Temat: Tytus Czyewski- nowatorstwo formy czy ludowa

tradycja?
Tytus Czyewski- urodzony 28 grudnia 1880 w Przyszowej w pobliu
Nowego Scza, w rodzinie ziemian, wacicieli posiadoci Berdychw; do szkoy
redniej uczszcza w Nowym Sczu; wychowywa si wrd grali, od
dziecistwa poznawa ich sztuk; powraca do niej ale te wyciga z niej daleko
idce teoretyczne wnioski i wczy j do skomplikowanego systemu wasnej
sztuki;

1902- wstpuje do krakowskiej ASP i rozpoczyna studia w klasie Jzefa Mehoffera;

tworz wtedy polscy modernici- jest to przecie okres Modej Polski (dwch
sztandarowych secesjonistw: Wyspiaski i Mehoffer) oraz rwnolegle z nimi
plenerzyci np. Stanisawski czy Wyczkowski- ten te bdzie nauczycielem
Czyewskiego; tworz te Malczewski i Wojtkiewicz, czerpicy z symbolizmu;
istnieje poza tym nurt ludowy podhalaski, ktry opanowuje wyobrani twrcw
Krakowa, a nawet jako wane rdo twrczoci prawdziwie nowoczesnej wchodzi
do kodeksu awangardowego nawczas ugrupowania Polska Sztuka Stosowana;

Czyewski wysoko ceni uzdolnienia ludu gralskiego:

Podhalascy grale posiadaj od urodzenia duy zmys plastyczny i

poczucie koloru. Jest to lud, ktry jak aden chyba inny w Polsce ma ogromne
instynktowne poczucie kolorowej formy i dekoracyjnoci; oryginalna, impulsywna
ch tworzenia rzeczy piknych i zabawnych jest wrodzona kademu gralowi.
Jest to jaki gbszy instynkt, ktry atawistycznie pochodzi moe z bardzo
dalekich czasw odlegych plemion.

1907- majc 27 lat odbywa pierwsz podr do Parya i zostaje tam przez 2 lata (
by to czas Picassa i Braquea, Czyewski mg obserwowa narodziny kubizmu);
spotka si ze sztuk Czannea, powstaj wtedy dwie akwarele z 1909 roku:

Drzewa- rozproszona drobnymi uderzeniami pdzla materia obrazu ujta zostaa

tu w rygor formalny, ktremu suy kolor sprowadzony do dwch zasadniczych
brzmie: ru i bkitu

Salome- podobnie skomponowana, z t rnic, e konieczno uwzgldnienia

ruchu skonia artyst do posuenia si w sylwecie postaci pynnym, mikkim
konturem;

Po powrocie do Polski w 1910 roku Towarzystwo Przyjaci Sztuk Piknych

organizuje pierwsze publiczne wystpienie Czyewskiego; pokazano jego oleje,
akwarele i rysunki, m.in. wspomniane przed chwil 2 akwarele i obrazy o
tematyce religijnej: wita Rodzina, Zwiastowanie. W tym samym roku (1910)
znw na dwa lata wyjeda do Parya, ale to ju nie jest wyprawa typu
akademickiego, jak podejmowaa znaczna cz artystw polskich, ta
wyprawa bya ju aktem wiadomego poszukiwania wasnej drogi;

Madonna- rysunek z 1912 roku, przyswojona lekcja kubizmu na razie bez

widocznych prb jej bardziej indywidualnego zinterpretowania; struktura postaci
1
Madonny ulega tu rozbiciu na elementy geometryczne i wtopiona w to zgodnie z
zasad planw; pojawienie si w tle ksztatu woluty nie jest przypadkowe:
element ten w kubistycznej rekwizytorni zajmowa miejsce wyjtkowe; rysunek
jest interesujcym przykadem skojarzenia tradycyjnego w Polsce i z dziecistwa
dobrze artycie znanego motywu ikonograficznego z nowo odkryt ( i cigle
jeszcze odkrywan) form;

1915- ambicja doznania czego naprawd nowego skoni Czyewskiego do

porzucenia tradycyjnej, uznawanej nawet przez kubistw techniki olej-ptno na
rzecz swoistej metody montau obrazu z odpowiednio pocitych kawakw
tektury i dykty, na ktrych, dopiero po ich zespoleniu powstawaa kompozycja.
Powoywane do ycia tzw. obrazy wielopaszczyznowe ( zachoway si one jedynie
w fotografiach) stanowiy samodzieln prb ustosunkowania si do kubistycznej
formuy przestrzeni, przy czym system planw zosta zilustrowany w sposb
moliwie najbardziej dosowny, bo w przestrzeni nieomal realnej; skonstruowana
w 1915 Gowa- sprawia jeszcze wraenie etiudy, wykonanej pod trwaym
wraeniem kubizmu, jednake, jak si wydaje, geometryzacja poszczeglnych
elementw wizerunku nie bya tu celem, lecz raczej rodkiem sucym
ekspresyjnej deformacji. Pniejsze kompozycje wielopaszczyznowe Salome II z
1917 i Obraz wielopaszczyznowy z 1921 stanowi prb wycignicia z
przyjtej formuy moliwie najdalszych konsekwencji, z porzuceniem ju
analitycznego kubizowania na rzecz innych walorw treciowych i formalnych.
Najbardziej intrygujca wydaje si by Salome II tu Czyewski dla oddania
wraenia ruchu zastosowa swoisty symultanizm, tj. jednoczesno dziania si
w kilku paszczyznach-rytmach, ktre zostay rozrnione skal. Pojawi si w ten
sposb w obrazie czynnik czasu, nieobecny u kubistw, uporczywie natomiast
zgbiany przez woskich futurystw owych lat i manifestowany przez nich
poprzez rytm i ruch.

Co byo niewtpliwie nowe w obrazach wielopaszczyznowych- nowa bya realna,

strukturalna i konstrukcyjna przestrze tych dzie, nowa bya ich poetyka;
poetyka Salome II to przywoanie i skojarzenie z now form dawnego,
nowotestamentowego motywu, za poetyka Obrazu wielopaszczyznowego i
Kompozycji form jest ju poetyk wspczesn, poetyk snu, antycypujc
pniejszy surrealizm i by moe w jakim stopniu kontaktujc z rwnolegym
sobie dadaizmem (z tym, e antypoznawczy charakter dadaizmu musia obrci
jego dziea w destrukcj i drwin, tymczasem Czyewski konstruuje, gromadzi,
zbiera i zestawia przerne dziwnoci dla uzyskania nowej poetyckiej
rzeczywistoci obrazu; yj w niej stare woluty, ale pojawiaj si take maski,
quasi pilaster, bben)

Obrazy wielopaszczyznowe zrealizowane w latach 1915-1921 byy realnym i

hojnym wkadem Czyewskiego do wsplnego dorobku formistw,
zorganizowanych pod wspln nazw Polskich Ekspresjonistw w roku 1917.Ich
pierwsza wielka wystawa odbya si w krakowskim Paacu Sztuki w listopadzie
1917; zawieraa ona nie tylko ich obrazy ale take obrazy symboliczne i

2
postimpresjonistyczne; Afisz I Wystawy Ekspresjonistw Polskich- wykonany
przez Czyewskiego;

Czyewski by jednym z pierwszych formistw-malarzy a nadto jedynym

formistycznym poet; Obecno sztafau ludowego w twrczoci literackiej oraz
w pracach malarskich Czyewskiego miaa nieprzypadkowo paralelny charakter.
W obydwu obszarach jego dziaalnoci artystycznej zauwaamy podobne
zjawiska, ktre wskazuj na pen samowiadomo estetyczn twrcy.Chodzi o
uproszczenie formy jzykowej i obrazowej do poziomu naiwnego komunikowania
przy uyciu rodkw spoza kanonu klasycznego lub romantycznego pojmowania
sztuki. Wyraa si to we wprowadzaniu wtkw kultury niskiej, sownictwa
gwarowego, jak te w prymitywizmie konturw plastycznych i sownych
wyobrae, odchodzcych od mimetycznych regu.

Formici polscy w przeciwiestwie do malarzy kubistycznych byli mniej

spekulatywni w poszukiwaniu nowych form, a przede wszystkim dyli do formy
skondensowanej, czyli syntetycznej. Czyewski w swojej twrczoci malarskiej i
poetyckiej pojmowa dzieo sztuki jako konstrukcj formy, a nie dekonstrukcj.
Wana dla niego bya w tym wzgldzie rwnie ekspresja uzyskiwana poprzez
zastosowanie deformacji. Czyewski w jednym z tekstw daje wykadni
wasnego rozumienia formy:

Gdy kto chce tworzy (a nie naladowa) form, musi mie dwie
zasadnicze rzeczy: ide formy i materia. Idea formy musi by budowana i to z
jakiego materiau. Idea formy moe by tylko wewntrzna nie brana ze wiata
zewntrznego (chocia moe przypomina >>wiat zewntrzny<<), idea formy
to okrelenie moje osobiste i twrcze w stosunku do jakiejbd formy
>>zewntrznej<<. Idea formy to stosunek do materiau na mocy ustanowienia
linij, paszczyzn i wymiarw. Idea formy to ja sam jako motor twrczy w stosunku
do materiau. Idea formy to twr indywidualny stworzony z materiau (tu wic
artysta jest twrc a nie naladowc). Nastpnie materia to uzewntrznienie
mej formy wewntrznej moc rodkw fizycznych, a moja forma wewntrzna to
moje osobiste ycie twrcze na mocy wysiku, przez powysze ideje formy
uzewntrznione (objawione) w materiale.

W latach 1913/14 w rnych rodowiskach kraju, przede wszystkim w Warszawie,

Krakowie i w zwizanym z nim rejonie Podhala znuenie postimpresjonizmem,
symbolizmem i (cigle jeszcze) naturalizmem wywoao gwatown potrzeb
powrotu do sztuki prostej, logicznej, dekoracyjnej, a wrcz i naiwnej. Moliwoci
odrodzenia upatrywano ju wtedy w kubizmie, futuryzmie i ekspresjonizmie, ale
take w stojcej ponad wszelk chronologi sztuce prymitywnej. Signito do
folkloru podhalaskiego bo: gwna koncentracja modej awangardy miaa
miejsce w Krakowie, po drugie- adne rodowisko etnograficzne nie wyksztacio
sztuki tak bardzo autonomicznej i niepodlegej obcym filiacjom ni tak dugo
hermetyczne Podhale, po trzecie: nigdzie chopskie malarstwo nie wyrazio si w
tak zgoa instynktownie odczutej rytmice i we wrodzonym zmyle dekoracyjnym
jak wanie na Podhalu; Gdy chodzi o Czyewskiego wychowanego przecie wrd
3
grali, trudno si dziwi, e tradycj ludow mg on uzna za znak na drodze ku
wasnej ostatecznie wyklarowanej stylistyce;

Inspiracje folklorem rodzinnym, z jednej strony, jak te obcowanie z

eksperymentami awangardy podczas drugiego pobytu we Francji ( mam tu na
myli kubistyczne fascynacje prymitywn sztuk afrykask)- z drugiej,
doprowadziy Czyewskiego do swoistego modelu sztuki i kultury, jak stwierdza
Krzysztof Karasek-

[] otwartej na swojsko i obco, wykorzystujcej zarwno kultur

intelektualn, wysok, zapisan w dzieach literackich, w samodoskonalcej si
cigoci sowa, jak i twrczo ludow, utrwalon w pieni, w ludowym humorze,
w kolokwializmach, ca sfer tzw. kultury niskiej, ktra dostarcza wci nowych
sokw, a take to, co okrelamy dzi jako kultur masow.

W latach 1917-18- w pierwszej fazie formizmu powstaje Zbjnik kompozycja

zbudowana z lapidarnych, kanciastych, otwarcie cieniowanych form, a przecie
pena subtelnego liryzmu; cakowicie zagospodarowany obszar ptna, zgodnie z
formu kubizmu rysunek postaci dy do zamknicia i zdefiniowania formy:
twarz- zgodnie z intencj- wyraa zamylenie, a w tle pojawiaj si swojskie
elementy pejzau; niektrzy dopatruj si w tym wizerunku cech autoportretu,
trudno to wykluczy jeli si wemie pod uwag w szczeglnoci krzywizn
paszcza lub peleryny na lewym ramieniu, mogc by sarkastycznie zaznaczon
krzywizn garbu, oraz lask (Czyewski by uomny).

W kilka lat pniej powstaje Madonna kunsztowna, szlachetna w rysunku i

stumionej harmonii ciepo-chodnych barw interpretacja motywu zawsze
obecnego w ikonograficznym repertuarze Podhala. Jest to okres, kiedy artysta
uwolni si ju z demonstracyjnego geometryzmu, rytmizacja, zaznaczona w
sposb niewymuszony, podporzdkowana jest cakowicie lirycznemu nastrojowi
dziea. Obrazy Zbjnik i Madonna powstay na dwch czasowych kracach
formizmu. Rok 1917 oznacza jego pocztek a 1922 schyek. W pierwszej poowie
tego szeciolecia to dla Czyewskiego okres nieustannych modzieczych
fascynacji nowymi moliwociami otwartej i do przecie elastycznej teorii.
Okoo roku 1920 obok prac rasowo formistycznych powstawa bd inne,
wiadczce o poszukiwaniach wasnej formuy w odmiennej ju sferze inspiracji:
przerne wizerunki czowieka, wntrza i co w rodzaju martwych natur.

Muzykanci i Autoportret to obrazy troch odmienne; w Muzykantach

artysta zastosowa postkubistyczn, krystaliczn struktur, porzdkujc gowy
muzykujcych w myl zasady caociowego komponowania ptna; obraz
rozwizany zosta w wskiej i raczej chodnej gamie z przewag brzw i zieleni.
Surowo dziea agodz smuke, pynnie wychylajce si z dolnego marginesu
donie oraz jaskrawy rzut biegncej pod nimi piciolinii z kluczem wiolinowym i
kilkoma nutami; w Autoportrecie natomiast posta wydziela si jako osobna
forma od zrytmizowanego ta; posta jest zdecydowanie okrelona i lekko
kubizujca, ale gdy chodzi o twarz, budzca zaufanie jako wiarygodny wizerunek
autora, w nieznacznym tylko stopniu podporzdkowany strukturze caoci;

4
Portret Brunona Jasieskiego 1920, wida tu prb pogodzenia przyjtych
wymaga stylu z podobiestwem, a moe raczej z wyrazem okrelajcym
osobowo modela; zabiegi kubizujce, czy mwic precyzyjniej- formizujce, nie
ingeruj tu zbyt daleko w ogln struktur dziea;

Rwnie w innej tematyce, np. we wntrzach, poszukiwania Czyewskiego s

znaczce; i tak np. w porwnaniu z Wntrzem pracowni z pierwszego roku
formizmu, namalowanym z nieznaczn tylko i bardzo miarkowan cesj na rzecz
perspektywy planowej, Akt z kotem z roku 1920 przynosi problematyk zgoa
odmienn, nie mieszczc si ju nawet w formistycznych zasadach; siga ku
skojarzeniom z pogranicza jawy i snu; ciao kobiety, o formie uproszczonej,
zblionej do sztuki prymityww, spoczywa we wntrzu zorganizowanym nie tyle
przez sprzty, co przez ich atrapy; cz jednej nogi oraz gowa s tajemniczo
uwolnione od reszty ciaa;

Szczeglnym epizodem twrczoci s jego kompozycje z motylami, malowane w

latach 1920-1921 ( Kwiaty i motyle oraz Kompozycja formistyczna z
motylami). Tytu drugiego z nich zosta mu przez artyst nadany w zbdnej
chyba intencji podkrelenia swej trwaej przynalenoci do reguy, poniewa
obraz ten z regu ma niewiele wsplnego; zdecydowany priorytet czystego
ornamentalizmu, z motywami jakby wyjtymi z repertuaru dekoracyjnego
malarstwa ludowego (z malowide na gralskich sprztach) okrela osobne raczej
miejsce tego ptna w caej twrczoci malarza;

Symbolicznie zamknijmy okres formistyczny obrazem, ktry naley do

najdoskonalszych jego dzie: Klucz wiolinowy 1921- jednoczy w sobie
dowiadczenia artysty pozyskane w latach poprzednich, sublimuje je i czy z
tym, co w wczesnym malarstwie europejskim, a take w jego malarstwie
stanowi warto now; treci obrazu jest muzyka, symbolizowana przez wielki
klucz wiolinowy wrysowany w rozfalowan piciolini, oraz przez zwoje papieru,
zapewne nutowego; ywio brawurowo pooonego koloru, tworzcego jak gdyby
drugi plan, poskramiany jest przez architektur czarnych linii organizujcych plan
pierwszy, a zarazem biegncych skosami w gb.

1922- od tego roku formici zaniechali wspdziaania, ich drogi rozeszy si, a
sam formizm zacz powoli pogra si w histori; Czyewski swoj lekcj
kubizmu, spoytkowan skrztnie w okresie formizmu, uzna ju za definitywnie
zakoczon; coraz bardziej zacznie go pociga kolor w jego moliwie najbardziej
czystych brzmieniach;

Pierwszy wyjazd do Francji w roku 1907 przynis Czyewskiemu odkrycie

Czannea, ale bya te wwczas Hiszpania; w Salonie jesiennym wystawiono El
Greca- to pomogo malarzowi odkry kolor, materi i wiato; wyruszy wtedy dwa
razy do Hiszpanii, obrazy te s jedynie epizodem w twrczoci paryskiej;
Hiszpania stanowi prb wasnego, opartego na dawniej wypracowanym
warsztacie , sposobu uchwycenia sedna hiszpaskoci przy uyciu nawet
elementw artu i groteski;

5
Jego nowe obrazy, malowane ok. roku 1930, jak np. Martwa natura z konikiem
oparte s na polifonii barw w ich najbardziej wyszukanych brzmieniach, faktura
jest jakby rozmigotana; takie poszukiwania zbliaj Czyewskiego do kapistw, z
tym e jego wasna formua koloryzmu musiaa by odmienna; forma, cho
uspokojona, zagodzona, pozbawiona drastycznych ostroci i zaama, nadal
wada obrazem, nadal organizuje paszczyzn ptna i ona to okrela prawa
koloru;

W 1930 artysta powraca do kraju i osiedla si w Warszawie; pogbia nowe

paryskie dowiadczenia przy cakowitej ju niemal stabilnoci stylu; stylu, ktry
okrelimy jako wasn formu koloryzmu, poddanego rygorami precyzyjnie
pomylanej formy; wraz z form, w peni ju okrelon i jednorodn, konkretyzuj
si i tematy; bd to przede wszystkim martwe natury, portrety i akty;

W portretach kobiecych zwaszcza, temperament kolorysty skania si bdzie

teraz ku materiom bogatym: modelki, ubrane w ozdobne suknie sadowione bd
na tach godnych pdzla np. Kobieta w czerwonej czapeczce czy Portret
Magdaleny Potworowskiej; bogactwo to jednak, przeksztacone rk malarza
we wspaniao malarskiej materii, nigdy nie zbliy si ku powierzchownej
ozdobnoci; Z okoo 1938 pochodzi Akt siedzcy.

W tych latach, artystycznej stabilizacji, Czyewski sporo pisze; tu przed wojn w

1938 na ankiet Gosu Plastykw pisze wypowied Mj formizm.

Po upadku Powstania Warszawskiego artysta powraca do Krakowa i tu w maju

1945 umiera;

Czyewski sposobw rozwizania drczcych go problemw poszukiwa na

rnych drogach i na obszarze rnych estetyk od neoimpresjonizmu i
symbolizmu jeszcze, poprzez formizm a po koloryzm. Jego wielko polega na
tym e te estetyki potrafi uzupenia wasnymi przemyleniami, ktre przenikaa
dodatkowo refleksja nad ludowoci; pozosta wierny sobie;

Wstpne zaoenia formistw (odnonie ludowoci):

- tworzenie konwencji, stylu (postulowany charakter tego stylu zasygnalizowano

otwierajc ekspozycj podhalaskimi malowidami na szkle ze zbiorw..; wybr
ten niejako sam przez si narzuca si ludziom zwizanym z krakowsko-
zakopiaskimi krgami artystycznymi (gralszczyzna, zakopiaszczyzna,
stanowia synonim rodzimego stylu polskiego)

- we wstpie katalogu I Wystawy Ekspresjonistw Polskich figuruje nazwisko

Wadysawa Skoczylasa oraz tytuy jego 12 drzeworytw; o cechach czcych

6
wczesne zainteresowania Skoczylasa z grup krakowsk: Skoczylas dostrzega
w ludowej sztuce tego regionu (zakopiaskiego) to, co interesowao w niej
rwnie formistw: przewag formy nad barw i elementw konstrukcyjnych nad
czysto dekoracyjnymi. Podobnie jak formici chcia wprzc ludow sztuk Podhala
do dziea wznoszenia fundamentw stylu polskiego.

Bibliografia:

- Pollakwna Joanna, Formici, Wrocaw 1972.

- Sobieraj Sawomir, Laboratorium awangardy. O twrczoci literackiej Tytusa

Czyewskiego, Siedlce 2009.

- Stopczyk Stanisaw Krzysztof, Tytus Czyewski, Warszawa 1984.

Katarzyna Mazur, grupa 1