Dominika Zieliska

III rok Historii Sztuki

NOWA RZECZOWO nurt werystyczny

Powrt do dziedzictwa sztuki dawnej

WSTP

Aby zrozumie Now Rzeczowo, trzeba umieci t artystyczn tendencj we waciwym

kontekcie, bowiem definiuje si ona w odniesieniu do kierunkw w sztuce, ktre j poprzedzaj.

SZTUKA W NIEMCZECH PRZED NOW RZECZOWOCI

Niemcy zawdziczaj sw artystyczn wielko na pocztku XX wieku przede wszystkim
ekspresjonizmowi, w ktrym artyci staraj si odchodzi od obiektywnej rzeczywistoci. Obok
ekspresjonizmu rozwija si take pod koniec wojny ruch dadaistyczny, ktry przybiera bardzo
wyrane zabarwienie polityczne. Niektrzy z twrcw chcc ukaza wojenne traumatyzmy
spoeczestwa wykorzystuj nowatorskie techniki, takie jak fotomonta i asambla; inni natomiast
odwouj si do tradycji malarstwa figuratywnego. Do tych ostatnich zaliczy naley Otto Dixa i
Georga Grosza, przedstawicieli ruchu Dada, kierunku ktry da pocztek Nowej Rzeczowoci.

POWRT DO REALIZMU
Cztery lata wojny cakowicie zmieniy Europ, jej granice, polityk, ekonomi, a take i
sztuk. Po awangardach z pocztku wieku nie pozosta nawet lad. W okresie midzywojennym w
caej Europie, a take w Stanach Zjednoczonych dokonuje si zdecydowany powrt do realizmu.
Pod rnymi hasami powrotu do porzdku czy Nowej Rzeczowoci, ruchy te odrzucaj
wszelkie czysto formalne poszukiwania twrcze. W Niemczech moda generacja malarzy odwouje
si do wiata obiektywnego i w nim znajduje oparcie. Pierwszym, ktry porusza kwesti powrotu
do realizmu jest Paul Westheim, ktry rozpisuje ankiet skierowan do artystw i historykw sztuki
na temat nowego naturalizmu. Spord trzydziestu piciu osobowoci, ktre odpowiadaj na jego
pytania, trzeba wymieni Maxa Beckmanna, Otto Dixa i Georga Grosza.
Termin Nowa Rzeczowo zostaje wprowadzony w roku nastpnym przez Gustava
Friedricha Hartlauba, krytyka sztuki i konserwatora muzealnego z Mannheim, ktry publikuje
notatk noszc tytu Neue Sachlikeit (Nowa Rzeczowo), aby zaanonsowa wystaw nowego
malarstwa figuratywnego. Wszyscy malarze, ktrzy bior w niej udzia, s artystami niemieckimi:
Otto Dix, George Grosz, Carlo Mense, Rudolf Schlichter i George Scholz. Termin Nowa
Rzeczowo sugeruje zarwno zerwanie z artystycznymi tendencjami, ktre dezintegroway
przedmiot, jak i nawrt do bardzo mocnej w Niemczech tradycji realistycznej, zapocztkowanej w
poowie XIX w. Gwnym malarzem realist tej epoki by Adolf von Menzel. Po jego mierci w
roku 1905 wielu malarzy nastpnej generacji poda bdzie w zapocztkowanym przez niego
kierunku.

RUCH O RNYCH OBLICZACH

Nowa Rzeczowo nie ma manifestu. Trudno take nazwa j ruchem, grup, a tym bardziej
szko. To po prostu zgromadzenie artystw, ktrzy zamierzaj w swej twrczoci powrci do
malarstwa realistycznego.
Niemniej, ta tendencja artystyczna nie jest jednorodna; obejmuje ona odmienne koncepcje
na temat tego czym winno by w istocie przedstawienie rzeczywistoci. Malarze Nowej
Rzeczowoci wywodz si bowiem z rnych tradycji estetycznych i s rozproszeni po caych
Niemczech co tumaczy rnorodno ich dzie.
Hartlaub mwi wyranie o dwch gwnych tendencjach. Widz prawe, ale i lewe skrzydo.
Jedno konserwatywne a do klasycystycznych rde, pragnce bezczasowego zaczepienia, chce
po chaosie i ekstrawagancjach czego zdrowego, cielesno-plastycznego, wykonanego czystym
rysunkiem wedle natury. Patronami s tu Micha Anio, Ingres, Genelli, a nawet nazareczycy.
Drugie, jaskrawo wspczesne lewe skrzydo, nie wierzce w tym stopniu w sam sztuk, chce
poprzez prymitywn dno do weryfikacji, poprzez nerwowy ekshibicjonizm odkry prawdziwy
chaos, rzeczywiste oblicze naszego czasu.
Obecnie Nowa Rzeczowo jest znana gwnie dziki przedstawicielom jej lewego skrzyda,
ktrych nazywano werystami. Chodzi m.in. o Otto Dixa, Georga Grosza i Maxa Beckmanna.
Wedug Hartlauba, malarze ci chc, poprzez prymitywn dno do weryfikacji, poprzez
nerwowy ekshibicjonizm odkry prawdziwy chaos, rzeczywiste oblicze naszych czasw. Artystw,
ktrzy przyczyli si do tego nurtu, cechuje bezkompromisowo w obiektywnym, ich zdaniem,
ukazywaniu faktw. Tworzona przez nich sztuka, stanowia poniekd kontynuacj tego co
zapocztkowa ju wczeniej dadaizm. Poprzez malarstwo figuratywne o zabarwieniu spoecznym,
ukazuj oni (posugujc si najczciej rysunkiem satyrycznym, portretem i pejzaem
przemysowym, bd miejskim) i demaskuj rzeczywisto swych czasw. Mimo istniejcych
pomidzy artystami Nowej Rzeczowoci rnic, cz ich punkty wsplne: negacja ekspresjonizmu
i zamiowanie do tradycji i scen rodzajowych.

KONIEC NOWEJ RZECZOWOCI

Dojcie nazizmu do wadzy w Niemczech, w roku 1933, oznacza bdzie brutalne
zakoczenie kariery wielu malarzy nalecych do grupy. Hitler akceptuje bowiem do pewnego
stopnia malarstwo neoklasykw w ramach Nowej Rzeczowoci, ale potpia werystw, ktrzy
krytykujc spoeczestwo, posuguj si sw sztuk niczym broni polityczn.

Jednym z czoowych przedstawicieli Nowej Rzeczowoci by GEORGE GROSZ (1893-

1959)
W wieku pitnastu lat George Grosz zostaje usunity z liceum, za spoliczkowanie jednego ze swych
profesorw. Ju wtedy, jak wida, przyszy malarz przejawia swj sprzeciw wobec autorytetu i
wadzy. Ukoczy studia na Krlewskiej Akademii Sztuk Piknych w Drenie. Po uzyskaniu
dyplomu przenis si do Berlina i zapisa do szkoy rzemios artystycznych. W berliskich
galeriach zapozna si z dzieami impresjonistw jak Paul Czanne i Vincent van Gogh, a take
wczesnej awangardy, jak Pablo Picasso, Henri Matisse i Andr Derain. Zacz szkicowa z natury
ycie toczce si w berliskich lokalach rozrywkowych. Nastpnie wyjecha do Parya gdzie
zapozna si z satyrycznymi rysunkami Honor Daumiera i Henri de Toulouse-Lautreca. Grosz
zgosi si do wojska na ochotnika, ale niedugo po tym zosta zwolniony jako niezdatny do suby.
Fotografie tego czasu pokazuj nam sceptyczny, chodny i poprawny, niemal drwicy wyraz jego
twarzy. Nie oznacza to przesytu wiatem, w ktrym y mu wypado. Przeciwnie. Postanawia
karci ten wiat moc swego talentu, jak pogromca choszczcy dookoa biczem satyry. Wtedy
powstay wietne, karykaturalne dziea: Samobjca (1918) (2, 3). Byy to obrazy jakby
uwspczenionego Pietra Brueghela, dokumenty raczej uwidu i schyku, nie za miertelnego
koca spoecznoci

4. Pogrzeb poety Oskara Panizzy powsta w pocztkach twrczoci Grosza, kiedy artysta ulega
wpywom rnych tendencji w sztuce wiatowej. Dynamik kompozycji, zachwianie perspektywy i
swoisty horror vacui przedstawienia mona przypisywa wpywom futuryzmu. Podobne wpywy
zauway mona w Eksplozji (5)

W roku 1917 zosta powtrnie powoany do wojska. Rzekomo mia zosta rozstrzelany za dezercj.
Po wojnie stworzy duy obraz Niemcy. Ba zimowa (6). Po rodku obrazu gruby, tchrzliwy
niemiecki mieszczuch. Poniej widniej trzy podpory spoeczestwa: Wojsko, Koci i Szkoa.
wiat si chwieje wok mieszczucha. Marynarz (po jego lewej) symbolizuje nadchodzc
rewolucj, prostytutka (po jego prawej) upadek tradycyjnego spoeczestwa.
Polityczne zaangaowanie po stronie lewicy nie przeszkodzio Groszowi w zainteresowaniu
si dadaizmem (7, 8, 9). W tamtej epoce, bylimy dadaistami - powie pniej. W roku 1918
wstpuje do partii komunistycznej. W tym okresie interesuje si te kubizmem (10) i fowizmem
Oprcz tego zajmuje si ilustracj ksikow, zamieszcza rysunki satyryczne w czasopismach.
Gwnymi rdami inspiracji jego niezwykle krytycznej sztuki s wojna i okres powojenny.
Prowokacyjny charakter jego dzie zaczyna coraz bardziej przeszkadza rzdzcym.

Wszystkie wczesne wydarzenia Grosz rejestrowa, notowa jak kronikarz obiektywnie,

krytycznym pirkiem i zjadliwym pdzlem. Oto jego wyznanie: Nikt mi si wwczas nie podoba,
ani ci w restauracji, ani ci na ulicy. Pozwalaem sobie na arogancj nazywania siebie
przyrodnikiem, nie za malarzem, a tym mniej satyrykiem. W rzeczywistoci jednak byem wtedy
kadym z rysowanych przeze mnie modeli, a wic bogaczem, oberajcym si i spijajcym
szampana, uprzywilejowanym przez los czowieka, a take tym biedakiem, ktry wyciga rk w
ulewnym deszczu na ulicy. Tak powstaway owe cykle i teki, w ktrych dojrzeway
indywidualno i niepowtarzalny styl Grosza, stanowice rwnoczenie wiadectwo
przedfaszystowskich dziejw Niemiec, ktre ju wtedy kryy w odmcie jaki mia je pochon w
roku 1933.
11. George Grosz, Strczyciel
12 .George Grosz, Zmierzch
Dwie akwarele Strczyciel i Zmierzch nale do zbioru rysunkw zatytuowanego Ecce
Homo. Od momentu wydania dzieo to jest konfiskowane przez rzd niemiecki, ktry skazuje jego
twrc za obraz moralnoci - na znaczn grzywn.
Niezmiennym celem artysty pozostawao bezlitosne obnaanie i pitnowanie moralnego
upadku spoeczestwa, gwnie buruazji. Krytykuje on spoeczestwo niemieckie w tonie
pesymistycznym i cynicznym, wykorzystujc jzyk malarskiej karykatury, czego dowodz
prezentowane tu akwarele.
Strczyciel (11) nawizuje jeszcze wyranie do stylu ekspresjonistycznego. Postaci i motywy
rozrzucone s bezadnie, za jednoczesno scen tworzy rodzaj kalejdoskopu. W Zmierzchu (12)
przedstawiona scena jest ju duo bardziej uporzdkowana, spojrzenie widza nie ulega wic a
takiemu rozproszeniu. Ze wzgldu na szybko ich wykonania i obecno na nich ekspresyjnych
deformacji, akwarele te zbliaj si w swych charakterystykach do szkicu. Nawizujc do
karykatury, Grosz kadzie nacisk na fizjonomie postaci, akcentujc defekty fizyczne kadej z nich
za pomoc ostrych i krzykliwych kolorw. Jego estetyka jest estetyk brzydoty. Sam powie:
Werysta trzyma lustro przed swym wspczesnym po to, by ujrza on sw gb. Rysowaem i
malowaem na zasadzie sprzecznoci i staraem si moimi pracami przekona wiat, e jest brzydki,
chory i zakamany,
13, 14

15. Bez tytuu

W latach 20. wsppracuje z zapaem z berliskimi zespoami teatralnymi. Jego malarstwo za
wchodzi w charakterystyczn faz stylow. Obrazy Grosza przedstawiaj przemysowe peryferie.
Pord zamarych i bezludnych pejzay pojawiaj si ludzie-manekiny, statyczne postacie bez
twarzy, czasem okaleczone. (15, 16, 17). Malarstwo to przypomina obrazy metafizyczne Carry,
Sironiego, de Chirico, powstajce we Woszech, ktre pomimo e wyszy zwycisko z wojny,
znajdoway si w tak samo trudnej sytuacji gospodarczej i spoecznej jak Niemcy.

18. Daum polubia swj pedantyczny automat George'a w maju 1920 roku
Po lubie z Ew Peters, Grosz wykonuje formularz zawiadomienia o zawarciu maestwa w formie
obrazu Dada

19. Obraz Szary dzie ukazuje ponur rzeczywisto powojenn, zwyky ranek na peryferiach
Berlina. Na pierwszym planie wida gwnego bohatera, urzdnika pastwowego odpowiadajcego
za wypacanie rent inwalidom wojennym. Jest bardzo starannie ubrany, w klapie marynarki nosi
odznaczenie, zezowate oczka chroni za pince-nez. Jest ucielenieniem biurokracji i pedanterii, ktr
symbolizuje niesiona pod pach zamknita aktwka. Mur z cegie to metafora obojtnoci, jaka
dzieli urzdnika od weterana, zasugujcego na pomoc i opiek. Zza muru wychyla si przebiega
posta czarnorynkowego handlarza, korzystajcego z tej ponurej sytuacji. W scenie wystpuje
rwnie idcy do pracy robotnik.

20. Portret Pisarza Maxa Hermanna-Neisse

O Portrecie Maxa Hermanna-Neisse mwi, e jest to jego pierwsze rzeczywiste dowiadczenie
malarskie, cho efekt wydaje mu si troch surowy. To bardzo charakterystyczne dla Nowej
Rzeczowoci dzieo zostaje pokazane podczas pierwszej ekspozycji tej grupy w roku 1925. W
tamtym czasie Grosz powica si gwnie sztuce portretu, malujc swych bliskich i znajomych.
W portrecie Hermanna-Neisse, Grosz nie unika akcentowania czy nawet wyolbrzymiania
niektrych cech fizycznych swego modela. Nie tylko nie pomija jego defektw, przeciwnie,
podkrela je i to tak, by rezultat szokowa widza. Sztuka Grosza jest sztuk prawdy. Nie dy on
nigdy do idealizowania czy stylizacji rzeczywistoci, lecz przeciwnie, do uwypuklenia jej aspektw
najbardziej odraajcych i okrutnych. Portretowany pisarz ukazany jest jako czowiek o
zdeformowanych i nieproporcjonalnych ksztatach, o skurczonej nazbyt sylwetce i wielkiej gowie
o mapim grymasie. W akwarelach nalecych do cyklu Ecce Homo, Grosz przedstawia swe
postaci w szybkim i efektownym stylu, bliskim szkicowi czy karykaturze. Tutaj malarz stosuje
zupenie inn technik. Opracowuje w sposb wyjtkowo drobiazgowy kady fragment dziea,
kady detal fizyczny i jego materi.

Portret Dr Felixa J. Weila

Ogromny Portret Dr F. J. Weila jest take namalowany z niezwyk skrupulatnoci. Grosz stara si
odda kady detal i przywizuje szczegln uwag do materiaw i motyww. Kwiecisto zason,
agodno aksamitu fotela, poysk skry trzewikw, mikko ubioru, wszystko to artysta chce nam
przedstawi z jak najwiksz prawdziwoci i obiektywnoci.

21
Kt lepiej ni Grosz potrafi opisa Berlin lat 20.? Malarz pozostawi nam wiadectwo, czsto
okrutne, zarwno ycia codziennego buruazji niemieckiej, jak i atmosfery powszechnego chaosu i
kryzysu, ktra zapanowaa w okresie Republiki Weimarskiej. Sam artysta mwi zreszt w ten
sposb: Moja sztuka w kadym przypadku powinna by karabinem i szabl; stwierdzam, e pirka
do rysowania bd niczym wicej, jak tylko pustymi somkami, jeli nie bd bray udziau w walce
o wolno. Grosz ma nadziej, i czyni ju tak obecnie realizujc nowoczesne obrazy
historyczne.
21. Filar/Podpory spoeczestwa
Przykadowo, maluje cho w stylu jeszcze bardzo karykaturalnym tzw. podpory
spoeczestwa. Kim one s? Pierwsz podpor widoczn na obrazie jest niemiecki nacjonalista,
ktry nosi krawat ozdobiony swastyk; drug, stojcy za nim socjaldemokrata malarz ukazuje
zawarto ich otwartych czerepw. Trzeci jest dziennikarz, z gow nakryt nocnikiem. Kolejnymi
podporami s duchowny i onierze na dalszym planie. Wszystkie te postaci posiadaj na wzr
redniowiecznych witych atrybuty, ktre je okrelaj: dziennikarz trzyma palm i gazet, jeden z
onierzy zakrwawion szabl, a socjaldemokrata czarno-czerwono-bia chorgiewk.
Grosz nie tworzy tu portretw indywidualnych: charakterystyki fizyczne nie s charakterystykami
poszczeglnych ludzi, lecz raczej caych klas spoecznych. Obraz ten jest realistyczny, nie w sensie
precyzyjnego opisu jakiej wybranej z rzeczywistoci sytuacji, lecz poniewa przedstawia galeri
typowych postaci i ruchw politycznych wczesnego ycia.
22
23. W obrazie Autoportret: prorok uniesiony wskazujcy palec malarza zdaje si ostrzega widza
i zapowiada nadchodzce niebezpieczestwo (artysta, wedug Grosza, powinien spenia rol
dydaktyczn).
Ale autoportret ten, ktry mona by zatytuowa jasnowidz, ukazuje rwnie rezygnacj, ktra
zaczyna ogarnia malarza. Sam Grosz stwierdzi: Dobrze widziaem, e moje rysunki nie
przynosiy adnego efektu. Moje ostrzeenia uleciay, by tak rzec, z wiatrem.

24. Mczyzna i kobieta

Obrazy i rysunki Grosza zawieraj rwnie satyr na ycie codzienne Berliczykw. W
prezentowanej tu pracy Grosz zajmuje si krytyk ycia intymnego buruazji, jak i okrelonej z
gry stereotypowej relacji midzy mczyznami i kobietami. Powyszy obraz jest wanie satyr na
zachowanie buruja i jego ony. Grosz kpi rwnie z tradycyjnego podziau rl midzy dwiema
pciami: oto naga do poowy, wieo umalowana i obwieszona biuteri kobieta, ulegajca
yczeniom ubierajcego si mczyzny.
W porwnaniu z bardziej karykaturalnym i drapienym stylem rysunkw i akwarel cyklu Ecce
Homo, styl Mczyzny i kobiety jest mniej agresywny, bardziej zrwnowaony, a koloryt cieplejszy.
I cho w przedstawianym tu dziele da si spostrzec jeszcze kilka ekspresyjnych deformacji, to nie
s one ju tak przesadne, jak na pocztku lat 20. Niemniej, o ile maniera artysty jest bardziej
stonowana, o tyle jego krytyka pozostaje rwnie gwatowna i ostra.

25, 26, 27, 28

Prace Grosza cechuje niezwyka celno i zjadliwo. Od samego pocztku twrczoci daje dowody
braku zahamowa, pogardy dla mieszczaskich upodoba i wymaga rynku sztuki. Jego styl
bardziej przypomina technik rysunkow i graficzn ni malarsk. Posuguje si uproszczonym, jak
gdyby dziecicym znakiem graficznym, unika konwencji akademickiej i poszukiwa w stylu
awangardowym. Jego gorzkie widzenie rzeczywistoci okazuje si prorocze, zapowiada nadejcie
nazizmu.

29.
W 1933 r. rzd nazistowski okreli malarza jako artyst zdegenerowanego. Utraci niemieckie
obywatelstwo, jego dziea zostay w Niemczech napitnowane, a nawet czciowo zniszczone przez
faszystw. Nie mogc znale odpowiedniej poywki dla swego talentu podj nag decyzj o
przeniesieniu si do USA. Powstae tam dziea cechuje z nielicznymi wyjtkami (30, 31) nawrt do
romantyki. Jego - tak imponujcy w przeszoci berliski, ostry styl sta si w USA potulny,
mikki, po prostu zawodny. Nie zmieni tego stanu rzeczy fakt, e wanie artysta zosta obsypany
wyrazami uznania i odznaczeniami.

Podsumowujc, Grosz by portrecist zarwno niebezpiecznych w ich grozie jedcw

Apokalipsy, jak i zakamieniaych wstecznikw naszego czasu grabarzy i przeznaczonych do
pogrzebania. By krytycznym, racjonalnym i bezlitonie szczerym, prawdziwie i w peni
zadziwiajcym czowiekiem naszej nieludzkiej nowoczesnoci.

Drugim przedstawicielem nurtu werystycznego jest OTTO DIX (1891-1969)

Wilhelm Heinrich Otto Dix w wieku 14 lat rozpoczyna nauk u malarza-dekoratora. Potem
studiuje w Szkole Sztuk Dekoracyjnych w Drenie. Tam uczy si rysowa wedle wzorw antyku i
pasjonuje si malarzami niemieckimi XV wieku. Jego modziecze dziea s wolne od wpyww
niemieckiego ekspresjonizmu i wykazuj dalekie pokrewiestwo z impresjonizmem. Jego nauka
przerwana zostaje wybuchem wojny. Powoanie do wojska w czasie I wojny wiatowej jest
decydujcym wydarzeniem w procesie ksztatowania si jego wiadomoci. Intensyfikujc wedug
techniki ekspresjonistycznej kolory swej palety, malowa wtedy onierzy, siebie przedstawiajc
jako Marsa (1). Po powrocie z wojny Dix nie jest ju tym samym czowiekiem, do gbi
wstrzsny nim klski fizyczne i moralne, jakie dotkny niemieckie spoeczestwo. Po powrocie
do Drezna kontynuuje studia w Akademii Drezdeskiej. Po prbach w stylu ekspresjonistycznym,
zostaje dadaist i bierze udzia w Pierwszych Midzynarodowych Targach Dada (2).

W tym te okresie spotyka Georga Grosza. Po 1922 w Berlinie bierze udzia w wystawie
dzie Nowej Rzeczowoci, bdc tam jedn z najwaniejszych postaci. Jest jednym ze
wspzaoycieli Grupy 19, pragncej znale nowy sposb wyraenia [] otaczajcego nas
wiata
Twrczo Dixa koncentrowaa si nadal wok tematu wojny, lecz wczeniejszy patos ustpi
wewntrznemu przekonaniu o triumfie za i brzydoty. Ta nowa prawda, ktra wymagaa
nastawienia obiektywnego i realistycznego, doprowadzia go do malarskiego weryzmu. W
malarstwie wypracowuje styl, w ktrym drastycznemu i celnemu realizmowi towarzyszy absurd,
karykatura, groteska (3).

4. Hod dla piknoci / Niech yje pikno

Otto Dix jest, podobnie jak George Grosz, malarzem wielkiego miasta. Opisuje i krytykuje wiat
nowoczesny, jego skazy i perwersje. Take i dla niego wojna bya zarwno przeomowym
wydarzeniem, jak i rdem niewyczerpanej inspiracji. Po okresie swych zwizkw z ruchem Dada
powraca do malarstwa bardziej realistycznego, zmienia si wic zarwno jego maniera jak i
tematyka. I cho nadal inspiruj go wydarzenia wojenne, to coraz czciej zaczyna przedstawia
ycie (gwnie nocne) mieszkacw Berlina lat 20. Artysta tworzy obrazy spoeczestwa targanego
sprzecznociami, z jednej strony naznaczonego cigle jeszcze pitnem wojny, z drugiej za,
pragncego zatraci si w przyjemnociach i rozkoszach. Istotnie, jak to pokazuj Niech yje
pikno i Trzy prostytutki na ulicy, Dix eksploruje i maluje miejsca najchtniej odwiedzane przez
mieszkacw niemieckiej metropolii: ulice, kabarety, domy publiczne.
Stanowice zapowied omawianego dalej Wielkiego miasta, ptno Niech yje pikno,
ukazuje nam samego Dixa krlujcego porodku, pomidzy par taczc charlestona a czarnym
perkusist. Malarz uczyni tematem swego dziea luksus i przyjemno, taniec i muzyk. Temat w,
sam w sobie jest radosny i optymistyczny, poddany przez Dixa artystycznemu przetworzeniu
przestaje takim by. W jego malarstwie znajduje si bowiem zawsze co powanego czy
niepokojcego; tutaj s to blada twarz i niespokojne spojrzenie artysty, zdajce si przepowiada
jakie nieszczcie. Silne wiato, ktre pada z prawej strony take tworzy t pospn atmosfer,
nieruchome postaci przypominaj bardziej manekiny ni ludzi.
5. Temat poszukiwania przyjemnoci czy Niech yje pikno i Trzy prostytutki na ulicy.
Tyle tylko, e w drugim obrazie zwizane jest to z personifikowan przez prostytutki rozwizoci.
Cho wydaje si, e scena ma miejsce we wntrzu, przedstawione w niej trzy kobiety znajduj si
na ulicy. Dix umieszcza je przed witryn luksusowego magazynu, aby pooy nacisk na fakt, i
yj one w spoeczestwie konsumpcji i przyjemnoci. Artysta drobiazgowo przedstawia szczegy
zarwno strojw, jak i atrybutw kadej z kobiet. Uywa take jzyka symbolicznego, ale odwraca
jego tradycyjne znaczenie. Pies, ktry reprezentuje zwyczajowo wierno, symbolizuje tutaj
niewierno; pery, symbol cnoty rozwizo.

Artysta maluje rwnie wiele portretw, operujc charakterystyczn mia kresk (6, 7, 8)
Siga w tym czasie do korzeni ekspresjonizmu, dawnego malarstwa niemieckiego.

9. Portret moich rodzicw II, Rodzina adwokata F. Glasera

Sztuka portretu jest uwaana przez wspczesnych za sztuk drugorzdn; jest wszake jedn z
dziaalnoci najbardziej pocigajcych, ale i najtrudniejszych dla malarza. Ta wypowied Otto
Dixa odzwierciedla doskonale ambicje przedstawicieli Nowej Rzeczowoci, dla ktrych portret ma
bardzo due znaczenie. Na pocztku lat 20., po okresie zwizkw z dadaizmem, Dix zaczyna
tworzy posugujc si niezwykle surow stylistyk portrety robotnikw. Z kolei swe
zainteresowania przenosi na postaci berliskiego ycia kulturalnego przykadem dziennikarka
Sylvia von Harden, ktrej portret dalej bdzie omwiony przedstawia w bardzo chodnym i
fotograficznym niemal stylu. Dix lubi portretowa swe otoczenie i rodzin. Jego zamiowanie dla
tego malarskiego rodzaju jest ogromne i artysta prdko zaczyna zyskiwa renom portrecisty.
W Portrecie moich rodzicw, a take w innym dziele noszcym tytu Rodzina adwokata F.
Glasera, Dix wykorzystuje ten sam typ kompozycji frontalnej, bardzo prostej i wielce popularnej
pord artystw Nowej Rzeczowoci. W pierwszym z wymienionych obrazw umieszcza rodzicw
pord ich otoczenia; w drugim, postaci przedstawione s bez adnej dekoracji, przed ciemn
cian, po to, by wzrok widza nie by rozpraszany przez cokolwiek. Praca malarza opiera si tu
zasadniczo na uwanym studium modeli. Przenosi na ptno najmniejsze nawet szczegy
fizjonomii portretowanych osb, nie ukrywajc ani defektw, ani znakw czasu. Twarze jego
rodzicw s niepokojco realistyczne: Dix nie stara si ich upikszy, wydaje si, e chce przede
wszystkim ukaza ich staro. Nie unika malowania adnej ze zmarszczek, ani efektw
dolegliwoci skrnej, ktra niszczy ich twarze.
Artysta przywizuje niezwyk wag do wygldu zewntrznego ludzi, poniewa wedug niego
stanowi on odbicie ich duszy. Mwi na przykad: Charakter kadego czowieka dany jest w jego
zewntrznoci, bowiem jego zewntrzno jest ekspresj jego wntrza. O ile w niektrych ze
swych portretw Dix ociera si niekiedy o karykatur, to ten przedstawiajcy rodzin Fritza Glasera
jest jednym z najbardziej obiektywnych i fotograficznych. Frontalna maniera malowania i bardzo
hieratyczna poza czterech osb stwarza wielk statyczno obrazu. Jednake, podobnie jak w
portrecie rodzicw Dixa, realizm z jakim namalowane zostay twarze i sylwetki ukazanych tu
postaci, nie maskuje ich czowieczestwa.

10. Portret dziennikarki Sylwii von Harden

Musz pani namalowa! Musz koniecznie! Pani reprezentuje ca epok! - wykrzykn Otto Dix,
spotkawszy na ulicy dziennikark. Mskie uczesanie, krtka, prosta suknia, papieros, ostentacyjny
brak kobiecoci - portret ten sta si istotnie jednym z najbardziej charakterystycznych wyobrae
emancypowanej, zawodowo pracujcej kobiety lat 20-tych, afiszujcej sw niezaleno wobec
obyczajowych konwenansw.

11. Ulubione tematy Dixa to jednak satyra spoeczna i krytyka przemocy. Gwatowno polemiki
zawartej w jego obrazach nie zakca jego kariery akademickiej.
Tryptyki Wielkie Miasto i Wojna nale do najwaniejszych osigni w twrczoci artysty.
Signicie po skadajc si z trzech czci malowida otarzowego, nie jest kwesti przypadku;
artysta wiadomie nawizuje do spucizny niemieckich malarzy prymitywistw, takich jak
Grunewald. Pragnie bowiem by jego twrczo staa si czci narodowej tradycji artystycznej.
Otto Dix jest modernist, ktry opiera si na tradycji
W tryptyku Wielkie miasto czy trzy zdarzenia z berliskiego ycia codziennego, ktre nie
rozgrywaj si ani w tym samym miejscu, ani w tym samym czasie. Ta alinearna maniera opisu
historii to efekt inspiracji, wedle jego wasnych sw, struktur powieci Jamesa Joyce'a Ulisses,
ktr Dix posiada.
W Wielkim miecie Dix tworzy portret spoeczestwa powojennych Niemiec, kade panneau
powicone zostao innej klasie spoecznej. (12) W czci centralnej tryptyku artysta przedstawia
zabawy gonicej za przyjemnociami buruazji, (13) skrzydo prawe ukazuje luksusowe
prostytutki, (14) lewe ohydne domy publiczne klas upoledzonych. Dix nie zapomina w swym
dziele rwnie o straszliwych skutkach niedawnej wojny, std obecno inwalidw. Wszystkie
postaci i wszystkie sceny tryptyku namalowane s z ow realistyczn drobiazgowoci, ktra
pozwala zaliczy malarza do przedstawicieli werystycznego nurtu Nowej Rzeczowoci. Tym razem
jednak, stara si on unika krytycyzmu, raczej tylko obserwuje i zapisuje wystpki i zo istniejce w
otaczajcym go wiecie: bezczynno marnotrawstwo panneau centralne; seks i dekadencj
skrzydo prawe; i wreszcie ndz skrzydo lewe.
Weryzm Dixa jest zarwno tematyczny, jak i techniczny. Wsplnym mianownikiem czcym te
wszystkie sceny s pienidze. Dix ukazuje niesprawiedliwoci epoki, w ktrej yje: podczas gdy
niektrzy marnotrawi swe pienidze na bahe rozrywki, inni by je zarobi sprzedaj swe ciaa.
Wszake wyania si z tego rozlegego fresku, w ktrym zderzaj si ze sob wiaty przyapane na
gorcym uczynku prawdy, co barokowego i bardzo ywego, bez wtpienia dziki uyciu
jasnych, poyskliwych kolorw i obfitoci szczegw i motyww. Materiay (pira boa, marmur,
pery) s przedstawione z wielk drobiazgowoci.

15. Otto Dix, Ryciny

Otto Dix przebywa na froncie w okopach od roku 1914 do 1918. Przez cay ten czas prowadzi
dziennik wojenny, w ktrym zapisuje swe przeycia i ilustruje je szkicami wykonywanymi na
wojskowych kartach pocztowych. Wojna jest dla niego rzecz okropn i wznios; fascynacja ni
widoczna jest w caym dziele.
W roku 1924 Dix realizuje cykl 50-ciu grawiur o antywojennej wymowie, z ktrego pochodzi
prezentowany tu sztych pt. Czaszka. Artysta ukazuje w niezwykle chodnym, realistycznym i
drobiazgowym stylu skutki walk i wojennej przemocy: czaszk, koci i zwoki polegych.

31. Otto Dix, Wojna

Realizm Dixa ulega w latach 20. stopniowej ewolucji. W miar upywu czasu artysta pracuje coraz
wicej nad szczegem, niczym reporter, drobiazgowo notujcy wszystkie fakty, ktrych by
wiadkiem.
Jeszcze wiele lat pniej malowa bdzie wojenne okruciestwa. W roku 1929, niedugo po
zrealizowaniu Wielkiego miasta, stworzy swj drugi tryptyk zatytuowany Wojna. Dix, ktry
dziesi lat po zakoczeniu walk podejmuje na nowo ten temat, powie: ludzie zaczli zapomina,
jak okrutne cierpienia przyniosa wojna.
Kompozycja tego dziea skadajcego si z trzech panneaux i predelli raz jeszcze stanowi
nawizanie do niemieckich malarzy prymitywistw; ogldajc tryptyk Dixa myli si znowu o
Grunewaldzie. (Uycie drewnianego podobrazia jest w XX wieku bardzo rzadkie). Jeszcze raz, a
by moe z wiksz si ni gdziekolwiek przedtem, artysta eksponuje straszn prawd, wciek
prawd - dajc tym samym dodatkowy powd, by czy to dzieo z Now Rzeczowoci.
Skrzydo lewe tryptyku ukazuje onierzy, udajcych si na wojn; prawe przedstawia bitw w
penym jej toku; cz centralna za apokaliptyczny pejza pobojowiska. Dix prezentuje tutaj z
brutalnym wrcz i przejmujcym realizmem niezmienn istot owego barbarzystwa: pokrwawione
i poszarpane ciaa polegych od kul onierzy, tworzce stos zieleniejcych zwok. Okropno tej
sceny pochodzi tyle z malarskiej techniki co z tematu i owej quasi fotograficznej maniery
malowania.

17. Po dojciu nazistw do wadzy w roku 1933 maluje groteskowe ptno zatytuowane Siedem
grzechw gwnych, w ktrym umieszcza bezlitosn karykatur Hitlera. Przedstawi go jako
zagubionego chopczyka z wsami, siedzcego na grzbiecie Zazdroci. Ukaza wic w nim alegorie
znane ju w malarstwie pnogotyckim, odnoszc je do wspczesnej rzeczywistoci spoecznej.
Tematem jest siedem grzechw, przedstawionych w sposb naturalistyczny, w konwencji
karnawaowej, w stylu nawizujcym do francuskich przedstawie teatru marionetek. Porodku
sceny znajduje si posta w kostiumie mierci, ktra grozi wszystkim kos.

Malarz zostaje zmuszony do rezygnacji ze swej funkcji; rzd nazistowski zakazuje mu take
wystawiania prac uznajc go, podobnie jak Grosza, za artyst zdegenerowanego. Zostaje wtedy
skonfiskowanych ponad dwiecie jego obrazw. Malarz zostaje oskarony o udzia w zamachu na
Hitlera, aresztowany i uwiziony w Drenie. Po wyjciu z wizienia w 1935 roku udaje mu si
przekroczy granic i znale si po szwajcarskiej stronie jeziora Bodeskiego. Po II wojnie
wiatowej nadal mieszka w tych okolicach i maluje jeszcze przez wiele lat. Czerpie tematyk z
Biblii, ktr przedstawia w znacznie mniej dramatycznym stylu ni w latach berliskich
Ostatnim wanym przedstawicielem nurtu werystycznego jest Christian Schad
Chocia Schad nie bierze udziau w pierwszej wystawie Nowej Rzeczowoci, jest dzisiaj
uwaany i susznie za jedn z wielkich postaci tego nurtu. Wczeniej aktywny uczestnik ruchu
Dada, Schad przebywa w I po. Lat 20. we Woszech, gdzie uprawia malarstwo neorealistyczne. Po
swym powrocie do kraju, prdko docza do grona artystw Nowej Rzeczowoci, stajc si twrc
tajemniczych portretw. Przedstawia w nich w bardzo realistycznym stylu, z niezwyk
obojtnoci i chodem, dandysw, arystokratw i wiatowcw (1, 2, 3, 4). Stara si w nich
ukazywa przede wszystkim otaczajc kadego z nas samotno. Bardzo wane s tu
pokrewiestwa twrczoci artysty z takimi kierunkami wczesnej sztuki woskiej, jak Pittura
metafisica i przede wszystkim Realismo Magico. Kadc olbrzymi nacisk na rzemielnicze
mistrzostwo zarwno niemiecki artysta, jak i Wosi maj wsplne proweniencje - dowiadczenie
renesansu, ktrego lady pojawiaj si tu co krok: w sposobie prowadzenia pdzla, specyficznej
wietlistoci, kompozycji, wyrafinowanej powcigliwoci postaci. Schad zawsze opowiada,
prowadzi dialog, za odhumanizowana metaliczno jego postaci przeraa. Jego obrazy z koca lat
20. s pene prowokujcego erotyzmu (5. Dwie dziewczyny, 4. Autoportret). (7, 8) Portretuje
on swoje kochanki, ony i ich przyjaciki, inteligencj i arystokracj, w tle czsto pojawiaj si
dachy Parya, wntrza art-deco, grskie pejzae Faktura jest gadka, jakby obrazy byy pokryte
emali, rysunek precyzyjny i dokadny, barwa w peni kontrolowana. Malarz osiga pracochonny
weryzm, wida dokadnie kad yk w oku, a zarazem skra pozostaje gadka, pozbawiona
zmarszczek, byszczca metalicznie. I zewszd patrz na nas olbrzymie oczy portretowanych,
spojrzeniem spokojnym, dostojnym i obojtnym. Na swoich rysunkach erotyczna perwersja
okraszona jest karykaturalnym humorem.

PODSUMOWANIE
W okresie gbokiego kryzysu, jaki nastpi po I wojnie wiatowej w Niemczech, artyci
porzucaj spontaniczne i egzaltowane malarstwo ekspresjonistw. Zmczenie awangardowym
fermentem dao o sobie zna czstszymi powrotami do sztuki figuratywnej, realizmu opartego na
wnikliwej obserwacji rzeczywistoci, do wielkiego dziedzictwa sztuki dawnej, narodowych
tradycji, do wci powracajcych wzorw klasycznych, rzetelnego malarskiego rzemiosa, wreszcie
do sztuki dajcej si ocenia tradycyjnymi, wymiernymi kryteriami. W zorganizowanej w roku
1925, pierwszej wystawie tego modego malarstwa niemieckiego (Neue Sachlichkeit - Nowa
Rzeczowo) uczestniczcy w niej artyci, odwouj si w swej sztuce do wiata w jego
obiektywnej realnoci, o tyle prezentuj oni odmienne przekonania i inspiracje.
Najwaniejszymi przedstawicielami nurtu werystycznego Nowej Rzeczowoci s George
Grosz i Otto Dix. To oni w swych dzieach tworz przejmujcy portret Niemiec lat dwudziestych,
bdcy jednoczenie ekspresj traumatyzmw wojennych i utrzyman w niesychanie ostrym tonie
krytyk ogarnitej powszechnym kryzysem Republiki Weimarskiej. Prostytucja, ndza i wojna staj
si gwnymi tematami ich wczesnej twrczoci.
Historia sztuki raczej pamita o pracach wanie Grosza i Dixa, najbardziej drapienych
przedstawicieli nurtu werystycznego wywodzcych si z ruchu dadaistycznego i majcych w
Berlinie ostre zabarwienie polityczne. Cho obaj artyci maj wsplny zamiar pokona epok
nikczemnoci za pomoc obiektywizacji, to ich rozwizania estetyczne i formalne pozostaj
zupenie odmienne. Grosz zyska saw przede wszystkim jako rysownik i malarz zaangaowany
politycznie, zacieky antymilitarysta i wrg mieszczaskiego spoeczestwa, bezlitonie obnaajcy
jego moralny upadek. Operowa ekspresjonistyczn, agresywn deformacj, stworzy ca galeri
typowych postaci (kapitalisty, buruja, militarysty), a jego rysunki i grafiki skadaj si na
dramatyczn kronik powojennych Niemiec (Gott mit uns, Ecce Homo). Pniej tematyka prac
Grosza zacza si stopniowo zmienia. Karykatury ustpiy miejsca portretom ludzi
wsptworzcych intelektualne i artystyczne oblicze Niemiec. Zmienia si take ich forma,
bardziej zwarta i uspokojona, co zbliyo Grosza do innych artystw Nowej Rzeczowoci.
Tendencje te nasiliy si jeszcze po emigracji artysty do USA. Odejcie od tematyki politycznej
byo take wynikiem rozczarowania malarza, widzcego bezsilno sztuki wobec polityki,
zwaszcza wobec niemieckiego militaryzmu i nacjonalizmu, do ktrych nienawi pozostawaa si
sprawcz jego twrczoci.
Obrazy Dixa z lat 20-tych to jeden z najbardziej sugestywnych, zapadajcych w pami
wizerunkw tamtej epoki. Symbolicznym wyobraeniem stanu powojennego spoeczestwa
niemieckiego mia by tryptyk Wielkie miasto z otarzow form nadajc dzieu doniosoci.
Szczeglne miejsce w jego twrczoci, podobnie jak u Grosza, zajmuje portret, do ktrego artysta
poszukiwa indywidualnoci, charakterystycznych postaci najdoskonalej wcielajcych ducha czasu.
Przy pozorach beznamitnej obserwacji Dix przerysowuje, przesadza, znieksztaca do granic
karykatury.
Obaj artyci stworzyli XX-wieczny typ portretu zawodowego, inteligenckiego, stapiajcego
tradycj naturalistyczn z wpywami wspczesnej fotografii; portretowany, nie tracc swych cech
osobowych, staje si w nim zarazem reprezentantem caej klasy spoecznej lub zawodowej.
Malarstwo Dixa cechuje osobliwe, rodzce dwuznaczne odczucia poczenie natrtnej precyzji w
odtwarzaniu szczegw z turpistycznymi deformacjami i zakceniami jakby pozbawionej
powietrza przestrzeni, co sprawia, i pomimo skrupulatnej rejestracji poszczeglnych fragmentw
rzeczowoci jego obrazy miay charakter dusznej, czasem odraajcej wizji. Od po. Lat 20. zacz
stosowa gadk, pedantyczn technik mistrzw malarstwa staroniemieckiego, ktr potem
adaptowao wielu malarzy Nowej Rzeczowoci. Uywa te dawno zapomnianego, drewnianego
podobrazia. Nazywano go nawet Otto Holbein z Drezna.

BIBLIOGRAFIA

George Grosz. Wystawa zorganizowania przez Goethe-Institut w Monachium we wsppracy z

Biurem Wystaw Artystycznych w odzi, s. 3-6.
Malarstwo nowoczesne. Od romantyzmu do awangardy XX w., wyd. Arkady, Warszawa 1999, s.
376-381.
M. Raczyski, W sercu jest metal, tekst napisany z okazji wystawy Christiana Schada w Staedtische
Galerie im Lenbachhaus w Monachium (29.11.1997-1.02.1998), opublikowany w czasopimie
Art&Business nr 4/98 pod tytuem "Zza ciany milczenia",
http://www.raster.art.pl/schad/txt_monachium.htm, 11.01.2011.
Sztuka wiata, tom 9, wyd. Arkady, Warszawa 1996.
Wielcy malarze. Ich ycie, inspiracje i dzieo, cz 122, wyd. P.O. Polska, Wrocaw 2004.