa

causatum suum quam causa universalis secunda.

(mocy) na swj skutek ni powszechna przyczyna

druga.

1. Omnis causa primaria plus est influens

1. Kada znakomitsza przyczyna wicej rozlewa

super causatum suum quam causa universalis

(mocy) na swj skutek183 ni powszechna

secunda.

przyczyna druga.

2. Cum ergo removet causa universalis

2. Gdy bowiem powszechna przyczyna druga

secunda virtutem suam a re, causa universalis

pozbawia

prima non aufert virtutem suam ab ea.

przyczyna pierwsza nie zabiera jej swojej mocy.

3. Quod est quia causa universalis prima agit

3. Jest tak dlatego, e powszechna przyczyna

in causatum causae secundae, antequam agat

pierwsza dziaa na to, co (zostao) przez

in ipsum causa universalis secunda quae

przyczyn drug uprzyczynowane, zanim na ten

sequitur ipsam.

skutek oddziaa powszechna przyczyna druga,

rzecz

swojej mocy,

powszechna

ktra nastpuje po pierwszej.

4. Cum ergo agit causa secunda, quae

4. Gdy wic przyczyna druga, ktra wystpuje

sequitur, causatum, non excusat ipsius actio a

pniej, sprawia skutek, jej dziaanie nie

causa prima quae est supra ipsam.

wyklucza przyczyny pierwszej, ktra jest ponad

ni.

5. Et quando separatur causa secunda a

5. I kiedy przyczyna druga oddziela si od

causato, quod sequitur ipsam, non separatur

skutku, ktry po niej nastpuje, nie oddziela si

ab eo prima quae est supra ipsam, quoniam

od niego pierwsza, znajdujca si nad ni,

183

Dla terminu causatum przyjmuje si ze wzgldw stylistycznych dwazamienne tumaczenia: skutek i to,
co uprzyczynowane. W zdaniu np. 3 wyraenie dziaa na skutek (agit in causatum), mogoby wprowadzi
niejasno: nie chodzi tu o dziaanie wskutek czego, lecz o wpyw na to, co uprzyczynowane.

110

est causa ei [...].

poniewa jest jego184 przyczyn [...].

6. Et nos quidem exemplificamus illud per

6. Przedstawiamy to na przykadzie bytowania 185

esse et vivum et hominem.

i tego, co ywe186, i czowieka.

7. Quod est quia oportet ut sit res esse in

7. Jest tak dlatego, e trzeba, aby rzecz bya

primis, deinde vivum, postea homo.

najpierw bytowaniem, nastpnie czym ywym,

pniej czowiekiem.

8. Vivum ergo est causa hominis propinqua;

8. Co wic ywego jest blisz przyczyn

et esse, causa eius longinqua.

czowieka; a bytowanie - jego przyczyn dalsz.

9. Esse ergo vehementius est causa homini

9. Bytowanie wobec tego jest w wikszym

quam vivum, quoniam est causa vivo quod

stopniu przyczyn czowieka ni co ywego,

est causa homini.

poniewa jest przyczyn czego ywego, ktre

jest przyczyn czowieka.

10. Et similiter, quando ponis rationalitatem

10. I podobnie, gdy zaoysz, e rozumno jest

causam homini, est esse vehementius causa

przyczyn czowieka, to bytowanie jest w

homini quam rationalitas, quoniam est causa

wikszym stopniu przyczyn czowieka ni

causae eius.

rozumno

poniewa

jest

przyczyn

jego

przyczyny.
11. Et illius quod dicimus significatio est

11. A sens187 tego, o czym mwimy, jest taki, e

quod quando tu removes virtutem rationalem

kiedy pozbawiasz czowieka rozumnej mocy, nie

ab homine, non remanet homo sed remanet

pozostaje czowiekiem, lecz pozostaje czym

vivum, spirans, sensibile.Et quando removes

ywym, oddychajcym, obdarzonym zmysami.

ab eo vivum, non remanet vivum sed remanet

A kiedy oddzielasz od niego to, co ywe, nie

esse, quoniam esse non removetur ab eo, sed

pozostaje

removetur

bytowaniem, poniewa bytowanie nie zostao mu

vivum;

quoniam

causa

non

czym

remanet

ergo

poniewa przyczyna nie przestaje dziaa po

individuum non est homo, est animal et, est

oddzieleniu si jej skutku, pozostaje wic

esse tantum.

bytowanie czowieka. Gdy wic jednostka nie

esse.

Cum

jest

czowiekiem,

jest

to,

pozostaje

odebrane;

homo

odebrane

lecz

removetur per remotionem causati sui,

ergo

zostao

ywym,

czym

co

ywe;

ywym

obdarzonym zmysami, a jeeli nie jest czym

184

Uszkodzony w tym miejscu tekst aciski nie pozwala rozstrzygn, czy zaimek ei odnosi si do
causatum, czy do causa. Rozstrzyga si zagadnienie wic ei z causatum, poniewa w zdaniu jest
podkrelony zwizek przyczyny pierwszej wanie ze skutkiem (non separatur ab eo prima). (Nawiasy
kwadratowe wprowadzi edytor tekstu aciskiego, nawiasy okrge pochodz od tumacza).
185
esse tumaczy si przez bytowanie. Prb uzasadnienia takiego przekadu zawiera w tej ksice rozdzia
9 p t. Uwagi przygotowujce do zrozumienia esse.
186
Vivum nie mona tumaczy przez ycie, poniewa w zdaniu 104 wystpuje termin vita.
187
Significatio oddaje si w tym wypadku terminem sens. W innych zdaniach ze wzgldu na kontekst
significatio tumaczy si przez dowd (np. w zdaniu 23).

111

ywym obdarzonym zmysami188, jest tylko

bytowaniem.
12. Iam igitur manifestum estet planum quod

12. Wida wic ju cakiem wyranie, e dalsza

causa

plus

przyczyna pierwsza jest czym, co wicej

comprehendens et vehemendius causa rei

ogarnia, i jest w wikszym stopniu przyczyn

quam causa rei quam causa propinqua.

rzeczy ni przyczyna blisza.

13. Et propter illud fit eius operatio

13. I z tego powodu jej dziaanie jest silniej

vehementioris adhaerentiae cum re quam

zwizane z rzecz ni dziaanie przyczyny

operatio causae propinqua. Et hoc quidem

bliszej. A jest tak tylko dlatego, e rzecz

non fit secundum hoc , nisi quia res in primis

najpierw doznaje (dziaania) od mocy dalszej;

non patitur nisi a virtute longinqua; deinde

pniej, wtrnie doznaje (go) od mocy, ktra

patitur secundo a virtute quae est sub prima.

podlega pierwszej.

14. Et causa prima adiuvat secundam causam

14. A przyczyna pierwsza wspomaga przyczyn

super operationem suam, quoniam omnem

drug w jej dziaaniu, poniewa kade dziaanie,

operationem quam causa efficit secunda, et

ktre spenia przyczyna druga, spenia te pier-

prima causa efficit; verumtamen efficit eam

wsza przyczyna; spenia je jednak w inny

per modum alium, altiorem et sublimiorem.

sposb, wyszy i wzniolejszy.

15. Et quando removetur causa secunda a

15. I kiedy przyczyna druga oddala si od swego

causato suo, non removetur ab eo causa

skutku, nie oddala si od niego przyczyna

prima, quoniam causa prima est maioris et

pierwsza, poniewa przyczyna pierwsza jest

vehementioris adhaerentiae cum re quam

wicej i bardziej zwizana z rzecz ni

causa propinqua.

przyczyna blisza.

16. Et non figitur causatum causae secundae

16. A skutek wie si z przyczyn drug tylko

nisi per virtutem causae secundae nisi per

poprzez moc przyczyny pierwszej.

prima

longinqua

est

virtutem causae primae.

17. Quod est quia causa secunda quando facit

17. Jest tak dlatego, e gdy przyczyna druga

rem, influit causa prima quae est supra eam

sprawia rzecz, to przyczyna pierwsza, ktra jest

super illam rem de virtute sua, quare est

ponad przyczyn drug, rozlewa na t rzecz

supra adhaeret ei adhaerentia vehementi et

swoj moc, i z tego wzgldu wie si z ni

servat eam.

bardzo mocnymi wizami189 i j zachowuje.

18. Iam ergo manifestum est et planum quod

18. Wida wic ju cakiem wyranie, e

causa longinqua est vehementius causa rei

przyczyna dalsza jest w wikszym stopniu

quam causa propinqua quae sequitur eam, et

przyczyn rzeczy ni przyczyna blisza, ktra

quod ipsa influit virtutem suam super eam, et

nastpuje po niej, oraz e przyczyna dalsza

servat eam, et non separatur ab ea separatione

rozlewa swoj moc na rzecz i t rzecz

188

Unikajc terminu zwierz tumaczy si animal przez to, co ywe, obdarzone zmysami, zgodnie zreszt
z filozoficzn tradycj rozumienia tego terminu.
189
Zachowuje si tu wystpujcy w tekcie aciskim orientalizm powtarzajc wie (...) wizami. Por. zdanie
18.

112

suae causae propinquae, immo remanet inea

zachowuje, i nie oddziela si od niej po

et

oddzieleniu si jej przyczyny bliszej, owszem,

adhaeret

ei

adhaerentia

vehementi,

zostaje w niej i wie si z ni bardzo mocnymi

secundum quod ostendimus et exposuimus.

wizami, jak pokazalimy i wyoylimy.

II. Omne esse superius aut est superius aeternitate

II.

Kade

bytowanie

wysze

albo

przewysza

et ant ipsam, aut est cum aeternitate, aut est post

wieczno i jest przed ni, albo jest z wiecznoci, albo

aetemitatem et supra tempus.

jest po wiecznoci.

19. Omne esse superius aut est superius

19. Kade bytowanie wysze190 albo przewysza

aeternitate et ante ipsam, aut est cum

wieczno i jest przed ni, albo jest z

aeternitate, aut est post aeternitatem sed supra

wiecznoci, albo jest po wiecznoci.

tempus.
20. Esse vero quod est ante aeternitatem est

20. Bytowanie

wic,

ktre

jest

przed

causa prima, quoniam est causa ei.

wiecznoci, jest przyczyn pierwsz, poniewa

jest przyczyn wiecznoci.

21. Sed esse quod est cum aeternitate est

21. Lecz bytowanie, ktre jest z wiecznoci, jest

intelligentia quoniam est esse secundum,

inteligencj191,

[secundum habitudinem unam, unde non

bytowaniem [posiadajcym t jedn waciwo,

patitur neque destruitur.]

e nie doznaje (dziaania) i nie ulega niszczeniu].

22. Esse vero quod est post aeternitatem et

22. Bytowanie wic, ktre jest po wiecznoci a

supra tempus est anima, quoniam est in

przed czasem, jest dusz, poniewa jest na

horizonte

granicy: poniej wiecznoci i ponad czasem. 192

aeternitatis

inferius

et

supra

poniewa

jest

drugim

tempus.
23. Et significatio quod causa prima est ante

23. A dowodem na to, e przyczyna pierwsza

aeternitatem ipsam, est quod esse in ipsa est

znajduje si nawet przed wiecznoci, jest (fakt),

acquisitum.

e bytowanie wiecznoci jest czym nabytym.

24. Et dico quod omnis aeternitas est esse,

24. I twierdz, e kada wieczno jest

sed non omne esse est aeternitas. Ergo esse

bytowaniem, lecz nie kade bytowanie jest

est plus commune quam aeternitas. - Et causa

wiecznoci.

prima

powszechniejszym ni wieczno. A przyczyna

est

supra

aeternitatem,

quoniam

Bytowanie

wic

jest

czym

pierwsza jest ponad wiecznoci, poniewa

aeternitas est causatus ipsius.

wieczno jest jej skutkiem.

25. A inteligencja [nakada si] na wieczno lub

25. Et inteligentia [apponitur vel] parificatur

. Por. w czci Stan bada rozdzia 9, uwagi o esse superius i o enter ens.
Intelligentia w Ksidze o przyczynach wedug wyjanie A.Pattina, Le Liber de causis, s.7,
odpowiadajce arabskiemu achili oznacza bytowanie czysto duchowe, przewyszajce aniow i dusze, lecz
nisze od przyczyny pierwszej.
192
Naley zwrci uwag, e wyraenie na granicy jest tumaczeniem sawnego sformuowania i problemu
anima... in horizonte.
190
191

113

aeternitati, quoniam extenditur cum ea; et

jest jej rwna, poniewa rozciga si (tak daleko)

non alteratur neque destruitur.

jak ona; i nie zmienia si ani nie niszczeje.

26. Et anima annexa est cum aeternitate

26. A dusza jest zwizana z wiecznoci niej,

inferiusquoniam

susceptibilior

poniewa bardziej ni inteligencja podlega

impressionis quam intelligentia, et es supra

odciniciu i jest ponad czasem, poniewa jest

tempus, quoniam est causa temporis.

przyczyn czasu.

est

III. Omnis anima nobilis tres habet operationes;

III. Kada dusza doskonaa spenia trzy dziaania;

[nam ex operibus eius est] operatio animalis et

[bowiem do jej dziaa naley] dziaanie duchowe, i

operatio intellectibilis et operatio divina.

dziaanie umysowe, i dziaanie boskie.

habet

27. Kada dusza doskonaa193 spenia trzy

operationes: [nam ex operibus eius est]

dziaania; [bowiem do jej dziaa naley]

operatio animalis et operatio intellectibilis et

dziaanie duchowe194, i dziaanie umysowe, i

operatio divina.

dziaanie boskie.

28. Operatio autem divina est quoniam ipsa

28. Dziaanie

parat naturam cum virtute quae est in ipsa a

przysposabia ono natur moc, ktra pochodzi w

causa prima.

niej (naturze) od przyczyny pierwszej.

29. Eius autem operatio intellectibilis est

29. Jej dziaanie umysowe polega na tym, e zna

quoniam

ona rzecz moc inteligencji, ktra jest w niej.

27.

Omnis

anima

ipsa

nobilis

scit

res

tres

per

virtutem

boskie

polega

na

tym,

intelligentiae quae est in ipsa.

30. Operatio autem eius animalis est quoniam

30. Jej dziaanie duchowe polega na tym, e

ipsa movet corpus primum et omnia corpora

porusza ona ciao pierwsze i wszystkie ciaa

et naturalia, quoniam ipsa est causa motus

naturalne, poniewa jest ona przyczyn ruchu

corporum et causa operationes naturae.

cia oraz przyczyn dziaania natury.

31. Et non efficit anima has operationes nisi

31. A dusza tylko dlatego sprawia te dziaania, e

quoniam ipsa

jest odbiciem195 mocy wyszej.

est exemplum superioris

virtutis.
32. Quod est quia causa prima creavit esse

32. Jest tak dlatego, e przyczyna pierwsza

animae mediante intelligentia, et propter illud

stworzya bytowanie duszy poprzez inteligencj i

facta

est

anima

efficiens

operationem

tego

powodu

dusza

staa

divinam.

sprawiajcym dziaanie boskie.

33. Postquam ergo creavit causa prima esse

33.

193

Gdy

wic

przyczyna

si

czym
pierwsza

Termin nobilis oznaczajcy, e co jest sawne, znane, znakomite, szlachetne, tumaczy si przez
doskonaa, lecz nie w sensie wartoci moralnej; chodzi o podkrelenie, e anima nobilis jest bliej
przyczyny pierwszej ni dusze nisze.
194
Operatio animalis tumaczy si przez duchowe idc za sugesti A. Pattina, s. 52, ktry powoujc si na
Alberta Wielkiego i Dominika Gundisalwi stwierdza, e w Ksidze o przyczynach animalis wie si z
anima, a nie z animal. Por. w tekcie Ksigi zdanie 88: animalis wie si tam wanie z anima.
195
Exemplum tumaczy si tu przez odbicie, a nie przez wzr, poniewa w kontekcie sowo to wskakuje
na skutek a nie na przyczyn. Zagadnienie exemplum por. w zdaniach 115-119.

114

stworzyabytowanie duszy,

animae, posuit eam sicut [stramentum]

uczynia j dla
196

intelligentiae inquod efficiat operationes

inteligencji jakby [podoem] , wobec ktrego

suas.

mogaby sprawia swoje dziaanie.

34. Propter illud ergo anima intellectibilis

34. Z tego wic powodu dusza umysowa

efficit operationem intelligentiae, facta est

sprawia dziaanie umysowe. I poniewa dusza

inferioris

przyjmuje odcinicie inteligencji, spenia nisze

operationis

quam

ipsa

in

dziaa nie ni (waciwe inteligencji) odciskanie

impressione sua in id quod est sub ipsa.

w tym, co jest pod ni.

35. Quod est quia ipsa non imprimit in res

35. Jest tak dlatego, e dusza (dokonuje)

nisi per motum, scilicet quia non recipit quod

odcinicia w rzeczy tylko przez ruch; znaczy to,

est sub ea operationem eius nisi ipsa moveat

e przyjmuje jego dziaanie, ktre jest pod ni,

ipsum. Propter hanc ergo causam fit quod

tylko wtedy, gdy sama spowoduje ruch. Dziki

anima movet corpora; de proprietate namque

wic tej przyczynie jest tak, e dusza porusza

animae est ut vivificet corpora, quando influit

ciaa; waciwoci bowiem duszy jest to, e

super ea virtutem suam, et directe producit ea

oywia ciaa, gdy rozlewa na nie swoj moc i

ad operationem rectam.

prowadzi je prosto do waciwego dziaania.

36. Manifestum eest igitur nunc quod anima

36. Wida wic teraz, e dusza spenia trzy

habet

dziaania;

tres

operationes,

quoniam

habet

poniewa

ma

potrjn

moc:

virtutes tres: scilicet virtutem divinam et

mianowicie moc bosk, i moc inteligencji, oraz

virtutem

virtutem eius

moc swej istoty, co czym mwilimy i co

narravimus

wykazalimy.

intelligentiae

essentiae,secundum

et

quod

et

ostendimus.

IV. Prima rerum creatarum est esse et non est ante

IV. Pierwsze z rzeczy stworzonych jest bytowanie i nie

ipsum creatum aliud.

ma nic innego stworzonego przed nim.

37. Prima rerum creatarum est esse et non est

37.

Pierwsze

rzeczy

stworzonych

jest

ante ipsum creatum aliud.

bytowanie i nie ma nic innego stworzonego

przed nim.

38. Quod est quia esse est supra sensum et

38. Jest tak dlatego, e bytowanie jest ponad tym,

supra animam et supra intelligentiam, et non

co

est post causam primam latius neque prius

inteligencj; i po przyczynie pierwszej nie ma

creatum ipso.

niczego peniej ni ono i wczeniej stworzonego.

39. Propter illud ergo factum est superius

39. Z tego wic powodu stao si czym

creatis rebus omnibus et vehementius unitum.

wyszym ni wszystkie rzeczy stworzone i

zmysowe,

ponad

dusz,

ponad

czym w wikszym stopniu.

196

Stramentum; dosownie tumaczc dusza jest jakby podcik inteligencji i siodem (a wic terenem)
jej dziaa.

115

40. Et non est factum ita nisi propter suam

40. A stao si takie tylko ze wzgldu na swoj

propinquitatem esse puro et uni et vero in

blisko wobec czystego, jednego i prawdziwego

quo non est multitudo aliquorum modorum.

bytowania, w ktrym nie ma adnych odmian

wieloci.

41. Et esse creatum quamvis sit unum tamen

41. I bytowanie stworzone chocia jest jedno,

multiplicatur, scilicet quia ipsum recipit

mnoy si jednak, mianowicie dlatego, e

multiplicitatem.

przyjmuje on zwielokrotnienie.

42. Et ipsum quidem non est factum multa

42. I ono wanie jest uczynione wieloci jako

nisi quia ipsum, quamvis sit simplex et non

to oto (bytowanie), (i) chocia jest proste i nie

sit in creatis simpliciter eo, tamen est

ma wrd stworze nic od niego prostszego,

compositum ex finito et infinito.

jednak jest zoone z tego, co skoczone i

nieskoczone.

43. Quod est quia omne quod ex eo sequitur

43. Jest tak dlatego, e wszystko, co z niego idzie

causam

est]

po przyczynie pierwszej, jest achili, (to

intelligentia, completa et ultima in potentia et

znaczy) inteligencj, zupen i ostateczn w

reliquis bonitatibus.

monoci oraz pozostaych dobrach.

44. Et formae intellectibiles in ipso sunt

44. A zawarte w nim formy umysowe s

latiores et vehementius universales. Et quod

rozleglejsze i w wikszym stopniu powszechne.

ex eo est inferius est intelligentia iterum,

A to, co z niego jest niej, jest rwnie

verumtatem est sub illa intelligentia in

inteligencj, jest jednak pod t inteligencj

complemento et virtute et bonitatibus. Et non

dodatkiem, tak co do mocy, jak i co do dobra. A

sunt formae intellectibiles in illa ita dilatatae

formy

sicut est earum latitudo in illa intelligentia. Et

rozprzestrzenione, jak ich rozlego w tej

esse quidem creatum primum est intelligentia

inteligencji. Wprawdzie pierwsze bytowanie

totum, verumtatem intelligentia in ipso est

stworzone jest cae inteligencj, to jednak (ta) w

diversa per modum quem diximus.

nim inteligencja jest (od niego) rna w sposb,

primam

est

achili

[id

umysowe

nie

niej

tak

ktry omwilimy.
45. Et quia diversificatur intelligentia, fit illic

45. A poniewa rnicuje si inteligencja, (to i)

forma intellectibilis diversa. Et sicut ex forma

zmienia si w niej forma umysowa. I jak z

una, propterea quod diversificatur, in mundo

jednej formy, poniewa si rnicuje, pochodz

inferiori proveniunt individua infinita in

w wiecie niszym nieskoczone w iloci

multitudine, similiter ex esse creato primo,

jednostki, tak podobnie z pierwszego bytowania

propterea

stworzonego, z tej racji e si rnicuje, zjawiaj

quod

diversificatur,

apparent

formae intellectibiles infinite.

si w nieskoczonej iloci formy umysowe.

46. Verumtatem, quamvis diversificentur non

46. Jednak, chocia si rnicuj, nie oddzielaj

seiunguntur ab invicem, sicut est seiunctio

si wzajemnie (od siebie), tak jak oddzielaj si

individuorum.

jednostki.

47. Quod est quoniam ipsae uniuntur absque

47. Jest tak, poniewa cz si one bez

116

corruptione et separantur absque seiunctione,

rozpadania, a oddzielaj si bez odczania,

quoniam sunt unum habens multitudinem et

poniewa s jednoci zawierajc wielo i (s)

multitudo in unitate.

wieloci w jednoci.

48. Et intelligentiae primae influunt super

48. A inteligencje pierwsze rozlewaj na

intelligentias

quas

inteligencje drugie dobra, ktre otrzymuj od

intendunt

przyczyny pierwszej, i zmierzaj do tych dbr, a

recipiunt

secundas
causa

bonitates

prima,

et

ostatnie z nich osign.

bonitates in eis usquequo consequuntur

ultimam earum.

(V). Intelligentiae superiores primae imprimunt

(V). Pierwsze inteligencje wysze odciskaj formy

formas stantes.

stae. Inteligencje drugie odciskaj formy powtarzalne.

Intelligentiae autem secundae

imprimunt formas declines.

49. Intelligentiae superiores primae, quae

49. Pierwsze inteligencje wysze, ktre nastpuj

sequuntur causam primam, imprimunt formas

po pierwszej przyczynie, odciskaj formy drugie,

secundas, stantes, quae non destruuntur ita ut

stae, ktre nie niszczej tak, aby byo konieczne

sit

powtarzanie

necessarium

iterare

eas

vice

alia.

ich

po

raz

drugi.

Natomiast

Intelligentiae autem secundae imprimunt

inteligencje drugie odciskaj formy powtarzalne,

formas declines, separabiles, sicut est anima.

dajce si odczy, takie jak dusza.

50.

50.

Ipsa

namque

est

ex

impressione

Ona

bowiem

powstaje

odcinicia

intelligentiae secundae quae sequitur esse

inteligencji drugiej, ktra nastpuje niej po

creatum inferius.

bytowaniu stworzonym.

51. Et non multiplicantur animae nisi per

51. Dusze mno si tylko w taki sposb, w jaki

modum quo multiplicantur intelligentiae.

mno si inteligencje. Jest tak dlatego, e

Quod est quia esse animae iterum habet

bytowanie duszy jednak jest skoczone, lecz to,

finem, sed quod ex eo est inferius est

co z niego jest niej, jest nieskoczone.

infinitum.
52. Igitur animae quae sequuntur alachili [id

52. Dusze wic, ktre nastpuj po "alachili", [to

est] intelligentiam, sunt completae, perfectae,

znaczy] inteligencji, s zupene, doskonae, o

paucae declinationis et separationis; et anima

maym stopniu powtarzalnoci i oddzielenia; a

quae

in

dusze, ktre nastpuj po bytowaniu niszym, s

complemento et decplinatione sub animabus

pod duszami wyszymi dodatkiem i czym

superioribus.

powtarzalnym.

53. Et anima superiores influunt bonitates,

53. A dusze wysze rozlewaj na dusze nisze

quas recipiunt ab intelligentia, super animas

dobra, ktre otrzymuj od inteligencji.

sequuntur

esse

inferius

sunt

inferiores.
54. Et omnis anima recipiens ab intelligentia

54. I kada dusza, otrzymujca wicej mocy od

virtutem plus, est super impressionem fortior,

inteligencji, jest silniejsza w odciskaniu, a to, co

117

et quod impressum est ab ea est fixum, stans,

zostao przez ni odcinite, jest trwae, stae, i

et est motus eius motus aequalis, continuus.

jego ruch jest ruchem rwnym, cigym. Ta

Et illa in qua ex ea est virtus intelligentiae

natomiast, w ktr (przesza) z tamtej mniejsza

minus, est in impressione sub animabus

moc inteligencji, jest w odciskaniu poniej dusz

primis, et est quod ab ea impressum est

pierwszych, i to, co sama odcinie, jest sabe,

debile, evanescens, destructibile.

znikome, zniszczalne.

55. Verumtamen, quamvis sit ita, tamen

55. A jednak, chocia jest taka, trwa dziki

permanent per generationem.

rodzeniu.

56. Iam ergo ostensum est quare factae sunt

56. Ju wic wykazano, dlaczego powstao wiele

formae intellectibiles multae, et non est esse

form umysowych, i e bytowanie jest tylko

nisi unum, simplex, et quare factae sunt

jedno, proste, oraz dlaczego powstao wiele dusz,

multae

sunt

z ktrych jedne s silniejsze od jakich innych, i

fortiores aliis quibusdam, et esse earum est

e ich bytowanie jest jedno, proste, w ktrym nie

unum, simplex, in quo non est diversitas.

ma rnorodnoci.

animae,

quarum

quaedam

V (VI). Causa prima superior est omni narratione.

(VI).

Przyczyna

pierwsza

wymyka

si

wszelkiemu okrelenia

57. Causa prima superior est omni narratione.

57. Przyczyna pierwsza wymyka si wszelkiemu

Et non deficiunt linguae a narratione eius nisi

okreleniu. I nie wystarczy sw do jej okrelenia

propter narrationem esse ipsum, quoniam

gwnie wtedy, gdy prbujemy okreli jej

ipsa est supra omnem causam et non narratur

bytowanie, poniewa jest ona ponad kad

nisi per causas secundas quae illuminantur a

przyczyn, a mona j okreli tylko przez

lumine causae primae.

przyczyny drugie, ktre s owietlane wiatem

przyczyny pierwszej.

58. Quod est quoniam causa prima non cessat

58. Jest tak, poniewa przyczyna pierwsza nie

illuminare causatum suum et ipsa non

przestaje owietla swego skutku,a sama nie jest

illuminatur a lumine alio, quoniam ipsa est

owietlana innym wiatem, poniewa ona jest

lumen purum supra quod non est lumen.

czystym wiatem, ponad ktrym nie ma wiata.

59. Ex illo ergo facta est prima sola cuius

59. Z niego wic zostaa utworzona sama

deficit narratio; et non est ita nisi quia supra

pierwsza, ktrej nie mona wypowiedzie; a jest

ipsam non est causa per quam cognoscatur,

tak dlatego, e ponad ni nie ma przyczyny,

przez ktr byaby poznana.

60. quia omnis quidem res non cognoscitur et

60. Bo przecie kad rzecz poznaje si i okrela

narratur nisi ex ipsa causa sua. Cum ergo res

jedynie przez sam jej przyczyn. Gdy wic

est causa tantum et non est causatum, non

rzecz jest tylko przyczyn i nie jest skutkiem, nie

scitur per causam primam, neque narratur

jest poznawana przez przyczyn pierwsz, ani

quoniam est superior narratione, neque

okrelana, poniewa wymyka si okreleniu, i

118

consequitur eam loquela.

nie mona jej omwi.

61. Quod est quia narratio non fit nisi per

61. Jest tak dlatego, e okrelanie dokonuje si

loquelam, et loquela per intelligentiam, ei

tylko dziki mwieniu, a mwienie dziki

intelligentia per cogitationem, et cogitatio per

rozumieniu197, a rozumienie dziki myleniu, a

meditationem, et meditatio per sensum.

mylenie dziki rozwaaniu, a rozwaanie dziki

Causa autem prima est supra res omnes,

doznawaniu

quoniam est causa eis; propter illud ergo fit

pierwsza

quod ipsa non cadit sub sensu et meditatione

poniewa jest ich przyczyn; z tego wic powodu

et cogitatione et intelligentia et loquela; non

dzieje si to, e nie podpada ona ani pod

est ergo narrabilis.

odczuwanie, ani rozwaanie, ani mylenie, ani

zmysowemu.

jest

ponad

Ot

wszystkimi

przyczyna
rzeczami,

rozumienie, ani mwienie; nie mona wic jej

okreli.
62. Et dico iterum quod res, aut est sensibilis

62. I rwnie powtarzam, e rzecz albo jest

et cadit sub sensu, aut est meditabilis et cadit

poznawalna zmysami i podpada pod zmysy,

sub meditatione, aut est fixa stans secundum

albo

dispositionem unam et est intellectibilis, aut

rozwaanie, albo jest trwaa (i) staa dziki jednej

convertibilis vel destructibilis cadens sub

waciwoci i mona j zrozumie, albo (jest)

generatione et corruptione et ens cadens sub

zmienna lub zniszczalna, podpadajca pod

cogitatione. Et causa prima est supra res

rodzenie oraz rozpadanie, i podpada pod

intellectibiles

res

mylenie. A przyczyna pierwsza jest ponad

destructibiles, quapropter non cadunt super

wiecznymi rzeczami umysowymi oraz ponad

eam sensus neque meditatio neque cogitatio

rzeczami zniszczalnymi, i z tego powodu nie

neque intelligentia.

dosigaj jej zmysy, ani rozwaanie, ani

sempiternas

et

supra

daje

si

rozwaa

podpada

pod

mylenie, ani rozumienie.

63. Et ipsa quidem non sigtnificatur nisi ex

63. I mona j wykaza na podstawie przyczyny

causa secunda quae est intelligentia et non

drugiej, ktr jest inteligencja, a imi jej

nominatur per nomen causati sui primi nisi

pierwszego skutku mona do niej odnie tylko

per modum altiorem et meliorem, quoniam

w sposb wyszy i lepszy, poniewa to, co

quod

iterum,

naley do skutku, naley rwnie do przyczyny,

verumtatem per modum sublimiorem et

lecz jednak w sposb wzniolejszy, i lepszy, i

meliorem et nobiliorem, sicut ostendimus.

szlachetniejszy, jak pokazalimy.

est

causati

est

causae

VI (VII). Intelligentia est substantia quae non

VI.(VII). Inteligencja jest substancj niepodzieln.

dividitur.
64. Inteligencja jest substancj, ktra si nie

64. Intelligentia est substantia quae non

197

W tym wypadku, w wyraeniu laquela per intelligentiam, termin intelligentia nie oznacza oddzielonej
substancji umysowej.

119

dividitur.

dzieli.

65. Quod est quia si non est cum magnitudine

65. Jest tale dlatego, e jeeli nie ma wielkoci,

neque corpus neque movetur, tunc procul

ani ciaa, ani nie jest w ruchu, to bez wtpienia

dubio non dividitur.

nie ulega podziaowi.

66. Et irum omne divisibile non dividitur nisi

66. I rwnie wszystko, co jest podzielne, dzieli

aut in multitudinem aut in magnitudinem aut

si albo co do iloci, albo co do wielkoci, albo co

in motum suum.

do swego ruchu.

67. Cum ergo res est secundum hanc

67. Gdy wic rzecz posiada t waciwo,

dispositionem, est sub tempore, quoniam non

podlega

recipit divisionem nisi in tempore. Et

podziaowi tylko w czasie. A inteligencja nie jest

intelligentia quidem non est in tempore,

w czasie, jest raczej (zwizana) z wiecznoci; z

immo est cum aeternitate; quapropter facta

tego powodu jest wysza i doskonalsza od

est altior et superior omni corpore et omni

kadego ciaa i od kadej wieloci. Dlatego,

multitudine. Quod si inveniatur in ea

gdyby znalaza si w niej wielo, to znalazaby

multitudo, non invenitur nisi quasi res

si jako co jednego198. Gdy wic inteligencja

existens una. Cum ergo intelligentia sit

bytuje w taki sposb, zupenie nie podlega

secundum hunc modum, penitus divisionem

podziaowi.

czasowi,

poniewa

poddaje

si

non recipit.
68. Et significatio [quidem] illius est reditio

68. A dowodem tego jest jej powracanie do swej

sui super essentiam suam, scilicet quia non

istoty, poniewa przecie nie rozciga si wraz z

extenditur cum re extensa, ita ut sit una

rzecz rozcig tak, aby bya jedn z jej granic

suarum extremitatum secunda ab alia.

rn od innej.

69. Quod est quia quando vult scientiam rei

69. Jest tak dlatego, e kiedy chce wiedzy rzeczy

corporalis [...] non extenditur cum ea, sed

cielesnej [...], nie staje si z ni rozciga199, lecz

ipsa stat fixa secundum suam dispositionem;

pozostaje trwaa zgodnie ze sw waciwoci;

quoniam est forma a qua non pertransit

jest bowiem form, z ktrej nic nie ubywa. A

aliquid. Et corpora quidem non sunt ita.

ciaa takie nie s.

70. Et significatio [...] quod intelligentia non

70. I dowodem [...], e inteligencja nie jest

est corpus neque dividitur eius substantia et

ciaem, i e nie dzieli si jej substancja, ani jej

operatio eius, est quod utraeque sunt res una.

dziaanie, jest to, e jedno i drugie jest czym

Et intelligentia quidem est multa propter

jednym. A inteligencji jest wiele ze wzgldu na

bonitates quae adveniunt ei a causa prima. Et

dobra, jakie jej przypadaj ze strony przyczyny

ipsa quamvis multiplicetur per hunc modum,

pierwszej. I sama, chocia w ten sposb si

57

Wyraenie quasi res existens una moe niepokoi swym egzystencjalnym terminem. Wiemy jednak, e w
Ksidze o przyczynach nie wystpuje zagadnienie istnienia. Termin existens oznacza tu wic raczej
potoczne jest w sensie znajduje si. W wielu rkopisach, przytoczonych przez A.Pattina, zamiast terminu
existens znajduje si termin sit.
199
A. Pattin, s. 63, podaje w przypisie pogld Idziego Rzymianina, e w niektrych tekstach Ksigi jest to
ujte negatywnie (nie jest rozciga), w innych pozytywnie (jest rozciga). I Idzi Rzymianin stwierdza w
zacytowanym przez Pattina zdaniu, e obie wersje mona przyj.

120

tamen quia appropinquat uni, fit unum et non

mnoy, jednak, poniwa zblia si do jedni, staje

dividitur. Et intelligentia quidem non recipit

si jedni, i nie dzieli si. I inteligencja nie

divisionem quoniam est primum creatum

podlega

quod creatum est a causa prima, et unitas est

pierwszym stworzonym wrd tego, co stworzya

dignior ea quam divisio.

pierwsza przyczyna, i jedno bardziej jej

podziaowi,

poniewa

jest

czym

przystoi ni podzia.
quod

71. Ju wic sprawdzono, e inteligencja jest

intelligentia substantia est quae non est cum

substancj, ktra nie ma ani wielkoci, ani ciaa,

magnitudine neque corpus neque movetur per

ani poruszania si jakim ze sposobw ruchu

aliquem

ciaa: jest z tego wzgldu utworzona ponad

71.

Iam

ergo

verificatum

modorum

motus

est

corporei:

quapropter facta est supra tempus [et cum

czasem

[i

aeternitate], sicut ostendimus.

wykazalimy.

(razem)

wiecznoci],

jak

VII (VIII). Omnis intelligentia scit quod est supra se

VII (VIII). Kada inteligencja wie, co jest ponad ni i

et quod est sub se.

co jest pod ni.

72. Omnis intelligentia scit quod est supra se

72. Kada inteligencja wie, co jest ponad ni i co

et quod est sub se: verumtatem scit quod est

jest pod ni: jednak wie, co jest pod ni, bo jest

sub se quoniam est causa ei, et scit quod est

tego przyczyn, i wie, co jest ponad ni, poniewa

supra se quoniam acquirit bonitates ab eo.

od tego otrzymuje dobra.

73. Et intelligentia quidem est substantia

73. I inteligencja jest substancj umysow; na

intellectibilis; ergo secundum modum suae

sposb wic swojej substancji zna rzeczy, ktre

substantiae scit res quas acquirit desuper et

otrzymuje

res quibus est causa.

przyczyn.

74. Ergo ipsa discernit quod est supra eam et

74. Sama wic rozpoznaje to, co jest ponad ni, i

quod est sub ea, et scit quod illud quod est

to, co jest pod ni, oraz wie, e to, co jest ponad

supra se est causa ei et quod est sub ea est

ni, jest jej przyczyn, i e to, co jest pod ni, jest

causatum ab ea; et cognoscit causam suam et

jej skutkiem; i poznaje swoj przyczyn oraz swj

causatum suum per modum qui est causa

skutek

gry,

poprzez

i rzeczy,

sposb,

ktrych

jaki

jest

jest

tego

200

przyczyn , mianowicie na sposb swojej

eius, scilicet per modum suae substantiae.

substancji.
75. Et similiter omnis sciens non scit rem

75. I podobnie kady wiedzcy zna rzecz lepsz i

meliorem et rem inferiorem et deteriorem nisi

rzecz nisz oraz gorsz tylko na sposb swej

secundum modum suae substantiae et sui

substancji i swego bytowania, a nie na sposb,

esse, non secundum modum secundum quem

wedug ktrego s rzeczy.

res sunt.
200

Zauwamy, e A. Pattin s. 64, z wyraeniem per modum qui est causa eius wie dwa inne tumaczenia:
selon ce quelle est i in der Weise, in welcher sie selbst ist, czyli wedug tego, czym jest.

121

76. Et si hoc ita est, tunc procul dubio

76. A jeeli tak jest, to niewtpliwie dobra, ktre

bonitates

super

zstpuj na inteligencj od przyczyny pierwszej,

intelligentiam a causa prima, sunt in ea

s w niej umysowe, i podobnie rzeczy cielesne,

intellectibiles et similiter res corporeae

poznawalne

sensibiles sunt in intelligentia intellectibiles.

umysowe.

77. Quod est quoniam res quae sunt in

77. Jest tak, poniewa rzeczy, ktre s w

intelligentia non sunt impressiones ipsae,

inteligencji, nie s jej odciniciami, raczej s

immo

Et

przyczynami odcini. A dowodem tego jest to,

significatio illius est quod intelligentia ipsa

e sama inteligencja jest przyczyn rzeczy, ktre

est causa rerum quae sunt sub ea per hoc

s pod ni, z tego wzgldu, e jest inteligencj.

quod est intelligentia. Si ergo intelligentia est

Jeeli wic inteligencja jest przyczyn rzeczy

causa rerum per hoc quod est intelligentia,

przez to, e jest inteligencj, to bez wtpienia

tunc

przyczyny

quae

sunt

procul

descendunt

causae

dubio

impressionum.

causae

rerum

in

zmysami,

rzeczy

inteligencji

inteligencji

take

intelligentia sunt intellectibiles etiam.

umysowe.

78. Iam ergo manifestum est quod res supra

78. Ju wic jest jasne, e rzeczy ponad

intelligentiam et sub ea sunt per virtutem

inteligencj i pod ni s dziki mocy umysowej, i

intellectibilem et similiter res corporae cum

podobnie rzeczy cielesne zawierajce inteligencj

intelligentia

res

s umysowe, a rzeczy umysowe w inteligencji

sunt

s umysowe, poniewa jest ona przyczyn

intellectibiles, quoniam ipsa est causa causae

przyczyny ich bytowania; a poniewa sama

esse earum; et quoniam ipsa non apprehendit

poznaje tylko na sposb swej substancji, i

nisi per modum suae substantiae et ipsa, quia

poniewa jest inteligencj, poznaje (przy pomocy)

est

poznania umysowego rzeczy zarwno umysowe

intellectibiles

sunt
in

intelligentia,

apprehensione

intellectzibiles

et

intelligentia

apprehendit
intellectibili,

res
sive

jak i cielesne.

intellectibiles sint res sive corporeae.

VIII (IX). Omnis intelligentiae fixio et essentia est

VIII (IX). Kada trwao i istota inteligencji zale od

per bonitatem puram quae est causa prima.

czystej dobroci, ktra jest pierwsz przyczyn.

79. Omnis intelligentiae fixio et essentia est

79. Kada trwao i istota inteligencji zale od

per bonitatem puram quae est causa prima.

czystej dobroci, ktra jest pierwsz przyczyn.

80. Et virtus [quidem] intelligentiae est

80. [ot] moc inteligencji ma wiksz jedno

vehementioris unitatis quam res secundae

ni rzeczy drugie, ktre s po niej, poniewa nie

quae sunt post eam, quoniam ipsae non

s one zdolne do jej poznania. A ona jest tak

accipiunt cognitionem eius. Et non est facta

utworzona dlatego, e jest przyczyn tego, co jest

ita, nisi quia causa est ei quod est sub ea.

pod ni.

81. Et significatio eius est illud cuius

81. A dowodem tego jest to, co raz jeszcze

rememoramur: intelligentia est regens omnes

przypominamy: inteligencja rzdzi wszystkimi

122

res quae sunt sub ea per virtutem divinam

rzeczami, ktre s pod ni, poprzez moc bosk w

quae est in ea et per eam retinet res, quoniam

niej bdc i przez ni zachowuje rzeczy,

per eam est causa rerum; et ipsa retinet

poniewa przez ni jest przyczyn rzeczy; ona to

omnes res quae sunt sub ea et comprehendit

zachowuje wszystkie rzeczy, ktre s pod ni,

eas.

oraz je ogarnia.

82. Quod est quoniam omne quod est primum

82. Jest tak, poniewa wszystko, co jest dla

rebus est causa eis, est retinens illas res et

rzeczy pierwsze i (co jest) ich przyczyn,

regens eas et non evadit ab eo ex ipsis aliquid

zachowuje te rzeczy i rzdzi nimi, i nic z nich nie

propter

Ergo

wymyka si spod jego wpywu z powodu gboko

intelligentia est princeps rerum quae sunt sub

(sigajcej) jego mocy. Inteligencja wic jest

ea et retinens eas et regens eas, sicut natura

pierwsza wrd rzeczy, ktre s pod ni, i

regit res quae sunt sub ea per virtutem

zachowuje je oraz rzdzi nimi, tak jak natura

intelligentiae. Et similiter intelligentia regit

rzdzi rzeczami, ktre s pod ni, moc

naturam per virtutem divinam.

inteligencji. I podobnie inteligencja rzdzi natur

virtutem

suam

altam.

poprzez moc bosk.

83. Et intelligentia quidem non facta est

83. A inteligencja zachowuje rzeczy, ktre s po

retinens res quae sunt post eam et regens eas

niej, i rzdzi nimi oraz rozciga na nie swoj moc

et suspendens virtutem suam super eas, nisi

tylko

quoniam ipsae non sunt virtus substantialis

substancjaln, [raczej] sam jest moc mocy

ei,

substancjalnych, poniewa jest ich przyczyn.

[immo]

ipsa

est

virtus

virtutum

dlatego,

one

nie

jej

moc

substantialium, quoniam est causa eis.

84. Et intelligentia quidem comprehendit

84. Inteligencja wic ogarnia to, co zrodzone,

generata et naturam et horizontem naturae

oraz natur i granic natury, mianowicie dusz,

scilicet animam, nam ipsa est supra naturam.

bowiem ona jest ponad natur.

85.

continet

85. Jest tak dlatego, e natura zawiera 201 rodzenie,

generationem et anima continet naturam et

dusza zawiera natur, a inteligencja zawiera

intelligentia continet animam.

dusz.

86. Ergo intelligentia continet omnes res; et

86. Inteligencja wic zawiera wszyskie rzeczy;

non est facta intelligentia ita nisi propter

inteligencja zostaa tak utworzona tylko ze

causam primam quae supereminet omnibus

wzgldu

rebus, quoniam est causa intelligentiae et

przewysza wszystkie rzeczy, poniewa jest

animae et naturae et reliquis rebus.

przyczyn inteligencji, i duszy, i natury, i

Quod

est

quia

natura

na

przyczyn

pierwsz,

ktra

pozostaych rzeczy.
87.

Et

causa

quidem

prima

non

est

87. A przyczyna pierwsza nie jest ani inteligencj,

intelligentia neque anima neque natura, immo

an

est supra [intelligentiam et] animam et

[inteligencj i] dusz i natur, poniewa stwarza

201

dusz,

ani

natur,

raczej

jest

ponad

Continet tumaczy si przez zawiera, aby odrni tym terminem podobne znagczenie sowa
comprehendit, tumaczon tu przez ogarnia.

123

naturam, quoniam est creans omnes res.

wszystkie rzeczy. Inteligencji jednak stwarza

Verumtamen est creans intelligentiam absque

bezporednio202 a dusz i natur oraz pozostae

medio et creans animam et naturam et

rzeczy stwarza przez porednictwo inteligencji.

reliquas res, mediante intelligentia.

88. Et scientia quidem divina non est sicut

88. I wiedza boska nie jest taka, jak wiedza

scientia intellectibilis neque sicut ascientia

umysowa, ani jak wiedza duchowa, raczej jest

animalis,

ponad wiedz inteligencji i wiedz duszy,

immo

est

supra

scientiam

poniewa stwarza (kad) wiedz.

intelligentiae et scientiam animae, quoniam

est creans scientias.
89. Et quidem virtus divina est supra omnem

89. A zatem moc boska jest ponad wszelk moc

virtutem intellectibilem et animalem et

umysow i duchow oraz naturaln, poniewa

naturalem, quoniam est causa omni virtuti.

jest przyczyn kadej mocy.

90. Et intelligentia est habens yliathim

90. I inteligencj charakteryzuje yliathim 203,

quoniam est esse et forma et similiter anima

poniewa jest bytowaniem i form, podobnie te

est habens yliathim, et natura est habens

dusz

yliathim. Et causae quidem primae non est

harakteryzuje yliathim natur. A przyczyna

yliathim, quoniam ipsa est esse tantum.

pierwsza nie ma yliathim, poniewa jest ona

charakteryzuje

yliathim

oraz

tylko bytowaniem.
91. Quod si dixerit aliquis: necesse est ut sit

91. Gdyby kto powiedzia: jest konieczne, aby

yliathim,

est

byo yliathim, odpowiemy: yliathim jest

infinitum et individuum suum est bonitas

nieskoczonoci siebie, a jego swoisto stanowi

pura, influens super intelligentiam omnes

czysta

bonitates et super reliqua res mediante

wszystkie dobra i przez porednictwo inteligencji

intelligentia.

na pozostae rzeczy.

dicemus:

yliathim

suum

dobro

rozlewajca

na

inteligencj

IX (X). Kada inteligencja jest pena form.

IX (X). Omnis intelligentia plena est formis.

92. Omnis intelligentia plena est formis;

92. Kada inteligencja jest pena form; jednak

verumtatem

quae

spord inteligencji s te (rzeczy), ktre zawieraj

continent formas minus universales et ex eis

formy mniej powszechne, i spord nich s te,

sunt quae continent formas plus universales.

ktre zawieraj formy bardziej powszechne.

93. Quod est quoniam formae quoe sunt

93. Jest tak, poniewa formy, ktre s w niszych

intelligentiis

inteligencjach drugich w sposb szczegowy, w

ex

intelligentiis

secundis

sunt

inferioribus

per

modum particularem, sunt in intelligentiis

inteligencjach

primis per modum universalem; et formae

powszechny; i formy, ktre s w inteligencjach

202

pierwszych

sposb

Absque medio tumaczy si przez bezporednio. Peny sens tego wyraenia oznacza brak jakiego bytu,
stanowice go narzdzie lub co poredniczcego w stwarzaniu.
203
Por. w czci Stan bada rozdzia 11, pt. Czym jest yliathim? W zwizku z tym, e yliathim oznacza
zbiorczo, powszechno, wyraenie est habens tumaczy si tu przez charakteryzuje.

124

quae sunt in intelligentiis primis per modum

pierwszych w sposb powszechny, s w sposb

universalem sunt in intelligentiis secundis per

szczegowy w inteligencjach drugich.

modum particularem.
94. Et in primis inteligentiis est virtus magna,

94. A w pierwszych inteligencjach jest wielka

quoniam sunt vehementioris unitas quam

moc, poniewa s one w wikszym stopniu

intelligentiae secundae inferiores; et in

jednoci ni drugie inteligencje nisze; a w

intelligentiis

sunt

niszych inteligencjach drugich s mo sabsze,

minoris

poniewa maj mniej jednoci a wicej mnogoci.

95. Quod est quia intelligentiae quae sunt

95. Jest tak dlatego, e inteligencje, ktre s

propinquae uni, puro vero sunt minoris

blisko jedni, czystej prawdy, maj mniej iloci i

quantitatis et maioris virtutis, et intelligentiae

wiksz moc, od jedni, czystej prawdy, ma wicej

quae sunt longinquiores ab uno, puro vero

iloci i sabsz moc.

virtutes

secundis

debiles,

inferioribus

quoniam

sunt

unitatis et pluris multiplicitatis.

sunt pluris quantitatis et debilioris virtutis.

96. Et quia intelligentiae propinque [uni],

96. A poniewa inteligencje bliskie [jedni] czystej

puro vero sunt minoris quantitatis et maioris

prawdy maj mniej iloci a wicej mocy, wynika

virtutis,

quae

std, e formy, ktre pochodz z inteligencji

primis,

pierwszych, pochodz w jednakowy, powszechny

accidit

procedunt

inde

ex

ut

formae

intelleligentiis

procedant processione universali unita [...].

sposb204 [...].

97. Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus

97. My [zatem] ujmujemy to krcej i mwimy, e

quod formae quae adveniunt ex intelligentiis

formy, ktre przychodz z inteligencji pierwszych

primis secundis sunt debilioris processionis et

do

vehementioris separationis.

pochodzeniem a silniejszym oddzieleniem.

drugich,

charakteryzuj

si

sabszym

fit

quod

intelligentiae

98. Z tego powodu jest tak, e inteligencje drugie

proiciunt

visos

suos

super

kieruj swoje spojrzenie na form powszechn,

universalem formam, quae est in intelligentiis

ktra jest w inteligencjach powszechnych, i dziel

universalibus, et dividunt eam et separant

j oraz j wyodrbniaj, poniewa same mog

eam, quoniam ipsae non possunt recipere

przyj te formy w ich prawdzie i pewnoci tylko

illas

w sposb, wedug ktrego mog je przyj,

98.

Quapropter

secunduae

formas

certitudinem
secundum

secundum
earum,

quem

nisi

possunt

veritatem
per

et

[mianowicie przez wyodrbnienie i podzia.

modum

recipere

eas,

[scilicet per separationem et divisionem.

99. Et similiter aliqua ex rebus non recipit

99. I podobnie kada z rzeczy przyjmuje to, co

quod est supra eam nisi per modum

jest ponad ni, tylko w sposb, dziki ktremu

secundum quem potest recipere ipsum,] non

moe to przyj] a nie w sposb, w jaki jest

per modum secundum quem est res recepta.

(sama) rzecz przyjt.

204

Formae... procdant processione universali unita; Pattin przytacza nastpujce tumaczenie tego
zdania: procdent... selon une procession particulire, disperse.

125

X (XI). Omnis intelligentia intelligit res sempiternas

X (XI). Kada inteligencja pojmuje rzeczy wieczne,

quae non destruuntur neque cadunt sub tempore.

ktre nie niszczej, ani nie podlegaj czasowi.

100.

Omnis

intelligentia

intelligit

100. Kada inteligencja pojmuje rzeczy wieczne,

res

ktre nie niszczej, ani nie podlegaj czasowi.

sempiternas quae non destruuntur neque

cadunt sub tempore.
101. Quod est quoniam si intelligentia est

101. Jest tak, poniewa, jeeli inteligencja jest

semper quae non movetur, tunc ipsa est causa

zawsze tym, co nie jest poruszone, jest wtedy

rebus sempiternis quae non destruuntur [nec

przyczyn rzeczy wiecznych, ktre nie niszczej

permutantur] neque cadunt sub generatione et

[ani nie zmieniaj si], ani nie podlegaj rodzeniu

corruptione. Et intelligentia quidem non est

i rozpadaniu. I inteligencja jest taka tylko przez

ita, nisi quia intelligit rem per esse suum, et

to, e pojmuje rzecz swoim bytowaniem, a jej

esse suum est sempiternum quod non

bytowanie jest wieczne, bo nie ulega rozpadaniu

corrumpitur [...].

[...].

102. Cum ergo hoc sit ita, dicimus quod res

102. Skoro wic tak jest, mwimy, e rzeczy

destructibiles [...]

sunt ex corporeitate,

zniszczalne [...] s z cielesnoci, mianowicie z

scilicet ex causa corporea temporali, non ex

czasowej przyczyny cielesnej, (a) nie z wiecznej

causa intellectibili aeterna.

przyczyny umysowej.

XI (XII). Primorum omnium quaedam sunt in

XI (XII). Niektre spord (tych) wszystkich, ktre s

quibusdam per modum quo licet ut sit unum eorum

pierwsze, s w innych na sposb, ktry pozwala, aby

in alio.

bya z nich jedno w czym innym.

103. Primorum omnium quaedam sunt in

103. Niektre spord (tych) wszystkich, ktre s

quibusdam per modum quo licet ut sit unum

pierwsze, s w innych na sposb, ktry pozwala,

eorum in alio.

aby bya z nich jedno w czym innym.

104. Quod est quia in esse sunt vita et

104. Jest tak dlatego, e w bytowaniu jest ycie i

intelligentia,

inteligencja,

et

in

vita

sunt

esse

et

yciu

jest

bytowanie

intelligentia, et in intelligentia sunt esse et

inteligencja, a w inteligencji jest bytowanie i

vita.

ycie.

105. Verumtamen esse et vita in intelligentia

105. Jednak bytowanie i ycie s w inteligencji

sunt duae alachili, [id est] intelligentiae, et

dwiema "alachili", [to znaczy] inteligencjami, a

esse et intelligentia in vita sunt duae vitae, et

bytowanie oraz inteligencja s w yciu dwoma

intelligentia et vita in esse dunt duo esse.

(rodzajami) ycia, a inteligencja i ycie s w

bytowaniu dwoma bytowaniami.

106. Et illud [quidem] non est ita nisi quia

106. A jest to w taki sposb wtedy, gdy ktre z

unumqoudque primorum aut est causa aut

tych, ktre s pierwsze, jest albo przyczyn, albo

126

causatum. Causatum ergo in causa est per

skutkien. Skutek wic jest w przyczynie na

modum causae et causa in causato per

sposb przyczyny, a przyczyna w skutku jest na

modum causati.

sposb skutku.

107. Et nos [quidem] abbreviamus et dicimus

107. My [zatem] ujmujemy to krcej i mwimy,

quod res agens in rem per modum causae non

e rzecz dziaajca na rzecz na sposb przyczyny,

est in ea nisi per modum quo est causa eius,

jest w niej tylko w ten sposb, dziki ktremu jest

sicut sensus in anima per modum animalem,

jego przyczyn, tak jak zmys (jest) w duszy w

et

modum

sposb duchowy, a dusza w inteligencji w sposb

intellectibilem, et intelligentia in esse per

umysowy, a inteligencja w bytowaniu na sposb

modum essentialem, et esse primum in

bytowania, a bytowanie pierwsze w inteligencji w

intelligentia per modum intellectibilem, et

sposb umysowy, a inteligencja w duszy w

anima in sensu per modum sensibilem.

sposb dachowy, a dusza w zmyle w sposb

anima

in

intelligentia

per

zmysowy.
108. Et redeamus et dicamus quod sensus in

108. I powtarzamy i mwimy, e zmys w duszy,

anima et intelligentia in causa prima sunt per

a inteligencja w przyczynie pierwszej, s w

modos suos, secundum quod ostendimus.

sposb im waciwy, co wykazalimy.

XII (XIII). Omnis intelligentia intelligit essentiam

XII (XIII). Kada inteligencja pojmuje swoj istot.

suam.
109. Kada inteligencja pojmuje swoj istot.

109. Omnis intelligentia intelligit essentiam

suam.
110. Quod est quia intelligens et intellectum

110. Jest tak dlatego, e pojmujcy i to, co

sunt simul, cum ergo est intelligentia

pojmowane, s jednoczesne; gdy wic jest

intelligens et intelectum, tunc procul dubio

inteligencja pojmujca i to, co pojmowane, wtedy

videt essentiam suam.

bez wtpienia widzi swoj istot.

111. Et, quando videt essentiam suam, scit

111. A gdy widzi swoj istot, wie, e pojmuje

quod intelligit per intelligentiam essentiam

swoj istot przez inteligencj.

suam.
112. Et, quando scit essentiam suam, scit

112. A gdy zna swoj istot, zna pozostae rzeczy,

reliquas res quae sunt sub ea, quoniam sunt

ktre s pod ni, poniewa one z niej pochodz.

ex ea.
113. Verumtamen in ea sunt per modum

113. S w niej jednak w sposb umysowy. A

intellectibilem. Ergo intelligentia et res

wic inteligencja i rzeczy pojmowane s tym

intellectae sunt unum.

samym.

114. Quod est quia, si res intelectae et

114. Jest tak dlatego, e jeeli rzeczy pojmowane

intelligentia sunt unum, et intelligentia scit

i inteligencja s tym samym, a inteligencja zna

esse suum, tunc procul dubio quando scit

swoje bytowanie, to wtedy bez wtpienia, gdy zna

127

essentiam suam, scit reliquas res, et, quando

swoj istot, zna (take) rzeczy pozostae, a gdy

scit reliquas res, scit essentiam suam, quia,

zna rzeczy pozostae, zna swoj istot, poniewa

quando scit reliquas res, ipsa non scit eas nisi

gdy zna pozostae rzeczy, zna je tylko dlatego, e

quia sunt intellectae. Ergo intelligentia scit

s pojmowane. A wic inteligencja zna swoj

essentiam suam et scit res intellectas simul,

istot i zna jednoczenie rzeczy pojmowane, jak

sicut ostendimus.

wykazalimy.

XIII (XIV). In omni anima res sensibiles sunt per

XIII (XIV). W kadej duszy rzeczy zmysowe s w ten

hoc quod est exemplum eis, et res intellectibiles in

sposb, e jest (ona) ich wzorem, a rzeczy umysowe

ea sunt, quia scit eas.

s w niej (przez to), e je zna.

115. In omni anima res sensibiles sunt per

115. W kadej duszy rzeczy zmysowe s w ten

hoc

sposb, e jest (ona) ich wzorem, a rzeczy

quod

est

exemplum

eis,

et

res

intellectibiles in ea sunt, quia scit eas.

umysowe s w niej (przez to), e je zna.

116. Et non facta est ita nisi quia ipsa

116. A jest tak utworzona dlatego, e jest

expansa est inter res intellectibiles non

rozcignita midzy nieruchomymi rzeczami

moventur

umysowymi i midzy ruchomymi rzeczami

et

inter

res

sensibiles

quae

moventur.

zmysowymi.

117. Et quia anima sic est, fit quod imprimit

117. I poniewa dusza jest taka, dzieje si to, e

res corporeas, quapropter facta est causa

odciska rzeczy cielesne, (i) z tego powodu zostaa

corporum et facta est causata ex intelligentia

ustanowiona

quae est ante eam.

uprzyczynowana przez inteligencj, ktra jest

przyczyn

cia

zostaa

przed ni.
118. Res igitur quae imprimuntur ex anima,

118. Rzeczy wic, ktre zostay odcinite z

sunt in anima per intentionem exempli,

duszy, s w niej po to, aby by wzorem,

scilcet quia res sensibiles exemplificantur

mianowicie dlatego, e rzeczy zmysowe s

secundum exemplum animae, et res quae

odwzorowaniem wzoru, jakim jest dusza, a

cadunt supra animam, sunt in anima per

rzeczy, ktre spadaj na dusz, sa w duszy na

modum acquisitum.

sposb czego nabytego.

119. Cum ergo hoc sit ita, redeamus et

119. Skoro wic tak jest, powtarzamy i mwimy,

dicamus quod res sensibiles exemplificantur

e wszystkie rzeczy poznawane zmysami s w

secunudm exemplum animae, et res quae

duszy na sposb przyczyny, z powodu czego

cadunt supra animam, sunt in anima per

dusza jest przyczyn wzorcz.

modum acquisitum.
120. Et intelligo per animam virtutem

120. I przez dusz rozumiem moc czynic rzeczy

agentem res sensibiles,

zmysowe.

121. verumtamen virtus efficiens in anima

121. jednak moc sprawcza w duszy nie jest

non est materialis, et virtus corporea in anima

materialna, a moc cielesna w duszy jest

128

est spiritualis, et virtus imprimens in rebus

umysowa,

moc

(natomiast)

odciskajca

habentibus dimensiones et sine dimensione.

rzeczach majcych wymiary jest bez wymiaru.

122. Res autem intellectibiles in anima sunt

122. Rzeczy umysowe s w duszy w sposb

per modum accidentalem, scilicet quia res

przypadociowy205, dlatego e rzeczy umysowe,

intellectibiles quae non dividuntur sunt in

ktre nie dziel si, s w duszy w sposb

anima per modum divisibilem. Ergo res

podzielny. Rzeczy wic umysowe stanowice

intellectibiles unitae sunt in anima per

jedno s w duszy w sposb, ktry jest

modum qui multiplicatur, et res intellectibiles

zwielokrotniony, a rzeczy umysowe nieruchome

quae non moventur sunt in anima per modum

s w duszy na sposb ruchu.

motus.
123. Iam ergo ostensum est quod [...] res

123. Ju wic wykazano, e [...] rzeczy umysowe

intellectibiles et sensibiles sunt in anima,

i poznawane zmysami s w duszy, jednak rzeczy

verumtamen res sensibiles, corporeae, motae

poznawane zmysami, cielesne, ruchome, s w

sunt in anima

duszy

per

modum animalem,

sposb

duchowy,

umysowy,

res

powodujcy jedno, natomiast rzeczy umysowe,

intellectibiles, unitae, quiescentes, sunt in

stanowice jedno, uspokojone, s w duszy na

anima

sposb zwielokrotnienia wedug ruchu [...].

spiritualem,

per

unitum,

modum

et

qui

quod

multiplicatur

secundum motum [...].

XIV(XV). Omnis sciens qui scit essentiam suam est

XIV (XV).Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot,

rediens ad essentiam suam reditione completa.

cakowicie do niej powraca.

124. Omnis sciens qui scit essentiam suam

124. Kady wiedzcy, ktry zna swoj istot,

est rediens ad essentiam suam reditione

cakowicie do niej powraca206.

completa.
125. Quod est quia scientia non est nisi actio

125. Jest tak dlatego, e wiedza jest tylko

intellectibilis. Cum ergo scit sciens suam

czynnoci umysow. Gdy wic wiedzcy zna

essentiam, tunc redit per operationem suam

sw istot, wtedy powraca do swej istoty przez

intellectibilem ad essentiam suam.

swoje umysowe dziaanie.

126. Et hoc non est ita nisi quoniam sciens et

126. A jest tak tylko dlatego, e wiedzcy i to, co

scitum sunt res una, quoniam scientia scientis

wie, s jedn rzecz, poniewa wiedza znajcego

essentiam suam est ex eo et ad eum: est ex eo

swoj istot jest z niego i ku niemu: jest z niego,

quia est sciens, et ad eum quia est scitum.

poniewa jest wiedzcy, i (jest) ku niemu,

poniewa jest tym, co (on) wie.

205

Do wyraenia per modum accidentalem Pattin, s. 7 8 , za Idzim Rzymianinem dodaje w przypisie

wyjanienie: i.e. modo divisibili.
206
Upraszczamy wystpujcy w tym zdaniu orientalizm. W dosownym przekadzie zdanie to brzmiaoby:
kady wiedzcy, ktry zna swoj istot, powraca do swej istoty powracaniem zupenym. To niezwykle
ciekawe zagadnienie: reditio sui super essentiam suam (zd. 68), znajduje si w Ksidze w zdaniach: 68, 124128, 195.

129

127. Quod est quia propterea quod scientia

127. Jest tak, poniewa z tego powodu, e wiedza

est scientia scientis, et sciens scit essentiam

jest wiedz wiedzcego, a wiedzcy zna swoj

suam, est eius operatio rediens ad essentiam

istot, to jego dziaanie powraca do jego istoty;

suam; ergo substantia eius est rediens ad

jego wic substancja rwnie powraca do jego

essentiam ipsius iterum.

istoty.

128.

Et

non

reditionem

128. A przez powracanie substancji do jej istoty

substantiae ad essentiam suam, nisi quia est

rozumiem tylko to, e jest (ona)staa, trwaa

stans, fixa per se, non indigens in sui fixione

(sama) przez si, nie potrzebujca dla swej

et sui essentia re alia rigente ipsam, quoniam

trwaoci i swej istoty innej podtrzymujcej j

est

rzeczy,

substantia

significo

simplex,

per

sufficiens

per

poniewa

substancja

wystarczajca sama przez si.

seipsam.

jest

prosta,

207

XV (XVI). Omnes virtutes quibus non est finis

XV (XVI). Wszystkie moce, ktre nie maj kresu,

pendentes sunt per infinitum primum.

zale od pierwszej nieskoczonoci.

129. Omnes virtutes quibus non est finis

129. Wszystkie moce, ktre nie maj kresu,

pendentes sunt per infinitum primum quod

zale od pierwszej nieskoczonoci, ktra jest

est virtus virtutum, non quia ipsa sit

moc mocy, nie dlatego, e

acquisita,

trwaa, staa w rzeczach bytujcych, lecz e jest

fixa, stans in rebus entibus

jest ona przyjta,

habentibus fixionem.

moc rzeczy bytujcych, majcych trwao.

130. Quod si aliquis dicat quod ens primum

130. A gdyby kto powiedzia, e pierwszy byt

creatum, scilicet intelligentia, est virtus cui

stworzony, mianowicie inteligencja, jest moc nie

non est finis, dicemus quod non est ens

majc kresu, powiemy, e byt stworzony nie jest

creatum virtus, immo est ei virtus quaedam.

moc, lecz e ma pewn moc.

131. Et virtus quidem eius non est facta

131. A jego moc jest nieskoczona tylko wobec

infinita nisi inferius, non superius, quoniam

(rzeczy) niszych, nie wobec wyszych, poniewa

ipsa non est virtus pura quae non est virtus

nie jest on czyst moc, ktra jest moc dlatego,

nisi quia est virtus et est res quae non finitur

e jest moc, i e jest rzecz ktra nie koczy si

inferius neque superius. Ens autem primum

ani

creatum, scilicet intelligentia, habet finem et

wyszych. Natomiast stworzony byt pierwszy,

virtuti eius est finis [...] secundum quem

mianowicie inteligencja, ma kres i jej moc jest

remanet causa eius.

skoczona ze wzgldu na co pozostaje (zalena

wobec

(rzeczy)

niszych,

ani

wobec

od) swej przyczyny.

132. Ens autem primum creans est infinitum

132. Byt natomiast pierwszy twarzajcy jest

primum purum.

nieskoczony, pierwszy, czysty.

133. Quod est quia, si entibus fortibus non est

133. Jest tak dlatego, e jeeli byty mocniejsze

207

W zwizku z wyraeniem: non indigens... re alia por. w czci Stan bada, rozdzia 13, uwagi o
podobiestwie definicji substancji u Descartesa i okrelenia w Ksidze powracania substancji do jej istoty.
Wyraenie non indigens wystpuje w zdaniach: take 164, 192, 197.

130

finis propter suam acquisistionem ab infinito

nie maj kresu ze wzgldu na zawarto

primo puro propter quod sunt entia, et si ens

(uzyskan)

primum ipsum est quod ponit res quibus non

pierwszego, czystego, dziki ktremu s bytami, i

est finis, tunc ipsum procul dubio est supra

jeeli tylko sam byt pierwszy sprawia rzeczy nie

infinitum.

majce kresu, to wtedy bez wtpienia jest on

od

(bytu)

nieskoczonego,

ponad nieskoczonoci.
134. Ens autem creatum primum, scilicet

134.

Byt

natomiast

pierwszy

stworzony,

intelligentia, non est non finitum; immo

mianowicie inteligencja, nie jest nieskoczony;

dicitur quod est infinitum, neque dicitur quod

owszem, mwi si, e jest nieskoczony, ale nie

est ipsum met quod non est finitum.

mwi si, e jest sam z siebie tym, co nie jest

skoczone.

135. Ens ergo primum est mensura entium

135. Byt wic pierwszy jest miar bytw

primorum

pierwszych

intellectibilium

et

entium

umysowych

bytw

drugich

secundorum sensibilium, scilicet quia ipsum

poznawanych zmysami, poniewa on jest tym,

est

ktry stworzy byty i wymierzy je miar

quod

creavit

entia

et

mensuravit

eamensura convenienti omni enti.

odpowiadajc kademu bytowi.

136. Redeamus ergo et dicamus quod ens

136. Powtarzamy wic i mwimy, e byt

primum creans est supra infinitum, sed ens

pierwszy

secundum creatum est infinitum; et quod est

nieskoczonoci, lecz byt drugi stworzony jest

inter ens primum creans et ens secundum

nieskoczony; a to, co jest midzy bytem

creatum est non finitum.

pierwszym

stwarzajcy

stwarzajcym

jest

bytem

ponad

drugim

stworzonym, nie jest skoczone.

137. Et reliquae bonitates simplices, sicut

137. A pozostae dobra proste, jak ycie i wiato

vita et lumen et quae sunt eis similia, sunt

oraz te, ktre s im podobne, s przyczynami

causae rerum omnium habentium bonitates,

wszystkich rzeczy majcych dobra, mianowicie

scilicet quod infinitum est a causa prima et

dlatego, e nieskoczone pochodzi od przyczyny

causatum primum est causa omnis vitae et

pierwszej, a pierwszy skutek jest przyczyn

similiter reliquae bonitates descendentes a

kadego ycia i podobnie pozostae dobra

causa prima super causatum primum in

zstpujce z przyczyny pierwszej najpierw na

primis, et est intelligentia, deinde descendunt

pierwszy skutek, czyli na inteligencj, nastpnie

super

zstpuj na pozostae skutki umysowe i cielesne

reliqua

causata

intellectibilia

et

za porednictwem inteligencji.

corporea, mediante intelligentia.

XVI (XVII). Omnis virtus unita plus est infinita

XVI (XVII). Kada moc stanowica jedno jest

quam virtus multiplicata.

wicej nieskoczona ni moc zwielokrotniona.

138. Omnis virtus unita plus est infinita quam

138. Kada moc stanowica jedno jest wicej

virtus multiplicata.

nieskoczona ni moc zwielokrotniona.

131

139. Quod est quia infinitum primum quod

139. Jest tak dlatego, e to, co pierwsze

est intelligentia est propinquum uni, puro

nieskoczone,

vero. Propter illud ergo factum est quod in

najblisze jedni, czystej prawdy. Z tego wic

omni virtute propinqua uni, [...] vero est

powodu stao si to, e w kadej mocy najbliszej

infinitas plus quam in virtute longiqua ab eo.

jedni, [...] prawdy, jest wicej nieskoczonoci

ktre

jest

inteligencj,

jest

ni w mocy od niej odlegej.

140. Quod est quia virtus, quando incipit

140. Jest tak dlatego, e moc, kiedy zaczyna si

multiplicari, tunc destruitur unitas eius, et,

uwielokrotnia, wtedy niszczeje jej jedno, a

quando destruitur eius unitas, destruitur eius

kiedy

infinitas. Et non destruitur infinitas eius nisi

nieskoczono. A jej nieskoczono niszczeje

quia dividitur.

dlatego, e si dzieli.

141. Et illius quidem significatio est virtus

141. A dowodem tego jest moc podzielona, i to,

divisa, et quod ipsa quanto magis aggregatur

e ona, ile bardziej gromadzi si jednoczy,

et unitur, magnificatur et vehementior fit et

zwiksza si i staje si potniejsza, i sprawia

efficit operationes mirabiles; et quanto magis

znakomitsze dziaania; a o ile bardziej rozpada si

partitur et dividitur, minoratur et debilitatur et

na czci i dzieli si, zmniejsza si i sabnie, i

efficit operationes viles.

sprawia mierne dziaania.

142. Iam igitur manifestum est et planum

142. Ju wic jasno wykazano, e moc, im

quod virtus, quando plus approximat uni,

bardziej zblia si do jedni, czystej prawdy, tym

puro vero, fit vehementior eius unitas, et

wiksza staje si jej jedno, a im bardziej

quanto vehementior fit unitas, est infinitas in

zwiksza si jedno, to i nieskoczono jest w

ea magis apparens et manifestior et sunt

niej bardziej widoczna, i peniej si ujawnia, a jej

operationes

dziaania s dziaaniami wielkimi, znakomitymi i

eius

operationes

magnae,

mirabiles et nobiles.

XVII

niszczeje

jej

jedno,

niszczeje

jej

szlachetnymi.

(XVIII). Res omnes entia propter ens

primum.

XVII (XVIII). Wszystkie rzeczy (s) bytami dziki

bytowi pierwszemu.

143. Res omnes entia propter ens primum, et

143. Wszystkie rzeczy (s) bytami dziki bytowi

res vivae omnes sunt motae per essentiam

pierwszemu, a wszystkie rzeczy ywe s ruchome

suam

res

przez swoj istot dziki pierwszemu yciu, a

scientiam

wszystkie rzeczy umysowe maj wiedz dziki

propter

intellectibiles

vitam
omnes

primam,
habent

et

propter intelligentiam primam.

pierwszej inteligencji.

144. Quod est quia, si omnis causa dat

144. Jest tak dlatego, e jeeli kada przyczyna

causato suo aliquid, tunc procul dubio ens

daje co swemu skutkowi, wtedy bez wtpienia

primum dat causatis omnibus ens.

byt pierwszy daje byt wszystkim skutkom.

145. Et similiter vita dat causatis suis motum,

145. I podobnie ycie daje swoim skutkom ruch,

quia vita est processio procedens ex ente

poniewa

132

ycie

jest

czym

przekazanym

pochodzcym z bytu pierwszego, uspokojonego,

primo quieto, sempiterno et primus motus.

wiecznego, i (jest) pierwszym ruchem.

XVIII

146. Et similiter intelligentia dat causatis suis

146. I podobnie inteligencja daje swoim skutkom

scientiam.

wiedz.

147. Quod est quia omnis scientia vera non

147. Jest tak dlatego, e kada prawdziwa wiedza

est nisi intelligentia est primum sciens quod

jest wanie inteligencj, a inteligencja jest

est et est influens scientiam super reliqua

pierwszym wiedzcym, ktry jest i rozlewa

scientia.

wiedz na pozostaych wiedzcych.

148. Redeamus autem et dicamus quod ens

148. Powtarzamy wic i mwimy, e byt

primum est quietum et est causa causarum et,

pierwszy jest uspokojony i jest przyczyn

si ipsum dat omnibus rebus ens, tunc ipsum

przyczyn, i jeeli wszystkim rzoczom daje byt, to

dat eis per modum creationis. Vita autem

daje im go na sposb stwarzania. Natomiast ycie

prima dat eis quae sunt sub ea vitam non per

pierwsze daje ycie tym, co s pod nim, nie na

modum creationis, immo per modum formae.

sposb stwarzania, (lecz) raczej przez udzielenie

Et similiter intelligentia non dat eis quae sunt

formy. I podobnie inteligencja daje ze swojej

sub ea de scientia et reliquis rebus nisi per

wiedzy tym, co s pod ni, i pozostaym rzeczom,

modum formae [...].

tylko przez udzielenie formy [...].

(XIX).

Ex inteligentiis est quae

est

XVIII (XIX). Spord inteligencji jest to, co jest

inteligencj bosk.

intelligentia divina

149. Ex intelligentiis est quae est est

149. Spord inteligencji jest to, co jest

intelligentia divina, quoniam ipsa recipit ex

inteligencj bosk, poniewa czerpie ona z

bonitatibus primis quae procedunt ex causa

dobroci pierwszych, ktre pochodz w wielkiej

prima receptione multa.Et de eis est quae est

iloci z przyczyny pierwszej. I spord nich jest

intelligentia tantum, quoniam non recipit ex

to, co jest sam inteligencj, poniewa tylko za

bonitatibus primis nisi mediante intelligentia

porednictwem pierwszej inteligencji czerpie z

prima. Et ex animabus est quae est anima

dobroci pierwszych. A spord dusz jest to, co

intellectibilis, quoniam est pendens per

jest dusz umysow, poniewa zaley od

intelligentiam; et ex eis est quae est anima

inteligencji; i spord nich jest to, co jest sam

tantum. Et ex corporibus naturalibus est cui

dusz. A spord cia naturalnych jest to, co ma

est

faciens

dusz rzdzc nim i sprawujc nad nim

directionem super ipsum; et de eis sunt quae

kierownictwo; i spord nich s te, ktre s

sunt corpora naturalia tantum, quibus non est

samymi ciaami naturalnymi, nie majcymi

anima.

duszy.

150. Et hoc fit ita nisi quoniam est ipsa [...]

150. A to dzieje si tylko dlatego, e ona sama [

neque intellectibilis tota neque animalis tota

...] ani nie jest caa umysowa, ani caa duchowa,

neque corporea totra, neque pendet per

ani caa cielesna, a od przyczyny, ktra jest nad

anima

regens

ipsum

et

133

causam quae est supra eam, nisi quae est ex

ni, zaley tylko ta, ktra jest wrd nich

ea completa, integra est quae pendet per

cakowita, (i) zupena jest ta, ktra zaley od

causam quae est supra eam,

przyczyny, ktra jest nad ni208.

151. scilicet quia non omnis intelligentia

151.

pendet per bonitates causae primae, nisi quae

inteligencja

ex eis est intelligentia completa in primis,

pierwszej, lecz tylko ta z nich, ktra jest

integra. Ipsa enim potest recipere bonitates

inteligencj najpierw cakowit, zupen. Ta

descendentes ex causa prima et pendere per

bowiem moe przyjmowa dobra, zstpujce z

eas, ut vehemens fiat sua unitas.

przyczyny pierwszej, i zalee od nich, aby w

mianowicie

dlatego,

zaley

od

nie

dobroci

kada

przyczyny

wikszym stopniu staa si jej jedno.

152. Et similiter non omnis anima pendet per

152. I podobnie nie kada dusza zaley od

intelligentiam, nisi quae ex eis est completa,

inteligencji, lecz tylko ta, ktra wrd nich jest

integra

cum

cakowita, zupena i bardziej jednoczesna z

intelligentia, per hoc quod pendet per

inteligencj przez to, e zaley od inteligencji i

intelligentiam, et est intelligentia completa.

jest cakowit inteligencj.

153. Et similiter iterum non omne corpus

153. I podobnie, rwnie tylko to kade ciao

naturale habet animam, nisi quod ex eis est

naturalne ma dusz, ktre jest wrd nich

completum, integrum, quasi sit rationale.

cakowite, zupene, jak gdyby byo rozumne.

154. Et secundum hanc formam [...] sunt

154. I ten sam sposb [...] dotyczy pozostaych

reliqui ordines intellectibiles.

porzdkw umysowych.

et

vehementius

simul

XIX (XX). Causa prima regit res creatas omnes

XIX (XX). Przyczyna pierwsza rzdzi wszystkimi

praeter quod commisceatur cum eis.

rzeczami stworzonymi nie mieszajc si z nimi.

155. Causa primas regit res creatas omnes

155. Przyczyna

pierwsza

praeter quod commisceatur cum eis.

rzeczami stworzonymi nie mieszajc si z nimi.

156. Quod est quia regimen non debilitat

156. Jest tak dlatego, e rzdzenie nie osabia jej

unitatem eius exaltatam super omnem rem

jednoci, wyniesionej ponad kad rzecz, ani jej

neque destruit eam; neque prohibet eam

nie niszczy; jej istota nie przeszkadza te jej

essentia unitatis eius seiuncta a rebus quin

jednoci, oddzielona od rzeczy w tym, aby nimi

regat eas.

rzdzia.

157. Quod est quia causa prima est fixa, stans

157. Jest tak dlatego, e przyczyna pierwsza jest

cum unitate sua pura semper, et ipsa regit res

trwaa,

creatas omnes et influit super eas virtutem

jedno, i ona rzdzi wszystkimi stworzonymi

zachowujca

rzdzi

zawsze

wszystkimi

swoj

czyst

A. Pattin, s. 8 7, zwraca uwag, e wedug Idziego Rzymianina w uszkodzonym miejscu tekstu winno si
znale wyraenie: natura entis causati. Pattin dodaje, e tekst arabski jest take niepeny i e aciska wersja
oddaje raczej myl Proklosa (tw. 110-111), ni myl oryginau arabskiego. Pattin przytacza te przekad
Anawatiego: Cil en est ainsi, cest parce que ni tout... intellectuelle, ni tout lanime, ni tout le corporel ne sont
attachs a la cause qui est au-dessus d'eux; c'est seulement ce qui, parmi eux, est achev, complet (qui lest).
Cest lui qui est attach a la cause qui est au-dessus de lui.
208

134

vitae et bonitates secundum modum virtutis

rzeczami oraz rozlewa na nie moc ycia i

earum

possibilitateam

(wszystkie) dobra na miar ich mocy [zdolnoci

earum. Prima enim bonitas influit bonitates

przyjcia] i ich moliwoci209. Pierwsza bowiem

super res omnes influxione una; verumtamen

dobro rozlewa dobra na wszystkie rzeczy

unaquaequae rerum recipit ex illa influxione

jednoczenie; jednak kada z rzeczy bierze z tego

secundum modum suae virtutis et sui esse.

wylewu na miar swej mocy i swego bytowania.

158. Et bonitas prima non influit bonitates

158. A dobro pierwsza rozlewa dobra na

super res omnes nisi per modum unum, quia

wszystkie rzeczy zawsze w jednakowy sposb,

non est bonitas nisi per suum esse et suum

poniewa jest dobroci tylko dziki swemu

ens et suam virtutem, ita quod est bonitas, et

bytowaniu, i swemu bytowi210 oraz swojej mocy

bonitas [et virtus] et ens sunt res una, fit quod

w takim stopniu, e jest dobroci; a dobro [i

ipsum influit bonitates super res influxione

moc] oraz byty s jedn rzecz. Z tego wic, e

communi

diversificantur

byt pierwszy i dobro s jedn rzecz wynika, e

bonitatea et dona ex concursu recipientis.

on sam w jednakowo wsplny sposb rozlewa

Quod est quia sapientia bonitates non

dobra na rzeczy [...]. A dobra i dary staj si

recipiunt aequaliter, immo quaedam eorum

rne zalenie od wsppracy biorcego. Jest tak

recipiunt plus quam quaedam, hoc quidem est

dlatego, e (rzeczy) otrzymujce dobra nie

propter magnitudinem suae largitatis.

otrzymuj w rwnej mierze, raczej niektre a nich

[receptibilium]

una

[...].

et

Et

otrzymuj wicej ni inne, co dzieje si z powodu

wielkoci jej hojnoci.
159. Redeamus ergo et dicamus quod inter

159. powtarzamy wic mwimy, e midzy

omne agens, quod agit per esse suum tantum,

adnym dziaajcym, ktry dziaa samo swoje

et inter factum suum non est continuator

bytowanie, i midzy tym, czego dokonuje, nie ma

neque res alia media. Et non est continuator

cznika, ani innej rzeczy poredniej. A cznik

inter agens et factum nisi additio super esse,

midzy dziaajcym i tym, czego dokonuje, jest

scilicet quando agens et factum sunt per

tylko dodatkiem do bytowania, i to mianowicie

instrumentum et non facit per esse suum []

wtedy, kiedy dziaajcy i to, co dokonane, s

et sunt composita. Quapropter recipiens

(poczone) przez czynnik pomocniczy ktry nie

recipit per continuationem inter ipsum et

dziaa swoim bytowaniem [...] (lecz sprawia, e)

factorem suum et est hunc agens seiunctum a

s poczone. Z tego powodu przyjmujcy

facto suo [...].

przyjmuje na zasadzie powizania midzy sob i

swoim sprawc, a ten dziaajcy jest oddzielony
od swego wytworu [...].
160. Dziaajcy natomiast, pomidzy ktrym i

160. Agens vero inter quod et inter factum

209

Possibilitatem tumaczy si w tym wypadku przez moliwo (a nie mono), poniewa

wskazywaoby na takie rozumienie terminu przeciwstawienie w tym zdaniu: possibilitatem i receptibilium.
To receptibilium byoby treciowo blisze monoci.
210
Wystpujce w tym zdaniu obok siebie esse i ens upewniaj, e naleao esse tumaczy przez
bytowanie, a ens przez byt. Oprcz tych terminw wystpuje w Ksidze take termin essentia - istota.
Por. w czci Stan bada rozdz. 9 , pt. Uwagi przygotowujce do zrozumienia esse.

135

suum non est continuator penitus, est agens

jego wytworem nie ma adnego cznika, jest

verum et regens verum, faciens res per finem

prawdziwym

decoris, post quod non est possibile ut sit

rzdzcym,

dziaajcym
sprawiajcym

prawdziwym

rzeczy

peni

211

decus aliud; et regit factum suum per

wykoczone , po czym nie jest moliwe, aby

ultimum regiminis.

miay

inne

wykoczenie;

rzdzi

swoim

wytworem najwysz wadz.

161. Quod est quia regit res per modum per

161. Jest tak dlatego, e rzdzi rzeczami w

quem agit et non agit nisi per ens suum; ergo

sposb, w jaki dziaa, a dziaa tylko przez swj

ens eius iterum erit regimen eius. Quapropter

byt; a wic jego byt jest rwnie jego rzdzeniem.

fit quod regit et agit per ultimum decoris et

Z tego powodu rzdzi i dziaa z najwysz

regimen in quo non est diversitas neque

zupenoci, a w rzdzeniu jego nie ma ani

tortuositas. Et non diversificantur operationes

rnorodnoci, ani pomyek. A dziaania i

et regimen propter causas primas nisi

rzdzenie ze strony przyczyn pierwszych rni

secundum meritum recipientis.

si tylko ze wzgldu na to, kim jest przyjmujcy.

XX (XXI). Primum est dives per seipsum et non est

XX (XXI). To, co pierwsze, jest bogate samo przez si

dives maius.

i nie ma nad nie nic bogatszego.

162. Primum est dives per se ipsum et non est

162. To,co pierwsze, jest bogate samo przez si i

dives maius.

nie ma nad nie nic bogatszego.

163. Et significatio eius est unitas eius, non

163. A znamieniem jego jest jego jedno, nie

quia unitas eius sit sparsa in ipso, immo est

dlatego, e ta jedno jest w nim rozproszona,

unitas eius pura, quoniam est simplex in fine

raczej jest to jego czysta jedno, poniewa jest

simplicitatis.

prosta do granic prostoty.

164. Si autem aliquis vult scire quod prima

164. Jeeli natomiast kto chce pozna to, e

est dives, proiciat mentem suam superres

(przyczyna) pierwsza jest bogata, niech skieruje

compositas et inquirat de eis inquisitione

swoj uwag na rzeczy zoone i zgbia je w

perscrutata. Inveniet enim omne compositum

starannym badaniu. Znajdzie bowiem, e to, co

diminutum, indigens quidem aut alio aut

zoone, jest umniejszone, potrzebujce wic albo

rebus ex quibus componitur. Res autem

czego innego, albo rzeczy, z ktrych si skada.

simplex [...] una quae est bonitas, est una et

A rzecz prosta [...], jedna, ktra jest dobroci, jest

unitas eius est bonitas [...] bonitas eius est res

jedna i jej jedno jest dobroci, i [...] jej dobro

una.

jest t sam rzecz.

165. Illa ergo res est dives maius quae influit,

165. Ta wic rzecz jest bogatsza, ktra rozlewa i

et non fit influxio super ipsam per aliquem

nie podlega wylewowi w aden ze sposobw.

modorum. Reliquae autem res intellectibiles

Pozostae rzeczy umysowe albo cielesne nie s

211

Dla wyraenia per finem decoris A. Pattin, s. 91, proponuje takie tumaczenie: avec une perfection
totale. Dodajmy, e O. Bardenhewer, s. 97, parafrazuje ten passus nastpujco: mit der vollendetsten Ordnung
und Schnheit.

136

aut corporeae sunt non divites per seipsas,

same przez si bogate, lecz potrzebuj jedni (i)

immo indigent uno vero influente super eas

prawdy rozlewajcej na nie dobra i wszystkie

bonitates et omnes gratias.

dary.

XXI (XXII). Causa prima est super omne nomen

XXI (XXII). Przyczyna pierwsza przewysza kad

quo nominatur.

nazw, ktr jest okrelana.

166. Causa prima est super omne nomen quo

166. Przyczyna

nominatur.

nazw, ktr jest okrelana.

167. Quoniam non pertinet ei diminutio

167. Poniewa nie dotyczy jej umniejszanie ani

neque

quoniam

samo uzupenianie; poniewa to, co umniejszone,

diminutum est non completum et non potest

nie jest zupene i nie moe sprawi penego,

efficere operationem completam, quando est

dziaania, gdy jest czym umniejszonym. A to, co

diminutum. Et completum apud nos, quamvis

u nas zupene, chocia jest wystarczajce samo

sit sufficiens per seipsum, tamen non potest

przez si, jednak nie moe stworzy czego

creare aliquid aliud neque influere a seipso

innego, ani w ogle czego z siebie wyoni.

complementum

solum;

pierwsza

przewysza

kad

aliquid omnino.
168. Si ergo hoc ita est [apud nos], tunc

168. Jeeli wic tak jest [u nas], wtedy mwimy,

dicimus quod primum non est diminutum

e to, co pierwsze, nie jest umniejszone, ani tylko

neque completum tantum, immo est supra

uzupenione, jest raczej ponad zupenoci,

completum,
169. quoniam est creans res et influens

169. poniewa stwarza rzeczy i rozlewa na nie

bonitates super eas influxione completa,

dobra w sposb zupeny, jest bowiem dobroci,

quoniam est bonitas cui non est finis neque

ktra nie ma kresu ani wymiarw.

dimensiones.
170. Bonitas
saecula

ergo

bonitatibus;

implet

omnia

170. Dobio wic pierwsza wypenia wszystkie

verumtamen

omne

wieki212 dobrami; kady jednak wiek czerpie z tej

prima

dobroci tylko na miar swej monoci.

saeculum non recipit de illa bonitate nisi

secundum modum suae potentiae.
171. Iam ostensum est et manifestum quod

171. Ju wic wykazano i wyjaniono, e

causa prima est super omne nomen quo

przyczyna pierwsza jest ponad wszelk nazw,

nominatur et superior et altior.

ktr jest okrelana, przekracza j i przewysza.

XXII (XXIII). Omnis intelligentia divina scit res per

XXII (XXIII). Kada inteligencja boska zna rzeczy

hoc quod ipsa est intelligentia, et regit eas per hoc

przez to, e sama jest

quod est divina.

dlatego, e jest boska.

212

inteligencj i rzdzi nimi

Dla terminu saecula A. Pattin, s. 94, podaje w przypisie znaczenie mundus (wiat).

137

172. Omnis intelligentia divina scit res per

172. Kada inteligencja boska zna rzeczy przez

hoc quod ipsa est intelligentia, et regit eas per

to, e sama jest inteligencj i rzdzi nimi dlatego,

hoc quod est divina.

e jest boska.

173. Quod est quia proprietas intelligentiae

173. Jest tak dlatego, e waciwoci inteligencji

est scientia, et non est eius complementum et

jest wiedza, a jej uzupenieniem oraz zawartoci

integritas nisi ut sit sciens. Regens ergo est

jest tylko to, aby bya kim wiedzcym. Rzdzcy

Deus, benedictus et sublimis, quoniam ipse

wic

replet res bonitatibus. Et intelligentia est

poniewa

pprimum creatum et est plus similis Deo

inteligencja jest czym pierwszym stworzonym i

sublimi, et propter illud regit quae sub ea

jest bardziej podobna do Boga wzniosego, i e

sunt. Et, sicut Deus, benedictus et excelsus,

wzgldu na to rzdzi rzeczami, ktre s pod ni. I

influit

similiter

tak, jak Bg, bogosawiony i najwyszy, rozlewa

intelligentia influit scientiam super res qua

dobro na rzeczy, podobnie inteligencja rozlewa

sunt sub ea.

wiedz na rzeczy, ktre s pod ni.

bonitatem

super

res,

jest Bg, bogosawiony i wzniosy,

on

napenia

rzeczy dobrami.

quamvis intelligentia

174. Ot, chocia inteligencja rzdzi rzeczami,

regat res quae sunt sub ea, tamen Deus,

ktre s pod ni, jednak Bg, bogosawiony i

benedictus

wzniosy, poprzedza inteligencj w rzdzeniu i

174. Verumtamen,

et

sublimis,

praecedit

intelligentiam per regimen et regit res

rzdzi

regimine sublimioris et altioris ordinis quam

wyszego porzdku ni rzdzenie inteligencji,

sit regimen intelligentiae, quoniam est illud

poniewa jest tym, ktry daje inteligencji

quod dat intelligentiae regimen.

panowanie.

175. Et significatio illius quod res, quae

175. A dowodem tego jest to, e rzeczy, ktre

recipiunt regimen intelligentiae, recipiunt

[nie] podlegaj rzdzeniu inteligencji, podlegaj

regimen creatoris intelligentiae, quod est quia

rzdzeniu stwrcy inteligencji; jest tak dlatego, e

non refugit regimen eius aliqua ex rebus

bezwzgldnie kada z rzeczy podlega jego

omnino, quoniam vult ut faciat recipere

rzdzeniu, gdy chce powodowa odbir swego

bonitatem suam [simul] omnes res. Quod est

dobra [jednoczenie] przez wszystkie rzeczy. Jest

quia

tak

non

est

omnis

res

desiderat

rzeczami

dlatego,

wadz

nie

wzniolejszego

kada

rzecz

pragnie

intelligentiam nec desiderat recipere eam; et

inteligencji i nie pragnie jej przyjcia; a wszystkie

res omnes desiderant bonitatem ex primo et

rzeczy pragn dobroci od (bytu) pierwszego i z

desiderant recipere ipsam desiderio multo. Et

wielkim pragnieniem pragn j przyjmowa. I nie

in illo non est aliquis qui dubitet.

ma nikogo, kto by w to wtpi.

XXIII (XXIV). Causa prima existit in rebus

XXIII (XXIV). Przyczyna pierwsza istnieje we

omnibus secundum dispositionem unam, sed res

wszystkich rzeczach W ten sam sposb, lecz wszystkie

omnes non existunt in causa prima secunuum

rzeczy nie istniej W pierwszej przyczynie w sposb

dispositionem unam.

jednakowy.

138

Przyczyna

pierwsza

istnieje213

176. Causa prima existit in rebus omnibus

176.

secundum dispositionem unam, sed res

wszystkich rzeczach w ten sam sposb, lecz

omnes nin existunt in causa prima secundum

wszystkie rzeczy nie istniej

dispositionem unam.

przyczynie w sposb jednakowy.

177. Quod est quia, quamvis causa prima

177. Jest tak dlatego, e chocia przyczyna

existat in rebus omnibus, tamen unaquaequae

pierwsza istnieje we wszystkich rzeczach, to

rerum recipit eam secundum modum suae

jednak kada z rzeczy przyjmuje j na miar swej

potentiae.

monoci.

178. Quod est quia ex rebus sunt quae

178. Jest tak dlatego, e s wrd rzeczy takie,

recipiunt causam primam receptione unita, et

ktre przyjmuj przyczyn pierwsz w sposb

ex eis sunt quae recipiunt eam receptione

jednakowy, i s wrd nich te, ktre j przyjmuj

multiplicata, et ex eis sunt quae recipiunt

w sposb rnorodny, i s wrd nich, ktre j

receptione aeterna, et ex eis sunt quae

przyjmuj w sposb wieczny, i s wrd nich,

recipiunt receptione temporali, et ex eis sunt

ktre j przyjmuj w sposb czasowy, i s wrd

quae recipiunt receptione spirituali, et ex eis

nich, ktre j przyjmuj w sposb umysowy, i s

sunt quae recipiunt receptione corporali.

wrd nich, ktre j przyjmuj w sposb cielesny.

179. Et diversitas quidem receptionis non fit

179. A rnorodno przyjmowania nie zaley od

ex causa prima sed propter recipiens. Quod

przyczyny pierwszej, lecz od przyjmujcego. Jest

est quia suscipiens diversificatur: propter

tak dlatego, e podejmujcy jest rnoraki: ze

illud ergo susceptum est diversificatum.

wzgldu wic na niego, to, co podjte, jest

Influens vero existens unum non diversum,

rnorakie. Rozlewajcy istniejc przecie jako

influit super omnes res bonitates aequaliter,

jeden, a nie jako wielo, rozlewa dobra na

bonitas namque influit super omnes res ex

wszystkie rzeczy w sposb rwny, dobro

causa prima aequaliter. Res igitur sunt causa

bowiem jednakowo z przyczyny pierwszej spywa

diversitatis influxionis bonitatis super res.

na wszystkie rzeczy. Rzeczy wic s przyczyn

Procul dubio igitur non inveniuntur res

rnorodnoci rozlewania si na nie dobroci. Dez

omnes in causa prima per modum unum. Iam

wtpienia zatem wszystkie rzeczy nie znajduj si

autem ostensum est quod causa prima

w przyczynie pierwszej w ten sam sposb. Ju

invenitur in omnibus rebus per modum unum

bowiem

et nn inveniuntur in ea omnes res per modum

znajduje si we wszystkich rzeczach w ten sam

unum.

sposb, i e wszystkie rzeczy nie znajduj si w

wykazano,

we

w pierwszej

przyczyna

pierwsza

niej w ten sam sposb.

180. Ergo secundum modum propinquitatis

180. Zalenie wic od stopnia bliskoci (wobec)

causae primae et secunudum modum quo res

przyczyny pierwszej i wedug sposobu, dziki

potest recipere causam primam, secunudum

ktremu rzecz moe przyj przyczyn pierwsz,

quantitatem illius potest recipere et delectari

moe z niej wedug tej iloci czerpa i cieszy si

213

Wydaje si, e termin existit mimo wszystko nie oznacza tu istnienia, lecz sposb znajdowania si w
pierwszej przyczynie lub sposb bytowania w niej rzeczy rnicych si formami. Wskazuje na to w zd. 179
termin invenitur.

139

per eam. Quod est quia non recipit res ex

ni. Jest tak dlatego, e rzecz czerpie z przyczyny

causa prima et delectatur in ea nisi per

pierwszej i cieszy si ni tylko w sposb

modum esse sui. Et non intelligo per esse nisi

(wyznaczony) jej bytowaniem. A przez bytowanie

cognitionem, nam secundum modum quo

rozumiem tylko poznanie, bowiem zalenie od

cognoscit res causam primam creantem,

sposobu, w jaki rzecz poznaje stwarzajc

secundum quantitatem illam recipit ex ea et

przyczyn pierwsz, wedug tej iloci czerpie z

delectatur in ea, sicut ostendimus.

niej i cieszy si ni, jak wykazalimy.

XXIV (XXV). Substantiae unitae intellectibiles non

XXIV (XXV). Jednolite substancje umysowe nie s

sunt generatae ex re alia.

zrodzone z innej rzeczy

181. Substantiae unitae intellectibiles non

181. Jednolite substancje umysowe nie s

sunt generatae ex re alia. Omnis substantia

zrodzone z innej rzeczy. adna substancja staa w

stans per essentiam suam est non generata ex

swej istocie nie jest zrodzona z innej rzeczy.

re alia.
182. Quod si aliquis dicat: possibile est ut sit

182. Gdyby kto powiedzia: jest moliwe, aby

generata ex re alia, procul dubio est

bya zrodzona z innej rzeczy, powiemy: jeeli jest

substantia

moliwe, aby substancja staa w swej istocie bya

illa

diminuta,

indigens

ult

zrodzona z innej rzeczy, bez wtpienia substancja

compleat eam illud ex quo generatur.

ta

jest

umniejszona,

potrzebujca,

aby

uzupenio to, z czego zostaa zrodzona.

183. Et signigficatio illius est generatio ipsa.

183. A dowodem tego jest samo rodzenie.

184. Quod est quia generatio non est nisi via

184. Jest tak dlatego, e rodzenie, jest tylko drog

ex diminutione ad complementum. Nam, si

z umniejszenia do uzupenienia. Jeeli bowiem

invenitur res non indigens in generatione sui,

znajdzie si rzecz nie potrzebujca innej rzeczy

scilicet in sua forma et sua formatione, re alia

ni siebie w swoim narodzeniu, mianowicie w

nisi se et est ipsa causa formationis suae et

swej formie i w swym uksztatowaniu, i jest sama

sui complementi, est completa, integra

przyczyn

semper.

uzupenienia, to jest cakowita, zawsze zupena.

185. Et non fit causa formationis suae et sui

185. A przyczyn swego uksztatowania i swego

complementi nisi propter realtionem suam ad

uzupenienia staje si tylko przez swj stay

causam suam semper. Illa ergo comparatio

zwizek ze sw przyczyn. To wic odniesienie

est formatio eius et ipsius complementum

jest jej uksztatowaniem i jednoczenie jej

simul.

uzupenieniem.

186. Iam ergo manifestum est quod omnis

186. Ju wic wykazano, e adna substancja

substantia stans per essentiam suam non est

staa w swej istocie, nie jest zrodzona z innej

generata ex re alia.

rzeczy.

140

swego

uksztatowania

swego

XXV (XXVI). Omnis substantia stans per seipsam

XXV (XXVI). adna substancja staa sama przez si

est non cadens sub corruptione.

nie podlega rozpadaniu.

187. Omnis substantia stans per seipsam est

187. adna substancja staa sama przez si nie

non cadens sub corruptione.

podlega rozpadaniu.

188. Si autem aliquis dicat: possibile est ut

188. Gdyby jednak kto powiedzia: jest moliwe,

substantia stans per seipsam cadat sub

aby substancja (posiadajca) sama przez si

corruptione, dicemus: si possibile est ut

stao podlegaa rozpadaniu, powiemy: jeeli jest

substantia stans per seipsam cadat sub

moliwe, aby substancja (posiadajca) sama przez

corruptione, possibile est ut separetur eius

si stao podlegaa rozpadaniu, moliwe jest,

essentia et sit fixa, stans per essentiam suam

aby oddzielia si jej istota i bya trwaa, staa w

sine essentia sua. Et hoc est inconveniens et

swej istocie bez swej istoty. A to nie zdarza si i

impossibile, quoniam, propterea quod est

jest niemoliwe, poniewa ze wzgldu na to, e

una, simplex, non composita, est ipsa causa

jest

et causatum simul. Omnis autem cadentis sub

jednoczenie przyczyn i skutkiem. Wszystko

corruptione non fit corruptio nisi propter

zatem, co podlega rozpadaniu, rozpada si tylko

separationem suam a causa sua; dum vero

przez oddzielenie si od swej przyczyny; dopki

permanet res pendens per causam suam

wic trwa rzecz zalena od swej przyczyny,

retinentem eam et servantem eam, non perit

podtrzymujcej j i j zachowujcej, nie ginie i

neque destruitur. Si ergo hoc ita est,

nie niszczeje. Jeeli wic tak jest, to od substancji

substantiae stantis per essentiam suam non

staej w jej istocie nigdy nie oddziela si

separatur

est

przyczyna, poniewa nie moe oddzieli si od

inseparabilis ab essentia sua, propterea quod

swej istoty z tego wzgldu, e sama jest

causa eius est ipsa in formatione sui.

przyczyn ksztatowania siebie.

189. Et non fit causa suiipsis nisi propter

189. A przyczyn siebie staje si tylko przez swj

relationem suam ad causam suam; et illa

zwizek ze sw przyczyn; a ten zwizek jest jej

relatio est formatio eius. Et propterea, quia

uksztatowaniem. I z tego wzgldu, e jest zawsze

est semper relata ad causam suam et ipsa est

zwizana ze sw przyczyn i (e) sama jest

causa illius realtionis, est ipsa causa suiipsius

przyczyn tego zwizku, sama jest przyczyn

per modum quem diximusa, quod non perit

siebie w sposb, ktry omwilimy, czyli nie

neque destruitur, quoniam est causa et

ginie

causatum simul, sicut ostendimus nuper.

jednoczenie przyczyn i skutkiem, jak ju

causa

semper,

quoniam

jedna,

ani

prosta,

nie

niezoona,

niszczeje,

sama

poniewa

jest

jest

wykazalimy.
190. Iam ergo verificatum est quod omnis

190. Ju wic sprawdzono, e adna substancja

substantia stans per seipsam non destruitur

staa sama przez si nie niszczeje ani nie rozpada

nec corrumpitur.

si.

XXVI (XXVII). Omnis substantia des tructibilis

XXVI (XXVII). Kada substancja zniszczalna, nip

141

non sempiterna aut est composita

aut est delata

super rem aliam.

wieczna, albo jest zoona, albo jest dodana do innej

rzeczy.

191. Omnis substantia destructibilis non

191. Kada substancja zniszczalna, nie wieczna,

sempiterna aut est composita aut est delata

albo jest zoona, albo jest dodani do innej rzeczy.

super rem aliam.

192. (Jest tak) z tego wzgldu, e substancja albo

192. Propterea quod substantia aut est

potrzebuje rzeczy, z ktrych jest, i z ktrych si

indigens rebus ex quibus est et est composita

skada, albo potrzebuje (czego) do swej trwaoci

ex eis, aut est indigens in fixione sua et sua

i (w) swej dodajcej si do czego istocie. Gdy

essentia deferente. Cum ergo separatur

wic oddziela si dodajc j (do czego), rozpada

deferens eam, corrumpitur et destruitur.

si.

193. Quod si substantia non est composita

193. Jeeli substancja nie jest zoona ani dodana,

neque delata, est simplex et semper, non

jest prosta i jest zawsze, nie niszczeje i w ogle

destruitur neque minuitur omnino.

si nie zmniejsza.

XXVII (XXVIII). Omnis substantia stans per

XXVII (XXVIII). Kada substancja ze swej istoty staa

essentiam suam est simplex et non dividitur.

jest prosta i nie dzieli si.

194. Omnis substantia stans per essentiam

194. Kada substancja ze swej istoty staa jest

suam est simplex et non dividitur.

prosta i nie dzieli si.

195. Quod si dixerit aliquis: possibile est ut

195. Gdyby kto powiedzia: jest moliwe, e

dividatur, dicemus: si possibile est ut

podzieli si, powiemy: jeeli jest moliwe, aby

substantia stans per se dividatur et est ipsa

substancja stao podzielia si i bya prosta,

simplex, possibile est ut essentia partis eius

moliwe jest, aby istota jej czci bya ze swej

sit per essentiam eius iterum sicut essentia

istoty rwnie taka, jak istota caoci. Jeeli wic

totius. Si ergo possibile est illud, redit pars

jest to moliwe, cz powraca do samej siebie, i

super seipsam, et est omnis pars eius rediens

kada jej cz powraca do siebie, tak jak (w

super seipsam, sicut est reditio totius super

wypadku) powracania caoci do jej istoty; a to

essentiam suam; et hoc est impossibile. Si

nie jest moliwe. Jeeli wic to nie jest moliwe,

ergo hoc est impossibile, substantia stans per

substancja sama przez si staa jest niepodzielna i

seipsam est indivisibilis et est simplex.

jest prosta.

196. Si autem non est simplex sed est

196. Jeeli natomiast nie jest prosta, lecz jest

composita, pars eius est melior parte et pars

zoona, cz jej jest lepsza od czci i cz jest

eius vilior parte, ergo res melior est ex re

gorsza od czci, a wic rzecz lepsza jest z rzeczy

viliori et res vilior ex re meliori, quando est

gorszej i rzecz gorsza z rzeczy lepszej, gdy kada

omnis pars eius seiuncta ab omni parte eius.

jej cz jest oddzielona od kadej jej czci.

197. Quare est universitas eius non sufficiens

197. Std jej zbiorczo nie wystarcza sama przez

per seipsam, cum indigeat partibus suis ex

si dlatego, e potrzebuje swych czci, z ktrych

142

quibus componitur. Et hoc quidem non est de

si skada. A to wanie jest przeciwne naturze

natura

rzeczy

rei

simplicis,

immo

de

natura

prostej,

raczej

(naley)

do

natury

substantiarum compositarum.

substancji zoonych.

198. Iam ergo constat quod omnis substantia

198. Ju wic wiadomo, e kada substancja ze

stans per essentiam suam est simplex et non

swej istoty staa jest prosta i nie dzieli si; a kiedy

dividitur; et, quando non recipit divisionem et

nie podlega podziaowi i jest prosta, nie podlega

est simplex, non est recipiens corruptionem

rozpadowi, ani zniszczeniu.

neque destructionem.

XXVIII (XXIX). Omnis substantia [simplex estl

XXVIII (XXIX). Kada substancja [jest prosta] staa

stans per seipsam, scilicet per essentiam suam [...].

przez si, czyli przez swoj istot [...]

199. Omnis substantia [simplex est] stans per

199. Kada substancja [jest prosta] staa przez si,

se ipsam, scilicet per essentiam suam [.]

czyli przez swoj istot [...].

200. [Nam ipsa] est creata sine tempore, et

200. [Ona bowiem] jest stworzona bez (udziau)

est in substantialitate sua superior substantiis

czasu, i jest w swej substancjalnoci wysza od

temporalibus.

substancji czasowych.

201. Et significatio illius est quod non est

201. A dowodem tego jest to, e nie jest z czego

generata ex aliquo, quoniam est stans per

zrodzona, poniewa jest staa ze swej istoty; a

essentiam suam; et sustantiae generatae ex

substancje z czego zrodzone s substancjami

aliquo sunt substantiae compositae cadentes

zoonymi podlegajcymi rodzeniu.

sub generatione.
202. Iam ergo manifestum est quod omnis

202. Wida wic, e kada substancja staa ze

substantia stans per essentiam suam non est

swej istoty jest tylko w nieczasie, i e jest wysza,

nisi in non tempore, et qui est altior et

i przekraczajca czas oraz rzeczy czasowe.

superior tempore et rebus temporalibus.

XXIX (XXX). Omnis substantia create in tempore

XXIX (XXX). Kada substancja stworzona w czasie

aut est semper in tempore et tempua non superfluit

albo jest zawsze w czasie i czas od niej nie odpywa,

ab ea quoniam est creata et tempus aequaliter, aut

poniewa jest z nim razem stworzona, albo odpywa

superfluit super tempus et tempus superfluit ab ea

ponad czas i czas od niej odpywa, poniewa jest

quoniam est creata in quibusdam horis temporis.

stworzona w jakich momentach czasu.

203. Omnis substantia creata in tempore aut

203. Kada substancja stworzona w czasie albo

est semper in tempore et tempus non

jest zawsze w czasie i czas od niej nie odpywa,

superfluit ab ea, quoniam est creata et tempus

poniewa jest z nim razem stworzona, albo

aequaliter, aut superfluit super tempus et

odpywa ponad czas i czas od niej odpywa,

tempus superfluit ab ea, quoniam est creata in

poniewa jest stworzona w jakich momentach

143

quibusdam horis temporis.

czasu.

204. Quod est quia si creata sequuntur se ad

204. Jest tak dlatego, e jeeli stworzenia

invicem et substantiam superiorem non

wzajemnie po sobie nastpuj, i po substancji

sequitur nisi substantia ei similis, non

wyszej nastpuje tylko substancja do niej

substantia dissimilis ei, sunt substantiae

podobna, a nie substancja do niej niepodobna, to

similes substantiae superiori et sunt

s substancje podobne do substancji wyszej - i s

substantiae creatae a quibus non superfluit

substancje stworzone, od ktrych czas nie

tempus ante substantia quae assimilantur

odpywa - przed substancjami, ktre [nie] s

substantiae sempiternis, et sunt substantiae

podobne do substancji wiecznych, oraz s

abscissae a tempore, creatae in quibusdam

substancje odcignite od czasu, stworzone w

horis temporis. Non est ergo possibile ut

jakich momentach czasu. Nie jest wic moliwe,

continuentur

in

aby substancje stworzone w jakich momentach

quibusdam horis temporis cum substantiis

czasu wsptrway z substancjami wiecznymi,

sempieternis, quoniam non assililantur eis

poniewa w ogle nie s do nich podobne.

omnino. Substantiae ergo sempiternae in

Substancjami wic wiecznymi w czasie s te,

tempore sunt illae quae continuantur cum

ktre wsptrwaj z substancjstmi wiecznymi i s

substantiis sempiternis, et sunt mediae inter

porednie

substantias fixas et inter substantias sectas in

substancjami pocitymi w czasie. I jest moliwe,

tempore. Et non est possibile ut substantiae

aby substancje wieczne, ktre s ponad czasem,

sempiternae

tempus,

nastpoway

sequantur substantias temporales creatas in

stworzonych

tempore,

porednicz

substancje

substantiae

quae

nisi

sunt

creatae

supra

mediantibus

substantiis

midzy

po

substancjami

trwaymi

substancjach
czasie,

czasowych

tylko

wtedy,

czasowe

gdy

(trwajce)

tmporalibus sempiternis in tempore.

wiecznie w czasie.

205. Et istae quidem substantiae non factae

205. I te zatem substancje s porednie tylko

sunt

dlatego, e cz si z substancjami wzniosymi w

mediae,

communicant
permanentia

nisi

quoniam

substantiis
et

ipsae

sublimibus

communicant

niezmiennoci oraz e cz si z substancjami

in

czasowymi

substantiis

odcignitymi

od

czasu

przez

abscissis in tempore per generationem; ipsae

rodzenie; one bowiem, chocia s wieczne,

enim quamvis

jednak (uzyskuj) niezmienno przez rodzenie i

sint

sempiternae,

tamen

permanentia earum est per generationem et

ruch.

motum.
206. Et subtantiae sempiternaee cum tempore

206. A substancje wieczne w czasie s podobne

sunt similes substantiis sempiternis quae sunt

do substancji wiecznych, ktre s ponad czasem

supra

non

dziki trwaniu i nie upodobniaj si do nich w

assimilantur eis in motu et generatione.

ruchu i rodzeniu. Natomiast substancje pocite w

Substantiae autem sectae in tempore non

czasie nie s podobne do substancji wiecznych,

assimilantur substantiis sempiternis quae sunt

ktre s w jaki ze sposobw ponadczasem. Jeeli

supra tempus per aliquem modorum. Si ergo

wic nie upodobniaj si do nich, to nie mog ich

tempus

et

drabilitatem

et

144

non assimilantur eis, tunc non possunt

przyj, ani ich dotkn. Konieczne wic s

recipere eas neque tangere eas. Necessariae

substancje, ktre dotykaj substancji wiecznych,

ergo

bdcych

sunt

substantiae

quae

tangunt

ponad

czasem

bd

dotykay

substancji pocitych w czasie.

substantias sempiternas quae sunt supra

tempus, et erunt tangentes substantias sectas
in tempore.
207. Ergo aggregabunt per motum suum inter

207. Bd wic cznikiem przez swj ruch

substantias sectas in

inter

midzy substancjami pocitymi w czasie i midzy

substantias sempiternas quae sunt supra

substancjami wiecznymi, ktre s ponad czasem.

tempus. Et aggregabunt per durabilitatea

I bd cznikiem przez swoje trwanie midzy

suam inter substantias quae sunt supra

substancjami, ktre s ponad czasem i midzy

tempus et inter substantias quae sunt sub

substancjami, ktre s poniej czasu, czyli

tempore, scilicet cadentes sub generatione et

podlegajcymi rodzeniu i rozpadaniu. Bd te

corruptione. Et aggregabunt inter substantias

cznikiem midzy substancjami dobrymi i

bonas et inter substantias viles, ut non

midzy substancjami bezwartociowymi, aby

priventur substantiae viles substantiis bonis et

substancje bezwartociowe nie byy pozbawione

priventur omni bonitate et omni conveniente,

substancji dobrych i nie byy pozbawione

et non sit eis remanentia neque fixio.

wszelkiej

tempore

et

dobroci,

wszystkiego,

co

im

odpowiada, tak e nie miayby ani tego, co w nich

pozostaje, ani trwaoci.
208. Iam ergo ostensum est ex hoc quod

208. Ju wic w tym pokazano, e s dwa rodzaje

durabilitatis duae sunt specieis quarum una

trwania, z ktrych jedno jest wieczne, a drugie

est

temporalis.

czasowe. Ale jedna z dwu trwaoci jest staa,

Verumtamen una durabilitatum duarum est

uspokojona, a druga trwao porusza si; i jedna

stans, quieta, et durabilitas altera movetur; et

z nich jest cznikiem, a jej wszystkie dziaania

una earum aggregatur et operationes eius

(s) jednoczesne i adne z nich nie wyprzedza

omnes simul, neque quaedam earum est ante

drugiego, a druga jest zmienna, rozciga, i

quamdam, et altera est currens, extensa,

niektre jej dziaania s przed innymi. I

quaedam operationes eius sunt ante quasdam.

zbiorczo jednej z nich wynika z jej istoty, a

Et

per

zbiorczo drugiej wynika z jej czci, z ktrych

essentiam suam, et universalitas alterius est

kada jest odczona od siebie podobnej na

per partes suas quarum unaquaeque est

sposb tego, co pierwsze i ostatnie.

aeterna

et

universalitas

altera

unius

est

earum

est

seiuncta suae compari per modum primum et

postremum.
quod

209. Ju wic wykazano, e niektre z substancji

quae

s takie, e s wieczne ponad czasem, i wrd

sempiternae sunt et supra tempus, et ex eis

nich s wieczne rwne czasowi a czas od nich nie

sunt sempiterni aequales tempori et tempus

odpywa, i s wrd nich takie, e s odcignite

209.

Iam

ergo

substantiarum

manifestum
quaedam

est

sunt

145

non superfluit ab eis, et ex eis sunt quae

od czasu a czas od nich odpywa, od wyszej z

abscissae sunt a tempore et tempus superfluit

nich i od niszej, [mianowicie od ich pocztku a

ab eis ex superiori earum et ipsarum inferiori,

do ich kresu] i s substancje podlegajce rodzeniu

[scilicet ex principio earum usque ad

i rozpadaniu.

extremum ipsarum,] et sunt substantiae

cadentes sub generatione et corruptione.

XXX (XXXI). Inter rem cuius substantia st actio

XXX (XXXI). Midzy rzecz, ktrej substancja i

sunt in momento aeternitatis et inter rem cuius

dziaanie s w obrbie wiecznoci oraz midzy rzecz,

substantia et actio sunt in momento temporis

ktrej substancja i dziaanie s w obrbie czasu, istnieje

existens est medium, et est i1lud cuius substantia est

porednik, a jest nim to, co ma substancj z obrbu

ex momento aeternitatis et operatio ex momento

wiecznoci a dziaanie z obrbu czasu.

temporis.

210. Inter rem cuius substantia et actio sunt

210. Midzy rzecz, ktrej substancja i dziaanie

in momento aeternitatis et inter rem cuius

s w obrbie wiecznoci oraz midzy rzecz,

substantia et actio sunt in momento temporis

ktrej substancja i dziaanie s w obrbie czasu,

existens est medium, et est illud cuius

istnieje porednik, a jest nim to, co ma substancj

substantia est ex momento aeternitatis et

z obrbu wiecznoci a dziaanie z obrbu czasu.

operatio ex momento temporis.

211. Quod est quia res cuius substantia cadit

211. Jest tak dlatego, e rzecz, ktrej substancja

sub tempore, scilicet quia tempus continet

podlega czasowi, to znaczy e czas j zawiera,

eam, est in omnibus dispositionibus suis

podlega

cadens sub tempore, quare et eius actio cadit

waciwociach, std i jej dziaanie podlega

sub tempore: quoniam, quando substantia rei

czasowi: poniewa, kiedy substancja rzeczy

cadit sub tempore, procul dubio et eius actio

podlega czasowi, to bez wtpienia i jej dziaanie

cadit sub tempore. Res autem cadens sub

podlega

tempore in omibus dispositionibus suis

czasowi we wszystkich swych waciwociach,

seiuncta est a re cadente sub aeternitate in

jest oddzielona oddzielona od rzeczy podlegajcej

omnibus dispositionibus suis. Continuatio

wiecznoci we wszystkich swych waciwociach.

autem non est nisi in rebus similibus.

Poczenie wic zachodzi tylko wrd rzeczy

Necesse est igitur ut sit res alia tertia media

podobnych. Jest wic konieczne aby jaka

inter utrasque cuius substantia cadat sub

porednia trzecia rzecz wystpowaa midzy nimi,

aeternitate et ipsius actio cadat sub tempore.

(taka) ktrej substancja podlegaaby wiecznoci, a

czasowi

czasowi.

we

Rzecz

wszystkich

wic

swych

podlegajca

jej dziaanie podlegaoby czasowi.

212. Impossibile namque est ut sit res cuius

212. Jest bowiem niemoliwe, aby bya rzecz,

substantia cadat sub tempore et actio aius sub

ktrej substancja podlega czasowi a jej dziaanie

aeternitate: sic enim actio eius melior esset

wiecznoci: wtedy bowiem jej dziaanie byoby

146

ipsius substantia; hoc autem est impossibile.

lepsze od samej substancji, to natomiast nie jest

moliwe.

213. Manifestum igitur est quod inter res

213. Wykazano wic, e midzy rzeczami

cadentes sub tempore cum suis substantiis et

podlegajcymi czasowi z ich substancjami i ich

suis

dziaaniami,

actionibus

et

inter

res

quarum

midzy

rzeczami,

ktrych

substantiae et actiones sunt cadentes sub

substancje i dziaania podlegajce momentowi

momento aeternitatis sunt res cadentes sub

wiecznoci, czasowi z ich substancjami i ich

aeternitate per substantias suas et cadentes

dziaaniami,

sub tempore per operationes suas, sicut

substancje i dziaania podlegaj momentowi

ostendimus.

wiecznoci, s rzeczy podlegajce wiecznoci

midzy

rzeczami,

ktrych

przez ich substancje i podlegajce czasowi przez

ich dziaania, jak wykazalimy.

XXXI (XXXII). Omnis substantia cadens in

XXXI (XXXII). Kada substancja podlegajca w

quibusdam dispositionibus suis sub aeternitate et

niektrych

cadens in quibusdam dispo-sitionibus suis sub

podlegajca w niektrych swych waciwociach

tempore est ens et generatio simul.

czasowi, jest jednoczenie bytem i rodzeniem.

swych

waciwociach

wiecznoci

214. Omnis substantia cadens in quibusdam

214. Kada substancja podlegajca w niektrych

dispositionibus suis sub aeternitate et cadens

swych waciwociach wiecznoci i podlegajca

in

w niektrych swych waciwociach czasowi, jest

quibusdam

dispositionibus

suis

sub

tempore est ens et generatio simul.

jednoczenie bytem i rodzeniem.

215. [Omnis] enim res cadens sub aeternitate

215.

est ens vere et omnis res cadens sub tempore

wiecznoci jest prawdziwie bytem, a kada rzecz

est generatio vere. Si ergo hoc ita est, tunc, si

podlegajca czasowi jest prawdziwie rodzeniem.

res una est cadens sub aeternitate et tempore,

Jeeli wic tak jest, wtedy, gdy jedna rzecz

est ens et generatio non per modum unum sed

podlega wiecznoci i czasowi, jest bytem i

per modum et modum.

rodzeniem nie w ten sam, lecz w rny sposb.

216. Iam ergo manifestum est ex eo quod

216. Ju wic wynika z tego, co powiedzielimy,

diximus, quod omne generatum cadens per

e wszystko to, co zrodzone, podlegajc w swej

substantiam suam sub tempore est habens

substancji czasowi, ma substancj zalen od

substantiam pendentem per ens purum quod

czystego bytu, ktry jest przyczyn trwania i

est causa durabilitatis et causa rerum

przyczyn

sempiternarum omnium et destructibilium.

zniszczalnych.

217. Necessarium est unum faciens adipisci

217. To, co konieczne, jest jedno, powodujce

unitates et ipsum non adipiscatur, sed

osiganie jednoci, a samo nie jest osigane, lecz

reliquae unitates omnes sunt acquisitae.

wszystkie pozostae jednoci s osignite.

218. Et illius quidem significatio est quod

218. A dowodem tego jest to, co mwi: jeeli

147

[Kada]

bowiem

wszystkich

rzecz

rzeczy

podlegajca

wiecznych

dico: si invenitur unum faciens acquirere non

znajduje si jedno, powodujce osiganie tego, co

acquisitum, tunc quae differentia inter ipsum

nieosignite, wtedy jaka jest rnica midzy

primum acquirere faciens? Non enim potest

nim i tym, co pierwsze, sprawiajce osiganie?

esse quin aut sit simile ei in omnibus

Nie moe bowiem (co tak) bytowa, aby nie byo

dispositionibus suis aut sit inter utraque

albo podobne do niego we wszystkich swych

differentia. Si ergo est simile ei in omnibus

waciwociach, albo aby nie zachodzia midzy

dispositionibus suis [...] tunc unum eorum

nimi rnica. Jeeli wic jest do niego podobne

non est primum et alterum secundum. Et si

we wszystkich swych waciwociach [...], wtedy

unum eorum non est simile alteri in omnibus

jedne z nich nie jest pierwsze, a inne (czym)

dispositionibus, tunc procul dubio unum

drugim. A jeeli jedno z nich nie jest podobne do

eorum est primum et alterum secundum. Illud

drugiego we wszystkich swych waciwociach,

ergo in quo est unitas fixa non inventa ex

wtedy bez wtpienia jedno z nich jest pierwsze, a

alio,

sicut

inne (jest) drugie. To wic, w czym jedno jest

ostendimus; et illud in quo est unitas inventa

trwaa, nie wzita z innego, jest jedno-pierwsze-

ex alio est praeter unum primum verum. Si

prawdziwe, jak wykazalimy; a to, w czym

ergo est ex alio, est ex uno primo acquisita

jedno jest wzita z innego, nie jest jedno-

unitas. Provenit ergo inde ut uni puro vero et

pierwsze-prawdziwe. Jeeli wic jest z innego,

reliquis unis sit ita iterum et non sit unitas

(jego) jedno jest uzyskana z tego, co jedno-

nisi propter unum verum quod est causa

pierwsze. Wynika wic z tego, e jedno-czyste-

unitatis.

prawdziwe i pozostae jednie maj rwnie

est

unum

primum

verum,

jedno, a jedno jest tylko dziki jedniprawdzie, ktra jest przyczyn jednoci.
219. Iam ergo manifestum est et planum

219. Wida wic ju cakiem wyranie, e kada

quod omnis unitas post unum verum est

jedno

acquisita, creata; verumtamen unum verum

stwarzana;

purum est creans unitates, faciens acquirere,

stwarza jednoci powodujc osiganie, a nie to,

non acquisitum, sicut ostendimus.

co osignite, jak wykazalimy.

148

po

jedni-prawdzie
jednak

jest

osigana,

jedno-prawdziwe-czyste

SOWNIK TRUDNIEJSZYCH TERMINW

Wykaz obejmuje terminy filozoficzne i inne terminy gwnie bliskoznaczne, ktrych

znaczenia, przyjte w przekadzie, ustalono w oparciu o problemowy kontekst Ksigi.
Cyfra arabska przykadowo oznacza nr zdania, w ktrym posuono si danym znaczeniem, w
miar konsekwentnie uywanym w tekcie tumaczenia. Wiksza ilo cyfr przy danym
terminie oznacza, e tylko w tych miejscach dany termin wystpuje.
abscissae
additio
agens
aggregabunt
animalis
assimilantur
causatum
cognoscitur
communicant
comparatio
completa
complementum
(sunt in complemento)
completum
composita
comprehendit
continet
continentur
continuatio
continuator
corrumpitur
corruptio
declinatio
declines
destruitur
diminutum
durabilitas
ens

- odcignite, 204, 209

- dodatek, 159
- dziaajcy, 159
- bd cznikiem, 207
- duchowy, 107
- s podobne, 204
- skutek, to co uprzyczynowane,3
- jest poznana, 59
- cz si, 205
- odniesienie, 185
- cakowita, 151
- uzupenienie, 167
- (s dodatkiem), 42
- zupene, 167; zupeno, 168
- poczone, 159
- ogarnia, 81
- zawiera, 85
- wsptrwaj, 204
- poczenie, 211
- cznik, 159
- rozpada si, 190
- rozpadanie, 47
- powtarzalno, 52
- powtarzalne, 49
- niszczeje, 25; ulega mszczeniu, 21
- umniejszony, 167
- trwanie, 206, 207, 208
- byt, 158

149

esse
essentia
existit
(quasi res existens una)
factor
factum
fixa
fixio
iam ergo manifestum est et planum
iarn ergo verificatum est
impressio
imprimunt
in horizonte
in quibusdam horis temporis
indigens
influunt
(est influens)
influxio
instrumenturn
intellectibilis
intelligit
iterum
multiplicetur
per finem decoris
(per ultimum decoris)
permanentia
quod est quia
quod est quoniam
reditio
regimen
remanentia
removet
retinet
scit
separatur
sequitur
significatio
significo
spiritualis
stans

- bytowanie, 158
- istota, 79
- istnieje (znajduje si),
- (jako ro jednego), 67
- sprawca, 159
- wytwr, 159
- trwaa, 128
- trwao, 79
- wida wic ju cakiem wyranie, 12
- ju wic sprawdzono, 71
- odcinicie, 26
- odciskaj, 49
- na granicy, 22, 84
- w jakich momentach czasu, 203, 204
- potrzebujca, 128, 184
- rozlewaj, 53
- (rozlewa), 1
- wylew, 165
- czynnik pomocniczy, 159
- umysowy, 34
- pojmuje, 109
- rwnie, 127
- mnoy si, 70
- w peni wykoczone, 160
- (z najwysz zupenoci),161
- niezmienno, 205
- jest tak dlatego, e, 3
- jest tak, poniewa..., 47
- powracanie, 68, 124, 125, 127, 128, 195
- rzdzenie, 161; wadza, 160; panowanie, 174
- to, co pozostaje..., 207
- pozbawia, 1
- zachowuje, 81
- zna, 124
- oddziela si, 5
- nastpuje, 204
- sens, 11; dowd, 23; znami, 163
- rozumiem, 12
- umysowy, 172
- stay, 49; zachowujcy, 157

150

unita
unitas
unitum
unum
universalitas
universitas
vehementius
virtus

- stanowica jedno, 138

- jedno, 70
- jednolite, 39
- jednia, 70; jedno, 218
- zbiorczo, 208
- zbiorczo, 197
- w wikszym stopniu, 9; silniej, 13; bardziej, 15
- moc, 2

151

BIBLIOGRAFIA

Wykaz obejmuje waniejsze dawne publikacje i z ostatnich lat wzgldnie wszystkie

prace, zestawione na podstawie Rpertoire bibliographique de Louvain oraz na podstawie
cytowa w opracowaniach, wykorzystanych przy pisaniu tej ksiki. Pomija si, wykazan w
rozdziale 15, literatur pomocnicz oraz dotyczc komentarzy do Liber de causis, jeeli
nie zawieray omwie Ksigi o przyczynach. Dla caoci spisu wcza si do wykazu 25
pozycji ujtych w rodziale 14. Ta wzgldnie pena bibliografia nie powtarzajc jednak
wszystkich przytocze Bardenhewera, Saffrey'a, czy Pattina, obejmuje okres od 1843 do 1968
r.
1. M. ALONSO: El Liber de causis, Al-Andalus 9 (1914) 43-69.
2. M. ALONSO: Les fuentes literarias del Liber de causis, Al-Andalus 10 (1945) 345382.
3. M. ALONSO: La al-anniyya de Avicena y el problema de la esencia y existencia,
Pensiamento XIV (1958) 311-346.
4. M. ALONSO: Traducciones del arabe al latin por Juan Hispano (Ibn Dawud), AlAndalus 17 (1952) 129-131.
5. M.T. dALVERNY: Anniyya-anitas, W: Mlanges offerts Etienne Gilson, TorontoParis 1959, s. 59-91,
6. M.T. dALVERNY: Avendauth?, W: Homenaje a Millas-Villicrosa, Barcelona 1954,
t. I, s. 19-43.
7. M.T. dALVERNY: Avicenna latinus, Archives d'histoire doctrinale et littraire du
moyen ge 30 (1964) 221-272.
8. C. ANAWATI: Prolgomnes une nouvelle dition du De eau-sis arabe, w:
Mlanges Luis Massignon, Damas 1956, t. I, s. 73-110.
9. A.R. BADAWI: Neoplatonici apud Arabes, Islmica (Kair) 19 (1955) 1-33.
10. Cl. BAEUMKER: Witelo, Beitrge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters III (1908) z. 2, s. 266-268.
11. O. BARDENHEWER: Die pseudo-aristotelische Schrift ber das reine Gute
bekannt unter dem Namen Liber de causis, Freiburg im Breisgau

152

1882.
12. H. BDORET: L'auteur et le traducteur du Liber de causis, Revue Neoscholastique
de Philosophie 41 (1938) 519-533.
13. A. BIRKENMAJER: Classement des ouvrages attribus Aristote par le moyen age
latin, Cracovie 1932, s. 15.
14. E. DEGEN: Welches sind die Beziehungen Alberts des Grossen Liber de causis et
processu universitatis zur Stoichiosis theologik des
Neuplatonikers Proclus, Munich 1902.
15. A. DONDAINE i L.J. BATAILLON: Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de
Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966)
232-261.
16. G. DORESSE: Les sources du Liber de causis, Revue d'histoire religieuse 13
(1946) 234-238.
17. P. DUHEM: Le systme du monde, Paris 1954, t. IV, s. 329-347.
18. C. FABRO: La nozione metafisica di partecipazione secondo S.Tommaso dAquino,
Torino 1963, s. 107-113.
19. C. FABRO: Participation et causalit selon s. Thomas dAquin, Louvain-Paris 1961,
s. 229-244.
20. A. FOREST: La structure mtaphysique du concret selon saint Thomas dAquin,
Paris 1956, wyd, 2, s. 62-64.
21. L.B. GEIGER: (nota nr 172 o artykule H. Bedoreta), Bulletin Thomiste VI (19401942) 139-140.
22. E. GILSON: History of christian philosophy in the middle ages, New York 1955, s.
235-237.
23. E. GILSON: Historia filozofii chrzecijaskiej w wiekach rednich, tum. S.
Zalewski, Warszawa 1966, s. 233-235.
24. M. GRABMANN: Mittelalterliches Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der
Scholastik und Mystik, Mnchen 1936, t. II, s. 138-182.
25. D. GROMSKA: Pseudo-Arystoteles, W: Sownik filozofw, Warszawa 1966, t. I, s.
57
26. J. GUTTMANN: Die Scholastik des dreizehnten Jahrhunderts in ihren Beziehungen
zum Judentum und zur Judischen Literatur, Breslau 1902.

153

27. B. HAURAU: De la philosophie scolastique, Paris 1850.

28. B. HAURAU: Histoire de la philosophie scolastique, Paris 1872-1880.
29. A. JOURDAIN: Recherches sur les anciennes traductions latines d'Aristote, Paris
1843, wyd. 2, s. 197.
30. D. KAUFMANN: Geschichte der Attributenlehre in der jdischen Religionsphilosophie des Mittelalters von Saadja bis Maimuni, Gotha 1877.
31. P. KRAUS: Plotin chez les Arabes, Bulletin de lI.stitut dEgypte 23 (1940-1941)
263-295.
32. M.A. KRPIEC: Struktura bytu, Lublin 1963, s. 314-317.
33. K. KREMER: Die Creatio nach Thomas von Aquin und den Liber de causis, w:
Ekklesia. Festschrift fr Bischof... Wehr, Trier 1962.
34. G. LAFONT: Structures et mthode dans la Somme theologique de saint Thomas
DAquin, Bruges 1961, s. 104-109.
35. L. LECLERC: Histoire de la mdicine arabe, Paris 1876.
36. J. LIPPL: Liber de causis, w: Lexikon fr Theologie und Kirche, Freiburg im
Breisgau 1934, wyd. II, t.VI, s.548.
37. P. MIGNES: De relatione inter proemium Summae Alexandri Halensis et proemium
Summae Guidonis Abbatis, Archivum Franciscanum
Historicum VI (1913) 18-22.
38. R. MURARI: II De causis e la sua fortuna nel medio evo, Giornale storico della
letteratura italiana 34 (1899) 98-117.
39. S. MNK: Mlanges de philosophie juive et arabe, Paris 1857.
40. K. OSHIKA: Thomas Aquinas and the Liber de causis, Studies in Mdival
Thought (Tokyo) 9 (1967) 102-122.
41. A. PATTIN: De hirarchie van het zijnde in het Liber de causis (Studie over vijf
eerste proposities), Tijdschrifi voor Philosopie 23 (1961) z. 1,
s. 130-157.
42. A. PATTIN: Over de schrijver en de vertaler van het Liber de causis, Tijdschrift
voor Philosophie 23 (1961) z. 2, s. 322-333 i 23 (1961) z. 3, s.
503-526.
43. A. PATTIN: Le Liber de causis - dition tablie laide de 90 manuscrits avec

154

introduction et notes, Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus

Lipsiusstraat 18, Leuven, s. 1-115, (Odbitka z Tijdschrift voor
Filosofie 28 (1966) z. 1, s. 90-203).
44. A. PATTIN: Notes sur le vocabulaire philosophique mdivale, Revue de
lUniversit d'Ottava 33 (1963) 191-213 (section spciale).
45. F. PELSTER: Beitrge zur Aristotelesbenutzung Alberts des Grossen,
Philosophisches Jahrbuch 46 (1933) 450-463.
46. C. PERA: S.Thomae Aquinatis expositio super librum De causis, Torino-Roma
1955.
47. V.M. POULIOT i K. OSHIKA: Liber de causis et Sancti Thomse de Aquino super
Librum de causis expositio denuo edidit V.M. Pouliot... diligenti
cum cooprations Kazumasa Oshika, W: Textus philosophici in
linguam japonicam translati cura Instituti Sancti Thomae de Aquino de
Kyoto, in Japonia 2, Kyoto 1967. (japoskie wydanie Ksigi o
przyczynach wedug edycji A. Pattina oraz wydanie komentarza Tomasza z Akwinu wedug edycji H.D. Saffreya).
48. S. van RIET: La traduction latine du De anima d'Avicenne, Revue Philosophique
de Louvain 61 (1963) z. 72, s. 583-626.
49. M.D. ROLAND-GOSSELIN: Le De ente et essentia de S. Thomas d'Aquin, Paris
1948, s. 146-149.
50. L. Rougier, La scolastique et le thomisme, Paris 1925.
51. H.D. Saffrey, Sancti Thomae de Aquino super Librum de causis expositio, FribourgLouvain 1954, s. XV-XXXII.
52. H.S. Saffrey, Ltat actuel des recherches sur le Liber de causis comme source de la
mtaphysique au moyen ge, W: Miscelanea Mediaevalia, Berlin 1963,
t. II, s. 267-281.
53. W. SEKO: Jakub z Gostynina i jego komentarz do Liber de causis, Studia
Mediewistyczne 2 (1961) 185-210.
54. R. STEELE: Liber de causis, Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, Oxonii 1935, t.
XII, s. XV-XXIV i 161-187.
55. F. van STEENBERGHEN: La philosophie au XlIIe sicle, Louvain-Paris 1966
56. M. STEINSCHNEIDER: Catalogua librorum hebraeorum in bibliotheca Bodleiana,

155

Berlin 1852-1860, col. 742 i 1404

57. M. STEINSCHNEIDER: Hebrische Bibliographie, Jahreg. 1863.
58. M. STEINSCHNEIDER: Die europische Ubersetzungen aus den Arabischen, Wien
1904.
59. M. STRASSER: Platonisme in the Liber de causis, University of Toronto 1963
(maszynopis nie publikowany).
60. L. SWEENEY: The doctrine of cration in the Liber de causis, w: An Etienne
Gilson Tribute, Milwaukee 1959, s.274-289.
61. L. SWEENEY: Research difficulties in the Liber de causis, The modern scholman
XXXVI (1959) z. 2, s. 109-116.
62. S. SWIEAWSKI: Liber de causis (skorowidz waniejszych dzie), w. Tomasz z
Akwinu - Traktat o czowieku, Pozna 1956, s. (80).
63. S. SWIEAWSKI: Materiay do studiw nad Janem z Gogowa, Studia
Mediewistyczne 2 (1961) 153 i 157.
64. G. THERY: Tolde, Oran 1944.
65. F. BERWEG i B. GEYER: Die patristische und scholastische Philosophie.
Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1928, wyd. 11, t. II, s.
303.
66. A. TOGNOLO: De causis, w: Enciclopedia filosofica, Firenze 1967, wyd. 2, t. II, s.
267-268.
67. C. VANSTEENKISTE: Notes sur le commentaire de saint Thomas du Liber de
causis, tudes et Recherches (Cahiers dc thologie et de philosophie)
8 (1952) 171-191.
68. C. VANSTEENKISTE: Il Liber de causis negli scritti di san Tommaso,
Angelicum 35 (1958) 325-374.
69. C. VANSTEENKISTE: Intorno al testo latino del Liber de causis (recenzja edycji
A. Pattina), Angelicum 49 (1967) 60-83.
70. C.J. de VOGEL: Some reflections on the Liber de causis, Vivarium 4 (1966) 6782.

156

RSUM

La publication contient avant tout la traduction polonaise du latin Liber de causis.

La traduction est faite a partir du texte dit par A. Pattin intitul Le Liber de causis, dition
tablie l'aide de 90 manuscrits avec introduction et notes. On profita de la copie numrote,
pages 1-115: Uitgave van Tijdschrift voor Filosofie, Justus Lipsiusstraate 18, Leuven. C'est
une copie de Tijdschrift voor Filosofie 28 (1966), cahier 1, pages 90-203.
Lintroduction qui prcde la traduction elle-mme porte le titre: Etat de recherches
sur le Liber de causis et ses plus importants problmes philosophiques. Etant donne que la
publication s'adresse principalement au lecteur polonais et son but qui est lutilit didactique,
la prsentation de la discussion et des recherches sur le Liber de causis est relativement
vaste. Les recherches vont dans deux sens: 1) elles examinent premirement le problme de
loriginal arabe, de son auteur, de la date du texte ainsi que le problme de la premire
traduction latine lpoque du Moyen-ge; 2) elles reflchissent aux problmes
philosophiques qui prtent discussion dans la version latine de Liber de causis.
Sil sagit du texte lui-mme, on voulut - en se basant sur des matriaux indiqus par
la bibliographie - accentuer quelques unes parmi les plus importantes opinions et notamment
celle de O. Bardenhewer, celles de F. Pelster, H. Steele, H. Bedoret, H.D. Saffrey, A. Pattin.
Quant aux problmes philosophiques qui prtent discussion - et surtout relativement
la question centrale du Liber de causis concernant esse et creatio, au sujet de
yliathim aussi dont se servit Thomas dAquin pour dmontrerla diffrence relle entre
lessence et lexistence - furen cites titre dexemple les opinions de G. Lafont, H.D. Saffrey, A. Baeumker, P. Duhem, M.D. Roland-Gosselin, A. Frest, C. Fabro, M.T. dAlverny,
M.A. Krpiec, celles aussi de Thomas dAquin.
Notre introduction rappelle entre autres les commentaires polonais au Liber de
causis et prsente les essais de recherches faits par nos savants au sujet du matriel
philosophique contenu dans les commentaires au Liber de causis.
Il convient de signaler ce sujet le commentaire de Jacques de Gostynin Komentarz
do Liber de causis, publi en Pologne par P. Gra sous forme deditio simplex; voir: Mate
riay i Studia Zakadu Historii Filozofii Staroytnej i redniowiecznej (PAN), Wrocaw 1969,
t. XI, p. 3-162. Le commentaire fut crit Cracovie entre 1477 et 1490.

157

Parmi d'autres commentaires polonais, conservs sous forme de manuscrits, il faudrait

citer le code de Valentin de Grun perk, Wrocaw, Ossolineum 734, contenant deux
commentaires anonymes:
1) Liber de causis,
2) Liber sapientis David Judaeorum rabbi ainsi que les commentaires au Liber de
causis enregistrs a la Bibliothque Jagellonne sous les numros 506 et 2595.
Remarquons galement que le Liber de causis fut enseign lUniversit Jagellonne
et que, entre 1490 et 1510, il revint huit fois comme object des cours. Cette question occuppe
dveloppe davantage dans ltat de recherches de notre publication.
Au sujet de lensemble des problmes philosophiques que contiennent les
commentaires au Liber de causis parurent en polonais de brves tudes, dont les titres
franais sont les suivants (les titres originaux se trouvant dans le bibliographie):
1. E. Kawa, Problme de esse dans la question 9 bis du commentaire de Siger de
Brabant et essai dune leon existentielle de ce terme, dans Studia Philosophiae
Christianae ATK 4 (1968), cahier 1, pages: 151-155. (Il s'agit l du commentaire
dit par A. Dondame et L.J. Bataillon, Le manuscrit Vindob. lat. 2330 et Siger de
Brabant, Archivum Fratrum Praedicatorum XXXVI (1966) p. 153-261).
2. S. Porbski, Interprtation existentielle du terme esse dans le chapitre XVIII et
XIX du commentaire d'Albert le Grand au Liber de causis, Studia Philosophiae
Christianae ATK, ibid., pages: 155-157.
3. P. Gra, Analyse du concept esse partir du thorme quatre du commentaire au
liber de causis par Jacques de Gostynin, Studia Philosophiae Christianae ATK,
ibid., pages: 157-164.
4. V. Seko, Jacques de Gostynin et son commentaire au Liber de causis, dans
Studia Mediewistyczne 2 (1961), pages: 185-210.
5. M. Gogacz, Le terme existentia dans le commentaire de Thomas dAquin au
Liber de causis, dans Roczniki Filozoficzne XVI (1968), cahier 1, pages: 93-104.
Ajoutons cela un renseignement ayant caractre d'une curiosit pour rudits,
notamment une ressemblance terminologique entre les paroles caractrisant reditio
substantiae ad essentiam suam dans le Liber de causis et la dfinition de la substance chez
Descartes, dont parle notre publication dans le paragraphe Liber de causis et la dfinition de
la substance dans Principia philosophiae de Ren Descartes.

158

L'auteur de Liber de causis constate, dans propositio XIV (128), que le retour de la
substance a son essence consiste en trois particularits de la substance:
1) quia est stans,
2) fixa per se,
3) non indigens in sui fixione et sui essentia re alia rigente ipsam.
Une confrontation de deux faon de conservoir la substance, celle du Liber de causis
et celle des Principia philosophiae;
Liber de causis: Substantia... est rediens ad essentiam (XIV, 127) suam... quia est...
non indigens in sui fixione... re alia rigente ipsam (XIV, 128; voir aussi: XXIV, 184).
Principia philosophiae: per substantiam... intelligere possumus... rem quae ita
existit, ut nulla alia re indigeat ad existendum (Oeuvres de Descartes publies par Ch. Adam
et P. Tannery, Paris 1905, t. VIII, p. 24; Principia philosophiae pars prima, caput 51); nous
amne a la constatation suivante: daprs le Liber de causis, la substance est non indigens
re alia; d'aprs Principia philosophiae, la substance existe de faon (ita existit) ut nulla
alia re indigeat. Il y a par consquent une ressemblance terminologique entre lexplication de
reditio substantiae du Liber de causis et la dfinition de la substance dans Principia
philosophiae. Cette ressemblance consiste en emploi des mmes paroles parles deux
auteurs: non indigens re alia et nulla alia re indigeat.

159