DOMINIKA ZIELISKA

III ROK HISTORII SZTUKI

TENDENCJE NADREALISTYCZNE
W POLSKIEJ SZTUCE OKRESU MIDZYWOJENNEGO
NA PRZYKADZIE
TWRCZOCI CZONKW GRUPY ARTES

Na wstpie naley zada pytanie: czy w midzywojennej Polsce istnia surrealizm? Wedug
Jakuba Banasiaka, w opracowaniach powiconych polskiej sztuce dwudziestowiecznej przewaa
opinia, e surrealizmu u nas nie byo. Niewielu polskich artystw przyznawao si do zwizkw
z ideologi Andr Bretona. Nie dziaaa u nas nigdy adna zorganizowania grupa artystyczna, ktra
identyfikowaaby si z jego wiatopogldem. Zreszt idee surrealizmu znane byy tylko nielicznym
i te zapewne fragmentarycznie. Wszak pierwszy wybr manifestw Bretona ukaza si z jzyku
polskim dopiero w 1937 roku. Wpyw nadrealizmu sprowadza si do recepcji pewnych tylko
aspektw jego sztuki czy asymilacji niektrych tylko jego idei, stanowi bowiem jeden mniej lub
bardziej waki rys wasnej indywidualnej wizji artystycznej 1. Jedyn grup goszc
w przedwojennej Polsce artystyczny problem do niej zbliony byo zaoone w 1929 lwowskie
Zrzeszenie Artystw Plastykw artes2. Chocia by to epizod pozbawiony szerszych reperkusji, tak
w okresie jego dziaalnoci, jak i potem, to wanie na twrczoci jego czonkw, szczeglnie za
Marka Wodarskiego, postanowiam oprze si w swojej pracy.
Krystyna Janicka we wnikliwej pracy rekonstruujcej wiatopogld surrealizmu pisze
midzy innymi: Refleksja nadrealizmu nad twrczoci i sztuk bya organicznie i genetycznie
zwizana z refleksj i charakterze metafizycznym, epistemologicznym, moralnym, spoecznym
i politycznym. Koncepcja twrczoci, jak propagowa nadrealizm, wynikaa w mniejszym stopniu
z refleksji nad historycznym rozwojem sztuki, a w wikszym z refleksji nad natur czowieka i jego
przeznaczeniem3.
Jak pisze Joanna Pollakwna, kiedy w 1924 Andr Breton ogasza w Paryu Manifest

1
K. Janicka, Nadrealizm. Ruch artystyczny i doktryna [w:] Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku. Od awangardy do
postmodernizmu , red. G. Dziamski, Warszawa 1996, s. 289-290.
2
J. Banasiak, Zmczeni rzeczywistoci, Rozmowy z artystami, ze wstpem A. Taborskiej, Warszawa 2009, s. 11.
3
K. Janicka, wiatopogld surrealizmu. Jego zaoenia i konsekwencje dla teorii twrczoci i teorii sztuki,
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1985, s. 6.
surrealizmu, w Polsce panoway odmienne nastroje. Z jednej strony formowaa si grupa
przyszych malarzy kolorystw, z drugiej strony powsta Blok Kubistw, Suprematystw
i Konstruktywistw.
Na surrealizm nie byo miejsca. Czonkowie Komitetu Paryskiego odrzucali w malarstwie
temat, przestrze oraz wszelkie znaczenia symboliczne. Kolor mia by gwnym skadnikiem
obrazu - obok paszczyzny i malarskiej faktury. Zwizani z awangard (gwnie rosyjskim
konstruktywizmem) Wadysaw Strzemiski oraz Henryk Staewski uwaali, e sztuka egzystuje
samoistnie i niczego nie obrazuje. Ponadto, na sytuacj ycia artystycznego Polski midzywojennej
miaa niewtpliwie wpyw nika znajomo idei Bretona, a take czsto niewaciwa ich
interpretacja4. Poza tymi rodowiskami istniay grupy o mniejszym oddziaywaniu, w ktrych
jednake trudno znale malarzy nawizujcych do zaoe surrealizmu5.
Niezalenie od takich i innych, sporadycznych przecie wypowiedzi, czasem te
w powizaniu z nimi, pojawiaj si jednak w rnych orodkach Polski na przeomie lat
dwudziestych i trzydziestych prace o cechach nadrealistycznych. Kult wyobrani, eksploatacja
marze sennych, propagowane przez Bretona pismo automatyczne, preferencja dziaa
przypadkowych doprowadzaj niejako samoistnie do powstania odrbnej poetyki, ktrej
atrakcyjno okazuje si zbyt dua, moliwoci zbyt pocigajce, aby mona byo ich zaniecha,
nie spoytkowa. Z trzech odmian sztuki o charakterze nadrealistycznym: 1. malarstwa
i pokrewnych dyscyplin, w ktrych ksztaty realistyczne wprowadzane s w nowe, nieoczekiwane
sytuacje, 2. rzeczywistych zmontowanych w szokujce caoci, 3. aluzyjnych znakw i form
komunikujcych wewntrzn rzeczywisto twrcy w okresie midzywojennym przewaa u nas
zdecydowanie pierwsza, a tylko czasem bywa uwzgldniana ostatnia. Prace takie powstaj
niezalenie od siebie w odzi, Warszawie, Poznaniu. Wyjtkiem jest wspomniany wyej Lww,
gdzie czonkowie grupy artes nawizuj przez krtk chwil do nadrealizmu nie tworzc przy tym
jednoznacznej w sensie ideowym odmiany ruchu.
Wpyw idei nadrealistycznych w Polsce zalea czsto od indywidualnych, przypadkowych
kontaktw zagranicznych, rzadziej by wynikiem penego rozeznania w problemach kultury i sztuki
wspczesnej. Artyci polscy nie stosowali zapisu opartego na automatyzmie psychicznym
podstawowej metody ujawniania nadrzeczywistoci. Prno te szuka wrd nich takiego
rozumienia funkcji sztuki, jak gosi Breton6. Nie interesowaa ich rwnie prba odzwierciedlenia
w plastyce tzw. modelu wewntrznego. Poznawcze cele surrealizmu, dcego do odkrycia
podwiadomoci, nie mieciy si w programie sztuki lwowskich artystw 7. Twrczo w ich
4
J. Dbkowska-Zydro, Nadrealizm w plastyce [w:] Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku. Od awangardy do
postmodernizmu , red. G. Dziamski, Warszawa 1996, s. 293.
5
J. Pollakwna, Malarstwo polskie midzy wojnami 1918-1939, wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982, s. 38.
6
M. Hermansdorfer, W krgu nadrealizmu, Muzeum Narodowe we Wrocawiu, Wrocaw 2007, s. 8.
7
Z. Baranowicz, Polska awangarda artystyczna 1918-1939, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1979, s. 193, 195.
rozumieniu, cho oparta na swobodnych skojarzeniach wyobrani, nie jest wycznie domen
przypadku obiektywnego i nie wyklucza wiadomej ingerencji artysty. Z poetki nadrealistycznej
artesowcy zaczerpnli organiczn morfologi oraz zaskakujce zestawienia postaci i przedmiotw.
Atmosfer marze sennych ewokuj w ich pracach zogromniae pejzae dna morskiego
i nieokrelone przestrzenie, w ktrych zawieszone s spowite w cauny, jakby pozbawione
substancjalnoci istoty. Zgodnie z surrealistycznym prawem powszechnej analogii materia
oywiona miesza si z nieoywion, przedmioty i formy biologiczne upodabniaj si do siebie lub
ulegaj antropomorfizacji; postacie ludzkie za wiod anonimow egzystencj manekinw 8.
O obrazach modych artystw pisano, e ukazuj ksztaty nieregularne, mniej lub wicej
przypadkowe i dowolne, oprowadzone najczciej lini krzyw dla skontrastowania si z ksztatami
regularnymi, np. figurami geometrycznymi9. Dodawano jeszcze, e czonkowie artesu uzupeniaj
swoje bezprzedmiotowe kompozycje formami wzorowanymi na czciach maszyn, wprowadzajc
do swoich prac za przykadem Legera walce i kule. Uzasadnieniem tych manipulacji formalnych
miao by zaufanie do irracjonalizmu, psychoanalizy Freuda i intuicjonizmu Bergsona10.
W 1929 Jerzy Janisch i Mieczysaw Wysocki, w odrnieniu od innych polskich artystw,
najsilniej zareagowali na surrealizm. Na wystawach mona byo spotka malarstwo metaforyczne
zblione w swym klimacie do surrealizmu, ktry nigdzie w sztuce polskiej dwudziestolecia
midzywojennego, poza artesem, nie wystpowa. Moe dlatego podkrela si zwykle dominacj
tego kierunku w szeregach lwowskiego ugrupowania chocia wpyw surrealizmu by tu do
powierzchowny, pozbawiony caej filozoficznej i wiatopogldowej podbudowy11. Spotykane
w obrazach Janischa lune skojarzenia przedmiotowe czy absurdalna ironia przypisywane s raczej
poetyckiemu duchowi malarza. Wedug niego obraz nie jest intelektualnym ciastkiem w zotych
ramach, jest narzdziem komunikowania wzrusze, obrazu si nie maluje ani si go nie robi, lecz
si przeywa12. W jego pracach zaobserwowa mona niespotykane w rzeczywistoci zestawienia
realnych przedmiotw i postaci, przypadkowe jakby fragmenty zapamitanych obrazw, wyobrae
i wspomnie. Jego fantazyjno-groteskowe kompozycje byy bliskie problematyce surrealizmu,
ktry stanowi dla artysty swoisty katalizator poetyckiej wyobrani13.
Prace Janischa (Mona Liza w sleepingu, Autoportret w lustrze)14 to chwilowe erupcje wyobrani
stwarzajcej jakby na moment z ulotnej materii linii, plam i kolorw biomorficzne ksztaty,
8
Sztuka wiata, t. 9, wyd. Arkady, Warszawa 1996, s. 242.
9
T. Dobrowolski, Malarstwo polskie, wyd. Ossoliskich, Wrocaw 1989, s. 342.
10
Tame, s. 342-343.
11
Z. Baranowicz, dz. cyt., s. 190-191.
12
J. Maurin-Biaostocka, Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, wyd. Ossoliskich, Wrocaw 1975,
s. 330-331.
13
Tame, s. 331.
14
J. Janisch, Mona Liza w sleepingu, 1939, gwasz, papier, 93,5 x 149 cm, Muzeum Narodowe w Warszawie; J. Janisch,
Autoportret w lustrze, olej, ptno, 82 x 56 cm, Muzeum Narodowe we Wrocawiu,
http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/jani_je/index.htm, 10.12.2010.
sugerujce tylko krelony tytuem temat15. Panuje tu zmieszanie materii oywionej z nieoywion,
przerastanie si z sob ywiou ludzkiego ze zwierzcym i rolinnym. Podobna w swojej
wielorodnej, bezadnej naturze fala widzialnoci i dotykalnoci przelewa si przez poematy
Bretona, z ktrym zreszt przyszli artesowcy zetknli si w Paryu:

Wtedy meble ustpuj miejsca zwierztom tych samych

rozmiarw patrzcym na mnie po bratersku
Lwy z grzywami, w ktrych spopielaj si krzesa
Rekiny o biaych brzuchach, w ktre wciela si ostatni
dreszcz pocieli
W godzinie mioci i bkitnych powiek
Widz jak sam si w kolei spalam widz t solenn
kryjwk bahostek
16
Ktr byo moje ciao...

Takie obrazy Janischa, jak Portret w fotelu, w ktrym kontur siedzcej postaci wypenia magma
pynnych obrazw, strzpw rnorakiej materii, stanowi malarski odpowiednik zacytowanego
wyej wiersza17.
Wane s jednak take jak pisze Marek Wodarski - zagadnienia czysto malarskie 18.
Z tej charakterystycznej rwnie dla pozostaych ugrupowa bd artystw dwoistoci pogldw
i braku konsekwencji nie moga powsta rzeczywista ideologia nadrealizmu19.
Mimo tak wyranego braku znajomoci podstaw filozofii surrealistycznej, w obrazach
artesowcw z pocztku lat trzydziestych uderzaj nas zaskakujce zestawienia, przedmioty jakby
zawieszone w prni, wieloznaczno, nastrj czasem peen niesamowitoci, innym razem poetycki
i liryczny20.
Najwiksze z czonkw artesu, moim zdaniem, powizania z nadrealizmem, ma Marek
Wodarski21, ktrego to twrczoci, jak ju wczeniej zapowiadaam, chciaabym si lepiej
15
Tak pisze o nich Pawe ukaszewicz trafnie podnoszc pokrewiestwo dzie artysty z malarstwem A. Massona z lat
1925-1930. J. Pollakwna, dz. cyt., s. 37.
16
Tame, s. 38.
17
Tame, s. 37-38.
18
M. Hermansdorfer, dz. cyt., s. 80.
19
Tame, s. 80.
20
Z. Baranowicz, dz. cyt., s. 195.
21
Marek Wodarski, wac. Henryk Streng (ur. 1903 we Lwowie, zm. 1960 w Warszawie) studia malarskie rozpocz
w Wolnej Akademii Sztuk Piknych L. Podhorodockiego we Lwowie; kontynuowa je tame w Pastwowej Szkole
Przemysowej w pracowni K. Sichulskiego. W 1924 wyjecha do Parya, gdzie ksztaci si w Academie Moderne
u F. Legera. Osobicie zetkn si z A. Bretonem oraz malarzem A. Massonem. W 1930 wstpi do Zrzeszenia Artystw
Plastykw artes i wraz z czonkami grupy wzi udzia w otwartym Salonie Wiosennym w Paacu Sztuki. W 1933
przyczy si do nowej grupy artystycznej neoartes, ktrej czonkami byli rwnie Hanh, Janisch, Krzywobocki
i Riemer. W latach 30. spotyka si z B. Schulzem. Powoany do wojska uczestniczy 1939 w kampanii wrzeniowej.
przyjrze. Jego obrazy zrodziy si z fascynacji surrealizmem, atmosfer maych miasteczek oraz
twrczoci Brunona Schulza22, reprezentanta realizmu magicznego, z ktrym malarz si przyjani.
W najwczeniejszych znane obrazach Wodarskiego, Wspomnienie dziecistwa i Ulica (1924)
wida ju skonno do prymitywizmu oraz tendencje do czenia wiata rzeczywistego i wiata
wyobrani, snu, fantastyki. Wyczuwa si w nich ten sam nastrj melancholii, co u Marca
Chagalla23. Podkrelany wielokrotnie wpyw otoczenia, klimat ulicy Balonowej, przy ktrej
mieszka Wodarski, znajduje najpeniejszy wyraz wanie w jego sztuce. Tak bliskie z pozoru
motywom Chirico Tsknice konie to, wedug dobrze poinformowanego Ignacego Witza,
rzeczywisty pejza ujrzany w chwili poetyckiej refleksji. Zderzenie malowanych plam i sterczcych
wrd nich gw cukrowych ze sprzedawanymi towarami inspiruje powstanie wielu obrazw 24.
Wczeniej oscylowa midzy kubizmem a surrealizmem (Rozmowa z motywem koni, Tsknicy ko,
oba z 1929), a jego forma bywaa oba i nabrzmiaa. Obraz pt. Krawat, li i zapaki (1931)
grawitowa z lekka do puryzmu25. Sztuka surrealistyczna nie przemawiaa jednak do niego w peni,
nie godzi si na jej literacko i erotyzm, a take zbyt du konkretyzacj przedmiotu. Powie
pniej, ju w imieniu grupy artes: "Surrealizm by uznawany u nas gwnie jako typ poetyckiej
metafory."26 Jego obrazy przedstawiay mniej lub bardziej zdeformowane sylwetki fryzjerw 27,
sprzedawcw28, rowerzystw29 oraz innych obywateli prowincjonalnych miasteczek, majaczce na
tle wymykajcej si definicjom przestrzeni. Krajobrazy rodem z marze sennych potgoway
niekiedy wraenie nierzeczywistoci ludzi, ktrym bliej byo do manekinw, ni ywych istot 30.
Artysta czy w swojej twrczoci elementy wiata rzeczywistego i wiata wyobrani, fantastyki,
snu. W pniejszym etapie twrczoci artysty, podczas kontaktw z Schulzem, powsta cykl

Unikn niewoli i przedosta si do Lwowa. W 1944 przenis si do Warszawy. Po powstaniu warszawskim dosta si
do obozu koncentracyjnego. W ostatnim okresie malowa obrazy abstrakcyjne i pejzae metaforyczne. By
wspzaoycielem Grupy Plastykw Nowoczesnych (1946), od 1947 by pracownikiem dydaktycznym Pastwowej
Wyszej Szkoy Sztuk Plastycznych, a od 1956 profesorem Akademii Sztuk Piknych w Warszawie [w:]
J. Pollakwna, dz. cyt., s. 380; Malarstwo polskie, dz. cyt., s. 48.
22
B. Schulz: Dwie kobiety i procesja wielbicieli, 1920, tusz, papier, 23,5 x 30,5 cm, Muzeum Narodowe we Wrocawiu;
Eunuchy i ogiery, ok. 1922, z Ksigi Bawochwalczej, fluoroforta, papier, 15,7 x 23,5 cm, Muzeum Narodowe
w Warszawie.
23
E. Gorzdek, Marek Wodarski (Henryk Streng), 12.2006,
http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_wlodarski_marek, 12.02.2011. Podobiestwo to wynika wycznie ze
zblionego sposobu odczuwania wiata, gdy z obrazami Chagalla Wodarski w tym czasie nie mg si zapozna.
J. Dbkowska-Zydro, dz. cyt., s. 294.
24
M. Hermansdorfer, dz. cyt., s. 46.
25
T. Dobrowolski, dz. cyt., s. 343.
26
E. Gorzdek, j.w.
27
M. Wodarski, Fryzjer, 1925, olej na ptnie, 97 x 88 cm, Muzeum Sztuki w odzi.
28
M. Wodarski, Czowiek z syfonem, 1928, olej, ptno, 56 x 66 cm, Muzeum Sztuki w odzi.
29
M. Wodarski: Dwaj rowerzyci, 1926, owek, papier, 22 x 21cm, kolekcja Galerii Piekary; Kompozycja z dwoma
rowerzystami, 1928, gwasz, akwarela, 48 x 40cm; Rowerzysta, 1926, owek, papier, 25 x 22 cm, kolekcja Galerii
Piekary.
30
Krytyk i historyk sztuki Aleksander Wojciechowski dopatrzy si podobiestwa owych kukie do bohaterw
wystpujcych w twrczoci Schulza. Fragment ze wstpu do katalogu wystawy Marek Wodarski Surrealizm
prowincjonalny, 16.07-30.09.2009, Galeria Piekary, Pozna, http://www.artinfo.pl/?
pid=events&sp=list&id=11565&lng=1, 05.02.2011.
rysunkw pirkiem przedstawiajcych marionetkowe postacie na nieskazitelnie biaym tle
(Tancerze, Czarodzieje, Rodzina z lat 1929-1931), oraz z Bretonem i Massonem, od ktrych przej
poetycko wizji rzeczywistoci i surrealistyczn koncepcj sztuki31.
Na przykadzie obrazu Pyn po niebie32 widzimy, e wizja artystyczna Wodarskiego nasycona jest
tradycjami galicyjskiej prowincji. W kreowanych przez niego metamorfozach ludzkich postaci,
przedmiotw i form organicznych pojawiaj si elementy zaczerpnite z realiw podmiejskiej,
rzemielniczej kultury. Zauway mona jednoczenie, i Wodarskiego czy z Schulzem
przekonanie o jednorodnoci ducha i materii nieoywionej, o nie koczcym si procesie
przeobraania jednej formy istnienia w drug. Wodarski uzmysawia w swych obrazach
nietrwao wszelkich fenomenw, ironicznie podkrela tandetno przedmiotw gotowych do
przeistoczenia si w twory rwnie niezgrabne lub amorficzne, bytujce z nieokrelonej
przestrzeni33.
Niektre z jego obrazw cechuje chropawa, niekiedy prymitywizujca forma, zestawia kolory
w czasami jednolite geometryczne paszczyzny barwne, czasami w niezmiernie yw tkank34.
Surrealistycznie poetyck tre kompozycji malarza sugeruj niejednokrotnie ju tytuy, takie jak
Odjedajca para z wczki, Tsknicy ko, Sen, Czarodziej przy zielonej skale, Pyn po niebie.
Obok nich wystpuj stereotypowo brzmice martwe natury lub sceny wzite z ycia: Malujcy,
Kompozycja z idcym po schodach. Pod t codziennoci jednak kryj si rwnie treci na p
niesamowite, na p bajkowe: odrealnione postacie ludzkie, antropomorfizowane przedmioty,
dziwaczne sytuacje. W przeciwiestwie do gadko malowanych lgerowskich obrazw
Wodarskiego, jego surrealistyczne kompozycje odznaczaj si grub faktur, wyranie modelujc
poszczeglne ksztaty35. Umowno postaci oraz przestrzeni wykreowanych przez artyst ukazuje
choby namalowane Poegnanie onierzy36, przykad obrazu, gdzie prawa natury i fizyki nie

31
Tame, s. 294.
32
M. Wodarski, Pyn po niebie, ok. 1929, sepia, pdzel, 21 x 33 cm, b.d.
33
Sztuka wiata, j.w., s. 244.
34
Czarownik przy zielonej skale. Marek Wodarski/Henryk Streng, pod red. Jzefa Chrobaka, Pozna 2009, s. 19.
35
Podobny proces obserwujemy u T. Wojciechowskiego, ktry od oszczdnej, gadko narysowanej formy przechodzi do
ksztatw malowanych z coraz wikszym rozmachem, grubo kadzion farb. Mroczny nastrj jego symbolicznych
kompozycji penych przepastnych tajemnic, a take ich forma coraz bardziej ekspresyjna i barokowa rniy jednak
zasadniczo twrczo Wojciechowskiego od znacznie pogodniejszej i bardziej abstrakcyjnie poetyckiej sztuki
M. Wodarskiego. Z. Baranowicz, dz. cyt., s. 196.
36
M. Wodarski, Poegnanie onierzy, 1931, 25 x 34 cm, gwasz, akwarela, papier, b.d. Obraz przedstawia dwch
identycznych jedcw, ktrym bliej do oowianych onierzykw z wsem i rumianymi policzkami, ni prawdziwych
mczyzn. Jeden z nich kiwa na poegnanie paskiej sylwetce kobiety, ktrej plama ciaa rozlewa si i stapia
z onirycznym krajobrazem. W tle wida nieproporcjonalnie mae zarysy drzew, tworzce rozlegy las, nad ktrym
gruj postaci niezwykych jedcw. Im bliej kobiety, tym wszystko staje si wiksze, lecz zarazem mniej realne
W prawej rce dziewczyny widnieje dua plansza, bdca rwnoczenie wycinkiem krajobrazu, w ktrym poruszaj si
obydwaj mczyni. W lewej doni dziery ona czerwon chusteczk, ktra wije si nad lasem i oplata drzewa,
przechodzc pynnie w krwaw wstg rzeki. Z niej wynurza si ko, ktry wbrew prawom grawitacji kroczy stabilnie
na dwch nogach. Paskie gowy jedcw nienaturalnie ukadaj si wzdu wstgi, ktra przyciga je do siebie jak
magnes. N. Kinitz, Sny o prowincji twrczo Marka Wodarskiego, 02.2010,
http://wwww.polskiemuzy.pl/Oferta.aspx?mas=96&kat=114&page=6&id=PMA05C, 10.12.2010.
obowizuj kukieek jego z sennych marze 37. Spotykamy si u niego ze wspomnian ju
manekizacj figury ludzkiej widoczn w rysunkach powstaych okoo lat 1929-1931.
Monumentalne dotychczas postacie-manekiny zostay zamienione w tajemnicze bryy-manekiny,
przedziwne formy zaludniajce nieznane pejzae. Najpierw bya to Odjedajca para z wczki38,
pniej Pejza z rami wiatrw39 i Czarodziej przy zielonej skale, a wreszcie Sen40. Przedmiotowe
otoczenie zaja halucynacyjna przestrze, a ksztaty utraciy figuratywn spoisto. Plamy zaczy
si rozlewa, masy rozkleja, linie ucieka. Wyobrani podsycay teraz metamorfozy zielonego
pnia drzewa w ska, licia w skamielin, kamienia w naczynie, ciaa w tkanin. Czas tych
manekinw-bry, manekinw-fragmentw, manekinw-zwid nie by ju nieruchomym trwaniem,
raczej ustawicznym przenikaniem si, penetrowaniem i ulotnym stawaniem si nowych ksztatw41.
W 1931, w ulotce grupy artes, rozprawi si Wodarski i z tym ostatnim zanikajcym w bezksztat-
noci manekinem, aby znowu popatrze na ulic i tam na zniszczonych szyldach, w ndznych
warsztatach, w zakurzonych witrynach sklepowych ponownie dojrze nowe manekiny42.
Jako malarz przedmiecia, malarz proletariacki, z ca namitnoci rzuci si na parafrazowanie
maomiasteczkowych szyldw, przenoszc lub wmontowujc ich elementy do swoich obrazw.
Widoczne jest take jego zamiowanie do tworzenia dziwnych przedmiotw, przedmiotw
wyobrani, maszyn, aparatw niekiedy wyranie antropomorfizowanych, koni43. Subiektywne jego
wizje przenikaj si stale ze wiatem realnym. Zjawisko to widoczne jest w gowach
pozbawionych twarzy i umieszczanych w kadrach ram, w postaciach skadajcych si jak miechy
harmonii, w fantazjach szewskich klapek, w ludziach w wczki, w dziwnych antropomor-
fizowanych aparatach, sucych do destylacji cieczy44.
Marek Wodarski by artyst osobnym, indywidualnie interpretujcym obowizujce poetyki
i naznaczajcym dzieo pitnem wasnego widzenia. W pracach bliskich surrealizmowi ostatecznie
dominuje jego wyczna, prowincjonalna, w dobrym tego sowa znaczeniu, wizja. W dobie
wszechpanujcego informelu potrafi obroni swoje obrazy subtelnym liryzmem 45. By on jednym

37
N. Kinitz, j.w.
38
M. Wodarski, Odjedajca para z wczki, 1929-1930, pirko, sepia, 21 x 34 cm, kolekcja Galerii Piekary.
39
M. Wodarski, Kompozycja z r wiatrw, 1929, sepia, pdzel, papier, 34 x 21 cm.
40
M. Wodarski, Sen, 1930, olej, ptno, 65 x 81 cm, Muzeum Narodowe we Wrocawiu.
41
A. Turowski, Budowniczowie wiata, wyd. Universitas, Krakw 2000, s. 296.
42
Dzi pisa Wodarski - odrywam wzrok skierowany dotychczas w niebo i patrz na ziemi, na ulic, widz ycie
i wypadki bez tytuu, czowiek nie jest ju dla mnie anioem, a kamie romantycznym zdarzeniem, wytrzewia odr
perfumowanej poezji, zwracam si do tematu, do fabuy, daje mi ona ogrom bogactwa malarskiego pojcia i rado
prostoty.... Podobnie Jerzy Janisch, znudzony wierwieczem abstrakcji i metafizyk nowej formy, jego zdaniem
wentylem niezbdnym dla pewnych okresw rozwoju jednostki, poszukiwa w powszechnoci niespodzianki. Oko
ziewa podkrela patrzc na skromn garderob formaln predysponowanej treci, a powoujc si na kodeks
spisany za czasw kubizmu, domaga si kontrastu, niespodzianki. Tame, s. 296.
43
Czarownik przy zielonej skale. Marek Wodarski/Henryk Streng, pod red. Jzefa Chrobaka, wyd. Verbum, Pozna
2009, s. 15.
44
Tame, s. 18.
45
Tame, s. 7.
z nielicznych polskich artystw, ktrzy powiadali o sobie, e s nadrealistami. W jego
rodowisku nie unikano zreszt tej nazwy. Podkrelmy, e Wodarski by nadrealist chyba
najmniej ze wszystkich dogmatycznym, najmniej programowym, ale za to najbardziej ufajcym
zarwno oku, jak wyobrani46.
Ci, ktrzy w latach trzydziestych fascynuj si metafizyk Chirico i pnego Massona, nie
tworzc jednak na tej kanwie nowych rozwiza, sami okrelaj rol, ktr odgrywaj. W sztuce
Mieczysawa Wysockiego i Tadeusza Wojciechowskiego widzimy inspirowane wczesnym
malarstwem woskim kulturalne pejzae, sceny zbiorowe, wizerunki postaci o zatartych twarzach,
figury bez gw ujawniajce pustk swego wntrza. Maj one podobn wymow, co dziea
poprzednikw. Nostalgia, tajemnica, spokj przechodzcy w podwiadomy lk dominuj we
wszystkich pracach. Malowane pasko, z dbaoci o szczegy, s wiadomie konstruowane,
budowane z elementw zaobserwowanych w sztuce antycznej (Wysocki), w kompozycjach
bezporednich inspiratorw, w rzeczywistoci. Nie ma w nich swobody przypadku, sen jest bardziej
marzeniem ni ujawnionym nieoczekiwanie obrazem, przedmiot realny spotyka si
z intencjonalnym, a nie z tworem podwiadomoci47.
Bdc zdecydowanie po stronie surrealizmu Tadeusz Wojciechowski komponuje Tajemnic,
Dysput, Kompozycj z aglowcem48. Jego obrazy s zaludnione nierozpoznawalnymi, w zasony
spowitymi postaciami spokrewnionymi z populacj obrazw Chirico zawieraj pen
niedopowiedze i zawiesze gosu tre metaforyczn osnuwajc si wok ostatecznych spraw
ludzkiego losu (Szepty49)50.
W malarstwie pozostaych czonkw grupy (Otto Hahn, Roman Sielski, Margit Sielska)
mamy do czynienia z charakterystycznymi dla surrealizmu zaskakujcymi zestawieniami
przedmiotw51, fantastyczn flor i faun, postaciami ludzkimi przemienionymi w manekiny oraz
klimatem pustki i osamotnienia52.
Twrczo Romana Sielskiego naley do klasycznej, eleganckiej mutacji nadrealizmu. Wykonane
w latach 1930-1932 widoki nadmorskie53, wntrza, martwe natury, sylwetki koni, rozrzucone na
play przedmioty, nieoczekiwane cienie kadce si w pustych pokojach wprowadzaj nastrj
ciszonej poezji, s zdecydowanie refleksyjne, pozbawione ambicji poznawczych54.

46
Tame, s. 13.
47
M. Hermansdorfer, dz. cyt., s. 40.
48
T. Dobrowolski, dz. cyt., s. 343.
49
T. Wojciechowski, Szepty, ok. 1933-34, olej, ptno, 83 x 111 cm, Muzeum Sztuki w odzi,
http://www.msl.org.pl/public/gfx/db/001716.jpg., 09.12.2010.
50
J. Pollakwna, dz. cyt., s. 38.
51
M. Sielska: Kompozycja z rk, 1934, fotomonta, Muzeum Narodowe we Wrocawiu; Kompozycja z aktem, 1934,
b.d.
52
A. Borzeskowska, Polski surrealizm. Oblicza sztuki, ARTeon 2/2004.
53
R. Sielski, Pejza morski. Port z dopywajcym statkiem, 1931, b.d., Muzeum Narodowe w Warszawie.
54
M. Hermansdorfer, dz. cyt., s. 42.
 Reprezentantem surrealistycznego nurtu w latach trzydziestych i sztuki metaforycznej
w latach czterdziestych i pidziesitych jest take Ludwik Lille. W nadrealistycznych,
podwodnych pejzaach artysta ewokowa - poprzez zaskakujce zderzenia fragmentw wiata
przedmiotowego i organicznego - atmosfer tajemniczoci i niepokoju, kreowa poetyck metafor.
W zrytmizowanych kompozycjach oddawa take tempo wspczesnej, zurbanizowanej cywilizacji55.
Charakterystyczne, e oryginalno tych utworw wydaje si wprost proporcjonalna do
stosowania nowych technik. W malarstwie oraz rysunku przewaaj rozwizania typowe dla innych
surrealistw, natomiast w niektrych fotomontaach wspomnianych artystw i heliografiach Hillera
stworzono dziea peniejsze, bardziej ciekawe, jest to regua niepozbawiona wyjtkw. Tam, gdzie
wystpuje mocniejsza inspiracja realiami lokalnymi Janisch, Riemer, a przede wszystkim
Wodarski osigaj efekty zdecydowanie lepsze ni w kompozycjach uniwersalnych. Nie s im
obce, podobnie jak Lillemu i Hahnowi, nieoczekiwane zderzenia przedmiotw, antropomorfizacja,
odkrycia flory i fauny podmorskiej, typowej dla niektrych prac Ernsta, Miro czy Tanguy'ego.
Swobodnie poruszaj si w pustynnych regionach pejzay metafizycznych, w wiecie manekinw,
w mikro- i makrokosmosie zmiennych form kr w p nie, p jawie midzy obokami (Pyn po
niebie Wodarskiego). Jednake o znaczeniu ich wizji rozstrzyga to, e spotykaj si na
przedmieciach miasta, jarmarkach, wrd lwowskich uliczek i w galicyjskich miasteczkach.
Inspiracji tych artyci szukaj wiadomie czy to we wsplnych wyprawach na jarmarki, bdzeniu
wrd uliczek pokrytych szyldami, w fascynacji folklorem miejskim56. Twrczo jest te efektem
rozmw, dyskusji z Schulzem, podczas lektury jego Sklepw cynamonowych, wyrosych z tych
samych realiw, z podobnej, lecz zdecydowanie mocniejszej, bardziej obsesyjnej wizji 57.
Na fali spoecznych zainteresowa nastpuje we Lwowie rozwj fotomontau. Debora Vogel
widzi w tej technice symptomat tendencji do realizmu58. Obok prac konstruktywistycznych
powstaj jednak kompozycje posugujce si metafor o charakterze nadrealistycznym. Deklaracje
sowne o porzuceniu dotychczasowej drogi wyprzedziy bowiem troch praktyk. Jednej i drugiej
koncepcji hoduje na przemian Krzywobocki. Ciekawe efekty uzyskuj w poetyckich montaach
Janischa, Sielska i Hahn.
Ilociowo skromny, czciowo zaginiony dorobek polskiego fotomontau ma wartoci oryginalne.
Prace Krzywobockiego daleko odbiegaj od kompozycji poprzednio wymienionych artystw. Da
w nich pen swobod budowania architektonicznie czystych kompozycji. Spotyka si wrd nich
55
I. Kossowska, Ludwik Lille, 12.2001, http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_lille_ludwik, 14.12.2010.
56
Dokumentuje to m.in. cytowana przez P. ukaszewicza wypowied Riemera: Id ulic... Niebieska plama
i czerwone zgoski na czarnym kominie. Uderza mnie forma bucika wymalowanego na szyldzie o tym tle. Zlewa si
myl w jedn harmoni, bucik, te to, niebieska plama i czerwone zgoski na czarnym kominie dalej... oboki jasne
na ciemnym niebie. Wzrusza mnie intensywno yjcych kolorw, ktre rka ludzka uformowaa w najrozmaitsze
ksztaty. Pewna forma pobudza wyobrani do stwarzania innych form. A to jest twrczo.... M. Hermansdorfer,
dz. cyt., s. 46.
57
Tame, s. 42-48.
58
Tame, s. 50.
rwnie bardziej literackie, aluzyjne obrazy, najblisze surrealizmowi, powstajce bowiem ze
skojarze rodzcych si samorzutnie, bez intelektualnej koncepcji, zgodnie z metod automatyzmu
symbolicznego59. Konsekwentnie wierny ten technice Krzywobocki opracowuje na przeomie lat
dwudziestych i trzydziestych ubiegego wieku seri kompozycji, w ktrych na falach morskich,
w bliej nieokrelonych przestrzeniach zjawiaj si oderwane rce, niby postacie pynce, spadajce
wolnym lotem. Zderza rwnie rzeczywiste przedmioty z fragmentami ludzkiego ciaa. Podobne
poczenia draperii, doni lecej postaci kobiety wystpuje w Kompozycji z aktem Margit Sielskiej,
operujcej malarskimi efektami gry wiatocieniowej. Te same cechy formalne su Janischowi do
zupenie innych celw: Figura z parasolem czy Akt i samochd z lat 1933-1934 s groteskowe,
dowcipne, ironiczne60.
Czy mona mwi o jakiej wsplnej koncepcji sztuki nadrealistycznej realizowanej przez
kilku przynajmniej czonkw artesu?
Artyci zaliczani do lewicy stowarzyszenia s na pewno najlepiej wprowadzeni
w zagadnienie, najbardziej bojowi i wiadomi kierunku poszukiwa. Po okresie wpyww Legera,
u ktrego cz z nich studiowaa w latach 1924-1926, po bezporednim poznaniu pierwszych prac
surrealistycznych w Paryu, bliej nieokrelonych spotkaniach Wodarskiego z Bretonem
i Massonem nawizali spontanicznie do nowych idei. Odrzucajc dogmaty koncepcji, zdoali
odkry pod jej wpywem nowe obszary penetracji, sprecyzowali swoj twrczo. To duo. Nie na
tyle jednak, eby zdefiniowa ca drog artystyczn. Dlatego wkrtce, po kilkuletnim zaledwie
okresie nadrealistycznym, zmieniaj znowu kierunek zainteresowa i dlatego inspiracje lokalne nie
zd sprowokowa tego, co zrobiy zauki Ferrary dla presurrealistycznej sztuki Chirico. Szansa
istniaa exemplum Bruno Schulz. Okazao si jednak, jakby na ironi przytoczonej ju tezie
Bretona o sztuce zmieniajcej wiat, e Wodarski, Janisch, Hahn i inni odchodz od nadrealizmu
do nowego realizmu nie z innych powodw, tylko po to, by zbliy si do walczcych o nowe
prawa spoeczne, zaprotestowa przeciwko bezrobociu i faszyzacji, aby wanie zmieni wiat.
Wybrana forma malarska okae si nieporozumieniem, ale to ju zupenie inna sprawa61.
Niewiele w polskim malarstwie surrealizmu. Wyglda na to, e zwizanie sztuki
awangardowej ze wspczesnoci byo tak silne, e nadrealizm wydawa si nie przystawa do
modelu polskiej sztuki nowoczesnej. Polacy nie przyswoili sobie nigdy bretonowskiej metody
automatyzmu, nie naladowali iluzjonistycznych efektw surrealistw zachodnioeuropejskich.
Poetyka surrealistyczna okazaa si wdzicznym instrumentem do wygrywania treci lirycznych,
czsto nasyconych wtkami codziennoci (u Wodarskiego zwaszcza, np. w Melancholijnym

59
Z. Baranowicz, dz. cyt., s. 196.
60
M. Hermansdorfer, dz. cyt., s. 48-50.
61
Tame, s. 48.
pejzau62), z nut humoru (u Janischa). Z t poetyk kojarz si take uprawiane chtnie przez
artesowcw collages i fotomontae; cakowicie odmienne od prac wykonywanych t sam technik
przez Szczuk, ewokuj dziki niespodziewanym poczeniom form, to atmosfer niesamowitoci,
to duszne zagszczenie emocjonalne, to znw nastrj idyllicznej agodnoci (Sielska)63.

W polskiej sztuce dwudziestolecia midzywojennego nie doszo do przejcia

nadrealistycznego wiatopogldu. Powaniej i wnikliwiej interesowano si nadrealizmem tylko
sporadycznie, a i wtedy traktowano t problematyk jako obc i niepotrzebn w naszym yciu
kulturalnym. Dziaania wczesnej awangardy zmierzay do ujarzmienia i porzdkowania wiata, tak
wic program Bretona znalaz si poza zasigiem jej zainteresowa. Istniay jednake w tym czasie
zjawiska, ktre mogyby by uwaane za paralelny czy te spniony odpowiednik
nadrealistycznych koncepcji. W naszej midzywojennej sztuce, jak zreszt w kadej, tkwi pewien
dualizm, dualizm stylu i krzyku, struktury i emocji. Dlatego te w twrczoci wielu artystw
opowiadajcych si zdecydowanie za wiadomym konstruowaniem, budowaniem, zdarzaj si
dziea bdce jawnym zaprzeczeniem ich spekulatywnych programw.
Sytuacja zmienia si w pierwszych latach po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Wtedy wanie
dopiero moemy mwi o przemylanej i przeytej lekcji surrealizmu przez pokolenie modej
awangardy skupionej wok Tadeusza Kantora64.
Mona by si pokusi przy tej okazji o zestawienie dziejw sztuki polskiej od czasw
dwudziestolecia midzywojennego do wspczesnoci. Wwczas w sferze pyta pozostayby m.in.
nastpujce problemy:
1. Na ile typ wyobrani polskiej jest zgodny z wyobrani surrealistyczn? Moe jest to
kwestia cienia wielkiej tradycji literatury narodowej nad polskimi sztukami plastycznymi,
a z drugiej strony symptomatyczna jest wyrana fascynacja stron formalno-kolorystyczn
plastyki, zwaszcza a czasie paralelnym do wybuchu surrealizmu w Europie Zachodniej.
2. Czy jestemy wiadkami zamknicia epoki surrealizmu, czy mona ju mwi o swoistym
neoklasycyzmie Wiele faktw przemawiaoby za tym, e by moe tak wanie si
dzieje. Przede wszystkim, nastpuje oglne wielkie pojednanie. Surrealici, ktrzy
w rnym czasie wyraali zupenie przeciwstawne pogldy, odcinali si jedno od drugich
obecnie coraz czciej jednocz si.
3. Perspektywy. Osadzenie surrealizmu na trwae w wiatowym dorobku sztuki stao si
faktem. Idee Bretona zawierajce postulaty wplecenia nowego mitu zbiorowego w dziea
62
M. Wodarski, Melancholijny pejza, 1931, olej, akwarela, gwasz, kredka, papier, 24 x 32 cm, Muzeum Narodowe
w Warszawie, http://webart.omikron.com.pl/paint/authors/wlod_ma/wlodma3.jpg, 12.12.2010.
63
J. Pollakwna, dz. cyt., s. 38.
64
Hussakowska-Szyszko M., Stosunek do nadrealizmu w polskim dwudziestoleciu midzywojennym [w:] Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego, Prace z Historii Sztuki, fasc. 11, Warszawa, Krakw 1973, s. 105.
 plastyczne i prby dotarcia do owego mit, mimo nieustannych ponawia w dalszym cigu
stanowi jedn z utopii sztuki. W obecnej sytuacji wielokierunkowoci w plastyce,
wydobycie z surrealizmu tego, co bliskie jest wielu twrcom, a wic wyobrani jako
czynnika nadrzdnego, wydaje si nadal funkcjonowa. W tym sensie surrealizm jako
postawa wobec sztuki i wobec ycia ma szanse dalszego trwania65.
Artesowcy nie zainteresowali si programem teoretycznym Bretona, czerpali ze zdobyczy
plastycznych surrealizmu, czsto w sposb automatyczny, mao twrczy, ograniczajc si tylko do
powierzchownego przejcia sposobu obrazowania charakterystycznego dla figuratywnego odamu
malarstwa uznanego za surrealistyczne. Zwizki tego typu odnale mona w rysunkach
i halucynacyjnych pejzaach Wodarskiego, w obrazach Janischa ulepionych jakby z nietrwaej
i przypadkowej materii fragmentw zapamitanych wyobrae i wspomnie, czy wreszcie
w dramatycznych ptnach Hahna66.
Postulowana przez Bretona nieufno wobec porzdkujcego odbir wiata intelektu czy
racjonalnoci w Polsce odbudowujcej si po latach rozbiorw nie moga mie zastosowania.
Zdecydowanie lepszy odbir znajdoway pragmatyczne i spoecznie uyteczne koncepcje
architektoniczne i urbanistyczne Strzemiskiego. Po wojnie natomiast surrealizm wykorzystywano
raczej jako sposb na ucieczk od malarstwa socrealistycznego. Prawdziwy surrealizm!67

65
J. Dbkowska-Zydro, dz. cyt., s. 304-305.
66
M. Hussakowska-Szyszko, dz. cyt., s. 101.
67
A. Borzeskowska, dz. cyt.
BIBLIOGRAFIA:

Banasiak J., Zmczeni rzeczywistoci. Rozmowy z artystami, ze wstpem Agnieszki Taborskiej,

wyd. 40000 Malarzy, Warszawa 2009.
Baranowicz Z., Polska awangarda artystyczna 1918-1939, wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa
1979.
Borzeskowska A., Polski surrealizm. Oblicza sztuki, ARTeon 2/2004.
Czarownik przy zielonej skale. Marek Wodarski/Henryk Streng, pod red. Jzefa Chrobaka, wyd.
Verbum, Pozna 2009.
Dobrowolski T., Malarstwo polskie, wyd. Ossoliskich, Wrocaw 1989.
Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku. Od awangardy do postmodernizmu , red. G. Dziamski,
Warszawa 1996.
Hermansdorfer M., W krgu nadrealizmu, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe we Wrocawiu,
Wrocaw 2007.
Hussakowska-Szyszko M., Stosunek do nadrealizmu w polskim dwudziestoleciu midzywojennym,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego, Prace z Historii Sztuki, fasc. 11, Warszawa,
Krakw 1973.
Janicka K., Surrealizm, wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1985.
Janicka K., wiatopogld surrealizmu. Jego zaoenia i konsekwencje dla teorii twrczoci i teorii
sztuki, wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1985.
Maurin-Biaostocka J., Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych, wyd.
Ossoliskich, Wrocaw 1975.
Pollakwna J., Malarstwo polskie midzy wojnami 1918-1939, wyd. Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1982.
Turowski A., Budowniczowie wiata, wyd. Universitas, Krakw 2000.