Warszawskie Studia Teologiczne

XVII/2004, 65-88
Ks. Marek STAROWIEYSKI

TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA

Materiay do poznania legendy i kultu Apostow (4)

Tre: I. Wstp; II. Bibliografia, III. Apokryficzne teksty o Judaszu (Antologia tekstw).

I. Wstp

Posta Judasza pojawia si do rzadko w polskiej literaturze teologicznej. Znajdu-

jemy w niej wany artyku ks. prof. C. Bartnika oraz kilka artykuw w tomie Ethosu
z 2004 oraz kilka innych rozrzuconych po rnych publikacjach, zawierajcych mniej
lub bardziej wane dywagacje teologiczne, natomiast legenda Judasza pojawia si
niemale wycznie w artykuach powiconych ikonografii Judasza i jego obrazu w
literaturze. Trudno jest jednak prowadzi badania nad postaci Judasza w sztuce czy
literaturze bez opracowania uprzedniego jego legendy.
Posta Judasza jest spotykana bardzo czsto w przedstawieniach ikonograficznych,
natomiast w ostatnich czasach szczeglnie powstaa w rnych jzykach dua ilo
dzie literackich powiconych jego postaci, i to czsto dzie pisarzy najwyszej klasy,
co K.H. Rostworowski czy M. Pagnol, cho bywaj te utwory wyranie sabsze.
Wydaje si, e przebadanie problemu Judasza w literaturze wspczesnej mogoby
przynie ciekawe rezultaty. Rwnoczenie jednak spotykamy pord biblistw
wspczesnych silny nurt negujcy istnienie historyczne tego Apostoa.
Celem niniejszego artykuu jest przedstawienie Judasza w literaturze apokryficznej
pierwszych wiekw. Po bardzo oglnym omwieniu postaci Judasza i podaniu w
Bibliografii podstawowej, przynajmniej, literatury na jego temat, przedstawiamy anto-
logi staroytnych tekstw apokryficznych - z doczonym do nich fragmentem re-
dniowiecznej Podry w. Brendana - dotyczcych postaci Judasza. Cz z tych tek-
stw bya ju tumaczona w kolejnych tomach Apokryfw Nowego Testamentu, inne
zostay przeoone po raz pierwszy. Pojawienie si wrd nich fragmentu ze Zotej
Legendy Jakuba de Voragine, a wic utworu z XIII w. jest o tyle usprawiedliwione, e
zawiera ona najstarszy zapis caociowy legendy Judasza i opiera si on na zaginionej
dzisiaj historii Judasza.
Artyku ten nie pretenduje do kompletnego wyczerpania tematu. Podaje on, nim
ukae si tom II Apokryfw Nowego Testamentu, zestaw tekstw o Judaszu, ktre
mog dopomc historykom literatury i sztuki w pracy nad badaniami tradycji literac-
kich i artystycznych w sztuce i literaturze redniowiecznej.
66 KS. MAREK STAROWIEYSKI

JUDASZ W PIMIE W.1 O postaci Judasza niewiele mona powiedzie na podsta-

wie Pisma w., dokadniej Ewangelii i Dziejw Apostolskich, gdzie tylko jest o nim
mowa. S to wiadomoci liczne, ale jednak wyrywkowe i do trudno uoy je w
logiczn cao.
Judasz by synem Szymona, zwanego Iszkariot (m z Kariothu?). O ile to sowo
pochodzi od miejscowoci Karioth w poudniowej Judei (koo Hebronu), mielibymy
do czynienia z jedynym Apostoem pochodzcym z Judei a nie z Galilei jak reszta.
Jednak znaczenie sowa "Iszkariot" tumaczone jest na wiele sposobw i dalecy jeste-
my definitywnego wyjanienia go.
Zosta powoany przez Jezusa do grona Dwunastu, a na listach Apostow figuruje
zawsze jako ostatni z zaznaczeniem, e to on wyda Jezusa. By skarbnikiem grona
apostolskiego (mia piecz nad trzosem) i mia wykonywa t funkcj nieuczciwie
(by zodziejem), co wypywao z dzy pienidzy. Na uczcie u Szymona Faryzeusza
czyni cierpkie uwagi na temat wylania wonnego olejku na gow Jezusa - lepiej byo-
by bowiem go sprzeda a pienidze rozda ubogim2.
Wyda Jezusa za niewielk ale bogat symbolicznie, cen trzydziestu srebrnikw3;
trudno jest jednak zrozumie dokadnie powodw jego zdrady: ukasz mwi, e
uczyni to pod wpywem szatana. By obecny na Ostatniej Wieczerzy - opuszcza j,
skoro pozna, e Jezus wie o jego zdradzie. To on doprowadzi oprawcw do Ogrodu
Oliwnego i pocaunkiem wskaza im Jezusa. Zrozumiawszy, co zrobi, przejty alem
odda pienidze kapanom; gdy ci jednak nie chcieli ich przyj, porzuci je w wity-
ni - bd przeznaczone na zakup ziemi na cmentarz dla pielgrzymw (Pole krwi, Ha-
keldamach)4 - wychodzi i dokonuje samobjstwa: wiesza si i rozpk si na poow;
koniec jego przewidzia Psalmista5. Na jego miejsce, dla dopenienia liczby Dwuna-
stu, zostaje wybrany Maciej.
Osd Judasza zawarty w Nowym Testamencie jest surowy: nazwany jest zodzie-
jem, synem zatracenia, zdrajc, stwierdza si, e dziaa przez niego Szatan6, a Jezus
mwi, e lepiej byoby, gdyby si nie narodzi. A rwnoczenie sam Jezus, mimo e
Judasz sprzeniewierzy si swemu powoaniu, potwierdza jego znaczenie w historii
zbawienia i stwierdza, e wybra go, by na nim speniy si Pisma7.
JUDASZ W APOKRYFACH NOWEGO TESTAMENTU. Posta Judasza wystpuje w apo-
kryfach NT stosunkowo rzadko, i pojawia si w dwojaki sposb: samodzielnie lub te

1
Judasz w Pimie w. por. P.C. BOSAK, Sownik-konkordancja osb Nowego Testamentu, Pozna
1991, 245-250. Por. Mt 10,4; 26,25. 47; 27, 3; Mk 3,19; 14; 10.43; k 6,16; 22,3. 47n.; J 6,71; 12,14;
13,2. 26. 29; 18,2n.; Dz 1,16.25. J.B. SZLAGA, "Co pismo w. mwi o zdradzie Judasza?" Ethos
17(2004) 89-98; H. ORDON, Anatomia Judaszowej zdrady, tame, 98-110.
2
Por. J 12,4-6.
3
Por. Za 11,12n.; Jr 18,2n.; 32,6-15.
4
Wg Dz 1,18 sam Judasz zakupi ziemi.
5
Por. Dz 1,16. 20; Ps 69,26; 109,8.
6
Por. J 13,26; k 22,3.
7
Por. J 13,18; Ps 41,10.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 67

jest wprowadzona do apokryfw na marginesie dziejw Jezusa. Jeli chodzi o pierwszy

przypadek, to mamy tu Ewangeli Judasza oraz jego ywot aciski.
Kult Judasza istnia prawdopodobnie w grupach w pierwszych wiekach chrzecija-
stwa w gnostyckich kainitw i ofitw i z tych krgw pochodzi Ewangelia Judasza8,
utwr powstay przed 180 rokiem, z ktrego zachoway si tyko trzy zdania (Ireneusza,
II/III w. Epifaniusza IV w. i Teodoreta z Cyru V w.)9. Moemy z nich wywnioskowa,
e by on w niej przedstawiony jako doskonay gnostyk, ktry posiad wiedz doskona-
i otrzyma od Chrystusa objawienia. By moe ta Ewangelia zawieraa opis mki
Chrystusa z podkreleniem roli zdrady Judasza. Taki pozytywny obraz Judasza przed-
stawia czsto literatura wspczesna, jak np. N. Kazantzakis, M. Pagnol czy H. Panas.
Innym utworem przedstawiajcym Judasza dla niego samego jest jego yciorys
zawarty w jakiej bliej nieznanej Historii apokryficznej. Posiadamy go w kilku wer-
sjach. Powsta prawdopodobnie w jzyku greckim (czste odniesienia do mitologii
greckiej), ktra jednak si nie zachowaa, ale najbardziej znan jego wersja podaje
aciska Zota Legenda dominikanina Jakuba de Voragine (XIII)10. Obraz Judasza jest
tu kompletnie negatywny i przedstawiono go przy pomocy obrazw najbardziej nega-
tywnych wzitych zarwno ze Starego Testamentu jak i mitologii greckiej. ywot
Judasza znajduje si w ywocie Macieja, co nie dziwi, jako e Maciej zaj miejsce
Judasza w Kolegium Apostolskim. Natomiast ciekaw jest kompozycja: wystpuje tu
ywot w ywocie. Legenda w. Macieja rozwijaa si w rodowisku Trewiru, gdzie
miay znajdowa si relikwie Apostoa. Legenda Judasza opiera si tu na elementach
dawniejszych, moe jednak nie tak bardzo dawnych, jako e motyw kazirodstwa spo-
tykamy w wczesnej hagiografii a jego potpienie znajdujemy w tekstach prawnych
reformy gregoriaskiej11.
Krlowa Ciborea miaa sen, e porodzi dziecko, ktre przyniesie nieszczcie dla
Izraela. Po urodzeniu dziecka wraz mem, Rubenem, postanawiaj zgadzi dziecko,
wkadaj do koszyczka i wrzucaj w morze. Dziecko dopyw do wyspy Skariot, gdzie
znajduje je bezpodna krlowa kraju - udaje wic, e je porodzia i uznaje je za swoje
dziecko, wkrtce jednak potem rodzi wasne dziecko. Judasz maltretuje swojego do-
mniemanego brata a w kocu go zabija i ucieka do Jerozolimy gdzie oddaje si na
sub do Piata, ktrego ogrd graniczy z ogrodem Rubena. Piat pragnie jabek z
tego ogrodu i wysya po nie Judasza, ten wdaje si w bjk z Rubenem i zabija go, a
Piat oddaje mu posiado Rubena wraz z on. Wychodzi jednak na jaw, e jest jej
synem i e zabi swojego ojca, i za jej namow ucieka do Jezusa. Nie trudno tu nie
dostrzec w tej i w jej wersjach innych elementw biblijnych: zabjstwa Abla, historii
winnicy Nabota i klasycznych: historii krla Edypa12 oraz Hekuby i Parysa.

8
Por. ANT 1/1, 124. Tekst 3c.
9
Por. ANT 1/1, 124. Ewangelia Judasza wspomniana jest w Samarytaskim Spisie Ewangelii Apo-
kryficznych z XII w., por. ANT 1/1, 82.
10
Jakub DE VORAGINE, Zota legenda, t. J. Pleziowa, Warszawa 1955, 137-139, 699n.; w yciorysie
w. Macieja. Tekst 1.
11
Por. La lgende dore, d. A. Borreau, Paris 2004, 1180n.
12
Por. L. EDMUNDS, "Oedipus in the Middle Age", Antike nd Abendland 22(1976) 149nn.
68 KS. MAREK STAROWIEYSKI

Obok tych dwch utworw spotykamy inne, cile wczone w apokryfy Nowego
Testamentu a wic zwizane z postaci Jezusa.
Arabska Ewangelia dziecistwa13 opowiada o dziecistwie Judasza, agresywnego
dziki optaniu przez szatana. Matka zaniosa go do Jezusa; nie zdoa go ugry ale
uderzy go w bok - w miejsce, ktre na krzyu przebili ydzi wczni; wtedy opuci
go szatan i u uciek. Wedug Opowiadania o Jzefie z Arymatei by on synem brata
Kajfasza14, natomiast legendy orientalne oraz Jan z Hildesheim, opowiadaj, e Mel-
chior, jeden spord Trzech Krli mia da witej Rodzinie trzydzieci srebrnikw,
ktre nastpnie zgubia, znalaz je beduin i da kapanom a ci z kolei - Judaszowi15.
O yciu jego apokryfy mwi bardzo mao. Judasz nie zosta dopuszczony przez
Jezusa do rozdzielania chleba w czasie cudownego rozmnoenia16 i mia wtpliwoci
co do wiary17. Wedle etiopskiego Mczestwa Piata by on szwagrem Barabasza:
Obydwaj miowali pienidze, a onie Judasza nalegaa, by Jezus sprawi wypuszcze-
nie brata, gdy za Jezus tego nie uczyni, posza do on starszyzny ydowskiej i
oskarya Jezusa18. ona Judasza, ponadto, wedle koptyjskiej Ksigi Zmartwychwsta-
nia Jezusa Chrystusa przez Apostoa Bartomieja miaa by niaka syna Jzefa z
Arymatei; gdy Judasz wzi trzydzieci srebrnikw, siedmiomiesiczny malec zawoa
do ojca, by go wzi z rk tej kobiety drapienej, co te si stao19. Ewangelia Gruzi-
ska opowiada o zdradzie Judasza wedle opowieci ewangelijnej dodajc tylko jeden
znaczcy szczeg, e Judasz ucaowa Jezusa w kolano20.
W niektrych rkopisach Ewangelii Nikodema21 figuruje opowie o kogucie: Ju-
dasz wraca do domu drczony wyrzutami sumienia: opowiada onie, e zdradzi Jezu-
sa, a ten zmartwychwstanie, na co ona mu odpowiada, e Jezus tak zmartwychwsta-
nie, jak zapieje kogut pieczony na ronie: wtedy kogut bije skrzydami i zaczyna pia.
Legenda ta istnieje w licznych formach, szczeglnie w tradycji ludowej, z udziaem i
bez udziau Judasza. Mamy tu do czynienia z jednym z wariantw opowiadania o
kogucie, wystpujcym stosunkowo czsto w literaturze apokryficznej.
W Opowiadaniu Jzefa z Arymatei znajdujemy do chaotyczne opowiadanie o
wykradzeniu ydom witych ksig w wityni i o Judaszu, ktry wskazuje na Jezusa
jako winnego22. By moe jest to opowiadanie teologiczne: Jezus ukrad ydom wi-
te ksigi to znaczy przywaszczy dla nowej nauki ich tre. Niemniej chaotyczne jest

13
35, ANT 1/1, 422n. Tekst 2.
14
1,3. ANT 1/2, 742. Tekst 4b.
15
Por. ANT 1/1, 345. Tekst 4b.
16
Por. Tekst 3b..
17
Por. ANT 1/1, 94. Agrafon Papiasza cytowany przez w. Ireneusza. Tekst 3a.
18
ANT 1/2, 715. Tekst 4e.
19
2,2, w: L'Evangile de Barthlemy, trad. J.D.Kaestli, P.Cherix, Apocryphes 1, Turnhout 1993, 177n..
Tekst 4a.
20
22, ANT 1/1, 223.
21
ANT 1/2, 666-668. Tekst 4c.
22
3, ANT 1/2, 741-743. Tekst 4d.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 69

opowiadanie o Judaszu zawarte w koptyjskich Dziejach Andrzeja i Pawa: Judasz

opowiada Pawowi, jak po zdradzie Jezus mu przebaczy, ale on odda hod szatano-
wi: szuka wtedy Jezusa, ale Jego ju zaaresztowano; wtedy powiesi si, by spotka
Jezusa w Amente, ale Jezus go tam pozostawi, co z kolei spowodowao przechwaki
szatana, e przynajmniej jednej duszy Jezus im nie zabra23.
Wreszcie muzumaska Ewangelia Barnaby24 rozwija i komentuje w barwnym i
obszernym opowiadaniu wiersz Koranu: Zabilimy Mesjasza, Jezusa, syna Maryi,
posaca Boga' - podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzyowali, tylko im
si tak zdawao; i, zaprawd, ci, ktrzy rni si w tej sprawie, s z pewnoci w
zwtpieniu; oni nie maj o tym adnej wiedzy; id tylko za przypuszczeniem; oni Go
nie zabili z pewnoci. Przeciwnie! Wynis Go dobry Bg do siebie!25; Jezus nie cier-
pia ani nie zmartwychwsta - za niego zosta porwany i umczony Judasz, a jego
ciao zoone do grobu ukradli jego uczniowie; Jezus natomiast zosta wzity do nieba
- z powrotem sprowadzili go anioowie, by ukaza si Maryi - na tym polega Jego
zmartwychwstanie.
Jeli chodzi pobyt Judasza w piekle motyw ten pojawia si dopiero we wczesnym
redniowieczu, gdzie okoo VIII w.: w greckiej II Apokalipsie Jana26 (Judasz w rzece
ognistej) oraz w koptyjskiej Ksidze Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez Apo-
stoa Bartomieja27, gdzie wystpuje po raz pierwszy trjka Kain, Herod i Judasz. Od
tego okresu motyw Judasza przebywajcego na dnie pieka, jak u Dantego28, staje si
jednym ze czstych elementw w literaturze. Barwny opis kar Judasza oraz zwolnie-
nia czasowego z tych kar daje irlandzkie opowiadanie o egludze w. Brendana z
IX w. 29, ktre zamyka niniejsz antologi tekstw.
Badajc zestawione tu najwaniejsze teksty apokryficzne dotyczce Judasza
stwierdzamy ich wielk rnorodno i jak si wydaje, nie powizanie logiczne; nie
pochodz, jak si wydaje z jednej caoci. Czy wic istniaa jaka jednorodna legenda
Judasza w staroytnoci chrzecijaskiej? Wydaje si, e nie, a kadym razie nie po-
siadamy jej ladw. Legenda Judasza powstaje natomiast w redniowieczu. Niemniej
potrzebna jest dokadniejsza kwerenda wszystkich rde staroytnych na temat Juda-
sza, by mc sformuowa ostateczne wnioski.

23
Tekst 4g.
24
ANT 1/1, 255-261. Tekst 4f.
25
Koran, 4,157n., przek. J. Bielawski, Warszawa 1986, 121n.
26
3, ANT 3, 306.
27
7,4. w: L'Evangile de Barthlemy, dz. cyt. 193. Tekst 5a.
28
Pieko 34,61n.
29
egluga w. Brendana Opata 25, t. I. Lewandowski, opr. J. Strzelczyk, Pozna 1992, 149-153.
Tekst 5b.
70 KS. MAREK STAROWIEYSKI

II. BIBLIOGRAFIA
Stan bada bibliografia: H.J. KLAUCK, Judas der "Verrter"? Eine exegetische
und wirkungsgeschichtliche Studie, ANRW 2, 26,1,1992,716-740.
Wydania: A.S. NAPIER, History of Holy Rood-Tree, London 1894, 68-79; P. LEH-
MAN, Judas Ischarioth in der lateinischen Legendenberlieferung des Mittelalters,
Studi Medievali 1930, 313-344 (dwa ywoty wierszem); V. ISTRIN, Die griechische
Version der Judas-Legende, Archiv fr slavische Philologie, 20(1898) 605-612; La
Leggenda di Vergogna... Leggenda di Giuda (testo Italiano antico in prosa, francese
antico in verso), Bologna 1969.
Opracowania: D. BERGAMASCHI, Giuda Iscariota nella leggenda, nella tradizione
e nella Bibbia, Roma 1909; L.G. LEVY, Que Judas traitre n'a jamais existait, Les droits
de l'homme 1911; R.B. HALAS, Judas Iscariot. A Scriptural and Theological Study of
his Person, his Death nd his Eternal Lot, Washington 1946; G. BUCHHEIT, Judas Iska-
riot: Legende, Geschichte, Deutung, Gtersloh 1954; P. BENOIT, La morte di Giuda,
Roma 1964; J.A. MORIN, Les deux derniers Douze: Simon le Zlote et Judas Iscarith,
RevBibl 80(1973) 332-358; F. MANNS, Un midrasch chrtien: le rcit de la morte de
Judas, RevScRel 54(1980) 197-203; W. VOGLER, Judas Iskarioth. Untersuchungen zu
Tradition und Redaktion von Texten des NT und ausserkanonischen Schriften, 1983
(bibl.); G. SCHWARTZ, Jesus und Judas. Aramaitische Untersuchungen zur Jesus-Judas
berlieferung, 1988 (bibliogr.); A. BOUREAU, L'inceste de Judas et la naissance de
l'antismitisme, w: L'Evnement sans fins. Rcit et christianisme au Moyen-Age, Paris
1993, 209-230; M. CENTINI, Giuda Iscariota, Genova 2002 (bibl.).
Ikonografia: W. PORTE, Judas Ischariot in der bildenden Kunst, Berlin 1883; L.H.
JURSCH, Judas Iskariot in der Kunst, WissenschZeitschr 2(1952-1953)101-105; M.
PERRAYMOND, L'icongrafia di Giuda Iscariota ed i suoi risvolti evangelici, Studi e
materiali di storia delle religioni 56(1990-1991) 67-92; R. SCHNITZLER, Der Tod des
Judas. Ein Beitrag zur Ikonographie des Selbstmordes im Mittelalter, w: Mundus in
Imagine, FS K. Schreiner, Mnchen 1996, 219-245; J. BOBSON, Images of Judas Isca-
riot in Late Medieval Italy, Papers of British School at Rome, 68(2000) 396n.; M.U.
MAZURCZAK, Judasz w sztuce. W krgu obrazowania zdrady w malarstwie europej-
skim, Ethos 17(2000), 123-139; B. FABIANI, Judasz w malarstwie nowoytnym, tame
140-147; A. RYCKA BRYZEK, Judasz zaprzedany diabu (we freskach kaplica zam-
kowej w Lublinie), tame 148-156.
Literatura: W. CREIZENACH, Judas Iskarioth in Legende und Sage des Mittelal-
ters, Halle 1875; A.S. NAPIER, History of the Holy Rood-treee, Lo 1894, 68-70; H.
FREITAG, Judas Iskariot in der Wissenschaft, Dichtung und bildenden Kunst, Prot.
Theol 1896; E.K. RAND, Mediaeval Lives of Judas Iscarioth, w: Anniversary Papers
Collegues and Pupils of G.L. Kittedge, Boston-London 1913, 305n.; R. FULCH-
DELBOSC, La lgende de Judas Iscariote, RevHispan 36(1916) 135-149; A.P.F.
BAUM, The English Ballad of Judas Iscariot, Public. of the Modern Language Associ-
ation of America, 31(1916) 181-189; TENE, The Medieval Legens of Judas Iscariot,
Tame 481-632; P. LEHMAN, Judas Ischarioth in der lateinischen Legendenbeliefe-
rung des Mittelalters, Studi Medievali 1930, 289-346; K. BOKLUND-LAGOPOULOU,
Judas, the First English Ballad, Medium Aevum 62(1933), 20-34; F. RAPP, Untersu-
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 71

chungen zu den Apokryphen des sterreichisches Nationalbibliothek, Wiener slavisti-

schen Jahrbuch, 6(1957-1958), 5-34; TENE, Zur Judasberlieferung des ksl. ber-
setzung der Ermeneia eis to kata Mathian Euangelion, des Erzbischofs Theophylak-
tos, tame 7(1959) 44-48; L. KRETZENBACHER, "Verkauft um dreissig Silberlinge".
Apokryphen und Legenden um den Judasverrat, Archives suisses des traditions popu-
laires 57(1961), 1-17; E. CERULLI, La Regina Saba e la tradizione dei trenta denari in
un testo catalano del XV secolo, Rendiconti dell'Accad. Nazion dei Lincei, 8,23,1968;
M.A. STOUCK, A Reading of the Middle English "Judas", JournEnglGermPhilolog
89(1980) 188-198; P. DINZELBACHER, Judastraditionen, Wien 1977; P.A. DEPROOST,
"La mort de Judas dans l'Historia Apostolica d'Arator" (I,83-102), REA 25(1989)135-
150; K. WOLF, "The Judas Legend in Scandinavia", JourEnglGermPhilol 88(1989)
463-476; W. PUCHNER, Studien zur Kulturkontext der liturgischen Szene. Lazarus u.
Judas als religise Volksfiguren in Bild und Brauch, Lied und Legende Sdosteuropas,
1-2, Dankschriften des sterr Akad. d. Wissenschaften, Phil-hist. Klasse 216, 1991;
M.A. ALBERT, "Judas Iscariot, ou les avatares littraires du douzime aptre (Leonid
Andreev, Maksimilian Volsin, Paul Claudel)", RevEtSlav 7(1999) 359-375; B. LEAN,
"A Christian Epitaph, The Curse of Judas Iscariot", OCP 58(1992) 241-244; P.W. VAN
DER HOORST, "A Note on the Judas Curse in Early Christian Inscription", OCP 1993,
211-215; T. GRTNER, Der Selbstmord des Judas Iscariot bei Milo von St. Amand,
Eranos 2000, 123-127; A. BRUSEWICZ, "Edypowe motywy w redniowiecznej le-
gendzie o Judaszu", w: Z antycznego wiata: Religio, Cultus, Homines, Toru 2000,
257-263; R. ZAJCZKOWSKI, "Literackie profile Judasza", Ethos 17(2000), 314-334.
72 KS. MAREK STAROWIEYSKI

III. APOKRYFICZNE TEKSTY O JUDASZU

1. Narodziny i historia Judasza wedug Zotej Legendy, Jakuba de Voragine30

W pewnej apokryficznej historii31 czytamy. e y w Jerozolimie pewien m
imieniem Ruben, inaczej zwany Szymon, pochodzcy z plemienia Dan czy te, jak
chce Hieronim, z plemienia Isachar. Mia on on imieniem Cyborea. Ot pewnej
nocy, gdy oddali sobie powinno maesk, Cyborea zasna i miaa sen, ktry na-
stpnie przeraona powiedziaa wrd jkw i westchnie swemu mowi w tych
sowach: "nio mi si, e urodziam syna - zbrodniarza, ktry sta si przyczyn za-
gady caego narodu". Na to Ruben: "Wstrtn rzecz mwisz, niegodn nawet opo-
wiadania, chyba zy duch zmci twj umys". Ona jednak odrzeka: "Jeli rzeczywi-
cie poczuj, em pocza i rodz syna, to bdzie znak, e nie by to zy duch, lecz
objawienie prawdy". Gdy nadszed jej czas, urodzia rzeczywicie syna.
Rodzice przerazili si bardzo i poczli zastanawia si, co maj z nim zrobi.
Wzdrygali si bowiem przed zabiciem dziecka, a z drugiej strony nie chcieli ywi
niszczyciela wasnego narodu. Woyli wic chopca do koszyczka i pucili na morze,
a fale wyrzuciy go na wysp zwan Skariot32. Od niej Judasz otrzyma imi Skarioty.
Krlowa tego kraju, ktra bya bezdzietna, wysza wanie na przechadzk na brzeg
morza, a ujrzawszy wyrzucony przez fale morskie koszyczek kazaa go otworzy i
znalaza w nim piknego chopczyka33. Westchna wtedy i powiedziaa: "O, gdybym
to ja miaa takie dziecko, aby kraj mj nie pozosta bez nastpcy tronu!" Kazaa wic
potajemnie karmi dziecko, a sama udawaa, e jest ciarna. Na koniec skamaa, e
urodzia syna i po caym kraju rozesza si ta radosna wie. Krl cieszy si niezmier-
nie z narodzenia potomka, a podobnie i cay lud bardzo si radowa. Wychowano wic
chopca stosownie do jego krlewskiego stanu, ale po niedugim czasie krlowa istot-
nie pocza i w swoim czasie urodzia syna. Gdy obaj chopcy odroli troch, czsto
bawili si razem. Judasz jednak cigle dokucza krlewskiemu synowi, krzywdzi go i
zmusza do paczu. Krlowa tedy martwia si i coraz czciej bia Judasza, poniewa
wiedziaa, e nie jest jej synem, ale on i tak nie przestawa dokucza krlewiczowi.
Wreszcie rzecz caa wykrya si i stao si wiadome, e Judasz nie jest prawdziwym
synem krlowej, ale dzieckiem znalezionym. Wwczas Judasz ogarnity gwatownym
wstydem zabi potajemnie swego przybranego brata, syna krlewskiego34. Obawiajc
si za kary mierci za swoj zbrodni, uciek do Jerozolimy z ludmi wiozcymi dani-
n35 i wstpi na sub Piata, wczesnego namiestnika.

30
Jakub DE VORAGINE, Zota legenda, 41. Maciej, t. J.Pleziowa, Warszawa 1955, 137-139, 699n.
31
Tajemnicza Historia apokryficzna, z ktrej Jakub czerpie materia do opowiada o Judaszu, Pia-
cie, Jozefie Flawiuszu i Neronie; by moe jest to tekst opublikowany przez E.Steinmeyer, w: Mnchner
Museum fr Philologie des Mittelalters und Renaissance 3(1926) 157-166.
32
Wyspa nieznana.
33
Por. odnalezienie Mojesza, Wj 2,1-2.
34
Sposb przedstawienia tego wydarzenia przypomina histori Kaina i Abla, Rdz 4,1nn..
35
Nawizanie do daniny, ktr ydzi skadali dla wityni jerozolimskiej.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 73

A poniewa, jak ludzie mwi, swj do swego cignie, wic i Piat stwierdzi, e
charakter Judasza nader mu odpowiada i bardzo go polubi. Rzdzi tedy Judasz ca-
ym dworem Piata i wszystko tam dziao si wedug jego woli. Pewnego dnia Piat
spogldajc z okien swego paacu na ssiedni sad owocowy, uczu tak wielk ch
skosztowania jabek z tego sadu, e a osab36. Sad ten nalea do Rubena, ojca Juda-
sza, ktry jednak nie poznawa syna, podobnie jak Judasz nie poznawa ojca. Ruben
bowiem sdzi, e syn jego zgin w falach morskich, Judasz za nie widzia zupenie,
kim by jego ojciec, ani gdzie bya jego ojczyzna.
Ot Piat przywoawszy Judasza rzek: "Tak bardzo pragn tych owocw, e
umr, jeli ich nie dostan"37. Pobieg wic Judasz do sadu i prdko zerwa jabka.
Wtedy nadszed Ruben i zobaczy Judasza zrywajcego jabka. Obaj starli si gwa-
townie i poczli miota na siebie, obelgi, od obelg przeszli do razw i dotkliwie si
pobili. Judasz uderzy Rubena w kamieniem w to miejsce, gdzie kark wie si z szy-
j, i zabi go. Nastpnie zebra jabka i powiedzia Piatowi, co si zdarzyo.
Gdy dzie si skoczy i nadesza noc, znaleziono Rubna i uznano, e zmar nag
mierci. Wtedy Piat odda Judaszowi cay majtek Rubena, jak rwnie da mu za
on wdow po nim, Cybore.
Pewnego dnia gdy Cyborea wzdychaa ciko, Judasz, m jej, zapyta troskliwie,
co jej brakuje. "Biada mi, najnieszczliwszej z kobiet - odrzeka - utopiam moje
dziecitko w morzy, ma mojego znaleziono nieywego, a Piat jeszcze pomnoy
mj smutek, zmuszajc mnie tak bardzo zbola do maestwa i dajc mnie tobie za
maonk zupenie wbrew mej woli". Gdy tak mu powiedziaa wszystko o swoim
dziecku, a Judasz wyjawi jej to, co jemu si zdarzyo, odkryli oboje, e Judasz polu-
bi wasn matk, a ojca swego zabi38.
Wwczas wiedziony skruch za rad Cyborei uda si Judasz do Pana naszego Je-
zusa Chrystusa i baga o przebaczenie za swoje grzechy. Tyle czytamy we wspo-
mnianej historii apokryficznej; czy za tre jej gono powtarza, to pozostaje do
uznania czytelnika, chocia raczej naley j pomin ni podawa za prawd39.
Pan nasz przyj Judasza za swego ucznia, potem uczyni go jednym z Apostow i
okaza mu tak wielkie zaufania i mio, e obra swoim szafarzem tego, ktry pniej
go zdradzi. Nosi wic Judasz sakiewk i krad40, co dawano Chrystusowi Panu.
W okresie mki Paskiej nie mogc odaowa, e nie sprzedano olejku wartoci
trzystu denarw41, bo i te byby ukrad, poszed i sprzeda Pana za trzydzieci srebrni-

36
Nawizanie do opowiadaniu o Achabie i Nabocie, 1 Krl 21,1-13.
37
Por. historia winnicy Nabota, 1Krl 21,1nn.
38
Powtrzenie historii krla Edypa; temat powracajcy w redniowiecznych legendach o witych.
39
Apostrofa skierowana do kaznodziei, ktry wybiera materia do kazania. Por. dz. cyt. Wstp, s.
XXVI. W tym miejscy koczy si fragment oparty na Historii apokryficznej, a zaczyna si tekst oparty
na Ewangeliach, poddanych specyficznej obrbce.
40
Por. J 12,6.
41
Na kanwie J 12,3-6 snuje autor do skomplikowane spekulacje, na temat wydania Jezusa przez
Judasza.
74 KS. MAREK STAROWIEYSKI

kw, z ktrych kady wart by dziesi denarw, jakie wtedy byy w obiegu, i w ten
sposb wynagrodzi sobie strat owych trzystu denarw za olejek. Inni za opowiada-
j, e Judasz mia zwyczaj z tego, co dawano Chrystusowi, kra dla siebie dziesit
cz i dlatego sprzeda Pana za trzydzieci denarw, ktre stanowiy dziesita cz
wartoci owego olejku.
Pniej jednak al go ogarn i powiesi si na powrozie. Gdy za wisia, ciao je-
go pko przez p i wylay si wszystkie wntrznoci jego42. Nie wyzion za ducha
ustami, nie godzio si bowiem, aby usta, ktre dotkny chwalebnej twarzy Chrystu-
sa, zostay tak haniebnie splamione. Natomiast suszne byo, aby wntrznoci, ktre
poczy zdrad, pky i wypady i aby powrz zdusi krta, z ktrej wydobywa si
gos zdrajcy. Ciao za Judasza zawiso w powietrzu, aby w ten sposb on, ktry obra-
aa aniow w niebie, a ludzi na ziemi, odsunity zosta od nieba i ziemi, a w powie-
trzu sta si towarzyszem diabw... [Nastpuj dzieje Macieja]

2. Dziecistwo Judasza wedle Ewangelii dziecistwa arabskiej43

35.1. A bya w owym kraju kobieta, ktra miaa syna nawiedzonego przez szatana.
Imi jego byo Jahd%. Za kadym razem, gdy nawiedza go szatan, gryz on kadego,
kto si do zbliy. A gdy nie znalaz koo siebie nikogo, ksa wasne rce i inne
czonki ciaa. Gdy wic matka nieszczliwca usyszaa o witej Mirjam i o jej synu
Jas, wstaa wzia Jahd%' i zaniosa go do Pani Mirjam. 2. A Jab i Js wzili
Pana Jas na rce, by bawi si z innymi dziemi. Po wyjciu z domu usiedli. I przy-
szed optany Jahd%, i usiad z prawej strony Jas. Zaatakowa go wtedy szatan, jak
zwykle bywao i Jahd% chcia ugry Pana Jas i nie mg [tego zrobi], wic ude-
rzy Pana Jas w prawy bok [tak mocno] , i ten zapaka. W tym momencie wyszed
szatan z optanego chopca w postaci psa wciekego. A chopcem tym, ktry uderzy
Jas i z ktrego wyszed szatan podobny do psa by Jahd% al-Ischarji, ktry wyda
Jas ydom. I w ten wanie bok, w ktry uderzy Go Jahd%, ydzi uderzyli Go
wczni44.

3. Z ycia Judasza
a. Sowa Judasza u w. Ireneusza (+202)
W ten sposb wspominaj prezbiterzy, ktrzy jeszcze widzieli Jana, ucznia Pa-
skiego, e syszeli od niego, co w owych czasach poucza Pan, mwic: "Nadejd
dni, w ktrych zrodz si winne latorole, z ktrych kada bdzie miaa dziesi tysi-
cy gazi, a na kadej gazi po dziesi tysicy gazek, a na kadej gazce po dzie-
si tysicy odroli, a na kadej odroli po dziesi tysicy gron, a w kadym gronie
po dziesi tysicy owocw, a kady owoc przyniesie - gdy si go wycinie- dwadzie-

42
Poczenie opowiadania Mt 27,5 i Dz 1,18.
43
Rkps. L: rozdz. 33. T.W.Dbski, ANT 1, 422. .
44
Por. J 19,34.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 75

cia pi miar wina. I gdy kto ze witych bdzie chcia zerwa jedno z tych gron,
drugie bdzie woao: "Jestem lepszym gronem, zerwij mnie i przeze mnie chwal
Pana!" Podobnie i ziarno pszenicy zrodzi dziesi tysicy kosw, a kady kos zawie-
ra bdzie dziesi tysicy ziaren, a kade ziarno da dziesi funtw pszennej mki
jasnej i czystej. Inne natomiast [roliny] rodzi bd owoce, ziarna i zioa wedle mia-
ry, jaka im odpowiada. Wszystkie zwierzta bd przyjmoway pokarmy, ktre rodzi
ziemia, i bd yy w zgodzie i pokoju, a ludziom bd posuszne z caym oddaniem"
12. O tym wiadczy na pimie Papiasz w staroci - by on suchaczem Jana, a do-
mownikiem Polikarpa - w czwartej ksidze swego dziea (napisa pi ksig). I dorzu-
ci te sowa: "W to uwierzy mog wierzcy". A gdy - jak mwi - Judasz zdrajca nie
uwierzy i zapyta: "Jak Pan sprawi, e to wszystko si zrodzi?", odpowiedzia Pan:
"Ujrz to ci, ktrzy si tam znajd"45.

b. Judasz w czasie cudownego rozmnoenia chleba, wedug fragmentw

koptyjskich46
4. ..... Jezus wzi chleby, zoy dziki, podzieli je i da swoim Apostoom, aby ci
je zanieli tumom. Ostatni mia otrzyma chleby w udziale Judasz. 5. Andrzej rzek
do Jezusa: "Mistrzu, kiedy przeszo do ich podzielenia tej rzeszy, Judasz nie otrzyma
jakiegokolwiek dziedzictwa w chlebach47: chcesz wic abymy mu je dali?" ... [Jezus
odpowiedzia] .. twoje sowo. Ten zaiste, komu nie daem moimi rkami udziau w
dziedzictwie, nie jest godny uczestniczenia w moim dziele. Z drugiej za strony on nie
troszczy si o rozdawanie ubogim, ale zajmuje si swoim trzosem48. [Wybr tego],
ktry uczestniczy w moim ciele stanowi tajemnic Ojca".

c. Z Ewangelii Judasza Iskarioty49

Te rzeczy - jak mwi - zna Judasz i on jeden, znajc przede wszystkim prawd,
dokona tajemnicy zdrady: przez niego i to, co ziemskie, i to, co niebieskie, zostao
rozwizane. I przynosz tego rodzaju zmylenia zwc je Ewangeli Judasza50.

45
Adversus haeres. 5,33,3, SCh 153,414-416. Zakoczenie tekstu znajdujemy u Hipolita (+235):
Gdy Pan mwi do uczniw o przyszym krlestwie witych, jakie ono bdzie chwalebne i zdumie-
wajce, Judasz zachwycony tym, co zostao powiedziane, rzek: "A kt to bdzie mg zobaczy?"
Rzek Pan: "To ujrz ci, ktrzy bd godni", Comm. in Danielem, 4,60, SCh 14, 1947, 384. ANT 1/1,
93n.46 Fragmenty koptyjskie, wyd Revillout, PO 9, 1957, 135-139; L. MORALDI, Apocrifi del Nuovo Tes-
tamento, 1, Vangeli, Casale Monferrato 2000, 466.
47
Czyli nie otrzyma swojej czci.
48
Por. J 12,6.
49
Ewangelia ta bya uywana przez grup gnostykw identyfikowanych z Kainitami. O treci tego
utworu mona przypuszcza na podstawie skpych wiadomoci o Kainitach. Prawdopodobnie zawieraa
opis mki Paskiej dla pokazania, jak wypenia si tajemnica zdrady, to jest jak Judasz przyczyni si do
odkupienia wiata. Zawieraa ona prawdopodobnie take objawienia dane Judaszowi. Poniewa jest cyto-
wana przez Ireneusza, musiaa powsta przed rokiem ok. 180, najprawdopodobniej w latach 130-170.
Wspomina j Spis Samarytaski (nr 8). ANT 1/1, 124.
76 KS. MAREK STAROWIEYSKI

I dlatego te - jak twierdz - Judasz pozna dokadnie to wszystko. I uwaaj go za

sobie pokrewnego, i zaliczaj go do swoich dziki doskonaoci jego wiedzy tak, e
nawet pod jego imieniem kursuje pewne dzieko Ewangelia Judasza51.
Przynosz take i Ewangeli [Judy], ktr oni uoyli: on bowiem otrzyma na-
tychmiast nagrod za zdrad - powieszenie52.

4. Judasz w czasie mki Zbawiciela

a. Zdrada Judasza i syn Jzefa z Arymatei wedug koptyjskiej Ksigi zmar-
twychwstania Jezusa Chrystusa przez Bartomieja53
2.1. Aposto Judasz... diabe rzuci si na niego [Judasza]. On z wyszed i pobieg
do najwyszych kapanw i rzek do nich: "Co mi dacie, gdy Go wam wydam". A oni
dali mu trzydzieci sztuk srebra54.
2. A ona Judasza bya mamk syna Jzefa z Arymatei, i w dniu, gdy nieszczliwy
Judasz otrzyma trzydzieci sztuk srebra z rki ydw, zanis je do swojego domu.
Syn za Jzefa z Arymatei... [zachowao si tu tylko kilka sw. Tre jest prawdopo-
dobnie taka: dziecko odmawia ssania piersi ony Judasza, a Jzef jest o tym powiado-
miony przez osoby trzecie], kiedy dziecko, ktre miao siedem miesicy ujrza swego
ojca, zawoaa: "Chod i we mnie z rk tej okrutnej kobiety, gdy wczoraj o godzinie
dziewitej oni wszyscy otrzymali zapat". Kiedy on to powiedzia, wzi go ojciec.

b. Dzieje trzydziestu srebrnikw - streszczenie z dziea Jana z Hildesheim,

Historia trium Regum (XV w.)55
Melchior, jeden z Trzech Krli, ofiarowa Jezusowi trzydzieci denarw. Te trzy-
dzieci denarw wybi Terach, ojciec Abrahama dla wadcy Mezopotamii, a jego syn
trzyma je pilnie w czasie swej wdrwki z Chaldei do Hebronu, i za nie Abraham
kupi ziemi, by pochowa swoj on. Ze te trzydzieci srebrnikw Jzef zosta
przez braci sprzedany (co zreszt jest sprzeczne z opisem w Ksidze Rodzaju!). Zna-
lazy si one wrd pienidzy, ktre ofiarowaa krlowa Saba dla wityni Salomona.
Zostay one wzite ze wityni w czasie jej zdobycia i przeniesione do Babilonu, i tak
przeszy do rk Melchiora, ktry je ofiarowa Jezusowi. Je zgubia Maryja w czasie
ucieczki do Egiptu i znalaz je pewien beduin. Ten, gdy zachorowa miertelnie, uda
si do Jezusa i chcia mu je ofiarowa jako dowd wdzicznoci za uzdrowienie, Je-
zus jednak kaza mu je zoy w wityni. Je wanie otrzyma Judasz.

50
Ireneusz, Adv. haer. 1,31,1, PG 7,704
51
Epifaniusz, Haer. 38,1,5, GCS 31,63.
52
Teodoret z Cyru, Haret. fabul. compen. 1,15, PG 83,368.
53
Przekad z j. francuskiego. J.-D. KAESTLI, P. CHERIX, L'vangile de Barthlemy d'aprs deux crits
apocryphes, Turnhout 1993, Apocryphes 1, 172. Tekst koptyjski zawiera liczne lakuny
54
Por. Mt 26,14-16.
55
Wedug M.Centini, Giuda Iscariota, Genova 2002, 103n. Por. Giovanni di Hildesheim, La storia
dei re magi, a cura di A.Nola, Roma 1980.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 77

c. mier Judasza wedug greckiej Ewangelii Nikodema56

1.1. Wtedy zaprowadzili Jezusa od Kajfasza do namiestnika Piata, ktry by Rzy-
mianinem. By to poranek dnia Przygotowania. I ujrza Judasz, jak prowadz Jezusa
przed Piata, i zdj go lk z powodu jego szpetnej zdrady, i przejty wyrzutami sumie-
nia zapragn zwrci trzydzieci srebrnikw arcykapanom i starszym ydw[...]57.
Ale otrzy i oskaryciele wiedzc, co zamierza uczyni Judasz, rzekli z pogard jed-
nym gosem, a wraz z nimi cay tum: "Zdrajco, bezboniku, niewierny niewdziczni-
ku, sprzedae i zamordowae swego nauczyciela, ktry ci obmy stopy58. Ty, ktry
miae Jego trzos59, wydawae z niego wedug swojej woli i dawae swej onie, i
ukrywae, co chciae, wzie na siebie ca win za Jego ukrzyowanie".
2. On wstrznity, nie mogc znie obelg, pogardzany i lony przez wszystkich,
uda si do wityni i znalazszy tam arcykapanw, uczonych w Pimie i faryzeuszy
rzek: "Zgrzeszyem wydajc krew niewinn, wyznaj szczerze, e le uczyniem.
Wecie wic pienidze, ktre dalicie mi za to, e wydaem wam Jezusa na mier".
Oni rzekli: "Co masz do nas? Ty bacz!" A gdy ydzi nie chcieli przyj pienidzy,
rzuci je porodku nich i uciek.
3. I wrci do swego domu, aby przygotowa sobie pleciony stryczek, by si po-
wiesi. I zasta on jak siedziaa i na wglach pieka koguta na ronie, aby go zje. I
mwi do niej: "Powsta niewiasto, przygotuj mi sznur, chc si powiesi, bo na to
zasuguj". Rzeka jego ona: "Co za sowa wygadujesz?" Rzek jej Judasz: "Wiedz
wic prawd: niesprawiedliwie wydaem otrom mojego mistrza, Jezusa, aby Piat
wyda Go na mier. On jednak zmartwychwstanie trzeciego dnia, a wtedy biada
nam!" Rzecze mu na to jego ona: "Nie mw tego ani nawet tak nie myl. Tak jak ten
kogut pieczony na wglach nie moe wyda gosu, tak i Jezus nie zmartwychwstanie,
jak mwisz". I natychmiast, skoro tylko wyrzeka te sowa, kogut w rozpostar swe
skrzyda i trzykro zapia60. To jeszcze bardziej przekonao Judasza, i natychmiast
wykona pleciony stryczek, powiesi si i tak odda ducha61.

56
ANT 1,666n. Wedug kodeksu C. Rozwinicie Mt 27,3-10. O kogucie: por. E.GOUNELLE, A pro-
pos des volailes qui ont chant lors de la passion du Christ, RechAug, w druku. Ciekawe wtki koguta
w kulturze ludowej ukraiskiej, emkowskiej i rumuskiej podaje Zowczak 348n.
57
Por. Mt 27, 3-5.
58
Por. J 13,1-17.
59
Por. J 12,6.
60
Por. Mt 26,75, par.
61
Inne ujcie symboliki koguta znajdujemy w koptyjskiej Ksidze zmartwychwstania Jezusa-Chrystusa
autorstwa Apostoa Bartomieja: I. 1.Zbawiciel usiad do stou z dwunastu uczniami. Podano im posiek.
Ilekro Zbawiciel pochyla si ku jakiemukolwiek daniu, st obraca si, aby wszyscy wycignli rk ku
temu, co Zbawiciel ju zjad i co pobogosawi. Maciej postawi pmisek, na ktrym znajdowa si kogut,
podczas gdy sl znajdowaa si na stole. Zbawiciel nachyli si, aby zje najpierw nieco soli. St si
obrci i apostoowie wzili. 2. Maciej rzek do Jezusa: "Rabbi, widzisz tego koguta. Gdy ydzi mnie
ujrzeli, gdy zabieraem si, by zabi koguta, powiedzieli do mnie: 'Krew waszego mistrza zostanie wylana
(por. Mt 26,28) jak krew tego koguta". Jezus rozemia si i powiedzia: 'O Macieju, sowa, ktre powied-
zieli, speni si. Bo kogut zwiastuje wiato, ktre ma wzej. Jest te figur Jana Chrzciciela, ktry naucza
przede Mn (Por. J 1,6-8). Ja jestem wiatem prawdziwym, ktre nie zna ciemnoci (por. 1 J 1,5). Mwi,
78 KS. MAREK STAROWIEYSKI

d. Judasz wedug Opowiadania Jzefa z Arymatei62

1. 3. A Jezus zosta ujty wieczorem na trzy dni przed Pasch. Ale dla Kajfasza i
ludu ydowskiego nie bya to Pascha by to dla nich dzie wielkiego smutku z
powodu kradziey dokonanej w wityni. Zawoali wic Judasza Iszkariot i
rozmawiali z nim, poniewa by on synem brata kapana Kajfasza. Nie by on szcze-
rym uczniem Jezusa, ale cay lud zachca go do podstpu, aby towarzyszy Jezusowi
nie dlatego, aby si przekona o znakach przeze dokonanych, ani eby go wyznawa,
ale aby im Go wyda starajc si uchwyci Go na faszywym sowie, a jako zapat za
dobre wypenienie tego czynu dawano mu dziennie zot didrachm. Upyny ju dwa
lata, jak przebywa przy Jezusie, jak twierdzi jeden z uczniw imieniem Jan.
4. Trzeciego dnia przed uwizieniem Jezusa rzek Judasz do ydw: Nue,
podajmy pretekst, e zaiste nie zodziej ukrad ksigi Prawa, ale sam Jezus a ja wam
dostarcz dowodw na to! Gdy te sowa zostay wypowiedziane, oto przyszed do
nas Nikodem, w ktrego pieczy znajdoway si klucze wityni i powiedzia do nas
wszystkich: Nie czycie podobnej rzeczy! by bowiem Nikodem najuczciwszym,
pord caego ludu ydowskiego63. Ale crka Kajfasza imieniem Sara pocza krzy-
cze tymi sowy: On mwi przecie wobec wszystkich przeciw temu oto witemu
miejscu: Mog zburzy ten przybytek i w cigu trzech dni go odbudowa64. Rzekli
do niej ydzi: Znalaza wiar u nas wszystkich mieli j bowiem za prorokini.
I pod tym pretekstem Jezus zosta uwiziony.
2. 1. Dnia nastpnego, a by to dzie czwarty, wprowadzili Go o godzinie dzie-
witej do paacu Kajfasza. I rzekli do Annasz i Kajfasz: Powiedz nam, z jakiego
powodu ukrade nam Prawo i sprzedae [ksigi] nauk wygaszanych przez Mojesza
i Prorokw? Na to Jezus nic nie odpowiedzia. Znowu, po raz drugi, w obecnoci
tumu, rzekli do: T wityni zbudowa Salomon w cigu czterdziestu szeciu lat,
dlaczego ty chcesz j zburzy w jednej chwili? A Jezus na to nic nie odpowiedzia 65.
A wite miejsce synagogi zostao obrabowane przez zodzieja.
2. Gdy mia si ku kocowi wieczr dnia czwartego, cay lud szuka crki Kajfa-
sza, aby j wrzuci do ognia z powodu zaginicia Prawa; nie mogli bowiem sprawo-
wa Paschy. Ona za rzeka do nich: Zaczekajcie, dzieci, gdy zabijemy tego Jezusa,
wtedy i Prawo si znajdzie i czcigodny dzie wity bdzie wicony wedug Prawa.
A Annasz i Kajfasz dali Judaszowi po kryjomu duo pienidzy mwic: Powiedz

jak ten kogut umar tak i ja mam umrze [...] Ale teraz ten kogut zmartwychwstanie". 3. Wtedy Jezus dotk-
n koguta i rzek do niego: "Ja tobie mwi, o kogucie, ty bdziesz y, jak ye uprzednio, skrzyda ci
odrosn i i polecisz, aby zwiastowa dzie, w ktrym Ja zostan wydany". I kogut skoczy z pmiska i
wyrwa si. Jezus rzek do Macieja: "Oto ptak, ktrego zarne trzy godziny temu, zmartwychwsta ywy.
I ja zostan ukrzyowany a moja krew stanie si zbawieniem dla narodw .... [lakuna]. Por. EAC 1, 307n.,
tam objanienia. Istnieje etiopska Ksiga koguta, wyd. M.Chaine, Revue smitique d'pigraphie et d'histoire
ancienne 1905, 276-281; R. COWLEY, JournRoyAsiatSoc 1(1985) 16-22.
62
T. M. Starowieyski, ANT 1/2,741-743.
63
Por. EwNk 5,1.
64
Por. Mt 26,61, par.; J 2,19.
65
Por. Mt 26,59-62, par.; J 2,20.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 79

teraz, jak to nam uprzednio obiecae: 'Wiem, e Prawo zostao ukradzione przez
Jezusa', aby wina nie spada na t niewinn dziewczyn. Judasz zgodziwszy si na to
powiedzia do nich: Byleby tylko lud si nie dowiedzia, e to wy mnie pouczylicie,
jak mam postpowa przeciw Jezusowi! Lecz [teraz] uwolnijcie Jezusa, a ja prze-
konam lud, e tak si sprawy maj. I oni podstpnie uwolnili Jezusa.
3. A gdy dniao, dnia pitego, Judasz wszed do wityni i rzek do caego ludu:
Co mi dacie, gdy wam wydam tego niszczyciela Prawa i zodzieja Prorokw?
Rzekli do ydzi: Jeli nam go wydasz, damy ci trzydzieci srebrnych monet 66.
Lud za nie wiedzia, e Judasz mwi o Jezusie; liczni bowiem [spord nich]
wyznawali, e on jest Synem Boym. I Judasz wzi trzydzieci monet srebrnych.
4. I wyszed o godzinie czwartej, znalaz Jezusa o pitej, podczas gdy przechadza
si po ulicy. Poniewa zapad ju zmierzch, rzek Judasz do ydw: "Przylijcie mi do
pomocy onierzy z mieczami i kijami, a ja wam go wydam. Dali mu wic pachokw,
aby go uj 67. W drodze rzek do nich Judasz: Ten, ktrego pocauj, to on, chwytajcie
go, poniewa on ukrad Prawo i Prorokw 68. Przystpiwszy do Jezusa ucaowa Go
mwic: Witaj rabbi! 69 a by to wieczr dnia pitego. I pochwyciwszy Go wydali
Go Kajfaszowi i kapanom 70, a Judasz mwi: Oto jest ten, ktry ukrad Prawo i
Prorokw. Poddali go wic ydzi niesprawiedliwemu badaniu mwic: Czemu to
uczyni? A on nic nie odpowiedzia. A Nikodem i ja, Jzef, widzc ten trybuna
zarazy, odeszlimy od nich nie chcc zgin przez udzia w tej naradzie bezbonych 71.

e. Judasz wedug etiopskiego Mczestwa Piata72

4. Kiedy Barabasz usysza ich sowa, by z nimi zgodny, zwaszcza e usysza ich
sowa, e maj zagarn jego majtek. Albowiem by on ubogi, szczeglnie na skutek
pobytu w wizieniu, jednak miowa zoto i pienidz. By on bratem ony Judasza73.
Poniewa byli oni z usposobienia ludmi miujcymi zoto, ona Judasza przez wiele
dni naprzykrzaa si swemu mowi, mwic: "Pomw ze swoim Nauczycielem, aby
wybawi mojego brata z wizienia". Przez wiele dni Judasz mwi o nim Zbawicielo-
wi. Lecz Zbawiciel nie chcia [o tym] rozmawia, poniewa wiedzia, co miao si
wydarzy, zanim si to stao. Wwczas ona zrozumiaa, e nie chcia go uwolni, po-
niewa [Barabasz] by zodziejem. I myl je zwrcia si przeciwko Zbawicielowi, i
udaa si do on starszyzny miasta i kapanw, aby Go oskary, aeby oni Go ukrzy-
owali.

66
Por. Mt 26,14-16, par.
67
Por. Mt 26,47; Mk 14,43.
68
Por. Mt 26,48; Mk 14,14.
69
Por. Mt 26,49; Mk 14,45.
70
Por. Mt 26,57; Mk 14,53; k 22,54.
71
Por. Ps 1,1.
72
T. R. Zarzeczny, ANT 3/2, 715
73
O onie Judasza, por wyej.
80 KS. MAREK STAROWIEYSKI

f. Judasz wedug muzumaskiej Ewangelii Barnaby74

Rozdzia CCXV. [Ocalenie Jezusa od mki krzya - wzicie do nieba]
Gdy onierze i Judasz zbliyli si do miejsca, gdzie znajdowa si Jezus, on, po-
znawszy, e zblia si tum ludzi, dlatego z powodu lku, usun si do domu75. Jede-
nastu spao. Ale Bg widzc niebezpieczestwo, w ktrym si znalaz Jego suga,
nakaza Gabrielowi, Michaowi, Rafaowi i Urielowi, swoim sugom, aby wzili Jezu-
sa ze wiata. wici anieli przybyli wic, unieli Jezusa przez okno wychodzce na
poudnie. Odnieli go wic i umiecili w trzecim niebie, pord aniow i bogosa-
wionych Boga w wiecznoci76.
Rozdzia CCLVI. [Przemiana Judasza]
Judasz pierwszy wpad do pokoju, z ktrego Jezus zosta uniesiony i gdzie spao
jedenastu77. Wtedy Bg w sposb przedziwny sprawi, e Judasz sta si cakowicie
podobny do Jezusa tak w mowie jak i na twarzy tak, e nawet my mylelimy, e to
jest Jezus. A on [Judasz], obudziwszy nas, szuka gdzie jest mistrz. Na to my zdumieni
odpowiedzielimy mu: "Ty jeste panie, naszym mistrzem. Czy o nas zapomniae?".
A on rzek do nas ze miechem: "Jestecie szalenie, ja jestem przecie Judasz Iszka-
riota".
Gdy on to mwi weszli onierze i zaaresztowali Judasza78, bo by bardzo podob-
ny do Jezusa. My za ucieklimy usyszawszy sowa Judasza i widzc na zewntrz
tum onierzy. Jan, ktry spa owinity w przecierado obudzi si i zacz ucieka.
Poniewa jeden z onierzy chwyci go za przecierado, zostawi je i uciek nagi79, bo
Bg wysucha modlitwy Jezusa i ocali jedenastu od zego80.
Rozdzia CCXVII. [Mka i mier Judasza]81
onierze za wzili Judasza, zwizali go i wymiewali si z niego, poniewa on
prawdziwie przeczy, e nie jest Jezusem. onierze jednak natrzsali si z niego i
mwili: "Nie bj si, Panie, bo przyszlimy uczyni ci krlem ydowskim, a zwiza-

74
Tekst Ewangelii Barnaby jest zachowany w j. starowoskim. ANT 1/1, 255-261.
75
Sprzeczno z Ewangeli: Jezusa ujto w ogrodzie, por. Mt 26,47nn. par.
76
Por. Koran 14,158. Jednym z stwierdze Islamu jest, e Jezus nie umar na krzyu, ale umar za
niego Judasz. EwBarn usuwa Jezusa ju na pocztku opisu mki. Podobny motyw, ale o nieco innej
treci w ZapB 1,6: Bartomiej widzi, jak Jezus znika z krzya, aby zej do otchani.
77
Por. Mt 20,40.43.
78
Por. Mt 26,50.
79
Por. Mk 14,51n.
80
Por. Mt 6,13.
81
Temat zastpstwa Jezusa przez Judasza znajdujemy w Koranie (4,157n., s.121n.): "'Zabilimy
Mesjasza, Jezusa, syna Maryi, posaca Boga' - podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzyo-
wali, tylko im si tak zdawao; i, zaprawd, ci, ktrzy rni si w tej sprawie, s z pewnoci w zwt-
pieniu; oni nie maj o tym adnej wiedzy; id tylko za przypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnoci.
Przeciwnie! Wynis Go dobry Bg do siebie!"
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 81

limy ciebie, bo wiemy, e nie chcesz przyj wadzy krlewskiej". Judasz im odpo-
wiedzia: "Czy stracilicie rozum? Przyszlicie z broni i latarniami jak na otra82, by
schwyta Jezusa Nazareskiego, a zwizalicie mnie, by uczyni krlem mnie, ktry
was tu przyprowadziem". Wtedy onierze stracili cierpliwo i zaczli oddawa
Judaszowi wet za wet bijc go, kopic i zaprowadzili go sia do Jerozolimy83.
Za Jan i Piotr szli z daleka za onierzami84. Oni powiedzieli to mnie, ktry to pi-
sz, e widzieli przesuchanie Jezusa przez kapana, rad i faryzeuszw, ktrzy si
zgromadzili, aby wyda na mier Jezusa. Judasz za opowiada takie gupstwa, e
wszyscy si z niego wymiewali, bo wierzyli, e on jest rzeczywicie Jezusem i e
udaje szalonego, aby si uratowa od mierci. Uczeni naoyli mu przepask ma oczy
i mwili do niego wymiewajc si: "Jezusie, proroku Nazareczykw - tak bowiem
nazywali tych, ktrzy wierzyli w Jezusa - powiedz nam, kto ci uderzy?". I dawali
mu policzki i pluli mu w twarz85.
Rankiem zebrao si wielkie zgromadzenie uczonych, starszych i ludu86. Kapani i
faryzeusze szukali faszywych wiadkw przeciw Judaszowi87, wierzc, e jest to
Jezus, ale nie mogli znale tego, czego szukali. Co mwi: kapani wierzyli, e Ju-
dasz by Jezusem, . Ale rwnie wszyscy uczniowie - a nawet ten, ktry to pisze - w
to uwierzyli. Biedna Dziewica, matka Jezusa, take w to uwierzya , a take jego
krewni i przyjaciele, i nie da si opisa cierpienia ich wszystkich. Na Boga ywego,
ten, ktry to pisze zapomnia, e Jezus powiedzia, e zostanie uniesiony ze wiata, e
bdzie cierpia w innej osobie, e umrze na kocu wiata. Tak wic poszed on pod
krzy wraz z matk Jezusa i z Janem.
Najwyszy kapan kaza przyprowadzi zwizanego Judasza i wypytywa go o jego
uczniw i jego nauk88. Judasz jednak jakoby wyszed z siebie o nic nie odpowiada na
temat89. I dlatego najwyszy kapan zaprzysig go na Boga ywego Izraela. aby mu
powiedzia prawd. Judasz odpowiedzia: "Ja ju wam powiedziaem, e jestem Juda-
szem Iszkariot, ktry wam obieca wyda Jezusa w wasze rce, a wy, nie wiem jakimi
sztuczkami, wyszlicie sami z siebie i chcecie mi wytumaczy, e ja jestem Jezusem".
Kapan odpowiedzia: "Pody zwodzicielu, twoj nauk i twoimi faszywymi cudami
oszukae cay Izrael od Galilei a do Jerozolimy, a teraz sdzisz, e unikniesz nale-
nej kary udajc, e jeste szalony? Na Boga ywego, nie unikniesz!"
Powiedziawszy to kaza swoim sugom, aby go policzkowali, kopali90, by powr-
ci do zmysw, i dlatego sudzy kapana dokonywali niewiarogodnych czynw i sta-

82
Por. Mt 26,55, par.
83
Por. J 18,13;Mt 26,57, par.
84
Por. J 18,15; Mt 26,58, par.
85
Por. Mk 14,65, par.; Mt 26,67n., par.
86
Por. k 22,66, par.
87
Por. Mt 26,59n.
88
Por. J 18,19.
89
Por. Mt 23,63; Mk 14,61.
90
Por. Mt 26,67n.
82 KS. MAREK STAROWIEYSKI

rali si pokaza coraz nowe rzeczy, by zadowoli zgromadzenie. Ubrali go jak gladia-
tora91, zncali si nad nim bijc go i kopic tak, e zrobioby to nawet przyjemno
Kananejczykom, gdyby to mogli zobaczy. Ale kapani, faryzeusze i starsi ludu mieli
serca twarde wzgldem Jezusa i znajdowali przyjemno w tym, e tak traktowano
Judasza wierzc, e jest to prawdziwie Jezus.
Potem zaprowadzili go zwizanego do namiestnika92. Ten za tajemnie czci Jezu-
sa. On za, wierzc e Judasz jest prawdziwie Jezusem, kaza mu wej do swojego
pokoju i zapyta go, dlaczego kapani i lud wydali go w jego rce. Judasz odpowie-
dzia: "Jeli tobie powiem prawd, to mi nie uwierzysz, bo ty jeste oszukany podob-
nie jak i kapani i faryzeusze". Sdzc, e on chce mwi prawd, namiestnik odpo-
wiedzia: "Czy ty nie wiesz, e ja nie jestem ydem? I e to kapani i i starsi ludu
wydali mnie w twoje rce?93 Powiedz mi wic prawd, abym ja uczyni to, co jest
suszne, bo w mojej mocy ley uwolni ci lub wyda na mier"94. Judasz odpowie-
dzia: "Panie, wierz mi, e jeli mnie wydasz na mier, popenisz wielki grzech, bo
wydasz niewinnego. Ja bowiem jestem Judasz Iszkariota, a nie Jezus, ktry jest ma-
giem i tak mnie przemieni swoimi magicznymi sztuczkami.
Gdy to namiestnik usysza, zdziwi si wielce i szuka, jakby go uwolni. Wyszed
wic na zewntrz i rzek umiechajc si: "Pomidzy dwoma sprawami jest jedna,
przez ktr on nie zasuguje na mier, ale raczej na wspczucie. On bowiem mwi -
rzecze namiestnik - e on nie jest Jezusem ale jakim Judaszem, ktry przyprowadzi
onierzy, by pojmali Jezusa. On dalej twierdzi, e Jezus z Galilei go tak przemieni
swoimi sztuczkami magicznymi. Jeli wic taka byaby prawda, to byoby cikim
grzechem zabi go, bo on jest niewinny. Ale jeli on jest Jezusem i zaprzecza temu, to
pewnie straci rozum i byoby take rzecz bezbon zamordowa szalonego". Na to
kapani, starsi ludu i uczeni oraz faryzeusze haasujc woali: "To jest Jezus Nazare-
ski, ktrego znamy! Jeli on nie byby zoczyc, nie wydalibymy go w twoje rce.
On nie jest szalony, ale raczej sprytny i takimi sztuczkami pragnie wymkn si z rk.
Ale powstanie, ktre wywoaby uciekszy, byoby jeszcze gorsze od pierwszego!"
Aby uwolni si od tej sprawy Piat - bo tak nazywa si namiestnik - rzek : "On jest
Galilejczykiem. Ot Herod jest krlem Galilei i nie do mnie naley osdza t spra-
w. Zaprowadcie wic go do Heroda!"
Zaprowadzili wic Judasza do Heroda95, ktry od dawna pragn, by Jezus wszed
do Jego domu, ale Jezus nie chcia tam pj, bo Herod by poganinem i czci faszy-
we i kamliwe bstwa i y tak, jak yj nieczyci poganie. U siebie Herod przesu-
chiwa wic Jezusa na rne tematy na co on odpowiada od rzeczy przeczc, e jest
Jezusem. Wtedy Herod wymia go, on i cay jego dwr, kaza ubra go na biao, jak
ubiera si szalecw i odesa go do Piata, mwic mu: "Nie bd niesprawiedliwy
wzgldem ludu Izraelskiego". Herod za napisa to, poniewa kapani, uczeni i fary-

91
Por. Mt 27,28n.
92
Por. Mt 27,2.
93
Por. J 18,35.
94
Por. J 19,10.
95
Por. k 23,4-12.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 83

zeusze dali mu du sum pienidzy. Gdy namiestnik dowiedzia si o tym od pewne-

go sugi Heroda, sam chcia udawa, e chce uwolni Judasza, aby take i on mg
zarobi pienidzy. Kaza go wic ubiczowa96 przez swoje sugi opacane przez uczo-
nych, aby go zabi biczowaniem.
Ale Bg powzi plan, ktry mg by zrealizowany i zarezerwowa dla Judasza
mier na krzyu, aby otrzyma t straszn kar, jako e sprzeda innych. Nie pozwoli
wic, by Judasz umar pod biczami, chocia onierze tak go zbili, e cae jego ciao
spywao krwi. Dla artu ubrali go w stare szary purpurowe mwic: "Wypada
odzia nowego krla i ukoronowa go". Wzili wic ciernie i uczynili koron podob-
n do zotej wysadzanej kosztownymi kamieniami, jak nosz na gowie krlowie.
Woyli t koron na gow Judasza, dali mu w rk trzcin jakoby bero i posadzili
go na wysokim miejscu. onierze przychodzili do niego, kaniali si mu kpic z nie-
go, witali go sowami: "Krl ydw!"97 i wycigali rce, aby otrzyma dary, jakie
zwykli dawa nowi krlowie. A poniewa niczego nie otrzymywali, uderzali Jezusa,
mwic: "Jak ci ukoronowano, szalony krlu, jeli nie chcesz opaca ani onierzy
ani twoich sug?" Kapani, uczeni i faryzeusze widzc, e Jezus nie umar w czasie
biczowania a bojc si, by Piat nie wypuci go wolnego, dali pienidze namiestni-
kowi. Gdy za on je otrzyma. przekaza Jezusa pisarzom i faryzeuszom jako winnego
mierci98. Razem z nim skazano dwch otrw na mier krzyow99.
Zaprowadzili go wic na Gr Kalwari100, gdzie zwyko si wiesza zoczycw.
Tam powieszono go nagiego dla wikszego pomiewiska. Judasz za tylko krzycza:
"Boe, dlaczego mnie opucie101, zoczyca uciek a ja zostaem niesusznie skazany
na mier". Mwi prawd: jego gos, jego twarz i caa osoba tak bardzo przypomina-
y Jezusa, i jego uczniowie i wierzcy w niego uwaali, e naprawd i cakowicie jest
to Jezus. Niektrzy wic odeszli on nauki Jezusa wierzc, e by on faszywym proro-
kiem, i dokonywa swych cudw dziki magii, jako e Jezus powiedzia, e umrze
dopiero, kiedy bdzie si zblia koniec wiata i e wtedy zostanie wzity ze wiata.
Ale ci, ktrzy twardo stali przy jego nauce byli do tego stopnia obolali, e nawet
nie przypominali sobie tego, co on im powiedzia. I dlatego te z matk Jezusa udali
si na Gr Kalwari102. Oni wic nie tylko byli obecni paczc, przy mierci Judasza,
ale przez Nikodema i Jzefa z Arymatei prosili namiestnika o ciao Judasza, aby go
pochowa. Zdjli go wic z krzya a przy tym tak pakali, e nikt sobie tego nie mg
wyobrazi, i pochowali go w nowym grobie Jzefa, oboywszy go stu funtami cen-
nych pachnide103.

96
Por. J 19,21.
97
Por. Mt 27,28n., par.
98
Por. J 19,16.
99
Por. J 19,18.
100
Por. J 19,17; Mt 27,33, par.
101
Por. Mt 27,46; Mt 27,55n., par.
102
Por. J 19,25; Mt 27,55n., par.
103
Por. J 18,38-42; Mt 27,56-61 par.
84 KS. MAREK STAROWIEYSKI

Rozdzia CCXVIII. ["Zmartwychwstanie"]

Wszyscy powrcili do domw. Ten za ktry to pisze, uda si do Nazaretu z Ja-
nem i jego bratem, Jakubem oraz z matk Jezusa. Ci za uczniowie, ktrzy nie lkali
si Pana, poszli i ukradli w nocy ciao Judasza i ukryli je i rozgaszali wiadomo, e
Jezus zmartwychwsta104. Tak wic powstao wielkie zamieszanie.

g. Judasz wedug koptyjskich Dziejw Andrzeja i Pawa (streszczenie)105

Aposto Pawe odwiedzi Amente (=wiat podziemia) i spotka Judasza, ktry mu
opowiedzia swoje dzieje. Wyrazi al za swoj zdrad i prosi Jezusa o przebaczenie.
Jezus wic wysa go na pustyni, by tam pokutowa i nakaza mu nikogo si nie lka
prcz Boga. Ale pojawi si ksi zniszczenia i grozi mu, e go poknie. Judasz prze-
razi si i odda mu hod, ale zrozpaczony chcia powrci i powtrnie prosi Jezusa o
przebaczenie, ale Jezus ju zosta zaprowadzony do pretorium. Postanowi si wic
powiesi si, aby mc Go spotka w Amente. Gdy jednak Jezus si tam pojawi i
wyprowadzi stamtd wszystkie dusze, pozostawi tak Judasza. Moce z Amente uday
si do szatana, by si mu wypaka z powodu tego, co si wydarzyo, to znaczy z
powodu wyprowadzenia dusz. Ale on im na to odpowiedzia: "W kocu my jestemy
silniejsi od Jezusa, bo On w musia nam zostawi przynajmniej jedn dusz!" Wtedy
Jezus nakaza Michaowi zabra take dusz Judasza aby zniweczy przechwaki
szatana. Ale powiedzia Judaszowi, e on zniszczy jego nadziej oddajc hod szata-
nowi. Zdrajc wic znowu odesano do pieka, gdzie ma on czeka a do chwili sdu
ostatecznego. Pawe opowiedzia jak widzia ulice Amene puste i wzi ze sob kawa-
ek pokruszonych wrt. Pozostay tam jednak niektre dusze ukarane: mordercy, cza-
rownicy i ci, co wyrzucaj swoje mae dzieci do wody.

5. Losy Judasza po mierci

a. Wedug koptyjskiej Ksigi zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez
Bartomieja106
6,3. Jezus zstpi [do Amente]107 i go rozpdzi i sku acuchami diaba, odkupi
Adama i jego dzieci. Zbawi czowieka. Ulitowa si nad swoim obrazem108. Uwolni
cae stworzenie i cay wiat. Uzdrowi swego syna, ktrego uderzy wrg. Wprowa-
dzi zbkane owieczki do swojej owczarni, On, pasterz109 wity i godny zaufania i
zaprowadzi Adama do swego pocztku. Odpuci im grzechy. W pokoju! Amen!

104
Por. Mt 28,13.
105
Streszczenie wg. Erbetta 536n.
106
Przekad z j. francuskiego. J.-D. KAESTLI, P. CHERIX, L'vangile de Barthlemy d'aprs deux
crits apocryphes, Turnhout 1993, Apocryphes 1, 190-192.
107
Personifikacja Pieka
108
Adam zosta stworzony na obraz Boga, por. Rdz 1,27.
109
Obraz Jezusa jako pasterza, por. J 10,11nn.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 85

4. Wtedy Jezus zwrci si ku czowiekowi, ktry go zdradzi, to jest do Judasza

Iskarioty, i rzek do niego: "O Judaszu, jaki poytek osigne z tego, e Mnie wyda-
e [w rce] psw ydowskich?110 aden. Ja natomiast zniosem wszystkie cierpienia,
a wypeniem [wol] mojego Ojca i odkupiem mj obraz i [mj] byt uksztatowany,
ktry sam uformowaem. [Jeli za chodzi] o ciebie, [nieszczcie tobie], dwakro
nieszczcie!"
5. [Judasz wzi stron swego ojca, Diaba]. Zosta wyrzucony z ksigi ycia111, [a]
jego imi zostao wymazane z liczby witych112. Jego [tabliczka] zostaa zmiado-
na. Oliwa z jego [glinianego] naczynia zostaa wylana113. Jego odzienie114 zostao
podarte. Szatan sprawi, e [si przed nim pojawi] i wyszed potpiony115. Jego bi-
skupstwo [zostao mu odebrane]116. Jego korona zostaa zabrana117. Cudzoziemcy
wzili za jednym razem owoc jego cierpie118. Zosta obwinity przeklestwem, ja-
koby paszczem, a ono spyno jak woda119. Odzienie jego pychy zostao mu zabrane.
wiato jego lampy zgaso120. Jego dom zosta opuszczony121. Dni [jego ycia] zostay
skrcone122. Jego ycie doszo do kresu. Jego odpoczynek zosta oddalony. Spado na
niego cierpienie. wiato odeszo od niego i opucio go. Ciemno nasza na niego.
Robak otrzyma go w dziedzictwo i okry go zgnilizn123. Anioowie, ktrzy id za
Panem go obalili. Ucili mu jego jzyk. Wyrwali wiato z jego oczu. Wyrwali mu
wosy z jego gowy. Wyrwali mu jego usta.
6. Trzydzieci smokw - oto ich [imiona] por go. Pierwszy to Oddalenie [od Boga],
[drugi to] Ze Pragnienie, [trzeci to....], [czwarty to ....], pity - Pragnienie, [szsty - Brak]
Litoci, sidmy - Arogancja, smy - [Spory], [dziewity] - Oszczerstwo, dziesity ...,
jedenasty - Potwarz, dwunasty - Obuda, trzynasty - ...., czternasty ..., pitnasty - Nieza-
spokojenie, szesnasty Przeklestwo, siedemnasty - Gniew, osiemnasty - Spisek, dzie-
witnasty - Pogubienie si, dwudziesty - Jzyk Kamliwy, dwudziesty pierwszy -
Bezwstyd, dwudziesty drugi - Pogarda, dwudziesty trzeci - Kamstwo, dwudziesty
czwarty - Zasadzka, dwudziesty pity - Szalestwo, dwudziesty szsty - Niedbao,

110
Inna wersja: w rce arcykapanw.
111
Por. Ap 3,5. Niezrozumiae przejcie od pierwszej osoby do trzeciej osoby. Wiele ze okrele Ju-
dasza znajduj si w Dz 1,20.
112
Por. Ps 69,29.
113
Por. Mt 25,3n.
114
Por. Ap 3,4n.; 16,15.
115
Por. Ps 109,7.
116
Por. Ps 109,8 cytowany w Dz 1,20. Chodzi o urzd.
117
Por. Ap 3,11.
118
Por. Ps 109,11
119
Por. Ps 109,18.
120
Por. Mt 25,8.
121
Por. Ps 69,26 cytowany w Dz 1,20.
122
Por. Ps 109,8.
123
Por. Syr 19,3.
86 KS. MAREK STAROWIEYSKI

dwudziesty sidmy - Zarozumiao, dwudziesty smy - Podstp, dwudziesty dzie-

wity - Podliwo, trzydziesty - Odmowa Boga. Oto trzydzieci smokw, ktre
[bd] poeray Judasza [Iszkariot. Oto] trzydzieci [ww] .... ydzi.... ktre go
doprowadzi do ww... po nim ... rzucony w ciemnoci zewntrzne124. [Nikt] nie
bdzie o nim pamita. Nikt go nie odwiedzi. Zaniknie wspomnienie o nim po wszyst-
kie czasy.
7. Oto przeklestwa, ktre Zbawiciel wygosi wtedy, gdy znajdowa si w Amente...
7. 4. [I nikt tam si nie znajdowa] jak owe trzy [gosy, ktre krzyczay ze strachu],
z lku i z cierpienia i z utrapienia w tym miejscy [zgrzytania] zbw, w miejscy
[wzdycha, strachu] i robaka, ktry nigdy nie pi125. Nieszczcie im! Nieszczliwi,
biedni wobec Boga. To s owi trzej, ktrzy zostali wykreleni z ksigi ycia, ktrzy
zostali wymazani z archiww witych i z wiedzy o zbawieniu. S to Judasz, Kain i
Herod126. Oni znajduj si w tym miejscu w ksztacie bytu trzygowego i obdarzonego
rogami [?]. Wobec braku miosierdzia, ktry im ciy, nie istnieje wspomnienie o
nich. Judasz wyda Pana rzeczy niebiaskich i ziemskich, Herod spoliczkowa Jezu-
sa127. Kain powsta na swego brata i zabi go.

b. Wedug aciskiej eglugi w. Brendana Opata (IX w.) 128

25. Gdy wity Brendan pyn przez siedem dni na poudnie, ukazaa im si na
morzu jaka sylwetka przypominajca czowieka siedzcego na skale, a przed nim
tkanina dugoci mniej wicej paszcza onierskiego, zwisajca midzy dwoma ela-
znymi widekami. Poruszay ni fale w taki sposb, jak zwykle poruszaj statkiem w
czasie sztormu. Jedni z braci mwili, e jest to ptak, drudzy uwaali za statek. M
Boe usyszawszy t ich wymian zda, rzek: "Nie sprzeczajcie si. Zwrcie statek
w kierunku tego miejsca".
Kiedy m Boy zbliy si w tym kierunku, fale stany jakby skrzepnite. Zna-
leli czowieka siedzcego na skale, kudatego i brzydkiego, a fale z wszystkich stron
przypyway do niego i biy w niego a po czubek gowy. Podczas odpywu ukazaa
si naga skaa, na ktrej siedzia w nieszcznik. Ptno za, ktre wisiao przed nim
wiatr czasem unosi od niego, czasem uderza nim po oczach i twarzy. wity Bren-
dan zacz go wypytywa, kim jest, za jak win zosta tu zesany, albo jakiego dopu-
ci si czynu, e tak wielk kar ponosi. Odpowiedzia mu:
"Jam jest nieszczsny Judasz i kupiec najgorszy. Nie za mj czyn, lecz ze wzgldu
na niewypowiedziane miosierdzie Jezusa Chrystusa otrzymaem to miejsce. Nie po-
czytuje mi si go za miejsce kary, lecz jest to askawo Odkupiciela na uroczysto
Zmartwychwstania Paskiego". By bowiem wtedy dzie Paski129.

124
Por. Mt 8,12; 22,13; 25,30.
125
Por. Ez 66,24.
126
U Dantego, Inf. 34, w ostatnim krgu pieka wystpuje te trjka: Judasz, Brutus i Kasjusz.
127
Motyw nieznany z Ewangelii, by moe nawizanie do Mt 26,67n.
128
egluga witego Brendana opata, t. I. Lewandowski, oprac. Jerzy Strzelczyk, Pozna 1992, 149-153.
129
Chodzi tu nie o Wielkanoc ale o niedziel, ktra jest pamitka Zmartwychwstania.
TEKSTY DO POZNANIA LEGENDY JUDASZA 87

"Wydaje mi si, gdy tutaj siedz, jakbym przebywa w raju rozkoszy, gdy myl z
obaw o mkach jakie mnie czekaj tego wieczora. Albowiem pon jak masa oowiu
roztopiona w naczyniu dzie i noc wewntrz gry, ktr widzielicie. Tam przebywa
Lewiatan130 ze swymi towarzyszami. Byem tam, gdy poera on waszego brata, a
pieko byo radosne do tego stopnia, e wyrzucao na zewntrz ogromne pomienie;
tak zawsze czyni, ilekro pochania bezbone dusze. Ja za tutaj w kad niedziel
mam miejsce ochody od wieczora do wieczora, ponadto na Boe Narodzenie a do
Objawienia Paskiego, od Wielkanocy do Zielonych wit oraz wita Oczyszczenia
Boej Rodzicielki oraz Wniebowzicia131 i potem cierpi mki w piekielnych czelu-
ciach razem z Herodem, Piatem, Annaszem i Kajfaszem. Przeto zaklinam was na
Zbawiciela wiata, abycie raczyli wstawi si za mn do Pana Jezusa Chrystusa,
abym mg tu pozosta a do jutrzejszego wschodu soca, aby nie drczyy mnie
demony podczas waszego pobytu i nie odprowadziy mnie do zego dziedzictwa, jakie
zgotowaem sobie niegodn zapat". Powiedzia wity Brendan: "Niech si stanie
wola Paska. Tej nocy nie bd drczy ci demony a do rana".
Znw zapyta go m Boy mwic: "Co ma znaczy to ptno?" Ten odpowie-
dzia mu: "To ptno podarowaem pewnemu trdowatemu, gdy byem szafarzem u
Pana. Lecz nie byo moje to, co daem. Naleao ono bowiem do Pana i Jego braci.
Dlatego nie mmm od niego adnej ochody, lecz raczej przeszkod [w jej uzyskaniu].
elazne widy, na ktrych wisi ptno, daem kapanowi wityni, aby podtrzymyway
naczynia. Gaz, na ktrym siedz rzuciem do dziury w drodze publicznej pod nogi
przechodzcych, zanim jeszcze zostaem uczniem Pana".
Gdy wieczorn por cie okry morze, oto niezmierzone chmary demonw obsia-
dy wokoo powierzchni morza, woajc i mwic: "Odejd od nas, mu Boy, gdy
nie moemy przystpi do naszego towarzysza, zanim ty nie odejdziesz; nie mamy za
odwagi spojrze w twarz naszego ksicia, dopki nie oddamy mu jego przyjaciela. Ty
za odebrae nam nasz ksek. Nie bro go podczas tej nocy". Odpowiedzia im m
Boy: "Nie ja broni, ale Pan Jezus Chrystus pozwoli mu tej nocy pozosta tu a do
rana". Mwi do niego demony: "Dlaczego wzywasz imienia Pana w zwizku z nim,
kiedy on sam jest zdrajc Pana? Odpowiedzia im m Boy: "Rozkazuj wam w imi
Pana naszego Jezusa Chrystusa, abycie nie czynili mu adnej krzywdy a do rana".
Po upywie tej nocy wczesnym rankiem m Boy zacz wyrusza w drog. A oto
niezliczona chmara demonw obsiada bezdenn gbi, wydajc zowieszcze gosy
mwic: "O mu Boy, przeklty twj przyjazd i twj odjazd, poniewa wadca nasz
tej nocy wychosta nas w najokrutniejszy sposb za to, e nie postawilimy przed nim
tego przekltego jeca" Odrzek na to m Boy: "Wasze przeklestwo nas nie dosi-
ga, ale was samych. Komu zorzeczycie, ten jest bogosawiony, a kogo bogosawicie,
ten wanie jest przeklty". Odpowiedziay mu demony: "Podwjn kar poniesie w
cigu nastpnych szeciu dni nieszczsny Judasz, poniewa ty go bronie podczas tej
minionej nocy". Od powiedzia im czcigodny ojciec: "Nie macie tej mocy, ani wy, ani

130
Imi biblijnego potwora (np. Ps 74,13n., Hi 3,18, itd.) na ksztat moka.
131
Motyw czsty w literaturze redniowiecznej, wystpujcy rwnie w apokryficznych apokalip-
sach, i od IV w. w literaturze patrystycznej. To czasowe zwolnienie od kar nastpuje w rne dni i bywa
skracane lub przeduone. O tym problemie por. ANT 3, 273.
88 KS. MAREK STAROWIEYSKI

wasz wadca, lecz moc Boa si stanie". I znowu dorzuci: "W imi Pana naszego Je-
zusa Chrystusa rozkazuj wam i waszemu wadcy, abycie nie zadawali mu wicej
cierpienia, ni dotychczas". Odpowiedziay mu: "Czy ty jeste panem wszystkich,
ebymy twoim sowom byli posuszni? Rzek im na to m Boy: "Jestem Jego sug
i cokolwiek rozkazuj w imi Jego, od Niego mam upowanienie, On mi to zleci".
I tak towarzyszyy mu dopty, dopki nie stracili z oczu Judasza. Powrciy ww-
czas demony i nieszczliw dusz uniosy midzy sob z wielkim pdem i wyciem.

LES TEXTES CONCERNANTS LA LGENDE DE JUDAS

Rsum

Lauteur prsente la figure de Judas selon les donnes des Apocryphes du Nouveau
Testament et des lgendes du Moyen ge. Dans lappendice est donne la traduction
polonaise des textes suivants : La lgende Dore de Jacques de Voragine, de
lvangile arabe de la naissance, de St Irne, des fragments coptes de lvangile de
Judas, du livre de la rsurrection de Jsus Christ par Barthlemy (copte), de lHistoria
trium Regnum de Jean de Hildeshein, de lvangile de Nicodme, de la narration de
Joseph dArimaths, du Martyre de Pilate (thiopien), de lvangile de Barnab, des
Actes dAndre et de Paul (copte), de la Navigation de St Brendan.