POLSKIE PLAKATY

- BJ NA PAPIERZE

FRANK FOX

Polskie plakaty zobaczyem po raz pierwszy w roku 1982, kiedy przedstawiono mnie
modemu filmowcowi z Polski. By on jednym z wielu polskich studentw, ktrzy utknli
na Zachodzie, gdy rzd polski ogosi stan wojenny w grudniu 1981. Szybko otworzy on
wawy byznes wystawiajc i sprzedajc plakaty w Nowym Jorku i okolicy. Plakaty trzyma
pod kiem, zwinite w grube bale. Wypraktykowanym ruchem bazarowych handlarzy
rozwin je przede mn, niczym kolorowe orientalne dywany. Jego skromne wysiki
sprywatyzowania tego, co byo przedsibiorstwem pastwowym wiadczyy, e duch
przedsibiorczoci by nadal ywy w tamtym rejonie wiata, gdzie sowo "business"
pozostawao tabu. Retrospektywnie, wydaje si, e istnia ju by wtedy w Polsce "rynek"
na plakaty, ktry wyprzedzi otwarcie innych prywatnych sektorw. Artyci plakatu,
indywidualici z temperamentu i przedsibiorcy z koniecznoci, sprzedawali plakaty
zbieraczom w kraju i za granic. Galerie, kina i teatry w Polsce zamawiay plakaty i
sprzedaway je ze znacznym zyskiem. Polskie plakaty stay si walut.

Polski plakat w europejskim kontekcie

Polska zawsze bya w czowce nowoczesnej sztuki plakatowej. Kada faza

postpujcego na Zachodzie cigu stylw znajdowaa swj odpowiednik w rozwoju
polskiego plakatu. (Zawiadcza o tym niedawna publikacja: Elena G. Millie, Zbigniew
Kantorosiski: The Polish Poster: From Young Poland through the Second World
War, Library of Congress, 1993). "Moda Polska" bya u schyku XIX i w pocztkach
XX wieku ruchem w sztuce, literaturze i architekturze, zwizanym z europejsk
Secesj, Art Nouveau i Jugendstil. Powstaa w Krakowie, rzdzonym wwczas przez
Austri, zaborc mniej opresyjnego ni Rosja i Prusy, dwa inne mocarstwa, ktre
dokonay rozbiorw Polski. W latach 1870-1890, okresie zdominowanym przez
plakatowe prace Jules Chret'a i Hnri Toulouse-Lautrec'a we Francji, polscy artyci
take zaczli uprawia t form sztuki. Ich prace odzwierciedlay ywe
zainteresowanie sztuk stosowan, szczeglnie sztuk ludow. Autorzy w/w publikacji
stwierdzaj: "obraz, ktry poprzednio by maym drzeworytem lub sztychem, teraz
wykonany jako kolorowa litografia, urs do centralnego punktu ogniskujcego plakat.
Zamiast dodawa tekst tradycyjnym sposobem u gry lub u dou obrazu, artyci
uczynili typografi integraln czci projektu plakatu."
 Stanisaw Kamocki: Bal Artystyczny, 1899.

Pierwsza Midzynarodowa Wystawa Plakatu miaa miejsce w Krakowie w roku

1898, a w 1901 zaoono Towarzystwo Polskiej Sztuki Handlowej. Te dwa
wydarzenia i te dwie daty ilustruj gwatowny rozwj polskiego plakatu. Podczas
gdy w Zachodniej Europie sztuka plakatowa rozbyskiwaa i zanikaa, w Polsce
nieprzerwanie rosa ona na znaczeniu, podsycana swoim unikalnym zwizkiem z
narodowymi aspiracjami narodu polskiego.

Tadeusz Gronowski: Bogdan Nowakowski:

Wielka zabawa kostiumowa, 1917. Oset, 1917.

W roku 1918 Polska odzyskaa niepodlego, ktrej bya pozbawiona przez prawie
150 lat. Poczas krtkiego, dwudziestoletniego okresu wolnoci, polscy artyci
plakatu wyrobili swoj wasn klas. Centrum sztuki plakatowej przesuno si z
Krakowa do bardziej kosmopolitycznej Warszawy, w ktrej stay si sawne dwa
nazwiska projektantw plakatw, Tadeusz Gronowski i Edmund Bartomiejczyk.
Obaj artyci byli wychowankami Wydziau Architektury Politechniki Warszawskiej.
Poczenie sztuki graficznej i architektury wywaro znaczny wpyw na modych
artystw. To Gronowski - we wasnym atelier i z midzynarodow reputacj,
podniesion jego kontaktami ze synnym francuskim projektantem plakatw A.M.
Cassandre - wprowadzi polski plakat na drog do jego przedwojennej sawy.
Gronowski, uywajc opracowan przez siebie technik rozpylania farby, stworzy
wybitne plakaty w stylu Art Deco. Jego szeroko rozpowszechniony plakat Radion
Sam Pierze, z imponujcym czarnym kotem, ktry wyskakuje biay z proszku do
prania, zdoby nagrod na Midzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w
Paryu w roku 1925. Reprodukowany w Wielkiej Encyklopedii Brockhausa w roku
1933, plakat ten zosta uznany za jeden z wielkich plakatw pierwszej wierci
dwudziestego wieku.

Tadeusz Gronowski: Radion sam pierze, 1925.

 Tadeusz Gronowski: Tadeusz Gronowski:
Zawody Challege i Gordon Bennet, 1934. Balet Polski, 1937.

W latach dwudziestych i trzydziestych, rzd polski i firmy komercyjne szeroko

korzystay z plakatw dla reklamy turystyki, przemysu, handlu, sportu, kolei,
budowy statkw i powstajcego wwczas przemysu filmowego.

Jan Mucharski: miny czasy prababek, 1932.

Druga wojna wiatowa i jej pokosie

Polska bya zawsze ziemi symboli, krajem gdzie religijne ikony jednoczyy ludzi w
czasach narodowych klsk, gdzie kotwica zoona z liter P i W, ktra znaczya "Polska
Walczy", bya malowana na murach jako wyzwanie podczas okupacji niemieckiej w
drugiej wojnie wiatowej.

Warszawa, 1945.

Chocia bya to dziaalno karana mierci, podziemna prasa w sowie i obrazie

rozpowszechniaa satyryczne docinki przeciwko okupantom. Taki gorzki, cyniczny
humor wojenny charakteryzowa polski plakat w nastpnych latach.

Zakoczenie konfliktu wojennego nie przynioso wolnoci wypowiedzi. Orze z

koron, wiadectwo dawnej chway Polski, zosta zakazany przez komunistw,
podobnie jak portrety przedwojennych przywdcw pastwowych. Komunici
wykorzystywali plakaty do nawoywania umczonych ludzi do odbudowy, jak rwnie
do politycznej propagandy, bdcej w rzeczywistoci zastraszaniem ludzi. Ale
wyndzniaa ludno akna czego wicej ni slogany. Stao si wic wyzwaniem dla
projektantw plakatw by zaspokoi wymagania wadz a rwnoczenie spenia
krytyczne oczekiwania nieposkromionego narodu. Modzi artyci zostali przycignici
przez t zuchwa form wyrazu. Sztuka plakatowa wydawaa si wykwita z
rozpadlin zrujnowanych ulic. Polacy lubowali si w kolorowych arkuszach papieru,
ktre zakryway pene blizn mury z cegy i malty ich szarych miast, gdzie jeszcze
niedawno okupacyjne plakaty obwieszczay czarnymi literami godzin policyjn,
deportacje i egzekucje. miali, niepokorni projektanci plakatw przypadli ludziom do
serca; ludzie osdzali ich dziea tak, jakby kto osdza chwiejne i niebezpieczne
wyczyny linoskoczkw. Wybaczali tym artystom nawet obowizkowe plakaty na 1
Maja albo urodziny Lenina, dopatrujc si take i w tych obrazach pewnej zamierzonej
(lub niezamierzonej) ironii. Polacy i artyci znali dopuszczalne granice protestu i
potrafili rozrni midzy publicznym posuszestwem a prywatnym buntem. Artysta
mg gry rk, ktra go ywia, ale nie za mocno.

Wrd milionw, ktre zginy w Polsce podczas drugiej wojny wiatowej byo wielu
z najlepszych artystw. Ci, ktrzy przeyli, wrd nich Tadeusz Gronowski, Tadeusz
Trepkowski, Eryk Lipiski, Jzef Mroszczak i Henryk Tomaszewski, zdoali na nowo
roznieci t zdolno twrcz, ktra charakteryzowaa przedwojenne pokolenie
artystw [1].

Henryk Tomaszewski: Wystawa rzeby Henry Moore'a, 1969.

W latach 1950. wykadowcy Warszawskiej Akademii Sztuk Piknych, a w

szczeglnoci jej wybitny profesor Henryk Tomaszewski (ktry zdoby pi medali
na Midzynarodowym Biennale Plakatu w Wiedniu w 1948 roku), przycigali
utalentowanych studentw, dla ktrych hojne pastwowe stypendia i szeroka,
rozrastajca si publiczno, stworzyy bardziej przychylne otoczenie ni byo to w
innych krajach wschodnioeuropejskich. Polscy cenzorzy, rozumiejcy znaczenie
polskich plakatw w kraju i za granic, byli mniej srodzy ni ich odpowiednicy w
Zwizku Sowieckim.
 Jzef Mroszczak: Borys Godunow, 1955.

Utworzenie Wydawnictwa Artystyczno-Graficznego, ktre przyznawao modym

projektantom plakatw doroczn nagrod im. Trepkowskiego oraz wydawanie
magazynu Projekt, w ktrym czsto prezentowano plakaty i ich wystawy,
podkrelao znaczenie tej sztuki. Dowiadczeni artyci oceniali nowicjusza poprzez
jego umiejtnoci obrazu i liternictwa. Artyci, ktrzy w domu czsto nie mieli
nawet odpowiednich pdzli i farb, mogli podrowa za granic, co wwczas byo
rzadkim przywilejem. W pogoni za poparciem ze strony twrczych elit, wadze
skonne byy nie dostrzega panoszcego si ucierania im nosa przez artystw,
ktrych plakaty chytrze zdobyway uszczliwione, mocne zrozumienie ze strony
cynicznej polskiej publicznoci. W pitnacie lat po zakoczeniu wojny, modzi
zaczli sucha Beatles'w w Radio Luxembourg i rzucili si na "bikiniarskie"
kolory. Patrzyli na plakaty jak na okno na Zachd.

Kiedy polskie spoeczestwo zaczo odywa, pojawio si nowe pokolenie artystw,

ktrych nazwiska wkrtce stay si znane, a ich style stay si rozpoznawalne, jak ich
twarze i podpisy. Byli wrd nich Waldemar wierzy, ktrego spryskane kolorami
obrazy byy szeroko naladowane;
 Waldemar wierzy: Czerwona obera, 1955.

Jan Modoeniec, ktrego dekoracyjne wzory przypominay wycinanki sztuki

ludowej;

Jan Modoeniec: Wyprawa w przeszo, 1954.

Roman Cielewicz, ktrego abstrakcje, collages i fotomontae nawracay do okresu

kontruktywizmu (zaprojektowa on m. in. plakat do synnego przedstawienia
Dziadw Adama Mickiewicza w Warszawie w 1967 roku);
Roman Cielewicz: Festiwal Chopinowski w Dusznikach, 1958.
Roman Cielewicz: Dziady, 1967.
 Roman Cielewicz: Franz Kafka - Proces, 1968.

Jan Lenica, ktrego obrazy byy indywidualistyczne i ironiczne;

Jan Lenica: Cena strachu, 1955.

Jan Lenica: Fedra, 1957.

i Franciszek Starowieyski, ktrego szaleczo erotyczne i skatologiczne plakaty
uczyniy ulubiecem modszego pokolenia.

Franciszek Starowieyski: Panna moda w aobie, 1969.

 Franciszek Starowieyski: Franz Kafka - Zamek, 1967.

Polski styl -
Zota era polskiej sztuki plakatu

W poowie lat 1960., "Polski Styl" - styl "niezalenoci i bystroci rozumu" (jak to
okreli jeden z krytykw), charakteryzujcy si sarkazmem, prostot i nowatorskim
liternictwem - skrystalizowa si w pracach uderzajco duej liczby artystw. Jak tak
may kraj mg wyda tak mgawic artystw plakatu? W adnym innym kraju nie
byo tak silnego poczucia identyfikacji midzy artyst a publicznoci. Polski plakat
sta si gosem ludzi, zuchwaym ale i powanym, tradycyjnym, ale i
nieprzewidywalnym. Wadze, starajc si zrobi z plakatu medium informacji i
politycznej zachty, sposoroway sztuk, ktra, ironicznie, miaa sta si nonikiem
spoecznego i politycznego krytycyzmu, ktry to te same wadze prboway tumi.
Ale to miao nastpi dopiero w przyszoci. W midzyczasie, dekada lat
szedziesitych staa si znana z midzynarodowych pokazw i duych wystaw
polskich plakatw. Polskim artystom plakatu udao si to, co nie udao si pokoleniom
innych artystw - zdoali rozmaza, jeeli nie wyeliminowa, przynajmniej w swoim
kraju, lini odgraniczajc sztuki komercyjne i pikne.

W roku 1966, w uznaniu wzrastajcego znaczenia polskiej sztuki plakatu, w

warszawskiej galerii "Zachta" odbyo si Pierwsze Midzynarodowe Biennale
Plakatu. Rwnoczenie w warszawskim Muzeum Narodowym odbya si dua
retrospekcyjna wystawa plakatw.

Jan Lenica: Wozzeck, 1964.

W tym samym roku Jan Lenica zdoby zoty medal za swj plakat Wozzeck, opery
Albana Berga. Wozzeck Lenicy, wizerunek udrki, przedstawiany w licznych
pracach o historii plakatu, by okrelany jako "midzynarodowa ikona lat 1960.",
nie tylko jako prekursor plakatu psychodelicznego, ale take jako emblematyczny
plakat protestu. Pytany o swoj prac, Lenica porwnywa ten plakat to jazz'u.
Plakat musi piewa, twierdzi. Naciskany by wyjani co jest waniejsze - oko czy
umys - odpowiedzia: "ucho".
 Jan Lenica: Verdi - Otello, 1968.

W roku 1967 Bronisaw Zelek stworzy niezwyky, anatomicznie ekspresyjny plakat

Gd do filmu opartego na wstrzsajcej ksice Knuta Hamsuna pod tym samym
tytuem.
 Bronisaw Zelek: Gd, 1955.

4 czerwca 1968, otwarto w paacu w Wilanowie muzeum plakatu, pierwsz w

wiecie instytucj, powicon w caoci plakatowi. Od tego czasu, z wyjtkiem
okresu stanu wojennego, Biennale Plakatu stao si powaanym
midzynarodowym oknem wystawym sztuki plakatowej, z pracami nadsyanymi z
caego wiata dla ich oceny w Warszawie. Polskie spoeczestwo nadal popierao
ten rodzaj sztuki, wzrastaa liczba kolekcjonerw plakatw. W latach 1970.
drukowano okoo 10,000 plakatw rocznie. Teatry i kina w caym kraju zamawiay
u rnych projektantw plakaty dla tego samego wydarzenia. Wyniki byy
oceniane przez zrnicowan publiczno.
Waldemar wierzy: Biesy, 1972. Waldemar wierzy: Ziemia obiecana,
1974.

Oddzieln kategori stanowiy w latach 1960. i 1970. znakomite plakaty filmowe

niezwykle popularnych w Polsce westernw amerykaskich. Jednym z
najwybitniejszych ich twrcw by Jerzy Flisak.
 Jerzy Flisak: W kraju Komanczw (The Comancheros), 1965.

W roku 1979, esej pt. "Polskie Plakaty - Milczcy Gos Ludzkoci" napisany przez
synnego japoskiego artyst plakatu i historyka sztuki Yusaku Kamekura,
treciwie uchwyci to, co wyrniao polski plakat. Jego zdaniem, polskie plakaty
"kipi ludzkoci ... promieniuj potn energi... [i s] nade wszystko
poetyckie." Polski plakat, pisa on, jest "potnym prdem indywidualistycznego
wyraenia, prawie bez porwnania." i "zagorzale wystrzega si wszystkich
zewntrznych wpyww, skulony gboko w dobrze ufortyfikowanej twierdzy" ...
"surrealistyczny posmak tego plakatu, oddany przez rcznie pisane litery, taczy
po papierze." Uderzajca nieskrpowana struktura polskiej sztuki plakatu -
twierdzi Kamekura - w rzeczywistoci utrzymuje niesamowicie dokadn
rwnowag. Doprawdy wysoka to ocena od wybitnego artysty i krytyka,
oddalonego o p wiata [2].
 Franciszek Starowieyski: Sanatorium Pod Klepsydr, 1973.

Jak czsto w przeszoci Polski, studenci byli barometrem zmian. Wrocaw

(dawniej niemiecki Breslau), ktry nazywano "Dzikim Zachodem" gdy konferecja
w Jacie w 1945 roku odebraa go Niemcom i przywrcia Polsce, sta si
magnesem dla modych Polakw ze wschodnich miast, takich jak Lww,
wcielonych (przez t sam konferencj) do Zwizku Sowieckiego. Od poowy lat
60. do poowy lat 70., Wrocaw sta si centrum teatralnej, artystycznej i
muzycznej polskiej awangardy. Wrocaw by siedzib Teatru Laboratorium Jerzego
Grotowskiego oraz sawnego teatru pantominy Henryka Tomaszewskiego i
eksperymentalnego Teatru Stu, w ktrym grupa utalentowanych modych ludzi
szlifowaa swoje umiejtnoci muzyczne, artystyczne i teatralne. W nim to student
sztuki Jan Sawka i inni artyci, jak Jan Jaromir Aleksiun i Eugeniusz "Get"
Stankiewicz, tworzyli miae plakaty i scenografie.

W roku 1979, Rafa Olbiski, pniejszy emigrant, stworzy plakat do filmu Andrzeja
Wajdy Czowiek z elaza. Na tym plakacie, ktry wkrtce potem sta si jednym z
najbardziej reprodukowanych i znanych plakatw "Solidarnoci", gowa robotnika
rozkrusza ciskajc j betonow obrcz. Przesanie byo oczywiste. W nierwnej
walce midzy uciskiem i wolnoci, potga umysu bierze gr.
 Rafa Olbiski: Czowiek z elaza, 1979.

14 sierpnia 1980 w stoczni im. Lenina w Gdasku wybuchn strajk, ktry stworzy
"Solidarno" i wyoni Lecha Was jako jej przywdc. Ludzie na caym wiecie
przyzwyczaili si do widoku Stoczni Gdaskiej oblepionej symbolami i plakatami.
Mody projektant plakatw, Jerzy Janiszewski, zaprojektowa logo, ktre wkrtce
pojawio si masowo na ulicach w Polsce i za granic. W tym upajajcym okresie,
ulice w Polsce zaczy przypomina galerie plakatw. Plakaty "Solidarnoci"
zaprojektowane przez artystw, ktrzy wyemigrowali z Polski, byy wystawiane w
Paryu, Londynie i Nowym Jorku dla poparcia walki, jaka toczya si w ich kraju. I
chocia "Solidarnoci" wymierzono ciki cios wprowadzajc 13 grudnia 1981 stan
wojenny, niepodlego zostaa opniona tylko o dekad.

W roku 1989 Jerzy Sarnecki przetworzy czarno-biay plakat Mariana Stachurskiego z

roku 1959 do filmu W samo poudnie z Gary Cooper'em - w plakat wyborczy
"Solidarnoci." W nowej wersji, Gary Cooper, pamitny, idcy powoli wysoki szeryf,
w prawej doni ciska zoon kartk wyborcz a na gwiedzie szeryfa mia przypit
oznak "Solidarnoci." Posanie u dou plakatu byo krtkie i istotne: "W Samo
Poudnie / 4 Czerwca 1989." Wygrane przez "Solidarno" pierwsze, czciowo wolne
wybory, byy pocztkiem szybkiego upadku komunizmu w Polsce.
 Jerzy Sarnecki: W samo poudnie, 1989.

Polscy artyci plakatu w kraju i w wiecie

Rafa Olbiski i Jan Sawka, utalentowani artyci plakatu, przyjechali do Stanw

Zjednoczonych na krtko przed wprowadzeniem stanu wojennego.
 Rafa Olbiski: Say No To Drugs, 1994.

Olbiski zdoby nagrod na dziewitym midzynarodowym konkursie na najlepszy

plakat roku 1994. Say No To Drugs Before It's Too Late przedstawia umierajcego
gobia w ksztacie obejmujcych, jakby modlcych si doni. Zgoszony przez
Urban Art International, przy wspudziale UNESCO i American Institute of Graphic
Artists, plakat Say No to Drugs zdoby take prestiow nagrod Prix Savignac (na
cze synnego francuskiego artysty plakatu ulicy), przyznawan plakatom, ktre
najlepiej prezentuj "zwize przesanie, uderzajce widza piknem i
oszczdnoci obrazu."
 Rafa Olbiski: The Occasional Loss of Identity
(projektowany plakat na Dzie Ziemi), 1994.

W ostatnich latach, obok plakatu, Olbiski rozwin ilustratorstwo, a przede

wszytkim malarstwo, ktre jest jak poezja w kolorze, metafora, paradoks,
surrealistyczny niemal absurd, majcy jednak swoje znaczenie. Autor licznych
plakatw oper (m.in. Rigoletto i La Traviata dla New York City Opera, ostatnio
wyda ksik o swoich plakatach operowych: Olbinski and the Opera, (Patinae,
Inc., Stamford, CT, 2000).
 Rafa Olbiski: Rigoletto, 1991.

Jan Sawka rwnie zrobi byskotliw karier w Polsce, Stanach Zjednoczonych i

gdzie indziej w wiecie. Jego plakaty, obrazy, dekoracje widowisk i scenografie
teatralne pokazywane byy w caej Europie. Zosta uhonorowany w Japonii, kraju o
tradycji wasnej, doskonaej sztuki graficznej. Sawka czy swoj sztuk z
mediami muzycznymi i elektronicznymi. Opracowywa opraw plastyczn widowisk
rock-music w Stanach Zjednoczonych oraz widowisk typu wiato i dwik w
Zjednoczonych Emiratach Arabskich. W ostatnim okresie zajmuje si gwnie
rzeb.

Prace Olbiskiego i Sawki s dowodem uniwersalnoci symbolw a take prnoci i

ywotnoci polskiej sztuki plakatu. Say No to Drugs Olbiskiego i Solidarno Sawki
s przykadami najlepszej polskiej sztuki plakatu.

Plakaty innych polskich artystw rwnie stay si szeroko znane na wiecie. Artyci
tacy, jak Mieczysaw Growski (Policja Mroka; Kultura ydowska),
 Mieczysaw Growski : Kultura ydowska w Polsce, 1989.

Andrzej Pgowski ( Robotnicy-80; Papierosy s do dupy), Jerzy Czerniawski

(Studium o Hamlecie), Wiesaw Wakuski (Danton; Tootsie; Caravaggio),
 Wiesaw Wakuski: Danton, 1982.

Eugeniusz "Get" Stankiewicz (Rzenia; Bocaccio), Leszek Drzewiski (Prognoza

pogody), Jan Jaromir Aleksiun (Anna Livia), Edward Lutczyn (Rocky), Wiesaw
Rosocha (Malowany ptak), Wiktor Sadowski (My Fair Lady; Goya; Mackbeth),
Wiktor Sadowski: My Fair Lady, 1986.
 Wiktor Sadowski: Goya, 1983.

Roman Kalarus (Ratujmy rodowisko), Stasys Eidrigevicius (Wesele krwi;

Hommage a Vincent), Mieczysaw Wasilewski (Powstanie Warszawskie - 50.
rocznica, 1994) - s wiadectwem nieprzerwanego rozwoju polskiego plakatu.

***
Gdy spotyka si, jak ja, polskich artystw plakatu, tak w Stanach Zjednoczonych
jak i w Polsce, uderza zarwno osobowo artysty jak i jego prace. Parafrazujc
Marshall'a MacLuhan'a, artysta jest raczej medium ni przesaniem. Polski
projektant plakatu wykorzystuje kady wytwr swojej wyobrani, w zadziwiajcym
stopniu przetwarza si sam w swoje dzieo i jego symbole. Jest to, moim zdaniem,
najbardziej oryginalna cecha polskiego plakatu.

Eugeniusz Stankiewicz czsto uywa swojej podobizny by wzmocni ironi

rozproszonego przesania plakatu. Jan Sawka zabiera widza w biograficzn podr,
ktra ukazuje wizerunki jego ony i przyjaci, a by moe nawet wrogw.
 Jan Sawka: Dreszcze, 1981.

Starowieyski rysuje wstrzsajcy, apokaliptyczny rebus swoich wspomnie z

czasw dziecistwa i wojny oraz apokryficznych, fantastycznych dziecicych
opowieci. Fascynujcy jest rwnie wysiek kadego artysty by stworzy unikalne
dla niego liternictwo. To ustalone liternictwo identyfikuje dzieo i artyst tak
niezatarcie jak odcisk palca. Czasami wydaje si, e wygld artysty znajduje
odbicie w plakacie, stwarzajc "body language", ktry czy atyst i jego dzieo.
Wiotkie i precyzyjne linie plakatu Henryka Tomaszewskiego s jak linie jego
twarzy - intensywne i ekspresyjne, krzaczaste brwi s brwiami kota
wyskakujcego z jego karykatur. Jan Modoeniec, ze swoj mocn, stoick,
chopsk twarz, bezbdnie ucielenia styl swoich plakatw, jego obrazy,
zakrelone jak noycami owczarza, wycinaj tradycyjne wzory.

Jest wiele przykadw, w ktrych mona atwo dostrze jak dalece artysta plakatu
ustali swoj wasn symbolik.

lub (Gombrowicza) Franciszka Starowieyskiego jest bogaty w aluzje, ktre

przyniosy mu saw.
 Franciszek Starowieyski: lub, 1975.

Na jego teatralnych plakatach sceny, jak przed stworzeniem wiata, cz ksztaty

ludzkie i zwierzce, narodziny i gnicie, a wszystko to jest splecione t sztuk
krelenia, ktra czyni jego prace jedynymi w swoim rodzaju. Starowieyski mwi,
e, jak Vergili Dantego, "prowadzi on widza do cudw nieistniejcego miejsca".
Jest to miejsce, wiat mar sennych, w ktrym dominuje apokaliptyczno,
wszystko jakby w barokowej konwencji. Ludzkie i zwierzce ksztaty przechodz w
monstrualne formy, diabelskie zwierzta o ostrych ogonach, gowach
wychodzcych z ldwi, gigantycznych, wyupiastych oczach, jak kobiece piersi
oczach, o zmieniajcych ksztat koczynach; drzewa o pniach i gaeziach
krwawicych z rozupanych kikutw.
Franciszek Starowieyski: Jak si wam podoba, 1971.
 Franciszek Starowieyski: Wiese Ehe (Biay lub), 1978.

Starowieyski twierdzi, e udao mu si "zatrze granic midzy wiatem

oywionym, a nieoywionym", e w jego malarstwie "przedmioty posiadaj dar
mylenia, podnoszcy je do rangi symboli ... [tak e] krajobrazy, zwierzta i
rzeczy nie s bez duszy."
 Franciszek Starowieyski: Anatomia Czasu, 1978.

Mionik baroku, stolarzy i malarzy barokowych, Hieronima Boscha w

szczeglnoci, Starowieyski uwaa, e "zadaniem awangardy jest zachowa z
przeszoci co tylko moliwe."
 Waldemar wierzy: Ce Ty za Pani, 1975.

Ce Ty za Pani Waldemara wierzego jest plakatem filmu pod tym tytuem, za

sowa pochodz z romantycznej onierskiej ballady o dziewczynie, wojnie i jej
bohaterach. Po chwili dopiero widz orientuje si, e ta ywa aureola kolorw jest
rozpryskiem krwi z gowy dziewczyny. Uycie przez wierzego kolorowych kropli i
plam w jego plakatach, jest znane wszystkim zaznajomionym z polskim plakatem.
 Jerzy Czerniawski: Studium o Hamlecie, 1975.

Studium o Hamlecie Jerzego Czerniawskiego czy bogat kolorystyk zotej

korony z atwo rozponawaln, prchniejc szczk, ktra, jak czaszka Yoricka,
jest dowodem daremnoci wadzy. Niewielu artystw moe dorwna wieccym
kolorom Czerniawskiego i jego technice malarskiej.
 Roman Cielewicz: Libert- Wolno, 1981.

Libert- Wolno Romana Cielewicza przedstawia uderzajc symbolik z innej

epoki dla wyraenia naszej wasnej kondycji. W tym przypadku,
monochromatyczna figura redniowiecznej ofiary narysowana przez Lucasa
Cranacha (1472-1553) ma dodan na twarzy rozmazan krew.
 Leszek i Grayna Drzewiscy: Prognoza pogody, 1982.

Prognoza pogody Leszka i Grayny Drzewiskich, przedstawia obraz, ktry mona

znale na kilku ich plakatach: posta uwizion za drutami lub kratami.
Fragmentacja osobowoci jest tutaj wyraona bardziej przez geometryczne wzory,
ni przez krople ywej krwi, charakteryzujce plakat wierzego.
 Wiktor Sadowski: Zbrodnia i kara, 1985.

Zbrodnia i Kara Wiktora Sadowskiego jest dobrym przykadem pracy tego

nagradzanego artysty. Jego styl czy psychologiczne wejrzenie z gbok wiedz
o jego podmiocie, a wszystko to, wyraone niezwykym pdzlem
siedemnastowiecznych mistrzw, tworzy efekt zarwno na czasie jak i
ponadczasowy.
 Jan Lenica: Don Giovanni.

Don Giovanni Jana Lenicy jest zarysowany pyncymi kolorami, tak typowymi dla
tego bardzo utalentowanego artysty, ktrego styl zdoa wyrazi intelektualn
ironi i dystans, nie umniejszajc poczucia blu i cierpie, ktre oczekuj Dona.
Plakaty Lenicy znane s z ich niezrwnanej estetycznej rwnowagi.

W Dziecinnych pytaniach Andrzeja Pgowskiego, skomplikowana tematyka jest

uczyniona prost bez powiecenia integralnoci obrazu. Faktura skrzyde
skontrastowana jest z bezksztatnoci kamienia, anielska posta modzieca,
przygnieciona bezcelowym ciarem, jest, cierpieniem bez znaczenia.
 Andrzej Pgowski: Papierosy s do dupy, 1994.

Dosadny plakat Pgowskiego Papierosy s do dupy (1994), na ktrym papieros

wystaje z twarzy-dupy palacza, by efektywnym orem kampanii dla ograniczenia
palenia w Polsce.
 Mieczysaw Growski: Policja, 1982.

Plakat Policja Mieczysawa Growskiego, stworzony w stanie wojennym,

przedstawia sznur kata, ktry nie tylko oplata szyj czowieka, ale niszczy jego
zdolno widzenia, mwienia i syszenia. Jest to degradacja zmysw. Kolory
Growskiego s ponure: gwnie ctkowane odcienie brzu i toci, za efekt
ziarna filmowej emulsji jest charakterystyczn cech jego prac.

Puaskie Spotkania Lalkarzy Stasysa Eidrigeviciusa s, jak wiele innych jego plakatw
(np. Hommage a Vincent), przypomnieniem gnomw i elfw zamieszkujcych jego
rodzinn Litw, uytych tutaj w tradycji Boscha i Brueghela.
Stasys Eidrigevicius: Hommage a Vincent, 1990.
 Stasys Eidrigevicius: XV Midzynarodowe Biennale Ekslibrisu, 1994.

***
Wedug Jana Lenicy, "istota polskiego plakatu ley w rwnym stosowaniu zasad
obrony i ataku. Plakat musi zosta obroniony przed rodowiskiem, w ktrym jest
umieszczony, musi konfrontowa architektoniczne otoczenie, niekoniecznie dla
niego przeznaczone. Plakat musi rwnie walczy z podejciem publicznoci, ktra
moe by obojtna albo nawet wroga. Jedynym rodkiem dostpnym artycie
plakatu jest jego zdolno zadziwienia widza. Podobiestwo do innych plakatw
niszczy t si. Plakacista moe by zmuszony zmienia swoje podejcie, sposb
wykonania obrazu, a nawet materiay. Polski plakat jest antytez sztuki
dekoracyjnej, poniewa polega on na mocy intelektu twrcy, w przeciwiestwie do
plakatu propagandowego czy handlowego, w ktrych artysta przekazuje idee
kogo innego."

Czy polski plakat ma przyszo?

Polska bya krajem makabry, pudeek w pudekach, sznurw i oczu, cia uwizionych i
wspomnie stumionych, urazw, "ich" i "nas". Sztuka plakatu bya sposobem
rozliczenia. - bya walk na arkuszu papieru.
 Rafal Olbiski: Combat on Paper, 1996.

Ale podczas gdy upadek komunizmu przynis korzyci wielu ludziom, artystom
plakatu nie przynis spodziewanych dobrodziejstw wolnoci. Nie przyznaj si do
tego, ale by moe tskni oni za dawnymi czasami. Rozsmakowali si byli w
grze, ktrej zasady potrafili (lub pozwalano im) nagina. Cho zaleni od
stypendiw od Wielkiego Brata, artyci czasem mogli go gry. To by ich
najlepszy wiat. W wiecie, w ktrym osobiste zwycistwa byy nieznaczne, byli
bohaterami. Wszystko to ulego teraz zmianie. Na polskich artystw plakatu
przyszy cikie czasy. Reklamujcy si stawiaj wymagania, ktrych artyci nie
mog nagina. I, rzecz prosta, nie ma subsydiw na prace, ktre nie podobaj si
korporacyjnym sponsorom.

Waciciel galerii plakatw w Krakowie, Krzysztof Dydo, mwi:

"Jest co raz wicej reklamowych plakatw, czsto robionych przez

amatorw. Zagraniczne firmy reklamuj si nie liczc si z
kosztami. Ich plakaty, czsto o wymiarach 3 x 5 metrw, zdaj si
miady opozycj. Jak moe polski plakat ogaszajcy Festiwal
Muzyki Organowej trwajcy siedem dni wytrzyma konkurencj
plakatu United Colors of Benetton, ktry jest czterokrotnie wikszy i
pozostaje rozklejony przez dwa miesice!? To ponadto zmienia
wygld ulicy i szokuje tych, ktrzy pamitaj, jak to dawniej
 wygldao. Ale polscy artyci s dobrzy, jeli tylko da im si
szans."

Niektrzy s bardzo pesymistyczni co do przyszoci polskiego plakatu, inni maj

nieco nadziei. Wszak polski plakat, cho moe nie ma si najlepiej, jest cigle
ywy.

Przypisy:

1. Dla penej informacji historycznej naley przypomnie, i kilku wybitnych

artystw plakatu, jak np. Tadeusz Trepkowski i Henryk Tomaszewki, byo w
okresie stalinowskim (ju w 1945) autorami uderzajcych, dobrych
artystycznie plakatw propagandowych. Nawet Tadeusz Gronowski popeni
kilka reimowych plakatw propagandowych.

Byy to jednak "niewinne igraszki" w porwnaniu z pracami np. Wodzimierza Zakrzewskiego,

autora powojennych plugawych plakatw, np. synnego antyakowskiego plakatu "Olbrzym i
AK zapluty karze reakcji" oraz "AK - Bratobjcy", a pniej propagandowych plakatw partii
komunistycznej. (AMK)

2. Yusaku Kamekura by autorem plakatu Igrzysk Olimpijskich Tokyo 1964,

synnego z piknego oddania ducha japoskiej grafiki a rwnoczenie
oszczdnoci wyrazu. (AMK)
rda:

Tekst ten jest oparty na nastpujcych artykuach autora w jzyku angielskim:

1. Frank Fox (Guest Curator): Polish Posters: Combat on Paper, 1960-1990.

Katonah Museum of Art, Katonah. Exhibition Catalogue.

2. Frank Fox: "The Polish Paradox," affiche, No. 11, 1994. Bruil & Van de
Staaij, The Netherlands.

3. Frank Fox: "Polish Posters Triumphant", The World and I, November 1988.

4. Frank Fox; "Stammering of the Human Soul" (about Franciszek

Starowieyski), The World and I, July 1989.

5. Frank Fox: "Poetry in Paint. The Art of Rafal Olbiski, The World and I, July
1995.

6. Frank Fox; "Poland and the American West", in Western Amerykaski.

Polish Poster Art & The Western, University of Washington Press, 1999.

***
Reprodukcje plakatw pochodz z nastpujcych publikacji:

1. Frank Fox (Guest Curator): Polish Posters: Combat on Paper, 1960-1990.

Katonah Museum of Art, Katonah. Exhibition Catalogue.

2. Frank Fox: "The Polish Paradox," affiche, No. 11, 1994. Bruil & Van de
Staaij, The Netherlands.

3. Das Polnische Plakat von 1892 bis Heute, HDK Hochshule der Kste Berlin,
Plakatmuseum, Wilanw, 1980.

4. Frank Fox: "Polish Posters Triumphant", The World and I, November 1988.

5. Frank Fox: "Stammering of the Human Soul" (about Franciszek

Starowieyski), The World and I, July 1989.

6. Frank Fox: "Poetry in Paint. The Art of Rafal Olbiski, The World and I, July
1995.
 7. Frank Fox; "Poland and the American West", in Western Amerykaski.
Polish Poster Art & The Western, Ed. Kevin Mulroy. University of
Washington Press, 1999.

8. Jzef Mroszczak, Polnische Plakat Kunst, Econ-Verlag, Wien, 1962.

9. Tadeusz Kowalski: Polski Plakat Filmowy, Filmowa Agencja Wydawnicza,

1957.

***
Nota o autorze:

Frank Fox, urodzony w roku 1923 w Polsce, od 1937 mieszka w Stanach Zjednoczonych, obecnie w
Pennsylvanii. Emerytowany profesor historii wschodnioeuropejskiej. Publikuje liczne artykuy o
polskiej sztuce (szczeglnie o polskim plakacie) i kulturze. Jest kolekcjonerem polskich plakatw.
Zorganizowa w Stanach Zjednoczonych kilka wystaw polskich plakatw; najwiksz, "Polish Posters:
Combat on Paper, 1960-1990", w Katonah Museum of Art, Katonah, NY, maj-lipiec 1996, ktrej by
kuratorem. Napisa gwny esej, "Poland and the American West", do katalogu wystawy Western
Amerykaski - Polish Poster Art & The Western w Gene Autry Museum, Los Angeles, CA, 1999, ktrej
by konsultantem (University of Washington Press, 1999). By tumaczem na angielski i redaktorem
amerykaskiego wydania wojennych wspomnie Calela Perechodnika Am I a Murderer? - polski tytu
Czy ja jestem morderc? (Harper/Collins, 1996). Jest rwnie autorem ksiki o zbrodni katyskiej i o
interpretacji fotografii lotniczych lasu w Katyniu: God's Eye. Aerial Photography and the Katyn Forest
Massacre, West Chester University Press, West Chester, PA, 1999.

Teksty Franka Foxa zamieszczone w Zwojach:

Frank Fox: Tajemnica bliniakw, Zwoje 3/28, 2001

Copyright 1997-2001 Zwoje