TOM THOMSON

Z PRZYROD YCIE ARLIWE

ANDRZEJ M. KOBOS

Algonquin Provincial Park w pnocnym Ontario jest jednym z najstarszych

Parkw w Kanadzie i najpikniejszych, szczeglnie jesieni i wiosn
lasy, jeziora, skay.

W 1910 roku, prbujc ograniczy kusownictwo, stranicy Parku, tzw.

rangers, zostali rozlokowani na przystankach kolejowych Canadian National
Railway w Parku z prawem wypytywania przyjezdnych o cel ich przybycia i
kontroli ich bagau. atwiej bowiem byo rozpozna kusownika
wysiadajcego z pocigu, ni dopa go na bezkresnym, zalesionym terenie.

Ktrego dnia wiosn 1912 roku, Mike Robinson i kilku innych rangers
sprawdzali wysiadajcych z pocigu na stacyjce Canoe Lake, nad pnocn
odnog jeziora o tej samej nazwie. Z pocigu wysiad wysoki mczyna z
plecakiem, z ktrego wystaway trzy listwy. Robinson uprzejmie wypyta go o
cel przyjazdu. Po czterdziestu latach wspomina, e od razu zorientowa si, i
nie by to jeden z tych, jakich szuka. Przyjezdny zapyta go o miejsce, gdzie
mgby wygodnie spa i dostawa "dobre posiki". Robinson skierowa go do
Mowat Lodge, schroniska prowadzonego przez Irlandczyka Shannona Frasera i
jego on Annie.

W dwa dni pniej zawiadowca kilkumilowego odcinka kolei, zagadn

Robinsona czy pilnuje on owego czowieka, ktry mia z sob podejrzanie
wygladajce trzy listwy i zamalowan desk. Robinson odpowiedzia (1):

- Nie, on jest artyst.

- Czym?
- Artyst.
- A c to jest za rzecz, artysta? Ja nie wiem
co to jest, ale miabym na niego baczn
uwag...
W kilka dni potem, wieczorem przybysz odwiedzi Marka Robinsona w jego
domku. Zapyta, czy chciaby obejrze jego szkice malowane na
deseczkach. "Oczywicie." I wwczas 16-letnia, niepimienna
dziewczyna, ktra prowadzia gospodarstwo domowe, wykrzykna w
zachwycie:

- Oh, to zupenie tak olchy wyglday tydzie temu.

Twarz przybysza rozjaniaa blaskiem: - "To jest najwikszy komplement jaki

dotd usyszaem. Wiem, e ta dziewczyna nigdy w yciu nie widziaa szkicu,
ale widziaa wczeniej wanie to, co chciaem odda na moim obrazie. To jest
dla mnie najwiksza zachta".

Czowiekiem tym by Tom Thomson.

Tom Thomson: Afternoon, Algonquin Park, 1914

McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

***

Ju niedugo po przedwczesnej i nadal tajemniczej mierci 8 lipca 1917

roku w Algonquin Park, Tom Thomson sta si symbolem i zosta uznany za
wielkiego artyst, zarwno przez tych, ktrzy wiedzieli i tych, ktrzy nie
wiedzieli co sowo to oznaczao. Zoyo si na to kilka elementw. Tom
Thomson w swoim malarstwie poczy mod kanadyjsk sztuk z pust,
czyst, nienaruszon kanadyjsk Pnoc; nie t arktyczn, ale t, ktra
przez swj magnetyzm staa si czci kanadyjskiej wyobrani, psychiki
Kanadyjczykw, nawet tych "nowych" (autora tego szkicu wczajc). Tom
Thomson by pierwszym, ktry stworzy niezapomniane obrazy
kanadyjskiej puszczy czego wicej ni nietknitej przyrody i jej si
kanadyjskich duchowych korzeni. Nieco ekcentryczny, wytrzymay, o
zdolnoci ogromnej koncentracji, by u siebie wrd drzew, jezior,
jesiennych kolorw, niegu, zorzy polarnej. Nie by w tej przyrodzie
intruzem, sta si jej czeci, a rwnoczenie jakby otworzy j dla wielu.

Tom Thomson: Aura Lee Lake, 1915

McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

Tom Thompson wywar ogromny wpyw na kilku swoich przyjaci

artystw-malarzy (wpyw zreszt by obustronny), ktrzy w trzy lata po
jego mierci utworzyli tzw. The Group of Seven Grup Siedmiu, pierwszy
powany ruch kanadyjskiej sztuki, dzisiaj ulubiony przez wszystkich w
Kanadzie. Malarstwo Toma Thomsona lego u postaw tego ruchu. Jest on
jakby smym, wwczas ju nieyjcym, czonkiem-zaoycielem The Group
of Seven.

Poprzez swoj sztuk, wyros niemal w oka mgnieniu w puszczy, w

osamotnieniu, w bezporednim kontakcie z przyrod, wrd przeciwnych
ywiow, poprzez swoje krtkie ycie, tragiczn, tajemnicz mier, w peni,
a by moe u szczytu si twrczych, poprzez pozostawion niedopowiedzian
sztuk, Tom Thomson, jak niewielu innych, wszed do kanadyjskiej legendy,
sta si mitycznym kanadyjskim symbolem, bohaterem, jednym z wybracw
bogw, ktrzy umieraj modo.
 Tom Thomson: The West Wind, 1917
Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.

***

Thomas John Thomson urodzi si 4

sierpnia 1877 w Claremont, Ontario, nieco
na wschd od Toronto. W miesic pniej
rodzina Thomson'w (drugie pokolenie
szkockich immigrantw) przeniosa si na
farm w Rose Hill/Leith koo Owen Sound,
rozwijcego si miasteczka-portu
zboowego nad Jeziorem Huron. Mody
Tom, samouk, czyta wiele, duo poezji
Byrona, Burnsa, Browninga. Tennysona,
Longfellowa, a take proz Emersona,
Kiplinga i Dickensa. Choroba puc zmusia
go do przebywania i pracy na wieym
powietrzu. Pracowa na farmie, od 21.
roku ycia w firmie maszynerii rolniczej w
Owen Sound, a pniej jako niwiarz w
Manitobie, koo Winnipegu. Uczszcza do
Business College w Chatham, ON, a od 1901 w Seattle, WA. W college'u w
Seattle odkry swoje talenty graficzne i zacz pracowa w firmie
grawerskiej. Prac jako projektant ogosze kontynuowa w Toronto, gdzie
osiad w 1905 roku. To bya jego pierwsza szkoa artystyczna, poza
lekcjami rysunku w roku 1906 u Williama Cruikshank'a w Central Ontario
School of Art and Design w Toronto. W roku 1908 rozpocz prac w firmie
graficzno-wydawniczej Grip Limited w Toronto. W tej ambitnej i szybko
rozwijajcej si firmie panowaa przyjazna atmosfera ywotnoci i nowoci
artystycznej. W Grip zatrudnieni byli znani ju wwczas artyci-malarze,
najpierw J.E.H. MacDonald, potem Arthur Lismer, Fred Varley, Franklin
Carmichael. (To ci artyci utworzyli w roku 1920 The Group of Seven
Grup Siedmiu.) J.E.H. MacDonald sta si nauczycielem Thomsona; Tom
czsto wykacza jego prace.

W roku 1912 Tom Thomson zakupi swoje pierwsze przybory malarskie i w

lecie tego roku odby z Smithonem Broadheadem, przyjacielem z Grip,
pierwsz, dwumiesiczn podr w canoe do Mississauga Country, w
pnocnym Ontario. Przywiz z sob szkice olejne, gwnie poszarpanych,
smutnych, zalesionych brzegw, ciemne i mocne w wymowie. Jeden z jego
przyjaci uzna je za oddajce "intymne odczucie tej krainy". Podczas tej
podry, Thomson i Broadhead wykonali rwnie wiele czarno-biaych zdj
pytowym aparatem fotograficznym. Niestety wikszo negatyww przepada
w przewrotce canoe do wody. By moe (znany skdind fakt) to
fotografowanie wyostrzyo artystyczne i "przyrodnicze" oko Thomsona.

Ta podr w canoe na Pnoc staa si przeomem w yciu Thomsona. Lasy,

rzeki i jeziora stay si natychmiast jego pasj, inspiracj duchow,
zniewalajcym rajem, wityni. Zreszt cechy "wityni" znaleli krytycy w
kilku jego obrazach z nastpnych lat, szczeglnie w synnej Northern River
(1914-1915). Obraz ten w szczeglnoci uchodzi za wypracowanie przez
Thomsona stylu pniejszej Group of Seven: oddawania wysublimowanej
tajemniczoci kanadyjskiego krajobrazu. Algonquin Park otworzy przed
Thomsonem "proste ycie". Rzuci prac w Grip i w maju 1913 roku pojecha
do Algonquin Park. Wtedy to na przystanku kolejowym Canoe Lake Mark
Robinson rozpozna w nim natychmiast "nie-kusownika".

Tom Thomson: Northern River, 1915

National Gallery of Canada, Ottawa, ON.
 ***

Mark Robinson, ktry wkrtce potem sta si wielkim przyjacielem

Thomsona, wspomina w roku 1956 jedn z pierwszych jego prb (1):

"Wiesz gdzie ona jest? Nie jedna z tych sosen,

ktre rosn wzdu torw. Chc znale sosn
ze starymi gaziami wychodzcymi nisko, z
duymi gaeziami, star, wygldajc
najwstrtniej z tych, o ktrych wiesz, z kor
na niektrych tylko czciach; wolabym
martw sosn."

Tom Thomson: A Lone Pine

Private Collection.

Mark przypomnia sobie o takiej sonie nad maym jeziorkiem Marsh Hare,
niemniej jednak jego ona zaniepokoia si, czy aby Tom nie by obkany.
Ale i ona dostrzega pikno, kiedy ten nastpnego dnia pokaza jej szkic
owej sosny.
 Tom Thomson: Evening - Pine Island, 1914
Private Collection, Toronto, ON.

Ernest Freure, ktry w roku 1914 rozmawia z Thomsonem i obejrza jego

szkice, powiedzia pniej: "Odtd, zawsze widz pikno w nagich i
poamanych gaziach martwych drzew."

Tom Thomson opuszcza obozowisko, 1912

 Tom Thomson: Canoe, 1914
Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.

Tom Thomson znalaz w lasach i nad jeziorami to, czego szuka w yciu.
Zmieni zupenie tryb ycia. Zmian t wida nawet w jego twarzy na
nielicznych fotografiach. Maomwny, malowa, owi ryby (ale nie polowa),
pracowa w Parku jako przewodnik i fire-ranger. Pozna t krain jak nikt
inny z artystw i postrzega j jak nikt przed nim. Swoje canoe wymalowa
w czci kosztown farb do obrazw. Dr James MacCallum kupowa
pierwsze prace Thomsona w latach 1913 i 1914. Zimy Tom spdza w
Toronto, przenoszc niektre szkice malarskie na wielkie ptna, z czym
niekiedy mia trudnoci techniczne; by moe brakowao mu inspiracji
bezporedniego kontaktu z obiektem: z przyrod. Niestety pozostao mu
wwczas ju tylko nieco ponad cztery lata ycia.

Kolory byy fascynacj Thomsona. Mark Robinson, ktrego Tom niekiedy

zabiera z sob w las na malowanie, wspomina w roku 1956 (1):
 "Kiedy dostrzeglimy stary pniak sosny,
czciowo pokryty mchem, a kolor jego
drewna mia wiele odcieni szaroci. Tom
obejrza go i rzek: 'To jest jedna z
najtrudniejszych rzeczy w lesie do
namalowania. Popatrz na te rne odcienie
szaroci. Artysta musi odda je doskonale,
albo jego szkic bdzie oszukaniem publiki. Nie
ma wicej ni dwch lub trzech na stu, ktrzy
to dostrzeg, ale nie bdzie to prawd wobec
natury. Tak, jak niedoskonae nuty niszcz
ducha muzyki, tak niedoskonay kolor niszczy
ducha ptna.'"

Mark wspomnia rwnie inn ich rozmow (1):

"Czy jest jaki kolor, Tom, z ktrym masz

kopoty?"
"Brzowy" powiedzia "to jest bardzo
trudny kolor.
Od razu zapytaem: "Czy widziae kiedy
szron na paprociach, gdy mrz zmrozi je w
jesieni?"
"Nie" odpowiedzia "jak on wyglda?"
Opisaem mu jak kadej nocy staje si on
bardziej brzowy, bogatszy w kolorze, a
osignie peni tego koloru "oh, to jest
najpikniejszy brz, jaki kiedykolwiek
widziae. A potem, w jedn lub dwie noce
wyblednie zupenie" powiedziaem mu.
"Musz to znale."
Pomogem mu wic tego dnia wyszuka kilka
takich rolin.
A jesieni, kiedy przyszed mrz, widywaem
Toma Thomsona biegajcego z jednego
miejsca do drugiego, aby zarejestrowa te
zmiany w brzach, i udao mu si to wcale
dobrze. Przez cay ten sezon malowa mae
szkice brzz i obozowisk.
 Tom Thomson: Autumn Hillside, 1916
National Gallery of Canada, Ottawa, ON.

Lawren Harris wspomina jak pewnego popoudnia wczesn wiosn nadesza

nad wybrzee jeziora Cauchon dramatyczna burza. Wszystko si
zakotowao na jeziorze i na brzegu. Thomson wybieg z szaasu drwali w
huraganowy wiatr i ulew, przykucn za duym pniakiem i zacz
gwatownie malowa furi ywiow. By jakby jednym z t furi, chocia
malowa precyzyjnie przez 20 minut. Ten moment sta si dla Harrisa
symbolem Toma, jego zapamitania, jego jedynego celu i ycia z przyrod.

Tom Thomson: Thunderstorm, 1914

National Gallery of Canada, Ottawa, ON.
Nocami, Tom w milczeniu dugo obserwowa niebo a o wicie malowa je.
Kiedy pewien stary park ranger w chacie Marka zauway: "mrozi ci samo
patrzenie na ten obraz". Uradowany Tom odpowiedzia: "O to mi wanie
chodzio!"

Tom Thomson: Northern Lights, 1916

Montreal Museum of Fine Arts, Montreal, PQ.

Tom Thomson: Northern Lights, 1917

National Gallery of Canada, Ottawa, ON.
Ms. Winnifred Trainor, ktra przez krtko bya sympati Thomsona,
wspominaa (2):

"Jako, e byam wielbicielk dziea Wielkiego

Stwrcy rozumiaam Toma poniewa jako
artysta, y on dla koloru. Powiedzia mi raz,
e kady czowiek musi znale w sobie pikno
natury a gwnie kolory. Jego twarz wydawaa
si przetransformowana i by taki szczliwy,
kiedy patrzy w dal z pagrka to go
podniecao; za stawa si niecierpliwy, gdy
kto nie dostrzega pikna, ktre go otaczao.
Tom potrafi dostrzec pikno nawet w starym
bucie pozostawionym na drodze".

Tom Thomson: Autumn Foliage, 1915

Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.

W 1914 roku Tom Thomson nie zosta przyjty do wojska z powodu

paskostopia. Rozgoryczony z tego powodu, nie chcia ju sysze o wielkiej
wojnie w Europie. Zaczli przyjeda do niego przyjaciele-malarze,
pniejsza Group of Seven, i po kolei stawali si oczarowani przyrod
Pnocy. Pierwsza z tych wizyt miaa zabawne okolicznoci.
 Tom Thomson: Autumn, Algonquin Park, 1915
McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

W roku 1914 Thomson wystawi w Toronto obraz jesiennych klonw,

namalowany poprzedniej jesieni. Obraz ten wywoa dyskusj i wielu, jego
przyjaci-malarzy wczajc, skrytykowao go jako przesadzony
kolorystycznie. Tom Thomsom upar si i w jesieni 1914 sprowadzi owych
przyjaci do Algonquin Park. Stwierdzili oni zgodnie: "Tom, ty nie
przesadzie, to wszystko jest tak naprawd, a nawet bardziej". Thomson,
wyjaniwszy, e obecna jesie jest jeszcze bardziej kolorowa, odpar: "To i
tak zaatwia wasz krytyk mojego obrazu.
 Tom Thomson: Autumn Foliage, 1916
National Gallery of Canada, Ottawa, ON.

W kadym razie, te wizyty prawdopodobnie dopomogy w wydoskonaleniu

techniki i linii Thomsona i doprowadziy do zwikszenia liczby jego szkicw
malarskich. Technika Thomsona szybko staa si niewtpliwie mistrzowska,
od szerokich uderze pdzla do delikatnych, cienkich i punktowych.
Dotknicie jego pdzla byo "zarazem agresywne i delikatne, twarde i
czue". Lawren Harris dopomg mu w znalezieniu zimowego studia w
Toronto (w szopie w pobliu bardziej eleganckiego wsplnego studia innych
malarzy przyszej Grupy Siedmiu). Pomaga mu take w zaopatrywaniu si
w surowe ptna do malowania. Z kolei, Thomson wywar ogromny wpyw
na malarstwo przyjaci, przede wszystkim wpyw kolorystyczny.

Tom Thomson: In the Northland, 1915

Montreal Museum of Fine Arts, Montreal, PQ.

***

Joan Murray (2) pisze o obrazach Toma Thomsona:

"Jego delikatno i zwinno czowieka lasu

czsto odbija si w jego sztuce, gdzie drzewa i
krzaki s rozmieszczone na szkicach, jak nuty
muzyczne w partyturze symfonii. Ksztaty
zazbiaj si z atwoci o siebie, w subtelnie
sformuowanym, zawiym kontrapunkcie.
Thomson dojrza w lasach przestrze
poprzecinan obiektami, czsto diagonalnie, a
wynik nigdy nie by klaustrofobiczny, poniewa
zawsze jest skrawek nieba albo jeziora, ktry
otwiera widok. Jest to tradycyjny sposb
malowania, ale u Thomsona nie jest ciki.
Jego prace maj bezpretensjonalny, jakby
figlarny urok. Stwierdzamy, e zgadzamy si z
nim. e zabiera mu dotknicie purpur,
surow zieleni, lub rem, aby namalowa
porohy, e lawenda, pomaracz i r s
niezbdne dla wierka lub klonu i jakby
witamy drzewa, ktre rozchylaj si jak
wachlarze. (...) Kady obraz Thomsona jest
warty zaabsorbowania, a razem s one nauk
dostrzegania..."

Tom Thomson: Woodland Waterfall, 1916-1917

McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.
 Tom Thomson: A Rapid, 1915
Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.

Thomsona fascynowao to; w takim stopniu, i na jego synnym obrazie

The Jack Pine, celowo przebija faktura ptna. Mimo kolorystyki, techniki,
bdcej czym pomidzy Art Nouveau a impresjonizmem, lub nawet
prbami abstrakcji, niektre miejsca i drzewa namalowane przez
Thomsona zostay dokadnie umiejscowione topograficznie. Sam artysta
podkrela dokadno z jak odmalowywa sceneri Algonquin Park w
rnych porach roku. Odpowiednio tytuowa niektre obrazy.

Tom Thomson: The Jack Pine, 1916-1917

National Gallery of Canada, Ottawa, ON.
 Tom Thomson: Early Spring in Cauchon Lake, 1916
McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

W ostatnich latach ycia jego talent buchn z niezwyk gwatownoci,

jakby chcia pokaza wiatu co potrafi. Przyjacielowi powiedzia o
krytykach: "Do diaba z nimi, ja im poka." Podczas wiosny 1917,
ostatniej w swoim yciu, Thomson namalowa 62 szkice, jakby zapis
zmieniajcej si kadego dnia scenerii i pogody, powolnego amania si
lodu, topnienia niegu, rozrastania si botnistych at ziemi. Zreszt mae
szkice malarskie Thomsona robi czsto wiksze wraenie, wrcz s lepsze,
ni przeniesione na due ptna. Szeptaj do ogldajcego przyrod, jej
zniewalajc, tajemnicz istot.
 Tom Thomson: Spring Ice, 1915-1916
National Gallery of Canada, Ottawa, ON.

8 lipca 1917 Tom Thomson wypyn swoim canoe na Canoe Lake na ryby.
Nie zobaczono go ju wicej ywym. Najpierw znaleziono canoe, a 16 lipca
rozkadajce si w wodzie ciao. mier jego pocztkowo uznano za
przypadkowe utonicie. Niemniej, duy siniak na skroni sugerowa inn
przyczyn. Nie odbyo si jednak adne ledztwo, aden proces. W wiele lat
po mierci wielkiego artysty sprawa pozostaje nie rozwizana, aczkolwiek
istniej uzasadnione teorie i poszlaki, e Tom Thomson zosta
zamordowany, by moe przez Shannona Frasera.

Tom Thomson: Flowers, 1915

Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.
 ***

Spucizna malarska Toma Thomsona obejmuje ponad 300 szkicw na

maych drewnianych deseczkach (zwykle 21,5 cm x 26,5 cm) i 24 due
ptna. Malarstwo Toma Thomsona cieszyo si powodzeniem ju w
ostatnich latach jego ycia; niektre nabywaa Galeria Narodowa w
Ottawie, gdzie dzisiaj mona oglda jego dziea. Sam Thomson znajdowa
przyjemno w rozdawaniu swoich szkicw. Niektre szkice malarskie
zniszczy albo przemalowa. Wiele jego obrazw znajduje si rwnie w Art
Gallery of Ontario w Toronto oraz w McMichael Canadian Collection w
Kleinburg, niedaleko Toronto.

Tom Thomson: Black Spruce in Autumn, 1915

McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

Tom Thomson przeszed do legendy. Gdyby y duej zostaby niewtpliwie

najwikszym artyst Grupy Siedmiu (wwczas chyba Omiu ?). Poprzez
swj emocjonalny niepokj, stworzyby pomost do powojennego
abstrakcyjnego malarstwa kanadyjskiego wszak niedugo przed mierci
zacz eksperymentowa z abstrakcjonizmem. Pozosta najwikszym
malarzem kanadyjskiej bajecznej ale i gronej przyrody.
 Tom Thomson: Autumn Birches, 1915
McMichael Canadian Collection, Kleinburg, ON.

Tom Thomson: Forest, October, 1916

Art Gallery of Ontario, Toronto, ON.

Nie jest nawet pewne, czy to szcztki Toma Thomsona spoczywaj w jego
oficjalnym grobie w rodzinnym Leith, Ontario. Tak czy inaczej, prawdziwe
jest zdanie autorstwa J.E.H. MacDonald'a, wyryte przez przyjaci Toma na
obelisku w Algonquin Park, niedaleko miejsca, ktre niegdy byo
ulubionym jego obozowiskiem:
"...He lived humbly but passionately with the
wild it made him brother to all untamed
things of Nature. It drew him apart and
revealed itself wonderfully to him. It sent him
out from the woods only to show these
revelations through his art and it took him to
itself at last..."
 Tom Thomson: March, 1916
National Gallery of Canada, Ottawa, ON.

"...y z dzikoci pokornie lecz arliwie

uczynia go ona bratem wszystkich
nieujarzmionych spraw Przyrody. Odcigna
go i ukazaa mu si cudownie. Wysaa go z
lasw tylko po to, eby pokaza te objawienia
poprzez swoj sztuk i w kocu zabraa go
do siebie."
 Tom Thomson: Nocturne, 1916
Private Collection, Calgary, AB.

*) Artyku o The Group of Seven ukae si w Zwojach 16/1999.

Bibliografia:

1. William T. Little: The Tom Thomson Mystery, McGraw-Hill Ryerson

Limited, Toronto 1970.

2. Joan Murray: The Best of Tom Thomson, Hurtig Publishers,

Edmonton 1986.

3. Joan Murray: The Best of the Group of Seven, Hurtig Publishers,

Edmonton 1984.

4. Joan Murray: Tom Thomson The Last Spring, Dundurn Press,

Toronto 1994.

5. Joan Murray: Northern Lights Masterpieces of Tom Thomson and

the Group of Seven, Key Porter Books, Toronto 1994.
 6. Ottelyn Addison, Elizabeth Harwood: Tom Thomson The Algonquin
Years, The Ryerson Press, 1969.

Znacznie skrcona wersja tego szkicu, pt. mier nad jeziorem Canoe
ukazaa si w dodatku do Rzeczpospolitej Plus Minus nr. 37, Warszawa,
13 lutego 1999.

Copyright 1997-1999 Zwoje