I

Ka disa emra njerzish t mdhenj q shoqrohen prgjithmon me iden e kombit ose t shtetit t tyre. Nuk
mund t mendojm, pr shembull, Maqedonin e dikurshme pa na u kujtuar njhersh edhe Aleksandri i
Madh, as Romn e vjetr, pa Jul Qesarin, as Shqiprin ton, pa Sknderben.

Pr t kuptuar shkakun e ktij shoqrimi idesh, duhet t dim m par se 'sht kombi, ose shteti. Q t dy
jan nj bashksi kulturo-gjuhsore, sidomos kombi, dhe politiko-ekonomike, sidomos shteti, ku individt
qndrojn t lidhur me ndjenja e me interesa si n nj familje t madhe. Sa m'i fuqishm t jet shteti, sa m'i
lart t jet kombi nga kultura dhe traditat historike, aq m'e fort sht edhe ndjenja q i lidh individt me t.
Kshtu q, komb, shtet a fardo grupi qoft, bhen si nj qenie ideale; dhe emri i atij njeriu q, n nj
periudh t historis a n disa rrethana t veanta, i ka dhn ksaj qenieje faqjen m t lart, mbetet i
lidhur me t n kujtimin e popujvet.

Kur flasim pr Shqiprin, e mendojm si nj njsi t bashkuar, sipas ndjenjavet kombtare t sotshme, dhe
na plqen t'a prfytyrojm n formn m t mir, n faqjen m t lart t saj. Por, q nga Mesjeta e thu
(domethn qkur Shqipria quhet Shqipri), n'asnj ast tjetr historik nuk ka treguar kombi yn aq forc t
bashkuar drejt nj qllimi t vetm - dhe q hyri si faktor n historin e prgjithshme t'Evrops - sa n kohn
e Sknderbeut.

Studionjsit e psikologjis dhe t sociologjis e din se sa e fort sht ndjenja e grupit tek njeriu, n fundet
e errta t pavetdijs. Njeriu sht nj qenie e gjall q ka nevoj shpirtrore t'a ndiej vehten pjestar i nj
grupi, domethn i lidhur brendsisht me t tjer njerz q ndiejn e mendojn pak a shum si ai, q kan t
njejtn gjuh, t njejtn kultur, t njjtat zakone, t njjtat interesa. Ndarja e njerzve n grupe t ndryshm
- fis e krahin, fe e kultur, komb e shtet, parti e klas etj. - e ka bazn n kt ndjenj instinktive, dhe jo
vetm n nevojn ekonomike si mendojn marksistt. N koht tona, megjithse ndrhyrja e shum
faktorve kulturor, teknologjik dhe ekonomik i ka dhn t tjera drejtime ndarjes ose bashkimit t
njerzve n grupe, ndjenja kombtare mbetet akoma si nj nga m t fortat.

Pr ne Shqiptart, figura e Sknderbeut zmadhohet ose zvoglohet sipas vlefts q i japim kombit dhe
ndjenjs kombtare. Ka qn nj koh - dhe mjaft e gjat - kur emri i Sknderbeut ishte harruar pothuajse
fare n Shqiprin e sotshme. Shkaku ishte se njerzit u grupuan rreth ndjenjs fetare ose krahinore - e
njihnin vehten t Krishter ose Mysliman, Geg ose Tosk, Dukagjinas a Kurveleshas - dhe jo bij t nj
kombi n kuptimin e sotshm t fjals. Gjat asaj kohe, kujtimi i Sknderbeut jetonte tek Shqiptart e Italis,
pikrisht sepse ata kishin mbetur me gjuhn, me ritin fetar dhe traditat e tyre si nj grup kombtar m vehte,
i veuar nga popullsia italiane q i rrethonte.

Kur ideja kombtare rilindi pr ne Shqiptart n shekullin XIX, dolli menjher edhe figura e Sknderbeut
si ati i kombit, si shprehja m'e lart e sedrs kombtare dhe e vlefts son trimrore. T Krishter e
Mysliman, Geg e Tosk e njohn si hero kombtar. M n fund u shtrnguan t'a njohin edhe komunistt,
megjithse n fillim kta u treguan kundr do vlefte kombtare, me qllim q t'a gruponin popullin - e
sidomos brezin e ri - rreth ndjenjs s proletariatit botror. Mirpo eksperienca ua provoi se kta vet
paskshin qn m t ngushtt nga mendja n tr kampin e komunizmit ndrkombtar. E pan se
komunizmi titoist nuk ishte vese nj jugosllavizm dhe desh t'i glltitte si i till. Provuan gjithashtu se edhe
komunizmi rus nuk ishte vese rusizm dhe desh t'iu rripte lkurn pr interesat e veta. Nqoftse nuk jan
prapa bots, duhet t'a kuptojn se edhe konflikti kino-rus ka nj shkak kombtar ose gjeopolitik, dhe jo
ideologjik si duan t'a trumbetojn ata. Prpara realitetit t sotshm q po e shohin edhe t verbtit,
ideologjia marksiste-leniniste, si dogm, e ka humbur prmbajtjen e saj. Agjentt e regjimit t Tirans, kur
flasin tani me ndonj Shqiptar t jashtm, i thon n mirbesim: "krkon t na prpij sllavizmi." Sikur t'ua
thoshte tjetrkush kt fjal, njzet ose dhjet vjet m par, e dnonin me plumb.

T vn n kt gjendje dhe t veuar nga bota (mbasi Kina sht tepr larg), komunistt jan kthyer n
demagogjin kombtare. Prandaj figura e Sknderbeut, edhe pr ata, duhet t zr vendin qendror t
historis s Shqipris. Pr t'u treguar m t'afrt me ndjenjn kombtare t masavet, e kan shpallur vit
jubilar pesqindvjetorin e vdekjes s Sknderbeut.

Prse gjith ky mim pr Sknderben? Sikur t'a shikonim punn nga ana praktike, nga ana e mirqenies (si
do t thoshnim sot), ai nuk iu solli ndonj t mir Shqiptarvet t kohs s tij: burrat m t fort u vran, nj
pjes e madhe e popullsis u shua, nj pjes tjetr po aq e madhe u mrgua n dhe t huaj, qytetet u
rrafshuan, fusha e fshatra u zbrazn, i tr vendi u shkretua me zjarr e me hekur. A do t kishte mundur
Sknderbeu t bnte nj tjetr politik me Turkun, politik vasali, dhe njkohsisht t siguronte mbajtjen e
kombit shqiptar si nj grup ethnik t bashkuar? Ashtu si deshn t bnin mbretrit e Serbis, pasi u
mundn, dhe si bn Grekt e Fanarit pas rnies s Kostandinopojs?

Nuk na besohet kjo hipotez. Sepse Shqiptart nuk kishin nj kultur si ishte helenizmi npr t cilin u
mbajt kombsia greke, as bashkim kombtar rreth nj dinastie mbretrore si e kishin Serbt. Kt bashkim
u mundua t'a bnte Sknderbeu nprmjet t lufts kundr Turkut. Gjer athere Shqipria kishte qn e
coptuar n nj feudalizm pa krye. As Thopiajt as Balshajt, q patn qn shtpit princore m t mdha,
nuk kishin mundur t'a bashkonin t gjith vendin. Prpara Sknderbeut si edhe n kohn e ktij, do feudal
shqiptar, i madh a i vogl, e mbante vehten si zot n krahinn e tij dhe bnte politikn q i plqente, me
Turkun, me Venetikun a me cilindo tjetr. Sknderbeu qndroi n krye t tyre vetm me ann e lufts:
ndryshe s'mund t'ishte mbajtur. Grekt dhe Serbt kishin arritur me koh n'ato dy njsime (unitete) pa t
cilat s'ka shtet as komb q t qndroj i bashkuar: njsim kulturor dhe njsim politik. Kombsia greke kishte
si bosht qendror kulturn helenike me Kishn Orthodokse dhe me kurorn mijvjeare t Bizantit.
Kombsia serbe kishte edhe ajo Kishn e saj me liturgjin sllavone dhe me nj kuror mbretrore prej tre
shekujsh. Pra popujt e ktyre dy kombeve, edhe pasi e humbn pavarsin politike, mbetn t lidhur me
shpirt e me ndjenj rreth boshtit fetaro-kulturor dhe tradits historike t tyre. Rreth ktij boshti e mbajtn
bashkimin si kombe.

Kurse Shqiptart nuk kishin as njsim politik as njsim kulturor, nqoftse me fjaln kultur nuk kuptojm
vetm gjuhn e folur dhe zakonet. Politikisht ishin t thrrmuar n krahina e principata, pa nj dinasti
qendrore. Nj far mbretrie shqiptare q pat krijuar mbreti i Napolit, Charles d'Anjou, m 1272, pat qn e
prkohshme dhe pa rrnj t brendshme. Nga ana fetaro-kulturore, Shqiptart nuk kishin jo vetm Kish e
liturgji n gjuhn e tyre por, me sa dim, as letrsi t shkruar. Nj popull q varet shpirtrisht nga qendra
kulturore t jashtme nuk mund t formoj kurr njsim kombtar n kuptimin e vrtet t fjals. Sikurse
nuk mund t formoj njsim shtetror ai popull q varet nga qendra politike t huaja. Kjo e shpjegon deri
diku se prse nj pjes e madhe e Shqiptarve u kthyen n mysliman.

Duke mos pasur pra as bosht politik as bosht fetaro-kulturor t tyren, Shqiptart s'kishin sesi t mbahshin si
njsi e bashkuar nprmjet kompromisesh me Portn e Lart, si bn Serbt dhe Grekt. Bashkimin politik
t Shqiptarvet n nj shtet t prqendruar u mundua t'a bnte Sknderbeu me grushtin e tij t fort. Dhe e
dim se sa e vshtir qe kjo pun dhe se sa kokarje i solli.

Tani vjen nj pyetje tjetr: mbasi lufta e Sknderbeut nuk i siguroi dot Shqipris nj t'ardhme t pavarur,
ose njsimin si komb, 'vleft kan pr ne trimrit e tij prpara gjith atyre humbjeve n njerz e n mjete,
prpara atij shkretimi q i solli vendit?

Prgjigjia e ksaj pyetjeje sht pak si e vshtir. E para, sepse varet nga shkalla e vleftavet morale q
njerzia ka pranuar gjer m sot si kriter gjykimi. E dyta, sepse nuk dim se 'prfundim do t kishte pasur
kombi shqiptar sikur t mos kish ndodhur qndresa e Sknderbeut. E treta, sepse ne e mendojm at luft
pasi sht br. Por kur ishte duke u br, kishte t tjera mendime, t tjera ndjenja, t tjera shpresa, sipas t
cilavet vepronin Sknderbeu dhe Shqiptart e asaj kohe. Mendohej e shpresohej, pr shembull, n nj
kryqzat t prgjithshme evropiane kundr Turkut, n shpartallimin e Perandoris Osmane prej grindjesh t
brendshme etj. Sidoqoft, pa qn nevoja t'a shikojm kt shtje nga disa an q i prkasin filozofis ose
t krkojm shkaqet subjektive q e shtyn Sknderben n'at luft, do t mundohemi t japim nj gjykim
vetm nga ana objektive e historis s Shqipris nse figura e Sknderbeut e meriton at vend q i kan
dhn gjer m sot Shqiptart.
Tham m sipr se Shqipria nuk kishte arritur n njsimin kombtar gjer n shekullin XV. do princ a
kryezot bnte politikn q i plqente, qoft me Turkun, qoft me t tjer shtete fqinj. Sikur t mos kishte
dal Sknderbeu, disa kryengritje do t kishin ngjar prap dhe do t'ishin shtypur, ashtu si qen shtypur ato
t Gjon Kastriotit, t Gjergj Aranitit dhe t kapedanve t tjer. Vendi do t kishte rn prap, si ra, nn
Turkun. Nuk do t'ishin vrar ndoshta aq burra, nuk do t'ishte shuar ndoshta aq popull, nuk do t'ishin br
ndoshta aq shprngulje, por nga ana tjetr nuk dim sesi do t kishte prfunduar kombsia shqiptare.

Sknderbeu i dha jo vetm nj frym heroike, po edhe nj karakter kombtar qndress shqiptare kundr
Turkut. Dhe tronditja qe aq e madhe, sa q kujtimi i lufts s tij vazhdoi pr disa koh si nj jehon
trimrore n malet e Shqipris dhe jetoi si nj epope legjendare tek Arbresht e Italis. Kur ideja
kombtare rilindi n shekullin XIX, u kuptua se Sknderbeu i kishte dhn nj baz historike Shqipris, i
kishte dhn nyjen e kreut ku mund t lidhej filli i saj pr n koht moderne. Ndryshe - edhe sikur t'a zm
se do t kishte pasur nj ndjenj shqiptare - historia e Shqipris do t paraqitej si nj legjend e thurur, pa
lidhje e pa krye, si nj prrall e venitur n mjegullirn e shekujve. Deri Evropa, me gjith shtrembrimet e
armiqve, nuk mundi t'ia mohoj historin e tij kombit shqiptar, mbasi qndresa e Sknderbeut kishte hyr n
historin e prbotshme.

Q Shqiptart, pa prjashtim, t'a ken njohur Sknderben pr hero kombtar, duket se ka disa arsye t thella
kombtare dhe historike. Kto arsye do t mundohemi t'i vm n dukje gjat ktij studimi.

II
Kur flasim pr komb, kuptojm nj grup njerzor q lidhet me gjuh, me kultur e zakone t prbashkta, po
edhe q lviz si nj trsi e organizuar n'ann politike e ushtarake dhe n jetn ekonomike e shoqrore. Ka
pasur shum kombe me gjuh e zakone, por q jan zhdukur nga skena e historis sepse nuk patn mundur
t formojn nj trsi t'organizuar politiko-ushtarake. Organizimi i tyre pat mbetur primitiv n radhn e nj
grumbulli fisesh. Po marrim si shembull vetm popujt e vjetr t'Evrops, Ilirt, Maqedont, Thrakt, Dakt,
Etruskt, Keltt etj., t cilt ishin kombe me gjuh e zakone por q u shkrin n Perandorin Romake, mbasi
vetm Roma qe e zonja t formonte nj struktur shtetrore n shkalln m t lart. N Ballkan, prve ne
pak Shqiptarve, mbetur nga Ilirt, u mbajt kombsia greke nprmjet t kulturs helenike, e cila ishte
eprore mbi latinen. Gjermanikt dhe Sllavt, q erdhn m pastaj, duket se kishin m tepr instinkt
organizimi, e prandaj i asimiluan ato popullsi t vjetra, t gjysm-romanizuara.

Kur themi q nj komb sht m'i lart nga tjetri, n radh t par kuptojm kulturn por edhe forcn, t cilat
n m t shumtn e rasteve shkojn bashk. Dhe forca s'sht tjetr vese organizimi, bashkrenditja e
fuqive t veanta nn nj drejtim t prgjithshm. Numri s'ka vleft kur nuk sht i organizuar. Anglia, pr
shembull, me disa dhjetra milion frym, sundonte nj perandori koloniale ku vetm Hindi kishte katrqind
e ca milion njerz. Dhe Holanda e vogl pat deri dje nj perandori fort t madhe n Lindjen e Largt.

Nuk sht vendi t'analizojm ktu se prse disa kombe organizohen dhe arrijn n nj struktur shoqrore t
lart, si arriti Roma e vjetr, kurse t tjer nuk dalin dot prtej kuptimit t fisit, t qytetit a t krahins. Si
faktor hyjn sigurisht gjeografia, kultura, rrethanat historike, e t gjitha kto ndrvaren dhe ndikojn njra-
tjetrn. Duam vetm t nnvizojm se Roma i shtroi popujt e tjer rreth e qark jo sepse kta ishin m pak
trima, por sepse s'patn arritur dot n'at shkall organizimi sa t'i bnin ball maqins shtetrore romake dhe
ushtris s disiplinuar t saj.

Ne flasim pr Mbretri t'Ilirvet si mund t kishte nj mbretri t Galvet e t tjera mbretri t'atij lloji. Por
kta popuj kishin mbetur t thrrmuar n nj numr fisesh me ca lidhje t flashkta midis tyre, ku shteti ishte
si nj far konfederate e lirt dhe mbreti si nj kryebajraktar, t cilin e dgjonin vetm kur kishin interes
ose kur ishte mjaft i fort sa t'iu imponohej kryetarve t fiseve. Ushtria e ktyre popujve ishte nj
grumbull i mbledhur n koh nevoje, i rreshtuar togje-togje sipas fisevet, i paaft pr t zbatuar nj plan t
prbashkt dhe m i paaft akoma pr nj qndres t gjat, t shumanshme. Nj fitim i vogl ia dehte
mendjen, nj humbje e parndsishme prhapte panik. Kishte aq kumandar sa 'kishte edhe kryetar fisesh.
N vshtirsit m t para, fillonin pshpritjet, mendimet e kundrta, hedhja e fajit njri tjetrit, intrigat,
shmangiet, prarjet, t cilat armiku i shfrytzonte m s miri ose edhe i mbillte vet sipas qejfit.

Kundrejt ktij grumbulli t paform, paraqitej shteti romak i prqendruar, me nj administrat t rregullt, me
nj politik t prcaktuar, q zbatohej nga nj qendr e vetme, me grusht t hekurt. Paraqitej ushtria
romake, nj nga m t disiplinuarat n bot, e drejtuar nga nj mendje, e kumanduar nga nj vullnet i vetm,
dhe q mbahej si nj mur ose lvizte si nj maqin shtypse, ku do kohort kishte vendin e saj dhe do t
zbatonte urdhrin q i jepej, ku do legjionar kish numrin e matrikullit dhe pr mosbindjen m t vogl
mund t'i priste liktori kokn. Kundrejt nj ushtrie t ktill, grumbulli i Ilirvet, i Galvet a i cilitdo popull
tjetr paraqitej si nj vandak shkarpash kundr nj shtylle t hekurt.

Nse shteti i Maqedonis u tregua ndryshe pr disa koh, kjo iu detyrua, prve gjeografis s vendit,
organizimit t ri ushtarak q bri Filipi II dhe q e prforcoi Aleksandri. Maqedonia shtrihej mbi tri fusha t
gjera, prshkuar prej luginash dhe rrethuar prej malesh gjith pyje. M'e madhja, e cila quhej Emathia,
prbnte pjesn qendrore t Maqedonis, ndrmjet lumenjvet Vardar dhe Vistrica. Pastaj, nga juga, zgjatej
Pieria deri n'Olimp dhe, nga lindja, Migdonia, gjer n lumin Struma. Filipi II, pasi shtiri n dor minierat e
arit t malit Pangje e t krejt Peonis, n Thrak, organizoi nj ushtri t fuqishme duke krijuar falangn, si
peshn m t rnd t kmbsoris, dhe duke disiplinuar kalorsin e trupat e tjera ndihmse. Falangat e
famshme dhe kalorsia maqedonase i dhan fitoret e shklqyera Aleksandrit, sikurse legjionet q ia dhan
Roms. Por Maqedonia nuk vazhdoi t zhvillohej si shtet, sepse Aleksandri e shprnguli prej aty boshtin e
fuqis dhe e vendosi n Persi, t ciln e bri qendr t Perandoris s tij t prbotshme. Mbretrit e
Maqedonis q erdhn pas Aleksandrit, qen t paaft dhe me pamje t ngushta tirani. Megjithat, kur Roma
vendosi t'i binte Maqedonis, t ciln e druante m tepr se do shtet tjetr n Lindje, ia ngarkoi kumandn e
ksaj shpedite gjeneralit m t zot t saj, konsullit Pavl Emil. Ky, q ishte n mosh t thyer dhe i regjur n
lufta, tregonte pastaj se nuk kishte ndjer kurr n jetn e tij nj frik aq t madhe sa n'at gjysmn e ors s
par kur u sulmua, n Pidna, prej falangavet maqedonase. Mirpo Perseu, mbreti i fundm i Maqedonis,
thuhet se iku i trembur dhe e la ushtrin pa kumand. Kt e trhoqn athere manevrat e Pavl Emilit n
nj vend q s'ishte i prshtatshm pr kompaktsin e falangavet, t cilat u an sipas forms s toks q
vinte kodra e prrenj. Gjenerali romak e kishte menduar kt plan m prpara dhe iu dha urdhr legjionevet
t hynin npr t arat e midis falangavet pr t'i sulmuar kto nga brinjt. Me kt mnyr i coptoi falangat
duke shtrir njzet mij Maqedonas t vrar n fushn e betejs. Pas ksaj disfate, Perseu u dorzua duke
qar e duke u lutur si nj frikacak i dobt.

Mandej Pavl Emili, me nj urdhr t Senatit, i ra befas Epirit pr t'i kapur burrat si gjahun n shtrofull, prishi
gjer n themel 70 qytete dhe zuri robr 150.000 njerz, t cilt u shitn si skllevr, pr t lar fymjen q
Pirroja i pat br Roms. Ndrsa mbreti i fundm i Iliris, Genci, thyhej dhe binte rob n duart e Romakve
prpara murevet t Shkodrs.

Kshtu tre shtetet strgjyshore t Shqiptarvet, Iliri, Epir dhe Maqedoni, u ndodhn bashk n'orn e fundit
kur i prfshiu njhersh furtuna e Roms, n vitin 168 para Krishtit. Mosorganizimi dhe grindjet e
brendshme i kishin dnuar t psonin at fat.

S'sht vendi ktu t zgjatemi mbi kryengritjet e pastajme t'Ilirvet, sidomos mbi at t vitevet 6-9 pas
Krishtit, e cila vazhdoi tre vjet, e udhhequr nga Batua i famshm, dhe e tronditi keq Perandorin e Augustit.
Por t gjitha kto u shtypn me gjakderdhjet m t mdha, shum qytete t lulzuara t'Iliris u bn rrafsh
pr tok dhe sa e sa skllevr ilirian mbushn tregjet e Italis! Pr t shtypur kto kryengritje, Roma, prve
forcs, pat prdorur gjithmon prarjen.

Kur Iliria pastaj hyri n maqinn e shtetit romak, burrat e saj jo vetm q iu bn mburoj Perandoris n
Rhen, n Danub e gjer n Kaukaz, por i dhan gjeneral dhe perandor nga m t zott si Roms dhe
Bizantit.

III
Ne Shqiptart zbresim nga Ilirt, se edhe popullsia e Epirit prbhej prej fisesh iliriane. Shqipja i ka rrnjt
n nj gjuh shum t vjetr q flitej n pjesn m t madhe t Ballkanit, ndoshta edhe m larg akoma, si n
Itali dhe n brigjet e Mesdheut lindor. Por ata popuj u romanizuan pjesrisht, dhe pjesrisht u sllavizuan.
Grushtin m t rnd racs shqiptare ia kan dhn Sllavt, t cilt ran n Ballkan aty nga shekulli VI pas
Krishtit dhe e mbuluan pothuajse t gjith gadishullin. Ky komb shqiptar q ka mbetur, pas shum
prpjekjesh t'ashpra me Sllavt, sht rrjedha e grupit iliro-thrak t dikurshm. Ka shum t ngjar q edhe
Maqedont e Filipit dhe t'Aleksandrit ishin nj deg e ktij grupi. Nuk i dim me hollsi tronditjet, farosjet
ose shkrirjet q psoi kjo rac e vjetr n prpjekje me Sllavt; sepse historia e Shqipris sht shum e
errt gjat atyre tre-katrqind vjetve, q nga shekulli VI deri n t IX-in pas Krishtit. Npr at rrmuj t
tmerrshme, prej fiseve iliriane dolli kombsia shqiptare me gjuhn dhe tiparet q ka pak a shum edhe sot.
N shekujt XI e XII vendi yn filloi t quhej Arbri ( Arbanon e Arbanum ose Albanon e Albanum, prej t
huajve) dhe Shqiptart vet u quajtn Arbresh. Ky sht emri i nj fisi ilirian q jetonte rreth Krujs ose
aty afr dhe prmendet n shekullin II pas Krishtit prej gjeografit t'Aleksandris, Ptolemeut, i cili e quan n
shums Albanoi.

N fillim t shekullit XI, kur perandori i Bizantit, Vasili II, i dha grushtin drrmonjs Mbretris Bullgare,
Arbresht u liruan prej sundimit bullgar dhe fillojn t lozin nj rol, si grup ethnik q dallohej, n kt
pjes perndimore t Ballkanit. Por nuk kan ndrmjet tyre lidhje t'atilla sa t lvizin bashkarisht si komb
dhe t synojn autonomin kombtare. Lvizjet e tyre, si m t shumtn e hers gjat historis s
Shqiptarvet, kan karakter krahinor, lokal. Megjithat, n ballancn politike t'asaj kohe, ose m mir t
themi n przjerjen q prun Kryqzatat ndrmjet Perndimit dhe Lindjes, populli arbresh nisi t shikohej
si nj forc; dhe perandort e Bizantit, mnjan, princat e Italis jugore (Normant dhe pastaj Angjevint)
n'ann tjetr, mundoheshin ta bnin pr vehte duke i premtuar privilegje ose ulje taksash.

Prhapja e lidhjevet feudale n Ballkan prej Kryqzatavet dhe dobsimi i Perandoris Bizantine nxitn
daljen ose forcimin e disa familjeve t para arbreshe, q u bn sundimtaret e vrteta t vendit. Nga
mbarimi i shekullit XII dolli edhe nj principat e lir e Arbris me qendrn n Kruj ose aty rreth, pr t
ciln mjerisht dim fare pak. Themelonjsi i saj quhet Progon. Ky la dy djem, Gjinin dhe Dhimitrin. Dim
se Dhimitri mbante titullin princ ose arhont i madh i Arbris.

Familjet m t vjetra arbreshe, si ishin Dukagjint, n veri, Aranitt, n jug, Thopiajt, n Shqiprin e
Mesme, Muzakt etj., nisin t shquhen q n shekullin XIII. Disa prej tyre, si Aranitt, prmenden edhe m
prpara. Nj kryetar arbresh i quajtur David Araniti ose Arianita merrte pjes n luftn kundr Bullgaris
me Vasilin II, n fillim t shekullit XI.

Kto familje, pr t mbajtur pozitn dhe sundimin mbi krahinat e tyre, bnin politikn e kohs me shtetet
fqinj duke e kthyer gunn nga t frynte era dhe shpeshher duke luftuar kundra njra-tjetrs. Her njihnin
autoritetin e Bizantit, her at t mbretit t Napolit, por gjithnj sa pr emr. Me plqimin e tyre, Karli i
Angjevinvet (Charles d'Anjou), mbreti i Napolit, shkarkoi nj ushtri n Durrs, n Shkurt t vitit 1272,
edhe e shpalli Shqiprin mbretri m vehte (Regnum Albaniae) nn kurorn e tij.

Kjo mbretri qe e prkohshme dhe ra shpejt n harres, por ka rndsi pr historin e Shqipris sepse
hodhi n shesh iden e nj shteti shqiptar m vehte. Nga ana tjetr provon se Shqipria shikohej si nj njsi
ethnike dhe si port e Adriatikut ku prpiqeshin influencat ndrmjet Perndimit dhe Lindjes. Rifillimi i
marrdhnievet me Perndimin, hapja e nj horizonti m t gjer shkmbimesh dhe ndikimesh e kish ngritur
jetn ekonomike e qytetare t vendit n nj shkall q s'qe njohur n shekujt e mparshm. Tregtia ishte
zgjeruar, kultura dhe zejtaria kishin marr hov lulzimi, limanet e Shqipris dftenin nj lvizje t gjall.

Prve Perndimit dhe Bizantit, nj tjetr fuqi, nga an e veriut, bnte n'at koh mbi Shqiprin nj presion
q vinte duke u shtuar: Mbretria Serbe. Nuk ishte e para her q Serbt synonin tokat shqiptare. Qkurse u
formua shteti serb i Zets, n shekullin XI, nuk i qe ndar Shkodrs dhe nj pjese t Shqipris s Veriut. M
von, kur Mbretria Serbe u forcua me dinastin e Nemanjavet, u prpoq vazhdimisht t zgjerohej mbi tokat
shqiptare n dy drejtime: nga an e Kosovs dhe nga an e Adriatikut. Prparimet ose trheqjet e saj n
Shqipri kan qn t her-pas-hershme dhe vareshin nga rrethanat ose nga zotsia e mbretrve serb. Nn
Uroshin II Milutin, pr shembull, nga mbarimi i shekullit XIII dhe n fillim t t XIV-it, Serbt e shkeln
Shqiprin e Veriut gjer n Durrs, pushtuan edhe Kosovn me gjith Maqedoni. Por ai q shtiri
prkohsisht t tr Shqiprin dhe pothuajse gjith Ballkanin nn sundimin e tij qe Stefan Dushani, i cili,
m 1346, u shpall Car (domethn perandor) i Serbvet, i Grekvet, i Bullgarvet dhe i Shqiptarvet.
Perandoria e Dushanit zvendsoi prkohsisht at t Bizantit, s cils i kishin mbetur vetm
Kostandinopoja dhe disa qytete bregdetare. Por sundimi i Dushanit qe i shkurtr. Pas vdekjes s tij (m
1355) Perandoria Serbe nuk mundi t mbahej: u thrrmua n principata t pavarura.

Feudalt shqiptar, t cilt ishin mjaft t fort, mundn jo vetm t'a spastronin vendin nga mbeturit e
sundimit serb dhe t bheshin zotr t Shqipris ethnike, por e shtrin edhe m tutje pushtetin e tyre, nga
veriu, nga lindja dhe nga juga.

Jemi n gjysmn e dyt t shekullit XIV, kur Shqiptart tregojn gjallrin dhe shtrirjen m t madhe n
Ballkan. Krijohen tri principata t pavarura, t cilat, pasi drrmojn armiqt e jashtm dhe nnshtrojn
prbrenda feudalt m t vegjl, e qeverisin vendin me fuqi sovrane. sht e para her, 'prej kohs
s'Ilirvet, q Shqipria ndodhet e tr n duart e Shqiptarvet dhe duket sikur ecn drejt bashkimit n nj
shtet t vetm.

Tri principatat e mdha, q doln prmbi t tjerat, qen:

ajo e Balshajvet, n veri, me qendr Shkodrn

ajo e Thopiajvet, n Shqiprin e Mesme, me qendr Krujn dhe pastaj Durrsin
Despotati i amris, n jug, me qendr Artn

Familja e Balshajvet nuk ishte e vjetr, dhe e kishte rrnjn nga nj fshat i Shkodrs q quhej me at emr.
Pas vdekjes s Stefan Dushanit, Balsha I plaku, i ndihmuar prej tre t bijvet, Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha
II, e spastroi vendin nga zhupant serb, i shtroi nn vehte krert e tjer t Shqipris s Veriut dhe t
krahinavet t sotshme t Malit t Zi, u shtri nga bregu i detit gjer n Tivar dhe formoi kshtu nj principat
t fuqishme me qendr Shkodrn. Principata vazhdoi t zgjerohej me Gjergjin I duke arritur deri n Bosnje,
nga an e veriut dhe, nga lindja, deri n Maqedoni. Pr t kputur do lidhje me Sllavt dhe pr t'u afruar me
Perndimin, Balshajt, nga orthodoks q ishin, u kthyen katolik. Megjithse nga juga principata e tyre u
ndesh n'at t Thopiajvet, Gjergji I dhe pastaj Balsha II mundn pr disa koh t'a shtrijn sundimin mbi t
gjith Shqiprin e sotshme dhe t bjn prkohsisht bashkimin e shtetit shqiptar. Pushtuan Myzeqen,
Beratin, Vlorn, duke arritur gjer afr Gjirokastrs, nga juga, dhe deri n Kostur, nga lindja. Por u ndeshn,
si tham, n principatn e Thopiajvet, s cils Balsha II i mori Krujn dhe Durrsin, m 1382. Athere Karl
Thopia krkoi ndihmn e Turqvet, t cilt n'at koh kishin arritur deri n Maqedoni. Nj ushtri turke, nn
kumandn e Hajredin Pashs, hyri n Shqipri m 1385, pushtoi Kosturin, Beratin, dhe u ndesh me fuqit e
Balshs II n fushn e Savrs, afr Lushnjs. Shqiptart u thyen dhe Balsha II u vra. Gjergj II Balsha, q
erdhi pas tij, nuk ishte n lartsin e duhur dhe principata e Balshajve filloi t thurej. Karl Thopia i pushtoi
prap zotrimet e veta bashk me Durrsin. Ushtria turke, pas plakitjevet q bri u trhoq prej Shqiprie.
Por ky qe nj shembull shum i keq nga an e Thopiajvet sepse iu hapi Turqve rrugn pr n t pastajmen.

E dyta principat shqiptare e asaj kohe, ajo e Thopiajvet, me qendr Krujn dhe pastaj Durrsin, u mundua,
sikurse Balshajt, t'a bnte bashkimin e t gjith Shqipris nn sundimin e saj. Familja e Thopiajvet ishte e
vjetr; por Karl Thopia, figura m'e shquar e asaj familjeje, i cili mbante titullin princ ose Kont i Madh i
Arbris, i dha principats s tij formn e nj shteti t pavarur, pasi iu mori Durrsin Angjevinvet dhe i
shtroi nn vehte krert e tjer t Shqipris s Mesme. Mjerisht, rivaliteti ndrmjet Thopiajvet dhe
Balshajvet, i shtytur edhe prej Venetikut, pengoi formimin e nj shteti shqiptar t bashkuar.

N t njjtn koh, principata e tret shqiptare u krijua n amri me Gjin Bua Shpatn dhe Pjetr Loshn.
Kta e mundn despotin e Epirit dhe t Thesalis, Niqeforin II, m 1358, dhe u bn zotr t vendit. Njzet
vjet m von, m 1379, Gjin Bua Shpata i drrmoi ushtrit e bashkuara t Grekvet, Serbvet,
Napolitanvet, dhe u shtri nga juga gjer n thellsit e Greqis duke br Artn kryeqytet shqiptar.
Si shihet, n gjysmn e dyt t shekullit XIV ndihet edhe n Shqipri proesi i prfshirjes s zotrimevet t
vogla n principata t mdha. Me an t ktij bashkimi, qoft edhe i tripjesshm, kombsia shqiptare tregoi
nj fuqi zgjerimi e qndrese q s'ishte par gjer n'at koh. Pas prmbledhjes s zotrimevet t vogla n
principata t mdha, kishte edhe nj ap pr t'u br - api i prmbledhjes s principatavet n nj mbretri t
vetme - dhe Shqipria do t'a kish gjetur q athere bashkimin politik si shtet. Bashkimi politik do t sillte si
pasoj edhe lartsimin kulturor si dhe prmbledhjen e Shqiptarvet n nj Kish, n nj fe. Pr fat t keq ky
cak nuk u arrit dot, sepse principata e Balshajvet dhe ajo e Thopiajvet qen m t shumtn e hers n luft
me njra-tjetrn pr shtje t sundimit. Secila prej tyre kishte stemn e saj, priste monedha edhe ushqente
ambicjen e kurors mbretrore. N kt konflikt shtyhshin edhe nga jasht prej Venetikasvet, Serbo-
Bosnjakvet, Napolitanvet etj., t cilt kishin interesa ndrhyrjeje n Shqipri.

Balshajt qen ata q e prmblodhn prkohsisht n nj dor t gjith Shqiprin dhe, prve njsimit
politik, deshn t'i jepnin edhe njsimin fetar duke u kthyer ata vet n katolik. Por familja e Thopiajvet do
t kishte qen ndoshta m'e prshtatshmja pr t br bashkimin e prgjithshm mbasi ndodhej n Shqiprin
e Mesme, e favorizuar nga gjeografia. Dhe Karl Thopis nuk i mungonte as ambicja as zotsia pr nj vepr
t ktill. Duke qen t dy familjet n luft kundr njra-tjetrs, ky bashkim nuk u b. Po edhe prmbledhja
e prkohshme e t gjitha tokavet shqiptare n tri principata t mdha solli dobi n ngritjen e shkalls
ekonomike dhe kulturore t vendit, n zhvillimin e jets qytetare me zgjerimin e tregtis dhe prparimin e
zejtaris. Shkmbime tregtare bheshin sidomos me qytetet e Italis. Zejtaria shqiptare mohej shum n
tregjet e jashtm. Limanet e Shqipris, prej Tivarit gjer n Prevez, tregonin nj lvizje lundrimi nga m t
gjallat n Adriatik dhe n detin Jon.

Nga fundi i shekullit XIV, principatat shqiptare u thrrmuan prej ndrhyrjeve t jashtme e prej grindjeve
midis tyre dhe vendi ra prsri n nj anarki feudale, si m prpara. Bashkimin e Shqipris n nj shtet t
vetm, q s'u b dot n shekullin XIV, u prpoq t'a bnte Sknderbeu, n t XV-in, gjat qndress
kombtare kundr Turkut.

IV
Turqit Osmanllinj u ngritn mbi grmadhat e Turqve Selxhuk, n qendr t'Anadollit, me princin Osman, i
cili i dha emrin dinastis, dhe formuan n fillim t shekullit XIV nj shtet feudalo-ushtarak t fuqishm.
Figur energjike, Osmani, duke prfituar nga thurja e Perandoris Bizantine, i pushtoi zotrimet e ksaj
n'Azin e Vogl dhe e vendosi kryeqytetin e tij n Brus. Pasardhsi i Osmanit, Sulltan Orhani, krijoi trupin
e jeniervet (q do t thot ushtri e re) dhe repartet e kalorsis s leht. I formuar n luft, shteti turk i
dha kujdesin m t madh ushtris dhe, n pak koh u b fuqia ushtarake m'e forta n botn e athershme.

Duke prfituar nga anarkia q mbretronte n Ballkan, Turqit kaprcyen Dardanelet m 1354 dhe pushtuan
Thrakn lindore. Dhjet vjet m von, e shprnguln kryeqytetin e tyre nga Brusa dhe e vendosn
n'Adrianopoj (ose Edrne, si e quajtn ata). Gjendja e przjer e Ballkanit paraqitej si duhej pr
ndrhyrjet dhe fitimet e Turqvet. Perandoria Bizantine ishte rrethuar dhe mbyllur n Kostandinopoj;
Perandoria serbe e Dushanit ishte coptuar n principata t pavarura, gjithmon n grindje midis tyre.
Shpeshher kto principata s'e kishin pr gjkafsh q t krkonin ndihmn e Turqve kundr njra-tjetrs.
Nga shtetet e Perndimit, Venetiku dhe Mbretria e Napolit, n kundrshtim interesash ndrmjet tyre,
prpiqeshin t zotronin bregdetin e Adriatikut. Turqit dijtn t'i shfrytzonin kto prarje dhe t'i thyenin
kundrshtart e tyre njrin pas tjetrit. Pasi drrmuan qndresn e par t Serbve n betejn e lumit Marica,
Turqit e pushtuan edhe Maqedonin. Kjo gjendje i shqetsoi m n fund feudalt ballkanas, t cilt u
bashkuan me kralin Lazar t Serbis n nj kryqzat t prgjithshme kundr Turqvet. N'at lidhje merrnin
pjes edhe Shqiptart me princat Gjergji II Balsha, Theodori II Muzaka, ndoshta edhe nj Gjergj Kastrioti,
gjyshi i Sknderbeut. Ushtria e krishtere u ndesh me Turqit n fushn e Kosovs, m 1389, dhe u thye
plotsisht. Mbetn t vrar n'at luft Sulltan Murati I dhe krali Lazar i Serbis. Pat mjaft t vrar edhe prej
Shqiptarvet. Kjo sht beteja e famshme e Kosovs t ciln Serbt e kan prvetsuar n legjendat dhe
kngt popullore t tyre. Kurse n t vrtet ushtria e krishere ishte nj kryqzat ku merrnin pjes jo
vetm Serbt, por edhe Shqiptar, Bosnjak, Bullgar, Rumun, Hungarez dhe Polak.
Pas lufts s Kosovs, Turqit, me Sulltan Bajazit Jilldrimin, i vazhduan prparimet e tyre n Ballkan;
pushtuan Thesalin, nga juga, Bullgarin, nga veriu, dhe arritn gjer n Vllahi. Duke prdorur Shkupin dhe
Manastirin si baza ushtarake, ata nisn nj varg shpeditash kundr Shqipris, ndrmjet vjetvet 1393-1396,
dhe e shkeln pothuajse t gjith vendin. Disa nga princat shqiptar shpejtuan t merren vesh me ta duke e
njohur Sulltanin si kryezot. T tjert, me hir a me pahir, u shtruan prkohsisht nn grushtin e Bajazit
Jilldrimit. Por n t vrtetn, deri n fund t shekullit XIV dhe n fillimin e t XV-it, Shqipria vazhdoi t
qeverisej prej krervet vendas, t cilt her i shtrohshin Sulltanit e her jo, sipas gjendjes dhe rrethanavet.
Pas disfats q psoi Sulltan Bajaziti n'Anadoll, m 1402, ku u mund dhe u zu rob prej Timurlengut, dhe pas
lufts q plasi ndrmjet djemve t tij pr shtjen e fronit, krert shqiptar u ngritn prsri, duke pandehur
se Turqia po shkatrrohej, dhe u bn zotr t pavarur npr krahinat e tyre. Por kjo munges e ndrhyrjes
turke n Shqipri nuk vazhdoi shum. Sepse m 1413, djali m'i madh i Bajazitit, Mehmeti I, pasi i zhduku
njrin pas tjetrit vllezrit e tjer, e bri prsri bashkimin e Perandoris. M 1415, Turqit rifilluan
vendosjen e autoritetit t tyre n Shqipri. Po n'at vit iu muarn Krujn Thopiajvet; m 1417 zun Beratin,
Vlorn dhe Kaninn, m1419 zun Gjirokastrn, dhe pak vjet m von plotsuan pushtimin e t gjith
Shqipris. Gjat ksaj periudhe, disa nga krert aty ktu patn filluar t kthehshin mysliman pr t
ruajtur pozitat e tyre, por populli i tr qndronte i krishter.

Fuqia turke erdhi duke u shtuar, aq sa u b nj rrezik jo vetm pr Ballkanin po edhe pr gjith Evropn. M
1453, Sulltan Mehemti II pushtoi Kostandinopojn, duke i dhn fund Perandoris bizantine, edhe e nguli
aty kryeqytetin e tij, n vendin ky ku bashkohen Evropa me Azin. N shekullin e pastajm, ushtrit turke
arritn tek portat e Viens.

Si shpjegohet kjo ngritje e shpejt e Perandoris Otomane, e cila mundi t zvendsoj Bizantin e vjetr?

Sepse n'at koh feudalizmi, i prhapur prej Kryqzatavet, e kishte thrrmuar Ballkanin n shum zotrime
e principata q luftonin vazhdimisht ndrmjet tyre. Fshatart ishin kthyer n bujq-robr, kurse qytetet e
kishin humbur forcn, shklqimin dhe rolin drejtonjs t dikurshm qyshse patn rn nn shfrytzimin e
Venetikut dhe t republikave t tjera tregtare t Perndimit. Perandoria bizantine, e shkallmuar, e kalbsyer,
kishte mbetur si nj hije. N'Evropn perndimore nuk ishin formuar akoma monarkit e mdha. Regjimi
feudal nuk kishte asnj pshtetje n masat popullore, t cilat prbheshin prej bujq-robrve. Antagonizmi
fetar ndrmjet Perndimit dhe Lindjes, ndrmjet Roms dhe Bizantit, i mbante t ndara kto dy bot nga
njra tjetra. Ushtrit e princave feudal prbheshin ose prej merenarsh, ose prej bujq-robrish t cilt s'i
shtynte asnj enthusiazm; dhe kalorsit e rnda t tyre, ngarkuar me hekurishte si n Kohn e Mesme, nuk
kishin shpejtsi lvizjeje dhe manevrimi. Por mbi t gjitha, ksaj bote kaotike i mungonte bashkimi, i
mungonte renditja e fuqivet dhe e mjetevet n nj plan veprimi t prbashkt.

Kur flasim sot pr qytetrimin evropian t'asaj kohe, mendojm rilindjen e artevet dhe jetn e rafinuar
t'oborrevet princore. Por nuk na shkon asfare npr mend se Kanuni i Lek Dukagjinit ishte m'i lart nga
legjislacioni i Evrops s'athershme (edhe gjer n kohn e Revolucionit frng), ku masat fshatare e
popullore ndodhshin n gjendje skllavrie. Aristokracia kishte t gjitha t drejtat; kurse nj katundar, pr
vjedhjen m t vogl, mund t dnohej me vdekje dhe varej nqoftse ashtu donte i zoti i toks. Edhe pas
Revolucionit Frng, n nj shtet t Gjermanis qe dnuar me vdekje dhe varur nj shrbtore, e paditur se
gjoja i kishte vjedhur zonjs s saj nj ibrik aji t'ergjendt. Ibriku se ku kishte rn dhe u gjet pas disa
ditsh, por shrbtorja nuk u ngjall m. Inkuizicioni, n disa vende, vazhdonte t digjte njerz t gjall edhe
gjer n shekullin XVIII. Kush nuk i di gjyqet dhe burgjet e tmerrshme t Venetikut kundr atyre q
paditshin me letra anonime t hedhura n kutin famkeqe, e quajtur goja e luanit? Kush nuk e ka knduar
romanxin e Manzoni-t, T Fejuarit?

Perandoria Otomane u ngrit si nj shtet feudalo-ushtarak dhe theokratik, ngushtsisht i lidhur rreth nj figure
qendrore: rreth Sulltanit. Populli dhe ushtria, t fanatizuar n fen islame, e adhuronin Sulltanin si
prfaqsonjsin e Zotit n tok. Mendimi i prhapur se gjoja Turqit ishin t barabart n'at koh n krahasim
me Perndimin, sht nj legjend. Si organizim ushtarak e shtetror, si legjislacion, si barasi t drejtash
ndrmjet gjith Myslimanvet ose edhe t Krishtervet q pranonin fen islame, si klas eprore e hapur pr
t tr ata q tregonin zotsi, pa dallim rrnje a origjine, regjimi otoman i asaj kohe qndronte m lart nga
sistemi i Evrops perndimore. Forcn e ushtris turke e prbnin jeniert dhe kalorsia e leht. Trupi i
jeniervet formohej prej ushtarsh zakonisht t rrmbyer q fmij ose t zn rob shum t rinj nr popuj
t krishter, dhe pastaj fanatizuar, rritur e regjur n mjeshtrin e armvet. Sulmet e tyre ishin t trbuara
dhe besnikria ndaj Sulltanit dftehej e patundur. Kalorsia turke ishte e leht, e shpejt n lvizjet dhe
sulmonjse, si e tregonte edhe emri i saj: akinxhi. Kto dy forca goditse shoqroheshin prej trupash t
tjera t shumta dhe prej artileris s rnd q vlente pr t shembur fortesat. Edhe organizimi shtetror i
Turqvet, n'at koh, ishte m'i prparuar se sa tek popujt e Perndimit. Ata regjistronin me kujdes vendet,
popullsin, dhe iu siguronin nj far mprojtjeje e qetsie masavet fshatare e qytetare q iu nnshtroheshin pa
luft. Kundrejt anarkis q mbretronte n Ballkan, ata vinin nj far rregulli npr vendet e pushtuara duke
ln t lira fen, zakonet dhe organizimin komunal t krahinavet. N parim, t gjitha tokat i prkisnin
Sulltanit dhe t gjith ata q i nnshtrohshin autoritetit t tij duhej t gzonin mprojtjen e ligjit. Prandaj n
regjimin otoman nuk kishte bujq-robr pas mnyrs s feudalizmit ballkanik ose perndimor. Prpara
pushtimit turk, n tr sinisin e Ballkanit, prve Shqipris, masat fshatare ishin bujq-robr, sidomos n
Serbi dhe n Bullgari. Klas borgjeze nuk kishte, vese nj feudalizm t kalbur q shfrytzonte fshtarsin.
Prandaj Turqit nuk gjetn qndres t fort tek ata popuj, t cilt ishin m mir nn autoritetin e Sulltanit se
sa nn at t feudalve vendas. Kto rrethana i dhan dor shtrirjes s pushtetit otoman. Turqit tregohshin
shum t'egr kundrejt popujvet q iu qndronin me arm, si n Shqipri pr shembull, ku patn br vrasje,
presje, djegie, skllavrime e shkretime t hatashme. Pr kt kishin edhe nj arsye tjetr: Shqipria ishte
ura ndrlidhse e Perndimit dhe e katolicizmit, armiku numr nj i Osmanllinjvet. Por mbi popujt e
nnshtruar Turqit mbanin nj sundim sidomos ushtarak dhe, prve mbledhjes s taksavet, ndrhynin fare
pak n punt e brendshme t tyre. Klasa sundonjse turke nuk ishte nj rreth i mbyllur si aristokracia e
Perndimit. Kushdo q tregonte zotsi, mund t'arrinte n shkallt m t larta t Perandoris. Shembuj si ai i
Ballaban Pashs, i cili ishte i biri i nj bariu nga Mati, ka me mijra n historin e Turqis. Masat fshatare e
popullore gzonin nj far gjendjeje juridike, t ciln nuk e kishin n botn e Perndimit.

Qndresa e rrept e Shqiptarvet kundr Turqvet shpjegohet prej arsyes se malsort shqiptar ishin t lir
dhe rregullohshin pak a shum sipas zakonevet q prmblidhen n Kanunin e Lek Dukagjinit. Klasa e
feudalve t Shqipris, e dal vet nga fshatarsia, kishte nj karakter patriarkal dhe ishte e lidhur m
ngusht me masat e gjera t popullit. Edhe npr fushat shumica e fshatarvet ishin t lir. Bujq-robr kishte
sidomos npr krahinat q ndodheshin nn sundimin e Venetikut. Qytetart, tregtar e zejtar, mbanin lirit
e tyre, veanrisht n'ato qytete ku nuk kishte ngulur thonjt Republika e Shn-Markut. Kjo gjendje
shoqrore e shpjegon pjesrisht epopen e Sknderbeut, i cili nuk do t kishte mundur ndoshta t bnte nj
qndres t'atill sikur t mos kish pasur pshtetjen e masavet fshatare e qytetare.

V
N krye t shekullit XV, gjendja politike e Shqipris kishte ndryshuar. Principatat e mdha, pr t cilat
folm m sipr, ishin coptuar. Fuqit e huaja kishin vn prap kmbn n tokat shqiptare. Venetiku i
pushtoi njrin pas tjetrit Durrsin, Leshin, Drishtin, Shkodrn, Ulqinin e Tivarin. N jug, Napolitant, t
ndihmuar dhe prej Grekvet, mundohshin t shkelnin Despotatin e Arts. Shpeditat ushtarake t Turqvet e
kishin trazuar fort gjendjen e brendshme. Disa nga krert e vendit i qen nnshtruar Sulltanit, disa t tjer i
patn humbur fare zotrimet e tyre.

Por deri n erekun e par t shekullit XV, sundimi turk, i tronditur prej katastrofs q psoi n'Anadoll
Bajazit Jilldrimi dhe prej lufts pr fronin q plasi midis djemvet t tij, qndroi i lkundshm n Shqipri.
M t shumtat e krahinave qeverisshin prej krerve vendas, t cilt i paguanin Sulltanit nj hara t
prvitshm dhe i shkonin n ndihm me ushtri kur ai t'i thrriste. Por feudalt shqiptar nuk iu qndronin
gjithmon ktyre kushteve. Prandaj Turqit drgonin her pas here ushtri pr t'i vn n'udh ata q
s'bindshin.

Mvarsia tek Sulltani nuk i ndalonte krert shqiptar t luftonin ndrmjet tyre pr t zgjeruar zotrimet n
kurriz t njri-tjetrit. Kto grindje shtyhshin edhe prej Turqvet vet, nga njra an, edhe prej Republiks s
Venetikut, nga ana tjetr.
Kshtu, n krye t shekullit XV, Shqipria ra prap n nj thrrmim zotrimesh a principatash t vogla, t
cilat prgjithsisht pshteteshin ose tek Turqit, ose tek Venetiku. Mbi principatat e Balshajvet dhe e
Thopiajvet kishin dal prsri n dukje familjet e vjetra, si ajo e Dukagjinvet, e Aranitvet, e Muzakvet, e
Zahariajvet, e Dushmanvet, e Spanvet, e Jonimvet, e Gropajvet etj., ose familje t reja, si ajo e
Kastriotvet. Thopiajt dhe Balshajt mbahshin akoma si familje, por zotrimet e tyre qen ngushtuar tepr.
Nj pinjoll i shtpis s Balshajvet, Balsha III, i biri i Gjergjit II, u prpoq t'a mkmbte prsri principatn
e gjyshvet dhe luftoi disa vjet me radh kundr Venetikut duke pushtuar prkohsisht edhe Shkodrn. Por
kushtet kishin ndryshuar dhe, megjith energjin e tij, Balsha III nuk e ringjalli dot principatn e vjetr.

Edhe Despotati i Arts, n jug, pas vdekjes s Gjin Bua Shpats (m 1400), u nda n dy pjes. Epiri i jugs
ose amria, me Janinn si qendr, mbet n duart e Maurik Buas, vllaj i Gjin Bua Shpats. Kurse krahinat
veriore me qendr Gjirokastrn formuan nj principat m vehte nn Gjin Zenebishin. T dy kta kryezotr,
pr t mprojtur principatat e tyre, luftuan vazhdimisht kundr Napolitanvet, Grekvet dhe Serbvet.

Nga familjet e para t vendit shquhshin tani ajo e Aranitvet, n jug, ajo e Dukagjinvet, n veri, dhe ajo e
Kastriotvet n veri dhe n Shqiprin e Mesme. Kto tri familje, duke prfituar nga natyra malore e
krahinavet q zotronin dhe ku ndrhyrja ushtarake e Turqve ndeshte n vshtirsi m t mdha, patn
mundur t shkpusnin ca t drejta m shum prej Sulltanit dhe t'ushtronin nj far ndikimi mbi krert e tjer
m t vegjl. Pas thrrmimit q psuan principatat e Balshajvet dhe t Thopiajvet, Aranitt, prve Kanins,
Labris, Himars, patn shtir nn zotrimin e tyre ermenikn, Mokrn dhe Shpatin, rreth Elbasanit t
sotshm. Kastriott, prve Matit dhe Dibrs, e zgjeruan principatn e tyre, afr-ngjat, prej Shufadaje, n
jug t Leshit, deri n Prizrend. Zotrimet e Dukagjinvet shtrihshin prej malsis s Leshit gjer n
Kosov.

VI
Familja e Kastriotve nis t shquhet nga mbarimi i shekullit XIV dhe n fillim t t XV-it, me Gjon
Kastriotin, t'atin e Sknderbeut. Mbi t part e tij nuk dim pothuajse asgj. Gjin Muzaka, n Gjenealogjin,
thot se i gjyshi i Sknderbeut quhej Pal Kastrioti dhe se zotronte vetm dy fshatra, Sinjn dhe Gardhin e
Poshtm, q ndodhen n Dibrn e Poshtme, pran Drinit. Dshmi e Gjin Muzaks ka t ngjar t jet e
vrtet, sepse ky ishte i njkohshm i Sknderbeut dhe kishte lidhje familjare me Kastriott. Nj tjetr
gjenealogji e lajluar, shkruar m von prej Andrea Engjll Komnenit, na on gjer tek strgjyshi i
Sknderbeut, i cili, sipas ktij auktori, quhej Kostandin, dhe i gjyshi, Gjergj. Ky emr i fundit prputhet me
at q jep historiani gjerman J. Hammer-Purgstall, i cili thot se n luftn e Kosovs, m 1389, ndodhej
edhe nj princ shqiptar i quajtur Gjergj Kastrioti, q propozoi n kshilln e lufts t'iu bihej Turqvet natn.
Vese Hammer-i nuk shnon se ngaha e di kt hollsi, dhe s'kemi asnj dokument q t'a vrtetoj. Ndoshta
Hammer-i e ngatrron emrin e Gjergj Balshs me at t Gjergj Kastriotit.

sht shkruar shum edhe mbi origjinn e Kastriotvet. Por dokumentat m t pakundrshtuarshme
vrtetojn se ishin prej malsis s Hasit, nga nj katund i quajtur Kastriot.

Sikurse Balshajt, ashtu edhe Kastriott, t dal nga nj origjin fshatare, patn nj ngritje t shpejt. I pari q
e bri t njohur familjen e Kastriotvet dhe q e vuri n nj radh me familjet princore m t mdha t
Shqipris, qe Gjon Kastrioti. Ka shum t ngjar q ky t mos ket trashguar nga i ati vese dy fshatrat q
prmend Gjin Muzaka. Por pastaj vet, duke prdorur her politikn e her forcn, arriti t formoj nj
principat.

N tronditjen q psoi Shqipria dhe gjith Ballkani nga sulmet e para t Turqvet, Gjon Kastrioti, duke
manevruar me mjeshtri, her si aliat i Venetikut, her si vasal i Sulltanit, i zgjeroi vazhdimisht zotrimet e
veta mbi ngastrat e principats s Balshajvet dhe t'asaj s Thopiajvet. Nuk mund t japim kufij t prpikt t
principats s Gjon Kastriotit, sepse kufijt e zotrimevet feudale, n'at koh, ndryshohshin shum shpejt.
Sipas dokumentavet m t pranuarshme, Gjon Kastrioti, pasi zotroi Dibrn dhe Matin, e shtriu sundimin e
tij gjer n rrethet e Tirans dhe, nga an e detit, gjer n Shufadaj t Leshit, duke prfshir kshtu t tr
principatn e vjetr t'Arbris. Por Krujn duket se nuk e pati ose e mori m pastaj. Nga veri-lindja,
principata e tij arrinte gjer n Prizrend. Kta kufij, n vija t prgjithshme, vrtetohen nga nj traktat tregtie
dhe t drejtash doganore nnshkruar prej Gjon Kastriotit dhe katr bijvet me Republikn e Raguzs, m
1420. Aty caktohen taksat q duhej t paguanin tregtart raguzan pr t kaluar npr tokat e Kastriotvet,
prej Shufadajs, n jug t Leshit, gjer n Prizrend.

Gjon Kastrioti ishte martuar me Voisavn, t bijn e sundimtarit t Pollogut, krahin q shtrihej midis
Tetovs dhe Shkupit. Megjithse nj pjes e banorve t Pollogut prbhej prej Bullgarsh, familja
sundonjse Tribalda (ose "Triballorum princeps" si e quante Barleti, emr q vjen nga dy fjalt shqipe : Tri-
ball) ishte fjesht shqiptare dhe i vazhdonte martesat me dyer shqiptare. Sipas Gjin Muzaks, Voisava
lidhej nga e ma me familjen e Muzakajvet. Prej ksaj martese Gjon Kastrioti pati pes vajza dhe katr
djem: Stanishin, Reposhin1 Kostandinin dhe Gjergjin. Ky m'i vogli u b Sknderbeu i famshm. Duket se
Stanishi i qe dhn peng Sulltanit disa her, dhe ish martuar me nj zonj turke nga e cila pati nj djal,
Hamz Kastriotin2 q e nisi aq mir dhe e sosi aq keq historin e tij. Katr nga vajzat i martoi Gjon Kastrioti
n familje t mdha, duke zgjeruar rrethin e lidhjevet miqsore. M t vogln, Mamicn, e martoi
Sknderbeu me Muzak Thopin, pasi e liroi principatn prej Turqvet.

Nuk i dim me hollsi prpjekjet e para t Gjon Kastriotit, nga mbarimi i shekullit XIV, sesi arriti t
formonte nj principat duke u nisur nga dy fshatrat q i la i-ati. Duket se dinte t prfitonte nga rastet a
rrethanat e brendshme e t jashtme dhe t'a loste mir politikn e kohs.

Gjat lufts s brendshme q plasi n Turqi midis djemve t Bajazitit I pr trashgimin e fronit, Gjon
Kastrioti, sikurse edhe krert e tjer t Shqipris, u prpoq t lirohej nga sundimi turk. Por duket se m
1410 u thye dhe u shtrngua t'iu jepte Turqve si peng nj nga djemt e tij, ndoshta Stanishin. Nj vit m
von, Gjon Kastrioti krkon t'afrohet prsri me Republikn e Venetikut si edhe me at t Raguzs, t cilat,
m 1413, e njohn njra edhe tjetra si qytetar nderi. Me kto lidhje shpresonte ndoshta t forconte pozitn e
tij kundrejt Turqvet. Por kur lufta pr fronin mori fund tek Osmanllinjt dhe Sulltan Mehmeti I e mblodhi t
tr Perandorin nr duart e tij, Gjon Kastrioti e pau pisk, si t gjith Shqiptart. M 1415, ushtrit turke
sulmuan prsri Shqiprin pr t rivendosur autoritetin e lkundur t Sulltanit. Gjon Kastrioti duket se u
nnshtrua, mbasi m 1416 prmendet si vasal i Turqis. Por principatn e tij e ruajti dhe ndoshta e zgjeroi ca
m shum. Vazhdonte gjithashtu t bnte nj politik t tijn me shtetet fqinj. M 1420, nnshkroi me
Republikn e Raguzs traktatin q prmendm m sipr. M 1422, kur Venetiku ndodhej n luft me Krajlin
e Serbis, Stefan Lazareviin, Gjon Kastrioti mori ann e Krajlit, t cilit i drgoi n ndihm edhe nj nga
djemt e tij me nj ushtri shqiptare. Por pastaj u trhoq nga lufta dhe hyri si ndrmjets pr t rregulluar
paqen midis dy palve.

M 1423, Sulltan Murati II drgon nj ushtri t fort n Shqipri pr t vendosur pushtetin turk - gjithmon
i lkundshm deri athere - dhe pr t siguruar besnikrin e vasalvet. Gjon Kastrioti mundi t'a shptoj
edhe kt her principatn e tij, por duket se u shtrngua t'i jepte Sulltanit tre ose katr djemt si peng.

M 1426, Gjon Kastrioti me t katr t bijt prmenden s bashku n nj dokument me ann e t cilit i falin
dy fshatra manastirit serb t Hilandarit, n Mal t Shenjt. Nga kjo mund t besohet se n kt dat t katr
djemt ndodhen prsri pran familjes3.

Organizimi q patn nisur t bnin Turqit n Shqipri duke regjistruar tokat dhe popullsin dhe duke futur
administratn e tyre n shum pjes t vendit, pat mrzitur jo vetm krert feudal por edhe masat e gjera t
popullit, t cilat n shumic prbhshin prej fshatarsh t lir. Prandaj q t gjith ishin gati pr kryengritje
porsa t paraqitej rasti i volitshm.

Gjon Kastriotit iu duk se erdhi ky rast m 1428, kur Sulltan Murati II i hapi luft Venetikut pr t'i marr
Selanikun. Njkohsisht Turqit sulmuan edhe qytetet bregdetare t Shqipris q ndodhshin nn Venetikun.
Lufta mori gjat n fillim, dhe Gjon Kastrioti u lidh me Republikn duke shpresuar se kt her mund t
shkputej nga mvarsia e Sulltanit. Por fati i lufts ndryshoi m 1430. Turqit e pushtuan Selanikun dhe nisn
n drejtim t Shqipris nj ushtri t madhe, nn kumandn e Isak Bej Evrenozit, pr t shtypur
kryengritsit. Furtuna u prplas mbi Gjon Kastriotin, i cili kt her u thye keq dhe u shtrngua t bnte me
Sulltanin nj paqe me kondita shum t rnda: t gjitha kshtjellat e Gjon Kastriotit u pushtuan prej Turqvet.
Ca prej tyre u prishn; n disa t tjera, si n Kruj e n Sfetigrad, Turqit vun garnizone ushtarake. Krahina
e Dibrs kaloi nn sundimin e Turqve, q e lidhn me vilajetin e Kosovs. Pjesa tjetr e principats fort e
ngushtuar i mbet prap Gjon Kastriotit, por ky detyrohej t paguante hara m t rnd dhe t shrbente
n'ushtrin turke bashk me t bijt kurdoher q t thrritej. Pr t'i shptuar furtuns, ati edhe djemt u
kthyen mysliman, sa pr dukje, dhe Gjoni vet mori emrin Hamza.

Venetiku bri paqe t veant me Sulltanin dhe i ruajti qytetet q kishte n Shqipri. Por Gjon Kastrioti s'u
ngrit dot m prej katastrofs s vitit 1430. Prmendet edhe nj her m 1438, kur ai bashk me t bijt
krkojn t bhen qytetar t Venetikut. Sipas nj dokumenti t dats 10 Korrik 1439, u bn edhe qytetar
nderi t Republiks s Raguzs. N kt dokument, emri i Gjergj Kastriotit sht shkruar dhe pastaj prishur
me nj vij. Nga kjo kuptohet se Sknderbeu, n'at koh, kishte marr fam n'ushtrin turke dhe shikohej si
armik i krishterimit. Gjon Kastrioti vdiq aty nga viti 1442, dhe mbeturit e principats s tij u pushtuan prej
Turqvet.

Mbasi drrmuan Gjon Kastriotin, m 1430, dhe e shkeln t tr Epirin duke marr edhe Janinn, m 1431,
Turqit iu vun me forc organizimit t vendit sipas mnyrs s tyre. Krijuan nj sanxhak t Shqipris, me
qendr n Gjirokastr, i cili prmblidhte pothuajse t gjitha krahinat e shkelura, prve disa malsive t
veriut dhe qytetevet q ndodhshin nn Venetikun. Vendosja e administrats turke, me regjistrimin e tokave
dhe t popullsis, me detyrimin e taksave dhe t'angarive, ishte nj mas fort e rnd pr Shqiptart, t cilt
qen msuar t jetonin t lir nr malet e tyre. Prandaj, si krert ashtu edhe populli u gjetn t gatishm pr
nj kryengritje t prgjithshme.

Flamurin e kryengritjes, kt radh, e rroku Gjergj Araniti pasi u muar vesh me t tjer krer t paknaqur si
ai. Por shnjat e para t lufts i dha Andrea Thopia, i cili u ngrit me rrethet e Durrsit dhe t Tirans, n
vern e vitit 1432, dhe theu nj ushtri turke n malet e Krrabs. Kryengritja u prhap deri n veri, ku
Shqiptart, nn kumandn e Nikoll Dukagjinit, sulmuan qytetin e Danjs. Kryengritsit iu ran kudo
garnizonevet turke dhe e spastruan vendin prej spahinjve t Sulltanit. Turqit drguan fuqi t reja dhe e
shtypn lvizjen n veri dhe n Shqiprin e Mesme. Por kur u ndeshn, n jug, n qndresn e Gjergj
Aranitit, u thyen plotsisht. Athere Ali Bej Evrenozi, sanxhakbeu i Shqipris, u nis me nj ushtri t
madhe pr t'a shtypur kryengritjen e Aranitit dhe pr t'a shtruar vendin me zjarr e me hekur. Ngado q kaloi
kjo ushtri, bri dme t mdha. Por n male t Kurveleshit, ku e priste Gjergj Araniti, u b nj luft e
prgjakshme n t ciln Turqit u drrmuan plotsisht. N sulmet e tyre pr t kaprcyer grykat e maleve, ata
u shpartalluan dhe u coptuan trsej prej Shqiptarvet. Ali Bej Evrenozi mezi mundi t trhiqej me nj
pjes t vogl t'ushtris s tij.

Kjo fitore e Gjergj Aranitit bri buj lartushtuse n'Evrop dhe ngjalli shpresa t reja, sepse ishte e para her
q nj ushtri e madhe turke drrmohej n nj mnyr t'atill prej nj ushtrie t krishtere. Papa Eugjeni IV,
mbreti Alfons V i Napolit, Republika e Raguzs dhe perandori gjerman Sigismund i drguan Aranitit letra
prgzimi dhe premtime pr ndihm.

Po n'at vit, m 1433, Araniti korri nj fitore t dyt kundr Turqve, dhe nj fitore t tret n vitin 1434. Kjo
iu dha zemr edhe Shqiptarve t krahinave t tjera. Rrethet e Gjirokastrs thirrn Depe Zenebishin, q
ndodhej n Korfus, u ngritn dhe e qarkuan qytetin. Por garnizoni turk qndroi deri sa arriti nga Thesalia, n
mes t dimrit, Turhan Pasha me nj ushtri t madhe, i cili iu ra Shqiptarvet prapa krahvet. T ndodhur
befas midis dy zjarresh, Shqiptart u thyen duke ln prmbi njmij t vrar. Depe Zenebishin e zun rob
Turqit edhe e varn.

Fuqi t reja turke erdhn nga Rumelia, nn kumandn e Sinan Pashs, pr t shtypur kryengritjen shqiptare.
Gjergj Araniti iu bri ball deri m 1435. Pastaj u thye, u trhoq malevet dhe u shtrngua t nnshtrohej si
vasal i Sulltanit.
M 1437, nj tjetr kryengritje shprtheu n rrethet e Beratit, e udhhequr nga Theodhor Korona Muzaka, i
cili e mori qytetin. Por nj ushtri e madhe turke arriti rishtaz nga Thesalia, nn kumandn e Turhan Pashs,
dhe e rrethoi Beratin. Kjo ushtri, pasi e rrahu me top fortesn disa muaj me radh dhe s'mundi t'a merrte, iu
lshua Myzeqes ku vrau e preu barbarisht sa deshi, dhe Turhan Pasha e nxori dufin duke ngritur nj
piramid me koka t prera Shqiptarsh. Ata krer t Myzeqes q u zun t gjall, Turqit i vran duke ua
thyer kockat me ekan.

Si shihet, t gjitha kto kryengritje u shtypn njra pas tjetrs se nuk ishin t lidhura n nj plan veprimi t
prbashkt, nuk bhshin n t njjtn koh dhe nn nj kumand t vetme. Secili princ a kryetar luftonte
veas n krahinn e tij, kur i mbushej mendja, dhe natyrisht ishte i dnuar q t shtypej. Kundr nj
perandorie ushtarake aq t fort si ishte Turqia, duhshin bashkuar t gjitha fuqit e kombit n nj shtet t
prqendruar dhe nn nj kumand. Mandej duhej ndrlidhur lufta e Shqiptarvet me at t popujve t tjer
q kishin t njjtin armik. Kt bashkim t forcavet shqiptare nn nj kumand t vetme dhe n nj shtet t
prqendruar u mundua t'a bnte Sknderbeu, si do t'a shohim m posht.

1
Sipas Barletit, Gjin Muzaks dhe Volaterranus-it, Reposhi ishte djali i par i Gjon Kastriotit.
2
Sipas Barletit dhe Volaterranus-it, Hamza ishte i biri i Reposhit.
3
Sipas ktij dokumenti, djali i par i Gjon Kastriotit ishte Stanishi. Kjo vrtetohet prej radhs n t ciln jan vn emrat.

VII
Mbi jetn djaloshare t Sknderbeut nuk dim pothuajse asgj. Sipas kronologjivet q kemi, duhet t ket
lindur aty nga viti 1405. Bhet i njohur pr ne pas vitit 1443, kur hyn n histori si udhheqs i nj kombi t
vogl q krkon t mproj lirin e tij kundr perandoris m t fort t kohs. Dhe uditrisht i bri ball
asaj perandorie njzetepes vjet rresht, me shpat n dor, pa u thyer, pa u prkulur, derisa vdiq.

Gjer tani von kishte nj tregim, q duket si legjend, mbi djalrin e Sknderbeut. Auktori i ktij tregimi
sht Marin Barleti, nj prift shkodran, i cili u mrgua n Venetik pasi ra Shkodra, dhe atje shkroi latinisht
nj histori t bukur t Sknderbeut, q u botua n fillim t shekullit XVI. Kjo vepr - aq trheqse nga ana
letrare sa q u kndua gjithmon me shije dhe u prkthye n shum gjuh t'Evrops - l mjaft pr t'u
dshiruar si histori: sht m fort si nj epope n proz e kryetrimit. Megjithat, Barleti mbetet si burimi
kryesor i shum historive t Sknderbeut q jan shkruar m pastaj, dhe ngjarjet q tregon ai vrtetohen
shpeshher prej dokumentash t tjera. "Legjenda" e tij mbi djalrin e Sknderbeut, t ciln, n vija t
prgjithshme, e tregon edhe Dhimitr Frngu (ose pseudo-Frngu, si e quan kritika e sotshme), mund t
prmblidhet shkurtazi kshtu:

Gjon Kastrioti, i mundur, u shtrngua t'i jepte Sulltan Muratit II t katr djemt si peng, nr t cilt, m'i
vogli, Gjergji, ishte nnt vje. Djemt u kthyen mysliman dhe u vun n shkolln ushtarake t Pallatit,
n'Edrne. Pas ca kohe, tre m t mdhenjt vdiqn t helmuar prej Turqve. Kurse Gjergji, me paraqitjen dhe
zgjuarsin e tij, fitoi simpathin e Sulltanit dhe u b i dgjuar nn emrin mysliman Sknderbej. Me cilsit
e rralla q tregoi, arriti gradn e gjeneralit n kalorsin turke q n moshn njzetepes vje dhe mori fam
duke luftuar pr Sulltanin n'Anadoll e gjetk. Por kur vdiq Gjon Kastrioti, Sulltan Murati II e pushtoi
principatn e tij, n vend q t'ia jepte Sknderbeut si trashgimtar. Athere ky vendosi t kthehej n
Shqipri, t'a merrte principatn me forc dhe t'iu tregonte grushtin Turqvet. Rasti i volitshm i erdhi m
1443, kur ushtria otomane u mund prej Gjon Huniadit n betejn e Moravs, afr Nishit. N'at luft merrte
pjes edhe Sknderbeu bashk me Turqit, dhe veproi n mnyr q t'ia bnte Huniadit t mundshme
fitoren. N rrmujn e trheqjes, kapi sekretarin e vuls s Sulltanit dhe e shtrngoi t'i jepte nj dekret pr
qeveritarin e Krujs, q ky, n'emr t Muratit II, t'ia dorzonte qytetin Sknderbeut. Pastaj, q t mos
zbulohej plani, e vrau sekretarin e Sulltanit; dhe bashk me treqind kalors shqiptar q kishte me vehte, dhe
me t nipin, Hamzn, u kthye n Shqipri. Pasi e mori Krujn me ann e dekretit t rrem, mblodhi nj fuqi
dhe i pushtoi fortesat e tjera n nj muaj e sipr duke e liruar t tr principatn.
Fan Noli, n botimin e dyt t historis s Sknderbeut, bn kt vrejtje: "E para, si sht e mundur q nj
ilimi prej nnt vjetsh t rritet si Muhamedan gjersa u b burr i pjekur prej dyzet vjetsh, edhe pas t
dyzetave t kthehet i Krishter dhe t faqet prpara bots si nj nga ampiont m t mdhenj t
Krishterimit? E dyta: Si sht e mundur q ky ilimi t shtudionj nja pesmbdhjet vjete n shkolln
ushtriake t pallatit, t shrbenj nja pesmbdhjet vjete t tjera si oficer n ushtrin e rregullt t
Sulltanit, dhe m n funt, tamam kur u gradua gjeneral, t dezertonj dhe t bhet nj nga kapedant m t
dgjuar t bashibozukve dhe nj nga ustallart m t shklqyer t lufts s parregullt t maleve? udira t
ktilla ngjajn vetm n mithollogji dhe jo n histori. Logjika elementare e krkon q Sknderbeu t jet
rritur dhe fanatizuar si i Krishter n konakun e Kastriotve nga njra an, dhe nga tjetra t ket shtudiuar
zanatin e lufts bashibozuke n nj universitet t specializuar pr kt deg, n malet edhe n rripat e
Shqipris, me profesor si i ati, si t vllezrit, edhe si kapedant e tjer m t djatht e m t mngjr"

Megjithse kjo vrejtje e Nolit duket me vend nga njra an, nga ana tjetr vin dy pyetje t cilat duan
prgjigje: E para, si sht e mundur q Sknderbeu, vetm me zanatin e lufts bashibozuke t shtudiuar n
malet edhe rripat e Shqipris t prballonte gjat njzetepes vjetve fuqin ushtarake m t madhe t
kohs, dhe m t shumtn e hers n luft frontale? Edhe kur ajo ushtri vinte e kumanduar prej vet
sulltanvet, me artilerin m t rnd t'athershme dhe n numr nja dhjet her m'e madhe nga ushtria e
Sknderbeut, ky e pat prballuar me ann e organizimit t mprojtjes si n fortesat ashtu edhe jasht, me ann
e nj veprimi t ndrlidhur dhe t disiplinuar, qoft kur e goditte armikun n befasi t rrufeshme, qoft kur i
priste prapavijat a kur trhiqte n pusi reparte t kalorsis turke. Pr kt lloj pune, prve nj mendjeje
strategu t radhs s par, duhet edhe nj far njohurie e artit t lufts. Dhe Sknderbeu e njihte artin
ushtarak n mnyrn m t prsosur, si e treguan veprat e tija. E dyta, si qe e mundur q, n Kuvendin e
Leshit, t gjith krert shqiptar - deri nj Gjergj Aranit n ballin e t cilit shklqenin fitoret e vjetvet 1433-
1435, deri Dukagjint q mbahshin si nj familje m'e vjetr nga e Kastriotvet - t'a njihnin Sknderben me
nj z si kryetar t Lidhjes dhe si kryekumandar t forcavet shqiptare t bashkuara kundr Turkut? Kto
arsye na bjn t mendojm se Sknderbeu duhej t kishte nj emr t madh n'at koh, emr q iu
frymzonte besim krervet shqiptar. Kt e thot haptas Gjin Muzaka 1, i cili tregon edhe se Gjergji bashk
me dy nga vllezrit i qen dhn Sulltan Muratit q t vegjl; po kur u b Turk (mysliman), e quajtn
Skanderbeg, dhe u rrit i ditur, i ardhur e trim. Sipas Muzaks, n Kuvendin e Leshit Zotrinjt e Shqipris e
bn Sknderben Kapedan (kryekumandar) t tyren sepse ishte i zoti n luft e i vlefshm, prandaj gjithkush
do t'i bindej dhe do t'a ndihmonte me ushtar e me t holla; po ashtu disa nga djemt e familjeve bujare
luftonin nn urdhrat e tij, edhe pr t msuar mjeshtrin e lufts, edhe pr t mprojtur krahinat e tyre.

Tani duhet shpjeguar se ku u b Sknderbeu mjeshtr i lufts dhe ku i kishte treguar deri athere ato cilsi
ushtarake sa t'a njihnin pr kryekumandar dhe t'i bindshin t tr Zotrinjt e Shqipris? A sht pun e
leht q Shqiptart t'i binden kujtdo? Dhe prse vazhdoi t'a mbante edhe pastaj emrin Sknderbej? Sepse
"Emri i Sknderit i kujtonte Aleksandrin e Madh," thot Fan Noli, "edhe titulli i Beut tregonte shkalln e
gjeneralit n ushtrin turke, e cila ishte m e mira e asaj kohe. Duke qn Kastriott nga nj der e vogl
katundare, Sknderbeu vet nuk i jipte rndsi llagapit atror... i cili nuk ishte vese emri i nj fshati dhe e
mbanin me duzina shok fshatarak t kryetrimit...". Ky shpjegim na duket pak si i leht sepse, me sa dim,
Sknderbeut nuk i plqenin madhshtit dhe se ai nuk e pat prbuzur kurr emrin e familjes. N letr-
shkmbimin me princa e mbretr t'asaj kohe, ai nnshkruante latinisht: Georgius Castriota alias
Scanderbeg, ose italisht: Giorgio Castrioto, decto Scanderbego; gj q l t kuptohet se ai ishte i njohur n
bot me emrin Skanderbeg.

Prandaj n legjendn e Barletit duhet t ket dika t vrtet. T tjer kronikan t shekullit XV pohojn se
Gjergji ishte n mosh t re kur vajti peng n'Oborrin e Sulltan Muratit II. Edhe nqoftse nuk ishte nnt
vje, si thot Barleti, duhet t-jet dhn peng m 1423, kur ishte djalosh tetmbdhjet vjear. Nuk
prjashtohet as hipoteza q Gjergji t ket qn drguar n shkolln ushtarake t i-ogllanvet, n Edrne,
edhe m'i ri akoma, si shum djem princash t krishter n'at koh, kur dim se Gjon Kastrioti u nnshtrua
m 1416 duke e njohur Sulltan Mehmetin I si kryezot dhe e ruajti t tr principatn me ann e nj politike
t'urt. Pr t provuar besnikrin, mund t ket drguar t birin n shkolln e Edrnes, dhe djali mund q
kthehej her pas here pran familjes, n Shqipri. Dy datat 1420 dhe 1426, ku prmendet emri i Gjergjit n
nj traktat tregtie lidhur me Republikn e Raguzs dhe n dy dokumentat e Hilandarit, nuk jan nj prov
absolute q Sknderbeu, deri athere, t jet ndodhur vazhdimisht pran familjes.

Sidoqoft, kjo periudh e jets s kryetrimit mbetet akoma e pa-ndriuar. Por duket se m 1438 ndodhej n
Shqipri, mbasi n'at vit pranohet si qytetar nderi i Venetikut.

Gjat kohs s kryengritjevet shqiptare ndrmjet vjetve 1432-1438, Kastriott nuk lvizn. Por oshtima e
atyre kryengritjeve, ngadhnjimet e para, shtypjet mizore t pastajme, nuk mund t mos i ken ln mbres
Sknderbeut. Dhe ndoshta, n shpirt, priste nj rast m t mir, rrethana m t favorshme, pr t'a rrokur ai
vet flamurin e kryengritjes.

Rasti iu duk se erdhi m 1443. Nj nga shtyllat e qndress s krishtere kundr Turqvet ishte br Mbretria
e Hungaris dhe e Polonjs me kryekumandarin e famshm, Gjon Huniadin, vojvodn e Transilvanis. Nuk
ishte e para her q Huniadi ndeshej me Turqit. Por m 1443, me shtytjen e Paps Eugjen IV, lvizja mori
nj shtrirje m t gjer. Papa mendoi t'organizonte nj kryqzat t prgjithshme pr t'i dbuar Turqit nga
Evropa. Prve Mbretris s Hungaris dhe s Polonjs, peshkopt katolik, n Ballkan, u vun t shtynin
princat e krishter q t ngrihshin me arm porsa t lvizte ushtria hungareze. N'at kryqzat u ftuan t
merrnin pjes edhe princat shqiptar, nj ndr ta edhe Sknderbeu. Shqiptart, gjithmon t gatishm pr
kryengritje, mezi q e prisnin nj rast t'atill. Araniti filloi t lvizte, n jug, kundr ushtris turke. Po
ashtu edhe Gjin Zenebishi, i biri i Depes, u ngrit me nj pjes t krahinavet dhe u lshua kundr Kosturit.
Por aty u ndesh me ushtrin turke t kumanduar prej Feriz Pashs, luftoi, u thye edhe u vra.

Sknderbeu, si duket, priti gjersa ushtria hungareze t hynte n veprim. Prandaj u nis me kalorsin e tij
n drejtim t Danubit bashk me ushtrin turke, q prbhej prej 20.000 vetash, nn kumandn e Kasem
Pashs, bejlerbeut t Rumelis. T dy ushtrit zun vend kundrejt njra tjetrs tej e prktej lumit Morava.
Por m 3 t Nntorit 1443, Hungarezt, ndonse m t pakt n numr, kaprcyen lumin dhe e sulmuan
ushtrin turke afr Nishit. Kjo filloi t prapsej dhe pastaj t trhiqej e shpartalluar. Sknderbeu, i cili duket
se lozi nj rol n kt trheqje, me treqind kalors kalors shqiptar q kishte me vehte, nr ta edhe i nipi,
Hamza, e la ushtrin turke edhe u nis pr n Shqipri. Fermanin e rrem nuk dim a ia mori me t vrtet
sekretarit t vuls s Sulltanit q shoqronte bejlerbeun e Rumelis, si tregon Barleti, a po u zogrofis prej
ndonj fallsifikatori, si mendon Fan Noli sipas kronikanit t Raguzs, Luccari-t. Fakti sht q, n krye t
shtat ditve, Sknderbeu arriti n Dibr. Aty gjeti popullin besnik dhe t gatishm pr kryengritje. Mbasi ua
shpjegoi krervet planin e tij, mori me vehte nja treqind Dibran edhe u nis natn n drejtim t Krujs. Kjo
fuqi u fsheh jasht qytetit, mbasi Sknderbeu kishte nr mend t'a merrte Krujn me ann e fermanit t rrem.
Edhe ashtu u b. Kumandari i Krujs, Hasan bej Vrzhezda, e besoi fermanin dhe ia dorzoi qytetin
Sknderbeut. Ky ua tregoi Krujanvet planin e tij dhe i porositi q t rrinin gati. Kur u b nat, njerzit e
fshehur n pyll hyn brenda n kshtjell, dhe bashk me Krujant e armatosur zun pikat strategjike t
qytetit. Aty nga mesi i nats buiti fjala "liri! liri!", dhe Shqiptart u hodhn mbi garnizonin turk t cilin e
farosn. T nesrmen, n vend t flamurit t Turqis, valonte mbi kshtjell flamuri i kuq me shkabn e
zez dykrenore.

Pasi mori Krujn n kt mnyr edhe u kthye n fen atrore, Sknderbeu u nis pr n Mat e Dibr, q
ishin pjes e principats s Kastriotvet, dhe filloi t'organizonte fuqin e par t tij. Ngado q shkonte,
populli e priste me krah hapt dhe tregohej i gatishm t vihej nn urdhrat e kryetrimit. Pastaj me nj fuqi
t mjaft u kthye n Kruj, ku kishin ardhur pr ta prgzuar shum krer shqiptar si edhe miq e dashamir
t lidhur me familjen e tij. M 28 Nntor 1443, n mes t nj gzimi t prgjithshm, Sknderbeu u shpall
kryezot i principats s Kastriotvet me qendr Krujn. Mandej me fuqin q kishte mbledhur pushtoi
njrn pas tjetrs, gjat muajit Dhjetor, fortesat e principats atrore, Petreln, Gurin e Bardh, Stellushin,
Tornain dhe pak m von, pas tre muajsh rrethimi, Sfetigradin. Garnizonet turke q u dorzuan, u przun
n Turqi. Kshtu, me nj shpejtsi t vettimshme, Sknderbeu e ringjalli principatn e lir t Kastriotvet.

1
Hopf, "Chroniques," f. 274. E dim mendimin e kritikvet, sipas t cilvet Gjin Muzaka i ka marr kto t thna prej Barletit.
Vepra e Barletit mendohet t jet botuar ndrmjet vjetvet 1508-1510, edhe Gjin Muzaka e shkroi "Gjenealogjin" m 1510. Por
dim edhe se ky i fundit pat qn bashkkohas i Sknderbeut, t cilin e kish njohur pr s'afrmi sepse pat luftuar nn urdhrat e
tij, dhe kishte lidhje familjare me Kastriott. Prandaj nuk na besohet q Gjin Muzaka t ket ndjekur symbyllazi Barletin sikur t
thnat e ktij t mos pajtohshin deri diku me kujtimet e tija, sado t venitura q t'ishin.

VIII
.

Q n fillim t puns, u duk q Sknderbeu ishte tjetr burr, me zotsi dhe cilsi t rralla. Jo vetm q e
zgjodhi kohn e kryengritjes kur rrethanat ndrkombtare ishin t favorshme, kur ushtria turke u drrmua
prej Huniadit, i cili vazhdonte prparimet n Ballkan, po edhe mundi t'a zbatoj planin e tij me nj energji
dhe shpejtsi t jashtzakonshme. Brenda dy muajve e liroi krejt principatn. Por e dinte se nuk ishte e
largt koha kur do t prpiqej me Turqit: gjer n prendvern e ardhshme. Prandaj duhshin br pregatitjet.

Ndryshe nga kapedant e tjer shqiptar q ishin ngritur kundr Turqvet njri pas tjetrit, deri athere, dhe
qen shtypur njri pas tjetrit, Sknderbeu sillte dy ide t mdha: bashkimin e gjith forcavet shqiptare n nj
kumand t vetme dhe organizimin e nj ushtrie t prhershme. Pa humbur koh, iu prvesh puns pr
arritjen e ktyre dy qllimeve.

Pik s pari, thirri n Lesh n nj mbledhje me karakter kombtar krert m t prmendur t Shqipris, pr
t br bashkimin e fuqivet. Rrethanat ishin t favorshme: Huniadi kishte zbritur n Bullgari dhe lajmet
qarkullonin se nj kryqzat e prgjithshme evropiane ishte n pregatitje e sipr. Shqiptart i kishin akoma
t gjalla plagt e kryengritjevet t mparshme. Shpejtsia me t ciln Sknderbeu e liroi principatn e tij iu
dha shpres edhe krerve t tjer se mund t'i rifitonin t drejtat e humbura. I dha shpres gjith popullit se
mund t'a thyente zgjedhn e huaj. Si vend t mbledhjes Sknderbeu zgjodhi Leshin, i cili ishte nn
Venetikun, dhe jo Krujn, pr t mos iu prekur sedrn kapedanvet shqiptar. Ashtu ndoshta mund t'i vinte
mir edhe Venetikut.

Mbledhja u mbajt m 1 t Marsit 1444, n kryekishn e Shn-Kollit, n Lesh. Merrnin pjes n'at kuvend:
Gjergj Araniti, Theodhor Korona Muzaka, Andrea Thopia me t nipin Tanush, Nikoll dhe Pal Dukagjini, t
gjith kta kishin qn udhheqs t kryengritjeve t mparshme. Vinin pastaj Gjergj Stres Balsha, Lek
Zaharia, Lek Dushmani, Pjetr Spani, Stefan ernojevii, sundimtari i Malit t Zi, dhe shum krer t tjer
m t vegjl, nga veriu dhe nga juga.

Sknderbeu iu foli mbi qllimin e mbledhjes dhe mbi nevojn e bashkimit. Iu tregoi se rrethanat
ndrkombtare ishin t favorshme dhe se me forcat e t gjithve mund t'i bhej ball ushtris turke. Krert
e tjer u gjetn t gatishm pr t'u bashkuar n luftn kundr Turkut, dhe u vendos me nj z formimi i
Lidhjes Shqiptare me Sknderben kryetar. Kjo Lidhje do t kishte edhe nj ushtri t bashkuar me
Sknderben kumandar t prgjithshm. T pranishmit iu zotuan ktij se do t'a ndihmonin me ushtar, me t
holla dhe me ushqime. Gjergj Araniti propozoi q seicili t'a caktonte aty pr aty shumn e prvitshme q do
t jepte. Pal Dukagjini krkoi t caktohej edhe numri i ushtarvet q do t drgonte gjithkush nga krert, por
kjo shtje u la n plqimin e seicilit.

U krijua kshtu nj fond i prbashkt, i cili, me t'ardhurat e principats s Sknderbeut dhe me ato t
kriporevet t Shn-Kollit, n veri t Durrsit, edhe me ndihmat q do t jepnin krert e tjer, arrinte n
shumn e prgjithshme prej 200.000 dukatash t'arta n vit. Ushtria e Lidhjes parashihej t'arrinte n 18.000
veta, gjysma kalorsi dhe gjysma kmbsori.

Kuvendi i Leshit ka nj rndsi t veant pr historin e Shqipris, sepse ishte e para her, q nga Koh e
Mesme e ktej, q krert shqiptar bashkohshin n nj mbledhje me karakter pak a shum kombtar dhe
zgjidhnin nj kryetar e kumandar t prgjithshm q s'ishte i huaj por vendas dhe Shqiptar, si ata. Seicili nga
krert mbetej zot mbi krahinn a krahinat e tij, i qeveriste si t donte, dhe Sknderbeu s'kishte t drejt t'i
ndrhynte. Lidhja e Leshit ishte si nj far konfederate, ku Sknderbeu ishte si nj i par ndrmjet t
barabartve, sa pr t kumanduar ushtrin e prbashkt n luft. S'mund t mblidhte drejtprdrejt taksa ose
ushtar npr krahinat e zotrve t tjer, vese 't'i drgonin ata vet. Por edhe me kaq, n Kuvendin e Leshit
u hodh api i par drejt lidhjes kombtare, sepse ishte e para her q krert e Shqipris zgjidhnin nj
kryetar midis tyre dhe vendosnin bashkimin e fuqivet ushtarake dhe t ndihmavet financiare n shrbim t
nj qllimi t prgjithshm. Sknderbeu, duke prdorur principatn e tij si baz dhe me prestigjin e madh q
fitoi n luftn kundr Turqvet, i shtroi nn vehte disa nga krert e tjer, ua mori krahinat, dhe u prpoq t
formonte nj shtet shqiptar t prqendruar, si do t'a shohim m posht.

I vendosur tani t'i bnte nj luft pr jet a pr vdekje ushtris m t fort t kohs, Sknderbeu nis t'i
pregatitet, duke treguar q n fillim disa nga cilsit e jashtzakonshme t kapedanve t mdhenj. Ai e
dinte se fitimi i betejavet varet sigurisht edhe nga zotsia e kumandarit, por sidomos nga prbrja dhe forca
goditse e ushtris. Ktu qndron e fshehta e fitorevet, dhe vetm me ann e nj ushtrie kompaktsisht
t'organizuar kan mundur t ngadhnjejn ata q kan ln vrraga t thella n historin e njerzis.
Aleksandri i Madh, prve cilsivet vetiake, ua detyroi fitoret legjendare falangavet maqedonase, q
sulmonin bashkarisht si nj maqin shtypse, dhe kalorsis q goditte si rrufeja. Roma shtroi tr botn me
ann e legjionevet, q shkonin prpara si nj mas drrmonjse ose qndronin n vend si nj mur i patundur.
Edhe Turqia e kohs s Sknderbeut eprsin ushtarake mbi botn e krishter ua detyronte trupit t
jeniervet dhe kalorsis s leht sulmonjse.

Sknderbeu, q e njihte mir ushtrin turke dhe i kuptonte shkaqet se prse kryengritjet e mparshme t
Shqiptarvet kishin dshtuar, u vu edhe ai t krijonte mjetin e mprojtjes, domethn nj ushtri n kuptimin
e vrtet. Nuk kishte shum besim n nj ushtri "federale", domethn n trupat q do t drgonin krert e
tjer shqiptar, mbasi ato kumandohshin prej kapedanvet t tyre dhe s'mund t kishin as kompaktsin as
disiplinn e nj ushtrie t rregullt. Prandaj nisi pikspari t'organizoj nj ushtri t prhershme, t
rekrutuar n principatn e tij. Bri regjistrimin e burrave t'aft pr shrbim, duke dal vet fshat m fshat,
dhe krijoi me lulen e djalris nj trup t zgjedhur q Barleti e quan "garda pretoriane". Kjo prbhej prej
nja 3.000 vetash, e tr kalorsi, dhe kumandohej drejtprdrejt prej Sknderbeut. Kjo ishte brthama e
elikt e ushtris shqiptare, gjithnj n ushtrim, gjithnj n lvizje, dhe sulmet e saja n luft ishin t
rrufeshme, ashtu si shpata e kryetrimit. Nj pjes tjetr e ushtris s prhershme ishin trupat e kufirit, nja
tre a katr mij veta, q mpronin kshtjellat nga ana e lindjes. Kto ishin nn kumandn e Moisi Golemit, i
cili qndronte n Dibr. Pastaj vinte ushtria e prkohshme, e prbr prej atyre q thirrshin vetm n koh
lufte, zakonisht nga nj burr pr der n principatn e Sknderbeut, dhe prej trupavet q drgonin krert e
tjer aliat. Kta vinin t'armatosur dhe qndronin n shrbim prsa koh q vazhdonte lufta; mandej
kthehshin npr shtpit e tyre. Numri i ushtris s prkohshme arrinte e shumta n 10.000 veta, nj
pjes kalors por m tepr kmbsor. N koh rreziqesh t mdha, me kushtrimin e Sknderbeut delnin t
gjith burrat e aft. Nj pjes e tyre organizohshin n eta pr t'i prer shtigjet armikut.

Formimit t'ushtris dhe pregatitjes s'oficervet iu dha aq rndsi Sknderbeu sa q merrte pjes vet
n'ushtrimet e gards dhe e mbante kt gjithmon nn syrin e tij vzhgues. E dinte se Shqiptarve iu
mungonte disiplina e nj trupe t rregullt: hidhshin n luft me guxim, po edhe shpartallohshin shpejt kur
armiku prdorte numrin e madh, mjetet e rnda, kohn e gjat. Prandaj iu vuri nj kujdes t veant
inkuadrimit dhe disiplins. Vrejti gjithashtu me hollsi topografin e vendit duke shnuar dhe mbajtur n
mendje do mal e fush, do shpat a lugin, pyje e kodra, lumenj e prrenj, shtigje e gryka, sepse e dinte q
njohja e vendit sht kushti i par i nj plani strategjik dhe i manevrimevet taktike. Ndreqi kshtjellat edhe i
vuri n gjendje mprojtjeje. Siguroi armatimin dhe rezervat ushqimore pr ushtrin e prhershme. Organizoi
nj rrjet informacjoni pr t marr vesh lvizjet dhe prbrjen e ushtrivet armike. U prpoq t pregatiste
moralin e popullit pr nj qndres t gjat, heroike, kundr nj ushtrie q tmerronte botn, dhe tmerret e s
cils Shqiptart i kishin provuar mbi vehten e tyre kushedi sa her. Pastaj i qet, i patundur si shkmbi, po
priste rastin se kur do t prplasej furtuna.

IX
Rasti erdhi m Qrshor t vitit 1444. Nj ushtri turke prej 25.000 vetash, pjesa m'e madhe kalorsi, nn
kumandn e Ali Pashs, hyri n Shqipri nga an e Kosovs dhe zbriti n Dibrn e Poshtme. Sulltan Murati
II mendoi se do t'a shtypte edhe kt her kryengritjen shqiptare ashtu si kishte shtypur ato t mparshmet.
Sknderbeu, i lajmruar pr afrimin e ushtris turke, i dolli prpara n fushn e Dibrs me ushtrin
shqiptare q ai kishte pregatitur brenda disa muajve. Kjo prbhej prej 15.000 vetash, pjesa m'e madhe e
rekrutuar n principatn e Sknderbeut, dhe vetm nja 2.000 kalors qen drguar nga krert e tjer t
Lidhjes. asti ishte vendimtar, sepse n kt prpjekje t par vihej n prov qndresa shqiptare. Oficert
dhe ushtart, prgjithsisht t rinj, nuk ishin msuar deri athere t prballonin n fush t hapt nj armik
aq t fort sa 'ishte ushtria turke. Populli dukej m'i shqetsuar akoma. Fshatart fusharak iknin maleve
ose futshin npr fortesat. Gra, pleq e fmij rrinin gjith ditn n kish duke iu lutur Perndis q t'a
shptonte vendin nga rreziku. Vetm Sknderbeu qndronte i patronditur. I fliste popullit pr t'a qetuar, iu
fliste oficerve dhe ushtarve pr t'iu dhn zemr dhe pr t'i siguruar se do t'a fitonin betejn.

Mjeshtr n'artin e lufts, Sknderbeu kishte zgjedhur pr kt ndeshje t par fushn e ngusht t Torviollit,
rrethuar me male e pyje. Sipas planit t tij, do t fshihte n pyjet nj pjes t fuqis, e cila do t sulmonte me
befasi kur lufta t'ishte ndezur nga t gjitha ant. Pr t'a trhequr armikun n kt kurth, i dolli prpara me
pjesn tjetr t'ushtris dhe bri sikur prapsej, duke manevruar me mjeshtri. Dy nga oficert e tij m t zot
n'artin ushtarak, Kont Urani dhe Aidin Muzaka, e ndihmuan n kt taktik: i pari, duke i qndruar prball
ushtris turke pr t penguar prparimin e saj, dhe i dyti duke rreshtuar n Torvioll grupet e ushtris
shqiptare q prapsshin dhe arrinin aty ca nga ca. Sknderbeu, sa andej ktej, ndihmonte njrin veprim dhe
tjetrin. Ndonse t pamsuar me manevra t ktilla, Shqiptart lvizn rregullisht, duke zbatuar urdhrat,
dhe puna shkoi mir, si ishte parashikuar. Kur u kthye Sknderbeu n Torvioll, e gjeti ushtrin t radhitur
sipas planit. Kumandn e krahut t djatht e kishte Tanush Thopia me Labrit e Aranitit dhe malsort e
Dukagjinit; kumandn e krahut t mngjr e kishte Moisi Golemi me Dibrant; n qendr ishte vet
Sknderbeu me gardn pretoriane, i ndihmuar nga Aidin Muzaka dhe Gjergj Stres Balsha. Nj fuqi prej
3.000 kalorsish, e kumanduar nga Hamz Kastrioti, Muzaka i Angjelins, Zaharia Gropa, Pjetr Emanueli
dhe Gjin Muzaka, ishte drguar t fshihej n nj pyll aty afr, me urdhr q t mos lvizte gjersa t ndizej
beteja n t gjitha ant. Trupin e rezervs prej 3.000 vetash, gjysma kalorsi dhe gjysma kmbsori, e
kumandonin Kont Urani dhe Marin Spani. I pari, me kalorsin, duhej ta sulmonte armikun prball kur
Hamz Kastrioti me shok t'i kishin rn befasisht nga kraht. I dyti, me kmbsorin, nuk duhej t lvizte
vese kur ushtria turke t jepte shnja tronditjeje. Sknderbeu kishte vn kudo kalorsin prpara, mbasi
pjesa kryesore e ushtris turke ishte kalorsi dhe beteja do t niste me nj prpjekje kuajsh. Por skuadrat
ishin rregulluar n mnyr q edhe kmbsoria t merrte pjes n luftim pa qn e penguar prej kuajvet.

Kur ushtria turke arriti n Torvioll, dita ishte m t ngrysur, dhe beteja mbeti pr t nesrmen. Ali Pasha
kujtoi ndoshta se e futi Sknderben n nj vend t ngusht, ku s'kishte se nga t'i shptonte. N mngjezin e
29 Qrshorit, Shqiptart e pan se sa e madhe ishte ushtria turke, e cila mbushte tr fushn. Ulurinte dheu
nga trumbetat, daullet dhe brtimat e saja. Mbasi nj pjes e ushtris shqiptare ishte e fshehur, ajo q
ndodhej n fush t hapt dukej fare e vogl prpara mizris anadollake. Sknderbeu i kishte pregatitur
radht q me t zbardhur t mngjezit. Por duke menduar se mos Shqiptart, t rrmbyer, hidhshin n
mnyr t rregullt dhe merrshin npr kmb prej numrit t madh t'armikut, dha urdhr q t mos lviznin
deri sa Turqit t sulmonin t part.

Sulmi i tyre nuk vonoi. Me nj brtim t prgjithshme dhe tmerronjse, Turqit u lshuan kundr ushtris
shqiptare. N'at ast, trumbetat e gards pretoriane dhan shnjn e betejs, dhe Sknderbeu, duke iu thirrur
Shqiptarvet me z t fort, u vrvit si luani drejt armikut. E tr garda, me Aidin Muzakn dhe Gjergj
Balshn, e ndoqi pas si nj trup i vetm. Beteja u mbrthye n t gjitha ant, e rrept, e trbuar. Prpiqej
eliku me elik, prmbysshin kuaj e kalors, dridhej toka nn kmb. Turqit e sulmuan me aq forc
qendrn shqiptare sa q kjo do t'ishte thyer sikur t mos ndodhej aty vet Sknderbeu. Por krahu i djatht q
kumandonte Tanush Thopia, e pa m ngusht akoma. Shum kapedan nga m t mirt ishin vrar, nr ta
edhe Anton Linjrosa, kumandari i Labrvet dhe i Himariotvet. Tanushi po bnte qndresn e fundit, kur u
vrsul nga pylli kalorsia e Hamz Kastriotit me shok dhe i ra armikut nga kraht, ndrsa Kont Urani me
rezervn e goditi prball. Nga kjo befasi e rrufeshme q e vuri midis dy zjarresh, krahu i mngjr i
ushtris turke u thye shpejt. N t njjtn koh, Moisi Golemi me Dibrant bri nj sulm t rrept dhe e
shpartalloi krahun e djatht t'armikut. Qendra turke, ku ndodhej vet Ali Pasha me pjesn m t fort
t'ushtris, po mbahej akoma. Por Sknderbeu, kur pau se t dy kraht e ushtris s tij ishin n fitim, u
hodh n mes t'armiqvet si nj shigjet, thot Biemmi 1, duke thyer radht e tyre dhe duke prmbysur me
shpat 'gjente prpara. Gards pretoriane q luftonte rreth kryetrimit i erdhn shpejt n ndihm Kont Urani
dhe Marin Spani me rezervn, dhe me nj goditje t fundit qendra turke u drrmua plotsisht. Ali Pasha iku
nga syt kmbt me mbeturit e ushtris s tij duke ln 7.000 t vrar n fushn e betejs, 500 robr dhe
24 flamure n duart e Shqiptarvet. I tr kampi i ushtris turke, me plakat, ushqimet dhe mijra kuaj,
mbeti aty. Nga Shqiptart pati 1800 t vrar dhe 2.000 t plagosur, prej t cilve nja 400 vdiqn pastaj. Nr
t plagosurit rnd ishte edhe Aidin Muzaka, nj prej oficervet m t shquar, i cili vdiq n Dhjetor t'atij viti
dhe u vajtua nga e tr ushtria.

Beteja e Torviollit sht nj kryevepr strategjike dhe taktike, n t ciln Sknderbeu tregoi zotsit e rralla
t kapedanve t mdhenj. Kjo fitore iu bri shum prshtypje Shqiptarvet dhe i mbushi me lavdi. Kta e
kuptuan at dit se far rndsie kan bashkimi, plani dhe disiplina n fitimin e nj lufte dhe se far luani
ishte kryekumandari i tyre. E pan me sy kur vrvitej i pari me shpat n dor n mes t'armiqvet dhe
njkohsisht drejtonte tr betejn, si Aleksandri i Madh. Prova e par u b. Me nj burr t ktill n krye,
Shqipria mund t'i qndronte furtuns turke; mund t bhej mburoja e Evrops dhe e Krishterimit, si u b
pr njzetepes vjet rresht.

Pas ktij ngadhnjimi, Sknderbeu u kthye n Kruj n mes t nj gzimi t paprshkruarshm. Populli delte
rrugs pr t'a par me sy, pr t'a prshndetur, pr t'i faqur adhurimin. Kur arriti n Kruj, gjeti aty shum
miq dhe krer aliat q kishin ardhur ta prgzonin.

Prve n Shqipri brenda, ku forcoi pozitn e Sknderbeut, fitorja e Torviollit bri buj t madhe n'Evrop.
Papa Eugjeni IV mori zemr pr t pregatitur nj kryqzat t re kundr Turqvet. Oborrt e Perndimit
filluan t shikojn tani edhe nga Shqipria. Hungarezt u vun prsri n lvizje. Nj lidhje e gjer u
formua, n t ciln Papa dhe mbreti Vladisllav i bn thirrje edhe Sknderbeut.

Sulltan Murati II, i tronditur nga kto pregatitje, iu krkoi paqe Hungarezvet. Vladisllavi, mbreti i Polonjs
dhe i Hungaris, pranoi, dhe nj paqe prej dhjet vjetsh u nnshkrua n Szeged, m 12 Korrik 1444. N
baz t ktij traktati, Murati II e linte t qet Hungarin dhe ia kthente Serbin Gjergj Brankoviit, i cili u
b vasal i tij. Pas ksaj paqeje, Sulltan Murati ia lshoi fronin t birit, Mehmetit II, dhe ai vet shkoi
n'Anadoll pr t'a ngrysur jetn n qetsi.

Por paqja prej dhjet vjetsh nuk mbajti as gjasht jav. Papa Eugjeni IV, me ann e Kardinal Julianit, e
bindi mbretin Vladisllav t'a shkelte traktatin dhe, duke prfituar nga abdikimi i Muratit II, t vihej n krye
t'ushtrivet t krishtere pr t'i przn Turqit nga Ballkani. Filluan thirrjet dhe premtimet pr kryqzatn.
Vladisllavi mblodhi nj ushtri prej 14.000 Hungarezsh, Polaksh e Rumunsh, nn kumandn e tij dhe t
Gjon Huniadit, zbriti n Bullgari dhe e nguli kampin afr qytetit Varna. Pritej t lviznin fuqi t tjera t cilat
mbetn premtime t thata, si zakonisht. Ndrkaq, Sulltan Murati II, me t marr vesh q Hungarezt e
shkeln paqen, u kthye prsri n fron, mblodhi me t shpejt n'Anadoll nj ushtri prej 40.000 vetash, e
kaloi Bosforin me anije Gjenovezsh duke paguar nga nj dukat pr kok, dhe u ndodh papritur prpara
ushtris s krishtere n fushn e Varns. N betejn e prgjakshme q u b m 10 Nntor 1444, Vladisllavi
u vra dhe ushtria e tij u thye keq duke ln 10.000 t vdekur n fush. Gjon Huniadi me nj pakic mezi
shptoi dhe mundi t kaprcej Danubin. Disfata e Varns qe nj humbje e madhe pr Krishterimin dhe
provoi se ky s'ishte n gjendje t'organizonte nj qndres t prgjithshme kundr Turqvet. Shpresat e
popujve ballkanik filluan t bjen. Sulltan Murati II, i liruar nga pesha e Hungarezvet, mbetej ball pr
ball me kryengritjen shqiptare.

Po edhe n Shqipri brenda nisn grindjet si nga her, pr t mbjell farn e prarjes n Lidhjen Shqiptare
t Leshit. N vitin 1445, Mamica, motra m'e vogl e Sknderbeut, u martua me Muzak Thopin. N dasm
e sipr, ku ishin ftuar shum krer dhe kapedan shqiptar, ngjau nj zihje midis Lek Dukagjinit dhe Lek
Zaharis. Shkak u b Irena, bija e vetme e Gjergj Dushmanit, kryezotit t Zadrims, e cila me bukurin e
jashtzakonshme t saj ua mori mendjen dy rivalvet q e krkonin pr martes. Mbasi zemra e Irens
anonte nga Lek Zaharia, nj luft e vrtet u ndez ndrmjet ktij dhe Lek Dukagjinit. Ky i fundit mbeti i
plagosur rnd dhe i turpruar prpara Irens. Pas ca kohe, Sknderbeu i thirri t dy dhe i pajtoi. Por pajtimi
i Lek Dukagjinit nuk qe i sinqert. Sepse pas dy vjetsh ky e vrau me t pabes Lek Zaharin, kryezotin e
Danjs. Nga kjo vrasje rrodhi lufta ndrmjet Sknderbeut dhe Republiks s Venetikut, si do t'a shohim m
posht.

Po edhe lufta kundr Turqvet vazhdoi e paprer. I shqetsuar nga pregatitjet e reja q bnte Huniadi, Sulltan
Murati II provoi t'a ndreqte me t mir me Sknderben duke i propozuar ktij paqen me kushtet q kishte
pranuar i ati, Gjon Kastrioti, m 1430. Me fjal t tjera, Sknderbeu duhej t'i nnshtrohej Sulltanit, t'i
lshonte nj pjes t principats dhe t mbetej si vasal i atij n krahinat e Krujs dhe t Matit. Porsa q
Sknderbeu e hodhi posht kt propozim me nj prgjigje krenare, Sulltani nisi pr n Shqipri Firuz
Pashn me 9.000 kalors, i cili hyri nga an e Ohrit. Sknderbeu e trhoqi ushtrin turke n nj pyll t
Mokrens, afr Dibrs s Siprme, dhe e shpartalloi m 10 t Tetorit 1445. Kjo fitore bri buj dhe ngjalli
shpresa t reja n'Evrop pas disfats q psoi ushtria hungareze n Varna. Sknderbeu zu t shikohej si
shtylla e Krishterimit. Papa Eugjen IV dhe mbreti Alfons V i Napolit drguan ambasada t veanta pr t'i
faqur prgzimet dhe pr t lidhur miqsin me t.

M 1446, nj tjetr ushtri turke prej 15.000 kalorsish, nn kumandn e Mustafa Pashs, u nis nga Shkupi
dhe arriti n fushn e Otonets, n Dibrn e Siprme. Sknderbeu e sulmoi befas, m 27 t Shtatorit, dhe e
shkatrroi.

1
Biemmi tregohet sikur i merr kto prshkrime nga Tivarasi por, sipas kritiks s sotshme, ky emr i fundit sht nj trillim i
Biemmi-t sepse nuk besohet q t ket pasur nj anonim t'atill

X
Fitoret e Shqiptarvet gjat tre vjetve kundr ushtris m t fort t'asaj kohe dhe forcimi i pozits s
Sknderbeut zgjuan shqetsimin e Republiks s Venetikut, e cila sundonte nj varg qytetesh bregdetare t
Shqipris. N fillim, Venetiku e pat shikuar me sy t mir kryengritjen shqiptare dhe lejoi, m 1444, q
Kuvendi i krervet shqiptar t mbahej n Lesh, ku drgoi edhe Republika disa kqyrs pr t par se
'bhej. Sknderbeu, nga ana e tij, i shtrnguar prej nevojs dhe duke ndjekur politikn e familjes, desh t
qndronte n marrdhnie sa m t mira me Republikn. Ai bashk me t vllan, Stanishin (i cili duket se
ishte gjall akoma), u njohn prej Venetikut si qytetar nderi m 1445. Por ky "qiell miqsie" zuri t vrnjtej
shpejt. Venetiku mendonte t'i prdorte Shqiptart dhe Sknderben sa pr t'ia hedhur Sulltanit si ferra npr
kmb, dhe jo q kta t formonin nj shtet t fuqishm, i cili mund t vinte n rrezik zotrimet e
Republiks. Prandaj filloi t'i trembej rritjes s fuqis s Sknderbeut, principata e t cilit kufizohej me
qytetet q sundonte Venetiku. Kur pa se Sknderbeu, ngadhnjys mbi ushtrin m fammadhe t'asaj kohe,
po mundohej t formonte nj shtet shqiptar t fort dhe se Lidhja e Leshit qndronte e bashkuar, Republika
nisi intrigat e prarjes dhe marrveshjet e fshehta me Turqit kundr Sknderbeut.

Shkak lufte ndrmjet Shqipris dhe Ventikut u b qyteti i Danjs. Duket se Lek Dukagjini e vrau Lek
Zaharin, kryezotin e Danjs, aty nga vjeshta e vitit 1447. Mbasi Lek Zaharia nuk linte trashgimtar, qyteti i
Danjs duhej t prfshihej n principatn e Sknderbeut, i cili ishte kryetari i Lidhjes Shqiptare. Pr kt
qllim, ky drgoi pran Bors, nns s Lek Zaharis, Kont Uranin q ta rregullonte punn. Por Venetikasit
e pushtuan Danjn prpara se t'a merrte Sknderbeu, dhe Zonjn Bora e uan n Shkodr, ku me intriga ia
mbushn mendjen q t'ia falte qytetin Republiks. Nj nga pifjet e Venetikasvet ishte se gjoja Sknderbeu
kishte pasur gisht n vrasjen e Lek Zaharis pr t trashguar Danjn.

I vn prpara ksaj gjendjeje, Sknderbeu thirri menjher mbledhjen e Lidhjes Shqiptare pr t marr nj
vendim lufte kundr Venetikut. U detyrua gjithashtu t shpallte botrisht se ai s'kishte pasur asnj dijeni n
vrasjen e Lek Zaharis dhe se pifjet e Venetikasvet kishin pr qllim t cnonin nderin e tij dhe t pranin
Lidhjen Shqiptare. N mbledhjen e Lidhjes, shumica e antarvet e pranoi propozimin e Sknderbeut, q t'i
shpallej luft Venetikut nqoftse ai nuk do t'a lshonte Danjn me t mir. U treguan kundr ktij vendimi
vetm dy kapedan, Pjetr Spani i Shals e i Shoshit dhe Gjergj Dushmani i Zadrims, t cilt u ndan nga
Lidhja Shqiptare dhe muarn ann e Venetikut.

Mbasi Republika nuk e lshoi Danjn, e cila kishte shum rndsi pr t sepse sundonte hyrjen e daljen e
lugins s Drinit dhe rrugn e Shkodrs, Sknderbeu filloi menjher veprimet ushtarake kundr
zotrimeve t saj. Disa nga antart e Lidhjes, si Gjergj Araniti, Theodhor Korona Muzaka, Andrea Thopia, e
t tjer, e ndihmuan me ushtri, e cila arriti n 14.000 veta, gjysma kalorsi dhe gjysma kmbsori. Me kt
fuqi Sknderbeu bariti kundr Danjs dhe njkohsisht rrethoi Durrsin, n Dhjetor t vitit 1447. Nisi
gjithashtu t bnte presion mbi qytetet e tjera t Republiks n tr bregdetin shqiptar. Por mbasi nuk kishte
artileri t rnd, dhe kto qytete mprohshin prej kshtjellash, nuk i mori dot, prandaj e shtrngoi rrethimin e
Danjs duke pritur q kjo t'i dorzohej nga uria.

Pr t'i dal n krye lufts me Venetikun, Sknderbeu nuk mungoi t shfrytzonte edhe gjendjen
ndrkombtare. Republika n'at koh luftonte edhe n Lombardi kundr Duks s Milanos, i cili ishte aliat i
Alfonsit V t Napolit. Me ndrmjetsimin e ktij, u b nj marrveshje n mes t Sknderbeut dhe Gjergj
Brankoviit, despotit t Serbis, pr t sulmuar njheresh zotrimet e Republiks gjat bregdetit t'Adriatikut.

Rrethimi i Danjs vazhdoi gjith dimrin dhe prendvern e vitit 1448. Venetiku, i zn n luft edhe n
Lombardi, i hapi shpeshher bisedime paqeje Sknderbeut, por Danjn nuk desh t'a lshonte n'asnj
mnyr. Nga ana tjetr, bnte marrveshje t fshehta me Turqit pr t'a vn ushtrin shqiptare midis dy
zjarresh. U mundua gjithashtu ta kthente despotin e Serbis, Gjergj Brankoviin, kundr Sknderbeut.
Sjelljet e dobta t Republiks zbritn n shkalln m t'ult kur ajo i premtoi, m 4 mars 1448, nj pension
prej 100 dukatash n vit atij njeriu q do t vriste Sknderben. Deri ktu kishin ardhur punt.

Pr t ruajtur kufijt nga ana e lindjes, Sknderbeu kishte ln Kont Uranin me nj fuqi prej 4.000 vetash. Ai
e lajmroi se Turqit po lviznin. Ishte Venetiku q i ftonte pr t'i rn Sknderbeut pas krahve, ndrsa ky
ndodhej i zn me rrethimin e Danjs. Por kryetrimi shqiptar nuk ishte nga ata q e humbasin mendjen
prpara situatash t ktilla. Vendosi pra t'i qronte llogarit me Republikn m par se t'arrinte ushtria
turke. La 4.000 veta pr t mbajtur rrethimin e Danjs, dhe me pjesn tjetr t'ushtris u nis kundr
Shkodrs. Nj fuqi venetikase prej 15.000 vetash, nn kumandn e Daniel Juriit, i dolli prpara.
Sknderbeu e sulmoi m 23 korrik 1448. Ktu u provua se fati i mir i lufts e ndihmonte kudo, dhe jo
vetm kundr Turqvet. Pas nj beteje t'ashpr, megjithse m'e madhe n numr, ushtria venetikase u thye
plotsisht, duke ln nja 2.500 t vrar dhe 1.000 robr. Sknderbeu e ndoqi me at vrull deri prpara
murevet t Shkodrs. Kjo fitore e shklqyer e lartsoi m shum akoma emrin e tij dhe t Shqiptarvet.
Prforcoi gjithashtu pozitn e brendshme t kryetrimit. Dukagjint krkuan t pajtohshin me t.

Por Danja nuk u dorzua as kt her. Sknderbeu nuk pati koh t'a shfrytzonte fitoren kundr Venetikut,
sepse ushtria turke prej 15.000 vetash, nn kumandn e Mustafa Pashs, hyri nga ana e Ohrit dhe arriti n
Dibr. Prandaj, pr t vazhduar rrethimin e Danjs, la t nipin, Hamzn, me nj fuqi prej 4.000, dhe ai vet
me pjesn tjetr t'ushtris u nis kundr Turqvet. Me nj shpejtsi t uditshme, i dolli prpara Mustafa
Pashs n'Oranik t Dibrs s Siprme, i dha betej edhe e drrmoi, m 14 Gusht 1448. Ushtria turke pati
humbje t mdha, rreth 5.000 t vrar, dhe i tr kampi i saj mbeti n duart e Shqiptarvet. Mustafa Pashn
vet me 12 oficera t lart dhe nj numr ushtarsh e zuri rob t nesrmen Moisi Golemi, n fushn e
Rethes, pran Oranikut.

Pas shkatrrimit t'ushtris turke dhe pas disfats q psoi ajo vet, shpresat e Republiks pr t'a mposhtur
Sknderben me ann e forcs u venitn. Ky nisi ta shtrngoj m shum akoma rrethimin e Danjs dhe t
Durrsit. Kshtjellat e ktyre dy qyteteve zun t tronditen dhe ndoshta do t kishin rn sikur rrethimi t
vazhdonte edhe ca koh. Athere Republika, e trembur, i krkoi paqe Sknderbeut. Po edhe ky, nga an e tij,
donte t'i jepte fund sa m shpejt ksaj lufte pr t'i vajtur n ndihm Gjon Huniadit, i cili, me nj ushtri
hungareze, po zbriste n drejtim t Kosovs.
Delegatt e Venetikut, Pal Loredani dhe Andrea Venieri, erdhn n kampin ushtarak t Sknderbeut, afr
Leshit, dhe paqja u nnshkrua m 4 Tetor 1448. Lidhjen Shqiptare e prfaqsonin Sknderbeu dhe Nikoll
Dukagjini, t ndihmuar nga peshkop Andrea i Leshit dhe nga abati Gjergj Pelini. Sipas traktatit t paqes
Danja i mbetej Venetikut, por ky i lidhte Sknderbeut nj pension prej 1.400 dukatash n vit, iu njihte atij
edhe Aranitit disa t drejta n skeln e Durrsit duke i prjashtuar nga taksa e krips, dhe iu siguronte atij
dhe gjith krervet Shqiptar t drejtn e strehimit n tokat e Republiks n rast se vendi i tyre do t
pushtohej prej Turqvet. Pr dmet q kish psuar nga ushtria shqiptare, Venetiku nuk krkoi asnj
shprblim.

Kshtu mori fund kjo luft e nxeht ndrmjet Sknderbeut dhe Republiks s Venetikut. Por nj far lufte t
ftoht, me an sabotimesh dhe intrigash t brendshme, Republika ia bri gjithnj; dhe, n tre-katr raste,
desh erdhi prsri n nj prleshje ushtarake me Sknderben, i cili, kur ngushtohej shum, i tregonte
dhmbt e luanit. Vetm m 1463, kur Venetiku u gjend n prakun e lufts me Turqin, krkoi afrimin e
Sknderbeut me t cilin bri nj alianc ushtarake, si do t'a shohim m posht. Po as athere Republika nuk
i mbajti premtimet, dhe e tr furtuna turke u prplas mbi Shqiprin.

N Tetor t vitit 1448, kur nnshkruhej paqja ndrmjet Shqipris dhe Venetikut, Gjon Huniadi po zbriste n
Kosov duke pritur edhe ndihmn e Sknderbeut, sipas marrveshjes q kishte me kt. Por ky nuk vajti dot
me koh, jo vetm se u pengua nga krert e Lidhjes dhe nga prfundimi i paqes me Venetikun, po edhe
sepse despoti i Serbis, Gjergj Brankovii, vasali i Sulltan Muratit II, t cilit i kishte dhn t bijn pr grua,
ia preu rrugn ushtris shqiptare. Kjo u vu t kalonte me forc, por Huniadi u drrmua prej Turqvet m 18 e
19 t Tetorit, afr Prishtins, prpara se t'i arrinte ndihma e Shqiptarvet. Mbeturit e shpartalluara t
ushtris hungareze mezi mundn t trhiqeshin npr Serbi dhe npr Shqipri, t'urt, t xhveshur e si mos
m keq. Sknderbeu, pr t dnuar qndrimin e Brankoviit, i dha nj grusht t mir Serbis duke e shkelur
nn thundra dhe duke shkretuar nj pjes t tokavet t saja.

Drrmimi i dyt i Huniadit n Kosov, pas drrmimit t par q psoi n Varna, ia largonte Sulltanit peshn
hungareze dhe ia linte duart t lira kundrejt Shqipris dhe Sknderbeut.

XI
N prendvern e vitit 1449, Sulltan Murati II, me nj ushtri prej 80.000, u nis kundr Shqipris.
Sknderbeu mori t gjitha masat e mprojtjes, forcoi kshtjellat dhe vendosi n to garnizone. Pastaj me nj
ushtri prej 12.000 vetash zbriti n Dibr, sepse pas shnjavet dukej q Sulltani do t rrethonte m par
Sfetigradin, i cili ishte kyi i Shqipris nga ana e lindjes. N kt fortes kishte nj garnizon prej 2.000
ushtarsh, nn kumandn e Pjetr Prelatit. Sknderbeu iu dha zemr mprojtsvet, shikoi fortifikimet dhe
mbeti i knaqur nga pregatitjet.

Ushtria turke arriti prpara Sfetigradit n fillim t Majit dhe nisi t'a rrihte fortesn me topa t rnd. Topi
dhe armt e zjarrit u prdorn prej Turqve pr hern e par n Shqipri, n rrethimin e Sfetigradit dhe t
Krujs. Pasi u a nj pjes e murevet, Turqit bn sulme t prgjithshme kundr fortess, por u prapsn me
humbje t mdha. Sknderbeu, q prjashta, s'e linte kurr t qet ushtrin armike, por e godiste me befasi,
kur ditn kur natn, dhe trhiqte n pusi pjes t saj q i coptonte. Pr t ruajtur kraht nga Sknderbeu,
Sulltan Murati II drgoi kundr atij Firuz Pashn me 18.000 kalors. N ndeshjen q pati me ushtrin
shqiptare, Firuz Pasha, m'i zoti nga t tjert, dolli prpara dhe e ftoi Sknderben n nj dyluftim. Ky nuk
vonoi t'ia plotsonte dshirn megjithse rrethi i tij u prpoq ta ndalonte. U lshua mbi Firuzin si drangua
dhe me nj t sjellme shpate e rrzoi t vdekur prdhe. Ushtria turke athere, e mbetur pa kumandar, u thye
duke ln n fush prmbi 3.000 t vrar. Nj tjetr sulm t prgjithshm q urdhroi Murati II kundr
fortess i kushtoi 7.000 t vrar dhe shum t plagosur. U duk q Sfetigradi nuk mund t merrej me ann e
forcs. Por Turqit zbuluan t vetmen qyngje q sillte ujin n qytet edhe e pren. I mbetur pa uj, Sfetigradi
u shtrngua t dorzohej me kusht q mprojtsit e tij t liheshin t lir pr t'ikur me armt e me plakat e
tyre. Pasi ndreqi muret e fortess dhe la n t nj garnizon t shndosh jeniersh, Murati II, i lodhur dhe i
dshpruar pr humbjet e mdha, e ngriti kampin aty nga mbarimi i Gushtit dhe u kthye n'Adrianopoj. Nuk
guxoi kt radh t shtyhej n drejtim t Krujs.

Megjithse trheqja e Muratit II u shikua si nj fitore e Shqiptarvet, humbja e Sfetigradit, q ishte fortesa
ky n kufirin lindor t Shqipris, u ndie si nj plag e rnd. Prandaj Sknderbeu provoi, po n Shtator
t'atij viti, t'a merrte prsri fortesn dhe e rrethoi. Mirpo, duke mos pasur artileri t mjaft, nuk mundi.
Shirat e vjeshts e bnin rrethimin m t vshtir akoma, aq sa u detyrua ta ngrer mbasi la nja 2.000 t
vrar nga ushtria e tij.

Disa muaj m von, n fillim t vitit 1450, Sknderbeut i dolli nga dora edhe Berati t cilin Theodhor
Korona, q s'kishte trashgimtar, ia linte me testament. Nga ana e Sknderbeut, shkoi Pal Maneshi me 800
ushtar pr t'a marr n dorzim qytetin. Por Pashaj turk i Gjirokastrs drgoi me nxitim nj ushtri t
madhe, e cila hyri trathtisht natn n Berat edhe e pushtoi fortesn. Theodhor Koronn, q ishte duke
vdekur, e ngritn Turqit nga shtrati dhe e varn. Pal Maneshin e zun rob dhe e lshuan pasi Sknderbeu
pagoi pr t 500 dukata si shprblim.

Viti 1450 ka qn nj nga m t vshtirt pr Sknderben dhe pr Shqiprin. Humbja e Sfetigradit dhe e
Beratit, nga njra an, prgatitjet e mdha q po bnte Sulltan Murati II pr t'i dhn grushtin e fundit
qndress shqiptare, nga ana tjetr, shkaktuan nj panik t prgjithshm. Morali n popull filloi t tronditej.
Njerzis i kishte hyr tmerri n zemr dhe shihte fantazma me sy hapt. Pr fat t keq, e shumta e
kapedanvet t Lidhjes Shqiptare e lan Sknderben vetm n kt prov. Araniti, i zemruar q ky po e
shtynte martesn me t bijn, nuk desh t'i drgonte ndihm. Disa nga krert e tjer i punonte intriga e
Venetikut pr t'i shkputur prej Sknderbeut. Por ky, si n do tjetr rast kritik ashtu edhe kt her, u tregua
n nj lartsi olympiane. Krahas me prgatitjet ushtarake, iu desh t ngrinte edhe moralin e popullit, me
mbledhje e fjalime, dhe t'i forconte besimin n fitoren e sigurt.

N prendvern e vitit 1450, Sulltan Murati II, pasi mblodhi t gjitha ushtrit e Azis edhe t'Evrops, si
thot kronikani bizantin, Laoniku, u nis n drejtim t Shqipris bashk me t birin, Mehmetin II. Ushtria
turke, e prbr prej m shum se 100.000 vetash, hyri nga ana e Ohrit dhe, duke ndjekur luginn e
Shkumbinit, arriti prpara Krujs m 14 t Majit. Ishte ushtria m'e madhe edhe m'e tmerrshme q kishte
par bota n'at koh. Prve armatimit t zakont, sillte me vehte edhe metalin e duhur pr t derdhur topa t
rnd, dy prej t cilve hidhnin gjyle t gurta prej 400 librash (nja 200 kilogramsh) aq sa dridhej toka rreth
e rrotull.

Sknderbeu kishte ln n Kruj nj garnizon prej 4.000 vetash, nn kumandn e Kont Uranit, me nja 30
topa t vegjl q prdorshin prej artiliersh frngj dhe me rezerva ushqimore pr nj koh t gjat. Ai vet
me pjesn m t madhe t'ushtris, rreth 8.000 vetash, shumica kalors, zgjodhi si baz malin e Tumenishtit,
n veri t Krujs, i cili sot quhet mali i Sknderbeut. Mbasi grumbulli i madh i ushtris turke e kishte
ngulur kampin n fushn e Tirans dhe nisi nga plakitjet rreth e qark, popullsia e fshatravet t Shqipris s
Mesme u trhoq malevet ose u mbyll npr fortesat. Gra, pleq e fmij zbritn n qytetet e Venetikut ans
detit.

Si pas zakonit, Sulltani i krkoi Kont Uranit dorzimin e fortess pa luft. Pas prgjigjes krenare q mori
nga ky dhe pasi u derdhn topat e rnd, dha urdhr q t rrihej fortesa me trbim. Nj pjes e murevet u
shkallmua si edhe porta e kshtjells. Athere filluan sulmet e prgjithshme, si tallazet e detit q prpiqen
kundr shkmbit. Por mprojtsit e Krujs i prapsn kto sulme t jeniervet me humbje t mdha. Ishte e
para her ndoshta q ushtria e Osmanllinjvet ndeshte n nj qndres t ktill. Sknderbeu, q prjashta,
s'i linte t qeta hordhit turke as dit as nat. Her i sulmonte nga njra an dhe her nga tjetra, gjithmon
atje ku s'e prisnin. Her trhiqte reparte turke n pusi, her iu priste prapavijat dhe iu rrmbente nozullimet.
Goditjet e tij ishin t shpejta, t papritura, t rrufeshme. Nganjher iu bnte shnja me zjarr mprojtsve t
Krujs pr nj dalje heroike kundr rrethonjsvet ndrsa ai vet i msynte nga kraht si rrebesh. T gjitha
sulmet q urdhroi Sulltani kundr Krujs u prapsn me shum humbje. N nj prpjekje t tmerrshme q
bn Turqit m 25 t Qrshorit, patn 8.000 t vrar. M n fund nisi t'iu mungonte edhe ushqimi, mbasi
karvant q ua sillnin binin prgjithsisht n duart e Shqiptarvet. Por n kt mes u ndodhn tregtart e
Venetikut, t cilt gjetn rastin t fitonin duke i shitur ushqime ushtris turke. Kjo desh shkaktoi nj
prleshje t dyt me Republikn, sepse Shqiptart, kudo q i zinin kta tregtar t saj, ua merrnin mallin
dhe n nj rast patn vrar dy prej tyre.

Lufta e prgjakt rreth murevet t Krujs vazhdoi gjith vern dhe Turqit humbn prmbi 20.000 t vrar.
Sulltanit nuk i mbet asnj shpres pr t'a marr qytetin me ann e forcs. U prpoq edhe nj her t'a blinte
Kont Uranin me t holla, i hapi bisedime paqeje Sknderbeut q ky t'a njihte Sulltanin pr kryezot duke i
paguar nj hara t vogl, por t gjitha kto i shkuan kot. Duke prashikuar se me shirat e vjeshts dhe me
afrimin e dimrit gjendja e ushtris s tij do t keqsohej, Sulltan Murati II e ngriti rrethimin e Krujs m 26
t Tetorit 1450 dhe, i ndjekur prej Sknderbeut gjer prtej kufijvet, u kthye i mundur e i trishtuar
n'Adrianopoj ku vdiq pas disa muajsh.

Kjo ishte fitorja m'e shklqyer q Sknderbeu me ushtrin shqiptare kishte korrur deri athere. Sulltan
Murati II q kish njohur gjat tridhjet vjetve ngadhnjime pas ngadhnjimesh, q drrmoi Gjon Huniadin
n Varna dhe n Kosov, iku i mundur dhe i turpruar prpara forcs shqiptare t kumanduar prej
Sknderbeut. Lajmi u prhap si vettima an e mb'an Evrops dhe ngjalli kudo gzim e shpresa t reja.
Sknderbeu u kthye n Kruj n kulmin e triumfit e t lavdis, i brohoritur e i nderuar si heronjt e vjetrsis
klasike. Pozita e tij kt radh u forcua m tepr se kurr jo vetm n Shqipri brenda, po edhe n'Evrop ku
zu t shikohej si mprojtsi i Krishterimit dhe si gjenerali m'i madh i kohs. Papa Nikolla V, Alfonsi V i
Napolit, Duka i Burgonjs, Mbreti i Hungaris, Republika e Raguzs i drguan ambasador pr ta prgzuar.
Nga t gjitha vendet e Evrops nisn t vinin vullnetar pr t shrbyer nn urdhrat e burrit fammadh.

Populli shqiptar njohu n Sknderben kryekumandarin e shquar, kryetrimin e pashoq, prijsin e vrtet t tij.
Gjergj Araniti u afrua dhe i drgoi prsri ndrmjets pr martesn me t bijn, Donikn, duke i premtuar
nj paj m t madhe. Sknderbeu kt her s'kishte sesi t'a shtynte pr m tutje, dhe martesa u b m 26 t
Prillit 1451.

XII
Le t shohim pak tani se cila ishte politika e brendshme dhe politika e jashtme e Sknderbeut dhe prse
dallohet ky nga princat e tjer q pat pasur Shqipria. E para, sepse asnj Shqiptar tjetr deri athere nuk pat
korrur fitore ushtarake aq t mdha e pr nj koh aq t gjat. E dyta, sepse nprmjet t lufts kundr
Turkut Sknderbeu u prpoq t ndrtonte nj shtet shqiptar t njsuar e t pavarur, domethn t bnte
bashkimin politik t Shqipris. Q n muajt e par t kryengritjes s tij, ai mendoi e thirri t gjith krert
shqiptar n Kuvendin e Leshit, ku u formua e para lidhje shqiptare, me karakter pak a shum kombtar, q
njeh historia. Por kjo lidhje nuk ishte vese nj lloj konfederate e lirt, prej s cils antart mund t
largohshin kur t donin, ashtu si ngjau m pastaj. Venetiku nga njra an, Turqia nga tjetra, i punonin me
intrigat e tyre krert shqiptar pr t'i shkputur nga Lidhja e Leshit. N kohn e rrezikut m t keq, n
rrethimin e par t Krujs prej Muratit II, antart e Lidhjes e lan Sknderben n fatin e tij, si e pam m
sipr. Ky e prballi furtunn me fuqit e armatosura q nxori nga principata e vet. Krert shqiptar
mundohshin, si gjithnj, t ruanin pavarsin dhe t drejtat e tyre feudale mbi tokat q zotronin.
S'shikonin dot prtej interesavet vetiake m t ngushta, dhe seicili krkonte t kishte lidhjet e tija me shtetet
e jashtm.

Sknderbeu, duke prfituar nga pozita si kryekumandar i ushtris shqiptare dhe sidomos nga prestigji q i
dhan brenda dhe jasht Shqipris fitoret e shklqyera kundr Turkut, u mundua t'i shtronte nn autoritetin
e vet krert m t vegjl dhe t hidhte kshtu themelet e nj shteti shqiptar t prqendruar. Si mjet pr t'ia
arritur ktij qllimi, prve aftsis politike dhe lidhjevet familjare, prdori sidomos forcn ushtarake. E
pam se sa rndsi i dha Sknderbeu, q n fillim, organizimit t'ushtris. Kuadrat e ksaj i krijoi ai vet
duke i zgjedhur m t shumtn nr familjet bujare, po edhe nga radht e popullit. Me prestigjin e madh q
fitoi n luft, i lidhi pas vehtes krert m t vegjl dhe masat e gjera popullore. Pak nga pak, zotrimet e
familjeve bujare t Shqipris s Mesme u bashkuan e u njsuan pothuajse me principatn e Sknderbeut,
mbasi ky, pr nevojat ushtarake, duhej t shkelte npr to, t linte garnizone besnike n fortesat e tyre dhe t
kishte lidhje t drejtprdrejta me popullsin. Kshtu Thopiajt, Stres-Balshajt, Muzakajt e t tjer e humbn
pavarsin e mparshme dhe iu nnshtruan, me dashje a pa dashje, autoritetit t Sknderbeut, i cili iu la titujt
e pronavet e iu dha shpeshher shkall t larta n kumandn e ushtris, por e mori vet n dor mprojtjen
e krahinavet t tyre. Kuptohet vetvetiu se kjo pozit i jepte t drejtn e ndrhyrjes n'ato krahina, t cilat, me
dashurin dhe nderimin e madh q kishin pr t, zun t'i bindshin m shum autoritetit t tij se sa zotrinjve
titullar. Nganjher ua rrmbente pronat bujarvet q s'i shtrohshin dhe ua jepte besnikve ose atyreve q
shquhshin pr zotsi n luft. Pas rrethimit t par t Krujs, i pat falur Kont Uranit, si shprblim pr
qndresn heroike, nj tok t gjer n Mat.

Natyrisht, kjo politik e brendshme e Sknderbeut nuk ishte kundr rendit feudal n vetvehte si klas
shoqrore, por krkonte t'a shtronte feudalizmin shqiptar nn autoritetin e nj pushteti qendror duke ia hequr
fuqin politike, pr t br nj shtet t prqendruar, ashtu si ngjau disa koh m von n Franc, n
Gjermani e gjetk me formimin e monarkive t mdha. Kt politik prqndrimi shtetror rreth principats
s vet Sknderbeu e ndoqi krahas me luftn kundr Turqve, megjithse i solli mjaft trazime dhe i shkaktoi
nj varg trathtish deri tek njerzit e tij m t'afrm. Por pa bashkimin e forcavet njerzore dhe t mjetevet
ekonomike t vendit n nj rreth sa m t gjer, s'do t kish mundur t mbahej as t'i bnte dot ball pr nj
koh aq t gjat perandoris s'Osmanllinjvet. Kshtu Sknderbeu sht i pari princ n'Evropn feudale q ua
hoqi Zotrinjvet t nnvarur t drejtn e sovranitetit mbi tokat e tyre dhe i shtroi nn autoritetin e tij.

Dshmin m t mir t ksaj politike prqndronjse t Sknderbeut na e jep Gjin Muzaka n

Gjenealogjin. "Pasi u b kumandar i prgjithshm i Zotrinjvet t Shqipris, tregon ky, n pak koh
mendoi t'a zotronte t tr vendin. Hodhi n burg vllezrit Gjon e Gjok Balsha... dhe ua mori shtetin e
tyre ndrmjet Krujs dhe Leshit, domethn krahinn Misia. I mori edhe Zotit Moisi Komnenit shtetin e tij
q ishte n Dibr... Dhe, si vdiq im at, na mori edhe neve Tomonishtn, domethn Myzeqen e Vogl, e
ashtu ua bri edhe Zotrinjve t tjer... q nuk mund t mprohshin, sepse ai kishte fuqin e ushtris, dhe
Turku na rrinte gjithmon mbi krye... ".

Duket se Gjin Muzaka ngatrrohet pak n'emrat e vllezrvet Balshaj dhe n punn e Moisiut. Sknderbeu
burgosi Gjergj dhe Gjok Stres Balshajt, t niprit, q e trathtuan duke iu lshuar Turqvet fortesn e
Modrics. Dhe Moisi Golemit ia mori krahinat n Dibr kur ai e trathtoi, por ia ktheu prap pasi e fali.
Sidoqoft, dshmi e Gjin Muzaks vrteton se Sknderbeu ishte gjithmon i gatishm t'ua prfshinte
principatat krerve t tjer, ose t'iu linte titujt dhe t'i shtronte nn autoritetin e tij.

Vetm zotrimet e dy familjeve t mdha nuk mundi Sknderbeu t'i prmblidhte n shtetin e vet: ato t
Dukagjinvet, n veri, dhe ato t'Aranitvet, n jug. Kto dy principata, duke qn vende malore, patn
ruajtur edhe m prpara nj far autonomie kundrejt Turqvet. Sadoq me familjen e Aranitvet Sknderbeu
u lidh me krushqi, t bijt e Gjergj Aranitit i pat kundr, t zemruar sepse i ati i dha motrs s tyre nj paj t
madhe. Edhe Gjergj Araniti vet i ftohu marrdhniet pak nga pak me t dhe m n fund u vu n shrbim t
Venetikut. Kurse Dukagjint i pat m t shumtn e hers jo vetm kundrshtar po edhe armiq, dhe pr pak
desh hyri n luft me ta. N disa raste, Dukagjint arritn sa t lidhshin edhe me Turqit kundr
Sknderbeut.

Kshtu, gjat lufts s tij t paprer, Sknderbeu mundi t formonte nj shtet shqiptar n kuptimin politik
dhe ushtarak t fjals, i cili prfshinte pothuajse t tr Shqiprin e Mesme, prve Durrsit, nj pjes t
Veriut dhe disa krahina t Jugs. Kjo brtham e Shqipris erdhi gjithnj duke u prqendruar nr duart e
tija. Natyrisht, organizimi i ktij shteti kishte nj karakter ushtarak, dhe ajo ka mund t quhej administrata
e tij duhej t'iu shtrohej nevojave t lufts: n vij t par vinin rekrutimi i ushtarvet, financat, grumbullimi i
ushqimevet, ndreqja e fortesavet etj. I kaprthyer n nj luft t prhershme pr jet a pr vdekje, shteti i
Sknderbeut nuk pati nge as mundsi q t zhvillohej n t tjera drejtime, t krijonte institute kulturore, t'iu
jepte nj shtytje diturivet edh'artevet, t'a bnte shqipen gjuh letrare me nj liturgji kishtare t sajn. Kjo do
t kishte sjell bashkimin kulturor dhe shpirtror t kombsis shqiptare. Po edhe me aq sa mundi,
ndrmarrja e Sknderbeut mbetet n historin e Shqipris si prpjekja m'e fort drejt bashkimit kombtar,
nprmjet t nj qndrese heroike q la gjurma t thella pr n t pastajmen.
Nuk duhet t'i veshim kohs s Sknderbeut ndjenjat kombtare t sotshme. Por sht pr t'i vn re njj letre
q fatosi i yn i drgonte si prgjigje princit t Tarantos, Antonio Orsini-t, m datn 31 Tetor 1460. I
shkruante nr t tjerat: "E mbasi thoni se me Shqiptart nuk do t mjaftonj pr ta ndihmuar as pr t'a
mprojtur (mbretin Ferdinand), as pr t dmtuar armiqt e tij t fuqishm, po ju prgjigjem se puna sht
ndryshe, e nqoftse kronikat tona nuk gnjejn, ne quhemi Epirot, dhe duhet t kini njohuri se n koh t
tjera strgjysht ton kan kaluar n vendin q ju mbani sot dhe kan br me Romakt beteja t mdha, dhe
e dim se t shumtn e hers fituan m tepr nder se turp".

Kjo pjes e letrs nuk l pik dyshimi q Sknderbeu kish nj kuptim t historis s lasht t kombit
shqiptar dhe se vehten e tij e mbante si pasardhs i Pirros s'Epirit. N shekullin XV, duket se Shqiptart
kishin nj ide t qart mbi vjetrsin e racs s tyre dhe e dinin q zbrisnin prej Iliro-Epirotvet.

Politika e jashtme e Sknderbeut i nnshtrohej nevojs s vazhdimit t lufts kundr Turqvet. Porsa filloi
kryengritjen e tij m 1443, u kthye nga Perndimi me t cilin e lidhte feja, qytetrimi, tradita politike dhe
sidomos qllimi i prbashkt i mprojtjes kundr Turkut. Pasi u b i famshm n fushn e betejavet dhe
trhoqi vmendjen e fuqivet evropiane t'asaj kohe, Sknderbeu u prpoq t'a lidhte luftn e tij me frontin e
prbashkt t Krishterimit dhe t'a bnte Shqiprin si kryeurn e mprojtjes s Evrops. E dinte se po t'ishte
prmbysur ai, edhe Italia do t'a kishte ndier sigurisht rrezikun dhe do t kishte rn nn sundimin e
Turqvet, sikurse i shkruante princit t Tarantos n letrn q prmendm m sipr. I vetdijshm pr rolin e tij
si mprojts i Krishterimit dhe i Evrops, Sknderbeu krkoi ndihm dhe alianc ngado q t'i vinin.

N fillim, duke ndjekur traditn e familjes s Kastriotvet, ai shpresoi tek prkrahja e Venetikut. Por e pam
se Republika, me politikn e saj tregtare, s'mendonte tjetr ve si e si t shtrinte tregtin n Lindje, duke e
mbajtur mir me Turqit, dhe t siguronte zotrimet q kishte ans detit t Shqipris. Prandaj jo vetm q s'i
dha ndonj ndihm t rndsishme Sknderbeut, por e shikoi edhe si t rrezikshm pr qytetet q ajo
sundonte n Shqipri dhe nisi nga intrigat pr t prar Lidhjen Shqiptare t Leshit. M 1448, arriti sa t
merrej vesh edhe me Turqit pr t'i br luft t hapt Sknderbeut, sikurse e pam m sipr. Gjat rrethimit
t par t Krujs, m 1450, Sknderbeu krkoi q Republika t'a merrte nn mprojtje duke i premtuar t'i falte
edhe Krujn si peng besnikrie, por ajo s'desh t'i prishte n'asnj mnyr marrdhniet e mira me Sulltanin.

Athere Sknderbeut iu desh t vshtronte nga nj tjetr fuqi e madhe q ishte fqinj deti me Shqiprin,
nga Mbretria e Napolit, n krye t s cils ndodhej Alfonsi V i Aragons, nj nga princat m t shquar dhe
m t fuqishm t kohs s tij. Edhe me t tjer shtete t Perndimit Sknderbeu u mundua t mbante
marrdhnie sa m t mira, sidomos me Papatin, i cili ishte qendra e prpjekjevet pr organizimin e nj
kryqzate t prgjithshme evropiane kundr Turqvet. Papt e patn prkrahur moralisht dhe, n disa raste,
edhe me t holla, ushqime e municjone. Patn ndrhyr pran shteteve dhe princave t'asaj kohe q t'a
ndihmonin. N planet e kryqzatave q patn menduar Papt njri pas tjetrit, Sknderbeu, i cili ishte br nj
figur e madhe evropiane, vinte n radh t par, i mbuluar me tituj lavdie, si "Atlet e Mprojts i
Krishterimit" dhe "Kapiten i Prgjithshm i Selis s Shenjt". Mjerisht, asnj nga ato plane nuk u sendrtua
(realizua), dhe Sknderbeut i kushtuan shtrenjt disa her shpresat e thata.

Me Republikn e Raguzs (Dubrovniku i sotshm) Sknderbeu pat qn gjithmon n marrdhnie t mira

dhe qe pritur me nderime t mdha prej Senatit t saj. Qyteti i Raguzs kishte nj shumic familjesh
shqiptare q zinin nj vend t par n Senat dhe n ofiqet e larta t Republiks. Prandaj lidhjet midis
Shqipris dhe Raguzs patn qn gjithmon t przemrta. Ajo nuk bri ndonj alianc ushtarake me
Sknderben, por e ndihmoi disa her me t holla dhe i vlejti si ndrmjetse besnike pr ndrlidhjet e tija me
Italin dhe me Hungarin.

Prve Shqipris, si fuqia luftarake m'e madhe kundr Turqis ishte n'at koh Hungaria me kumandarin e
famshm Gjon Huniadin. Por Hungaria dhe Shqipria ndodhshin larg njra-tjetrs, prandaj me gjith
marrveshjet q pat pasur midis Sknderbeut dhe Gjon Huniadit, kta t dy s'i bashkuan dot forcat e tyre n
nj front t vetm dhe mbetn t'a luftonin Turkun seicili m'an t tij. Sknderbeu pati lidhje miqsore e
shkmbime letrash e dhuratash edhe me Dukn e Milanos dhe me Dukn e Burgonjs. Me despotin e
Serbis, Gjergj Brankoviin, u afrua m 1448 pr kundr Venetikut, por n luftn kundr Turqvet nuk mund
t pritej ndonj ndihm prej tij mbasi ai ishte br vasali i Sulltan Muratit II. M n fund, Mehmeti II e
przuri prej Serbie Brankoviin, dhe trashgimtari i tij, despot Stefani, erdhi t gjente streh n Kruj pran
Sknderbeut. Kemi nj letr-shkmbim ndrmjet ktij dhe Duks s Milanos, ku fatosi shqiptar i lutej Duks
q t bnte dika pr despot Stefanin.

Pas rrethimit t par t Krujs dhe trheqjes s Sulltan Muratit, me gjith fitoren e Shqiptarvet, vendi ishte
prishur anemban, fushat e Shqipris s Mesme ishin shkretuar nga lufta dhe nga qndrimi i gjat i
ushtris armike, katundet ishin djegur, popullsia kishte mbetur pa streh, pa gj, pa buk, me mijra t
plagosur e t gjymtuar thrrisnin pr ndihm, deri muret e Krujs ishin ar e drrmuar; ngado q kaloi
rrebeshi s't zinte syri ve grmadha e mjerime. Duhshin mjete pr t rindrtuar vendin, pr t shptuar
popullsin nga uria, pr t ndrequr muret e fortesavet, pr t vazhduar qndresn.

Me hipjen e Sulltan Mehmetit II n fron - nj nga sulltant m'ambicioz, m t pashpirt dhe m gjaksor
por njkohsisht edhe nj nga m t zott q ka pasur Turqia - i cili kish pr qllim t pushtonte m nj'an
Kostandinopojn dhe n'ann tjetr Romn, dhe rrugn e ksaj t fundit ia priste Shqipria, u duk se lufta
midis Turqis dhe Shqipris do t vazhdonte deri me shuarjen e njrs an. Sknderbeu vetm pr vetm e
kishte fort t vshtir tani t'i bnte ball gjendjes pa nj ndihm t jashtme. Pas provs q pati me
Venetikun, s'i mbetej tjetr rrug vese ajo e Napolit.

Alfonsi V i Aragons q kish hipur n fronin e Napolit, nuk ishte m pak ambicioz nga Normant, nga
Hohenshtaufen-t dhe nga Angjevint. ndrronte edhe ky, sikurse Charles d'Anjou, t themelonte nj
perandori t gjer n Mesdhe. Mbasi pellgun perndimor t ktij deti e kishte br t tijn, donte ta shtrinte
sundimin edhe mbi pellgun lindor duke pasur Napolin si qendr. Mirpo rrugn e Mesdheut t lindjes ia
prisnin Turqia dhe Venetiku. Shqipria, me nj ushtri t fort nr duart e Sknderbeut, kishte rndsi t
veant pr Alfonsin V si pikmbshtetje pr politikn e tij ambicioze n Ballkan dhe n Lindje. I zgjuar e
largpams, ai e kishte kuptuar mir rrezikun turk. Por nga ana tjetr, shihte edhe tek Venetiku nj rival
shqetsonjs. Prandaj nisi t'i shtrngonte lidhjet me Sknderben m 1448, kur ky ndodhej n luft kundr
Republiks. Shikonte te kryetrimi shqiptar nj shtyll qndrese t sigurt edhe kundrejt rrezikut turk. Kurse
Sknderbeu, nga an e tij, kishte nevoj t madhe pr ndihmn e nj shteti t fuqishm, si ishte Mbretria e
Napolit, pr t'i br ball Sulltan Mehmetit II.

Kshtu u arrit nnshkrimi i nj traktati, n Gaeta (Itali), m 26 t Marsit 1451, ndrmjet Alfonsit V dhe dy t
drguarve t Sknderbeut, peshkopi i Krujs, Stefani, dhe dominikani Nikolla de Berguzi. N prmbajtjen e
ktij traktati, Sknderbeu dhe farefisi i tij detyrohshin t'ia dorzonin Krujn dhe principatat e tyre njj
zvendsi t'Alfonsit n rast se ky do t drgonte ushtar dhe ndihma t mjafta pr t'a mprojtur vendin nga
Turqit. Dhe po t'ishte se me ndihmn e Alfonsit do t lirohshin toka t tjera q kishin pushtuar Turqit, do
t hynin edhe kto nn mprojtjen e mbretit t Napolit. Sknderbeu premtonte se do t vente n Napoli a m
do vend tjetr q t'i caktonte Alfonsi, pr t'a njohur at si kryezot dhe pr t'i br betimin e besnikris - si
ishte zakoni n Kohn e Mesme - por mbasi ta kishte liruar prej Turqve krejt vendin (Beratin, Sfetigradin
etj.) me ndihmn e Alfonsit. Premtonte gjithashtu se do t'i paguante mbretit t Napolit nj hara t
prvjetshm n rast se me ndihmn e atij do ta kishte shptuar vendin prej rrezikut turk. Kurse mbreti i
Napolit zotohej se do t'a merrte nn mprojtje Sknderben dhe gjith farefisin e tij, se do t ruante privilegjet
e Krujs dhe t krejt Arbris, se do t drgonte ushtar dhe ndihma t mjafta pr n luftn kundr Turqvet.

Traktate t ktilla Alfonsi V lidhi edhe me Gjergj Aranitin, me Dukagjint dhe me shum krer t tjer
shqiptar dhe ballkanik duke pasur n mendje organizimin e nj kryqzate t prgjithshme kundr Turqvet,
por nuk ia arriti dot qllimit.

Pas nnshkrimit t marrveshjes, Alfonsi V drgoi n Kruj nj fuqi simbolike prej 100 ushtarsh Katallan
pr t marr gjoja n dorzim qytetin, dhe nj komisar t posam, Bernard Vaquer, i cili u zvendsua, nj
vit m von, nga kalorsi Ramon d'Ortafa, q prfaqsonte mbretin e Napolit n Shqipri. Kjo fuqi e vogl
ndjti n kshtjelln e Krujs deri pas vdekjes s Sknderbeut, si nj paraqitje simbolike. Ramon d'Ortafa
vzhgonte zhvillimin e ngjarjevet t Shqipris dhe ia raportonte her pas here mbretit t Napolit.
Sknderbeu i drgonte Alfonsit, pas fitorevet, plaka, flamure e kuaj q iu zinte Turqvet, por nuk i pagoi
kurr hara as nuk i bri betimin e besnikris.

Traktati i Gaets, po t shikohej nga forma, ose nga ana juridike si do t thoshnim sot, e vinte Sknderben n
nj pozit t nnshtruar prpara Alfonsit V dhe Shqiprin nn protektoratin e mbretit t Napolit. Por po t
shikohej nga ana praktike, delte n prfitim t Sknderbeut dhe t Shqipris. sht e vrtet q Alfonsi V u
mundua t'impononte vullnetin e tij dhe t ndrhynte pak si tepr n punt e brendshme t Shqipris duke
mbajtur lidhje edhe me krer t tjer. Por kta nuk i nxiti asnjher kundr autoritetit t Sknderbeut, i cili
mbeti, n fakt, kryekumandar dhe sundimtar i Shqipris. Ndrhyrjet e Alfonsit prun disa mosknaqsira
dhe ndoshta qen nj nga shkaqet e trathtivet q ngjajtn m von. Por ai s'pat kurr nj mundsi kontrolli
mbi Shqiprin, dhe Sknderbeu, si n Kruj ashtu edhe n tr shtetin e tij, sundoi e kumandoi vet, krejt i
pavarur, deri sa vdiq. Mund t themi se traktati i Gaets, praktikisht, pati zbatim t njanshm, domethn
n fitim t Sknderbeut, sepse, megjithq nuk u zbatua dot kurr pik pr pik, ndihmat q dha mbreti i
Napolit, t holla, ushqime, inxhenjer, arm e municione, sadoq jo t mjafta, i vlejtn shum kryetrimit
shqiptar pr t kaprcyer vshtirsit e tmerrshme ndrmjet vjetvet 1451-1458. Sknderbeu e kish kuptuar
q nnshtrimi prpara mbretit t Napolit do t'ishte vetm n dukje, kurse ndihmat q shpresonte t merrte
prej atij mund t'ishin vendimtare pr t prballur rrezikun turk dhe pr t mbajtur shtetin shqiptar n kmb.
Dhe me t vrtet, jo vetm q Alfonsi nuk pati ndonj sundim mbi Shqiprin, por, pas vdekjes s tij, kur i
biri, Ferdinandi, ishte n rrezik t humbiste fronin e Napolit, iu desh Sknderbeut t hidhej n'Itali pr t'ia
siguruar. Sidoqoft, Sknderbeu ruante nj kujtim mirnjohjeje t thell ndaj Alfonsit, si kuptohet nga letrat
e tija.

Lidhja e Shqipris me Mbretrin e Napolit e shqetsoi Venetikun, i cili nisi prsri intrigat e prarjes dhe
ngacmimet kundr Sknderbeut. Senati i Republiks ia preu ktij pensionin q i kishte lidhur me traktatin e
paqes t vitit 1448. Cytjet dhe trazimet n kufijt filluan rishtas. Por Sknderbeu u hodh menjher n
veprim duke hyr me ushtri npr krahinat q zotronte Venetiku. Kjo gjendje vazhdoi gjer n Jenar t
vitit 1452, kur Senati i Republiks hoqi dor nga provokimet dhe nisi t'ia paguante prsri pensionin
Sknderbeut.

XIII
Sulltan Mehmeti II, i zn n'Anadoll me princat e Karamanis dhe t Mendeshs, nuk drgoi ndonj ushtri
kundr Shqipris gjat vitit 1451. Kjo i la pak koh t lir Sknderbeut q t merrej me rindrtimin e vendit
dhe me organizimin e mprojtjes. Ndreqi muret e kshtjells s Krujs dhe i vuri n gjendje q t'iu qndronin
topavet t rnd. Ndrtoi nj fortes t re n Modric, mbi nj lartsir t malit Shar, pr t'iu mbyllur
ushtrive turke hyrjen e Dibrs s Poshtme pas humbjes s Sfetigradit. La aty nj garnizon prej 400 vetash
nn kumandn e Gjergj Stres Balshs, i cili duhej t vzhgonte lvizjet e ushtrive armike kur vinin nga
Maqedonia dhe t jepte shenja me top. Nisi t ndrtonte gjithashtu nj tjetr fortes n kep t Rodonit, te
gryka ku derdhet Drini n det. Atje shkonte vet, pothuajse do dit, pr t shikuar punimet. Por nj
mngjes, kur delte nga Kruja pr t vajtur te kepi i Rodonit, iu qas nj i panjohur edhe i tha se n pyllin e
Krabit i kishin zn pusin pr t'a vrar. Nj repart i gards u drgua menjher dhe zbuloi tet veta
t'armatosur, t fshehur n nj shpell. N prpjekjen q u b pr t'i kapur t gjall, pes prej tyre u vran dhe
vetm tre u dorzuan. Kta treguan se ishin Turq t drguar prej Sulltanit pr t vrar Sknderben. Kishin
ardhur n'at pyll t'udhhequr prej dy Shqiptarsh, q mbetn t vrar bashk me tre shok t tyre. Nuk dinin
se cili kapedan shqiptar ua dha dy udhheqsit pr n pyll t Krabit, mbasi shokt e tyre q u vran nuk ua
kishin treguar. Dyshimi i par ra mbi Dukagjint, t cilt, n'at koh, ishin armiq me Sknderben, dhe Lek
Dukagjini kishte fam t keqe pr kso punsh. Por kta, m pastaj, u shpjeguan, u betuan dhe doln t lar.
Athere dyshimi kaloi me radh mbi t bijt e Aranitit, t zemruar pr pajn e teprt q pat marr motra e
tyre, mbi Moisi Golemin dhe mbi Hamz Kastriotin, t cilt, pak m von, doln trathtar njri pas tjetrit.
Sidoqoft, komploti i pyllit t Krabit tregon fillimin e trathtive t brendshme q e ndoqn Sknderben deri
n rrethin familjar t tij. Kto nxitshin, sigurisht, prej armiqve t jashtm, por dftejn edhe se sa i vshtir
ishte bashkimi i Shqiptarvet dhe se sa pak e duronin krert dhe kapedant e vendit politikn prqndronjse
t Sknderbeut.
N vern e vitit 1452, porsa Sulltan Mehmeti II i pati duart e lira, drgoi dy ushtri turke n t njjtn koh
pr t'a vn Sknderben midis dy zjarresh. I pari arriti Hamza Pasha me nj fuqi prej 10.000 vetash, kurse
kryekumandari, Talip Pasha, me 15.000 t tjer, vinte nga nj rrug tjetr. Sknderbeu me ushtrin
shqiptare prej 14.000 vetash rendi m par kundr Hamza Pashs, e goditi afr Modrics, m 21 t Korrikut,
dhe e drrmoi n pak or duke e zn rob at vet bashk me tr shtabin. Pastaj i dolli prpara Talip Pashs
n fushn e Meadit dhe i mori kraht me gardn e famshme, ndrsa Moisi Golemi me pjesn tjetr
t'ushtris e sulmoi pr ball. M par se t niste beteja, Shqiptart iu treguan Turqvet Hamza Pashn t
lidhur bashk me oficert e shtabit t vet q ishin zn rob. Megjithat, ushtria turke luftoi me trbim deri
sa Moisi Golemi, me nj sulm t tmerruar, e au prmidis, u fut deri n qendr dhe e vrau Talip Pashn me
dorn e tij. E mbetur pa kumandar, ushtria armike u shpartallua dhe Shqiptart korrn nj fitore t madhe.
Sipas kronikanvet, n kto dy beteja Turqit lan prmbi 7.000 t vrar, prve robrvet. T dy kampet me
flamuret, me kuajt dhe me tr plakat e tyre mbetn n duart e Shqiptarvet. Pr t liruar Hamza Pashn
dhe oficert e tjer robr, Sknderbeu mori si shprblim nga Sulltani 13.000 dukata.

Kjo fitore e dyfisht kundr dy ushtrive t Sulltan Mehmetit II iu dha zemr Shqiptarvet dhe bri q t
jehonte emri i tyre n tr Evropn. Nj gzim tjetr solli pajtimi i Sknderbeut me Dukagjint, q u b n
Shtator t'atij viti me ndrhyrjen e Paps Nikolla V nprmjet t peshkopit t Drishtit, Pal Engjllit.

N Prill t vitit 1453, megjithse Mehmeti II bnte prgatitjet pr t pushtuar Kostandinopojn, nuk e harroi
Shqiprin. Drgoi nj ushtri prej 14.000 vetash nn kumandn e Ibrahim Beut, i cili desh t hynte nga ana
e Tetovs. Por Sknderbeu i dolli prpara, e goditi befas ushtrin turke n fushn e Pollogut, m 22 t
Prillit, dhe e drrmoi plotsisht duke vrar me dorn e tij edhe Ibrahim Ben.

M 29 Maj 1453, Sulltan Mehmeti II pushtoi Kostandinopojn ose Stambollin, si e quajtn Turqit, edhe e
bri kryeqytet t'Osmanlinjvet duke i dhn fund Perandoris Bizantine mijvjeare. Kjo ngjarje shkaktoi
nj tronditje t madhe n'Evrop, sepse pushtonjsi i Stambollit, pasi t siguronte sundimin e vet n Lindje,
do t'i vrsulej Perndimit. Mirpo, prve tronditjes psikologjike dhe disa mbledhjeve q u bn aty-ktu,
Evropa dukej n pamundsi lvizjeje. Italia, e sidomos Mbretria e Napolit dhe Republika e Venetikut, q
krcenohshin drejtprdrejt prej rrezikut turk, ndodhshin t zna me grindjet e brendshme. Venetiku
luftonte kundr Milanos, Napoli kundr Gjenovs dhe Firencs. Papa Nikolla V mundohej t paqsonte
Italin dhe i lshoi zrin Krishterimit q t ngrihej me arm kundr Turqvet. Mendimi i njerzve largpams,
n'Evrop, ishte pr bashkimin e t gjitha forcavet t krishtere n nj kryqzat t prgjithshme. Nj mbledhje
e madhe u b n Rom pr kt qllim; u bn mbledhje npr qendra t tjera. Por nga kto thirrje s'dolli
asgj. Seicili prej princave ose shteteve t Perndimit shikonte interesat e tija m t ngushta, n kundrshtim
njri me tjetrin. Enthusiazmi fetar i Mesjets ishte ftohur, koha e kryqzatavet kishte pernduar. Evropa
hynte n periudhn e Rilindjes, me oborret princore q hahshin n mes tyre kush t shklqente m shum,
pa nj hov ndrmarrjesh t largta ushtarake dhe pa nj autoritet t lart q t'i mblidhte tok.

Megjithat, rnia e Stambollit n duart e Sulltan Mehmetit II, i cili pas ktij ngadhnjimi u mbiquajt Fatih
(pushtonjs), u duk sikur do t sillte afrimin midis Venetikut dhe Napolit. Sknderbeu desh t prfitonte nga
asti psikologjik dhe iu drejtua pr ndihm Paps, Alfonsit V, Venetikut, Raguzs. Mori si prgjigje fjal t
mira dhe premtime. Me ndrmjetsin e Raguzs hyri n marrveshje me Hungarin dhe Serbin, q kta dy
shtete t formonin me Shqiprin nj front ushtarak t prbashkt. Sepse, me gjith zhurmat e Perndimit
dhe thirrjet e Paps, si fuqi t vrteta pr t mprojtur qytetrimin evropjan, n'at koh, s'kishte vese dy
popuj dhe dy burra: Sknderbeu me Shqiptart dhe Gjon Huniadi me Hungarezt. Papa Nikolla V u prpoq
t'i ndihmonte kta t dy me sa i erdhi pr dore.

Me shqetsimin q solli rnia e Stambollit, Sknderbeu shpresoi se do t ndihmohej nga Perndimi pr t

liruar Beratin dhe Sfetigradin. Me kt mendim, nisi nj drgat pr n Napoli q t krkonte ndihmn e
Alfonsit. Mbasi drgata u kthye pa br gjkafsh, Sknderbeu u nis vet pr n'Itali, n Tetor t vitit 1453, i
shoqruar nga nj provizor i Venetikut, me qllim q t'i parashtronte Alfonsit planet e tija dhe t'i krkonte
ndihmn ushtarake, sipas traktatit t Gaets, pr t'i przn Turqit nga pjest e shkelura t Shqipris. Dukej
sikur Venetiku dhe Napoli po bashkohshin kt radh pr ta ndihmuar. Alfonsi V i premtoi artileri dhe
ushtar pr t liruar Beratin. Prej Napolit, Sknderbeu shkoi n Rom, ku u prit me nderime nga Papa
Nikolla V, i cili i dhuroi edhe nj shum t hollash prej 5.000 dukatash.

Mjerisht, ndihmat e Perndimit ishin t pakta dhe t pasigurta. Edhe bashkimi i menduar prej tij ish i
pamundshm. Disa muaj m von, n Prill t vitit 1454, Republika e Venetikut ua la t tjerve barrn e
lufts kundr Turqve dhe i ktheu kraht Perndimit duke nnshkruar me Sulltanin nj paqe t veant pr t
shptuar interesat e saja. Sknderbeu u prpoq t forconte lidhjet n Ballkan, dhe sidomos bashkveprimin
ushtarak me Hungarin.

Sulltan Mehmeti II, pr t ndaluar krijimin e nj fronti t prbashkt ndrmjet Hungaris, Serbis dhe
Shqipris, nisi nj ushtri kundr Serbis, m 1454, duke shpresuar n kt mnyr t hapte rrugn pr n
Hungari. Por Gjon Huniadi me ushtrin hungareze kaprceu Danubin, hyri n Serbi, e theu ushtrin turke,
dhe kumandarin e saj, Feriz Pashn, e zuri rob.

Ndrkaq, Sknderbeu po bnte pregatitjet pr rrethimin e Beratit. Kt shtje e kishte biseduar sigurisht n
Napoli, q m 1453, me Alfonsin V. lirimi i Beratit kishte nj rndsi strategjike t dors s par si pr
Shqiprin ashtu edhe pr sigurimin e Mbretris s Napolit. Sepse ky qytet, nga gjeografia dhe nga pozita
natyrore e tij, ishte si kryeura m'e fort e pushtimit ushtarak turk mu n zemr t Shqipris. Pasi t merrej
Berati, hapej rruga pr lirimin e mtejshm t Vlors dhe t Gjirokastrs, domethn t krejt Toskris,
ngaha Turqit krcnonin Mbretrin e Napolit. Por, pr t thyer muret e Beratit, duhshin topa.

Sknderbeut iu desh ndoshta t'i prsriste disa her krkesat e tija. M n fund, ndihmat e Alfonsit, 1.000
ushtar kmbsor dhe disa reparte artilerie me nja 18 topa, arritn n Maj t vitit 1455. N Korrik t atij viti
Sknderbeu e rrethoi Beratin me nj ushtri shqiptare prej 14.000 vetash dhe me repartet napolitane. Mendoi
t'a zinte n befasi garnizonin dhe t'a merrte kshtjelln pa gjak. Por Turqit, t lajmruar prej ndonj
trathtari, ishin n dijeni t puns dhe qen br gati pr qndres. Megjithat, Shqiptart e pushtuan qytetin
dhe e shtrnguan rrethimin e kshtjells duke ar me artileri nj pjes t murevet. Kumandari i garnizonit
turk krkoi nj muaj afat pr t dorzuar fortesn. Sknderbeu s'desh t hynte fare n ksi bisedimesh, por
m n fund u detyrua prej rrethit t tij dhe prej kumandarit t repartevet napolitane, Palerino-s, t jepte nj
armpushim prej njmbdhjet ditsh. Pastaj, duke e ln ushtrin nn kumandn e Muzak Thopis, ai
vet u largua me 4.000 trima t gards pr t marr nj fortes tjetr, t ciln nuk e dim se ku ishte. Largimi
i Sknderbeut nga Berati, n'ato rrethana, ishte nj gabim i tmerrshm, dhe gabimi i dyt ishte q e la
ushtrin nn kumandn e t kunatit, Muzak Thopis, kurse aty kishte gjeneral m t zot dhe m t
provuar. Ushtria shqiptare, e kujdesur, kujtoi se e kishte fortesn n dor dhe u shtrua rreth Beratit si n
dasm. Mirpo, prpara se t kalonin t njmbdhjet ditt, arriti befas Isak Bej Evrenozi me nj ushtri
turke prej 40.000 kalorsish t zgjedhur dhe, duke e gjetur ushtrin shqiptare t papregatitur pr qndres, e
korri si me drapr. M shum se gjysma e Shqiptarvet mbetn t vrar bashk me Napolitant e Alfonsit. I
tr kampi dhe topat ran n duart e Turqvet. Kur u kthye Sknderbeu n Berat, puna kishte mbaruar. Ata q
mundn t shptonin iknin t tmerruar dhe s'kishte mbetur asnj mundsi qndrese. Sikur Isak Bej Evrenozi
t'ecte drejt Krujs, mund t'a kishte marr, se rruga ishte krejt e hapur. Por ai, i knaqur me suksesin q pati
n Berat dhe duke iu trmbur emrit t Sknderbeut, nuk u shty m tutje. Pasi ndreqi muret e fortess dhe
vendosi aty topat e Alfonsit, la nj garnizon t shndosh dhe u trhoq nga Shqipria.

Kjo tragjedi mundi t ngjante n kt mnyr sepse kishte pasur nj trathtar q i vuri Turqit n dijeni t
pregatitjevet dhe t planit t Sknderbeut pr rrethimin e Beratit. Trathtari ishte Moisi Golemi, gjenerali m'i
mir i Sknderbeut. Si kumandar i forcave t kufirit, ai gjeti nj shkak pr t mos ardhur n rrethimin e
Beratit, se gjoja ishte i nevojshm t qndronte n Dibr. Nga ana tjetr, lajmroi Turqit mbi qllimin e
Sknderbeut dhe i hapi udhn Isak Bej Evrenozit q t'a zinte ushtrin shqiptare si n kurth. Pastaj kaloi
kufirin dhe u hodh nga an e Sulltanit. Ushtria q ai kumandonte nuk e ndoqi n rrugn e trathtis dhe
qndroi n vend.

Kjo ngjarje desh e prmbysi Sknderben. Tr bota kujtoi se i erdhi fundi. Venetiku rifilloi t fuste spicat e
prarjes. Disa nga kapedant shqiptar zun t krkonin mprojtje djathtas e majtas. Dukagjint u lidhn
prsri me Turqit. Sa pr Gjergj Aranitin, ai nuk prmendet n kt koh sepse kishte hyr n shrbim t
Venetikut dhe marrdhniet e tija me t dhndrrin ishin ftohur fare.

Kushdo tjetr n vend t Sknderbeut do t'ishte prmbysur me t vrtet. Por ai u mbajt si nj shkmb graniti
q s'e shkepin dot tallazet as furtunat. Nuk u trondit as nga gjma e Beratit as nga trathtia e Moisiut. Me
vullnetin e tij t elikt dhe me pshtetjen e madhe q gzonte n popull e mori prsri vehten, e rikrijoi
ushtrin e gjysmuar dhe vazhdoi qndresn si m par.

Alfonsi V, edhe pas mjerimit t Beratit, nuk i prishi lidhjet me Sknderben dhe vazhdoi t'a ndihmonte pak a
shum si m par. Papa dhe princa t tjer evropjan i drguan fjal t mira pr ta ngushulluar. Pr fat t
keq, armiqsia ndrmjet Napolit dhe Venetikut pengonte ndihmat n nj shkall m t gjer q Sknderbeu
mund t kishte marr prej Perndimit. Megjithat, vullnetar n nj numr t kufizuar vazhduan t vinin nga
t gjitha viset e Evrops, Italian, Frengj, Gjerman e Anglez, pr t luftuar pran herojt shqiptar.

Disa auktor kan dashur t shikojn n trathtin e Moisiut dhe n t tjerat q ngjajtn m pas przjerjen e
tepruar t mbretit t Napolit ose t'agjentve t tij n punt shqiptare. Venetiku e luftonte ndrhyrjen
napolitane duke futur spica nr krert shqiptar dhe deri n rrethin m t ngusht t Sknderbeut. Nga ana
tjetr, Sulltan Mehmeti II krkonte t ndante e t prante pr t'a prmbysur Sknderben me ann e
trathtive t brendshme. Por kto mnyra s'ka shtet imperialist q t mos i prdori, dhe Romakt e vjetr i
patn shprehur me dy fjal: ndaj e sundo. Duhen shikuar m fort arsyet e brendshme q shtyn Moisin,
dhe t tjert pas tij, t trathtonin. Arsyeja e par sht se t gjith kta kapedan bashkimin rreth
Sknderbeut e shikonin si nj beslidhje, si nj shoqrim midis t barabartsh, dhe jo si nj disiplin, si nj
nnshtrim hierarkik kundrejt nj autoriteti. Kjo mendsi ose kjo natyr sht i pari shkak q ka penguar
formimin e nj shteti shqiptar gjat shekujvet dhe q e ka shprndar racn shqiptare n t katr ant, si
kashtn q'e merr era. Moisi Golemi ishte nga familja e Aranit-Komnenvet dhe pikrisht i nipi i Gjergj
Aranitit q u b vjehrri i Sknderbeut. T Part e tij kishin qn kryezotr t principats s'Arbris, e cila
pastaj kaloi n duart e Kastriotvet. Nga trimria dhe zotsia pr t kumanduar n luft Moisiu i kishte t
rrall shokt. Sknderbeu ia pat shprblyer shrbimet sipas vlefts, duke e nderuar sa duhej dhe duke i falur
krahinat e Dibrs, ku ai qndronte vazhdimisht si kumandar i forcave t kufirit. Megjithat, duket se Moisiu
nuk e duronte dot famn dhe autoritetin e Sknderbeut si edhe politikn prqndronjse t tij. Ndoshta u
shtyt edhe nga e shoqja, Zanfina Muzaka, e cila e urrente familjen e Kastriotvet, sepse burri i par i saj,
Muzak Thopia, pasi u nda nga kjo, u martua me Mamicn, t motrn e Sknderbeut.

Sidoqoft, Moisi Golemi - ose Moisiu i Dibrs, si e quanin - mendoi t bhej sundimtar i Arbris me
forcn e Turqvet dhe si vasal i Sulltanit. Kujtoi se Sknderbeu nuk do t'a merrte dot vehten pas katastrofs
s Beratit. U nis nga Stambolli n Prill t vitit 1456, me nj ushtri turke prej 15.000 kalorsish t zgjedhur,
edhe arriti n kufi pr t prmbysur Sknderben dhe pr t'i hedhur atdheut prangat e robris. Nuk ishte e
para as e fundit her q e gjora Shqipri shprblehej n kt mnyr prej bijve t saj!

Sknderbeu i dolli prpara trathtarit n Dibrn e Poshtme me nj ushtri prej 12.000 vetash. M 18 t
Majit, t dy ushtrit u rreshtuan kundrejt njra-tjetrs. Thuhet se ndeshja filloi me nj dyluftim homerik:
nj kapadai turk krkoi t matej me at m trimin e Shqiptarvet. I dolli prball Zaharia Gropa dhe, pas nj
prpjekjeje t'ashpr, e shtriu t vdekur Anadollakun. Athere Moisiu, pr t ngritur moralin e ushtris turke,
dolli prpara dhe ftoi n dyluftim Sknderben. Ky iu lshua drejt pr t'ia plotsuar dshirn, megjithse
rrethi i tij u prpoq t'a ndalonte. Por Moisiu, kur pa Sknderben prball, nga turpi ose nga frika, s'mundi t
qndronte, i ktheu frerin kalit dhe u trhoq me vrap n mes t talljevet dhe vrshllimavet t'ushtris
shqiptare. Nj rrebesh i fort e ndaloi at dit betejn, e cila u zhvillua t nesrmen, m 19 Maj, n fushn e
Oranikut. Moisiu luftoi si i trbuar, por megjithat ushtria e tij u drrmua plotsisht duke ln 10.000 t
vrar e t plagosur.

Pas ksaj disfate, Moisiu, i penduar, erdhi e i krkoi ndjes Sknderbeut, i cili e fali, ia ktheu prap
pasurin edhe i dha shkalln q kishte pasur n'ushtri. Pastaj Moisiu shrbeu me besnikri deri n fund nn
urdhrat e Sknderbeut.
N vern e atij viti, Sulltan Mehmeti II ndrmori nj fushat t madhe kundr Hungaris, por ushtria e tij u
drrmua prej Gjon Huniadit, prpara Belgradit, m 14 Korrik 1456. Kjo fitore e Hungarezvet pati nj
oshtim t madhe n'Evrop, se thuhej q ushtria turke la prmbi 20.000 t vrar dhe humbi t tr
artilerin e saj. Sknderbeu i drgoi prgzimet e tija Gjon Huniadit, por ai u smur dhe vdiq pak dit pas
fitores, n kulmin e lavdis.

N Tetor t vitit 1456, nj tjetr trathti ngjau n radht e Shqiptarvet. Gjergj Stres-Balsha, nip motre i
Sknderbeut, iu lshoi Turqve kshtjelln e Modrics kundrejt nj shume t hollash. Q t dukej sikur
kshtjella ra nga moskujdesja, ai bashk me t gjith garnizonin dolli pr gjah n nj dit t caktuar, duke i
ln portat hapur, dhe Turqit hyn brenda pa derdhur gjak. Gjergji me t vllan, Gjok Stres-Balshn, u
arrestuan dhe u drguan n burg, n Napoli.

Por trathtia arriti kulmin m 1457, kur Hamz Kastrioti, nipi dhe bashkpuntori m'i afrt i Sknderbeut, u
hodh nga an e Turqvet. Hamza ishte djali i vllajt m t madh t Sknderbeut dhe i nj zonj turke, e cila
jetonte akoma n Turqi. Q n fillim t kryengritjes, Hamza pat shrbyer pran t'ungjit si krahu i djatht i tij.
Ishte i zgjuar, i zoti, trim dhe dinte t fitonte zemrn e ushtarvet. Sknderbeu i pat besuar kumanda t
rndsishme, dhe ai qe treguar n lartsin e duhur. Por kishte ca koh q ankohej kundrejt t'ungjit sepse ky
nuk ia shprblente shrbimet aq sa vlenin ose nuk i pat dhn pjesn e principats q i takonte. Prsa koh
q Sknderbeu ishte i pamartuar, Hamza shpresonte t mbetej trashgimtari i tij. Por kur ai u martua dhe
sidomos kur i lindi nj djal, m 1456, Hamza humbi do shpres pr t trashguar principatn e
Kastriotvet. I shtytur ndoshta edhe prej Venetikut dhe i kshilluar prej s'ms, e cila kishte ardhur t'a shihte,
Hamza kaprceu fshehtazi kufirin me grua e fmij dhe shkoi n Stamboll ku u vu n shrbim t Sulltanit.

Kjo ishte nj nga ngjarjet m fatkeqe q iu prplasn mbi krye Sknderbeut, sepse kt radh trathtari ishte
nga gjaku i Kastriotvet, pat qn bashkpuntori m'i ngusht i tij dhe ia njihte m s miri strategjin dhe
manevrimet taktike.

N Korrik t vitit 1457, Hamz Kastrioti hyri n Shqipri me nj ushtri turke prej lart nga 50.000 vetash,
shumica kalors, nn kumandn e Isak Bej Evrenozit 1, i cili ishte i provuar n luftn kundr Shqiptarvet.
Kumandari turk kishte urdhr t kshillohej pr do pun me Hamzn, t cilin Sulltani e kishte emruar
sundimtar t Krujs.

Kt radh duhej q Sknderbeu t prdorte nj strategji t re, nj plan t pazbuluar deri athere, sepse
Hamza ia njihte mir mnyrat e taktiks dhe t strategjis, e njihte mir vendin dhe ushtrin shqiptare.
Fuqia e Sknderbeut arrinte n 12.000 veta. Krkoi ndihmn e aliatvet. Krert shqiptar i drguan nja 5.000
ushtar. Papa Kalisti III i oi ca ushqime dhe municione. Alfonsi i Napolit s'mundi t'a ndihmonte.

Hamza e kshilloi kumandarin turk se duhej farosur ushtria shqiptare prjashta kshtjellavet dhe se ishte e
kot q t rrethohej Kruja nqoftse Sknderbeu me fuqin kryesore t tij do t mbetej prapa krahvet.
Kshtu ushtria turke kaloi prej Dibre n Mat duke ndjekur Sknderben, i cili bri sikur u trmb dhe
trhiqej. M n fund dha prshtypjen se ushtria e tij u shpartallua dhe se ai po vinte rreth pr t shptuar
vehten. Kjo manevr e tij u besua si e vrtet sepse, m 31 Korrik, kumandari i Venetikut n Durrs, Marko
Diedo, lajmronte dogjin e Republiks q Sknderbeu po endej malevet pr t shptuar kokn, i braktisur
prej gjith krervet t cilt kishin shkuar t bashkohshin me Turkun. Tekembramja, kt manevr e besuan,
si duket, edhe Hamz Kastrioti me Isak Bej Evrenozin, t cilt s'po e ndeshnin gjkundi ushtrin shqiptare.
Turqit zbritn n bregun e lumit t Matit dhe e vendosn kampin n fushn e Albulens, afr Milotit, n
perndim t malit t Tumenishtit. Sknderbeu e kishte fshehur ushtrin e tij rreth ktij mali dhe s'po jepte
shnja gjkundi. Si kaluan ca jav pa ngjar gjkafsh, disiplina u lirua n'ushtrin turke, rojet u kujdesn,
sidomos ditn, n kohn e vaps, ku s'parashihej asnj rrezik; disa flinin, disa shtrihshin hijevet, kuajt
kullosnin t lir, kumandart bisedonin nse duhej t prisnin akoma apo t'i vrsulshin Krujs.

Por ditn e 7 Shtatorit, Sknderbeu e ndau ushtrin e tij n tri pjes dhe i goditi Turqit nga tri an t
ndryshme, mu n piskun e vaps kur ata nuk e prisnin. Sulmi i tij qe aq i rrufeshm dhe aq i papritur, saq
Turqit nuk patn koh t formonin rreshtat as t'organizonin njsit e tyre pr nj qndres t rregullt. Prandaj
n fushn e Albulens u b krdia, ku thuhet se mbetn 20.000 Turq t vrar. Ata q mundn t shptonin
ikn nga syt kmbt, pa kumand dhe pa rregull. I tr kampi i ushtris turke megjith tndn e
kryekumandarit mbet n duart e Shqiptarvet. Midis 1.500 robrve ishte edhe Hamz Kastrioti vet, t cilin
e zuri t gjall Zaharia Gropa dhe ia pruri t lidhur Sknderbeut. Plakat ishin t panumrta. Kuaj u kapn
me mijra. N tndn e kryekumandarit, Sknderbeu gjeti nj shum t madhe t hollash, gjysmn e t
cilavet ia dha Moisi Golemit pr zotsin dhe trimrin e jashtzakonshme q ky tregoi at dit. Moisiu ua
shprndau ushtarvet.

Hamz Kastriotin Sknderbeu e drgoi t burgosur n Napoli, ashtu si kishte br pr Gjergj dhe Gjok
Stres-Balshajt. Me at i drgoi Alfonsit si dhurat disa kuaj e flamure t zn si edhe tendn e
kryekumandarit turk.

Fitorja e Albulens ishte nj nga m t plotat dhe m t shklqyerat q pat korrur Sknderbeu. Buja e saj
n'Evrop qe e madhe. Papa Kalisti III e lajmroi me gzim n t gjitha ant dhe, n Dhjetor t'atij viti, i dha
Sknderbeut titullin "Kapiten i Prgjithshm i Selis s Shnjt".

Pas vdekjes s Gjon Huniadit, Sknderbeu dhe Shqipria mbetshin si mburoja m'e fort e Evrops kundrejt
Osmanllinjvet. Po pr sa koh akoma do t vazhdonte kjo qndres? Kalorsi anglez John of Newport, i cili
shrbente si vullnetar n'ushtrin e Sknderbeut, shkruante pas vdekjes s Huniadit: "Invadimi i Evrops
sht i sigurt, se s'ka fuqi tjetr q mund t'a bj kt qndres po t bjer edhe fortesa shqiptare".

1
Barleti e quan Isak Pasha. Tivarasi (i cili, sipas kritiks s sotshme, sht nj pikje e Biemmi-t) e quan Daut. Fan Noli e quan
Isak Daut Pasha. Por ka shum t ngjar t ket qn Isak Bej Evrenozi, q pat br krdin e Beratit dy vjet m par dhe q pat
shtypur kryengritjen e Gjon Kastriotit m 1430.

XIV
Fushata e Sknderbeut n'Itali pr t'i siguruar fronin mbretit Ferdinand t Napolit sht nj epizod jo m pak i
lavdishm i historis s tij. Alfonsi V i Aragons kishte vdekur m 1458. Djali i tij natyror, Ferdinandi, gjeti
kundrshtime pr t trashguar fronin e Napolit, t cilin, prpara Alfonsit, e kishte pasur dinastia frnge e
Angjevinvet. Trashgimtari i ksaj dinastie, princi Ren d'Anjou, i ndihmuar nga mbreti i Francs, Karli
VII, u ua t krkonte t drejtat e vjetra mbi fronin e Napolit. U bashkuan me t pjesa m'e madhe e
banorvet t'Italis jugore duke u ngritur kundr Ferdinandit. Kryengritsit udhhiqshin nga princi i
Tarantos, Giovanni Antonio Orsini, nga Duka i Kalabris, Jean d'Anjou, i biri i princit Ren, dhe nga
kondottieri i famshm Giacomo Piccinino. Kjo grindje e ndau Italin n dy kampe. N fillim, u tregua
kundr Ferdinandit edhe Papa Kalisti III; por ky vdiq shpejt, dhe Piu II, q i zuri vendin, mori ann e mbretit
t Napolit. Shtpin e Aragons e prkrahte edhe Duka i Milanos, Francesco Sforza, i cili kishte qn aliat i
Alfonsit V. Kurse Venetiku dhe Firenca qndruan asnjans.

Natyrisht, Sknderbeu kishte interes q n fronin e Napolit t mbetej Shtpia e Aragons, me t ciln kishte
miqsi dhe alianc. Aq m fort kur ktu bashkohej edhe politika e Paps.

Por n t parat prpjekje me arm, sidomos n betejn q u b n Sarno m 7 Korrik 1460, Ferdinandi u
thye keqas. Nj pjes e banorvet dhe e qytetevet q kishin qn me t deri athere, e lan dhe u bashkuan
me ann kundrshtare. N kt koh i erdhi ndihma e par e Sknderbeut dhe, nj vit m von, u hodh n'Itali
ai vet, i cili e ktheu krejt gjendjen.

N Shtator t vitit 1460, Sknderbeu i drgoi Ferdinandit nj trup prej nja 500 kalorsish t zgjedhur,
ndoshta edhe disa kmbsor, nn kumandn e Gjon Stres Balshs. Zbritjen e ktyre n'Itali ia lajmron nga
Napoli Duks s Milanos ambasadori i tij, Antonio Da Trezzo, me nj letr t dats 1 Tetor 1460. Kjo
kalorsi, megjithse e pakt n numr, e prmirsoi disi gjendjen e Ferdinandit dhe la nam nga shpejtsia e
lvizjevet. Kuajt e tyre kan vrap t madh, tregon da Trezzo, dhe bjn me lehtsi 30 a 40 mila kur kalorsit
italian mezi bjn 10 a 12. Duket se me ndihmn e ktyre pak Shqiptarve Ferdinandi i ripushtoi tokat nga
Capua n Benevento, n javn e fundit t Tetorit, dhe mposhti disa baron kryengrits. Se sa e shqetsoi
ann kundrshtare kjo ndihm e vogl Shqiptarsh dhe frika se mund t vinin ndihma t tjera si po flitej,
kuptohet nga letra q princi i Tarantos, Antonio Orsini, m'i fuqishmi nga armiqt e Ferdinandit, i drgonte
Sknderbeut, m datn 10 Tetor 1460. Me fjal t bukura lavdrimi dhe duke e quajtur "mik shum t
shtrenjt", Antonio Orsini mundohet t'i mbushi mendjen Sknderbeut se shtja e Ferdinandit ishte e
humbur, se shumicn e krervet dhe t popullit ai i kishte kundr, se ndihma e Shqiptarvet s'mund t'a
ndryshonte fatin e tij, se Sknderbeu ato forca, n vend q t'i rrezikonte kot, do t bnte m mir t'i prdorte
n luftn kundr Turqvet, se s'ishte e drejt q t drgonte njerz pr t dmtuar tokat e ktij dhe t "mbretit"
Ren d'Anjou, nga t cilt jo vetm q s'kishte par kurr ndonj t keqe po edhe mund t shpresonte
prkrahje e prfitime m tepr nga 'kish pasur prej mbretit t'Aragons etj.

E kemi prmendur m sipr prgjigjen q Sknderbeu i dha princit t Tarantos m 31 Tetor 1460. E kujton
me fjal t prmalluara Alfonsin e Aragons dhe ndihmn q ai i pat dhn; thot se, pr detyr
mirnjohjeje, do t'a mpronte t birin e atij, me sa fuqi q kishte, ashtu si ia donte nderi, dhe s'desh t dinte
pr dinastin frnge as t'a njihte ndryshe vese armike. E padit princin e Tarantos pr trathtin kundrejt
Ferdinandit dhe si shtyts t kryengritjes. I prmend se, me nj ushtri t vogl, ai pat mundur prpara
Krujs Sulltanin e Turqve, i cili kishte nj fuqi shum m t madhe nga ajo e armiqve t Ferdinandit; se
Shqiptart quhshin Epirot, dhe se t Part e tyre kishin zbritur edhe tjetr her n'Itali, ku patn br me
Romakt luftime t mdha duke dal me nder; se, pr t vazhduar luftn kundr Turqvet, ai nuk kishte
nevoj pr kshillat e princit t Tarantos, por ky do t bnte m mir t'i sillte fuqit e tija kundr atyre
armiqve t prbashkt n vend q t ngrinte krye kundr Ferdinandit etj.

Pas nj prmirsimi t prkohshm, gjendja e Ferdinandit u keqsua prsri n vern e vitit 1461. Kshtu q
vajtja e Sknderbeut n'Itali u b m'e nevojshme se kurr. Prej vitit 1458, kryetrimi shqiptar i kishte ndrequr
marrdhniet me Venetikun. Por duhej t siguronte vendin prej rrezikut turk dhe t pajtohej me Dukagjint,
t cilt kt radh ishin lidhur me Turqit. Iu vu puns pa humbur koh dhe me durimin e tij t
jashtzakonshm i rregulloi kto shtje njrn pas tjetrs. Pajtimi me Dukagjint ishte i vshtir. Por me
nj letr t Paps Piu II i cili i krcnonte me kishrim, kryepeshkopi i Durrsit, Pal Engjlli, i detyroi
Dukagjint t'i kpusnin lidhjet me Turqit dhe t'afrohshin prsri me Sknderben. Ky pastaj, n prendvern e
vitit 1461, bri me Sulltanin nj armpushim pr gjasht muaj, ose ndoshta pr nj vit. E i drgoi mandej nj
ambasador Ferdinandit pr t'a lajmruar se ishte gati t'i vinte n ndihm me 1.000 kalors dhe 2.000
kmbsor. Kt lajm ia njoftojn Duks s Milanos me shum gzim Da Trezzo, me nj letr t dats 12
Qrshor 1461, dhe vet mbreti Ferdinand, me nj letr t 21 Korrikut.

N Gusht 1461, Sknderbeu, me nj ushtri prej 3.000 vetash, duke pasur me vehte Moisi Golemin dhe
Zaharia Gropn, u nis pr n'Itali. Kaloi nga Raguza, ku u prit me nderime t mdha prej popullit dhe prej
zyrtarve t Republiks, nj pjes e mir e t cilve ishin Shqiptar. M 24 Gusht, iu b nj pritje
madhshtore prej Senatit t Raguzs, i cili i dorzoi edhe nj ndihm n t holla pr fushatn e tij n'Itali.

Sknderbeu zbriti n Pulje n nj koh kur gjendja e Ferdinandit ishte krejt e dshpruar. Prve Napolit, i
kishin mbetur vetm dy fortesa, e Barletts dhe e Tranit, po edhe kjo e fundit ishte n dorn e nj trathtari.
Ferdinandi vet ndodhej i rrethuar n Barletta, ku, sipas nj historiani sypams, Giovanni Pontano, s'i
mbetej tjetr vese t'ikte me turp nga an e detit pr t shptuar kokn, ose t hidhej i dshpruar kundr
armiqve duke rrezikuar qind pr qind vetvehten, ose t dorzohej i gjall. Ardhja e Sknderbeut dhe e
ushtris shqiptare e ktheu krejt gjendjen n favor t Ferdinandit. Porsa zbritn trupat e para, armiqt
filluan t trhiqshin, si i shkruan vet Ferdinandi s motrs, Isabella, m 25 t Gushtit 1461. Shqiptart e
shtrnguan kontin Piccinino t'a lshonte rrethimin e Barletts dhe t zmbrapsej sa m tutje. Ferdinandi e priti
Sknderben si lironjs duke i shfaqur mirnjohjen m t thell. Armiqt u trhoqn n drejtim t Lukanis,
rrugt u hapn, dhe Ferdinandi u nis m 5 t Shtatorit pr n San Bartolomeo in Galdo, ku do t bashkohej
me fuqin q sillte i vllaj i Duks s Milanos, Aleksandr Sforza. Sknderbeu mori n dorzim Barlettn
dhe, prej ksaj baze, me goditjet e rrufeshme t kalorsis s leht shqiptare e shkatrroi kalorsin e rnd
t princit t Tarantos dhe t kontit Piccinino duke i ndjekur kmba kmbs dhe duke kallur tmerrin n radht
e tyre. N pak koh, e shtriu kontrollin e tij mbi t tr Puljen. Si thot Giovanni Pontano, Sknderbeu i
prmbysi t gjitha planet dhe manevrat e armiqve t Ferdinandit, edhe e mbushi Italin me admirim dhe me
famn e emrit t tij t madh.

Auktort e kohs i shpjegojn sukseset e Shqiptarvet nga se kta, t regjur n betejat kundr Turqve, kishin
nj tjetr mnyr luftimi, sulmonin me kuaj t shkatht e t leht, me nj shpejtsi lvizjesh t
jashtzakonshme, kundr kalorsis s rnd italiane q ishte e ngarkuar me hekurishte t kota.

Kumandari i kshtjells s Tranit, Antonio Infusado ose Foxa, i qe pabesur mbretit t tij dhe ish lidhur me
princin e Tarantos duke u br nj armik i rrezikshm. Ferdinandi qe prpjekur me t gjitha mnyrat pr ta
sjell n'udh, po ishte e pamundur. Sknderbeu e mori prsipr t'a kryente at pun pas mnyrs s tij. E
thirri Infusadon pr nj bashkfjalim, e zuri t gjall me gjith rojet q kishte, e lidhi me hekura dhe e
shtrngoi t'ia dorzonte fortesn. Kshtu shptoi edhe Trani nga thonjt e armiqvet.

N katr muaj, Sknderbeu e ndryshoi krejtsisht gjendjen n'Italin jugore. Ferdinandi e mori situatn n
dor. Armiqt e tij i humbn shpresat. Disa nga banort kryengrits zun t'i shtrohshin mbretit njri pas
tjetrit. Princi i Tarantos, i drrmuar prej Sknderbeut, krkoi paqen.

I lajmruar prej s shoqes Donika se Turqit kishin filluar t lviznin n kufi, Sknderbeu u nis prej Italie n
fillim t Shkurtit 1462. M 6 t atij muaji arriu n Raguz, ku u prit prsri me nderime t mdha, e prej
andej zbriti n Shqipri.

Si shihet, Sknderbeu nuk mori pjes n betejn prfundimtare q u b n Troja, m 18 Gusht 1462, ku
Ferdinandi iu dha grushtin e fundit armiqve t tij q kumandohshin nga Duka Jean d'Anjou dhe nga
kondottieri Piccinino. Por kt triumf t Ferdinandit e pregatiti Sknderbeu gjat atyre katr muajve q
luftoi n'Itali. Ky e ktheu krejt gjendjen n favor t mbretit t Napolit, ky i mposhti baront, i shpartalloi
fuqit e princit t Tarantos, shtiri n dor kshtjelln e Tranit, ua theu guximin armiqvet, e shptoi
Ferdinandin nga nj humbje e sigurt dhe e bri t zotin e situats. Fitorja e fundit q mbreti i Napolit pati
n Troja, qe pregatitur prej Sknderbeut. Dshmin m t mir mbi kt t vrtet na e jep vet Ferdinandi, i
cili i mbeti mirnjohs pr jet Sknderbeut, edhe e quante "i dashur si at, i shklqyer e shpirtmadh". Pas
vdekjes s herojt, mori nn mprojtje t ven, Donikn, dhe t birin, Gjonin, duke i ndihmuar dhe duke i
rrethuar me t gjitha nderimet.

Sipas disa dokumentave m t reja, Sknderbeu ka br edhe nj udhtim tjetr n Napoli, n Prill t vitit
1464. Kt her i ka dhn Ferdinandi tokat Monte San Angelo dhe San Giovanni Rotondo, n Pulje.

XV
Si u kthye plot lavdi prej fushats s'Italis, Sknderbeut iu desh t'iu bnte ball furtunavet q po prplasshin
mbi Shqiprin. Sulltani zu t'i drgonte ushtrit njrn pas tjetrs. Venetiku, i shqetsuar nga riforcimi i
miqsis ndrmjet Sknderbeut dhe mbretit t Napolit, rifilloi provokimet e vjetra.

N vern e vitit 1462, tri ushtri turke iu vrsuln Shqipris njra pas tjetrs, por q t tria u mundn prej
Sknderbeut. E para, prej 30.000 vetash, u thye n grykat e Mokrens, m 27 Gusht 1462, dhe kumandari i
saj, Hysen Beu u zu rob. E dyta, prej 18.000, u drrmua pak dit m von n fushn e Pollogut, dhe e treta,
prej 40.000, n kumandn e Karaxha Beut, u mund n muajin e Shtatorit, n Livad, afr Ohrit.

Por gjer kur do t vazhdonte kjo gjakderdhje e paprer? Turqia ishte nj perandori e madhe me fuqi
njerzore dhe mjete ekonomike t pashterrshme. Kurse Shqipria e vogl ishte shkretuar dhe varfruar
anemban. Si thot Gjin Muzaka n Gjenealogjin, forcat e Turqvet shtohshin gjithnj kurse ato t
Shqiptarvet paksohshin. Pothuajse t tr djemt e rinj t Shqipris ishin vrar; shum kapedan dhe
trima kishin dhn jetn; s'kishin mbetur vese ca pleq t pakt, t lodhur t mjeruar.
Megjith prpjekjet e Paps Piu II, ideja e nj kryqzate t prgjithshme, pas kaq dshtimesh, dukej e
pabesuarshme. Shqipria kishte nevoj pr paqe pas njzet vjetsh lufte t paprer. Nga ana tjetr, Sulltan
Mehmeti II, pr t'a mnjanuar Shqiprin prej ndonj bashkimi evropian dhe pr t'ia hequr kryqzats
shtylln m t fort, i propozoi paqen Sknderbeut. Ky, i detyruar nga rrethanat, e pranoi, dhe paqja me
Turqin u nnshkrua n Shkup, m 27 t Prillit 1463.

Por paqja shqiptaro-turke nuk u prit mir prej Paps as prej Republiks s Venetikut. Piu II prpiqej gjithnj
pr organizimin e kryqzats, n t ciln Sknderbeu duhej t'ishte figura kryesore. Kurse Venetiku zu t
shqetsohej megjith mend tani nga zgjerimi i fuqis ottomane. N Maj t vitit 1463, e tr Bosnja u
pushtua prej Turqvet, t cilt krcnonin tash Raguzn dhe brigjet e Dalmacis. Po n'at prendver,
kumandari turk Omer Pasha u lshua kundr zotrimevet t Venetikut n'Argolid dhe shtiri n dor qytetin e
Argos. Kshtu paqja me Shqiprin po i sillte pem t mira Mehmetit II.

Venetiku dhe Papa zun t bnin nj shtytje t madhe mbi Sknderben q ta prishte paqen me Turqit. S'do
mend t kuptohet se Sulltan Mehmeti II, duke i propozuar paqen Sknderbeut pa krkuar asgj tjetr prej tij
vese t qndronte n cakun e vet, desh t'i kishte duart e lira pr t'i thyer brinjt Venetikut dhe Italis. E
kishte kuptuar se Sknderbeu ishte nj kock shum e fort pr t'u thyer - nj kock q donte pun dhe nge -
prandaj vendosi t'a linte prkohsisht mnjan dhe t vazhdonte prparimin n drejtime t tjera. Venetiku e
ndjeu gjall kt her dhe prdori t gjith dhelprin e zakonshme pr t'a shtytur Sknderben q t'a prishte
paqen dhe ta kthente prsri rrebeshin turk kundrejt Shqipris. Se sa e ndjente tani Republika mungesn e
Sknderbeut, kuptohet nga nj letr q Senati i saj pregatiti pr Papn, m 9 Shtator 1463, dhe nga
shpjegimet q i dha legatit apostolik m 18 t Shtatorit. N t dy rastet, theksohet rndsia q kishte
Sknderbeu pr mprojtjen e Italis dhe se shmangia e tij nga balli i lufts do t shkaktonte pa tjetr zbritjen e
Turqve n'Itali. Republika shpreson se e ka trhequr kryetrimin shqiptar nga paqja me Turqit, por i lutet
Paps q t bj 'sht e mundur pr t vn n lvizje shtete e princa t'Italis (deri Dukn e Burgonjs), n
mnyr q Sknderbeu t ndihmohej me fuqi t mdha ushtarake. Sepse ai ishte i vetmi burr q, sikur t
ndihmohej si duhej, do t'i bnte jo ve luftn m t rrept armikut, po edhe shpresohej se mund ta przinte
fare nga Evropa.

Sknderbeu ra n kurth t politiks dinake t Venetikut dhe t'enthusiazmit t Paps Piu II, plani i t cilit, pr
organizimin e kryqzats, ishte vetm nj dshir e zjarrt dhe jo nj mendim politik i pjekur e i peshuar i
nj burr-shteti. Kshtu kryetrimi shqiptar iu prgjigj Paps dhe Venetikut se ishte gati t'a prishte paqen me
Turqit nqoftse do t ndihmohej ushtarakisht nga Republika dhe do ta shihte t'afrt organizimin e
kryqzats. M n fund drgoi n Venetik abatin e Shn Maris s Rotecit pr t biseduar kushtet e nj
aliance ushtarake kundr Turqis. Marrveshja u prfundua m 20 t Gushtit 1463. Sipas ktij traktati,
Sknderbeu do t'a rifillonte luftn kundr Turqvet porsa t merrte nga Venetiku ndihmat ushtarake dhe
financiare. Sasia e ktyre ndihmave do t caktohej prej Senatit t Republiks dhe prej abatit t Rotecit, q
ishte i drguari i Sknderbeut, dhe jo nga provizort venetikas n Shqipri. Republika detyrohej t drgonte
do vit, prej muajit Prill deri n Qrshor, dy anije lufte pr t mprojtur bregdetin dhe popullsin e
Shqipris. Nqoftse Venetiku do t bnte paqe me Turqit, duhej t prfshinte edhe Shqiprin n'at traktat.
I biri i Sknderbeut, Gjon Kastrioti, do t pranohej si qytetar n radhn e bujarve t Venetikut, dhe
Sknderbeu vet, n rast rreziku, do t gjente ktu nj streh t sigurt dhe do t ndihmohej pr t'u rikthyer
n vendin e tij. Pensioni duhej t'i paguhej rregullisht prej Senatit.

Si shihet, kjo alianc me Venetikun shnon nj drejtim t ri n politikn e jashtme t Sknderbeut. Ky i

mbajti gjithnj lidhjet e ngushta me Mbretrin e Napolit, por desh t'i shtrinte sigurimet e tija edhe nga ana e
Republiks s Shn-Markut, e cila ishte e para fuqi e detit n'at koh. T gjith krcnohshin nga i njjti
rrezik dhe, sipas Sknderbeut, duhej t'i bashkonin fuqit e tyre pr t njjtn mprojtje. Traktati i kryetrimit
shqiptar me Venetikun ndryshon nga ai q pat lidhur me Alfonsin V, m 1451. Ndrsa n'at koh Sknderbeu
i nnshtrohej mbretit t Napolit duke e njohur pr kryezot, marrveshja me Venetikun bhet si midis dy t
barabartve.

N t njjtn koh, Venetiku nnshkroi edhe me Hungarin nj alianc kundr Turqvet. Kshtu u duk sikur
fronti evropian po forcohej. N Shqipri, Republika drgoi 1.300 ushtar dhe 2.000 dukata pr shpenximet e
lufts, si edhe pensionin e vonuar t Sknderbeut. I biri i ktij, Gjoni, q ishte tet vje, u emrua qytetar
nderi dhe antar i Kshillit t Lart t bujarvet t Venetikut. Dhe Sknderbeu u njoh prej Republiks si
kumandar i prgjithshm i forcavet t'armatosura shqiptaro-venetikase n Shqipri. M n fund, edhe Lek
Dukagjini, i cili ishte armiqsuar prsri, u kshillua prej Republiks q t pajtohej prgjithmon me
Sknderben, dhe prej ksaj here nuk luajti m.

Ndrkaq, n muajin e Nntorit 1463, Papa Piu II e shpalli zyrtarisht kryqzatn dhe iu bri thirrje gjith
popujve t krishter q t bashkohshin. Venetiku iu prgjigj menjher thirrjes s Paps. Kryepeshkopi i
Durrsit filloi t shtynte Sknderben dhe kapedant e tjer q t nisnin veprimet kundr Turqvet. I gnjyer
prej ktyre pregatitjeve, t cilat, fundi i fundit, ishin zhurma n'er, Sknderbeu i shpalli luft Turqis, m 27
Nntor 1463, dhe hyri n Maqedoni pr t shkretuar pronat e Sulltanit.

Ky ishte ndoshta m'i madhi gabim politik i Sknderbeut, sikurse m'i tmerrshmi gabim ushtarak i tij pat qn
largimi i prkohshm nga rrethimi i Beratit dhe lnia e kumands n dorn e Muzak Thopis.

Princat e shtetet e Italis dhe t'Evrops n'at koh shikonin seicili interesat e veta m t ngushta, rivalitetet
ndrmjet tyre, politikn mistrece t prfitimit n gjrat m t vogla, dhe pr njrin ose tjetrin rreziku turk
ishte i nevojshm nqoftse krcnonte n vij t par kundrshtarin e tij. Papa Piu II kt prov e kishte
br n Kongresin e Mantovs m 1459. Po ashtu edhe kt her, princat dhe shtetet u trhoqn njri pas
tjetrit. Mbreti Ferdinand i Napolit nuk desh t merrte pjes. Duke vn si shkak mungesn e atij, u trhoq
edhe Duka i Burgonjs. Duka i Milanos nuk mund t'afrohej n nj lidhje ku ndodhej Venetiku. Kurse
Firenca kish pr qllim t zvendsonte n tregtin e Lindjes Republikn e Shn-Markut, prandaj donte q
kjo t thyente kokn kundr Turqvet; e kshtu me radh. Prve Sknderbeut nuk delte asnj kampion pr t
marr kumandn e mprojtjes s Krishterimit dhe t "qytetrimit" evropian. Megjithat, planet n kart nuk
mungonin. Duke marr dshirn e tij pr realitet, Piu II kishte menduar edhe sesi do t coptohej Turqia e
Evrops! N'at rast, Maqedonia do t'i jepej Sknderbeut.

Ushtart e kryqzats filluan t mblidhshin turma turma npr limanet e Italis. Ishin ca grumbuj t thurur,
pa njsim, pa organizim, pa kumand t prbashkt. Mbasi nuk kish se kush t'iu printe, Papa Piu II shkoi
vet n'Ankon e u vu n krye t tyre pr t'i sjell gjer n Raguz. Atje do t piqej me Sknderben, i cili do t
merrte kumandn e ktyre "trupave". Pr fat t keq, Papa u smur dhe vdiq n'Ankon, m 14 Gusht 1464.
Athere turmat e kryqzats u shprndan pa e kaprcyer Adriatikun. Dogji i Venetikut Cristoforo Mor dhe
Kardinalt mezi q prisnin pr t'u kthyer andej nga kishin ardhur. T hollat e mbledhura pr kryqzatn ia
drguan mbretit Mathias Korvin t Hungaris. Kurse Sknderbeut i drguan vetm porosin q t qndronte
i fort kundr Turkut! Kshtu i mori era si nj cerg merimange t gjitha planet, ndrrat, shpresat e
thashethemet rreth kryqzats.

Pikrisht m 14 t Gushtit 1464, kur Papa Piu II vdiste n'Ankon, Sknderbeu kishte mundur, afr Ohrit, nj
ushtri turke t kumanduar prej Sheremet Beut. Tani mbetej vetm pr vetm prball Sulltan Mehmetit II,
se nga politika dredharake dhe e pabes e Venetikut s'mund t pritej asgj. Venetiku bri aq sa e largoi prej
vehtes valn e sulmimit turk dhe e ktheu prsri kundrejt Shqipris.

Tham m sipr se Mehmeti II kishte sigurisht nj plan kur i propozoi paqen Sknderbeut: sepse shmangia e
ktij e bnte t pamundur formimin e nj kryqzate; dhe duke e ln prkohsisht mnjan Shqiprin - e
cila po i kushtonte shum - fuqia turke mund t prparonte nga an t tjera drejt Italis, pasi t'i thyente m
par brinjt Venetikut. Por kur pa se Shqipria nuk mnjanohej, dhe se pa drrmuar m par Sknderben nuk
mund t prparonte m tutje, Sulltani i mblodhi t gjitha forcat e Perandoris kundr ktij vendi, gjersa t
digjte gur e dhe e t'a zhdukte me rrnj racn shqiptare. Prandaj prej ksaj date, lufta shqiptaro-turke hyn n
fazn m t tmerrshme, m t prgjakshme, m tragjike. Pr ta shkretuar vendin me zjarr e me hekur, pr t'ia
shterrur burimet ekonomike dhe do forc qndrese njerzore, Sulltan Mehmeti II ia ngarkoi kumandn e
shpeditavet kundrejt Shqipris nj renegati shqiptar, Ballaban Pashs, q mohej si nj nga gjeneralt m t
zot t perandoris s'Osmanllinjvet. Ishte i biri i nj bariu nga katundi Badera i Matit, e kishin marr Turqit
t vogl dhe ishte rritur n radht e jeniervet. Pat qn i pari q i hyri Stambollit brenda, m 1453.
Sikur Sknderbeu t mos e kishte prishur paqen, por t'a linte Venetikun dhe tr Italin sa t'a ndjenin n
mli thikn e Turkut, nuk besohet q Sulltani t'a sulmonte Shqiprin pr dy-tre vjet t paktn. Pastaj koh
pr t'u vrar me Turkun kishte gjithmon. Por kishte edhe nj gjysm-shprese q Italia, kur t'i ndjente
thundrat e jeniervet mbi tokn e saja, mund t zgjuhej, t vrumulisej, t nxirte forca t reja. Sidoqoft, pr
Shqiprin nuk do t bhej m keq se sa u b. Sknderbeu e dinte prej njzet vjetve eksperienc se nga
Venetiku dhe Italia s'delte gj me t mir. Dhe s'dolli pothuajse asgj kur vet Mehmeti II, n krye t nj
ushtrie prej 150.000 vetash dhe me artilerin m t rnd t kohs, erdhi dy vjet me radh n Shqipri pr
t'a br vendin q t mos mbinte as bar. Sknderbeu mundi t'a prballonte, por me eshtrat e Shqiptarvet.
Ndihmat e Venetikut dhe t'Italis ishin pr t mos u zn me goj. Athere prse e prishi paqen me Sulltanin
dhe 'kujtoi se do t fitonte nga Italia?

N Prill t vitit 1465, arriti Ballabani me nj ushtri prej 18.000 vetash. Q n manevrat e para, u duk se
ishte nj mjeshtr i lufts. Ecte me t gjitha masat e sigurimit pr t mos rn m ndonj kurth. U mundua t
kapte ose t blinte pararojet e ushtris shqiptare pr t'a zn kt n befasi. Sknderbeu e sulmoi dhe e
mundi n fushn e Valkalis, afr Ohrit. Por Ballabani dijti t trhiqej pa humbje t mdha e sidomos t
kapte t gjall tet nga kumandart m t mir t Sknderbeut, nr t cilt edhe Moisi Golemin, me disa
qindra ushtar. Kta u shtyn tutje duke ndjekur ushtrin e thyer turke dhe u futn n nj gryk ku
Ballabani iu kishte vn pusin. U prpoqn si burra t'a anin rrugn, por ishte e pamundur dhe ran
pothuajse t gjith t plagosur. Sknderbeu drgoi menjher lajmtar se ishte gati t paguante fardo
mimi pr lirimin e tyre ose t'i shkmbente me fardo numri robrish turq, por Ballabani nuk dgjoi
kurrsesi dhe ia shpuri Sulltanit n Stamboll. Atje iu bn torturat m barbare gjat pesmbdhjet ditve
duke i rrjepur t gjall. Ata iu qndruan mundimevet me nj trimri t pashembullt deri sa vdiqn. Kjo
ngjarje e hidhroi tr Shqiprin dhe e bri ushtrin e Sknderbeut t pamshirshme kundrejt Turqvet.

N Qrshor t'atij viti, Ballaban Pasha erdhi pr t dytn her me nj ushtri t fort, hyri nga an e Ohrit dhe
iu drejtua Dibrs. Thuhet se, sipas zakonit t'asaj kohe, i drgoi Sknderbeut disa dhurata t muara. Ndonse
ky radhn e par nuk i kishte pranuar dhuratat e nj trathtari, kt her i mbajti dhe i drgoi nga an e tij nj
krrab dhe nj kazm pr t'i kujtuar origjinn si bujk e bari i principats s Kastriotvet. I fyer keq,
Ballabani u trbua m tepr akoma kundr Sknderbeut. Duke bler, si duket, disa nga rojet, u fut tinz pr
t'a zn ushtrin shqiptare n gjum prpara mngjezit. Po Sknderbeu kish mbetur zgjuar dhe i vzhgonte
vet lvizjet e armikut. Me t ndier q Turqit po afrohshin, e ngriti n kmb ushtrin e tij dhe e vuri n
rregull pr betej. Kshtu Ballabani u gjend prpara nj befasie dhe desh t zmbrapsej. Por Sknderbeu, pa
humbur koh, i mori kraht dhe e shtrngoi t jepte betej. Kt radh ushtria turke u drrmua krejt,
n'afrsit e Oranikut, dhe i tr kampi i saj mbeti n duart e Shqiptarvet.

Por n Korrik t'atij viti, Ballabani iu vrsul Shqipris pr t tretn her, me nj ushtri prej 20.000 vetash,
dhe e nguli kampin afr Sfetigradit. Sknderbeu e rrethoi nga disa an t ndryshme dhe e goditi vrullshm,
n nj prpjekje aq t'ashpr sa desh humbi jetn ai vet n dy raste. Duke u hedhur si luani midis Turqve, u
rrethua prej tyre dhe njri e kapi pr qafe me tr forcn pr t'a rrzuar nga kali; por nj ushtar i gards, q
ndodhi pran, e vrau Anadollakun. Pak m von, ndrsa luftonte n mes t'armiqvet m t dndur, si thot
Barleti, kali i tij u plagos si duket ose u ndesh pas nj trungu edhe u prmbys bashk me t. Sknderbeu
prpoqi rnd kokn dhe krahun e djatht, edhe mbeti disa aste si i zalisur. Turqit kujtuan se mbaroi edhe u
turrn mbi t q t'i merrnin kokn. Por garda e rrethoi si nj mburoj eliku dhe nj luft homerike u b rreth
trupit t tij. M n fund, Sknderbeu e mblodhi vehten, u ngrit, i hipi nj kali tjetr edhe u vrsul mbi
armiqt me hov t prsritur duke iu kallur tmerrin. Kjo prleshje qe nj nga m t rreptat, ku t dy ant
luftuan me trbim. Turqit u thyen keqas duke ln shum t vrar, t plagosur dhe robr. Ballabani mezi
shptoi me nj pakic. Po edhe shqiptart patn humbje t rnda n kto tri beteja. Rrall her iu kishte
qlluar t'i paguanin kaq shtrenjt fitoret e tyre.

N Gusht t'atij viti, Sulltan Mehmeti drgoi dy ushtri kundr Shqipris, Ballaban Pashn me 24.000, i cili
vinte pr t katrtn her nga an e Maqedonis, dhe Jakup Arnautin me 16.000, q vinte prej Epirit dhe hyri
nga an e Beratit. Qllimi i dy ushtrive turke ishte q t'a vinin Sknderben midis dy zjarresh. Njra nga
lindja, tjetra nga juga, t dyja i drejtohshin Krujs. N Stamboll besohej se kt her Sknderbeu do t
mbaronte. Por ky, i patronditur, me nj ushtri shqiptare prej 12.000 vetash rendi m par kundr Ballabanit.
E rrethoi, n fushn e Valkalis, e shtrngoi t jepte betej dhe e drrmoi plotsisht. Pas ksaj fitorje t
prgjakshme, i erdhi lajmi se Jakup Arnauti po i qasej Tirans. Sknderbeu u nis me t shpejt kundr ksaj
ushtrie t dyt, e sulmoi edhe e theu n fushn e Kasharit duke vrar me dorn e tij edhe Jakup Arnautin.
N kto dy beteja mbetn shum armiq t vdekur.

Pas humbjes s gjith ktyre ushtrive, Sulltan Mehmeti II vendosi t vinte vet n Shqipri me t tra
forcat e Perandoris Turke. N Qrshor t vitit 1466, n krye t nj ushtrie prej lart nga 150.000, erdhi nga
an e Maqedonis dhe, duke zbritur luginn e Shkumbinit, arriti prpara Krujs. Prve trupavet t
jeniervet, kishte sjell t gjitha fuqit e Anadollit dhe t Rumelis. Kishte vendosur kt radh t mos linte
gj t gjall n Shqipri, as njerz, as kafsh, as bim, gjersa t'a shuante me rrnj qndresn shqiptare.
Megjithse ishin vrar e drrmuar, megjithse nuk kishte mbetur pllmb toke e paprgjakur, Shqiptart
treguan edhe kt her nj shpirt heroizmi q i ka t rrall shembujt n historin e njerzis. Pa buk, pa
streh, pa mjete, ata i lan fushat e fshatrat edhe u trhoqn malevet, ku zinin grykat e ngushta pr t'u
mprojtur gjer n vdekje kundr Turqvet.

Sknderbeu, edhe kt her, la n kshtjelln e Krujs nj fuqi prej 4.000 vetash, nn kumandn e Tanush
Thopis, kurse vet qndroi jasht me 8.000 ushtar, shumica kalors, duke pasur si baz malin e
Tumenishtit. Kishte ln garnizone me nj sasi ushqimesh dhe municionesh n t gjitha fortesat. Iu kishte
br thirrje pr ndihm Roms, Napolit, Venetikut, Raguzs dhe deri Hungaris. Por nga t gjitha ant i
erdhn pothuajse vetm fjal t mira. S'i mbetej tjetr shpres vese mbshtetja e popullit shqiptar, i cili u
tregua i lidhur si shkmb rreth tij.

N kt rrethim t dyt t Krujs, Sknderbeu ndoqi t njjtn strategji dhe t njjtat mnyra taktike si n
rrethimin e par. Mehmeti II, q kishte me vehte edhe Ballaban Pashn, me nj pjes t'ushtris shtrngoi
rrethimin e qytetit dhe pjesn tjetr e prdori pr t'u mprojtur kundrejt goditjevet t Sknderbeut dhe pr t
ndjekur etat shqiptare q iu binin Turqvet prapa krahvet. E rrahu fortesn me topat m t rnd, provoi t
hapte llagme nn tok dhe bri shum her sulme t prgjithshme q u prapsn me humbje t mdha nga
mprojtsit heroik t Krujs. Sknderbeu, s jashtmi, s'e linte t qet ushtrin rrethonjse as dit as nat;
me goditje t rrufeshme, binte prher si shqipe atje ku Turqit nuk e pritnin, i shkatrronte, i tmerronte, iu
priste prapavijat, iu kapte nozullimet, iu prmbyste planet dhe iu shkaktonte dme t mdha. Pas dy muajsh
rrethimi, Sulltan Mehmeti II, q i drejtonte vet veprimet ushtarake, u bind se Kruja nuk mund t merrej
vese nga uria. Prandaj, n Gusht t'atij viti, pushtonjsi i Stambollit u shtrngua t largohej me turp nga
fusha e Krujs, por la aty Ballaban Pashn me 80.000 ushtar pr t'a mbajtur qytetin t rrethuar gjersa t
jepej nga uria.

Pr t'i siguruar ushtris turke nj baz t fort n Shqiprin e Mesme, Mehmeti II ndrtoi mbi grmadhat e
Valmit t vjetr, n luginn e Shkumbinit, nj fortes t re t ciln e quajti Elbasan. Kt e bri njkohsisht
edhe si qendr sanxhaku duke lidhur me t nj pjes t krahinavet q deri athere varshin nga sanxhaku i
Shqipris me kryeqendr Gjirokastrn. Elbasani do t'ishte kshtu e tutje baza e veprimevet ushtarake q
do t vazhdonin kundr shtetit t Sknderbeut. Gjat ndrtimit t fortess, ushtria turke e plakiti dhe e
shkretoi vendin rreth e rrotull duke vrar do burr q i ra n dor dhe duke marr robr gra e fmij. Kur po
largohej nga Shqipria, Mehmeti II pushtoi qytetin e Kidhns, afr Drinit, dhe vrau barbarisht 20.000 burra,
gra, pleq e fmij q ishin mbledhur aty prej fshatrave rreth e qark. Kshtu u kthye n Stamboll i ngopur me
gjak, por i paqet sepse Sknderbeu dhe Shqiptart qndronin akoma.

Ballaban Pasha ndrtoi mure t jashtm pr t'u mprojtur prej sulmeve t Sknderbeut. Kruja ndodhej n
rrezik. Vendi ishte br gjak e shkretir. Ngado q kaloi ushtria e Mehmetit II s'kishte mbetur gj e gjall
n kmb. Zia e buks krcnonte popullsin. Radht e ushtris shqiptare ishin rralluar, djemt e rinj ishin
vrar. Mungonin mjetet, armt, municionet.

Sknderbeu iu pat br thirrje aliatvet t Perndimit, por s'i kishte ardhur asnj ndihm e rndsishme.
Athere vendosi t hidhej vet n'Itali pr t'iu krkuar ndihm Paps dhe mbretit t Napolit. Ky burr i madh
i Shqipris, figura legjendare e shekullit, q pes vjet m par, i ndritur me lavdi, kish kaprcyer Adriatikun
pr t vn paqen n'Italin jugore, po vinte tani si kalors i thjesht, i veshur me petkun e lufts, pr t
krkuar ndihmn e asaj bote s cils i qe br mburoj. Shpirtmadh n vuajtje sa edhe n ngadhnjim, asnj
hije shqetsimi s'ia vrnjte vijat fisnike t'asaj fytyre t bukur patriarku. M 12 Dhjetor 1466, arriti n Rom,
ku iu b prej popullit nj pritje e denj pr emrin q kishte. Porsa u muar vesh ardhja e tij, nj shumic e
panumrt qytetarsh buiti prjashta pr t'a par me sy, pr t'a nderuar, pr t'a brohoritur si kryemprojtsin e
Krishterimit, fama e t cilit kishte mbushur botn. Papa Pali II e priti me shum nderime edhe u udit me
pamjen e tij madhshtore. Pastaj e nxori prpara mbledhjes s Kardinalvet, ku Sknderbeu tregoi rrezikun
q krcnonte Shqiprin dhe Italin njheresh, rolin q kishte lozur Shqipria n mprojtjen e Evrops dhe
nevojn e ngutshme pr ndihma. Pali II, prve nderimevet dhe nj shpate t bekuar, nuk i dha ndonj
ndihm t rndsishme. Pas nj muaji bisedimesh t gjata, fatosi yn mezi shkputi prej financavet t
Vatikanit 5.000 dukata dhe 2.700 t tjera iu drguan m von n Shqipri.

Nga Roma, Sknderbeu shkoi n Napoli ku u prit przemrsisht dhe me mirnjohje prej mbretit Ferdinand.
Por as ky nuk i dha ndonj ndihm t madhe prve nj sasie ushqimesh e municionesh dhe 1.000 dukata.

N fillim t Prillit 1467, Sknderbeu u kthye n Shqipri, i bindur se s'kish ku t pshtetej vese n forcat e
popullit shqiptar, t cilit iu drejtua pr t br therorit e fundit. Lek Dukagjini me kumandarin venetikas t
Shkodrs kishin mbledhur nj fuqi prej malsorsh dhe prej qytetevet shqiptare q ishin nn Venetikun. Kjo
fuqi iu shtua ushtris s Sknderbeut, e cila arriti n 14.000 veta. Me kt, kryetrimi duhej t shptonte
Krujn nga rreziku. Kur po pregatitej t'i binte Ballabanit, msoi se i vllaj i ktij, Jonuzi, po vinte me nj
tjetr ushtri turke pr t forcuar rrethimin e Krujs. Por Sknderbeu s'e la t'afrohej, e sulmoi edhe e drrmoi
duke zn t gjall Jonuzin bashk me t birin Hajdar. Pastaj theu nj varg fortifikatash q Ballabani kishte
br pr t'u mprojtur. I tregoi ktij t vllan dhe t nipin t lidhur me hekura edhe u vrtit nga jasht mbi
ushtrin turke, ndrsa garnizoni i Krujs bri nj dalje heroike duke e goditur armikun prball. N'at
prpjekje t tmerrshme, Ballaban Pasha u vra prej nj ushtari nga Kruja i quajtur Gjergj Aleksi, ushtria
turke u thye dhe u trhoq e shpartalluar. Pastaj mezi au grykat e malevet pr t'ikur, e ndjekur kudo prej
Shqiptarvet. Sknderbeu i spastroi disa garnizone armike t mbetura aty-ktu dhe rrethoi Elbasanin, por s'e
mori dot mbasi nuk kishte artileri t mjaft.

Sulltan Mehmeti II, i egrsuar nga kto ngjarje, u nis vet prsri kundr Shqipris, n Korrik t vitit 1467,
hyri me t gjitha ushtrit e tija dhe e rrethoi Krujn pr t tretn her. Ishte nj luft shkatrrimi, djegie,
farosjeje. Sulltani la garnizone n shum pika t Shqipris s Mesme dhe sulmoi njkohsisht qytetet q
mbante Venetiku, Durrsin, Leshin, Shkodrn, pr t'ia prer vendit do mundsi ndihme nga an e detit.
Sknderbeu vazhdoi taktikn e vjetr, Kruja iu qndroi topavet m t rnd dhe sulmevet m t trbuara,
Shqiptart treguan t njjtin shpirt heroizmi si m par. Pjesa m'e madhe e ushtris turke u lshua pr t
shkretuar vendin. Popullsia ikte, fshihej, trhiqej e tmerruar. Kushdo q u kap i gjall, u ther pa mshir.
Disa grupe q mundn, u mrguan n'Itali. Por shumica e popullit u trhoq npr vendet e forta duke
qndruar me arm n dor gjer n vdekje. Trupat turke t strvitura n luftn e malevet u vun t ndiqnin
Shqiptart deri n lartsit m t thepisura, por kta iu qndruan me nj trimri t pashoqe edhe i prapsn
me humbje. Nga shkrimet e kronikanvet turq, Dursun Beu dhe Qemal-Pasha-Zadeja, dhe nga ato t
kronikanvet bizantin turkofil, Kritobuli dhe Laonik Halkokondili, kuptohet se sa t'ashpra, plakitse dhe
gjakderdhse qen kto dy shpedita t Sulltan Mehmetit II dhe se sa heroike u dftye qndresa e
Shqiptarvet, q uditi tr botn e athershme. Shqiptart - tregon Kritobuli - hidhshin nga majat e
shkmbenjvet pr t mos rn t gjall n duart e Turqvet. Pas disa sulmeve t fundme q bri Mehmeti II
kundr Krujs dhe Durrsit, n muajin e Gushtit, dhe pasi e pa se ndjekja e Shqiptarvet po i shkaktonte
humbje shum t rnda ushtris s tij, u shtrngua t largohej nga Shqipria pr t dytn her dhe t
kthehej i turpruar n Stamboll. Por la garnizone npr fortesat dhe trupa n kufi. Kto dy trheqje t
pushtonjsit t Stambollit, q u zmbraps prpara Krujs dy vjet me radh, ishin si dy kurora lavdie shum t
ndritura pr Sknderben dhe pr kombin shqiptar. Por vendi ishte prishur, djegur e shkretuar. Popullsia ishte
vrar e gjymtuar. Mungonin ushqimet, mungonte gjithka. Dart e hekurta turke rreth Shqipris s Mesme
po shtrngohshin. Fortesavet t tjera q ndodhshin n duart e armikut, Sfetigradit, Beratit, Modrics, iu
shtohej tani edhe Elbasani. Kjo baz e fundit turke e shqetsoi fort Republikn e Venetikut sepse prej
Elbasanit krcnohej Durrsi drejtprdrejt; sidomos q Turqit kishin n dor edhe Vlorn. Sknderbeu
shpresonte se do t kishte ndihmn e Republiks pr t marr Elbasanin. Pasi i spastroi disa nga garnizonet
q kishte ln Mehmeti II, iu prvesh puns pr t mbledhur fuqi t tjera dhe pr t pregatitur rrethimin e
Elbasanit. Po pr kt duhshin mjete, dhe gjendja e vendit ishte tepr e keqe. Prandaj vendosi t thrriste n
Lesh, n Jenar t vitit 1468, nj kuvend t krervet shqiptar, ashtu si pat br m 1444. Ftoi edhe delegatt
e Venetikut pr t'iu krkuar nj ndihm m t madhe nga ajo q po jepte tani Republika.

Kuvendi u mblodh, por Sknderbeu u smur nga ethet. Kur ishte keq n shtrat, nj ushtri turke erdhi nga
Kosova npr malet me dbor dhe rrethoi Shkodrn. Kryetrimi provoi t ngrihej pr t fundmen her dhe t
rrokte shpatn, por i mungoi fuqia. Garda pretoriane shkoi kt her pa kumandarin, por Turqit e pandehn
n krye t saj edhe u thyen. Kur i erdhi lajmi i fitores, Sknderbeu ishte n astet e fundit. Vdiq m 17 Jenar
1468, i rrethuar me drit dhe lavdi t prjetshme. U varros n kryekishn e Shn-Kollit, n Lesh. "Si Ajaksi
i Sofokliut, shkruan historiani Fallmerayer, Sknderbeu u hoq nga skena prpara se t mbaronte akti i tret
dhe i fundm i tragjedis shqiptare".

XVI
Kombi shqiptar e qau me kuj e me gjm prijsin m t madh t tij q ia rrmbeu vdekja n astin m
fatkeq t lufts pr vetmprojtje. Vajtimi i burravet edhe i gravet, q irrnin fytyrn, shkulnin flokt, rrihnin
krahrorin, ishin nga ato pamje q t kpusin shpirtin. Nuk mbet zemr q s'u helmua, nuk mbet sy pa
derdhur lot. Lajmi i zi shkaktoi dhmbje e pikllim n tr Evropn, q humbiste mprojtsin e saj m t
fort. Tregojn se Sulltan Mehmeti, kur dgjoi vdekjen e tij, tha: "Nj luan t ktill nuk do t'a pjelli m
dheu kurr!".

Trimrit e Sknderbeut u knduan, pas mnyrs shqiptare, si ato t heronjve t vjetrsis klasike. Figura e
tij u mbajt si hije e shnjtruar n malet e Shqipris edhe e frymzoi popullin t'a vazhdonte qndresn e
pathyershme pr disa dhjetra vjet akoma. Kronikani venetikas, Antonio Scabello, shkruante m 1487, afro
njzet vjet pas vdekjes s fatosit, se populli shqiptar i kndonte me vjersha epike trimrit e tija t
uditshme, se grumbuj vajzash mblidhshin do tet dit npr vendet ku ai kishte sunduar dhe, midis zjarrit
t betejavet, kur dridhej bota prpara armvet t barbarit, ato i kndonin hymne lavdie prijsit t vdekur, si
e kishin zakon t vjetrit npr gostit prkujtimore t heronjve t mdhenj.

Qndresa shqiptare, q e kishte marr shtytjen nga luftat e Sknderbeut, vazhdoi gjer n mbarim t shekullit.
Por tani nuk kishte nj dor t fort q t'a mbante t bashkuar. I biri i Sknderbeut, Gjoni, ishte i vogl dhe
shkoi e u vendos bashk me t'mn, Donikn, n Mbretrin e Napolit, ku u pritn bujarisht prej
Ferdinandit. E shumta e kapedanve shqiptar t'epopes kastriotiane ishin vrar ose kishin vdekur. Disa nga
ata q rronin akoma u shtrnguan t mrgohshin n'Itali ose t'i nnshtrohshin Sulltanit. T tjert, bashk me
popullin e malsivet, e vazhduan qndresn pr aq sa mundn, t lidhur me Venetikun, i cili tani ndodhej n
luft kundr Turqis. Kjo ishte nj qndres e dshpruar, shpeshher pa ndrlidhje e pa nj plan t
prbashkt; do qytet e do krahin prpiqshin t mprohshin me mjetet e tyre. Si figura shqiptare m'e
shquar, n veri, kishte mbetur Lek Dukagjini, i cili mori kumandn e lufts pr mprojtjen e vendit s bashku
me fuqit e Venetikut. N jug u prpoq t qndronte Gjin Muzaka. Npr qytetet e papushtuara kishte
garnizone shqiptaro-venetikase, por duhet t dim se edhe ato forca q thuhshin t Venetikut prbhshin
me shumic prej Shqiptarsh nga viset q sundonte Republika. Kjo mori nn mprojtje edhe Krujn me
mbeturit e principats s Sknderbeut pas ikjes s Gjon Kastriotit n'Itali.

Turqit i vazhduan t pandrprera shpeditat e tyre ushtarake kundr pjesvet t pannshtruara t Shqipris.
Dy her n vit, n ver e n vjesht, n kohn e korrjevet dhe t mbjelljevet, kalorsia turke i shkretonte
tokat midis Durrsit, Krujs, Leshit dhe Shkodrs. Grumbuj t gjer fshatarsh, sidomos nga fushat, pr t'i
shptuar hekurit edhe zjarrit t'armikut, e braktisn vendin dhe u mrguan n'Itali ose n brigjet e Dalmacis.

M 1470, Sulltan Mehmeti II, n krye t nj ushtrie prej 100.000 vetash, u lshua kundr zotrimevet t
Venetikut n Greqi, ndrsa nj flot turke prej treqind anijesh, nn kumandn e Mahmud Pashs, i sulmonte
nga deti. Perndimi u trondit nga kjo ndrmarrje e Sulltanit, sidomos nga fuqia detare turke q faqej pr t
parn her n nj shkall t'atill. Papa Pali II u prpoq t'i bashkonte shtetet e Italis kundr rrezikut, por as
kt radh s'u b gjkafsh. Venetiku psoi disfatn m t rnd. Ishulli i Eubes dhe pak m von e gjith
Greqia ran n duart e Turqvet. Pr t shptuar t paktn zotrimet e saja n Shqipri, Republika e Shn-
Markut e pau t nevojshme t ndihmonte Lek Dukagjinin dhe krert e tjer shqiptar q t'a vazhdonin luftn.

M 1474, Sulltan Mehmeti II drgoi nj ushtri t madhe, nn Sulejman Pashn e Rumelis, pr t pushtuar
Shkodrn. Ajo e rrethoi qytetin dhe e rrahu kshtjelln me artileri, por nuk mundi t'a merrte. Mprojtsit e
Shkodrs i prapsn me humbje t mdha sulmet e ushtris turke. M von, Sulltani drgoi Sanxhakbeun e
Bosnjs pr t'a shkretuar Shqiprin e veriut anemban.

Pushtimi i Shkodrs, i Krujs, i Durrsit dhe rrnjosja e qndress shqiptare ishte puna m'e ngutshme pr
Sulltan Mehmetin II, i cili mendonte t'i hidhej pastaj Italis. Prandaj e mori vet n dor pregatitjen dhe
kumandn e shpeditavet pr t shtruar Shqiprin. M 1476, drgoi me nj ushtri Ahmet Bej Evrenozin, i
cili e rrethoi Krujn pr t katrtn her dhe vendosi t'a mbante ashtu gjersa t jepej nga uria. N pjest e
shkelura t Shqipris, trupa t specializuara u vun t ndreqnin rrugt edhe urat pr t lehtsuar kalimin e
ushtrive t mdha me armatimin e rnd, q do t vinin m pas nn kumandn e Sulltanit. Garnizoni i
Krujs i qndroi rrethimit pr nj koh t gjat, por ushqimet dhe municionte po mbarohshin. N fillim t
Shtatorit 1477, nj fuqi shqiptaro-venetikase nn kumandn e Lek Dukagjinit dhe t Francesco Contarini-t i
erdhi n ndihm Krujs, e sulmoi edhe e theu ushtrin rrethonjse t'Ahmet Beut dhe e pushtoi kampin turk.
Por dy kumandart nuk dijtn t'a nxirrnin fitoren n krye: n vend q t'a ndiqnin armikun gjersa ta
shkatrronin fare, ata i lan ushtart e tyre t binin pas plaks, duke i dhn rastin Ahmet Beut t'i
prqndronte forcat dhe t'a kundrsulmonte ushtrin e shprndar shqiptaro-venetikase, t ciln e theu
shum keq. Aty u vra edhe kumandari venetikas, Contarini. Ahmet Beu e vazhdoi rrethimin e Krujs, por
garnizoni i kshtjells u mbajt edhe ca koh me ushqimet q mundi t rrmbente n kampin turk.

N prendvern e vitit 1478, erdhi vet Sulltan Mehmeti kundr Shqipris, n krye t nj ushtrie shum t
madhe ku bnin pjes Bejlerbeu i Rumelis edhe ai i Anadollit, me qllim q t'i jepte fund kt radh
qndress shqiptare dhe t pushtonte qytetet q po mbahshin akoma. Kjo ishte e katrta her gjat
njzetetet vjetsh (qyshse pat ardhur me t'atin, Muratin II, m 1450), q pushtonjsi i Stambollit dhe
tmerronjsi i bots gjendej prpara murevet t Krujs, ku qen thyer t gjitha valt e ushtrivet otomane, dhe
e shikonte akoma t pamposhtur kryeqytetin e Sknderbeut, erdhen e liris shqiptare. Por kt radh uria e
bri m n fund at q s'kish mundur t'a bnte forca. Mbetur pa ushqime dhe pa municione, mprojtsit e
patundur t Krujs u muarn vesh me Sulltanin q t'ia dorzonin kshtjelln heroike, m 16 Qrshor 1478,
por me kusht q t lihshin t lir pr t'ikur nga qyteti me familjet dhe me plakat e tyre. Mehmeti II, porsa e
mori n dorzim kshtjelln, e shkeli fjaln dhe urdhroi t thershin pa mshir t gjith burrat, kurse grat
e fmijt t shitshin si skllevr. Me kt mnyr barbare u faros garnizoni dhe e tr popullsia e Krujs.
Turqit deshn t'i ndrronin edhe emrin qytetit, t cilin e quajtn Ak-Hisar, domethn Kshtjella e Bardh.

Pas krdis q bri n Kruj, Sulltani gjaksor u nis me t gjitha fuqit e tija kundr Shkodrs dhe e
shtrngoi rrethimin e saj. Derdhi n vend disa lloje topash tepr t rnd dhe e rrahu kshtjelln e Rozafatit
nj muaj rresht. Kur u a nj pjes e murevet, Turqit u lshuan si t trbuar pr t hyr brnda n kshtjell,
por mprojtsit e saj luftuan kundr tyre me nj heroizm q s'ishte par gjkundi n'at koh vese n
Shqipri. Valt e sulmimeve turke u prapsn njra pas tjetrs me shum humbje. Veanrisht n nj msymje
t prgjithshme q Sulltani urdhroi nga mbarimi i Korrikut dhe q vazhdoi e pandrprer, me hove t
prsritura, prej mngjezit n mbrmje, thuhet se Turqit lan nn muret e Rozafatit nja 12.000 t vrar. N
kshtjelln e Shkodrs, bashk me burrat kan luftuar edhe grat.

Gjat asaj vere, Mehmeti II pushtoi Leshin, Zhabjakun dhe Drishtin. Pr t marr Leshin nuk pat vshtirsi,
se kumandari venetikas e lshoi pa luft. Fortesa e Zhabjakut ra pas nj kundrshtimi prej pak ditsh. Por
Drishti, i cili u rrethua n muajin e Gushtit, qndroi me trimri gjat disa javve duke i prapsur me humbje
sulmet e armikut. Prandaj, kur u pushtua, Turqit e farosn mizorisht t tr popullsin e qytetit. Thuhet se
burrat e Drishtit u shpun lidhur n Shkodr edhe u thern prpara murevet t kshtjells pr t'iu shtir
tmerrin mprojtsvet t saj.
Por qndresa e Shkodrs vazhdoi e rrept. U duk se edhe Rozafati, sikurse Kruja, nuk mund t merrej vese
nga uria. Prandaj Mehmeti II u trhoq me nj pjes t'ushtrive t tij, n muajin e Shtatorit, duke ln n vend
pjesn tjetr pr t vazhduar rrethimin.

Ardhja e dimrit e keqsoi gjendjen e t rrethuarvet, t cilt mbetn pa ushqime, pa municione dhe pa
shpres ndihme nga ana e Ventikut. Republika ishte e lodhur prej lufts me Turqit dhe s'mendoi gj tjetr
ve si e si t shptonte tregtin e saj n Lindje. Prandaj nnshkroi paqen me Sulltanin, m 25 Jenar 1479,
duke i ln Shkodrn dhe t gjitha zotrimet e saja n Shqipri prve Durrsit, Ulqinit dhe Tivarit. Pikrisht
at dit, garnizoni dhe banort e Shkodrs, t'uritur, i kishin uar fjal kumandarit turk se ishin gati t'ia
lshonin kshtjelln me kusht q t largohshin t lir me familjet, me armt dhe me plakat e tyre. Pr t'u
siguruar se Turqit nuk do t'i vrisnin me t pabes, si patn br n Kruj, krkuan dhe muarn nga ata
njerz si peng. Kshtu popullsia trime e Shkodrs e la me zemr t thyer atdhen e vet edhe u mrgua n
Venetik. Heroizmi i mprojtjes s Shkodrs, sikurse ai i mprojtjes s Krujs, bri nj prshtypje t thell n
gjith botn e athershme dhe frymzoi shkrimtar e artist t kohs. Qndresa e Shkodrs sht prjetsuar
n nj nga tabllot m t bukura t piktorit t madh t Rilindjes, Paolo Veronese. Kjo kryevepr ndodhet n
Venetik, n pallatin e vjetr t dogjvet.

Porsa pushtoi Shqiprin - megjithse qndresa npr malsit vazhdonte akoma - Sulltan Mehmeti II iu vu
menjher pregatitjevet pr t'u hedhur n'Itali. Kumandn e ksaj shpedite ia ngarkoi gjeneralit Ahmet Gjedik
Pasha, nj renegat shqiptar, i cili, duke prdorur Vlorn si baz dhe pasi u pregatit brenda nj viti nga toka e
nga deti, iu hodh Italis n prendvern e 1489-s dhe, m 11 t Gushtit, pushtoi qytetin e Otrantos 1. Kjo
ngjarje tronditi tr Evropn. Italis i hyri tmerri. Papa po mendohej t'ikte n Franc. N qytetet italiane, si
n Napoli e gjetk, u krijua panik. Njerzia, si e mendur, s'dinte nga t'ia mbante pr t gjetur shptim.
Mbreti Ferdinand krkoi ndihm nga t gjitha ant, sidomos nga Papa. Ky iu bri nj thirrje shtetevet
italiane pr t'u bashkuar, por ndeshi n kundrshtimin e Venetikut i cili kishte lidhur paqe me Sulltanin.
Ahmet Gjedik Pasha po priste shkarkimin e fuqive t tjera pr t prparuar n'Italin e jugs dhe n drejtim t
Roms. N Prill t vitit 1481, Papa iu lshoi nj thirrje t ngutshme gjith shteteve dhe princave t'Evrops.
Por Sulltan Mehmeti II vdiq m 3 t Majit, dhe n Turqi filloi menjher grindja e brendshme pr fronin
ndrmjet dy djemve t tij, Bajazitit dhe Xhemit. Vdekja e Sulltan Mehmetit, i cili e kaloi t tr jetn duke
luftuar kundr Shqiptarvet, e shptoi Italin dhe Evropn nga rreziku turk. Ky shptim i detyrohet sidomos
lufts s Sknderbeut dhe t kombit shqiptar, q i prmbajti forcat turke lart nga tridhjetepes vjet, n nj
koh kur ato ishin n gjendje t prpinin Italin dhe ndoshta pjes t tjera t'Evrops.

Vdekja e Sulltanit t'urrejtur dhe grindja pr fronin, q u ndie n Turqi, iu dha rast Shqiptarvet t ohshin
prsri dhe t sulmonin qytetet pr t przn garnizonet turke. Kryengritja u b e prgjithshme, por nuk
kishte nj udhheqs. Athere Shqiptart drguan e thirrn Gjon Kastriotin, t birin e Skndrebeut, i cili
ishte n'Itali dhe luftonte n'ushtrin napolitane kundr Turqvet, n'Otranto. Mbreti Ferdinand i Napolit kishte
interes t'iu krijonte Turqvet pengesa n prapavijat e tyre, n Shqipri, ngaha kalonin pr n'Itali. Prandaj vuri
nn urdhrat e Gjon Kastriotit katr anije lufte, i dha ca arm e municione dhe e nisi pr n Shqipri nga
mbarimi i Korrikut 1481. Porsa zbriti Gjon Kastrioti kryengritsit shqiptar e pritn si udhheqsin e tyre
dhe lvizja u zgjerua m shum. N kt ndrkoh, Sulltan Bajaziti II, djali m'i madh i Mehmetit II, ishte
siguruar n fronin e Turqis, dhe nj ushtri turke nn kumandn e Sulejman Pash Eunukut kishte ardhur
n Vlor pr t'u hedhur n'Otranto. Kryengritja e Shqiptarvet i krijoi ksaj ushtrie nj rrezik prapa krahvet
dhe e detyroi t qndronte n Vlor pr t shtruar vendin.

Rreth Gjon Kastriotit u mblodh nj fuqi shqiptare prej nja 4 a 5.000 kmbsorsh dhe nja 600 kalorsish.
Me kt fuqi i biri i Sknderbeut theu nj ushtri turke, n muajin e Gushtit 1481, dhe nisi t'i shtrinte lidhjet
e brendshme. Gjeti nj mbshtetje t fort sidomos n Himar dhe n Labri. Kto krahina, si edhe t tjerat
q ngritn krye, e njohn Gjon Kastriotin pr princ t tyren. Himariott rrethuan fortesn e Himars dhe at
t Sopotit pr t dbuar garnizonet armike, e thyen keqas ushtrin turke q vinte nga Vlora kundr tyre dhe
e liruan t gjith krahinn.

N'Itali, Turqit u shtrnguan t'a lshonin Otranton, m 10 Shtator 1481, jo vetm prej forcavet italiane q
kumandonte Duka i Kalabris, po edhe sepse kryengritja e Shqiptarvet ua bri t pamundur ardhjen e
ndihms nga Vlora. Pas lirimit t'Otrantos, Papa Siksti IV ishte i mendimit q flota e tij dhe ajo e mbretris
s Napolit t sulmonin Vlorn duke prfituar nga kryengritja e Shqiptarvet. Por nuk u b gjkafsh,
ndoshta sepse marrdhniet ndrmjet Roms dhe Napolit nuk ishin fort t mira. Mbreti i Napolit nnshkroi
paqen me Turqin, m 1483, dhe Shqiptart mbetn prsri vetm pr t'i br ball fuqis shtypse t
Turqvet.

Me forcat e Himariotvet Gjon Kastrioti desh t'a ringjallte principatn e lir shqiptare. Suliott dhe gjith
krahinat jugore t Shqipris u lidhn me t. N veri, Mirdita, Dukagjini dhe pjes t tjera t malsis ishin
uar n kmb. Por Turqit, pasi hoqn dor nga Italia, i prdorn fuqit e tyre pr t'i dhn grushtin e fundit
kryengritjes shqiptare, t ciln edhe e shtypn. Gjon Kastrioti kaloi prsri n Mbretrin e Napolit, n tokat
q Ferdinandi i kishte falur Sknderbeut. M 1485, u b Kont i Soleto-s dhe, pak m von, Duka i San
Pietro-s n Galatina.

Kryengritja shqiptare filloi rishtas pas disa vjetsh, e nisur prej Himariotvet, e u prhap shpejt n
Shqiprin e Mesme dhe n'at t veriut. M 1488, duket se Gjon Kastrioti u hodh pr t dytn her n
Shqipri, i thirrur prej kryengritsvet, t cilt e njihnin gjithnj si princin e tyre. Turqit drguan fuqi t
shumta nga toka dhe nj flot t madhe n Vlor. Kryengritja u shtyp n viset e tjera, por vazhdoi e rrept n
Himar deri m 1492. N vern e atij viti, Sulltan Bajaziti II lshoi n ndjekje t Himariotvet forca t
mdha duke prdorur edhe flotn nga ana e detit. Himariott me gra e fmij u trhoqn n majat e thepisura
t Kurveleshit. Nj pjes e tyre q u shtrngua nga uria t binte n duart e Turqve u faros krejt: burrat u
vran barbarisht, kurse grat e fmijt u shitn si skllevr. Por t tjert e vazhduan qndresn deri sa
shkputn prej Sulltanit disa t drejta (ose venome, fjal q sht prdorur m von). Kto t drejta ishin q
Himariott do t qeverisshin vet me kanunin e vjetr t Shqiptarvet, do t mbanin armt, por do t'i
paguanin Turqis nj hara t vogl duke premtuar se nuk do t ngrinin m krye kundr saj.

As kt radh Shqipria nuk u shtrua plotsisht. Saher q shikonin tek shtetet e Perndimit ndonj
pregatitje kundr Turqis, Shqiptart ishin t gatishm pr t ngritur krye. Perndimi, sidomos Venetiku dhe
Napoli, i shtynte lvizjet e Shqiptarvet pr t'ua br Turqve t vshtir kalimin n'Itali ose pushtimin e
qytetevet q Republika e Shn-Markut zotronte akoma n brigjet e Adriatikut. M n fund grushti i hekurt i
Turqvet binte prsri mbi Shqiptart, t cilve as Napoli as Venetiku s'mund t'iu siguronte mprojtjen, as iu
jepnin ndonj ndihm, as mrzitshin fort pr fatin e tyre.

M 1499, marrdhniet midis Turqis dhe Venetikut u ashprsuan tepr. Republika ndjeu prap nevojn q
t'i shtynte pr kryengritje krahinat shqiptare rreth Durrsit dhe Leshit. Me ndihmn e Shqiptarvet Venetiku
e pushtoi prkohsisht Leshin, por Turqit i muarn Durrsin m 1501. M n fund Venetiku bri prsri paqe
me Turqin, m 14 Dhjetor 1502, duke mbajtur n Shqipri vetm Ulqinin dhe Tivarin, t cilt u pushtuan
prej Turqvet m 1571.

Kshtu, qndresa heroike e Shqiptarvet kundr invadimit turk vazhdoi plot nj shekull, duke br aq sa
s'mund t pritej kurr nga nj komb i vogl pr mprojtjen e Evrops dhe t qytetrimit t saj.

1
Sknderbeu e kishte parashikuar q m 1460, se po t mos i kishte ndalur qndresa e Shqiptarvet, Turqit do t'i ishin hedhur
Italis. N letrprgjigjen q i drgonte n'at vit princit t Tarantos, i thoshte: "Sikur t'isha mposhtur un, Italia do t'a kishte
ndier sigurisht rrezikun... etj".

XVII
Sadoq deri tash jan shkruar nja katrqind vepra mbi Sknderben, afro n t tra gjuht e Evrops, nuk
kemi akoma nj studim t plot, t shikuar nga t gjitha ant, mbi historin dhe mbi personalitetin e tij. Pjesa
e par e jets s kryetrimit deri n moshn 38 vje (m 1443) mbetet pothuajse n'errsir. Luftat dhe punt
q bri pastaj njihen mjaft mir, por kan akoma nevoj pr disa sqarime dhe prpikni. Nuk jan krkuar t
gjitha burimet, nuk jan botuar t gjitha tok dokumentat arkivale q patn mbledhur historiant Thalloczy
(Hungarez), Jireek (ek) dhe Sufflay (Kroat). Do t ket akoma gjra pr t'u zbuluar npr arkivat,
bibliotekat dhe librarit e vjetra.

"Sikur t kishim n dor nj prshkrim t mjaft t trimrivet t Sknderbeut", shkruante gjenerali anglez
James Wolfe m 1756, "do t'ishte nj material shum i vlefshm, sepse ai (Sknderbeu) i kalon t gjith
kapedant e vjetr dhe modern n'udhheqjen e nj ushtrie t vogl mprojtse". Historiani dhe shkrimtari i
madh frng, Voltaire, ishte i mendimit se "sikur perandort grek t kishin qn Sknderbenj, Perandoria e
Lindjes do t'ishte mbajtur". Kurse William Temple, burr shteti dhe shkrimtar anglez i shekullit XVII, n
veprn e tij mbi "Virtutin Heroik", e v Sknderben si nj nga shtat kapedant e mdhenj t pakurorzuar
(jo mbretr) t'Evrops.

Trimrit e tija t uditshme nuk u zmadhuan pastaj prej legjends, por trhoqn admirimin e gjith bots q
me gjalljen e tij. "S'ka njeri n bot", i shkruante Papa Kalisti III m 1457, "q t mos i dij trimrit q kini
br dhe q t mos ju lvdoj gjer n qiell si nj kryemprojts t vrtet dhe kryelufttar bujar t
Krishterimit".

S'ka dyshim q Sknderbeu sht nj nga kapedant m t mdhenj t bots dhe, sikur t kishte pasur mjetet
e Jul Qesarit ose t'Aleksandrit t Madh, ndoshta do t qndronte krahas me kta n historin e njerzis. Por
forcat e tija ishin t pakta, ato t popullit shqiptar, mjetet e tija ishin t varfra, ato t Shqipris, ushtrit e
tija ishin t vogla, lufta e tij ishte mprojtse. Megjithat, i bri ball pr njzetepes vjet rresht, pa u mundur
asnj her, perandoris ushtarake m t fuqishme t kohs duke thyer dy nga sulltant m t mdhenj t
dinastis s'Osmanllinjvet. Turqit nuk do t'a kishin pushtuar dot Bizantin sikur perandort e tij t'ishin si
Sknderbeu, mendonte Voltaire-i. Afr ktij mendimi, mund t shtojm se sikur Sknderbeu t kishte
kumanduar nj kryqzat t prgjithshme perndimore, si at q deshn t'organizonin Papt, s'sht udi q
t'i kishte przn fare Turqit nga Evropa dhe t'i kishte dhn nj tjetr drejtim historis. Mjerisht, jo vetm
q s'u organizua dot nj kryqzat e atill, por shtetet e Perndimit, kur nuk e pengonin, prpiqshin t'a
shfrytzonin qndresn e Sknderbeut dhe t Shqiptarvet pr interesat e tyre t ngushta.

Nuk sht aspak objektive pikpamja e disa historianve t huaj q mendojn se Sknderbeu u mbajt me
ndihmn e Perndimit. Sknderbeu u mbajt, luftoi e qndroi me forcn dhe trimrin e popullit shqiptar. E
cilat ishin ndihmat e Perndimit? Intrigat dhe lufta e ftoht ose e nxeht q i bri Venetiku pothuajse gjat
tr jets s tij me prjashtim t katr a pes vjetve t fundit? Apo disa mijra dukata q mundn t'i jepnin
Papt? Nj far ndihme mjetesh e ushqimesh q mori Sknderbeu nga Alfonsi i Napolit, midis vjetve 1451-
1458, kundrejt disa kushteve politike fort t rnda (t paktn n form) q ai i imponoi, i vlejtn dika pr t
kaprcyer vshtirsit e asaj kohe, por nuk kan qn kurr vendimtare n luftn e kryetrimit shqiptar.
Ndihmat m t shumta q i dha Alfonsi, n'artileri dhe ushtar, ishin ato q humbn n rrethimin e Beratit. As
nuk i shtuan gj lufts heroike t Sknderbeut ca qindra vullnetar t huaj q erdhn nga Evropa. Prandaj
disa historian, sikurse Rumunt Marinesku dhe Jorga, Gjermani Georg Voigt, e t tjer, e kan tepruar pak
rndsin e ndihms ose rolin e Napolit dhe t Venetikut n luftn e Sknderbeut. Kryetrimi shqiptar nuk iu
nnshtrua kurr mbretit t Napolit ashtu si mendojn kta auktor. Deri edhe Fan Noli, i cili pasi u largua
nga Shqipria na u b nj internacionalist i radhs s par, n botimin e dyt t Historis s Sknderbeut iu
jep kaptinavet IV dhe VI kryetitujt: "Sknderbeu dhe Alfonsi V kundr Mehmedit II (1451-1458)" e
"Sknderbeu dhe Venetia kundr Mehmedit II". Q t'a lidhi qndresn e Sknderbeut si nj veprim t
prbashkt e t ngusht me at t Napolit e t Venetikut, Fan Noli duhej t na jepte disa shifra mbi ndihmn
e ktyre dy shteteve. Por si duket s'ka gjetur dot t tjera vese nj garnizon prej 100 ushtarsh Katallan q
drgoi Alfonsi II pr t marr n dorzim simbolikisht fortesn e Krujs dhe 1.500 dukata q duhej t'i jepte
Sknderbeut do vjet; po edhe kto do t delnin nga t'ardhurat e kriporevet t Rodonit q mbreti i Napolit
kishte n Shqipri. Shifra t tjera q jep Fan Noli, n lidhje me ndihmn e Alfonsit, jan "5 topa t mdhenj
dhe 13 t vegjl me artilerist q dinin t'i prdornin, nj ushtri prej 1000 Napolitansh, 500 me argje dhe
500 me dyfegje, nn kumandn e Palerino-s dhe aq t holla sa ishin t nevojshme pr t financuar kt
shpedit". Si e dim, t gjitha kto ndihma humbn n disfatn e Beratit. Kurse n kaptinn "Sknderbeu
dhe Venetia kundr Mehmedit II", si ndihma t Venetikut Fan Noli prmend 1.300 ushtar dhe 2.000 dukata
q Republika drgoi n Tetor 1463, flet pr ushtar "Venecian" n garnizonin e mbrojtjes s Krujs kundr
rrethimit t Sulltan Mehmetit II, m 1466, dhe n betejn drrmonjse q Sknderbeu i dha Ballaban Pashs,
n Prill 1467, por nuk na tregon numrin. Le q s'do mend t kuptohet se kta ushtar "Venecian" ishin
Shqiptar prej krahinavet q sundonte Venetiku. Pra t'i shikojsh kto far ndihmash si nj pjesmarrje e
plot e Napolit dhe e Venetikut krahas me Sknderben n luftn kundr Turkut, na duket nj gjykim i
prcipt. A me kto "ndihma" i prballoi Sknderbeu vrshimet e paprera t'ushtrivet turke rreth
gjashtmbdhjet vjetve, prej 1451 gjer m 1467? Me kto "ndihma" i drrmoi ato njrn pas tjetrs, theu
Moisin, Hamzn, pes her Ballaban Pashn, dhe prapsi dy her Sulltan Mehmetin II q vinte me nga
150.000 ushtar e me artilerin m t rnd t'asaj kohe?

Kan nevoj pr nj sqarim edhe lidhjet e Sknderbeut me Papt. Nuk sht e drejt t thuhet se, nga Papt,
kryetrimi shqiptar s'pati vese "bekime apostolike", si duan t thon disa me tallje. Papt e prkrahn
moralisht aq sa mundn, e shikuan si Kampion t Krishterimit, e ndihmuan me t holla dhe, n disa raste,
me ushqime e municione prve ndonj trupe simbolike ushtarsh. Pastaj ndrmjetsuan gjithmon pran
shteteve e princave t'asaj kohe pr t'i drguar ndihma Sknderbeut. Por nuk mund t thuhet se kto ndihma,
t cilat prmblidhshin n disa dhjetra mij dukatash, qen vendimtare n luftn titanike q Sknderbeu i
bri pr njzetepes vjet rresht perandoris m t fort t kohs, aq sa t mos prfillet heroizmi i
pashembullt i kombit shqiptar, si bjn disa t'ashtuquajtur historian. Kta, me nj shtrembrim logjik t
gjravet, n vend q t thon se Sknderbeu nisi t mohej si nj figur e madhe evropiane kur ai vet u
tregua si i till dhe kur Perndimi kishte nevoj pr t, na mbushin me prralla idiote se gjoja kryetrimi
shqiptar u b i njohur n botn e Perndimit n saj t Papvet, t Mbretris s Napolit a t Republiks s
Venetikut!

Sknderbeu u prpoq gjithmon t'a lidhte qndresn e tij me at t Perndimit kundr rrezikut t prbashkt.
Por Perndimi, edhe kur nuk e pengonte, si Venetiku, u dftye i ngusht e i padrejt kundrejt atij duke e ln
vetm n'at prov aq t rnd, ku shkriu t gjitha energjit e popullit shqiptar n nj luft q s'ishte vetm e
Shqipris po edhe e tr Evrops. Deri Papt, pa dashur, i patn ngjallur shpresa t kota me ndrrn e
kryqzats, duke e shtytur ta prishte paqen me Turqit pr t mbetur pastaj vetm pr vetm prball
Sulltanit. Perndimi prfitoi prej Sknderbeut dhe prej eshtravet t Shqiptarvet, por jo Sknderbeu prej
Perndimit.

Nuk duam t'a zmadhojm pr sedr kombtare shrbimin q Sknderbeu dhe qndresa e Shqiptarvet i
solln Evrops n shekullin XV. Por sht fakt historik q Shqipria qndroi si m'i forti front i Evrops
kundr invadimit turk n bregun lindor t'Adriatikut, n vendin strategjik ku bjen rrugt m t shkurtra
ndrmjet Perndimit dhe Lindjes. Dhe kjo qlloi n nj koh kur fuqia shtrirse e Osmanllinjvet, e
udhhequr nga dy Sulltan t mdhenj si Murati II dhe Mehmeti II, po arrinte n kulm, ndrsa mprojtja e
popujvet evropian ishte e dobt dhe e palidhur. Pasi shtroi Shqiprin, Sulltan Mehmeti iu vrsul
menjher Italis m 1480. Venetiku jo vetm q s'e pengoi pr t zbritur n Mbretrin e Napolit, po i dha
edhe nj ndihm financiare. sht e vrtet se n kohn e Sknderbeut flota turke nuk e sundonte akoma
Mesdheun e lindjes. Por kush na siguron se, po t mos ishte qndresa shqiptare, e cila e mbajti vazhdimisht
t mbrthyer nj pjes t madhe t fuqis turke, Mehmeti II nuk do t'i kishte pushtuar shum vjet m par t
gjitha zotrimet e Venetikut n Ballkan, nuk do t'a kishte zgjeruar flotn, si bri pastaj, dhe nuk do t'ishte
hedhur n'Italin e jugs, ndoshta edhe me ndihmn ose mnjanimin e Republiks, mjaft koh prpara 1480-
s? Qndresa e Sknderbeut iu mbylli Turqve jo vetm rrugn e Italis, por i pengoi t prparonin edhe n
drejtim t'Evrops Qendrore, ku ushtrit e tyre nuk mund t shtyhshin shum thell duke ln si nj rrezik
prapa krahvet forcat shqiptare me nj kumandar aq t dgjuar. Me vdekjen e Mehmetit II u mbyll
prkohsisht vargu i sulltanve t mdhenj, pr t rifilluar m von me Sulejmanin II Kanuniun. Bajaziti II,
q mbretroi prej 1481 gjer m 1512, nuk ishte n lartsin e t'et, dhe Selimi I (1512-1520) u muar me
Egjyptin dhe Persin. Kjo e fundit kish nisur t ngrihej nga ana e Lindjes si nj fuqi shqetsonjse pr
Osmanllinjt. Pra qndresa e Sknderbeut me krahrort e Shqiptarvet qlloi n kohn m t duhur pr
mprojtjen e Evrops dhe t qytetrimit t saj.

Do t na plqente t kishim nj prshkrim t vrtet mbi personalitetin e Sknderbeut. Me sa dim nga

dshmitart e kohs dhe me sa kuptojm nga veprat e tija, cilsit fizike dhe morale harmonizohshin tek ai
n nj lartsi t jashtzakonshme. Ishte i gjat, i zhdrvjellt dhe shum i fort nga trupi, me trajtat e nj
atleti t prsosur, i bukur, fisnik e madhshtor n pamjen, epror nga mendja, i gjer e bujar nga shpirti, dhe
me nj vullnet sa s'kishte forc n kt bot as fatkeqsi q mund t'a thyente. Ve ai burr s'u trondit as kur
mizrit e Anadollit, me dy Sulltan q bn Evropn t dridhej, u prplasn mbi tokn shqiptare dhe i
rrethuan Krujn, as prpara tragjedis s Beratit, as kur u trathtua nga shokt dhe nipat e tij m t dashur, as
kur u ndodh me mjete fort t pakta n mprojtjen e nj vendi t prgjakur, t djegur e t shkretuar, as kur,
midis ktyre mjerimeve e trazonte nga ana tjetr Venetiku. Provoi t ngrihej deri nga shtrati i vdekjes pr t
rendur n Shkodr kundr Turqvet. Ishte i rrept n beteja, i rrept n mbajtjen e disiplins, n prmbushjen
e detyrs, i tmerrshm kur sulmonte n krye t kalorsis duke prmbysur 'gjente prpara, duke korrur
armiq m t djatht e m t mngjr me at forc e shkathtsi atleti; askush s'mund t'i qndronte shpats s
tij n dyluftime. Por nga ana tjetr ishte gojmbl, i ardhur e bujar n lidhjet njerzore, nuk e pat lejuar kurr
ushtrin e vet t bnte skllevr a t ngiste gra e fmij npr vendet armike, rrallher pat qlluar t vriste
robr lufte.

Cilsit kalorsiake t Sknderbeut, bujarin kundrejt t mundurvet, i ka pasur pak a shum kombi shqiptar
n t gjitha koht. N Perandorin Bizantine, Shqiptart ishin i vetmi popull q nuk i vrisnin robrit e
lufts, nuk prekte gra e fmij dhe nuk merrte skllevr npr vendet e shkelura. Kto vetija Shqiptart i
ruajtn edhe m von, kur luftonin me Turqin, ose si merenar npr ushtrit e princave t'Evrops. M
1510, Seneshali i Madh i Normandis q kumandonte ushtrit frnge n'Itali, n nj raport q i drgonte
mbretit t Francs, Luigjit XII, tregonte se Sllavt ishin mizor n luft, vrisnin do rob q iu binte n dor,
"prandaj edhe neve", thoshte ai, "u a bjm po ashtu". Kurse Shqiptart, shkruante Seneshali i Normandis,
"sillen krejt ndryshe, i nderojn dhe i mbajn mir robrit q zn prej nesh, prandaj edhe neve sillemi n t
njjtn mnyr kundrejt robrvet q zm prej tyre".

Gjat ktij studimi t prmbledhur, kemi pasur rastin t'i vm n dukje zotsit e larta t Sknderbeut si
kumandar ushtrie nga m t mdhenjt, si strateg dhe taktikan i radhs s par. Dinte t lidhte bashk
veprimin e kalorsis me at t kmbsoris, veprimin e ushtris s rregullt me at t etavet, taktikn e
sulmimit me at t mprojtjes, dhe t'i impononte gati gjithmon armikut planin e tij, n vendin q kishte
zgjedhur pr betejn, fush, pyll, kodra apo gryka, si t'i jepte dor m mir. Pr t hequr armikun n kurthe,
pr t shkallmuar ushtri t mdha me forcat e tija t vogla, nuk ka shok n historin ushtarake t bots, si
e pohoi edhe gjenerali anglez James Wolfe. Pasi bnte planin, ku kishte llogaritur do gj, ishte i zoti t'a
vinte n zbatim t prpikt, n goditje t'anshme apo t gjithanshme, n trheqje taktike apo n sulme t
rrufeshme, me nj shpejtsi lvizjesh si ato t Jul Qesarit ose t Napoleonit. Le t sjellim nr mend luftn e
Torviollit, t'Albulens, ato kundr Ballaban Pashs, e shum t tjera. Jan shembuj epopeje. Gjat betejavet,
megjithse hidhej i pari n sulm dhe ndodhej atje ku prpiqshin kuajt kundr kuajvet dhe eliku kundr
elikut me aq furi sa trandej toka, mbante nj gjakftohtsi t uditshme, gjithmon i zoti i gjykimit,
gjithmon i zoti i vetvehtes, edhe luftonte si kalors i thjesht edhe drejtonte tr ushtrin, n valomn e
prleshjevet, gjer n fitoren e plot. Atje ku ishte ai vet, s'kish gj q t'i qndronte prball. Sknderbeu
sht i pari kumandar ushtarak q ka prdorur, kundr rrethimevet t Krujs, taktikn e goditjevet t shpejta
dhe t trheqjevet, domethn taktikn e lufts s etavet, me ann e s cils i pat shkallmuar ushtrit e
mdha turke dhe i pat shtrnguar Sulltant q t largohshin prej Shqiprie. Betejat e tija n'Itali vun n
dukje vleftn e kalorsis s leht shqiptare, e cila u imitua m von dhe vlejti si model pr krijimin e
kalorsive moderne n'Evrop.

Po aq i madh del Sknderbeu si burr politik dhe si ndrtonjs i shtetit shqiptar. Mundi t bashkoj nn
kumandn e tij krert shqiptar t pabashkuarshm, t'iu qndroj ndrhyrjevet t jashtme, sidomos t
Venetikut, t'organizoj ushtrin, mprojtjen e kshtjellavet, mprojtjen e vendit, t formoj brthamn e
shtetit shqiptar t pavarur, si njsi ethnike, administrative dhe politike. far durimi, far zotsie, far
instinkti t lidhjevet njerzore pat ai burr pr t mbajtur nj bashkim t'atill!

N Shqipri, si gjithkund n'at koh, ishte n fuqi regjimi feudal me nj far aristokracie patriarkale q
ndryshonte si duket prej asaj t vendeve t tjera, sepse ishte m'e afrt me popullin dhe jetonte pothuajse n t
njjtn mnyr e me t njjtat zakone. Ndrsa masa e fshatarvet, n Perndim dhe n pjesn tjetr t
Ballkanit, veanrisht n Serbi e Bullgari, prbhej prej bujq-robrve, n Shqipri t gjith malsort dhe
shumica e katundarvet fusharak ishin t lir (domethn jo robr t lidhur e t shitshm me tokn). E
njihnin zotrimin e feudalit t tyre dhe i jepnin atij nj pjes t prodhimit, por gzonin lirin vetiake e
familjare dhe rregullohshin si duket (sidomos malsit) pas Kanunit t vjetr t Shqiptarvet, si e gjejm
sot pak a shum n'at t Lek Dukagjinit. Kurse qytetet ishin t lulzuara e pothuajse t lira sepse, megjithq
njihnin sundimin e nj princi, brenda pr brenda qeverisshin prej kshillit qytetar t tyre. N nj gjendje m
t shtypur ishin qytetet dhe fshatrat q ndodhshin nn Venetikun, i cili desh t shtrinte sistemin e bujq-
robrvet, si n Perndim. Mbi lirit q gzonin Shqiptart n'at koh, sht pr t'u vn re nj dshmi e
auktorit grek Theodor Spandolicio (Spandugnio- Kantakuzeni) n Kronikat e Hopf-it. Ai tregon se princi
Carlo Tocco, pasi e pushtoi Janinn, s'mundi t'a mbante vese pr pak koh, mbasi desh t sundonte me
ashprsi sipas mnyrs italiane. Mirpo Shqiptart nuk ishin msuar me kt lloj sundimi, thot ai, prandaj u
ngritn dhe e przun prej Janine1.

Gjendja pak a shum e lir n t ciln jetonin si edhe natyra luftarake e tyre shpjegojn deri diku se prse
Shqiptart e kundrshtuan me nj vendosmri pr jet a pr vdekje invadimin turk dhe prse Sknderbeu
gjeti tek ata nj mbshtetje aq t fort. Dihet se trimria e burrria jan nj virtut, a m mir t themi nj
forc e nderuar, q trheq gjithmon simpathin dhe siguron besnikrin e masavet. Po prve ksaj,
Sknderbeu ishte pr aristokracin e vogl, pr qytetart, fshatart dhe malsort si kryetrimi q i mpronte
nga shkelja e nj armiku me fe e zakone t tjera si ishin Turqit. Ai iu frymzonte besimin dhe iu mbante
gjall shpresn se do t mund t qndronin e t jetonin sipas mnyrs dhe zakonevet shqiptare; se do t
shptonin gjithashtu nga shfrytzimi i ri i feudalizmit ushtarak turk me regjistrimin e tokavet, me sistemin e
spahinjvet dhe t timarevet; se do t mpronin fen dhe ato liri q kishin n truallin e strgjyshvet.

Ishte e dukshme se nj Shqipri e vogl me nj Sknderbej t vetm n krye, me fuqi e mjete aq t

kufizuara, nuk mund t'i qndronte prgjithmon Perandoris Turke, e cila prfshinte Anadollin, Ballkanin,
dhe krcnonte tr Evropn. Sidomos q shteti i Sknderbeut nuk prmblidhte dot as t gjith Shqiprin.
N jug, Vlora, Berati, Gjirokastra, Janina, Grebeneja, Kosturi, ishin n duart e Turqvet, t cilt kishin
shkelur gjithashtu, n lindje e n veri-lindje, Kosovn dhe Maqedonin duke br Shkupin dhe Manastirin si
dy nga bazat e tyre ushtarake m t forta n Ballkan. Qytetet e lulzuara t bregdetit shqiptar, si Durrsi,
Leshi, Drishti, Shkodra, Ulqini e Tivari, ishin nn pushtetin e Venetikut. Edhe n pjest e brendshme t
vendit, principata e Dukagjinvet, n veri, edhe ajo e Aranitvet, n jug, nuk u prfshin dot n shtetin e
Sknderbeut. Prandaj sht pr t'u uditur sesi, me nj pjes aq t kufizuar t Shqipris, ai mundi t bnte
ato q bri, mundi t njihej n'at koh si nj nga protagonistt e historis s'Evrops dhe t mbetej
prgjithmon heroj kombtar i Shqiptarvet.

1
Hopf, Chroniques, f. 326.

XVIII
Q nga koha e dyndjes s Sllavvet, kur fiset iliriane psuan humbjen m t rnd q shnon historia e tyre,
nuk pat njohur kombi shqiptar nj lkundje aq t fort, nj tronditje nga themelet si ajo q i solli pushtimi
turk pas vdekjes s Sknderbeut. Kjo fatkeqsi i ngjau n nj koh kur Shqipria, gjat nj shekulli, me
Balshajt, Thopiajt dhe sidomos me Sknderbn po ecte drejt bashkimit politik t saj si shtet, po ngrihej si
njsi ethnike, fetare e kulturore n nj radh me kombet e tjer t Ballkanit dhe t'Evrops. Qytetet e
Shqipris po bheshin qndra kuture edh'arti, zejtaria shqiptare ishte fort e prparuar, dhe gjuha shqipe
kishte nisur t shkruhej, por s'na kan mbetur dokumenta t'asaj kohe vese formula e pagzimit, shkruar me
shkronja latinishte m 1462, dhe nj copz e Ungjillit q kndohet natn e Pashkvet n ritin orthodoks,
shkruar me shkronja greqishte. Me vetijat q tregoi si popull trim, me burrrin e lasht q e ka pasur
gjithmon n gjak, me energjit q shkaprderdhi pastaj duke luftuar pr botn ose duke u prndar npr
bot, s'mbetet asnj dyshim se kombi shqiptar, sikur t kishte vazhduar jetn e tij t lir si shtet i pavarur, do
t'ishte ngritur n kulmet m t larta t qytetrimit, do t kishte pasur nj tjetr fat, nj tjetr rend, nj tjetr
pesh n familjen evropiane. Pushtimi turk, prve shkatrrimit t prgjithshm q i solli, i ra n nj koh
kur s'ishte arrir akoma bashkimi i tr Shqipris si njsi kombtare, politike e kulturore, kur nuk ishin
forcuar akoma ato lidhje t brendshme q e mbajn nj popull t pandar dhe t pandarshm, cilatdo
qofshin rrethanat historike a stuhit e jashtme q prplasen mbi t. Ajo gjendje e palidhur n t ciln
ndodhej kur e prfshiu vala turke, e dmtoi shum kombsin shqiptare gjat pes shekujve t sundimit
otoman. Pushtimi turk i ra gjithashtu n kohn kur popujt e Evrops delnin prej errsirs s Mesjets n
dritn e Rilindjes, n periudhn ku letrat, artet, shkencat dhe mendimi prgjithsisht, nn ndikimin e
kulturavet klasike, po merrnin nj hov t ri duke krijuar kushtet e zhvillimit t mtejshm t bots
perndimore pr t'arritur n shkalln e sotshme. Shqipria, q kishte pasur gjithato lidhje me Perndimin, u
nda si me nj perde t hekurt prej rrymavet kulturore t Rilindjes evropiane, prej marrdhnievet me botn
prtej Adriatikut, dhe vazhdoi t mbetej pr pes shekuj akoma n'errsirn e Mesjets ku e mbylli sundimi
otoman.

Gjat luftavet t paprera t shekullit XV, gjat asaj qndrese t paepur q bri Sknderbeu, vendi u shkretua
keqas, burrat e aft u vran, nj pjes e popullsis u ther, u kap si skllave ose vdiq urie, nj pjes tjetr m'e
madhe akoma mrgoi n dhe t huaj, fushat pothuajse u zbrazn, banort e vjetr t disa qyteteve u
shprnguln prej Shqiprie.

Mrgime Shqiptarsh pat pasur edhe n shekujt e mparshm, sidomos n drejtim t Greqis. N gjysmn e
par t shekullit XIV, grumbuj t gjer Shqiptarsh patn zbritur n Thesali, n'Atik, n Mor e deri n
n'ishujt e Egjeut, t shtytur nga Stefan Dushani, i cili desh t'i prdorte si ushtar pr qllimet e veta dhe
njkohsisht t'i largonte prej tokavet t Shqipris. Theodor Spandolicio thot se perandori i Bizantit, Jan
Kantakuzeni, mbasi nuk i sundonte dot Shqiptart, u muar vesh me mbretin e Serbis pr t'i drguar ata si
ushtar n Mor duke iu dhn si shprblim tokat m t mira. Pasi u vendosn atje, ata trhoqn edhe
familjet e tyre duke e zbrazur Shqiprin prej burravet m t'aft e m trima, pr dm t madh t saj dhe t
Krishtrimit1. Mrgimet e Shqiptarvet gjer n jug t Greqis vazhduan edhe n gjysmn e dyt t shekullit
XIV, gjat sundimit t Gjin Bua Shpats. Kta Shqiptar patn ruajtur gjuh e zakone gjer tani von dhe
kan lozur nj rol t madh n luftn e pavarsis greke dhe n rimkmbjen e Greqis.

Por mrgimet e shekullit XV, q ngjajtn pas vdekjes s Sknderbeut, jan ato m t mdhat, dhe vazhduan
val val n drejtim t'Italis, sidomos n krahinat e Mbretris s Napolit t cilat ndodhshin m afr
Shqipris dhe qen popullsuar nga luftat e brendshme. Disa grupthe Shqiptarsh, t'ardhur si merenar
nn kumandn e Dhimitr Reres m 1448, dhe t tjer q patn mrguar n vern dhe vjeshtn e vitit 1467
pr t'i shptuar tmerrit t'ushtrivet turke, qen vendosur n Kalabri e Siqeli qysh prpara vdekjes s
Sknderbeut. Por ikjet e mdha rrodhn pas vdekjes s kryetrimit, prej vitit 1468 gjer m 1478-1479 me
rnien e Krujs dhe t Shkodrs, duke vazhduar hove hove edhe pastaj, sidomos n vjett 1481, 1485, 1492
dhe 1506. Masa m'e madhe e ktyre t mrguarve ishte nga Shqipria e jugs dhe e Mesme, prandaj u hodh
n Mbretrin e Napolit duke ndjekur udhn m t shkurtr dhe u vendos sidomos n krahinat e Kalabris e
t Siqelis. Kurse ata q ikn prej Shqipris s veriut, sikurse banort e Shkodrs, t Leshit etj., u mrguan
n Venetik dhe npr qytetet e Dalmacis. Mrgimet n kto drejtime vazhduan edhe n shekujt XVI e XVII
por n nj shkall m t kufizuar. Kshtu, pr t'i shptuar pushtimit turk, u larguan prej Shqiprie lart nga
dyqind mij frym, shumica e t cilvet krkoi streh n'Italin e jugs. M von, pas vitit 1532, kur Turqit
shtin prsri n dor qytetin Korone t Mores (Pelloponezit) duke i przn q andej forcat spanjolle,
mrguan n'Itali, me ndihmn e perandorit Karli V, edhe disa dhjetra mij Shqiptar t Greqis (nga ata q
kishin zbritur n Mor n shekullin XIV). Kta u shprndan npr kolonit shqiptare t Kalabris dhe t
Siqelis, ku prhapn kngn e mallngjyer q kndohet edhe sot: "Oj e bukura Mor!."

N mbarim t shekullit XV dhe n fillim t t XVI-it, burimet arkivale italiane prmendin grupe Shqiptarsh
t mrguar, q nga Venetiku gjer n Siqeli. Na therin zemrn edhe sot vuajtjet e ktyre fatzezve t rreckosur,
t'urt e si mos m keq, mbetur udhve t bots pa ndihm e pa prkrahje. Nj pjes e tyre vdiqn nga uria
ose nga smundjet npr skelat e Italis. Papa Pali II, n nj letr drejtuar Duks s Burgonjs, e
prshkruante kshtu mjerimin e ktyre t shkretve: "Nuk mund t'i shoh njeriu pa derdhur lot kta t
mrguar q vin nga Shqipria npr skelat e Italis, t shprngulur nga vatrat e tyre, t'uritur e cop e trok;
kto gra me fytyra t brengosura, q rrin ans s detit, ngren duart n qiell edhe qajn e vajtojn n nj
gjuh q s'ua kuptojm dot. Kur arrijn n'Itali mbeten aty ku zbresin nga anijet, mbasi nuk din se ku t ven
as din t merren vesh".
Ajo pjes e ktyre t mrguarve q u vendos n Dalmaci, n Venetik dhe n'Italin qendrore, me koh e
humbi gjuhn edhe u shkri n popullsin e vendit. Kurse n'Italin e jugs, sidomos n Kalabri dhe n Siqeli,
u ngul nj numr m'i madh, prmbi njqind mij Shqiptar q formuan fshatra e komune t tyre; prandaj e
ruajtn gjuhn bashk me folklorin, zakonet dhe traditat kombtare gjer tani von. Pr t ruajtur kto, i
ndihmoi edhe riti fetar orthodoks, i cili i mbante t ndar nga popullsia italiane. Kurse Shqiptart katolik u
shkrin m shpejt n popullsin e vendit. Disa nga kta grupe Arbreshsh flasin shqip edhe sot dhe
kndojn shqip n kish e n t kremte, megjithq nuk kan shkolla n gjuhn amtare. Si do t'a shohim m
posht, Arbresht e Italis kan lozur nj rol t rndsishm n Rilindjen ton kombtare gjat shekullit
XIX.

Prve mrgimevet jasht atdheut, pat edhe shprngulje t brendshme t popullsis. Pjesa m'e madhe e
fshatarvet t vendevet t'ulta i la fushat edhe u fut malevet duke u mbyllur n nj varfri t mjeruarshme.
Npr fushat hipn ferrat, kallamishtet e moalet. Qytetet u zbrazn nga banort e vjetr t tyre. Pjesa e
kulturuar, klerikt, tregtart, zejtart, ikn me shumic prej Shqiprie duke e varfruar vendin nga njerzit e
kulturs dhe t'artevet. Qytete t lulzuara dhe t zbukuruara me monumente e vepra arqitekture - kshtjella,
pallate, kisha e manastire, me piktura e skulptura artistike - si Drishti, Sarda, Danja, Vulpiani, Petrela, Guri i
Bardh, Stellushi, Tornai, Sfetigradi, Shirgji, Spinarica etj., ran dhe u zhdukn prgjithmon. Qytetet e
mdha, me histori t vjetr, q kishin qn me shekuj qendra kulture, tregtie e zejtarie, si Durrsi, Shkodra,
Leshi, Kruja, Berati, Kanina, Vlora, Gjirokastra etj., e humbn shklqimin e dikurshm bashk me numrin e
popullsis dhe mbetn si nj kujtim i zymt i s kaluars.

Luftat e paprera, farosja e nj pjese t popullsis, shkretimi me zjarr e me hekur, mrgimi jasht atdheut i
njerzve t kulturs, t'arteve e t zejtaris, mrgimi i fshatarvet ose trheqja e tyre npr malet ku vdisnin
nga uria, e varfruan vendin pr s tepri, e rrzuan shum posht shkalln ekonomike e kulturore t tij, e
cila n shekujt XIV e XV ishte aq e lart sa rrinte krahas me at t popujvet m t prparuar t'Evrops. N
shekullin XVI shihet kudo n Shqipri nj rnie e tmerrshme ekonomike e kulturore dhe e jets qytetare.

Me gjith vshtirsit q gjetn n qndresn e Shqiptarvet, sidomos npr krahinat malore, Turqit u
munduan t vinin administratn e tyre, t bnin regjistrimin e plot t tokavet dhe t vendosnin mbi kto
regjimin feudalo-ushtarak otoman.

Qysh prpara kryengritjes s Sknderbeut, mbasi shtypn Gjon Kastriotin m 1430 dhe shkeln tr Epirin
m 1431, Turqit iu prveshn regjistrimit dhe organizimit t tokavet, t cilat i mblodhn n nj sanxhak m
vehte - i quajtur sanxhaku i Shqipris - me qendrn n Gjirokastr. M 1432, ishte kryer pothuajse
regjistrimi i par i tokavet q prmblidhshin n kt sanxhak, prej amris gjer n Shqiprin e Mesme.
Mbetshin jasht ktij organizimi, prve qytetevet q sundonte Venetiku, principata e Gjon Kastriotit, n
veri, dhe ajo e Dukagjinvet e cila shtrihej gjer n Kosov. Pjesn tjetr t Kosovs dhe t Maqedonis
shqiptare e kishin shkelur Turqit me koh, dhe br Shkupin, Manastirin, Kosturin baza ushtarake t tyre.
Kryengritjet e Gjergj Aranitit dhe t princave t tjer, ndrmjet vjetvet 1433-1437, pastaj lufta e madhe e
Sknderbeut, i prmbysen pr disa koh planet e Turqvet n lidhje me Shqiprin duke i przn subasht
dhe spahinjt e Sulltanit. Por ca nga ca, dart turke erdhn duke u shtrnguar rreth shtetit t Sknderbeut:
Gjirokastrs, Vlors, Beratit iu shtua edhe Elbasani, ndrtuar prej Mehmetit II m 1466 mbi rrnimet e
Valmit t vjetr. Kt qytet Sulltani e bri menjher qendr sanxhaku pr krahinat e Shqipris s Mesme,
kurse ato t jugs e kishin tani qendrn n Vlor. Kshtu, n vend t sanxhakut t dikurshm t Shqipris
q'e kish pasur qendrn n Gjirokastr, u krijuan dy. Pas rnies s Krujs dhe s Shkodrs u shtuan edhe dy
sanxhaqe te tjer me qendra Shkodrn dhe Ohrin. Sanxhakut t Shkodres iu ngjiten m von krahinat e
Kosovs e t Rrafshit t Dukagjinit, si edhe ato t Malit-t-Zi. Kurse me sanxhakun e Ohrit, prve Krujs,
Matit, Dibrs, u lidhn edhe disa pjes shqiptare t Maqedonis. Kta sanxhaqe, sikurse edhe t tjert n
Ballkan, varshin t gjith nga ejaleti i Rumelis. Si shihet, n vend q t'i mblidhnin tokat shqiptare n nj
sanxhak t vetm t Shqipris ashtu si bne m 1432, Turqit i ndan kto n shum sanxhaqe me qllim
coptimi. Dhe kte politik e vazhduan gjer n fund. Me riorganizimin q bri Sulltan Sulejman Kanuniu, n
shekullin XVI, tokat shqiptare u ndan n shtat sanxhaqe. N jug, prve sanxhakut t Vlors, u krijua
edhe ai i Delvins q prfshiu krahinat e Gjirokastrs dhe tr amrin, t cilat m par lidhshin me
Vlorn. N veri, sanxhakut t Shkodrs iu hoqn krahinat e Kosovs, t cilat formuan sanxhakun e
Prizrendit, si edhe Peja me rrethet e Dukagjinit, q formuan sanxhakun e Dukagjinit. Kurse sanxhaku i
Elbasanit edhe ai i Ohrit mbetn t pandryshuar. T gjith kta sanxhaqe varshin, si edhe m par, nga
ejaleti i Rumelis. do sanxhak ndahej n njsi administrative m t vogla, t cilat quhshin kaza ose
nahije. N krye t'ejaletit qndronte nj bejlerbej si qeveritar i prgjithshm. N krye t do sanxhaku kishte
nj sanxhakbej, dhe t do kazaje, nj subash ose, si u quajt m von, myteselim. Pastaj vinin, eribashi, q
ishte kumandar i gjindarmris s qytetit, dhe dizdari, kumandar i kshtjells. E tr kjo hierarki ushtarake
varej prej bejlerbeut.

Por baza e sistemit feudalo-ushtarak otoman ishin spahinjt, t cilt prbnin kalorsin turke. Kta
shprblehshin me toka t quajtura prgjithsisht timare, nga t cilat nxirnin shpenximet pr vehte e pr
njerzit e tyre, dhe duhej t rendnin n luft gjithsaher q i thrriste Sulltani. Prve timarevet, u krijuan
edhe prona m t mdha, t quajtura zeamete dhe hase. Kto iu ngjanin pronievet bizantine. Mbasi t gjitha
tokat i prkisnin, n parim, Sulltanit, ky ua shprndante si t donte besnikvet t tij dhe u a hiqte kur t
donte. Spahinjt, sanxhakbenjt etj., merrnin vetm nj pjes t prodhimit mbi tokat q iu ishin dhn, por
nuk kishin tituj pronsie. Vetm m von, n shekullin XVIII, kur Perandoria Otomane mori t tatpjetn, e
muarn edhe spahinjt, bejlert e pashallart frerin npr kmb dhe zun t'i bnin prona t tyre ose ifliqe,
atje ku mundnin, tokat q kishin pasur si timare a zeamete.

Prve hierarkis ushtarake, kishte n'administratn turke edhe nj hierarki civile, n krye t s cils
qndronin kadilert. Kta ndanin gjyqet, sipas sheriatit ose "ligjevet t shenjta" t Kuranit, dhe rregullonin
shtjet q i prkisnin s drejts civile. Pastaj vinin npunsit, sekretart, q merrshin me shrbime t
ndryshme. N parim, kadilert varshin drejtprdrejt prej Sulltanit dhe jo prej hierarkis ushtarake. N koht
e para, qen shprblyer me toka edhe kadilert dhe npunsit e administrats civile. Por m pastaj, kta
mbahshin me rroga.

Si baz e krejt legjislacionit turk qndronte sheriati, domethn ligji kanonik mysliman. Pr t'ua prshtatur
kt zakonevet dhe konditavet shoqrore-ekonomike t krahinavet t ndryshme t Perandoris, qen hartuar
kanunname t cilat ndryshonin sipas sanxhakvet. M t plotat ishin ato q u shpalln nn mbretrimin e
Sulltan Sulejman Kanuniut. Por kanunnamet ndryshohshin shpeshher sipas nevojavet t reja, ose
plotsohshin me ann e fermanevet (dekretevet) dhe fetfavet.

N shekujt e par t sundimit otoman, toka ndahej n disa lloje pronash, si ato q pam m sipr ose edhe t
tjera, me ann e t cilavet shprblehej klasa feudalo-ushtarake q i shrbente Sulltanit. Ksi shprblimesh iu
jepshin edhe instituteve fetare, deri edhe peshkopve t krishter. Por n t vrtetn kto nuk ishin prona t
trashguarshme, vese nj e drejt pr t marr mbi fshatarin nj pjes t prodhimit, q ishte e dhjeta e
zakonshme. Nqoftse titullari i ksaj t drejte nuk i prmbushte detyrat e tija kundrejt Sulltanit, kjo e drejt
i hiqej dhe i jepej nj tjetri. Natyrisht, spahinjt, sanxhakbenjt etj., mund t prdornin mnyra t ndryshme
pr t'a shfrytzuar fshatarin, por me ligj nuk duhej t'i mernin m tepr se nj t dhjetn e prodhimit. Pastaj
vinin taksat e tjera, si ispenxha q i paguhej timariotit do vjet prej familjevet fshatare, xhizja, ose taks pr
kok q paguanin t Krishtert, dhe xhelepi ose taksa e bagtivet. Qytetart, prve ispenxhs e xhizjes,
paguanin vergjin pr shtpit a dyqanet, dhe taksn e pazarit pr shitje-blerje. Ve ktyre, kishte edhe taksa
t rastit pr fshatar e qytetar, sikurse gjobat ose taksa e nijabetit, etj.

Ndonse me fjaln raj, q u prdor m von pr t Krishtert, Turqit quanin n fillim t gjith bujqit e
nnshtruar, fshatari gzonte nj far statuti juridik n Perandorin Otomane dhe toka q punonte ishte e tija
deri sa u prhap m pastaj sistemi i ifliqevet. Timarioti s'kishte t drejt t'i merrte m shum se nj t
dhjetn e prodhimit. Gjer tani, historit e shkruara mbi Perandorin Otomane nuk jan akoma trsisht t
xhveshura nga paragjykimet fetare, nga urrejtjet kombtare, ose nga prshtypja e keqe q ajo pati br n
koht e vona n krahasim me Evropn moderne. Por n shekujt e hershm, nnshtetasit e saj gzonin
sigurisht liri, t drejta dhe toleranc fetare m shum se sa popujt e Evrops s Perndimit. Legjislacioni i
shtetit turk n'at koh ishte m'i prparuar se sa ai i Evrops, klast shoqrore nuk ishin aq t ndara dhe
aristokracia nuk ishte aq egrsisht e privilegjuar si n Perndim. Dihet se, prpara Revolucionit Frng,
fshatarsia n'Evrop kishte mbetur si mushka q mbante n kurriz shtetin dhe Kishn, salltanetin e
aristokracis dhe t klerit t lart. Pr t mbajtur kt barr, detyrohej t jepte gjer m katr t pestat e
prodhimit dhe t rnkonte tr vitin n pun angarie. As ka krahasim midis gjendjes s fshatarit n
Perandorin e hershme Otomane dhe t'asaj n regjimin komunist t sotshm, i cili prfaqson formn e
skllavris m t tmerrshme dhe m t'urrejtur q ka njohur njerzia. Sepse banda e kriminelvet t
neveritshm q prbjn partin komuniste, jo vetm q e shfrytzon fshatarin gjer n palc, po prve trupit
i torturon edhe mendjen e shpirtin duke e br njerin rreck fizikisht dhe moralisht.

Regjimi feudalo-ushtarak turk nuk mundi t vendosej dot trsisht mbi t gjith Shqiptart. Malsit, si
Mirdita, Dukagjini, Malsia e Madhe, n veri, Himara, Suli e Kurveleshi, n jug, mbetn pothuajse t lira
dhe rrallher i paguan taksa Turqis. Vese Perandoria Otomane prdori t gjitha mjetet e prarjes pr t'i
mbajtur Shqiptart n'errsir, t ndar nga njri-tjetri, dhe pr t shfrytzuar gjakun e tyre pa kursim.
Ndonse q n koht e para t sundimit otoman shumica e spahinjvet dhe e tr klass feudalo-ushtarake q'e
pat qeverisur vendin n'emr t Sulltanit ishin Shqiptar, mysliman ose edhe t krishter, Turqia mundi t'a
mbante Shqiprin t ndar e t prar dhe t ndalonte rreptsisht msimin e gjuhs shqipe, me nj
kokfortsi djallzore, gjer sa theu qafn m 1912.

Ndarjevet administrative n shum sanxhaqe, q kishin pr qllim t thyenin njsin e vendit, iu shtua m
von edhe ndarja fetare.

Iliriant kan qn nj nga t part popuj q pranuan fen e krishtere. Perandori q'e njohu pr t parn her
krishterimin si fe zyrtare ishte Ilirian: Kostandini i Madh. Me sa kuptohet nga fjalt kishtare q prmban
gjuha shqipe, t cilat vin prej latinishtes, krishterimi tek t Part t'on u predikua nga misionart e Roms.
Edhe pas ndarjes m dysh t Perandoris Romake, krahinat e dioqezs Illyricum mbetn t lidhura fetarisht
me Romn. Perandori i Bizantit, Leoni III Isauriani, i shkputi nga Roma, m 734, dhe i vuri nn Patrikun e
Kostandinopojs. Por ndrmjet Patrikans Greke dhe Iliris shtrihshin si nj mur pengese Bullgart dhe
Serbt, t cilt n'at koh ishin akoma pagan. Kshtu, me gjith prpjekjet e Kishs s Lindjes, nj pjes e
mir e Shqiptarvet mbeti nn ndikimin e Kishs s Roms. Kur u b ndarja e dy Kishavet m 1054,
Shqipria e veriut u gjend katolike dhe ajo e jugs, orthodokse. Por n t vrtetn nuk ka pasur kurr kufij t
caktuar ndrmjet besimtarve t dy ritevet. Animi i shumics s tyre nga njra apo tjetra Kish varej prej
ndikimevet (influencavet) politike t jashtme. Kryqzatat me ndrhyrjet e Perndimit, nga njra an,
sundimi i Bizantinvet ose i Serbvet, nga tjetra, i patn br Shqiptart (sidomos krert e tyre) t ndrronin
Kish sipas politiks s dits. Balshajt qen t part q deshn t'a kthenin t tr Shqiprin n katolikizm,
ndoshta pr kundrshtim me Sllavt orthodoks ose pr interesat q kishin me Perndimin. M von,
Skenderbeu ndoqi t njjtn politik fetare edhe u lidh vendosmrisht me Romn.

Mbi t dy Kishat u prhap m von edhe islamizmi. Disa nga princat dhe krert shqiptar, ndoshta pr
arsye politike dhe sa pr sy e faqe, kishin nisur t ktheheshin muhamedan q prpara Sknderbeut, si
kemi shembullin e Gjon Kastriotit dhe t vet herojt ton kombtar. N'organizimin e par t Shqipris q
bn Turqit m 1432, prej 335 t'emruarve n kumandat ushtarake ose n'ofiqet civile, m shum se gjysmt
ishin Shqiptar t kthyer mysliman. Kemi pasur rast t shohim emrat e Ballaban Pashs, t Jakup Arnautit,
t'Ahmet Gjedik Pashs etj., t cilt ishin prej kombsis shqiptare. Shum nga kta kishin qn marr q t
vegjl, si devshirm, gjat shpeditavet turke n Shqipri. Me fjaln devshirm, Turqit quanin fmijt q
rrmbenin npr popujt e krishter dhe q i rritnin pastaj npr kazermat si ushtar duke i fanatizuar n fen
islame dhe n besnikrin ndaj Sulltanit. Prej ktyre prbhej ushtria e famshme e jeniervet.
Shpeshher, disa nga kta drgohshin npr krahinat e vendlindjes si sundimtar turq ose pr t shtypur
kryengritjet e bashkkombasvet t tyre. Duke i njohur cilsit luftarake t Shqiptarvet, Turqit patn
rrmbyer shum fmij n Shqipri, disa prej t cilvet patn arritur shkallt m t larta n Perandorin
Otomane.

Pas vdekjes s Sknderbeut, shum krer shqiptar u kthyen mysliman pr t ruajtur pozitat e tyre duke e
qeverisur vndin n'emr t Sulltanit. Por populli qndroi i krishter pr m se njqind vjet akoma. Kthimi i
masavet t gjera n fen islame ngjau n shekullin XVII dhe vazhdoi deri n t XVIII-in. Ky kthim
n'islamizm, q prfshiu dy t tretat e popullsis, u b pothuajse i prgjithshm n Shqiprin e Mesme, dhe
n nj shkall mjaft t gjer n Shqiprin e jugs e n'at t veriut, sidomos n Kosov.
Arsyet e ksaj ndodhie mund t jen t shumta. Si nj nga shkaqet hyn sigurisht ndikimi i fuqis
pushtonjse me shtrngimet e trthorta, sidomos me ann e taksavet t rnda q duhej t paguanin t
Krishtert. Por nuk duhet prjashtuar as ambicja e njohur e Shqiptarvet pr t'u lartsuar n grada e n'ofiqe,
t cilat s'mund t'i arrinin dot po t mos kthehshin mysliman. Sepse Turqit, me sa dihet, nuk patn
prdorur forcn drejtprdrejt pr t'islamizuar popujt e krishter. M t ashpr qen treguar kundrejt
Shqiptarvet katolik, n veri, t cilt lidhshin me Kishn e Roms armike e papajtuashme e Turqis. Kurse
Patrikana e Stambollit ishte nn mbrojtjen e Sulltanit dhe Orthodoksit gzonin nj far sigurie. Katolikt
ishin gjithmon gati t lidhshin me fuqit perndimore, si ngjau n kohn e lufts turko-venetikase q
shprtheu m 1645, dhe n disa raste t tjera gjat shekullit XVII. Por Perndimi i pat ln gjithmon n
balt, e prandaj, kur shtypshin kryengritjet e tyre, pjes t popullsis kthehshin n'islamizm pr t'iu
shptuar ndjekjevet. Vetm kur filluan luftat ruso-turke, n shekullin XVIII, pushuan shtrngimet kundrejt
Shqiptarvet katolik, t cilt gazonin edhe nj far mprojtjeje nga an e Austris. Mirpo n'at koh nisn
t bhshin shtypje kundr Orthodoksvet q shikohshin si aliat t Rusis. Prandaj disa prej ktyre
prqafuan fen islame n shekullin XVIII.

S'ka dyshim q Turqia kishte shum interes t'a kthente myslimane Shqiprin katolike, e cila ishte krye-ura
e Perndimit n Ballkan. Gjat luftavet t vazhduarshme me fuqit perndimore, prdorte shtrngime pr t'i
mbajtur Katolikt n fre. Por arsyeja m'e thell e kthimit t shumics s Shqiptarvet n'islamizm duhet
krkuar n fondin shpirtror t tyre. Prgjithsisht Shqiptart nuk kan qn nj popull fetar, as nuk mund
t'ishin duke mos pasur nj Kish t tyren me liturgjin dhe librat e shenjta n gjuhn shqipe. Nuk patn
formuar dot nj kultur t lart kombtare me nj letrsi dhe histori t shkruar, nj qendr t brendshme
mendimi e diturie q t'i mbante shpirtrisht t bashkuar. Prandaj s'mund t kishin as nj bosht politik t
tyren, rreth t cilit t qndronin t lidhur si njsi ethnike. Gjat shekujvet, qen msuar t shikonin her nga
Lindja her nga Perndimi, por kurr prbrenda tyre. Kishin qn her katolik e her orthodoks. Prandaj,
m von, nuk do t'iu jet dukur si nj gj e jashtzakonshme q t vshtronin edhe nga myslimanizmi.
Megjithat, s'duhet harruar nxehtsia me t ciln luftuan n kohn e Sknderbeut pr t mprojtur fen e
krishtere dhe zakonet. Dhe pr t ruajtur kto, nj pjes e madhe e tyre u mrgua jasht Shqiprie. Mir po,
gjat sundimit otoman, duke mos pasur Shqiptart nj vatr fetaro-kulturore t brendshme ku t
pregatiteshin klerikt dhe duke pritur q kta t'iu vinin nga Roma ose nga Patrikana, rrugt u vshtirsuan,
kleri u rrallua tepr dhe ra n nj shkall t'ult paditurie. Shum katunde nuk dgjonin kurr nj mesh as
shihnin nj shrbim fetar prej kushedi sa vjetsh. Kjo gjendje e ndihmoi prhapjen e islamizmit.

N fillim, kthimi n fen islame, q nisi me parsin e vendit, ishte fare i prcipt dhe sa pr t'u dukur
prpara autoriteteve. Nganjher kthehej vetm kryetari i familjes, i cili merrte nj emr muhamedan, kurse
njerzit e tjer t shtpis vazhdonin n fen e vjetr. Shum nga kta Mysliman, kur mundnin, sidomos
npr t kremtet e mdha, shkonin edhe npr kishat dhe jepnin ndihma pr mbajtjen e tyre. Kryepeshkopi i
Tivarit, Marino Bizzi, n nj letr q i drejtonte Vatikanit m 1610, shkruante: "Ditn e Shn Ilis, kisha
ishte mbushur me Muhamedan e t Krishter pothuajse barabar nga numri". N t njjtn letr,
Kryepeshkopi i Tivarit pohonte se shum prindr t krishter i martonin vajzat e tyre me djem muhamedan,
dhe ato e vazhdonin akoma fen e vjetr duke ua ln deri diku edhe fmijvet. Vetm nga shekulli XVIII
dhe gjat t XIX-it, nj pjes e Myslimanvet n disa krahina u fanatizua, sidomos npr qytetet n
Shqiprin e Mesme dhe n Kosov. Por pjesa m'e madhe mbeti gjithmon e prcipt.

Pas coptimit administrativ t vendit, ndarja e Shqiptarvet n tri fe dhe anarkia q u krijua pastaj e pran
kombsin shqiptare m tepr se 'kishte qn n Kohn e Mesme. Prpjekjet e bra n gjysmn e dyt t
shekullit XIV dhe sidomos n'at t XV-in me Sknderbn pr bashkimin e Shqipris n nj shtet t pavarur,
u duk sikur shkuan humbur pr gjithmon. Jehona q la pas epopeja kastriotiane vazhdoi pr disa koh n
malet e Shqipris dhe u bn kryengritje aty-ktu, n shekujt XVI e XVII, me qllim shkputjeje nga
Turqia. Shqiptart ishin t gatishm pr t lvizur saher q shikonin nj far shprese nga jasht, por askush
nuk i prkrahte. Kur dukej sikur Spanja po hynte n luft kundr Turqis ose Turqit vinin n prpjekje me
Hungarezt dhe Polakt, Shqiptart krkonin menjher ndihmn e jashtme n'arm e municione, zakonisht
nprmjet t Paps, pr t br kryengritje. Por s'patn kurr nj ndihm.
N krye t shekullit XVII u mblodhn disa kuvende t rndsishm, sidomos ai q u mbajt n katundin
Dukagjin t Matit m 1601 dhe dy t tjer n Malsin e Madhe, pr t biseduar mnyrn e organizimit t
kryengritjes dhe gjetjen e armvet. Kto prpjekje vrtetojn se ideja e liris dhe e pavarsis nuk u shua n
malet shqiptare, por erdhi duke u ngushtuar deri sa u kufizua n rrethin e krahins a t fisit. Nj dokument i
vlefshm pr t treguar lvizjet dhe mendimin e Shqiptarvet n'at koh sht raporti q kleriku dhe
shkrimtari shqiptar, Pjetr Budi, i paraqiti Kardinalit Gozzadini, n Rom, m 1621. Budi krkonte ndihmn
e Perndimit pr t mbshtetur luftn e Shqiptarvet, t cilt ishin gati pr kryengritje. Prve disa njohurive
q na jep mbi gjendjen ekonomike e shoqrore t'athershme, raporti i Budit hedh drit mbi ndjenjat e
prbashkta t Shqiptarvet, t krishter e mysliman, parsi e vegjli. N nj kryengritje kundr Turqvet,
shkruante Budi, t Krishtert do t luftonin bashk me Myslimant, me t cilt ishin n marrveshje, dhe do
t merrnin sigurisht pjes mjaft krer nga parsia myslimane. Sa pr fortesat, mendonte ai, ato mund t
merrshin pa luft me ann e ushtarvet shqiptar q shrbenin n'ushtrin turke. Shqiptart kishin nevoj
pr udhheqs, pr arm e municione, se nga numri ishin mjaft ata vet pr t'iu qndruar Turqvet me forcat e
tyre.

Ndrmjet vjetvet 1610 e 1613 patn ngjar kryengritje e luftime t prgjakshme n krahinat e Dukagjinit
dhe t Malsis s Madhe. Turqit drguan fuqi t shumta, por nuk e shtruan dot vendin plotsisht. M 1639,
Kelmendasit prishn ushtrin e Vuo Pashs, bejlerbeut t Bosnjs, q prbhej prej 15.000 vetash. Ky iu
fut Malsis s Madhe n mes t dimrit, duke menduar se Shqiptart nuk do t largohshin dot prej shtpivet
me gra e fmij. Por Kelmendasit "me nji zn: Eja kush asht trim" - si thot shkrimtari shqiptar i asaj kohe,
Pjetr Bogdani - "mbledhun afr 500 vet, vran Vue Pashn, vjetit s Krishtit 1639. E nd nevoj
mpsuen me ngran lkurn e qarrit possi t begatt majn e miellit..."

Kryengritjet e kohpaskohshme vazhduan edhe n jug, sidomos n Himar e n Kurvelesh. Por me

kalimin e shekujvet, kto lvizje e humbn kuptimin kombtar t pavarsis dhe bhshin pr mospagimin e
taksavet ose pr t shkputur t drejta krahinore.

N vija t prgjithshme, Perandoria Otomane, e vuri nj far rregulli n Shqipri, veanrisht npr qytetet
dhe zonat e shkelshme. Vendi nuk ishte m nj shesh invadimesh nga jasht sikurse pat qn n t gjitha
koht, as fush luftash feudale q'e mbanin n nj trazir t prhershme. Filloi t njihte deri diku nj periudh
qetsie pr t ciln kishte shum nevoj. Prandaj, me punimin e rregullt t tokavet dhe me zgjerimin e
tregtis, edhe ekonomia nisi t mkmbej nga mbarimi i shekullit XVI e n t XVII-in duke i dhn hov
zhvillimit t qytetevet. Prmirsimi ekonomik sjell, si rrjedhim t natyrshm shtimin e popullsis. Raca
shqiptare zuri t'a merrte vehten nga hemoragjia dhe mrgimet e shekullit XV, si edhe nga topitja q ndjeu n
gjysmn e par t t XVI-it. Prodhimet bujqsore u shtuan, tregtia filloi t hapej edhe me botn e jashtme,
nj zejtari mjaft e prparuar rilindi npr qytetet, e cila punonte arm e pajisje kuajsh, hekurishte e bakre,
poe e sende t drunjta, shajak e plhura vendi, sidomos mndafshe, qndima t bukura, lajlisje ergjndi
edh' ari.

Skela m'e rndsishme e Shqipris u b Vlora, prej s cils delnin jasht prodhime bujqsore e lnd t
para dhe hynin prej Evrope plhura, cohra e t tjer mallra t fabrikuar. Kurse qyteti m'i madh u b Berati,
si numr popullsie dhe si qendr kulture orientale. Pas ktij vinin Elbasani, Gjirokastra, m von e mori
edhe Shkodra pamjen e dikurshme. N Kosov e Maqedoni, prve Shkupit, Manastirit, Kosturit,
dallohshin Ohri, Tetova, Prizrendi, Gjakova, Peja, Prishtina, Vuiterni, Mitrovica, Kumanova etj. N
shekullin XVIII, u ngrit prsri Janina si kryeqendr e Epirit dhe shklqeu Voskopoja.

Mjerisht, kultura q prhapej npr qytetet ishte greke ose turko-arabe. Mbasi msimi n'ato koh lidhej me
fen dhe shkollat mbahshin prej institutevet fetare, sht afr mendsh q s'mund t kishte shkolla shqipe.
Po edhe m von, n shekullin XIX, kur arsimi laik mbahej prej shtetit, qeveria turke, n bashkpunim me
Patrikann greke, ndaloi rreptsisht do shkoll e prhapje msimi n gjuhn shqipe.

Duke mos pasur kombsia shqiptare nj letrsi t shkruar n gjuhn e saj, armiqt e jashtm jan munduar
t'a shuanin e ta shkrinin npr kulturat e tyre me ann e kishs ose t xhamis. Kt lloj lufte, Grekt, Turqit
dhe Sllavt ia kan br me aq trbim sa edhe luftn me arm.
Si e pam, pushtimi turk i ra Shqipris n nj koh kur kjo s'e kishte arritur akoma bashkimin e plot si
shtet e si trsi ethnike. Nj komb s'mund t ket bashkim organik pa gjuh e letrsi t shkruar. Ndoshta
shqipja kishte nisur t shkruhej shum koh prpara Sknderbeut, sikurse vrtetohet nga nj raport i vitit
1332 drejtuar mbretit t Francs, Philippe de Valois, prej kryepeshkopit t Tivarit, Gulielm Adam, ose, si
besohej gjer tani von, prej nj murgu gjerman t quajtur Brokard. N raportin thuhet: "Ndonse Shqiptart
kan nj gjuh m vehte krejt t ndryshme prej latinishtes, n marrdhniet e n gjith librat e tyre prdorin
shkronjat latine". Por si dokumenta t shkruara n gjuhn shqipe, prpara shekullit XVI, nuk kemi vese
formuln e pagzimit, shkruar me abecen latine m 1462, dhe nj copz t'Ungjillit t Mattheut q kndohet
natn e Pashkvet n ritin orthodoks, prkthyer shqip me abecen greke. Ky dokument i dyt sht m'i
vjetr nga formula e pagzimit dhe hipn ndoshta gjer n shekullin XIV. Kemi pastaj nj fjalorth prej nja
tridhjet e ca fjalsh dhe shprehjesh t gjuhs shqipe, si edhe numrat gjer m dhjet, mbledhur prej
kalorsit Arnold von Harff nga Kolonj e Gjermanis, i cili pat udhtuar npr Shqipri ndrmjet vjetvet
1496-1499. Shnimet e kalorsit n fjal kan qn botuar prej E. von Groote m 1860, dhe pjesa q i prket
gjuhs shqipe sht ribotuar prej Karl Hopf-it n Kronikat Greko-Romane pran Gjenealogjis s Muzaks
m 1873.

Luftat e Sknderbeut i dhan nj vend lavdie Shqipris n radhn e popujve t'Evrops, dhe Shqiptart, t
mbushur me nj frym heroizmi e kryelart prsa kishin br n fushn e armvet, do t'ishin shtytur
sigurisht prej sedrs kombtare t thurnin poema mbi ato ngjarje madhshtore, t shkruanin e t krijonin n
gjuhn e tyre. Dhe brenda nj kohe t shkurtr, shqipja do t kishte pasur letrsin e saj. Pushtimi turk i
erdhi si t ngritt q iu bie lulevet n fillim t prendvers. Pjesa m'e madhe e njerzve t kulturs u largua
jasht atdheut duke e varfruar vendin nga vleftat morale e mendore. N mrgim e shkroi Marin Barleti,
latinisht, veprn e famshme mbi historin dhe trimrit e larta t Sknderbeut. N mrgim tregoi talentin e
tij nj tjetr Shkodran, Marin Beikemi, si shkrimtar e profesor i Universitetit t Padovs. Por n mrgim u
gjend edhe ai q i ngriti shqipes monumentin e par, Gjon Buzuku. Ky, "tue u kujtuom shum her se gluha
jon nuk kish gja t'ndigluom ns Shkruomit Shenjt e ns dashunit s bots sane", shkroi shqip Mesharin e
pavdekshm pr "me zdritun pak mendet" e bashkatdhetarvet t tij. Libri i Gjon Buzukut, botuar m
1555, sht m'i vjetri i gjuhs shqipe dhe nj visar i pamuar pr studimin e saj. Sepse Buzuku, i cili u lind
e jetoi si duket nd grupet e Shqiptarvet t mrguar diku n Dalmaci, na jep t folmet e trajtat m t vjetra
t shqipes, ashtu si flitej n Kohn e Mesme. Prej tij msojm se dialektet e shqipes s hershme nuk ishin
ashtu si sot, nuk kishin t njjtat shtrirje gjeografike, dhe ndryshonin fort pak ndrmjet tyre. Meshari mbetet
vepr monumentale n letrsin ton.

Mjerisht, n kushtet politike q u krijuan, punimi i gjuhs nuk vazhdoi, dhe mbi kombin shqiptar u hap
ndikimi i kulturavet greke e turko-arabe. Kto desh ia ndryshuan fare ndjenjat dhe kombsin.

Shkollat greqishte filluan t hapeshin n shekullin XVII npr qytete e katunde t Shqipris s jugs. Por u
shtuan sidomos n shekullin XVIII dhe u prgjithsuan n t XIX-in, kur pr hapjen e helenizmit, prve
Patrikans, e mbshtette edhe shteti grek.

N shekullin XVI kleri i t dy Kishavet psoi n Shqipri nj rnie t shpejt, q vazhdoi edhe n pjesn e
par t t XVII-it. Roma u perpoq t zhvillonte nj far veprimtarie fetare me ann e Fretrvet dhe t
murgjvet bazilian pr t shptuar katolikizmin, ose edhe pr t sjell n'unitizm nj pjes t'Orthodoksvet,
por ndeshi n pengesa t mdha. Turqia n'at koh e kundrshtonte rrept ndrhyrjen e Kishs s Roms.
Nga ana tjetr, Patrikana e Stambollit, e cila njihej prej sulltanvet si prfaqsonjsja e popujvet orthodoks
t Perandoris, nuk hiqte dor nga autoriteti i saj. Edhe pas pushtimit t Stambollit prej Turqvet,
antagonizmi ndrmjet dy Kishavet vazhdoi si m par. N Shqipri, nuk u zbut as nga prhapja e islamizmit.
Patrikana e mbante vehten jo vetm si kreu i orthodoksis, po edhe si kreu i helenizmit dhe trashgimtarja e
Perandoris Bizantine. Prandaj nprmjet t fes krkonte greqizimin e Orthodoksvet shqiptar. N kt
pun, ndihmohej edhe prej pozits q ajo gzonte n shtetin otoman. Me pushtimin e Stambollit, Sulltan
Mehmeti II u shpall si mprojts i Kishs Orthodokse dhe i njohu Patrikans jo vetm t drejtat e vjetra
n'ann fetare, po edhe fuqi juridike mbi Orthodoksit. Pas asaj kohe ajo vazhdoi t mbante ndezur e t
prhapte, me ann e fes, kulturn helenike dhe ndjenjat kombtare greke. U prpoq t greqizonte sidomos
ata popuj q nuk kishin nj Kish kombtare t tyren, si ishte rasti i Shqiptarvet. Prandaj priftrinjt q
drgohshin n Shqipri - dhe q pregatitshin zakonisht ne Malin e Shnjt - kishin pr qllim, prve
shrbimevet fetare, t prhapnin edhe greqishten si gjuh t folur midis besnikvet orthodoks.

Myslimant, nga ana tjetr, hapn npr qytetet shkolla fillore turqishte (mektepe), ku msohshin elementet
e para t fes; dhe shkolla m t larta (medrese), t cilat ishin si nj lloj seminari ku, prve turqishtes
msohej arabishtja ose edhe persishtja, pr t kuptuar Kuranin dhe pr t zgjeruar kulturn letrare orientale.
S'ka dyshim q edhe shkollat myslimane, t mbajtura prej vakfevet, punonin pr turqizimin e Shqiptarvet.

Si shihet, kto dy rryma fetaro-kulturore t ndryshme, t kthyera n fanatizm, mund t'a ndanin kombin
shqiptar m dysh, n dy popuj armiq. Fatmirsisht, nuk arritn punt gjer n'at shkall, megjithse kjo
prarje i ka prur dmin m t madh kombsis shqiptare.

Kisha katolike nuk kishte ndonj arsye se prse t'ishte kundr arsimit shqip, prandaj jo vetm q nuk e
pengonte, po edhe e prkrahte prhapjen e msimit n gjuhn shqipe, sikurse n gjuht e tjera t'Evrops
ballkanike e lindore. Pr t pregatitur kuadrat klerikore t ktyre popujve, qen themeluar "Kolegji i Shn
Athanasit", n Rom, m 1572, "Kolegji Ilirik", n Loreto, m 1580, dhe sidomos qendra e madhe pr
prhapjen e fes "De Propaganda Fide", n Rom, m 1622.

Kur m 1700 u b pap Klementi XI Albani, i cili ishte Shqiptar nga origjina, prhapja e letrsis fetare n
gjuhn shqipe mori nj shtytje m t fort. Me urdhrin e Paps u mblodh edhe nj koncil i peshkopvet t
Shqipris, m 1703, i cili u quajt "Koncili i Arbrit". Klementi XI u interesua pr t krijuar nj katedr t
gjuhs shqipe n kolegjin e Montorio-s, n Rom, n 1711.

Pr fat t keq, veprimtaria e Kishs katolike n Shqipri ishte ngushtuar, numri i besnikvet ishte zvogluar,
dhe librat shqipe nuk gjetn fush prhapjeje. Por i dhan shtytje msimit t gjuhs tek Arbresht e Italis,
t cilt eln shkolla, sikurse Kolegjin San Adriano, n San Demetrio Corone, n Kalabri, q lozi m von
nj rol aq t rndsishm jo vetm pr msimin e shqipes po edhe n prhapjen e kulturs dhe t ndjenjavet
shqiptare.

N lidhje me arsyet e msiprme, shkrimtart e par t gjuhs shqipe kan qn nga radht e klerit katolik.
Folm mbi at m t vjetrin, Buzukun. I t njjtit shekull sht Luk Matranga, q lindi n Horn e
Arbreshevet, afr Palermos, n Siqeli, rreth vitit 1560, dhe botoi m 1592 nj prkthim katekizmi n
gjuhn shqipe, me titullin Embsuame e Krshter. Matranga e kishte rrnjn prej Himare, nga familjet e
mrguara n'Itali q n shekullin XV, t cilat ruanin ritin orthodoks unit (t lidhur me Vatikanin). Vin pastaj,
n shekullin XVII, t tjer shkrimtar shqiptar t Kishs katolike, t cilt prkthyen shqip msime fetare
ose u muarn me gjuhn. Qllimi i tyre ka qen jo vetm t ndrionin bashkatdhetart n'ann e fes pr t'i
prmbajtur nga kthimi n'islamizm, po edhe t ruanin gjuhn amtare nga humbja e bastardhimi, si e thon
ata vet. I pari n dat, Pjetr Budi (1566-1623), lindur n fshatin Gur i Bardh t Matit, prktheu mjaft
shkrime kishtare n gjuhn shqipe, si edhe nj prmbledhje vjershash, disa prej t cilavet i pati br vet.
Prve ksaj, Budi u przie edhe n ngjarjet politike t kohs, si folm m sipr mbi letrn e tij drejtuar
Kardinalit Gozzadini. Krkonte ndihma pr Shqiptart, t cilt ishin gati pr kryengritje, mendonte ai, dhe e
shihte astin t volitshm pr lirimin e Shqipris e t krejt gadishullit ballkanik mbasi ushtrit turke
ndodhshin t zna n luft kundr Polakvet. Prkthimet e Budit prmblidhen n tri vepra kryesore:
Doktrina e Krishter, botuar m 1618, Pasqyra e t'Rrfyemit dhe Rituali Roman, botuar m 1621. Kto si
edhe vjershat nuk kan shum vleft letrare, por jan fort t vlefshme pr historin e gjuhs shqipe dhe pr
frymn atdhedashse q i mbush. At lutje q thuhet n nj gjuh tjetr, fjalt e s cils s'i kupton vet ai q i
thot, as Zoti nuk e ndgjon - mendonte Budi: "Kto fjal mse s'i thua mb gjuhu tan, ashtu si mun i
ndgjojsh ma mir...?... se at urat qi s'e ndgjon ai qi e thot, at as zotyn s'e ndgjon".

Pas veprave t Budit, u botua m 1635 Fjalori latinisht-shqip i Frano Bardhit (1606-1643). Ky lindi n
Kallmet t Zadrims, studjoi n kolegjin e Loreto-s, n'Itali, dhe pastaj n'at t Propaganda Fide-s, n Rom.
Si e thot vet n parathnien, e prpiloi fjalorin pr "me ndihmuem mbnjan gjuhn tan, qi po bdaret
e po bastardhohet, sa ma par t ve; e ma fort me ndihmuem gjith atyne qi jan nd'urdhnit Tinzot e t
shients Kish Katolike e s'dijn gjuhn latine...". Bardhi i ka shtuar fjalorit disa pjes plotsonjse dhe nja
113 proverba shqipe. Atje ku shnon disa emra qytetesh e fortesash t Shqipris, flet me shum gjallri pr
Krujn dhe pr Sknderbn, t cilin e quan "Kulshedra e bots s'Arbnit... lavdi e nderja e gjith dors
arbnesh".

I fundit n dat prej auktorvet shqiptar t shekullit XVII, por i pari krijonjs letrar n gjuhn shqipe, sht
Pjetr Bogdani, lindur rreth vitit 1625 n katundin Guri i Hasit, afr Prizrendit, dhe vdekur m 1689. Studjoi
edhe ky n kolegjin ilirik t Loreto-s dhe n'at t Propaganda Fide-s. Nuk u muar me prkthime por shkroi
drejtprdrejt n shqip veprn Cuneus Prophetarum (eta e Profetrvet), ku rreh shtje t filozofis e t
theologjis duke sjell shembuj nga historia dhe jeta shoqrore shqiptare. Veprn pastaj e prktheu edhe
italisht dhe e shtypi n dy vllime n t dyja gjuht (me nga dy shtylla pr do faqe), n Padov, m 1685.
Bogdani, sikurse Budi e Frano Bardhi, arriti shpejt shkall t larta n hierarkin kishtare. M 1656 ish
emruar peshkop i Shkodrs dhe m 1677 u b kryepeshkop i Shkupit. U prfshi edhe ai, sikurse Budi, n
ngjarjet e asaj kohe, u przie n lvizjet kryengritse, por m n fund, pr t'iu shptuar ndjekjevet, u
shtrngua t merrte malet dhe t hidhej n'Itali. Vepra e Bogdanit ka frymzim fetar e kombtar njhersh, se
t dyja kto ndjenja lidhshin bashk kundr sundimit turk pr mprojtjen e krishterimit. Gjejm n shkrimet
e tija shum letra e raporte drejtuar Vatikanit mbi vendet e Shqipris s veriut e t Kosovs, mbi qytetet e
ktyre krahinave dhe mbi popullsin e tyre. Me t njjtin shpirt lufttari sikurse Budi, me t njjtn dashuri
pr gjuhn amtare me ann e s cils mund t ndriohej vetdija e Shqiptarve t krishter pr t'i qndruar
islamizimit, Pjetr Bogdani i fali letrsis shqipe nj nga veprat m t bukura, si nga gjuha, nga stili dhe nga
prmbajtja.

M von, punimi i gjuhs dhe i letrave shqipe gjeti fush t lir vetm tek Arbresht e Italis. Aty kemi, n
shekullin XVIII, poemin e Jul Varibobs mbi Jetn e Shn-Mris Virgjr. Dhe lulzimin e Rilindjes n
shekullin XIX.

Kurse n Shqipri brenda, po shtrihshin sa m shum dy rrymat kulturore t huaja. N jug, prve
shkollavet fillore greqishte, u krijuan dy qendra kulture helenike, ku jepshin msime t larta, n Voskopoj
dhe n Janin. T dyja kto ushtruan nj ndikim t fort mbi Orthodoksit shqiptar, por ajo e Voskopojs
nuk vazhdoi pr nj koh t gjat. Qyteti i Voskopojs pati nj ngritje t shpejt n shekullin XVIII, si
qendr tregtie dhe zejtarie, me nj popullsi q arriti n 40.000 frym. U zbukurua me ndrtesa, kisha e
monumente artistike, me kroje, kopshte e rrug t shtruara, me shkall e ballkone mermeresh t bardh, t
rimt a ngjyr trndafili. Nuk vonoi t rritej edhe si qendr kulturore. Hapi nj kolegj grek, ngriti nj
shtypshkronj dhe themeloi m 1744 nj shkoll m t lart, q u quajt "Akademia e Re". Kleri i
Voskopojs varej nga Patrikana e Ohrit, e cila, duke pasur nn mvarsin e saj popuj me gjuh t ndryshme,
ishte n kundrshtim me politikn greqizonjse t Fanarit. Ndoshta edhe pse e mendonte q mnyra m'e
mir, pr t'i qndruar islamizimit ishte ndriimi i popujvet orthodoks nprmjet t gjuhvet amtare. Pastaj
Orthodoksit e Voskopojs ishin Vlleh shumica, prandaj msimet q jepshin aty, ndonse greqisht, kishin
nj frym m t lir dhe nuk pengonin prkthimin e libravet fetare n gjuh t tjera. N shtypshkronjn e
Voskopojs qen botuar shum vepra, prgjithsisht fetare, q shprndaheshin n tr botn orthodokse.
N'Akademin e Re, ku jepshin msime t larta nga profesor t shquar dhe rrihshin idet filozofike e
shkencore m t reja t kohs, patn studiuar djelmosha shqiptar t'ardhur prej krahinash t ndryshme.

M 1767, Patrikana Ekumenike e Stambollit, q kishte prkrahjen e Sulltanit, ia hoqi titullin asaj t'Ohrit
edhe e futi nn autoritetin e vet si nj kryepeshkopat. Pak m von, gjat lufts ruso-turke, Voskopoja u
shikua ndoshta si prkrahse e Rusis, prandaj u sulmua disa her, u plakit e u dogj. Kshtu ca nga ca e
humbi shklqimin e dikurshm duke rn n radhn e nj fshati. Shumica e popullsis s saj u largua.

Ajo q ka rndsi pr neve, nga ana kombtare, sht se n shkolln e Voskopojs mund t bhshin
prkthime edhe shqip. Kryeprifti Theodor Kavalioti, nj nga profesort m t shquar t'Akademis s Re,
botoi nj fjalor greqisht-rumanisht-shqip prej nja 1200 fjalsh dhe thuhet se desh t prkthente shqip edhe
Ungjillin. Nj tjetr prift i shkolls s Voskopojs, Mjeshtr Dhanili, prpiloi nj fjalorth katrgjuhsh,
greqisht-rumanisht-bullgarisht-shqip. Ky nuk e fshihte se qllimi i tij ishte q t greqizonte Vlleht,
Bullgart dhe Shqiptart. Nj nga nxnsit e Akademis s Voskopojs, Mjeshtr Todri (Theodor Haxhi
Filipi) nga Elbasani, prktheu shqip disa pjes t Dhiats s Re dhe t liturgjis kishtare orthodokse, por
dorshkrimet e tija kan humbur. Ky desh t hapte n'Elbasan edhe nj shtypshkronj pr t botuar libra
shqipe, por thuhet se u vra n Shqipri nga njerz t panjohur kur po kthehej prej Venetikut me shkronjat
dhe lndn e duhur m 1806. Duket se Mjeshtr Todri kishte nxjerr nj abece t veant pr tingujt e
shqipes, e cila ka t ngjar t jet ajo q pat zbuluar m von albanologu J.G. Hahn, n'Elbasan, dhe q e
mendonte fort t vjetr.

I gjysms s dyt t shekullit XVIII sht edhe nj dorshkrim greqisht e shqip i Kostandin Beratit, prej nja
152 faqesh, ku pjesa shqipe prmban disa lutje fetare e copa t'Ungjillit, nj vjersh hymnore mbi vuajtjet e
Krishtit dhe nj fjalor greqisht-shqip. Shkrimet e ktilla kishin pr qllim t'ua bnin fen t kuptuarshme
Shqiptarvet orthodoks q s'e dinin greqishten, ose edhe t'iu lehtsonin msimin e ksaj gjuhe. Sidoqoft,
prkthimet e Kostandin Beratit, br n nj shqipe t pastr, kan nj vleft gjuhsore e letrare. N
vjershn, vajtimi i Shn-Mris, ligjruar n nj gjuh t'mbl, sht mallngjenjs. Kto pjes shqipe jan
shkruar me abecen greke. Por n dorshkrimin gjindet edhe nj tjetr abece, ku m t shumtat e
shkronjavet iu shembllejn atyre t'abeces glagolitike e cirilike sllave. Me kt jan shkruar shqip vetm dy
radh. Von, m 1949, sht gjetur edhe nj dorshkrim n manastirin orthodoks t Shn-Jonit, afr
Elbasanit, me nj abece t ndryshme nga ajo e prdorur prej Mjeshtr Todrit dhe nga tjetra q gjindet n
librin e Kostandin Beratit. Po edhe kjo pshtetet n shkronjat greke dhe sllave. Auktori sht i panjohur.
Dorshkrimi, prej nja 58 faqesh, rrfen, n nj proz mjaft t gjall, vuajtjet e Krishtit dhe prmban disa
copza t'Ungjijvet. Dialekti, n vija t prgjithshme sht ai i Elbasanit, por trajtat e shqipes, ktu, jan m
t vjetra, prandaj besohet q dorshkrimi t jet i gjysms s par t shekullit XVIII.

Dhiata e Re u prkthye shqip pr t parn her nn mbikqyrjen e Grigor Gjirokastritit, peshkop i Eubes,
dhe u botua n Korfus bashk me tekstin greqisht m 1827.

Qndra kulturore greke e Janins q mori pastaj nj zhvillim t madh, e mbajtur nga Patrikana dhe kleri grek
bri 'ishte e mundur pr greqizimin e Shqiptarvet orthodoks.

Po edhe shkollat myslimane punonin pr turqizimin e Shqitarvet. Si qendra kulturore orientale me institute
fetare e shkolla t mesme (medrese) u bn Berati, Elbasani, Shkodra, Prizrendi etj. N kta qytete u ngritn
xhami madhshtore t stilit oriental, t cilavet nuk iu mungonte bukuria artistike. Pjesa myslimane -
gjithmon npr qytetet - filloi t'imitonte jetn allaturka. N shekullin XVIII, si qendra m'e lart e kulturs
orientale n Shqipri u b Berati, i cili nxori edhe vjershtar q shkruanin turqisht, arabisht ose persisht,
duke imituar poett arabe e persian. Por mbasi kto gjuh s'mund t'i kuptonte vese nj rreth tepr i
ngusht, disa prej ktyre shkruan edhe vjersha shqipe duke prdorur abecen arabe. Prve themavet me
frymzim fetar, kta kndonin dashurin, bukurin, ose thumbonin me disa satira zakone e padrejtsi
shoqrore. M t njohurit prej tyre jan Nezim Frakulla dhe Sulejman Naibi, nga Berati, Hasan Zyko
Kamberi, nga Starja e Kolonjs. Ndrsa gjuha e Nezim Frakulls sht plot orientalizma, dy t tjert kan
shkruar n nj shqipe disi m t pastr. Zyko Kamberi, n ca vjersha satirike fort t lira, si Knga e
Gjerdekut, Trahana dhe Paraja, shpotit disa zakone shoqrore ose shfryn kundr shkaqeve t varfris. Me
abecen arabe kan shkruar edhe vjershtar ose bejtar Shkodran, si Mullah Hysen Dobrai, Mullah Sali
Pata, e t tjer; po ashtu edhe disa ashik t fes, syni, bektashi a t ndonj tjetr tarikati, nga viset e
ndryshme t Shqipris. Vese shkrimet e ktyre t fundit jan nj przjerje turqisht-arabisht-persisht,
prandaj pr shqipen s'kan asnj vleft letrare. N radhn e vjershtarvet mysliman q shkruan me
abecen arabe nuk mund t mos prmendet Muhamet ami (ose Kyyku) nga Konispoli, lindur m 1784
dhe vdekur m 1844. Ky prodhoi shum vjersha, zakonisht me prmbajtje morale, nj pjes e t cilavet ka
humbur. Njihet pr noveln e gjat n vjersh Erveheja, shkruar aty nga viti 1820, dhe botuar prej Jani
Vretos m 1888. Muhamet ami kishte shije e prfytyrim poeti. Mkat q gjuha e tij sht e ngarkuar me
orientalizma!

Por krijimet e vrteta t kombit shqiptar prmbahshin gjer von n folklorin e tij, domethn n kngt e
tregimet popullore. Kto paraqesin nj ndryshmsi t pasur ndjenjash e gjykimesh, trajtash e prmbajtjesh,
sipas kohvet, krahinavet dhe ndikimeve kulturore t jashtme. Por n thellsi pasqyrojn fondin shpirtror
t popullit shqiptar, fuqin krijonjse dhe pamjen e gjer t tij mbi botn e mbi jetn. Shqiptart, q rrjedhin
nga nj rac e shndosh dhe kan jetuar gjat dy mij vjetve midis kulturavet greke e latine, nuk mund t
mos kishin shkalln e vleftavet morale, kuptimin e lidhjevet njerzore, horizontin e mendimit dhe fantazin
krijimtare t tyre. N munges t nj letrsie t shkruar, ndjenjat e gjykimet n lidhje me faqjet e ndryshme
t jets i kan shprehur npr kngt, fjalt e urta, prrallat, tregimet e gjith 'ka rrjedhur nga goja e
popullit. Ndonse kto nga trajta e prmbajtja ndryshojn prej krahins n krahin ose prej nj kavaljeti
historik n tjetrin, kan gjithmon dika t prbashkt q i lidh e i dften si shprehjen m t iltr t
mendsis dhe t fryms fisnike t kombit ton. Tek Shqiptart e veriut, q kan jetuar t mbyllur npr
malet e tyre, vendin e par n folklor e z poezia epike me tr mithologjin, legjendat dhe figurat
madhshtore q ajo prmban. Kto kng kreshniksh q nganjher prbjn qerthuj rreth figurash
qendrore, kndohen t shoqruara me lahut, si dikur rapsodit homerike. Virtytet e burrris s lasht, besa,
nderi, mikpritja, ndorja, urtia e trimria, q rrethonin me lavdi Shqiptart e dikurshm, iu japin frym e
shpirt ktyre poemave. N malsit e veriut sht ruajtur edhe Kanuni i Lek Dukagjinit, pothuajse ashtu si
ishte n Kohn e Mesme.

Folklori i Shqipris s jugs, ku strukturat shoqrore kan qn m t prparuara, paraqet nj ndryshmsi

m t madhe trajtash e ndjenjash. Poezia epike sht mbajtur e fort edhe aty, por n vend t lahuts,
kndohet e shoqruar me valle trimrie. Prve ksaj, ka edhe nj lulzim poezish lirike a baritore, t'mbla
e t krthnezta, q kndojn buzqeshur gzimet e jets.

Poezia popullore e Arbreshve t'Italis kndon me theksa t mallngjyer kujtimet e atdheut t par dhe
t'epopes kastriotiane, rreth s cils jan thurur qerthuj e legjenda, si te Knga e Sprasme e Bals.

Legjendat dhe qerthujt e poezis epike t folklorit shpiptar vin q nga koh e Mesme, por gjat sundimit
otoman jan myslimanizuar emrat e kreshnikvet dhe futur n prmbajtjen elemente t reja. Kshtu pr
shembull n legjendn Kostandini i Voglith, aq e prhapur tek Arbresht e Italis, emri Kostandin u
zvndsua n Shqipri gjat sundimit turk me at t'Ago Ymerit. Po ashtu ngjau edhe n legjendn
Kostandani e Garentina. N qendr t'epiks popullore shqiptare qndron qerthulli i Gjeto Basho Mujit e
Sokol Halilit, ashtu si sht ruajtur n malsit e veriut e n Kosov. Kta dy vllezr, figura mithologjike
mesjetare me trajta gjiganti e me forc t mbinatyrshme, t mprojtur nga Or e Zana, luftojn me topuz e me
shpata kundr "krajlit" t Shqehvet, bjen n "Kotorre t Reja", shkojn gjer n Zar, n Danub e n Det t
Zi. Por gjat sundimit turk emrat e kreshnikvet jan myslimanizuar, n kngt e tyre kan hyr jo vetm
figura t historis s pastajme si "mbret Sylejmani", "uperli Veziri" etj., po edhe elemente t qytetrimit t
mvonshm, q bjn, anakronizma me kuadrin mesjetar. Ndryshime t ktij lloji kan psuar edhe
rapsodit q lidhen me figurn prrallzore t Gjergj Elez Alis.

Qerthulli i kngvet epike q kish nisur t formohej rreth figurs s Sknderbeut, n shekullin XV, u mbajt
tek Arbresht e Italis si kujtim i pavdekshm i epopes s lavdishme dhe frymzoi m von poett e tyre.

N koht e reja, u krijuan n Shqipri mjaft kng popullore rreth Ali Pash Tepelens.

Ndonse rapsodive t'epiks popullore shqiptare iu mungon organizimi dhe paraqesin shum przjerje e
variante, pr nga fuqia e shprehjes dhe e prfytyrimit, nga vlefta poetike prgjithsisht, mund t rrin krahas
me krijimet m t larta t'epiks botrore.

Nuk mund t flitet pr folklorin shqiptar pa prmendur edhe prmbledhjen e ligjevet zakonore, si paraqiten
n Kanunin e Lek Dukagjinit. Sepse jo vetm jeta e popullit, po edhe veprimet e kreshnikve t poezis
popullore rregullohshin sipas ktyre ligjeve, n themel t t cilavet qndrojn besa, nderi e mikpritja. S'ka
dyshim q ligjet zakonore t Shqiptarvet jan shum t vjetra, sepse gjejm nr'to disa gjurma konceptesh
juridike prej qytetrimevet m t lashta t njerzis. Dhe duket q kto ligje ishin t pergjithshme n tr
Shqiprin gjer n kohn e pushtimit turk. Si kriter moral e juridik, Kanuni i Lek Dukagjinit qndron m lart
jo vetm nga ligjet zakonore t ktij lloji q kan pasur popujt e tjer, si e drejta gjermanike pr shembull,
po edhe nga legjislacionet e Evrops s qytetruar gjer me Revolucionin Frng. Pse ndrsa n'ato ligje t
drejtat e njeriut ndryshonin sipas klasve shoqrore a sipas forcs q ai paraqiste, n Kanunin e Shqiptarvet
t gjith njerzit mbahen t barabart prpara ligjit, t fardo cilsie a radhe shoqrore qofshin, dhe gjaku i
tyre ka t njjtn vleft. Nj tjetr veori e Kanunit t Shqiptarvet sht mnyra demokratike, n formn
m t thjesht, pas s cils vetqeveriset fisi ose krahina. Nuk ka sundim tiranik. shtjet gjyqsore shikohen
prej kshillit t pleqvet, kurse vendimet e nj interesi m t prgjithshm merren prej kuvendit, domethn
prej mbledhjes s popullit, ku bn pjes nga nj burr pr familje dhe gjithsekush ka nj z. Kjo mnyr
vetqeverimi duket se sht shum e vjetr tek Shqiptart, mbasi e prmend Straboni qysh prpara Krishtit
kur flet pr Maqedonasit, Epirott dhe Ilirt. Ndonse kta popuj patn formuar mbretrira, n t vrtetn -
dshmon gjeografi i madh - qeverisshin prej disa kshilleve t parsh q i quanin plakoni, domethn
pleqsi. Ky lloj autoriteti ka qn aq i rrnjosur tek Shqiptart sa, kur duan t ndajn nj shtje, thon: t'a
hedhim n pleq.

Degt e tjera t'artit, si muzika, arqitektura, skulptura e piktura, nuk kan qn t panjohura n Shqipri, dhe
n disa koh patn arritur shkalln m t lart sikurse na e vrtetojn sot grmimet arkeologjike. Nuk sht
vendi t zgjatemi ktu mbi muzikn ose mnyrn e t knduarit t Shqiptarvet, vetm me z apo t
shoqruar me vegla. Se ajo ndryshon prej krahins n krahin, prej kohvet n koh, ka psuar ndikimin e
muzikave t jashtme, greke, bizantine, sllave, orientale, dhe paraqet nj przjerie t gjer motivesh tonesh e
melodish. N kngt e malsorvet, sidomos n jug jan ruajtur akoma elemente t jets baritore, imitim i
kmborve dhe i oshtimave t natyrs. Shqiptarvet iu ka plqyer n t gjitha koht knga, vallja e muzika.

Si arqitektur, pushtimi turk nuk solli shum elemente t reja prve xhamivet, tyrbevet, dhe ndonj
ndryshim t vogl n banesat e qytetarve t pasur mysliman. Po edhe xhamit, si element t ri kishin
minaren dhe planin e prgjithshm q shpeshher ishte rrotullar ose poligonal, n shembull t tempujve t
vjetr; kurse kubeja, harqet, shtyllat e sofatit etj., nuk ndryshonin nga ato t kishavet bizantine. Hamamet q
u ndrtuan npr qytete ishin nj vazhdim i banjavet bizantine dhe s'kishin asnj zbukurim nga jasht.
Shtpit e Shqiptarvet ruajtn prgjithsisht formn e thjesht si m par. Vetm banesat e bejlerve dhe
pasanikve mysliman q deshn t'imitonin jetn allaturka, ndahshin tani n dy pjes: n haremllk, ku
rrinte familja dhe n selamllk, ose pjesa e pritjes, ku qndronin burra, miq, shrbtor e qehallar.
Ndrtimet botore, ura, fortesa, e t tjera, vazhduan sipas tekniks dhe stilit t vjetr bizantin ose venetikas.
Prsa iu prket kishavet, gjer aty nga shekulli XVII nuk u ndrtuan t tjera ve atyre q kishin mbetur nga
Koh e Mesme, t stilit bizantin pr Orthodoksit. Katedralet katolike t dikurshme ishin prishur e rrnuar.
Kishat q u ndrtuan pastaj qen t thjeshta dhe pa vleft artistike. Tek Orthodoksit, kishat e reja, pr t mos
rn fort n sy, u larguan prej stilit t bukur bizantin n trajt kryqi dhe me kube t dukshme. Ato jan
katrkndshe, me kube t mbuluara prej atis, me nj ose tri gunga gjysm-rrethi n'an t lindjes, dhe iu
ngjajn nga jasht shtpivet t zakonshme.

Mbasi paraqitja e qenievet t gjalla, sidomos e fytyrs s njeriut, n piktur e skulptur nuk pajtohej me
traditn e fes islame, s'mund t pritej nj lulzim i ktyre arteve nn pushtimin turk. Xhamit, prbrenda, si
zbukurim ngjyrash, zakonisht t kaltrta, kishin piktura arabeskesh dhe versete t Kuranit paraqitur n
bukurshkrim arabisht.

Por piktura kishtare, gjat ksaj kohe, ka njohur dorn e disa artistve t vrtet shqiptar, m'i shquari i t
cilve mbetet mjeshtr Onufri nga Elbasani, q jetoi n shekullin XVI. Artin e ktij e vazhdoi edhe i biri,
Nikolla. Kta t dy zbukuruan me freske t nj vlefte t rrall artistike disa kisha orthodokse, por mjerisht,
prej moskujdesjes, kryeveprat e tyre kan psuar dmtime. Duke u larguar prej artit konvencional t'ikonavet
bizantine fytyr-ngrira e pa shprehje, Onufri iu ka dhn figurave biblike dukjen e njeriut t gjall, me tipare
plot jet, me vehtje t dalluar, n nj paraqitje tr shprehje e lvizje. T pamit dhe veshja e tyre ka dika t
ngjashme me tipin e Shqiptarit. Prej freskevet t'Onufrit kan mbetur n kishn e Shn-e-Premtes s katundit
Valsh, n Shpat, ikona e Grigor Theologut, kryevepr e vrtet, dhe Grat nn Kryqin. N kishn e
Shelcanit, po n Shpat, gjinden dy ikona profetsh, njra e Davidit. N pikturn e Grigor Theologut artisti
sht dftyer dorlumtur, se ka ditur t japi jo vetm paraqitjen e jashtme n nj harmoni t mbaruar
prpjestimesh e lvizjesh, po edhe forcn e pjekur t mendimit n shprehjen e fytyrs.

Prve dy kishave t Shpatit, e ndoshta t tjera q s'i dim, Onufri pat zbukuruar me ikona edhe kishn e
Shn-Theodhorit, n Berat. Por n kt qytet punoi sidomos i biri, Nikolla. Pikturat e ktij n kishn e Shn-
Mris Vllaherna, n kshtjelln e Beratit, kan psuar mjerisht dmtime t medha. Shquhet akoma midis
tyre ikona e Shn-Jan-Pagzorit, veshur pothuajse me petkun shqiptar.
N shekullin XVIII u shquan t tjer piktor kishtar shqiptar, sikurse David Selenica, i cili mbaroi fresket
e kryekishs s Shn-Kollit n Voskopoj, rreth vitit 1726, dhe Kostandin Shpataraku, nj murg q ka
pikturuar ikonat e shum kishave, n Vithkuq, Ardenic, Kavaj e n manastirin e Shn-Gjon Vlladimirit
n'Elbasan. Edhe kujdesi i David Selenics ka qn q t'iu jepte figuravet t tija sa m shum lvizje e
shprehje jete.

Si shihet, n kohn e Sknderbeut dhe prpara atij, Shqiptart e quanin vehten Arbresh. Kshtu quhen
edhe sot Shqiptart e Greqis q jan mrguar n ato vende prpara epopes s Sknderbeut, si edhe
Shqiptart e Italis s jugs, q e lan vendin ton pas asaj epopeje.

Si qlloi q, gjat sundimit turk, Shqiptart u quajtn me emrin q kan sot? Emri Shqiptar dhe gjuha shqipe
nuk besohet t ken asnj tjetr prejardhje prve shqipes q prbn simbolin e flamurit t Sknderbeut.

Pas vdekjes s kryetrimit, Shqiptart nuk u nnshtruan menjher ndn Turqit. Ata vazhduan pr shum
koh prpjekje e kryengritje, qofshin krahinore (n veri a n jug), qofshin n nj lidhje m t gjer, pr t'u
liruar nga zgjedha turke. Kto lvizje ishin t frymzuara prej kujtimesh t Sknderbeut dhe t shqipes s
tija dykrenore. A nuk u knduan trimrit e herojt legjendar npr raste solemne, pr dhjetra vjet me radh,
nga burra, gra e vajza, si himnet prkujtimor t herojve klasik?

Duket se Shqiptar u quajtn ata q ecnin pas shqipes, ose partizant e shqipes, q ndiqnin akoma flamurin e
Sknderbeut, domethn luftn e tija. Ky emr pastaj u prgjithsua dhe prfshin tr Shqiptart pa
prjashtim.

Nuk na duket t ket nj shpjegim tjetr m t prshtatshm mbi kthimin e emrit Arbresh n emrin
Shqiptar.

Tham se n Kohn e Mesme sistemi otoman - si organizim, si administrat, si legjislacion, edhe si liri
fetare e shoqrore - qndronte m lart nga ai i Evrops s "qytetruar". Por pastaj punt ndryshuan n
drejtim t kundrt: ndrsa Evropa perndimore shkonte drejt prparimit me zgjerimin e kulturs, t
shkencavet, t teknologjis, me pikjet e reja, me zbulimet e mdha gjeografike q ndryshuan boshtin e
shkmbimevet botrore, me rritjen e prodhimit, me shtrirjen e tregtis, me krijimin e klasvet borgjeze, me
formimin e monarkivet t prqendruara, - Turqia mbeti e ngrir n sistemin e vjetr dhe mori t tatpjeten.
Prej shekullit XIV gjer n t XVII-in, Perandoria Otomane ia pat detyruar eprsin e saj organizimit
feudalo-ushtarak t lidhur me fanatizm rreth Sulltanit, kundrejt ushtrive t pa-organizuara dhe feudalizmit
t thurur t Perndimit. Por pastaj nuk dijti ose nuk mundi t'iu prshtatej kushteve t reja t qytetrimit, t
teknologjis dhe t'organizimit n lidhje me forcat evropiane, e prandaj shkoi duke rn posht. N gjysmn e
dyt t shekullit XVII, vezirt Qyprlinj, t cilt ishin Shqiptar, i dhan Turqis nj rimkmbje t
prkohshme, por nuk mundn t'a ndryshonin n thellsi strukturn e saj, q lidhej me fanatizmin e vjetr, me
mozaikun e popujvet q'e prbnin, me mithin e Sulltanit e t tjer faktor shoqror e psikologjik. Kshtu
dekadenca e brendshme dhe disfatat e jashtme t Perandoris Otomane vazhduan t pandalshme.

Duke ndryshuar koht, filloi t thurej edhe organizimi i vjetr ushtarak otoman me sistemin e spahijvet, q
prbnin forcn e kalorsis turke. Perandoria po psonte disfata, autoriteti i Stambollit nisi t dobsohej,
spahinjt nuk gjenin m vnde t reja pr t rrmbyer e grabitur, prandaj s'po iu prgjigjshin as thirrjevet
pr t vajtur n luft dhe s'po iu qndronin detyrimevet. Timaret dhe zeametet q patn shfrytzuar n
shekujt e mparshm si shprblim pr shrbimet e tyre, nisn t'i kthenin n prona trashgimtare. Kshtu,
nga fillimi i shekullit XVIII, zu t prhapej sistemi i ifliqevet n fushat dhe luginat pjellore t Shqipris.
N tokat e ulta bregdetare u formuan prona t mdha nn zotrimin e bejlervet dhe t pashallarvet q
gjoja qeverisnin vendin n'emr t Sulltanit. Ndrsa me sistemin e vjetr t timarevet bujku mbetej i zoti i
toks dhe i merrej vetm nj e dhjeta e prodhimit, me sistemin e ifligjevet toka u b pron e ifligarit, i cili
i merrte bujkut nj t tretn e prodhimit dhe mund t'a przinte kur t donte. Ky sistem u prhap sidomos n
krahinat e shkelshme, ku mund t'ushtrohej forca e feudalvet.
Legjislacioni turk kishte mbetur gjithmon ai i vjetri, n baz t sheriatit, megjithse kanunnamet
ndryshohshin koh pas kohe. Msimi varej gjithmon prej institutevet fetare, dhe gjyqet prej kadilervet.
Npr malsit e pashkelshme, ku administrata turke gjente vshtirsi pr t'u vendosur, Shqiptart vazhduan
t rregullohshin midis tyre sipas ligjeve t vjetra zakonore. Kto vinin nga i njjti trung, por kishin emra t
ndryshm sipas krahinavet: u quajtn Kanuni i Lek Dukagjinit, n rrethet e Dukagjinit, Kanuni i Malevet, n
Malsin e Madhe, Kanuni i Skanderbegut, n malsit e Krujs, t Dibrs e t Matit, Kanuni i Papa Zhulit,
n Himar e Kurvelesh. Pr do katund, fis a krahin, kshilli pleqvet ose kuvendi gjykonin dhe merrnin
vendimet.

N malsit e veriut, ndarja e popullsis n fise vazhdoi edhe gjat pushtimit otoman. Fisi prmblidhte nj
numr familjesh a katundesh q mendohej se rridhnin nga nj gjak (strgjysh) i prbashkt; dhe i prgjigjej
fjals latine gens ose greke fratri, n t cilat ndahej popullsia e Roms dhe e Greqis s vjetr. Edhe n
Shqiprin e jugs popullsia ndahej dikur n far (me t njjtin kuptim si fisi). Por me zhvillimin e
mtejshm t shoqris, fart u zbrthyen, megjithse flitej akoma pr fart e Sulit n fillim t shekullit
XIX. Fjala far, n jug, prdoret sot pr nj grup familjesh q jan kushrinj t largt ndrmjet tyre, por jo
n kuptimin e gjer t fisit si n veri.

Duke iu ln malsivet nj gjysm autonomie, sidomos Dukagjinit, Mirdits dhe Malsise s Madhe, n
veri, Himariotvet dhe Suliotvet, n jug, Turqit u munduan gjithmon t nxirnin taksa ose harae prej
tyre, e veanrisht t shfrytzonin vleftn ushtarake t'atyre malsorve npr luftat e Perandoris. Me kt
qllim krijuan n malet e veriut dhe t veri-lindjes sistemin e bajraqevet, duke caktuar nga nj bajraktar pr
do fis ose krahin q prbhej prej disa fisesh. Si e tregon edhe emri vet (fjala bajrak do t thot n
turqisht flamur), detyra e bajraktarit ishte q t'iu printe burrave t fisit a t krahins s tij dhe t shkonte pr
t luftuar atje ku t'a urdhronin autoritetet turke. Sikurse titulli i spahiut a i beut, ashtu edhe ai i bajraktarit
mbet si trashgim n t njjtn familje. Por ndrsa t tjert shfrytzonin n radh t par djersn e bujqvet,
bajraktart shisnin gjakun e malsorvet si merenar.

Kalbsimi i administrats dhe i strukturave t shtetit feudalo-ushtarak otoman paraqiste nj pamje t kundrt
me ngritjen e shkalls ekonomike t vendit dhe zhvillimin e qytetevet. N'at koh nuk kishte kufij t
mbyllur kundrejt qarkullimit ekonomik t prbotshm, prandaj edhe prodhimtaria shqiptare lidhej jo vetm
me nevojat e brendshme q shtohshin vazhdimisht, por deri diku edhe me nxitjen e tregjeve t jashtm.
Zhvillimi i industris s madhe n'Evrop gjat shekujve XVII e XVIII dhe zgjerimi i tregtis s
prbotshme, duke shtuar vllimin e prodhimit, shkmbimet dhe nevojat, nuk mund t mos i jepnin shtytje
ringjalljes ekonomike n krahinat e Perandoris Otomane. Pra edhe n Shqipri ekonomia fshatarake ose
natyrore hyri n nj qarkullim tregtar m t gjer, marrdhniet u shtrin ndrmjet krahinash t largta,
monedha u prhap kudo si mjet shkmbimi, lvizja e mallravet dhe e paras solli krijimin e nj far
borgjezie npr qytetet, e cila i shtohej klass s feudalo-ushtarakvet, t npunsvet dhe t klerit. Me
pasurimin e shtress s lart t shoqris, sidomos t bejlerve e t pashallarve, shtohshin edhe nevojat pr
banesa t bukura ose shtpi t mdha, pr takme e pr llukse. Shtytja e tregtis s jashtme dhe krijimi i
nevojave t brendshme nga njra an, shtimi i popullsis nga ana tjetr, i dhan shkas zhvillimit ekonomik
t vendit dhe rritjes s qytetevet, ringritje q kish filluar n shekullin XVII dhe q arriti n nj shkall mjaft
t lart n t XVIII-in. Pr t plotsuar nevojat e reja, shkmbimet me tregjet e jashtm erdhn duke u
shtuar, zejtaria e vendit mori hov, qytetet u bn qendra t rndsishme ekonomike e kulturore, ndonse tani
paraqitnin tiparet e Orientit. Tregtart shqiptar shisnin prjashta prodhime bujqsie e blegtorie, si drith,
ullinj, vaj, gjalp, lesh, lkura, ose edhe pun-dore t zejtaris, dhe sillnin mallra t'industris evropiane. Dy
qendrat ekonomike m t mdha t Shqipris u bn Shkodra dhe Berati. Vinin pastaj Voskopoja, Elbasani,
Vlora, Durrsi, Ulqini, Prizrendi dhe Peja. Disa prej ktyre qyteteve, prve shkmbimevet t brendshme,
bnin nj tregti t jashtme shum t gjer, q shtrihej jo vetm n tr Ballkanin, po deri n skelat e
largme t'Adriatikut e t Mesdheut. Vendin e par e zinte Shkodra si kryeqendr tregtare pr qarkullimin e
mallravet ndrmjet skelave t Perndimit dhe krahinave t brendshme ballkanike. Tregtart e mdhenj t
Shkodrs kishin agjensit e tyre jo vetm n'Ulqin, n Durrs, n Prizrend e t tjera qytete t Shqipris, po
edhe prjashta deri n Triest e n Venetik. Nj rol t ktill nisi t'a loste m von edhe Durrsi. N Kosov
e Rrafsh i Dukagjinit, dy qendrat tregtare m t mdha, q lidhshin mnjan me Shkodrn, n'ann tjetr
me Shkup, Tetov e Prishtin, ishin Prizrendi dhe Peja. Kurse n Shqiprin e jugs, gjer nga gjysma e
shekullit XVIII mbahej Berati si qendra ekonomike m'e madhe e si qyteti m'i prparuar. I lidhur me skelat e
Vlors e t Durrsit dhe duke pasur nj zejtari fort t zhvilluar, Berati bnte tregti t gjer me tr
Toskrin dhe Shqiprin e Mesme. Dallohej gjithashtu nga ndrtesat, zbukurimet dhe kultura orientale. N
Berat e kish ngrehur qendrn e tij edhe sanxhakbeu i Vlors. Udhtari turk Evlia elebiu, q'e pati vizituar
Beratin rreth vitit 1670 thot se qyteti kishte 30 lagje, 5 medrese, shum xhami me arqitektur madhshtore,
banja publike, kafene t bukura ans lumit, ku mblidhshin shkollar e vjershtar pr t biseduar mbi
shtje diturie. I njjti auktor na ka len edhe mbi Elbasanin nj prshkrim t mrekulluarshm, q duket i
pabesuar, dhe mjaft njoftime mbi qytetet e tjera t Shqipris. Sidoqoft, Berati nuk vazhdoi t mbante
vendin e par si kryeqendr ekonomike e Toskris. U zhvillua rreth tij Voskopoja, pr t ciln kemi folur
m sipr, Elbasani, q nuk mbetej pas as nga kultura, dhe sidomos Janina, q zuri vendin e vjetr si
kryeqndr e Epirit. Krahinat e Prmetit, Gjirokastrs, Delvins u shkputn prej lidhjevet tregtare me
Beratin dhe, bashk me amrin, u mblodhn rreth Janins, e cila u b nj nga qytetet m t lulzuara t
Ballkanit.

Zejtaria shqiptare kishte qn fort e prparuar n shekujt XIV e XV, dhe pun-e-dors s saj krkohej mir
n tregjet e jashtm. Mrgimet e mdha q shkaktoi pushtimi otoman e rrzuan prkohsisht. Pastaj u
ringjall, por duke prodhuar sende t tjera sipas kohs dhe nevojave t reja t shoqris. N shekullin XVIII,
prve veglave t puns zakonisht prej hekuri, prve enve prej balte a prej druri dhe pajisjes pr kuaj,
zejtart shqiptar prodhonin gjra lluksi artistikisht t bukura, si orendi shtpish, plhura mndafshi, liri e
pambuku, veshje kombtare t qndisura, kpuc e sende t lkurta, arm zjarri ose thika e shpata me dorza
t ngrime n'ergjnd e n'ar, dhe lloj-lloj stolish e lajle me kta dy metale t fisshm. Punimi i drurit me
gdhndje artistike u b nj mjeshtri mjaft e prhapur pr zbukurimet e brendshme t shtpive, kishave e
xhamive. Zejtaria shqiptare mori prsri famn e dikurshme dhe u specializua sipas qytetevet. Armt e
ngrira punohshin sidomos n Shkodr e n Prizrend. N kto dy qytete dhe n'Elbasan pat lulzuar
njkohsisht arti i ergjndarvet dhe i qndistarvet me ato stoli t bukura prej ari edh'ergjndi, me ato
qndima t veshjes shqiptare, nga m t hijshmet n bot, q tregonin zotsin mjeshtrore dhe fisnikrin
e natyrshme t racs son. Armt, stolit dhe plakat e punuara n Shqipri krkohshin shum npr tregjet
e Ballkanit.

Mbartja (transporti) prej nj vendi n tjetrin bhej n'at koh me ann e karvanvet. Rrugt ishin t ngushta,
me t dredhura e n nj gjendje fort t keqe, t rrahura vetm prej kuajsh e mushkash. Shirat dhe baltrat i
bnin shum t vshtira udhtimet. Urat ishin t rralla. Lumenjt kalohshin n vah ose me an lundrash.
Pr t ndrlidhur bregdetin me krahinat e brendshme dhe kto midis tyre, kishte disa udh m t rrahura q
ndiqshin zakonisht prej karvanvet. Kshtu pr shembull nisshin prej Durrsit udht pr Tiran e Dibr,
pr Elbasan e Ohr ose pr Berat e Vlor. Nga Shkodra nisej rruga pr n Puk e Prizrend, dhe prej andej
pr n qytetet e Kosovs. Nj tjetr zbriste pr n Lesh, Durrs e Tiran, q merrte pastaj drejtimet Elbasan-
Ohr ose Berat-Vlor. Kora nprmjet t Voskopojs lidhej me Beratin, dhe q ktej me Vlorn e Durrsin;
nga an t tjera, lidhej me Ohr e Manastir si edhe me Kostur e Follorin. Krahinat e jugs, npr rrugn q
shkonte nga Kakavia, lidhshin me Janinn, dhe kjo lidhej me detin nprmjet skelave t Sajadhs,
Gumenics, Prevezs edh'Arts.

Lumenjt e Shqipris ishin t palundruarshm, prve Buns. N det, limanet e Shqipris nuk kishin flot
tregtare t tyren, me prjashtim t'Ulqinit. Detar t zot n t gjitha koht, Ulqinakt kishin lart nga 200
barka ose anije me vela, me t cilat anin valn e kaltrt prmes Adriatikut dhe Mesdheut. Bnin nj tregti
t gjall, si ishte edhe guximi i tyre. M von, n kohn e Kara Mahmud Bushatit, pati edhe Shkodra nj
flot tregtare te sajn.

Me gjith ngritjen e ekonomis gjat shekujve XVII e XVIII, mungesa e mjeteve t jetess u b m e
ndieshme, qoft nga shtimi i popullsis dhe i nevojavet, qoft nga taksat e rnda q shteti turk dhe feudalt e
kthyer n pronar i vinin popullit, sidomos fshatarsis. Fushat e majme u bn pron e bejlerve dhe e
pashallarve. Malsort dhe fshatart e lir nuk kishin tok t mjaftuarshme pr t br bukn e vitit, kurse
popullsia shtohej vazhdimisht. Prandaj shkonin pr t punuar si argat npr vise t tjera t Ballkanit, ose
merrnin udht e mrgimit npr kurbete. Nj pjes e tyre, dhe ajo m'e forta, e kalonte ose e linte jetn n
luft kur Turqia zuri t mblidhte ushtar me pages. Kshtu nisn prsri mrgimet e Shqiptarvet npr
kurbete, gjat shekujve XVII e XVIII, duke vazhduar si nj uj i rrjedhshm deri n koht e vona. Energjit
m t mira e braktisnin vendin dhe shkonin e derdhshin n Stamboll ose npr qendra t tjera t Ballkanit e
t Lindjes s'Afrme. Turqia dinte gjithashtu t'i shfrytzonte cilsit ushtarake t Shqiptarvet dhe t'i prdorte
kta si mish pr topa npr luftat e saja, q nga Danubi gjer n'Arabi. M do ip t Perandoris kan rn
kocka Shqiptarsh, mbi ato t strgjyshvet t tyre q patn mbetur n t njjtat vende pr Romn dhe
Bizantin.

Sigurisht, varfria, mungesa e mjetevet dhe e toks s buks, ose edhe shtypja feudale, kan qn shkaku m'i
madh i ktyre mrgimeve, por jo i vetmi. Popull energjik, por individualist dhe pa lidhje t forta
kombtare, Shqiptart kan krkuar n t gjitha koht kushte m t mira jetese me an mrgimesh e nismash
t veanta, seicili pr vehte. Nuk kan qn kurr t zott pr nj pun t prbashkt ndrtimtare n vendin e
tyrej me prjashtim t qndress s Sknderbeut. Aleksandri i Madh desh t sundonte botn, Pirroja desh t
shtronte Romn; m n fund strgjysht ton u bn ushtart ose edhe shtyllat e Roms, e pastaj t Bizantit.
N t njjtn mnyr u bn m von ushtart dhe shtyllat e Perandoris Otomane.

Kur vinin t varfr n Stamboll ose npr qendra t tjera, Shqiptart punonin si kalldrmxhinj, kasap,
bozaxhinj, kopshtar, perime-shits etj. Por me zgjuarsin dhe aftsin e natyrshme, nj pjes e mir e
ktyre t mrguarve ngrihej shpejt n shkall m t larta. Kushedi sa pashallar, gjeneral, administrator,
arqitekt, njers t kulturs e t'artit - nga m t mdhenjt q njeh historia e Turqis - e kan pasur rrnjn
prej ktyre Shqiptarve. Disa prej tyre dihen, por kishte shum q humbisnin n kombsin turke. Ndrsa
vendi i yn varfrohej nga mrgimet e pandalshme, n popullsin e sotshme t Turqis, prve atyre q u
shprnguln n shekujt e hershm, po t numrojm edhe ata qindra mij Kosovar q kan vajtur prej vitit
1913 e thu bashk me amrit e t tjer Tosk t przn vatrash n kohn e barbarivet greke, mund t ket
lart nga nj milion frym me origjin shqiptare, ndonse t shumtt nuk flasin shqip dhe as q iu kujtohet se
ngaha e kan rrnjn. Pra, gjat shekujve t sundimit otoman, e tr shtesa e popullit shqiptar qe shprndar
npr Ballkan ose pat shkuar n Turqi. Prve m shum se tridhjet vezir t mdhenj, disa prej t cilve i
kan dhn hove ringritjeje Perandoris Otomane, e sa e sa kumandar ushtrie a prijsa t kulturs e
t'artevet q i fali asaj ky komb n t kaluarn, mund t themi me siguri se edhe n Turqin e sotshme nj
pjes e mir e elits, n t gjitha degt e administrats, t'ekonomis, t diturive e t mjeshtrive t lira,
prbhet prej njerzish me origjin shqiptare. Sikurse iu patn dhn dikur Roms dhe Bizantit gjeneral e
perandor nga m t mdhenjt dhe ushtar nga m trimat, ashtu vazhduan Shqiptart t'i jepnin m von
Perandoris s'Osmanllinjvet gjakun, mendjen edh'energjin e tyre m t mir. Nj rol jo m pak t
rndsishm kan lozur n kryengritjen dhe rimkmbjen e Greqis. Kan ln fam nga trimria si
merenar nepr ushtrit e princave t'Evrops. Me ndonj figur t madhe si Mehmet Aliu kan ringjallur
Egjyptin nga grmadhat e dyzet shekujve, kan shtruar Sudanin edh'Arabin. Flasin t drejtn disa
historian kur thon se Shqiptart, gjat dy mij vjetve, kan lozur nj rol t madh n historin e bots s
Mesdheut, e cila mund t kishte rrjedhur ndryshe pa pjesmarrjen e ktyre. Po rolin e kan lozur n shrbim
t t tjervet. Kan qn t zott t mprojn, t kumandojn e t qeverisin botn e huaj, por kurr vendin e
tyre.

Pas ktij vshtrimi t dhmbshm, le t kthehemi prap n Shqipri dhe t ndjekim fillin e trishtuar t
historis s saj. Anarkia e brendshme shtohej me thurjen e autoritetit otoman, kryengritjet krahinore ishin
t prhershme, por kto nuk kishin m nj kuptim kombtar: ose bhshin prej malsorve pr t mos
paguar harain, pr t mos u shkelur prej bejlerve e pashallarve, ose kta t fundit luftonin midis tyre pr
t zgjeruar zotrimet prtej kufijve t njri-tjetrit, ose nj pjes e vendit ohej kundr urdhrave t
Stambollit kur kto ishin pr ngritjen e taksavet dhe t detyrimevet.

Kshtu Shqipria, gjat sundimit turk, paraqet uditrisht dy pamje t kundrta: prbrenda vendit t tyre,
Shqiptart jan pothuajse gjithmon n kryengritje kundr autoritetit t Stambollit. Prjashta, u treguan si
nj nga shtyllat e Perandoris Otomane, duke i dhn asaj ushtart m t fort, vezir e qeveritar nga m t
mdhenjt.

N shekullin XVIII, me disfatat e jashtme dhe dekadencn e brendshme t Perandoris, u thur edhe
sistemi i vjetr feudalo-ushtarak otoman. Spahinj, bejler e pashallar e muarn frerin npr kmb, nuk po
iu prgjigjshin m thirrjevet t Stambollit, dhe timaret e tyre i kthyen n prona trashgimtare. Duke
vazhduar kshtu, u bn pak nga pak si zotr t pavarur. Q n koht e para t sundimit otoman, por
sidomos pas prhapjes s'islamizmit, spahinj, sanxhakbenj e tr ata q patn qeverisur tokat shqiptare ishin
zakonisht vendas. Ushtrit turke vinin her pas here sa pr t shtruar trubullimet dhe pastaj trhiqshin. Me
gjith kt, Porta e Lart pat pasur kujdes t'i mbante t ndara krahinat e Shqipris e t mos linte q t binin
n dorn e nj qeveritari t vetm. Po kur autoriteti i Stambollit nisi t dobsohej, u formuan n Shqipri
pashallke gjysm-autonome q s'iu mbahshin gjithnj urdhravet t Ports s Lart as ndarjevet
administrative t vendit. Seicili pasha e shtriu fuqin e vet aq sa mundi, mbi disa pjes t sanxhakut ose mbi
nj a m shum sanxhaqe. Kshtu filloi nj luft e brendshme ndrmjet pashallarve shqiptar pr t marr
n dor sundimin e krahinavet dhe pr t zgjeruar pashallket prtej caqevet t njri-tjetrit. T gjith kta
quhshin sikur qeverisnin n'emr t Sulltanit, derdhnin n'arkn e shtetit turk nj pjes t taksavet q
mblidhnin dhe shkonin nganjher me ushtri n luftat e Perandoris kur s'mund t bnin ndryshe. Por
zakonisht nuk i zbatonin urdhrat e Stambollit kur kto ishin kundr interesavet t tyre. Porta e Lart pat
provuar t merrte masa: ua hiqte titullin e qeveritarit ose i transferonte gjetk, duke i prdorur gjithmon
njrin kundr tjetrit. Por kta, kur ishin mjaft t fuqishm, nuk tundshin prej vendit. Athere Ports s Lart
s'i mbetej tjetr udh vese t'i njihte prsri me titujt e mparshm atje ku ishin ose t'i shpallte fermanli
(domethn t jashtligjshm) dhe t drgonte kundr tyre forca ushtarake pr t'i shtypur.

Kjo luft e brendshme ndrmjet pashallkeve q hahshin pr zgjerimin e fuqis e tolloviti anarkin m
tepr akoma dhe e ndau vendin n tarafe. Disa nga familjet e mdha u ngritn prmbi t tjerat dhe u quajtn
oxhaqe. Secila prej ktyre mundohej t bnte taraf npr qytete, npr malsit, ndrmjet bajraktarvet, n
klerin mysliman, duke shfrytzuar interesat e veanta ose rivalitetin e nj grupi kundr tjetrit. N'at koh,
me zhvillimin e zejtaris dhe t tregtis, kishte marr jeta nj lvizje m t gjall npr qytetet. Pr t
mprojtur interesat e tyre, zejtart ishin organizuar n korporata, si n Kohn e Mesme, t cilat tani quhshin
turqisht esnafe. I kufizuar brenda qytetit, esnafi prmblidhte ata q ushtronin t njjtn mjeshtri ose dy-tri
mjeshtri t'afrme. Nganjher edhe esnaft formonin tarafe kundr njri-tjetrit dhe losnin nj rol t
rndsishm n trazimet e qytetit sikurse n Shkodr pr shembull, tarafi i Tabakvet (lkurtarvet) dhe ai i
Terzivet (rrobaqepsvet).

Npr fshatra e malsi, tollovia nuk ishte m'e pakt. Prve qndress q iu bnin feudalvet pr t mprojtur
tokat, fshatart duhej t duronin shpeshher edhe dervenxhinjt, martallozt e t tjer kapistra si kta. N
mes t ktij pshtjellimi, nuk mungonin as bandat e hajdutvet, q i bnin rrugt t pamundshme, si n'Epir, n
Maqedoni e gjetk.

N gjysmn e shekullit XVIII, anarkia e brendshme n Shqipri kishte arritur kulmin. Grindje t mdha
zjenin n sanxhakun e Shkodrs dhe ndrmjet feudalve t Vlors e t Beratit. N Shkodr hahshin pr
marrjen e fuqis oxhaku aushollaj me at t Begollajvet. Kta t fundit ishin nga Peja, por nj deg e tyre,
vendosur n Shkodr, kish mundur t shtinte n dor qeverimin e sanxhakut me dekret t Sulltanit. Mirpo
aushollajt shkaktonin grindje duke u pshtetur n malsort, n'agallart e Ulqinit, si edhe n tregtart e n
tarafin e Terzivet brenda n qytet. Mahmud Pash Begolli u vra m 1739, dhe vendin e tij si mytesarrif i
Shkodrs e zuri Jusuf ausholli, i cili s'pati vshtirsi pr t siguruar fermanin e Sulltanit. Por lufta e
brendshme vazhdoi akoma ndrmjet Begollaj e aushollaj, ose tarafve t tyre. Kish ca koh q Mali-i-Zi
ishte shkputur prej sanxhakut t Shkodrs dhe qndronte si krahin praktikisht e pavarur. Po ashtu deshn
t bnin agallart e Ulqinit, t cilt nuk pranonin autoritet mbi krye. Pasi vendin e mytesarrifit, n Shkodr e
zun disa her me radh aushollaj e Begollaj (kta t fundit pshtetshin sidomos n tarafin e Tabakvet),
dhe grindja s'kishte t sosur Porta e Lart emroi si qeveritar t ktij sanxhaku Ymer Pash Kavajn, m
1755. Qllimi ishte q t largohshin prej fuqie t dy familjet kundrshtare e t vihej paqja, por Ymer Pasha
ndeshi n t njjtn luft tarafesh.

Bejlert e Vlors kishin formuar nj pashallk m vehte dhe nuk deshn t'a njihnin autoritetin e mytesarrifit
t sanxhakut, Ismail Pash Velabishtit, i cili qndronte n Berat. Pas disa prpjekjesh me arm, Ismail Pasha
u vra m 1764. Sulltani emroi si mytesarrif t sanxhakut t Vlors Ahmet-Kurt Pashn, i cili gjer athere
kishte qn dervenxhi-Pasha (domethn i ruajtjes s'udhvet) pr Toskrin dhe krejt Epirin. Ky e vendosi
qendrn n Berat, ku ndrtoi nj pal saraje shum t bukura me gurt e monumenteve t vjetr t Pojanit
(Apollonis). Ahmet-Kurt Pasha qeverisi 23 vjet, si besnik i Sulltanit, edhe u prpoq t'a shtrinte sundimin
mbi tr Toskrin dhe Shqiprin e Mesme, por nuk mundi. Nga juga, s'e shtroi dot Kapllan Pash
Delvinn, kundr t cilit u nis me urdhr t Stambollit; nga veriu, s'e pushtoi dot Tirann dhe u thye disa
her prej Bushatlijve t Shkodrs. Nuk shkoi mir as me t dhndrrin, Ibrahim Pash Vlorn. Luftat e
Ahmet-Kurt Pashs i cili gzoi gjer n fund besimin e Sulltanit, nuk mundn t'a nxirnin vendin nga anarkia.
Pas vdekjes s tij, m 1787, qeverimin e Beratit e mori Ibrahim Pash Vlora.

Nga vet zhvillimi i lufts pr marrjen e fuqis, ndrmjet pashallarsh, duhej t delnin disa figura energjike
q t'i thyenin kundrshtart e tyre dhe t formonin pashallke t mdha. Ky ligj u vrtetua. Mbi at thrrmim
anarkik, u ngritn m n fund dy pashallke t gjera, si dy shtete autonome, q lozn nj rol t madh brenda
dhe jasht Shqipris: Pashallku i Shkodrs, me Bushatlijt, dhe ai i Janins, me Ali Pash Tepelenn.

M 1756, n Shkodr vazhdonin trubullimet, sepse aushollajt krkonin t merrnin fuqin duke przn
Ymer Pash Kavajn. Por kt radh kishte dal n sken nj figur tjetrlloj energjike, Mehmet Bej
Bushati. Duke u pshtetur n tarafin e vjetr t Begollajvet, e sidomos me ndihmn e esnafit t Tabakvet,
Mehmet Bushati i mposhti kundrshtart e tij n qytet dhe mori n dor qeverimin e Shkodrs. Sulltani e
njohu mytesarrif, si pas zakonit, dhe i drgoi titullin pasha. Ky sht themelonjsi i Shtpis s Bushatlijvet,
q mundi t'a qeveriste Shqiprin e veriut si nj principat pothuajse autonome pr 75 vjet, prej 1757 gjer
m 1831.

Duke u treguar n fillim si besnik i Ports s Lart dhe duke prdorur m nj'an forcn e n tjetrn politikn,
Mehmet Bushati ose Mehmet Pash Plaku, si sht quajtur, vuri qetsi n tr qarkun e Shkodrs, futi nn
sundim Ulqinin, Leshin, dhe e shtriu fuqin e tij gjer n Shqiprin e Mesme. Bri nj politik t'urt me
malsort duke iu ln lirin e vetqeverisjes sipas kanunit t malevet dhe siguroi kshtu prkrahjen e tyre.
Pr t gjitha kto shrbime, Sulltani e nderoi me titullin vezir, q iu dha m von edhe Ali Pash Tepelens.
Djali m'i madh i Bushatliut, Mustafa Pasha u emrua mytesarrif i Dukagjinit, dhe pastaj i Elbasanit. N kt
mnyr, Mehmet Pash Plaku pregatiti n Shqiprin veriore baza t forta pr pasardhsit e tij. Po kur e
ndjeu vehten mjaft t fuqishm, Plaku Bushatli nisi t mos iu mbahej urdhrave t Stambollit, t mos
paguante pjesn e t'ardhuravet q duhej t'i shkonin Perandoris dhe t mos e fshihte qllimin e tij pr t'u br
sa m'i pavarur. Prandaj thuhet se vdiq i helmuar m 1775.

N vend t Bushatliut, Sulltani emroi si mytesarrif t Shkodrs Mehmet Pash Qystendilin, por Shkodra
dhe malsit nuk e pranuan. Me prkrahjen e vendit, e mori fuqin Mustafa Pash Bushati, i biri i Mehmet
Pash Plakut. Porta e Lart nuk desh ta njihte kt dhe drgoi kundr tij nj ushtri, e cila kishte urdhr q
"t zhdukte nga faqja e dheut djemt e flliqur t Mehmet Pash Shkodranit". Por kjo fuqi u thye dhe u
shtrngua t zmbrapsej. Athere pr t'i vajtur gjoja fjala n vend, ose edhe me qllim q t'iu shtinte grindjen
n familje, Sulltani njohu si qeveritar t Shkodrs jo Mustafan, por t vllan e tij, Mahmud Bushatin, i cili
prmendet n histori me emrin Kara Mahmud Pasha. Ky sht figura m'e shquar e Bushatlijvet dhe nj nga
figurat m t forta q ka nxjerr Shqipria gjat sundimit turk. Vuri rregull n krahinat e veriut dhe deri n
Shqiprin e Mesme, i dha shtytje tregtis dhe zejtaris s vendit, siguroi prkrahjen e malsorvet duke iu
njohur lirit zakonore dhe duke sjell afrimin midis fevet, mbajti n kmb nj ushtri t fort dhe ndoqi
kundrejt Ports s lart nj politik t pavarur. U prpoq t prfshinte n pashallkun e tij Malin-e-Zi, i cili
disa koh m par ishte shkputur nga sanxhaku i Shkodrs dhe Porta e Lart e kishte lidhur me Bosnjn.

Natyrisht, qeveria e Stambollit e krcnoi disa her se do ta hiqte nga fuqia, i shkaktoi trazime t
brendshme dhe shtyti kundr tij pashallart e tjer t Shqipris, sidomos Ahmet-Kurt Pashn e Beratit. Por
Kara Mahmudi i shtypi kto lvizje, e theu Pashan e Beratit afr Peqinit dhe e shtroi nn urdhrat e tija t
tr Shqiprin e Mesme. Sulltani athere e shpalli fermanli dhe ngarkoi valiun e Rumelis, Avdi Pashn, q
t'organizonte kundr Bushatliut nj shpedit m t gjer, n t ciln do t merrnin pjes edhe fuqit e
Bosnjs. Kara Mahmudi e goditi ushtrin turke n Kosov, n Gusht t vitit 1785, edhe e theu plotsisht.
Kto fitore e bn emrin e tij t dgjuar n'Evrop.

Duke manevruar ndrmjet Austris dhe Rusis q shpeshher ishin n luft me Turqin, Kara Mahmud
Bushati mendoi t krijonte nj shtet t pavarur i cili t prfshinte, prve Shqipris s veriut dhe s
Mesmes, Malin-e-Zi dhe mundsisht Bosnj e Herzegovin. Me kt qllim u pshtet pr disa koh n
politikn e Austris. M 1786, ai mblodhi n Podgoric nj kuvend t prgjithshm krersh nga viset
shqiptare e sllave q desh t bashkonte dhe bri me t'a nj lidhje nn drejtimin e tij. Pr t'u treguar i
paanshm ndrmjet fevet, Kara Mahmudi u betua mb Kuranin dhe mb Ungjijt e t dy Kishavet, katolike
e orthodokse. Kjo ishte si nj faqje e par e lvizjes ilirike q u ndie m von n disa vise sllave. Austris i
plqyen kto prpjekje pr bashkimin e forcave ballkanike kundr Turqis, e prandaj Perandori Jozefi II i
drgoi Kara Mahmudit si dhurat nj kryq t'ergjndt. Ndrkaq, Porta e Lart e kishte "falur" Pashan e
Shkodrs.

Por m 1787, duke prfituar nga lufta ruso-turke dhe nga largimi i forcavet t Rumelis, Kara Mahmudi hyri
n Kosov, t ciln desh t'a bashkonte me pashallkun e tij. Przuri q andej qeveritar e npuns turq dhe i
zvendsoi me besnikt e vet. Sulltani e shpalli fermanli pr t dytn her dhe ngarkoi Mahmud Pash
Ajdosin q t'organizonte kundr Bushatliut nj shpedit t madhe nga toka e nga deti. Njkohsisht Porta e
Lart emroi si mytesarrif t Shkodrs kundrshtarin e vjetr t Bushatlijvet, Mehmet Pash aushollin.
Kara Mahmudi iu dolli prpara forcavet t Rumelis edhe i ndali mbi luginn e Drinit. Nga ana tjetr,
malsort e tij i pren udhn valiut t Bosnjs q po zbriste drejt Shkodrs. Mirpo, prbrenda kundrshtart
shqiptar ngritn krye dhe, n bashkpunim me flotn turke, zun Tivarin dhe Ulqinin, n Gusht 1787. I
goditur n t dy kraht, Kara Mahmudi u shtrngua t trhiqej n Shkodr dhe t mbyllej n kshtjellen e
Rozafatit. Ndonse i rrethuar nga t gjitha ant dhe i rrahur me artileri t rnd, Bushatliu s'e humbi toruan.
Me ndihmn e malsorvet q u shkuln t gjith, mysliman e katolik, pr t shptuar Bushatlin, dhe
duke prfituar nga urrejtja q po shkaktonin n Shkodr ushtrit armike me plakitjet e prdhunimet e tyre,
Kara Mahmudi organizoi nj sulm t prgjithshm prej brenda e jasht qytetit dhe e shpartalloi rrethimin,
m 25 Nntor 1787. Ushtria turke u thye e u trhoq, kundrshtart shqiptar u nnshtruan, Mehmet
ausholli u vra prej malsorvet tek po ikte. Kjo fitore e Bushatliut bri buj n'Evrop m shum se t tjerat.

Porta e Lart nuk mundi t'i vazhdonte veprimet me arm kundr Pashajt t Shkodrs sepse ndodhej e
mbrthyer me Rusin. M 1788 hyri edhe Austria n luft kundr Turqis. Ishte rasti q Kara Mahmudi t
shfrytzonte gjendjen e jashtme pr t krijuar nj shtet t pavarur ose pr t'u br mbret i Shqipris, si
mendohej n'at koh. Prandaj afrimi i tij me Austrin u tregua edhe m'i ngusht. Pr t'i dhn prkrahjen
Pashajt t Shkodrs, Viena krkonte q ky t hidhej n luft kundr Turqis. Kara Mahmudi mendoi t'i loste
zaret n kt drejtim, por ndeshi n fanatizmin e disa qarqeve myslimane, prbrenda, q s'mund t'a glltitnin
iden e luftimit krah pr krah me shtetet e krishtere kundr Osmanllis. Kundrshtimi u faq haptazi n
Shkodr duke pasur n radht e tij edhe nj t vllan e Kara Mahmudit, Ibrahim Pash Bushatin, njeri pa
vleft e turkoman i bindur i Ports s Lart. Deri tarafi i Tabakvet, q kishte qn qysh n fillim i lidhur me
Bushatlijt, zuri t lkundej. Kara Mahmudi iu ra me grusht t fort kundrshtarvet turkoman duke varur
disa prej tyre, nr t'a edhe kryetarin e Tabakvet, Tahir Ag Jukn. Bisedimet me Austrin filluan. Viena
drgoi n Shkodr nj komision ushtarak t kryesuar prej t besuarit De Brognard. Krkesat e saja ishin q
Kara Mahmudi me Shqiptart e tij dhe me forcat malazeze t'i binte ushtris turke prapa krahvet n frontin
e lumit Sava. Komisioni bisedoi hollsit e bashkpunimit ushtarak dhe i sillte Pashajt t Shkodrs nj
shum t hollash pr shpenximet e lufts. Kara Mahmudi i pranoi kto kushte, por pastaj ndrroi mendim
menjher, kputi do lidhje me Austrin dhe i vrau me t pabes agjentt e saj.

Ky lloj veprimi i Pashajt t Shkodrs duket i pashpjeguarshm, por duhet t ket pasur arsyet e tija. Ka t
ngjar q Kara Mahmudi t mos i ket zn bes Austris, e cila i kishte gnjyer Shqiptart disa her dhe
bnte t tjera marrveshje me Malin-e-Zi ose edhe me mbretin e Napolit, duke i premtuar ktij daljen e lir
n Shqipri. Ka t ngjar gjithashtu q kundrshtimi i Myslimanve fanatik, prbrenda, t'i jet dukur mjaft i
fort dhe q agjentt e Austris do t ken dashur t pranin Katolikt. Pr t gjitha kto arsye, Kara
Mahmudi do t ket menduar m n fund se s'kishte tjetr sigurim m t mir pr t vese t qndronte i
lidhur me Turqin. Sa pr vrasjen e agjentvet t'Austris, ky ishte nj veprim thjeshtsisht makiavelik, pr
t'iu dhn provn fanatikve mysliman dhe Ports s Lart se ai kputi do lidhje me armikun e
Osmanllis. Kjo pun e shmtuar ngjau n vern e vitit 1788.

Marrdhniet e Kara Mahmudit me Portn e Lart u ndreqn nj vit m von, mbasi Turqia, n luft me
Austrin dhe Rusin, kishte nevoj pr forcat e Pashajt t Shkodrs. Sulltani e fali kt, sipas zakonit, i dha
titullin vezir, dhe e drgoi n frontin e Bosnjs. Kjo shkaktoi q Malazezt, me shtytjen e Rusis u kthyen
kundr Bushatliut edhe u vun t dmtonin pashallkun e tij. N vjeshtn e vitit 1790, Kara Mahmudi e la
frontin e Bosnjs edhe u kthye n Shkodr. Por n prendvern e 1791-s, iu desh t shkonte me ushtrin e
tij n Vidin (Bullgari), ku qndroi deri n Gusht t'atij viti, athere kur Turqi e Austri nnshkruan n Sistovo
nj paqe t veant. Me t'u kthyer n Shkodr, Kara Mahmudi, q nuk i trembej m Austris, ndrmori
prsri politikn e tij t pavarur kundrejt Ports s Lart. Desh t'iu jepte nj msim Malazezve pr sjelljet e
tyre gjat lufts dhe t'i lidhte me pashallkun e Shkodrs, pa marr parasysh q cnonte n kt mnyr
kushtet e traktatit t Sistovos. Por fuqit e tija u zmbrapsn dy her pa e shtruar dot Malin-e-Zi. Kurse n
Shqiprin e Mesme mundi t'a rivendoste pushtetin mbi disa bejler e pashallar q kishin dashur t
shkputshin.

Kto veprime t Bushatliut e shqetsuan prap Portn e Lart, e cila i trhoqi vrejtjen disa her edhe u vu t
bnte krcnime ose t nxiste fanatizmin fetar pr t shqepur rrethin e tij. Nj nga ata q u tronditn nga kjo
propagand, ishte i vllaj i Kara Mahmudit, Ibrahim Pasha, i cili shkoi e u vendos n Stamboll si i
nnshtruar i Sulltanit. Sikurse parashihej, Kara Mahmudi u shpall fermanli pr t tretn her, nga mbarimi i
vitit 1792, dhe pr t kumanduar shpeditn kundr tij u ngarkua valiu i Rumelis, Ebubeqir Pasha.
Njkohsisht, t gjith pashallart e Shqipris muarn urdhr q t nisshin me forcat e tyre kundr
Bushatliut. N vern e vitit 1793, Ebubeqir Pasha, n krye t nj ushtrie prej 30.000 vetash, iu drejtua
Shkodrs. U nis nga Janina edhe Ali Pash Tepelena, i cili prfitoi nga rasti pr t shkputur sanxhakun e
Ohrit duke vn aty mytesarrif t birin, Myftar Pashn, me ann e nj fermani q nxori prej Sulltanit.

Kara Mahmudi nuk vonoi t'iu delte prpara ushtrivet turke, por u shtrngua edhe kt radh t trhiqej e t
mbyllej n kshtjelln e Rozafatit. Ngjarjet u zhvilluan si gjasht vjet m par. Me ndihmn e malsorvet,
q jasht, dhe t qytetarvet, q brenda, duke dal edhe vet prej kshtjells me ushtart e tij, Kara Mahmudi
i bri ushtris turke nj msymje t prgjithshme aq t rrept e aq t papritur, n zbardhullim t 28 Nntorit
1793, sa q valiu i Rumelis, Ebubeqir Pasha, mezi hapi rrugn pr t'ikur, i ndjekur gjer prtej Leshit.
Bushatliu mbeti prsri i zoti i vendit.

Duke mos pasur se 't bnte, Porta e Lart e zbuti prap qndrimin kundrejt Kara Mahmudit. Pas pak kohe,
ky pushtoi Prizrendin dhe pregatitej t bashkonte Kosovn me pashallkun e tij. Por desh m par t
nnshtronte Malin-e-Zi, i cili i pengonte edhe rrugn drejt Dalmacis. Prandaj, n vern e vitit 1796, Kara
Mahmudi iu fut Malit-t-Zi me nj ushtri t madhe. Por aty, duke qn vendi i fort prej natyre, luftimet
qen t prgjakshme, humbjet t rnda, aq sa Bushatliu u vra edhe vet m 22 Shtator 1796.

Me vrasjen e Kara Mahmud Bushatit, e humbi edhe Shqipria nj far shprese pr t'u br autonome ose
edhe e pavarur. I vllaj i tij, Ibrahim Pasha, t cilin Sulltani e emroi menjher mytesarrif t Shkodrs, ishte
i paaft dhe turkoman i nnshtruar i Ports s Lart. Ky u kthye n politikn e vjetr t bindjes dhe t
fanatizmit fetar, duke shkaktuar prcarje ndermjet Myslimanve e Katolikve. Qeverisi e qndroi si vegl e
Stambollit. E knaqur prej besnikris s tij, Porta e Lart ia rriti shkalln dhe e bri vali t Rumelis, m
1804. Ibrahim Pasha u drgua, bashk me valiun e Bosnjs pr t shtypur kryengritjen e Serbvet m 1806.
Por aty pati humbje t rnda dhe u largua i mundur prej Serbie. Athere Sulltani e shkarkoi pr pazotsi nga
detyra e valiut t Rumelis dhe e drgoi n Shkodr si mytesarrif t thjesht. Ibrahim Pasha desh t przjehej
n grindjet e feudalvet t Tirans, por as aty nuk i eci. Pas vdekjes s tij m 1810 plasn prsri trazimet n
Shkodr, ku Porta e Lart emroi si mytesarrif t birin e Ibrahim Pashs, Tahir Bushatin i cili ishte edhe nga
mosha i vogl. Lufta e hapt ndrmjet tarafesh dhe interesash u ashprsua si nj gjysm shekulli m par,
por kt radh i shtynte e i prdridhte konfliktet edhe dora mjeshtrore e Ali Pash Tepelens. M n fund
gjendja u qetsua m 1811 kur me prkrahjen e ans m t fort t Shkodranvet e mori fuqin nj i nipi i
Kara Mahmudit, Mustafa Bushati, i njohur me emrin Kara Mustafa Pasha. Porta e Lart u detyrua t'i
drgonte fermanin dhe m von, titullin vezir. Kara Mustafa Pasha, edhe pse nuk ishte n lartsin e Kara
Mahmudit, mundi t'a qeveriste Shkodrn dhe Shqiprin e veriut si nj principat gjysm-autonome gjer m
1831.

I dyti pashallk autonom i Shqipris ishte ai i Janins, q u formua prej Ali Pash Tepelens. Lindur n
Tepelen m 1744, i biri i Veli Beut dhe i Hankos, Aliu e kish kaluar djalrin e tij si kapedan hajdutsh
npr krahina shqiptare dhe greke. Ishte njohur e lidhur me banda martallozsh dhe hajdutsh grek. I
pajisur me nj vullnet t hekurt dhe zgjuarsi t rrall, i shkatht, gojmbl, trim, por i pabes, ahmarrs,
intrigant i pashoq dhe pa kurrfar ndrgjegje morale, Aliu filloi t przjehej fort i ri n'anarkin e Shqipris
s jugs, pr t knaqur ambicjet dhe lakmit e tija t pangopshme. Pr t'u mbrojtur nga ndjekjet e Ahmet
Kurt Pashs s Beratit, i cili ishte dervenxhi-Pasha i Toskris dhe i Epirit, Aliu lidhi miqsi me
kundrshtarin e atij, Kapllan Pash Delvinn. Edhe ky kish nevoj t pshtetej n bandat e hajdutve t'Aliut
pr t'i qndruar Ahmet-Kurt Pashs. Miqsia ndrmjet tyre u forcua me krushqi, Aliu u martua me t bijn e
Kapllan Pashs, si e mendoi dhe e rregulloi e famshmja Hanko, fort e zonja pr kso punsh.

Pr Ali Tepelenn, do veprim q i jepte fuqi e pasuri ishte i mir. Hyri n lidhje si agjent me valiun e
Rumelis dhe pastaj me qarqet e Stambollit, krijoi t paqna, vazhdoi intrigat, pifjet, komplotet, pa kursyer
as t vjehrrin, Kapllan Pashn. Ktij i thuri pifjet m t zeza pran valiut t Rumelis me qllim q t'a
humbiste pr t'i zn vendin. Kur valiu e thirri Kapllan Pashn n Manastir, dhe ai nuk desh t vinte, Aliu i
mbushi mendjen q t shkonte, sepse e dinte q nuk do t kthehej, si nuk u kthye m. Ndonse nuk u
emrua prnjhersh n vend t t vjehrrit, vazhdoi intrigat dhe komplotet kundrejt pasardhsvet t tij,
gjersa m n fund Porta e Lart i drgoi fermanin si mytesarrif i Delvins dhe titullin pasha, m 1785. Nj
vit m von, Aliu u drgua mytesarrif n Trhall, sanxhak i rndsishm por i zhytur n nj'anarki t plot.
Aty nuk pati vshtirsi t vinte rregullin brenda pak kohe, duke zhdukur bandat e hajdutvet dhe duke
shtruar t pabindurit. Pasi dha kt prov zotsie, u emrua, m 1787, dervenxhi-pasha i Epirit pr t
siguruar udht e Pindit. Por Ali Tepelena mendonte gjra m t mdha. Prandaj, m 1788, hyri me forc n
Janin, duke prfituar nga grindjet e brendshme, edhe u b sundimtari i saj. Kshtu u vendos mu n qendr
t'Epirit, pozit gjeografike nga m t mirat pr t'i dhn fuqis s tij mundsi zgjerimi. Porta e Lart s'pat se
't bnte dhe e njohu qeveritar t Janins.

N'at koh, n'Epir zjente anarkia. Bejler, agallar, derbenj, nuk i bindshin autoritetit. Hajdutt prisnin
rrugt, martallozt mujshonin fshatart. Derbenjt ishin disa bejler t vegjl, zakonisht npr viset malore
ku s'mund t bnin ifliqe, e q kishin gjetur nj tjetr mnyr shfrytzimi: kta merrnin nn mprojtje
kundr hajdutve ose bejlerve t tjer nj a m shum fshatra, kundrejt nj takse vjetore t caktuar, n
natyr ose n t holla. Pr t'i shtrnguar fshatart t futshin nn mprojtjen e tyre, derbenjt i ndrsenin vet
hajdutt q t'iu binin m qaf. Edhe i ati i Aliut, Veli Beu, pat qn sundimtari i Tepelens dhe derbej i
Hormovs. Pas vrasjes s tij, m 1753, Aliu i vogl u rrit nn drejtimin e s'ms gjarprusha Hanko, e cila
ndikoi shum n formimin e karakterit t t birit. Prkrah derbenjvet qndronin martallozt, t cilt n
fillim kishin qn rojts katundesh, po pastaj ishin organizuar edhe ata n banda. Martalloz e koxhabash,
q shpeshher ishin t lidhur ndrmjet tyre, mbizotronin n fshatrat e krishtere.

Kur hyri n Janin Ali Tepelena, q kishte marr nam si njeri i pashpirt, u prit me frik prej tr bots dhe
prej gjith tarafevet. Por ai u mundua t'i siguronte se do t vinte qetsin dhe do t mbante drejtsin duke i
shikuar njlloj si Myslimant dhe t Krishtert, si Shqiptart dhe Grekt. N pak koh, nnshtroi ose arrestoi
t pabindurit, zhduku ose shprndau bandat e hajdutve, bri pr vehte, duke i mbajtur n fre, disa nga
kapedant e ktyre dhe prgjithsisht martallozt. Vuri garnizone ushtarsh npr qendra e vende-ky pr t
siguruar udht, pr t mbajtur qetsin. Ata q s'u nnshtruan nga derbenj dhe ifligart e mparshm, ose
u vran ose u arratisn. Shum prej tyre u kalbn n burgjet e Janins. Aliu ua rrmbeu ifliqet pr vehte,
duke iu dhn nga nj rretr edhe prkrahsvet t tij. Kshtu, nn sundimin e Ali Tepelens, "qengji mund t
flinte pran ujkut", si shkroi nj nga oborrtart e tij.

Pr t sendrtuar (realizuar) ato q kishte nr mend, domethn krijimin e nj principate sa m t gjer q

t'ishte e mundur, Aliut i duhej t luftonte kundr pashallkeve t tjera dhe krahinave t pabindura, duke e
mbajtur prkohsisht mir me Portn e Lart dhe duke shfrytzuar ndrrimet e gjendjes ndrkombtare. Pr
kt pun i duhej parashikim, dhelpri, fshehje qllimesh, gjetje shkaqesh, zgjedhje astesh, mbules
"ligjore" e t tjera djallzi t ktij lloji, pr t cilat Aliu kishte lindur gjeni. Gjat Revolucionit Frng dhe
luftavet napoleoniane q i prun n'ishujt e detit Jon fqinj t padshiruarshm, Frngj, Rus, e pastaj
Anglez, Aliu dijti t manevronte me mjeshtri dhe njkohsisht me dor t fort, duke treguar nj instinkt
politik nga m t rrallt. Me dhurata e ryshfete, prve intrigavet djallzore, bnte pr vehte qarqet e Ports
s Lart edhe i sillte vrdall, aq sa disa her pat mundur t ndryshonte edhe qeverit n Stamboll. Thuhet se
me spicat e tija pati gisht n kryengritjen e jeniervet dhe vrasjen e Sulltan Selimit m 1808. Agjentt e tij,
n Stamboll e kudo gjetk, zhbironin do gj dhe futnin gjithkund intrigat e Aliut.

Mbasi u vendos mir n Janin, ai filloi t pregatitej pr zgjerimin e mtejshm duke grumbulluar sa m
shum t'ardhura, duke ndrequr fortesat dhe duke ngritur n kmb nj ushtri t rregullt, me artileri e t
gjitha armt. T'ardhurat e tija u shtuan shpejt, jo vetm me ann e taksavet po edhe me ifliqet q iu rrmbeu
feudalve t tjer. Pr t'i dhn Janins dalje t plot n det, Aliu m par pushtoi Artn, e cila ishte skela
m'e rndsishme e Epirit. Pastaj u drejtua nga qytetet e Toskris duke i marr me radh: Konicn,
Libohovn, Prmetin, Tepelenn, Klcyrn. Kto athere varshin prej pashallkut t Beratit, ku vendin e
Ahmet-Kurt Pashs, vdekur m 1787, e kishte zn Ibrahim Pash Vlora. Ndrmjet ktij edhe Aliut pati nj
prpjekje me arm, por m n fund punt u rregulluan me krushqi: i biri i Aliut, Myftari, mori pr grua t
bijn e Ibrahim Pashs, dhe ky qytetet e lartprmendura ia dha gjoja s bijs si paj. M von, djali i dyt i
Aliut, Veliu, u martua me vajzn e dyt t'Ibrahim Pashs, por, si do t'a shohim m posht, lidhjet familjare
nuk e shptuan kt t shkretin nga kthetrat e kuedrs s Janins.

Zgjerimi i pashallkut t'Ali Tepelens dhe dalja e tij n'Art shqetsoi Republikn e Venetikut, e cila kishte
nn sundim Ishujt Jonian dhe disa skela n bregdetin e Epirit. Republika shtyti kundrshtart e Aliut q t
lidhshin kundr tij, iu dha arm krahinavet malsore t Himars e t Sulit si edhe bejlervet t amris,
dhe strehoi n zotrimet e saja t'arratisurit e ndjekur prej Pashajt t Janins. Aliu desh m par t shtronte
Suliott, rrezikun e t cilve e ndjente m afr edhe i filloi veprimet kundr tyre m 1790. Por n'at koh
mori urdhr nga Porta e Larte pr t'u nisur kundr Rusvet n frontin e Danubit. Kur u kthye q andej,
ndeshi n nj lidhje t formuar kundr tij n Shqiprin e jugs, me shtytjen e Venetikut. N krye t
feudalvet kundrshtar qndronte Ibrahim Pash Vlora. Mbasi n lidhjen merrnin pjes edhe Suliott, Aliu
nuk pati vshtirsi ta prante duke e paraqitur si nj komplot kundr Turqis. Prandaj fuqit e tija i nisi
prsri n drejtim t Sulit, m 1791, por as kt radh nuk mundi t'a shkelte. Kurse me Ibrahim Pash
Vlorn i ndreqi punt me t mir duke br krushqin e dyt. Shkaku q Aliu nuk i jepte akoma grushtin e
fundit Pashajt t Beratit, ishte q t mos zgjuante dyshime te Porta e Lart. Gjendja ndrkombtare n'at
koh ishte sjell n dobi t Turqis. Revolucioni Frng i kishte trembur fuqit e mdha t'Evrops, t cilat tani
ishin lidhur kundr Francs. Si rrjedhim, Austria dhe Rusia e pren luftn kundr Turqis, kshtu q pesha e
tyre nuk po rndonte m mbi kt. Sulltan Selimi III, q mbretroi prej 1789 gjer m 1808, desh t
prfitonte nga lehtsimi i presionit t jashtm pr t'organizuar shtetin prbrenda, e prandaj shpalli
t'ashtuquajturin "Rregullim i Ri", Nizam-i-Xhedid, i cili parashihte mkmbjen e nj ushtrie t re,
reformimin e financavet dhe forcimin e autoritetit shtetror otoman mbi pashallket gjysm-autonome. Aliu
e kuptonte gjendjen, e prandaj n'ato koh nuk mund t vinte n kundrshtim me Portn e Lart. Asaj vazhdoi
t'i shprehte besnikrin, me an lajkash e ryshfetesh por pa hequr dor nga qllimet e tija. Disa kqyrs t
huaj q patn t bnin me t ca vjet m von, formuan mendimin se bindja e tij ndaj Ports s Lart ishte nj
taktik e prkohshme dhe se, n t vrtetn, ai synonte krijimin e nj shteti t pavarur porsa t'i paraqitshin
rrethanat e favorshme.

Fitoret e Napoleon Bonapartit n'Itali dhe traktati i Campoformio-s q e fshinte nga harta Republikn
tregtare t Venetikut m 1797, i prun Ali Tepelens fqinj t tjer n bregdetin e Epirit dhe n'ishujt
Jonian. Ai u prpoq t'a shfrytzonte gjendjen e re dhe i drgoi gjeneral Bonapartit m 1 Qrshor I797 nj
letr prgzimesh ku tregohej i gatishm pr t ndihmuar Frnqt n pushtimin e Shtat-Ishujvet. Prgjigjia
q mori nga an e Bonapartit e siguronte pr miqsin e Francs, por nuk i jepte as nj cop tok. T Shtat-
Ishujt e detit Ionian dhe limanet e Epirit, Prevezn, Vonicn, Pargn dhe Butrintin i pushtoi ushtria frnge
sipas marrveshjes q kishte br me Austrin. Mbasi Napoleoni kishte nr mend shpeditn e Egjyptit, dhe
Pashaj i Janins mund t'i duhej pr t'i nxjerr Turqis ngatrresa n Ballkan marrdhniet e Frngve me Ali
Tepelenn qen t mira. Ata i dhan ca arm e municione dhe e lejuan t mbante nj flot t vogl n detin
Jon, kurse Venetiku s'e kishte ln. Me ann e ktyre anijeve, duke kaluar npr kanalin e Korfuzit, Ali
Tepelena shkarkoi befas nj fuqi ushtarake n Himar n prendvern e vitit 1798, dhe shkretoi disa fshatra t
saj. Po at vit mori urdhr nga Porta e Lart q t nisej pr n Vidin, Bullgari, pr t shtypur nj pasha
kryengrits.
N'at koh Napoleoni kishte zbritur n'Egjypt dhe krcnonte interesat britanike n Mesdhe, prandaj Anglia,
Rusia dhe Turqia u lidhn bashk kundr Francs. Flota ruso-turke po gatitej t'i przinte Frnqt prej
ishujvet Jonian pr t'i vn kta nn kontrollin e Rusis. Por Turqia duhej t merrte n'at rast limanet e
bregdetit t'Epirit. Prandaj Ali Tepelena u kthye menjher prej Bullgarie dhe sulmoi ushtrin frnge n
Prevez, Vonic, Butrint, t cilat qytete edhe i pushtoi. Porta e Lart u knaq prej veprimevet t tija dhe i
drgoi titullin vezir. Admirali anglez Nelson e prgzoi duke e quajtur "hero i Epirit". Rreth atyre kohve,
me nj tjetr dekret t Sulltanit Aliu u mbiquajt "Asllan" prandaj auktort britanik e prmendin zakonisht
me emrin Ali the Lion.

N Shkurt 1799, flota ruso-turke pushtoi Korfuzin dhe i przuri Frnqt prej ishujvet Jonian. Tani
pashallku i Janins kishte si fqinj Rust. Ali Tepelena nuk ngurroi t'iu shprehte edhe ktyre "ndjenjat
miqsore" dhe t'iu krkonte ndihmn duke premtuar se do t'ishte aliat i prhershm me ta. Po Rust
prkrahnin popujt orthodoks n Ballkan dhe nuk kishin nevoj pr miqsin e nj pashaj mysliman, si ishte
Aliu. Prandaj marrdhniet e ktij me fqinjt rus qen fort t kqia.

T qnt e Rusve aty afr iu dha zemr Suliotvet, si Orthodoks, dhe nga ana tjetr i zgjoi shqetsimin Ali
Pashs. Ky vendosi athere t'a rifillonte luftn kundr tyre gjer me nnshtrimin e plot t Sulit. Kshtu iu
shtua edhe nj tjetr flet tragjike historis shqiptare.

Suliott ishin malsor shqiptar, t strukur me koh n malet e Sulit, n jug t'Epirit, ku patn jetuar t lir
e t pavarur. Prbnin shtat fshatra dhe ndahshin n disa far (n kuptimin fis t malsive t veriut).
Rregullohshin midis tyre sipas kanunit t vjetr t Shqiptarvet dhe shtjet e prbashkta i shikonte
kuvendi i pleqsis, i cili merrte edhe vendimet. Lirin e tyre Suliott e mpronin, natyrisht, me arm. Dhe
mbasi n malet e Sulit, prve gjs s gjall, bhej fort pak drith, ata plakitnin nganjher fshatrat e
fushave rreth e qark ose iu vinin hara duke i mprojtur prej hajdutve t tjer. Mbasi jetonin me pushk n
dor, kishin nevoj pr nj far organizimi dhe pr nj kapedan q t'i kumandonte. Kt t fundit e zgjidhte
kuvendi i pleqsis, zakonisht n dy nga familjet e para, n'at t Boarve ose t Xhavellajve. Ali Pasha
ishte prpjekur t'i prante kto me intrigat e tija. E pam sesi nuk mundi t'a shkelte Sulin m 1790 e 1791.
Porsa Suliott filluan t lidhnin miqsi me Rust, m 1799, ai i sulmoi rishtas. Lufta kt radh vazhdoi
gjat, gjer m 1803. Suliott u mprojtn trimrisht edhe i prapsn shum her sulmet e ushtris s'Ali
Pashs. Mirpo m n fund i lodhi rrethimi, mbetn pa buk e pa municione sepse rrugt i kishin t prera
nga t gjitha ant. S'mundi t'iu vinte as nj ndihm prej Rusve, as prej kurkujt tjetr. E vetmja gj q
deshn t bnin Rust, ishte formimi i nj lidhjeje t feudalve shqiptar kundr Ali Pashs, domethn at
q kish dashur t bnte Venetiku disa vjet m par. Por Aliu e prau edhe e shpartalloi kt prpara kohe.
Mundi t prante deri Suliott trima duke afruar Kio Boarin, i cili tregohej i paknaqur sepse kuvendi i
krervet, n vend t'atij, kishte zgjedhur si kapedan Foto Xhavelln. Kshtu nga mbarimi i vitit 1803,
ushtrit e Ali Pashs q i kumandonte i biri, Veli Pasha, u futn thell dhe i shtrnguan Suliott, mbetur pa
ushqime prpara dimrit, t krkonin marrveshje. Ata pranuan t shprngulshin nga Suli me kusht q t
lihshin t lir pr t'ikur me gra e fmij n drejtim t Pargs, e cila ndodhej n duart e Rusvet. Veli Pasha e
pranoi krkesn e tyre edhe u lidh me shkrim e me betim se do t'a mbante fjaln. Po kur Suliott ishin udhs
dhe s'kishin mundsi luftimi, arriti Ali Pasha, n fund t Dhjetorit 1803, edhe e prishi marrveshjen e t
birit. Dhelpra plak e dinte q Suliott do t hidhshin menjher n'ishujt Jonian pr t'u vn n shrbim t
Rusis. Prandaj desh t'i ndalte aty, ku mund t'i vendoste si bujq n ifliqet e tija. Drgoi fuqi pr t'i kthyer
ata q ishin nisur n drejtim t Pargs. Vetm nj pjes e Suliotvet, me kapedan Foto XhavelIn mundi t
hidhej n Korfus. T shumt u kapn rrugs dhe u ndaln. Nj pjes tjetr nuk desh t dorzohej dhe luftoi
gjersa u shua fare. Skena m prqethse e ksaj tragjedie sht ajo e nj grumbulli grash Suliote q s'deshn
t'iu binin n dor ushtarve t'Ali Pashs, edhe u hodhn me foshnjat n krah prej shkmbinjve t Zallongut
n fundet e gremins.

Thuhet se Suliott u hodhn nga shkmbi duke dredhur valle, me nj kng n goj q iu linte lamtumirn e
fundit malevet t tyre. Grekt e kan rrmbyer kt sken t denj pr tragjedin klasike, edhe e paraqesin m
do rast si shprehjen m t lart t heroizmit grek. Iu kujtojm se knga e mallngjyershme e Suliotevet
kumboi n shqipen m t pastr, dhe s'mund t ket gjak Shqiptari m t kulluar nga ai q rrodhi prej
plagvet t tyre. Vetm strmbesat e Teuts krenare mund t'ishin t zonjat pr nj vepr t'atill. Suliott
s'dinin fare greqisht, as pr t thn buk e uj. Shqiponja e Sulit, Mark Boari, i cili sht mbiquajtur
Leonidha i Greqis moderne, shkroi n Korfus m 1809, pran konsullit t Francs, Pouqueville, nj fjalorth
greqisht-shqip, q ruhet edhe sot n Bibliotekn Kombtare t Parisit. Fati i keq i racs shqiptare ka qn q
t mbushte botn me heronj duke shkrir vetvehten.

Sipas nj marrveshjeje ruso-turke nnshkruar m 21 Prill 1800, ishujt Jonian formuan gjoja nj shtet
autonom, Republika e Shtat-Ishujvet, nn mprojtjen e Rusis, e cila mbante t pushtuar edhe skeln e
Pargs n bregdetin e Epirit. Rust u prpoqn t'i nxirnin ngatrresa Aliut duke shtytur kundr tij bejlert e
amris e t tjer feudal shqiptar. Por ai i prau e i shtypi kto lvizje. Pr t gjetur pshtetje kundrejt
Rusvet, Ali Tepelena iu suall Anglis dhe krkoi t lidhte me t nj marrveshje t veant, e cila u arrit n
nj form pothuajse zyrtare m 1803. Anglezt i premtonin Aliut prkrahje kundrejt Rusis dhe Turqis, ai
zotohej t'iu shrbente kundr Francs, pavarsisht nga politika q do t ndiqte ndaj ksaj Porta e Lart.
Megjith ndrhyrjen miqsore t'Anglezvet, marrdhniet e Rusvet me Ali Pashn mbetn t ftohta.

Kur Napoleoni, me fitoren n'Austerlitz dhe me traktatin e Petersburgut, n Dhjetor 1805, e ktheu balancn
e Evrops n'an t tij, Ali Pasha vrapoi t hynte n marrdhnie me t, por pa i kputur lidhjet me Anglezt.
Napoleoni e priti mir afrimin e Ali Pashs sepse ky mund t'i shrbente pr t'iu marr Rusvet ishujt
Jonian. Pastaj, si Frnqt edhe Anglezt e dinin q Ali Pasha bnte politikn e tij, t pavarur nga Porta e
Lart. Kshtu Franca drgoi n Janin m 1806 nj konsull t prgjithshm, Franois Pouqueville, i cili i
solli Aliut fjal t mira nga an e Perandorit, duke i premtuar edhe ishullin e Korfuzit n rast se do t'iu
merrej Rusvet. Me ndrmjetsimin e Francs, Porta e Lart i bri disa lshime Ali Tepelens edh'emroi dy
djemt e tij, Myftar Pashn dhe Veli Pashn, si mytesarrif n sanxhaqet e Lepantit e t Mores. Pas Gjin
Bua Shpats, Ali Tepelena sht i dyti Shqiptar q e ka shtrir sundimin gjer n jug t Greqis.

Por miqsia e Aliut me Francn nuk vazhdoi shum koh. Pas fitorevet t tjera q pati Napoleoni mbi Rust
n'Eylau e n Friedland dhe me paqen e Tilsit, n Korrik 1807, ishujt Jonian dhe Parga kaluan prsri nn
sundimin e Francs. Ali Pasha drgoi nj prfaqsonjs pran Napoleonit pr t'i krkuar Korfuzin, sipas
premtimit, por ajo fjal ishte harruar... Prkundrazi, Frnqt i krkuan Aliut edhe Butrintin, por ai nuk ua
lshoi.

I paknaqur prej Francs, Ali Pasha hyri prsri n marrveshje me Anglezt, ndonse kta ishin athere n
gjendje lufte me Turqin. Iu premtoi ndihmn pr dbimin e Frnqvet nga ishujt Jonian duke krkuar pr
vehte Pargn dhe ishullin e Santa-Maurs. Pas nnshkrimit t paqes ndrmjet Anglis dhe Turqis, m 1809,
Aliu i vazhdoi bisedimet m lirisht duke drguar n Londr nj njerin e tij t besuar. Anglezt, sipas
zakonit, i dhan premtime t mira, po kur i pushtuan ishujt Jonian, disa vjet m von, s'i lshuan gj Aliut.
Mbasi deshn t'a kishin si nj aliat kundr Francs, i drguan ca arm e municione dhe, pak m von, ca
topa e varrela baruti, duke e prkrahur njkohsisht edhe pran Ports s Lart.

Ndrmjet vjetvet 1808-1812, Ali Tepelena futi nn sundimin e tij gjith Shqiprin e jugs dhe t Mesmen,
dhe m shum se gjysmn e Greqis. Disa kryengritje t shtytura prej Frnqvet n Greqi dhe n Shqipri i
shtypi si t tjerat. Sulmoi Beratin duke e rrahur me artileri dhe e shtrngoi Ibrahim Pashn t largohej n
Vlor, t nnshtrohej dhe t drgonte n Janin t birin si peng. M n fund e kapi dhe e hodhi n burg,
megjithse ishte i vjehrri i dy t bijvet. Ndoshta do t'a kishte vrar sikur t mos druante zemrimin e
Stambollit. Shkatrroi gjithashtu lidhjen e bejlerve t amris, e cila udhhiqej nga Hasan apari dhe
Islam Pronja. Kta t dy u dorzuan dhe iu shtruan burgut t Janins. N t njjtn koh Aliu iu vrsul
Himars, t ciln e nnshtroi. Frnqt protestuan n Stamboll kundr ktyre veprimeve t'Aliut dhe
Napoleoni krcnoi Portn e Lart. Zgjerimi i fuqis s'Ali Tepelens formonte nj rrezik pr pozitat e tyre
n'ishujt Jonian. Por Aliu nuk dgjoi nga kto profka dhe vazhdoi n'udhn e tij. Mbasi pati shtir n dor
Beratin dhe Vlorn, mbetshin akoma t pannshtruar pashallku i Delvins me Gjirokastrn dhe disa
feudal t tjer aty-ktu. Frnqt u prpoqn vazhdimisht t'i shtynin kta kundr Aliut, por ky e theu
Mustafa Pashn e Delvins, m 1811, e pushtoi at qytet dhe Gjirokastrn, e disa muaj m von, n Shkurt
t vitit 1812, iu dha grushtin e fundit kundrshtarvet t tij, t cilt ishin mbledhur n fortesn e Kardhiqit.
Se sa u zemruan Frnqt pr kto veprime, kuptohet nga shkrimet e konsullit t tyre n Janin,
Pouqueville, t cilat jan plot helm e mllef jo vetm kundr Ali Pashs, po edhe kundrejt Shqiptarvet n
prgjithsi.

Nga krimet m shtazarake t'Ali Tepelens gjat atyre vjetve, jan prishja e Hormovs dhe e Kardhiqit. Kta
fshatra i kishin br nj fymje s'ms, kur Aliu ishte i vogl, e prandaj iu ruante nj urrejtje t thell. Pr t'i
mbledhur tok t gjith burrat e Kardhiqit, vajti gjoja pr t'u pajtuar me ta, i thirri, i mori me t mir, dhe
pastaj iu dha urdhr ushtarvet: "vrijini!". Aty u zhvillua nj sken nga m t dhmbshmet. Ushtart
shqiptar q kishte me vehte, Tosk edhe Mirditas, nuk pranuan t shtinin kundr njerzve t armatosur.
Aliu i trbuar krcnoi, prplasi kmbt, shtrngoi grushtat, ulriti, shkumbzoi, por ata nuk dgjuan. M n
fund u paraqit Thanas Vaja me nj trup Greksh q e kryen at shrbim xhelati duke vrar lart nga 800
burra t Kardhiqit. Me t njjtn lehtsi, Ali Tepelena, si nj bish e etshme pr gjak, iu preu kokat gjith
bejlerevet q mbante n burgun e Janins, pa kursyer as Mustafa Pash Delvinn pr t cilin kishte ndrhyr
Stambolli.

Duke prfituar nga pazotsia e Ibrahim Pash Bushatit, nga paknaqsit q ai shkaktoi n Shqiprin e
Mesme e t veriut dhe nga trubullimet q plasn n Shkodr pas vdekjes s tij, Ali Tepelena ndrhyri n'ato
vende, me intriga e ryshfete, pr t'i lidhur me pashallkun e Janins. Bri pr vehte disa nga sundimtart e
Shqipris s Mesme deri n Kruj, u mundua t gjente prkrahs n Dibr e Mat, dhe t'afronte Kapidanin e
Mirdits, Prenk Lleshin. Kshtu, m t shumt e feudalve t Shqipris s Mesme iu nnshtruan Ali Pash
Tepelens, sundimi i t cilit arrinte prej Shkumbinit gjer n Mor t Greqis.

Kur qeverimin e Shkodrs e mori n dor Mustafa Pash Bushati, Ali Tepelena lidhi krushqi me kt duke i
dhn pr grua t mbesn, Aishe Kadnn, t bijn e Veliut. Po nusja vdiq pas pak kohe, thuhet se e helmuar
prej s vjehrrs, e cila dyshonte se mos e mbesa e Ali Tepelens kishte ardhur pr t'i helmuar t birin.
Mustafa Bushati, ose Kara Mustafa Pasha, si sht quajtur, pr t mprojtur pashallkun e tij prej
ndrhyrjevet t'Aliut, krkoi t'afrohej sa m shum me Stambollin. Porta e Lart prfitoi nga ky rivalitet
midis dy pashallarvet m t mdhenj t Shqipris, pr t shtytur Bushatlin kundr Ali Tepelens dhe
Gegt kundr Toskvet. M 1815, Sulltani i drgoi Mustafa Bushatit titullin vezir edhe e ngarkonte me
detyrn e valiut mbi sanxhaqet e Shqipris veriore gjer n'Elbasan e n'Ohr. Nga ana tjetr, Ali Tepelena e
kuptonte se pashallku i Shkodrs ishte nj kock e fort pr t'u glltitur, prandaj t dy kundrshtart
vazhduan ta shikonin shtrembt njri-tjetrin, por pa luajtur vendit dhe duke qndruar seicili n cakun e vet.

Peripecit e luftavet napoleoniane dhe qndrimet e Turqis kundrejt Francs ushtruan ndikimin e tyre n
veprimet e brendshme dhe politikn e jashtme t'Ali Tepelens, por pa ua ndrruar drejtimin qllimevet t
tija. Pas rnies s Napoleonit, Kongresi i Viens i vuri Shtat-Ishujt Jonian nn mprojtjen e Anglis. Kjo
nuk i lshoi gj Ali Pashs, dhe vetm m 1819 mundi ky t merrte qytetin e Pargs.

Kongresi i Viens dhe Alianca e Shnjt q ai krijoi m 1815 sillte nj kthes t re n gjendjen
ndrkombtare. Fuqit nnshkruse zotohshin t mbanin statu quo-n n'Evrop dhe t mos prkrahnin
lvizjet kryengritse t kombsivet t shtypura. N'at mnyr Turqia lirohej prsri nga presionet e jashtme
edhe i mbetshin duart e lira pr t shtruar pashallart e pabindur. Duke par se edhe prej Anglis s'po delte
gjkafsh, Ali Tepelena mendoi se Rusia, sadoq antare e Aliancs se Shnjt, nuk do t qndronte si
"shenjtore" kundrejt Turqis. Prandaj me ann e nj t besuari, Kostandin Duks, iu bri Rusvet nj
propozim q rrfen haptas qllimet e Ali Pashs. Ky tregohej i gatishm t'a ndihmonte Rusin me 30.000
ushtar n rastin e nj lufte kundr Turqis, dhe t mbetej gjithmon aliat i asaj, nqoftse ajo do t'a njihte si
princ t pavarur mbi nj shtet q, duke prfshir Shkodrn nga veriu, t shtrihej gjer n Vardar, nga lindja,
dhe n gjirin e Korinthit, nga juga. Rust iu prgjigjn se nuk kishin asnj qllim lufte kundr Turqis.

Prve veprimevet me arm dhe politiks s jashtme, Ali Pasha u muar edhe me organizimin e brendshm
t pashallkut t tij. N Janin ngriti Divanin e tij, n shembull t nj qeverie orientale, me nj kryetar dhe
disa kshilltar q merrshin me punt e administrats. Mbante rreth vehtes nj numr ndihmsash dhe
bashkpuntorsh besnik, civila e ushtarak, q kryenin shrbimet e ndryshme. N radht e npunsvet,
kishte shtat a tet sekretar q dinin gjuht e huaja. Po edhe "drejtsia" me "gjyqet" e saj nuk mungonte,
dhe bhej sipas sheriatit me kadilert n krye, pr Myslimant, ose pas kanonevet kishtare pr t Krishtert.
Shum her Ali Pasha i dgjonte dhe i ndante gjyqet vet. Vendimet nuk shkonin m pr diktim n Stamboll,
si m par, por shikohshin n Janin. Malsort rregullohshin si gjithmon pas s drejts zakonore. N
do qendr krahine t pashallkut kishte nj myteselim t'emruar nga Janina dhe nj kshill q zgjidhej nga
parsia e qytetit. Nj kujdes t veant iu vuri Ali Pasha t'ardhuravet t cilat, prve taksavet, shtohshin
prej gjobavet, dhuratavet, e me ifliqet q iu rrmbeu bejlerve t tjer. Ai vet kishte br t tijat lart nga
900 fshatra-ifliqe. N nj principat q prfshinte tr Shqiprin e jugs, Epirin, Thesalin dhe Greqin
perndimore gjer n Mor, me nj bregdet q shtrihej prej Durrsit gjer n Korinth, e ku t gjitha skelat
prve Pargs ishin nn kontrollin e tij, merret me mend se far t'ardhurash mund t kishte Ali Pasha. Ai
drgonte n Stamboll nj pjes t vogl t ktyre, e sidomos ryshfete n rrethin e Sulltanit, shpenxonte nj
pjes tjetr pr ushtrin dhe administratn, mbante agjent jo vetm npr qendrat e Ballkanit, po edhe
n'Evrop e n Lindjen e Afrme, dhe knaqte pasionin e thell t tij pr t grumbulluar thesar, pr t cilt
thuhej se ishin prrallzor. Por kta s'i hyn n pun kur i erdhi fundi, sepse ishte aq kurnac sa q nuk dijti
t'i prdorte pr t'organizuar nj fuqi ushtarake moderne, si Mehmet-Aliu i Egjyptit, i cili i vajti Sulltanit gjer
tek portat e Stambollit. Ushtria e Ali Pashs kishte nja 15.000 veta n koh paqeje, prgjithsisht Shqiptar,
prve disa trupave Greksh dhe ca specialistve t huaj pr armt e ndryshme, sidomos artiljer
Napolitan. N koh lufte, Ali Tepelena mund t ngrinte fuqi dy-tri her m tepr, sipas rastevet, duke arritur
gjer m 50.000 ushtar. Forcn e ksaj ushtrie e prbnin Shqiptart, prgjithsisht Tosk, por kishte edhe
grupe Gegsh: Dibran, Mirditas, Shkodran. Aliu mbante edhe nj flot t vogl lufte me detar Himariot,
Ulqinak dhe Grek. Megjithse pat hapur n Janin nj shkoll ushtarake dhe qe munduar t'organizonte nj
ushtri t rregullt me ann e disa aventurierve evropian q kishin hyr n shrbim t tij, Aliu nuk mundi t
krijonte nj forc moderne, qoft sepse ishte tepr kurnac, qoft sepse sundimi i tij ishte personal dhe
tiranik.

Me qetsin q vuri, me sigurimin e rrugvet, t cilat edhe i ndreqi, Ali Pasha i dha shtytje tregtis
bujqsis dhe zejtaris s vendit. Mbasi m'e keqja e t gjitha tiranivet duket se sht anarkia, me zhdukjen e
ksaj dhe me vendosjen e nj far rregulli, jeta ekonomike e vendit mori nj prmirsim t dukshm. Ali
Pasha i dha shtytje edhe arsimit, duke hapur shkolla greqishte pr t Krishtert dhe turqishte pr
Myslimant. Disa shrbime higjienike, si pr shembull shnimi kundr lis - pikur athere prej Jenner-it -
ishin m t prparuara n pashallkun e Janins se sa n viset e tjera t Perandoris Otomane. Disa t huaj
kan menduar se Ali Pasha desh t fuste qytetrimin evropian n Shqipri, dhe se gjat sundimit t tij Janina
u b nj nga qendrat ekonomike dhe kulturore m t rndsishme t Ballkanit. Veshja kombtare e
Shqiptarvet - veshja m'e mrekulluarshme e bots sipas Byron-it - u prhap gjer n Mor dhe u b mod pr
tr aristokracin e Ballkanit. Grekt e kan marr prej Shqiptarve duke e shmtuar si nj karikatur, q t
bn t qeshish ashtu si e mbajn evzont sot. Dhe bota q s'e di, kujton se fustanella sht veshje kombtare
e Grekvet.

Pra, me gjith krimet e neveritshme dhe sundimin tiranik t tij, Ali Pash Tepelena u shikua si nj nga
figurat e mdha t kohs dhe bri t dgjohej emri i Shqipris n'Evrop. Priti n'oborrin e tij poet,
shkrimtar, turist nga vendet e ndryshme t'Evrops, sikurse Lord Byron-in q ia kushtoi Shqipris dhe
Shqiptarvet kngn e dyt t poemit kryevepr Childe Harold. Aliu dinte t priste shum mir dhe kishte
nj mnyr t foluri aq t'mbl sa q uditej njeriu sesi mund t fshihshin gjith ato krime e t paudha
prapa asaj mjekrre t bardh patriarku. Ndonse fare i pa-shkoll, bisedat e tija ishin fort interesante dhe
faqte mendime q iu bnin prshtypje t huajvet. Shikohej n'at koh si nj sundimtar i fuqishm, aq sa
shtetet e Perndimit pyesnin ambasadort e tyre n Stamboll se cili ishte m'i fort, Sulltani apo Ali Pash
Tepelena.

Me gjith namin e urryer q mori si prndjeks i t Krishtervet - sepse ata q kan shkruar pr t ishin
zakonisht t krishter - Ali Pasha u tregua i paanshm ndrmjet fevet dhe kishte n shrbim t vet
Mysliman e t Krishter. Ai shtypte kdo q nuk i shtrohej sundimit t tij - si qe rasti i Suliotvet dhe i
Himariotvet - e ndoshta krimet m t tmerrshme i bri mbi Myslimant, mbasi kta ishin m t pabindur e
m t vshtir pr t'u nnshtruar. N sarajin e Janins ai ishte i rrethuar pothuajse me Orthodoks, t cilt
kryenin pr t shrbimet e sekretarvet, t prkthenjsvet, t kshilltarvet e t diplomatvet. Kishte
n'ushtri, prve xhelatit t neveritshm Thanas Vaja, i cili s'ia linte dal Isuf Harapit, edhe oficer si Aleks
Nuon, Mantho Ekonomin e t tjer Orthodoks. Edhe kshilltart m t mir i kishte prej ktyre, si Stavro
apallanon, profesor Psalidhn, e kshtu me radh. S shoqes m t dashuruar, Vasiliqis, e cila kishte
mbetur e krishtere, i kish ngrehur nj altar t bukur n sarajin e vet, si dshmon konsulli i Francs,
Pouqueville-i.

Ali Tepelena kishte ditur t'i sillte punt me Stambollin, duke br sikur bindej kur Porta e Lart ishte n
gjendje t merrte masa, dhe duke i hedhur n shport urdhrat e saja kur ajo ishte n pozita t dobta. Shum
her qielli kishte qn vrnjtur keq ndrmjet atij dhe Stambollit, por ai pat mundur t'i davariste ret duke
gjetur justifikime pr veprimet e tija, t cilat ishin gjoja n'interes t Perandoris, dhe sidomos duke zbutur
me ryshfete njerzit m t fuqishm t rrethit t Sulltanit. Ktij i drejtohej gjithmon me mnyra fort t
njerzishme duke i shprehur me fjal besnikrin m t plot. Por kto larje e lyrje nuk mund t shkonin
prher. Sidomos q Sulltan Mahmudi II, pasardhsi i Selimit III, i kishte caktuar vehtes si program
nnshtrimin e pashallkevet gjysm-t-pavarura, zhdukjen e jeniervet dhe reformimin e shtetit turk me
ann e nj administrate t prqendruar. Qysh m 1812, Ali Tepelena u gjet n nj pozit t vshtir kundrejt
Ports s Lart, e cila e shkarkoi nga detyra e mytesarrifit t Trhalls (titulli zyrtar q mbante Aliu), duke i
ln vetm at t dervenxhi-pashajt. Njkohsisht Stambolli e qortoi pr vrasjen e Kardhiqotvet mysliman
dhe e urdhroi q t largohej nga Janina e t qndronte pr ca koh n Tepelen. Aliu u bind sa pr sy e faqe
dhe u trhoq n Tepelen, por duke e mbajtur gjithmon n dor sundimin e Janins. Mirpo n'at koh
ndodhi disfata e Napoleonit n Rusi q e prmbysi prsri ballancn e fuqivet n'Evrop. Ali Tepelena u
kthye menjher n Janin dhe iu drejtua Anglezvet, t cilt tani kishin m shum nevoj pr t. Kta i
drguan arm e municione dhe ndrhyn pr t prmirsuar pozitat e tija pran Ports s Lart.

Por m 1820, duket se kupa ishte mbushur plot, ose Sulltan Mahmudi e ndjeu vehten m t fort pr t'i rn
koks "Asllanit t Janins". N kt drejtim, qarqet e Ports s Lart shtyhshin vazhdimisht edhe prej
armiqve t'Aliut, t cilt qen mbledhur n Stamboll pasi patn humbur ifliqe e pozita q gzonin m par
n krahinat shqiptare e greke t pashallkut t Janins. M'i zoti nga kta ishte Ismail Pasho Bej Janina, t
cilin Aliu, si shum t tjer, e kishte xhveshur nga ifliqet dhe ndjekur gjithkah pr t'a zhdukur. Burr i
paraqitshm dhe gojtar i mir, Ismail Pasho Beu kishte mundur t hynte thell n lidhjet miqsore, jo vetm
me rrethin e Sulltanit, sidomos me kshilltarin m t besuar t tij, Halet Efendin, po edhe me vet
Mahmudin II. Dhe i shtynte vazhdimisht kundr Ali Tepelens, t cilin e prshkruante me ngjyrat m t zeza
duke theksuar sidomos qllimin e tij pr t'u br i pavarur nga Turqia. Ali Pasha drgoi njerz n Stamboll
pr t vrar Ismail Pasho Beun, dhe ata i ran afr pallatit t Sulltanit por nuk e vran dot. Kjo ngjarje i
pezmatoi m tepr akoma marrdhniet e kqia t'Aliut me Portn e Lart. Nga ana tjetr i shtynte urat me
mnyrat e tija dhelparake edhe Fanari grek, i cili punonte pr Eteristt q po pregatitnin kryengritjen greke.
Kta prpiqshin t shkaktonin sa m shum trazira n Perandorin Otomane dhe t'i hidhnin fuqit turke
kundr Ali Tepelens, me qllim q t prfitonin vet. Gjith kto intriga e urrejtje e bindn Mahmudin II se
i duhej dhn fund "mbretrimit" t'Ali Pashs. Me nj dekret q nxori n fillim t vitit 1820, Sulltani e
shkarkoi at, si edhe t bijt, nga ofiqet zyrtare dhe krkoi q brenda dyzet ditve ai t paraqitej n Stamboll
pr t dhn llogari.

Ali Tepelena bri 'ishte e mundur pr t'a larguar shkreptimn e rrufes q po e krcnonte mbi kok.
Drgoi n Stamboll ryshfete e letra me lutje e prulej si edhe komisione t prbra prej Myslimansh e t
Krishtersh, prej Shqiptarsh e Greksh, pr t'iu lutur Ports s Lart q t'a kthente vendimin sepse kishin
qn shum t knaqur nga qeverimi i Ali Pashs. Por kto prpjekje nuk ecn kt radh. Aliu krkoi
prkrahjen e Anglezvet, por as kta nuk kishin m nevoj pr t. Krkoi ndrhyrjen e Austris, e m von
t Rusis, t cilat s'deshn t'interesohshin pr Pashan e Janins. Kartn m t madhe u prpoq t'a loste me
organizatn kryengritse greke, Filiqi Eteria (Shoqria e Miqvet), e cila ishte duke pregatitur kryengritjen e
prgjithshme pr t fituar pavarsin e Greqis. Duke kujtuar se kjo organizat do t kishte edhe prkrahjen
e Rusis, Aliu u mundua t'a shtynte pr t'a hedhur n veprim, q kshtu fuqit turke t kaprthehshin me
kryengritjen greke. Mirpo kt llogari e bnin edhe Eteristt, t cilt donin q Aliu t hynte i pari n valle
duke u mbrthyer me ushtrin otomane pr t'i lehtsuar punn kryegritjes greke. Prandaj nprmjet t
Fanarit e shtynin Portn e Lart kundr Ali Tepelens. Eteristt prfituan nga nevoja q kishte Aliu pr t
gjetur aliat edhe e bn si nj streh t tyren pashallkun e Janins. Deri brenda n pallatin e Aliut
npunsit dhe sekretart, Grek ose Shqiptar orthodoks, ishin antar t "Shoqris s Miqvet" dhe punonin
pr llogari t kryengritjes greke. Kta donin t'a prdornin Ali Pashn pr t hedhur kundr tij forcat turke,
por jo q ky t delte sundimtar i pavarur si kishte qllimin, sepse athere krahinat e Greqis perndimore
gjer n Korinth do t'i mbetshin principats s'Aliut. Ky e kuptoi qllimin e Grekvet dhe desh t prdorte t
njjtat mnyra duke e vn n dijeni Portn e Lart mbi planet e Eteristvet dhe duke u treguar i gatshm pr
t shtypur lvizjen e tyre. Porta e Lart nuk desh t tundej nga vendimi q kishte marr, dhe Aliut s'i mbetej
tjetr vese t pregatitej pr qndres.

Mbasi Ali Pash Tepelena nuk u paraqit n Stamboll, Sulltan Mahmudi II e shpalli fermanli, n fillim t
Majit 1820. Njkohsisht e mallkoi edhe Sheh-yl-Islami duke e quajtur Kara Ali (Aliu i Zi). Kumanda e
prgjithshme e fuqivet ushtarake q do t nisshin kundr tij iu ngarkua Ismail Pasho Beut, i cili, me nj
ferman t Sulltanit, ishte emruar edhe qeveritar i Janins. Por as Ali Pasha nuk ndjti me duar kryq: qysh se
u keqsuan marrdhniet me Portn e Lart, filloi nga masat ushtarake pr t'organizuar mprojtien, vuri
garnizone npr fortesat dhe n pikat strategjike t pashallkut. M 23 Maj, thirri n Janin nj mbledhje t
madhe Shqiptarsh e Greksh me pjesmarrjen e klerit mysliman e orthodoks, prpara s cils tregoi t
mirat q i kishte sjell vendit, sidomos barasin ndrmjet fevet dhe prkrahjen q iu kishte dhn t
Krishtervet, premtoi m mir pr n t'ardhmen dhe krkoi q t bashkohshin t gjith rreth tij kundr
ushtrivet t Sulltanit. Aty faqi edhe mendimin se, po t delte fitimtar, do t'a bnte shtet t pavarur
Shqiprin (e cila do t prfshinte Epir e Thesali) kurse krahinat e Greqis gjer n Mor mund
t'organizohshin n nj shtet autonom nn mprojtjen e tij. Provoi edhe nj her t hidhte n kryengritje
Eteristt grek duke iu premtuar ndihmn edhe autonomin. Por Grekt nuk luajtn dhe pritn q rrebeshi
turk t prplasej mbi Ali Tepelenn. Ky e kuptoi se rrethanat po e shtrngonin t bnte lodrn e Grekvet
dhe se prej lufts s tij do t prfitonte kryengritja greke, por s'kishte tjetr udh. Pr t gjetur aliat ose pr
t'i shkaktuar Turqis trazime n'an t tjera, drgoi njerz npr qendrat e Ballkanit, si n Mal-t-Zi, Serbi e
Vllahi, duke iu br thirrje atyre popujve q t ngrihshin kundr Stambollit. Thuhet se agjentt e tij arritn
gjer n Persi, pr t'a shtytur kt n luft kundr Turqis.

Duke e pandehur fuqin e Ali Pash Tepelens m t fort se 'ishte, Porta e Lart drgoi ushtri t shumta
edhe e sulmoi pashallkun e tij n disa drejtime t ndryshme nga toka dhe nga deti. Pothuajse t gjith
pashallart e Ballkanit muarn urdhr pr t'u nisur kundr Janins. Kumandn e mprojtjes s Toskris prej
Gjirokastrs deri n'Ohri, Ali Pasha ia ngarkoi t birit, Myftarit, i cili n'at koh ishte mytesarrif i Beratit.
Kurse djalit t dyt, Veliut, i dha kumandn e mprojtjes s Thesalis e Lepantit, nga juga. Por trupat m t
zgjedhura t'Ali Pashs, rreth 15.000 vetash, ishin nn kumandn e Ymer Bej Vrionit dhe kishin zn vend
prktej lumit Aspropotamos, n jug-lindje t Janins, pr t mprojtur qendrn e pashallkut.

Nga veriu, ushtrit turke, nn kumandn e valiut t Rumelis, u nisn prej Manastirit n drejtim t Beratit.
Zbriti gjer n'Elbasan edhe Mustafa Pash Bushati, por mandej u detyrua t kthehej pas sepse Malazezt
sulmuan Shkodrn. I biri i Ali Tepelens, Myftari, u tremb dhe u trhoq n Gjirokastr pa br qndres t
fort. Nga juga, porsa fuqit turke, nn kumandn e Dramalli Pashs dhe Pehlivan Pashs, iu afruan
Thesalis, etat e martallozvet grek u larguan, i biri i dyt i Ali Tepelens, Veliu, u trhoq i trembur n
Prevez bashk me kapedant e tjer shqiptar. Turqit pushtuan pa mundim Thesalin, Etolin dhe Lepantin.
Kur arritn n qendr t pashallkut, Ymer Bej Vrioni, nj aventurier q kishte qn m par n shrbim t
Mehmet-Aliut t'Egjyptit, trathtoi dhe u bashkua me ushtrit e Sulltanit. Flota turke bllokoi Prevezn dhe
krejt bregdetin e Epirit. N gjirin e Prevezs ishte mbledhur edhe flota e Ali Pashs, e cila u dorzua me
trathtin e detarvet grek. Veli Pasha, i biri i Aliut, bri nj far qndrese n Prevez, por m n fund si ai
ashtu edhe i vllaj, Myftari, q ndodhej n Gjirokastr, u dorzuan bashk me familjet e tyre. Turqit i
mbajtn mir n fillim dhe i shtynin t'i shkruanin Plakut q t dorzohej edhe ai.

I mbetur vetm, "luani" plak u mbyll n kshtjelln e Janins me disa mijra ushtar dhe me artilerin, ku i
qndroi rrethimit nj vit e gjysm me nj trimri t jashtzakonshme pr moshn e tij afro tetdhjet-
vjeare. Bri t gjitha prpjekjet, provoi t gjitha dhelprit, pa e humbur gjykimin as gjakftohtsin, edhe i
prapsi shum her sulmet e Turqvet duke i kumanduar ai vet ushtart e tij. Sipas zakonit, Ali Pasha u
prpoq t shfrytzonte mosmarrveshjet ndrmjet kumandarvet turq, t shtynte popujt e Ballkanit ne
kryengritje dhe t'organizonte nj qndres t prgjithshme n Shqipri me ann e disa kapedanve t tij, si
Zylyftar Poda, Ago Vasiari, Tahir Abazi etj. Mundi t merrej vesh deri me Suliott q po i ndihnin ushtris
turke dhe t'i bnte pr vehte duke iu premtuar kthimin e lir n Sul. Kta, pasi shkmbyen pengje me Ali
pashn, u shkputn prej Turqvet edhe u hodhn n luft kundr tyre duke iu prer udht rreth Janins.
Grekt, nga ana tjetr, po gatitshin pr kryengritje. Porta e Lart, e shqetsuar prej lvizjevet n Ballkan,
desh t'i jepte fund sa m shpejt qndress s'Ali Tepelens. Prandaj, n Shkurt 1821, ia hoqi kumandn e
fuqivet rrethonjse Ismail Pasho Beut, i cili u provua i pazoti, dhe drgoi n vend t tij ish-kryevezirin,
Hurshid Pashn.

Por ngjarja m'e madhe ishte plasja e kryengritjes greke, n Mars 1821, e cila i hapte Ali Tepelens mundsi
t tjera veprimi. Grekt e bn forra porsa e pan se ushtrit turke ishin mbrthyer keq kundr "luanit" t
Janins. Ali Pasha u vu t'a loste prsri kartn e bashkpunimit me Grekt duke e prdorur n t dy ant:
mnjan iu propozonte Grekvet t'a njihnin "mbret" t tyren dhe ai merrte prsipr t'i lironte nga zgjedha
turke brenda pak kohe, n'ann tjetr i propozonte Stambollit se ai ishte n gjendje t'a shtypte kryengritjen
greke n disa muaj nqoftse do t falej prej Sulltanit dhe do t'i njihshin prsri titujt e mparshm. Si do
kryengritje, ashtu edhe ajo e Grekvet ndeshi n shum vshtirsi. Prandaj tek nj pjes e kryengritsvet u
krijua mendimi se mundsit e lirimit do t'ishin m t mdha sikur Greqia t'a bashkonte luftn e saj me at t
Shqiptarvet dhe t'Ali Pashs, nn kumandn e ktij. Ata q mendonin kshtu, parashihnin krijimin e nj
shteti greko-shqiptar (ose nj federat dy shtetesh) me Ali Pashn pr mbret, por me kusht q ky t kthehej
i krishter orthodoks. Natyrisht, ky mendim nuk gjeti pshtetje n shumicn e Grekvet as tek prkrahsit e
tyre, Rust. N'ann tjetr, edhe Stambolli nuk i mori parasysh propozimet e Ali Pashs dhe as q desh t
tundej nga vendimet e tija.

Rrethimi i gjat ua rrzoi moralin lufttarve t'Aliut, t cilt nuk po shihnin m asnj rrug daljeje. Turqit jo
vetm q nuk hoqn gj prej ushtrivet rrethonjse t Janins pr t'i drguar kundr Grekvet, por prun
edhe fuqi t tjera. Mustafa Pash Bushati, pasi e siguroi Shkodrn kundrejt Malazezvet, zbriti n Janin me
forcat e tija. Ushtart Geg t'Ali Pashs nuk deshn t luftonin kundr njerzve t tyre q ndodhshin me
Bushatlin. Disa lvizje etash, n Toskri, u shtypn shpejt. N Shtator 1821, Sulltan Mahmudi iu preu
kokat djemvet dhe niprvet t'Ali Tepelens. Kt e braktisn m n fund edhe bashkpuntort e tij m t
ngusht. Mbeti vetm me disa dhjetra njerz besnik. Por mbasi kshtjelln e Janins e kishte minuar me
varrela baruti, e krcnoi ushtrin turke se do t'a hidhte n'er nqoftse ajo bnte nj ap pr t'i hyr brenda:

"Kush s'e njeh Ali Barun?

- Lufton me Sulltan Mahmun!".

Hurshid Pasha, qoft pr t mos rrezikuar ushtrin, qoft pr t kapur thesart e Aliut, hyri n bisedime me
t duke e gnjyer se dekreti i faljes ishte nnshkruar prej Sulltanit. Pastaj me shum dredhi mundi t'a nxirte
bashk me t shoqen dhe disa besnik n manastirin e Shn-Pandelejmonit, mbi nj ishull t liqenit t
Janins, ku desh t'a kapte. Por Aliu u vra duke luftuar me arm n dor, m 24 Jenar 1822. Koka e tij u
drgua n Stamboll, ku ndjti disa dit e varur prpara pallatit t Sulltanit.

Rnia e Ali Pash Tepelens pati pasoja historike t rendsishme jo vetm n Shqipri po edhe n tr
Ballkanin, ku filluan menjher lvizjet kombtare pr shkputjen nga Turqia. T part q prfituan, qen
Grekt. Kurse Shqiptart nuk kishin akoma nj ide kombtare t lidhur mir prandaj kryengritjet e tyre qen
t zgidhura, krahinore, dhe u shkrin njra pas tjetrs si zakonisht. Megjithat, iu desh Turqis t luftonte
shum koh pr t'a qetsuar gjendjen dhe pr t'i futur deri diku Shqiptart nn autoritetin e saj. Si e pam,
Ali Pashn nuk e prkrahu populli. Ndrsa Kara Mahmud Bushati, q kishte qeverisur me urti, i pat br
ball Turqis me prkrahjen e madhe q gjeti n Shkodr dhe n malsit e veriut, Ali Pash Tepelena, q
sundoi si tiran, n astin e rrezikut u braktis edhe nga rrethi i tij m'i afrm. Por shembja e tij shkaktoi nj
tronditje aq t madhe, sa q u ndie edhe shum vjet m pas. Figura e tij i humbi vijat e shmtuara t tiranit
dhe u kndua me kng popullore, jo vetm n Shqipri po edhe n Greqi. Prse t uditemi? Popujt n
prgjithsi adhurojn m shum forcn se sa moralin.

Pasi e mori kshtjelln e Janins, Hurshid Pasha me ushtrin turke iu fut Shqipris s jugs ku punoi
tmerre t mdha. Vendi ra prsri n'anarkin e mparshme. Kundrshtart e vjetr t'Ali Tepelens ngritn
krye pr t rifituar ifliqet dhe pozitat! Po edhe ish-prkrahsit e tij nuk donin t'i humbisnin pronat dhe
pozitat e fituara. T gjith kta ishin kundr politiks prqndronjse t Turqis q desh t zbatonte Sulltan
Mahmudi. M n fund, disa bejler dhe kapedan shqiptar q kishin shkuar pr t shtypur kryengritjen
greke, u kthyen kur e pan se kumanda e lart turke nuk ishte n gjendje t'i paguante. E tr Toskria
ndodhej n nj trazir t paprshkruarshme. T zn me kryengritjen greke dhe me planin e farosjes s
jeniervet, Turqit prkohsisht s'patn se 't bnin. Po kur lufta ruso-turke mori fund, m 1829, dhe
Sulltani njohu pavarsin e Greqis, Porta e Lart vendosi t'a shtronte Shqiprin prej nj ipi n tjetrin dhe
ta fuste nn bindjen e plot t Stambollit. Kumandn e veprimevet ushtarake ia ngarkoi krye-vezirit,
Mehmet Reshid Pasha, i cili e nisi fushatn me ann e nj komploti. Ftoi n Manastir krert e pabindur t
Toskris gjoja pr t'iu dhn shprblimet e prapambetura ose grada e nishane t reja pr shrbimet q
kishin br. Disa prej t ftuarvet, si Zylyftar Poda, Tafil Buzi, elo Picari, e t tjer, dyshuan dhe nuk u
paraqitn. Kurse atyreve q vajtn, gjithsejt pesqind veta, Mehmet Reshid Pasha iu bri nj pritje
madhshtore, dhe pastaj gjat nj parakalimi ushtarak q kishte organizuar gjoja pr nder t tyre, i vrau t
gjith, m 26 Gusht 1830. Po ashtu veproi edhe n Janin i biri i Mehmet Reshid Pashs, Emin Pasha, i cili
kishte thirrur n t njjtn dat disa krer t amris.

Pas farosjes s bejlervet dhe kapedanvet t Shqipris s jugs, i vinte radha pashallkut t Shkodrs q
kishte mbetur akoma i paluajtur. Mustafa Pash Bushati, duke u nisur kundr Ali Tepelens, nuk e mendoi
ndoshta se i njjti grusht do t binte nj dit edhe mbi kokn e tij. M 1822, me urdhr t Ports s Lart ai
shkoi n ndihm t'ushtrivet turke pr t shtypur kryengritjen greke dhe mori pjes n rrethimin e
Mesallonjs. Por u largua kur atje ra murtaja, m 1823, e kur njkohsisht i erdhi lajmi se krert e Dibrs po
lviznin kundr pashallkut t tij. U kthye n Shkodr me tr ushtrin e vet, pa marr lej nga Porta e
Lart, dhe nuk dgjoi t nisej m pr n Greqi. Kjo mosbindje e zemroi Stambollin, po edhe Bushatliu
filloi t'a kuptonte se nuk ishte e largt dita kur Porta e Lart do t'i qronte llogarit me t, porsa t mbaronte
pun me kryengritjen greke. Programi i reformavet q kishte ndrmarr Sulltan Mahmudi onte vetvetiu
n'at ndeshje. Prandaj Mustafa Bushati u vu t'i pregatitej furtuns, duke forcuar ushtrin dhe duke shtrir
lidhjet miqsore brenda e jasht Shqipris. Hyri n marrveshje me disa kapedan Tosk, si Zylyftar Poda,
krkoi t bnte me vehte feudalt e Bosnjs, t paknaqur edhe ata nga reformat e Sulltan Mahmudit, dhe
desh t siguronte sidomos prkrahjen e Rusis nprmjet t princit serb Milosh Obrenovi. Kur nisi lufta
ruso-turke m 1828, Mustafa Bushati mori urdhr nga Porta e Lart q t shkonte n front. Rust deshn t'a
mnjanonin, prandaj duket se i premtuan, me ann e princit t Serbis, q do t'a njihnin sundimtar t pavarur
n Shqipri, nqoftse nuk merrte pjes n luft. Por Bushatliu nuk kishte aq besim n Rust as n vetvehte
sa ta kpuste fare me Turqin. Prandaj desh t mbante n t dy ant: pa i thn "jo" Stambollit, gjeti shkaqe
t ndryshme pr t'i ngadalsuar pregatitjet dhe pr t'u nisur me shum vones, n mnyr q t mos binte n
prpjekje me Rust. Kjo politik e pavendosur nuk i vlejti. Ushtrit turke u thyen gjat vers s vitit 1829.
Kur u nnshkrua paqja, Rust nuk e zun me goj fare shtjen e Bushatliut. Athere ky, i zemruar, desh t'i
kundrshtonte gjoja kushtet e rnda t paqes q pranoi Turqia, edhe u vu t'ecte drejt Stambollit pr t br
presion mbi Rust. Qarqet otomane kundrshtare t reformavet e gjenin te kto shkakun e mundjes s
Turqis, prandaj menduan t pshtetshin n forcat e Bushatliut pr t'a detyruar Sulltan Mahmudin q t
hiqte dor njher e mir nga programi i tij. Por Mustafa Pasha s'arriti dot n Stamboll se ndeshi n
kundrshtimin e ushtris ruse e cila e detyroi t ndalej e mandej t kthehej pas. Kshtu s'i mbetej tjetr
vese t mblidhej n Shkodr me ushtrin e tij.

Porsa i liroi duart prej lufts me Rust dhe prej kryengritjes greke, Mahmudi II desh t nnshtronte
Shqiprin duke e filluar nga Toskria, si e pam m sipr. Me krdin q bri n Manastir, Mehmet Reshid
Pasha kujtoi se i dha fund qndress s Toskvet. Mbetej tani pr t'u nnshtruar pashallku m'i vjetr i
Shqipris, ai i Bushatlijvet. Pra, n Jenar t vitit 1831, Porta e Lart e shkarkoi Mustafa Pashn nga
sanxhaqet e Gegris edhe e la vetm si mytesarrif t Shkodrs, por me kusht q t pranonte organizimin e ri
administrativ, npuns turq dhe vendosjen e nj garnizoni t'ushtris s re turke n kshtjelln e Rozafatit.
Mustafa Pasha thirri n nj mbledhje prkrahsit e tij dhe ua paraqiti pr bisedim urdhresn e Ports s
Lart. Mbledhja nuk i pranoi vendimet e Stambollit, t cilat i gjeti gjoja n kundrshtim edhe me interesat e
Perandoris.

Sulltan Mahmudi II e shpalli athere fermanli Mustafa Pash Bushatin dhe ia ngarkoi Mehmet Reshid
Pashs kumandn e shpedits kundr tij. Bushatliu kishte nisur me koh nga pregatitjet ushtarake dhe nga
fushata kundr reformavet, t cilat i shikonte si "armike t fes". Iu kish uar fjal bejlerve t Toskris dhe
feudalve t Bosnjs q t'i qndronin bashkarisht rrezikut. Por duke e pshtetur luftn e tij n mprojtjen e
interesavet feudale dhe n fanatizmin mysliman, Mustafa Pasha s'gjeti dot nj baz politike fort t gjer.
Vetm feudalt e Bosnjs, q kishin t njjtat interesa, i premtuan se do t'i vinin n ndihm.

N Mars 1831, ndrsa Bushatliu po drgonte fuqi pr t siguruar mprojtjen e Dibrs, t'Elbasanit dhe t'Ohrit,
Mehmet Reshid Pasha arriti nga Janina me forcat e Epirit, i zuri m par kto qendra edhe e vendosi shtabin
n Manastir me pjesn m t madhe t'ushtris turke, duke menduar t bnte aty nj prqndrim sa m t
gjer trupash prpara se t nisej kundr Shkodrs. Por Bushatliu nuk ndjti t'a priste armikun tek dera e
shtpis. N krye t nj fuqie prej 30.000 vetash, u lshua n drejtim t Manastirit pr t'i goditur ushtrit
turke n qendrn e tyre. Arriti gjer n Prlep ku shpresonte t bashkohej me ndihmn q do t'i sillnin
feudalt e Bosnjs, sipas fjals. Por fuqit e Bosnjs nuk erdhn dot me koh. Kjo pritje e kot e dmtoi fort
Bushatlin dhe i dha dor Mehmet Reshid Pashs, i cili e sulmoi nja dy her ushtrin shqiptare duke e
prapsur. Por beteja vendimtare u zhvillua n Qafn e Babuns, m 21 Prill 1831, ku me gjith trimrin e
madhe q treguan Mirditasit t cilve iu printe Lleshi i Zi, Mustafa Pasha u thye keqas duke ln prmbi dy
mij t vrar, t tr artilerin dhe gjysmn e ushtris robe n duart e Turqvet. Ky shkatrrim ndoshta i
erdhi sepse, n astin m t nxeht t betejs, u trathtua nga Avzi Pasha i Shkupit, i cili u hodh n'ann e
Turqvet. Bushatliu u largua nga fusha e lufts, duke e ln n fatin e saj pjesn tjetr t'ushtris, dhe rendi n
Kosov pr t'organizuar nj fuqi t re, por nuk mundi. Athere u kthye n Shkodr ku mblodhi me t shpejt
disa forca ushtarake dhe desh t delte prsri n Kosov pr t'u bashkuar me fuqit e Bosnjs, por kto e
kishin marr punn ngadal dhe m n fund ua preu rrugn Mehmet Reshid Pasha. N t njjtn koh, fuqi
t tjera turke zbritn n'Ulqin, prve atyre q po vinin nga an e Elbasanit. Kshtu Kara Mustafa Pashs, si
quhej tani, s'i mbetej tjetr vese t mbyllej n kshtjelln e Rozafatit me besnikt e tij, dhe ashtu bri.
Qndroi gjasht muaj i rrethuar, gjersa me ndrhyrjen e Kancellarit t'Austris, princit Metternich, i cili n'at
koh ishte arbitr i Evrops, Sulltan Mahmudi II e fali, por me kusht q t dorzohej, t shkonte n Stamboll
dhe t'i premtonte besnikrin. Pasi u dorzua, n Nntor 1831, dhe u prcuall n Stamboll, Mustafa Pasha u
drgua pr t qeverisur krahina t ndryshme t'Anadollit deri sa vdiq.

Me dorzimin e Kara Mustafa Bushatit u shtyp edhe pashallku i fundmi i Shqipris, ai i Shkodrs. Pas nj
lufte q zgjati dymbdhjet vjet pr nnshtrimin e pashallarvet dhe bejlervet. shqiptar, Turqit kujtuan se
u gatit vendi pr zbatimin e reformavet t Tanzimatit.

Si shihet, n nj koh kur kombsit e ndryshme t Ballkanit, Serbia, Mali-i-Zi, Greqia, Vllahia e
Moldavia, po shkputshin prej Perandoris Otomane duke fituar autonomim ose pavarsin, n Shqipri u
vrtetua i njjti fenomen historik me pashallket e Shkodrs dhe t Janins. Por Shqiptart nuk e uan dot
gjer n fund lvizjen e shkputjes nga Turqia. Shkaqet mund t jen t shumta. E para, sepse Shqiptart
nuk kishin lidhje t forta kombtare, ishin tepr t ndar n fe e n krahina, nuk kishin gjuh t shkruar as
tradit politike dhe s'mbahej mend q Shqipria t kishte qn ndonjher shtet m vehte mbasi edhe koht e
Sknderbeut ishin harruar. Prandaj as Bushatlijt as Ali Tepelena, megjithse e dinin q ishin Shqiptar, nuk
e patn iden kombtare ashtu si e shprehu m von brezi i Rilindjes dhe si e kuptojm ne sot. Ata u
prpoqn t krijonin pr vehte dhe pr pasardhsit e tyre nga nj principat, autonome ose t pavarur, si
bri Mehmet-Aliu n'Egjypt. Por nuk e menduan kombin shqiptar si nj trsi ethnike, me nj kultur dhe
jetes kombtare t veant prej t tjervet, prandaj politika e tyre nuk u pshtet n kombsin. Dhe prova
sht q seicili nga ata desh t prmblidhte n shtetin e vet jo Shqiprin si njsi ethnike, por Gegrin dhe
Malin-e-Zi, ose edhe Bosnjn, Bushatlijt, Toskrin dhe gjysmn e Greqis, Ali Pash Tepelena. Asnjrit
prej tyre nuk i shkoi npr mend t hapte nj shkoll shqipe. Kjo do t thot q shtetet q deshn t krijonin
ata, kishin nj karakter gjeografik dhe jo kombtar. E dyta, dy pashallket i patn qendrat n skaje t
Shqipris, n Shkodr e Janin, duke u pshtetur njri mb Gegt dhe tjetri mb Toskt, t cilt i ndante jo
vetm gjeografia po edhe nj far mendsie e ndryshme; dhe Porta e Lart bri mos pr t'i shtytur kundr
njri-tjetrit. Ndryshe do t kishte qn sikur qendra e nj pashallku t madh t'ishte ndodhur n Shqiprin e
Mesme. Nj nga faktort q e ndihmuan m shum Sknderbn, ishte edhe pozita gjeografike e principats
s tij me qendrn n Kruj. E treta, Shqiptart nuk kishin nj prkrahje t jashtme si patn popujt sllav e
orthodoks nga Rusia, si trhoqi helenizmi simpathin e romantikvet dhe ndihmn e shtetevet t'Evrops.
Pr kto arsye, ndrmjet Ali Tepelens dhe Bushatlijvet, q nuk frymzoheshin nga ndjenja kombtare, u
krijua i njjti rivalitet, i njjti shpirt armiqsie, sikurse ndrmjet princave shqiptar t Kohs s Mesme,
prpara Sknderbeut.

Por kta dy pashallqe nuk kan qen pa asnj vleft historike pr Shqiptart dhe dshmojn dy t vrteta.
Si vleft historike, ata qen t part, n koht moderne, q i vun nj fre anarkis shqiptare, qoft edhe me
grushtin e prgjakt, q dhan provn e autonomis edhe e qitn prsri n dukje kombin shqiptar n'Evrop.
Dy t vrtetat jan: e para, gjer n fillim t shekullit XIX, me gjith mrgimet e vazhduarshme, Shqiptart
ishin akoma elementi ushtarak m'i fort nga do kombsi tjetr n Ballkan. Si tham, ndrsa popujt fqinj
kishin qn raj, Shqiptart patn qndruar me arm n dor. Por kjo eprsi filloi t bjer gjat shekullit
XIX, sepse fqinjt u organizuan, u armatosn, krijuan shtete me administrat t prqendruar e me ushtri t
rregullta, kurse Shqiptart mbetn si ishin, t ndar e t shprndar, pa lidhje t forta kombtare e pa gjuh
t shkruar (sepse shkronjat e tyre ua kishte ngrn bualli, si thoshin Turqit pr t'u tallur). E vrteta e dyt
sht q Shqiptart mysliman, me gjith fanatizmin dhe propagandn e klerit, dinin t'a dallonin vehten nga
Turqit dhe t luftonin kundr ktyre pr t mos pranuar administratn e Stambollit dhe npuns turq.

Sulltan Mahmudi II, mbasi farosi jeniert m 1826 edhe u vu t'organizonte ushtrin e re sipas mnyrs
evropiane, desh t vinte n Perandorin Turke edhe nj administrat moderne t prqendruar. Prandaj i
shtypi sundimtart e Shqipris, zhduku sa mundi nga bejlert dhe kapedant e pabindur, pr t'a shtruar
vendin nn administratn e re, me npuns turq. Ky program reformash dhe ligjesh t reja u quajt Tanzimat.
Mirpo kapedant shqiptar q kishin mbetur, edhe pas rnies s'Ali Tepelens e s Mustafa Bushatit, edhe
pas krdis s Manastirit ku Mehmet Reshid Pasha griu si bagti 500 krer t Toskris, e vazhduan
kryengritjen pr t mos pranuar reformat e Tanzimatit, domethn pr t mos iu shtruar administrats s re
turke. N zbatimin e par t reformavet, oficert dhe npunsit q u vendosn npr qytete e krahina ishin
turq shumica, nuk dinin shqip dhe nuk i njihnin zakonet e vendit. Duke prfituar nga rrmuja dhe duke mos
pasur ndrgjegjen e detyrs, filluan t merrnin ryshfete pr do pun dhe t vepronin si t'iu tekej. Kjo sjellje
e tyre e pezmatoi gjendjen m tepr akoma. N jug, Zylyftar Poda ngriti n kmb rrethet e Kolonjs, t
Leskovikut, t Prmetit, dhe u prpoq me ushtrin turke t Mahmud Pashs tek Kullat e Qarrit. Pas
luftimesh t'ashpra, u shtrngua t trhiqej me shokt e tij dhe t mbyllej n fortesn e Melesinit, ku qndroi i
rrethuar disa muaj. Pastaj u dorzua kur Turqit i premtuan se do t'a linin t lir, dhe shkoi me familjen e vet
n Korfus. N t njjtn koh u b n amri nj kryengritje pr t przn npunsit turq. Kurse m 1833,
disa nga krert e Toskris, si Abdyl Koka, Zejnel Gjoleka, Tafil Buzi, e t tjer, t cilt qen arratisur n
Greqi pr t'iu shptuar ndjekjevet, u kthyen dhe u hodhn n kryengritje. Por pas disa muajsh u shtrnguan
t'arratisshin prap n Greqi. Nj tjetr lvizje m e madhe akoma plasi n rrethet e Gjirokastrs, n Gusht
1833, ku nja katr a pes mij malsor rrmbyen armt pr t dbuar npunsit turq dhe pr t sulmuar
Janinn. Emin Pasha i goditi me forca t shumta edhe i theu. Nj vit m von, n Mars 1834, Abdyl Koka,
Zejnel Gjoleka, Tafil Buzi e t tjer u kthyen srish nga Greqia, zbritn n Dukat t Vlors dhe pushtuan
Tepelenn. Pastaj ngritn m kmb nj forc m t madhe edhe hyn n Berat. Me qn se lvizja u prhap
shum dhe rrezikonte Janinn, Turqit kt radh, prve forcs, prdorn edhe intrigat pr t'a shprndar,
duke br pr vehte elo Picarin dhe ca nga kapedant e tjer. M 1837, nj tjetr kryengritje plasi n
rrethet e Beratit e t Myzeqes, e udhhequr nga Ali Bej Frakulla, po edhe kjo u shtyp si t tjerat prej fuqivet
turke q i kumandonte vet valiu i Janins.

N Shqiprin e Veriut, dhe sidomos n Shkodr, lvizja pr mospranimin e qeveritarvet turq dhe
t'administrats s re vazhdoi e rrept disa vjet me radh pas dorzimit t Mustafa Pash Bushatit. Qeveritart
turq q erdhn pas tij, Ali-Namik Pasha dhe mandej Hafiz Pasha, me sjelljet tiranike dhe masat e forta q
deshn t merrnin, uan pesh prsri tarafet e qytetit dhe popullin e krahinavet. Prleshje e luftime t
prgjakshme ngjajtn n Shkodr brenda, dhe nj betej e vrtet kundr ushtris turke u zhvillua n rrethin
e Anamalit, n Gusht 1835. I mundur, Hafiz Pasha u detyrua t mbyllej n kshtjelln e Rozafatit. Rolin
kryesor n lvizjet e Shkodrs e lozi Hamz Kazazi, i cili u zgjodh kumandar i forcavet t'armatosura t
qytetit. Mbasi Hafiz Pasha mbeti i rrethuar n kshtjell, nj tjetr fuqi turke prej njzet batalionsh arriti
gjer n Lesh, nn kumandn e Mahmud Pashs. Por kryengritsit kishin zn bregun e Drinit edhe i ran
ushtris turke. Kshtu q Mahmud Pashs iu desh t hynte n bisedime me Hamz Kazazin pr ta zgidhur
punn me t mir. Ai premtoi se do t ndrmjetsonte n Stamboll pr t larguar nga Shkodra Hafiz Pashn
dhe pr mos-zbatimin e reformavet n'at sanxhak. Dhe me t vrtet, reformat n Shkodr u pezulluan pr
disa vjet. Lvizja vazhdoi n Kosov, ku plasn trubullime sidomos n Pej, Prishtin e Prizrend. N Shtator
1839, populli i Prizrendit e przuri me forc qeveritarin turk, Ismet Pashn. Kumanda turke e Rumelis, pr
t shtypur kryengritsit e Kosovs, desh t prdorte Mirditasit si merenar, por kta nuk pranuan. Zbatimi i
reformavet u pezullua pr disa koh edhe n Kosov.

Kto ngjarje vrtetojn se e tr Shqipria i kundrshtoi me arm reformat e Tanzimatit, pr t mos hyr nn
administratn e prqendruar turke. Shqiptart donin t qeverisshin vet duke gzuar lirit e mparshme.

M 1836, bashk me reformat, Porta e Lart bri nj tjetr ndarje administrative t Shqipris, me qllim
prarjeje dhe pr ta futur m mir nn autoritetin e saj. Toskria, prve Kors dhe Poradecit, formoi me
disa krahina greke nj ejalet m vehte - ejaletin e Janins - kurse pjest e tjera t Shqipris mbetn t
lidhura, si m par, me ejaletin e Rumelis, i cili e kishte qendrn n Manastir. Kjo ndarje bhej jo vetm
pr t'i ar Shqiptart m dysh dhe pr t'a thelluar sa m shum hendekun ndrmjet Gegve e Toskve, po
edhe pr t'i przjer me kombsi t tjera greke e sllave. N'administratn e re, sanxhaqet (prefekturat)
qeverisshin prej mytesarrifve, si m par, por tani kishin edhe nga nj kumandar t'ushtris s rregullt ose
t nizamvet. Kazat (nnprefekturat) kishin n krye nga nj kajmekam dhe nahijet (komunet) nga nj
mydir.

Por administrata e prqendruar turke nuk mundi kurr t vihej plotsisht n Shqipri edhe pas dekretit Hat-i-
Sherif t Gjylhanes, q u shpall prej Sulltan Abdul Mexhidit m 1839. Malsit qndruan pothuajse t
pasunduarshme, si m par. Bejlert dhe pashallart vendas, me ifliqet dhe trimat e tyre, mbetn gjithmon
t fuqishm dhe vazhduan t'ushtronin t njjtin autoritet n popull, mbasi npunsit turq nuk kishin forc t
mjaft pr t qeverisur pa u pshtetur tek parsia e vendit. M von filluan t hynin n'administratn e re edhe
npuns shqiptar, veanrisht nga radht e bejlervet dhe t pashallarvet, t cilt kryenin shkollat dhe
zinin kolltuqet n shrbim t Turqis.

Kryengritja me arm u prsrit prej krahins n krahin sa her q administrata turke desh t vinte taksa t
reja ose t zbatonte ligjin mbi shrbimin ushtarak t detyrshm. Dekreti i Gjylhanes, q prmblidhte e
shprehte m me forc programin e reformavet nisur prej Mahmudit II, prve riorganizimit t'administrats
dhe t'ushtris, parashihte edhe at t financavet, t drejtsis dhe t'arsimit. N financat, u krijuan zyrat me
npunsit e posam pr mbledhjen e drejtprdrejt t taksavet, dhe jo me ann e spahinjvet si m par.
Drejtsia dhe gjyqet nuk do t varshin m prej kadilervet, si deri athere, por do t'organizohshin prej
shtetit duke marr pjesrisht pr baz legjislacionin e ri frng me kodet e tij penal e civil. N'arsim, do t
elshin edhe shkolla shtetror prve atyre q mbahshin nga institutet fetare. Kto ndryshime q
shoqrohshin me nj tuf npunsash t huaj, prun nj pshtjellim tek Shqiptart, t cilt nuk shihnin
asgj pr t mirn e tyre: taksat ishin m t rnda se m par; npuns e gjykats, q s'dinin gjuhn as
zakonet e vendit, s'kryenin asnj shrbim pa ryshfete e bakshishe; n'ushtri duhej vajtur me detyrim, dhe jo
me pages si prpara.

Dekreti i Gjylhanes filloi t zbatohej n Shqipri aty nga viti 1843 dhe shkaktoi trubullime t forta, m par
n Kosov. Kryengritja plasi n Prishtin e n Shkup dhe u prhap n Tetov, Prizrend e Gjakov. Prpjekje
t prgjakshme ngjajtn n'ato rrethe gjat vitit 1844 dhe kumands turke t Manastirit iu desh t drgonte
forca t mdha pr t shtruar vendin. Por m 1845, Gjakova dhe malsia e saj u ngritn prsri pr t
kundrshtuar taksat dhe dorzimin e armvet. Fort e rrept u tregua edhe kryengritja e Dibrs, q ngjau n t
njjtn koh. Malsort Dibran i pren udhn nj ushtrie turke t kumanduar nga Hajredin Pasha edhe e
shtrnguan t zmbrapsej.

N Shqiprin e jugs u krijua prsri nj gjendje fort e trazuar. M 1847, kryekumandari i ushtrivet turke
t Rumelis, Mehmet Reshid Pasha, i cili luftonte 'prej afro njzet vjet kundr Shqiptarvet dhe pat marr
emrin "shqiptaro-vrass", iu fut Toskris me nj fuqi prej 15.000 vetash pr t shtypur kryengritjen q
zjente n tr vendin, prej Gjirokastre deri n Berat. Pr zbatimin e reformavet, qeveria turke pat krkuar
ndihmn e feudalve vendas, si Hysen Pash Vrioni e t tjer, dhe pat drguar fuqi prej Janine, por kto
forca qen thyer. N Kurvelesh dolli Zejnel Gjoleka, i cili oi n kmb tr Labrin edhe u b shpirti i
kryengritjes. Mallakastra zgjodhi si udhheqs Rrapo Hekalin pr t'iu qndruar forcavet qeveritare q
kumandohshin prej bejlervet Vrionas. Lvizja mori prpjestime t mdha duke u ndier deri n Shqiprin
e Mesme e n Gegri. Zejnel Gjoleka i theu disa her forcat turke:

"Gjoleka, Tafili: di, - Bobo! 'jan t kqi:

Luftojn me nj vali, - Me nj goxha-Rumeli!".

Kurse n qarkun e Beratit, Isuf Bej Vrioni me fuqit qeveritare iu fut Mallakastrs. Pas nj prpjekjeje t
rrept q ngjau n fshatin Greshic, Mallakastriott, nn kumandn e Rrapo Hekalit, e zun t gjall Isuf Bej
Vrionin edhe e pushkatuan n Qafn e Sinjs:

"Mallakastr' e Siprm,
'qenke pr n batar:
Vrave goxha Isuf B ! . . .".

Kryekumandari turk, Mehmet Reshid Pasha, pas shum prpjekjesh, e shtroi m n fund lvizjen, por
gjendja n Shqipri mbeti e paqet.

N gjysmn e dyt t shekullit XIX, t tjera forca u krijuan rreth Shqipris, prej kombsish autonome ose t
pavarura t Ballkanit: Serbia e Mali-i-Zi, nga veriu, Greqia, nga juga. Kta shtete nisn t bnin parashikime
e pregatitje pr t'u zgjeruar mbi tokat shqiptare dhe n dm t Perandoris Otomane. Serbia mendonte
pushtimin e Kosovs dhe daljen n'Adriatik nprmjet t Shkodrs dhe Ulqinit. Por Shkodrn me malsin e
lakmonte edhe Mali-i-Zi. Kurse Greqia, n jug, bnte mos pr t greqizuar Shqiptart orthodoks dhe pr
t'a shtrir sundimin n'Epir. Prandaj mbante lidhje n'at koh edhe me kapedant mysliman, si Gjoleka e t
tjer, t cilt i shtynte kundr Turqis. Prapa ktyre lvizjeve qndronin fuqit e mdha, duke br, si
gjithmon, lodrn e tyre. Zhvillimi i industris s madhe e nevoja e shkmbimevet i shtynte fuqit
industriore, si Anglin dhe Francn, t siguronin tregjet e Lindjes s'Afrme dhe t'a mbanin larg Rusin prej
asaj zone. Prandaj sa her q kjo pat br prpjekje pr t dal n Dardanelet, fuqit perndimore, Franc e
Angli, qen gjetur n ndihm t Turqis, sikurse e provoi Lufta e Krimes (1853-1855). Kshtu shtja e
Lindjes, problem i vjetr pr diplomacin evropiane, hynte n nj faz t re. Mbasi Rusia krkonte
coptimin e Turqis, dhe fuqit perndimore mbajtjen e saj m kmb, ishte e natyrshme q simpathit e
kombsive t krishtere t Ballkanit t'anonin nga Rusia, e cila iu premtonte prkrahje e zgjerime kundrejt
Perandoris Otomane. Luftn ruso-turke deshn t'a shfrytzonin menjher Greqia dhe Mali-i-Zi duke u
rreshtuar n'ann e Rusis, por fuqit perndimore i ndaluan nga nj konflikt i hapt me Turqin. Greqia
athere zuri t vepronte me eta n Thesali e n'Epir duke u prpjekur t hidhte n kryengritje edhe
Shqiptart orthodoks pr t ringjallur "perandorin greke". Prandaj kishte vn si kumandar etash disa nga
Arbresht e Greqis ose nga Suliott q patn qn shquar n luftn e pavarsis greke dhe q flisnin
gjuhn shqipe. Por kto orvatje nuk i ecn, jo vetm nga qndresa e Shqiptarvet mysliman, po edhe nga
ndrhyrja e Anglis dhe e Francs, t cilat nuk lejonin n'ato rrethana ksi veprimesh q i jepnin dor
Rusis.

Lufta e Krimes e trhoqi vmendjen e fuqivet perndimore edhe mbi popujt e Ballkanit, t cilt deri athere
i qen ln pothuajse ndikimit t Rusis. Franca filloi t dftente nj far interesi pr Malin-e-Zi dhe pr
Shqiptart katolik t Mirdits. Austria e detyroi Portn e Lart q t pranonte hapjen e nj seminari
jezuitsh n Shkodr. Traktati i Parisit q i jepte fund lufts s Krimes, m 1856, e vinte autonomin e
principats serbe nn garantin e Evrops.

Po edhe Turqia e kuptoi se do t'i delnin mjaft ngatrresa me kombsit e Ballkanit, prandaj nisi t mbante
nj qndrim m t but kundrejt disa krerve shqiptar, t cilt mund t'i prdorte m mir npr luftat e saja
sipas mnyrs s vjetr. I fali kapedant e kryengritjeve t Toskris, si Gjolekn me shok, afroi Bib Dodn
e Mirdits, t cilin e drgoi edhe n front kundr Rusis n kohn e lufts s Krimes. Por kjo ishte nj
taktik pr t'i prdorur forcat e Shqiptarvet si merenar, mbasi paraqitej e vshtir puna e rekrutimit t tyre
n'ushtrin e rregullt. Sepse, nga ana tjetr, Turqia e pengoi me t gjitha mjetet bashkimin e kombsis
shqiptare.
Pr t mos i ln Rusis shkak ndrhyrjeje n Ballkan gjoja si mprojtse e t drejtavet t popujvet
orthodoks, Franca me Anglin e detyruan Sulltan Abdul Mexhidin t shpallte nj dekret t ri, i quajtur Hat-i
Humajun, i cili prcaktonte barasin administrative dhe juridike t t gjith nnshtetasvet, lirin e fes dhe
t'arsimit n gjuhn e tyre pr t gjith popujt e Perandoris. Ky dekret u shpall m 15 Shkurt 1856, disa
jav prpara se t nnshkruhej n Paris traktati i paqes me Rusin. Hat-i Humajun zhvillonte, duke iu sjell
disa shtesa, parimet dhe vendimet e shpallura me dekretin Hat-i Sherif t Gjylhanes, m 1839.

Por kto shprehje n kart nuk i ndaluan popujt e Ballkanit t lviznin, as Rusin t ndrhynte. Pas vitit
1860, Serbia dhe Greqia po zhvillonin nj veprimtari t gjall pr t shtrir kufijt e tyre. N'at koh lindi te
Grekt Ideja e Madhe (Megali Idhea) e "panhelenizmit", q donte t thoshte bashkimin e t gjitha viseve t
Ballkanit dhe t'Azis s Vogl ku shtrihej Kisha orthodokse greke, n nj perandori helenike. Prve Greqis
dhe Serbis, nuk mbetej pas as Mali-i-Zi q prpiqej t zgjerohej mbi toka shqiptare. Kryengritje t
njpasnjshme plasn n Herzegovin e n Bullgari. Por ajo q desh e przjeu prsri gjendjen n Ballkan
ishte kryengritja e Krets, m 1866, e cila qllonte n nj koh kur Austria u mund prej Prusis, dhe Rusia
gjeti volin t ndrhynte srish pran Ports s Lart pr autonomin e popujve t krishter.

Gjith kto lkundje kishin, natyrisht, rrjedhimet e tyre edhe n Shqipri, e cila n'at koh nisi t prfshihej
n rrymn e propagandave t ndryshme. Nga ana tjetr, "reformat" turke synonin vetm vendosjen e nj
administrate t prqendruar q s'iu plqente fare Shqiptarvet. Prandaj lvizjet filluan prap, veanrisht n
Shqiprin e veriut. N vitet 1861-1862, trubullime ngjajtn n Dibr, n qytetet e Kosovs, dhe nj lvizje
intelektualsh katolik n Shkodr, q deshn t krijonin nj baz autonomie n Mirdit. Kta menduan t
shfrytzonin interesin q kish treguar Napoleoni III i Francs pr Mirditn, dhe prkrahjen q Austria duhej
t'iu jepte Katolikvet shqiptar n baz t nj marrveshjeje t vjetr me Turqin mbi t drejtn e mprojtjes
fetare, Kultusprotektorat, njohur Austris prej Ports s Lart pr komunitetet katolike t Perandoris
Otomane. Por prkrahja e Austris nuk shkonte prtej eljes s ndonj seminari e t ndonj shkolle fillore,
dhe ndrtimit t ndonj kishe, n Shkodr.

N'at koh Mali-i-Zi filloi luftn me eta kundr Turqis pr t shkputur toka - t cilat ishin toka shqiptare.
Prandaj qeveria turke nuk pati vshtirsi t'i shtynte Shqiptart pr t mprojtur vendin e tyre. Kta formuan
n qarkun e Shkodrs etn e famshme t'Oso Kuks pr t'iu prer hovin Malazezvet, t cilt, pasi patn thyer
keq disa trupa vullnetarsh shqiptar n luftn e Kernics, n Shkurt 1862, iu futn vendit me zjarr e me
plakitje. Oso Kuka i prapsi etat malazeze, por m n fund u rrethua prej fuqish t mdha n Vranin.
Mbasi luftoi trimrisht gjersa iu vran t tr shokt, u mbyll n kull t barutit edhe i dha zjarr, duke
hedhur n'er vehten e tij dhe ata Malazez q kishin guxuar t'afrohshin. Heroizmin e Oso Kuks e ka
knduar bukur At Gjergj Fishta, n kryeveprn e tij Lahuta e Malcis.

Pas vitit 1865 u b nj tjetr ndryshim n'organizimin administrativ t krahinavet otomane, dhe tokat e
Shqipris u ndan n katr vilajete: n'at t Shkodrs, t Janins, t Manastirit, dhe i katrti, q u formua
pak m von, ai i Kosovs me qendr Shkupin. Kjo ndarje kishte nj qllim politik: pr t penguar
bashkimin kombtar t Shqiptarvet. Seicili prej vilajetevet lidhej drejtprdrejt me qeverin e Stambollit.
Kshtu tokat dhe popullsia e Shqipris u coptuan n katr pjes, pa nj qendr t prbashkt rreth s cils
t mblidhej jeta kombtare. N Vilajetet e Kosovs, Manastirit, dhe Janins ndonse shumica e banorvet
ishin Shqiptar, u prfshin edhe popullsi sllave e greke, pikrisht pr t'i vn Shqiptart n grindje e
kundrshtim t prhershm me fqinjt e tyre. Kto dhe t tjera mnyra prarse, Porta e Lart i prdori gjer
n fund kundrejt Shqiptarvet.

Megjithat, lvizjet krahinore vazhduan t pareshtura, n Shqipri, si nj smundje kronike, pr t mos

pranuar administratn e prqendruar, ose pr t mos paguar taksa e pr t mos vajtur ushtar:

"Nizam e xhelepe s'ka: - sht vndi fukara"

Por kto lloje kryengritjesh, ose ato q bhshin nga bejler e kapedan pr t ruajtur pozitat e tyre, nuk
mund t quhen lvizje kombtare n kuptimin e sotshm t fjals, mbasi nuk kishin as qllim kombtar, as
kurrfar lidhjeje, plani e programi t prbashkt.
Megjithse shnjat e mugllta t Rilindjes kishin nisur t dukshin qysh n gjysmn e par t shekullit XIX,
nuk mund t flitet pr lvizje kombtare prpara Lidhjes s Prizrendit, m 1878.

1
Hopf, "Chroniques," f. 320

XIX
Koht e reja, q prun n'Evropn e Perndimit revolucione shoqrore e politike, hapn edhe nj horizont t
ri ndjenjash e mendimesh me nj tjetr kuptim t liris. M par, lirit politike dhe fetare patn filluar t
zhvillohshin n'Angli, por tronditja m'e madhe erdhi nga shkrimtart frngj t periudhs s Dritavet dhe me
Revolucionin Frng t shekullit XVIII, vazhdoi me luftat napoloniane dhe iu hapi rrugn lvizjevet t
mdha shoqrore t shekullit XIX. Lvizjet shoqrore t Perndimit u kthyen n nj rrym lvizjesh
kombtare tek popujt e Evrops lindore e jug-lindore q nuk gzonin pavarsin politike. Letrsit edhe
artet e ktyre popujve, n'at koh, jan plot ndjenja dhe thema kombtare. Prpjekjet me arm kishin filluar.
N Ballkan, Greqia kish fituar pavarsin m 1829, Serbia kishte dal si principat autonome m 1815, dhe
pak me von Vllahia e Moldavia. Mali-i-Zi mbahej edhe ai si principat e lir. Po ashtu u njoh m pastaj
edhe Bullgaria. Vetm Shqipria nuk po zgjuhej nga gjumi i shekujvet pr t lvizur si komb. E ndar n
Mysliman e t Krishter (n "Turq" e "Kaur"), n Tosk, e n Geg, e zhytur n grindje krahinore, ajo
paraqiste nj fytyr t mjeruar. Nuk po ndihej akoma ajo frym e nxeht kombtare q i fshin si cerga
merimange botkuptimet e ngushta, paragjykimet e ndryshkura, edhe i bashkon "n nj dshir e nj qllim"
bijt e s njjts rac, t s njjts gjuh, t t njjtit gjak. Dallandyshet prendverore t Rilindjes e kishin
nisur fluturimin, por ishin t rralla. E kishin nisur sidomos tek Arbresht e Italis, me De Radn, Kamardn
e t tjer, mbasi ata ishin m afr lvizjevet evropiane dhe jetonin n'enthusiazmin e bashkimit italian. Por n
Shqipri brenda, prve luftavet krahinore kundr autoritetit turk, s'ndihej tjetr piptim.

Prarja e Shqiptarvet n fe e n krahina ishte tani m'e shmtuar se sa n kohn e Sknderbeut, sidomos kur
e krahasojm me idet e reja, me zgjimin kombtar t popujve t tjer. E para, dallimi ndrmjet veriut dhe
jugs, ndrmjet Gegve dhe Toskve, nuk ishte (ose fare i leht) n Kohn e Mesme. Kt na e provojn
Kuvendi i Leshit, krijimi i ushtris shqiptare, lidhjet e shtetit t Sknderbeut, martesat e dndura ndrmjet
familjeve princore t veriut e t jugs, dhe gjuha e folur asokohe me sa mund t kuptojm nga libri i Gjon
Buzukut, ku gjejm plot trajta t toskrishtes ndonse auktori ishte Geg. Kur i biri i Sknderbeut, Gjon
Kastrioti, erdhi prej Italie n Shqipri, m 1481, prkrahjen m t fort e gjeti n Labri dhe n Himar.

Gjat sundimit otoman, rrugt u kputn, marrdheniet u rralluan ndrmjet veriut dhe jugs, politika e
Turqis punoi vazhdimisht pr t'i prar Shqiptart n Geg e n Tosk, n Mysliman e t Krishter. Ktij
qllimi t Turqis i ka shrbyer deri diku edhe gjeografia e vendit. Shqipria e jugs, duke qn m'e hapt,
m'e lidhur me rrugt ndrkombtare, e ka ndier m fort ndikimin e kulturave t jashtme, qarkullimin e
mendimeve t reja, dhe prbrja shoqrore e saj pat kaprcyer n trajta m t zhvilluara. Kurse malsit e
veriut, t mbyllura, patn mbetur n botkuptimin e fisit, afro si n kohn e Ilirvet. Ndarjet krahinore nuk
ishin vetm ndrmjet veriut dhe jugs, po edhe prej nj qarku n tjetrin: Shkodran e Dibran, Vlonjat e
Korar etj.

Por shum m t rrezikshme nga prarjet krahinore ishin ndarjet fetare. Disa udhtar t huaj patn shkruar
se tek Shqiptart ndjenja e kombsis qndronte prmbi ndarjet fetare. Kt lvdat, disa atdhetar prej
hoshafi e kan marr si nj t vrtet mathematike dhe e gogsijn npr darka e fjalime zyrtare. E dim q,
Shqiptart s'i kan dhn fort rndsi fes n kuptimin moral ose mistik t fjals, por feja pr t'a donte t
thoshte "kultur" dhe sidomos "politik". Besnikt e nj feje e ndjenin vehten t lidhur me at fuqi politike
t jashtme ku e kishte qendrn feja. Kshtu, disa anonin nga helenizmi, ose edhe nga sllavizmi, disa nga
Lindja islamike, dhe nj pakic nga Perndimi. Pastaj, n munges t nj kulture m t prgjithshme,
edukata fetare lot nj rol shum t madh n brumosjen e ndjenjavet dhe t mendsis s njeriut. Dhe mbasi
Shqiptart nuk kishin nj kultur kombtare t lart ku t pajtohshin t gjitha fet, t gjitha besimet, si
ngjan tek popujt e qytetruar t bots; dhe mbasi fet n Shqipri ishin m shum propagand politike se sa
fe, t gjort Shqiptar jepnin prshtypjen sikur ishin tre kombe n t njjtin popull. Do t'a dshironim me
tr shpirtin at q kan shkruar disa udhtar t huaj dhe q e gogsijn atdhetart e hoshafit. Por mbasi
historia ka pr qllim t'i edukoj popujt dhe jo t'iu bj lajka, jemi t shtrnguar t'a themi t vrtetn lakuriq,
ashtu si e shprehu Vaso Pasha:

"Shqyptar, me vllazn jini tu' u vram,

N njiqind kolle jini shprdam!
Ca thon' kemi fe, ca thon' kemi din,
Njani thot' jam Turk, tjetri Latin;
Do quhen Grek, e Shqeh disa tjer,
Por jeni vllazn t'gjith, more t'mjer!
Priftnit e hoxht ju kan' hutue,
Pr me ju ndamun, me ju vorfnue!"

Gjat njmij vjetve q patn jetuar n Perandorin Bizantine, strgjysht e Shqiptarvet, mbasi u shkeln
prej Sllavvet, u sllavizuan shumica, por ata q mbetn nuk u greqizuan. Kjo i detyrohet gjallris s racs
s tyre, por mund t ket pasur edhe arsye t tjera: e para, Perandoria Bizantine, e cila e quante vehten
perandori romake, megjithq u pshtet n gjuhn dhe kulturn helenike, ku u pshtet edhe Kisha Greke,
nuk mundi t'i helenizonte popujt e racave t ndryshme. Ndoshta sepse n Ballkan i doln prpara Sllavt, me
t cilt pat qn shpeshher n luft, dhe, n Lindje, Arabt, pastaj Turqit. E dyta, me zbritjen e Sllavvet
n Ballkan, popullsia greke u rrallua aq tepr sa q s'mund t'ushtronte asnj ndikim kulturor mbi kombsit
e tjera. E treta, npr viset jo-greke, kulturn helenike e merrte vetm aristokracia, qeveritart e lart t
Perandoris dhe kleri i Kishs Bizantine, por s'kishte as shkolla as tjetr mjet pr t'a prhapur npr masat e
gjera t popujvet. Kshtu kombi shqiptar mundi t mbahej si nj grup ethnik m vehte me gjuhn, zakonet
dhe kulturn e tij popullore, sadoq shqipja dhe kultura popullore shqiptare patn psuar deri diku ndikimin
e gjuhvet dhe t kulturs greko-latine. Por kjo s'duhet t na uditij aspak, sepse gati t gjitha gjuht dhe
kulturat e Evrops e kan psuar at ndikim.

Orthodoks apo Katolik, si e pam m sipr, Shqiptart e ruajtn kombsin e tyre gjat tr Kohn e
Mesme. N jug, megjithse ndiqnin kishat e ritit grek, qndruan si nj popull krejt i dalluar me gjuhn dhe
zakonet e tyre. Edhe kur patn emigruar n Greqi, shumica n shekullin XIV, dhe patn mbushur krahinat e
popullsuara t saja duke zbritur deri n'Atik, n Mor dhe n'ishujt e Egjeut, si n'Eub, n Hydra, Specia,
Paros etj., e ruajtn gjuhn shqipe, folklorin, zakonet, dhe iu vun emra shqip vendevet t reja ku zun
qendr. Gjer tani von, e mbanin vehten si rac m t lart nga Grekt t cilt i quanin Shqeh, ashtu si
quajn Shqiptart e veriut Sllavt. Murgjit Komneni e Prokli, t cilt, sipas Hopf-it, ishin Shqiptar, n
Historin e tyre mbi despott e Epirit pohojn se e tr Etolia, nga mbarimi i shekullit XIV, ishte n duart e
Shqiptarvet. E dim se Gjin Bua Shpata dhe Pjetr Losha me Shqiptart patn luftuar kundr Grekvet,
kundr sundimtarvet serb e bizantin, dhe i patn mundur. Ndn ata dy udhheqs, u krijua Despotati
shqiptar i Arts, i cili shtrihej nga juga gjer n grykn e Korinthit. Jan t njohura mizorit q despoti serb,
Thoma Preljublovii, i mbyllur n Janin, iu bnte Shqiptarvet t ktij qyteti duke iu prer hund e buz
dhe duke iu nxjerr syt, pr t'ia drguar me shporta Gjin Bua Shpats, i cili e mbante Janinn t rrethuar. Pr
kto mizori, Thomaj u mbiemrua "Albanitoktonos" (domethn vrass i Shqiptarvet). Kur Turqit e
shkeln Epirin dhe e pushtuan Janinn m 1431, e quajtn pjes t Shqipris t tr krahinn duke i
regjistruar n trajtn shqipe dhe jo greqishte emrat e vendevet, t fshatravet dhe t qytetevet. Kjo ishte
shtrirja e popullsis shqiptare n'at koh, nga ana e jugs.

E kemi par m sipr se Sknderbeu, n letr-prgjigjen q i drgonte princit t Taranto-s, e lidhte historin
shqiptaro-epirote me koht prpara Krishtit, duke e mbajtur vehten si pasardhs i Pirros dhe i Aleksandr
Mollosit.

Por mbas pushtimit t Shqipris prej Turqvet punt ndryshuan. Sulltan Mehmeti II, qkurse mori
Stambollin, u shpall si mprojts i Kishs Orthodokse dhe i njohu Patrikans jo vetm t drejtat e vjetra
n'ann fetare, po edhe fuqi juridike mbi Orthodoksit. Me ket mnyr desh t prante krishterimin duke
prkrahur Kishn e Lindjes kundr Kishs s Roms. Pas ksaj kohe, Patrikana, nprmjet t fes, vazhdoi
t mbante ndezur dhe t prhapte kulturn helenike bashk me ndjenjat kombtare greke. U prpoq t
greqizonte sidomos ata popuj q nuk kishin nj Kish kombtare t tyren, si qe rasti i Shqiptarvet. N
marrveshje me Portn e Lart, n shrbim t s cils ishin vn Grekt e Fanarit, Patrikana mund t hapte
shkolla greqishte sa t donte pr Orthodoksit shqiptar, sikurse kleri mysliman shkolla turqishte. Por arsimi
shqip ishte rreptsisht i ndaluar. Nga ana tjetr, priftrinjt npr kishat e Shqiptarvet ishin prgjithsisht
grek ose grekoman dhe iu kshillonin besnikvet t msonin dhe t flisnin greqishten npr familjet.

Kurse Serbt, nga veriu, kishin Kishn e tyre n gjuhn sllavone, t ciln edhe ata e mbanin t njjt me
kombsin. Pra, Grekt dhe Serbt nuk bnin asnj dallim ndrmjet fes dhe kombsis. Pr ata, t'ishnje
Orthodoks donte t thoshte t'ishnje Grek, tek Grekt, dhe Serb, tek Serbt.

N kt mes, Shqiptart, pr t mbajtur kombsin, ose duhej t kishin pasur, si Orthodoks, Kishn
kombtare n gjuhn e tyre, si e kishin Sllavt, ose t'ishin t gjith Katolik me nj kler t shndosh dhe
me nj letrsi fetare n gjuhn shqipe. Ndryshe, n konditat fetaro-kulturore ku ndodhshin Shqiptart, edhe
po t mos ishin myslimanizuar, sht nj pikpyetje nse do t kishin mundur t'i shptonin greqizimit dhe
sllavizimit. sht nj pikpyetje gjithashtu nse e tr Shqipria e jugs nuk do t'ishte prfshir n
kryengritjen greke, si ngjau me nj pjes t Shqiptarvet orthodoks. Natyrisht, i njjti problem turqizimi
vihej edhe pr Myslimant, sikur kombi turk t kishte pasur kufij t prbashkt me Shqiprin. Por Turqin,
si komb, e ndante gjeografia, dhe islamizmi, si fe, mbeti fort i prcipt n pjesn m t madhe t Shqipris.
Ndonse shum nga Myslimant i shrbyen sa mundn Baba Dovletit dhe filluan t quhshin "Turq"
fanatizmi ose turkomania u kufizua npr qytetet dhe n popullsin e disa fushave, si n Shqiprin e
Mesme dhe n Kosov. Kurse pjest e brendshme t vendit, sidomos malsit, mbetn pothuajse t
paprekura.

Mos pasja e nj feje t prbashkt me nj letrsi a vatr kulture kombtare ka qn plaga m'e rnd e kombit
shqiptar, ajo q e ka shprndar gjat shekujvet, q e ka br t'a derdhte gjakun pr botn dhe e ka rrgjuar
n gjendjen e sotshme.

N koht e reja, ndasia fetare ka qn m'e rrezikshme dhe m'e koklavitur n jug se sa n veri. Sepse n veri,
Katolik e Mysliman ishin t bashkuar kundr Sllavvet. Pastaj Katolikt ishin gati t shoqrohshin me
Myslimant sa her q ktyre iu mbushej mendja t'i binin Turkut. Gjat shekujve t pushtimit otoman
malsort e t dy fevet kishin qndruar me arm n dor, kishin ruajtur kanunin dhe traditat shqiptare, duke
shkuar zakonisht mir ndrmjet tyre, mbasi jetonin n t njjtn varfri dhe s'kishin se 't'i lakmonin njri-
tjetrit. Shpeshher ishin t lidhur me kumbari midis tyre dhe vinin pr urim npr t kremtet e shoqi shoqit.
Vetm n Shkodr brnda patn ngjar disa grindje, por jo fort t rndsishme, t shtytura trthorazi prej
Turqvet a prej intrigash t tjera, ose m shum pr interesa tregtare q fshihshin prapa fevet. Katolikt,
duke pasur armt n dor, nuk patn qn ndonjher popull i shtypur dhe kishte raste ku mund t merrnin
titullin pash n Perandorin Otomane. Kleri katolik, me Fretrit n krye, pat punuar pr t prhapur
shkrimin e gjuhs shqipe, arsimin, dhe pr t hedhur n Shkodr bazat e kulturs kombtare.

Kurse n Shqiprin e jugs prpiqshin dy kultura, dy fuqi, dy rryma t kundrta q krkonin t'i mbanin
Shqiptart t ar m dysh: fuqia greke me kulturn helenike dhe fuqia sundonjse otomane me kulturn
islame. E para vepronte me ann e shkollavet greke dhe t klerit orthodoks; e dyta, me ann e klass
sundonjse dhe klerit mysliman. Por udia sht se t dyja kto fuqi ishin marr vesh fort mir midis tyre
dhe ndihmonin njra-tjetrn (Patrikana dhe Porta e Lart) pr t ndaluar rreptsisht do shkoll e arsim n
gjuhn shqipe. Orthodoksit duhej t ndiqnin shkollat greke dhe Myslimant shkollat turqishte. Gjuha shqipe
ishte e kishruar prej klerit orthodoks grek si e mallkuar nga Zoti. Kurse Turqit ndalonin do shkoll
shqipe, edhe pas shpalljes s dekretit Hat-i Humajun t vitit 1856, q iu njihte lirin dhe barasin e arsimit
n gjuht e tyre gjith popujve t Perandoris. N pajtim me programin e reformavet i cili prfshinte edhe
arsimin, Turqia nisi t hapte shkolla shtetrore, fillore dhe t mesme (ruzhdie), q nuk ndryshonin prej
atyre t'institutevet fetare prsa i prkiste fanatizmit mysliman dhe turkoman. Njkohsisht u shumuan
shkollat greqishte, q punonin lirisht gjer n Kor, Berat edh'Elbasan. Porsa Greqia fitoi pavarsin si shtet,
vuri tr forcn, n bashkpunim me Kishn, pr t greqizuar Shqiptart orthodoks. Disa nga kta e kishin
humbur gjuhn q m prpara. Thimi Mitkua kishte t drejt kur i shkruante Francesco Crispi-t, m 1879, se
Grekt e Janins ishin Shqiptar t greqizuar, dhe se kjo kuptohej fare leht nga mnyra sesi e flisnin
greqishten.

Prkrah Shqiptarvet orthodoks jetonin Shqiptart mysliman. Sikurse tham m sipr, myslimanizmi kishte
mbetur fort i prcipt npr krahinat, dhe hoxht e katundevet nuk kishin kurrfar kulture. Zakonisht ishin
katundar si t tjert, kishin nxn prmendsh disa copza lutjesh arabisht, t cilave s'ua dinin as kuptimin.
Npr malsit, shum fshatra nuk kishin xhami fare, nuk falshin kurr dhe mbanin nj hoxh t
prbashkt, t cilin e thrrisnin vetm sa pr t varrosur t vdekurit. Prve myslimanizmit syni, q ishte feja
zyrtare, u faq edhe bektashizmi, i cili kishte hyr me koh, por u prhap shum n Shqiprin e jugs gjat
shekullit XIX. N nj mas m t kufizuar, u shtri n Shqiprin e Mesme dhe gjer n Kosov. Bektashinjt,
nga ana dogmatike e islamizmit, jan m t'afrt me shiizmin persian. Por kan nj mistik t tyren, besojn
n nj lloj pantheizmi dhe bjn jet murgjish. Nuk kan paragjykime kundrejt t Krishtervet, as kundr
feve t tjera, dhe teqet e tyre i mbajn dyert t hapura pr do njeri. Kishin qn shum t lidhur me
jeniert. Prandaj u ftohn prej Turqis qkur Sulltan Mahmudi II i farosi jeniert m 1826. T ndar nga
feja zyrtare e shtetit dhe t shikuar me sy t keq prej qeveris turke, Bektashinjt nuk prtuan t merrnin m
von ann e lvizjes kombtare. Teqet e tyre u bn n nj koh erdhe e nacionalizmit shqiptar.

Si ishin t nj gjaku e t nj gjuhe, Mysliman e Orthodoks, me prjashtim t fes, kishin t njjtat zakone,
t njjtin folklor me t njjtat kng e vajtime. Orthodoksit ishin prgjithsisht m t msuar dhe m t
rregullt n jetes e n'ekonomi, jo vetm sepse ndiqnin shkolla greqishte, por edhe sepse merrshin me tregti
e zejtari, t cilat pun e bjn njerin m t gdhndur dhe m t shoqruarshm. Prandaj ishin m t'afruar
midis tyre, prkrahnin njri-tjetrin dhe prbnin nj bashksi m t'organizuar rreth kishs. Natyrisht,
n'afrimin midis tyre i shtynte edhe instinkti i vetmprojtjes, mbasi e shihnin vehten si nj pakic kundrejt
Myslimanvet t cilt i mbanin t barabart m Turqit. Kurse Myslimant ndrmjet tyre ishin t prar dhe
zihshin ose vritshin pr gjra t kota. Merrshin prgjithsisht me bujqsi e blegtori ose me prdorjen e
armvet, prandaj ishin m zhurm-brs, dngla-mdhenj, dhe s'kishin fort rregull n jetes as n'ekonomi.
Por Mysliman e Orthodoks shqiptar dallohshin prej Turqve dhe prej Grekve jo vetm nga gjuha,
zakonet dhe kultura popullore, po edhe nga veorit fizike e morale si rac, nga zgjuarsia, guximi,
shkathtsia, energjia n pun ose n luft, gjithmon t zott pr nism (inisiativ) e prgjegjsi.
Fatkeqsisht, bashk me kto vetija qndronte edhe individualizmi i tepruar, ose kufizimi n krahina, e
meta m'e madhe e Shqiptarvet, e meta fatale q s'i ka ln kurr t bashkohshin pr t formuar nj trsi t
lidhur, kombtare ose shtetrore.

N Perandorin Turke, shkallt m t larta i patn arritur Shqiptart mysliman. Po edhe n Greqi,
Shqiptart orthodoks t rrethevet t'Atiks, t Mores dhe t'ishujve t'Egjeut, t cilt patn emigruar n'ato
vende q n shekullin XIV, kishin nj ndryshim t madh me Grekt, si energji, karakter, ndershmri, zotsi
n pun e n luft, n mbajtjen e fjals dhe prmbushjen e detyrs. Dhe kto nuk jemi ne q i themi, por
historian dhe vrejts s huaj, Frengj, Gjerman, Anglez, si G.-B. Depping, Alfred Philippson, A.L.
Castellan, dhe deri nj Pouqueville q nuk i donte Shqiptart sepse urrente Ali Pash Tepelenn. M'e
rndsishme sht se pohimet e msiprme i gjejm edhe tek George Finlay, historiani anglez i Kryengritjes
greke. Edhe ky, si t tjert, i paraqet Hidriott n nj plan m t lart nga Grekt, sepse kishin, thot,
"karakterin e veant t racs shqiptare1". Sipas dshmive t msiprme dhe t'auktorsh t tjer, Shqiptart e
Greqis, kudo q ishin vendosur, n'Atik, n Mor (Pelopones) apo n'ishujt, e kishin ngritur vendin nga
rrnimet, kishin lulzuar tokn dhe zbukuruar qytetet. Ata kan qn elementi m'i gjall n Kryengritjen
greke, n mkmbjen morale dhe ekonomike t Greqis. Nj vrejtje t ngjashme bnte Ch. Didier n Revue
des Deux-Mondes, m 1840, pr Shqiptart e Italis. Si shihet, energjit m t mira t racs shqiptare kan
qn shkrir n shrbim t vendeve t huaja, sidomos t Turqis dhe t Greqis.

Propaganda helenike kishte krijuar legjendn se Orthodoksit shqiptar ishin t shtypur prej Myslimanvet,
se Shqipria ishte nj parajs pr Myslimant dhe nj ferr pr Orthodoksit. Kjo legjend iu kishte hyr n
shpirt dhe trubulluar gjykimin shum njerzve aq sa jehona e saj vazhdon t ndihet akoma. Ksaj muzike i
bie edhe sot propaganda e Athins, se gjoja Orthodoksit shqiptar jan t shtypur, kurse n t vrtetn pjesa
m'e madhe e aparatit t partis komuniste, n Shqipri, sht n duart e orthodoksvet. Kjo shtje ka nevoj
pr nj shkoqitje:

Natyrisht ligjet e Perandoris Otomane ishin ato q ishin: Myslimant i kishin t drejtat t barabarta me
Turqit, kurse t Krishtert, npr vendet e shkelura, quhshin raj. Por nga t drejtat e barabarta me turqit
prfitonte vetm klasa sundonjse (pashallar, bejler e agallar) t cilt nuk prbnin m shum se pes pr
qind t popullsis, kurse mass s popullit mysliman kapadaillku i mbajtjes s'armvet i vlente vetm sa pr
t ln kockat pr Padishahun gjer n shkretirat e Azis dhe t'Afriks. sht e vrtet se ata Orthodoks q
punonin tokat e bejlervet ishin n nj gjndje t mjeruar. Por atje ku s'kishte Orthodoks, tokat e bejlervet i
punonin bujqit mysliman, t cilt nuk ishin n nj gjndje m t mir. Pjesa tjetr e Orthodoksvet, q nuk
punonte tokat e bejlervet, kishte n dor tregtin dhe pothuajse t gjitha mjeshtrit: Ata q nuk gjenin
pun t mjaft, mrgohshin npr kurbetet. Por sa dhjetra mij Mysliman q s'nginjshin dot me buk t
misrt n vndin e tyre, shkonin e shisnin lakra me kosha n krah ose bnin kalldrm npr rrugt e
Stambollit dhe t qyteteve t tjera t Turqis? Klasa sundonjse, bejler e pashallar, shfrytzonte at popull
q kishte nn vehte dhe merrte atje ku gjente, pa dallim feje apo kombsie, se ishte fort e lir nga ato
ndjenja. Sa pr "drejtsin" zyrtare t'asaj kohe, zakonisht ajo anonte andej nga delte ryshfeti. Dhe ryshfetin
dinin t'a jepnin Orthodoksit aq mir sa Myslimant. Shkurt, popullsia e vendeve t'ulta, e vendeve t
shkelshme, ishte prgjithsisht e shtypur n Shqipri, myslimane apo e krishtere. Sa pr malsit e
pashkelshme q mprohshin me arm, ato arm i kishin n dor edhe malsort orthodoks. Kishin gjithashtu
tokn e tyre, sado t pamjaftuarshme, si malsort mysliman. Prandaj na duket e padrejt q dallimin e
ligjevet otomane ndrmjet fevet, ose shfrytzimin q bnte klasa sundonjse e vndit, t'i marrim sikur
popullsia myslimane shqiptare shtypte popullsin orthodokse shqiptare. Sepse, me sa dihet, Mysliman e
Orthodoks, si popull, kan shkuar gjithmon mir midis tyre dhe nuk mbahet mend q t ken sulmuar me
arm njri-tjetrin. Npr fshatrat myslimane, tregtari (dyqanxhiu) ishte zakonisht orthodoks. E ftonin npr
t gjitha gostit e fshatit dhe askush nuk i binte m qaf. Tregtart ose zejtart orthodoks t qytetevet
shumicn e myshterinjve t tyre e kishin prej Myslimanve t krahinavet. sht nj merit dhe nj lavdi e
veant pr Shqiptart q, megjithse n nj shkall kulture m t'ult, nuk kan pasur kurr midis tyre lufta
fetare, t cilavet s'iu kan shptuar dot as popujt m t prparuar t'Evrops s Perndimit. Ngjarjet e
shmtuara t vjetvet 1913-1914, n Shqiprin e jugs dhe n'at t Mesmen, le t'ua lm shtytjes s t
huajvet.

N nj pik mund t kishin t drejt Orthodoksit, dhe sht e kuptuarshme: Kur Myslimant, n Perandorin
Otomane, gzonin t drejta t barabarta me Turqit dhe mund t'arrinin shkallt m t larta, pse t mos
bhshin edhe ata me Grekun, ku gzonin t njjtat t drejta dhe mund t'arrinin t njjtat shkall si Grekt?

Mirpo, kur Myslimant ndjenin thirrjen e gjakut shqiptar, t gjuhs, t racs, dhe iu binin Turqvet pr t
fituar lirin kombtare, duhej q edhe Orthodoksit t'a ndjenin thirrjen e atij gjaku, t'asaj gjuhe, t'asaj race,
dhe t'iu binin Grekvet pr t fituar po at liri. Ksaj thirrjeje atdhetart orthodoks iu prgjigjn dhe kan
dhn nj ndihm t muar n Rilindjen kombtare, si do ta shohim m posht.

Por lvizja shqiptare ishte fort m'e vshtir nga ajo e popujve t tjer ballkanas. Sepse Shqiptarvet iu
mungonte bashkimi rreth nj feje t vetme, rreth nj kulture letrare, rreth nj historie t msuar, rreth nj
boshti politik. Pastaj Shqiptart nuk kishin prkrahje t jashtme, nuk bnin pjes si rac as n familjen
sllave, as n familjen latine, as n familjen gjermanike. Ndrsa te Grekt dhe te Serbt, prve prkrahjeve
t jashtme, kryengritjen pr pavarsin kombtare e shpallte kleri vet si luft t shenjt dhe e gjmonin
kmbanat e kishavet, Shqiptarvet iu duhej t luftonin edhe kundr klerit t tyre orthodoks e mysliman
(prve bektashizmit) pr t'u shkputur nga thonjt e Turqis dhe t Greqis. Pastaj klasn sundonjse
shqiptare, pashallar, bejler, bajraktar, e t tjera prarje krahinore e fetare, s'kish gj q t'i mblidhte n
nj drejtim t vetm, q t'i rrjeshtonte n nj hierarki, q t'i shtronte nn nj autoritet, aq fort ishin t
shprndar gjithkush pas interesavet dhe paragjykimevet t veta m t ngushta. M von, bashkimi i tyre u
b m'i vshtir akoma kur filluan t ndrhynin s jashtmi edhe intrigat e fuqivet t mdha. Nuk ka qn
kurr m me vend knga e prvajshme e Vaso Pashs:
Mori, Shqypni, e mjera Shqypni,
Kush t ka qitun me, krye n'hi?

Megjithat, lkundjet e forta evropiane dhe rreziku i coptimit ndrmjet shtetevet fqinj q i krcnoi m
1878, zgjuan menjher tek Shqiptart, n fundet e thella t vetdijs, nj ndjenj q dukej e fjetur
prgjithmon: ndjenjn e bashkimit kombtar. Kjo u faq mjaft e fort me Lidhjen e Prizrendit, q sht
ndoshta lvizja m'e lavdishme shqiptare n koht e reja, edhe i dha shtytjen Rilindjes kombtare. Por ishte
tepr e vshtir pr t'u br n tridhjet vjet ajo pun, ai bashkim, q tek popujt e tjer ishte kryer gjat
shekujvet. Prandaj kur u shpall pavarsia kombtare m 1912, populli shqiptar u gjend n konditat m t
dobta q shnon historia e tij, dhe humbi m shum se gjysmn e popullsis dhe t toks strgjyshore.

1
George Finay, "A History of Greece," H.F. Tozer ed, Oxford, 1877, Vol. VI, f. 31.

XX
Me gjith reformat e Tanzimatit, gjendja shndetsore e "t smurit t Bosforit", si e quanin Turqin e asaj
kohe, vinte duke u keqsuar. Luftat me Austrin dhe me Rusin e kishin shtnguar t zmbrapsej sa m
shum. Kombet e krishter t Ballkanit krkonin pavarsin e tyre. Dekreti (Hat-i Humajun) i vitit 1856, q
shpallte reforma m t gjera, pr t'i dhn shtetit nj Kushtetut t prshtatshme me koht e reja dhe liri t
mjafta popujve t Perandoris, nuk e ndryshoi gjendjen. Turqia vazhdonte t mbahej pr nevoj t'ekuilibrit
evropian, sepse fuqit perndimore, Angli e Franc, nuk donin q Rusia t pushtonte Dardanelet dhe t delte
n Detin Mesdhe. "shtja e Lindjes" mbetej gjithmon nj problem i koklavitur.

Rreth 1870-s ngjajtn disa ndryshime t mdha n lidhje me forcat e ekuilibrit evropian: Prusia, ndn
udhheqjen e Bismarck-ut, e mundi Austrin m 1866 edhe e hodhi jasht Konfederats gjermanike. Pastaj
bri bashkimin e plot t Gjermanis, duke mundur edhe Francn m 1870-1871. Rreth ksaj date (m
1870) u krye edhe bashkimi i Italis, e cila tani vihej n rrug pr t'u ngritur si nj fuqi e rndsishme.

Kto ndryshime prun nj rrjeshtim t ri n vargun e aliancavet. Nj nga kujdeset e Bismarck-ut ishte q t
ndalonte afrimin e Francs me Austrin, ose edhe me Rusin, kundr Gjermanis. Prandaj, q m 1873, ai
mundi t'arrinte n nj marrveshje, e ashtuquajtura Alianca e Tre Perandorvet, ndrmjet Gjermanis,
Austro-Hungaris dhe Rusis. Ca vjet m von, m 1882, prap me shtytjen e Bismarck-ut u formua
Alianca Tripalshe ndrmjet Gjermanis, Austro-Hungaris dhe Italis. T tre kta shtete krkonin t'arrinin
n nj shkall t lart zgjerimi kolonial dhe kapitalist, sikurse Franca dhe Anglia.

Ngritja e Gjermanis si nj fuqi e madhe, duke prmbysur n'Evrop ekuilibrin dhe lidhjet e mparshme
ndrmjet shtetevet, pati, nr t tjerat, dy pasoja t rndsishme, jo vetm pr historin e prgjithshme po
edhe pr fatin e Shqipris. E para, duke e larguar Austrin prej ndikimit t vjetr mbi kombsit gjermane,
e shtyti at t'a kthente shikimin n drejtim t Ballkanit, e vetmja an ngaha mund t shtrihej. Kshtu
Shqipria erdhi duke u prfshir n rrethin e interesavet t'Austris. E dyta, antagonizmi franko-gjerman q
lindi prej bashkimit t Gjermanis, e shtyti Francn t'afrohej me Rusin, t bhej prkrahse e fort e
kombsive sllave dhe, pr kt arsye, armike numr nj e Shqipris.

Gjer m 1870, Anglia me Francn, dy fuqi t mdha koloniale dhe kapitaliste, qen munduar t'i prisnin
Rusis udhn e daljes n Dardanelet dhe n Lindjen e Afrme. Por mbas mundjes s Francs prej
Gjermanis, Rusia mori zemr, sepse tani kishte prball vetm Anglin dhe deri diku Austro-Hungarin.
Me kt t fundit edhe mund t rregullohej, duke i ln njra-tjetrs dor t lir mbi zonat e ndryshme t
Ballkanit. Kshtu Rusia nisi t mos i prfillte nenet e traktatit t Parisit t vitit 1856. U vu t forconte flotn
dhe bazat detare n Detin e Zi, duke u treguar si gjithmon mprojtse e lirivet dhe e pavarsis s popujve
sllav t Ballkanit. Natyrisht, qllimi i vrtet i saj ishte q t'i jepte grushtin e fundit Turqis pr t dal vet
n Dardanelet dhe n detin Mesdhe. N kto rrethana, mbetej vetm Anglia si mprojtse e Perandoris
Otomane, duke u treguar kundr lirivet t kombsive t tjera t Ballkanit.

Ndrhyrjeve t Rusis iu jepte rast trthorazi edhe vet administrata e kalbur turke me politikn e paaft t
Ports s Lart. M 1875 nisi nj lvizje kryengritse n Herzegovin, e cila u prhap shpejt edhe n Bosnj.
N prendvern e 1876-s ngritn krye Bullgart dhe, pas pak muajsh, Serbia e Mali-i-Zi i hapn luft
Turqis. Flaka desh prfshiu edhe Shqiprin, ku gjendja ishte e turbullt n malsit e Shkodrs, t Dibrs,
t Kosovs. Por intrigat e Rusis dhe t Malit-t-Zi u prpoqn sidomos t hidhnin Mirditn kundr Turqis,
duke nxitur Prenk Bib Dodn. N kt drejtim vepronte edhe nj grup intelektualsh shkodran me qllim
q ta bnte Mirditn nj vatr autonomie.

Ushtria turke i shtypi keq Bullgart, i theu Serbt dhe ia ndali turrin Malit-t-Zi. Sapr lvizjen e Mirdits,
u tulit edhe ajo si zjarr prej kashte, si t gjitha lvizjet e Shqiptarvet, q nuk kishin as lidhje t gjera, as
program t qart, as prkrahje nga jasht.

Duke druajtur ndrhyrjen e Rusis - e cila shikohej si prkrahsja e Sllavve t Ballkanit - fuqit e mdha
deshn t'a sillnin Turqin n'ujdi me popujt kryengrits, por nuk mundn. Prpjekje paqsimi u bn sidomos
nga ana e Anglis dhe e Austro-Hungaris. Kjo e fundit, q e kishte zjarrin pran kufijvet, hyri edhe n
bisedime t veanta me Rusin pr t caktuar sesi do t rregullohshin punt e Ballkanit nqoftse
kryengritsit delnin fitimtar, ose n rastin e kundrt. N nj pjekje q u b ndrmjet dy perandorvet (i
Austro-Hungaris dhe i Rusis) n Reichstadt, m 8 Korrik 1876, Austro-Hungaria e faqi haptazi se nuk
donte formimin e nj shteti t madh sllav n Ballkan. Nqoftse Turqia do t prmbysej, ajo krkonte pr
vehte Bosnjn dhe, midis kushtesh t tjera, prmendi krijimin e nj Shqiprie autonome. Por kjo pika e
fundit nuk gjeti plqimin e Rusvet.

Mbasi ushtria turke i theu prkohsisht kryengritsit ballkanik, por ndrhyrja e Rusis dukej e
pashmangshme, fuqit e mdha, sidomos Anglia, u prpoqn t'a qetsonin gjendjen duke e kshilluar
Portn e Lart q t bnte disa reforma e t'iu njihte ca t drejta autonomie popujve t Bullgaris dhe t
Bosnje-Herzegovins. Me propozimin e Anglis, u mblodh n Stamboll nj konferenc e ambasadorvet, n
Dhjetor 1876.

Tronditjet n Ballkan shkaktuan edhe tronditje politike t brendshme n Perandorin Otomane. Nj shoqri
e fsheht e Osmanllinjve t Rinj, me nj pjes t mir oficersh dhe intelektualsh, prkrahte programin e
Midhat Pashs pr nj kushtetut liberale, e cila do t'a shptonte Perandorin duke i hapur udhn e
reformavet dhe t prparimit. N vern e vitit 1876, u rrzuan nga froni njri pas tjetrit Sulltan Abdul Azizi
dhe Sulltan Murati V. Ky i fundit u zvendsua nga Abdul-Hamiti II, i cili, m 24 Dhjetor t'atij viti, shpalli
Kushtetutn e re, pr t'a hedhur posht nj vit m von. Me shpalljen e Kushtetuts, q parashikonte
zgjedhjen e nj parlamenti dhe disa liri pr kombsit e ndryshme t Perandoris por pa shkuar gjer tek
autonomia, kryeministri liberal, Midhat Pasha, i njoftoi Konferencs s'Ambasadorvet se shtja e popujve
t krishter n shtetin turk tani mund t quhej e zgidhur, mbasi ata gzonin t drejtat politike, lirin e
mbledhjeve, t shtypit dhe t'arsimit n gjuht e tyre pa dallim feje e kombsie.

Rusia nuk i gjeti t knaqshme kto premtime, dhe nisi t'i pregatitej lufts. Pr t mnjanuar Austro-
Hungarin, ajo nnshkroi me kt nj marrveshje t fsheht, n Budapest, m 15 Jenar 1877. Duke
prsritur pothuajse prmbajtjen e bisedimevet t Reichstadt-it, n parashikim t nj prmbysjeje t Turqis
a t ndryshimeve toksore n Ballkan, kjo marrveshje e dyt i njihte Austro-Hungaris t drejtn q t
pushtonte ushtarakisht Bosnjn e Herzegovinn dhe prmendte mundsin e krijimit t nj shteti shqiptar t
pavarur.

Fuqit e mdha deshn t bnin prpjekjen e fundit pr t shuar ngatrresat e Ballkanit, prandaj nnshkruan
n Londr, Mars 1877, nj protokoll me prfundimet e Konferencs s Stambollit, q e detyronte Turqin t
formonte dy krahina bullgare autonome dhe t'iu njihte po ato t drejta Bosnjs e Herzegovins. Protokolli i
Londrs vinte n dukje, ndonse n nj mnyr jo fort t qart, parimin e kombsivet. Konferenca e
Stambollit kishte caktuar edhe kufijt e krahinavet bullgare, njra prej t cilavet duhej t prfshinte t gjith
Maqedonin shqiptare gjer n Drin. Po edhe Mali-i-Zi nuk mbetej n harres, mbasi Konferenca kishte
menduar edhe pr at nj zgjerim t kufijvet, natyrisht mbi toka shqiptare.

Turqia nuk pranoi asnj nga konditat e Protokollit t Londrs.

Por vendimet e fuqivet t mdha prhapn shqetsim tek Shqiptart, t cilt filluan t ndjenin rrezikun e
coptimit. I pari q u hodh n veprim ishte Abdyl Frashri, q thirri n nj mbledhje n Janin, n t hyr t
prendvers 1877, disa nga parsia e Shqipris s jugs. Duke kujtuar rrezikun q po i kanosej vendit,
mbledhja i drejtoi Ports s Lart nj memorandum, ku i krkonte bashkimin e t gjithave tokavet shqiptare
n nj vilajet t vetm, me shkollat, administratn dhe gjyqet n gjuhn shqipe.

Abdyl Frashri lindi n Frashr t Dangllis m 1839 dhe pati ndjekur msimet n gjimnazin grek t
Janins, bashk me dy t vllezrit, Naimi dhe Samiu. M 1877, ishte drejtor i financavet t vilajetit dhe u
zgjodh deputet i Janins n t parin Parlament turk q u krijua pas shpalljes s Kushtetuts prej Sulltan
Abdul-Hamitit. Parashikonjs, mendim-gjer dhe me ndjenja t flakta kombtare, Abdyl Frashrit nuk i
mungonte as zotsia politike as shpirti i veprimit. Ai i dha jet Lidhjes s Prizrendit, si do ta shohim, dhe
sht figura m'e lart e lvizjes kombtare n koht e reja. sht Apostulli i par i Shqipris ethnike.

Por cilt ishin kufijt e Shqipris ethnike? Shqiptart kan qn fort t prhapur n Ballkan, dhe n
krahinat e largme przjehshin me popuj prej kombsish t tjera, greke e sllave. Prandaj ktu po marrim at
vij q kishin caktuar disa udhtar e studionjs t huaj t shekullit XIX, si dijetari frng Ami Bou,
albanologu austriak J.G. von Hahn, ose edhe konsulli i Austro-Hungaris n Shkodr, F. Lippich, n nj
raport q i drgonte qeveris s tij, m 1877. Kta kan marr si kriter kombsie gjuhn. Konsulli F. Lippich
shnonte vetm vijn e Shqipris ethnike nga veriu dhe nga lindja.

Sipas ktyre auktorve, vendet e banuara krejtsisht ose n shumic t madhe prej Shqiptarvet nisnin nga
bregdeti i Adriatikut, ndn Tivar, ndiqnin vijn e malevet dhe ann e lumit Cem prtej liqenit t Shkodrs,
kalonin prmes Kuit gjer n Vasojevi e Kolashin (banort e dy krahinavet t fundit flisnin serbisht, por
ishin Shqiptar t sllavizuar); pastaj me nj kthes t vogl nga jug-lindja prfshinin Gucin e Plavn, duke
u ngjitur prsri nga veri-lindja gjer n Rozhaj; aty hipnin drejt veriut deri n Duga Poljana; mandej kalonin
prtej Novi-Pazarit, n veri t Mitrovics, dhe vazhdonin nga veri-lindja gjer n Kurshumli e n Prokuplje
pr t'arritur lumin Morava afr Nishit. Duke ndjekur nga juga dhe jug-perndimi luginn e ktij lumi, kufiri
i Shqipris ethnike rrokte Leskovacin, Vranjn, kalonte n perndim t Kumanovs, e priste Vardarin atje
ku ky bashkohet me Treskn, prfshinte krahinat e Tetovs e t Gostivarit dhe zbriste n Dibr. Nga jug-
lindja, n rrethet e Ohrit dhe n sanxhakun e Manastirit, Shqiptart prbnin grupe t rndsishm midis
popullsis sllave-maqedonase. Pastaj vija e kufirit t popullsis shqiptare ndiqte malet e Moravs dhe t
Gramozit gjer n Konic, aty bnte nj brryl nga jug-perndimi, pr t'u shtrir prsri nga juga me fushn
pjellore t amris, gjat bregdetit Jonian, deri n Prevez. N qytetin e e Janins, n rrethet e Mecovs e
t Grebenes, megjithse kishte popullsi shqiptare, shumicn e prbnin Grekt dhe Vlleht e Pindit. Por
s'duhet t harrojm se kta "Grek" ishin Shqiptar t greqizuar.

Brenda ktyre kufijve jetonin n'at koh prmbi dy milion shqiptar, numr sot na duket i vogl, por duhet
t dim se n shekullin XIX popullsia n Ballkan, si edhe n'Evrop, nuk ishte aq e dndur sa 'sht tani.
Kombet e tjer t Ballkanit nuk ishin fort m t mdhenj nga populli shqiptar. Me nj shtrirje gjeografike
t'atill mbi detet Adriatik e Jon, dhe me fushat e Kosovs e t amris, Shqipria kishte mjaft burime
natyrore pr t'arritur n nj shkall zhvillimi t lart, sikur t'ishte e bashkuar dhe t qeverisej mir.

Mbasi Turqia nuk i pranoi konditat e Protokollit t Londrs, Rusia i shpalli menjher luft, n Prill 1877.
Serbia dhe Mali-i-Zi ishin gati. Ushtria serbe pushtoi, nga jug-lindja, Kurshumlin, Prokupljen, Nishin;
nga jug-perndimi, zbriti deri n Gjilan. Mali-i-Zi, nga njra an provoi t delte n Malsin e Madhe, nga
ana tjetr sulmoi Tivarin, Ulqinin, rrethet e Anamalit e t Krajs. M von, n Shkurt 1878, u lshua edhe
Greqia turravrap se mos mbetej pa gj. Fuqi t'armatosura t sajat hyn n'Epir e n Thesali ku ngjajtn
luftime t prgjakshme. Njkohsisht, disa banda antartsh zbritn n Lkurs, afr Sarands, pr t uar n
kmb Shqiptart orthodoks. Po edhe aty ndeshn n nj kundrshtim te rrept. M n fund, me ndrhyrjen
e Anglis, Greqia u detyrua t hiqej mnjan.

Megjith qndresn e fort t'Osman Pashs n Plevna, Turqia u thye si zakonisht prej Rusis dhe u shtrngua
t nnshkruante traktatin e Shn-Stefanit - nj lagje e jashtme e Stambollit - m 3 t Marsit 1878. Ky
traktat krijonte nj Bullgari t madhe e cila, prve Maqedonis shqiptare, do t prfshinte edhe pjes t
Shqipris s sotshme gjer n Drinin e Zi, n malet e Voskopojs dhe n Gramos, domethn Dibrn,
Pogradecin, Bilishtin dhe tr prefekturn e Kors prve Kolonjs. Serbin dhe Malin-e-Zi traktati i Shn-
Stefanit jo vetm q i bnte shtete t pavarur (deri athere ishin autonome), po edhe i zgjeronte mbi toka
shqiptare. Serbia do t merrte Prokupljen, Kurshumlin, Leskovacin, nj pjes t sanxhakut t Prishtins,
duke zbritur nga jug-lindja gjer n Vranj. Kurse Mali-i-Zi prve Tivarit edhe Ulqinit, do t merrte t tr
nj pjes q niste prej Rugovs, afr Pejs, e shkonte duke prfshir Plavn, Gucin, Malsin e Madhe,
Krajn, Anamalin, dhe prmes liqenit t Shkodrs e gjat rrjedhs s Buns do t zbriste gjer n det. Si
shihet, zgjerimi i shteteve sllav bhej pothuajse krejtsisht mbi tokat shqiptare.

Duke krijuar nj Bullgari t madhe nn drejtimin e saj dhe duke zgjeruar dy shtete t tjer sllav, Serbin
dhe Malin-e-Zi, t cilt i bnte njkohsisht t pavarur nga Turqia, Rusia po delte n Ngushticat dhe po e
fuste Ballkanin thuajse nn vehte. Nj gj t ktill s'mund t'a pranonin fuqit e tjera t'interesuara, Austro-
Hungaria edhe Anglia. Kjo e fundit drgoi flotn e saj n detin Marmara. Nga frika e nj prleshjeje
ndrmjet t mdhenjvet, u vendos q t mblidhej nj kongres n Berlin pr t rishikuar traktatin e Shn-
Stefanit dhe pr t'i br disa ndryshime.

Shqiptart, kur muarn vesh se vendi i tyre ishte caktuar t ndahej si mish gjahu ndrmjet fqinjvet, u
tronditn thellsisht. Pa pritur q t mblidhej Kongresi i Berlinit, u vun n lvizje. Ishin t mendimit q t
bnin mos pr t ndaluar coptimin e vendit. U formuan vetvetiu disa komitete pr vetmprojtje, sidomos
npr krahinat e krcnuara, q nisn t'iu drgonin protesta fuqivet t mdha. N Prill t vitit 1878, populli i
Dibrs iu drgoi nga nj telegram ambasadorvet t'Anglis dhe t'Austro-Hungaris, n Stamboll, ku iu
thoshte se ishte gati t shuhej i tr pr t mos iu nnshtruar Bullgaris. Kaza e Dibrs prbhet prej m
shum se 220.000 Myslimansh dhe 10.000 t Krishtersh, t gjith Shqiptar, q s'kan asnj lidhje me
vendin e quajtur Bullgari, - shtonte telegrami. Protesta t ktilla iu vajtn fuqivet t mdha nga Shkodra, nga
malsit e veriut, nga qytetet e Kosovs, dhe kishin pothuajse t njjtn prmbajtje, se populli i ktyre
vendeve, pa dallim feje, ishte i vendosur t qndronte me arm n dor gjer n pikn e fundit t gjakut pr t
mos iu shtruar pushtimit t Serbis dhe t Malit-t-Zi. Por ajo q kishte rndsi m shum se protestat, ishte
pregatitja q filluan t bnin krahinat shqiptare t veriut, t Rrafshit t Dukagjinit dhe t Kosovs pr t'i
qndruar rrezikut me arm. Komitetet e vetmprojtjes u vun n lidhje me njri-tjetrin dhe zun t
mblidhnin ndihma e forca. Mbledhje t gjera u bn sidomos n Guci, Pej, Gjakov e Prizrend, ku i dha
shtytje lvizjes Ali Bej (m von, Pash) Gucija, i vendosur pr nj qndres me arm. Q n fillim t Majit
1878, konsulli i Anglis n Shkodr, Green, lajmronte qeverin e tij se n Guci, Plav e t tjera vise t
Shqipris veriore ishte br nj lidhje midis Myslimanvet pr t'i qndruar gjer n vdekje do fuqie t
jashtme, ose edhe t qeveris s Stambollit, nqoftse kjo ndrhynte pr t'ia lshuar vendin tjetrkujt.
Popullsia e ktyre krahinave-shtonte raporti i konsullit britanik-po i shtrin lidhjet edhe m larg, me
Shqiptart e rrethevet t Prizrendit, Prishtins, Fandit, Dibrs, Ohrit, e gjer n Manastir. M 5 Qrshor 1878,
Knjaz Nikolla i Malit-t-Zi lajmronte konsujt e fuqive t mdha n Shkodr se, bashk me lidhjen q kishte
br popullsia e Gucis, e Plavs dhe e viseve t tjera, nj lvizje po organizohej n Malsin e Madhe, duke
prfshir Grud, Hot e Kelmend, pr t shkaktuar trazime gjat kufijvet.

Mirpo kto lvizje krahinore t lindura vetvetiu prej krcnimit t jashtm, kishin nevoj pr nj'organizim
t prbashkt, pr nj komitet drejtonjs, prndryshe do t shkrihshin si t tjerat. Kt rol s'mund t'a losnin
vese disa udhheqs q shikonin m larg n planin kombtar, prtej horizontit t ngusht t krahinavet.
Gjat lufts ruso-turke, duke parashikuar ndryshime n Ballkan dhe rreziqe pr Shqiprin, disa nga fytyrat
m t shquara ndrmjet Shqiptarvet t msuar, mysliman e t krishter, kishin formuar fshehtazi n
Stamboll nj "Komitet Qendror pr Mprojtjen e t Drejtavet t Kombsis Shqiptare", ku bnin pjes
vllezrit Abdyl e Sami Frashri, Vaso Pasha (Pashko Vasa) Shkodrani, Jani Vretua, Zia Prishtina e t tjer
atdhetar. Qllimi i ktij Komiteti ishte shptimi i tokavet shqiptare prej coptimit dhe krkimi i
autonomis. Pas mundjes s Turqis dhe duke par gjendjen e vshtir t saj, Komiteti shpresonte se Porta e
Lart do t'ishte e shtrnguar t vinte n nj marrveshje me Shqiptart duke iu njohur ktyre autonomin,
pse ndryshe s'kishte sesi t'i mpronte krahinat perndimore t Ballkanit. Nga ana tjetr, duke e ditur se fqinjt
ishin n pozita m t forta dhe prkrahshin nga fuqit e mdha, Komiteti i Stambollit u tregua i matur, n
nj shpallje q bri m 30 Maj 1878: "Ne duam t rrojm n paqe me t gjith fqinjt ton: Malin-e-Zi,
Greqin, Serbin dhe Bullgarin. Nuk krkojm as nuk dshirojm gj prej tyre, por jemi krejt t vendosur
pr t mprojtur gjer n fund do gj q sht e jona. Toka shqiptare duhet t'iu lihet Shqiptarvet". Komiteti i
Stambollit shpresonte edhe se fuqit e mdha do t pshtetshin deri diku n parimin e kombsivet pr t
rregulluar shtjet ballkanike.

Mbasi shptimi i Shqipris varej, n radh t par, nga prpjekja e Shqiptarvet vet, kryetari i Komitetit
Qendror t Stambollit, Abdyl Frasheri, u nis menjher pr n Shqipri, me qllim q t drejtonte lvizjen.
Rreziku ishte i afrt, koht nuk prisnin, duhshin bashkuar forcat, duhej lidhur veprimi. Krahinat e
krcnuara t Shqipris veriore e veri-lindore ishin n gjendje kushtrimi, krert e tyre caktuan t
mblidhshin n Prizrend pr t lidhur kuvend e bes. Ndonse n fillim mbledhja u duk si nj nga m t
zakonshmet q bnin Shqiptart her pas here, ndn shtytjen e rrethanavet t jashtme dhe me frymn q i
dha Abdyl Frashri me shok, u kthye n nj lidhje t vrtet kombtare, e njohur n histori me emrin
Lidhja e Prizrendit. Prandaj n nj kuptim m t gjer, mund t themi se kjo sht e dyta mbledhje
kombtare e Shqipris pas asaj q bri Sknderbeu, n Lesh, m 1444.

Prfaqsonjsit e krahinavet t krcnuara u mblodhn n Prizrend, m 10 Qrshor 1878. T shumtt ishin

nga Shqipria e veriut dhe e veri-lindjes, nga Kosova, nga Dibra, nga Shkodra. Prej jugs dhe Shqipris s
Mesme kishte fare pak, sepse koha ishte e shkurtr, udhtimi i vshtir. Erdhn edhe disa krer t
popullsivet myslimane sllave t Bosnjs, Herzegovins dhe t sanxhakut t Novi-Pazarit, t cilt donin t'a
lidhnin luftn e tyre me at t Shqiptarvet pr t mos u shkputur prej Turqis. Mbledhjen e hapi Abdyl
Frashri, i cili tregoi qllimin e saj, rrezikun q i krcnohej vendit, dhe paraqiti nj plan veprimi pr t
mprojtur do pllmb t toks shqiptare prej nj ipi t'atdheut n tjetrin. U vendos t krijohej n tr
Shqiprin nj organizat e prgjithshme pr mprojtjen e t drejtavet t kombsis shqiptare, me n krye nj
komitet qendror t prhershm q do t mbetej n Prizrend. Me kt do t lidhshin degt krahinore
t'organizats. N Komitetin qendror bnin pjes Sheh Mustafa Tetova, i cili u zgjodh edhe kryetar, Ali Pash
Gucija, Iljaz Pash Dibra, myderriz Ymer Efendi Prizrendi, Sulejman Vokshi e t tjer. Prve ktyre dhe
Abdyl Frashrit, q ishte mendja drejtonjse e lvizjes, u shquan edhe dy figura t radhs s par n
veprimet e pastajme: Hodo Beg Sokoli nga Shkodra dhe Prenk Bib Doda i Mirdits.

Mbledhja e Prizrendit iu drejtoi nga nj protest Kongresit t Berlinit edhe Sulltanit kundr do coptimi t
tokavet shqiptare. N telegramin drejtuar Ports s Lart, m 15 t Qrshorit, thuhet ndr t tjerat: "Kur na
thrret atdheu, qoft i mallkuar ai q mendon pr interesat e veta! N Lidhjen ton kemi vendosur ta
shpallim botrisht se jemi t gjith Shqiptar dhe se feja s'ka t bj".

Porsa q u vendos se Shqiptart do t'i mpronin me arm tokat e tyre n rast se Kongresi i Berlinit ua jepte
Serbis dhe Malit-t-Zi, duhshin br pregatitjet. Pikspari duhshin formuar kudo komitetet krahinor,
n lidhje me at t Prizrendit. Pastaj kta do t onin m kmb forcat e armatosura duke iu siguruar
ushqimin, mjetet e mbajtjes, arm e municione. Me thirrjen e par, t gjith burrat e aft, duke ln vetm
nga nj pr shtpi, duhej t'ishin gati pr n luft. Ai Shqiptar q nuk i prgjigjej kushtrimit, ose q i kthente
shpinn armikut, do t dnohej me vdekje. U parashikua numri i trupavet q do t nxirte do krahin,
kumanda dhe mnyra e ndrlidhjevet t tyre. U caktua taksa dhe ndihma pr t'iu br ball shpenzimevet.
Nj nga detyrat e komitetevet ishte mbajtja me buk dhe strehimi i dhjetra mij Shqiptarve t shprngulur
nga krahinat e pushtuara prej Serbvet dhe Malazezvet.

Mbasi u muarn kto vendime, antart e Lidhjes s Prizrendit u shprndan npr krahinat e tyre pr
t'organizuar komitetet dhe pr t vazhduar veprimin.

Ata q kan menduar ose q mendojn se Lidhja e Prizrendit ishte nj krijes e Turqis, gabohen
trashamanisht. Ajo lindi prej vetiu si nj faqje e vetdijes kombtare prpara rrezikut t coptimit. E pam
sesi, prej Dibre deri n Plav e Guci, i tr vendi u trondit kur u muarn vesh kushtet e traktatit t Shn-
Stefanit. Protestat dhe mbledhjet filluan dy muaj m par se t caktohej kuvendi i Prizrendit. Edhe Komiteti
i Stambollit kishte nisur i fsheht. S'do mend t kuptohet q Turqia nuk e pengoi dhe ndoshta e prkrahu n
fillim Lidhjen e Prizrendit, sepse kundrshtimin e Shqiptarvet desh t'a prdorte si nj forc ose argument
pr t detyruar Kongresin e Berlinit q t'i kufizonte sa m shum krkesat e Rusis dhe t fqinjvet. Por kjo
nuk do t thot q lvizja, e mori shtytjen prej Turqis. Porsa e pa q Lidhja u kthye kundr Stambollit pr t
krkuar autonomin e Shqipris, Turqia prdori forcn dhe e shprndau.

Nr komitetet krahinor, ai i Shkodrs u tregua mjaft i gjall, sepse nj pjes e asaj krahine ishte caktuar t'i
jepej Malit-t-Zi. Nga Shkodra iu drgua, m 18 Qrshor 1878, nj memorandum i nnshkruar prej 500
vetash n'emrin e t gjith Shqiptarvet kryeministrit t'Anglis, Lordit Beaconsfield (Disraeli), i cili i printe
drgats britanike n Kongresin e Berlinit, q u hap m 13 Qrshor nn kryesin e Bismarck-ut.
Memorandumi kritikonte politikn mbisundonjse t Rusis dhe kushtet e traktatit t Shn-Stefanit,
krkonte pavarsin e Shqipris, n pajtim me parimin e kombsivet, dhe formimin e nj komisioni
ndrkombtar q t ngarkohej me kt shtje, si ishte br pr Bullgarin, mbasi Shqiptart nuk kishin
besim n qeverin turke. "Shqipria nuk mund t prfaqsohet prej qeveris otomane, thuhej n
memorandumin. Shqiptari, katolik, orthodoks apo mysliman, e urren pushtonjsin turk ashtu si do tjetr
pushtonjes t huaj... Sikurse nuk jemi as nuk duam t jemi Turq, po ashtu e kundrshtojm me t gjitha
fuqit tona cilindo q do t krkonte t na bnte Sllav, Austriak ose Grek. Ne duam t jemi vetm
Shqiptar... Shqipria nuk do t'i shtrohet kurr sundimit sllav, qoft t Bullgaris apo t Malit-t Zi;
Shqipria nuk don t jet as e Turqis, si e provon lufta e saj prej m shum se katr shekujsh pr t ruajtur
traditat dhe karakterin kombtar". Memorandumi nuk shprehej ashpr kundrejt Greqis, mbasi kjo s'kishte
krkuar gjkafsh akoma prej tokavet shqiptare, por e prmendte se "Shqipria nuk mund t'i bashkohet
Greqis, mbasi ka nj ndryshim t thell race, gjuhe, qytetrimi e zakonesh ndrmjet dy popujvet". Tregonte
gjithashtu dallimin ethnik, njsin dhe shtrirjen gjeografike t racs shqiptare.

Si shihet, ky memorandum q u drgua nga Shkodra n'emr t t gjith Shqiptarvet, synonte pavarsin e
Shqipris, problem q Lidhja e Prizrendit s'e kishte prekur akoma. Si duket, u pregatit prej Komitetit t
Shkodrs (Katolik e Mysliman) pran Lidhjes s Prizrendit, dhe kuptohet menjher fryma e ndikimit t
Katolikvet. Prse iu drejtua kryeministrit t'Anglis dhe jo Bimarck-ut, ose prfaqsonjsit t'Austro-
Hungaris, kurse kjo fuqi e fundit duhej t'ishte m'e interesuar pr Shqiprin? Mund t ket pasur dy arsye:
e para, Anglia ishte n kundrshtirn m t hapt me Rusin; dhe e dyta, Austro-Hungaria mund t kishte
qllime pushtimi mbi Shqiprin, si po gatitej t zinte Bosnjn dhe Herzegovinn Nuk sht e kot fjala n
memorandumin: "...e kundrshtojm me t gjitha fuqit tona cilindo q do t krkonte t na bnte...
Austriak...". Porsa q Myslimant pranonin shkputjen nga Turqia, Katolikt jepnin provn se nuk donin
n'asnj mnyr t'i nnshtrohshin Austris.

T tjera protesta i drejtuan Shqiptart nga do an Kongresit t Berlinit pr mos-lshimin e tokavet t tyre
shtetevet fqinj. M 20 Qrshor 1878, dhjet nga antart m t shquar t Komitetit Qendror shqiptar t
Stambollit iu drguan nj memorandum Bismarck-ut, Andrassy-ut (ministrit t Punve t Jashtme t'Austro-
Hungaris) dhe Lordit Beaconsfield, n t cilin krkonin autonomin e Shqipris brenda kuadrit t
Perandoris Otomane. Nnshkrusit ishin prej t tre besimevet, si Vaso Pasha, Sami Frashri, Jani Vreto e t
tjer, dhe n'emr t popullit shqiptar krkonin q, "pa cnuar t drejtat sovrane t Sulltanit, t formohej nj
komision ad hok, i prbr prej Shqiptarsh, i cili, ndn mbikqyrjen dhe me plqimin e Ports s Lart, t
studionte formn dhe t prcaktonte rregulloren e institucionevet t reja lokale, n prshtatje me karakterin,
zakonet dhe nevojat e vendit". Memorandumi vazhdonte: "Duke i paraqitur kto dshira Kongresit dhe duke
iu lutur q t'i marri parasysh, populli shqiptar proteston prpara Evrops kundr lshimit t'edhe m t vogls
copz t toks s tij ndonj kombsie tjetr cilado qoft, edhe shpall botrisht se ai sht gati t flijoj t
gjitha forcat e veta jetsore e ushtarake pr t'i qndruar ktij vendimi t lart, t cilin ai e mban si nj detyr
t shenjt q ia urdhron e Drejta dhe nderi kombtar".

Memorandumi i Komitetit t Stambollit ndryshon prej atij t Komitetit t Shkodrs; e para, sepse krkon
vetm autonomin brenda kuadrit t Perandoris Otomane, dhe e dyta, sepse dshiron q komisioni i
prcaktimit t rregullores organike t prbhej mundsisht prej Shqiptarsh. Dhe e tr puna t kryhej me
plqimin dhe ndn mbikqyrjen e Ports s Lart. Sigurisht, memorandumi i Komitetit t Stambollit ishte m
realist. N'at gjendje ku ndodhej populli shqiptar dhe n'ato rrethana politike t jashtme, nuk mund t pritej
q Shqipria t delte menjher shtet i pavarur, gj q s'e kishin br dot as kombe t tjer n Ballkan. Duhej
t kalonte me doemos npr autonomin sepse nuk ishte e pregatitur nga brenda, ku fanatizmi turkoman
mbahej akoma i fort; sepse fuqit e mdha, Anglia dhe Austro-Hungaria, nuk donin q t shpartallohej
Perandoria Otomane dhe se Shqiptart nuk kishin prkrahje nga jasht. Kurse nn mprojtjen e Turqis dhe
t'atyre q mpronin Turqin, po t mundnin t shptonin trsin e tokavet dhe t bashkohshin t gjith n
nj shtet autonom, ishte nj pun fort e madhe, ishte sigurimi jetsor i kombsis dhe i Shqipris s pavarur
pr n t'ardhmen.

N'ato rrethana t vshtira, udhheqsit shqiptar ishin prpjekur t gjenin aliat. Mbasi edhe Greqia, n
Ballkan, krcnohej prej zgjerimit t Sllavvet n Maqedoni dhe prej politiks pansllaviste t Rusis,
atdhetart shqiptar, megjithse i dinin qllimet e Grekvet kundrejt Epirit, patn provuar t sillnin afrimin
midis dy kombevet pr t'i br ball rrezikut t prbashkt. Nprmjet t nj lidhjeje me Greqin, e cila
kishte prkrahjen e Anglis dhe t Francs, Shqiptart mund t gjenin pshtetje edhe n qarqet
ndrkombtare. Ideja e nj bashkimi shqiptaro-grek ishte e vjetr, q n kohn e Ali Pash Tepelens. Por
ndryshe e kuptonin Grekt, ndryshe Shqiptart. Udhheqsit si Abdyl Frashri me shok krkonin q Greqia
t njihte trsin toksore t nj shteti shqiptar m vehte, i cili duhej t prfshinte, nga juga, vilajetin e
Janins gjer n Prevez, dhe pastaj t dy popujt t bashkpunonin ngusht si miq e aliat midis tyre. Kurse
grekt kishin t njjtat qllime q tregojn edhe sot: donin q kufijt e Greqis t'arrinin gjer n Prmet.
Prandaj bisedimet e nisura prej Abdyl Frashrit n Janin, n Korrik 1877, gjat lufts ruso-turke, dhe q
vazhduan mandej n Stamboll ndrmjet ans shqiptare dhe nj prfaqsonjsi t qeveris greke, dshtuan. U
kuptua se me Grekt nuk mund t kishte marrveshje.

Pr t shptuar kombsin shqiptare, e tr shpresa mbetej tek lufta e popullit shqiptar. Kur pjesmarrsit e
Kuvendit t Prizrendit u shprndan npr krahinat e tyre pr t'iu prveshur puns, Abdyl Frashri u kthye
n Shqiprin e jugs, ku zhvilloi nj veprimtari t gjer. Mbledhje t prgjithshme u bn n Berat, Vlor,
Gjirokastr e t tjera qendra, pr t'organizuar komitetet krahinor n lidhje me at t Prizrendit. Rndsi t
veant pati nj mbledhje q thirri Abdyli n teqen e Frashrit dhe q u mbajt nn kryesin e Baba Alushit.
Muarn pjes parsi e njerz t msuar, mysliman e orthodoks, nga e tr Toskria. Me nj ndjenj t re
atdhetarie q porsa kish nisur t ngjallej, mbledhja i pranoi t gjitha vendimet e Prizrendit, lidhi fjaln se
nuk do t'i lshohej Greqis asnj pllmb e toks shqiptare, dhe se n rast nevoje fuqit e jugs do t
shkonin n veri. Prve ksaj, Abdyl Frashri pati rastin t fliste me njerz m t msuar dhe t'i parashtronte
mbledhjes nj plan veprimi edh' organizimi pr t'a br Shqiprin shtet autonom n kuadrin e Perandoris
Otomane. Duket se kto mendime Abdyli i kishte pasur me koh edh' ishin pak a shum ato t Komitetit
Qendror t Stambollit, por n Frashr i rrahu me nj rreth t ngusht miqsh dhe ia paraqiti mbledhjes. Ideja
e bashkimit kombtar filloi t zinte rrnj e t lshonte deg. Mbledhja e pranoi programin e autonomis,
por hprh duhej mbajtur i fsheht, pr t'u shpallur m von prej Lidhjes s Prizrendit pasi t kish kaluar
rreziku i coptimit t vendit. Duk'me qn se Shqiptart n'at koh ndahshin m shum pas fevet, Abdyl
Frashri mundi t'i hidhte Bektashinjt n lvizjen kombtare dhe u prpoq t'afronte Orthodoksit. Komitetet e
veprimit u organizuan kudo n Shqiprin e jugs, por m t rndsishmit u bn ata t Gjirokastrs,
Janins dhe Prevezs, gjithmon n lidhje me qendrn e Prizrendit. Kt radh flitej pr Shqipri e pr shtet
shqiptar, dhe jo pr pashallke. Ndihej e njjta frym prej nj ipi t'atdheut n tjetrin. Kshtu Lidhja e
Prizrendit u b nj lidhje e prgjithshme kombtare.

Si vend pikpjekjesh ndrmjet komitetevet t veriut dhe t jugs, mbledhja e Prizrendit kishte caktuar
Elbasanin. Pengesat ishin t mdha n'at koh pr takime t rregullta, prandaj do krahin detyrohej t
vepronte sipas mundsivet dhe rrethanavet, por duke ndjekur t njtin program, pr t njjtin qllim. Abdyl
Frashri u prpoq t'i mbante sa m t lidhur komitetet midis tyre dhe sidomos t bhshin m t shpeshta
udhtimet ndrmjet jugs dhe veriut, n mnyr q t thyhshin ndarjet krahinore dhe t forcohej bashkimi
kombtar. Mbasi m 1878 rreziku m'i madh rndonte mbi Shqiprin e veriut, komitetet e jugs po
mendonin pregatitjen e nj drgimi forcash n veri.
Ndrkaq, Kongresi i Berlinit i kishte marr vendimet e tija pa i shikuar fare protestat e Shqiptarvet.
Coptimin e tokavet t Shqipris duhej t'a kishte kundrshtuar sidomos Austro-Hungaria pr t'i vn nj
kufi zgjerimit t Sllavvet, t cilt i prisnin rrugn e jug-lindjes drejt detit Egje. N marrveshjen e fsheht
austro-ruse t 15 Jenarit 1877, ishte pranuar n parim krijimi i nj shteti shqiptar t pavarur n rast se do t
bhshin ndryshime toksore n Ballkan. Por gjat lufts ruso-turke, duket se Austria mendoi ta pushtonte
vet Shqiprin e veriut. Kt ide e kishte pasur prej kohsh m par. Kurse n Kongresin e Berlinit u knaq
me t drejtn q iu dha t pushtonte Bosnjn dhe Herzegovinn, gjoja pr t siguruar qetsin n'ato vende,
dhe desh q Shqipria t mbetej hprh n Perandorin Otomane gjer sa t'i vinte radha pr t'a shtir n
dor. Qndresa e Shqiptarvet kundr Serbo-Malazezve i bnte mir Austro-Hungaris, po krkesat e tyre
pr autonomi nuk i prkrahu, se nuk desh q ajo lloj lvizjeje t prhapej edhe n Bosnj e Herzegovin.
Pra, n Kongresin e Berlinit, politika e Austro-Hungaris, e but si gjithnj, u prpoq t'i kufizonte krkesat e
shtetevet sllav kundrejt tokavet shqiptare, po jo t'i hidhte fare posht. Ndrsa politika turke u mundua t'i
prapste Serbin, Malin-e-Zi dhe pastaj Greqin prej tokavet shqiptare. Dhe pr kt krkoi prkrahjen e
prfaqsis austriake n Kongresin e Berlinit. Ky ishte edhe shkaku q Turqia, n fillim, e shikoi me sy t
mir lvizjen e Shqiptarvet.

Kongresi i Berlinit, sikurse e pohoi edhe Bismarck-u vet, ishte mbledhur pr t larguar rrezikun e nj
prleshjeje ndrmjet t mdhenjvet, domethn Anglia dhe Austro-Hungaria, nga njra an, Rusia nga tjetra.
Kto lloje mbledhjesh, ndonse prfytyrimi popullor i rrethon me nj madhshti t veant, nuk ndryshojn
fort nga ato t hajdutvet pr t ndar plakn. N vern e vitit 1877, gjat lufts ruso-turke, Bismarck-u dhe
ministri i Punve t Jashtme t'Anglis, Derby, i patn propozuar Francesco Crispi-t q Italia t pushtonte
Shqiprin n rast se Austro-Hungaria do t merrte Bosnjn. Por Italia nuk u interesua pr kt dhurat,
ndoshta pr t mos pasur ngatrresa me Austro-Hungarin dhe me Shqiptart. Ajo porsa e kish br
bashkimin e saj si shtet, dhe e ndjente vehten akoma mjaft t dobt. As n Kongresin e Berlinit
prfaqsonjsi i saj Kont Corti, nuk krkoi gjkafsh.

Greqis traktati i Shn-Stefanit nuk i jepte gj. Por n Kongresin e Berlinit, ku mundi t paraqitej me
ndrmjetsin e Anglis, ajo krkoi Kretn, Thesalin dhe Epirin. Kryetari i prfaqsis frnge n Kongres,
Waddington-i, propozoi q t'i jepshin Greqis Thesalia edhe Epiri gjer n lumin Kallama, pa u menduar se
Epiri ishte tok shqiptare. Propozimin e Waddington-it e pshteti edhe prfaqsia italiane. Por Kryeministri i
Anglis, Lordi Beaconsfield, megjithse prkrahs i Greqis, nuk donte q t dobsohej tepr Perandoria
Otomane. Prandaj me ndrhyrjen e tij nuk u muar ndonj vendim urdhronjs mbi kto propozime. N nj
artikull t veant Kongresi faqi dshirn q Turqia dhe Greqia t merreshin vesh vet midis tyre pr nj
ndreqje t kufijvet; fuqit e mdha ruanin t drejtn q t ndrhynin si ndrmjetse pr t lehtsuar
marrveshjen n rast se t dy palt nuk do t binin dot n'ujdi.

Bullgaria nuk mori asgj nga tokat shqiptare, mbasi Kongresi vendosi q t'ia linte Maqedonin Turqis.
Kurse Serbia, me kundrshtimin e Austro-Hungaris, nuk arriti dot gjer n rrethet e Novi-Pazarit, t
Mitrovics e t Prishtins, por mori Kurshumlin, Prokupljen, Nishin, Leskovacin dhe Vranjn.

Mali-i-Zi pat hyr n Tivar m 18 t Jenarit 1878, n kohn e lufts ruso-turke, pas nj rrethimi t gjat. Si
e dshmon nj gazetar frng, Auguste Meylan, q ndodhej pran ushtris malazeze, dhjet mij gjyle t
dhna prej Rusis qen hedhur mbi qytetin, ku s'kishte mbetur asgj vese grmadha edhe kufoma, t
mbuluara n rrnimet ose t qelbura rrugvet. N nj xhami u gjetn dyqind gra t vdekura nga uria. "Kam
par shurn rrethime t tjera, tregon ai, por s'kishnja par kurr nj gj kaq t tmerrshme sa ky qytet i mjer i
Tivarit, ku s'ka mbetur asnj shtpi n kmb". Pas Tivarit, Mali-i-Zi pushtoi edhe Ulqinin, por kt t
fundit u shtrngua t'a lshonte prap. Prfaqsia turke n Kongres, duke u pshtetur n protestat e
Shqiptarvet, krkoi q Malit-t-Zi t mos i jepshin toka nga kjo an por t merrte si shprblim nj pjes t
Herzegovins, e cila banohej nga e njjta rac sllave. Ndoshta Turqit e bn kt propozim sepse e pan q
Herzegovinn po e pushtonte Austro-Hungaria. M n fund prfaqsonjsit e Rusis dhe t'Austro-Hungaris
ran n'ujdi mb nj plan t prbashkt q e pranoi edhe Kongresi. Sipas ktij plani, Ulqini i mbetej Turqis,
por Malit-t-Zi i lihej Tivari dhe i jepshin akoma qytetet Podgorica e Shpuza si edhe krahinat Plava,
Gucija, Kui e Triepshi, t gjitha toka shqiptare.
Duke marr kto vendime, Kongresi i Berlinit nuk e kishte llogaritur qndresn e Shqiptarvet, e cila u
tregua e fort, n veri kundr Malazezvet, n jug kundr Grekvet. Mbasi Serbia i kishte pushtuar gjat
lufts krahinat q i jepte Kongresi, Shqiptart s'patn koh as fuqi pr t'a ndaluar. Por Malit-t-Zi i qndruan
me forc.

Ushtria austro-Hungareze ishte vn n lvizje m 22 Korrik 1878 pr t pushtuar Bosnjn dhe

Herzegovinn, por u prit me arm prej Bosnjakvet. Si e pam m sipr, n mbledhjen e Prizrendit kishin
marr pjes disa krer t Bosnjs e Herzegovins pr ta lidhur luftn e tyre me at t Shqiptarvet. Prparimi
i ushtris austriake drejt atyre dy krahinave, e sidomos frika e pushtimit t Novi-Pazarit, i shqetsoi
Shqiptart, nj pjes e t cilvet u tregua gati pr t'iu vajtur n ndihm Bosnjakvet. Turqia desh ta
shfrytzonte kt rast dhe, duke nxitur ndjenjat fetare, u prpoq t'i shtynte Shqiptart mysliman t
vilajetevet t Shkodrs dhe t Kosovs pr t mprojtur Bosnjn. Pas nj tronditjeje t par, Shqiptart e
gjetn t'arsyeshme q duhej t mpronin vetm tokat e tyre dhe t mos hidhshin n'aventura kundr Austris
pr shtjen e Bosnjs.

N muajin e Gushtit 1878, u formuan komisionet ndrkombtare pr t caktuar kufijt ndrmjet Malit-t-Zi
e Turqis dhe Serbis e Turqis. Por Shqiptart e kishin vendosur t qndronin me arm kundr Malit-t-Zi,
gj q do t'ia bnte punn t pamundur komisionit ndrkombtar. Pr t mbajtur zotimet kundrejt fuqivet t
mdha, Turqia drgoi n Shqiprin e veriut Mehmet Ali Pashn, i cili kishte qn nj nga prfaqsonjsit e
saj n Kongresin e Berlinit. Mareshali turk njihte disa nga pashallart shqiptar q kishin shrbyer nn
kumandn e tij n kohn e lufts kundr Serbis dhe Malit-t-Zi, edhe mendoi se miqsia me kta do t'ia
lehtsonte punn. Porsa arriti n Prizrend, m 25 Gusht 1878, thirri Komitetin drejtonjs t Lidhjes pr t'a
bindur ose pr t'a shtrnguar q t pranonte vendimet e Berlinit. Por Shqiptart s'deshn t merrnin vesh pr
kshillat as pr krcnimet e mareshalit turk. Prkundrazi, populli nisi t lvizte dhe t tregonte shqetsim
kundrejt ndrhyrjevet t Stambollit. Si s'bri dot pun n Prizrend, Mehmet Ali Pasha, i mprojtur nga disa
kompani ushtarsh turq, shkoi n Gjakov dhe ra mik n shtpin e Abdullah Pash Drenit, i cili ishte nj
nga antart m t fuqishm t Lidhjes shqiptare. Por as n Gjakov s'mundi t bnte gjkafsh, dhe gjeti nj
kundrshtim aq t rrept sa n Prizrend. M 2 t Shtatorit, nj drgat e Lidhjes vajti e iu lut mareshalit turk
q t'ikte sa m par, por ai nuk dgjoi. Lidhja i krkoi njkohsisht Abdullah Drenit q t mos e mbante n
shtpi armikun e vendit, po edhe ky u prgjigj se s'mund t'a przinte mikun dhe se do t'a mpronte me t
gjitha fuqit e tija sipas zakonevet shqiptare. Gjndja u acarrua tepr. Populli i Gjakovs buiti prjashta dhe
brtiste rrugvet. Lidhja iu bri thirrje edhe malsivet dhe e rrethoi mareshalin turk n shtpin e Abdullah
Drenit; kurse ky i fundit kishte mbledhur njerzit e tij pr t'a mprojtur. M n fund pushka plasi dhe vazhdoi
nja dy dit. M 6 t Shtatorit, pas nj sulmi t furishm, Shqiptart e Lidhjes e muarn shtpin e Abdullah
Drenit, ku mbet i vrar Mehmet Ali Pasha me oficert dhe tr ushtart turq q s'u dorzuan. Mbetn t
vrar gjithashtu Abdullah Dreni vet me trimat e tij. Po edhe rrethonjsit patn mjaft humbje.

Ngjarjet e Gjakovs bn nj prshtypje t thell brenda dhe jasht Shqipris. Ata t huaj q mendonin se
Lidhja Shqiptare kishte qn nj krijes e Turqis, u gjetn t gabuar. Po edhe pr Shqiptart vet, lidhjet e
tyre me Turqin kishin arritur n nj pik ku duhej ndar shapi nga sheqeri. Besnikt e lvizjes kombtare e
bn forra dhe e provuan se ishin gati t luftonin edhe kundr Turqvet pr t mprojtur trsin dhe
vetqeverisjen e vendit; kurse nj gj e till iu dukej pun e mendur turkomanvet, disa ifligarve dhe
njerzve t'interesuar q s'donin t shkputshin prej administrats turke. Kshtu, bashkimi q kishte qn
pothuajse i prgjithshm pr t mprojtur tokat shqiptare, psoi nj prarje kur erdhi puna pr t krkuar
autonomin e Shqipris, qoft edhe me forc, kundr Turqvet. Megjithat, nacionalistt, t pshtetur n
masat e popullit, u prpoqn t qndronin dhe t'a sundonin gjndjen. Lvizja shqiptare nisi t'a shqetsonte
Turqin tash q po kthehej kundr saj. Por Stambolli e hoqi urt e but n fillim, pr t mos i acarruar
punt edhe m keq, prandaj nuk mori ndonj mas pr ngjarjet e Gjakovs. Lidhja shqiptare, q po tregohej
nj forc, e trembi edhe Malin-e-Zi, i cili krkonte dorzimin e krahinavet q i njihte traktati i Berlinit. Me
gjith shtrngimin e fuqivet t mdha q shtytshin nga Rusia, Porta e Lart prgjigjej se duhej durim pr t
mos shkaktuar gjakderdhje me Shqiptart dhe ndoshta nj prmbysje t krejt gjndjes. Vetm n Shkurt
1879 mundi Turqia t'i lshonte Malit-t-Zi Podgoricn, Shpuzn dhe Zhabjakun duke i trhequr q andej
ushtrit e saja. Sa pr Plavn dhe Gucin, u prgjigj se s'mund t bnte asgj mbasi ato ishin n duart e
Shqiptarvet.
Gjendja n Shqiprin e jugs nuk ishte m pak shqetsonjse. Greqia, e prkrahur nga Franca krkoi t
hapte menjher bisedimet me Turqin pr nj ndryshim t kufijvet. Turqia nuk po shpejtohej pr kt pun,
sepse Protokolli i Berlinit nuk i ngarkonte asnj detyrim kundrejt Greqis vese kshillonte nj marrveshje
ndrmjet dy palvet. Pastaj pshtetej n'arsyen q Epiri banohej prej Shqiptarvet, t cilt nuk pranonin t'i
nnshtrohshin Greqis. M n fund, me ndrhyrjen e Francs dhe t fuqivet t tjera, komisionet turke e
greke u poqn n Prevez pr t filluar bisedimet, m 5 t Shkurtit 1879.

Komitetet e Lidhjes Shqiptare ishin mbledhur prpara asaj date n Janin e n Prevez. N Jenar 1879,
vendosn t'iu drgonin nj memorandum fuqivet t mdha, ku iu thoshin se Epiri banohej prej Shqiptarve
dhe se kta nuk do t'i nnshtrohshin kurr Greqis. Njkohsisht ia prmendn kryetarit t komisionit turk,
Myftar Pashs, se s'duhej t lshonte asnj pllmb tok nga Epiri. Mbledhje zun t bhshin n t gjitha
qytetet e Toskris, por ajo m'e madhja u mbajt n Prevez, ku erdhn prfaqsonjs t Lidhjes edhe nga
Shqipria e veriut. Kto veprime i ndihmoi edhe qenia e Abedin Bej Dinos, Shqiptar prej amrie, n
komisionin turk t bisedimevet me Grekt. Disa mbledhje u bn n shtpin e tij. Lidhja Shqiptare vendosi
t pregatiste nj forc prej 30.000 burrash pr t'iu qndruar Grekvet me arm n rast se kta do t guxonin
t hynin n'Epir me ushtri. M n fund bisedimet turko-greke s'arritn dot n'asnj marrveshje, dhe
komisionet u shprndan.

Po rreziku mbetej i varur mbi Shqiptart. Prandaj Lidhja e tyre vendosi t drgonte n'Evrop Abdyl
Frashrin dhe Mehmet Ali Vrionin pr t'iu parashtruar fuqivet t mdha shtjen shqiptare e pr t krkuar
q t merrshin parasysh edhe t drejtat e ksaj kombsie. Gjat muajvet Prill, Maj e Qrshor 1879, drgata
shqiptare u paraqit n kryeqytetet e Evrops perndimore, Paris, Berlin, Vien, Rom, duke iu dhn fuqivet
t mdha nj memorandum n'emr t popullit shqiptar. Ishte e para her q shtja shqiptare ngrihej
n'Evrop n nj mnyr t ktill, me ann e nj drgate q desh t prfaqsonte zyrtarisht Shqiprin.
Shqiptart prbjn nj komb prej 2.300.000 frymsh, me histori shum t lasht- thuhej n
memorandumin-dhe se jan t gjith t bashkuar kundr lakmive t fqinjvet dhe rrezikut q i krcnon. Se
ndn autoritetin mprojts, t Perandoris Otomane, ata do t ruajn me tr forcn atdheun, gjuhn dhe
kombsin e tyre. Se Shqipria nuk duhej shikuar si nj radh krahinash gjeografike nga t cilat mund t
shkputej njra pa dmtuar t tjerat. Qkur Greqia kishte dal shtet m vehte, theksonte memorandumi,
helenizmi ishte prpjekur me t gjitha mjetet dhe mnyrat pr t pregatitur pushtimin e Epirit. Por kjo
krahin, me limanet, tokat dhe kullotat e saja, kishte rndsi jetsore pr tr Shqiprin e jugs. Shqiptart
ishin betuar t vdisnin q t gjith prpara se t'i lshonin Greqis Janinn, Prevezn, Artn e t tjera pjes
t'atdheut. Duke qndruar n kuadrin e Perandoris Otomane, thoshte memorandumi, Shqiptart krkojn t
njihen si nj kombsi e veant me t gjitha t drejtat e tyre. Dhe prfundonte me nj thirrje fuqivet t
mdha q t mos iu mbyllnin Shqiptarvet rrugn e prparimit, por t'i shikonin njlloj si kombsit e tjera.

Si shihet, memorandumi zgjatej mbi Epirin sepse deri athere nuk ishte marr akoma ndonj vendim prej
fuqivet t mdha rreth asaj krahine, kurse fati i kufijvet t Shqipris s veriut ishte vulosur prej Kongresit
t Berlinit dhe s'mbetej vese mprojtja me arm pr at pjes q po mbahej e padorzuar, domethn pr
Plavn e Gucin. Se shtja e Hotit e Gruds dhe pastaj e Ulqinit s'ishte hapur akoma n'at koh.

Gjat udhtimit, Abdyl Frashri u takua me ministrin frng t Punve t Jashtme, Waddington-in, dhe me t
tjer drejtonjs t diplomacis evropiane. U prpoq t'ua shpjegonte sa m mir shtjen shqiptare. N'Itali
pati pjekje t shumta, se aty Arbresht, me De Radn n krye, kishin zgjuar interes pr punt e Shqipris.
Nj rrym liberalsh italian mundohej t perkrahte n Ballkan iden e nj "konfederate" pr t penguar
shtrirjen e Austro-Hungaris. Por n kt mes ishin Grekt ata q prfitonin dhe krkonin t delnin n krye
duke e kthyer "konfederatn" n nj lloj panhelenizmi. Prandaj kur liberali italian, M.A. Canini, njeri politik
i njohur, desh t'i mbushte mendjen Abdyl Frashrit pr t zhvilluar lidhje miqsore sa m t ngushta me
Greqin, q kshtu Shqiptart t bnin pjes n "konfederatn", ai u prgjigj: "Kjo marrveshje q m
kshilloni sht e pamundur. Grekt nuk i-njohin t drejtat tona; ata na duan t nnshtruar dhe jo t
barabart".

N Shqipri, komitetet e qendrave t ndryshme kishin filluar t flisnin iltas pr autonomi. Programi i saj,
prcaktuar n mbledhjen e Frashrit, kish nisur t prhapej. Komiteti Qendror i Stambollit punonte pran
qarqeve turke dhe ambasadave t huaja n kt drejtim. Sami Frashri pat botuar n nj gazet turqisht
parashikimin pr autonomin e Shqipris. M 9 Korrik 1879, Komiteti i Stambollit i drejtoi Sulltanit nj
shkres me ann e s cils krkonte q jo vetm t mos coptohshin tokat shqiptare, po edhe t dekretohej
nj ligj organik i veant pr qeverisjen e Shqipris. Gjat ksaj kohe, n Prizrend ishin br mbledhje disa
her. Nj kuvend m'i gjer u mbajt n Tetor 1879, pr t prballur krkesat e Malit-t-Zi mbi Plavn e
Gucin. N kto mbledhje ishte biseduar edhe shtja e autonomis duke u pshtetur n programin e
Frashrit, dhe prfaqsonjsit e Shqipris s veriut e kishin pranuar, ndonse nuk e shihnin t gjith n t
njjtn mnyr. Nj komision i posam ishte drguar n Stamboll nga ana e Lidhjes, pr t'i krkuar Ports
s Lart bashkimin e t katr vilajetevet me shkollat dhe administratn n gjuhn shqipe. Ktyre krkesave,
q kishin filluar qysh n prendvern e vitit 1877, Porta e Lart s'iu jepte pothuajse asnj prgjigje dhe
punonte fshehtazi pr t'i prar Shqiptart prsa i prkiste ksaj ideje, duke prdorur si vegla turkomant,
ifligart dhe nj pjes t klerit mysliman.

Krkesat shqiptare pr automin pshtetshin tani tek Neni 23 i Traktatit t Berlinit, i cili e detyronte
Turqin q t zbatonte pr Kretn rregulloren e autonomis t parashikuar m 1868 dhe t formonte
komisione t veanta, me pjesmarrjen e vendasvet, pr t'iu siguruar krahinave t tjera n'Evrop, sipas
nevojavet t secils, nga nj rregullore te prshtatshme administrative.

Kongresi i Berlinit ishte treguar i pashpirt kundrejt Shqiptarvet duke mos i prfillur fare si komb dhe duke
e shikuar Shqiprin si nj krahin thjeshtsisht gjeografike. E vetmja shtje q u prmend n Kongres n
lidhje me Shqiprin, ishte ajo e "privilegjeve t Mirdits". Edhe kjo u shtyt nga Austria por u prkrah nga
Franca, dy shtete me "ndjenja" katolike fort t zjarrta kur ishte puna pr t siguruar ndonj baz ndrhyrjeje
t mtejshme. Se pikrisht ky ishte qllimi i Austris, t'a kishte Mirditn si nj baz ndrhyrjesh t
mvonshme pr llogarit e saja. Prfaqsia turke e kundrshtoi kt propozim, por m n fund u shpreh se
"Porta e Lart nuk mendonte hprh t bnte ndonj ndryshim n gjendjen e malsis s Mirdits", e cila
gzonte disa t drejta.

Nga t huajt q e njihnin mir prbrjen ethnike t Ballkanit, vetm ndonj i rrall mendonte dhe fliste si
ishte e vrteta. Ambasadori i Anglis n Stamboll, Goschen, e kishte kuptuar se lvizja shqiptare nuk ishte
nj manevr e drejtuar prej Turqvet. N nj raport q i drgonte ministrit t Punve t Jashtme, n Londr,
thoshte: "Po t krijohej nj Shqipri e fort, paksohshin edhe shkaqet q mund t gjente ndonj fuqi e
jashtme pr pushtime tokash n rast se do t shkatrrohej Perandoria Otomane. Nj Shqipri e bashkuar do
t'ia priste rrugn do hyrjeje nga veriu, dhe gadishulli ballkanik do t mbetej n zotrim t racavet q e
banojn ... Mendoj se, pr aq sa do t mkmbej kombsia shqiptare, do t zvoglohshin edhe mundsit e
nj ndrhyrjeje evropiane n gadishullin ballkanik". N nj letr tjetr q i drejtonte ministrit t Punve t
Jashtme, Lordit Granville, ambasadori Goschen thoshte se Shqiptart ishin nj rac e vjetr, q dallohshin
nga do pikpamje prej racavet fqinj, dhe se po shikonin me hidhrim q t drejtat e tyre si komb qen
shkelur, toka t banuara prej tyre u qen dhn shtetevet q prkrahshin nga fuqit e mdha. etj. Shtonte
gjithashtu se nuk duhej penguar bashkimi i krahinavet shqiptare n nj trsi autonome, se shtja e kufijve
t Turqis me Greqin dhe Malin-e-Zi nuk mund t zgidhej pa luftime po t mos knaqshin edhe dshirat e
ligjeshme t Shqiptarvet, se kombsia shqiptare ishte nj element q s'duhej ln jasht n do rregullim
t'ardhshm politik. Sipas mendimit t Goschen-it, krijimi i nj Shqiprie t vrtet mund t'a zgidhte
problemin e Lindjes, se nuk do t linte shtek t hapt pr nj ndrhyrje t Rusis ose t'Austro-Hungaris n
Ballkan.

Mendimet e ambasadorit Goschen patn filluar t'i hynin n kok edhe Kryeministrit liberal britanik,
Gladstone, i cili erdhi n fuqi m 1880, pas qeveris s Lordit Beaconsfield. Gladstone-i e pati prmendur
mundsin e krijimit t nj Shqiprie t pavarur ose autonome, e cila do t shtrihej nga juga gjer n lumin
Kallama t'Epirit. Sikur t'a kishte pasur edhe Austro-Hungaria at mendim, Shqipria do t kishte dal
ndoshta si nj shtet i pavarur ose autonom q athere. Por Austro-Hungaria nuk donte n'at koh formimin e
nj shteti shqiptar, i cili mund t'i delte nga dora dhe t hynte nn mprojtjen e tjetrkujt, gjersa ajo s'i kishte
br akoma t sajat Bosnjn dhe Herzegovinn. Prandaj u interesua vetm pr qarkun e Shkodrs, ku
mendonte se mund t formonte nj baz me Shqiptart katolik. Kurse pjest e tjera t Shqipris, sipas
politiks austriake t'asaj kohe, duhej t mbetshin nn Turqin, si nj rezerv pr zgjerimin e mvonshm
t'Austro-Hungaris. Kjo u kuptua haptazi n vern e vitit 1880, kur E. Fitzmaurice prfaqsonjsi anglez n
Komisionin e Rumelis Lindore caktuar nga Traktati i Berlinit, propozoi krijimin e nj Shqiprie t madhe
q t prmblidhte tokat e t katr vilajetevet t banuara prej Shqiptarvet. Kt propozim, prve t tjervet,
nuk e prkrahu as Austro-Hungaria.

Kundrshtimi i Shqiptarvet kishte penguar q t zbatoheshin pik pr pik vendimet e Berlinit. Mali-i-Zi
krkonte dorzimin e Plavs e t Gucis, dhe pregatiti ushtrin pr t'i pushtuar me forc nqoftse nuk do
t'i jepeshin gjer n Dhjetor 1879. Po edhe Shqiptart nga an e tyre mblodhn nj fuqi prej 8.000 vetash nn
kumandn e Ali Pash Gucis, pr t'i br ball rrezikut. Mareshali turk Myftar Pasha, i ngarkuar pr
dorzimin e atyre krahinave, nuk mundi, nga frika e nj prpjekjeje me Shqiptart. Mali-i-Zi i dha urdhr
ushtris q t'i pushtonte. Shqiptart i vun pushkn, dhe mbas disa luftimeve t prgjakshme ushtiria
malazeze prej 12.000 vetash u thye. Kto ngjarje kishin uar pesh tr Shqiprin, e cila e ndjente tani si
pjes t sajn do ip t'atdheut.

Diplomacia evropiane u vu prap n lvizje pr t'i gjetur nj zbrthim ktij problemi. Rusia propozoi q t'i
jepej Malit-t-Zi nj cop nga Herzegovina, por kt mendim e kundrshtoi Austro-Hungaria, e cila e donte
pr vehte Herzegovinn. Athere, me pshtllitjen e Ports s Lart, prfaqsonjsi Italian Kont Corti
propozoi q t'i jepshin Malit-t-Zi, n vend t Plavs dhe Gucis q banohshin prej Shqiptarsh
mysliman, Hoti, Gruda dhe Kelmendi q banohshin prej Shqiptarsh n shumic katolik. Mendimi ishte
se kta nuk do t'a kundrshtonin bashkimin me Malin-e-Zi t krishter. Ky propozim u pranua dhe u
nnshkrua prej Turqis dhe Malit-t-Zi m 12 Prill 1880. Por Shqiptart e hodhn posht me prbuzje.
Mysliman e Katolik u treguan m t bashkuar se kurr pr t mprojtur truallin e tyre strgjyshor dhe pr
t'ua prer shkurt intrigavet t jashtme qe krkonin t'i ndanin nga ana fetare. Kjo qyshk e shtoi zemrimin
kundrejt Ports s Lart q po i prdorte krahinat shqiptare si plak tregu dhe forcoi radht e atdhetarvet
q krkonin autonomin. N degt e Lidhjes s Prizrendit, sidomos n Gjakov, po delnin n krye njerzit e
fort duke i mnjanuar turkomant dhe feudalt e lkundshm.

N fillim t Prillit 1880, u b nj mbledhje e madhe n Shkodr, ku muarn pjes krert e qytetit dhe t
malsivet. U zgjodh nj Komitet i Mprojtjes prej dymbdhjet vetash, mysliman e katolik, me kryetar
Hodo Beg Sokolin dhe nnkryetar Prenk Bib Dodn. Komiteti i Shkodrs u vu n lidhje me qytetet e
Kosovs, me t gjitha malsit e veriut dhe me krahinat e largme t Shqipris duke iu br thirrje pr
vullnetar.

Kur m 22 Prill 1880, sipas marrveshjes, ushtria turke u trhoq prej Hotit, Gruds dhe Kelmendit pr t'ia
lshuar Malit-t-Zi, forcat shqiptare ishin gati dhe i zun ato vende. Kur ushtria malazeze, e kumanduar
prej Mark Milanit, provoi t kalonte kufirin, malsort e pritn tek Ura e Rrzhanics edhe i ran. Pas disa
humbjeve, Malazezt u prapsn dhe u trhoqn n Podgoric. Kjo fitore e dyt e Shqiptarvet i bri fuqit e
mdha t'a kuptonin mir se Lidhja Shqiptare ishte nj forc e vrtet me t ciln duhej llogaritur, dhe jo nj
krijes e Turqis, si e kishin pandehur m prpara. Komiteti i Shkodrs mori n dor pothuajse qeverimin e
vendit dhe zuri t'i mblidhte ai taksa e t dhjeta. Drgoi njerz deri n Manastir, Vlor, Gjirokastr, Janin e
Prevez pr t mbledhur ndihma n t holla, t cilat nevojitshin pr t mbajtur ushtrin. Pas trheqjes s
Malazezvet, forcat shqiptare rreth 12.000 vetash u grumbulluan n Tuz dhe zun ann e majt t lumit Cem.

Pritej tani se 'do t bnin fuqit e mdha, t cilavet Komiteti i Shkodrs iu drejtoi nj memorandum pr t
protestuar prsri kundr coptimit t krahinavet shqiptare dhe pr t krkuar q t'i njihshin edhe
Shqipris ato t drejta q iu ishin njohur popujve t tjer. Mbasi n'Angli kishte ardhur n fuqi nj qeveri
liberale me W.E. Gladstone-in kryeministr, Komiteti i Shkodrs i drgoi edhe ktij nj telegram duke i
krkuar q t zbatohej edhe pr Shqiprin parimi i kombsivet.

Ndrsa n veri qndronte i hapur kundrshtimi i kufijvet me Malin-e-Zi, n jug mori prseri val shtja e
Epirit. Bisedimet e ndrprera greko-turke u rifilluan n Stamboll m 23 Gusht 1879, me ndrmjetsin e
ambasadorvet t fuqivet t mdha, edhe vazhduan disa muaj por nuk dhan asnj prfundim. Grekt nisn
krcnimet me ann e etavet, disa nga t cilat zbritn edhe n Himar, por u shtrnguan t largohshin
shpejt. N gjysmn e Qrshorit 1880, me propozimin e Anglis, u mblodh n Berlin Konferenca e
Ambasadorvet t fuqivet t mdha pr t'iu gjetur mnyrn e zbatimit vendimevet t Kongresit q kishin
mbetur varur. Aty u shikua edhe shtja e kufijvet greko-turke. Shqiptart u uan pesh me protesta. Nga t
gjitha qytetet e Shqipris jugore, prej Beratit gjer ne Prevez, sikurse edhe nga Veriu, iu drguan
Konferencs telegrame pr t mos i lshuar Greqis toka shqiptare. Nj protest i drejtoi edhe Komiteti
Qendror i Stambollit, n t ciln krkonte q fqinjt t hiqnin dore nga synimet dhe rrmbimet kundrejt
vendit ton. Konferenca, e Ambasadorvet mendoi t'a ndante shtjen duke i propozuar Greqis gjysmn e
amris, t ciln ajo e pranoi menjher, por Turqia nguli kmb q s'mund t'ia lshonte mbasi kjo krahin
banohej prej Shqiptarsh dhe kta nuk shtrohshin pa luft. Ministri i Punve t Jashtme t Turqis, Abedin
Pash Dino, t cilin Sulltani e pat emruar me qllim n'at koh, ishte vet Shqiptar prej amrie dhe bri
nj kundrshtim t rrept. Shqiptart e mbajn vehten si nj rac e veant dhe jo m pak e rndsishme nga
kombsit e tjera t Perandoris, shtonte nota turke, dhe Janinn e kan shikuar gjithmon si kryeqytetin e
Shqipris jugore. Prova ishte se edhe Waddington-i vet, ministri frng i Punve t Jashtme, kishte
ndrruar mendim duke e prjashtuar Janinn dhe amrin prej vndevet q i duhshin dhn Greqis,
sepse parashikonte ngatrresat q mund t delnin nga qndresa e mirnjohur e Shqiptarvet.

Mbasi Konferenca e Ambasadorvet nuk mori dot ndonj vendim detyronjs kundrejt Turqis, Grekt
provuan prsri t vepronin gjoja me ann e forcs dhe shkarkuan arm n disa pika t'Epirit pr t'organizuar
eta. Shqiptart nuk u trembn nga kto profka dhe filluan t pregatitshin pr luft. U bn mbledhje n
shum qendra, prej Beratit gjer n Janin, dhe populli u tregua i vendosur pr qndres. U pregatitn listat
pr forcat q do t ohshin m kmb, t cilat parashihej t'arrinin n 70.000 veta. U caktuan kumandart.
Abdyl Frashri ishte vazhdimisht n lvizje pr t bindur turkomant e lkundshm se Grekve iu duhej
qndruar edhe kundr vullnetit t Turqis, nqoftse kjo do t shtrngohej prej fuqive t mdha q t
lshonte pjes t'Epirit. T ktij mendimi ishin edhe baballart bektashinj, q po e shtynin popullin pr
qndres. Orthodoksit, pr t cilt nuk parashihej q t shkonin n luft, do t ndihmonin me t holla. Disa
prej tyre, si Petro Meksi dhe Vasil Hidua nga Gjirokastra, Mihal Haritua nga Zagoria, Dhimitr Kolea nga
Berati, Llazaraq Luivano nga Prmeti etj., u treguan antar t gjall t Lidhjes. Natyrisht, Abdyl Frashri me
shok s'bnin dallim ndrmjet Myslimanvet dhe Orthodoksvet t cilt i shikonin t gjith si vllezr
Shqiptar. Edhe Komiteti i Lidhjes s Shkodrs oi fjal se ishte gati t drgonte fuqi n jug pr t mprojtur
vendin kundr Grekvet, nqoftse ata do t kaprcenin kufijt. Kshtu Lidhja Shqiptare po tregohej m'e
fort nga ushtria turke dhe po zvendsonte autoritetin e Ports s Lart.

Duke par vendosmrin dhe gatitjen e Shqiptarvet, Grekt nuk guxuan t shtyheshin n nj ndeshje me
arm, por vazhduan t krkonin prkrahjen e fuqivet t mdha, t cilat ishin ngatrruar keq n kt shtje.
Ambasadort e tyre n Stamboll krkuan prsri nga Turqia, n Shkurt 1881, rregullimin e kufijvet me
Greqin. Qeveria turke vinte gjithnj si arsye kundrshtimin e Shqiptarvet. Bismarck-u bri nj propozim
tjetr: q Greqis t'i jepej Kreta n vend t'Epirit. Rusia e prkrahu kt mendim, ndoshta sepse donte t'a
shtynte Greqin drejt ishujvet, pr t'ua ln si nj fush t hapt Sllavvet kontinentin Ballkanik. Po edhe ky
propozim u hodh posht. Grekt u munduan edhe nj her t ngrinin eta, por s'bn dot gj. M n fund
Turqia bashk me Konferencn e Ambasadorvet vendosn, m 24 Maj 1881, q Greqis t'i jepej, n'Epir,
vetm qyteti i Arts me rrethin e tij. Kshtu u mbyll prkohsisht grindja e kufijvet ndrmjet Shqiptarvet
dhe Grekvet.

Ndr mbledhjet q u bn n Toskri pr t kundrshtuar krkesat e Greqis, m'e rndsishmja ka qn ajo e

Gjirokastrs, m 23 Korrik 1880, n t ciln muarn pjes prfaqsonjs nga t gjitha ant e Shqipris, nga
juga e nga veriu, Mysliman e t Krishter, si n nj kuvend t prgjithshm kombtar. Mbledhja u
organizua me prpjekjet e Abdyl Frashrit, i cili parashtroi programin e autonomis q'e kishte pregatitur nja
dy vjet m par. Sipas mendimit t'Abdylit dhe t'atdhetarve t tjer, tani ishte koha pr t'a vn n zbatim, se
Turqia ndodhej n nj gjendje aq t vshtir sa q s'mund t ndrhynte dot ushtarakisht. Lidhja Shqiptare
duhej t merrte n dor administratn e vendit n t gjitha qytetet dhe krahinat, sepse ishte mjaft e fort.
Komiteti i Shkodrs po i mbante akoma n kmb fuqit e armatosura; n veri ishte dhn prova e veprimit
kundr Turqvet. Mirpo nj pjes e antarvet t mbledhjes, ifligar t frikshm ose turkoman t
lkundshm, megjithse e pranonin krkimin e autonomis, nuk ishin t mendimit pr nj veprim t
shpejt. Sipas ktyre, duhej pritur nj koh m'e volitshme. Kshtu u faqn t dy rrymat. Por m n fund, me
prpjekjen e atdhetarvet, mbledhja mori vendimin q programi i autonomis t vihej menjher n zbatim
porsa tokat shqiptare t sulmohshin prej ndonj armiku nga veriu ose nga juga. U vendos gjithashtu q t
shkonin fuqi prej veriut n jug ose prej jugs n veri, sipas rrezikut dhe nevojavet q do t paraqitshin. Ky
ishte nj vendim shum i rndsishm pr bashkimin kombtar. N zhvillimin e mvonshm t ngjarjevet,
Sami Frashri i shkruante De Rads nj letr nga Stambolli, m 20 t Shkurtit 1881, ku, prve t tjeravet, e
lajmronte me gzim se dhjet mij Shqiptar t'armatosur ishin gati t shkonin prej veriut n jug. Ky ishte
m'i bukuri sihariq n'at koh.

Mbledhja e Gjirokastrs shnon nj dat historike n lvizjen kombtare, sepse aty u prfaqsua dhe u
bashkua e tr Shqipria pr t krkuar autonomin. Disa krahina t veriut q s'mundn t drgonin njerz, e
dhan plqimin e tyre me telegrame.

Deri athere Perandoria Otomane kishte prdorur t gjitha rnjetet pr t'i mbajtur Shqiptart t ndar e t
prar, q t'i sundonte m leht dhe ata t'i shrbenin si nj forc ushtarake, pa lidhje midis tyre. Shkollat
shqipe ishin rreptsisht t ndaluara, pr t mos zgjuar vetdijn kombtare. Myslimant duhej t ndiqnin
shkollat turqishte dhe Orthodoksit shkollat greke. Tokat dhe popullsia e Shqipris ndahshin n katr
vilajete, ku zakonisht qeveritart e lart ishin turq. N kto kondita, do bashkim ishte i pamundur. Dekreti i
vitit 1856 (Hat-i Humajun) q iu njihte t drejtn e arsimit n gjuhn e tyre gjith popujve t Perandoris,
nuk u zbatua pr Shqiptart. Kjo donte t thoshte se kta nuk shikohshin si nj komb, por si mysliman ose
t krishter (si Turq ose si Grek). Shqiptart e msuar e dinin dhe e shihnin se 'ngjante n'Evropn e
athershme dhe tek popujt ballkanas. E kuptonin gjithashtu se Perandoria Otomane do t prmbysej nj dit,
e cila nuk ishte fort e largt. Nuk donin q t varrosej edhe Shqipria n grmadhat e asaj. Prandaj e
mendonin edhe e donin megjithshpirt pavarsin kombtare, por kjo nuk mund t'arrihej menjher: duhej
kaluar npr autonomin brenda kuadrit t Perandoris Otomane, ashtu si kishin br Serbt, Rumunt dhe
po bnin Bullgart, t cilt patn dal me par si principata autonome t varura nga Sulltani. Ky ishte
qllimi i memorandumit q mbledhja e krerve t Shqipris jugore, n Janin, i pati drejtuar Ports, q n
prendvern e vitit 1877, duke lypur bashkimin e t gjitha tokavet shqiptare n nj vilajet t vetm, me
shkollat, administratn dhe gjyqet n gjuhn shqipe.

Programi i autonomis (ose i vetqeverisjes) shqiptare, i hartuar n Frashr, i plqyer nga Komiteti Qendror i
Stambollit, i pranuar prej nj mbledhjeje t mparshme n Prizrend, dhe q u vendos m n fund n
Gjirokastr, parashihte bashkimin e t katr vilajetevet (i Shkodrs, i Janins, i Manastirit dhe i Kosovs) n
nj trsi t vetme q do t quhej "Shqipri" dhe do t kishte pr kryeqytet Ohrin. T gjith Shqiptart, pa
dallim feje a krahine, do t kishin t drejta t barabarta dhe do t msonin n shkolla shqipe, n gjuhn
amtare, e cila do t'ishte edhe gjuha zyrtare. Pjesa m'e madhe e t'ardhuravet do t prishej pr zhvillimin dhe
rindrtimin e vendit. Administrata, gjyqet, arsimi, financat, ushtria do t'ishin n duart e Shqiptarvet.
Vetm qeveritari i prgjithshm i Shqipris do t'emrohej prej Sulltanit. Shqipria nuk do t kishte detyrim
tjetr kundrejt Ports s Lart vese pagesn e nj tributi t prvitshm dhe ndihmn ushtarake n raste lufte.
Natyrisht, n t gjitha shkallt e administrats dhe t'ushtris t Krishtert do t merrnin pjes me t njjtat
t drejta si Myslimant dhe barasia midis fevet do t'ishte e plot.

Autonomia (ose vetqeverisja) do t'ishte api i par drejt pavarsis kombtare. Gjat kohs q do t
vazhdonte autonomia, do t krijohshin forcat e duhura, ngritja e kulturs, bashkimi shpirtror, lidhjet e
brendshme dhe t jashtme pr t'a br Shqiprin shtet t pavarur.

Rasti pr t'a vn n zbatim programin e autonomis, si kishte vendosur mbledhja e Gjirokastrs, erdhi
menjher kur Turqia, e shtrnguar prej Fuqive t mdha, pranoi t'i lshonte Malit-t-Zi Ulqinin n vend t
Hotit dhe t Gruds.

Fuqit e mdha, sidomos Anglia dhe Austro-Hungaria, kishin interes t'i mbyllnin sa m shpejt grindjet e
hapura n Ballkan nga Traktati i Berlinit, pr t mos shkaktuar ndrlikime t tjera. Austro-Hungaria donte q
t shuhshin sa m par dy vatrat e lvizjes shqiptare n Shkodr e n Kosov, t cilat ishin shum afr
Bosnjs dhe Herzegovins ku iu ndihej afshi. Prpara se t mblidhej n Berlin Konferenca e Ambasadorvet
m 16 Qrshor 1880, Konsulli i Anglis n Shkodr, Green, dhe ai i Austro-Hungaris, Lippich, kishin br
nj plan pr t'i dhn Malit-t-Zi, n vend t Hotit e t Gruds q s'i mori dot, nj krahin tjetr ndrmjet
liqenit t Shkodrs dhe detit Adriatik, e cila t prfshinte Ulqinin dhe rrethin e tij gjer te gryka e Buens. Pr
t qetsuar Shkodrn dhe malsit, agjentt anglez e austriak iu premtuan autonomin vilajetit t Shkodrs
dhe privilegje malsivet katolike. Njkohsisht Austria filloi nga intrigat fetare dhe ndonj pages
bajraktarvet, duke u munduar t ndante Katolikt prej Myslimanvet. Fuqit e mdha e pranuan planin e dy
konsujvet dhe, m 26 Qrshor, i propozuan Ports s Lart q t'i lshonte Malit-t-Zi Ulqinin me rrethet dhe
t gjente mnyrn pr t'i dhn nj far autonomie vilajetit t Shkodrs. Kryeministri britanik Gladstone, me
nj cinizm t neveritshm, e prdori lvizjen e Shqiptarvet si nj mjet shtrngimi kundrejt Sulltanit, duke i
ln t kuptonte qeveris turke se Anglia i dinte dhe mund t'i prkrahte "dshirat e nxehta t Shqipris pr
autonomi" nqoftse Porta e Lart nuk i lshonte Malit-t-Zi Ulqinin. Humbja e ktij limani t rndsishm,
q vinte n rrezik edhe sigurimin e Shkodrs, ishte e dmshme pr Turqin, por sidomos nj gjymtim i rnd
pr Shqiprin. Shkodra ishte fort e lidhur me Ulqinin, prandaj, me gjith intrigat e Austris dhe qndrimin e
lkundshm t disave, t shumtt e Shkodranvet u treguan t vendosur q t'a mpronin me arm dhe iu
drejtuan ambasadorvet n Konferenen e Berlinit nj protest t rrept; n-t ciln shtonin se Ulqini, n
duart e Malit-t-Zi, do t'i vlente si nj baz Rusis pr pushtime t mtejshme. Degt e Lidhjes n'Ulqin e n
Shkodr po pregatitshin pr qndres, e iu bn thirrje pr ndihm krahinavet t Kosovs dhe t gjith
Shqipris.

Fuqit e mdha i drejtuan Ports s Lart tri nota njrn pas tjetrs dhe i krkonin prgjigjen deri m 23
Gusht 1880. Njkohsisht vendosn t bnin nj demonstrat me luftanijet e tyre prpara bregdetit shqiptar
pr t trembur njheresh Shqiptart dhe Turqin. Porta e Lart nuk po tundej prej ktyre krcnimeve dhe
vinte gjithnjj prpara si arsye kundrshtimin e Shqiptarvet. Sipas dshmive t'ambasadorvet t Francs,
t Gjermanis dhe t'Austro-Hungaris n Stamboll, n'at koh, Porta nuk ishte n gjendje t bnte gj
kundr vullnetit t Lidhjes Shqiptare dhe druante m tepr kryengritjen e Shqiptarvet se sa demonstratn e
flots ndrkombtare. N Javn e par t Shtatorit, nj skuadr luftanijesh ndrkombtare, nn kumandn e
admiralit anglez B. Seymour, kaloi prpara bregdetit shqiptar dhe u mblodh n Dubrovnik. Porsa u muar
vesh kjo Ulqinakt iu drguan nj protest fuqivet t mdha, ku iu thoshin q s'i lidhte asgj me Malin-e-Zi,
t cilit nuk do t'i shtrohshin kurr pr pa u zhdukur me gjith qytetin nga faqja e dheut. Shkodra drgoi
menjher fuqi t'armatosura, t cilat zun kodrat prmbi Ulqin dhe u vun t hapnin llogore. N t njjtn
koh po vinin vullnetar nga malsit e veriut dhe nga Kosova. Turqia, e shtrnguar, drgoi n Gusht Riza
Pashn n Shkodr, me urdhr q t'ia dorzonte Ulqinin Malit-t-Zi por mundsisht pa ardhur n prpjekje
me Shqiptart. Porta e Lart donte t'a prdorte akoma Lidhjen Shqiptare si nj fuqi, sidomos kundrejt
Greqis, ku Turqia rrezikohej t humbiste nj pjes t mir t vendit. Prandaj u prpoq t prante vetm
Shkodrn me malsit duke paguar edhe t holla djathtas e majtas. T njjtn gj vazhdonin agjentt e
Austris dhe t'Anglis duke i premtuar vilajetit t Shkodrs autonomin. Riza Pasha, i zn ngusht prej
Shqiptarvet, jo vetm q s'bri dot gj pr dorzimin e Ulqinit, por e shpalli se do t'iu binte Malazezvet
nqoftse ata do t provonin t hynin n qytet. Kjo sjellje e Riza Pashs bri buj, se dukej sikur Turqia
punonte me dy faqe. Shtypi rus u ua kundr Shqipris. M 28 Shtator, flota ndrkombtare me 20 anije
lufte dhe 138 topa u duk n'ujrat e Ulqinit. Kumandari i saj e kishte br planin e demonstrats dhe t
pushtimit t qytetit, por fuqit e mdha donin q Ulqini te dorzohej prej vet Turqis. "sht nj nder i
madh pr qytetin ton t vogl q t sulmohet nga flota ndrkombtare, shpalln Ulqinakt, por ne do t
qndrojm gjer n fund". Fuqit e mdha kishin rn ngusht sepse, edhe sikur t'ia dorzonin Ulqinin Malit-
t-Zi, ai s'ishte i zoti t'a mbante prsa koh q Lidhja Shqiptare qndronte n kmb. Shqipria e bashkuar
ishte shum m'e fort nga Mali-i-Zi. Nj mendim i Anglezvet, q kumandari i flots t merrej vesh
drejtprdrejt me udhheqsit shqiptar, u kundrshtua prej Austris, e cila nuk donte q Lidhja Shqiptare t
njihej trthorazi si nj prfaqsi zyrtare prej fuqive t mdha. Kryeministri i Anglis, Gladstone, si nj nga
mundsit e zgidhjes s problemit pati parashikuar q "fundi i fundit t'i jepej Shqipris deri n lumin
Kallama nj form pavarsie". Por qeveria britanike vendosi, m 30 Shtator, t'iu propozonte fuqive t tjera
q flota ndrkombtare t pushtonte Izmirin, nqoftse Turqia nuk i shtronte nnshtetasit e saj (Shqiptart)
pr t'i lshuar Ulqinin Malit-t-Zi.

Frika e pushtimit t'Izmirit, ku nxirshin t'ardhurat doganore m t mdha t Perandoris, e bindi Turqin se
shtja e Ulqinit s'mund t vazhdonte m gjat, dhe u prgjigj se do t merrte masat pr t'a dorzuar
menjher. Ia ngarkoi at barr Dervish Turgut Pashs, t cilin e nisi pr n Shqipri me 13.000 ushtar dhe
me artileri fushore. Njkohsisht Sulltani largoi nga Ministria e Punve t Jashtme Abedin Pash Dinon, i
cili, si Shqiptar, e kishte hequr xvarr shtjen e Ulqinit. Kt radh Porta e Lart vendosi t'a shtypte
Lidhjen Shqiptare dhe vuri n lvizje agjentt e saj n Shqipri.

Sipas vendimevet q ishin marr n mbledhjen e Gjirokastrs, atdhetart menduan se tani kishte ardhur koha
pr t'a vn n zbatim me forc programin e autonomis. Prandaj thirrn nj kuvend n Dibr, m 20 t
Tetorit, ku prve atdhetarvet, kishin ardhur shum feudal e turkoman nga Shqipria e Mesme dhe e
Veriut. Ktu dolli sheshit mosmarrveshja ndrmjet atyre q krkonin autonomin e Shqipris me do
kusht dhe t tjervet q s'donin t ndahshin nga Turqia. Besnikt e autonomis propozuan q kjo t shpallej
menjher, q t ohshin m kmb t gjitha forcat e vendit pr t'iu rn ushtrivet turke n Shkodr e
n'Ulqin dhe pr t'iu prer rrugn atyreve q po vinin me Dervish Turgut Pashn. Por mbledhja u a m dysh:
n krye t'autonomistvet qndronin Ali Pash Gucija, Iljaz Pash Dibra dhe Hasan Pash Tetova. Kurse ann
e mosndarjes nga Turqia e kryesonin Sadik Pash Dibra dhe Xhemal Pash Zogolli nga Mati. Kta
kundrshtonin edhe drgimin e fuqivet pr t mprojtur Ulqinin, edhe shpalljen e autonomis. Nuk donin t
prishnin interesat e tyre me Turqin, tani q ajo kishte vendosur t'ia lshonte Ulqinin Malit-t-Zi. shtja u
vu n vot, por turkomant fituan shumicn. Megjithat, ana e besnikvet t Lidhjes mori nj vendim t
prer, n t cilin krkonte autonomin e Shqipris, dhe e drgoi n Stamboll me nj prfaqsonjs.
Nqoftse Porta e Lart nuk do t'ua jepte Shqiptarvet autonomin, ata do t'a shpallnin vet-thoshte vendimi.

Sidoqoft, prarja n mbledhjen e Dibrs e dobsoi Lidhjen Shqiptare, e la t lir ardhjen e Dervish Pashs
me nj ushtri t re, i theu guximin Shkodrs dhe e bri t mundshm dorzimin e Ulqinit.

Mareshali Dervish Turgut Pasha arriti n Shkodr n fillim t Nntorit, i veshur me fuqi t plota, dhe mori
nn kumandn e tij trupat e Riza Pashs. Njoftoi se Ulqini do t dorzohej, e i dha urdhr Komitetit Shqiptar
t Shkodrs q t hiqte vullnetart dhe t shprndahej. Ngjarjet n mbledhjen e Dibrs e kishin tronditur
moralin e Shkodranvet. Nj pjes e vullnetarvet kishte filluar t'ikte. Agjentt e Austris ishin munduar t'a
mnjanonin Prenk Bib Dodn. Dervish Pasha nisi t'afronte Hodo Begun, i cili n kt koh ishte br pash.
Megjithse gjendja dukej e thurur dhe vendimi i Ports i pakthyershem, Ulqinakt dhe shumica e
Shkodranvet ishin t vendosur pr qndres. Nj Komitet i ri u formua n Shkodr, prej myslimansh dhe
katoliksh, i cili jo vetm nuk i luajti nga kodrat e Ulqinit fuqit e armatosura q kumandohsnin prej Isuf
Sokolit, por filloi t drgonte te tjera. Kurse Mehmet Gjyli dhe Mehmet Beci nga Ulqini kumandonin
vullnetart e atij qyteti. Myderrizi Sali Hylja ua shpalli botrisht Shkodranvet mysliman se, sipas fes
islame, nuk ishte mkat por detyr e shnjt q t luftonin pr mprojtjen e atdheut edhe kundr Sulltanit-
Kalif. N nj telegram q iu drgonin konsujve t fuqive t mdha n Shkodr, Ulqinakt e tregonin iltas se
do t luftonin edhe kundr Turqvet. "...Kemi vendosur t gjith, pa dallim feje, t qndrojm me arm n
dor kundr kujtdo, mysliman a fardo qoft, pr t mprojtur qytetin ton...".

Fuqit turke u vun n lvizje drejt Ulqinit m 20 Nntor. M 22, u nis Dervish Pasha vet me pjesn m t
madhe t'ushtris duke shkuar npr grykn e Mozhurs. Por aty ndeshi n forcat shqiptare q hapn zjarr
kundr Turqvet. Prpjekja m'e ashpr u b afr katundit Klesh, ku mbetn mjaft t vrar nga t dy ant. U
plagos rnd edhe kumandari i Shkodranvet, Isuf Sokoli, i cili vdiq mbas pak ditsh. Pas ngjarjevet t
Gjakovs, kjo ishte e dyta her q Lidhja Shqiptare po gjakosej me Turqit. Me fuqit e shumta dhe me
artilerin Dervish Pasha e theu qndresn e pak mijave vullnetarsh, hyri n'Ulqin dhe ia dorzoi qytetin
Malit-t-Zi, n fund t Nntorit 1880.

Pastaj Dervish Pasha u vu t shkatrronte Komitetin e Shkodrs, q ishte deg e Lidhjes s Prizrendit. duke
kapur disa nga krert m t rndsishm, sidomos Hodo Pashn dhe Prenk Bib Dodn, t cilt i drgoi n
mrgim sepse nuk iu besonte m.

Me dorzimin e Ulqinit, q kishte mbajtur n lvizje fuqit e mdha gjat pes muajve, mori fund pr n'at
koh shtja e kufijvet me Malin-e-Zi. Po kur u prcaktua vija kufizore, e cila ishte shnuar prej Traktatit t
Berlinit pa asnj kriter ethnik e topografik, malsort e Kastratit, t Hotit, t Gruds dhe t Shkrelit u
prpoqn prsri me arm kundr Malazezvet, n Maj 1883, pr t mprojtur caqet e tyre prpara Komisionit
ndrkombtar.
Humbja e Ulqinit e tronditi thellsisht Lidhjen Shqiptare. U kuptua se nj pjes e feudalvet t Shqipris s
Mesme dhe t Veriut si edhe nj pjes e klerit mysliman kishin qn pr mprojtjen e kufijvet prsa koh q
ky veprim prputhej edhe me interesat e Turqis. Po kur e pan se me Turqin duhshin ndar punt
njher e mir, nuk deshn t'arrinin deri n shkputje. Kshtu dolli n shesh prarja e brendshme ndrmjet
atdhetarvet dhe turkomanvet. Kta t fundit kishin interes pozitash dhe ifligjesh - ose edhe shtje
ndjenjash - q t qndronin t lidhur me Turqin. Kjo arje shkaktoi humbjen e Ulqinit t cilin Shqiptart,
sikur t kishin qn t bashkuar, edhe mund t'a kishin mprojtur. Deri Hodo Pasha dhe Prenk Bib Doda, n
astin e fundit, u treguan t ftohur dhe t mnjanuar.

Atdhetart, t pshtetur n masat m t zhvilluara t popullit, e shpalln haptas se tani duhshin qruar
llogarit me Turqin, e cila as pati qn e zonja t mpronte tokat e Shqipris, as kishte ndr mend t'i jepte
ksaj autonomin, me gjith krkesat dhe thirrjet q i kishin vajtur ngado. Porta e Lart s'iu ishte prgjigjur
kurr atyre thirrjeve. S'donte mend t kuptohej se pa forc nuk mund t merrej asgj. Lidhja duhej t
prfitonte tani nga zemrimi i masavet dhe t hidhej menjher n veprim pr autonomin e Shqipris.
Pikspari duhej ndrruar Komiteti Qendror i Prizrendit duke nxjerr jasht feudalt turkoman pr t'a
marr drejtimin n dor atdhetart e vendosur. Dhe ashtu u b. N Krye t Lidhjes u vun myderriz Ymer
Efendi Prizrendi, Sulejman Vokshi prej Gjakove, Shuaip Ag Spahiu, Ali Ibra e t tjer. Kta iu prveshn
pregatitjes pr luft. Lidhja e pati przn mytesarrifin turk t Prizrendit, Ahmet Hilmi Pashn, me gjith
npunsit e tij dhe i zvendsoi me Shqiptar. Po ashtu bri n Pej, Gjakov, Kaanik e n shum qytete t
Kosovs, ku Shqiptart muarn n dor administratn dhe gjyqet. Npr kto vende u dha lajmi q t rrinin
gati t gjith burrat gjer n moshn 70 vje pr t rrokur armt n rast se do t vinte kundr tyre ndonj
ushtri turke. Nj fuqi e armatosur e Lidhjes, nn kumandn e Sulejman Vokshit, hyri n Shkup m 4 t
Jenarit 1881 dhe mori n dor qeverimin e vendit. M 10 Jenar Shqiptart i dhan urdhr shoqris austriake
t hekurudhs, n Shkup, q t mos transportonte ushtri turke as municione prej ose pr n Mitrovic e
qendra t tjera. Pas Shkupit, Sulejman Vokshi zuri Prishtinn, m 18 Jenar, dhe Mitrovicn, m 25 t'atij
muaji, duke arritur deri n Novi-Pazar. Prishtina ishte n'at koh qendra e vilajetit t Kosovs (prpara se t
bhej Shkupi), dhe valiu turk e lshoi vendin e u nis pr n Stamboll. Qytetet rreth e qark, Vuciterni, Gjilani,
Kumanova, ran pa kundrshtim n duart e Lidhjes Shqiptare.

N Dhjetor 1880, Abdyl Frashri mundi t'ikte fshehurazi nga Stambolli ku vzhgohej prej autoritetevet, dolli
n Sarand dhe arriti n Dibr me disa prfaqsonjs t Shqipris s jugs, duke ndjekur udhn pr n
Prizrend. Desh t drejtonte qeverin e Lidhjes dhe t'a shtynte pr t shpallur zyrtarisht autonomin e
Shqipris. Por n Dibr turkomant i bn nj atentat ku Abdyli shptoi n fillt. Kjo i dha shkas zemrimit
dhe ngritjes s popullit t Dibrs kundr partis s Sadik Pashs, i cili u thye bashk me dy bataliont turq
t'ardhur nga Manastiri. Me ndihmn q iu drgoi Lidhja, Dibrant e zotruan gjendjen, e dbuan
mytesarrifin turk dhe u bashkuan me qendrn e Prizrendit. Po ashtu bn edhe Gostivari, Tetova e t tjera
qytete t Maqedonis. Ndrkaq, Luma, Gjakova, Gucija, Plava, Peja, i kishin przn autoritetet turke.
Lidhja, u prpoq t ringjallte degn e Shkodrs, e cila ishte dobsuar pas ndjekjevet dhe internimevet q bri
Dervish Pasha. Desh gjithashtu t bashkonte malsit, si Mbishkodrn, Mirditn, Dukagjinin. N do vend
ku u shtri autoriteti i Lidhjes, qetsia u vu n rregull me npuns shqiptar. Taksat q mblidhshin,
shpenxohshin pr administratn e re. Prej npunsve t vjetr turq, ata q deshn t qndronin n vend, s'i
trazonte kush. Nj kujdes t veant i kushtoi Lidhja vllazrimit ndrmjet fevet duke ftuar t Krishtert q
t merrnin pjes t barabart n'administrimin e vendit.

Abdyl Frashri, me t'arritur n Prizrend, e shtyti Lidhjen Shqiptare q t shpallej qeveri e prkohshme dhe t
drgonte fuqi t mjafta pr t zn grykat e Kaanikut. Njkohsisht iu oi fjal Shqiptarvet, n jug, q t
pregatitshin pr t marr n dor vilajetin e Janins. Megjithse Shqiptart e jugs krkonin jo vetm
autonomin por mundsisht edhe pavarsin kombtare, lvizja e tyre pengohej nga forcat e mdha
ushtarake q Turqia kishte grumbulluar n'Epir, mbasi grindja e kufijve me Greqin nuk ishte mbyllur akoma.
Lidhja e Prizrendit mendoi t drgonte dhjet mij veta t'armatosur n jug pr t ndihmuar q edhe atje t'a
merrnin n dor Shqiptart administrimin e vendit. Mendoi gjithashtu t thrriste nj kuvend t prgjithshm
kombtar, nga mbarimi i Marsit, pr t shpallur autonomin e Shqipris nn mvarsin e Sulltanit sipas
programit t njohur. Nqoftse Porta e Lart nuk do t'a pranonte nj gj t ktill, athere kuvendi do t
shpallte pavarsin e Shqipris duke e mprojtur me luft.
Prpara ktyre vshtirsive, Shqiptart provuan edhe nj her t merrshin vesh me Greqin pr nj veprim
t prbashkt kundr Turqis. Por u kuptua shpejt se Greqia desh vetm t'i gnjente pr interesat e saja dhe
s'kishte kurr ndr mend q t njihte kufijt natyror t Shqipris.

Se far prpjestimi dhe 'rndsi kishin marr ngjarjet shqiptare n'at koh, kuptohet nga nj letr e Sami
Frashrit (pr t ciln kemi folur m sipr) drejtuar De Rads, m 20 t Shkurtit 1881:

"Lidhja e Shqiptarve, q e ka krthizn n Prizrend, n Gegri, ka krkuar shum her q nga tre vjet e thu
bashkimin e Shqipris n nj provinc me autonomi; po mbretria gjer m sot e kish gnjyer me fjal. Kt
her Shqiptart e kuptuan fort mir q mbretria nuk do t bnj gj kurr pr ta, edhe Lidhja e Prizrendit ka
nevoj t bashkonj Shqiprin e t'a bnj nj me autonomi, e mbase me shkputje fare, pas puns. Kshtu
Lidhja mori emrin e kuverns s prdorme (qeveri e prkohshme) dhe przuri kuvernatort turq nga gjith
vilajeti i Kosovs dhe nga Prizrendi, nga Gjakova, nga Tetova, nga Dibra etj. 10.000 Shqiptar t armatosur
kan zn Ysqypn (Shkupin) edhe udhn e hekurt, 10.000 t tjer po bhen gati pr t'u unjur n Toskri.
Pr pak koh do t dgjoni nj ngritje (kryengritje) t madhe n Shqipri".

Ndrkaq, Porta e Lart bnte planet e saj. Qeveria e Stambollit ishte mbledhur shum her pr t biseduar
mbi shtjen shqiptare. N qarqet turke kishte edhe asish q mendonin t'i jepej nj far autonomie
Shqipris e cila mund t'iu vinte kufi lakmivet t fqinjvet dhe do t largonte koklavitje t tjera n Ballkan.
Sulltan Abdul Hamiti e kishte menduar mjaft kt pun. Druante sidomos ndonj ndrhyrje t jashtme n
ngatrresat shqiptare. Kishte dhn urdhr q t formohej nj komision i veant pr t studiuar shtjen e
Shqipris dhe mundsin e bashkimit t tokavet t saja n nj vilajet t vetm. Por pastaj ngjarjet rrodhn
ndryshe. U kuptua se, pa qn e shtrnguar me forc, Turqia s'kishte asnj dshir pr t'i falur Shqipris
autonomin.

Mareshali Dervish Turgut Pasha, i cili shikohej si nj "dor e fort", nuk kishte fuqi t mjafta pr t'a shtypur
lvizjen, prandaj u thirr n Stamboll q n Dhjetor 1880. Partizan i regjimit t prqendruar, ky i bindi qarqet
turke se duhej vepruar energjikisht dhe se e merrte vet prsipr t'a shtronte kryengritjen shqiptare.
Pregatitjet u bn gjat Marsit 1881. Dervish Pasha u nis me nj ushtri prej 15.000 vetash dhe me artileri.
Prpara se t'arrinte ai vet, disa reparte turke mundn t hynin me befasi n Shkup dhe t forconin
garnizonin q kishte mbetur aty i paluajtur nn kumandn e Ibrahim Pashs. Mbasi Shqiptart nuk patn
koh as mundsi t'organizonin mprojtjen e qytetit, Pashaj turk e shprndau komitetin e Lidhjes, m 23 Mars,
dhe antart e tij i kapi e i mrgoi n'ishullin e Rhodit. N javn e par t Prillit ia mbrrini Dervish Pasha me
ushtrin e madhe. Me pushtimin e Shkupit, q ishte qendra hekurudhore m'e rndsishme e Kosovs,
Turqit kishin n dor pozitn m t fort te vendit.

Prpara se t nisej shpedita turke, Lidhja e Prizrendit iu kishte drguar ambasadorvet t fuqivet t mdha,
n Stamboll, nj memorandum me ann e t cilit krkonte prkrahjen e tyre, sidomos t'Austro-Hungaris, n
emr t t drejtavet njerzore. Mbasi kujtonte humbjen e tokavet q kishte psuar Shqipria dhe rrezikun n
t cilin ndodhej, memorandumi siguronte fuqit e mdha se autonomia q krkonin Shqiptart s'kishte tjetr
qllim vese shptimin e kombsis s tyre dhe pjesmarrjen e lir n qytetrimin evropian duke jetuar n
paqe me fqinjt. Natyrisht, askush prej fuqivet t mdha nuk ndrhyri pran Ports s Lart pr Shqiprin.

Prej Shkupit, Dervish Pasha iu bri Shqiptarvet nj shpallje ku iu thoshte se ai kishte ardhur t shtronte
vendin, se koht ishin t rrezikshme, Turqia ishte e rrethuar me armiq, prandaj, pr t mirn e prgjithshme,
ai ishte i pregatitur q t shtypte pa mshir do kryengritje. Pastaj u nis pr n Ferizaj, ku hyri m 16 Prill
pa ndeshur n pengesa. Ushtria e tij, ngado q shkonte, kishte nj dukje tepr krcnonjse.

Lidhja e Prizrendit grumbulloi fuqit e saja, nja 5.000 veta. Nuk mundi t mblidhte m shum sepse agjentt
e Turqis, feudal e turkoman, kishin filluar punn e prarjes dhe t shmangievet. Nj pjes e fuqis, rreth
3.000 vetash, e kumanduar prej Sulejman Vokshit, zuri grykn e Cernolevs. Pjesa tjetr, nn kumandn e
Mic Sokolit nga Krasniqi dhe t'Ali Ibrs nga Gashi, u vendos afr Shtimljes. Pas disa goditjesh t
pjesshme, ushtria turke u hodh n veprim t prgjithshm m 21 Prill dhe sulmoi pozitat e Shtimljes
duke prdorur zjarrin e dndur t'artileris. Shqiptart luftuan trimrisht, por u shtrnguan m n fund t
trhiqshin n drejtim t Cernolevs ku ishte vendi m'i fort. Beteja m'e ashpr dhe vendimtare u zhvillua t
nesrmen, m 22 Prill, n grykn e Cernolevs, pran fshatit Slivov, ku Shqiptart bn nj qndres
shum t rrept gjer n prfytjen trup pr trup. Ushtria e madhe me armatimin e rnd i shtrngoi t
prapsshin, por duke e mprojtur vendin ap m cap deri n Suhareke ku bn prpjekjen e fundit. Gjat dy
ditve luftimi, Shqiptart i shkaktuan ushtris turke lart nga 1.500 t vrar, kurse prej tyre ran nja 800
trima n fushn e nderit.

Dervish Pasha hyri n Prizrend, e shprndau Lidhjen dhe ngriti gjyqin ushtarak. Por lvizja nuk u shua. Nj
pjes e fuqivet shqiptare me disa nga krert, si Abdyl Frashri, Ymer Efendi Prizrendi, Sulejman Vokshi, u
trhoqn n Gjakov ku iu bn thirrje malsivet pr ndihm. Kumandari turk priti gjer sa i erdhn edhe
dhjet batalion t tjer prpara se t sulmonte Gjakovn, t ciln e mori m 5 t Majit. Dervish Pasha u
tregua i but me krert shqiptar q iu dorzuan, si Ali Pash Gucija, Iljaz Pash Dibra, Hasan Pash Tetova
etj., dhe iu dha grada m t larta. Hasan Pash Tetovn e bri mytesarrif t'atij qyteti dhe Ali Pash Gucin
mytesarrif t Pejs. Popullit i premtoi nj prmirsim t gjendjes dhe disa reforma, me kusht q t'i qndronte
besnik Turqis. Disa nga ata q s'u dorzuan, si Sulejman Vokshi me shok, ndjtn mjaft koh malevet; t
tjert q u kapn, u dnuan me burg ose u internuan. Myderrizat Ymer Efendi Prizrendi (ose Sheh Ymeri),
kryetari trim i Komitetit t Lidhjes gjat lufts pr autonomi, dhe Rauf Efendi Tetova, pasi qndruan ca koh
malevet, u arratisn n Mal-t-Zi. Familjet e tyre u internuan n Selanik.

Dervish Pasha caktoi nj shprblim t madh pr kapjen e Abdyl Frashrit, i cili ishte frymzonjsi i
bashkimit dhe i autonomis. Abdyli desh t'arratisej prtej detit, por u kap nga nj patrull turke afr
Elbasanit, tek po hidhte Shkumbinin. Si ia prun Dervish Pashs n Prizrend, t rrethuar me roje t forta,
Abdyl Frashrin e uan n Stamboll, ku u dnua me burgim t prjetshm. Pasi bri pes vjet burg t rnd
n'Anadoll, u lirua, dhe vdiq me 1894. Populli shqiptar e prkujtoi me kng si kto:

"Abdyl Beu nga Frashri - 'u prpoq i varfri!

'u prpoq pr Shqipri! - U prpoq po s'pat njeri"

U duk sikur Dervish Pasha e shtroi vendin dhe vuri administratn turke npr qytetet, por lvizja vazhdoi n
malsit e Gjakovs, n Dibr dhe n Lum deri n vjesht t'atij viti. Kumandari turk u suall sipas rastevet,
dhe iu desh t'internonte mjaft njerz n'Anadoll. Porta e Lart nuk iu besonte m as atyre krerve shqiptar q
u dorzuan vet dhe q i rriti n grada. Prandaj Dervish Pasha iu krkoi dhe iu mori djemt e tyre pr t
shrbyer gjoja si roje nderi n pallatin e Sulltanit, por n t vrtetn pr t'i pasur si peng.

Ndrsa ushtria turke vepronte n veri, valiu i Janins, Mustafa Asim Pasha, me t cilin Dervish Pasha ishte
n bashkpunim, e shprndau Lidhjen Shqiptare t jugs duke prdorur prarjen dhe krcnimin e
krkesavet greke. N Maj 1881, ai ftoi n Prevez disa nga krert m t rndsishm t Lidhjes, gjoja sikur
kishte nj lajm t madh pr t'iu kumtuar, i kapi me t pabes dhe i drgoi n Dardanelet. Kurse Mehmet Ali
Vrionin, q kishte shoqruar Abdyl Frashrin n'Evrop, e bri mytesarrif t Beratit, dhe Neki Pash
Libohovn mytesarrif t Gjirokastrs.

Dervish Pasha u kthye ngadhnjys n Stamboll ku u mua si njeriu q dinte sesi t'ua ndreqte kokn
Shqiptarvet. Mbeti dhe pyetej si njohsi m kompetent pr do gj q kishte te bnte me Shqiprin.

U zgjatm ca me Lidhjen e Prizrendit, sepse sht akti m'i rndsishm i historis shqiptare n koht e reja.
Pas qndress lavdimadhe t Sknderbeut, sht e para her q Shqipria lviz si nj popull i bashkuar prej
nj ipi t'atdheut n tjetrin, pr t krijuar nj shtet dhe pr t mprojtur t drejtat e saja si nj komb. Nuk sht
m luft krahinash, sht lvizje kombtare me nj program t caktuar, drejt nj qllimi. Megjithse dika u
b pr mprojtjen e kufijvet, qllimi nuk u arrit, sepse gjendja nuk ishte e pjekur, prbrenda, sepse Shqipria
nuk kishte prkrahje t jashtme. Ndarjet shekullore n fe e n krahina, n fise e n bajraqe, n bejler e n
tarafe, nuk mund t zhdukshin si me frym. Populli ishte i lidhur pas krervet, pas feudalve a pronarve t
mdhenj. Kta shikonin interesat e tyre t veanta dhe s'kishin fort dshir t shkputshin prej Turqis.
Prandaj bashkimi qe m'i prgjithshm kur ishte puna pr mprojtjen e kufijvet. U a e u pra kur u vu
krkesa e autonomis. Lidhja e Prizrendit s'mundi t mblidhte m n fund ve 5.000 veta pr t'i qndruar
forcs turke. Megjithse ideja e autonomis lindi dhe ishte m'e zhvilluar n Jug, rrethanat e prun q fusha
e luftimevet dhe e ngjarjeve t mdha t bhej Veriu. Ktu luftuan bashk Mysliman e Katolik, dhe ishte
pun e knaqshme q disa prej klerit mysliman u treguan t vendosur pr autonomin. N jug,
Orthodoksit ishin prgjithsisht nn ndikimin e Greqis. Lidhja Shqiptare i ftoi kudo, n t gjitha mbledhjet,
dhe s'desh t bnte dallime fetare n'asnj mnyr. Vllazrimi ndrmjet fevet ishte nj nga pikat kryesore t
programit t saj.

Ndoshta Lidhja dshtoi sepse nuk pati n krye nj figur ushtarake jashtzakonisht t fort, si kishte qn
dikur Kara Mahmud Bushati. Me nj figur t ktill mund t'a kishte fituar autonomin. Njeriu i Lidhjes
Shqiptare, ai q i dha shpirt bashkimit kombtar, qndress dhe ides s'autonomis, ishte Abdyl Frashri.
Kt e gjejm kudo, n jug e n veri n Janin e n Kosov, n Dibr e n Prizrend, n Stamboll e
n'Evrop. Ky frymzon t gjitha mbledhjet, harton programin e autonomis, shtyn e drejton qndresn e
Kosovs deri n'ort e fundit. Por Abdyl Frashri, ndonse njeriu i veprimit e i mbushur me shpirt luftarak,
ndonse i bindur se asgj s'mund t fitohej pa luft, nuk kishte cilsi ushtari. Fytyra e tij e ndritur mbetet n
historin e re t Shqipris si frymdhnsi i lvizjes kombtare.

Megjithse nuk ia arriti dot qllimit, Lidhja e Prizrenit pati dy rrjedhime historike t radhs s par: ngjalli,
prbrenda, iden e bashksis kombtare dhe e vuri problemin shqiptar n'Evrop si nj shtje pr t'u
zgjidhur. Tronditja q shkaktoi, s'mund t kalonte pa ln pas asnj jehon: prej saj e mori hovin shpirti i
Rilindjes kombtare.

XXI
Duke mos pasur nj fe t prbashkt q t bhej shprehja e kombsis, si te Grekt, te Serbt, te Bullgart
etj., Shqiptart u prpoqn t'a lidhnin bashkimin rreth ndjenjs kombtare, rreth gjakut, gjuhs, zakonevet
dhe kulturs popullore t tyre. Sepse feja, te kta, ishte nj shkak prarjeje. Vetm ndjenja e kombsis
mund t'i mblidhte t gjith tok. Por q t'arrinin sa t'a kuptonin se fe e kombsi nuk kundrshtojn njra-
tjetrn dhe se shum fe mund t bashkqndrojn vllazrisht n t njjtin komb - si ngjante jo vetm te
popujt e Evrops s qytetruar, por n t gjitha racat e bots - duhej ngritur shkalla e mendimit dhe e
kulturs s tyre. Ngritja e kulturs do t'i jepte popullit shqiptar vetdijn e bashkimit, t njsis, duke pajtuar
jo vetm ndasit fetare po edhe dallimet krahinore, t cilat qen thelluar nga gjeografia dhe nga mungesa e
rrugvet, mbasi Turqia, prve gjakderdhjevet dhe prarjevet, s'kishte br asnj ndrtim n'at vend gjat
pes shekujvet q e mbante nn sundim.

Prve bashkimit fetar, Shqiptarvet iu mungonte edhe kujtimi i historis s tyre t lasht q duhej t'ua
mbante t gjall vetdijen kombtare si ua mbante Grekvet drita e pavdekshme e helenizmit, si ua
mbante Serbvet dhe Bullgarvet historia e njohur e mbretrivet t tyre mesjetare.

Pra, mbi far themeli letrar e historik do t ngrihej kultura shqiptare? Si themel letrar ishin kngt dhe
rrfimet popullore, n nj gjuh t pasur dhe t pastr, domethn folklori i yn q mohet si nj nga m t
bukurit n'Evrop. Me gjith mungesn e nj letrsie t shkruar, kultura popullore e Shqiptarvet ka qn
mjaft e lart n t gjitha koht, e shprehur n krijime poetike, kallzime e fjal t'urta, q na kan ardhur goj
m goj e brez pas brezi si thesari m'i muar i gjeniut kombtar. E drejta zakonore e t Parvet ton, ashtu
si e gjejm n Kanunin e Lek Dukagjinit, dshmon jo vetm virtutet e larta t bess, t nderit dhe t
burrris, po edhe kuptimin e barasis prpara ligjit, kuptim q, prtej revolucioneve t kohve t reja,
rrallher e gjejm tek popujt m t qytetruar t bots. Mbi kt kultur popullore duhej ngritur kultura
letrare e shkencore, duhej zgjeruar horizonti i mendimit, i botkuptimit.

Po historia? - Ktu del si shtatore gjiganti figura e Sknderbeut. Ajo iu prmend Shqiptarvet se 'kishin
qn dikur. Iu kujton se ishin nj komb i fort, nj komb nga m trimat, nj komb q bnte udira, m par
se t prahshin n fe e n krahina. N Shqipri brenda, gjat shekujve t'errsirs, emri i kryetrimit ishte
harruar pothuajse, prve ndonj kujtimi t vogl q kishte mbetur rreth Krujs dhe n malsit e veriut. Por
figura e Sknderbeut kishte hyr n historin e Evrops dhe jetonte e plot tek Arbresht e Italis, rreth s
cils qen thurur kujtimet, kngt e legjendat e tyre. Prandaj shkrimtart e Rilindjes s'kishin vese t'a
merrnin dhe t'ua tregonin Shqiptarvet. Athere Mysliman e t Krishter, Geg e Tosk do t quhshin t
bijt e Sknderbeut dhe do t prqafohshin si vllezr prpara Atit t kombit.

N Kongresin e Berlinit, Bismarck-u pat thn n fillim se nuk dinte q t kishte nj kombsi shqiptare.
Pastaj, kur Lidhja e Prizrendit ia provoi se kishte, faqi nj tjetr mendim pas nja tre vjetsh, si burr i madh
shteti q ishte, duke thn se Greqia s'do t mund t'a sundonte dot racn lufttare e t pannshtruarshme t
Shqiptarvet, prandaj do t bnte m mir t mbante me ta marrdhnie miqsore si aliat t natyrshm
kundr Sllavvet dhe Turqvet. Nuk ka shembull m t qart nga ky pr t dftyer se nj komb sht komb
vetm athere kur lviz dhe tregohet i till.

Kt t vrtet e kuptuan atdhetart mendje-ndritur t'asaj kohe dhe iu vun menjher puns pr t zgjuar
vetdijn e Shqiptarvet si komb me ann e arsimit n gjuhn shqipe, q kshtu t'ishin n gjendje t
bashkohshin dhe t luftonin pr t mprojtur t drejtat e tyre.

Ndrsa Lidhja e Prizrendit po e bashkonte popullin shqiptar pr nj qndres me arm, n Stamboll

formohej, q n Shtator 1879, "Shoqria e t shtypurit shkronja shqip", e cila u quajt prej disave "Drita"
sipas emrit t s prkohshmes q botoi m von. Shoqria prbhej nga njerz t ditur prej t tri fevet, me
Sami Frashrin n krye dhe me antar Jani Vreto, Vaso Pasha (Pashko Vasa) Shkodrani, Hoxha Tahsim,
Koto Hoxhi e t tjer. Qllimi i shoqris ishte q t botonte libra shqipe, t hartuara ose prkthime, pr t'i
dhn popullit shqiptar arsim dhe pr t'a nxjerr nga padituria. Popujt jan qytetruar me ann e msimit n
gjuhn e tyre, mendonte Shoqria e Stambollit, dhe nj komb q nuk shkruan e kndon n gjuhn e tij sht,
i dnuar t mbetet n'errsir, si ishte gjendja e Shqiptarvet. Pikspari Shoqria krijoi nj abece me
shumicn e shkronjavet latine, me disa t tjera greqishte dhe ca pak t bra prej Samiut vet pr tingujt e
veant t shqipes. Pastaj botoi nj abetare, nj kndim dhe disa libra t tjera shkollore, m von nxori t
prkohshmen "Drita" dhe pastaj "Dituria", duke u munduar q t'i jepte prhapje sa m t madhe msimit t
shqipes dhe t bnte mos pr eljen e shkollavet n Shqipri. Duhet, thoshte Samiu, "t ndritohet edhe
kombi i yn me dituri, me pasje e me rrojtje t mir". Shkrimtart e Shoqris deshn t'afronin dialektet dhe
t'a bnin shqipen gjuh letrare. Sipas mendimit t Samiut, gjuha shqipe duhej t'ishte nj dhe e pandar, ashtu
si duhej t'ishte Shqipria.

Por kjo veprimtari nuk mundi t vazhdonte lirisht n Stamboll sepse qeveria turke, e cila deri n'at koh
kishte ndaluar me rreptsi shkolla e botime n gjuhn shqipe, porsa erdhi n kundrshtim me Lidhjen e
Prizrendit nisi t'ia ndalte hovin Shoqris s Stambollit duke i nxjerr lloj lloj pengimesh. N kt luft
kundr prhapjes s shqipes shoqrohej edhe Patrikana. Grupi i Stambollit u prpoq t'a vazhdonte punn,
por me vshtirsi t mdha. Prandaj shtyti q t formohshin shoqri shqiptare n qendra m t lira, si pr
shmbull n Bukuresht, Rumani, ku ndodhej nj koloni e lulzuar Shqiptarsh orthodoks. Udhheqsi i saj
kishte qn Naum Veqilharxhi, atdhetar nga Vithkuqi i Kors, i cili ishte mrguar n Rumani prej shum
kohsh m par dhe kishte treguar nj dashuri t thell pr gjuhn e mms, pr gjuhn shqipe. Naum
Veqilharxhi ishte prpjekur edhe t'a shkruante shqipen me nj abece q kishte nxjerr ai vet, dhe t
prhapte msimin e saj; sepse kombet, thoshte, s'mund t nxn as nuk mund t kulturohen vese n gjuhn
e mms.

Shqiptart orthodoks t Rumanis dhe t kolonive t tjera, n pjekje me botn e jashtme, ishin shruar nga
ndjenjat grekomane dhe kishin prqafuar shtjen kombtare. Kta i dhan nj ndihm shum t madhe
lvizjes s Rilindjes. Q m 1880, Shoqria e Stambollit drgoi n Rumani Jani Vreton pr t hapur nje deg
t saj n Bukuresht.

Me gjith krkesat e prsritura, vetm n vern e vitit 1884 iu dha leja Shoqris s Stambollit t nxirte t
prkohshmen "Drita", kur Turqia u shqetsua nga prpjekjet e Greqis q donte t'i shtynte Shqiptart n
kryengritje. Mbasi myslimant shikohshin si "Turq", leja u dha n'emrin e nj t krishteri, i cili u trhoq
shpejt nn shtrngimin e Patrikans greke. Prandaj e prkohshmja ndrroi emr dhe u quajt "Dituria" me
nj lej t dyt q u dha n'emrin e nj tjetr t krishteri, Pandeli Sotirit. N t vrtetn, dy t prkohshmet u
drejtuan nga vllezrit Sami e Naim Frashri me bashkpunim t Jani Vretos, Koto Hoxhit, etj. Po edhe
"Dituria" qe jetshkurtr si "Drita". Athere qendra e botimevet u shprngul prej Stambollit n Bukuresht,
ku u formua e famshmja Shoqria Drita me pjesmarrjen e disa qindra Shqiptarve Orthodoks. Kjo botoi
shkrimet shqipe me abecen e Stambollit. Dy vjet m von, m 1887, Shoqria u riorganizua dhe mori
emrin Dituria, por duke qndruar e lidhur ngusht me at t Stambollit dhe duke prdorur abecen e saj.
Drita dhe Dituria e Bukureshtit botuan veprat e Naim Frashrit, t Samiut, t Jani Vretos dhe t
shkrimtarve t tjer. M von ngjajtn disa prarje n kolonin shqiptare t Rumanis dhe, prej Jenarit
1887, u quajt n Bukuresht nj tjetr shoqri me emrin Drita, e kryesuar prej Nikolla Naos, i cili kishte t
tjera mendime politike. Ky ishte pr nj bashkpunim t ngusht ndrmjet Shqiptarvet dhe Vllehvet t
Maqedonis e t Pindit, t cilt, sipas ktij, duhej t formonin mundsisht nj shtet t prbashkt pr t'iu
qndruar Grekvet dhe Sllavvet. Shoqria e Naos ndihmohej nga qeveria rumune, por pati pak antar
Shqiptar dhe Vlleh. N botimet e tija Naua prdorte abecen latine. Shumica e madhe e Shqiptarvet t
Rumanis qndroi e lidhur me Shoqrin Dituria e cila bashkpunoi me at t Stambollit dhe me tr
lvizjen kombtare n mrgim. Nj shoqri e tret kulturore u formua m pastaj n Bukuresht, me emrin
Shpresa. T gjitha kto tregojn veprimtarin e Shqiptarvet t Rumanis pr t ndihmuar n shtjen
kombtare.

Atdhetart e kolonis s'Egjyptit, ku mbretronte nj dinasti shqiptare, nuk mbetn pas. Formuan edhe ata,
shoqrit e tyre dhe botuan gazeta shqipe me emra t ndryshm. Egjypti u b nj nga vatrat m t nxehta t
lvizjes son kombtare.

Kolonia shqiptare e Sofjes, n Bullgari, e prbr edhe ajo prej t mrguarve orthodoks, formoi m 1890
shoqrin Dshira, nn kryesin e Kristo Luarasit, dhe ngrehu pak vjet m von shtypshkronjn
Mbrothsia me abecen e Stambollit. Ktu u botuan mjaft libra e t prkohshme ndr t cilat Kalendari
Kombiar i Midhat Frashrit dhe gazeta Drita e Shahin Kolonjs. Shoqria Dshira e Sofjes, Dituria e
Bukureshtit dhe grupi i Stambollit bashkpunuan ngusht ndrmjet tyre duke prdorur t njjtn abece.

Tek Arbresht e Kalabris, De Rada nxori t prkohshmen muajore Fiamuri Arbrit, n shqip e italisht,
prej Korrikut 1883 gjer m 1887. Ktu u botuan mendimet e Rilindasvet, n nj koh kur nuk kishte gazeta
npr kolonit e tjera, dhe u prhap zri i kombsis shqiptare.

Arbresht e Italis mbajtn edhe dy kongrese gjuhsor, m 1895 dhe m 1897, me shtytjen e De Rads, t
Schirojt dhe t'Anselmo Lorecchio-s. Pas kongresit t par, i cili zgjodhi si kryetar nderi Francesco Crispin -
dhe ky, n telegrarnin e urimit, thoshte se ishte "Shqiptar nga gjaku e nga zemra" - u botua m 1896 e
prkohshmja Ili i Arbreshvet. Kongresi i dyt, q u mbajt n Lungro t Kalabris, n Shkurt 1897,
theksoi t njjtin program: njsimin e abeces, prpilimin e nj fjalori, themelimin e nj shoqrie
kombtare shqiptare dhe zgjerimin e lidhjevet me atdheun e vjetr. Pas kongresit t dyt Ili i Arbreshvet u
zvendsua nga gazeta La Nazione Albanese, nn drejtimin e Anselmo Lorecchio-s.

Disa vjet m von nisi t shquhej veprimtaria e atdhetarvet shqiptar t'Ameriks.

Rilindja letrare shqiptare kishte nisur prpara Lidhjes s Prizrendit. sidomos tek Arbresht e Italis, me De
Radn n krye. Por hovin e madh e mori pas ngjarjevet t vitit 1878. T frymzuar prej lvizjes s bashkimit
t'Italis, Arbresht De Rada, Camarda, Dorsa, Serembe, e t tjer, u ngritn pr t ringjallur vetdijn e
kombsis s tyre me an krijimesh letrare e mbledhje kngsh a rapsodish popullore, ose me an studimesh
mbi gjuhn dhe historin e Shqiptarvet. E forcuar m von me fytyra t reja, sidomos me at t Zef
Schirojt, rryma letrare e Arbreshvet t'Italis u lidh me veprimtarin e shoqrive t tjera shqiptare n
mrgim edhe u b pjes e pandar e lvizjes s Rilindjes son kombtare.

Princesha rumune me origjin shqiptare, Helena Gjika, e cila shkruante n gazetat dhe t prkohshmet m
t mdha t'Evrops, nn pseudonimin Dora d'Istria, ishte munduar t'a bnte t njohur kombsin shqiptare
me ann e kngvet popullore dhe kishte prkrahur shkrimtart arbresh t'Italis. N t prkohshmen
frnge Revue des deux Mondes botoi m 1866: Kombsia shqiptare sipas kngvet popullore - Shqiptart e
t dy brigjevet t'Adriatikut.
Mjerisht, Arbresht e Greqis nuk mundn t zhvillonin nj veprimtari t ktill, sepse Greqia shtypte me
do mjet ndjenjat kombtare shqiptare. Megjithat, Panajot Kupitoris nga ishulli Hydra botoi m 1879 nj
studim historik e filologjik rreth gjuhs dhe kombit shqiptar. Ai q u prpoq t ngjallte ndjenjat shqiptare tek
Arbresht e Greqis ishte Anastas Kullurioti, nga ishulli i Sallamins, i cili botoi n'Athin, m 1882,
gazetn Zri i Shqipris, dhe nj abetare pr t'iu msuar bashkatdhetarvet t tij gjuhn e mms. I ndjekur
prej Grekvet, Kullurioti shkoi n Rumani, pastaj u kthye n Shqipri, n Gjirokastr ku, me krkesn e
konsullit grek, u kap prej autoritetevet turke dhe u drgua n Korfus. M n fund mbaroi n burgun e
Athins.

Shqiptart e Greqis kan qn heronjt e kryengritjes dhe t pavarsis greke. Pas themelimit t shtetit grek,
prve pozitavet t tjera, prbnin pjesn e zgjedhur t'ushtris s detit. Mbasi nuk dinin greqisht, urdhrat
n marinn greke jepshin n gjuhn shqipe edhe gjer n vjett e par t shekullit XX. Gjinden akoma edhe
sot n bibliotekn e parlamentit grek arkivat e marins s'asaj kohe me urdhra e qarkore n gjuhn shqipe,
shkruar me shkronja greke. Por Arbresht e Greqis nuk kan pasur ndjenja shqiptare, pr arsyet q jan
treguar m sipr - edhe ndoshta sepse patn emigruar n'ato vende q prpara kohs s Sknderbeut. Por
gjuhn shqipe e patn ruajtur edh' e flisnin pastr gjer n pjesn e par t ktij shekulli.

Prej Rilindasvet shqiptar prpara Lidhjes s Prizrendit, Zef Jubani nga Shkodra pati botuar n Triesht, m
1871, nj prmbledhje kngsh popullore t Shqipris s veriut, me nj parathnie n t ciln kritikonte
ashpr sundimin turk dhe pohonte se tr Shqiptart, me gjith ndryshimet fetare, ishin t nj gjaku, t nj
gjuhe, me zakone dhe aspirata te prbashkta.

Atdhetari korar, Thimi Mitko, kishte botuar n'Egjypt, m 1878, nj prmbledhje kngsh dhe kallzimesh
popullore me emrin Bleta Shqiptare. Por shkrimtari m'i madh i asaj kohe sht Kostandin Kristoforidhi, i
cili, n shrbim t Shoqris Biblike angleze, prktheu n nj shqipe t thjesht e t fuqishme pjes t
Dhiats s Vjetr e s Re dhe Psallmet. Kristoforidhi vazhdoi t shkruante edhe pastaj n nj proz t
kulluar dhe punoi sidomos fjalorin e famshm gjat tr jets s tij. Ndrmjet vjetvet 1865 dhe 1870,
Kristoforidhi bashk me Pashko Vasa Shkodranin, Hoxha Hasan Tahsimin nga amria dhe Ismail Qemalin
u prpoqn n Stamboll t merrnin lej pr formimin e nj shoqrie kulturore shqiptare, por nuk mundn.

N Shqipri brenda, vetm kleri katolik i Shkodrs, q gzonte mprojtjen e Austro-Hungaris, pati mundur
t elte shkolla ku hynte edhe msimi i shqipes. M par filluan Fretrit; pastaj hapn edhe Jezuitt nj
seminar, ku shqipja u fut si lnd q m 1872, dhe nj kollegj m 1877. Nga mbarimi i shekullit, m 1899,
Imzot Prenk Doi, abati i Mirdits, themeloi shoqrin letrare Bashkimi ku prmblidhej nj pjes e mir e
klerit katolik shqiptar, sidomos Fretrit. Nj tjetr shoqri letrare, Agimi, u krijua n Shkodr nga Dom Ndre
Mjeda, m 1901.

Prpara se t merrte hov Rilindja kombtare shqiptare, domethn m par se t ohshin Shqiptart vet,
ishin interesuar dijetart e huaj pr t studiuar gjuhn dhe kombsin ton. Q n shekullin XVII, filozofi e
dijetari i madh gjerman, Leibniz, ishte marr edhe me gjuhn shqipe, por e njihte fare pak dhe e lidhte me
keltishten. N shekullin XVIII, Rektori i Seminarit italo-shqiptar t Palermos, Paolo Maria Parrino, pati br
studime t gjera mbi historin dhe ethnografin shqiptare. Botimi i profesorit gjerman J. Thunmann;
Krkime mbi historin e popujve t'Evrops lindore (m 1774) zgjoi nj interes m t gjall rreth shqipes.
Thunmann-i, duke u pshtetur n studimet gjuhsore, prfshinte edhe Thrakt n prbrjen e popullsis
shqiptare. Malte-Brun e ndante n tre grupe prejardhjen e shqipes duke e lidhur me gjuht e vjetra t'Evrops.
Nj shtytje t re i dha studimit t shqipes dhe t'origjins s kombit ton vepra e dijetarit gjerman, J.
Xylander, Gjuha e Shqiptarvet, botuar n Frankfurt m 1835. Por sidomos shkrimet e t famshmit Georg
von Hahn, konsulli austriak n Janin, Studime Shqiptare, botuar m 1853-1854, hapn nj tjetr horizont
pr Albanologjin, dhe Hahn-i u shikua pr disa koh si babaj i saj. Ky e prshkruante Shqiprin dhe
popullin e saj me histori, gjuh e zakone, duke botuar nj pjes t folklorit, nj fjalor dhe nj gramatik t
shqipes. Shkrimtari frng Ami Bou, n veprn e tij Turqia e Evrops (Paris, 1840) dhe t tjer auktor kan
hedhur drit mbi shtrirjen gjeografike dhe veorit ethnike t kombit shqiptar. "Shqiptart jan ndoshta raca
m'e bukur e Turqis... midis tyre mund t gjinden tipa t denj pr t'u marr si model i Afrodits ose i
Apollonit", shkruante Ami Bou1.
Linguist t mdhenj si Franz Bopp dhe August Schleicher (Gjerman), Holger Pedersen (Danes) u muarn
me studimin e shqipes. Bopp-i ishte i mendimit se kjo zinte nj vend t veant n familjen e gjuhvet indo-
evropiane, kurse Schleicher-i e mbante pr nj gjuh pellazgjike. Kto theori kishin rndsi t madhe n'ann
historike, sepse gjuha tregonte edhe rrnjn e popullit shqiptar. Prandaj tek Rilindasit u prhap ideja se
Shqiptart rrithnin prej Pellazgvet dhe se ishin kushrinj me Grekt. Kta t fundit u prpoqn t'a
shfrytzonin legjendn pellazgjike pr t'i futur Shqiptart nn sundimin e tyre, gjoja si me origjin t
prbashkt. Studimet e reja dhe t thelluara t historis nuk kan mundur t prcaktojn asgj rreth
Pellazgvet, t cilt mbeten si nj emr i mjegullt. Grekt e Vjetr quanin Pellazg at shtres popullsie q
gjetn n Ballkan dhe n'ishujt e Egjeut prpara se t zbrisnin fiset helenike. Pellazgt kishin qn ndrtonjs
qytetesh dhe muresh vigane me gur shum t mdhenj; Grekt i muarn prej tyre emrat e disa perndive,
sipas Herodotit. Pr fise pellazgjike sht folur jo vetm n Ballkan, por n tr botn e Mesdheut, prej
Azis s Vogl deri n'Itali. Tek historiant e vjetr grek, Efori, Herodoti, Thuqidhidhi e deri te Hesiodi
gjejm nj mishmash t ngatrruar rreth Pellazgvet. Ky emr mbetet akoma i mjegullt edhe pr historiant
e sotshm me gjith studimet q jan br rreth tij e vrteta sht se fiset helenike sikurse fiset e t Parvet
ton, kur erdhn n Ballkan, gjetn aty nj shtres popullsie t mparshme t ciln e quajtn Pellazg. Prej
asaj shtrese muarn sigurisht fjal dhe elemente t qytetrimit. Rrnjt e prbashkta t disa fjalve ndrmjet
shqipes dhe greqishtes e kan ndoshta burimin tek shtresa e popullsis pellazgjike. Por si fiset helenike
ashtu edhe fiset strgjyshore t Shqiptarvet erdhn m von e u vendosn prmbi at shtres. Dhe ishin fise
t ndryshme (t Part ton me Helent) ndonse bnin pjes n familjen Ariane ose Indo-Evropiane.

Linguisti austriak Gustav Meyer e hodhi posht theorin pellazgjike t shqipes dhe u prpoq t vrtetoj se
kjo vjen prej ilirishtes s vjetr. Por Meyer-i e paraqit mjaft t kufizuar numrin e fjalvet-rrnj t shqipes
duke i pandehur t huaja nj pjes t tjerash. Kurse linguist m t rinj, ndr ta edhe Norbert Jokl-i, e
tregojn gjuhn ton shum m t pasur me rrnj thjesht t sajat nga 'e mendonte Meyer-i. Vese Jokl-i e
nxjerr shqipen me rrjedhje iliro-thrake.

Duket se Ilirt, Thrakt, Maqedonasit, Dakt, Frigjt e t tjer prbnin n koht e vjetra nj familje popujsh
me lidhje gjuhe e gjaku, sikurse popujt sllav q zbritn n'Evrop m von. Prej brigjevet t'Epirit, Ilirt
kaprcyen n'Itali, ku jo vetm Japigt dhe Mesapt, por disa historian mendojn se edhe Sabint ishin
Ilirian. Raca iliriane kaloi Apeninet, sipas ktyre, dhe arriti deri n'Etruri.

Sidoqoft, prej ksaj familjeje popujsh t vjetr, kan mbetur t pashkrir vetm Shqiptart dhe gjuha
shqipe.

Pra, si e pau pr hern e par Bopp-i dhe si e vrtetojn Pedersen, Jokl etj., shqipja z nj vend t veant
n grupin "satem" t gjuhvet indo-evropiane. Shqiptart prbjn nj komb t dalluar, nga m t vjetrit
n'Evrop, dhe nuk jan nj przjerje e oroditur si mendonin armiqt e tyre. Pedersen-i thekson se shqipja
sht nj gjuh m vehte dhe se ndryshimet dialektore t saja jan fare t vogla.

Po ashtu, anthropolog q kan studiuar veorit trupore t popullit shqiptar, si Dr. Paul Traeger, Gjerman,
Prof. Eugne Pittard, Zviceran, e t tjer, vrtetojn se ai prbn nj grup racial t prbashkt dhe se t
njjtt tipa gjinden prej nj skaji t Shqipris n tjetrin, prej veriut n jug. sht vshtir t gjindet nj
popull me trajt kafke aq t prngjashme, thot Prof. Pittard, i cili i mban Shqiptart si nj rac shum t
bukur malsorsh, brakiqefal (kok-gjer), me shtat t bshm e t zhdrvjellt, rac q ai e quan Iliriane
ose Dinarike.

Gjeografi i madh frng Elise Reclus shkruante, m 1875, n Gjeografin e Prbotshme "...Kur Shqiptart
t hyjn n marrdhnie t vazhduarshme me popujt e tjer, shpresohet me t drejt se do t lozin nj rol t
rndsishm, mbasi ata dallohen prgjithsisht nga hollsia e mendjes, qartsia e mendimit dhe forca e
karakterit".

Kshtu Albanologt e huaj kishin vrtetuar se Shqiptart jan nj rac e vjetr dhe se zn nj vend t
veant si gjuh e si kombsi n familjen e Evrops. Shkrimtart e Rilindjes duhej t'a nximin nga errsira e
padijes popullin e prar n fe e n krahina, t'ia kujtonin se ishte nj komb i lasht q kishte pasur pr t
Par Aleksandrin e Madh, Filipin, Bardhylin, Aleksandr Mollosin, Pirron, Agronin. Teutn, dhe sidomos
Sknderbn, rreth t cilit gojdhnat mbushnin akoma folklorin e Arbreshvet t'Italis. Figura e
Sknderbeut u b simboli i bashkimit kombtar. S'kishte vjershtar a shkrimtar q t mos e prmendte. De
Rada pati shkruar poemin Scanderbeccu i Pafaan. Zef Schiroj, n Rapsodit Shqiptare, pjesn e par ia
kushtonte rrethimit t Krujs prej Sulltan Mehmetit II, dhe, Te Dheu i Huaj, ngjitej deri n'origjinn
pellazgjike t Shqiptarvet duke kaluar pastaj npr koht kastriotiane. Gabriello Dara mblodhi nga goj e
Arbreshvet, lidhi e prpiloi poemthin e bukur Knka e Sprasme e Bals. Naim Frashri shkroi n vjersh
veprn Istori e Sknderbeut.

Letrsia e Rilindjes lulzoi jasht Shqipris, me prjashtim t krijimevet t klerit katolik n Shkodr, i cili
gzonte nj far mprojtjeje. Botimet nga Bukureshti, Sofja, Egjypti, Italia, hynin fshehtazi n Shqipri dhe
shprndahshin dor m dor, n nj numr t kufizuar, pa u prhapur dot, fatkeqsisht, n shumicn e
popullsis. T gjitha shkrimet nuk kishin nj vleft letrare, por qllimi i tyre ishte ngjallja e ndjenjs
kombtare dhe bashkimi i Shqiptarvet me ann e arsimit. Pa u zgjatur ktu mbi vjershat e bukura t
ajupit (Anton Zakos), n'Egjypt, mbi vjershat e Filip Shiroks, mbi ato t'Asdrenit (Aleks S. Drenovs), n
Rumani, mbi botimin e nj pjese t folklorit shqiptar, Valt e Detit, nga Spiro Dine, m 1908, mbi veprat e
Dom Ndre Mjeds dhe t Dom Ndoc Nikajt, n Shkodr, mbi 'patn shkruar Sami Frashri, Vaso Pasha,
Jani Vretua e t tjer, dy poett q kan lozur nj rol kryesor n Rilindjen kombtare jan Naim Frashri dhe
At Gjergj Fishta.

Cilado qoft vlefta letrare e vepravet t Naimit, gjuha e tij sht nj shqipe e kulluar, krejt e pastr nga fjalt
e huaja, dhe ndjenjat e tija njerzore jan aq t iltra, aq t nxehta, sa q prekin shpirtrat edhe npr ato
vjersha t thjeshta. Naimi i prfshin n t njjtn dashuri t gjith Shqiptart, mysliman e t krishter,
Tosk e Geg, n Shqipri a kudo q t ndodhshin. Zemra e tij, ndrra e tij, adhurimi i tij ishte Shqipria,
prandaj mund t quhet me t drejt apostulli i kombsis.

At Gjergj Fishta sht ndoshta m'i madhi poet shqiptar gjer m sot. Edhe ky pjesn m t rndsishme t
veprave t tija ua pati kushtuar subjekteve kombtar. N kryeveprn Lahuta e Malcis, poem epik shum i
fuqishm, kndon luftat e malsorvet t Shkodrs kundr Malazezvet dhe m n fund kundr Turqve t
Rinj. Aty tregon, me vija t forta, doke e zakone, bes e burrri, veorit trupore si edhe botkuptimin dhe
fisnikrin morale t Shqiptarit.

Nuk mund t flitet pr brezin e Rilindjes pa prmendur Faik Konitzn, punonjs i gjuhs, prhaps i
shkrimevet, i idevet dhe shtyts i kulturs kombtare. Q m 1897, kur ishte fare i ri, nxori n Bruksel t
prkohshmen Albania, t ciln pastaj e vazhdoi n Londr gjer m 1909. I pajisur me dituri t gjer, njohs
i shum gjuhve dhe veprave, Faik Konitza i dha bukuri artistike prozs shqipe, zbuloi shprehjet e holla t
saja edhe e ngriti n lartsin letrare. Mjerisht, nuk ka shkruar vese artikuj, kritika dhe ndonj prkthim. E
prkohshmja Albania u b si nj enciklopedi e vogl shqiptare, ku shkruhej mbi gjuh, letrsi, arte, histori,
probleme politike e shoqrore, botohshin pjes t folklorit dhe t'auktorvet q jetonin t shprndar npr
vise t ndryshme t bots.

N vjett e par t ktij shekulli nisi t shquhej kolonia shqiptare e Ameriks, e cila. pak m von, u tregua
shum e gjall pr mprojtjen e t drejtavet kombtare. M 1905, Petro Nini Luarasi formonte shoqrin
Malli i Mmdheut. T tjera shoqri u formuan m pastaj. N Qrshor 1906, Sotir Peci filloi t botonte n
Boston gazetn Kombi. Rolin m t madh n'Amerik ka pr t'a lozur Fan Noli, i cili u dorzua prift m 1908
me qllim misionari, pr t'i shkputur Shqiptart orthodoks nga Kisha greke, nga helenizmi, e pr t
themeluar Kishn Autoqefale shqiptare me liturgjin e saj n gjuhn shqipe. Kisha Orthodokse shqiptare e
Ameriks u organizua m 1919 si nj dioqez e pavarur, me Peshkop Nolin n krye. Fan Noli u shqua n
fushn kombtare si letrar, si njeri politik, si prhaps mendimesh, por shrbimin m t madh ia ka sjell
Shqipris si themelonjs i Kishs Autoqefale dhe prkthenjs i liturgjis s saj n gjuhn shqipe, t
thjesht e t'mbl si qumshti i mms.

M 1909, shkoi n'Amerik edhe Faik Konitza, i cili drejtoi pr disa koh, n Boston, gazetn Dielli. Pastaj
nxori n St. Louis, Missouri gazetn Trumbeta e Krujs. M 1912, Konitza, Noli e t tjer atdhetar
themeluan n Boston Federatn Pan-Shqiptare Vatra t'Ameriks, e cila prmblodhi n gjirin e saj shoqrit e
mparshme dhe pati si organ gazetn Dielli. E udhhequr prej Nolit dhe Konitzs, Vatra ka lozur nj rol
fort t rndsishm n mprojtjen e pavarsis dhe t t drejtavet shqiptare.

Nj nga problemet kryesor n lidhje me kulturn dhe arsimin kombtar ishte edhe pranimi i nj abeceje t
prbashkt pr gjuhn shqipe. N shkrimet e vjetra qen prdorur abece t ndryshme, latine, greke edhe
arabe. Shkrimtart katolik e Arbresht e Italis patn prdorur abecen latine me disa bashkngjitje
shkronjash ose shnja t veanta pr t'ua prshtatur tingujve t shqipes. Gjon Buzuku pat marr edhe ca
shkronja cirilike. Naum Veqilharxhi dhe, prpara atij, Theodor Haxhi Filipi nga Elbasani patn br nga nj
abece t veant. Nj gj t ktill mendoi t shpikte edhe Hoxha Tahsimi. Jani Vretua anonte pr abecen
greke, sepse athere besohej n theorin pellazgjike q na bnte kushrinj me kta. Daut Borii nga Shkodra
pat botuar nj abetare t gjuhs shqipe me shkronja arabe. Kjo gj iu plqente edhe disa pashallarve e
bejlerve, dhe mund t kalonte e pa-vn-re prej autoritetevet turke pr t'iu msuar shqipen Myslimanvet.
Kurse Ismail Qemali dhe Vaso Pasha ishin pr abecen latine.

Por n fillim t ktij shekulli, m t prhapurat ishin abeceja e Shoqris s Stambollit ose e Frashriotvet,
pr t ciln kemi folur m sipr, dhe dy abece latine, me disa ndryshime ndrmjet tyre, q prdorshin n
Shkodr prej shoqrivet t klerit katolik Bashkimi dhe Agimi. Abeceja e Stambollit dhe ajo e shoqris
Agimi kishin nga nj shkronj pr do tingull. Njsimi i abeces donte t thoshte njsimi i gjuhs shqipe,
dhe njsimi i gjuhs donte t thoshte njsimi i kombit. Kt t vrtet e kishin kuptuar me koh Sami
Frashri dhe atdhetart e tjer. Prandaj qen br prpjekje pr nj abece t prbashkt. Rrahja m'e gjere e
ksaj shtjeje u b n Kongresin e Manastirit, i cili u mblodh n Nntor t vitit 1908. Kishin ardhur
prfaqsonjs nga t gjitha qendrat kulturore shqiptare. Pas shum bisedimesh e duke marr para sysh
prhapjen e botimevet t'asaj kohe, u vendos q t prdorshin dy abece, ajo e Stambollit dhe nj tjetr latine
si ajo e shoqris Bashkimi. Por pastaj, ca nga ca, sidomos pas vitit 1912, abeceja e Stambollit u la mnjan
dhe u pranua prej t gjith Shqiptarvet abeceja latine q prdoret edhe sot.

Ndrsa jasht Shqipris bhshin kto prpjekje pr Rilindjen kombtare, prbrenda gjendja kishte mbetur
pothuajse e pandryshuar, shkollat shqipe ishin rreptsisht t ndaluara prve atyreve t klerit katolik n
Shkodr. Prej vitit 1888, hapi edhe Italia dy shkolla fillore n Shkodr, nj pr djem e nj pr vajza, me
qllim q t fuste kulturn e saj pr t'i br kundrpesh ndikimit politik t'Austro-Hungaris. Kjo e fundit,
nprmjet t klerit katolik, vazhdoi hapjen e shkollavet fillore shqipe, prmbi njzet, n rrethin e Shkodrs,
n Prizrend e gjer n Durrs. Po edhe Italia nuk desh t mbetej pas. Hapi nj shkoll tregtare n Shkodr,
m 1899, dhe disa t tjera m pastaj: fillore, tregtare e mjeshtrore, ku msimet jepshin italisht, npr
qytete t ndryshme, si n Durrs, Vlor, Gjirokastr e Janin.

N viset shqiptare me pakica sllave t Maqedonis kishte shkolla bullgare q ndiqshin edhe prej
Shqiptarsh orthodoks, dhe n Kosov qen hapur aty-ktu shkolla serbe. Ekzarkati bullgar (Kisha
kombtare bullgare) ishte shkputur nga Patrikana m 1870, dhe kishte hyr n luft kundr Kishs greke
pr t shkrir ndikimin e vet n Maqedoni, n vilajetet e Manastirit e t Kosovs duke hapur shkolla
bullgarisht. Npr kto krahina u ndesh dhe me Kishn serbe, e cila donte t bnte t njjtn pun me ann e
klerit t saj dhe t shkollavet, domethn t serbizonte Maqedonasit dhe Shqiptart. At q kishte dashur t
bnte Kisha greke pr kombtarizimin e Shqiptarvet, po mundohshin t'a bnin tani edhe Kishat bullgare e
serbe. Lufta ndrmjet tri Kishavet pr t futur popullsin orthodokse t Maqedonis e t Kosovs nn
mvarsin e tyre u ashprsua aq tepr sa q arriti n prpjekje etash t'armatosura, t shtytura nga Athina,
Sofja e Belgradi.

Por ato q shtrihshin n tr vendin ishin shkollat greqishte pr Orthodoksit dhe turqishte pr Myslimant.
Qeveria turke dhe Patrikana ishin marr vesh ndrmjet tyre pr t'i mbajtur Shqiptart t ar m dysh:
Turqia, sepse ashtu mund t'i sundonte m leht, mund t ndalte mkmbjen e nj kombsie shqiptare dhe t'i
prdorte Myslimant si ushtar t saj; Patrikana, sepse s'donte q Orthodoksit shqiptar t'i delnin prej dore,
por duhej t formonin trup t prbashkt me kombsin greke. Kjo politik fetare e Patrikans ishte e njjt
me at t qeveris greke t'Athins. Pr t ndaluar arsimin shqip, Turqia prdorte forcn. Patrikana me klerin
grek prdornin mallkimin e gjuhs shqipe dhe kishrimin e atyre q e msonin. Kur dshira pr arsimin
kombtar filloi t merrte hov n Shqipri dhe "mallkimi" nuk mjaftonte, engjjt-grek t Patrikans vran
me plumba e me thika priftrinjt shqiptar at Kristo Negovanin dhe At Stathi Melanin, sikurse dyshohet q
patn vrar Mjeshtr Todrin nga Elbasani, m 1806, dhe helmuar Naum Veqilharxhin, m 1866. Vran
Pandeli Sotirin m 1891, prve t tjerve q gjetn vdekjen prej atyre armiqve t djallzuar.

Shqiptart patn br protesta pothuajse n t gjitha mbledhjet ndrkombtare pr mos-pasjen e shkollavet

n gjuhn e tyre. Myslimant prej krahinash t ndryshme i qen drejtuar Sulltanit me lutje e telegrame pr
t'iu hapur shkolla shqipe, por t gjitha kto ishin si trokitje n dern e shurdhit. N nj protest q i drejtonte
populli i Dibrs Stambollit, m 1898, i thoshte: "Armiku m'i madh i Shqipris po tregohet Porta e Lart.
Qeveria turke lejon n tokat shqiptare shkollat greke, bullgare e serbe dhe na i ndalon neve q kemi lindur e
jetojm n kt vend. Kshtu t drejtat tona po merren npr kmb prej atyre q duhej t na ishin
mirnjohs dhe t na shprblenin pr gjakun q kemi derdhur dhe po derdhim n shrbim t Perandoris
Otomane".

Shqiptart e kolonivet u prpoqn me sa mundn pr t prhapur msimin e gjuhs amtare n'atdheun e

mjeruar. Ndonj atdhetar si Koto (Kostandin) Hoxhi, i cili pati qn msus n shkolln normale greke t
fshatit Qestorat afr Gjirokastrs, ishte vn t'ua msonte shqipen fshehurazi disa nxnsve t tii, si Pandeli
Sotirit dhe Petro Nini Luarasit, q u shquan m von pr dashurin kombtare. Koto Hoxhi u prpoq t
hapte edhe nj shkoll shqipe, por qe e pamundur. M n fund peshkopi grek i Gjirokastrs e kishroi, dhe
Koto Hoxhi, si e dim, bri pjes pastaj n Shoqrin e Stambollit. Pr tr vilajetin e Janins, n'at koh,
kishte 665 shkolla greke dhe asnj shkoll shqipe. N qarqet e Gjirokastrs, Vlors dhe Beratit kishte 163
shkolla greqisht dhe 80 turqisht - sipas disa statistikave.

Vetm m 1885, pas shum prpjekjesh, Shoqria e Stambollit mundi t merrte lej pr t hapur nj shkoll
shqipe private n Kor. Shoqria Drita e Bukureshtit u zotua pr shpenximet dhe drgoi n Kor nj nga
antart e saj, Thimi Markon, t ngarkuar me at detyr. Ky takoi mitropolitin dhe kshillin grekoman t
qytetit pr t'i bindur q t futej shqipja si gjuh e dyt edhe n shkollat greke, por Patrikana e kundrshtoi
me tr forcn. Autoritetet turke nxuarn t tjera pengesa pr lejn, megjithat shkolla shqipe mundi t elej
pas nj viti prpjekjesh, me drejtor t par Pandeli Sotirin, i cili erdhi nga Stambolli pr at pun. Nj
Shoqri kombtare pr arsimin shqip u formua n Kor me Thimi Markon, Orhan eris Pojanin dhe
Jovan Kosturin. Shkolla nisi t'ecte mir n vjett e par dhe u regjistruan nja 200 nxns prej t dy
besimevet. Por mitropoliti i Kors dhe Patrikana u vun menjher n lvizje duke krcnuar me kishrim
prindrit q drgonin djemt e tyre n shkolln shqipe. Kshtu numri i nxnsvet u paksua. Pandeli Sotiri u
shtrngua t largohej. Drejtimin e shkolls e mori Thanas Sina, pastaj Petro Nini Luarasi dhe m n fund
Nui Nai. Parsia orthodokse e Kors ishte grekomane, si n do vend t Shqipris, dhe bashk me klerin
filloi t pifte pran autoritetevet turke se ndihmat nuk mblidhshin pr shkolln, po pr t mbajtur etat q
luftonin kundr Perandoris.

Ndrkaq, i palodhshmi atdhetar Petro Nini Luarasi u prpoq t hapte t tjera ose t kthente shqipe shkollat
greqishte rreth Kors, n gjasht fshatra t Kolonjs dhe t Vakfevet. M 1892, kryepeshkopi i Kosturit,
Fillareti, lshoi nj letr mallkimi kundr Petro Ninit, me ann e s cils tmerronte popullsin orthodokse.
"Nuk ka gjuh shqipe", thoshte kryepeshkop Fillareti, "por i mallkuari Petro Nini Luarasi krkon t prishi
ndrgjegjen e Orthodoksvet, t'i kthej n mason dhe n protestant, t prmbysi themelet e Orthodoksis,
t prdhosi ikonat e shnjta, kryqin, shnjtort etj.". Prandaj, vazhdonte Fillareti, "do i Krishter, i madh a i
vogl, i varfr a i pasur, burr apo grua, q dgjon fjaln e t mallkuarit Petro Luarasi dhe t
bashkpuntorvet t tij, q pranon prej tyre libra ose t holla pr t'u br msus i shqipes, do t jet i
kishruar dhe i nmur nga Zoti i plotfuqishm".

Natyrisht, Petro N. Luarasi nuk u tund nga kto profka, dhe shkollat e Kolonjs e t Vakfeve u kthyen
shqipe n vitin 1893, por nuk vazhduan dot sepse pengesat dhe vshtirsit ishin shum t mdha.

M 1892, u hap n Kor e para shkoll shqipe pr vajza, nn drejtimin e Gjerasim Qiriasit, me ndihmat e
Shqiptarve dhe t disa misioneve fetare amerikane edhe anglez. Msimet jepshin nga Sevastia Qiriasi,
Katerina dhe Grigor Cilka, q kishin studiuar npr shkolla amerikane. M von shrbyen si msuse edhe
Polikseni Luarasi, Parashqevi Qiriasi, Fanka Efthimi etj. Misionari arnerikan P. Kennedy i shrbeu mjaft
ksaj shkolle, e cila kishte prkrahjen e Misionit Amerikan n Manastir, e prandaj mundi t mbahej kundrejt
autoritetevet turke deri m 1902. N kt dat, Turqit vendosn t'i jepnin fund arsimit shqip n Kor,
megjithse nuk kishte qn kushedi se far mbasi ndodhej n kushte shum t dobta kundrejt mjetevet dhe
kulturs helenike, kundrejt shkollavet greqishte e turqishte. Nui Nai, Thimi Marko, Jovan-Kosturi, Orhan
eris Pojani, u arrestuan; ky i fundit, si mysliman, u internua n'Anadoll. M 1904 u arrestua edhe Grigor
Cilka, ish-drejtori i shkolls s vajzavet.

Atdhetarvet shqiptar s'iu mbetej tjetr vese t'a msonin shqipen vet me ann e libravet dhe t gazetavet
q hynin fshehurazi nga jasht, sidomos nga Bukureshti dhe nga Sofia. N radht e intelektualvet kishte
mjaft q e msonin, sepse ata q e ndjenin vehten Shqiptar, mysliman e t krishter, bashkpunonin
ngusht, ndihmonin dhe ia kalonin librat njri-tjetrit. Si qndra msimi t shqipes shrbyen sidomos teqet e
Bektashinjvet, q ishin br fole e nacionalizmit shqiptar. Kafazt shqiptar npr konsullatat e huaja ishin
zakonisht bektashinj dhe punonin pr t futur fshehurazi nga jasht botimet shqipe, nn mprojtjen
diplomatike. Natyrisht, arsimi kombtar i hapur n kt mnyr nuk mund t'arrinte deri n masat e gjera t
popullit.

Prpjekjet e Rilindasvet pr t zgjuar vetdijn kombtare, e cila do t sillte si pasoj bashkimin e

Shqiptarvet, ndeshn jo vetm n kundrshtimin e Turqis dhe t Patrikans greke, po edhe n trashgimin
historik e shoqror t Shqipris, i cili ishte me t vrtet pr t vajtuar. Prve ndarjevet fetare, mbizotronin
coptimet krahinore, t cilat kishin rrnjosur tek Shqiptari nj botkuptim q nuk shikonte dot prtej malit,
qytetit apo fisit t tij. Nga kjo gjendje prfitonin feudal, krer e bajraktar, si edhe kleri, q'e kishin popullin
t lidhur pas vehtes dhe losnin lloj lloj intrigash pr interesat e tyre t veanta. Kush mund t'i bashkonte kta
t gjith tok pr nj shtje kombtare q krkonte nj drejtim dhe nj veprim t vetm? E pam sesi
prfundoi Lidhja Prizrendit kur erdhi puna pr t krkuar autonomin. Ashtu kan prfunduar pothuajse t
tra luftat dhe prpjekjet e Shqiptarvet, sepse ka qn e pamundur q kta t mblidhshin t gjith bashk.
do i huaj, q nga koha e Ilirvet e gjer m sot, i ka mposhtur me ann e prarjevet.

Kt t vrtet t hidhur e shprehte fort mir gazeta Drita e Sofjes kur shkruante, n Mars 1906: "Deri tashti,
Shqiptart nuk kan qn t marrur vesh midis tyre: Gjakova lufton e vritet, Peja s'ka asnj lajm. Luma
digjet, t tjert s'dijn kurrgj: Bashkimi, bashkimi, bashkimi e bn fuqin... tjetr rrug s'ka".

Prej qndress s fundit q bri Lidhja e Prizrendit, n Prill 1881, dhe gjer n shpalljen e Pavarsis, m 28
Nntor 1912, ngjajtn mjaft prpjekje e kryengritje n Shqipri, me iden e lvizjes kombtare, por cop
cop, e pjes pjes, pa ndrlidhje midis tyre, pa nj dor, pa nj drejtim, pa nj kumand t vetme. Nuk po
zgjatemi mbi protestat q kan br Shqiptart npr mbledhjet ndrkombtare - si i bn me dyzina
Kongresit t Berlinit - ose mbi krkesat q i drejtuan Ports s Lart pr shkollat shqipe e pr autonomin.
Sepse protesta sht thirrja e t dobtit; sht nj cop letr q hidhet n shport dhe q askush s'ka koh t'a
kndoj kur nuk sjell me vehte ern e barutit. Liria nuk lypet duke qar, se kurrkush s't'a jep, por merret me
forc. Dhe nj popull q s'ka qn i zoti t'a merrte, s'e ka pasur kurr. T shumtt e Rilindasvet ishin deri
diku intelektual dhe jo njerz t veprimit. Krkonin njher t'a qytetronin popullin shqiptar, pa mandej ky
t hidhej n luft pr autonomin ose pavarsin, t ciln ishte duke e lypur vetm me lutje nga Sulltani.
Mirpo koht nuk prisnin gjersa t ndryshohej mendsia e Shqiptarvet. Planet e shum Rilindasve, si t do
intelektuali q nuk e ka intuitn e burrit t shtetit, ishin abstrakte, qndronin n'er, nuk e rroknin dot
realitetin e gjall t gjravet politiko-shoqrore. Prandaj pritn gjersa ra grmadha turke e i zuri brenda. Pati
edhe njerz t veprimit, jo se s'pati. Por kta nuk qen t nj shkalle sa t kumandonin tr Shqiprin.
Veprimet e tyre s'e kaprcenin dot horizontin e krahins ose t qarkut.

Me kt kritik, nuk duam t'iu hedhim ndonj prgjegjsi Rilindasvet, t cilt bn aq sa mundn, sepse n
t vrteten autonomia ose pavarsia e Shqipris ishte nj gj tepr e vshtir pr t'u arritur. Vshtirsit
ishin t brendshme dhe t jashtme. T brendshme, sepse ishte gati e pamundur q t mblidhshin e t
prdorshin t gjitha energjit e kombit shqiptar n nj drejtim t vetm; t jashtme, sepse fuqit e mdha,
edhe ato q kishin interes t'a prkrahnin Shqiprin, donin t mbanin at gjendje q ishte n Ballkan,
domethn t'a linin vendin ton si pjes t Perandoris Otomane. Pastaj, sikur Shqiptart t ngrinin krye pr
autonomin, fqinjt ballkanase, Greqia, Serbia, Bullgaria e Mali-i-Zi, do t'iu binin prapa krahvet pr t'iu
rrmbyer tokat, pr t'i coptuar. Ndoshta sikur Shqipria t kishte pasur n'at koh nj burr t madh, nj
figur ushtarake t jashtzakont - si ka nxjerr disa her kombi i yn - ose nj komitet drejtonjs shum t
fort, t prbr nga njerz prej t tri fevet, dhe q t vepronte me dor t hekurt, mund t'a kishte fituar
autonomin duke i thyer ushtrit turke. Rreziku i fqinjvet dhe i ndrhyrjes s fuqivet t mdha mbetej
gjithmon si nj gj e mundshme, por nuk besohet q Austro-Hungaria dhe Italia t prdornin forcat e tyre
pr t'ia shtruar Shqiprin Turqis, ose t lejonin coptimin e saj ndrmjet fqinjvet ballkanase t prkrahura
nga Rusia. Problemi i Shqipris do t kishte pasur nj zgidhje ndrkombtare, si pati m 1903 ai i
Maqedonis, ndoshta edhe m mir, se do t prfundonte me fitimin e plot t'autonomis. Por sht e kot t
merremi ktu me hamndje dhe t tjerrim tort rreth gjrash q nuk u bn, rreth prfytyrime heronjsh q
s'ia fali n'at koh popullit ton natyra.

Tham se Lidhja e Prizrendit e nxori problemin shqiptar, n planin evropian, si nj shtje pr t'u zgidhur.
Nga ana tjetr, tek nj pjes atdhetarsh iu dha hov ndjenjavet pr liri e pavarsi kombtare. N t dyja kto
vshtrime solli si rrjedhim shtrngimin e lufts s brendshme dhe acarrimin e konfliktevet, t cilt
shtyhshin nga jasht. Turqia nuk desh t lejonte formimin e nj kombsie shqiptare e cila mund t'i delte nga
dora, prandaj bashkpunonte me Patrikann pr t ndaluar arsimin shqip dhe pr t mbajtur prarjen
fetare. Prapa Patrikans faqej haptazi politika greke pr pushtimin e Toskris, politika e megali idhea-s, e
cila ishte aq'e egr, aq e pandryshuarshme n'at koh sa 'sht edhe sot. Rusia i shikonte tokat shqiptare si
nj rezerv pr t zgjeruar shtetet sllav t Ballkanit nprmjet t t cilvet krkonte t delte n'ujrat e
ngrohta t Mesdheut. Austro-Hungaria mendonte edhe ajo t'i kishte krahinat shqiptare si nj rezerv pr
vehte a si nj mjet pr t penguar shtrirjen e sllavizmit; por politika e saj e but, e ngadalshme, nuk ishte aq
dinamike sa ajo e Rusis, dhe ndeshte, nga ana tjetr, n rivalitetin e Italis, e cila kishte nisur t'a quante
Adriatikun mare nostrum dhe s'mund t mos interesohej pr Shqiprin.

Mbasi me fuqit e tyre Shqiptart s'ishin t zott t bnin gjkafsh, iu mbetej t shikonin nga Austro-
Hungaria e nga Italia, ja t krkonin prkrahjen e ndokujt tjetr, ose t qndronin nn Turqin pr t'i
shptuar coptimit prej fqinjvet. Prandaj sa her q Turqia ndodhej n luft me kta, si pr shembull me
Greqin m 1897, Shqiptart ishin t shtrnguar t'i vinin n ndihm, sepse mundja Turqis donte t thoshte
coptimi i Shqipris. Qen bataliont shqiptar q iu dhan drmn Grekvet prej Epirit n Thesali, m
1897. Po ashtu ngjante edhe kundr Sllavvet. Prpjekjet e vazhduarshme pr nj bashkpunim me Greqin
nuk arrijtn dot kurr n nj prfundim, sepse Greqia Shqiptart Orthodoks i shikonte si "Grek", dhe
myslimant si "Turq".

E kemi prsritur kushedi sa her se prarjet e Shqiptarvet ishin fetare, krahinore, psikologjike, mbasi
gjat shekujve kta qen msuar t shikonin drejt qendrash kulturore t ndryshme, dikush nga helenizmi,
dikush nga Lindja islamike, dikush nga Perndimi. Gjeografia i kishte mbajtur t thrrmuar n njsira t
vogla me nj botkuptim shoqror t ngusht. Kto konflikte u acaruan me prpjekjet e Rilindjes kombtare
dhe me ndrhyrjet e jashtme. Myslimant, q prbnin shumicn, nuk ishin t gjith pr shkputjen nga
Turqia, qoft prej fanatizmit fetar t cilin e nxiste pjesa m'e madhe e klerit syni, qoft nga frika se mos binin
nn sundimin e fqinjvet t krishter, qoft nga interesat e veanta t disa bejlerve e ifligarve t lidhur
ngusht me administratn e kalbur turke, qoft m n fund nga ligji i inercis. Natyrisht, fanatizmi fetar pr
Myslimant nuk ishte i njjt n t gjitha krahinat. N jug, pr shembull, vetm disa bejler e ifligar, si
npuns e prfitonjs, kishin interes q t qndronin me Turqin, kurse popullsia n prgjithsi ishte e
rrmbyer nga ndjenjat kombtare. N malsit e veriut prarjet ishin m shum krahinore se sa fetare. N
Shqiprin e Mesme, ku bektashizmi pati hyr aty-ktu, ndjenjat kombtare kishin br prparim, po edhe
fanatizmi turkoman qndronte mjaft i fort si do t'a tregojn ngjarjet e mvonshme. Kurse Kosova, ndonse
myslimane me bindje, u b pr disa koh qendra e lvizjes dhe e kryengritjevet kombtare kundr Ports s
Lart, e cila s'ishte e zonja t'i siguronte mprojtjen nga nj pushtim i mundshm i Serbis ose edhe i Austris.
Por lufta pr autonomin gjeti kurdoher aty kundrshtimin e feudalve turkoman dhe t nj pjese t klerit
syni. N Shkodr, fanatizmi i Myslimanvet ishte nj gj e mrzitshme. Po edhe tek t Krishtert,
megjithse nj pjes e mir e klerit ishte mendim-gjer, zhvilloi kulturn dhe i solli shrbime shtjes
kombtare duke mbajtur lidhjet me Perndimin, kishte edhe asish q s'e kuptonin dot Shqiprin prtej
krahinavet katolike.
M'e uditshme paraqitej gjendja e Orthodoksvet. Ata q ndodhshin jasht atdheut, npr kolonit, i kan
dhn ndoshta ndihmesn m t madhe Rilindjes kombtare kur mendojm se edhe Arbresht e Italis ishin
orthodoks unit. Kurse ata q jetonin brenda n Shqipri u treguan grekoman shumica, t shkelur nga
kultura helenike dhe nga ndikimi i klerit grek. Pati qarkulluar mendimi pr t krijuar nj Kish kombtare
m vehte, nj Ekzarkat shqiptar, t pavarur nga Patrikana. Por brenda n Shqipri, atdhetart orthodoks q'e
ushqenin kt mendim ishin t pakt si numr megjithse t flakt nga ndjenjat. Iu mbetej barra
Shqiptarvet orthodoks t kolonivet, t cilt e kuptonin rndsin e ktij problemi dhe i mundonte shum
zgidhja e tij. Sotir Peci, n gazetn Kombi q delte n Boston, pati propozuar kthimin e Shqiptarvet
orthodoks n'unitizm, domethn duke mbajtur liturgjin e Kishs orthodokse t shkputshin nga Patrikana
greke dhe t lidhshin me Papn. Gazeta Shqipria, n'Egjypt, mendonte pr nj kthim n protestantizm
q mund t'a prqafonin, sipas asaj, edhe Shqiptart e besimeve t tjera. Kurse Fan Noli, i cili pohonte me
keqardhje se ishte ndarja fetare qe po i mbante Shqiptart nn Turqin dhe q i bnte Orthodoksit t'i
shikonin si armiq vllezrit e tyre mysliman e katolik, e gjente plagn e ksaj smundjeje n shkakun q
asnj nga fet nuk thuhej n gjuhn shqipe dhe se kleri i tyre ishte i huaj ose me ndjenja t huaja. Sipas Fan
Nolit, mjerimi vinte jo aq nga ndryshimi i fevet se sa nga kleri drejtonjs i tyre, i cili duhej t'ishte shqiptar
dhe me ndjenja kombtare.

Si shihet, prarjet e Shqiptarvet nuk kishin karakter klassh shoqrore n kuptimin ekonomik t fjals.
Dhe nuk kan pasur kurr nj karakter t ktill deri pas vitit 1920. Npr qytetet ishte formuar si gjithmone
nj borgjezi tregtarsh dhe zejtarsh, por kjo nuk loste ndonj rol politik t rndsishm, mbasi n Shqipri
fuqin e kishin ata q kumandonin masat fshatare e malsore, domethn bejlert, bajraktart, agallart,
kapedant dhe kleri. Prej ktyre i ka ardhur vendit do e mir ose e keqe, por sidomos shum t kqia dhe
fort pak t mira. Sepse kta ishin gjithmon shum t zott pr t prishur, pr t thurur, pr t shprndar
fuqit kombtare, dhe rrallher pr t ndrequr.

Fshatart, dhe aq m pak puntort, nuk e kan pasur n Shqipri, edhe pas vitit 1920, vetdijn e nj klase
politike. Ata q flasin pr lvizje fshatarsh ose puntorsh deri n kt dat, shohin ndrra me sy hapt ose
duan t rrahin uj n havan. Jan sidomos "historiant" komunist q tregojn kso prallash ose kodra pas
bregut, duke i gjykuar ngjarjet e athershme sipas mendimevet t sotshme. sht e vrtet se fshatar e
malsor kishin br kushedi sa kryengritje krahinore kundr Turqis, kundr autoritetevet, por qllimi ishte
pr t mos paguar taksat, pr t mos vajtur ushtar, pr t jetuar sipas zakonevet, dhe jo pr t marr fuqin
politike ose pr t ndar tokat e bejlervet. Kjo s'iu shkonte npr mend si nj gj e mundshme as bujqvet
m t shtypur q vuanin pr bukn e gojs. Edhe kryengritja e Rebelvet n Shqiprin e mesme, m 1914-
1915, ishte lvizje e shtytur nga fanatizmi fetar dhe jo pr t'iu marr tokat bejlervet si duan t'a tregojn
"historiant" e regjimit t sotshm. Nse fshatart e Mallakastrs me Rrapo Hekalin n krye, kapn t gjall
dhe e pushkatuan n Qafn e Sinjs Isuf bej Vrionin m 1847, ishte sepse ky erdhi t'i shtronte si kryetar i
administrats turke pr t'i futur nn ligjet e Tanzimatit, dhe jo se ata kishin iden e reforms agrare ose t
lufts s klasvet.

Sigurisht, tek Rilindasit ka pasur njerz me ide prparimtare, q mendonin pr reforma shoqrore-
ekonomike, q'e urrenin klasn shfrytzonjse t feudalve e bejlerve, q krkonin zhdukjen e titujvet dhe
barasin e t drejtavet, por kto ishin ndjenjat ose gjykimet e nj numri t vogl intelektualsh dhe jo t
masavet t gjera. Shahin Kolonja, n gazetn Drita, shkruante se bejlert bhshin miq t qeveris turke pr
t pasur n dor forcn q t'a ripnin m kollaj popullin e varfr, duke e prur Shqiprin n'at gjendje t
mjeruar. N nj tjetr artikull, m 1905, gazeta Drita goditte t gjith ata q mbahshin si parsi, bejler,
efendiler e arhont, t cilt i quante hajdut e vjedharak, shrbtor t Turqvet dhe t Grekvet, ose q
kthehshin sot Turq e nesr Grek me qllim prfitimi, dhe vetm kur kjo s'iu vlente m, bhshin
Shqiptar, shkonin n Londr e n Paris, ku nisnin t shkruanin fletushka pr t'u treguar atdhetar t zjarrt.

Me kt frym edhe vjershtari Asdren i drgonte Faik Konitzs nj letr q u botua n'Albania, m 1903, me
titullin "Dy-tri fjal pr oxhaksin". Asdreni tregohej mprojts i vegjlis me idet e Revolucionit Frng
liri, barasi, vllazri. S'e duronte dot "ndarjen e kombit n shkall, me zotr, me robr". Nqoftse
Shqipria ka pr t fituar pavarsin, mos e fitoft kurr, thoshte ai, po t jet se t gjith Shqiptart nuk do
t gzojn t drejtat e tyre. Shqiptart duhet t jen t barabart prpara ligjevet. "N sht q ca - vazhdonte
Asdreni - duan t marrin mprimin (mprojtjen) e oxhaksis, aq m tepr ne duhet t marrim mprimin e
vegjlis, se jo parsia sht shtyll' e kombit, po vegjlia. Ajo vegjli q derdhet kurdoher n do rrezik kur
parsia rri dhe vshtron pr s largu, ajo vegjli q sht prpjekur, edhe sot prpiqet me nevoja t rnda, t
cilat nevoja parsia s'i ndjen... se lpin kmbt e Anadollakve pr ca ergjnt !... sht detyra jon t mos e
lm vegjlin nd thonjt e mprehta t parsis, po t krkojm t'i shrojm plagt e gjakta, t dhmburit e
t cilavet e ndjen gjer n palct". Megjithat, Asdreni e pranonte se kishte edhe bejler q ishin atdhetar te
vrtet dhe q sillshin shum mir me kdo.

Vjersha ose thumba kundr bejlervet gjejm edhe tek shkrimtar t tjer t'asaj kohe, si pr shembull tek
ajupi. Por kto ishin ndjenja e mendime intelektualsh t ndikuar nga idet shoqrore q'athere qarkullonin
n'Evrop. Kurse n Shqipri, kto ide nuk kishin br akoma rrug n masat popullore. Parsia prbnte
n'at koh kuadrat e popullit shqiptar, i cili s'mund t lvizte vese i udhhequr prej asaj. Bejler, bajraktar,
agallar, etj., ishin klasa drejtonjse e krijuar prej shekujsh nga historia dhe gjeografia e vendit, kishin nj
funksion n shoqrin shqiptare, si gjndrrat n nj organizm, dhe s'mund t zhdukshin vese pas nj
evolucioni - t shkurtr apo t gjat - kur populli t nxirte nj tjetr sistem gjndrrash, domethn t tjera
kuadra udhheqse. Prandaj lufta e brendshme n'at koh ishte ndrmjet krervet, ose ndrmjet fevet, dhe
jo ndrmjet klasve shoqrore n kuptimin ekonomik t fjals. Megjithat populli jetonte n mjerim dhe
vuante nga uria, kur ishte puna pr t lvizur, shkonte pas beut, agajt ose bajraktarit t krahins, domethn
pas atyre q e shtypnin, e shfrytzonin, dhe m t shumtn e hers e bnin t vritej pr interesat e tyre t
veanta a sepse ishin t paguar prej agjentsh t huaj. N kt lodr t shmtuar hynte, natyrisht, edhe kleri,
i cili fuste spica dhe shtynte andej ose ktej. Por kjo ishte mendsia e popullit, se ashtu ishte msuar prej
shekujsh. A nuk vuanin shtresat popullore t'Evrops s Perndimit n Kohn e Mesme? Megjithat, luftat
bhshin ndrmjet feudalvet, e jo ndrmjet popullit dhe ktyre.

Shkaku i prarjevet shqiptare ishte dhe sht ai q kemi treguar qysh n fillim t ktij studimi: se
Shqiptart s'kan mundur t formonin kurr gjat historis s tyre nj vatr kulturore t brendshme dhe nj
bosht politik kombtar rreth t cilve t mblidhshin si njsi e bashkuar. Kan vshtruar gjithmon drejt
qendrash fetare e politike t jashtme, duke i przjer tok fe e politik. Vijat e ksaj mendsie iu kan
mbetur edhe sot n thellsit e pavetdijs, megjithse nuk duan t'a pohojn. Shikojn gjithmon prjashta
se kush po i "liron" e kush po i "shpton", dhe jo n forcat e tyre. Kan m shum besim tek nj xhandar i
huaj se tek nj hero shqiptar. Edhe mendsia e ngusht e krahinarizms, e bajraktarizms, e bejlerllqeve, e
agallqeve dhe e tarafeve nuk sht zhdukur akoma nga pavetdija e shum Shqiptarve, por faqet n nj
tjetr form, n form "partish politike" : do grup tre-katr vetash do t dshironte t'ishte mundsisht nj
"parti", por me kusht q t'i vinte radha do njrit pr t qn "kryetar!". Sigurisht, shrimi i plagvet psikike
sht m'i vshtir dhe shum m'i ngaldalshm nga ai i plagvet trupore. Po kur t'i kemi kuptuar mir shkaqet
e tyre, sht fillimi i shrimit.

Se far pengese ishte pr bashkimin ndarja fetare (q donte t thoshte njkohsisht ndarje kulturore e
politike) e kishin kuptuar t gjith shkrimtart e Rilindjes dhe deri atdhetart e thjesht. Duke prsritur nj
fjali t Sami Frashrit, "Shqiptari ka qn shqiptar prpara s t bhet i krishter a mysliman", shkruante
Shahin Kolonja n gazetn Drita. Dhe iu kthehej Myslimanvet: A dinte turqisht Profeti? A ka thn kurr
q duhet t nxm kt gjuh dhe t lm mnjan tonn? Pastaj klerit orthodoks e katolik: A nuk ju ka
urdhruar Krishti q t'i ndrioni njerzit n gjuhn e tyre?... Tani 'jan gjith kto gjuh t pakuptuarshme
me t cilat po na ndani dhe na ngatrroni? Pse nuk dgjoni fjaln e Zotit, n vend q t prhapni idet e
Patrikans dhe t'Ekzarkatit, q jan veglat e Athins dhe t Sofjes? Nj klerik q nuk sht Shqiptar, por
Grek, Italian ose Austriak, 'mund t bj n Shqipri? Si do t'a bj ai kt komb t'a kuptoj fen, kur nuk i
flet shqip?

Si shihet, mendimet e Rilindasvet mbi shkakun e prarjes s Shqiptarvet jan po ato, vese ata i vn
gishtin sidomos plags fetare dhe jo aq tepr ndarjevet krahinore, t cilat nuk ishin m pak t rrezikshme.
Sepse kto, duke e kufizuar botkuptimin e Shqiptarit n rrethin e krahins, fuqizonin kryetarin e saj dhe iu
jepnin lidhjevet shoqrore nj karakter personal. Prandaj n Shqipri, edhe gjer pas vitit 1920, jeta politike
vrtitej rreth personash, klikash, tarafesh, ku loste rolin e tij edhe kleri i t tri fevet, dhe nuk pat pasur kurr
parti ose rryma politike t'organizuara me nj program t caktuar, n kuptimin modern t fjals.
Pr t'i mbledhur bashk t gjitha kto koka, t cilat punohshin prej lloj lloj intrigash t jashtme dhe
shkonin andej nga kishin interes, nuk ishte nj pun fort e leht. Si tham m sipr, mund t'ishte br
ndoshta sikur fati t'i kishte falur Shqipris nj burr t jashtzakonshm, ose po t kishte pasur nj komitet
drejtonjs shum t fort. Mjerisht, kjo nuk ngjau. Rilindasit e ndjenin dobsin e brendshme t lidhjevet
shqiptare e prandaj, n programin politik t tyre, nuk shkonin prtej autonomis. Shumica e mendonte kt
n kuadrin e Perandoris Otomane, t tjer nn mprojtjen e Austro-Hungaris, sepse dyshonin nse
Shqipria do t mund t qndronte mb kmbt e saja q n ditt e para si shtet i pavarur. E mendonin pr
nj koh t dyt pavarsin e plot, kur t'ishin forcuar lidhjet e brendshme dhe pozita e jashtme e
Shqipris si shtet. Natyrisht, frika nga nj ndrhyrje e fqinjvet e forconte m shum akoma kt dyshim.

Mbasi shikuam vshtirsit e brendshme pr bashkimin e lufts dhe t'energjivet t kombit shqiptar n nj
drejtim t vetm - n drejtimin e autonomis ose t pavarsis - le t hedhim tani nj vshtrim t jashtm
mbi gjendjen ndrkombtare dhe ndrhyrjet e fuqivet t mdha n Ballkan, ndrhyrje t cilat e penguan
vazhdimisht shkputjen e Shqipris si nj shtet autonom.

Pas Kongresit t Berlinit, fuqit e mdha, duke br secila llogarit e saja, u gjetn n nj mendje pr t
mbajtur statu quo-n (domethn mos-ndryshimin e gjendjes) n Ballkan. Kancelari i Gjermanis,
Bismarck-u, i cili u mbiquajt kancelari i hekurt desh nga njra an t'a mbante Francn t veuar, q kjo t
mos bnte dot ahmarrje pr disfatn e psuar m 1870-1871, dhe n'ann tjetr t'a ndalonte Austrin q t
kthehej pr t'ushtruar ndikimin e dikurshm mbi kombsit gjermanike. Kshtu Austris nuk i mbetej tjetr
mundsi se nga t shtrihej vese Ballkanit dhe rruga e Selanikut. Por drejt Ballkanit varej edhe pesha e
Rusis pr t dal n Ngushticat. Q t pengonte afrimin midis Francs dhe Rusis - kjo e fundit ngeli e
paknaqur prej vendimevet t Kongresit t Berlinit - dhe t mbante njkohsisht me vehte Austro-
Hungarin, Bismarck-u pati mundur t krijonte dhe t prsriste Aliancn e Tre Perandorvet (i Gjermanis,
i Rusis dhe i Austro-Hungaris). Por mbasi n'at koh kishte dal n sken edhe Italia, sadoq e dobt,
Bismarck-u desh t'a afronte edhe kt, e cila ishte shqetsuar nga pushtimi i Tunizis prej Francs. Kshtu u
nnshkrua Alianca Tripalshe ndrmjet Gjermanis, Austro-Hungaris dhe Italis, m 20 Maj 1882. Kjo
alianc kishte sidomos pr qllim t'i bnte kundrpesh ndrhyrjes s Rusis, ndoshta edhe t Francs, n
Ballkan. Por Anglia dhe Franca, q kishin koloni dhe interesa t mdha n Lindje, krkonin vetm t mbahej
statu quo-ja n Ballkan, pr t ruajtur pozitat e tyre t siguruara me koh n Perandorin Otomane dhe pr t
ndaluar daljen e Rusis n Ngushticat ose t'Austro-Hungaris n Selanik, gj q do t'a prmbyste ekuilibrin
e forcavet dhe do t hapte prsri grindjen e shtjes s Lindjes. Kurse Italia, q s'kishte shum pesh, i
trembej fort zgjerimit t'Austro-Hungaris n Ballkan, sidomos n bregun lindor t'Adriatikut, prandaj donte
edhe ajo q t mbahej statu quo-ja, domethn ato vende t mbetshin ashtu si ishin, nn Turqin.

Fuqit drejtprdrejt t'interesuara n Ballkan ishin Austro-Hungaria dhe Rusia, prandaj kto t dyja e mbanin
balancn, domethn pr do ndryshim t gjendjes, bisedimi, ndeshja ose marrveshja e par do t bhej
ndrmjet ktyre. N'Aliancn e Tre Perandorve, kto ia kishin njohur njra-tjetrs kt t drejt, q asnj
ndryshim t mos bhej n Ballkan pa plqimin e t dy palvet. Kishin ndar deri diku edhe zonat prkatse
t'interesavet t tyre: synimet e Austris do t prmbahshin n'ann perndimore t gadishullit, ku prfshihej
edhe Shqipria. M von Gjermania nisi t'ushtronte n Stamboll nj ndikim t madh, i cili erdhi duke u
forcuar dhe duke zn vendin q kishte mbajtur deri athere n kryeqytetin turk diplomacia angleze. Kjo
shkaktoi pak nga pak largimin e Anglis prej shtjevet ballkanike. M 1887, Gjermania lidhte nj traktat t
veant me Rusin, s cils i njihte t drejtn e mbizotrimit n Bullgari.

Prsa iu prkiste tokavet shqiptare n lidhje me fuqit e mdha, (prve lakmivet t fqinjvet ballkanase)
rivaliteti ishte sidomos ndrmjet Austro-Hungaris dhe Italis. Francesco Crispi e kishte shpallur n
Parlamentin italian, q m 1880, se Austro-Hungaria duhej t mbetej e knaqur me pushtimin e Bosnjs e t
Herzegovins, dhe t mos krkonte t shtyhej m tutje. "N pajtim me interesat dhe parimet tona, ne duhet
t jemi mprojtsit dhe miqt e shtetevet t vegjl n Ballkan", shtonte Crispi.

Bismarck-u i kuptonte qllimet e Italis n lidhje me Shqiprin dhe, nga ana tjetr, nuk kishte fort besim
tek qndrimi i Rusis n'Aliancn e Tre Perandorvet. Ndoshta me shtytjen e tij, kur u prsrit Alianca
Tripalshe ndrmjet Gjermanis, Italis, Austro-Hungaris, m 20 Shkurt 1887, pr t siguruar Italin,
Austro-Hungaria nnshkroi me kt nj traktat t veant me ann e t cilit t dy shtetet zotohshin t
mbanin statu quo-n n Ballkan, n tokat e Turqis t brigjevet dhe t'ishujvet t'Adriatikut dhe t'Egjeut.
Nqoftse mbajtja e statu quo-s do t'ishte e pamundur, t dy shtetet do t pyetshin midis tyre dhe do t
binin n'ujdi se 'duhej t bnin, pr pushtime tokash a do lloj prfitimi, pa shkelur interesat e njri-tjetrit.
Si shihet, ky traktat njihte edhe Italin si nj fuqi drejtprdrejt t'interesuar n Ballkan, prve Austro-
Hungaris dhe Rusis. Por Italia politikn ballkanike e kufizoi sidomos rreth Shqipris e n miqsin me
Malin-e-Zi, dhe nuk pati peshn e dy fuqivet t tjera. Alianca Tripalshe u prsrit disa her duke
prmbajtur edhe marrveshjen e veant ndrmjet Italis dhe Austro-Hungaris n lidhje me Ballkanin. Por
shtja e Shqipris mori nj rndsi m t madhe pr t dy kta shtete, sidomos pas vitit 1900. Austro-
Hungaria nuk donte q bregu i Adriatikut, me Durrsin dhe Vlorn, t binte nn sundimin e nj fuqie tjetr.

Kur nisi kryengritja e Krets q shkaktoi luftn greko-turke m 1897, mundsia e nj ndryshimi t statu
quo-s n Ballkan e bri Austro-Hungarin t'i kushtonte tr kujdesin shtjes shqiptare. Qarqet politike dhe
ushtarake t Viens u gjetn n nj mendje se Shqipria kishte pr Austrin nj rndsi t radhs s par. Por
mbasi pushtimi i saj paraqitej i vshtir, se do t ndeshte, prve t tjerash, n kundrshtimin e Italis, Viena
mendoi t prkrahte krijimin e nj Shqiprie autonome ose t pavarur, mundsisht nn mprojtjen e Austro-
Hungaris, e cila lakmonte pr vehte Durrsin dhe Vlorn. Sa pr krahinat e jugs, ku ndihej fryma e
helenizmit, diplomacia austriake mund t hynte n bashkfjalim me Greqin sesi do t rregullohshin. Kto
ishin, natyrisht, parashikime n rast se do t shkatrrohej Perandoria Turke. Njkohsisht me kto plane,
Austro-Hungaria u mundua t'arrinte n nj marrveshje me Rusin, n mbarim t Prillit 1897, pr t ruajtur
statu quo-n n Ballkan, i cili do t mbetej i ndar si gjithnj n dy zona ndikimesh: n'at t Rusis, nga
lindja, dhe n'at t'Austro-Hungaris n'ann perndimore. Si shihet, Italia nuk u prfill n kto bisedime.
"Marrveshja" austro-ruse ishte vetm nj shkmbim fjalsh, ku thuhej se t dy palt njihnin interesat e
njra-tjetrs dhe se do t prpiqshin t largonin do grindje rivaliteti q mund t prishte paqen e Evrops.
Po kur Viena, pas pak ditsh, i paraqiti nj not ministrit t Punve t Jashtme t Rusis, n t ciln
parashtronte krkesat e saja n rast se nuk do t mund t mbahej statu quo-ja n Ballkan, u gjend prpara nj
kundrshtimi t pandryshuar. Viena krkonte pr vehte aneksimin e Bosnjs e t Herzegovins 2 dhe
mundsisht sanxhakun e Novi Pazarit, pastaj krijimin e nj shteti shqiptar t pavarur, i cili do t shtrihej q
nga Janina gjer n Shkodr, me nj zgjerim t'arsyeshm nga ana e lindjes, dhe do t mbetej jasht do
sundimi t huaj. Tokat e tjera turke t gadishullit do t ndahshin ndrmjet shteteve t Ballkanit sipas
parimit t kombsivet. Rusia nuk i pranoi kto krkesa t cilat i gjente t parakohshme, si aneksimin e
Bosnjs e t Herzegovins ashtu edhe pavarsin e Shqipris. Pajtohej me Vienn vetm prsa i prkiste
mbajtjes s statu quo-s n Ballkan. Ndrkaq, Greqia u mund prej Turqis dhe krkoi armpushimin.
Gjendja n Ballkan mbetej ashtu si ishte.

Italia, nga ana e saj, dyshonte se mos Austro-Hungaria pregatitej dhe priste rastin pr t'a glltitur Shqiprin.
Pati disa her nxehje mendimesh dhe shtytje pr veprim: qarqet politiko-kulturore, q'e shikonin Adriatikun
si det italian, krkonin nga qeveria masa energjike pr t mprojtur "t drejtat" dhe interesat e Italis n
Shqipri. Nuk mungonin as planet: pr shembull ai i Profesor Baldacci-t, i cili parashihte formimin e nj
principate malazezo-shqiptare q t prfshinte Shqiprin e veriut, kurse ajo e jugs mund t hynte si nj
pjes m vehte nn mprojtjen e Italis. Miqsia me Malin-e-Zi erdhi duke u forcuar m shum kur Victor
Emmanuel III u martua me Helenn, t bijn e Knjaz Nikolls, m 1889. Italia i shtoi athere shkmbimet
dhe marrdhniet me Malin-e-Zi, drgoi kompani ndrtimesh, nisi lidhje kulturore etj. Knjaz Nikolla, duke
prfituar prej miqsis me Italin, desh t bnte pr vehte krert e malsivet shqiptare katolike t veriut. Kjo
e shqetsoi Austro-Hungarin, e cila ndrhyri me ann e klerit dhe duke iu shprndar ndonj ndihm
malsorvet.

Qllimet e Italis n Shqipri i prkrahte edhe Franca, e cila e shtynte n kt drejtim, qoft pr t'a mbajtur
larg nga Afrika veriore, qoft pr t'a kthyer kundr Austro-Hungaris dhe mundsisht t'a shkpuste prej
Aliancs Tripalshe. Megjithat, Italia qndroi n kt alianc deri m 1914, por pati shpeshher me
Austro-Hungarin bisedime e shkmbime notash, nj luft politike t vrtet, rreth shtjes shqiptare. N
kryengritjen e Krets, m 1897, Italia, n kundrshtim me aliatt e saj, u tregua prkrahse e Greqis.
Vijn politike q kishte caktuar kundrejt Shqipris Austro-Hungaria ia bri zyrtarisht t njohur Italis n
Nntor 1897, kur u takuan n Monza ministri austriak i Punve t Jashtme, Goluchowski, me kryeministrin
italian, Rudini, i shoqruar nga ministri i tij i Punve t Jashtme, Visconti Venosta. N'at pjekje,
Goluchowski iu tha bashkfolsvet se Austro-Hungaria nuk kishte ndr mend t'a pushtonte Shqiprin, por
as nuk lejonte q nj tjetr fuqi t shkelte n'at vend. Ministri Venosta iu prgjigj menjher se edhe Italia
nuk kishte pr qllim pushtimin e Shqipris. Athere t dy palt ran n'ujdi q, n rast se Turqia do t
humbiste Maqedonin, t'a bnin Shqiprin ose autonome n kuadrin e Perandoris Otomane, ose principat
t pavarur.

Megjithse marrveshja e shprehur n Monza mbeti si baza e politiks s prbashkt austriake dhe italiane
kundrejt Shqipris deri n shpalljen e pavarsis, m 1912, e n caktimin e kufijvet dhe t Statutit t par t
shtetit shqiptar, rivaliteti i dy fuqivet midis tyre nuk pushoi kurr pr t shtrir secila n kt vend ndikimin
e saj me qllim pushtimi, ose shfrytzimi, gj q e dmtoi shum kombin ton fatkeq.

Italia disa her u tregua m'e gatishme pr t prkrahur autonomin shqiptare kundrejt Turqis, si pr
shembull m 1903, kur u vu n planin ndrkombtar shtja e reformavet pr Maqedonin. Por Austro-
Hungaria ishte m'e forta, kishte lidhje toksore me gadishullin ballkanik, dhe rolin kryesor e loste ajo n
shtjen shqiptare. M 1903, bashkpunoi me Rusin pr t mprojtur t drejtat e popullsis maqedonase; m
1908, prkrahu pavarsin e Bullgaris dhe aneksoi pr vehte Bosnjn e Herzegovinn, t cilat i mbante t
pushtuara q nga koha e Kongresit t Berlinit, por nuk bri as nj ap, as nj ndrhyrje pran Ports s Lart
pr t'i mbledhur tokat shqiptare n nj trsi t vetme, autonome. Priti gjer m 1912, kur Serbia po delte n
Durrs dhe Greqia n Vlor. Por athere ishte tepr von, se shtetet ballkanik ishin pregatitur me koh dhe
kishin tr prkrahjen e Rusis. Pastaj, n fillim t ktij shekulli, t tjera lidhje qen krijuar ndrmjet fuqivet
t mdha. Kundrejt Aliancs Tripalshe ishte formuar Entente-a (Marrveshja) ndrmjet Francs, Rusis dhe
Anglis. Antagonizmi franko-gjerman e shtyti Francn t'i shikonte Sllavt si aliat t natyrshm, t lidhej
ngusht me Rusin dhe t prkrahte bashk me kt, e deri diku me Anglin zgjerimin e shteteve t
Ballkanit n tokat shqiptare.

Rivaliteti ndrmjet Italis dhe Austro-Hungaris u b ndoshta shkaku kryesor q Shqipria mbeti nn
Turqin gjer m 1912, sepse secila prej atyre fuqive donte t'a pushtonte pr vehte, kur t'i vinte koha, dhe nuk
i ndihmoi kurr Shqiptart q t shkputshin prej Turqis. Shpeshher qen faqur mendime, sadoq jo
zyrtarisht, pr ndarjen e Shqipris midis dy fuqivet rivale. Italis i interesonte sidomos Vlora dhe pjesa q
sundonte Ngushticn e Otranto-s, pr sigurimin e saj n'Adriatik. Kurse Austro-Hungaria, prve interesavet
q kishte edhe ajo n'Adriatik, mendonte pr nj Shqipri m t gjer nga ana e veriut dhe e lindjes, pr t'ia
vn si nj ndales shtrirjes s sllavizmit. Sidoqoft, politika e t dy shtetevet u kufizua n mbajtjen e statu
quo-s, po rivaliteti pr t zgjeruar seicili ndikimin e vet n Shqipri vazhdoi i fort dhe i pandrprer, n
fushn e kulturs, t propagands dhe t shkmbimevet ekonomike. Si njra edhe tjetra nga t dyja fuqit u
prpoqn t hapnin shkolla sa m shum, t shtonin numrin e konsullatavet duke e shtrir edhe m tej
veprimin e tyre, t zgjeronin tregtin. N fushn e arsimit Austro-Hungaria ndihmohej prej klerit katolik,
po edhe Italia prfitonte nga lidhjet e vjetra kulturore me Shqiprin dhe i mbante mir shkollat e saja laike.
Prfitonte gjithashtu nga lvizja e Arbreshvet, t cilt i vinte prpara si mbules. Kta thrrisnin kundr
ndrhyrjevet t'Austro-Hungaris n Shqipri por, duke qn nnshtetas italian, nuk e ndjenin se edhe Italia
donte t bnte po at gj. Arsimit shqip dhe kulturs kombtare u prpoq t'i jepte shtytje sidomos Austro-
Hungaria, e cila nuk u kursye n kt drejtim; kurse npr shkollat italiane msimet jepshin n'italisht.
Turqia e shikonte me sy t mir veprimtarin e Italis, pr t kundrbalancuar Austro-Hungarin t ciln e
druante m shum. Porta e Lart e kuptonte se rivaliteti ndrmjet t dyjave shrbente pr t'a mbajtur
Shqiprin vazhdimisht nn Perandorin Otomane. Gjer nga mbarimi i shekullit XIX, pothuajse tri t
katrtat e tregtis s jashtme t krahinavet shqiptare bhshin me Austrin. Por pastaj shoqrit italiane t
lundrimit si edhe shoqrit tregtare filluan t hapnin agjensit e tyre npr skelat dhe qndrat e brendshme
t Shqipris, sidomos t vilajetit t Janins, kshtu q shkmbimet me Italin erdhn duke e shtuar
vllimin. Nisn t vendosshin aty-ktu edhe siprmarrje italiane pr shfrytzime t ndryshme. Kur, m
1908, Austro-Hungaria bri t njohur planin pr ndrtimin e nj hekurudhe prej Sarajevos n Mitrovic dhe
prej ktej n Selanik - ndrmarrje e madhe drejt detit Egje - Italia nxori nj tjetr plan pr t ndrtuar nj
hekurudh prej Vlors n Manastir, e cila do t ndiqte deri diku drejtimin e Via Egnatia t Roms s vjetr.
Natyrisht, seicili prej dy shtetevet rival mundohej t bnte pr vehte edhe Shqiptart, domethn klasn
drejtonjse, klerin dhe intelektualt. Kleri katolik, n pjesn m t madhe, ishte pr Austro-Hungarin. Po
ashtu edhe disa intelektual, si Faik Konitza, Sotir Peci, Shahin Kolonja, Kristo Luarasi e t tjer. Zdhnsi
m'i dukshm i klerit katolik n'at koh, Prenk Doi, abati i Mirdits, besonte se Austria ishte i vetmi shtet
q s'kishte pr qllim t'a pushtonte Shqiprin, por ve t'a ndihmonte t bhej e pavarur pr t'a pasur mike
dhe aliate. Kurse Italia ishte m'e rrezikshme nga do tjetr fuqi, mendonte Prenk Doi, se kishte nevoj t'a
pushtonte Shqiprin pr t'a shfrytzuar dhe kolonizuar, domethn pr t hedhur aty nj pjes t popullsis
s saj q shtohej vazhdimisht. Edhe intelektualt e tjer anonin nga Austria pak a shum pr kto arsye,
sepse shpresonin tek ajo pr mprojtjen, zhvillimin dhe lirin e Shqipris. Po edhe Italia kishte aty-ktu
prkrahsit e politiks s saj, duke ngjallur her shpresa e her dyshime, sipas natyrs s ndrhyrjevet. N
fillim dha shpresa se dukej sikur do t ndihmonte autonomin e Shqipris, sidomos q, n'at koh, nj nga
udhheqsit e saj m t mdhenj ishte Francesco Crispi, Arbresh nga Siqelia. Mirpo kur nisi t'a zgjeronte
veprimtarin e brendshme, t vinte dor kudo me ndrmarrjet tregtare, hapjen e shkollavet etj., zu t jepte
prshtypjen se qllimi i saj ishte shfrytzimi, pregatitja e kolonizimit, dhe jo autonomia ose pavarsia e
Shqipris. Mjer ai komb i robruar q shpreson t lirohet me "ndihmn" e huaj !

Sa pr marrveshje me popujt e tjer t Ballkanit, Shqiptart patn provuar vetm me Grekt, mbasi ishin dy
kombet m t vjetr t gadishullit, kishin pasur lidhje historike e kulturore prej m se dy mij vjetsh dhe,
si tha Bismarck-u, ishin aliat t natyrshm kundr Sllavvet dhe Turqvet. Duk' me qn se n'at koh
besohej edhe n legjendn "pellazgjike", e cila na nxirte gjiri me Grekt, disa Shqiptar, sidomos prej
Orthodoksvet, patn menduar se t dy kombet mund t formonin nj konfederat nn dinastin mbretrore
greke, pak a shum si ishin athere Norvegjia me Suedin. Kt mendim e ushqeu pr ca koh edhe Thimi
Mitkua, por me kusht q shteti shqiptar t prfshinte Janinn dhe tr Epirin deri n Prevez. Nj politik
afrimi dhe bashkpunimi me Greqin u prpoq t'a bnte edhe Ismail Qemali, duke u pshtetur n rrezikun
sllav q krcnonte Greqin n Maqedoni dhe Shqiprin n Kosov. Por Ismail Qemali nuk shkonte gjer n
krijimin e nj konfederate greko-shqiptare. T dy kombet duhej t bashkpunonin ngusht, me t drejta t
barabarta dhe si shtete t pavarur nga njri-tjetri. Kjo gj ishte e pamundur sepse, si thoshte Abdyl Frashri,
i cili e pati provuar kt politik m prpara, "Grekt na duan t nnshtruar dhe jo t barabart". M n fund
edhe Thimi Mitkua e t tjer e kuptuan kt t vrtet dhe nuk mendonin m pr "konfederatn" greko-
shqiptare, por si e si t'a shptonin vendin nga thonjt e Greqis.

Sa pr iden e nj bashkpunimi me Vlleht, me Maqedonasit, ose edhe me Malin-e-Zi, nuk vlen t

zgjatemi, se kto qen mendime t rastit e t astit, q nuk patn kurr nj baz t shndosh.

Por cilt ishin burrat q drejtonin mendimin shqiptar n'at koh? Pas vdekjes s'Abdyl Frashrit, kishte
mbetur i vllaj, Samiu, si udhheqsi ideologjik i Shqiptarvet. Kurse Naimi e adhuronte Shqiprin si poet,
e donte t bashkuar si mmn e t gjithve, t lir e t prparuar, por nuk kishte mendime politike se qysh
mund t'i arrihej asaj s mire. Abdyli pati qn njeriu i veprimit, qe munduar t shfrytzonte ngjarjet e
rrethanat, pr t'a br Shqiprin autonome ose t pavarur, sipas zhvillimit t gjendjes s brendshme e s
jashtme. Prpara s gjithash, krkonte t bnte bashkimin ethnik t Shqipris, mbledhjen e tokavet dhe t
kombsis shqiptare n nj trsi t vetme, pastaj forma e regjimit a Statuti q do t gzonte ky shtet vinin
n radhn e dyt. Megjithse e peshonte aq sa duhej rndsin e faktorvet t jashtm, Abdyl Frashri sht i
vetmi nga udhheqsit e Rilindjes q kujdesin e par ia kushtoi organizimit t brendshm dhe lufts me
arm t kombit shqiptar. E dinte ose e ndjente se, pa qndresn e tij, pa luftn e tij, nj popull s'mund t
fitoj asgj, cilatdo qofshin rrethanat e jashtme. Mbasi n'at koh gjith shtetet e Ballkanit si edhe
t'Evrops, prve Francs dhe Zvicrs, ishin mbretri ose principata, Abdyl Frashri, n nj letr q i
drejtonte Francesco Crispit, m 1890, i paraqiste si mbretin e ardhshm t Shqipris princin Fuad
t'Egjyptit, strnipin e Mehmet-Aliut. Ai dukej si m'i prshtatshmi pr shum arsye, sepse ishte Shqiptar nga
gjaku, kishte kultur evropiane, shikohej mir prej Italis (ku kishte marr msime ushtarake) dhe prej
Anglis; pastaj, si mysliman, ishte m'i pranuarshm jo vetm prej shumics s Shqiptarvet po edhe prej
Turqis, nqoftse Shqipria do t mbetej pr ca koh si shtet autonom nn mvarsin e Sulltanit. Abdyl
Frashri ia shkruante letrn Crispit n'emr t Shqiptarve t Stambollit, t cilt n'at koh duket se ishin t
gjith n nj mendje pr t zgjedhur si mbret t'ardhshm t Shqipris princin Fuad. Por ka t ngjar q
Samiu t'a ket pranuar kt mendim si nj nevoj t rastit dhe t rrethanavet, sepse, n shkrimet e tija u
tregua republikan: "N u bft dot Shqipria m vehte, nuk do t kemi nevoj pr princr as t krishter as
muhamedan, q t na rjepin e t na pin gjakn. Vndi yn munt edhe t kuvernohet (qeveriset) prej nj
far dhimokratie, prej pleqve..."etj.

Iden e bashkimit t Shqipris si nj trsi e pandar dhe t prpjekjes s Shqiptarvet vet pr vendin e
tyre e kishte edhe Samiu, por ky ishte m tepr ideolog se sa njeriu i veprimit politik, prandaj pikpamjet e
tija nuk ishin aq praktike sa ato t'Abdylit. Me kultur t gjer, i thell nga mendimi, i mbushur me frymn e
re t prparimit, shkrimtar, filolog dhe enciklopedist n gjuhn turqishte, Samiu ishte kundr absolutizmit t
regjimit perandorak otoman dhe sidomos kundr gjendjes s Shqipris nn at regjim. E kemi par m
sipr veprimtarin e tij, si kryetar i Shoqris s Stambollit, pr t prhapur arsimin dhe diturit n gjuhn
shqipe. Pas 1890-s Shoqria e Stambollit u riorganizua dhe mori emrin "Komiteti Shqiptar", gjithnj nn
kryesin e Samiut, i cili tani duhej t loste edhe rolin e udhheqsit politik. Mendimet e tija ishin
prparimtare n fushn shoqrore dhe n lidhje me organizimin e ardhshm t Shqipris, e cila do t
qeverisej si nj republik demokratike. Samiu e parashihte t'afrt rrzimin e Perandoris Otomane dhe t
pamundur q Shqipria t qndronte pr nj koh t gjat me Turqin, edhe sikur kjo t ndrronte regjim.
Prandaj Shqiptart duhej t lidhnin besn e t bashkohshin si komb pr t formuar nj trsi autonome nn
Sulltanin, deri sa t pregatitshin (e t krijohej gjendja) pr t qn m von nj shtet i pavarur. Me iden e
liris, kundr do fanatizmi fetar, Samiu e dnonte politikn kombtarizonjse turke dhe greke q iu
ndalonte Shqiptarvet shkollat n gjuhn e tyre, q i shikonte Myslimant si Turq dhe Orthodoksit si Grek
ose Rum. Shprehej me hidhrim kundr prpjekjevet t Greqis pr ndarjen dhe helenizimin e Shqiptarvet
orthodoks me qllim q t pushtonte Toskrin. Sikur Turqia t vazhdonte e t'i mbante Shqiptart n'at
gjendje, pa shkolla n gjuhn e tyre, s'do t mbetej kombsi shqiptare - mendonte Samiu - dhe vendi i yn
do t ndahej ndrmjet Grekvet dhe Sllavvet. Prandaj duhej vepruar prpara se t'ishte tepr von.

Disa nga kto mendime qen shprehur n nj shpallje programi me titullin "'duan Shqiptart", q e nxori
Komiteti i Stambollit m 1897 dhe q ishte shkruar si duket prej dors s Samiut. Kjo shpallje iu tregonte
Shqiptarvet rreziqet q iu krcnohshin dhe mnyrn sesi mund t'iu bhej ball. Kshillonte mbledhjen e
t gjithave rrymave kombtare n nj organizim t prbashkt, n nj bes, duke marr si shembull Lidhjen
e Prizrendit. Si shihet, mnyra q kshillonte Komiteti Shqiptar i Stambollit nuk ishte fort dinamike, sepse
Lidhja e Prizrendit u formua n t tjera kondita, nn krcnimin e coptimit t vendit, dhe megjithat e pam
sesi prfundoi. Pas hedhjes s ksaj shpalljeje, u b nj prov e dyt me Lidhjen e Pejs, e cila, mbaroi m
keq akoma, si do t'a shohim m posht.

Por mendimet e tija politike Samiu i shprehu kryesisht n nj librth: "Shqipria 'ka qn, 'sht e 'do t
bhet?" botuar nga Shoqria "Dituria" e Bukureshtit, m 1899. Librthi u shtyp pa emrin e auktorit, q
kuptohej se cili ishte. Mbas nj tregimi t shkurtr dhe pak si romantik t historis s vjetr e mesjetare t
Shqipris, Samiu prshkruante gjendjen e saj t mjeruar ku e kishte prur sundimi turk pas Tanzimatit dhe
kshillonte se 'duhej br pr t'a nxjerr nga ajo gjendie. "Shptimi a humbja e Shqipris sht n dort t
Shqiptarvet", shkruante Samiu. Sikur kta t mbeten t kputur n katr vilajete dhe t luftojn kundr
fqinjvet, jo pr kombsin e tyre po pr t mprojtur Turqin, bota do t'i mbaj pr Turq dhe vendi i yn do
t coptohet ndrmjet shtetevet t Ballkanit si pjes e Perandoris Otomane. Prandaj "duhet nj or e m
par t ndahet Shqipria, e t dihet q ku e gjer ku sht. T njihet vndi i yn pr Shqipri, t'a njoh
edhe Evropa Shqipri. Shqiptart t ndritojn e t zbukurojn gjuhn e tyre me shkronja e me dituri; t
bashkohen t gjith bashk e t tregohen si nj komb... Athere edhe t bhet nj trazim n sinisit t
Ballkanit, edhe t bjer e t humbas Turqia, Shqipria qndron m vehte t saj...". Pr, Sami Frashrin,
armiku m'i madh i Shqipris ishte Turqia, e cila bashkpunonte me Grekt, "zn shndosh dor-pr-dor
pr t humbur kombrin e gjuhn e Shqiptarvet... Pas Tyrqvet e Grekvet, Shqipria ka armik Bullgart e
Serbt, t cilt duan t bjn npr ant t lindjes e t veriut t Shqipris ato q bjn Grekrit n'ant t
jugs". Pr t humbur kombsin shqiptare, t gjith kta armiq ndalonin arsimin dhe shkollat n gjuhn
shqipe. Samiu dinte se "Tyrqia me dashuri e me mirsi s'ep gj kurr.. Prandaj edhe Shqiptarvet me hir
Tyrqia s'u ka pr t dhn gj. Shqiptart duhet t'i marrn ato q duan me pahir; t'i krkojn me fjal, po
t ken edhe pushkn plot". Por Samiu nuk besonte as nuk uronte q punt t shkonin gjer tek zbrazja e
pushks. Sipas atij, mjaftonte q Shqiptart "t lidhin nj bes t madhe e t prgjithime n mes t tyre...
dhe kush i del kundrejt athere Shqipris e Shqiptarit, kush kuxon t'i rrmbenj a t'i shkelnj t drejtn e tij,
si ja bjn sot q'e gjejn t ndar e t dobt?". Po t lidhnin kt bes, "Shqiptart s'kan nevoj t ziren
nga armt, t hiqen npr malet e npr shpellat, t vriten e t prishen, si bjn kombet e tjer pr t fituar
lirin e tyre" - mendonte Samiu. Se kur t'i shoh t bashkuar e t fort, Turqia nuk do t jet "aq e mendur
sa t zihete n luft me Shqiptart". Edhe Evropa do t'iu ndihmonte Shqiptarvet, sepse "thirrjet e
kombevet do t dgjohen e t drejtat e tyre do t'u epen".

Sa pr organizimin a ardhshm t shtetit shqiptar, Samiu parashikonte nj republik parlamentare me n

krye nj Kshill t Pleqsis, t prbr prej 15 vetash, t zgjedhur nga nj pr do ngastr (prefektur), dhe
q do t'ishte si nj lloj senati. Kjo Pleqsi do t zgjidhte prej gjirit t vet nj kryetar, i cili do t'ushtronte
detyrat e kryetarit t shtetit. Pastaj vinte Kshill' e Prgjithime (parlamenti) me nj numr rreth 100 t
drguarsh (deputetsh), q do t zgjidhshin nga nj pr do 20.000 frym. Nj qeveri prej shtat
ministrash do t qeveriste vendin n bashkpunim me Pleqsin dhe me Kshillin e Prgjithshm. Prsa
koh q Shqipria do t qndronte si shtet autonom nn Turqin, kryeministri, ose qeverindari i prgjithim,
do t drgohej nga Stambolli pr do pes vjet, por i plqyer prej Pleqsis dhe Kshillit t Prgjithshm.
Kur Shqipria t bhej e pavarur, edhe kryeministri do t'ishte Shqiptar si t tjert. Samiu parashihte nj
Shqipri t prbr prej 15 ngastrash (prefekturash), t cilat do t'ishin: Shkodra, Peja, Prizrendi, Prishtina,
Shkupi, Manastiri, Dibra, Elbasani, Tirana, Berati, Kora, Kosturi, Janina, Gjirokastra e Preveza. do
ngastr do t ndahej n 3-4 nn-ngastra (kaza). Ngastrat dhe nnngastrat do t qeverisshin prej nga nj
qeverindari e nn-qeverindari t varur nga qeveria qendrore. Por m'e shumta e administrats s vendit do
t'ishte n duart e katundarivet (kshillevet bashkiake), t zgjedhura edhe kto prej popullit t qytetit a t
krahins. Sepse "m'i lumtur' i vndevet n bot sht ay tek ndjehet fort pak dor e qeveris". Kurse
"kryeqyteti i prgjithim do t ndrtohet i ri n mesin e Shqipris dhe shum i bukur, n nj vent t
shndeim e do t quhet Sknderbegas". Samiu bn nj ndarje t ministrivet, cakton detyrat dhe punt q
duhet t kryej qeveria pr mbarvajtjen dhe lulzimin e vendit, lartsimin kulturor dhe ekonomik t
popullit shqiptar. Flet mbi organizimin dhe llojet e shkollavet, t'institutevet kulturore, mbi ndrmarrjet e
mdha t zhvillimit ekonomik, me tharjen e fushavet, ndrtimin e hekurudhavet, ndreqjen e limanevet,
krijimin e industris, shfrytzimin e nntoks, t pyjevet, shtytjen q i duhej dhn bujqsis etj. Natyrisht,
Samiu parasheh edhe organizimin e fevet, q do t varshin nga ministri i dituris (arsimit) ose i gjyqit
(drejtsis) dhe do t kishin n krye: nj Myfti i math pr myslimant, nj Eksark pr t krishtert
orthodoks, nj Kryepeshkop pr katolikt. "T part e besvet (t fevet), domethn Myftiu i math, Eksarku
e Kryepeshkopi, do t jen n nder t math, po nuk do t przjehen prvese n punra t bess, si edhe
myftinjt e tjer, peshkopt e gjith njerzit e bess". Samiu nuk l n harres as organizimin e ushtris, s
toks e s detit, parashikon buxhetin dhe deri rrogat q duhej t merrnin ofiqart e lart.

U zgjatm pak mbi kt librth t Sami Frashrit, sepse prmban nj far doktrine politike pr Shqiptart,
dhe sepse "kritikt" e letrsis son nuk e kan vn fort n dukje, megjithse sht shkruar n nj gjuh t
pastr letrare. Natyrisht, idet e Sami Frashrit jan pak a shum platonike, ide librash, q s'e rroknin dot
realitetin e gjall shqiptar t'asaj kohe, as ndeshjen e interesavet ndrmjet fuqivet t mdha. Kshillat e tija t
fisshme, njerzore, nisshin nga parimi sikur bashkimi i prgjithshm, lidhja e bess, t'ishte nj pun fort e
leht pr t'u br, t'ishte vetm nj fjal goje... sikur Shqipria t ndodhej n nj ishull t veuar dhe populli
i saj t kishte arritur n nj shkall pjekurie m t lart nga ai i Zvicrs e i Suedis. Samiu nuk kishte asnj
kuptim t dinamizmit shoqror e politik, t lufts s brendshme t nj populli dhe t ndrhyrjevet t
jashtme. Por s'duhet t harrojm q Samiu ishte njeriu i ides dhe jo i veprimit. N shkrimet e tija gjejm
mendimin e Rilindasvet dhe disa ide q kishin dhe do t ken vleft pr Shqiptart n t gjitha koht. E para,
Samiu e thekson me forc se s'mund t ket kombsi pa kultur kombtare: "...s'munt t ket Shqipri pa
Shqiptar, s'munt t ket Shqiptar pa gjuh shqipe, s'munt t ket gjuh shqipe pa shkronja (shkrime)
shqipe e pa shkolla n t cilat t msohet shqipja". Arsimi duhet t jet i detyruarshm pr djemt dhe
vashat q m 7 gjer m 13 vje. Samiu i jep rndsi t madhe edukats s vajzavet, t ciln e v n nj
shkall t barabarte m at t djemvet. Dhe me t vrtet, nuk mund t ket shoqri njerzore t lart pa
lartsimin e gruas. E dyta, Samiu krkon q kleri t merret vetm me punn e fes dhe t mos przjehet n
politik as n veprime t tjera q i prkasin shtetit. Edhe arsimin e mendon laik. E treta, disa mendime q
jep Samiu mbi zhvillimin ekonomik dhe kulturor t vendit, deri edhe ato q jep mbi formn dhe mnyrn e
qeverimit, ishin dhe jan akoma t parealizuarshme, por si parim mbeten gjithmon t vlefshme, dhe drejt
atij qllimi lirie e prparimi duhet t'ecin Shqiptart. Samiu flet me krenari pr trimrin dhe cilsit e tjera t
kombit ton, krkon ruajtjen e vetijavet t bukura shqiptare, dhe, duke e mbajtur Sknderbn si figurn
qendrore t historis kombtare, donte q kryqytetit t Shqipris t'i jepej emri Sknderbegas. I goditte
rrept ata Shqiptar q prbuznin kombsin e tyre: "Sot shum Shqiptar, nntdhjet pr qint munt t
themi, s'jan Shqiptar as me ment as me zemr; kombin e tyre e gjuhn s'e duan as e nderojn... dhe
shum kan edhe turp t flasin shqip! Po n kan ata turp t thon q Shqipria sht mma jon, Shqipria
ka m shum turp e dhuni t duket q ka t till bij! Kombi shqiptar s'sht komb pr t pasur turp prej tij;
t qnt e nj njeriu nga nj komb kaq trim e kaq' i zgjuar s'sht turp, po sht nder i math". Samiu shprehet
ashpr kundr Turqis, t ciln e shikonte si armikun numr nj t Shqiptarvet.

Tre vllezrit Frashriot, Abdyli, si njeriu i veprimit politik pr bashkimin e atdheut, Naimi, si kngtar i
dashuruar i Shqipris, Samiu, si shtyts i kulturs dhe i mendimit, prbjn nj sintez t ndritur n
historin e Rilindjes son kombtare.

Nj nga fytyrat m simpathike t Rilindjes, q pajtohej plotsisht me idet e Frashriotvet, sht Pashko
Vasa (ose Vaso Pash) Shkodrani. Edhe ky e shikonte Shqiprin si nj trsi t pandar "qysh prej Tivarit
deri n'Prevez", ku "feja e Shqyptarit" duhej t'ishte "shqyptarija". As ky nuk shpresonte n ndihmn e huaj:
"Vjen njeri i huej e ju rrin nd votr - Me ju turpnue me grue e me motr". Besonte vetm n fuqin e
Shqiptarvet: "oniu, Shqyptar, prej gjumit oniu, - T gjith si vllazn me nji bes shtrngoniu!". Si ide
politike, edhe Vaso Pasha mendonte bashkimin e t katr vilajetevet n nj trsi autonome t varur nga
Sulltani, deri sa Shqipria t pregatitej dhe t'i vinte rasti pr t fituar pavarsin.

Nga udhheqsit shqiptar orthodoks (flasim pr ata t kolonivet, se brenda n'atdhe shumica e Orthodoksvet
ishte pr bashkimin me Greqin) faqshin pothuajse t njjtat mendime n lidhje me autonomin, ose me
pavarsin e Shqipris. N fillim, disa si Thimi Mitkua patn menduar pr formimin e nj konfederate
greko-shqiptare, me kusht q Shqipris t'i njihej i tr Epiri deri n Prevez. Mendimin e nj lidhjeje greko-
shqiptare e pati pr ca koh edhe Jani Vretua. Por pastaj e kuptuan se bashkpunimi me Greqin ishte i
pamundur, se Greqia krkonte pushtimin e Shqipris jugore. Athere u kthyen kundr politiks greke dhe
kundr Patrikans, duke ndjekur nj program thjesht kombtar, i cili ishte ai i Frashriotvet, pr nj
Shqipri autonome ndn Sulltanin, gjer sa t'i vinte koha q t bhej e pavarur. Atdhetarvet orthodoks iu
binte edhe barra e formimit t nj Kishe shqiptare t shkputur nga Patriakana. U treguan t gjall kudo, n
Stamboll, n Bukuresht, n Sofie, n'Egjypt, n'Amerik. Disa si Naum Veqilharxhi, Kostandin Kristoforidhi,
Koto Hoxhi, Jani Vretua, Thimi Mitkua, Spiro Dine, Anton Zako (ajupi), Petro Nini, Aleks S. Drenova
(Asdreni), Kristo Luarasi, Sotir Peci, m von Fan Noli, e t tjer, i kan dhn forc mendimit shqiptar,
prve q jan treguar lronjs t vlefshm t gjuhs dhe t letravet shqipe.

N veri, kleri katolik ishte prgjithsisht pr autonomin ose pavarsin e Shqipris, por, i prirur nga
Perndimi, autonomin e donte m fort ndn Austro-Hungarin se sa ndn Sulltanin. Tek ndihma e Austro-
Hungaris patn shpresuar edhe intelektual prej fevet t tjera. Imzot Prenk Doi ati i Mirdits, pr t cilin
kemi folur m sipr, ishte Shqiptar i mir, por mendimet e tija politike dukshin t pathemelta. Ai
parashikonte njher formimin e nj principate katolike, me ndihmn e Austro-Hungaris, pastaj krijimin e
katr shteteve t vegjl (si pun kantonesh), Kosov, Shqipri e Mesme, Toskri dhe Epir, t cilt do t
ndihmonin njri-tjetrin dhe do t prbnin nj lloj konfederate me nj qeveri t prbashkt. Kjo fantazi
s'pajtohej gjkundi me realitetin shqiptar. E para, sepse n veri krahinat katolike e myslimane jan t
przjera; e dyta, sepse Shqipria ishte mjaft e prar dhe ndrhyrjet e jashtme shum t forta. Prandaj, ose
shteti shqiptar do t'ishte nj dhe i pandar, ose s'do t kishte Shqipri fare. Kryesonjsit e klerit katolik e
kuptuan shpejt kt t vrtet.

Mendimi politik shqiptar, q vrtitej pothuajse i tr rreth autonomis, prhapej sidomos me an gazetash t
prkohshmesh, si Albania e Faik Konitzs, Drita e Shahin Kolonjs, Kombi i Sotir Pecit, e t tjera. Faik
Konitza, i mpreht si shkrimtar dhe me nj kultur t gjer, nuk kishte, pr fat t keq, cilsit e njeriut
politik, se edhe karakteri i tij i vshtir e bnte t papajtuarshm me natyrat e ndryshme.

N fillim t ktij shekulli nisi t shquhej figura e Ismail Qemalit. Ky ishte przjer edhe m prpara n
lvizjet shqiptare, por vetm prsa iu prkiste shtjevet kulturore. Veprimtaria e tij ishte kufizuar rreth
mundsis s eljes s shkollave shqipe pr arsimin kombtar, pa hyr n nj luft t hapt politike. Si t
gjith intelektualt, mendonte edhe ai pr fatin e Shqipris n rast se do t ngjanin ndryshime n Ballkan.
M 1900, pikrisht kur Sulltani e emroi vali t Tripolit, Ismail Qemali u arratis nga Turqia dhe qndrimin e
par e bri n'Athin, me iden e prpjekjevet pr afrimin greko-shqiptar. Ismail Qemali kishte qn nj
liberal q krkonte liri kulturore dhe reforma pr popujt e Perandoris. Arratisja e tij e shqetsoi qeverin
turke, por u prit mir prej Shqiptarvet. Nga Athina, iu bri nj shpallje qendrave shqiptare, n t ciln
tregonte arsyet e ikjes s tij. Pastaj u nis pr n Napoli, n Rom, n Paris, qndroi ca koh n Bruksel me
Faik Konitzn por miqsia n mes t tyre nuk vazhdoi gjat dhe prej andej shkoi e u vendos n Londr. Me
shpalljet dhe artikujt e tij drejtuar Shqiptarvet, Ismail Qemali i shtynte pr zhvillimin kulturor dhe
ekonomik, pr shkollat dhe arsimin n gjuhn shqipe, gj kjo q do t forconte vetdijn e tyre kombtare
dhe ndjenjn e bashkimit pr t'iu qndruar rreziqeve t jashtme. Shqiptart duhej t prparonin dhe gjithnj
t prparonin. Por Ismail Qemali nuk iu kshillonte kryengritje, sepse do lvizje me arm do t'iu jepte
shkak ndrhyrjeve t huaja q mund t'a keqsonin gjendjen. Ai ishte pr mbajtjen e statu quo-s n Ballkan
sa koh q Perandoria Turke do t mund t qndronte. Si shihet, ka nj kundrshtim (kontradikt) n
mendimet e tija, sepse qysh do t prparonin Shqiptart pa kryengritje, kur Turqia s'iu lejonte as nj shkoll
n gjuhn shqipe dhe as q i mpronte nga ndikimi fetaro-kulturor grek e sllav? Ky kundrshtim i dukshm
n mendimet e Ismail Qemalit mund t shpjegohet vetm n kt mnyr: ai s'kishte hequr dor akoma nga
veprimi dhe interesimi politik n Perandorin Otomane. Si intelektual liberal, shpresonte se Perandoria do
t "liberalizohej", do t'iu lejonte zhvillimin e lir kulturor dhe ekonomik kombsive t ndryshme, t cilat, n
kt rast, kishin m dobi t jetonin n paqe midis tyre duke u mbajtur me Turqin, se sa t binin n kthetrat e
fuqive t mdha imperialiste. Ky mendim shpjegon deri diku edhe besimin e Ismail Qemalit n miqsin
dhe bashkpunimin greko-shqiptar, mbasi t dy kombet krcnohshin njlloj - prej rreziqeve t jashtme,
sidomos prej Sllavvet t shtytur e t prkrahur nga Rusia. N fillim, Ismail Qemali kishte anuar nga
Austro-Hungaria, si e vetmja fuqi q mund t prkrahte kombsin shqiptare. Por pastaj ndrhyrjet e
Rusis dhe t'Austro-Hungaris nisi t'i shikonte si nj rrezik pr paqen dhe mbajtjen e statu quo-s n
Ballkan. Prandaj krkoi t'afrohej edhe me politikn italiane, pati lidhje t ngushta me Arbresht - t cilt i
vizitoi disa her n Kalabri e Siqeli dhe u prit przemrsisht prej tyre - sepse mendonte q ndrhyrja e Italis
vlente pr t mbajtur ekuilibrin n Ballkan, pr t prkrahur Shqiptart, Grekt dhe Turqit, jo vetm kundrejt
shtrirjes s Rusis e t sllavizmit po edhe t'Austro-Hungaris. T tra kto ishin deri diku peshime t
strholluara, por duhet t dim se Ismail Qemali ishte, prpara s gjithash, nj diplomat i regjur q
vshtronte nga do an ku mund t gjente prkrahje pr Shqiprin. Si ishte prpjekur t siguronte
miqsin e Greqis, e gjejm n Mal-t-Zi m 1911, bisedonte n Stamboll me Ambasadorin e Rusis, pr t
zbutur edhe armiqt dhe pr t'ua br t pranuarshme t drejtat e kombsis shqiptare. N nj intervist q i
dha n Rom gazets italiane la Tribuna, n Korrik 1907, Ismail Qemali shprehte pikpamjet e tija n lidhje
me Perandorin Otomane, me mbajtjen e statu quo-s n Ballkan, me t drejtat e kombsis shqiptare, me
mundsin e nj marrveshjeje shqiptaro-greke.

Kur Turqit e Rinj erdhn n fuqi, m 1908, Ismail Qemali u kthye nga mrgimi, duke kujtuar se arriti koha e
"liberalizmit" q ai shpresonte. Por ngjarjet rrodhn ndryshe.

Pr fat t keq, Ismail Qemali nuk hoqi dor gjer von nga przjerja dhe interesimi n punt e Perandoris
Otomane. Sikur t'ishte marr vetm me shtjen shqiptare, mund t'i kishte sjell atdheut shrbime m t
mdha. Afrimi i ngusht i tij me Greqin nuk u prit mir prej Shqiptarvet t kohs, t cilt e kuptonin se
s'kishte asnj mundsi q Grekt t'a ndryshonin qndrimin e tyre kundrejt vendit ton. Po edhe dyshimet se
Ismail Qemali mund t'i bnte lshime Greqis ishin t kota, si u provua m pastaj. Prej vitit l911, Ismail
Qemali vendosi t vihej n krye t lvizjes shqiptare dhe qndroi si udhheqsi i saj gjer n Jenar 1914.

E meta m'e madhe e ktyre intelektualve ishte se donin t'i rregullonin punt me ann e diplomacis dhe t
lodravet politike t jashtme, pa u kujdesuar aq sa duhej pr organizimin e forcavet t brendshme dhe t
lufts me arm t popullit shqiptar.

Porsa shtja shqiptare u vu n dukje prpara diplomacis dhe mendimit evropian, e vetmja gj q nuk
mungonte ishin "princat" q u uan si kandidat pr fronin e Shqipris. N Spanj, dolli nj far Gjin
Aladro Kastriota (emri i vrtet i tij ishte Juan de Aladro y Perez de Valasco), i cili mendonte se rridhte nga
nj e motr e Sknderbeut. Natyrisht, historia e tij ishte prfytyrim. N Napoli (Itali), jetonte markezi Di
Auletta i quajtur Giovanni Kastriota, q mbahej se rridhte n vij t drejt nga i biri i Sknderbeut. Kurse n
Rumani dolli Albert Gjika i cili, si e dim, ishte nga nj falmilje princore me rrjedhje shqiptare. Ata q
lvizn m shum qn Aladro de Valasco dhe Albert Gjika, t cilt u munduan t bnin pr vehte prkrahs
prej Shqiptarvet t njohur n'at koh, sidomos npr kolonit dhe gjer tek Arbresht e Italis. U paraqitn
npr ministrit e jashtme t disa shteteve, bn thirrje e shpallje pr mprojtjen e t drejtavet t kombit
shqiptar dhe ca zhurm npr gazetat. Albert Gjika, u prpoq t merrte kryesin e lvizjes pr lirimin e
Shqipris, pa e vn krkesn e fronit si nj kusht t domosdoshm. Por nuk ishte n lartsin e duhur pr
at pun, aq sa nuk pati as prkrahjen e kolonis shqiptare t Bukureshtit. Sidoqoft, kto zhurma nuk i
prun ndonj dm shtjes shqiptare; ndoshta vlejtn si propagand sepse bn q t flitej rreth Shqipris.

1
Ami Bou, La Turquie d'Europe. Paris, 1840. vol. II, f. 70 e 74.
2
Bosnjn dhe Herzegovinn Austro-Hungaria i kishte pushtuar ushtarakisht q n kohn e Kongresit t Berlinit, por jo aneksuar.

XXII
Mbasi treguam shkurtazi lvizjen e Rilindjes kombtare, e cila u zhvillua jasht atdheut, gjendjen e
brendshme t Shqipris dhe ndrhyrjet e jashtme, le t ndjekim tani zhvillimin e ngjarjevet.

Shprndarja e Lidhjes s Prizrendit, n veri e n jug, dhe shtypja e qndress s Kosovs m 1881, nuk e
shtroi dot vendin plotsisht. Malsort e Hotit, Gruds, Shkrelit dhe Kastratit u ndeshn prsri me
Malazezt, n Maj 1883, kur u prcaktua vija e kufijvet, e cila shkelte mbi toka shqiptare. Turqis iu desh t
ndrhynte pr t shtruar trubullimet, por ushtria e saj psoi dme prej malsorvet n nj betej afr
Kastratit.

N Shkurt t vitit 1885, lvizja shprtheu rishtas n Kosov duke nisur prej Prizrendit n Ferizaj, ku ngjajtn
me ushtrin turke prpjekje t prgjakshme gjat rrugs midis dy vendeve, pastaj u prhap n Gjakov,
Lum, Pej dhe u zgjerua gjer n Prishtin e Mitrovic. Kryengritsit krkonin uljen e taksavet, t drejtn e
mbajtjes s'armvet, lirimin e t burgosurvet, t'internuarvet, dhe kundrshtonin regjistrimin e popullsis. N
Shtator 1885, Porta e Lart drgoi Vesel Pashn me disa batalion pr t shtruar trubullimet. Ky arriti n
Gjakov dhe bri disa arrestime.

Por n kt koh plasi kriza e Rumelis Lindore, e cila u bashkua me Bullgarin, n Shtator 1885. Fuqit e
mdha u detyruan t'a njihnin si nj pun t kryer kt ndryshim t statu quo-s n Ballkan. Kshtu Turqia
ngushtohej m shum akoma dhe ndodhej n nj gjendje t vshtir sepse kishin nisur t lviznin edhe
Grekt. Prandaj u detyrua t'iu bnte lshime Shqiptarvet. E pezulloi prkohsisht politikn e prqndrimit
administrativ n Shqipri, liroi nga burgu ose internimi krert e lvizjevet bashk me ata t Lidhjes s
Prizrendit, ua njohu malsorvet t drejtn e mbajtjes s'armvet dhe premtoi se do t lejonte eljen e
shkollave shqipe. Me at rast u lirua nga burgu edhe Abdyl Frashri.

Gjat lufts greko-turke, m 1897, Shqiptart ishin t detyruar t merrnin ann e Turqis, sepse, po t fitonte
Greqia, do t pushtonte Epirin. N'at rast, edhe atdhetart orthodoks u treguan t'afruar me Turqin.
"Shqipria e tr sht me Sulltanin kundr Helenvet, shkruante Thimi Mitkua; disa t pak nga t
Krishtert e kan zemrn me Helladhn".

Por Shqiptart deshn t prfitonin nga shtrngica ku ndodhej Turqia dhe krkuan prsri autonomin
administrative me shkollat shqipe. Toskt q kishin luftuar kundr Grekve nuk deshn t'i lshonin armt.
N veri nisi lvizja prsri duke filluar gjithmon n Prizrend dhe u prhap n tr qarkun e Shkodrs. Disa
krer shqiptar u arrestuan. Pr t paqsuar vendin, Sulltani drgoi n Shkodr Teufik Pashn. Ky, pasi
dgjoi krkesat e nj prfaqsie krersh, mysliman e katolik, dha premtime pr reforma t cilat nuk u
zbatuan kurr. Duke vazhduar t'a krkonin autonomin me an mbledhjesh, me fjal e me thirrje drejtuar
Sulltanit, Shqiptart patn ardhur disa her edhe n prpjekje me ushtrin turke. Vese kto lvizje
mbetshin gjithnj krahinore, me ca lidhje t flashkta midis tyre, pa nj qendr drejtonjse, pa nj kumand
t vetme. Prandaj shprndahshin si ret e shprishura ose prfundonin si vesa e mngjezit. Prve
mungess s nj organizimi dhe s nj drejtimi, ishte edhe frika e ndrhyrjes s fqinjvet, mbasi Greqia,
Serbia, Bullgaria dhe Mali-i-Zi e kishin gjithmon syn mbi tokat shqiptare. Kjo gjendje i paralizonte
Shqiptart dhe i shtrngonte t mbahshin me Turqin. Ndrsa lvizja e Maqedonasvet po bhej pr dit m'e
fort, shqetsimi i Shqiptarvet se mos shkelshin prej fqinjvet vinte duke u shtuar. Prandaj ndrmjet
vjetve 1896 e 1898 i qen drejtuar disa her Ports s Lart pr reforma, duke krkuar edhe prkrahjen e
fuqive t mdha. N Korrik 1896, disa nga atdhetart e shquar t mrgimit, t krishter e mysliman, i
drguan prej Rumanie nj memorandum kryeministrit t Turqis duke protestuar kundr zakonit q kishte
shteti turk t'i mbante Shqiptart orthodoks pr Grek ose pr Sllav, dhe krkonin njohjen e kombsis
shqiptare me t drejtat e saja, pavarsisht nga feja. Kurse disa muaj m von, n Tetor 1896, nj grup
intelektualsh e krersh shqiptar iu drejtoi prej Manastirit nj thirrje fuqivet t mdha duke krkuar
bashkimin e pes vilajetevet, t Kosovs, Manastirit, Selanikut, Janins dhe Shkodrs n nj vilajet t
vetm, me kryeqytet Manastirin. Sipas ksaj krkese, popullsia e t pes vilajetevet ishte n shumic t
madhe shqiptare, prandaj duhej t formonte nj trsi me administratn e saj t veant, me shkollat shqipe,
dhe ushtart q do t rekrutohshin pa dallim feje n kto krahina duhej t shrbenin n Turqin e Evrops,
rreth kufijvet t shtetevet fqinj.

N vjeshtn e vitit 1897, t tjera trazime ngjajtn n Kosov, duke u prhapur n Pej, Gjakov, Prizrend
dhe deri n'afrsit e Shkupit, pr uljen e taksavet dhe eljen e shkollavet shqipe. Nj nga udhheqsit e
lvizjes ishte Haxhi Mulla Zeka prej Peje. Trazimet ishin gati t plcisnin edhe n jug. Frika e nj
kryengritjeje t prgjithshme shqiptare e shtyti Portn e Lart t'a shpejtonte nnshkrimin e traktatit t paqes
me Greqin. Por megjith masat e autoritetevet turke, t cilat prun fuqi t reja n Pej, Shqiptart ishin
gjithmon t shqetsuar. Lufta e etavet Maqedonase i bnte Kosovart t druanin rrezikun e nj coptimi
ndrmjet Sllavvet. Prandaj as nuk mund t shtrohshin, as nuk mund t ngrihshin me arm kundr
Turqvet, ndonse kta u a kishin prur shpirtin n fyt her me shtypje e her me premtime t rreme.

M 1 Jenar 1898, t gjitha shoqrit shqiptare t mrgimit, Komiteti i Stambollit, "Dituria" e Bukureshtit,
"Dshira" e Sofjes, "Vllezria Shqiptare" e Egjyptit dhe Shoqria Kombtare Shqiptare e Arbreshvet
t'Italis, bn nj thirrje t prbashkt me ann e s cils dnonin politikn e pandrgjegjshme dhe
armiqsore q Turqia ndiqte kundrejt Shqiptarvet dhe krkonin nga Sulltan Abdul Hamiti II t'i jepte
autonomin Shqipris duke i bashkuar vilajetet e saja n nj t vetm, me shqipen si gjuh zyrtare, me
shkollat shqipe, me qeveritar shqiptar, etj. Thirrja bhej n'emrin e t gjith Shqiptarvet n bot, t
bashkuar n nj z, t fardo feje q t'ishin dhe kudo q fati i zi i kishte shprndar. Kjo thirrje, e cila u
botua dhe u prhap prej Shoqris Kombtare Shqiptare t'Arbreshvet, dnonte njkohsisht qllimet
grabitqare t fqinjvet kundrejt vendit ton dhe iu drejtohej fuqivet t mdha duke krkuar q parimi i
kombsive t zbatohej edhe pr Shqiprin, t prfshihej edhe kjo n programin e reformavet t
parashikuara pr popujt jo-turq dhe t sigurohej kundr do ndrhyrjeje t jashtme.

Lvizja e Kosovs, q nisi n vjeshtn e 1897-s, nuk mundi t shuhej gjat vitit 1898, se n Maqedoni
zjente lufta e etavet. Pr t'iu dal prpara rreziqevet q i krcnohshin vendit, u thirr nj mbledhje n Pej
- prej 26 gjer m 30 Jenar 1899 - ku muarn pjes prfaqsonjs qytetesh e krahinash nga i tr vilajeti i
Kosovs. Mbledhja lidhi nj bes dhe mori disa vendime pr t mprojtur atdheun edhe fen kundr
Bullgarvet, Serbvet dhe armiqve t tjer, n rast se kta do t sulmonin tokat shqiptare. Bnte t njohur
gjithashtu se Maqedonasit nuk ishin t shtypur, se kjo ishte nj propagand e hapur prej t huajvet pr t
gjetur shkak ndrhyrjeje, por Lidhja do t'ishte gati t'i qndronte me arm do fuqie t jashtme q do t
provonte t shkelte n Maqedoni a n Kosov.

Lidhja e Pejs, si u quajt kjo, e cila zgjodhi si kryetar Haxhi Mulla Zekn, nuk e ngriti shtjen e
autonomis dhe t shkollavet shqipe, por vendosi t'organizonte komitete m do kaza, t krijonte nj forc
shqiptare prej 15.000 vullnetarsh, dhe t shtrihej duke prfshir, prve Kosovs, katr vilajetet e tjer, t
Shkodrs, Manastirit, Selanikut dhe Janins. Vendosi gjithashtu t thrriste nj kuvend t prgjithshm n
Prizrend, m 26 t Shkurtit 1899, ku do t merrnin pjes prfaqsonjs nga t gjitha krahinat e Shqipris
pr t'u bashkuar me programin e Pejs.

Si shihet, kjo Lidhje nuk ishte drejtprdrejt pr autonomin e Shqipris, por si nj organizim pr mprojtjen
e vendit kundr t huajvet, duke i faqur besnikrin Sulltanit. Ndr pjesmarrsit e saj kishte mjaft
turkoman, dhe u shikua q n fillim si nj krijes e Turqvet ose si e shtytur prej tyre. Megjithat, puna vet
e prmbledhjes s tokavet shqiptare n nj organizat t prbashkt me deg e komitete npr krahinat,
onte vetvetiu tek forcimi i lidhjevet kombtare dhe tek autonomia. Prandaj Porta e Lart u kthye shpejt
kundr Lidhjes s Pejs, nisi t pengonte veprimet e saja, ndaloi mbledhjen e prgjithshme q do t mbahej
n Prizrend m 26 t Shkurtit. N'at dat u b nj mbledhje tjetr n Dibr, e cila u kufizua n mprojtjen e
lirivet krahinore dhe rregullimin e shtjeve t vendit, sikurse mbajtja e qetsis etj., n bashkpunim me
autoritetet turke.

Sami Frashri q shkroi e botoi n kt koh librthin "Shqipria 'ka qn, 'sht e 'do t bhet?",
shpresonte t'a shtynte Lidhjen e Pejs q t kthehej n nj organizim prpjekjesh e lufte pr autonomin e
Shqipris. Por kjo Lidhje nuk qndronte mbi baza t shndosha, prbhej vetm prej Myslimansh, dhe
nuk kishte nj komitet a dor t fort q t'a drejtonte. Ishte formuar nga frika e pushtimit sllav dhe s'mund t
hynte njkohsisht n luft edhe me Turqin.

N prendvern e vitit 1899 u bn disa prpjekje rreth shtjes s'autonomis, por dshtuan si t tjerat. N'at
koh ishte duke u mbledhur n Hag (Holland) nj konferenc e fuqivet t mdha pr paqen. Lvizja e
Maqedonasvet iu drejtua menjher, por Konferenca nuk desh t'a shtrngonte Turqin pr t br ndryshime
e reforma. Kshtu Porta e Lart e ndjeu vehten t sigurt dhe nisi t merrte masa m t rrepta kundrejt
Shqiptarvet. Gjat vjetvet 1900-1902, trubullimet vazhduan, n Kosov, n qarkun e Shkodrs, edhe n
jug, por pa ndrlidhje, pa nj drejtim t prkashkt.

T bindur se Turqia po e pengonte vazhdimisht bashkimin e Shqiptarvet, Haxhi Mulla Zeka dhe disa nga
shokt e tij u vun prsri n lvizje, n Prill t vitit 1901, pr t rimkmbur Lidhjen e Pejs, jo vetm
kundr armiqve t jashtm po edhe kundr qeveris turke. Organizuan disa mbledhje npr qendra t
ndryshme duke prekur shtjen e autonomis dhe t shkollavet shqipe. N vilajetet e Kosovs dhe t
Manastirit po ngjanin prpjekje aty-ktu ndrmjet Shqiptarsh dhe ushtris turke. Shnja trazimesh u
faqn n Shqiprin e Mesme dhe t jugs, n qarqet e Elbasanit, t Beratit, t Vlors. Qeveria turke bri
ndjekje t rrepta, dhe me shtytjen e saj u vra n Pej Haxhi Mulla Zeka, n Shkurt 1902. Kjo ngjarje e
pezmatoi gjendjen edhe m tepr. Shqiptart sulmuan ndrtesn qeveritare t Pejs, arrestuan npunsit turq,
muarn n dor t gjitha zyrat dhe i krkuan me telegram Sulltanit lirimin e bashkatdhetarvet t tyre t
burgosur. Lvizja u prhap npr krahinat e tjera, n Mitrovic e n Prishtin.

N t njjtn koh, u ngritn Mirditasit bashk me malsort e Puks, pren rrugn midis Shkodrs dhe
Prizrendit, duke krkuar q t lirohej nga internimi Prenk Bib Doda.

Lvizjet e Shqiptarvet vazhduan m me forc gjat vitit 1903, sepse athere u vu n planin ndrkombtar
problemi i reformavet t Maqedonis, i cili shkaktoi nj tjetr tronditje n Shqipri.

Kishte disa vjet q Bullgaro-Maqedonasit, t shtytur e t prkrahur nga Bullgaria, luftonin me eta kundr
autoritetit turk pr reforma dhe autonomi. Vendi q gjeografikisht (ose historikisht) quhet Maqedoni,
banohej prej kombsish t ndryshme, Shqiptar, Bullgar, Grek, Serb, Turq dhe Vlleh. Nga ana
administrative, prfshihej n vilajetet e Selanikut, Manastirit dhe Kosovs. Kt ndarje, Porta e Lart e
kishte br me qllim q t'i vinte kombsit e ndryshme kundra njra-tjetrs si edhe Myslimant kundr t
Krishtervet. Me kt mnyr pengonte edhe formimin e nj Shqiprie t njsuar, mbasi Shqiptart
pjestohshin n katr vilajete dhe, n dy prej ktyre, qndronin t przjer me popuj armiq nn t njjtn
administrat. Megjithat, n vilajetet e Kosovs dhe t Manastirit (ku ndodhej kjo przjerje) shumicn e
madhe e prbnin krahinat shqiptare. N trevat e banuara prej popullsish t tjera, Bullgaro-Maqedonasit
ishin m t shumt si numr. Kta kishin formuar nj komitet kryengrits dhe organizuar eta me fjaln:
"Maqedonia pr Maqedonasit". Grekt dhe Serbt nuk deshn t mbetshin pas. T part, me prkrahjen e
Patrikans dhe t qeveris s'Athins, t dytt, me ndihmn e Belgradit, krijuan etat e tyre por me cuba
t'ardhur prej gjetiu. Kurse etat bullgaro-maqedonase prbhshin prej vendasvet. T tre llojet luftonin
kundr Turqvet, po edhe kundr njri-tjetrit.

Shqiptart, pr arsyet e ditura, nuk formonin dot nj trsi t'organizuar, nuk kishin nj qendr drejtonjse,
nuk kishin nj shtet fqinj, prej racs s tyre, q t'i prkrahte. Krkesat pr autonomi qndronin m fort n
mendjen e Rilindasvet se sa n prpjekjen e masavet popullore tek t cilat frika e fqinjvet ishte m'e madhe.
Prandaj ndodhshin n nj gjendje tepr t rrezikshme, mnjan, n kryengritje t vazhduarshme, por t
rregullta, kundr Turqvet, n'ann tjetr shtrngohshin t luftonin pr kta kundr fqinjvet, sepse coptimi
i Turqis donte t thoshte njhersh edhe coptim i tokavet shqiptare. Pr t shtruar lvizjen e
Maqedonasvet, Turqit patn prdorur edhe Kosovart, t cilt ndodhshin n nj mospajtim kombtar prej
njmij-e-pesqind vjetsh kundrejt Shkjaut. Ndoshta edhe ndjenja fetare i shtonte dika urrejtjes ndrmjet
dy racavet, por Shqiptar e Sllav kishin qn armiq nja dhjet shekuj m par se t vinin Turqit me
islamizmin. Prova sht se edhe Shqiptart katolik ishin kundr Sllavvet po aq sa myslimant. Pra
qndresa q Kosovart i bnin Shkjaut ishte pr mprojtjen e truallit t tyre, kurse Turqia edhe Evropa e
paraqitnin si nj luft myslimansh kundr t krishtervet duke i mbajtur Shqiptart pr "Turq". Kjo gj
ishte n'interesin e Turqis dhe t fqinjvet ballkanike, por e dmtonte shum shtjen ton kombtare.

Austro-Hungaria dhe Rusia, duke par se trazimet n Ballkan po trashshin, i dhan Ports s Lart nj plan
reformash, n Shtator 1902, ku, prve t tjerave, krkonin q t Krishtert t bnin pjes n forcat e
mbajtjes s qetsis, polici e gjindarmri. N fillim t Dhjetorit t'atij viti, Sulltani e shpalli programin e
reformavet dhe ngarkoi pr zbatimin e tyre si inspektor t prgjithshm Hysen Hilmi Pashn. Por ashtu si i
mendonte Turqia, reformat ishin gjysmake dhe t ngadalshme, prandaj Petrogradi dhe Viena, n Shkurt
1903, ia prsritn m me forc programin e ndryshimevet pr Maqedonin, t pranuar kt radh edhe nga
fuqit e tjera t mdha.

Gjat ksaj kohe, veziri i madh (kryeministri) i Turqis, Said Pasha, kishte dhn dorheqjen, dhe vendin e
tij e zuri Ferid Pash Vlora, i cili, ndonse ishte prej kombsie shqiptare, nuk bri asgj pr Shqiprin.
Sulltani e emroi kt ndoshta edhe me qllim pr t paqsuar Shqiptart e pr t'i lidhur m ngusht me
Turqin, ose pr t'i treguar Evrops se Shqiptart ishin t njjt me Turqit.

Lvizjet kryengritse po merrnin hov m t madh. Puna e zbatimit t reformavet i tronditi Shqiptart e
vilajetevet t Manastirit e t Kosovs, t cilt parashikonin se Evropa po i vinte nn Bullgaro-Maqedonasit.
N krahinn midis Gjakovs e Pejs dhe deri n Prishtin e n rrethet e Novi-Pazarit filluan trubullimet.
Turqia drgoi komisione pr t'ua shpjeguar shtjen Shqiptarvet dhe pr t'i bindur, por pa dobi. Kta u
prgjigjn se nuk ishin kundr reformavet n vetvehte, po kundr coptimit t vendit, mbasi programi
austro-rus ndihmonte Sllavt dhe mbizotrimin e Maqedonasvet n krahinat e banuara prej Shqiptarsh.
Krkuan gjithashtu njohjen e kombsis shqiptare me t drejtat e saja. Turqit athere prdorn forcn, por
kryengritsit nuk u stepn, pushtuan Vuiternin, rrethuan Prishtinn dhe i sulmuan me rreptsi fuqit turke
n Mitrovic. N pamundsi q t'i shtypte, Turqia provoi t gjente nj marrveshje me Kosovart, mbasi
arrestoi dhe drgoi n'internim nj numr t mir prej krervet t tyre.

Maqedonasit nuk u knaqn as me programin austro-rus t reformavet, i cili po zbatohej shum ngadal,
prandaj u pregatitn t hidhshin n nj kryengritje t prgjithshme kundr Turqvet, n fillim t Gushtit
1903. Qeveria e Stambollit ishte n dijeni t ktij plani dhe kishte marr masat. Luftime t prgjakshme
ngjajtn n rrethet e Manastirit dhe vazhduan disa muaj duke u shtrir gjer n Thrak. Puna mund t'arrinte
n nj prpjekje ndrmjet Bullgaris dhe Turqis, prandaj Austro-Hungaria me Rusin shpejtuan t
ndrhynin. Perandort e tyre u takuan n Murzsteg, Austri, n fillim t Tetorit 1903, dhe bn propozimet e
fundit prsa iu prkiste reformavet n Maqedoni, t cilat u pranuan edhe prej fuqivet t tjera t mdha. Ky
program, q iu dorzua qeveris turke m 22 t'atij muaji, parashihte nj ndryshim n prcaktimin e njsivet
administrative, mbasi t qetsohej vendi, me qllim q t rregullohej m mir grupimi i kombsive t
ndryshme, dhe krijimin e nj gjindarmrie ndrkombtare nn autoritetin e Ports s lart. Natyrisht, Austro-
Hungaria dhe Rusia mbikqyrnin veprimet e inspektorit t prgjithshm turk dhe kishin prfaqsonjsit e
tyre n komisionet e hetimevet.
Si shihet, Italia nuk u prfill fare n bisedimet e Murzsteg-ut. Kjo gj i zemroi qarqet italiane, t cilat zun
t dyshonin se Austria po e pregatiste pr vehte pushtimin e Shqipris duke e ndar Ballkanin me Rusin.
Kur u caktuan njsit e gjindarmris ndrkombtare pr krahinat e Maqedonis, Austria mbajti pr vehte
vilajetin e Kosovs. Kurse Italia, me prkrahjen e Francs dhe t'Anglis, deri diku edhe t Rusis, mundi t
merrte pr gjindarmarin e saj mbikqyrjen e vilajetit t Manastirit. Viena krkoi me kmbngulje q t
prjashtohshin nga zona e reformavet, n vilajetet e Kosovs e t Manastirit, krahinat me popullsi
shqiptare, t cilat i shikonte si nj hapsir t ndikimit t saj dhe nuk lejonte n to ndrhyrje tjetr, as at
t'Italis. Kshtu Komisioni ushtarak ndrkombtar, kur ndau ndrmjet fuqivet t mdha njsit
administrative pr organizimin e gjindarmris, prjashtoi nga zona e reformavet, n vilajetet e Kosovs e t
Manastirit, sanxhakun e Novi Pazarit, pjesn jugperndimore t sanxhakut t Pejs, sanxhaqet e Prizrendit,
t Dibrs, t'Elbasanit, t Kors (prve kazas s Kosturit) dhe pjesn perndimore t kazas s'Ohrit, pr
shkak se gjoja Shqiptart e ktyre krahinave ishin kundr reformavet.

N Prill 1903, Italia i pati propozuar Austris q t mendonin s bashku nj program reformash edhe pr
Shqiprin, si ai q po i njihej Maqedonis, por Viena s'iu prgjigj fare. Pastaj, kur u prcaktua zona e
reformavet, n t ciln nuk prfshihshin krahinat shqiptare t vilajetevet t Kosovs e t Manastirit, Italia
propozoi q kto krahina t lidhshin me vilajetet e Shkodrs e t Janins pr t pregatitur me kt bashkim
krijimin e nj Shqiprie autonome. Por as kt her nuk u dgjua prej Austro-Hungaris. Ankimevet q
ngritn Shqiptart se prse reformat e Maqedonis nuk u zbatuan edhe pr Shqiprin, Austria iu prgjigjej
se gjendja e brendshme e Shqipris nuk ishte akoma e prshtatshme, se nuk duhshin shpejtuar punt
prpara kohe etj.

N'ato rrethana, shtypi britanik mori mprojtjen e Shqiptarvet duke nxjerr edhe nj her n drit mendimet e
ish-ambasadorit Goschen dhe propozimin q bri m 1880 E. Fitzmaurice-i pr formimin e nj Shqiprie
ethnike me vilajetet e Shkodrs e t Janins dhe me krahinat shqiptare t vilajetevet t Kosovs e t
Manastirit. Sikur ai propozim t'ishte pranuar prej fuqivet t mdha, shkruante nj gazet e Londrs,
Shqiptart do t kishin pasur mjaft koh pr t siguruar t drejtat toksore dhe pr t forcuar bashkimin
kombtar n mnyr q t pregatitshin pr pavarsin.

Nj rishikim t traktatit t Berlinit dhe bashkimin e tokavet shqiptare brenda vijavet q kishte propozuar
Lordi E. Fitzmaurice m 1880, e krkonin edhe Arbresht e Italis, me zrin e Anselmo Lorecchio-s. Por ai
q u tregua ndr ta m'i gatishm pr t'u hedhur n luft kryengritse, ishte Zef Schiroj. Pr t'i ardhur n
ndihm Shqipris, Arbresht kishin formuar n'at koh edhe nj Komitet Veprimi. Por, ndonse e donin
Shqiprin megjith zemr, kta nuk mund t'i shptonin krejtsisht ndikimit t rrymavet politike italiane,
mbasi jetonin si nnshtetas t'atij vendi. Prandaj luftn e tyre pr lirimin e Shqipris e lidhnin me lvizjen
irredentiste t disa qarqeve italiane kundr Austris, dhe patn hyr n bashkpunim me ato. Q m 1903,
kur zjente shtja e reformavet t Maqedonis, gjeneral Ricciotti Garibaldi, duke dashur t ndiqte
shembullin e t'et (Giuseppe Garibaldi-t) si lironjs i popujve t robruar, pranoi t vihej n krye t nj
shpedite pr n Shqipri, me kusht q t kishte me vehte 1000 Arbresh t'Italis, plqimin e Shqiptarvet
t'Epirit, dhe t'i sigurohshin mjetet e lundrimit si edhe vendi i nisjes dhe ai i shkarkimit. Ky plan nuk u
zbatua sepse, prve pengesash t tjera, Austria nuk lejonte ndrhyrje ushtarake nga ana e Italis n
Shqipri.

N Mars 1904, Ricciotti Garibaldi, i cili bnte pjes n grupet e Italianvet irredentist, thirri n Rom nj
numr personalitetesh prej Arbreshvt pr t'organizuar edhe nj lvizje t Shqiptarvet n'Itali. Kshtu u
formua Kshilli Shqiptar i Italis me programin "Shqipria pr Shqiptart", nn kryesin e gjeneral
Garibaldi-t. Qllimi i ksaj organizate ishte lidhja e nj bashkpunimi sa m t ngusht ndrmjet
Arbreshvet, Shqiptarvet t kolonivet dhe t'atyre n'atdhe, duke siguruar njkohsisht prkrahjen e Italis,
pr t mprojtur t drejtat e kombit shqiptar.

Veprimi i Komitetit t'Arbreshvet dhe i disa qarqeve liberale e demokrate italiane t lvizjes pro-Albania
vazhdoi, gjer m 1911, duke pasur si qllim drgimin e nj fuqie nn kumandn e gjeneral Garibaldi-t pr t
ndihmuar kryengritjen shqiptare, qllim q s'u arrit dot.
Disa atdhetar t kohs, si Faik Konitza e t tjer, nuk e patn pritur mir kt interesim t Ricciotti
Garibaldi-t, t'Arbreshvet dhe t qarqeve demokrate italiane, sepse shihnin prapa tyre ndrhyrjen e Italis
n Shqipri. Sigurisht, lvizja e Arbreshvet nuk mund t ndahej kryekput prej politiks italiane dhe
faqej haptazi kundr veprimevet t'Austris n lidhje me Shqiprin. Po edhe ndjenjat e dashuris s tyre
pr atdheun e vjetr, pr vllezrit e gjakut e t gjuhs prtej Adriatikut, nuk mund t mohohshin.
Prgjithsisht, ata Shqiptar q anonin nga politika e Viens dhe Orthodoksit q mbahshin me Patrikann
greke nuk e shikonin me sy t mir lvizjen e Arbreshvet. Por sidoqoft, prpjekja e ktyre e ndihmoi
mjaft shtjen kombtare duke prhapur zrin e Shqipris dhe duke i br t njohura t drejtat e saja, jo
vetm n'Itali po edhe n'Evrop.

Mbi punt e Ballkanit, n'at koh, vendosnin Rusia me Austro-Hungarin, dhe kjo e fundit nuk lejonte q t
przjehej tjetrkush n shtjet e Shqipris.

Natyrisht, porsa q Shqiptart vet nuk ishin t zott pr nj veprim t'organizuar nga brenda dhe t'i
krkonin me forc t drejtat e tyre - si bn Maqedonasit - duhej t prisnin kur t'iu vinte radha q t'i
pushtonte Austro-Hungaria a ndokush tjetr, ose t'a nxirnin dufin e zemrs me protesta e telegrame. Kur u
mblodh n Manastir, nn kryesin e Hysen Hilmi Pashs, Komisioni i Veant i reformavet pr Maqedonin,
n t cilin prfaqsohshin t gjitha kombsit e Turqis evropiane prve Shqiptarvet, Nikolla Naua me
disa atdhetar t tjer, prej t tri fevet, iu drejtuan nga Bukureshti nj thirrje Sulltanit dhe fuqivet t mdha,
m 14 Tetor 1903, duke krkuar q kombsia shqiptare t njihej zyrtarisht, q vilajetet e Janins dhe t
Shkodrs t prfshihshin n programin e reformavet dhe t kishte nj prfaqsonjs shqiptar n Komisionin
e Veant.

T njjtat lutje e memorandume iu drejtuan Konferences s Hags, m 1907, nga shoqrit shqiptare t
mrgimit, pr t krkuar autonomin administrative t Shqipris etj., duke theksuar se Shqiptart e t tri
fevet ishin vllezr midis tyre.

U zgjatm ca mbi reformat e Maqedonis sepse ky ishte rasti ku Shqiptart, sikur t kishin qn t lidhur e
t'organizuar nga brenda, mund t kishin fituar autonomin, dhe fati i Shqipris do t kishte marr nj tjetr
drejtim. Por pa organizimin dhe lidhjet e brendshme s'mund t fitonin as mund t fitojn gjkafsh kurr,
edhe sikur t bhej, si thot populli i yn, "deti kos dhe mali pilaf".

Mbetja e vilajetevet t Janins e t Shkodrs dhe e nj pjess s madhe nga vilajetet e Kosovs e t
Manastirit jasht zons s reformavet, mund t quhej si nj far njohjeje e trthort q kto toka ishin
Shqipri. Por deri sa Turqia nuk njihte zyrtarisht nj kombsi shqiptare, nuk mund t flitej as pr kufij t
Shqipris. Pasi t sigurohej qetsia n Ballkan, Porta e Lart do t bnte ndryshime n kufijt e njsivet
administrative, sipas programit t Murzsteg-ut, pr t rregulluar m mir grupimin e kombsivet t
ndryshme. Pr Shqiprin, puna s'vihej fare n bisedim, sepse Turqia nuk njihte nj kombsi t till. Por t
tjert, Grek, Bullgar, Serb, nisn t luftonin midis tyre pr t zgjeruar seicili kufijt e grupit t tij n
ndarjet e reja administrative. Kshtu ndrhyrja e fuqivet t mdha pr reformat, n vend q t'a shuante
zjarrin me uj, i hodhi vajguri. E keqja ishte se etat e Grekvet, t Bullgarvet, t Serbvet, donin t
shkelnin edhe n krahinat shqiptare, t cilat i quanin t Turqis ose toka pa zot. Prve n Maqedoni, etat
greke nisn t vepronin edhe n'Epir pr t shtypur lvizjen shqiptare me ann e tmerrit. Ngado q shkonin,
bnin vrasje e pllakitje. N Shkurt 1905, na vran priftin e vlefshm At Kristo Negovanin, sepse shkruante
e msonte shqip dhe fliste shqip n kish. Kjo ngjarje bri nj prshtypje t thell n tr qarqet shqiptare.

Kur krcet pushka, fjalt nuk dgjohen m. Forcs s'armvet s'mund ti qndrohet vese me forcn e
armvet. Prandaj edhe Shqiptart u vun t'organizonin etat e tyre (ose kumitat, si quhshin athere). N
fillim t vitit 1906, u formua n Manastir nj komitet i fsheht, "Komiteti pr Lirin e Shqipris", me Bajo
Topullin, ish nndrejtor i gjimnazit turk, Fehim Zavalanin, kolonel Halit Brzeshtn, Gjergj Qiriasin, e t
tjer. Qllimi i Komitetit t Manastirit ishte pr t prhapur lvizjen politike e kulturore shqiptare, t
pshtetur edhe me arm, "pr t ngjallur Shqiprin, duke mbjell vllazrin, dashurin, bashkimin, e pr
t'a shptuar nga zgjedha dhe errsira n t ciln gjndej". Duhej luftuar kundr sundimit turk me ann e
etavet, duke iu prer njkohsisht hovin edhe cubavet grek. Komiteti i Manastirit shtriu degt n
Shqiprin e jugs dhe t veriut, sidomos n Kosov, ku drgoi nj nga antart e tij, Idris Jakovn. N
Gjakov u krijua nj qendr e shndosh, me n krye Bajram Currin. Bajo Topulli erdhi n qarkun e Kors
dhe formoi t parn et shqiptare, nn kumandn e tij. Nui Nai u drgua pr t br propagand n rrethet
e Follorins.

Komiteti i Manastirit shnon nj ap t ri n lvizjen kombtare: organizimin e forcavet nn udhheqjen e

njerzve t vetdijshm, t disiplinuar, t frymzuar prej nj ideje, me nj qllim e program t caktuar, dhe
q drejtohshin nga nj qendr e vetme. Prandaj u prkrah nga shoqrit e jashtme, t Sofjes, t
Bukureshtit, t'Egjyptit, t'Ameriks. Mjerisht gjendja shoqrore e Shqipris ishte akoma shum e
prapambetur. Lvizjet e rregullta vazhdonin n Kosov, n veri, n Shqiprin e Mesme. N Maj 1905,
populli i Elbasanit kishte przn mytesarrifin turk dhe kumandarin e gjindarmris. Stambolli drgoi pas
disa javsh Shemsi Pashn pr t shtruar vendin dhe pr t shtypur do lvizje q lidhej me iden e
pavarsis shqiptare.

Vzhgimi ishte i gjithanshm, aq sa qeveria turke ra shpejt n'er t Komitetit t fsheht t Manastirit edhe u
vu t'a ndiqte. Ky u shtrngua t'a onte qendrn e tij n Bukuresht, duke ln n Manastir nj komitet t vogl
krahinor.

Ndrkaq, eta e Bajo Topullit, e prbr prej fshatarsh dhe disa studentsh t'ikur nga Manastiri, gjeti n
Kolonj prkrahjen e Sali Butks e t'atdhetarve t tjer, veproi gjat prendvers dhe vers s vitit 1906 n
rrethet e Prmetit, Leskovikut, rrotull Kors e n Devoll. Kundr veprimit t etavet kombtare u trbuan
kleri grek dhe grekomant, t cilt thirrn antartt (etart grek) q t'iu bnin tmerre Shqiptarvet. Por kta
nuk u trembn. Pr t'iu dhn nj prgjigje antartvet dhe pr t marr gjakun e At Kristo Negovanit, etart
shqiptar vran, n Shtator 1906, mitropolitin grek t Kors, Fotios. Disa muaj m von, Grekt vran n
Selanik Spiro Kosturin, t birin e atdhetarit shqiptar Jovan Kosturi. Kshtu lufta dhe gjakrat po vinin duke u
nxehur nga t dy ant.

T ndjekur nga forcat turke, vllezrit Bajo dhe eris Topulli u shtrnguan t largohshin nga Shqipria, n
muajin e Nntorit 1906, pr t'a kaluar dimrin n Bukuresht e n Sofje. Q'andej eris Topulli i drejtoi
popullit shqiptar nj thirrje pr t'a shtytur kundr zgjedhs turke, duke i thn: "Qllimi i yn sht t
ngrihemi t gjith s bashku, Geg edhe Tosk, dhe t luftojm me arm n dor pr lirin e Shqipris son
t dashur...". N Bukuresht u bashkua me vllezrit Topulli atdhetari i flakt Mihal Gramenua, i cili pastaj
bri pjes n etn e erizit dhe u prpoq t prhapte ndjenjat kombtare.

N Sofje u pregatit eta e re, q kaloi nga Italia dhe zbriti n bregdetin shqiptar afr Vlors, n Maj 1907,
me kumandar eris Topullin dhe frymzonjs Mihal Gramenon. Bashkimi i ktyre t dyve n nj et ishte
simboli i vllazrimit ndrmjet Shqiptarvet mysliman e orthodoks.

Ndonse e gjurmuar prej autoritetevet, eta e eris Topullit pritej mir ngado q shkonte, gjente streh
npr fshatrat dhe npr teqet e Bektashinjvet. Gjat vitit 1907 u prpoq sidomos t prhapte ndjenjat
kombtare n popull, duke shprndar libra, gazeta, flamure e fotografi t Sknderbeut q kishte sjell nga
kolonit e Sofjes e t Bukureshtit.

Duke i rn rreth e qark Shqipris s jugs, grupi i eris Topullit u takua miqsisht me etat e Bullgaro-
Maqedonasvet n Grazhdan t Presps dhe n'afrsit e Kosturit. Mbasi Maqedonasit luftonin n'at koh jo
vetm kundr Turqvet po edhe kundr Grekvet, krkonin bashkpunim me Shqiptart. Grupi i erizit u
udit me zotsin e organizimit dhe disiplinn e etavet bullgaro-maqedonase, nga t cilat msoi mjaft gjra.

Veprimtaria luftarake u shtua n prendvern e vitit 1908. N fillim t Marsit, eta e erizit vrau n
Gjirokastr kumandarin turk t gjindarmris, i cili ishte treguar ndjeks i rrept kundr atdhetarvet
shqiptar. M 18 t'atij muaji ngjau prpjekja e famshme n Mashkullor, ku eris Topulli me trimat e tij e
au rrethimin q i bri ushtria turke. Ky luftim pati nj'oshtim t gjer dhe mbeti i paharruar n kngt
popullore.
Mbasi veprimi trheq dhe ngjall enthusiazm, fshatar dhe intelektual t rinj bashkohshin me erizin,
ose formonin eta t tjera t lidhura me at t ktij, e cila u quajt eta plak.

Komiteti i Manastirit dhe lufta e etavet i jepnin lvizjes shqiptare nj karakter t prgjithshm kombtar, t
lidhur me iden e bashkimit dhe t pavarsis, ndryshe nga kryengritjet e rregullta krahinore, t cilat
bhshin shpeshher pr interesat e kufizuara t krahins ose t disa personave. Duke luftuar njheresh
kundr Turqvet dhe Grekvet, ndjenja e vllazrimit kombtar ndrmjet Myslimanvet dhe Orthodoksvet,
sidomos tek idealistt e rinj, forcohej, dhe prarja q kishin mbjell besimet e huaja, fanatizmi i verbr i
dikurshm, mbytej nn hovin ringjalls: "atdheu prmbi t gjitha".

M 1907, Bajo Topulli shkoi n'Amerik pr t mbledhur ndihma dhe djem t rinj pr etat. Parashihej nj
kryengritje e prgjithshme pr n vern e ardhshme, prandaj duhshin kuadra t prbra nga njerz t
msuar, t vetdijshm, t disiplinuar, dhe jo prej bejlersh, bajraktarsh dhe agallarsh, q s'vlenin gj pr
nj veprim t lidhur e t bashkrenditur, sepse seicili prej tyre ishte nj kok m vehte, nj "shtet" m
vehte, dhe s'mund t'i shtrohshin asnj disipline. U nis prej Amerike nj grup vulletarsh me Petro Nini
Luarasin, n prendvern e vitit 1908, dhe arriti n Shqipri nga ana e Sofjes. Por n'at koh erdhn n fuqi
Turqit e Rinj me Kushtetutn e tyre, dhe punt muarn nj tjetr drejtim.

Turqit e Rinj ose Xhonturqit (prej frngjishtes, Jeunes Turcs) ishin nj lvizje e ndikuar nga idet e reja
evropiane dhe prpiqshin prej shum vjetsh t prmbysnin absolutizmin e Sulltanit pr t'a kthyer Turqin
n nj shtet me kushtetut liberale. N kt mnyr - mendonin ata - do t'a shptonin Perandorin nga
shkatrrimi duke e prparuar dhe duke iu dhn liri t mjafta popujvet q e prbnin. Kjo ishte edhe rruga
pr t'iu prer hovin ndrhyrjeve t fuqivet t mdha. Veprimi pr nj regjim liberal, n Turqi, kishte nisur
me Midhat Pashn, prpara 1870-s, dhe Sulltan Abdul Hamiti vet e kishte pranuar Kushtetutn e re m
1876, pastaj e shkeli shpejt. Por ajo q u quajt lvizje e Turqvet t Rinj nisi rreth vitit 1890 me grupin e
organizuar n Stamboll prej nj Shqiptari nga Struga, i quajtur Ibrahim Temo. Duke gjetur konditat e
prshtatshme n mosknaqsin e shkaktuar prej regjimit t'Abdul Hamitit, shoqria e fsheht e Temos, e cila
e pati ndoshta q n fillim emrin "Bashkim e Prparim" (turqisht, Ittahat ve Terakki), u prhap pas disa
vjetsh dhe lshoi deg npr qendra t ndryshme. Kur nisn ndjekjet nga ana e autoritetevet ata antar
t'organizats q u kapn, u burgosn ose u internuan, t tjer u arratisn jasht Turqis; Temua vet shkoi n
Rumani, ku filloi t przjehej edhe n shtjet shqiptare.

N Kongresin e par t Turqvet t Rinj n mrgim ose t'Otomanvet Liberal, q u mbajt n Paris m 1902,
prve Ibrahim Temos, merrnin pjes edhe Shqiptar t tjer, ndr t cilt Ismail Qemali. Lvizja
prmblidhte jo vetm Turq po edhe njerz prej popujve t tjer t Perandoris, mbasi premtonte liri pr t
gjith, pa dallim feje e kombsie. Mirpo n Kongresin e Parisit u faqn dy rryma: njra, e kryesuar prej
princit Sabahedin, mendonte t'iu bnte thirrje fuqivet t mdha pr t'a detyruar Sulltanin q t vinte n fuqi
Kushtetutn e vitit 1876, e cila iu njihte t drejtat kombtare popujvet t ndryshm t Perandoris; tjetra, e
drejtuar prej ideologut Ahmet Riza, nuk donte t'i przjente fuqit e mdha n punt e brendshme t Turqis
dhe krkonte vendosjen e nj regjimi t prqendruar, domethn nacionalist turk. T dyja kto rryma u
dukn m von n lvizjen e Turqvet t Rinj: e para, me fjal, sa pr demagogji; e dyta, me pun, mbasi
muarn fuqin.

Ismail Qemali e kundrshtoi programin e pushtetit t prqendruar, mbajti ann e shumics liberale t
kryesuar nga princi Sabahedin, edhe krkoi q prfaqsonjsit e kombsive t ndryshme n Kongres t
njihshin si t ktill dhe t paraqitnin krkesat e tyre. Vetm nprmjet t nj kushtetute q do t'iu njihte
lirit administrative popujve jo-turq mund t'arrihej n'autonomin e Shqipris.

Pas disa vjetsh, lvizja e Turqvet t Rinj nisi t krijonte qendra brenda n Perandorin Otomane. M 1906,
u formua n Selanik nj shoqri e fsheht, e cila u quajt "Komiteti pr Bashkim e Prparim". Pak m von,
si qendr e dyt e ktij komiteti u b Manastiri. N fillim dukej sikur kto shoqri mbinin vetvetiu, pa lidhje
me Turqit e Rinj t mrgimit, por kishin t njjtin emr Bashkim e Prparim dhe hidhnin po ato fjal, pr nj
kushtetut liberale, pr zgjedhjen e nj parlamenti ku t gjith popujt e Perandoris do t prfaqsohshin
njlloj, pa dallim feje e kombsie. Ky program ushtronte nj trheqje t madhe mbi Shqiptart, t cilt
luftonin pikrisht pr njohjen e kombsis s tyre. Prandaj, qysh n fillim n komitetet "pr Bashkim e
Prparim" t Selanikut e t Manastirit, prve Turqvet, pati edhe Shqiptar. N nj koh t shkurtr, Turqit e
Rinj i shtrin degt e komitetevet t tyre pothuajse n t gjitha qytetet e Shqipris, n jug e n veri, n
Maqedoni e n Kosov, duke bashkpunuar ngusht me Shqiptart. Aty-ktu nisn t przjehshin me
komitetet e lvizjes kombtare shqiptare, t cilvet iu thoshin se luftonin pr t njjtin qllim.

Duke prfituar nga dobsia q tregonte regjimi i Sulltan Hamitit prpara ndrhyrjevet t fuqivet t mdha
(Austro-Hungaria mori t drejtn e ndrtimit t nj hekurudhe n zonn e Novi-Pazarit e t Mitrovics dhe
Anglia me Rusin vendosn nj tjetr program reformash pr Maqedonin, n Qershor 1908), Turqit e Rinj i
shfrytzuan kto raste pr t trhequr n lvizjen e tyre intelektual, npuns, krer e popull, por sidomos
oficer e reparte t'ushtris.

N prendvern e vitit 1908, administrata zyrtare n Shqipri e n Maqedoni u thur pothuajse krejt. Oficert
shqiptar q shrbenin n'ushtrin e rregullt u bashkuan me Turqit e Rinj. Njri prej tyre, Ahmet Niazi Beu
nga Resnja, u arratis m 3 t Korrikut bashk me grupin e ushtarvet q kumandonte, kaloi npr krahinat e
Ohrit, t Dibrs, t'Elbasanit e t Kors duke gjetur kudo prkrahjen e popullsis. Npunsit besnik t
regjimit t vjetr dhe mbledhsit e taksavet u przun prej ktyre krahinave. Gjendja po ndryshonte prej nj
dite n tjetrn. Komiteti shqiptar i Kors, dhe pastaj ai i Ohrit, iu bn thirrje etavet t tyre q t
bashkpunonin me kryengritsit turq nprmjet t Niazi Beut. Me kt t fundit patn nj pjekje edhe eris
Topulli me Mihal Gramenon.

Si kryeqendra e Turqvet t Rinj, n Ballkan, njihej Selaniku, ndonse n t vrtetn do krahin a qytet
vepronte sipas rrethanavet dhe konditave t veanta por duke iu mbajtur t njjtit program. N Komitetin
"Bashkim e Prparim" t Selanikut ishin antar oficeri i ri, Enver Beu, dhe Talati, q u bn pastaj
prsonalitete t radhs s par. Enver Beu u arratis edhe ai me nj grup ushtarsh pak dit prpara se t'ikte
Ahmet Niazi Bej Resnja.

Gjendja dukej e pjekur pr t'i dhn grushtin e fundit regjimit t Sulltan Hamitit. sht pr t'u uditur q
edhe n kt rast Shqiptart lozn nj rol t radhs s par, si gjithmon kur ka qn puna pr t'iu shrbyer
shteteve, lvizjeve e qllimeve t huaja. Sadoq kt her kishin nj far fajsimi sepse shpresonin, me
ndrrimin e regjimit, t fitonin t drejtat e tyre.

N fillim t Korrikut 1908, Turqit e Rinj iu bn nj thirrje Shqiptarvet t Kosovs pr t'i lidhur me vehte,
duke iu treguar rreziqet q iu krcnohshin sikur t vazhdonte regjimi i vjetr. Thirrja qlloi kur duhej,
sepse programi anglo-rus i reformavet t reja pr Maqedonin dhe ndrmarrja e ndrtimit t hekurudhs prej
Austro-Hungaris e kishin shqetsuar fort popullin e Kosovs. Sipas lajmevet t prhapura, ndoshta
qllimthi prej Turqvet t Rinj, qeveria kishte ndr mend t'ia shiste Austris tokat e fshatarvet dhe
Maqedonia mund t fitonte autonomin duke prfshir krahina shqiptare. Nga ky shqetsim u ngritn me
arm lart nga njzet mij fshatar prej rrethevet t Prizrendit, Gjakovs, Prishtins, Vuciternit, dhe u
mblodhn n Ferizaj. Turqit e Rinj u prpoqn t'a shtinin n dor kt forc dhe ia arritn qllimit. Valiu i
Shkupit drgoi kumandarin e gjindarmris, Galip Beun, pr t'i qetsuar dhe shprndar Kosovart. Por
Galip Beu ishte vet antar i Komitetit "Bashkim e Prparim" t Shkupit dhe, n vnd q t'i shprndante,
veproi n mnyr q t mblidhshin Shqiptar sa m shum. Numri i tyre kaloi prmbi tridhjet mij.
Prfaqsonjsit e Turqvet t Rinj u a paraqitn Kushtetutn e re Kosovarvet si t vetmen rrug pr t'i
shptuar nga shtypjet, nga ndrhyrjet e huaja dhe nga rreziku i coptimit. Iu premtuan lirit zakonore, t
drejtn e mbajtjes s'armvet, eljen e shkollavet shqipe etj.

Mbledhja e Ferizajt, n'emr t popullit t Kosovs, i drejtoi nj telegram Sulltan Abdul Hamitit II, me ann e
t cilit i krkonte vnien n fuqi t Kushtetuts s vitit 1876 dhe mbledhjen e parlamentit. Ky telegram i ra
Sulltanit si nj grusht i papritur dhe "bri mbi t nj prshtypje m t madhe se sa vrejtjet e t gjith Turqvet
ose t t gjith prfaqsusvet diplomatik t'Evrops", thuhet n Kujtimet e Ismail Qemalit. (A nuk sht pr
t vajtuar q, pr vehten e tyre, pr autonomin e tyre, as Kosovart as t gjith Shqiptart nuk ishin t zott
t bashkohshin e t bnin nj pun t ktill?).
Pas tri ditsh, i trembur se ushtria dhe kryengritsit po i hynin n Stamboll, Abdul Hamiti II e vuri
Kushtetutn n fuqi, m 24 Korrik 1908. Turqit e Rinj e kishin shpallur n Selanik e n Manastir nj dit m
par.

Menjher pas njohjes s Kushtetuts prej Sulltanit, u formua qeveria e Turqvet t Rinj. Kjo ngjarje, e cila
athere u quajt Hyrrijet (liri), u prit me gzim t madh prej Shqiptarvet duke shpresuar se Turqit e Rinj do
t'a mbanin fjaln dhe do t'i rrinin besnik Kushtetuts. Npr qytetet u bn mbledhje e kremtime t
bujshme, u liruan t burgosurit, etart u kthyen prej malevet, u ndie kudo gjat ca ditve nj frym e re.
Vetm disa fanatike mysliman ose ata q prfitonin prej regjimit t vjetr e pritn ftoht kt ngjarje t
madhe.

T'etshm pr liri, atdhetart u vun menjher t flasin e t shkruajn shqip pa frik, u hapn klube
shqiptarsh n shum qendra. "Tani sht dita edhe pr neve t themi lirisht q jemi Shqiptar. Gjer m sot
nuk mund t'a thoshim kt, se na prisnin gjuhn, na hidhnin n burg...", u fol n t parn ligjrat q u mbajt
n Selanik prpara nj mbledhjeje Shqiptarsh.

Ky enthusiazm nuk vazhdoi gjat. Turqit e Rinj ishin nacionalist turq dhe krkonin me ann e nj pushteti
t prqendruar t turqizonin t gjith popujt e Perandoris. Prandaj u vun menjher t'a vzhgonin pr
s'afrmi lvizjen e Shqiptarvet, sepse i dinin qllimet e ktyre pr autonomin. Duke u pshtetur n nenin 8
t Kushtetuts, i cili thoshte se nnshtetasit e Turqis, t do kombi, a feje q t'ishin, do t quhshin
Osmanllinj, Turqit e Rinj zun t krijonin npr qytetet e Shqipris, si n do vend tjetr, Komitetet
Osmane t Bashkimit, ku bnin pjes Shqiptar e Turq. Por gjetn kundrshtime nga ana e popullsis
qytetare e fshatare, e cila krkonte zbatimin e Kushtetuts sipas premtimevet t dhna, shkollat dhe
autonomin. Turqit ndaluan q t flitej pr autonomi npr mbledhjet; megjithat, ligjratat e Shqiptarvet
prfundonin zakonisht me fjalt "rroft liria, rroft Shqipria!". Ata q e kishin besuar demagogjin e
Turqvet t Rinj - domethn shumica e madhe e popullit dhe e intelektualvet - u gjetn t gnjyer. Nj nga
t pakt q e kishin parashikuar drejt punn ishte Sotir Peci, i cili shkruante n gazetn Kombi, m 24 Korrik
1908: "sht e ditur q programi i Turqve t Rinj sht krejt i prkundrt m shtjen ton kombtare.
Turqit e Rinj qllojn t'i japin shpirt Turqis dhe Shqiptart kombtar prpiqen t'a shporrin nga vendi i tyre
dhe t vetqeverisen". Pak dit m von, m 31 Korrik, vazhdonte: "Dshira dhe mejtimi i do Shqiptari
duhet t jet vetqeverimi dhe shpallja e nj konstitucie kombtare, e nj shteti shqiptar. Atje duhet t
drejtohen gjith veprimet tona".

Pas shpalljes s Kushtetuts, veprimi i par i Shqiptarvet qe formimi i klubevet (ose shoqri, si u quajtn
disa her) si qendra kulturore. Turqit e Rinj nuk e penguan krijimin e klubevet sepse shpresonin t'i prdornin
pr t'a futur lvizjen shqiptare nn drejtimin e tyre. Brenda katr a pes muajve u hapn afro njzet klube,
shumica n qytetet e Shqipris s jugs, por tre m t rndsishmit ishin n Manastir, n Selanik e n
Stamboll. Bashk me klubet doln edhe gazetat shqipe, nja gjasht a shtat: Lirija dhe Diturija n Selanik,
Besa dhe pastaj Shqiptari, n Stamboll, Bashkimi i Kombit, n Manastir, Bashkimi, n Shkodr, Kora dhe
Lidhja Orthodokse, n Kor, Tomorri, n'Elbasan, prve gazetavet t mrgimit q vazhdonin si gjithmon.

N Shkodr, krijimi (ose vazhdimi) i nj klubi ndeshi n fanatizmin e Myslimanvet, i cili kishte mbetur i
padryshuar. Vshtirsi t ktilla pati edhe n Kosov, ku hoxht e ndjenin vehten m par Mysliman pa
pastaj Shqiptar. Atdhetart menduan t'a bnin Shkupin si kryeqendrn e kulturs dhe t veprimtaris
kombtare pr tr Shqiprin e verilindjes q rrethohej prej shtetesh sllav armiq. Qyteti i Shkupit dhe e
tr krahina, sidomos ana perndimore, banohshin n shumic t madhe prej Shqiptarsh nga gjaku. Po pr
fat t keq, nj pjes e qytetarvet fliste turqisht dhe i kishte humbur ndjenjat kombtare. Megjithat, me
prpjekjet e Nexhip Drags u formua klubi shqiptar edhe n Shkup. Kur u vu shtja pr t zgjedhur nj
klub si kryeqendr q t'i ndrlidhte t gjith t tjert, u paraqitn dy si m t prshtatshmit: ai i Selanikut,
nn kryesin e Midhat Frashrit, dhe ai i Manastirit me kryetar Gjergj Qiriazin. U zgjodh ky i dyti, i cili
tregoi nj veprimtari t gjall pr zhvillimin e lvizjes kombtare n Shqiprin e jugs dhe t Mesmen.
Klubi i Janins u prpoq t prhapte arsimin shqip kundrejt shkollavet greqishte dhe t'i shkpuste
Shqiptart orthodoks prej ndikimit t Patrikans greke.
Klubet qen t shtrnguar t'a shpallnin botrisht se nuk merrshin me politik, por vetm me shtje
kulturore. Fshehtas merrshin sigurisht edhe me politik, por s'mund t'a thoshin hapur. Shum prej
atdhetarvet e kuptuan q u gnjyen prej Turqvet t Rinj, por s'kishin se 't bnin. Me prhapjen e msimit,
t'idevet, dhe me ndrlidhjet midis tyre, klubet vlejtn pr t'i dhn shtytje e gjallri lvizjes kombtare,
prandaj nuk ishin edhe fare t kot si qen kritikuar nga disa atdhetar t kohs. Kur poeti ajupi vizitoi
klubin e Selanikut n fillim t vitit 1909, kishte t drejt t uditej dhe t prekej n sedrn kombtare nga
afrimi ndrmjet ktij klubi dhe Turqvet t Rinj. Por nga ana tjetr nuk duhej harruar se klubi i Selanikut
ndodhej n nj qendr q s'ishte shqiptare dhe se aty e kishte kryet Komiteti "Bashkim e Prparim" i Turqvet
t Rinj. Prandaj duhej gjetur nj mnyr bashkjetese me kta, ose duhej mbyllur klubi.

Sidoqoft, edhe ashtu si ishin, klubet, pr t prmbushur detyrat e tyre n'ann politike, u vun t krijonin
komitetet e fsheht. N kt lloj veprimi u treguan t'aft sidomos klubi i Manastirit edhe ai i Stamollit.

Puna m'e ngutshme pr Shqiptart, pas shpalljes s Kushtetuts turke, ishte hapja e shkollavet shqipe pr t
cilat kishin luftuar nj gjysm shekulli. Kto filluan t elshin me shum zell n qytetet e npr ca fshatra.
Dhe regjistrohshin jo vetm fmij po edhe djelmosha t rritur. Pr t mdhenjt u hapn shkolla nate.
Abetaret e librat filluan t vinin prej kolonivet, sidomos shtypshkronja "Mbrothsia" e Sofjes drgoi nj
sasi t madhe. Shkollat dhe arsimi u organizuan e mbahshin prej klubevet, t cilt veprimtarin m t
gjall t tyre e treguan n kt drejtim. N Berat u eln dy shkolla t mbajtura prej qytetarvet, por mbasi
shpenximet ishin t mdha, u caktua prej bashkis nj taks mbi shitjen e lkuravet dhe u vu monopoli i
vajgurit. Natyrisht, duhej gjetur do mjet, mungonte gjithka, e n radh t par msusit. Prandaj
atdhetart, intelektualt e klubevet, e bn si nj shtje nderi dhe si nj detyr shum t lart dhnien e
msimevet n gjuhn shqipe, falas. Pengesat ishin t mdha dhe vinin nga shum an: nga mungesa e
pajisjevet shkollore, e lokalevet, por sidomos nga kundrshtimi i grekomanvet dhe i turkomanvet, t cilt
gjenin pshtetjen e administrats zyrtare.

Megjithat, nj dekret i Ministris turke t'Arsimit lejoi msimin e shqipes si gjuh t dyt n shkollat
turqishte fillore e t mesme t Shqipris. Kjo u b ndoshta me qllim pr t'iu prer hovin shkollavet shqipe,
po sidoqoft e ndihmonte prhapjen e gjuhs amtare. Ishte pr t'ardhur keq q Myslimant e Shkodrs e
kundrshtuan edhe kt vendim, sepse nuk donin shkolla shqipe as msimin e shqipes. Nga ana tjetr, Kisha
greke vuri tr forcn pr t ndaluar msimin e gjuhs amtare n popullsin orthodokse dhe krcnoi me
kishrim prindrit e nxnsvet shqiptar q ndiqnin shkollat shqipe.

Me hapjen e shkollavet dhe zgjerimin e arsimit vihej si nj problem i ngutshm caktimi i nj abeceje t
vetme, mbasi deri athere kishte pasur disa t ndryshme. Pr kt pun u mblodh Kongresi i Manastirit, n
muajin e Nntorit 1908, mbi vendimet e t cilit kemi folur m sipr. Por aty u bisedua, n mbledhje t
fshehta, me shtytjen e Shahin Kolonjs, edhe nj program i gjer pr t'iu paraqitur parlamentit turk n lidhje
me zhvillimin e arsimit kombtar shqiptar; program aq i gjer sa q nuk iu paraqit fare parlamentit, se s'do
t kishte asnj mundsi pranimi.

Duke par hovin q po merrte arsimi shqip dhe forcimin e ndjenjavet kombtare, Turqit e Rinj, t cilt
ishin pr turqizimin e popujvet t Perandoris, u vun t nxirrnin pengesa. Si mjet t par gjetn abecen:
duke shfrytzuar fanatizmin e hoxhve dhe t disa Myslirnanve, u prpoqn t'a zvendsonin abecen
latine t shqipes me shkronjat arabe. Kjo ndrhyrje, si do t'a shohim, u b nj grindje e vrtet.

Politikn e turqizimit qeveria e tregoi sheshit kur botoi ligjin e zgjedhjevet parlamentare, n Shtator 1908.
Deputett duhej t paraqitshin si Osmanllinj e jo si prfaqsonjs grupesh kombtar, dhe ishte e
domosdoshme q t dinin turqishten. N ndarjet krahinore t zgjedhjevet Turqit e Rinj bn si deshn pr t
pasur shumicn. N'at rast klubet shqiptar zhvilluan propagandn q t zgjidhshin si deputet t
Shqipris njerz me ndjenja atdhetare dhe jo ata q gzonin mprojtjen e Komitetit "Bashkim e Prparim" t
Turqvet t Rinj. Gjendja u acarrua. Katolikt, n Shkodr, protestuan rreptsisht kundr mnyrs s
zgjedhjevet dhe mohimit t s drejts pr t votuar lirisht kandidatin e tyre. Nj protest bri edhe klubi i
Manastirit pr zgjedhjen e rregullt t deputetit t Dibrs. N'Elbasan populli nuk desh t votonte pr
kandidatin e paraqitur prej Turqvet t Rinj. Po ashtu Berati, kundr vullnetit t Turqvet, zgjodhi Ismail
Qemalin, i cili ishte kthyer n Shqipri duke kaluar nga Athina ku, n nj intervist q i dha shtypit, tha se
Grekt ishin vllezrit e Shqiptarvet, gj q shkaktoi kundr tij nj polemik n gazetn Lirija t Midhat
Frashrit.

Pr t katr vilajetet e Shqipris u zgjodhn gjithsejt 26 deputet, ndr t cilt shquhshin si atdhetar
Ismail Qemali, Shahin Kolonja, Nexhip Draga nga Shkupi, Hasan Prishtina e disa t tjer. Kta deshn t
qndronin si grup kombtar dhe u bashkuan me krahun liberal t parlamentit, ku bnin pjes edhe deputet
prej kombsish t tjera, mysliman e t krishter. T gjith tok formuan partin e Liberalvet (Ahrar), nn
kryesin e Ismail Qemalit. Ky grup bnte opozitn parlamentare kundr shumics s Turqvet t Rinj.
Programi i tij prmblidhej pak a shum n mendimet q i faqi Ismail Qemali gazets s Londrs, Pall Mall
Gazette, n Jenar 1909: "Turq, Grek, Sllav, Shqiptar, Armen, Arab dhe t gjith popujt e tjer t
Perandoris duhej t kishin t drejta t barabarta. Kjo ishte e vetmja rrug shptimi pr Turqin".

Gjat fushats s zgjedhjevet, n Tetor 1908, Austro-Hungaria aneksoi Bosnjn e Herzegovinn, t cilat i
mbante t pushtuara q prej Kongresit t Berlinit. Njkohsisht shtyti dhe prkrahu Bullgarin q t shpallej
mbretri e pavarur, mbasi kjo deri athere njihej - t paktn formalisht - si shtet autonom nn Sulltanin.
Ishin dy shuplaka t rnda q Austro-Hungaria u jepte Turqvet t Rinj. Kta deshn me kt rast t'i lidhnin
Shqiptart m ngusht pas politiks s tyre duke u treguar rreziqet e jashtme. Disa shqetsime u dukn aty-
ktu dhe disa zhurma gazetash, sidamos nga frika se mos shpallja e pavarsis bullgare dhe aneksimi i
Bosnjs e Herzegovins mund t nxitnin Serbin, Malin-e-Zi dhe Greqin kundrejt krahinavet t Shqipris.
Nj mbledhje u b disa muaj m von n Tepelen pr t marr masa kundr etavet greke q po shtohshin
n'Epir. Propaganda pr mos-blerjen e mallravet austriake gjeti nj far pshtetjeje n Shqipri, por lvizja e
Shqiptarvet kundrejt Austris nuk shkoi m tutje.

Me politikn e tyre prqndronjse Turqit e Rinj po i keqsonin lidhjet me Shqiptart dhe kombsit e tjera
t Perandoris. Lajmet qarkullonin se ishin duke u pregatitur atentate kundr disa atdhetarve shqiptar. M
12 Prill 1909, Komiteti "Bashkim e Prparim" e shpalli se nuk ishte m nj organizat e fsheht por nj parti
politike e rregullt.

Qarqet e vjetra reaksionare, fanatikt muhamedan dhe Sulltan Hamiti vet deshn t prfitonin nga
paknaqsia e prhapur kundrejt Turqvet t Rinj, duke shpresuar se do t kishin prkrahjen e klass feudale,
t klerit mysliman, dhe sidomos t Shqiptarvet. M 13 Prill 1909, disa trupa t'ushtris n Stamboll ngritn
krye dhe e rrzuan qeverin e Komitetit "Bashkim e Prparim". Sulltani emroi nj qeveri tjetr, e cila
krkoi edhe prkrahjen e Shqiptarvet. Por kta, me gjith ankimet q kishin kundrejt Turqvet t Rinj, nuk
mund t ndihmonin kthimin e regjimit t vjetr, i cili s'iu kishte njohur as t drejtn e hapjes s nj shkolle.
Prandaj si klubet ashtu edhe grupi i deputetvet shqiptar n parlament nuk lvizn, ose mbajtn ann e
Komitetit "Bashkim e Prparim". Kundr-revolucioni nuk gjeti pshtetje gjkundi dhe mbeti i kufizuar
vetm n Stamboll. Athere armata e III turke e Maqedonis, e kumanduar prej gjeneralit Mahmud Shefqet
Pasha, nn t cilin shrbente edhe Ahmet Niazi Bej Resnja, u vu n lvizje drejt kryeqytetit dhe hyri n
Stamboll m 23 t Prillit. Planin e veprimevet ushtarake e drejtonte nj Shqiptar, Ali Pash Kolonja.
Sulltan Abdul Hamiti II u zbrit nga froni, dhe n vend t tij hipi i vllaj, Mehmet Reshati V, i cili s'ishte
vese nj vegl n duart e Turqvet t Rinj.

Ndonse edhe kt radh Turqit e Rinj ua detyronin pjesrisht Shqiptarvet fitoren kundr rivendosjes s
regjimit t vjetr, nuk iu bn asnj lshim krkesavet kombtare t ktyre. Prkundrazi pasi u siguruan mir
n fuqi, zun t sillshin m ashpr me Shqiptart t cilt i shikonin si nj popull mysliman fort pak t
pregatitur politikisht, dhe besonin se me ca shtrngime e mnyra dredhake mund t'i bnin osmanllinj t
bindur - si thot Ismail Qemali n Kujtimet e tija - pr t'ua treguar si shembull kombsive t tjera.

Trubullimet filluan prsri n Kosov, ku fshatart nuk donin t paguanin taksat as t dorzonin armt, as
t'iu shtrohshin ligjevet t reja. Pr t treguar forcn, qeveria e Stambollit, e cila porsa ishte vendosur pas
ngjarjevet t Prillit, i dha urdhr Xhavit Pashs, kumandarit t divizionit turk n Mitrovic, q t bnte nj
shpedit ushtarake npr Kosov dhe t ndshkonte t pabindurit. Xhavit Pasha u nis nga gjysma e Majit
1909, kaloi npr qytetet, u suall shum keq n malsin e Gjakovs, duke djegur fshatra, pr t armatosur
vendin dhe pr t rekrutuar ushtar me forc. Po kur arriti n Qafn e Morins, m 12 t Qrshorit,
malsort i kishin zn pritat edhe i ran. Pas luftimesh t rrepta, q vazhduan m se nj jav, ushtria turke
u trhoq n Gjakov. Shqetsimet pr shtjen e taksavet, t armatimit dhe t shrbimit ushtarak t
detyrshm, q lidhshin me programin e Turqvet t Rinj, zun t ndihshin edhe n vilajetin e Shkodrs.

M 23 Korrik 1909, n prvjetorin e shpalljes s Hyrrijetit, u mbajt n Dibr nj kongres q'e kishin
organizuar Turqit e Rinj, me qllim q t lidhnin pas politiks s tyre klasn drejtonjse t vendit dhe t
tregonin se Shqiptar e Turq ishin t bashkuar si Osmanllinj pr mprojtjen e Kushtetuts. Kjo propagand iu
vlente pr kombsit e tjera t Perandoris dhe pr opinionin evropian. N kt rast, duke prfituar nga
fanatizmi i nj pjese t klerit mysliman, Turqit e Rinj deshn t futnin abecen arabe n shkrimin e gjuhs
shqipe, si nj ap t par drejt osmanizimit.

Shumica e kongresistvet prbhej prej Shqiptarsh nga veriu e nga juga (prve Katolikvet q nuk
pranuan t merrnin pjes), pastaj u thirrn edhe disa prfaqsonjs nga kombsit e ndryshme t
Maqedonis. Agjentt q'e drejtonin punn ishin Turqit vet me njerzit e tyre n Kongres. Por aty kishin
ardhur edhe mjaft atdhetar shqiptar, t cilt e kundrshtuan programin e pregatitur q Turqit deshn
t'impononin, sidomos mbajtjen e Shqiptarvet pr Osmanllinj. Atdhetart krkuan reforma n'arsim, hapjen
e shkollave fillore e t mesme n gjuhn shqipe, ndrtimin e rrugve dhe ndrmarrje t tjera n lidhje me
zhvillimin e vendit. Pas bisedimesh t nxehta, u formua nj komitet pr t vendosur mbi programin. Por
Turqit ia arritn pjesrisht qllimit, sepse, ndonse kongresi pranoi eljen e shkollave fillore e t mesme
shqipe dhe futjen e msimit t shqipes n shkollat turqishte, shtja e abeces, arabe apo latine, mbeti q t
zgjidhej prej do krahine sipas dshirs s popullit t saj. Ky ishte jo vetm nj prapakthim n punn e br
gjer athere pr njsimin e gjuhs, t kulturs dhe t kombsis shqiptare, po edhe nj shkak i prhershm
grindjesh e ndasish midis krahinash, sepse nuk mund t qndronin bashk dy lloje shkollash, dy lloje
botimesh me shkronja aq t ndrysme si jan abecet arabe e latine. Prandaj ky vendim, q ishte absurd n
vetvehte, iu shrbente Turqvet t Rinj pr t mbjell farn e prarjes, pr t'organizuar demostrata, pr t
ndar krahinat nga njra tjetra, Myslimant prej t Krishtervet, dhe pr t'i hedhur npr kmb pengesn
m t madhe bashkimit kombtar.

Ndrkaq, n Kosov, n rrethet e Pejs, t Ferizajt, t Prizrendit, e sidomos n Lum, vazhdonin

kundrshtimet pr taksat dhe shrbimin ushtarak t detyrshm. N Shtator 1909, Xhavit Pasha provoi t
shtronte malsin e Lums duke djegur fshatra gjat rrugs, por ndeshi n nj qndres t fort dhe u
shtrngua t kthehej prap n Prizrend. Lvizja mori dukjen e nj kryengritjeje n Dibr, ku ishin mbledhur
shum t'ikur nga Kosova. Ushtria turke nuk guxoi t vazhdonte ndjekjen.

Qysh prpara Kongresit t Dibrs, q'u organizua prej Turqvet, atdhetart shqiptar kishin caktuar nj
mbledhje n'Elbasan, pr t biseduar sidomos rreth shtjeve arsimore. Elbasani ishte br n'at koh nj
qendr msimi i gjuhs amtare dhe kishte katr shkolla shqipe t mbajtura nga klubi i qytetit. Pas
vendimevet t Kongresit t Dibrs dhe demostratavet q po shtyhshin prej Turqvet t Rinj pr t pranuar
abecen arabe, Kongresi i Elbasanit, q u mblodh m 2 gjer m 9 Shtator 1909, ishte si nj prgjigje e
atdhetarvet kundr ndrhyrjes s huaj. Muarn pjes 35 prfaqsonjs, kryetar ose antar klubesh, prej
Shqipris s jugs dhe s Mesmes. Bisedimet u kufizuan sidomos rreth shtjes s'arsimit shqip dhe s
hapjes s shkollavet, por u rrahn sigurisht edhe probleme t tjer. U vendos q klubet dhe shoqrit t'i
shtrohshin nj programi t prbashkt, nn drejtimin e klubit t Manastirit, i cili u zgjodh prsri si
kryeqendr edhe pr dy vjet.

Duhej shtuar numri i shkollavet shqipe si edhe botimi i libravet me abecen latine, duke krkuar nga
shkrimtart q t'i mbahshin mundsisht dialektit t'Elbasanit, i cili kuptohej me lehtsi prej Toskvet dhe
Gegvet. Klubi i Manastirit dhe t tjert duhej t bnin 'ishte e mundur pr t'a futur msimin e shqipes edhe
n shkollat e huaja q ndodhshin n Shqipri. Mbasi mungonin msusit, Kongresi vendosi eljen e nj
shkolle normale prej gjasht klassh, n'Elbasan. Drejtori i par i saj u emrua Luigj Gurakuqi. Kongresi
vendosi gjithashtu formimin e nj shoqrie t quajtur "Prparimi" me qendrn n Kor. Ajo do t mblidhte
prej klubeve, shoqrive dhe mirbrsve ndihmat e duhura pr t mbajtur shkolln normale, pr t hapur
shkolla t tjera dhe pr t'i pajisur me librat e sendet e nevojshme. Atdhetart e klubevet duhej t bnin do
prpjekje pr t ngritur lart shkalln e arsimit t popullit duke ndihmuar sidomos shoqrin "Prparimi".

Pas prshtypjes s keqe t Kongresit t Dibrs, Kongresi i Elbasanit i dha nj shtytje t re arsimit kombtar
nga i cili varej edhe bashkimi kombtar. Shkolla t tjera u hapn, me abecen latine, deri n Dibr e n
qytetet e Kosovs, n Prizrend, Gjilan, Mitrovic e Shkup.

Turqit e Rinj u vun t'organizonin demostrata me ann e fanatikvet t klerit mysliman, si n Manastir, n
Shkup e n ca qytete t tjera, pr abecen arabe kundr shkronjavet latine. Po edhe atdhetart nuk ndjtn
fjetur. Nj demostrat madhshtore, ku merrnin pjes prmbi 15.000 veta nga qyteti dhe fshatrat, u
organizua n Kor prej shoqris "Prparimi", m 19 Shkurt 1910, kundr futjes s'abeces Arabe. Hafiz Ali
Kora i bekoi shkronjat shqipe (latine) prpara popullit duke thn nj lutje. Ca dit m von, nj tjetr
mbledhje e madhe u b n Gjirokastr, e kryesuar nga parsia dhe kleri mysliman, i cili shpalli botrisht se
abeceja latine nuk i sillte asnj dm fes, prandaj duhej mbajtur. Protesta kundr futjes s'abeces arabe n
gjuhn shqipe iu drguan kryeministrit dhe ministrit t'Arsimit, n Stamboll, nga klubi i Janins dhe prej
qyteteve t tjera t amris. Protesta e klubit t Filatit drejtuar Ports s Lart prfundonte me kto fjal:
"At gjak q na ka mbetur do t'a derdhim pr abecen latine". Turqit e Rinj, duke u pshtetur n fanatizmin e
nj pjese t Myslimanvet, prdorn t gjitha mnyrat djallzore pr t futur abecen arabe dhe pr t
shkaktuar prleshje ndrmjet Shqiptarvet. Kryeministri Ibrahim Haki Pasha e shikonte dshirn e
Shqiptarvet pr abecen latine si nj ap t par pr t'u shkputur nga Turqia. Prandaj qeveria turke u
prpoq t'a ndalonte me do mnyr.

Kongresi q ishte mbajtur n Manastir pr abecen e shqipes, n Nntor 1908, kishte parashikuar nj
mbledhje t dyt pas dy vjetsh. Ngjarjet e shpejtuan kt mbledhje atdhetarsh, e cila u mbajt po n
Manastir, n fillim t Prillit 1910. Ky kongres i dyt faqi keqardhjen q shtja e abeces, e cila iu prkiste
vetm Shqiptarvet, kishte marr nj karakter politik dhe shkaktuar ndrhyrjen e qeveris turke n
kundrshtim me Kushtetutn. Kongresi mori disa masa t reja pr t'i dhn gjallri puns s klubevet,
arsimit shqip dhe botimit t librave shkollore me abecen latine (ose kombtare, si quhej athere).

Edhe prova e fundit q bn Turqit me ann e propagands fetare duke shtytur Sheh-yl-Islamin t'iu drejtonte
nj letr-qarkore myftinjve t Shqipris, m 5 Prill 1910, prmbajtja e s cils ndalonte prdorimin e
abeces latine pr gjuhn shqipe - nuk vlejti.

XXIII
N fillim, bashkpunimi i atdhetarvet shqiptar me Turqit e Rinj nuk erdhi nga dshira e mosshkputjes
prej Turqis, si kan dashur t'a nnkuptojn disa, por sepse s'kishin rrug tjetr: nga jasht, jo vetm q s'i
prkrahte askush pr t fituar autonomin, po edhe krcnohshin vazhdimisht prej fqinjvet. Prbrenda,
nuk ishin n gjendje t bnin bashkimin e prgjithshm t forcavet kombtare, sepse interesat e veanta,
rrymat e kundrta t krijuara prej shekujvet, mbahshin m t forta se ndjenja e bashkimit. Athere s'iu
mbetej vese t'a shpresonin autonomin dhe sigurimin e kombsis shqiptare n kuadrin e nj Perandorie
Otomane "t liberalizuar", sipas demagogjis s Turqvet t Rinj. Kur e pan se kta kishin ndrruar vetm
qimen por jo vesin, dhe qllimi i tyre ishte q t'i turqizonin fare popujt e Perandoris, Shqiptart u hodhn
prsri n kryengritjen me arm. Kt radh nuk mbetej m tjetr shpres. Kryengritja nisi prsri n
Kosov, n prendvern e vitit 1910, dhe u prgjithsua n tr Shqiprin. Turqit drguan ushtri t rnda
dhe provuan t'a shtronin vendin me zjarr e me hekur. Pas tre vjetsh luftimi e gjakderdhjeje, Porta e Lart u
shtrngua, n Gusht 1912, t'iu njihte Shqiptarvet disa t drejta autonomie. Por krijimi i mundshm i nj
shteti shqiptar i shqetsoi kombet fqinj t Ballkanit, t cilt, pr kt shkak, i shpalln luft Turqis n
Tetor t'atij viti.

Porsa filloi kryengritja e Kosovs, n muajt e prendvers 1910, qeveria turke nisi t prdorte forcn pr t
mbyllur shkollat shqipe, klubet e shoqrit, shtypshkronjat, gazetat, duke e hequr msimin e shqipes edhe
prej shkollavet turqishte. Ndjekjet dhe arrestimet kundr atdhetarvet filluan menjher; disa prej tyre u
internuan n'Anadoll. Kto masa shkaktuan nj tronditje t madhe n botn shqiptare; kolonit e jashtme
protestuan energjikisht. Shqiptart mysliman, n shumic, u treguan kundr politiks pan-islamike ose
pan-osmane t Turqvet t Rinj. Ata q shihnin m qart, e kuptonin se, ashtu si po shkonin punt, nuk ishte e
largt dita kur Turqia do t dbohej prej Evrope. Shqiptart mysliman, po t qndronin t lidhur pas
politiks pan-islamike t Stambollit, do t shikohshin si Turq, dhe vendi i tyre do t coptohej ndrmjet
fqinjvet. Faik Konitza ua pat kujtuar kt rrezik Shqiptarvet q m 1909, n'artikullin e botuar n'Albania:
"Nj lajmrim i shkurtr Muhamedanve". Faiku jepte edhe ca kshilla se 'duhej br. Mendimi m'i urt
ishte q Shqiptart muhamedan t shkputshin prej autoritetit fetar t Sheh-yl-Islamit dhe t formonin nj
komunitet m vehte, me nj kryesi t zgjedhur nga kleri shqiptar. Feja islame, n Shqipri, duhej t pajtohej
deri diku me zakonet e vendit, dhe sidomos t prhapte iden e bashkimit dhe t vllazrimit me t
Krishtert. Nj nga ata q u vun t'a bnin m me zjarr kt propagand ishte Dervish Hima, duke mbajtur
fjalime qytet m qytet kundr politiks pan-islamike t Turqvet t Rinj. Prandaj kta deshn t'a vrisnin.

N Nntor t vitit 1909, parlamenti turk pati votuar dy ligje kundr lvizjevet kombtare. Ligji i par ishte
mbi "bandat e armatosura" ose etat, dhe parashihte dnime t rnda jo vetm pr ata q bnin pjes n to,
po edhe pr familjet e tyre. Kryetart ose organizonjsit e etavet dnohshin me vdekje. Kushdo q mbante
arm, dnohej me burgim. Ligji i dyt, megjithse u kundrshtua nga deputett jo turq, ndalonte shoqrit
me karakter kombtar dhe lejonte vetm ato q pranonin t quhshin "osmane" dhe q merrshin me shtje
arsimore ose ekonomike, pa u przjer n politik.

Ligji i votuar kundr atyre q mbanin arm i jepte tani qeveris turke nj pshtetje legale pr armatosjen e
Shqiptarvet, dhe duket se u votua me kt qllim.

Si parashihej, kundrshtimet e Kosovarvet pr pagesn e taksavet dhe pr t'iu nnshtruar politiks

prqndronjse t Turqvet t Rinj do t shprthenin n kryengritje. N Mars 1910, gjendja u keqsua. Rreth
Prishtins ngjajtn prpjekje me forcat turke, sepse populli nuk desh t paguante taksn e re mbi mallrat q
hynin n qytet. Nj mbledhje e madhe u b n Gjilan, ku merrnin pjes me mijra burra t'armatosur, pr t
protestuar kundr ligjevet t reja. Kosovart e kuptuan se kishin qn gnjyer prej Turqvet t Rinj dhe lidhn
besn se nuk do t'i lshonin t drejtat e tyre q po iu merrshin npr kmb. N mbledhje u shquan si
drejtonjs Idriz Seferi dhe Isa Buletini, t cilt muarn edhe kumandn e fuqivet t'armatosura. Trubullimet u
prhapn n tr Kosovn. Prpjekje t tjera me forcat e pushtetit ngjajtn rreth Prishtins dhe n'afrsit e
Pejs.

Qeveria turke, pr t shtypur lvizjen, drgoi gjeneral Shefqet Turgut Pashn me nj ushtri prej 16.000
kmbsorsh prve trupave t kalorsis dhe t'artileris. Fuqi t tjera u nisn nga Selaniku n drejtim t
Kosovs. Ushtria turke arriti n Shkup nga gjysma e Prillit dhe u vu n ndjekje t kryengritsvet.
Shqiptart e kumanduar prej Idriz Seferit zun Shkalln e Kaanikut duke prer hekurudhn q lidhte
Shkupin me Kosovn. Pjesa tjetr, nn kumandn e Isa Buletinit dhe t Hasan Budakovs, zuri grykn e
Cernolevs, Shtimlje e Jezerc, pr t prer rrugn ndrmjet Ferizajt e Prizrendit. E vendosur t'a shtypte me
do kusht kryengritjen shqiptare, qeveria e Stambollit shpejtoi pregatitjen e trupave t tjera. M 30 t Prillit,
ushtria turke e sulmoi Shkalln e Kaanikut nga disa an t ndryshme duke prdorur zjarrin e dndur
t'artileris. Shqiptart qndruan trimrisht duke i shkaktuar armikut humbje t mdha. Shefqet Turgut Pasha
dogji e shkretoi fshatrat rreth e qark, ku s'kishin mbetur vese gra, pleq e fmij. T rrethuar keq dhe pa
artileri, pa mundsi q t'iu vinte ndihm, Shqiptart u shtrnguan t'i lshonin grykat e Kaanikut pr t'u
trhequr n drejtim t Gjilanit, duke br prpjekje t tjera me Turqit n Preshev dhe gjat Moravs.

Grupi i deputetvet shqiptar n parlamentin otoman protestoi kundr ktyre masave barbare dhe krkoi nga
qeveria drgimin e nj komisioni hetimesh n Kosov, por kryeministri Ibrahim Haki Pasha nuk desh t
dgjonte pr ksi dokrrash: nnshtrimi i Shqipris, mendonte ai, kishte nj rndsi t madhe pr sigurimin e
pushtetit n tr Rumelin. N vend q t stepej, qeveria turke drgoi n Kosov ministrin e Lufts,
Mahmud Shefqet Pashn, i cili arriti n fillim t Majit me fuqi t reja, q bashk me t tjerat kaprcenin
numrin 40.000.
Pas pushtimit t Kaanikut, ushtria turke sulmoi n tre drejtime grykat e Jezercs, Shtimljes dhe
Cernolevs, duke djegur njkohsisht fshatrat rreth e rrotull. Shqiptart i prballn sulmet gjat tri ditve me
trimrin e zakonshme, por m n fund u shtrnguan t trhiqshin. Kshtu ushtria turke e hapi rrugn pr
n Prizrend. Pastaj u drejtua pr n Gjakov e Pej. Nj pjes u nis pr t shtruar Lumn por, m par se t'a
shkelte, u ndesh n nj qndres t Lumjanvet rreth Bicajt.

Shefqet Turgut Pasha u ngarkua t zbatonte "ligjin mbi bandat" duke ndjekur e armatosur Shqiptart, me
vrasje e burgim.

Rusia, Austro-Hungaria dhe fuqit e tjera e plqyen rivendosjen e autoritetit turk n Kosov, mbasi
kryengritja e Shqiptarvet mund t shkaktonte prishjen e statuo quo-s n Ballkan. Disa nga ambasadort e
fuqivet t mdha e dekoruan Shefqet Turgut Pashn pr trimrin q bri duke shtruar Shqiprin. Por
Viens nuk i vinte mir q Shqiptart t armatosshin dhe t shtypshin fare, sepse athere s'do t'iu mbetej
forc qndrese kundr Sllavvet. Ndrsa Serbt e Kosovs, t'urdhruar nga Belgradi, e ndihmuan ushtrin
turke si informator dhe shrbenjs n ndjekjen e Shqiptarvet, sepse shtypja dhe armatimi i ktyre do t'ia
lehtsonte Serbis pr m von pushtimin e vendit.

Pasi e shtroi dhe e armatosi pjesrisht Kosovn dhe pas disa ndeshjeve t tjera me malsort e Gashit e t
Krasniqit, Shefqet Turgut Pasha iu drejtua Shkodrs. Por e gjeti rrugn t zn prej kryengritsve t Shals,
t'udhhequr nga Mehmet Shpendi, Prel Tuli dhe Marash Delia, t cilt e detyruan ushtrin turke t kthehej
pas e t merrte tjetr drejtim, npr Puk e Mirdit, pr t'arritur n Shkodr m 26 t Korrikut, dy jav m
von nga 'ishte parashikuar. Shefqet Turgut Pasha nxorri menjher urdhrin pr dorzimin e armvet,
pagesn e taksavet dhe rekrutimin e djemvet prej 18 gjer m 26 vje. Njkohsisht filluan n tr Shqiprin
arrestimet e atdhetarvet, mbyllja e shkollavet shqipe, e klubevet, e gazetavet, e botimevet - si tham m
sipr.

Mbasi e shtroi vendin gjat pes muajve, Shefqet Turgut Pasha u nis prej Shkodre pr n Selanik, duke
armatosur n'udhtim edhe Dibrn, nga mbarimi i Gushtit 1910.

Ushtria turke kaloi si nj rrebesh, por gjendja n Shqipri mbeti e turbullt. Malsia e Mbishkodrs nuk
dgjoi t paguante taksa, as t dorzonte armt, as t shrbente n'ushtri. T ndjekur prej fuqivet turke,
krert e Hotit, Gruds, Shkrelit, Kastratit dhe ata t Shals e t Shoshit, me njerzit e tyre, u arratisn n
Mal-t-Zi. Aty kishin ardhur edhe mjaft Kosovar, Isa Buletini me shok. Podgorica u mbush me Shqiptar.
Ndonse Mali-i-Zi kishte interes q t'i bnte pr vehte kta t'ikur e t'i prdorte pr qllimet e tija, mbajtja e
tyre ishte nj problem pr t. Krajl Nikolla provoi t gjente nj rregullim me prfaqsonjsin diplomatik
turk, q t'arratisurit t falshin e t kthehshin npr vendet e tyre. Por kta vinin disa kondita, si pr
shembull, t'iu kthehshin armt, t'iu jepej dmshprblim pr mallin e rrmbyer e shtpit e djegura, t mos
paguanin taksat e reja, shrbimin ushtarak t'a bnin brenda n vilajet, npunsit e administrats t'ishin
shqiptar, t'iu elshin shkolla shqipe etj.

N fillim, prfaqsia turke nuk i pranoi kto kondita. Mbasi numri i t'arratisurvet ishte i madh, prmbi 2.500
veta, dhe shtohej gjithnj, Krajl Nikolla krkoi nga fuqit e mdha q t'i gjenin nj zgidhje ktij problemi.
Nga ana tjetr mendonte gjithmon t'i shkaktonte Turqis trubullime duke i prdorur Shqiptart si mbules
dhe si aliat t tij, pr t lshuar mandej prapa tyre trupat malazeze q t pushtonin krahinn e Mbishkodrs
dhe ndoshta nj pjes t Kosovs gjer n Pej. Por kto plane, prve q do t ndeshnin n kundrshtimin e
Austris, nuk i plqente as Rusia, e cila i gjente t parakohshme dhe nuk donte hprh trazime n Ballkan.

M n fund Turqia, e kshilluar prej Austris dhe pr t mos i ln Shqiptart katolik t merrnin ann e
Malit-t-Zi, i pranoi pjesrisht krkesat e malsorvet, t cilt u kthyen npr krahinat e tyre nga fillimi i
Dhjetorit 1910. Natyrisht, qeveria turke nuk do t'ua kthente armt as do t'ua paguante, por iu premtonte
dmshprblim pr shtpit e djegura dhe disa t drejta q nuk u zbatuan, sepse pas disa muajsh plasi
kryengritja n malsin e Mbishkodrs.
Lufta e Shqiptarvet m 1910, ndonse u kufizua pothuajse n vilajetin e Kosovs, shkaktoi nj tronditje n
Ballkan dhe trhoqi vmendjen e Evrops. Shtypja mizore q bri Shefqet Turgut Pasha dhe masat e rrepta
t qeveris turke e acaruan gjendjen edhe m tepr. Pas mbylljes s shkollavet dhe t klubevet, zun t
vepronin komitetet e fsheht, numri i t cilvet u shtua n tr Shqiprin, nga juga n veri e deri n
Kosov. Kishte mjaft Shqiptar t'arratisur malevet, gati pr t formuar etat. N Dhjetor 1910, lart nga dy
mij burra t'armatosur u mblodhn n Dibr pr t krkuar me krcnim eljen e shkollave shqipe, lnien e
lir t botimevet, faljen e t dnuarvet politik, ndrtimin e rrugvet, emrimin e Shqiptarvet si npuns
t'administrats etj. Njkohsisht lvizja e Maqedonasvet ishte duke u zgjeruar.

E ndodhur prpara ktyre vshtirsive dhe sigurisht e kshilluar nga Austria - e cila e donte rivendosjen e
autoritetit otoman, por jo edhe shtypjen e plot t Shqiptarvet - qeveria turke provoi t'a lehtsonte grushtin
duke br disa lshime t vogla. Pas kthimit t t'arratisurvet, caktoi dmshprblimin pr shtpit e djegura,
hoqi dor prkohsisht nga armatimi duke e pezulluar "ligjin mbi bandat", dhe pak m von, n Mars 1911,
Ministria e Arsimit lejoi hapjen e shkollavet shqipe dhe prdorimin e abeces latine. N Qrshor t'atij viti,
do t vinte n Kosov Sulltan Mehmet Reshati V pr t nderuar kujtimin e Sulltan Muratit I, por ndoshta
edhe pr t'afruar Shqiptart. Prandaj Turqit deshn t'i zbutnin kta, q t'i bnin Sulltanit nj pritje sa m t
nxeht dhe madhshtore.

Mirpo Shqiptart kishin t tjera ndjenja dhe nuk besonin m n premtimet e Turqvet. Komitetet e fsheht
vepronin. Shtypi i kolonivet i prsriste gjithnj krkesat kombtare dhe i shtynte atdhetart pr bashkim e
organizim. "Komiteti Qendror" i Arbreshvet, n'Itali, dhe qarqet italiane t lvizjes pro-Albania
prpiqshin t gjenin mjetet dhe t rekrutonin vullnetar pr t'i ardhur n ndihm kryengritjes shqiptare me
nj shpedit ushtarake nn kumandn e Ricciotti Garibaldi-t. N Shqipri zjente kudo shpirti luftarak. Pr t
lvizur kundr Turqvet, Shqiptart shtyhshin edhe nga fqinjt q donin t trubullonin ujrat, sidomos nga
Mali-i-Zi. Pastaj n radht e Komitetit Bashkim e Prparim t Turqvet t Rinj kishin filluar grindjet. T
gjitha kto linin t parashihej nj kryengritje e prgjithshme pr n prendvern e vitit 1911. Por mjerisht nuk
kishte nj udhheqje, nj krye, nj bashkim t ktyre forcave nn nj kumand t vetme me nj plan dhe
qllim t caktuar. Prandaj edhe kjo gjakderdhje do t prfundonte si t tjerat.

Kryengritjen kt radh e nisi Ded Gjo Luli, n malsin e Mbishkodrs, duke sulmuar rojet turke n
Rapsh t Hotit e n Troboin, m 24 Mars 1911. E tr malsia u ua n kmb, Hot, Grud, Kelmend,
Shkrel e Kastrat, afro 4000 burra t'armatosur, t cilt rrethojn e marrin Tuzin, zn Deiqin, Krevenicn
dhe pika t tjera gjat kufirit shqiptaro-malazez.

Valiu i Shkodrs, Bedri Pasha, u gjet ngusht se s'kishte forca t mjaftuarshme pr t'iu br ball
kryengritsvet. Prandaj u vu t shfrytzonte fanatizmin fetar t Myslimanvet duke iu thn se dini ishte n
rrezik dhe duke i gnjyer se gjoja t Krishtert donin t sillnin n Shkodr Malin-e-Zi. Me kto intriga
mundi t mblidhte nj turm Shqiptarsh mysliman prej Shkodre dhe t'i drgonte pr t luftuar kundr
vllezrvet t tyre katolik. Por kta "mprojts" t dinit u shpartalluan shpejt; disa u bashkuan me
kryengritsit. Pr fat t mir, ky dram i shmtuar vllavrasjeje nuk u prsrit m n Shqiprin e veriut.

Kryengritja e malsis s Shkodrs e tronditi qeverin e Stambollit, e cila nisi prsri, Shefqet Turgut
Pashn me trupa Anadollaksh, q zbritn n Shngjin. Ushtria turke arrinte numrin 20.000. Lufta n
malsi vazhdonte e nxeht. Djem idealist prej Shkodre, si Luigj Gurakuqi, kishin rrokur armt dhe dal n
mal.

Malsorvet t Shkodrs s'mundi t'iu vinte ndihm nga krahinat e tjera t Shqipris, sepse kryengritja
kishte plasur papritmas, m par se t bhej nj lidhje e prgjithshme. Sa pr ndihma t jashtme, s'kishte
asnj shpres, megjith lvizjen e Arbreshvet dhe t disa qarqeve italiane q menduan t drgonin n
Shqipri vullnetar nn kumandn e gjeneral Garibaldit. Disa pregatitje u bn. Por qeveria e Roms, duke
druajtur kundrshtimin dhe ndrhyrjen e Austro-Hungaris, i ndaloi pregatitjet, i zuri e i mori armt e
gjetura pr vullnetart, dhe s'lejoi t vinte prej Italie asnj ndihm. Roma po gatitej pr shpeditn e Tripolit
dhe, ndonse kishte interes q Turqia t'ishte e kaprthyer n Ballkan, nuk donte t'i hapte rrugn ndrhyrjes
s'Austro-Hungaris n Shqipri.
Sadoq mbetn vetm, malsort e Shkodrs iu qndruan trimrisht sulmevet t'ushtris turke, por s'kishin
mjete. M 11 Maj 1911, Shefqet Turgut Pasha nxori n Shkodr nj shpallje sipas s cils falshin
kryengritsit q dorzonin armt brenda pes ditve, prve krervet q do t kalonin n gjyqin ushtarak.
Mbledhja e malsorvet u prgjigj se ata kishin qn gnjyer vitin e mparshm, sikurse her t tjera, dhe
tani s'mund t'i lshonin armt pr pa u siguruar se do t'iu njihshin t drejtat q caktonte Kushtetuta.

Pr t'i dhn fund kryengritjes, Shefqet Turguti e mori vet drejtimin e veprimevet ushtarake duke e
sulmuar nga tri an vendin ndrmjet Tuzit, Kastratit e Shkrelit, ndrsa nj tjetr fuqi turke prej 5000 vetash,
nn kumandn e Et-hem Pashs, u nis nga Gucija dhe msyjti Kelmendin. Shtpi e fshatra digjen flakada, si
n vitin e mparshm. Topi rreh e shemb pa ndrprerje. Pas nj qndrese t rrept, malsort u thyen nn
peshn e rnd t'ushtris turke dhe shum prej tyre u arratisn n Mal-t-Zi. Podgorica u mbush prsri me
shqiptar.

Mali-i-Zi, q donte luft pr t zgjeruar kufijt, e pat shtytur dhe prkrahur kryengritjen e malsorvet duke
iu dhn ktyre jo vetm streh po edhe arm e municione. Krajl Nikolla mendonte se kjo politik mund t'i
sillte pem nga t dy ant: Ose malsort, t shtypur e t trokosur prej Turqvet, do t pranonin mprojtjen e
Malit-t-Zi duke njohur autoritetin e tij, ose edhe sikur t mos donin t'i shtrohshin ktij, nuk do t'iu mbetej
asnj forc qndrese kundr ushtrivet malazeze, n astin e duhur, dhe vendi i tyre do t pushtohej
lehtsisht. Ashtu si ngjau vrtet pas nj viti e gjysm, n vjeshtn e 1912-s.

Rusia, nga nj an e siguronte Turqin se Mali-i-Zi s'kishte qllime lufte dhe se masat ushtarake t tija gjat
kufijvet ishin pr vetmprojtje, nga ana tjetr nuk e shihte me sy t keq lodrn e Krajl Nikolls me
Shqiptart, t cilt, duke mos pritur gj prej Austris, po vihshin n hullin e nj shteti sllav.

Mnyrat e ngadalshme t Viens po i detyronin Shqiptart t vshtronin nga Italia, ose t binin n kurthin e
Malit-t-Zi. Sidomos kt radh ata q po shtypshin prej Turqvet ishin Katolikt, t cilt patn pasur deri
diku mprojtjen e Austro-Hungaris. Kjo e bri Vienn t merrte mundimin e t'a hapte gojn pr t krkuar
nga Turqia q t'iu jepej fund trazimevet n Shqipri. Porsa shtypi austriak e shprehu kt dshir m 8
Qrshor 1911, shtypi turk iu prgjigj menjher m 12 t Qrshorit duke botuar shpalljen e qeveris, n t
ciln thuhej se Shqiptart ishin shtruar dhe se, me rastin e udhtimit n Kosov, Sulltan Reshati V do t
bnte nj falje t prgjithshme pr kryengritsit.

Sulltani arriti n Prishtin m 16 Qrshor, i shoqruar nga kryeministri e nj rreth personalitetesh. Aty nxori
menjher faljen pr Kosovart e kryengritjes s vitit t mparshm. Pas dy ditsh, Shefqet Turgut Pasha,
n'emr t Sulltanit, shpalli n Shkodr dekretin e faljes s prgjithshme pr kryengritsit. Kta do t merrnin
edhe nj dmshprblim pr mallin e prishur dhe shtpit e djegura, nqoftse do t kthehshin brenda
dhjet ditve e t dorzonin armt.

Pritja q iu b Sulltanit n Kosov (ndonse kjo krahin shikohej si nj qendr myslimanizmi) ishte shum e
ftoht, pr t mos thn armiqsore. Disa qytete, si Prizrendi, Gjakova, Peja e t tjer, nuk drguan njeri
fare. Dekreti i faljes, q u nnshkrua prej tij pas ca ditsh, nuk i knaqi kryengritsit, t cilt krkonin t
tjera sigurime.

N'at koh kishte ardhur Ismail Qemali n Mal-t-Zi pr t'u pjekur me Shqiptart e arratisur. Ai mblodhi
krert e malsorvet n nj kuvend t prgjithshm n katundin Gre, afr Triepshit, m 23 Qrshor 1911,
dhe, bashk me Luigj Gurakuqin e t tjer, pregatiti nj memorandum me dymbdhjet krkesa pr t'ia
paraqitur qeveris turke si prgjigje shpalljes s Shefqet Turgut Pashs. Ky dokument, i cili u quajt "Libri i
Kuq" prej ngjyrs s kapakvet, u nnshkrua nga t gjith krert e malsorvet.

Krkesat kishin nj karakter t prgjithshm kombtar. Memorandumi protestonte kundr mnyravet

tiranike t regjimit t Turqvet t Rinj, duke prmendur djegiet e rrnimet q kishin filluar me Xhavit Pashn
dhe vazhduar me Shefqet Turgutin n Kosov e n Shqiprin e veriut. Pastaj krkonte jo vetm eljen e
shkollave shqipe dhe prdorimin e shqipes n'administrat krahas turqishtes, por njohjen e kombsis
shqiptare me t drejtat e saja, nderimin e t gjitha fevet, dokevet, zakonevet, liri t plot pr zgjedhjen e
deputetvet, pr zhvillimin e arsimit n gjuhn amtare, dhe garanti kundrejt shprdorimevet ose
veprimevet anti-kushtetonjse. Vilajetet q banohshin prej Shqiptarvet duhej t'organizohshin n baz t
nj shprqndrimi administrativ, ku forcat e gjindarmris, t policis dhe gjith npunsit t'ishin shqiptar;
vetem valinjt e drejtonjsit e lart mund t vinin prej Perandoris, por duhej t'ishin nga m t mirt, dhe
mundsisht t njihnin gjuhn e zakonet e vendit. Sulltani do t'emronte nj prfaqsonjs t tij si inspektor
t prgjithshm pr t mbikqyrur administratn. Shrbimi ushtarak do t'ishte i detyrshm pr t gjith
Shqiptart dhe, n koh paqeje, do t kryhej n Shqipri. Kurse n krahinat kufitare me shtetet fqinj do t
kishte nj organizim ushtarak t veant, dhe Shqiptart e atyre viseve duhej t shrbenin n vend pr t
ruajtur kufijt. Taksa e t'ardhura do t shpenxohshin n pjesn m t madhe pr zhvillimin ekonomik dhe
kulturor t Shqipris.

Shihet se memorandumi i Gres nuk krkonte bashkimin e t gjitha tokavet shqiptare n nj vilajet t
vetm, domethn formimin e nj shteti shqiptar autonom n kuadrin e Perandoris, si kishte qn
programi i Lidhjes s Prizrendit, i prpunuar nga Abdyl Frashri, dhe ideja e Rilindasvet. Prandaj,
theorikisht, nuk shnon prparim, por nj ap mbrapa n vijn e mendimit politik shqiptar. Mirpo nga ana
tjetr krkesat e tija prbnin nj baz praktike t shndosh pr t'arritur tek autonomia, t ciln Shqiptart
nuk ishin n gjendje t'a merrnin vet menjher dhe askush nuk i prkrahte n'at koh pr t'a fituar. Prandaj
mund t themi se krkesat e "Librit t Kuq" ishin programi kombtar m'i arsyeshm q mund t'i paraqitej
qeveris turke n'ato rrethana. Nn drejtimin e Ismail Qemalit dhe t Luigj Gurakuqit, malsort e Shkodrs
luftn e tyre, krkesat e tyre, i vun n planin kombtar dhe jo pr t drejta krahinore, mbajtje armsh a
mos-pagim taksash, si kishte qn zakoni deri athere.

Si do t'a shohim, programi i Gres u pranua n jug dhe n tr Shqiprin. Rreth tij u prqndruan
krkesat shqiptare deri n plasjen e Lufts ballkanike.

Mbasi Turqia s'jepte asgj me vetdashje, ndonj ndrmjetsim i jashtm ishte fort i nevojshm. Komiteti i
Shqiptarvet n Podgoric gjeti mnyrn t'i drejtohej qeveris britanike pr t krkuar prkrahjen e saj pran
fuqivet t mdha, q kto t'a detyronin Turqin t'i njihte popullit shqiptar t drejtat e shprehura n
memorandumin. Ministri britanik i Punve t Jashtme, Sir Edward Grey, e mori parasysh kt lutje dhe iu
propozoi fuqivet t mdha q t'i bnin nj thirrje Turqis t knaqte krkesat e Shqiptarvet, pr t'i dhn
fund sa m shpejt kryengritjes s tyre, e cila mund t sillte ndrlikime t kqia, po t zgjatej. E para q e
kundrshtoi propozimin britanik ishte Gjermania, duke e quajtur si nj ndrhyrje n punt e brendshme t
Turqis. Pastaj e kundrshtuan edhe fuqi t tjera. Rolin m t dobt kundrejt Shqipris e loste Austria, e
cila as ishte e zonja t'i siguronte asaj autonomin, as lejonte przjerjen e ndonj fuqie tjetr n shtjen
shqiptare. Donte q at vend t'a kishte si nj rezerv pr vehte, kur t'i vinte koha.

Krajl Nikolla, porsa mori vesh se Shqiptart, n mbledhjen e Gres, caktuan vijat e nj programi kombtar
dhe se krkesat e tyre ua paraqitn fuqivet t mdha, ndryshoi qndrim kundrejt malsorvet mbasi tani
s'mund t'i kishte si nj vegl n duart e tija. Nga ana tjetr, Rusia me Austrin, t cilat nuk donin trazime n
Ballkan, po shtynin Turqin dhe Malin-e-Zi q t'i rregullonin shtjet e varura midis tyre si edhe problemin
e Shqiptarvet t'arratisur. Marrveshja turko-malazeze u arrit m 28 Korrik; Krajl Nikolla ua preu ndihmn
malsorvet duke i shtrnguar q t pranonin konditat e faljes dhe t kthehshin npr viset e tyre.

Gjat Korrikut, qeveria turke e kishte larguar prej Shqiprie Shefqet Turgutin, i cili urrehej, dhe n vend t
tij drgoi Abdullah Pashn me disa propozime, q s'kishin t bnin me krkesat e Gres, por vetm me
malsort katolik t Shkodrs. T shtrnguar edhe prej Malit-t-Zi, Shqiptart e arratisur u detyruan t'i
pranonin konditat e qeveris turke, m 3 Gusht 1911, dhe t kthehshin npr vendet e tyre.

Kur zjente kryengritja n veri, u bn prpjekje n jug pr nj organizim t prgjithshm, por mjerisht
ndarjet shoqrore e gjeografike ishin akoma t mdha, nuk kishte ndrgjegje disipline e prputhje
mendimesh. Dshira ishte q lidhjet dhe bashkveprimi ndrmjet jugs dhe veriut t bhshin sa m t
ngusht. Por mungonte udhheqja; nuk kishte nj figur as nj komitet qendror t zott pr t'organizuar e
kumanduar gjith lvizjen. Vullneti i lufts faqej kudo, me trima t gatishm pr t rrokur armt. Po kush
do t'i lidhte n nj veprim t prbashkt e kush do t'i udhhiqte sipas nj plani t prcaktuar?
Komiteti i fsheht i Manastirit pat dashur t shtynte organizimin e etavet duke ngarkuar, n Dibr, n
Presp, n'Elbasan e gjetk, disa atdhetar q mund t'i formonin dhe t'i mbanin me mjetet e tyre. Krijimi i
etavet u b si nj program pr komitetet e fsheht n t gjitha qndrat, n jug, n veri, n Kosov.
Ndonse kjo mnyr luftimi ishte m'e prshtatshmja pr t goditur e lkundur kudo forcat turke, kishte
nevoj pr nj krye, pr nj qendr drejtonjse q t'i lidhte t gjitha veprimet n nj plan t prbashkt.

Me kt qllim u formua n jug nj organizat e fsheht, e quajtur "Shoqria e Zez pr Shptim", e cila
desh t merrte drejtimin e lvizjes, dhe krijoi disa deg aty-ktu, por nuk arriti dot t'a bashkonte as t'a
kumandonte veprimin e shprndar t etavet. Kto dhe komitetet e fsheht vepronin sipas gjykimit t tyre
dhe rrethanavet krahinore. Pr shembull, m 15 Maj 1911, Komiteti i Vlors iu bri thirrje Shqiptarvet q
t'ishin gati pr nj kryengritje t prgjithshme, dhe krkoi nga qeveria e Stambollit autonomin
administrative t Shqipris, domethn bashkimin e t katr vilajetevet (Shkodr, Kosov, Manastir e
Janin) n nj trsi t qeverisur prej Shqiptarvet, me parlament e ushtri m vehte. M 17 Korrik, etat e
Vlors vendosn t sulmonin qytetin, por ky veprim nuk u krye dot. Kurse m 31 t'atij muaji, n nj
mbledhje t etavet dhe t parsis tek Ura e Drashovics, u vendos t pranohej programi i memorandumit
t Gres dhe t luftohej pr zbatimin e tij. Ky vendim iu njoftua edhe prfaqsivet t huaja n Vlor.

Turqit nuk donin q t shprthente nj kryengritje e prgjithshme n jug, pas tronditjes q patn n veri.
Prandaj, megjithse kishin grumbulluar fuqi t shumta, nuk po bnin ndjekje dhe linin t kuptohej
nprrnjet t'agjentvet t tyre se mund t'i dgjonin krkesat e Shqiptarvet pr reforma. Disa nga krert e
lkundshm t lvizjes, t cilvet s'para iu plqente lufta, menduan se me ca mbledhje e demostrata mund t'a
detyronin qeverin e Stambollit q t'iu njihte t drejtat Shqiptarvet. Me kt ide, komiteti i fsheht i Janins
iu kishte dhn udhzime qytetevet t vilajetit q t bnin nj tregim force me an mbledhjesh t'armatosura,
duke ngritur zrin pr autonomin e Shqipris, m 23 Korrik 1911, ditn e prvjetorit t revolucionit t
Turqvet t Rinj. Por n'at koh u muarn vesh propozimet e reja q po iu bnte qeveria turke malsorvet t
Mbishkodrs t'arratisur n Podgoric. Kjo gj i shqetsoi Shqiptart e jugs, t cilt nuk donin q t kishte
dallime krahinore e mnyra t ndryshme n'administrimin e Shqipris, sepse athere do t ndahej vendi edhe
m tepr. Prandaj, pa pritur datn e caktuar, nj grumbull i madh burrash t'armatosur u mblodh m 21 t
Korrikut n manastirin e Cepos, afr Gjirokastrs, dhe, duke theksuar dmin q i sillte njsis kombtare
krijimi i nj administrate t veant pr malsin e Shkodrs, krkoi q t kishte nj mnyr t vetme
qeverimi pr tr Shqiprin, n veri e n jug, sepse kombi shqiptar ishte i pandar.

Mospranimi i krkesavet t memorandumit t Gres nga ana e Turqvet i dha shtytje, n jug, Lvizjes
s'armatosur t etavet. N qarkun e Kors dhe n rrethin e Follorins shquhshin etat e Qamil Panaritit
dhe ajo e Spiro Ballkamenit, t cilat bn prpjekje me forcat turke. N amri vepronte eta e Musa Demit.
T tjera kishte n Kurvelesh dhe n qarkun e Gjirokastrs. etat prbhshin zakonisht prej atdhetarsh
idealist, mysliman e orthodoks, q luftonin s bashku pr lirin e Shqipris. Populli i priste kudo me
krah hapt. Teqet e Bektashinjvet ishin nj streh pr to.

Mbasi e qetsoi gjendjen n veri, qeveria turke desh t paqsonte vilajetin e Janins, duke nxjerr nj falje
pr ata etar ose t'arratisur q do t kthehshin npr shtpit e tyre dhe duke premtuar se disa nga
krkesat e Shqiptarvet do t merrshin parasysh, sidomos shtja e shkollavet dhe e abeces kombtare.
Pr t biseduar mbi kto propozime, agjentt turq thirrn krert e Shqipris s jugs n nj mbledhje, n
Tepelen, m 18 Gusht 1911. Premtimet ishin pak m t gjera nga ato q iu qen br malsorvet t
Mbishkodrs, sepse parashikohej nj falje e prgjithshme, hapja e shkollave shqipe me ndihmn financiare
t shtetit dhe msimi i shqipes n shkollat turqishte. Taksat do t caktohshin sipas gjendjes s popullit,
shrbimi ushtarak do t kryhej n vilajetet shqiptare, npunsit e administrats duhej t dinin gjuhn dhe
zakonet e vendit, armt mund t mbahshin me lej. Kto premtime ishin shum larg nga krkesat shqiptare
t paraqitura n memorandumin e Gres, por pjesa e njerzve t lkundshm i gjeti t knaqshme.

Ndonse kryengritja e vitit 1911 nuk u prgjithsua dot, ajo shnon nj ap t rndsishm n luftn e
pavarsis, sepse i dha shtytje lvizjes s'armatosur dhe vetdijs kombtare, lidhi n nj program t
prbashkt veri e jug, e detyroi qeverin turke t hynte n bisedime me Shqiptart dhe ia bri t njohura
Evrops krkesat e ktyre.
M 29 Shtator 1911, Italia i shpalli luft Turqis. Regjimi i Turqvet t Rinj kalonte nj periudh t vshtir.
Mosmarrveshjet e brendshme q zjenin n Komitetin "Bashkim e Prparim" u acarruan. Pr t qetsuar
Shqiptart, qeveria e Stambollit u vu t zbatonte pjesrisht disa nga premtimet e dhna: liroi ca atdhetar
nga burgjet, n Kor e gjetk, por nuk bri falje t prgjithshme. Sa pr n'arsim, nisi t fuste msimin e
shqipes n shkollat turqishte, pa hequr dor nga politika e osmanizimit. Valiu i Shkodrs nuk i zbatoi t
gjitha konditat e marrveshjes me malsort e veriut.

Prpjekjet e Turqvet pr t'i prdorur Shqiptart n luftn kundr Italis nuk zun vend: jo vetm nuk
rekrutuan dot fuqi t reja, po edhe disa nga repartet q ndodhshin nn arm fillluan t thurshin.

Shqetsimi i Shqiptarvet pr fatin e atdheut u shtua nga frika se mos shtetet e Ballkanit, duke par q
Turqia po merrte t tatpjetn, i shpallnin luft ksaj dhe pushtonin tokat shqiptare. Filloi t ndihej rreziku i
coptimit t vendit. Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Hasan Prishtina e t tjer vazhduan prpjekjet pr
bashkimin e rrymavet kombtare, brenda e jasht atdheut, e pr t krijuar mundsisht nj qendr drejtonjse.
Nga ana tjetr, grupi i deputetvet shqiptar n Stamboll, gjat muajit t Dhjetorit 1911, i paraqiti qeveris
turke nj memorandum duke i krkuar zbatimin e reformavet pr Shqiprin edhe e shtroi shtjen pr
bisedim n parlament, ku jehuan fjalt e nxehta t Hasan Prishtins. Por qeveria nuk desh t dgjonte. At
Nntor, nga deputett e paknaqur t popullsivet jo-turke dhe nga disa kundrshtar t Turqvet t Rinj ishte
formuar nj parti opozite e quajtur "Liri dhe Marrveshje" (Hurriyet ve Itilaf), e cila kishte n program
shprqndrimin administrativ dhe njohjen e t drejtavet kushtetonjse kombsive t ndryshme t
Perandoris. Prfaqsonjsit shqiptar u bashkuan me kt parti, e cila u b nj opozit e fort, aq sa Turqit e
Rinj u shtrnguan t'a shprndanin parlamentin, m 18 Jenar 1912, duke shpresuar se me ndrhyrjet e tyre do
t siguronin shumicn n zgjedhjet e ardhshme.

Nga mbarimi i Dhjetorit 1911, me thirrjen dhe nn kryesin e Ismail Qemalit, disa krer politik shqiptar
n Stamboll ishin mbledhur pr t biseduar rreth gjendjes dhe punvet t Shqipris. Mbasi me an
krkesash nuk mund t shkputej asgj prej qeveris turke, mbledhja vendosi t pregatiste nj kryengritje t
prgjithshme, e cila do t fillonte n Kosov. Hasan Prishtina u ngarkua me organizimin e saj, kurse Ismail
Qemali merrte prsipr t gjente 15.000 pushk dhe mjete financiare (nga ndonj fuqi e jashtme).

Pas shprndarjes s parlamentit, fushata pr zgjedhjet e reja u nis e ashpr, sidomos n Shqipri. Turqit
prdorn t gjitha mjetet dhe muarn t gjitha masat q t mos zgjidhshin kundrshtart e tyre. Gjat ksaj
kohe, qeveria e Stambollit drgoi n Shqipri nj u "komision reformash" t kryesuar nga ministri i Punve
t Brendshme, Haxhi Adil Beu, gjoja pr t br hetime mbi nevojat e vendit dhe pr t plotsuar krkesat
e Shqiptarvet, veanrisht n'ann arsimore, nqoftse kta do t bashkpunonin me Turqit e Rinj. Kurse
qllimi i vrtet i ardhjes s ministrit, i cili vizitoi qytetet kryesore t vilajetevet t Shqipris, ku u prit
shum ftoht, ishte pr t forcuar gjindarmrin dhe administratn turke, si edhe pr t ndikuar n kohn e
zgjedhjevet. Q t tregonte se gjoja di po bnte n'interes t vendit, ai urdhroi hapjen e disa shkollave, nj
prej tyre edhe Normalja e Elbasanit. Mori shnim gjithashtu pr ndrtimin e disa rrugve ushtarake.

Ndrkaq, propaganda e zgjedhjevet valonte e nxeht. Shtypi i mrgimit, prjashta, dhe Shqiptart,
prbrenda, u prpoqn sa mundn pr t nxjerr deputet disa atdhetar t shquar, si Ismail Qemalin, Hasan
Prishtinn e t tjer, por Turqit e Rinj ua mbylln rrugn. Parlamenti i "rizgjedhur", i cili u mlodh m 18
Prill 1912, prbhej pothuajse i tr nga besnikt e regjimit. Tani s'kishte mbetur asnj mundsi
marrveshjeje ndrmjet Shqiptarvet dhe Turqvet.

Ismail Qemali ishte nisur pr n'Evrop dhe Hasan Prishtina pr n Kosov, me qllim q t pregatitnin
kryengritjen. I tr vendi, n veri e n jug, mund t ohej n kmb, por mbetej gjithmon problemi i
pazgidhshm: bashkimi i forcavet dhe drejtimi i tyre nn nj kumand t vetme. Hasan Prishtina iu
propozoi edhe Maqedonasvet q t ngrihshin njhersh me Shqiptart dhe t luftonin s bashku pr t
formuar nj shtet autonom shqiptaro-maqedonas. Por Bullgaria n'at koh kishte t tjera plane dhe ua ndaloi
Maqedonasvet marrveshjen me Shqiptart.
Lufta italo-turke dhe zgjerimi i lvizjes shqiptare i nxitn shtetet e Ballkanit q t pregatitshin pr
zhvillimin e mtejshem t ngjarjevet. Ideja e krijimit t nj Shqiprie autonome ose t pavarur nuk pajtohej
me qllimet e Serbis, t Bullgaris, t Greqis dhe t Malit-t-Zi, q prisnin t'i jepnin grushtin e fundit
Turqis pr t ndar trashgimin e saj n Ballkan. Ashtu si po shkonin punt, mund t ngjanin gjra t
papritura: s'ishte udi q Turqia t'iu njihte autonomin Shqiptarvet, ose Austro-Hungaria mund t ndrhynte
pr t pushtuar sanxhakun e Novi-Pazarit dhe pr t krijuar, nn mprojtjen e saj, nj Shqipri autonome, e
cila do t'i hapte rrugn e dajles n Selanik. Prandaj shtetet e Ballkanit, me gjith kundrshtimet q kishin
midis tyre, shpejtuan t merrshin vesh pr nj veprim t prbashkt kundr Turqis.

E keqja pr Shqiprin ishte se kjo nuk njihej akoma zyrtarisht as si njsi gjeografike as si kombsi. Austro-
Hungaria q kishte interes t'a prkrahte, nuk e ndjente vehten mjaft t fort kundrejt Rusis dhe shtetevet t
Ballkanit, nga njra an, rivalitetit me Italin nga ana tjetr. Prandaj politika e Viens kufizohej n mbajtjen
e statu quo-s n Ballkan e n Shqipri, n frenimin e konfliktevet, n dhnien e ndonj ndihme pr
zhvillimin e arsimit kombtar t Shqiptarvet (duke e kshilluar fshehtazi qeverin turke q t mos i
shtypte fort kta), por nuk e prkrahte kryengritjen e tyre, e cila mund t shkaktonte koklavitje t tjera.
Austria i kshillonte Shqiptart q t mos ndahshin nga Perandoria Otomane, ku ishin m t sigurt, dhe
mendonte se kombi shqiptar ishte akoma i prar e i papregatitur pr autonomin. Italia, nga ana tjetr, nuk
guxonte t ndrhynte n Shqipri, ku gjente kundrshtimin e Austro-Hungaris. Ktij veprimi iu ruajt edhe
pasi i shpalli luft Turqis. N bisedimet e fshehta me Italin, Viena e kishte kundrshtuar do ndrhyrje
ushtarake n Shqipri nga ana e ktyre dy fuqive, edhe sikur Shqiptart t bnin kryengritje t prgjithshme.
N rast se lvizja e Shqiptarvet do t sillte ndrlikime m t gjera, Austria me Italin dhe me fuqit e tjera
t mdha do t prpiqshin pr t frenuar konfliktet dhe pr t vazhduar mbajtjen e statu quo-s n Ballkan.
Kt politik Austro-Hungaria e vazhdoi deri n fund, me qllim q t ndalonte shprthimin e Lufts
ballkanike.

Kundrejt ksaj politike t but t'Austris, po shtohej dinamizmi i shtetevet t Ballkanit, q prkrahshin nga
Rusia. Lufta italo-turke dhe kriza q po kalonte regjimi i Turqvet t Rinj, kryengritjet n Shqipri e n
Maqedoni e tregonin haptazi se gjendja n Ballkan nuk mund t qndronte ashtu si ishte dhe si donte t'a
mbante Austria me kleka. Perandoria Otomane ndodhej n buz t gremins. Shtetet e Ballkanit, nn
drejtimin e Rusis, po gatitshin pr t'i dhn t shtymen e fundit. Shqipria ishte n rrezik q t coptohej
ndrmjet fqinjvet. Rusia filloi m par t'afronte Bullgarin me Serbin pr t formuar boshtin e fuqis
sllave n Ballkan, si nj penges pr t'i prer udhn shtrirjes s'Austro-Hungaris drejt detit Egje dhe ndikimit
t Gjermanis n Lindjen e Afrme. Rreth boshtit bullgaro-serb mund t rreshtohshin Mali-i-Zi dhe
popullsia maqedonase duke formuar kshtu nj grup t shndosh Sllavsh nn drejtimin e Rusis, e cila n
kt mnyr delte mbizotronjse n gadishullin ballkanik.

Q n Tetor 1911, pas shpalljes s lufts italo-turke, kryeministri i Bullgaris dhe ai i Serbis u takuan pr t
caktuar zonat e zgjerimit t'ardhshm t shtetevet t tyre. Serbia krkonte Kosovn dhe Shqiprin e veriut
pr t dal n'Adriatik, q kshtu t'i priste rrugn Austro-Hungaris. Pr t siguruar aliancn me Bullgarin,
ajo i njihte ksaj, prvec vilajetit t'Adrianopojs, nj pjes t mir t Maqedonis. Kryeministri serb druante
rrezikun e krijimit t nj shteti shqiptar me prkrahjen e Austro-Hungaris, megjithse Shqiptart, sipas atij,
nuk ishin t zott pr t formuar nj shtet. Sidoqoft, kur Serbia t merrte Shqiprin e veriut, ajo e jugs do
t pushtohej prej Greqis. Kto bisedime zgjatn disa muaj, sepse interesat e Sofjes e t Belgradit
kundrshtohshin prsa i prkiste ndarjes s tokavet n vilajetet e Kosovs e t Manastirit. Por, me kshillat
e Rusis, marrveshja bullgaro-serbe u arrit dhe u nnshkrua m 13 Mars 1912. Parashikohej q t merrte
pjes edhe Mali-i-Zi n'at lidhje.

Traktati bullgaro-serb prmbante nj shtojc t fsheht ku caktohej ndarja e tokave shqiptare, megjithse
fjala Shqipri nuk prmendej. Serbia do t merrte krahinat n veri dhe n perndim t maleve t Sharit,
domethn Kosovn, Metohin dhe Shqiprin e veriut; kurse Bullgaria do t pushtonte tokat n lindje t
maleve t Rodopit dhe t lumit Struma. Vendi ndrmjet maleve t Sharit, lumit Struma dhe liqenit t'Ohrit
(me qytetet Kumanova, Shkupi, Tetova, Gostivari, Dibra, Krova, Prlepi, Manastiri, Ohri etj.) u shikua si
nj zon ku prpiqshin interesat e t dy palve, prandaj mbetej pr t'u caktuar m von ndarja e saj, ose
mund t prbnte nj krahin autonome. Nqoftse Bullgaria me Serbin nuk do t binin dot n'ujdi, puna e
rregullimit t ksaj zone do t'i lihej n dor Carit t Rusis.

Pothuajse njkohsisht me marrveshjen bullgaro-serbe u zhvilluan bisedimet ndrmjet Bullgaris dhe

Greqis, t cilat prfunduan me nnshkrimin e nj traktati, m 29 Maj 1912. Ktu nuk flitej pr ndarje
tokash, por t dy shtetet lidhshin pr t ndihmuar njri-tjetrin n rast se do t sulmohshin prej Turqis.

Ndrsa fqinjt e Shqipris po gatitshin pr nj veprim t prbashkt kundr Perandoris Otomane dhe
bnin planet pr coptimin e tokavet shqiptare, kombi i yn ndodhej i ndar e i thrrmuar si gjithmon, pa
lidhje t brendshme administrative, pa nj qendr, pa nj drejtim. Disa nga udhheqsit e tij kishin
vendosur q t bhej nj kryengritje e prgjithshme pr t shkputur autonomin prej qeveris turke. Gjat
"zgjedhjevet" parlamentare, t cilat shkaktuan aty-ktu prfytje t nxehta, u kuptua se s'kishte mbetur asnj
tjetr mnyr marrveshjeje me Turqit.

Sipas planit q kishte br Komiteti Shqiptar i Stambollit, kryengritja do t fillonte n Kosov. Por populli
ishte i gatishm kudo, n veri e n jug. Me fjaln e Ismail Qemalit, organizimi i kryengritjes kishte shtrir
deg n Shqiprin e Mesme: Kruj, Durrs, Tiran, Elbasan, dhe n jug: Vlor, Berat, Kor, Gjirokastr e
gjer n Janin. Kurse Luigj Gurakuqi vepronte n qarkun e Shkodrs. Lvizja kishte nisur n malsin e
Gjakovs q n Prill dhe, nga fillimi i Majit, ishte prhapur n rrethet e Pejs, pastaj n Nikaj e Mertur, n
Mirdit e n Zadrim. Malsort e Dibrs, t Matit, t Kthells, si edhe ata t Leshit e t Bregut-t-Matit
lidhn besn pr t'iu prer udhn ushtrivet turke. N pjesn m t madhe t vendit ndihej nevoja e
shkputjes prej Turqis.

Por kto forca duhshin lidhur e bashkrenditur n nj plan. Si e pam m sipr, me organizimin e
kryengritjes n Kosov ishte ngarkuar Hasan Prishtina. N'at koh po shquhej edhe figura e fort e Bajram
Currit. Kta t dy thirrn krert e vilajetit t Kosovs n nj mbledhje n katundin Junik, afr Gjakovs, m
20 Maj 1912. Ndrmjet t tjerve, merrnin pjes Nexhip Draga, Isa Buletini dhe kapedant e kryengritjeve
t mparshme. N'at kuvend, q vazhdoi disa dit, u lidh besa pr t'i br luft qeveris turke deri n
shkputjen e autonomis, programi i s cils parashihte: caktimin e kufijvet t Shqipris dhe bashkimin e
saj n nj vilajet t vetm me nj qeveritar n krye, administratn me npuns shqiptar dhe me shqipen si
gjuh zyrtare, arsimin shqip me abecen kombtare (latine), njohjen e kombsis shqiptare dhe kryerjen e
shrbimit ushtarak n'atdhe. Ky program, i cili krkonte bashkimin e Shqipris n nj trsi t vetme, e
kaprcente at t memorandumit t Gres, por duket se nuk u pranua nga e tr mbledhja ku merrnin pjes
edhe njerz me ndjenja turkomane. Megjithat, shumica e popullit mori ann e atdhetarvet, afro 3000 burra
u mblodhn nn urdhrat e Bajram Currit dhe t Hasan Prishtins; veprimi i tyre nisi n Rrafshin e
Dukagjinit me qllim q t shtinin n dor Pej e Gjakov. Kumandari turk i Shkupit, gjeneral Fadil Pasha,
u nis vet pr t shtruar kryengritjen, arriti n Gjakov dhe, pas nj prpjekjeje t'ashpr q pati me
Shqiptart n Junik, mundi t hynte n Pej m 6 t Qrshorit. Kryengritsit u trhoqn n Malsin e
Gjakovs. Por pas ca ditsh, Bajram Curri sulmoi n Qafn e Prushit katr batalion turq t cilt i shpartalloi
plotsisht. Fitorja e tij pati nj oshtim n tr Kosovn. Kryengritja po forcohej n rrethet e Gjakovs, t
Prizrendit e t Pejs.

N Malsin e Leshit, Mirdit, Bregu-i-Matit, kishin nisur prpjekjet me Turqit. Kta u munduan, si n vitin
e kaluar, t prdornin politikn fetare pr t ndar Myslimant nga Katolikt, por nuk ia arritn dot qllimit.
Jo vetm Myslimant e Krujs u bashkuan me Katolikt e Malsis se Leshit, t Mirdits e t Zadrims, po
edhe n Shkodr brenda u formua nj komitet kryengrits. Ashtu edhe Dibra e Mati ishin lidhur me krahinat
katolike rreth e qark.

Gjat ksaj kohe, n jug ishte shtuar veprimtaria e etavet. Shqiptart e kolonivet, shumica e t cilve ishin
nga juga, prpiqshin pr t mbledhur ndihma e pr t gjetur arm. Kolonia e Bukureshtit drgoi n Kor
Pandeli Calen pr t'i kshilluar Orthodoksit q t bashkohshin me Myslimant n kryengritjen kundr
Turqvet. Por figura m'e shquar n'at krahin u tregua Themistokli Grmnji, i cili, bashk me Sali Butkn,
Spiro Ballkamenin e t tjer, organizoi etat q vepronin n qarkun e Kors, n rrethet e Follorins, t
Kolonjs, t Dangllis, t Prmetit. Disa t drguar nga Shqipria e jugs vajtn n Kosov pr t br
pjekje dhe pr t lidhur fjaln me udhheqsit e kryengritjes s'atjeshme.

N luftn pr autonomin, Shqiptart nuk kishin asnj prkrahje t jashtme. Austria ua kishte thn haptazi
se nuk e plqente kryengritjen, e cila mund t nxirte ngatrresa t tjera n Ballkan, prandaj s'iu jepte asnj
ndihm. Por sigurisht e kshillonte Turqin q t'i qetsonte Shqiptart duke iu njohur disa liri t kufizuara,
pr t'i prer hovin kryengritjes s tyre, e cila mund t shkaktonte hyrjen n valle t Serbis dhe t Malit-t-
Zi. Ismail Qemali kishte pasur bisedime disa her me ambasadort e Austro-Hungaris n Stamboll e n
Paris, iu kishte faqur shqetsimin e tij n lidhje me gjndjen e Shqipris, e cila nuk njihej akoma si
kombsi as si njsi gjeografike dhe ishte n rrezik t coptohej ndrmjet shtetevet t Ballkanit n rast se do
t prmbysej Turqia. Iu kishte thn gjithashtu se ai vet dhe Shqiptart shpresonin vetm n mprojtjen e
Austro-Hungaris. Por diplomatt austriak i qen prgjigjur se Shqiptart duhej t qndronin n kuadrin e
Perandoris Otomane dhe t prparonin duke bashkpunuar e mbajtur marrdhnie t mira me Turqin. Nuk
duhej t bnin kryengritje, t cilat mund t'a trazonin gjendjen m keq. Pra Ismail Qemali e dinte se nga
Viena nuk pritej, asnj ndihm pr kryengritjen. 15.000 pushkt dhe t hollat q ishte zotuar t gjente,
shpresonte t'i nxirte nga Italia, ku lvizja pro-Albania po tregohej mjaft vepronjse. Duket se nj sasi armsh
dhe t hollash hyn prej Italie n Shqipri, por jo aq sa ishin premtuar. Qeveria italiane ndodhej n luft me
Turqin dhe kishte interes q t'i shkaktonte ksaj sa m shum trazime, por n kryengritjen shqiptare nuk
mund t ndrhynte drejtprdrejt pr t mos ardhur n kundrshtim me Austrin, ose pr t mos i dhn rastin
asaj t'a shfrytzonte pr vehte gjendjen n Shqipri. Ka t ngjar q Ismail Qemali t'i jet drejtuar pr
ndihm edhe Anglis, por kjo s'mund t przjehej n nj erdhe ngatrresash ku prpiqshin interesat e
Rusis, t'Austro-Hungaris dhe t'Italis. Pra Shqiptarvet s'iu mbetej tjetr vese t qndronin me forcat e
tyre dhe me ato pak mjete q mund t'iu vinin prej kolonivet t jashtme.

Ata q u vun t'a shtynin kryengritjen shqiptare ishin shtetet e Ballkanit, sidomos Serbia e Mali-i-Zi. Kurse
Greqia filloi t nxirte etat n'Epir. Qllimi i Serbis dhe i Malit-t-Zi ishte q t shkaktonin sa m shum
rrmuj n Shqipri, t'i vinin Shqiptar e Turq kundr njri-tjetrit, q kshtu Serbo-Malazezt t vrsulshin
n astin e duhur dhe t mos gjenin kundrshtim t fort pr t pushtuar tokat e lakmuara. Serbia formoi eta
n Kosov, desh t binte n marrveshje me disa krer shqiptar pr t'iu dhn arm e t holla q t luftonin
kundr Turqvet. Serbt patn krijuar edhe nj organizat terroriste, e quajtur "Dora e Zez", gati pr t
vepruar n Shqipri me ann e tmerrit. Kurse Mali-i-Zi vazhdonte gjithmon intrigat n malsit katolike t
veriut.

Qeveria turke nuk dukej fort e shqetsuar pr kryengritjen shqiptare, e cila nuk kishte ndrlidhje, udhheqje,
kumand, program as plan t prbashkt. Veprimi i do krahine kufizohej n rrethin e saj, vullnetart aty
mblidhshin aty shprndahshin, nuk ishin trupa t lvizshme q t mund t ohshin prej nj vendi n
tjetrin, prej veriut n jug ose anasielltas; krert e kapedant shpeshher nuk kishin t njjtin qllim as
merrshin dot vesh midis tyre, se nga do kok delte nj z. Qeveria e Stambollit i pati shtypur gjithmon
kto lloje lvizjesh, prandaj mund t'a shtypte ndoshta edhe kt sikur t mos kishte ngjar thurja n radht e
ushtris turke t vilajetevet t Manastirit e t Kosovs.

Kundr mnyravet shtypse t Turqvet t Rinj, prdhunimit t zgjedhjevet dhe politiks s tyre t padrejt
kundrejt Shqiptarvet, ishte krijuar n'ushtri nj rrym e fort kundrshtare, e cila krkonte rrzimin e
qeveris, shprndarjen e parlamentit dhe zgjedhje t reja. Kjo rrym ishte prhapur sidomos n'ushtrin e
vilajetevet t Manastirit dhe t Kosovs, ku oficert turq kishin formuar nj organizat t fsheht me emrin
"Shptimtart e Kombit", e cila lidhej me opozitn e vjetr parlamentare, prandaj u quajt prgjithsisht
itilafiste. Shqiptart q shrbenin n'ushtrin turke, si oficer ose edhe rekrut, merrnin pjes me shumic n
kt organizat.

Komiteti Shqiptar i fsheht i Manastirit dijti t punonte n radht e ushtris dhe t shtynte oficer e ushtar
shqiptar q t'arratisshin me arm e municione. I pari q u largua nga korparmata e Manastirit ishte Tajar
Bej Tetova me 150 ushtar shqiptar, i cili u arratis m 22 Qrshor, duke marr me vehte arm e municione,
dhe kaloi n Shqiprin e jugs, n Kolonj e n Frashr, ku u bashkua me etat e Themistokli Grmnjit
dhe t Sali Butks. Ikja e Tajar Tetovs i ngjante pak a shum asaj t'Ahmet Niazi Resnjs m 1908. T tjer
oficer dhe ushtar shqiptar u arratisn prej garnizonevet t'Ohrit, t Dibrs dhe t Kors; numri i tyre arriti
n disa qindra veta nga mbarimi i Qrshorit. Bashk me Shqiptart filluan t'arratisshin edhe oficer turq, t
cilt krkonin rrzimin e qeveris.

Mirpo kishte nj ndryshim n mes t lvizjes kombtare shqiptare dhe t'asaj q u krijua n radht e
ushtris turke. Qllimi i Turqvet ishte q t rrzonin qeverin dhe t bnin zgjedhje t reja, prandaj mund t
bashkpunonin me kryengritsit shqiptar deri n'at cak, duke iu premtuar ktyre prmirsimin e
administrats dhe disa t drejta, por nuk e njihnin autonomin e Shqipris. Lvizja ushtarake e Turqve t
ksaj radhe i ngjante asaj t Turqvet t Rinj, m l908, t cilt deshn t prfitonin nga forcat e Shqiptarvet
sa pr t rrzuar regjimin e vjetr dhe pr t'ardhur vet n fuqi. Ky qllim i organizats s fsheht t'ushtris
turke u kuptua fare mir n Shqiprin e jugs, prandaj komitetet e "Shoqris s Zez pr Shptim" u vun
menjher t'a ndanin punn e Shqiptarvet nga ajo e Turqvet dhe t krkonin me forc autonomin duke
prhapur kudo lvizjen e etavet. Por n Kosov, ku nj pjes e klerit dhe e parsis kishte akoma ndjenja
turkomane, filloi t krijohej nj pshtjellim, pak a shum si m 1908, dhe n disa raste kryengritja e
Shqiptarvet przjehej me at t'ushtris turke, megjithse atdhetart kt her kishin nj program kombtar
- programin e autonomis - dhe prpiqshin t'a ndanin shtjen shqiptare nga ajo e Turqvet.

Sado i gjall q po tregohej veprimi i etavet n Shqiprin e jugs dhe t Mesmen, dukej se edhe kt
radh fati i Shqipris do t luhej n Kosov. Ktu disa krer t lvizjes, ndoshta pr nevoj t astit, u
bashkuan me programin e opozits ushtarake turke, e cila iu premtonte Shqiptarvet nj prmirsim t
gjendjes por jo autonomin. Shkputjen nga Turqia nuk e donin as oficert shqiptar t'arratisur, si Tajar Bej
Tetova, por kta, n jug, s'i dgjonte njeri. Qndrimi i krerve t Kosovs hodhi pshtjellim n mendjen e
atdhetarvet dhe ngjalli frikn se lvizja do t prahej duke mos pasur nj program t prbashkt. Kjo
przjerje e shtjes shqiptare me itilafistt turq ishte nj prsritje e mrzitshme e historis dhe mund t
prfundonte si m 1908. Sadoq vetdija kombtare kishte br prparim - sepse Turqit e Rinj, me
shtrngimet dhe sjelljet e kqia t tyre, e patn zhvilluar n vend q t'a ulnin - politikisht Shqiptart ishin t
papjekur, s'mund t kishin nj program e plan t prbashkt, nj kumand e qendr drejtonjse t vetme,
prandaj shfrytzohshin gjithmon prej t tjervet, pa qn kurr n gjendje q t prfitonin kta vet nga
rrethanat. Ishte rrezik q edhe kt her t bnin lodrn e opozits ushtarake turke, sikurse m 1908. Por nuk
ndodhi kshtu, sepse lvizja kryengritse ishte prhapur n tr Shqiprin, disa ide t prgjithshme rreth
autonomis qarkullonin m do an, dhe opozita itilafiste nuk ishte aq e fort sa t'iu impononte vullnetin e
saj Shqiptarvet. Prandaj mund t themi se kta prfituan nga thurjet q ngjajtn n radht e ushtris
turke.

Megjithat, qeveria e Stambollit u mundua t'a shtypte lvizjen shqiptare me ann e trupavet besnike, t cilat
ishin akoma t shumta dhe, n Kosov, kumandohshin prej Fadil Pashs. Ky u nis vet n ndjekjen e
kryengritsvet, por u prit kudo me pushk dhe ndeshi n nj qndres t'ashpr. Shqiptart ishin forcuar jo
vetm n malsit e Gjakovs, t Pejs dhe n rrethet e Prizrendit, por vepronin deri n veri-lindje t
Kosovs, ndrmjet Podujevs, Novi-Pazarit, Mitrovics dhe Prishtins. Trupat e Fadil Pashs q deshn t'a
shtronin kt an, psuan gjat Qrshorit dhe n ditt e para t Korrikut disa goditje t forta prej
kryengritsvet, t cilt udhhiqshin nga Isa Buletini dhe ca kapedan t tjer. N nj luftim tek Ura e
Senics, Shqiptart thyen dy batalion turq. Lvizja vinte duke u zgjeruar. T tjera forca kryengritse, nn
kumandn e Idriz Seferit, Mehmet Pash Deralls dhe Islam Spahiut, vepronin n krahinat ndrmjet
Gjilanit, Prizrendit e Tetovs, duke i shkaktuar humbje ushtris turke dhe duke e shtrnguar q t mbyllej
npr qytetet. Kurse Shqiptart zun grykat e Kaanikut, t Cernolevs dhe t tjera pika t forta pr t'i prer
armikut ndrlidhjet dhe mundsin e prurjes s trupave t reja. Prpjekja vazhdonte n Shqiprin e Mesme,
me luftime etash, dhe n tr jugn gjer n amri. Por, si tham, qendra e kryengritjes u b Kosova, ku
me mijra burra t'armatosur, nga Rrafshi i Dukagjinit, nga rrethet e Prizrendit e t Gjilanit si edhe prej ans
s Novi-Pazarit e t Mitrovics, iu drejtuan Prishtins. Fusha e Kosovs u mbush me kryengritsit shqiptar,
t cilt hyn n Prishtin m 22 t Korrikut.

Disa dit m par, oficert e korparmats s VI t Manastirit kishin krkuar rrzimin e qeveris s
Stambollit. Kryengritja e Shqiptarvet e tronditi gjendjen m shum akoma. Qeveria e Said Pashs dha
dorheqjen. Nj qeveri e re u formua m 23 Korrik nn kryesin e Ahmet Myftar Pashs me nj rreth
ministrash q gzonin besimin e opozits ushtarake ose itilafiste. Detyra m'e par e ksaj qeverie ishte
rregullimi i paqes me Shqiptart, prandaj dha urdhr q t pushonin prpjekjet me arm dhe vendosi t
drgonte n Kosov nj komision pr t nisur bisedimet me kryengritsit.

Tani Shqiptart ndodhshin prpara dy problemeve me rndsi: e para, duhej t krkonin autonomin
administrative me bashkimin e tokavet shqiptare n nj vilajet t vetm, q kshtu t caktohshin kufijt e
Shqipris. E dyta, n bisedimet q do t zhvillohshin n Kosov duhej t merrnin pjes prfaqsonjs nga
t katr vilajetet dhe nga i tr vendi, pr t mos lejuar q Turqit t bnin marrveshje krahinore t veanta
me kryengritsit si n vitin 1911.

Krert dhe kumandart e etavet t Shqipris s jugs mbajtn nj mbledhje t madhe n Qafn e Sinjs
(afr Beratit), m 23 Korrik 1912, pr t paraqitur ankimet dhe krkesat e tyre n nj memorandum prej
dymbdhjet pikash i cili ishte si ai i Gres. Krert e mbledhur shtonin n fund se nuk do t'i lshonin armt
por do t qndronin malevet deri sa t merrshin parasysh krkesat e tyre. Memorandumi iu drgua Sulltanit
telegrafisht nga Vlora, m 29 Korrik, dhe iu njoftua konsujvet t fuqive t mdha. Shqiptart e jugs nuk
kishin t bnin me oficert e opozits itilafiste turke dhe krkonin autonomin n tr kuptimin e saj.

Nga mbarimi i Korrikut, disa atdhetar kosovar kishin botuar nj thirrje me ann e s cils ngulmonin q t
bhej nj mbledhje ku t merrnin pjes prfaqsonjs prej t katr vilajetevet t Shqipris, pr t vendosur
bashkarisht se far t drejtash do t'i krkohshin qeveris turke. T njjtat mendime faqte shtypi i
mrgimit, i cili nuk donte marrveshje gjysmake por njohjen e autonomis shqiptare nga ana e Ports s
Lart. Ismail Qemali me Luigj Gurakuqin, t cilt n'at koh ndodhshin jasht atdheut, iu shkruanin disa
krerve se n Kosov duhshin drguar prfaqsonjs nga t gjitha ant e Shqipris, pr t treguar q
Shqiptart, si n luft ashtu edhe n mendimet e n krkesat e tyre, ishin t njjt dhe t pandar. Porositnin
gjithashtu q kryengritsit t mos gnjehshin si tjetr her, por t mbanin vendet, t forconin lidhjet midis
tyre dhe t krkonin me kmbngulje pr t katr vilajetet njohjen e t drejtavet ashtu si ishin parashikuar
n dymbdhjet pikat e memorandumit t Gres.

Nga Shqipria e jugs nuk mundn t vinin prfaqsonjs n Kosov, se s'pati koh mbasi ngjarjet po
rridhnin shpejt. U nisn disa nga Shqipria e Mesme dhe e veriut, por as kta nuk arritn dot me koh.
Kshtu q, praktikisht, n bisedimet shqiptaro-turke mori pjes vetm parsia e Kosovs. Po edhe sikur t
kishin ardhur drgata nga viset e tjera, vetm fjala e Kosovarvet do t dgjohej, mbasi ata kishin mundur t
grumbullonin nj forc t'armatosur. Disa komitete t Shqipris s jugs ngarkuan me an telegramash si
prfaqsonjs t tyre Hasan Prishtinn, duke ia theksuar q t krkonte nga qeveria e Stambollit zbatimin e
dymbdhjet pikavet t famshme. Mirpo kur erdhi Komisioni turk n Prishtin, m 27 Korrik, Shqiptart,
prpara do bisedimi tjetr, krkuan shprndarjen e menjhershme t parlamentit. Prndryshe, do t'a
rifillonin luftn pas dy ditsh. Kjo krkes e trash shprehte urrejtjen e Hasan Prishtins pr nj parlament
ku atij i pat qn mbyllur rruga e rizgjedhjes, si edhe ndikimin e opozits itilafiste turke n nj pjes t
parsis turkomane t Kosovs, por nuk lidhej aq ngusht me autonomin e Shqipris, e cila duhej t'ishte
fjala e par. Do t kishte qn m me vend dhe shum m'e hijshme, m heroike, sikur ana shqiptare t
kishte thn: "Po nuk iu njoh menjher autonomia Shqipris, e rifillojm luftn pas dy ditsh". Parlamenti
turk, sido q t'ishte zgjedhur, ishte nj shtje q i prkiste gjith Perandoris Otomane dhe jo vetm
Shqiptarvet. Kryeministri u prgjigj duke lypur pak durim dhe ngarkoi mareshal Ibrahim Pashn pr t
vazhduar bisedimet e ndrprera, t cilat rifilluan m 2 t Gushtit. Ndonse kishte rreth vehtes atdhetar si
Bajram Currin e Nexhip Dragn me shok, dhe n mendje krkesat kombtare, Hasan Prishtina, i detyruar
prej parsis turkomane, pasi numroi n nj fjalim t nxeht dmet dhe shkretimet q Turqit e Rinj i kishin
sjell ktij vendi, u lshua edhe nj her kundr parlamentit si Ciceroni kundr Katilins, duke ngulmuar q
t shprndahej. Qeveria turke iu prul vullnetit t Shqiptarvet dhe, me nj dekret t Sulltanit, e shpmdau
parlamentin m 5 t Gushtit. Kshtu u knaq opozita itilafiste, e cila nuk dshironte gj tjetr prve ksaj.

Por nuk u knaqn Shqiptart, mbasi asnj nga krkesat e tyre kombtare nuk ishte marr akoma parasysh.
Prandaj nga shum an dhe qytete t Shqipris, sidomos n jug e n t Mesmen, filluan thirrjet drejtuar
me telegram kryeministrit n Stamboll dhe Komisionit shqiptar t bisedimevet n Kosov. N disa qytete t
Shqipris s jugs u organizuan mbledhje pr t krkuar autonomin. Manastiri, Elbasani dhe m von
Tirana drguan prfaqsonjsit e tyre n Prishtin. Atdhetart e do krahine u prpoqn t njsonin
pikpamjet dhe t paraqitnin nj program t prbashkt krkesash me karakter kombtar. Nga kto thirrje u
forcua dhe qndrimi i kryengritsvet n Kosov, t cilt n kt ndrkoh kishin zbritur n Ferizaj, ku
ndodhshin jasht ndikimit t parsis fanatike t Prishtins. Mbasi u knaqn dshirat e turkomanvet
itilafist me shprndarjen e parlamentit, iu erdhi radha edhe krkesavet kombtare. Por, si taktik politike,
puna ishte nisur keq: duke vn si kusht t par shprndarjen e parlamentit, krert e Kosovs kishin ln t
kuptohej se ata interesohshin m fort pr gjndjen prgjithshme t Perandoris se sa pr kombsin e tyre.
Turqit u vun t'a shfrytzonin kt dobsi duke futur intrigat e prarjes dhe duke zgjuar fanatizmin e vjetr.
Kurse, n tjetr an, shtetet e Ballkanit filluan t shqetsohshin, t lviznin dhe t'a shpallnin haptazi se nuk
lejonin krijimin e nj Shqiprie mbi katr vilajetet. Mali-i-Zi, me plqimin e malsorvet, e nxori ushtrin
prktej kufijvet dhe zuri disa fshatra shqiptare. Turqit i prhapn me t shpejt kto lajme pr t'iu treguar
kryengritsvet kosovar se vendi i tyre ndodhej n rrezik. Iden e autonomis shqiptare e kishin sidomos
Hasan Prishtina dhe Nexhip Draga, por kta ndeshn jo vetm n kundrshtimin e turkomanvet po edhe t
disa udhheqsve t kryengritjes, si Isa Buletini, Idriz Seferi e t tjer, t cilt ishin pr krkesa m t matura
dhe pr gjetjen e nj pajtimi me Stambollin. N'ato rrethana, Hasan Prishtina hartoi nj program prej
katrmbdhjet pikash, ku desh t pajtonte dshirat e atdhetarvet t zhvilluar dhe mendsin e fanatikvet
t prapambetur. Programi iu dorzua Ibrahim Pashs, m 9 t Gushtit, n'emr t katr vilajetevet. Mareshali
turk premtoi se do t'a prkrahte dhe ia kumtoi telegrafisht Stambollit.

Katrmbdhjet pikat e Hasan Prishtins prmbanin disa krkesa t prsritura kushedi sa her, q kishin t
bnin me prmirsimin e drejtsis dhe t'administrats ku npunsit duhej t dinin gjuhn dhe zakonet e
vendit, me kryerjen e shrbimit ushtarak n Shqipri n koh paqeje, me arsimin dhe llojet e shkollavet,
shtetrore e private, ku msimi i shqipes duhej t futej n t gjitha, me organizimin e nahijevet (komunevet),
me ndrtimin e rrugvet dhe zhvillimin e ekonomis, me faljen e prgjithshme, kthimin e armvet atyreve
q iu ishin marr dhe dmshprblim pr diegiet e prishjet gjat kryengritjevet. Pr t knaqur fanatikt
mysliman, krkohej hapja e medresevet (shkolla fetare) dhe ruajtja e zakonevet islamike. Pr t'iu ardhur
pas vollts Shqiptarvet prgjithsisht, shnohej e drejta e mbajtjes s'armvet dhe nderimi i zakonevet t
vendit. M n fund, pr krimet, diegiet dhe shtypjet q iu ishin br Shqiptarvet, krkohej q t delnin
prpara gjyqit t lart ish-kryeministrat Haki Pasha dhe Said Pasha me qeverit e tyre.

Si shihet, katrmbdhjet pikat e Hasan Prishtins nuk krkonin bashkimin e tokavet shqiptare n nj
vilajet t vetm - gj q do t sillte caktimin e kufijvet t Shqipris dhe njohjen e kombsis s saj - prandaj
ishin akoma shum larg nga programi kombtar i autonomis. E vetmja pik q dika vlente pr kt
qllim, ishte organizimi i nahijevet (komunevet), t cilat me ann e kshillevet ose t krervet t tyre mund
t'ushtronin disa t drejta t shkputura prej autoritetit shtetror. Por kto t drejta ose venome krahinore ishin
shum larg nga bashkimi kombtar.

Mbasi prgjigjia nga Stambolli nuk po vinte shpejt, kryengritsit vendosn t zinin Shkupin, ku hyn m 12
t Gushtit. Qndra e vilajetit ishte tani n duart e Shqiptarvet, forcat e t cilvet arrinin n 30.000 veta. Kjo
ngjarje e tronditi qeverin turke, ndrsa npr qytetet e Shqipris buiti enthusiazmi, u bn mbledhje e
thirrje t reja pr autonomi. Por kryengritsit e Kosovs nuk kishin pr qllim t merrnin pushtetin. Asnjri
prej udhheqsvet t tyre - dhe asnj Shqiptar n'at koh - nuk ishte n lartsin e nj vepre t ktill. Ata
vun dor vetm n depot e armvet, liruan t burgosurit, dhe po rrinin n pritje. sht pr t'u shnuar se
kryengritsit u sualln shum mir npr qytetet, si n Shkup e gjetk, ku mbajtn rregullin me nj disiplin
shembullore. Nuk ngjau as vjedhje, as plakitje, asnj pun e shmtuar kundrejt pakicavet kombtare t
tjera. Kjo fisnikri trhoqi vmndjen e t huajvet, t cilt kujtonin se Shqiptart nuk ishin t zott t
vetqeverisshin.

Memorandumit q i pati drejtuar mbledhja e Qafs s Sinjs, Porta e Lart i ishte prgjigjur m 2 t Gushtit
duke premtuar drgimin e nj komisioni t posam pr t hetuar gjendjen. Stambolli mendonte t'i sillte n
paqe ve e ve krahinat e veriut e t jugs, ashtu si nj vit m par. Por kt her kryengritja kishte marr
nj hov m t prgjithshm. N Fier e n Berat hyn etat shqiptare. Po ashtu ngjau n Leskovik dhe n
Prmet, ku Shqiptart przun autoritetet turke. "Shoqria e Zez pr Shptim" nxori shpallje n Kor dhe
n t tjera qendra t vilajetit t Manastirit duke e shtytur popullin n luft, gjersa t'i njihej Shqipris
vetqeverimi. Trimat e malevet hyn n'Elbasan, n Peshkopi, n Dibr, ndrsa eta e Gjeto Cokut, nga
malsia e Leshit, provoi t kapte depon e armvet n Durrs por nuk mundi.

M 18 Gusht, Ibrahim Pasha ua njoftoi krervet shqiptar n Shkup se Porta e Lart i pranonte krkesat e
tyre, me prjashtimin e kthimit t'armvet, t kryerjes s shrbimit ushtarak n vend dhe t nxjerrjes s
qeverivet t Haki Pashs dhe t Said Pashs prpara gjyqit. Por n shpalljen zyrtare q bri qeveria turke
disa dit m von, t drejtat q iu njihshin ktyre vilajeteve (se fjala Shqipri nuk prmendej) ishin
shprehur n nj form jo t qart dhe nuk caktohej mnyra se qysh dhe kur do t zbatohshin.

Prgjigjen e Stambollit Hasan Prishtina ua lajmroi telegrafisht qytetevet t Shqipris si nj fitore, duke
krkuar q t'iu jepej fund luftimevet. N t vrtetn, pranimi i t quajturavet pika t Hasan Prishtins nuk
zgidhte prfundimisht asnj problem: as caktimin e kufijvet t Shqipris, as bashkimin dhe autonomin e
saj. Mund t themi vetm se ishte si nj far njohjeje e kombsis shqiptare nga ana e Turqis, mbasi kjo
pranonte futjen e msimit t shqipes n t gjitha shkollat e atyre krahinave dhe q npunsit e administrats
duhej t dinin gjuhn e vendit.

A ishte gj e madhe kjo? - Varet se nga 'an e shikojm. N krahasim me programin e autonomis, ishte nj
gj fare e pakt. Po kur mendojm se Shqiptart - nj popull i vogl, i varfr, i paditur, i prar n fe e n
krahina - duke luftuar tre vjet rresht vetm me forcn e tyre, me mjetet e tyre, pa asnj ndihm a prkrahje t
jashtme, e shtrngojn Perandorin Turke t vij n marrveshje paqeje me ta, ishte pun e madhe.

Lufta e ktyre tre vjetve - me vuajtjet e prbashkta, prpjekjet, mbledhjet, programet, shkmbimin e
mendimevet ndrmjet Veriut dhe Jugs - e zgjeroi vetdijn dhe i forcoi lidhjet kombtare. Populli shqiptar
delte m'i bashkuar, m'i rysur e m'i pjekur si komb.

Hyrja e Turqis n bisedim me Shqiptart, pas fitores s ktyre, i shqetsoi shtetet fqinj t Ballkanit, t cilt
ishin kundr krijimit t nj Shqiprie. Q n fillim t Gushtit, Serbia e Bullgaria, duke druajtur bashkimin e
t katr vilajetevet n nj shtet shqiptar autonom, zun t protestonin pran Turqis dhe disa fuqive t
mdha. Sipas mendimit t tyre, n'ata vilajete kishte popullsi bullgare, serbe e greke, t cilat nuk duhej t
prmblidhshin nn sundimin e Shqiptarvet. Ky ishte nj shkak ndrhyrjeje, se Shqiptart nuk krkonin
vese bashkimin e krahinavet t tyre, dhe t'atyre vendeve ku ata prbnin shumicn drrmonjse. E kishin
shpallur kushedi sa her se nuk lakmonin tokat e fqinjvet.

Nga ana tjetr, kur Austro-Hungaria, e pa se nuk mund t ndalej kryengritja e Shqiptarvet dhe se kta, me
katrmbdhjet pikat e paraqitura, nuk po krkonin shkputjen nga Turqia por vetm nj prmirsim
t'administrats dhe disa t drejta kulturore - t cilat pajtohshin me politikn austriake n Shqipri - nisi t'i
prkrahte menjher krkesat e tyre porsa trimat e Kosovs zun Shkupin. Vese prkrahja e Viens,
gjithmon e but dhe me dorza mndafshi, nuk desh t shqetsonte shtetet fqinj t Ballkanit, prandaj
s'ishte as pr autonomin as pr caktimin e kufijve t Shqipris; ishte vetm pr njohjen e disa t drejtave
zakonore dhe futjen e msimit t shqipes npr shkollat. M 13 Gusht (t nesrmen e hyrjes s Shqiptarvet
n Shkup), ministri i Punve t Jashtme t'Austro-Hungaris, konti Berchtold, iu propozoi fuqivet t mdha
q t bnin nj ndrmjetsim t prbashkt pran qeveris turke, pr t'i kshilluar ksaj nj politik
shprqndrimi (decentralizimi) nga e cila do t prfitonin edhe kombsit e tjera t Rumelis. Fuqit e
mdha nuk e pranuan kt propozim, t cilin Rusia e quante si nj manevr t'Austris pr t krijuar nj
Shqipri nn sundimin e saj. Megjithat, Austro-Hungaria dhe Gjermania e kshilluan Turqin q t'i
pranonte krkesat e kufizuara t Shqiptarvet pr t mos e shtytur m tutje kryengritjen e tyre.

Por shtetet e Ballkanit u vun menjher n lvizje. Greqia, e cila n kt koh kishte futur etat n'Epir,
porsa mori vesh se qeveria turke i pranoi krkesat e Shqiptarvet m 18 Gusht, iu propozoi Bullgaris,
Serbis dhe Malit-t-Zi q t bnin nj ndrhyrje t prbashkt n Stamboll pr njohjen e atyre t drejtave
edhe popullsivet greke e sllave. Nj ap t ktill pran qeveris turke e bri, nj dit m pas, edhe Rusia.
Porta e Lart desh t'i qetsonte shtetet e Ballkanit dhe Rusin, prandaj n shpalljen zyrtare ku njoftohej
pranimi i krkesavet t kryengritsvet kosovar, nuk prmendej emri Shqiptar as Shqipri, me qllim q t
kuptohej se ato t drejta mund t'iu jepshin edhe popullsivet t tjera t vilajetevet t Kosovs, t Manastirit
dhe t Janins.

Kto masa t kujdesshme nuk i vlejtn shum Turqis. Shprthimi i furtuns po afrohej. Mali-i-Zi,
gjithmon shkaktar ngatrresash n Ballkan, i kishte nisur ngacmimet. Krajl Nikolla desh t bnte pr vehte
klerin katolik t Shkodrs, por nuk mundi. Mandej i propozoi Prenk Bib Dods krijimin e nj principate
katolike rreth Mirdits, me kusht q Kapidani t'a ndihmonte Malin-e-Zi pr t pushtuar Shkodrn dhe pjesn
e Shqipris veriore gjer n Drin. M n fund, me ann e disa bajraktarve q ishin br agjent t tij, si
Sokol Baci nga Gruda, Mali-i-Zi mundi t gnjente nj pjes t malsorvet katolik shqiptar dhe t'i hidhte
n luft kundr Turqis. Kjo iu dha rastin Turqvet pr t rifilluar nxitjen e fanatizmit fetar n vilajetet e
Shkodrs dhe t Kosovs, por Shqitart mysliman nuk luajtn vendit. Ushtria turke bri ndjekje t rrepta
kundr popullsis katolike t Zadrims dhe, me sjelljet e saja, i shtyti malsort t'afrohshin m shum
akoma me Malin-e-Zi. Gjat muajit t Shtatorit ngjajtn luftime t'ashpra ndrmjet malsorvet katolik t
Malsis s Madhe, t ndihmuar nga trupat malazeze, dhe Turqvet.

Gjendja midis shtetevet t Ballkanit dhe Turqis po keqsohej pr dit. N mbarim t Shtatorit, t dy ant
filluan t bnin mobilizimin ushtarak. M 6 t Tetorit u nnshkrua nj traktat aliance ndrmjet Serbis dhe
Malit-t-Zi. M 7 t Tetorit, Austro-Hungaria me Rusin e shpalln edhe njher n'emr t fuqivet t mdha
se ishin pr mbajtjen e statu quo-s n Ballkan dhe se, n rast t nj lufte ndrmjet Turqis dhe fqinjvet t
saj, nuk do t lejonin ndryshime toksore n gadishullin. Por m 8 Tetor, Mali-i-Zi i hapi luft Turqis. M
17 t'atij muaji i shpalln luft Turqis edhe Serbia me Bullgarin dhe, nj dit m von, Greqia.

Duke mos qn akoma gati pr nj luft t prgjithshme, Rusia u prpoq t'a ndalte konfliktin t cilin e kishte
pregatitur dhe shtytur ajo vet, por tani ishte tepr von.

Shqipria ndodhej prpara nj gjendjeje shum t vshtir, dhe m'e keqja ishte se s'dinte 't bnte as nga t
mbante. Nj nga qllimet e Lufts ballkanike ishte pikrisht coptimi i saj ndrmjet fqinjvet. Sllavt dhe
Grekt e shikonin kombin shqiptar si t huaj n truallin e tij, si t teprt, si nj popull armik dhe t
papajtuarshm me ta. Ngaha iu vinin kto ndjenja? -Nga historia? -Nga ndryshmsit ethnike? Ndoshta nga
instinkti i bishs kundrejt nj gjahu t pamprojtje.

Shqiptart, duke mos pasur as bashkim, as ushtri, as qendr drejtonjse, as mjete, as plan, as kumand, nuk
mund t'iu bnin ball shtetevet t Ballkanit nqoftse kta do t'a thyenin Turqin. Disa atdhetar u prpoqen
t'a drejtonin popullin, ose ti jepnin udhzime. Shtypi i mrgimit, si gazeta "Liri e Shqipris" q botohej n
Sofje, iu bnte Shqiptarvet nj thirrje ca dit prpara se t plciste lufta: "...t marrim armt dhe t
mprojm kufijt e mmdheut ton, duke krkuar autonomin e Shqipris. Duhet t ngrehim flamurin
shqiptar dhe t krkojm t drejtat tona". Thirrja ishte heroike, po kush do t'a zbatonte, me far forcash dhe
me far mjetesh? Kurse Shqiptart e Ameriks e shikonin punn ndryshe. Faik Konitza, Fan Noli e t tjer
nuk besonin se do t thyhej Turqia prej Ballkanikvet dhe nuk kishin shpres pr Shqiprin tek mprojtja e
Austris. Prandaj n nj mbledhje t madhe q mbajti Federata Vatra, n Boston, m 7 t Tetorit,
udhheqsit e kolonis nuk shihnin tjetr mnyr shptimi vese duke u pshtetur tek Turqia. T gjith t
pranishmit u habitn kur dgjuan prej krervet t tyre se interesi dhe detyra e Shqiptarvet ishte q "t
bashkohshin plotsisht me qeverin otomane kundr armiqve t Perandoris". Sepse "po t thyhej Turqia,
shtetet ballkanik do t'a coptonin Shqiprin." Kurse Turqia, disa t drejta ua kishte njohur Shqiptarvet, dhe
bashksia kombtare e ktyre, hprh, mund t sigurohej n kuadrin e Perandoris. Ky mendim ishte i urt
nga njra an, por paraqiste rreziqe nga ana tjetr: sikur t thyhej Turqia, si u thye, Shqiptart do t psonin
fatin e saj, ose t paktn do t'iu jepnin shtetevet ballkanik nj arsye m shum prpara fuqivet t mdha
pr t'a coptuar Shqiprin si nj krahin turke. Natyrisht, Turqia i mobilizoi Shqiptart, por kta luftuan m
fort pr t mprojtur vendin e tyre kundr fqinjvet, dhe filluan t shkputshin nga radht e ushtris turke
kur kjo desh t'i prdorte si nj forc pr sigurimin e krahvet n trheqjen e saj.

M mir e shihnin gjendjen Shqiptart brenda, dhe sidomos "Shoqria e Zez pr Shptim". Antart e ksaj,
Nexhip Draga, Midhat Frashri, Sali Gjuka e t tjer, me plqimin e Hasan Prishtins dhe t Bajram Currit
q n'at koh po mundohshin t forconin qndresn rreth kufijvet, organizuan nj mbledhje n Shkup, m
14 Tetor 1912. T pranishmit u gjetn n nj mendje se Turqia do t'a humbiste luftn, dhe mbledhja vendosi
t'u a bnte t njohur fuqivet t mdha q populli shqiptar po rrokte armt jo pr t mbajtur sundimin e
Turqis n Ballkan, po pr t mprojtur trsin toksore dhe lirin e Shqipris. Mbledhja krkonte, n'emr
t popullit shqiptar, bashkimin e t katr vilajetevet n nj form t vetme qeverimi. Kjo shpallje iu
dorzua konsujvet t fuqivet t mdha n Shkup, m 16 t Tetorit. Njkohsisht mbledhja caktoi t drgonte
njerz n Malsin e Madhe, pr t'i shkputur malsort nga bashkpunimi i verbr me Malin-e-Zi. Kjo
drgat u ngarkua gjithashtu t bnte lidhjen e krahinavet pr qndres dhe mundsisht t pregatiste thirrjen
e nj kuvendi kombtar. Por veprimet luftarake nga ana e fqinjvet u zhvilluan aq shpejt, sa q drgata nuk
arriti dot n Malsin e Madhe, as bri dot gjkafsh prsa ishte ngarkuar.

Njeriu me shikimin m t mpreht, n'at koh, u tregua Ismail Qemali. Ky nuk e kishte, mjerisht, at "dor
t hekurt" q i ka dhn legjenda kombtare, por ishte i holl si politikan e si diplomat. Nuk i mungonte as
guximi i nisms dhe i marrjes s prgjegjsis. Sado i drejt dhe plot shpirt atdhetarie q kishte qn
vendimi i mbledhjes s "Shoqris s Zez" n Shkup, Shqiptart nuk kishin as organizimin, as numrin, as
mjetet pr t'i qndruar rrebeshit me forcat e tyre. Megjith politikn e vakt q kishte treguar deri athere
Austro-Hungaria, Ismail Qemali e kuptoi se fati i Shqipris do t luhej n Vien. "Kur Aliatt ballkanik i
shpalln luft Turqis", thot ai vet n Kujtimet e tija, "dhe ushtrit bullgare zun Kirk-Kilisen, ndrsa
Serbt pushtuan Shkupin, mendova se kishte ardhur koha pr ne Shqiptart q t merrnim masa energjike
pr shptimin ton". Ismail Qemali me Luigj Gurakuqin kishin shkuar prej Stambollit n Bukuresht, nga
fillimi i Tetorit, pr t'i shikuar punt me kolonin shqiptare t Rumanis dhe pr t ndrlidhur veprimin e
atdhetarvet prjashta, me qllim q t mpronin t drejtat e Shqipris prpara fuqivet t mdha.

Ndrkaq, ushtrit e Aliatvet ballkanik prparuan me nj shpejtsi t pabesuarshme. Turqit u thyen kudo
dhe u prapsn. Grushtin m t rnd ua dhan Bullgart n Thrakn e lindjes, ku ishin prqendruar forcat
kryesore t'ushtris turke. Mali-i-Zi nisi dy kolona n drejtim Shkodrs, dhe me nj tjetr msyjti Pejn t
ciln e pushtoi. N malsit shqiptare nguli trobojnicn. Malsort q patn bashkpunuar me Malin-e-Zi, e
kuptuan, kur iu ra kopani prapa koks, se sa "t menm" kishin qn. Ushtrit serbe pushtuan Prishtinn,
Gjilanin, Prizrendin dhe, bashk me trupat malazeze, Gjakovn. Pas fitores q patn mbi turqit n betejn e
Kumanovs, fuqit serbe zun Shkupin, m 26 Tetor, dhe u varn n dy drejtime: nj pjes zbriti nga juga,
drejt Manastirit, pjesa tjetr mori nga perndimi duke shkelur Shqiprin e veriut npr Lum, Mirdit e
Mat, pr t dal sa m shpejt n detin Adriatik. N t njjtn koh, ushtria greke i theu forcat turke n
Thesali e n'Epir, pushtoi Selanikun nga njra an, dhe nga ana tjetr rrethoi Janinn.

Shqiptart u prpoqn t bnin nj far qndrese por, t shprndar dhe t paorganizuar si ishin, s'mund t
mbahshin prpara ushtrivet t rregullta t'armiqvet. Disa njsi shqiptare q kishin shrbyer n ushtrin
turke, u ndan prej saj dhe deshn t mpronin vendin e tyre, por s'kishin lidhje, organizim as kumand.

N fillim t lufts, pr t qetsuar Shqiptart ose edhe pr t pasur ndihmn e tyre, Aliatt ballkanik e patn
shpallur se vinin si "lironjs". Mbreti Pjetr i Serbis, n nj shpallje drejtuar ushtris s tij, thoshte se do
t'iu sillte edhe Shqiptarvet, pa dallim feje, "lirin, barasin dhe vllazrin", njlloi si Serbvet. Por pastaj
ushtrit ballkanike zun t'i quanin t tyret tokat e pushtuara, dhe gazetat greke shkruanin se as nuk mund t
mendohej q "barbart Shqiptar t jetonin t pavarur n mes t qytetrimit helenik". Nj gjuh t ktill
mbante edhe shtypi serb, pr t cilin Shqiptart ishin nj "fis i egr" q s'mund t qndronte i pavarur as
mund t formonte shtet m vehte. Bashk me kto fjal "t hijshme", Ballkanikt e "qytetruar" plakitn
rrmbyen, shnderuan, dhe vun kosn mbi popullin shqiptar duke vrar' e therur me mijra burra, gra, pleq e
fmij, pr t'a farosur "fisin e egr".

N'ato rrethana tragjike, prve qndress s pashpres q pastaj u kufizua n Shkodr e n Janin,
Shqiptarvet s'iu kishte mbetur tjetr vese t bnin protestat e zakonshme pran fuqivet t mdha. Ashtu
bn, prej Stambollit, nj grup krersh shqiptar, mysliman e t krishter. Ashtu bri Vatra e Ameriks pas
nj mbledhjeje q u mbajt n Boston, m 17 t Nntorit, ku fjalimi i Faik Konitzs preku zemrat. Edhe
brenda prej Shqiprie, parsia e Tirans dhe e Durrsit i drejtoi nj telegram perandorit t'Austris, Franz
Jozefit II, m 12 t Nntorit.
Q Shqipria t mprohej me forcat e saja, s'kishte mbetur asnj shpres. Puna ishte se do t vendosnin fuqit
e mdha, e n radh t par Austro-Hungaria. Pas thyerjes s'ushtrivet turke, mbajtja e statu quo-s n
Ballkan dukej e pamundur. Fuqit e interesuara, Rusia dhe Austro-Hungaria, po bnin planet sesi do t
rregullohej harta e gadishullit. Ndrmjet 25 e 30 t Tetorit, nj mbledhje ministrore e prgjegjsvet politik
dhe ushtarak t Viens u muar kryesisht me shtjen e Shqipris, e cila u shikua si zon e nj interesi
jetsor pr Austro-Hungarin. Shqipria vlente pr t'i prer ndonj fuqie tjetr, t madhe a t vogl, rrugn e
daljes n'Adriatik dhe n detin Jon, prandaj duhej mprojtur me do mim. Sipas qarqevet t Viens, duhej
mkmbur nj shtet shqiptar autonom, ose i pavarur nqoftse nuk do t kishte mundsi lidhjesh me
Turqin. Q t'ishte n gjendje t mbahej, shteti i ri duhej t kishte nj shtrirje gjeografike t mjaftuarshme
duke prfshir mundsisht t gjitha tokat e banuara prej Shqiptarvet n vilajetet otomane. Nqoftse kjo do
t'ishte e pamundur, sepse fqinjt ballkanik i kishin pushtuar disa nga ato toka dhe n lindje e n jug kishte
przierie grupesh ethnike, shteti shqiptar mund t delte me kufij m t ngusht, mjaft sa t qndronte m
kmb. Natyrisht, duke pasur si qllim kryesor mprojtjen e bregut t detit, kufijt e Shqipris nga ana e
lindjes nuk ishin t nj interesi jetsor pr Monarkin austro-hungareze, prandaj mund t vihshin n
bisedim. Njkohsisht qarqet e Viens mendonin se Malit-t-Zi mund t'i lihshin malsit shqiptare me
popullsi katolike, mund t'i lihej edhe Shkodra nqoftse do t'a pushtonte, por me kusht q ai t'i njihte
Austris nj ndreqje t kufijvet pran grykavet t Kotorrit dhe t bnte me t disa lidhje doganore.

Kt plan, diplomacia austriake ia njoftoi m par Gjermanis, m 30 Tetor, dhe pastaj Italis, m 3 t
Nntorit. Gjermania e pranoi menjher. Kurse me Italin, e cila ishte barabar e interesuar n bregun lindor
t'Adriatikut dhe t detit Jon, shtja duhej rrahur m gjat. Ministri austriak i Punve t Jashtme,
Berchtold-i, sipas marrveshjes q vazhdonte me koh midis dy palvet, i krkoi Roms, m 17 t Nndorit,
nj shkmbim mendimesh n lidhje me caktimin e kufijvet dhe organizimin e brendshm t Shqipris,
mbasi u pa qartas q statu quo-ja n Ballkan nuk mund t mbahej. Sipas Berchtold-it, tokat e banuara prej
Shqiptarvet ose ku kta prbnin shumicn duhej t'i njihshin Shqipris, por Kosovn e kishte pushtuar
Serbia dhe nuk mund t'i merrej, prandaj do t'i mbetej asaj. Nga juga, kufijt e Shqipris duhej t'arrinin gjer
n lumin Kallama, n'Epir. Sa pr Malin-e-Zi, mendimi i par ishte q t'i lihej Shkodra nqoftse do t'a
pushtonte, por pastaj Austri e Itali u kujtuan se Shkodra ishte qendra e katolikizmit shqiptar dhe kishte nj
rndsi jetsore pr Shqiprin. Mbasi u pa se autoriteti i Turqis n Ballkan humbi, Berchtold-i mendonte
q Shqipria t bhej nj principat e pavarur, me nj princ q t mos ishte i asnjrs nga t tri fet e vendit.
Keto mendime u pranuan edhe prej Italis.

Rusia, nga ana tjetr, e kishte kuptuar mir q Austria s'hiqte dor gjer n fund nga interesimi pr bregdetin
shqiptar dhe se nj cop Shqipri do t bhej, por desh t'i siguronte Serbis nj dalje n'Adriatik, t paktn
skeln e Shn-Gjinit. Gjat muajit t Nntorit diplomacia ruse u prpoq n kt drejtim, duke krkuar edhe
ndrhyrjen e Italis, pastaj t Gjermanis, pran qarqevet t Viens, por m kot. M n fund Rusia krkoi
prkrahjen e aliatvet t saj, Anglis dhe Francs, pr daljen e Serbis n'Adriatik, por Austro-Hungaria ishte
e vendosur t shkonte gjer n nj luft pr bregdetin shqiptar. Kur ushtria serbe, duke prparuar npr
Shqipri, iu qas Adriatikut dhe desh t'a vinte Austro-Hungarin prpara nj pune t kryer, Viena ia kujtoi
kryeministrit Piashi se po loste me zjarr.

Nj prpjekje me arm ndrmjet Austro-Hungaris, prapa s cils qndronte Gjermania, dhe Serbis q
ndihmohej nga Rusia, mund t shkaktonte luftn e prgjithshme, si ngjau dy vjet m von. Rusia nuk ishte
akoma gati, prandaj filloi t'a ulte zrin dhe t'a kshillonte Serbin q t tregohej m'e matur.

Pr t zgjidhur problemet q nxori Lufta ballkanike, fuqit e mdha nisn t mendonin mbledhjen e nj
konference ndrkombtare.

N Shqipri, ushtrit armike prparonin nga veriu, nga lindja dhe nga juga, duke i shtir popullit tmerrin
me vrasje, djegie e plakitje. Me mijra Kosovar dhe malsor ishin shprngulur prej vatravet t tyre dhe
fshihshin pyjevet ose iknin nga t mundnin pr t gjetur shptim.

M 5 Nntor, Ismail Qemali merrte pjes n nj mbledhje q mbajti kolonia shqiptare e Bukureshtit, e cila
prpiqej t bnte dika n shrbim t'atdheut. Si masa m t shpejta, mbledhja mendoi t formohej nj
komitet drejtonjs pr t marr n dor qeverimin e Shqipris, dhe t drgohej nj komision n'Evrop pr t
mprojtur prpara fuqivet t mdha "t drejtat kombtare e vendore t popullit shqiptar". Nj komitet
ndihms do t formohej n Bukuresht pr t bashkrenditur veprimet e komitetevet t tjer brenda dhe
jasht Shqipris.

Pas ktyre vendimeve, Ismail Qemali u nis pr n'Austri bashk me Luigj Gurakuqin, Pandeli Calen dhe
Dom Nikoll Kaorrin, t cilt do t'a prisnin n Triesht, ndrsa ai vet shkoi n Vien. Q n pjekjet e para
me diplomatt austriak, Ismail Qemali u sigurua se Shqipria do t prkrahej. Ai faqi mendimin se do t
mblidhte n Vlor nj kuvend kombtar, i cili do t vendoste mbi formn e qeverimit t Shqipris dhe do
t'iu drejtonte fuqivet t mdha nj memorandum me krkesat e popullit shqiptar. N Vien, Ismail Qemali u
takua edhe me ambasadort e Anglis e t'Italis, t cilve iu faqi pikpamjet e tija n lidhje me Shqiprin,
iu krkoi prkrahjen e qeverivet t tyre dhe iu tregoi se populli shqiptar ishte i vendosur t'a mpronte trsin
e atdheut gjer n pikn e fundit t gjakut. N fillim, Ismail Qemali nuk ishte akoma i qart nse Shqipria do
t bhej shtet autonom apo i pavarur. Por pas takimit q pati n Budapest me Berchtold-in, ministrin e
Punve t Jashtme t'Austro-Hungaris, mendimet u sqaruan m mir: Turqia ishte thyer e shkatrruar, fjala
"autonomi" s'kishte m kuptim, prandaj Shqipria do t shpallej e pavarur.

M 17 Nntor, Ismail Qemali drgoi telegram n Vlor se pr s shpejti do t'arrinte n Durrs, prandaj duhej
thirrur sa m par kuvendi kombtar. T nesrmen u lajmruan telegrafisht qytetet e Shqipris q t
drgonin prfaqsonjsit e tyre n Vlor. Lvizja pr nj mbledhje t krervet shqiptar kishte nisur prpara
ksaj date. Disa prfaqsonjs prej Kosove dhe krahinash t tjera kishin ardhur n Tiran.

Qarkullimi n Shqipri nuk ishte edhe aq i leht. Grekt kishin zbritur n Himar, m 19 Nntor, dhe flota e
tyre ndodhej prpara Vlors. Serbt kishin shkelur Mirditn, Matin dhe, m 18 Nntor, arritn n Lesh. Q
ktej, nj pjes t'ushtris ia drejtuan Shkodrs, pr t'iu ndihur Malazezvet, dhe pjesn tjetr Durrsit. Kurse
armata serbe q luftonte n Maqedoni, pasi pushtoi Manastirin m 18 Nntor, e nisi nj pjes t forcavet nga
ana e Ohrit drejt Shqipris s Mesme. Jo vetm ushtrit armike, po edhe autoritetet turke q kishin mbetur
npr qytetet e Shqipris s pashkelur i pengonin shqiptart atje ku mundnin.

Ismail Qemali u nis nga Trieshta me shokt e vet m 19 Nntor dhe m 21 arriti n Durrs, mbasi Vlora
ishte blokuar prej flots greke. Mendimi i par i tij ishte q t'a shpallte pavarsin e Shqipris n Durrs.
Por aty gjeti pengime jo vetm nga ana e autoritetevet turke, po edhe nga dhespoti grek i Durrsit, Jakovos, i
cili "nuk njihte as nuk nderonte tjetr flamur prve atij t Turqis". Kjo tregon se n 'gjendje ishte kombi i
yn athere, kur nj Grek i djallzuar e bark-voz kumandonte Shqiptart orthodoks t Durrsit.

Bashk me delegatt e Shqipris s Mesme dhe ata pak q prfaqsonin Kosovn, Ismail Qemali u nis pr
n Vlor ku arriti m 26 t Nntorit. Pritja q i bri qyteti i vendlindjes ishte nj enthusiazm i zjarrt. Si
thot ai vet n Kujtimet e tija, "Nj zjarr i shnjt atdhetarie kishte pushtuar qytetin e vendlindjes sime dhe
populli m do an na prshndeste me enthusiazm e gzim".

Ndonse nuk kishin arritur akoma t gjith prfaqsonjsit e vendeve t ndryshme (disa erdhn pas shpalljes
s pavarsis), koht nuk prisnin, ushtria serbe po iu qasej Durrsit dhe Elbasanit. Prandaj Kuvendi
Kombtar u hap m 28 Nntor me ata delegat q ndodhshin, gjithsejt tridhjeteshtat, nn kryesin e
Ismail Qemalit. Ky foli shkurtazi mbi t kaluarn e Shqipris, mbi gjendjen dhe rrethanat e astit, tregoi se
Shqiptart kishin marr pjes n kt luft jo si ushtar t Turqis, por si zotr t vendit dhe pr t mprojtur
vetvehten. Tani s'kishte mbetur tjetr udh shptimi vese ndarja e Shqipris nga Turqia. Dhe propozoi q
t shpallej pavarsia kombtare, t formohej nj qeveri e prkohshme, t zgjidhej nj pleqsi (senat) pr t
ndihmuar e mbikqyrur qeverin, t drgohej nj komision n'Evrop pr t mprojtur t drejtat e Shqipris
prpara fuqivet t mdha.

Kto propozime u pranuan me nj z nga Kuvendi. Qeveria e prkohshme u formua nn kryesin e Ismail
Qemalit. Pastaj u zgjodh nj pleqsi prej tetmbdhjet vetash. Si n qeveri ashtu edhe n pleqsi u shikua
me kujdes q t bnin pjes atdhetar prej t tri fevet dhe nga e tr Shqipria.
Vendimi i shpalljes s Pavarsis prmblidhej n pak rreshta: "Pas fjalvet q tha Z. Kryetari Ismail Kemal
Beu, me t cilat tregoi rrezikun e math n t cilin ndodhet sot Shqipria, t gjith delegatt me nj z
venduan q Shqipria me sot t bhet n vehte, e lir e e mosvarme".

Menjher pas nnshkrimit t ksaj shpalljeje, m 28 Nntor 1912, Ismail Qemali ngriti n Vlorn trime
Flamurin lavdimadh t Sknderbeut, Flamuri i aq luftave, i aq gjaku t derdhur, i aq rektimave dshmorsh,
i aq vegimeve idealistsh dhe i aq shpresave pr n t'ardhmen.

XXIV
Shqipria u zgjua von dhe, si organizim shtetror, t cilin po e fillonte tani, ndodhej njqind vjet m pas
nga fqinjt e saj ballkanike. Nuk kishte as njsim politik, as administrat t prqendruar, as ushtri, as
arsim, as institute t larta, as industri, as teknik, as kuadra, as bujqsi t prparuar, as mjete qarkullimi, as
hekurudh, as rrug automobili, asgj nga format organizative e teknologjike t qytetrimit modern. Turqia
s'kishte br asnj ndrtim, vendi kishte mbetur si gj e shkret n natyr. Athere si do t'iu qndronte
armiqve t jashtm, t cilt ishin m t'organizuar, m t pajisur e m t fort, dhe si do t vihej n rrug me
popujt e tjer?

E pam se far energjie treguan Shqiptart n kohn e Sknderbeut. T njjtn energji dftyen m von n
shrbim t Turqis dhe t Greqis. Por, ndonse nga ana organizative dhe teknologjike e qytetrimit kishte
mbetur m pas se sa n Kohn e Mesme, populli shqiptar ishte akoma mjaft i fort n fillim t shekullit
XIX. Do t'ishte dashur t delte shtet m vehte athere, kur dolli principat autonome Serbia dhe mbretri e
pavarur Greqia. Forca nuk i mungonte, se Kara Mahmud Bushati dhe Ali Pash Tepelena tundn Ballkanin.
I mungonte vetm bashkimi dhe vetdija e lart kombtare. Pati edhe nj rast tjetr, n kohn e Lidhjes s
Prizrendit. Pastaj populli shqiptar "e humbi autobusin" dhe mbeti i dnuar t xvarrisej n kmb, tr pluhur,
djers e gjak, prapa rrotavet t shpejta t'autobusit t t tjervet.

Prse nuk e bri dot at q bn kombet fqinj, domethn t delte shtet autonom, e pastaj i pavarur, q n
fillim ose nga gjysma e shekullit XIX?

Ne Shqiptart, pr t qetsuar ndrgjegjen, kemi gjetur nj alibi: Pr t gjitha mjerimet tona, ua hedhim fajin
t huajvet: ata na e kan br ashtu, ata na kan shtypur kshtu. Me kto fjal, e fshehim kokn n rr si
struthi dhe bjem n fash. Por, me sa tregon historia, as nj komb nuk ka qn krijuar prej t huajvet.
Popujt e huaj, kur jan m t fort, shtrihen pr aq sa mundin n kurris t popujvet m t dobt, dhe
shpeshher duke i zhdukur kta; sikurse kan qn zhdukur shum popuj t vjetr t'Evrops, t'Afriks,
t'Azis dhe, m von, Hindiant e Ameriks. Ky sht ligji themeltar i natyrs dhe i jets: peshku i madh e
ha t voglin, bima m'e lart e than at m t'ultn. As nj moral, as nj fe s'ka mundur gjer m sot t'a
ndryshoj kt ligj. A nuk ishte skllavria, gjer dje, e pranuar prej fevet? N natyr, do qenie e gjall z aq
vend sa forc ka. N botn e bimvet e t kafshvet, familjet, gjinit, llojet, dhe n botn e njerzvet, fiset,
kombet, shtetet, ose klast shoqrore, jetojn e mbahen krahas njri-tjetrit n baz t'ekuilibrit t forcavet dhe
jo prej mshirs a parimeve t moralit. Athere, prse t huajt m t fort duhej t bnin nj prjashtim pr
Shqiptart e t mos i trazonin? Duket se kemi mbetur akoma iliminj nga gjykimi, qyshse vshtrojm
gjithmon mbi t tjert dhe s'jemi t zott t'a kthejm nj ast shikimin prbrenda vehtes son. T huajt
s'mund t mos i bnin ato q kan br kundr nesh. Por ne vet duhej t lidhshim, t'organizohshim, t
forcohshim (ashtu si kan vepruar ata q jan m t fort), pr t'iu qndruar me grusht hundvet
ndrhyrjevet t huaja.

sht e vrtet q Shqipria ndodhet n nj trev gjeografike ku jan kryqzuar gjithmon rrugt ndrmjet
Perndimit e Lindjes si edhe ato q zbresin nga Evropa qendrore. Por kjo pozit mund t'ishte e dmshme ose
e dobishme sipas forcs s kohezionit q do t tregonte populli i atyshm. Sikur strgjysht ton t largt t
kishin mundur t'organizohshin n nj shtet, n nj perandori, si bri Roma, mund t'a kishin ndryshuar
rrjedhn e historis, duke e br ata vet ligjin n Ballkan e n Mesdheun e Lindjes; mund t kishin
zvendsuar Romn, Bizantin, mund t'iu kishin qndruar Sllavvet e, m von, Turqvet. A nuk pushtoi botn
Aleksandri i Madh duke u nisur me forcat e Maqedonasvet? "Sikur perandort grek t kishin qn
Sknderbenj, Perandoria e Lindjes do t'ishte mbajtur", mendonte Voltaire-i

Strgjysht ton t largt s'e bn dot at pun, sepse thyerja gjeografike e vendit, n male e lugina t
mbyllura, i pengoi q t delnin nga gjendja e ndarjes n fise pr t formuar nj struktur shtetrore m t
lidhur. Ndoshta pr t njjtat arsye nuk krijuan dot as nj kultur t lart letrare q t rrinte krahas me
kulturat helenike e latine. Dhe mbasi fjala komb ose kombsi don t thot deri diku kultur, kombsia
shqiptare mbeti e shprndar, e zgidhur, e pa-zonja pr t formuar nj shtet, e dnuar q t sundohej prej t
tjervet dhe t varej prej qendrash politike e kulturore t jashtme. N gjysmn e dyt t shekullit XIV, dhe
sidomos n t XV-in, me Sknderbn, kombi shqipar bri prpjekje t mdha pr t'u njsuar, pr t formuar
nj bashksi politike e shtetrore. Por, pas vdekjes s Herojt, u pra m tepr akoma dhe, prve ndarjes n
krahina, u krijuan n t tri rryma shpirtrore: nj pjes varej me ndjenja nga Lindja islamike, nj pjes tjetr
nga helenizmi dhe, pjesa m'e vogl, nga Perndimi. Duke mos pasur Shqiptart nj kultur kombtare
eprore ku t pajtohshin t trija fet - si ngjan tek popujt e qytetruar t bots - zun t shikohshin midis
tyre si vllezr prej njerke, pr t mos thn m tepr. N'ato kondita, nuk ishte e vshtir pr t huajt q t'i
shkelnin e t'i prdornin si t donin. Mjaftonte nj allm hoxhe a nj kamillaf prifti, nj xhybe e zez apo e
murrme, pr t'i sjell vrdall si shpezt q tremben nga dordoleci. Mungesa e nj vatre kulturore e
shpirtrore t brendshme, zakoni q kishin marr me shekuj t vshtronin drejt qendrash politike e fetare t
jashtme, u a patn hequr Shqiptarvet jo vetm besimin, po edhe iden se mund t formonin nj shtet m
vehte. Bushatlinjt dhe Ali Pash Tepelena nuk e patn konceptin e nj shteti shqiptar n kuptimin ethnik t
fjals. Ata deshn t krijonin pr vehte t tyre nga nj principat ku prfshihshin kombsi t ndryshme:
Shqiptar e Grek, n jug, Shqiptar e Sllav, n veri.

Ideja q Shqiptart t mund t formonin nj shtet m vehte ishte aq e zbet, aq pak e besuarshme, sa q edhe
udhheqsit m t shquar t Rilindjes nuk shkonin prtej caqevet t'autonomis. Shum prej tyre krkonin
vetm disa reforma, sidomos futjen e gjuhs shqipe npr shkollat, si piknisje e zgjimit kombtar. Ismail
Qemali, deri sa vajti n Vien, nuk e kishte akoma t qart nse Shqipria do t shpallej shtet autonom apo i
pavarur. Kjo munges besimi n vetvehte shpjegon edhe prse t gjitha lvizjet dhe kryengritjet e
Shqiptarvet, n planin kombtar, dshtuan njra pas tjetrs: hyjn kryengritsit n Shkup dhe s'guxojn t
marrin pushtetin. Asnj vepr e madhe nuk mund t kryhet pa nj besim t patundur n fund t vetdijs.
Dhe ky besim s'kish sesi t'ishte, kur Shqiptart ndjenin nj kompleks inferioriteti, t rrnjosur prej shekujsh,
ndaj qendravet politike e kulturore t jashtme. Kur e dinin se prbrenda tyre disa shikonin nga Stambolli,
disa nga Athina, disa nga Viena ose nga Roma, dhe se bashkimi i t gjithve ishte shum i vshtir, pr t
mos thn i pamundur. Q t lindte besimi ose t zhdukej kompleksi - t dy skajet tregojn t njjtin
fenomen psikik - duhej nj pun e gjat, e duruarshme, nj ndrmarrje njerzish t fort ose apostujsh, e cila
nuk ishte plotsuar dot gjer m 1912 (e si do t plotsohej n tridhjet vjet?), nuk sht plotsuar akoma gjer
m sot, ndonse ka br mjaft prparim. Duhej dhn prova se Shqiptart ishin t zott t bashkohshin,
t'organizohshin, t vetqeverisshin; se ishin t zott t ndrtonin, t zhvillohshin, n'ann e ekonomis e t
lidhjevet shoqrore; t prparonin, t krijonin, n lmin e letrsis, t'artevet e t shkencavet; t lartsohshin,
n'ann e mendimit. Duhej forcuar besimi tek njri-tjetri: Mysliman e t Krishter ishin vllezr t nj
gjaku, t nj gjuhe. Dhe se gjuha shqipe ishte aq'e mbl sa gjuht m t'mbla: n t mund t prkthehshin
Ungjilli e Kurani, dhe do kryevepr botrore; n t mund t mbruhej kultura m'e bukur e m'e lart. N kt
mnyr duhej kthyer shikimi i Shqiptarvet, prej qendravet t jashtme, brenda n vatrn kombtare. Duhej
ngjallur ndr ta, jo vetm dashuria dhe nderimi, po edhe besimi n Shqiprin, si e ka Danezi n
Danimarkn, Holandezi n Holandn etj. Shkurt, nprmjet t zhvillimit, t lartsimit t kulturs dhe t
zgjimit t vetdijs, duhej krijuar ajo mistik kombtare q Vaso Pasha e shprehte n nj varg: "Feja e
Shqyptarit asht Shqyptarija!"

Natyrisht, sikur populli shqiptar t kishte pasur prkrahjen e jashtme, sikur t'ishte pranuar prej Austris dhe
pastaj prej fuqivet t tjera plani q paraqiti Lordi Fitzmaurice m 1880, kufijt e Shqipris ethnike do t
kishin qn caktuar e njohur q athere. Autonome, Shqipria do t kishte pasur koh t zhvillohej, t
krijonte strukturn e saj shtetrore - me administrat t prqendruar, ushtri, arsim, ndrtime botore,
ekonomi - si edhe lidhjet politike t jashtme; kshtu q furtuna e vitit 1912 nuk do t'a kishte gjetur ashtu si
e gjeti, dhe ndoshta s'do t'ishte prplasur fare kundr saj. Edhe n kohn e reformavet t Maqedonis, m
1903-1904, sikur t kishte dashur Austro-Hungaria q tokat shqiptare t mblidhshin n nj trsi t vetme
dhe t prfshihshin n t njjtin program reformash - si qe mendimi i Italis, i pranuarshm edhe prej
opinionit britanik - fati i Shqipris mund t kishte rrjedhur ndryshe. Por kt prkrahje kombi i yn nuk e
pati. Austro-Hungaria u ua kur gjendja n Ballkan ishte prmbysur, kur tokat shqiptare ishin shkelur, kur
Serbia po delte n Durrs dhe Greqia n Vlor. A kishte koh tani q Shqipria t shptonte nga rreziku e t
mbetej e pacnuar? Kt gj do t'a shohim m posht.

Qeveria e Vlors ua njoftoi shpalljen e pavarsis fuqivet t mdha si edhe shtetevet t Ballkanit, duke
krkuar q ushtrit e ktyre t largohshin nga tokat e Shqipris, e cila dshironte paqen dhe shkuarjen e
mir me fqinjt.

Fuqit q iu prgjigjn ksaj thirrjeje dhe q i premtuan prkrahjen qeveris s Vlors ishin Austro-Hungaria
dhe Italia. Por gjendja n Shqipri ishte nj tollovi e vrtet. Ushtrit serbe e greke prparonin. Turqia nuk
e njihte pavarsin e ktij vendi, prandaj autoritetet turke, n qytetet e pashkelura, nuk donin t'u a lshonin
fuqin Shqiptarvet. Duke mos pasur m rezerva ushqimore, forcat turke zun t'i hiqnin popullit edhe
kafshatn e buks. Qeveria e Vlors kishte mbetur e rrethuar n nj zon fort t ngusht. Ushtrit armike
vazhdonin prparimin. Flota greke, q ndodhej prpara Vlors, kishte prer edhe kabllon telegrafike q
lidhte Shqiprin me Italin dhe me botn e jashtme. T'ardhurat financiare dhe mundsit ushtarake t
qeveris s Vlors ishin fare t paka. Megjithat, ajo u prpoq t bnte 'mund t bhej. Duke ruajtur
prkohsisht t njjtn forme administrate, emroi Shqiptar n vend t npunsve turq. Ismail Qemali i bri
thirrje popullit t'Elbasanit, t Kors, t Kosturit, q t mpronte vendin kundr shkeljes s'armiqvet. Nj forc
e vogl vullnetarsh u drgua n Llogara pr t ndaluar prparimin e ushtris greke nga ana e Himars. Por
Serbt arritn n Durrs, n'Elbasan, dhe zun vijn e Shkumbinit. Aty u ndaln, se pjest e Shqipris n
jug t Shkumbinit i shikonin si zonn e interesavet greke. Kurse Grekt, duke e mbajtur Janinn t rrethuar,
u futn n Shqipri edhe nga ana e Maqedonis, n gjysmn e dyt t Dhjetorit, dhe pushtuan Follorinn,
Kosturin, Nestramin, pastaj tr krahinn e Kors. Shkodra u rrethua prej Malazezvet dhe Serbvet. Nj
pjes e forcavet q mpronin Janinn dhe Shkodrn prbhej prej Shqiptarsh.

Nga mbarimi i vitit 1912, qeveris s Vlors, prtej ktij qyteti, nuk i mbetshin vese Fieri, Lushnja, Berati
dhe, n jug, Gjirokastra. Po edhe n kto vende, nj pjes t fuqis e ushtronin autoritetet turke, t cilat nuk
donin t'ua lshonin vendin Shqiptarvet.

Ndrkaq, nj luft politike e ashpr vazhdonte midis fuqivet t mdha pr shtjen e Ballkanit, veanrisht
ndrmjet Rusis dhe Austro-Hungaris. Kjo e fundit krcnoi se do t ndrhynte me ushtri nqoftse nuk
merrshin parasysh interesat e saja, dhe vazhdoi t sillte forca n kufijt e Serbis. Frika e nj lufte t
prgjithshme detyroi Rusin dhe aliatt e saj q t pranonin, n parim, krijimin e nj Shqiprie autonome.
Pr t forcuar kt ide, e cila filloi t'iu hynte n kok edhe Ballkanikvet, lozi nj rol deri diku qndresa e
Shqiptarvet dhe shpallia e pavarsis n Vlor. Por puna ishte se gjer ku do t shtrihshin kufijt e ktij
shteti "autonom".

Nismn e mbledhjes s nj konference ndrkombtare pr t rregulluar shtjet e Ballkanit e mori Anglia.

Ambasadort e fuqivet t mdha u mblodhn n Londr, m 17 Dhjetor 1912, nn kryesin e ministrit
britanik t Punve t Jashtme, Sir Edward Grey. Kjo ishte e famshmja Konference e Londrs q njohu
pavarsin e Shqipris dhe caktoi kufijt e saj gjat vitit 1913. Qysh n mbledhjen e par, u pranua q
Shqipria t prbnte nj shtet autonom nn mvarsin e Sulltanit dhe nn garantin e mbikqyrjen e fuqivet
t mdha. Ky kusht, i propozuar prej Rusis, u prkrah edhe nga Italia, mblasi kishte pr qllim t kufizonte
ndrhyrjen e Austro-Hungaris n Shqipri. Ndonse qeveria e Vlors kishte shpallur pavarsin dhe
kthimi n'autonomi nuk i plqente, shtja kryesore pr t ishte ajo e kufijvet ku u prqndruan t tra
prpjekjet e saja.

N Konferencn e Londrs qeverit e shtetevet t Ballkanit nuk u prfaqsuan, por krkesat e tyre i
paraqitn me an memorandumesh, duke i shtrir "t drejtat" mbi t gjitha tokat q kishin pushtuar
ushtarakisht. N Londr vajti edhe nj drgat shqiptare, e prbr prej Mehmet Konics, Filip Nogs dhe
Rasim Dinos, por nuk u dgjua fare vese i paraqiti Konferencs memorandumin e qeveris s Vlors. Pasi
tregonte se populli shqiptar, me kryengritjet e tija t paprera kundr Turqis, kishte dhn nj ndihmes t
pamohuarshme n fitoren e shtetevet ballkanik, memorandumi krkonte njohjen e kufijvet ethnik t
Shqipris dhe pavarsin e plot t saj.

Krkesavet shqiptare iu dolli zot Austro-Hungaria, e cila prkrahej prej Gjermanis dhe kishte n'an t saj
Italin. Kurse Aliatt ballkanik, pr qllimet grabitqare t tyre, gjenin mprojtjen e Rusis dhe t Francs.
Me kto t dyja bashkohej nganjher edhe Anglia, si pjestare e Entente-s, por n nj mnyr m t matur.
Ndonse prirej nga aliatt e vet, qndrimi i Anglis ishte deri diku i paanshm dhe pajtonjs ndrmjet dy
palvet.

Austro-Hungaria, me plqimin e Italis e t Gjermanis, dhe Rusia, me plqimin e Francs, i paraqitn

Konferencs, m 20 Dhjetor 1912, nga nj hart t vizatuar me kufijt e Shqipris. Natyrisht, njra hart
shnonte kufij m t gjer dhe tjetra sa m t ngusht. Duke e ln jasht pjesn m t madhe t Kosovs
dhe t Maqedonis shqiptare, harta e paraqitur prej Austris niste, n veri, nga gryka e Buens, ndiqte
kufirin e Malit-t-Zi gjer afr Rrzhanics, i linte atij Gucin dhe Plavn, por i njihte Shqipris Pejn,
Deanin, Gjakovn, Prizrendin; pastaj vija e kufirit zbriste nga juga duke rrokur prbrenda Dibrn e Madhe,
Strugn, Ohrin; kalonte mandej ndrmjet liqenevet t'Ohrit e t Presps dhe delte n Greqin e sotshme duke
prfshir brenda Shqipris nj pjes t rrethevet t Kosturit e t Grebenes, Janinn dhe pjesn m t
madhe t amris prktej rrjedhs s lumit Kallama deri n detin Jon.

Kurse plani i Rusis, prve pjesve t tjera, linte jasht Shqiprise, n veri: Shkodrn, Kuksin dhe
malsit e tyre; n lindje: Dibrn, Strugn, Ohrin Pogradecin dhe Korn; n jug: Delvinn dhe Sarandn.

Pr t rn n'ujdi mbi nj vij kufiri ndrmjet ktyre dy planeve, sidomos nga ana e veriut dhe e veri-lindjes,
prfaqsonjsit e Rusis dhe t'Austro-Hungaris u hngrn ashpr gjat dimrit 1913. Konferenca
(domethn Rusi, Franc e Angli) nuk e pranoi propozimin austriak, as desh t merrte vesh pr karakterin
ethnik t krahinavet shqiptare. Ndonse n popullsin e Shkodrs, pr shembull, nuk kishte asnj Malazias,
Konferenca desh t'ia njihte at qytet Malit-t-Zi. Pr shtjen e Shkodrs pati bisedime aq t nxehta sa q
filloi t prkulej edhe Italia. Qndrimi i patundur i Austro-Hungaris e shptoi kryeqytetin e Teuts, por
duke lshuar n veri e n lindje pjesn e Kosovs dhe t Maqedonis.

Gjat ksaj kohe, Janina dhe Shkodra po i qndronin trimrisht rrethimit. Qeveria e Vlors bri prpjekje
pr t'iu ardhur n ndihm, por s'kishte as mjete, as rrug t hapura, sepse Grekt ishin futur n krahinat e
jugs dhe Serbt kishin zbritur gjer n Shkumbin. Kumandari i garnizonit turk t Janins, ku shrbenin edhe
shum Shqiptar, ishte Esad Pash Janina, nj Shqiptar i turqizuar. Qeveria e Vlors hyri n marrveshje m
kt pr t'a bindur q t ngrinte flamurin e Shqipris duke i premtuar ndihm porsa t'ishte n gjendje. Por
ky s'desh ose s'mundi t'a vazhdonte qndresn, dhe ua lshoi Janinn Grekvet m 6 Mars 1913. Athere
forcat greke t'Epirit shkeln tr amrin dhe u derdhn n Shqiprin e jugs, pushtuan Gjirokastrn,
Prmetin, Klcyrn, Tepelenn, duke plakitur e vrar popullsin myslimane ngado q shkonin.

Ushtrit serbo-malazeze e kishin rrethuar Shkodrn nga mbarimi i Nntorit 1912. Gjat Dhjetorit t'atij viti
dhe Jenarit t 1913-s, u zhvilluan luftime t prgjakshme ndrmjet mprojtsvet t qytetit dhe ushtrivet
rrethonjse, n malin e Taraboshit, n kodrat e Beltojs, t Brdics e t Bardhanjorve, si edhe n fushn e
Shtojit. Kumandari i mprojtjes s Shkodrs ishte gjenerali i divizionit turk, Hasan Riza Pasha, i cili vendosi
t'a vazhdonte qndresn edhe pasi Turqia iu krkoi armpushimin shtetevet ballkanik, m 3 Dhjetor 1912.
Por aty luftonin edhe trupa rezervistsh shqiptar nn kumandn e gjeneral Esad Pash Toptanit, si edhe vet
qytetart shkodran. Parsia e Shkodrs, e cila ishte n lidhje me qeverin e Vlors, krkoi nga kumandari
turk Hasan Riza Pasha q t vazhdonte qndresa n'emr t Shqipris s pavarur. Ai nuk e kundrshtoi kt
mendim sepse kishte nevoj pr ndihmn e Shqiptarvet, dhe ndoshta e kuptonte q Turqia s'mund t
sundonte m n Shqipri. Por t tjera plane kishte n kok Esad Pash Toptani. Ky nuk e njihte qeverin e
Vlors as desh t dgjonte kur ajo i bri thirrje, me ann e nj letre t njerzishme, q t ngrinte n Shkodr
flamurin kombtar. M n fund Esad Toptani e vrau me t pabes Hasan Riza Pashn dhe, si i dyti n grad,
e mori vet kumandn e forcavet ushtarake t Shkodrs.
Ndrkaq, Serbia dhe Mali-i-Zi po e shtrngonin rrethimin duke sjell trupa t reja. Nj ushtri serbe prej lart
nga 20.000 vetash, e pajisur me artileri t rnd, u derdh n kodrat e Bardhanjorvet dhe rreth telavet t
Fushs s Shtojit. Kurse forcat e Malit-t-Zi i kumandonte vet Krajl Nikolla i cili, pr t marr Shkodrn,
kishte vendosur t luftonte gjer n fishekun e fundit.

Por fati i ktij qyteti do t vendosej n Konferencn e Londrs. Me ndrmjetsin e ministrit britanik t
Punve t Jashtme, Sir Edward Grey-t, u arrit nj marrveshje ndrmjet Rusis dhe Austro-Hungaris pr
kufijt e Shqipris s veriut e s lindjes, e cila u pranua prej Konferencs m 22 t Marsit. Shkodra i mbetej
Shqipris, por Austria hiqte dor nga Peja, Prizrendi, Dibra, Struga, Ohri dhe, pak m von, nga Gjakova.
Kshtu, nga ana e veriut dhe e lindjes, u krye coptimi i Shqipris i nisur q me Kongresin e Berlinit. Pas
disa muajsh, u krye edhe n jug e n jug-lindje. Porsa q Shqiptart nuk ishin n gjendje t mprohshin
vet, ishte e kuptuarshme se fati i vendit t tyre do t varej nga interesat e fuqivet t mdha. Ajo q iu
interesonte Austro-Hungaris dhe Italis ishte mosdalja e Serbis ose e ndonj fuqie tjetr n'Adriatik,
sigurimi i kanalit t'Otrantos dhe mos-mbyllja e kanalit t Korfuzit, domethn bregdeti shqiptar prej
Shkodre gjer n kep t Stillos. Shtrirja natyrore e kombsis shqiptare nga veriu, nga lindja dhe nga juga,
nuk ishte e nj interesi jetsor pr Vienn, e m pak akoma pr Romn, prandaj kto s'mund t'i shtynin punt
gjer n rrezikun e nj lufte pr t shptuar Shqiprin ethnike. U pa se shteti shqiptar do t delte gjysmak si
tok e si popullsi. Por nuk mjaftonte as me kaq: pr fat t keq, midis Austro-Hungaris dhe Italis vazhdonte
rivaliteti i vjetr n shtjen shqiptare. Secila prej ktyre fuqive krkonte t shtrinte ndikimin ose edhe
sundimin e saj n Shqipri. Porsa u vendos, n parim, se do t kishte nj shtet shqiptar autonom, grupet
financiar t Viens dhe t Roms u paraqitn menjher pr t marr konesionin e krijimit t Banks
Kombtare t Shqipris dhe at t shfrytzimit t pasurivet kombtare. Midis ktyre dy fuqive, si do t'a
shohim m posht, pati edhe nj plan t fsheht ushtarak pr t'a pushtuar Shqiprin nqoftse punt do t
keqsohshin.

Pas vendimit q u muar m 22 t Marsit pr kufijt e Shqipris s veriut e t lindjes, fuqit e mdha
krkuan nga Serbia dhe Mali-i-Zi q t pushonin luftn dhe t'a ngrinin rrethimin e Shkodrs. Kta nuk
dgjuan me t mir. Athere fuqit e mdha, me propozimin e Austro-Hungaris dhe t Gjermanis,
krcnuan duke drguar nj skuadr detare, e cila arriti m 5 Prill prpara Tivarit. Serbia nuk donte t
largohej m par se t nnshkruante paqen me Turqin. Por, e trembur nga Austro-Hungaria se do t hynte
n sanxhakun e Novi-Pazarit, dhe e kshilluar nga Rusia, e ngriti rrethimin e Shkodrs m 16 Prill. Kurse
Krajl Nikolla i Malit-t-Zi, kokfort si gjithnj, s'desh t merrte vesh pr krcnimin e fuqivet t mdha
dhe vazhdoi rrethimin. Ai e dinte se, pas trheqjes s'ushtris serbe, nuk mund t'a merrte dot Shkodrn me
forc. Por i kishte shpresat gjetk: tek tradhtia e Esad Toptanit. Esadi mendonte t bhej sundimtari i
Shqipris (i asaj cope q do t mbetej), duke ndjekur rrugn m t leht: bashkpunimin me shtetet fqinj
dhe me prkrahsit e tyre, fuqit e Entente-s. Nuk e hante malli pr kufijt, mjaft q t'i mbetej Shqipri e
Mesme. Mbasi kishte nj forc n dor, sepse pas vrasjes s Hasan Riza Pashs kumandonte edhe ushtrin
turke t Shkodrs, desh t'a shfrytzonte rastin. Pr t siguruar miqsin e Serbo-Malazezvet dhe pr t'u
ndodhur sa m shpejt n Shqiprin e Mesme, pranoi t'ia lshonte Shkodrn Malit-t-Zi, me kusht q t
largohej lirisht me ushtrin shqiptare e turke, me armt dhe municionet. Trathtia u nnshkrua m 22 Prill,
dhe t nesrmen, m 23, ushtria malazeze hyri n Shkodr, pas gjasht muajsh rrethimi, gjat t cilit qyteti
historik, ndonse i lodhur nga uria, ishte mprojtur me nj trimri t lavdishme, duke i qndruar artileris s
rnd e duke thyer t gjitha sulmet e trbuara t Serbo-Malazezvet.

Esad Toptani me t tra trupat e Shkodrs, shqiptare e turke, erdhi e u vendos n Tiran e n Durrs kur
ushtria serbe ishte n trheqje e sipr. Por ai tani ishte i lidhur me Serbo-Malazezt prandaj nuk gjeti asnj
pengim prej tyre dhe u vu t ngrinte nj administrat m vehte. Ky veprim i Esadit e koklaviti edhe m
tepr shtjen shqiptare. Austro-Hungaria dhe Italia krkuan menjher jo vetm trheqjen e Malit-t-Zi nga
Shkodra, po edhe largimin e trupavet turke t'Esad Toptanit nga Shqipria. Armiqt e jashtm, me Rusin n
krye, donin q ato trupa t mbetshin aty, pr t krijuar sa m tepr pshtjellim dhe pr t'i shrbyer qllimit
rus q shteti shqiptar t ngelte autonom nn mvarsin e Sulltanit. Por Austro-Hungaria krcnoi se do t
ndrhynte me ushtri nqoftse nuk shtrngohej Mali-i-Zi t lshonte Shkodrn dhe nuk gjendej mnyra e
largimit t trupavet turke. Nj marrveshje e fsheht u nnshkrua ndrmjet Viens dhe Roms, m 8 Maj,
pr t'a pushtuar Shqiprin ushtarakisht n rast nevoje: Austro-Hungaria pjesn veriore gjer n Shkumbin,
dhe Italia q n Shkumbin e posht.

Prpara ktij acarrimi t gjendjes, fuqit e mdha e shtrnguan Malin-e-Zi t trhiqej. Ushtria malazeze e
lshoi Shkodrn m 14 Maj, pasi e plakiti mir qytetin duke djegur edhe pazarin. Qeverimin e Shkodrs e
mori n dor nj komision ushtarak i skuadrs ndrkombtare, ndn kumandn e nnadmiralit anglez, Cecil
Burney.

Gjat muajit t Qrshorit, me ndrmjetsimin e fuqivet t mdha. u larguan edhe trupat turke nga Shqipria.

Me 30 Maj 1913, u nnshkrua n Londr traktati i paqes ndrmjet Turqis s mundur dhe Aliatvet
ballkanik. Neni 2 i ktij traktati shnonte vijn e tokavet q Sulltani iu lshonte shtetevet ballkanik prej
detit Egje deri n detin e Zi, me prjashtim t Shqipris; n nenin 3, Sulltani ua linte n dor fuqivet t
mdha caktimin e kufijvet t Shqipris si edhe rregullimin e do shtjeje tjetr q kishte t bnte me at
vend.

Si e pam m sipr, Konferenca e Londrs, qysh n mbledhjen e par t saj m 17 Dhjetor 1912, kishte
vendosur n parim q Shqipria t'ishte nj shtet autonom nn Sulltanin. Kt propozim e kishin br fuqit e
Entente-s, n radh t par Rusia, pr t penguar ndrhyrjen e Austro-Hungaris n Shqipri, dhe e kishte
pranuar Italia pr t njjtn arsye. Rusia kishte edhe qllime t tjera q Shqipria t mbetej e lidhur me
Turqin: pr t'a ln si nj vend mbi t cilin mund t bhshin rishikime, coptime a pazarllqe m von.
Austro-Hungaria nuk e kundrshtoi n fillim kt propozim, sepse ushtrit turke po qndronin n Shkodr
e n Janin dhe mund t vlenin si nj forc pr t'i siguruar Shqipris kufij m t gjer. Por mbasi mori fund
qndresa e tyre, s'kishte m arsye q Shqipria t mbetej nn mvarsin e Sulltanit. Nga ana tjetr,
marrveshja e fsheht ushtarake e 8 Majit ndrmjet Viens dhe Roms e siguroi Italin se, n rast t nj
ndrhyrjeje me arm, ajo do t pushtonte gjysmn e Shqipris. Kshtu Austro-Hungaria dhe Italia i pajtuan
pikpamjet dhe krkuan nga Konferenca q Shqipria t njihej shtet i pavarur. Kt propozim e
kundrshtuan Rusia dhe Franca. Kjo e fundit nxirte si arsye se kombi shqiptar ishte akoma i prar n
krahina, fe e zakone, i papregatitur politikisht pr t qn shtet i pavarur, prandaj duhej drguar m par nj
komisar i lart dhe nj komision kontrolli ndrkombtar t cilt, pasi t hetonin gjendjen e brendshme, t
vendosnin mbi statutin dhe formn e administrats q i prshtatshin atij populli. Qllimi ishte q Shqipria
t mbetej nn kontrollin ndrkombtar, n mnyr q t mos binte n dor t'Austro-Hungaris dhe t'Italis,
po edhe fuqit e Entente-s t kishin mundsi ndrhyrjesh e intrigash. Rusia, q kishte qen mot e jet n
luft me Turqin, prekej aq fort n ndrgjegje pr t drejtat e Sulltanit sa q, pa plqimin e ktij, s'mund t'a
pranonte daljen e Shqipris si shtet i pavarur! Por Sulltani, m 30 t Majit, ua la n dor at shtje fuqivet
t mdha. M n fund, me kmbnguljen e Austro-Hungaris dhe t'Italis, t cilat krcnuan se do t'a
rregullonin vet at pun, u pranua q Shqipria t'ishte shtet i pavarur, nn garantin dhe kontrollin e
prkohshm t fuqivet t mdha.

N mbledhjen e 29 Korrikut 1913, Konferenca e Londrs e njohu shtetin shqiptar t pavarur dhe vendosi
mbi statutin e tij. Shqipria do t'ishte nj principat autonome e sovrane dhe do t kishte n krye nj princ
me t drejta trashgimore, i cili do t caktohej prej fuqivet t mdha. Shteti i ri shkputej fare nga Turqia dhe
do t'ishte asnjans, nn garantin dhe kontrollin e gjasht fuqivet t mdha. Administrata civile dhe financat
e Shqipris, pr nj periudh dhjetvjetshe, do t'ishin nn mbikqyrjen e nj Komisioni ndrkombtar, i
prbr prej delegatvet t gjasht fuqivet t mdha dhe prej nj delegati shqiptar. Ky Komision do
t'organizonte t gjitha degt e administrats shqiptare, dhe afati i kontrollit t tij mund t zgjatej edhe pr
dhjet vjet t tjer n rast nevoje. Princi i Shqipris do t zgjidhej brenda gjasht muajve. Por gjer sa t
vinte ky dhe gjer sa t formohej nj qeveri shqiptare definitive, autoritetet dhe gjindarmria e vendit do t
vihshin nn kontrollin e Komisionit Ndrkombtar. Rendi dhe qetsia publike do t sigurohshin nga nj
gjindarmri e organizuar prej oficersh t huaj, q parashihej t'ishin Suedez. Por mbasi Suedia nuk pranoi
t drgonte oficer n Shqipri, u caktuan Holandez.

Si shihet, pavarsia e Shqipris ishte sa pr emr, sepse n t vrtetn ajo mbetej nn kontrollin e fuqivet t
mdha pr aq koh sa t'a donin interesat e ktyre.
Shteti i ri nuk mund t mkmbej pa nj ndihm financiare t jashtme. Austro-Hungaria dhe Italia hyn
menjher n bisedime me qeverin e Vlors pr t marr koncesionin e krijimit t Banks Kombtare t
Shqipris, e cila do t priste natyrisht edhe banknota. Ismail Qemali e pranoi kt propozim pasi shkputi
disa t drejta n prfitim t shtetit shqiptar, i cili do t merrte pjes n'administrimin e Banks dhe do
t'ushtronte nj far kontrolli mbi t. Por fuqit e tjera t mdha e kundrshtuan kt ndrmarrje t Viens
dhe t Roms, pr t mos ln q vetm kto t kishin dor n jetn ekonomike t vendit, ngaha varej edhe
ndikimi politik. Me propozimin e Francs. u vendos q Shqipris, pr t prballuar nevojat e para, t'i jepej
nj hua ndrkombtare prej 75 milion frangash ari nn garantin e gjasht fuqivet t mdha. Banka
Shqiptare do t krijohej me nj kapital ndrkombtar, n t cilin Austro-Hungaria me Italin do t kishin
60% t aksionevet, dhe katr fuqit e tjera 40%.

Shqipria ishte njohur shtet i pavarur dhe asnjans m 29 Korrik, por kufijt e saj me Greqin nuk qen
caktuar akoma. Vija q pati propozuar Austro-Hungaria u kundrshtua q n fillim, por nuk mund t
pranohej sidomos pasi Greqia pushtoi Janinn dhe tr Epirin ose Shqiprin e jugs prve Vlors dhe
Beratit. Si kishte qn Rusia pr Serbin dhe Malin-e-Zi, prkrahse e nxeht e Greqis dolli Franca duke
ngulmuar q t'i njihshin asaj Kora dhe Gjirokastra. Austro-Hungaria me Italin hoqn dor nga Janina si
edhe nga rrethet e Grehenes e t Kosturit, por donin q krahinat e banuara trsisht prej Shqiptarvet, q
nga qarku i Kors gjer n amri, t'i mbetshin Shqipris, kufiri jugor i s cils duhej t'arrinte n grykn e
lumit Kallama. Punt u ashprsuan keq sidomos me Italin, e cila nuk pranonte kurrsesi q kanali i Korfuzit
t mbyllej prej Greqis. Dhe mbasi interesi i saj prmblidhej ktu, Italia bri lshimin e fundit duke caktuar
si pik jugore t kufirit t Shqipris n bregdetin Jonian kepin Stillo. N kt mnyr humbi edhe amria.
Qarku i Kors dhe kepi Stillo mbetn caqet e fundit ku Viena me Romn nguln kmb duke e thn cop
se s'mund t trhiqshin m ktej. N mbledhjen e 11 Gushtit 1913, Konferenca e Londrs i pranoi kto dy
caqe, por vija q do t'i lidhte mbetej pr t'u studiuar n vend prej nj komisioni ndrkombtar, i cili do t
shikonte edhe prbrjen ethnike t krahinavet.

Pr t'i caktuar n vend kufijt e Shqipris, Konferenca vendosi q t formohshin dy komisione

ndrkombtar, njri pr vijn e kufirit shqiptar me Serbin dhe Malin-e-Zi, tjetri pr kufirin shqiptaro-grek.
Me kt vendim, Konferenca e Ambasadorvet, n Londr, i mbylli punimet e saja m 12 Gusht 1913.

Komisionet ndrkombtar, ai i Kontrollit dhe ata pr caktimin e kufijvet, arritn n Shqipri nga mbarimi i
Shtatorit dhe n Tetor 1913. Komisioni i Kontrollit qndroi n Vlor. Ai pr caktimin e kufijvet me Greqin
u mblodh n Manastir m 4 t Tetorit, kurse tjetri, pr caktimin e kufijvet me Serbin dhe Malin-e-Zi, erdhi
n Shkodr e u nis pr n Lum. Ky i fundit, megjith mosmarrveshjet ndrmjet antarvet dhe me
autoritetet ushtarake serbe e malazeze, e vazhdoi punn deri sa ia ndrpreu dimri. Por ai q do t caktonte
kufirin shqiptaro-grek gjeti pengesa t pakaprcyershme nga ana e ushtris greke, e cila mbante t pushtuar
pjesn m t madhe t Shqipris jugore. Duke prdorur paturpsisht do mnyr mashtrimi, Grekt ia
bnin punn pothuajse t pamundur Komisionit dhe arritn deri sa t'a krcnonin me forc e t'a ndiqnin pas
duke e shar. Austro-Hungaria dhe Italia i drguan nj not protestimi qeveris s'Athins, por do gj ishte e
kot. Mbasi Komisioni, prej qarkut t Kors gjer n kepin Stillo, do t'a caktonte vijn e kufirit duke u
pshtetur edhe n kombsin - dhe kt s'kish sesi t'a dallonte vese me ann e gjuhs amtare - Grekt
muarn t gjitha masat pr t'a paraqitur popullsin shqiptare si greke dhe gjoja sikur krkonte bashkimin me
Greqin. Ata i zbrazn fshatrat myslimane npr vendet ku do t kalonte Komisioni dhe vendosn kambana,
disa t fshehura npr pyjet, duke e krcnuar popullsin me vdekje nqoftse nuk thrriste q ishte "greke".
E detyruan gjithashtu t'i lyente shtpit me ngjyrat e flamurit grek dhe t brtiste pr t krkuar bashkimin
me Greqin. Pr kt qllim, shum ushtar grek u veshn civil dhe u vendosn n'ato fshatra gjoja si
popull, pr t'i dal prpara Komisionit me thirrma e brtima dhe pr t'organizuar mbledhje ngado q ai
shkonte. Ndrsa pjesa grekomane e Shqiptarvet orthodoks kishte ngritur hundn prpjet dhe tmerronte
Myslimant ose Orthodoksit atdhetar. Por nuk mungonin as skenat tragjikomike: npr t'ashtuquajturat
fshatra greke, myslimane ose orthodokse, kur dukej prjashta ndonj grumbull fmijsh, ndonj antar i
Komisionit iu hidhte nga nj dor monedha ose sheqerka dhe ata lshohshin pr t'i rrmbyer duke folur
shqip midis tyre.
Prve vshtirsivet q iu nxirnin Grekt, kishte gjithmon mosmarrveshje ndrmjet antarvet t
Komisionit, sepse propozimet e prfaqsonjsvet t'Austris e t'Italis kundrshtohshin prej atyre t Francs
e t Rusis. Kshtu Komisioni Ndrkombtar nuk mundi t'a kryente punn n vend. Athere qeveria
britanike, duke dashur q t'iu jepej nj mbarim sa m'i shpejt ktyre punve, hyri prsri ndrmjetse dhe
kshilloi q caktimi i kufirit shqiptaro-grek t bhej mbi hartn gjeografike sipas shnimevet t Komisionit
dhe gjat nj vije t re q propozoi Edward Grey. Kjo vij i qethte dika akoma Shqipris, por afrohej mjaft
me at q mpronin Austro-Hungaria e Italia. Propozimi britanik u pranua prej t dy palvet. Komisioni u
mblodh n Firenc t'Italis ku, me ndihmn e Institutit Gjeografik t'atij qyteti, caktoi n hart kufijt e
Shqipris me Greqin, t cilt, me fort pak ndryshime, jan ata t sotshmit. Protokolli i Firencs u
nnshkrua m 17 Dhjetor 1913.

Kjo grindje e pabesuarshme ndrmjet fuqivet t mdha pr kufijt e Shqipris vazhdoi plot nj vit n
formn e nj pazarllku t mrzitshm dhe prfundoi me nj marrveshje n dm t kombit shqiptar, i cili u
nda m dysh porsi t'ishte nj moll. N caktimin e kufijve t Shqipris, fuqit e mdha shikuan vetm
interesat e tyre dhe nevojn e ruajtjes s paqes, pa u pshtetur n'asnj parim drejtsie, n'asnj kriter njerzor,
gjeografiko-ekonomik e historik. Shqipria shkoi viktim e mbajtjes s'ekuilibrit ndrmjet fuqivet t mdha.
Kt gj e pohoi vet ministri britanik i Punve t Jashtme, Edward Grey, kur u prgjigj n Dhomn e
Komunevet, m 12 Gusht 1913, pr shtjen e kufijve t Shqipris: "Jam i bindur se, kur t dihen t gjitha,
ky vendim do t kritikohet me t drejt nga shum an, prej do njeriu q e njeh vendin dhe q e shikon
shtjen vetm nga pikpamja e popullsis s tij. Por duhet t kemi parasysh se, n bisedimet rreth kufijve t
Shqipris, qllimi kryesor ishte q t mos hapej konflikt midis fuqivet t mdha. Prandaj, nqoftse
marrveshja mbi Shqiprin u arrit duke mbajtur harmonin ndrmjet fuqivet t mdha, mund t themi se ka
qn nj sukses i plot pr interesin jetsor t paqes n'Evrop".

Gjer ku duhej t'arrinin kufijt e vrtet, kufijt natyror t shtetit shqiptar? Kjo shtje nuk mund t ndahet
me prpiksi, sepse gjer athere s'kishte pasur nj shtet shqiptar. Kemi folur m sipr se gjer ku shtrihej
popullsia shqiptare sipas vrtetimevet t disa auktorve t huaj. Aty afrohej edhe mendimi i atdhetarve t
Rilindjes. Sipas Abdyl Frashrit (n letrn q ky i drgonte Francesco Grispit m 1890), Shqipria duhej t
kufizonte nga veriu me Malin-Zi, Bosnjn dhe Serbin, gjat kufijvet q iu qen njohur ktyre n'at koh.
Nga lindja, kufijt natyror t Shqipris shtrihshin gjer afr Vranjs, n kufirin serb; pastaj zbrisnin nga
jug-perndimi duke e prer Vardarin ndrmjet Veles dhe Shkupit, ndiqnin majat e malevet t Babuns dhe
t vargjeve t tjer n t njjtin drejtim, kalonin n perndim t liqenit t'Ostrovs, mbanin n jug-lindje t
Gramozit, prisnin vargun qendror t Pindit dhe delnin n gjirin e Arts, n detin Jon. Brenda ksaj vije
prfshihshin Shkupi, Prlepi, Manastiri, Follorina, Kosturi, Grebeneja, Janina e Preveza. Edhe nqoftse
mbetshin ktej disa mijra Bullgar, Vlleh dhe Grek - mendonte Abdyl Frashri - m'at' an ksaj vije
ngelnin Shqiptar m shum akoma. Por n nj memorandum q Komiteti Shqiptar i Stambollit i pat dhn
qeveris turke m 28 Korrik 1912 pr t krkuar bashkimin e tokavet shqiptare n nj vilajet t vetm,
shnonte si pjes t Shqipris tr vilajetin e Janins dhe tr vilajetin e Shkodrs; prej vilajetit t Kosovs
quante Shqipri sanxhaqet e Prizrendit, Pejs, Novi-Pazarit, Prishtins, dhe kazan e Tetovs; prej vilajetit t
Manastirit, sanxhaqet e Elbasanit, t Kors dhe t Dibrs.

Kurse kufijt e shtetit shqiptar q njohu Konferenca e Londrs prfshinin vetm gjysmn e tokavet t
Shqipris, rreth 28.750 kilometrash katrore, dhe dy t pestat e popullsis s saj, m pak se 900.000 frym.
Vendet m pjellore dhe me popullsi m t dndur, bashk me ato q lshoi traktati i Berlinit, kishin mbetur
jasht kufijvet. Shqipria ishte gjymtuar nga t tri ant: nga veriu, nga lindja, nga juga. Pjesn m t madhe
e kishte pushtuar Serbia: krejt Kosovn, Maqedonin perndimore, si edhe Rrafshin e Dukagjinit q e ndau
me Malin-e-Zi. Por ky i fundit mori edhe nj pjes t qarkut t Shkodrs, prve Ulqinit dhe Tivarit q ia
pati njohur traktati i Berlinit. N jug, i mbetej Greqis e tr amria, si edhe Janina q kishte qn
kryeqndra e Shqipris jugore, prve rrethevet t Mecovs, t Grebenes, t Kosturit dhe t Follorins.
Kto t fundit banohshin prej nj shumice Shqiptarsh orthodoks t cilt, ndonse t greqizuar me ndjenja,
flasin shqip edhe sot. Kurse amria me qytetet e saj, si Filati, Paramithia, Margllei, Parga, Gumenica e
Preveza, banohej e tr prej Shqiptarsh, mysliman shumica, po edhe pjesa orthodokse nuk i kish humbur
ndjenjat kombtare. Janina, qendra e vilajetit, pat qn zemra e Toskris n t gjitha koht. Kosturi dhe
Nestrami, n Kohn e Mesme, bnin pjes n principatn e Muzakajvet, si tregon Gjin Muzaka n
Gjenealogjin e tij.

E Coptuar n kt mnyr, Shqipria mbeti nj shtet gjysmak me pjest m t varfra t vendit. Kufijt e
saj ishin caktuar pa asnj kriter gjeografik as ekonomik, duke ndar qytetet prej rrethevet dhe duke kputur
n mes shum krahina q, nga pikpamja gjeografike, ekonomike e njerzore, prbnin njsi t
pandarshme. Pjest m pjellore e m t shndosha t tokavet shqiptare, si Kosova, Maqedonia perndimore
e amria, kishin mbetur jasht kufijvet. Populli i atyre krahinave ishte shquar n lvizjen kombtare, kishte
qn n vijn e par t lufts pr lirimin e atdheut. Prizrendit historik, kryeqendrs s Lidhjes Shqiptare, iu
mohua e drejta t bnte pjes me Shqiprin. Ndarja e atyre vendeve e theu kombin shqiptar n mes nga
pikpamja njerzore dhe e la n nj varfri t zez nga ana ekonomike. Sepse Kosova, prve pasurivet t
nntoks, sht pr bujqsi nj nga krahinat m pjellore t Ballkanit. Ajo vetm mund t'a mbante tr
Shqiprin me buk. amria, nga ana tjetr, me klimn e saj t but, me livadhet prher t gjelbra, ku
mbahshin aq bagti e gjedhe, me arat e grurit, t'elbit e t misrit, me pllajat e duhanit, me bregoret e veshura
tr vreshta e ullishta, me limanet e hapur n detin Jon dhe humbur n pyje limonjsh e portokallesh,
prbnte nj tjetr thesar pasurish natyrore, nj tjetr parajs t Shqipris ethnike.

Gjirokastra, Prmeti, Delvina, Saranda, nga ana tregtare dhe ekonomike lidhshin m par me Janinn, si
edhe e tr amria gjer n Prevez. Kora lidhej me Kosturin, Follorinn, Manastirin, Ohrin. Krahinat e
Zerqanit, Maqellars dhe Gollobords u shkputn nga Dibra e Madhe, krahina e Kuksit u nda nga
Prizrendi dhe ajo e Tropojs nga Gjakova. Shkodrs iu shkputn jo vetm nj pjes e mir e Malsis s
Madhe, po edhe Kraja, Shestani, pjesa m'e bukur e Anamalit, prve Ulqinit q iu nda m 1880. Qytetet e
Kosovs, si Prizrendi, Gjakova, Peja, Prishtina, Mitrovica, dhe t Maqedonis, si Tetova, Gostivari, Dibra,
kishin qn m par gjndrra t rndsishme t qarkullimit tregtar me Shqiprin e veriut dhe t Mesmen.

Shteti shqiptar, brenda kufijvet q i caktoi Konferenca e Londrs, mbeti me malsit m t varfra dhe me
fushat bregdetare t mbytura n'uj, t mbuluara nga moalet, ku malarja dhe oftika bnin krdi. Prandaj as
n vjett m t mbar nuk prodhohej dot buka pr popullsin e vendit, dhe shteti detyrohej t sillte nga
jasht edhe drith prve artikujve t fabrikuar. Pjesa e Shqipris s pavarur dolli prej sundimit otoman me
nj struktur ekonomike krejt primitive, dy elementet kryesore t s cils ishin bujqsia dhe blegtoria, po
edhe kto n nj gjendje fort t prapambetur. Gjat shekujve t robris Shqiptart ishin dhn m fort pas
prdorimit t'armvet dhe s'para kishin pasur dshir t merrshin me punimin e toks. Nj pjes e fushavet, e
mbytur prej lumenjvet, ishte kthyer n moalishte, ujrat, kallamet dhe ferrat kishin hipur kudo; pjesa tjetr
punohej me mjete primitive, me parmendn e hequr prej qevet. Nuk shihej gjkundi nj pun me plan, do
gj ishte ln n dor t natyrs. Shqipria q pat qn quajtur dikur "hambari i Roms", nuk prodhonte dot
tani as sa pr t'ushqyer popullsin e saj t pakt dhe t vobekt. Nga prodhimet bujqsore, vendin e par e
zinte misri, pastaj vinin gruri, thekra, elbi, dhe me pakic patatja. Perimet lvrohshin prqark qytetevet,
sidomos n Shqiprin e jugs. N rrethet e Shkodrs dhe t'Elbasanit prodhohej duhani. N Shqiprin e
Mesme dhe n jug (n rrethet e Beratit e t Vlors) bhej ulliri, mbjellja e t cilit pat qn prhapur fort n
shekullin XIV; por n koht e vona ullishtat nuk punohshin me rregull. N fushn e Myzeqes mund t
prodhohshin orizi e pambuku, por nuk mbillshin. Nga pemt, n Shqiprin e Mesme dhe t jugs mund
t bhshin pothuajse t gjitha llojet e zons s Mesdheut, n radh t par rrushi. Portokalli, limoni, qitra,
bhshin n rrethin e Himars. Si bagti, n radh t par ishin dhent e dhit, q mbahshin me shumic a
me pakic, njri lloj apo tjetri, ose t dy, sipas krahinavet. Gjedhi (gj e trash) mbahej me pakic dhe
zakonisht prej racash t vogla. Peshkimi, n det ose n liqene, bhej n nj mas t kufizuar. Mbasi nuk
kishte industri bujqsore as ushqimesh, pemt, perimet dhe prodhimi i blegtoris prfshihshin n'ekonomin
familjare, shitshin me pakic sa pr n tregun e brendshm, pa u kthyer dot n pasuri kombtare t nj
shkalle qarkullimi m t gjer.

Sistemi shoqror ishte ai i kohs s Sulltanvet. Fushat prgjithsisht ishin br ifliqe n duart e bejlervet,
t cilt kishin pasur fuqin politike gjat sundimit turk. Disa familje t mdha zotronin nga 10.000 hektar
tok ose edhe m shum. Pastaj vinin ifligart e mesm, q kishin prej 100 gjer m 1000 hektar secili.
Bujqit q i punonin kto toka ishin juridikisht t lir, por beu ose agaj kishte gjithmon mundsin q t'i
shtypte. Pr ngastrn e toks s punuar, pronari i merrte bujkut zakonisht nj t tretn e prodhimit,
nganjher gjysmn. Kishte edhe raste ku bujku e mbante tokn qesim, domethn jepte pr t nj sasi t
caktuar, n natyr ose n t holla. Ky sistem vazhdoi edhe gjat kohs s shtetit shqiptar, i cili nuk bri kurr
nj reform agrare, deri me ardhjen e komunizmit.

Npr malsit, katundari ishte zot toke, por toka e tij ishte aq' e pakt dhe aq' e varfr sa q s'prodhonte dot
as pr disa muaj buk n vit. N nj gjendje pakz m t mir ishin fshatart e zonavet t mesme, ndrmjet
fushs dhe malit. Pse aty ifliqet ishin t rrall, dhe e shumta e familjevet kishin pothuajse tok t
mjaftuarshme sa pr t br bukn e vitit. Po edhe kjo varej nga moti, mbasi n Shqipri nuk kishte, si i
thon, nj punim racional t toks me sisteme vaditjesh; as nuk ndiqej kudo rrotullimi bujqsor, mbasi tokat
ishin t pakta. Prandaj edhe sasia e prodhimit ishte prgjithsisht mjaft e ult.

Industri n kuptimin modern t fjals nuk kishte pothuajse fare. Zejtaria q pat qn aq' e prparuar dikur,
pshtetej kryesisht n punn e dors dhe kufizohej tani sa pr t plotsuar nevojat e pakta t vendit. Numri i
puntoris ishte i parndsishm, kufizohej npr qytetet dhe nuk lozte asnj rol n jetn politike t vendit.
Tregtia psoi nj tronditje me coptimin e Shqipris, krahinat m t begatshme dhe qendrat m t mdha
t s cils mbetn jasht kufijvet. Qarkullimi i brendshm ishte i vshtir nga mungesa e rrugvet. Vendi nuk
kishte se far t'eksportonte prjashta pr t kundr-balancuar vleftn e importimevet. Se edhe pasurit
kombtare, pyjet dhe minierat, shfrytzohshin fare pak. Gjendja kulturore e popullit ishte n nj shkall
fort t'ult, sepse sundimi turk e kishte mbajtur n'errsirn e padijes gjat pes shekujve. N'at varfri t
mjeruar, higjiena dhe shrbimet mjeksore mungonin, smundjet ishin shum t prhapuna, vdeksia e
fmijvet ishte e hatashme.

Qeveris s Vlors i paraqitshin vshtirsi t panumrta e probleme q s'mund t zgidhshin dot aq leht
edhe n koh t qeta. Merret me mend se ajo s'kishte se 't bnte m par n'at rrmuj t prgjakshme, ku
Shqipria e jugs, prve Vlors dhe Beratit, ishte e pushtuar prej Grekvet, Shqipria e veriut, prej Serbo-
Malazezvet, dhe n Shqiprin e Mesme, pas trheqjes s Serbvet, ngrehu pushtetin e tij Esad Toptani.

Natyrisht, problemi i par q prqendronte tr vmendjen e qeveris s Vlors ishte shtja e kufijvet, e
mbetur n duart e fuqivet t mdha. Kur, m 22 Mars, Konferenca e Londrs vendosi q krejt Kosova,
Maqedonia perndimore dhe Rrafshi i Dukagjinit, bashk me nj pjes t qarkut t Shkodrs, t'iu mbetshin
Serbis dhe Malit-t-Zi, ky dnim n skllavri i gjysms s'atdheut ra si nj rrufe mbi Shqiptart. Ismail
Qemali, n krye t nj drgate t qeveris s tij ku bnin pjes Luigj Gurakuqi dhe Isa Buletini, u nis pr n
Londr dhe n disa kryeqytete t'Evrops, n Prill 1913, pr t protestuar kundr asaj padrejtsie t
pashembullt q po i bhej kombit shqiptar. Si mjet udhtimi pr t kaluar bllokadn e flots greke prdori
anijen private t princit frng Ferdinand de Bourbon, Duc de Montpensier, i cili ishte paraqitur n Vlor si
kandidat pr fronin e Shqipris. Prve Londrs, drgata shqiptare vizitoi Romn, Vienn, Parisin. Po kush
t dgjon kur nuk ke fuqi? Pasi u prpoq m kot t shptonte dika nga pjest e shkputura t'atdheut, Plaku i
Vlors u kthye me duar-that, n Qrshor t'atij viti.

Coptimi i vendit prej Konferencs s Londrs u b shkak q, n disa qarqe shqiptare, t faqej prsri ideja
e afrimit me Turqin. Mendimi ishte se, vetm me prkrahjen e ksaj, mund t bashkohshin prap pjest e
shkputura n nj shtet shqiptar autonom, me nj princ mysliman n krye, nn mvarsin e Sulltanit. N
fillim kjo ide kishte nj prmbajtje politike, si do t'a shohim m posht, por pastaj u shndrrua n nj
fanatizm fetar t verbr.

Esad Toptani, i cili pasi dorzoi Shkodrn u vendos n Tiran e n Durrs, desh t'a shfrytzonte kt ide, jo
me qllimin e bashkimit t tokavet shqiptare - se ai ishte vegla e Serbis, e Malit-t-Zi dhe e Greqis - por
pr t nxitur dhe shfrytzuar fanatizmin fetar ndr Myslimant e Shqipris s Mesme. Synimi i par i tij
ishte q t prmbyste qeverin e Vlors, pr t mbetur ai vet zot i asaj cope Shqiprie q do t caktonte
Konferenca e Londrs. Prandaj u vu t bnte propagandn, shpifjet dhe intrigat m t dobta kundr
qeveris s'Ismail Qemalit. Pr t'i dhn gjoja pushtetit t tij nj form "legale", Esadi mblodhi n Kruj, nga
gjysma e Majit 1913, nj far "kongresi", ku ishin thirrur ca krer fanatik prej Shqipris s Mesme dhe
krahinave rreth e qark, si Dibr, Mat, Lesh e Kurbin. Atdhetart shqiptar u munduan t'a kundrshtonin kt
veprim trathtar t'Esad Toptanit, q po iu ndihmonte armiqve t jashtm dhe po vinte n rrezik edhe at
pjes t Shqipris s njohur nga Konferenca e Ambasadorvet. Disa krahina, si Elbasani, nuk drguan fare
prfaqsonjs n Kruj; po edhe ata q vajtn prej ansh t tjera, nuk u bashkuan t gjith me qllimet e
Esadit. Megjithat, ky gjeti nj rreth bejlersh, agallarsh e kleriksh turkoman, si myftiu shpirtqen i
Tirans Musa Qazimi, pr t formuar me ta nj far "kshilli", i cili i lutej gjoja Esad Pashs q t merrte n
dor qeverimin e vendit deri sa t vinte prej Turqie nj princ mysliman.

Esadi e ndjente q kishte kundr tij t gjith rrymn e lvizjes s vrtet kombtare, e cila lidhej me
qeverin e Vlors; kjo e fundit prkrahej deri diku prej Austro-Hungaris dhe Italis, q i kishin dal zot
shtetit shqiptar t pavarur. Nga ana tjetr, Ismail Qemali nuk kishte fuqi t'a nnshtronte Esad Pashn.
Prandaj t dy palt u gjetn gati pr nj pajtim me t mir. Ismail Qemali e ftoi Esadin n qeverin e tij duke
i dhn Ministrin e Punve t Brendshme. Ky e pranoi menjher kt pozit dhe vajti n Vlor, por
gjithmon me qllim q t'a merrte kalan nga brenda.

Duke vazhduar intrigat si m par dhe me shpres se do t kishte n dor gjindarmrin, Esadi provoi
t'afronte rreth vehtes kundrshtart e Ismail Qemalit, Syrja Bej Vlorn e t tjer, por sidomos t fitonte
besimin e Italis dhe t'Austro-Hungaris. Me kt qllim bri nj udhtim n Rom e n Vien. Por duket se
nuk gjeti prkrahje, mbasi ato dy fuqi e dinin q Esadi ishte vegla e armiqvet ballkanik t Shqipris.
Prandaj, si u kthye nga udhtimi, qendroi vetm disa dit n Vlor dhe shkoi e u vendos prsri n Durrs, i
veshur me cilsin e ministrit t Punve t Brendshme, pr t'organizuar n Shqiprin e Mesme
gjindarmrin edh' administratn. E dinte se duke u pshtetur n kt krahin, ku ishte baza e forcs s tij,
dhe n prkrahjen e armiqve t Shqipris, mund t merrte n dor sundimin e vendit. Prandaj vazhdoi
shpifjet dhe propagandn e keqe kundr qeveris s Vlors duke e paditur kt se gjoja punonte n dm t
Shqipris, por sidomos t fes islame, dhe se donte t sillte nj mbret kaur. Sipas Esadit, qeveria e Vlors
duhej rrzuar dhe n vend t saj duhej formuar nj qeveri e re me qendrn n Durrs. Pr t nxitur
fanatizmin n Shqiprin e Mesme, Esad Toptani tregohej akoma besnik i Turqis, dhe agjentt e tij bnin
propagand pr nj princ mysliman nn mvarsin e Sulltanit. Qeveria e Vlors dhe i tr nacionalizmi
shqiptar paraqitshin prej Esadistvet si nj lvizje e pa-fe. N'ato rrethana, ndarja m dysh e asaj cop
Shqiprie t pashkelur, ishte kulmi i mjerimit dhe i fatkeqsis kombtare.

Ndrkaq, qeveria e Vlors, me mjetet e saja t varfra, u prpoq t bnte 'ishte e mundur pr bashkimin e
vendit, pr organizimin e administrats dhe prhapjen e arsimit shqip. Ismail Qemali, ndonse vinte nga nj
familje e madhe bejlersh, ishte liberal n shpirt dhe prparim-dashs. Ndoqi nj politik thjesht kombtare
duke u treguar i paanshm ndrmjet fevet dhe krahinavet. Pasi u kthye prej udhtimit n'Evrop, ia kushtoi
tr kujdesin bashkimit dhe organizimit t visevet t pashkelura dhe t'atyre q po zbrazshin nga ushtrit
serbo-malazeze. Shqiprin e Mesme qeveria e Vlors nuk kishte shpres t'a bashkonte vese nprmjet
t'Esad Toptanit, t cilin vazhdoi t'a merrte me t mir dhe t'a shikonte si ministrin e saj. Kurse n Veri drgoi
nj komision t kryesuar prej Luigj Gurakuqit, me qllim q t bashkonte krahinat e lshuara nga Serbo-
Malazezt dhe t'afronte popullin e Shkodrs, ndonse ky qytet ishte nn kontrollin ushtarak ndrkombtar.
Malsit e veriut u dftyen t gatishme pr t'u bashkuar me qeverin e Vlors; po ashtu Ded Coku me
krahinn e Leshit dhe Prenk Bib Doda me Mirditn. Ky i fundit kishte bashkpunuar me Serbt gjat
pushtimit ushtarak t tyre. N Shqiprin e jugs, qeveria e Vlors nuk mundi t bnte gj, mbasi krahinat e
Kors dhe t Gjirokastrs mbahshin t pushtuara prej Grekvet. Nj tjetr problem i vshtir pr t ishte
strehimi i refugjatvet (ose i muhaxhirvet, si quhshin athere), t shprngulur me shumic nga Kosova dhe
nga krahinat e jugs.

Ndonse n fillim Ismail Qemali, duke par vshtirsit e bashkimit, kishte menduar ndarjen e Shqipris n
kantone, afrngjat pas shembullit t Zvicrs, kjo ide u kundrshtua me t drejt prej atdhetarvet t rrethit t
tij dhe u la mnjan. E ndar n kantone, Shqipria nuk mund t qndronte as nuk mund t qndroj si shtet
m vehte; sepse as gjendja e brendshme e popullit t saj as rrethanat e jashtme prtej kufijvet nuk jan si
ato t Zvicrs. Kjo e fundit prbhet prej popujsh me gjuh t ndryshme, t cilt kishin gjetur nj ekuilibr
bashkjetese midis tyre, sidomos n'ann e lidhjevet ekonomike dhe arritur n nj shkall t lart kulturore
prpara se t zgjidhnin at form qeverimi q iu prshtatet aq mir. Pastaj, si pozit gjeografike, Zvicra
ndodhet n pikn kulmore t'ekuilibrit ndrmjet Francs, Gjermanis dhe Italis, t cilat nuk kan interes t'a
prishin. Kurse Shqipria, ndonse banohet prej t njjtit komb me t njjtn gjuh, ishte fort e prar
prbrenda, shum e dobt, e prapambetur, ekonomikisht, dhe populli i saj ka tjetr temperament prve q
s'kishte arritur n pjekurin e kulturs as t mendimit politik. Pastaj ndodhej e ndodhet midis armiqsh q
s'mendonin e s'mendojn tjetr politik kundrejt saj ve at t coptimit dhe t pushtimit. Kta do t
prdornin t gjitha intrigat dhe mjetet e prarjes, n nj vend aq t varfr, pr t'i glltitur kantonet njrin pas
tjetrit. Pra, as gjendja e brendshme as rrethanat e jashtme t Shqipris nuk jan si ato t Zvicrs.
Shqipria s'mund t mbahej e s'mund t mbahet n kmb vese nn nj administrat t prbashkt, si shtet i
prqendruar. do ndarje n krahina e kantone do t'ishte vdekja e saj, zhdukja e saj prgjithmon nga harta
gjeografike.

Prandaj qeveria e Vlors u vu t'a organizonte vendin nn nj administrat t prqendruar, duke e ndar
vetm n prefektura, nnprefektura e krahina. M 22 Nntor 1913, shpalli edhe nj ligj organik t quajtur
"Kanuni i prtashm i administrats civile t Shqipris". Administrimi i vendit ishte parashikuar n nj
mnyr mjaft demokratike, sepse prefekti, nnprefekti dhe krahinari duhej t merrnin plqimin e kshillit
administrativ dhe t kshillit t prgjithshm t rrethit ose t qarkut pr do mas q kish t bnte me
t'ardhurat, shpenximet, zhvillimin ekonomik e mbarvajtjen e krahins s tyre. Kurse fuqia gjyqsore duhej
t'ishte e pavarur nga administrata, e drejta civile do t ndahej prej sheriatit (domethn prej gjyqit t
kadilervet) dhe komuniteti mysliman do t shkputej prej mvarsis s Sheh-yl-Islamit. N'administratn
shtetrore u fut gjuha shqipe, dhe npunsit q s'e dinin shkrimin e saj u detyruan t'a msonin. Kto
vendime, q sot na duken t parndsishme, ishin nj pun e madhe pr n'at koh. shtja e arsimit, q
ishte br shkak i aq luftash e prpjekjesh 'prej Lidhjes s Prizrendit e thu, nuk mund t mos trhiqte
vmendjen e qeveris s Vlors. Shkollat shqipe duhej t hapshin npr qytete e fshatra. Pr t gatitur
msusit, t cilt mungonin, Ministria e Arsimit vendosi t elte nga nj shkoll normale n do qendr
prefekture. Shqiptart e msuar duhej t vihshin vullnetarisht n shrbim t'arsimit kombtar. Mbasi
t'ardhurat e shtetit ishin fare t pakta, qeveria shpresonte t'i jepte shtytje zhvillimit ekonomik dhe
organizimit t vendit me ndihmn e huas ndrkombtare. Pasi u shpall pavarsia, shteti shqiptar vendosi t
vinte dor mbi pasurit e shtetit turk dhe ifliqet e Sulltanit n Shqipri, lart nga 55.000 hektar tok. Kto
prona ndodhshin sidomos n fushn e Myzeqes, po edhe n Shqiprin e Mesme e t jugs, prej Durrsit
dhe Kavajs gjer n rrethet e Sarands e t Delvins. Si duket, Ismail Qemali kishte ndr mend t bnte edhe
nj reform agrare, me sa kuptohet nga nj fjalim q ai mbajti n Vlor, m 22 Tetor 1913. Por ngjarjet u
zhvilluan ndryshe. N rrmujn q u krijua pastaj, nj pjes t tokavet t shtetit e prvetuan bejlert e
mdhenj, sidomos Vrionasit, n Myzeqe, dhe Toptanasit, n Shqiprin e Mesme. Mendimet dhe vendimet e
qeveris s Vlors tregojn qllimin e mir t saj, por nuk mundn t vihshin n zbatim.

Nj nga shkaqet e prarjes dhe t mjerimit kombtar u b Esad Toptani. Me ann e intrigavet, krcnimevet
dhe shpifjevet m t'ulta, ky u prpoq t'a prmbyste qeverin e Vlors dhe krkoi q Ismail Qemali t
shkonte n Durrs, ku ishte baza e forcs s'Esadit, pr t formuar bashk me kt nj qeveri t re. Kur e pa
se qeveria e Vlors nuk ishte e gatishme t'i nnshtrohej vullnetit t tij, Esadi i kputi lidhjet me at, mblodhi
n Durrs nj "Pleqsi" t Shqipris s Mesme dhe, m 12 Tetor 1913, u shpall qeveri m vehte. Pastaj nisi
luftn e hapt kundr qeveris s Vlors pr t'a shtrir sundimin e tij n jug e n veri. U prpoq t shtinte n
dor Elbasanin me ann e Dervish Bej Biakut dhe t ca kapistrave t tjer, por nuk mundi, sepse qytetin e
mprojti me forc Aqif Pash Biaku, i cili ishte nj atdhetar i shquar i lvizjes kombtare dhe besnik i
qeveris s Vlors. Nga ana e veriut, Esadi e shtriu ndikimin gjer n Dibr e Mat, por te Bregu-i-Matit fuqia
e tij ndeshi n qndresn e Ded Cokut dhe s'mundi t kapej n krahinn e Leshit.

Kshtu, n Shqiprin e pashkelur, u krijuan dy pushtete kundr njri-tjetrit, ai i qeveris s Vlors dhe ai i
"Pleqsis" s Durrsit. Rreth ktyre dy qendrave u ndan edhe shqiptart e asaj kohe, sipas interesavet,
prirjevet dhe mendsis s tyre. Me qeverin e Vlors u bashkuan prgjithsisht atdhetart, prparim-
dashsit, ata q krkonin nj Shqipri t vrtet, t lir e t pavarur. Rreth Esadit u mblodhn mbeturit e
feudalizmit, ifligart e mdhenj, turkomant, ata q iu trembshin reformavet dhe politiks demokratike
t'Ismail Qemalit. M'e keqja ishte se Esad Toptani nuk kish asnj ndjenj kombtare, bashkpunonte me
armiqt e Shqipris duke iu br do lshim, mjaft q ai vet t mbetej sundimtar i nj cop vendi,

Ksaj prarjeje t brendshme i shtohej tmerri q prhapnin ushtrit serbe e greke, t cilat mbanin t
shkelura, prve Kosovs dhe amris, nj pjes t mir krahinash q i qen njohur shtetit shqiptar. Edhe
pasi Konferenca e Londrs vendosi mbi kufijt e Shqipris, ushtria serbe qndroi n nj t'ashtuquajtur
"kufi strategjik", q prfshinte malsit e veriut prtej Drinit duke dal gjer n Mat. Qeveria e Belgradit
kishte nevoj gjoja pr kt vij "strategjike", si nj mas mprojtse kundrejt sulmeve t Shqiptarvet. Kurse
Greqia mbante t pushtuara krahinat e Kors dhe t Gjirokastrs. Me t dyja kto fuqi kishte lidhje t
ngushta Esad Toptani.

N pjest e shkelura t Shqipris, Serbia vendosi nj regjim tmerri duke djegur e vrar me shumic jo
vetm burra, po edhe gra, pleq e fmij. Ky veprim faross kundrejt racs shqiptare u legalizua me ann e
nj dekreti q nxori mbreti Pjetr mbi "Sigurimin e Shtetit", i cili ua linte n dor forcavet ushtarake t
merrnin kundr Shqiptarvet do mas q t'a shihnin t nevojshme pr t mbajtur rregullin dhe qetsin. N
pshtetje t ktij "ligji", "lironjsit" serb, sikurse Grekt n jug, u derdhn mbi popullin shqiptar si
egrsirat e kohve m t'errta t barbaris, dhe e bn vendin gjak, grmadha e kufoma t llahtarshme.
Megjithse "diplomacia" evropiane u prpoq sa mundi pr t'ia fshehur kto skena t neveritshme opinionit
publik t Perndimit dhe pr t'i paraqitur Serbt e Grekt, jo si hiena q hanin mish njeriu, por si "engjjt e
Krishtit", xheku gjendej akoma n'at koh nj fije ndjenje njerzore, sepse shkalla morale nuk kishte rn aq
posht si u lavir m pastaj nga komunizmi dhe nazizmi. M 1913, Instituti Carnegie drgoi n Kosov dhe
n Shqiprin e veriut nj komision ndrkombtar pr t hetuar gjendien. "Kuptohet menjher se
Maqedonia nuk sht "Serbi e Vjetr", porsa q populli i saj trajtohet si armik", shnonte raporti i
komisionit. Dhe vazhdonte m tutje: "Diegie shtpish dhe fshatrash, vrasje me grumbuj n popullsin e
armatosur e t pafajshme, prdhunime t pashembullta, grabitje e mizori t do lloji; kto jan mjetet q
trupat serbo-malazeze kan prdorur dhe prdorin akoma pr t'ua ndrruar krejt fizionomin ethnike
krahinavet q banohen trsisht prej Shqiptarsh".

Me mijra gra e fmij q kishin shptuar pa u djegur gjall, ose pa u grir nga plumbat dhe bajonetat,
xvarnisshin si hije npr malet me dbor, t'urt, t rreckosur e mbetur kock e lkur. Nga shkonin? Ku
drejtohshin? As ata s'dinin, vese iknin t hutuar porsi fantazma t heshtura, duke krkuar streh a pr t'u
fshehur pyjevet. Po edhe kur nuk i kapte armiku pr t'i munduar akoma, pr t'i shnderuar, pr t'i therur,
shumica e ktyre fatzezve vdisnin palmu me grumbuj nga uria dhe t ftohtit. Kush do t'iu jepte ndihm,
kush do t tregonte mshir pr ta? Ndoshta dbora, duke iu hedhur mbi kufomat nj mbules t bardh...

Disa filantrop amerikan provuan t'i merrnin n film kto fantazma t mjeruara dhe fshatrat e tyre djegur
shkrumb e hi, me qllim q t preknin ndjenjat e Evropianvet. Por politika nuk ka ndjenj! Diplomacia e
fuqivet t mdha bnte mos pr t'ia fshehur kto tmerre opinionit publik: interesi prpara s gjithash !

Npr katundet ku popullsia s'kishte mundur t'ikte, pas vrasjevet dhe plakitjevet t zakonshme, fillonin
dfrimet shtazore t'ushtarvet serb e malazez, t cilt, fryr me mish dhe me gjn e rrmbyer t
malsorvet, i nxirnin kta n mes t nats duke i rrahur pr t'iu gjetur raki e ver. Pastaj shtrihshin t dehur
si derrat n ler, me pllitje kngsh si kto: "O bozhe, bozhe, bez uino ne se mozhe!" (O Zot, o Zot, pa ver
s'jetohet dot).

Sikur nuk patn mjaftuar ato q bri gjat dimrit, ushtria serbe lshoi nj tjetr val tmerri mbi popullsin e
zons "strategjike" q mbante t pushtuar. Pr t'i shtrnguar banort e atyre vendeve q t krkonin
bashkimin me Serbin, kumanda ushtarake shpalli shtet-rrethimin, iu preu malsorvet rrugt dhe u a ndaloi
zbritjen n qytete pr t bler drith. Me mijra familje u krcnuan t vdisnin nga uria. Ata fshatar q
provonin t zbrisnin fshehurazi npr qytete, vritshin prej rojevet serbe q kishin zn t gjitha shtigjet.

Thirrjet e popullit t mjer dhe protestat e qeveris s Vlors drejtuar fuqivet t mdha nuk i dgjonte
askush. Athere Shqiptart u detyruan t rroknin edhe njher armt pr t vdekur duke luftuar. Se ushtria
serbe i shtrngoi aq keq e iu bri aq t liga, si njoftonte Ismail Qemali, sa q nga dshprimi burra e gra
zgjodhn vdekjen si t vetmin shptim ndaj shnderimit, rrmbimit dhe vrasjes.

Kryengritja nisi n Shtator, n krahinat shqiptare t Maqedonis, Dibr, Tetov e Gostivar, dhe pastaj u
prhap n Rrafshin e Dukagjinit, ku malsort u derdhn pr t liruar Gjakov e Prizrend. Pas disa
luftimesh t rrepta, Shqiptart liruan Dibrn e Madhe ku ngritn menjher flamurin e tyre. Ushtria serbe,
e zn ngusht, u trhoq nga Ohri e Struga pr t'iu br ball kryengritjevet n Kosov dhe n pjesn e
brendshme t Maqedonis. Zjarri i lufts po vinte duke u prhapur. Grumbulli i refugjatve kosovar n
Shqipri ishte gati t vrsulej pr lirimin e Kosovs. Bajram Curri, Hasan Prishtina, Isa Buletini e t tjer
nuk i njihnin kufijt e caktuar prej Konferencs s Londrs dhe prpiqshin t'organizonin n Kosov nj
kryengritje t prgjithshme pr t thyer zgjedhn e robris. Qeveria e Vlors, sadoq zyrtarisht duhej t'iu
mbahej vendimevet t fuqivet t mdha, e prkrahte trthorazi lvizjen irredentiste kosovare me aq sa kishte
n dor. N qeveri bnin pjes edhe Kosovar, si Mehmet Pash Deralla, ministri i Lufts, dhe Hasan
Prishtina q'u emrua m von, n kohn e ngjarjevet t Shtatorit. Kjo tregon se Kosova shikohej si pjes e
pandar e atdheut dhe se shpresat e lirimit t saj ishin akoma t gjalla, si prmblidhshin n fjalt e Ismail
Qemalit: "Kosova ka qn dhe do t jet shqiptare".

Pr t shtypur kryengritjen, ushtria serbe kundrsulmoi n tri drejtime: nj pjes e saj ripushtoi Dibrn e
Madhe, Ohrin, Strugn, dhe arriti afr Pogradecit; nj pjes e dyt u nis nga Peshkopia dhe iu fut Lums, pr
t goditur prapa krahvet kryengritsit shqiptar q luftonin rreth Prizrendit; ndrsa fuqi t tjera iu ran
Shqiptarvet prball.

Kt radh ushtria serbe gjeti shkak pr t farosur popullsin me burra, gra e fmij, pr t'i djegur fshatrat
rrafsh me themel e pr t mos ln gj m kmb. Veanrisht n Lum, bri vrasje e mizori t hatashme.
Gazeta socialiste serbe "Radnike Novine" (Lajmtari i Puntoris) botonte m 22 Tetor 1913 letrn e nj
ushtaraku serb q ia drgonte nga Luma: "Nuk kam koh t t shkruanj shum gjat, por dua vetm t t
them se ktu po bhen gjra t llahtarshme. M prqeth tmerri kur i shoh, dhe pyes vetvehten sesi njerzit
mund t jen kaq barbar sa t kryejn mizori t ktilla. Prej ksi pamjesh t neveritet jeta! Mund t t them
q Luma u shua krejt. Nuk sheh vese kufoma, pluhur e hi. Fshatra me nga njqind e dyqind shtpi kan
mbaruar fare e s'ka mbetur n to rob i gjall. I mbledhim njerzit n grupe prej dyzet a pesdhjet vetash dhe
i ajm me bajoneta gjer sa japin shpirt t gjith". Gazeta serbe prfundonte me kto fjal: "Miku i yn na
rrfen gjra m t tmerrshme akoma, por nuk po i botojm se s'mund t'i duroj ndrgjegjia e njeriut". Gjrat
m t tmerrshme akoma, prve vrasjeve e shnderimeve do t ken qn prerja e hundve dhe e buzve pr
s gjalli (zakon barbar i njohur n'ushtrin serbo-malazeze) e t tjera mizori shtazarake si kto.

Ato q prmban letra e ushtarakut serb nuk jan aspak t tepruara, sepse jo vetm ka akoma prej atyre
viseve Shqiptar q i mbajn mend, por t njjtat gjra vrtetohen afr-ngjat edhe nga raporti i Komisionit
Carngie. Nj franeskan i ardhur q andej, dshmonte se kishte par shum kufoma fmijsh t vrar me
bajonet.

Pas ktyre skenave perqethse, sht e kot t flitet pr plakitje e rrmbime.

Prpara ktij tmerri, nj pjes e popullsis s'atyre krahinave u shprngul dhe zbriti n Shqiprin e Mesme.
Duke marr si shkak kryengritjen e Shqiptarevet, Serbia provoi prsri t delte n detin Adriatik. Me
bashkpunimin e Esad Toptanit, desh t pushtonte Shqiprin e Mesme dhe t prmbyste qeverin e Vlors.
Por kjo msymje e dyt e Serbis pas caktimit t kufijvet t shtetit shqiptar, nuk mund t mos e onte
durimin e Viens gjer atje ku s'mbante. M 18 t Tetorit, Austro-Hungaria i dha nj ultimatum Belgradit, q
t njihte vendimet e Konferencs s Londrs dhe t'i lshonte tokat e Shqipris politike brenda tet ditve. E
kshilluar nga Rusia dhe Franca, dhe e bindur se prndryshe Austro-Hungaria do t prdorte forcn, qeveria
serbe u detyrua t'a trhiqte ushtrin brenda kohs s caktuar. Por Grekt nuk po largohshin nga Shqipria e
jugs.

Prve t ligavet q bn ushtrit e shtetevet fqinj dhe prarjes q solli Esad Toptani, punt e brendshme
t Shqipris u koklavitn edhe nga ndrhyrjet e Turqvet, t cilt nuk vonuan t drgonin agjentt e tyre. Pas
armpushimit q iu krkoi Turqia Aliatvet ballkanik, m 3 t Dhjetorit 1912, Turqit e Rinj erdhn prsri
n fuqi, m 20 Jenar 1913, dhe i rifilluan luftimet m 3 t Shkurtit. Po edhe kt radh u thyen dhe krkuan
armpushimin, n Prill 1913. Ndonse nuk kishte m kufij t prbashkt me tokat shqiptare, Turqia nuk e
njohu menjher pavarsin e Shqipris dhe vazhdoi t'a shikonte at vend si pjes t Perandoris Otomane.
Kur Turqit e Rinj i rifilluan luftimet me Aliatt ballkanik, u prpoqn t bnin pr vehte edhe Shqiptart
duke iu premtuar ktyre lirimin e krahinavet t shkelura prej armiqvet dhe njohjen e nj Shqiprie
autonome me kufijt e saj t natyrshm. Kjo ide nisi t gjente pshtetje n disa qarqe shqiptare, kur u pa se
armiqt ballkanik e muarn vendin npr kmb dhe fuqit e mdha po e trajtonin si plak tregu. U
kuptua se Shqiptart s'mund t kishin tjetr prkrahs ose aliat n Ballkan prve Turqis. Prandaj nj pjes
e tyre u kthye n mendimin e vjetr, se m mir nj Shqipri e plot me t gjitha krahinat dhe autonome nn
Sulltanin, se sa nj shtet shqiptar gjysmak e gjoja i pavarur. Prapjet e nj politike t ktill pran Turqve t
Rinj, n Stamboll, i bri nj komitet Shqiptarsh (shumica Kosovar), i cili u formua pas gjendjes q krijoi
Lufta ballkanike. Kta ishin prgjithsisht nga turkomant e zakonshm, por ideja e tyre kt radh pshtetej
n nj'arsye t shndosh kombtare: m mir nj Shqipri e bashkuar, qoft edhe autonome nn Sulltanin,
se sa nj gjysm shteti shqiptar, artificialisht i kputur n mes, dhe gjoja i pavarur. Kjo ide vazhdoi t
prhapej sidomos pas dats s 22 Marsit 1913, kur fuqit e mdha vendosn t'iu lshonin krahina t gjera
shqiptare Serbis dhe Malit-t-Zi. Ndonse n'at koh Turqia u mund pr s dyti dhe nuk vonoi t krkonte
paqen, vshtrimin e saj s'desh t'a hiqte prej Shqiprie. Nisi t drgonte nga Stambolli agjent t fsheht pr
t shtytur dhe organizuar nj lvizje shqiptare, e cila do t kishte si program autonomin e Shqipris, me
nj princ mysliman n krye, nn mvarsin e Sulltanit. Princi mysliman duhej t'ishte mundsisht prej
origjine shqiptare, por i pranuarshm prej Turqis. N nj kongres q mbajtn Turqit e Rinj, n Gusht 1913,
si princ t Shqipris propozuan Izet Pashn, ministrin turk t Lufts, me origjin shqiptare.

Kjo ide u prforcua kur Bullgaria u kthye kundr aliatvet t vjetr, Serbi e Greqi, dhe nisi t'afrohej me
Turqin pr t krijuar nj alianc t dyt n Ballkan. N Luftn ballkanike, grushtin m t rnd Turqis ia
dhan Bullgart, kurse prfitimin m t madh e platn Greqia me Serbin. Kjo e fundit, n kundrshtim me
traktatin serbo-bullgar t 13 Marsit 1912, e mori pr vehte Maqedonin. Nga kto zemrime, Bullgaria iu
shpalli luft Serbis dhe Greqis, m 29 Qrshor 1913. Kurse Rumania i shpalli luft Bullgaris m 10
Korrik, dhe pushtoi Dobruzhn. Ksaj prleshjeje t dyt ballkanike i dha fund traktati i Bukureshtit, q u
nnshkrua m 10 Gusht 1913. Kshtu Bullgaris s'i mbetej tjetr miqsi n Ballkan vese t'afrohej me
Turqin pr t formuar nj lidhje turko-bullgare, e cila mund t kishte edhe prkrahjen e Austro-Hungaris.
Si ishte e logjikshme, kjo lidhje u prpoq t trhiqte n'an t saj edhe Shqiprin kundr Serbis dhe
Greqis. Shqipria ishte njohur shtet asnjans, nn garantin e gjasht fuqivet t mdha, e prandaj s'mund t
merrte zyrtarisht pjes n nj alianc ushtarake q drejtohej kundr fqinjvet t saj. Por kishte mnyra t
trthorta pr t prkrahur veprimin turko-bullgar, si pr shembull me an etash e duke shtytur n
kryengritje krahinat shqiptare t pushtuara prej Serbis dhe Greqis.

Plani i nj lidhjeje turko-bullgaro-shqiptare ishte mjaft trheqs pr Shqiptart, t cilt nuk shihnin tjetr
udh sesi t'i bashkonin gjymtyrt e shkputura t'atdheut. T part q u vun n lvizje qen Kosovart, duke
i shtuar prpjekjet e tyre n Stamboll. Kshtu, n rastin e nj kryengritje kundr Serbis, Kosovart do t
kishin edhe prkrahjen e Bullgaro-Maqedonasvet. N jug, ishin vn n lvizje edhe Vlleht e Pindit pr t'u
shkputur nga Greqia dhe pr t'a bashkuar krahinn e tyre me shtetin shqiptar. N kt drejtim i shtynte jo
vetm Rumania, po edhe dshira e tyre, mbasi Vlleht kan shkuar gjithmon mir me Shqiptart.

N kto kushte, qeveria turke mendoi t'a zgjeronte veprimin e saj n Shqipri duke drguar t tjer agjent,
t kryesuar prej majorit Beqir Grebeneja. Ky ishte njeri i zoti dhe mundi t hynte n lidhje me disa krer e
qarqe t ndryshme t Shqipris s'asaj kohe, duke br propagand pr "princin mysliman", pran
fanatikvet, ose pr lirimin e krahinavet t robruara pran atdhetarvet. Mbasi n Shqipri nuk kishte nj
mendim politik t prcaktuar mir, agjentt turq i flisnin gjithkujt at gjuh q i plqente, sepse qllimi i tyre
ishte t kthenin shumicn n vijn e bashkpunimit me Turqin. Kjo e fundit i ishte trembur zgjerimit t
Greqis dhe t Serbis, prandaj krkonte mbshtetje n Ballkan, tek Bullgart dhe Shqiptart. Agjentt e saj
ishin t mirpritur prej turkomanvet dhe klerit fanatik mysliman, veanrisht n Shqiprin e Mesme, ku
Esad Toptani desh t'a shfrytzonte kt lvizje pr interesat e tija. Beqir Grebeneja u vu t'organizonte ktu
edhe komitete t fsheht, q kishin pr qllim t sillnin nj princ mysliman dhe t'a lidhnin prsri vendin me
Turqin. Por mbasi ndjenjat kombtare dhe ideja e pavarsis mbahshin mjaft t forta rreth qeveris s
Vlors, agjentt turq u detyruan t hynin n bisedime t drejtprdrejta me udhheqsit e ksaj rryme dhe me
disa krer t Kosovarvet, duke iu premtuar ndihmn e Stambollit pr bashkimin e pjesvet t shkputura t
Shqipris - Kosov e amri - n nj shtet shqiptar autonom, ose edhe t pavarur. Ka shum t ngjar q
Beqir Grebeneja t jek takuar fshehtazi edhe me Ismail Qemalin, i cili sigurisht e kuptonte se s'kish mbetur
tjetr shpres pr lirimin e krahinavet t robruara vese nprmjet t nj aliance me Turqin dhe
Bullgarin, sidomos kur afrimi i ktyre t dyjave prkrahej prej Austro-Hungaris. N kt drejtim punonte
edhe konsulli i Bullgaris n Vlor, Pavllov, i cili duhet t ket pasur bisedime me Ismail Qemalin. Mirpo
shtja e aliancavet paraqitej fort e vshtir pr qeverin e Vlors, sepse Shqipria ishte njohur shtet
asnjans prej fuqivet t mdha.

Ndrkaq, Komisioni ndrkombtar i Kontrollit kishte arritur n Vlor, n muajin e Tetorit 1913. Vet Ismail
Qemali iu kishte br nj thirrje fuqivet t mdha q t'a drgonin sa m par, pr t liruar vendin nga
ushtrit e huaja dhe pr t sjell bashkimin e shtetit shqiptar. Ndonse prfaqsonjsi i Austro-Hungaris
dhe ai i Italis krkuan q Komisioni i Kontrollit t'a njihte qeverin e Vlors si qeveri kombtare pr tr
Shqiprin, ata t tjert nuk deshn. Kshtu, si qeverin e Vlors edhe "Pleqsin" e Durrsit, Komisioni
vendosi t'i shikonte njlloj, si autoritete lokale. N t njjtn koh u largua prej Shkodre Komisioni Ushtarak
Ndrkombtar, duke ln n qytet vetm nj fuqi t vogl nn kumandn e kolonelit anglez G. Philips, q
hyri nn urdhrat e Komisionit t Kontrollit. Mbasi ishte parashikuar q n Komisionin duhej t kishte edhe
nj prfaqsonjs shqiptar, si i till u paraqit dhe u pranua Myfit Bej Libohova. Puna e par q duhej t
bnte Komisioni ishte organizimi i gjindarrnris dhe bashkimi i tr vendit nn nj administrat. Pr
t'organizuar gjindarmrin, kish ardhur nj grup oficersh holandez nn drejtimin e kolonelavet De Veer
dhe Thomson. Kta krijuan brenda pak kohe nj gjindarmri shqiptare prej 1000 vetash dhe me nja 30
oficer, gati pr t marr n dorzim vendet q do t lironte ushtria greke.

N Nntor 1913, sipas propozimit t'Austro-Hungaris dhe t'Italis, fuqit e mdha zgjodhn si Princ t
Shqipris princin gjerman Wilhelm von Wied. Ky u shikua si m'i prshtatshmi pr dy arsye: e para, ishte
protestant dhe s'kishte t bnte me asnjrn nga t tri fet e Shqipris; e dyta, ishte Gjerman, dhe Gjermania
s'ishte drejtprdrejt e przjer n punt e Shqipris. Lajmi i caktimit t "Mbretit" u prit n Shqipri prej
atdhetarvet dhe shumics s popullit me gzim t madh. T gjort Shqiptar kujtonin se me ardhjen e tij t
gjitha punt do t rregullohshin si me magji: ushtria greke do t'a lshonte vendin, krahinat do t
bashkohshin, qetsia, rregulli, do t vihshin kudo dhe, pas aq lemerie e gjaku t derdhur, gjithkush do t
mblidhej n vatrn e tij. Edhe Esad Toptani, pr t mos iu dal kundr fuqivet t mdha, bri sikur e priti
mir caktimin e Wied-it, por nga ana tjetr vazhdoi propagandn nn dhet pr "princin mysliman".

Komisioni ndrkombtar i Kontrollit nisi t merrej me organizimin e vendit duke bashkpunuar me qeverin
e Vlors, po edhe me "Pleqsin" e Durrsit. Si e pam m sipr, qeveria e Vlors nxori, m 22 Nntor
1913, nj ligj organik pr administratn civile t Shqipris. Por tani q kishte mbi krye Komisionin
ndrkombtar t Kontrollit, veprimtaria e saj erdhi duke u paksuar. Dhe mbasi njerzit, sidomos bejlert e
Shqipris, anojn zakonisht andej nga shohin forcn, disa prej tyre filluan t shkputshin nga rrethi i
Ismail Qemalit. Prve kushrinjve t tij Vloraj, ky kishte pasur edhe kundrshtar t tjer nga ata q bnin
pjes n qeveri, si Myfit Bej Libohovn, t cilt zun t'anonin nga forca e Esad Toptanit, ose t'iu bnin lajka
"patronvet" t huaj duke spiunuar e shpifur kundr Ismail Qemalit.

Komisioni Ndrkombtar kishte rn n'er t'agjentvet turq dhe urdhroi gjindarmrin t bnte nj
kontrollim t rrept n qytetin e Vlors dhe n'anijet q ndodhshin n liman. Pas nj shtet-rrethimi prej dy-
tri ditsh, ndrmjet 6 dhe 8 Jenar 1914, gjindarmria kapi n qytet disa agjent t fsheht turq, ndr ta edhe
Beqir Grebenen, prve nja 10-12 oficer dhe afro 200 ushtar q u gjetn n'anijet austriake. Kta than se
vinin prej Turqie pr t'u riatdhesuar mbasi ishin Shqiptar shumica. Me urdhr t Komisionit ndrkombtar
t Kontrollit u formua nj gjyq ushtarak, i kryesuar prej kolonelit holandez De Veer, q dnoi me burgime t
ndryshme njzet e ca prej agjentvet turq, ndrsa Beqir Grebeneja u dnua me vdekje (por nuk u ekzekutua).
Fara e mbjell prej agjentve t Turqis dha si bim lvizjen e Rebelvet, si do t'a shohim m posht.

Pas ktyre ngjarjeve dhe mbasi pr s shpejti pritej t vinte Princi i Shqipris, Ismail Qemali krkoi q t
formohej nj qeveri e vetme pr t gjith vendin dhe u tregua i gatishm t'ia lshonte pushtetin n dor
Komisionit t Kontrollit. Ai shpresonte se n'at mnyr do t hiqej nga fuqia edhe Esad Toptani, dhe do t
mbyllej prarja. Kshtu, m 22 Jenar 1914, qeveria e Vlors dha dorheqjen, Ismail Qemali u largua nga
skena dhe shkoi t jetonte n Zvicr.
Komisioni i Kontrollit krkoi nga Esad Toptani q t'a shprndante edhe ai "Pleqsin" e Durrsit pr t'i ln
vendin nj qeverie kombtare, e cila do t formohej porsa t vinte Princi. Por Esadi nuk dgjoi me t mir,
gjersa mori premtimin se do t vente ai vet n krye t nj komisioni shqiptar pr t'i shpur kurorn Wied-it,
n Neuwied. N kt mnyr, dhe me trheqjen nga skena t'Ismail Qemalit, Esadi po e tregonte vehten si
prfaqsonjsi m'i lart i Shqipris. Qllimi i tij ishte q t'a vendoste kryeqytetin n Durrs dhe t'a merrte ai
vet kryesin e qeveris shqiptare. Rreth Esadit po mblidhshin tani bejler e dallkauk, majmunt e
pozitavet dhe t prfitimevet.

N se tmerri i ushtrivet serbe u largua prkohsisht nga krahinat e Shqipris veriore (ndonse vazhdonte
gjithmon n Kosov e Maqedoni), ushtrit greke s'po e lshonin Shqiprin e jugs. T kqiat q kishin
br kto, sidomos n amri, iu kalln datn Shqiptarvet. Pr t'u shkarkuar gjoja nga prgjegjsia zyrtare
e krimevet dhe e grabitjevet, qeveria greke organizoi eta hajdutsh, nn kumandn e kriminelvet t
neveritshm Delijanaqi, Harilago, e t tjer, q s'lan gj pa br mbi Shqiptart. Njerzia merrnin arratin
nga t mundnin ose fshihshin pyjevet, ku vdisnin nga uria, pr t'i shptuar vrasjes mizore dhe shnderimit.
Lart nga 25.000 kok bagti t amrvet, prve ushqimit dhe plakavet t shtpis, u rrmbyen q n ditt
e para prej bandavet greke. Po edhe autoritetet zyrtare s'mbetshin pa pun: me urdhr t kolonelit Ebitis, u
vran mjaft amr n Prill t vitit 1913. Kurse m 1 Dhjetor t'atij viti, 72 burra t zgjedhur nga parsia e
Filatit, Marglleit dhe Paramithis u ftuan gjoja pr t'iu paraqitur qeveritarit t Janins dhe u vran q t
gjith n katundin Selan, n Sulin e Poshtm.

Pas caktimit t kufijvet me Protokollin e Firencs, m 17 Dhjetor 1913, fuqit e mdha krkuan nga Greqia
q t'i lshonte krahinat e Shqipris politike brenda nj muaji. Por Venizelloja, kryeministri dhelpr i
Greqis, i kishte menduar kto pun m prpara. Ndrsa Serbo-Malazezt nuk gjenin asnj mbshtetje n
Shqiprin e veriut sepse Shqiptart, mysliman e katolik, ishin kundr tyre, n jug paraqitej gjendja
ndryshe: nj pjes e Shqiptarvet orthodoks ishin grekoman, t punuar me koh prej shkollave greqishte e
prej klerit grek, dhe mund t'i shrbenin Greqis si nj baz pr t br lodrn e saj. Dhe lodra q mendonte
Venizelloja ishte kjo: dy krahinat jugore, Kor e Gjirokastr, t shpallshin si "shtet autonom" i Epirit t
Veriut (ose "Vorio-Epir", si e quajtn Grekt) dhe t veohshin nga Shqipria. Pastaj do t'ishte fare i leht
bashkimi i tyre me Greqin. Edhe pse n kto dy krahina Myslimant dhe pjesa e Orthodoksvet atdhetar
prbnin shumicn e madhe, pjesa grekomane e Orthodoksvet i mjaftonte Venizellos si nj mbules pr t
fshehur prapa tyre kriminelt e prur nga Gjiriti dhe prej viseve t tjera t Greqis.

Por qeveris greke i duhej t fitonte koh, gjer sa t pregatiste vnien n zbatim t ktij plani. Prandaj, m
30 Dhjetor 1913, Venizelloja u prgjigj se do t'a trhiqte ushtrin prej krahinavet t Shqipris jugore pasi
t'ishte zgidhur n dobi t Greqis shtja e ishujvet t'Egjeut. Ndrkoh, ushtria greke organizoi bandat
famkeqe t quajtura "kompani t shenjta" (hierolohitt) me hajdut dhe kriminel t lshuar prej burgjeve
t Greqis, dhe i vrviti n krahinat e Kors e t Gjirokastrs pr t'a shkretuar vendin n zjarr e n gjak.
Shpalli gjithashtu mobilizimin e prgjithshm pr Shqiptart orthodoks t cilt i shikonte si Grek.
Natyrisht, pjesa e atdhetarvet nuk pranoi t hynte n'at trathti t flliqur dhe u mundua t'iu qndronte
Grekvet bashk me Myslimant. Por pati mjaft grekoman q u vllazruan me kriminelt e Gjiritit dhe
bn lodrn e Venizellos. Disa prej ktyre, Simo Marjani me shok n qarkun e Kors e t tjer nga ant e
Prmetit, t Delvins e t Gjirokastrs, u bn udhheqsit e Grekvet dhe formuan banda t rrezikshme
kundr popullsis myslimane.

M 13 t Shkurtit 1914, fuqit e mdha, me ann e nj note t prbashkt, ia kujtuan edhe njher qeveris
greke se duhej t'i zbraste tokat e Shqiprise gjer n mbarim t Marsit, dhe se vetm athere mund t
merrshin parasysh krkesat e saja n lidhje me ishujt e Egjeut. Por Venizelloja prgjigjej me mnyra
bizantine se "qeveria helenike zotohej t mos shtynte kurrknd, drejtprdrejt as trthorazi, pr t
kundrshtuar vendimet e fuqivet t mdha n lidhje me Shqiprin e jugs" etj. Me kto fjal donte t
thoshte se qeveria greke s'kishte t bnte nqoftse vet "Epirott e Veriut" s'donin t bashkohshin me
shtetin shqiptar. Kt paturpsi cinike, prej athere e gjer m sot, diplomacia greke e ka br si nj rregull t
pandryshuarshm kundrejt Shqipris.
Megjithat, pr t mos ardhur n kundrshtim t hapt me fuqit e mdha, Venizelloja i dha urdhr ushtris
s rregullt q t'a lshonte Korn m 1 Mars. T nesrmen, hyri n qytet gjindarmria shqiptare dhe u vu nj
administrat e varur prej Komisionit ndrkombtar t Kontrollit.

Por kjo ishte vetm nj manevr e qeveris greke pr t'iu treguar fuqivet t mdha se gjoja ajo po e trhiqte
ushtrin e rregullt. Kurse nga ana tjetr kish pregatitur shpalljen e "autonomis s'Epirit t Veriut" dhe
hedhjen n veprim t "kompanivet t shenjta", q paraqitshin si "forc vorio-epirote". Prej nj
t'ashtuquajturi "kongres" q u mblodh n Gjirokastr m 28 Shkurt 1914, nn kryesin e Jorgji Kristaq
Zografit, grekoman nga fshati Qestorat i Gjirokastrs dhe ish-ministr i Punve t Jashtme t Greqis, u
shpall "autonomia e Vorio-Epirit". U formua edhe nj "qeveri vorio-epirote" me Zografin si kryeministr,
Karapanon (ish-deputet grek) si ministr i jashtm dhe kolonel Dulis (oficer grek) ministr i lufts. Ca dit
m von, Himarioti Spiro Spiromilo, major n'ushtrin greke, shpalli "autonomin" e shtat fshatravet t
Himars.

Menjher pas ksaj tragjikomedie, Zografi bri t njohur se "as Greqia as fuqit e mdha nuk kishin t
drejt t ndrhynin n punt e brendshme t'Epirit t Veriut" dhe krkoi nga Komisioni ndrkombtar i
Kontrollit q t mos i lejonte forcat shqiptare t shkelnin "kufijt e ktij shteti".

Kur princi Wilhelm von Wied (ose Vidi, si e quajtn Shqiptart) zbriti n Durrs m 7 Mars l9l4, u ndodh
prpara nj gjendjeje tepr t koklavitur. Ardhja e tij u prit me shum gzim dhe ngjalli shpresa q s'mund t
plotsohshin. Vidi ishte i mir ndoshta si njeri, por s'kishte as zotsin as mjetet e duhura pr t'a nxjerr
vendin nga ajo gjendje. Si kryeqytet zgjodhi Durrsin, ku ishte baza e forcs s'Esad Toptanit. M 17 Mars, u
formua qeveria shqiptare nn kryesin e Turhan Pash Prmetit, nj diplomat i vjetr q kishte qn
ambasador i Turqis n Petrograd. Ndonse Esad Toptani nuk u vu dot n krye t qeveris, ai mbeti prap se
prap njeriu m'i fuqishm sepse mori dy ministrit m t rndsishme, t Punve t Brendshme dhe t
Lufts. Ky ishte nj nga gabimet e Vidit, q i dha Esadit - kreu i t gjitha intrigavet - dy vendet ky n
qeveri. Gabimi tjetr ishte q nuk iu vuri fuqivet t mdha si kondit t domosdoshme lirimin e krejt toks
shqiptare prej ushtrivet greke prpara se ai t vinte n Shqipri. E vetmja dobi q pati ndoshta vendi i yn
prej ardhjes s Vidit ishte se ky u njoh si princ i Shqipris prej gjith fuqivet t mdha dhe shtetesh t tjer
t'Evrops e t Ballkanit, duke i dhn kshtu pavarsis shqiptare nj vrtetim ndrkombtar t
pamohuarshm.

Qeveria q u formua nn Vidin prbhej prej ifligarsh a bejlersh t mdhenj t cilt, si gjithnj, shikonin
m fort interesat e tyre se sa ato t Shqipris. Por sido q t kishte qn qeveria kombtare, ata q
propozonin dhe vendosnin n punt e Shqipris ishin t huajt: Kshilli ndrkombtar i Kontrollit dhe
kshilltart e huaj q rrethonin Princin. Pr fat t keq, nuk ishin as kta n nj mendje, sidomos kshilltart
austriak dhe italian. E dim rivalitetin e vjetr ndrmjet Italis dhe Austro-Hungaris pr shtjen e
ndikimit a t sundimit t tyre n Shqipri. Por gjat Lufts ballkanike dhe vendimeve t Konferencs s
Londrs, kto dy fuqi kishin mbajtur nj politik pak a shum t prbashkt kundrejt Shqipris. Kurse me
ardhjen e Vidit, Italia e ndryshoi qndrimin e saj dhe nisi t bnte nj politik m vehte n lidhje me shtjen
shqiptare, kundr Austro-Hungaris dhe n dm t madh t Shqipris. Duke pandehur se Vidi, si Gjerman,
ishte m'i afrt me Austrin, Italia u vu t gjente vegla midis Shqiptarvet, e n radh t par Esad Toptanin.
Filloi gjithashtu t bnte me Greqin nj politik m vehte duke i lshuar pe n Shqiprin e jugs.

Pas formimit t qeveris s Durrsit, kundrshtimi i par ndrmjet fuqivet t mdha u faq pr shtjen e
huas q do t'i jepej Shqipris dhe pr krijimin e banks kombtare t saj. Austria krkoi edhe njher q
banka shqiptare t krijohej me kapitale austro-italiane dhe huaja prej 75 milion frangash ari, vendosur prej
Konferencs s Londrs, t'i jepej Shqipris prej ktyre dy shteteve. Por fuqit e tjera e kundrshtuan kt
plan dhe nuk deshn t largohshin nga mendimi i vjetr, propozuar prej Francs, q banka e Shqipris dhe
huaja t plotsohshin me kapitale prej t gjasht t mdhenjvet.

Statuti organik i Shqipris, e para Kushtetut e shtetit shqiptar, u hartua prej Komisionit ndrkombtar t
Kontrollit dhe u nnshkrua prej tij, n Vlor, m 10 Prill 1914. Ky statut s'ishte tjetr vese nj prmbajtje e
vendimevet themelore q pati marr pr Shqiprin Konferenca e Londrs, m 29 Korrik 1913. Pra, sipas
nenit 1 t ktij statuti, Shqipria shpallej principat kushtetutore, sovrane e trashgimore, nn garantin e
gjasht fuqivet t mdha, t cilat garantonin gjithashtu (neni 2) trsin dhe paprekshmnin e toks s
Shqipris me kufijt q ato patn caktuar. Shteti shqiptar ishte asnjans (neni 3), dhe asnjansia e tij
garantohej po prej gjasht fuqivet t mdha. N fronin e Shqipris njihej me t drejta sovrane Princi
Wilhelm von Wied, i cili ishte kryetari i administrats civile e ushtarake dhe emronte kshillin e
ministravet. Gjuha zyrtare dhe e detyruarshme npr shkollat ishte shqipja. Organi legjislativ i principats s
Shqipris ishte Asambleja Kombtare, ku do t zgjidhshin, me an zgjedhsash t dyt, nga tre deputet
pr do sanxhak; por n'Asamble do t bnin pjes edhe prfaqsonjsit e tri fevet, komisari i lart shqiptar
pran Banks Kombtare, dhe dhjet antar t caktuar prej Princit. Nga ana administrative, Shqipria ndahej
n 7 sanxhaqe (prefektura), q nndahshin n kaza (nnprefektura), dhe kto n nahije (komune). Statuti
organik caktonte institutet e larta t shtetit, prbrjen e forcavet t'armatosura, organizimin e degvet t
ndryshme t'administrats, t financavet, t drejtsis, t'arsimit etj. Garantonte lirin e nnshtetasvet, lirin e
veprimtaris s tyre politike, ekonomike e shoqrore.

Si shihet, statuti organik i jepte Shqipris vendin e nj principate t pavarur n radhn e shteteve t'Evrops.
Pika q mund t kritikohej m shum ishte neni 4, me ann e t cilit principata Shqiptare detyrohej t
mbante n fuqi traktatet, konventat dhe rregullimet ndrkombtare t Perandoris Otomane n lidhje me
konesionet a privilegjet q ajo iu kishte njohur t huajvet n tokat e Shqipris. Kto s'mund t hiqshin as
mund t ndryshohshin vese me vendimin e t gjashta fuqivet t mdha.

Por statuti organik i Principats Shqiptare nuk pati koh e mundsi t vihej n zbatim: dy stuhi prej skterre
e prmbysn shtetin e porsa-lindur: vrshimi i Grekvet, n jug, dhe kryengritja e Rebelvet, n Shqiprin
e Mesme.

Pasi shpalln n Gjirokastr t'ashtuquajturn qeveri "t'Epirit t Veriut", Grekt dhe grekomant i shtuan
prpjekjet pr t'u br zotr t vendit. Koloneli holandez Thomson, i ngarkuar prej Komisionit t Kontrollit
si komisar pr krahinat e jugs, shkoi n Korfuz ku pati nj bisedim me Karapanon, prfaqsonjsin e
"qeveris s Vorio-Epirit", pr t'i gjetur nj rregullim shtjes. Thomsoni, duke shprehur mendimet e
Komisionit ndrkombtar t Kontrollit, i cili s'donte t kishte shum kokarje, iu premtoi Grekvet disa "t
drejta t veanta" pr popullsin e "Epirit t Veriut". Por qeveria e Durrsit nuk i pranoi kto lshime dhe u
tregua kundr do forme autonomie pr krahinat e jugs.

Grekt, duke par qndrimin e lkundshm t Komisionit t Kontrollit dhe mos-interesimin e fuqivet t
mdha, provuan t pushtonin prap Korn me befasi, natn mb 2 Prill 1914. Ushtria e rregullt e tyre ishte
"trhequr" m 1 Mars sa pr t gnjyer fuqit e mdha, sepse n t vrtetn ata kishin ln forca t fshehura
brenda n qytet dhe npr fshatrat rreth Kors, npr shtpit e Orthodoksvet grekoman. Kishin ln
gjithashtu n spitalin e Kors nj numr ushtarsh gjoja "t smur" dhe "mjekt" e tyre, q nuk ishin vese
oficer pr t drejtuar grushtin e befasis n astin e duhur. Kishin depot e fshehta t'armvet, gjithmon
npr shtpit e grekomanvet ose npr kishat orthodokse, si edhe nj rrjet spiunsh q i ndrlidhte
mitropolia e Kors me peshkopin grek n krye.

T pregatitur n kt mnyr, Grekt dhe grekomant i ran Kors natn mb 2 Prill 1914. Por
gjindarmria shqiptare, nn kumandn e majorit holandez G. Snellen, i theu forcat armike dhe i vuri prpara.
Ky guxim iu dha zemr Shqiptarvet t'atij qarku, t cilt u ngritn me shumic, t'udhhequr prej Themistokli
Grmnjit e t kumanduar prej Sali Butks me shok, dhe u hodhn kundr bandavet greke e grekomane.
Enthusiazmi qe i madh. Pas nj prpjekjeje t rrept q bn n Barmash me armiqt "vorio-epirot",
Shqiptart liruan Kolonjn dhe Leskovikun. T tjera fuqi vullnetarsh u ngritn n kmb, liruan
Prmetin, Tepelenn dhe, n ditt e para t Majit, arritn gjer afr Gjirokastrs, ku e kishte qendrn e
ashtuquajtura "qeveri e Vorio-Epirit". Bandat e Grekvet dhe t Shqiptarvet grekoman, duke u trhequr,
dogjn e vran sa mundn npr fshatrat myslimane.

Princ Vidi me qeverin e Durrsit shpresuan se erdhi rasti pr t'i przn Grekt nga Shqipria jugore dhe
menduan t pregatitnin nj fuqi prej 10.000 vullnetarsh q t'ua drgonin ndihm lufttarvet t jugs. Por ai
q do t'a vinte n zbatim kt plan ishte ministri i Lufts, Esad Toptani, i cili nuk kishte asnj dshir pr t
ndihmuar "Toskt". Ai e dinte se at pjes t Shqipris nuk do t'a kishte kurr pas vehtes, prandaj s'mrzitej
fort sepse t'a merrnin Grekt, me t cilt ishte n lidhje. Kshtu Esadi, jo vetm q s'tregoi vullnet t mir
pr t mbledhur fuqi, por fshehu edhe nj sasi armsh e municionesh q u nisn nga Durrsi pr n jug, dhe
q nuk arritn kurr !

Kur pan vendosmrin e Shqiptarvet dhe forcat e tyre q arritn gjer prpara Gjirokastrs, qeveria greke
bashk me Zografin iu paraqitn fuqivet t mdha krkesa m t zbutura, n dukje, por q n t vrtet s'e
ndryshonin aspak qllimin dhe planin e Greqis. Ishte nj manevr pr t fituar koh e pr t'a pushtuar
vendin ca nga ca. Grekt krkonin tani, jo autonomin e plot t "Vorio-Epirit", por nj administrat t
veant pr krahinat e Kors e t Gjirokastrs, t cilat duhej t kishin gjindarmrin e tyre t prbr prej
"vendasvet" dhe me oficer grek, ndrsa gjuha shqipe mund t prdorej bashk me greqishten npr zyrat
dhe shkollat.

S'do mend t kuptohet se kjo ishte tallja m prbuzse dhe m trashamane q i bhej kombit shqiptar nga
ana e Greqis dhe e fuqivet t mdha, t cilat e pranuan kt propozim! Qeveria shqiptare e Durrsit e
kundrshtoi sa mundi, po kush i pyeste Shqiptart? T mdhenjt e Evrops e ndjenin t'afrt shprthimin e
lufts, dhe s'donin t'i prishnin qejfin Greqis pr hatr t Shqiptarvet. E para ishte Italia q e ndau politikn
e vet prej asaj t'Austro-Hungaris n lidhje me Shqiprin dhe Greqin. Duke menduar se Vidi ishte njeriu i
Austris dhe se Durrsi u b i ksaj, Italia ia vuri syn Vlors dhe filloi intrigat me Greqin pr t'i rregulluar
vean shtjet midis tyre. Me politikn e saj mistrece, qeveria e Roms pranoi t'i bnte lshime Athins n
Shqiprin e jugs nqoftse Venizelloja i largonte trupat greke prej ishullit t Sazanit, pr t'i lehtsuar
kshtu Italis pushtimin e Vlors n rast nevoje. Nga ana tjetr, Komisioni ndrkombtar i Kontrollit
s'mendonte ve si e si t gjente rrugn m t shkurtr, pr t pasur sa m pak andralla. N baz t raporteve
t ktij, fuqit e mdha i kumtuan Venizellos, m 24 Prill 1914, se ato ishin gati t'iu njihnin disa t drejta
"Vorio-Epirotvet" dhe se mund t pranonin edhe rishikimin e vijs s kufirit greko-shqiptar. Cinizmi i tyre
kundrejt Shqipris s'kish si t shkonte m tutje, kur e dim se ato vet i kishin njohur ata kufij si t
pacnuarshm, n vendimet e Konferencs s Londrs dhe n statutin organik q Komisioni ndrkombtar i
Kontrollit i dha shtetit shqiptar m 10 Prill t'atij viti.

Qeveria e Durrsit me Princ Vidin s'patn se 't bnin vese t'ia linin n dor Komisionit ndrkombtar t
Kontrollit rregullimin e shtjevet shqiptaro-greke. Komisioni shkoi n Korfuz ku, pas nj jav bisedimesh
me "prfaqsonjsit e Vorio-Epirit", nnshkroi, m 17 Maj 1914, Protokollin e Korfuzit, ose protokollin e
turpit, i cili, sipas shprehjes s'antarit britanik t'atij Komisioni, Sir Harry Lamb, "nuk bazohej n'asgj t
vrtet e prandaj, logjikrisht, duhej hedhur n shportn e plehravet". Harry Lamb e kuptoi se Komisioni i
Kontrollit, n Korfuz, e bri marrveshjen me prfaqsonjs t qeveris greke dhe jo t Shqipris s jugs,
si paraqitej komedia.

Sipas Protokollit t Korfuzit, dy prefekturat Kor e Gjirokastr, ndonse formalisht bnin pjes me shtetin
shqiptar, do t kishin nj administrat m vehte, pothuajse autonome, organizimi i s cils i lihej n dor
Komisionit ndrkombtar t Kontrollit. Gjindarmria e ktyre krahinave do t'ishte vendase, dhe ushtria e
shtetit shqiptar, prvese n koh lufte, s'do t kishte t drejt t shkelte n to. Edhe npunsit e lart do
t'ishin vendas, t'emruar sa pr form prej qeveris shqiptare por me plqimin e Komisionit ndrkombtar t
Kontrollit. Komunitetet orthodokse do t kishin nj statut juridik t veant. Shkollat do t'ishin greqishte pr
t Krishtert, shqipja hynte si gjuh e dyt vetm n tri klast e para t shkolls fillore. Kurse
n'administratn do t prdorshin t dyja gjuht. Zbatimi i prmbajtjes s Protokollit do t'ishte nn garantin
e fuqivet t mdha. Protokolli hynte n fuqi pasi t ratifikohej prej qeveris shqiptare, prej "qeveris vorio-
epirote" dhe prej gjasht fuqivet t mdha.

Qeveria shqiptare nuk desh t'a ratifikonte Protokollin e Korfuzit, i cili, si shum veprime t tjera t ktij
lloji, tregonte mnyrat e neveritshme t fuqivet t mdha kundrejt popujvet t vegjl e t pamprojtje. Pr t
knaqur Italin, q lozi rolin m t dobt n'ato bisedime, qeveria greke, pas ca ditsh, e lshoi ishullin e
Sazanit.
Ndrsa Princ Vidit dhe qeveris s Durrsit po iu vinin protesta nga shum an t Shqipris kundr
vendimevet t Korfuzit, shprtheu e papritur kryengritja e fanatikvet mysliman t Shqipris s Mesme
ose e Rebelvet, si u quajtn n'at koh. N fillim u pandeh se kjo ishte e shtytur prej Esad Toptanit, dhe se
prapa ktij qndronte Italia, pr t przn Vidin prej Shqiprie. Prandaj, me urdhr t Princit, shtpia e
Esadit u rrethua prej gjindarmris s Durrsit, e kumanduar nga oficer holandez, natn ndaj t gdhir m
19 Maj 1914. Esadi nuk desh t dorzohej, po kur shtpia e tij u qllua me top, ai nxori menjher flamurin
e bardh. Pasi u arrestua, ndrhyri ministri italian n Durrs, baron Aliotti, pr t'a marr ndn mprojtje dhe
pr t'a hequr n'Itali me nj luftanije. Vidi ia dorzoi, dhe Esadi u prit n Rom me nderime.

Pas ksaj ngjarjeje, qeveria shqiptare dha dorheqjen, por u formua prsri nn kryesin e Turhan Pashs,
me fort pak ndryshime: vendin e Esadit si ministr i Punve t Brendshme dhe i Lufts e zuri atdhetari i
njohur, Aqif Pash Biaku (Elbasani); Midhat Frashri u emrua ministr i Punve Botore; dhe, pak m
von, Petro Poga zvendsoi Dr. Mihal Turtullin si ministr i Arsimit.

Ndrkaq, kryengritja e Rebelvet po merrte prpjestime t mdha. Ajo nisi n rrethin e Tirans, m 17 Maj,
me nj sulm kundr batalionit t vullnetarvet Tiranas, q po shkonte n Durrs pr t'i vajtur n ndihm
Shqipris jugore kundr Grekvet. Batalioni i vullnetarvet u shpartallua shpejt te Ura e Limuthit, afr
Tirans, dhe kryengritsit hyn n qytet. Kjo plasje pushke u hap si nj kushtrim npr fshatrat rreth e qark.
T nesrmen, m 18 Maj, grumbuj t'armatosur zun Shijakun dhe iu drejtuan Durrsit. M 19 Maj u arrestua
Esad Toptani. Fuqit e para qeveritare q u nisn n drejtim t Shijakut, u thyen, dhe nj oficer hollandez i
gjindarmris u zu rob prej Rebelvet. M 23 Maj, kta sulmuan Durrsin duke u hedhur prpara me guxim
fanatiksh, por u prapsn me humbje gjer n kodrat e Rrashbullit. Atdhetart civil rrmbyen armt pr t'i
ndihmuar gjindarmris n mprojtjen e kryeqytetit.

Cili ishte shkaku, ose shkaqet e ktij trbimi? - Sigurisht turkomania dhe fanatizmi fetar.

"Historiant" e regjimit komunist kan dashur t'a paraqisin kryengritjen e Rebelvet si nj lvizje t
fshatarsis s shtypur kundr bejlerve e ifligarve, dhe kundr Vidit q prfaqsonte "ndrhyrjet e
jashtme imperialiste dhe reaksionin e brendshm feudal". Dhe si hero prototip t'asaj "lvizjeje fshatare me
karakter social-agrar" mbajn Haxhi Qamilin. Dialektika marksiste e "lufts s t kundrtavet" iu ka vlejtur
ktu m tepr se kudo gjetk pr t vn kundr Haxhi Qamilit dhe masavet fshatare myftiun e Tirans,
Musa Qazimin, me turkomant. E kshtu n do mbledhje e n do rast, jan kta t fundit q krkojn
bashkimin me Turqin dhe q ecin me flamurin e saj prpara! T shkretat masa fshatare dhe i shkreti Haxhi
Qamil q, ndonse ka n dor kumandn e tyre dhe i bn shpalljet sociale e patriotike t denja pr nj
marksist, bjen gjithmon viktim e ksaj pakice turkomane!

Q komunistt kan nevoj t pjellin nga fantazia lvizje fshatarsh a puntorsh t kohs s shkuar, me
"karakter social", pr t'i dhn lufts terroriste t tyre rrnj t largta n histori, sht e kuptuarshme. Q si
hero prototip t'asaj lvizjeje t zgjedhin Haxhi Qamilin (i cili iu ngjante komunistvet nga rregullimi psikik
megjithq, si fanatik fetar, nuk ishte aq mizor dhe nuk hante njerz sikurse fanatikt marksist), edhe kjo
sht e kuptuarshme. Por t ktilla fshehtsira t historis mund t'i zbuloj, si tham, vetm dialektika
marksiste, q ka arritur t'a tregoj - t bardhn t zez dhe t zezn t bardh. Kurse logjika e zakonshme
detyrohet t'i paraqiti gjrat dhe ngjarjet ashtu si i pranon mendja e njeriut. Dhe mendja e njeriut nuk mund t
pranoj q Haxhi Qamili me shok u ngritn pr reforma ekonomike, kur ata vet thrrisnin "duem Babn!"
(domethn Sulltanin), ecnin prpara me flamurin e Turqis, dhe s'u dgjua tjetr fjal prej tyre prve
parullave fetare q i prhapnin npr fshatra me ann e hoxhvet. As e merr mendja q kryengritsit t
shpresonin reforma ekonomike prej kthimit nn Turqin, i cili ishte qllimi i lufts s tyre.

sht pr t'u shnuar se Rebelt nuk u ngritn kundr feudalizmit si klas shfrytzonjse, por kundr
nacionalistvet mysliman dhe atyre bejlerve q bashkpunonin me Vidin, princin "kaur", e q pranonin
shkputjen nga Turqia. Disa djegie shtpish e rrmbime drithi i kryen vetm mbi pronat e ktyre bejlerve
dhe jo kundr t gjithve. Bejlert turkoman q u bashkuan me Rebelt, si Dervish Biaku nga Elbasani, u
bn miqt e tyre. N Berat, pr shembull, u pushkatuan prej Rebelvet Baki Gjebreja, Muharrem Leshi,
Ismail Klosi dhe Hajredin Fratari. Asnjri prej ktyre nuk ishte bej as ifligar, por vetm nacionalist
shqiptar q kishin luftuar pr shtetin e pavarur nn Vidin, si gjith atdhetart e asaj kohe. N t vrtetn,
kryengritja e rebelvet ishte m fort nj smundje turkomanie se sa luft fetare, sepse ata nuk vran e nuk
trazuan asnj t Krishter, me sa dihet, jasht luftimevet me vullnetart e Vidit. Kurse grekomant e Epirit
bn krdi mbi popullsin myslimane, pa kursyer as gra e fmij. Rebelt nuk vran popull, si komunistt e
sotshm, por vetm disa nacionalist mysliman, t cilt, sipas tyre, ishin shkaku i shkputjes ose pengesa e
bashkimit me Turqin.

Lvizje fshatare n kuptimin e klass nuk ka pasur kurr n Shqipri gjer me sot; prndryshe nuk do t
kishte mundur komunizmi t'a bluante ndn thundra fshatarsin e t'a bnte skllave t partis, si e ka br.

E kemi par m sipr sesi Turqia nuk desh t'a njihte pavarsin e Shqipris dhe se Turqit e Rinj, kur zun
t'afrohshin me Bullgart, i shtuan prpjekjet pr t'a trhequr n'an t tyre popullin shqiptar, duke i premtuar
lirimin e krahinavet t robruara dhe autonomin ndn nj princ mysliman. Beqir Grebeneja dhe agjentt e
tij, prve ndr turkomant, u prpoqn t'a bnin t pranuarshme kt politik edhe n qarqet e atdhetarvet
q nuk shihnin tjetr udh-daljeje nga gremina ku e hodhn Shqiprin Lufta ballkanike dhe Konferenca e
Londrs. Mirpo ngjarjet rrodhn ndryshe, alianca turko-bullgare mbeti gj e vakt Shqipria u vu ndn
kontrollin ndrkombtar dhe si princ i saj u caktua Vidi. Me kokfortsin e tyre djallzore dhe duke i ditur
ndjenjat e nj pjese t Shqiptarvet, Turqit e Rinj nuk hoqn dor nga prpjekja pr t'a futur prsri
Shqiprin n rrethin e Perandoris Otomane. Por kt radh puna e agjentvet t tyre u kufizua ndr
turkomant, sidomos t Shqipris s Mesme, ku ata kishin organizuar me koh komitete t fsheht dhe ku
fanatizmi fetar mbahej m'i fort. Iden dhe ndjenjat pr nj "princ mysliman" i kishte nxitur n kt krahin
edhe Esad Toptani, me qllim q t'i shfrytzonte n'interes t tij. Po kur ky shkoi t'i shpinte kurorn Vidit dhe
u b ministr i ktij princi "kaur", e humbi besimin tek fanatikt mysliman. Ndryshe, "lvizja fshatare" e
komunistvet do t kishte pasur n krye Esad Toptanin, ifligarin m tiranik t Shqipris. Pra megjithse
Esadi kishte ndihmuar n pregatitjen psikologjike t kryengritjes, nuk ishte ai q e shtyti. Ajo u shtyt e u
drejtua prej agjentvet turq dhe prej turkomanvet. Pastaj u b shesh intrigash pr t gjith armiqt e
Shqipris q donin shkatrrimin e shtetit shqiptar. Ndonse prapa skens vepronin agjentt turq dhe
aventurier t'ardhur prej visesh t ndryshme (n Tiran, pr shembull, organizonjsi i lvizjes ishte Arif
Hiqmeti nga Tetova), n krye t rebelizmit u dukn myftiu i Tirans Musa Qazimi, Mustafa Ndroqi dhe
Haxhi Qamili nga katundi Sharr i Tirans.

M 3 Qrshor 1914, Rebelt bn nj mbledhje n Shijak, ku caktuan programin e tyre dhe ndan detyrat.
Ata donin largimin e Vidit, kthimin e Shqipris ndn Turqin ose ardhjen e nj princi mysliman i varur
prej Sulltanit, ngritjen e flamurit t Turqis, futjen e turqishtes si gjuh zyrtare ose shqipja t shkruhej me
abecen arabe, dhe emrimin e kryemyftiut t Shqipris nga Sheh-yl-Islami. Si kryetar i lvizjes, ose i
qendrs s prgjithshme, u zgjodh Mustafa Ndroqi, dhe si kumandar i fuqivet t'armatosura, Haxhi Qamili.
Por kryetari i vrtet i lvizjes rebele ishte myftiu i Tirans, Musa Qazimi.

Mbasi nuk e muarn dot Durrsin me sulmin e par, Rebelt u shtrin brenda pak ditsh n Kavaj, Kruj,
Peqin. Qeveria e Durrsit nuk kishte fuqi t mjafta pr t'i hedhur kundr tyre n msymje t prgjithshme.
Princ Vidi bri thirrje pr ndihma nga t gjitha ant, por vetm nga veriu mundn t vinin disa fuqi t pakta.
Shqipria e jugs ishte e zn kundr Grekvet. N Durrs, prve gjindarmris dhe disa atdhetarve q
rrokn armt si vullnetar, kishte vetm nj forc Kosovarsh me Isa Buletinin dhe Bajram Currin e nja 600
Mirditas me Prenk Bib Dodn. N nj sulm q bn kta t fundit, patn mjaft humbje. Qeveria provoi t
merrej vesh me Rebelt dhe drgoi nj komision n Shijak. Por ata vinin si kusht zvendsimin e Vidit me
nj princ mysliman dhe kthimin e Shqipris nn mvarsin e Sulltanit. Luftimet rifilluan nga mesi i
Qrshorit. Rebelt e sulmuan Durrsin me trbim nja dy her, por u prapsn duke pasur mjaft humbje. N
nj nga kto prpjekje u vra Koloneli holandez Thomson i gjindarmris shqiptare.

Duke par se s'mund t'a merrnin dot Durrsin, Relebt u shtrin n'an te tjera t Shqipris, nga veriu e nga
juga. Pushtuan Elbasanin, m 23 Qrshor, pastaj Lushnjn, Beratin, Fierin dhe, nga ana e lindjes, arritn gjer
n Pogradec. Aty u prpoqn me etn e vullnetarvet Kolonjar, dhe n'ato luftime u vra Gani Butka, i biri i
Saliut. Por n'at koh Grekt, duke prfituar nga rrmuja, e shkeln Protokollin e Korfuzit dhe u vrsuln
mbi krahinat e Tepelens, Prmetit, Kors. Prej qendrs s tij n Pogradec, Haxhi Qamili bri nj
marrveshje me "Vorio-Epirott", q t dy palt t mbanin caqet e tyre.

N lvizjen e Rebelvet, prve agjetvet turq q e drejtonin prapa skens, futn hundt dhe duart t gjith
armiqt e Shqipris. Italia e shtynte dhe e prkrahte me qllim q t przinte prej Shqiprie Princ Vidin, t
cilit ia kishte br qndresn mjaft t vshtir n Durrs. Serbia e ndihmoi edhe me arm e municione, q iu
vinin Rebelvet prmes liqenit t'Ohrit, sepse n'at mnyr mendonte t'a prishte shtetin shqiptar dhe t'i
mbyllte rrugn e ndrhyrjes Austris. Greqia e shtyti sa mundi, pr t paralizuar me ann e saj qndresn
shqiptare dhe pr t'ua treguar Orthodoksvet si nj lvizje fetare myslimansh kundr t Krishtervet, n
mnyr q ktyre t mos iu mbetej tjetr udh prve bashkimit me Greqin. T gjith kta armiq kishin
agjentt e tyre pran Rebelvet. Kur Kolloneli anglez G. Philips, ish-kumandari i forcs ndrkombtare t
Shkodrs, vajti n Tiran si ndrmjets pr t'i bindur Rebelt q t'i nnshtrohshin Vidit dhe qeveris s
Durrsit, u takua me pes veta, prej t cilvet njri iu duk si nj prift grek, tjetri si nj Turk, dhe asnj prej t
pestvet, tha ai, nuk ngjante me Shqiptar. Nj prshkrim t tollovis s'asaj kohe e gjejm n shnimet e
Sekretarit t Legats rumune n Durrs, princi Sturdza, i cili ishte mik i Shqipris aq sa luftoi me pushk
n dor bashk me Shqiptart pr mprojtjen e Durrsit. "Sot n Shqipri do nism e mir, konstruktive,
sht e dnuar t dshtoj- thot ai. fardo rruge q t ndjekish, fqinjt e afrm dhe t largt do t t'a bjn
t pamundur pr t'i dal n krye. Edhe po t jesh i but e i shtruar, agjentt e huaj do t bjn mos q t t'a
prishin mendjen gjer sa t rrmbesh pushkn e t hidhesh n kryengritje. Mjete, arm e t holla hyjn nga
do an e kufijvet pr t'iu shrbyer qllimevet shkatrronjse t t huajvet. Vetm po t duash t luftojsh pr
shtjen kombtare si atdhetar i ndershm, s't vjen kurrkush prapa, do t gjejsh pengesa nga t katr ant,
dhe prpjekja jote do t dshtoj n rrmujn e prgjithshme".

Ky shikim i drejt i diplomatit rumun prmban nj t vrtet t hidhur, t tmerrshme, q rndon akoma si nj
mallkim fatal mbi t mjern Shqipri. T gjitha intrigat e bots gjejn shesh t lir n'at vend, vetm pr
atdhetart nuk ka rrug-daljeje. Ngado q t kthehen kta, iu duhet t'i bjen murit me kok ose t vdesin
udhvet t mrgimit.

Pas largimit t'Esad Toptanit dhe pas intrigavet q lozi n kryengritjen e Rebelvet, Italia desh t gjente nj
figur t rndsishme pr t br politikn e saj n Shqipri, kundr Vidit. Dhe i hodhi syt, si duket, mbi
Ismail Qemalin. Ky e theu heshtjen q kishte mbajtur disa muaj n Zvicr dhe dolli prsri n sken pr t'iu
dhn ca kshilla Shqiptarvet. Pas nj bisedimi q pati me ministrin e Punve t Jashtme t'Italis, San
Giuliano-n, Ismail Qemali erdhi prsri n mendimin e tij t vjetr, q Shqipria t ndahej n tri kantone, n
shembull t Zvicrs, dhe qeverimi i vendit t'i lihej n dor Komisionit ndrkombtar t Kontrollit. Ndoshta
Ismail Qemali, duke par se Shqipria e jugs po kalonte n duart e Grekvet dhe e Mesmja u zhyt n
rrmujn e turkomanvet, mendoi se zgidhja m'e mir ishte ndarja e saj n kantone, t vetqeverisura sipas
dshirs t tyre, nn mprojtjen e Komisionit ndrkombtar t Kontrollit q prfaqsonte t gjashta fuqit e
mdha. N kt mnyr, me largimin e Vidit, merrte fund edhe rivaliteti austro-italian n Shqipri. Mirpo
n t vrtetn, ndarja e Shqipris n kantone donte t thoshte n'at koh, e n do koh, zhdukja e saj
prgjithmon nga radha e shtetevet. Sepse kantoni i jugs do t'i bashkohej menjher Greqis, ai i mesit do
t binte ndn Italin dhe i veriut, ndn Austrin (m von, ndn Jugosllavin). Komisioni ndrkombtar i
Kontrollit nuk do t bhej, sigurisht, bariu besnik i kopes shqiptare t ndar m trish. Sidomos kur kishte
dhn provn, me Protokollin e Korfuzit, se nuk e hante fort malli pr Shqiprin e pr Shqiptart. Bashkimi
i Shqipris, n'at koh, nuk mund t bhej vese rreth fronit t Vidit, i cili simbolizonte prpara bots
shtetin shqiptar t pavarur. Prandaj qeveria e Durrsit dhe atdhetart prgjithsisht nuk ia dgjuan kto
mendime Plakut t Vlors, dhe bn shum mir.

Kur pan se Rebelt e hodhn vendin n rrmuj, Grekt e shkeln menjher Protokollin e Korfuzit edhe u
derdhn mbi krahinat e Shqipris s jugs si egrsira t'etshme pr gjak e mish njeriu. N nj t'ashtuquajtur
"kongres panepirot" q mbajtn n Delvin, m 6 Korrik, pr t ratifikuar Protokollin e Korfuzit, Grekt e
"qeveris" s Zografit vendosn jo vetm t'i krkonin t tjera kushte Komisionit ndrkombtar t Kontrollit,
po edhe t hynin me ushtri n tokat e shtetit shqiptar, pr t mprojtur gjoja Orthodoksit e "persekutuar" prej
Myslimanvet. Athere kriminelt e "kompanivet t shenjta", bandat e Orthodoksvet grekoman dhe njsi t
rregullta t'ushtris greke ran si stuhi e vdekjes mbi Shqiprin e jugs duke djegur e vrar 'gjenin
prpara, burra, gra, fmij e pleq. Shqiptart provuan t'iu bnin qndres n Tepelen, Kolonj, Skrapar e
Tomorric, por u thyen prej rrebeshit. Kshtu filloi shprngulja e popullsis myslimane n mas pr t gjetur
shptim n pjest e pashkelura t Shqipris. Rrethet e Tepelens, Dangllis, Leskovikut, Kolonjs, u
zbrazn pothuajse krejt; popullsia e tyre, me dhjetra mij, zbriti n drejtim t Vlors. Grekt ose "Vorio-
Epirott" arritn gjer n Berat. N furin e ktij shprthimi barbar, dogjn shkrumb e hi 314 fshatra
myslimansh. T vrart mizorisht nuk numrohshin. Kush u kap, u ther pa mshir. Njqind Shqiptar
mysliman me gra e fmij ishin mbyllur n kishn e Hormovs, duke kujtuar se atje do t gjenin mprojtje;
por bandat e Zografit i vran q t gjith, pa kursyer as nj grua, as nj fmij. Nj dram si ky ngjau n
Panarit t Kors ku u thern si bagti 24 burra, e n shum fshatra t tjera. I tr ai vend u b nj ikni-kush-
do-t-shptoj-gjall !

Mizorit q punuan Grekt n Shqiprin e jugs u dgjuan gjer n'Evrop. N Londr, Markezi Lansdowne
ngriti zrin kundr Greqis n Dhomn e Lordavet, duke e paditur at pr krimet, djegiet dhe mizorit m t
neveritshme kundrejt Shqiptarvet. Ndrsa miku i vlefshm i Shqipris, Aubrey Herbert, protestoi me t
njjtin shpirt n Dhomn e Komunevet. Ky kndoi prpara deputetvet edhe nj letr q kishte marr nga
nj miku i tij filogrek, dshmonjs me sy i ngjarjevet t tmerrshme t Shqipris, i cili shkruante: "Vajtimi i
gravet, ulrimat e fmijvet dhe t foshnjavet t njoma n gji t mmavet sht gjja m rrnqethse q kam
par, ndonse kam par shum llahtari t tjera n jetn time". Por ministri britanik i Punve t Jashtme,
Edward Grey, s'kishte nge t merrej me ksi gjrash t vogla! Ai i gjente t knaqshme deklaratat zyrtare
t'Elefteri Venizellos, t cilat kishin aq vleft sa t lehurat e nj qeni.

Refugjatt e shprngulur prej krahinavet t jugs arritn numrin njqind mij. Populli i rrethevet t Beratit e
t Vlors ndau kafshatn e buks me kta t mjer, por s'kishte se 't'iu jepte. M n fund, kjo turm
njerzore, e urt, e xhveshur e n nj gjendje t paprshkruarshme, zuri vend n'ullishtat e Vlors, ku u tha e
u tret nga uria, nga smundjet. Qeveria e Durrsit bri thirrje pr ndihma n'Evrop pran organizatavet t
Kryqit t Kuq e t tjera t ktij lloji, por askush s'u shqetsua pr t ndihmuar Shqiptart. Prpara ksaj
tragjedie, qeveria e Durrsit i krkoi Zografit q t lejonte kthimin e ktyre refugjatve npr vatrat e tyre,
ndonse t djegura, duke i siguruar se nuk do t prndiqshin. Por ai s'ishte ngopur akoma me kufoma
Shqiptarsh, prandaj nuk e pranoi krkesn. Vendi ishte rrnuar prej tre-katr vjet lufte t paprer. Tokat
kishin mbetur t papunuara. Viti 1915 qe nj vit zie i tmerrshm. Drithi qe fare i pakt, dhe importimi u b i
pamundur me plasjen e Lufts botrore. Popullsia, n nj pjes t madhe t Shqipris s jugs, zu t vdiste
urie. Tek t mjeruart e Ullishtavet t Vlors, prve uris dhe t ftohtit, u prhapn epidemit, q korrn si
me drapr t mdhenj e t vegjl, me mijra e mijra burra, gra e fmij. Nj pjes e atyre q shptuan,
emigroi n Turqi e gjetk. Drami i popullit shqiptar ka fort pak shembuj n historin e bots.

N mes t ktyre ngjarjeve, u dgjua atentati i Sarajevos, ku terroristt serb vran Arqidukn e Austris,
Franc Ferdinandin, m 28 Qrshor 1914. Kjo qe shkndija q i dha zjarr barutit n'Evrop dhe shkaktoi
plasjen e Lufts s Par botrore. Fuqit e mdha, sadoq u munduan t shptonin paqen duke br
padrejtsit m t rnda n kurris t kombit shqiptar, u kaprthyen prapseprap ndrmjet tyre. Nj muaj pas
atentatit, Austro-Hungaria i shpalli luft Serbis. M 1 Gusht 1914, Gjermania i shpalli luft Rusis dhe, m
3 Gusht, Francs. Athere edhe Anglia iu shpalli menjher luft Gjermanis dhe Austro-Hungaris. E
gjashta fuqi e madhe evropiane, Italia, e cila deri athere kishte qn e lidhur me Austro-Hungarin dhe
Gjermanin, qndroi prkohsisht asnjanse gjersa t shihte se ngaha do t'anonte fitimi. Pas disa muajsh, u
bashkua edhe ajo me fuqit e Entente-s (Franc, Angli, Rusi) kundr Perandorivet qendrore (Gjermani,
Austro-Hungari).

Plasja e Lufts s prgjithshme e ndryshonte qndrimin e fuqivet t mdha kundrejt Shqipris, vend q ato
donin t'a prdornin tani n planet e tyre ushtarake e politike, secila pr llogari t saj. Austro-Hungaria desh
t'a lidhte shtetin shqiptar me politikn e vet dhe t'a hidhte n luft kundr Serbis. Krert kosovar, si Hasan
Prishtina, Isa Buletini e Bajram Curri e pranonin kt propozim se kujtonin q ky ishte rasti pr t liruar
Kosovn. Por Vidi me qeverin e Durrsit e gjykuan m mir punn, dhe nuk pranuan t merrnin an as t'i
shpallnin luft Serbis mbasi Shqipria ishte shtet asnjans. Kjo ishte politika m'e urt, se prndryshe do t'a
kishin komprometuar keq t'ardhmen e shtetit shqiptar kur Perandorit qendrore e humbn luftn. N
prgjigjen q i dha Austro-Hungaris, Vidi i thoshte se "megjithq ishte i bindur, si gjith Shqiptart, q
tokat thjesht shqiptare, t cilat i qen lshuar padrejtsisht Serbis, duhej t'i kthehshin Shqipris, ai nuk
mund t hynte n luft, pr shkak t vshtirsivet t brendshme dhe pr shkak se Shqipria ishte shtet
asnjans i garantuar bashkarisht prej fuqivet t mdha".

Austro-Hungaria athere ia hoqi prkrahjen Vidit dhe nisi t vshtronte nga Rebelt, t cilt, duke qn t
varur nga Turqia, mund t prdorshin kundr Serbis. Kurse krert kosovar ishin gjithmon pr marrjen
pjes n luft prkrah Austro-Hungaris dhe Gjermanis, ngaha shpresonin lirimin e Kosovs.

Kshtu gjendja e brendshme e Shqipris u koklavit m shum akoma. Komisioni ndrkombtar i

Kontrollit u paralizua krejt, mbasi fuqit e mdha ishin n luft kundr njra-tjetrs. Edhe grupi i oficervet
hollandez mori urdhr q t largohej prej Shqiprie. Vidi, m 10 Korrik 1914, iu pati br nj thirrje t
fundit fuqivet t mdha q t'a ndihmonin. Por athere, n prakun e Lufts, askush nuk kishte nge t merrej
me shtetin shqiptar prve Austro-Hungaris, q desh t'a hidhte n luft kundr Serbis. M n fund, e lshoi
nga dora edhe ajo. Kurse Rebelt, prbrenda, pushtuan Vlorn. Vidi dhe qeveria e tij kishin mbetur tani t
rrethuar n Durrs. Gjendja ishte e pashpres. I shtrnguar nga t gjitha ant, Princ Vidi s'pati se 't bnte
tjetr vese nj shpallje popullit shqiptar dhe, pa abdikuar, u largua nga Shqipria, m 3 Shtator 1914.

Nj pjes e atdhetarvet shqiptar u arratis prjashta, nj pjes tjetr u mblodh n Shkodr, e cila kishte
mbetur akoma, ndn kontrollin ndrkombtar, si e vetmja streh e lir n Shqipri. Komisioni
ndrkombtar i Kontrollit, prpara se t largohej prej Shqiprie, ia la n dor punt e ksaj Komisionit t
konsujvet n Shkodr, nn kryesin e atij t'Italis asnjanse.

Pas kaq mundimesh, pas kaq gjakderdhjesh, pas kaq mjerimesh, prpjekjet e atdhetarvet u mbytn prej
forcavet t'errsirs: grekomant dhe turkomant e prmbysn shtetin shqiptar. Fet e ndryshme, q s'kishin
qn vese propaganda politike t'armiqvet, e bn punn e tyre duke helmuar tek pjesa m'e madhe e
Shqiptarvet ndrgjegjen kombtare dhe ndjenjn e bashkimit.

XXV
Lufta e Par botrore e vinte edhe njher shtjen e Shqipris si nj problem pr t'u zgjidhur. Zgjidhja kt
radh mund t'ishte coptimi i saj ndrmjet Italis dhe fqinjvet ballkanike. E pam m sipr sesi Konferenca
e Londrs pat pranuar njohjen e nj shteti shqiptar vetm sa pr t ndaluar prpjekjen me arm midis Austro-
Hungaris dhe Rusis. Kufijt e shtetit t ri nuk u bazuan n'asnj kriter ethnik, historik ose gjeografiko-
ekonomik, por u shnuan si nj kompromis artificial ndrmjet ktyre dy fuqive. Tani q Austro-Hungaria
ndodhej n luft kundr Rusis dhe Aliatvet t Perndimit, dhe q Italia, n Maj 1915, mori ann e
Aliatvet, u kuptua se, po t'a fitonin luftn kta t fundit, problemi i Shqipris mbetej pr t'u rregulluar
ndrmjet Italis dhe fqinjvet ballkanik. Nga ana tjetr, e tr bota ishte mrzitur me shtjen shqiptare dhe
me zhvillimet fatkeqe q patn marr punt e Shqipris prbrenda.

Menjher pas shprthimit t Lufts botrore, krahinat e Shqipris, mbetur si nj mall i shkret, u bn
plak pazarllqesh ndrmjet fuqivet t mdha, sepse secila prej tyre krkonte t trhiqte n'an t saj shtetet
rreth e rrotull duke iu premtuar shprblime mb tokat shqiptare. Porsa Venizelloja u tregua se do t merrte
ann e Franko-Britanikvet, kta ia njohn Greqis t drejtn e pushtimit ushtarak mbi Epirin. Por n qendr
t pazarllqevet pr tokat shqiptare qndronte Italia. Duke mbetur disa muaj jasht lufts si asnjanse, kjo i
vazhdoi pazarllqet me t dy palt ndrluftonjse, hem pr t par se ngaha mund t nxirte prfitim m
shum, hem pr t pritur se nga do t'anonte balanca e forcavet. Austro-Hungaria ia njihte Italis Vlorn me
rrethet, por krkesat e ksaj kundrejt aliates s vjetr u bn gjithmon m t mdha: donte Trentinin, Istrien
etj., dhe heqjen e ndikimit austriak prej Shqiprie. Knaqja e ktyre krkesave ishte e vshtir pr
perandorin Austro-Hungareze, sidomos q Shqipria kishte pr t nj rndsi strategjike t radhs s par
n sigurimin e rrugvet detare e toksore drejt Mesdheut. Kurse Anglia e Franca nuk kishin interesa t
drejtprdrejta n Shqipri dhe mund t'i knaqnin dshirat e Italis, por iu duhej t mendonin edhe pr
Serbin e Greqin, ndoshta edhe pr Bullgarin e cila s'kishte marr akoma qndrim deri athere. Rusia,
n'an t saj, u prpoq t ringjallte aliancn e vjetr ballkanike pr t hedhur kundr Austro-Hungarezvet
edhe Bullgarin e Greqin prkrah Serbis. N kt rast, dy fqinjt duhej t'i lshonin dika Bullgaris n
Thrak e Maqedoni, ndrsa ato vet do t shprblehshin me Shqiprin. Mbasi mbreti Kostandin i Greqis
anonte nga Perandorit qendrore, Gjermania i premtonte atij Shqiprin e jugs n rast se do t'iu shpallte
luft fuqivet t' Entente-s. Si shihet, Shqipria ishte br nj plak n duart e fuqivet t mdha, pr t
shprblyer me t aliatt e tyre m t vegjl. Kur Turqia iu shpalli luft fuqivet t' Entente-s, m 2 Nntor
1914, Anglia e Franca i shtuan prpjekjet pr t hedhur kundr saj Bullgarin dhe Greqin, duke menduar si
shprblim pr kt t fundit, prve tokash n'ann turke, edhe Shqiprin e jugs.

Ndrsa bhshin kto parashikime rreth coptimit t Shqipris, Italia, duke manevruar mjeshtrisht me t
dy palt ndrluftonjse, si edhe me Greqin, e zuri Sazanin q m 30 Tetor l9l4. Austro-Hungaris dhe
Gjermanis ua kishte krkuar m prpara plqimin, duke ua paraqitur kt veprim si nj mas t nevojshme
pr mprojtjen e Vlors kundrejt Grekvet. Kurse me Grekt ishte n marrveshje pr kt pun qkur nisi
t'iu lshonte pe n Shqiprin e jugs me Protokollin e Korfuzit. Nga mbarimi i Dhjetorit 1914, duke qn
gjithmon asnjanse, Italia pushtoi edhe Vlorn. Kshtu q fuqit e Entente-s nuk mund t bnin tani plane
pr coptimin e Shqipris pa marr pjes edhe Italia n bisedimet. Pas hyrjes s Turqis n luft dhe me
zhvillimin e mtejshm t ngjarjevet, u bind edhe Rusia se tokat e Shqipris s'mund t ndahshin ndrmjet
Ballkanikvet pa marr edhe Italia pjesn e saj; sidomos kur pritej q kjo t rreshtohej n'ann e Aliatvet,
kundr Perandorivet qendrore. Vet Cari i Rusis, duke hapur nj hart gjeografike t Ballkanit, i tregoi
Ambasadorit t Francs n Petrograd, m 21 Nntor 1914, planin e tij mbi coptimin e Shqipris ndrmjet
Italis dhe fqinjvet ballkanike. Pas disa muajsh, m 29 Mars 1915, ministri i Punve t Jashtme t'Italis,
baroni Sonnino, i paraqiti kolegut t tij britanik, Edward Grey-t, nj memorandum q prmbante edhe planin
italian pr coptimin e Shqipris. Mbasi, n vija t prgjithshme, plani i Italis afrohej me at t Rusis,
Franca dhe Anglia nuk patn vshtirsi pr t'a pranuar. Bisedimet zgjatn disa jav, por m n fund
marrveshja u arrit, dhe traktati i fsheht i Londrs, q prmbante coptimin e Shqipris, u nnshkrua nga
Italia dhe fuqit e Entente-s m 26 Prill 1915. Nj muaj m von, Italia iu shpalli luft Austro-Hungaris
dhe Gjermanis.

Sipas traktatit t fsheht t Londrs, Italia do t merrte Vlorn, Sazanin dhe nj pjes mjaft t gjer
prbrenda, q t siguronte mprojtjen e Vlors. Shqiprin e veriut do t'a merrnin Serbia dhe Mali-i-Zi, kurse
Greqis i lihshin krahinat e jugs. Shqipria e Mesme do t prbnte nj shtet t vogl mysliman e autonom
ndn protektoratin e Italis.

Le t shohim tani shkurtazi se npr far peripetish kaloi Shqipria gjat Lufts.

Dy dit pas ikjes s Vidit, Rebelt hyn n Durrs, m 5 Shtator, ku vendosn "Kshillin e Prgjithshm" t
tyre ndn kryesin e Mustafa Ndroqit. I pari vendim q muarn, ishte q t nisnin pr n Stamboll nj
drgat, e cila do t'i krkonte Sulltanit bashkimin e Shqipris me Turqin ose drgimin e nj princi
mysliman ndn mvarsin e tij. N'at koh Turqia po i shtrngonte lidhjet me Austro-Hungarin, prandaj
agjentt e saj iu kshillonin Rebelvet q t merrnin ann e ksaj fuqie kundr Serbis. Nj komision i ri
turk arriti prej Stambolli, pr t'i drejtuar forcat e Rebelvet n prputhje me politikn e Turqis.

Gjendja n Shqipri ishte e vajtuarshme. N jug, Grekt diqnin e piqnin. Malsit e veriut kishin rn
n'anarkin e prhershme, pr t pritur riardhjen e Serbo-Malazezve. Nj far qetsie mbretronte vetm n
Shkodr, ku vazhdonte akoma rregulli q pati vn Komisioni Ndrkombtar. Rebelt u prpoqn t'a
shtrinin fuqin gjer ktu, t ndihmuar nga disa turkoman si Alush Lohja me shok, por nuk mundn. N
qarkun e Shkodrs ishin edhe Katolikt q loznin rolin e tyre. Prandaj, kur mori fund kontrolli i Komisionit
Ndrkombtar, qytetart formuan nj kshill administrativ vendas duke mbajtur flamurin kuq-e-zi dhe
gjuhn shqipe npr zyrat. Kshtu Shkodra mbeti pr ca koh si e vetmja streh e lir n tokn shqiptare,
ku u mblodhn mjaft atdhetar t'ikur prej visevet t tjera t Shqipris.

Porsa u hap Lufta botrore, Esad Toptani u vrsul prsri, kaloi prej Italie n'Athin dhe, prej ktej, n Nish
ku ishte trhequr n'at koh qeveria serbe. Me ndihmat financiare dhe armatimin q mori prej Pashiit, ai
mblodhi n Dibr nj fuqi merenarsh dhe zbriti n Durrs papritur, m 2 Tetor 1914. Pasi e detyroi
"Kshillin e Prgjithshm" t Rebelvet q t'i nnshtrohej, Esadi e shpalli vehten kryetar i "qeveris s
prkohshme" dhe "kumandar i fuqivet t'armatosura" t Shqipris. Italia shpejtoi t drgonte menjher n
Durrs, si prfaqsonjs pran Esad Pashs, baron Aliottin, ish-ministri i saj pran Vidit.

Dhelparak si gjithnj, Esadi i bri t tijat parullat myslimane t Rebelvet, mallngjimin e tyre pr Turqin
dhe dshirn pr nj princ mysliman. Por kjo hipokrizi nuk mund t vazhdonte gjat, sepse Esadi lidhej me
fuqit e Entente-s, sidomos me Serbin, kurse Rebelt, t kshilluar prej Turqvet, mbanin ann e Austro-
Hungaris. Punt erdhn n nj pik q duhshin ndar, kur Turqia, e lidhur me Perandorit qendrore, iu
shpalli luft fuqivet t'Entente-s, m 2 Nntor 1914, dhe Sulltani iu bri thirrje Myslimanvet q t
hidhshin n luft t shnjt kundr armiqve t'Osmanllis. Agjentt turq i shtynin Rebelt q t'iu binin
Serbvet, kurse Esad Toptani ishte n shrbim t Serbis. Kjo gjendje nuk mund t vazhdonte. U kuptua se
Pashaj Toptanas donte t bhej vet princi i Shqipris, i prkrahur prej fqinjvet (Serbi, Greqi) dhe prej
fuqivet t'Entente-s, domethn prej armiqve t Turqis.

Kshtu, nga mbarimi i Nntorit, Rebelt u kthyen kundr Esad Toptanit dhe iu ran fuqivet t tija. Haxhi
Qamili i przuri prej Tirane merenart e Esadit, q kumandohshin nga Xhelal Zogu e Dine Hoxha, dhe iu
vuri zjarr shtpivet t Pashajt Toptanas. Pas disa javsh, Rebelt ngrehn prsri fuqin e tyre n
Shqiprin e Mesme dhe i vazhduan luftimet kundr Esadit, i cili u mbyll n Durrs me larot e vet. Aty
kishte ndihmn e luftanijevet italiane dhe vazhdoi lidhjet me fqinjt armike t Shqipris.

M von, Rebelt bn nj mbledhje n Kruj, ku e gargaritn edhe nj her programin e bashkimit me

Turqin dhe iu dhan nj not konsujvet t fuqivet t mdha, n Shkodr, pr t'iu treguar se ata mbanin ann
e Turqis dhe t Perandorivet qendrore. Rrmuja e tyre vazhdoi gjer n vern e vitit 1915, si edhe luftimet
her pas here kundr Esad Toptanit. Po edhe grindjet q patn me njri-tjetrin nuk qen t pakta. Shpirti i
keq i lvizjes s ktyre t mallkuarve ishte myftiu i Tirans, Musa Qazimi. Natyrisht, fuqia e tyre nuk do
t'ishte mbajtur dot n kmb gjat nj viti, sikur t mos drejtohej prej agjentve turq me parulla fetare e me
flamurin e Turqis prpara, e vetmja ndgjes q mund t kishte kjo turm e verbr.

N fillim t Qrshorit l915, trupat serbe, duke hyr nga ana e Dibrs, zbritn n Shqiprin e Mesme,
pushtuan Elbasanin, Kavajn, Tirann dhe iu afruan Durrsit. N bashkpunim me Esad Toptanin, ato e
shtypn lvizjen e Rebelvet, t ciln e shikonin si nj forc n shrbim t'Austro-Hungaris, dhe i kapn disa
nga krert e saj, ndr ta edhe Haxhi Qamilin. Esadi ngriti nj gjykatore t kryesuar prej Xhelal Zogut pr t
dnuar me vdekje Haxhi Qamilin me shok, t cilt edhe i vari. Serbt nuk hyn n Durrs, pr t mos
zmruar Italin, dhe shpalln se qeverimin e vendit do t'ia linin mikut t tyre, Esad Toptanit.

Porsa q Serbt shkeln Shqiprin e Mesme, Grekt mbanin krahinat e jugs dhe Italiant Vlorn, Mali-i-Zi
nuk mund t mbetej pas. U fut edhe ai nga ana e veriut, n javn e dyt t Qrshorit dhe, pas disa
prpjekjesh t parndsishme, pushtoi Shkodrn. Kshtu u zhduk edhe ajo streh e lir q kishte mbetur
n'at ip t Shqipris. Ushtria malazeze i kapi si dhent n vath disa nga atdhetart e shquar q ishin
mbledhur aty, eris Topullin, Mustafa Qullin, Isa Buletinin, Ded Gjo' Lulin, Mehmet Shpendin, e t tjer,
edhe i vrau. Gjaku i Shqiptarvet po rridhte rrke n do skaj t s mjers Shqipri.

Por kt her pushtimi serbo-malazias nuk vazhdoi gjat. Bullgaria, e lidhur me Perandorit qendrore, i
shpalli luft Serbis m 14 Tetor 1915. N t njjtn koh, Austro-Hungaria lshoi ofensivn e madhe
kundr Serbis dhe Malit-t-Zi. Ktyreve s'mundi t'iu vinte ndihm prej aliatve t'Entente-s, ndonse n
muajin e Tetorit Franca shkarkoi n Selanik njsit e para t'Armats s Lindjes. E vn midis dy zjarresh,
Serbia u thye keqas dhe ushtrit e saja filluan t trhiqshin n drejtim t Shqipris, mbasi nga ana e
Maqedonis, n jug, ua kishin prer udhn Bullgart. N Jenar t vitit 1916, u shua edhe qndresa m'e
fundit e Serbvet, dhe ushtria austro-hungareze i dha nj grusht t mir Malit-t-Zi, i cili krkoi menjher
armpushimin. Mbeturit e ushtris serbe u trhoqn npr Shqipri, pa i trazuar askush, sepse rrugn ua
mbante t hapur Esadi. Prej skelavet t Shqipris ato u hodhn n Korfuz, dhe s'andejmi n Selanik, pr t'u
bashkuar me Armatn aliate t Lindjes.

Fuqit austro-hungareze, duke ndjekur ushtrin serbe, hyn n Shqipri n Jenar t vitit 1916 dhe zun
Shkodrn. Esad Toptani q iu kishte shpallur luft gjoja Austro-Hungaris dhe Gjermanis, u shtrngua t'a
linte Durrsin dhe t hidhej n'Itali. Por duket se Italia nuk ia vari kt radh, jo vetm pse ky urrehej prej
gjith Shqiptarvet, po edhe sepse ishte agjent i kujtdo dhe shum i afrt me Serbt. Athere Esadi e gjeti
m t prfitimshme q t vihej n shrbim t Francs, e cila ishte edhe prkrahse e Serbis. Prej France
shkoi n Selanik, n Gusht 1916, ku formoi pran Armats s Lindjes nj trup prej nja 500 merenarsh
shqiptar nn kumandn e tij.

Ushtria austriake, pas Shkodrs, zuri Durrsin, Tirann dhe arriti n'Elbasan, ku kishin hyr Bullgart. Pastaj
zbriti nga juga gjer prtej Beratit e n Vjos, ku nguli vijn e frontit kundrejt ushtris italiane. Nga jug-
lindja u shtri gjer n Pogradec, prball fuqivet greke.

Nj "politik zgjerimi" deshn t'a bnin n Shqipri edhe Bullgart, duke kujtuar me mallngjim traktatin e
Shn-Stefanit ose Perandorin e tyre mesjetare, por e pan q s'kishin asnj baz pshtetjeje. Ushtria
austriake i detyroi t'a zbraznin Elbasanin dhe t prapsshin m tutje, nga lindja.

Zbritjen e ushtrivet austro-hungareze, t cilat, bashk me Kosovn, pushtuan edhe dy t tretat e Shqipris
politike, Shqiptart e pritn me gzim, pr shum arsye: sepse ato e liruan vendin prej Serbo-Malazezvet
duke ngjallur shpresat e krijimit t Shqipris ethnike, dhe sepse Austro-Hungaria shikohej prej t gjithve
si mprojtsja e Shqipris. Atdhetart u vun n lvizje pr t rimkmbur shtetin shqiptar t lir, ku do t
prfshihshin Kosova e Rrafshi i Dukagjinit, dhe pr t krkuar kthimin e Vidit, i cili nuk kishte abdikuar.
U caktua t mblidhej nj kuvend i madh kombtar n'Elbasan, m 18 t Marsit l9l6, pr t vendosur mbi kt
program veprimi dhe pr t formuar mundsisht nj qeveri shqiptare. N krye t lvizjes u vu Aqif Pash
Biaku (Elbasani), ish-ministr i Punve t Brendshme n qeverin e Vidit.

Kumanda austriake desh t'a shfrytzonte miqsin e Shqiptarvet pr interesat e lufts, bri disa shpallje me
ann e t cilavet njoftonte se Austro-Hungarezt kishin ardhur si miq, dhe se Shqiptart duhej t'i ndihmonin
pr t dbuar prej vendit t tyre armiqt e prbashkt. Propagandn e miqsis dhe t bashkpunimit nisi t'a
bnte sidomos gazeta shqipe "Vllaznija" q delte n Vien. Disa krer e bajraktar t malsivet t veriut u
vun menjher n shrbim t'ushtris austro-hungareze. Mir po kur erdhi puna e mbledhjes s kuvendit
kombtar, i cili kishte pr qllim rimkmbjen e shtetit dhe formimin e nj qeverie, autoritetet austriake e
ndaluan. Pas pak, zun t'i arrestonin disa nga krert e lvizjes dhe t'i internonin n'Austri. Megjithat, flamuri
i Shqipris u ngrit lirisht dhe administrata u organizua me npuns shqiptar duke prdorur shqipen si
gjuh zyrtare.

Austria, si edhe m par, i dha prkrahje zhvillimit kulturor t Shqiptarvet, ndihmoi hapjen e shkollavet
shqipe kudo, edhe n Kosov, formoi Komisionin Letrar pr lavrimin e gjuhs dhe prpunimin e tekstevet
shkollor, drgoi me bursa studimi npr shkolla austriake mjaft djelmosha shqiptar. (N t vrtetn, pa nj
pregatitje kulturore, ishte e kot q t mendohej pr nj shtet shqiptar, dhe Austria e kuptonte mir rndsin
e ktij faktori). Qendra e administrats civile u vendos n Shkodr, me drejtorit e prgjithshme t'Arsimit,
t Drejtsis dhe t Financavet, nn mbikqyrjen e prfaqsonjsit austriak, August Kral. Edhe pse e drejtuar
prej Austriaksh, administrata vlejti si nj shkoll praktike pr t'iu msuar npunsve shqiptar metodat e
reja dhe pr t'a br shqipen m t prdorshme npr zyrat. Q t mund t vetqeverisshin, Shqiptart kishin
nevoj t'edukohshin, prpara s gjithash.

Por mbasi Austria nuk po e shikonte Shqiprin si nj shtet m vehte, as nuk po e tregonte mendimin e saj se
qysh do t rregullohej ky vend n t'ardhmen, atdhetart nisn t shqetsohshin dhe t'a tregonin haptas, n
mos kundrshtimin, paknaqsin e tyre. Patn br disa her krkesa e protesta, dhe nj pjes e atyre q
qen shtytur pak si tutje n bashkpunimin me ushtrin austriake, filloi t largohej. Athere pr t fituar
besimin, kumanda e lart austro-hungareze, m 23 Jenar 1917, me rastin e prvjetorit t hyrjes s'ushtris s
saj n Shkodr, bri nj shpallje zyrtare ku thuhej se Austro-Hungaria do t'i jepte Shqipris "autonomin",
duke e ln shtjen e pavarsis pr m von, kur t krijohshin kushtet e duhura dhe kur Shqiptart t'ishin
m t pregatitur. Ky premtim nuk i knaqi fort atdhetart shqiptar, t cilt vazhduan t krkonin pavarsin
me an protestash dhe manifestimesh. M 7 Mars 1918, prvjetori i ardhjes s Vidit n Shqipri, u bn
manifestime n zonn e pushtimit austriak pr t krkuar kthimin e Princit, i cili simbolizonte pavarsin
kombtare.
Mbasi Greqia, gjer n Qrshor 1917, qndroi asnjanse dhe mbreti Konstandin prirej nga Perandorit
qendrore, ushtria austriake nuk hyri n zonn e pushtuar prej Grekvet. Por kuptohej se politika e
Venizellos, e lidhur me fuqit e Entente-s, do t'a hidhte m n fund Greqin n'ann e tyre. Prandaj Austro-
Hungaria iu dha prkrahje Shqiptarvet q prpiqshin pr t dbuar Grekt prej rrethevet t Kors. etat e
Sali Butks u armatosn dhe u ndihmuan prej kumands austriake.

E dyta fuqi pushtonjse e Shqipris gjat Lufts s Par botrore ishte Italia. Kjo e pati zn Vlorn q n
mbarim t Dhjetorit 1914, kur s'kishte hyr akoma n luft. Por fuqit e shumta i shkarkoi n Shqipri gjat
vitit 1916, pr t'i br kundr-pesh ushtris austro-hungareze. N'at koh, pjesa m'e madhe e Toskris
ishte e pushtuar prej trupavet greke t mbretit Kostandin. Greqia i quante krahina t sajat Korn dhe
Gjirokastrn qysh se, n Jenar t vitit 1916, kishte vendosur q "deputett" e "Vorio-Epirit" t bnin pjes n
parlamentin grek. Mirpo Italia nuk desh t pengohej n Shqiprin e jugs prej ushtrivet greke dhe i
plqente t'ishte n pozita m t forta pr t shkputur pr vehte copn m t madhe kur t ndahej vendi n
mbarim t Lufts. Mbasi Greqia qndronte akoma asnjanse, ushtria italiane kishte edhe nj arsye tjetr,
strategjike, pr t'u ndrlidhur me frontin aliat t Selanikut npr rrugn toksore q niste prej Sarande dhe
kalonte nga Kalibaqi e Kora. Prandaj, n Gusht 1916, ushtria italiane u vu t'i przinte Grekt nga
Shqipria jugore dhe pushtoi me radh Gjirokastrn, Sarandn, Tepelenn, Klcyrn, Prmetin; disa muaj
m von, n fillim t vitit 1917, zuri Leskovikun, Ersekn, dhe bri pjekje me trupat frnge n Qafn e
Qarrit. Kshtu Italia i shporri Grekt prej asaj pjese t'Epirit q'e kishin br gjak e grmadh.

E treta fuqi pushtonjse e Shqipris u b Franca. Disa trupa t'Armats frnge t Lindjes, me qendrn n
Selanik, zun Korn n Tetor t vitit 1916 dhe u shtrin nga Perndimi gjer n Gor e Opar. Kshtu vija e
frontit midis dy palvet ndrluftonjse (Italia e Franca, nga juga, Austro-Hungaria, nga veriu) ndiqte ann e
Vjoss, n veri t Vlors, kalonte npr Mallakastr, Skrapar, Tomorric, Vr, Mokr e delte n Pogradec.
Dhe, me fort pak ndryshime, mbeti aty pothuajse gjer n mbarim t Lufts.

Kur ushtria frnge zuri Korn, Greqia ishte e ndar, si tham, n dy parti kundrshtare: n'at t mbretit
Kostandin, q anonte nga Perandorit qendrore, dhe n'at t Venizellos, q mbante nga Aliatt. N Shtator
1916 Venizelloja kishte formuar nj qeveri m vehte n Selanik, kundr asaj s'Athins. Prandaj kumanda
frnge i przuri prej Kore ushtarakt e Kostandinit dhe ua lshoi administratn e atij qarku partizanvet t
Venizellos. Ky drgoi si prefekt n Kor nj t besuarin e tij, Argjiropullos, dhe si fuqi nj batalion
ushtarsh.

Mirpo lvizja shqiptare pr lirimin e Kors po bhej gjithmon m'e fort. Prve qndress s
Myslimanvet, Kora shquhej pr gjallrin e atdhetarvet orthodoks, t cilt qen prpjekur me aq guxim
pr eljen e shkollavet shqipe dhe u dalluan kudo n fushn e veprimtaris kombtare. Nj prej ktyre ishte
Themistokli Grmenji q'e kemi prmendur m sipr. Pas ripushtimit t Kors prej Grekvet, n vern e vitit
1914, Themistokliu kishte shkuar n Sofje. U kthye q andej m 1916, kur ushtrit austro-hungareze dhe
bullgare kishin hyr n Shqipri, dhe kur ai mendonte se mund t bhej dika pr t liruar krahinat jugore
t'atdheut. Duke gjetur nj mbshtetje t par n etat e Sali Butks, Themistokliu e zgjeroi rrethin e
veprimit, dhe lvizja kombtare n qarkun e Kors u b krcnonjse pr Grekt.

Kumanda frnge ishte n dijeni t gjendjes, dhe nuk donte q n zonn ushtarake t saj t vazhdonin
trubullimet ndrmjet Shqiptarve e Grekve, gj q do t'i nxirte mjaft ngatrresa, se Shqiptart mund t
ndihmohshin me arm e mjete prej Austriakvet. Pastaj n'at koh ushtria frnge s'po shihte ndonj dobi
nga Grekt, t ar si ishin n dy parti. Kurse po t'ua linte administratn e Kors Shqiptarvet, q ishin t
zott e vendit, jo vetm q do t'i kishte prapavijat t sigurta dhe s'do t'i duhej asnj fuqi pr t mbajtur
rregullin n'at krahin, po edhe mund t'i prdorte Shqiptart si nj forc n'interes t saj n vend q t'i bnte t
hidhshin n duart e Austro-Hungarezvet. Kt llogari t thjesht e tregon vet n shkrimet e tija t
pastajme koloneli Descoins kumandari i trupavet frnge n Kor.

Kshtu, duke shikuar m fort interesat e saja ushtarake se sa lmshin e koklavitur t politiks s Parisit,
kumanda frnge, pr t'a qetsuar krahinn, i przuri prej Kore edhe Grekt venizellist edh' erdhi n
marrveshje me Shqiptart. M 10 Dhjetor 1916, u nnshkrua nj protokoll ndrmjet kolonelit Descoins dhe
prfaqsonjsve t Kors, me nj prmbajtje q i njihte krahins autonomin dhe e linte administratn e saj
n duart e Shqiptarvet. U formua menjher nj kshill administrativ prej 14 vetash, nn drejtimin e
Themistokli Grmenjit, dhe u hartuan rregulloret pr degt e ndryshme t'administrats. Sipas marrveshjes
me kumandn frnge, gjuha zyrtare e krahins do t'ishte shqipja, administrata, arsimi, financat, gjyqet, do
t'ishin n duart e kshillit, i cili do t krijonte edhe nj gjindarmri shqiptare pr t mbajtur rregullin.
Flamuri i krahins autonome do t'ishte ai i Shqipris, por bashk me nj shirit t tringjyrshit t Francs.
Do t formohej me Shqiptar nj regjiment kmbsorie nn urdhrat e kumands frnge, i cili do t
shrbente pran ksaj si nj fuqi e vogl aliate. Ky regjiment u shqua pr trimri dhe u mua prej shtabit
t'Armats s Lindjes si nj nga m t mirt q kishte ushtria frnge.

Prznia e Grekvet prej Kore dhe kalimi i administrats s'asaj krahine n duart e Shqiptarvet ishte si nj
ap i par drejt rimkmbjes s shtetit shqiptar t 1913-s. Me kt veprim, lvizja kombtare, prbrenda,
forcohej, dhe plani i coptimit, pr diplomacin e jashtme, vihej si nj shtje pr t'u rishikuar. Grekt ishin
t part q e kuptonin kt gj, prandaj bn prapje energjike pran ministris frnge t Punve t
Jashtme, e cila i krkoi menjher shpjegime kumands s'Armats s Lindjes n Selanik. Por duket se
gjenerali Sarrail shikonte m shum nevojat e lufts se sa ato t politiks, prandaj, me nj far prmimi q
kan zakonisht ushtarakt pr diplomatt, iu prgjigj Ministris s Punve t Jashtme shkurtazi dhe prer:
"Kora deshi t'ishte autonome dhe ashtu u b. Tani n'at krahin ka qetsi e rregull".

Kshilli administrativ i Kors e qeverisi vendin n nj mnyr shembullore. Shkollat greqishte u mbylln.
N vend t tyre u hapn nja 60 shkolla fillore shqipe pr tr qarkun dhe nj shkoll e mesme brenda n
qytet. Drejtsia u vu e rregullt. T hyrat e t dalat financiare u organizuan aq mir sa q buxheti teproi.
Themistokliu ishte atdhetar i pastr, dhe jo vetm q dha shembullin e qeverisjes m t ndershme, po edhe u
mundua t pajtonte shpirtrat e elementeve t t dy fevet n frymn e vllazrimit kombtar. Autonomia e
Kors u prit mir n tr Shqiprin. Dhe ndoshta ishte ajo q e shtyti m shum kumandn austro-
hungareze t bnte n zonn e saj nj premtim t'autonomis shqiptare, m 23 Jenar 1917.

Mjerisht, punt muarn nj tjetr rrjedh. Ndn shtrngimin e Aliatvet, mbreti Kostandin i Greqis abdikoi
duke ia ln fronin t birit, Aleksandrit I, i cili thirri n fuqi qeverin e Venizellos dhe ky iu shpalli luft
Perandorivet qendrore, m 29 Qrshor 1917. Athere qndrimi i Frnqvet kundrejt krahins autonome t
Kors ndryshoi. Me urdhr t Parisit, ata filluan t prkrahnin prsri Grekt dhe t lejonin hapjen e
shkollavet greqishte duke iu nxjerr pengime Shqiptarvet. Grekve e grekomanve iu shrbente edhe Esad
Toptani me disa bejler t rrethit t tij. M n fund, me shtytjen e qeveris s'Athins dhe duke u pshtetur n
kallzimet shpifarake t grekomanvet, Frnqt e arrestuan Themistokli Grmnjin, se gjoja ishte n lidhje
t fshehta me Austro-Hungarez e Bullgar, dhe e hoqn n Selanik, ku gjyqi ushtarak i Armats s Lindjes
e dnoi me vdekje. Theror i idealit t tij dhe i denj gjer prpara vdekjes, Themistokliu u pushkatua m 9
Nntor 1917. Me at, lvizja kombtare humbiste nj burr nga m t vlefshmit.

Kumanda frnge e prishi marrveshjen me kshillin shqiptar, m 16 Shkurt 1918, dhe e mori vet n dor
administratn e Kors. Por Grekt nuk i lejoi q t hynin prsri n'at krahin, shkollat shqipe nuk i mbylli
dhe npunsit shqiptar t'administrats i mbajti, si edhe gjindarmrin shqiptare. Flamuri shqiptar vazhdoi t
ngrihej bashk me at t Francs.

Prve krahins s Kors, dhe pjess m t madhe t vendit q ndodhej ndn ushtrin austro-hungareze,
ishte edhe zona e pushtimit italian, e cila kishte shum rndsi pr t'ardhmen e kombit shqiptar sepse Italia
do t mbetej, pas fitores s'Aliatvet, shteti m'i interesuar pr Shqiprin. M 3 Qrshor 1917, n prvjetorin
e Kushtetuts s'Italis, kumandari i prgjithshm i ushtris italiane n Shqipri, gjenerali Ferrero, n'emr t
qeveris s Roms, bri n Gjirokastr nj shpallje drejtuar gjith Shqiptarvet, me ann e s cils siguronte
bashkimin dhe pavarsin e tr Shqipris ndn mprojtjen e Mbretris s'Italis. Menjher pas shpalljes, u
ngrit n Gjirokastr flamuri shqiptar dhe u bn disa manifestime. Italiant filluan t hapnin shkolla, ku
shqipja msohej bashk me italishten. Duket se n'at koh Italia e kishte vn n mendje q t'a prfshinte t
tr Shqiprin n sfern e saj, pa iu dhn gj fqinjvet ballkanase. Prandaj edhe shpalljen e bri qllimisht
n Gjirokastr, qndra e intrigavet t Grekvet dhe t grekomanvet. Ngaha i erdhi ky guxim? Ndoshta
sepse Rusia, prkrahsja e Serbis, u paralizua prej revolucionit t brendshm, dhe se Greqia, deri athere,
s'kishte marr akoma pjes n luft.

Disa dit pas shpalljes s gjeneralit Ferrero, ministri italian i Punvet t Jashtme, baroni Sonnino, duke
dhn shpjegime n parlament mbi shtjen shqiptare, theksoi se Vlora me rrethet do t'aneksohshin dhe se
vetm pjest e tjera t Shqipris do t prbnin nj shtet gjoja t pavarur, ndn mprojtjen e Italis. Kjo ishte
politika kundrejt Shqipris q desh t ndiqte Italia n Konferencn e Paqes, si do t'a shohim m posht.

N dy-tre vjett e fundit t Lufts s Par botrore, pushtimi i krejt Shqipris prej ushtrivet austriake,
italiane e frnge, ndonse e bri vendin shesh betejash e dmtimesh dhe shkaktoi aq humbje e vdekje prej
epidemivet q u prhapn, kur e krahasojm me gjendjen e mparshme, mund t thuhet se qe nj periudh
m'e mir nga 'patn hequr Shqiptart 'prej Lufts ballkanike. Shrbimi m'i madh q i prun vendit
ushtrit evropiane, ishte q e liruan prej Serbo-Malazezvet dhe Grekvet. Gjithkush u kthye n vatrn e tij
ose n grmadhn e djegur pr t rifilluar jetesn. Ushtrit evropiane, prve q iu msuan Shqiptarvet
administratn e rregullt dhe eln mjaft shkolla shqipe, sidomos Austriakt, ndreqn edhe ca rruga e ura pr
nevojat e tyre dhe lan mjaft material, i cili vlente shum n nj vend aq t varfr sa Shqipria.

Por vuajtjet e atij populli t mjer, gjithmon npr kmbt e t huajvet, ishin si fazat e nj smundjeje
kronike q vazhdon e paprer. T dbuar prej Kore dhe Gjirokastre, Grekve s'iu mbetej tjetr viktim se
ku t'i shfrenin instinktet e tyre shtazore vese mbi popullin e amris. N Mars t vitit 1917, terrori i
bandavet greke n amri arriti n nj shkall t'atill sa q katrqind familje orthodokse shqiptare u ngritn
me arm n dor kundr autoriteteve t Janins, duke krkuar q t'iu jepej fund vrasjevet dhe tmerrevet
kundrejt Shqiptarvet mysliman. Qeveria e Athins, me ann e terrorit, donte t'ua bnte ktyreve t fundit
jetn t pamundur, pr t'i shtrnguar q t braktisin vatrat strgjyshore e t'iknin. Kto "metoda" Greqia i
ndoqi vazhdimisht kundrejt popullsis shqiptare t amris, gjersa e zhdukn pothuajse krejt pjesn
myslimane.

Kur Lufta e Par botrore kishte hyr n fazn e fundit dhe nuk dihej akoma se far peripetish do t ndiqte
drami shqiptar, plasi si nj bomb dalja n shesh e traktatit t fsheht t Londrs. Kjo ndodhi nga mbarimi i
vitit 1917, kur Bolshevikt, n Rusi, pasi muarn fuqin me Revolucionin e Tetorit, botuan arkivat e fshehta
t ministris s Carit. Prmbajtja e atij traktati famkeq u botua menjher prej autoritetevet austro-
hungareze n gazetat shqipe t zons s tyre, dhe u prhap n tr botn. Plani i coptimit t Shqipris ia
griste maskn demagogjis s'Aliatvet q brtisnin se gjoja luftonin pr lirin e popujvet. Shqiptart po e
shihnin tani se 'fat i priste. Prandaj u vun menjher n lvizje pr t'i dal zot trsis s'atdheut. N kt
fushat, u dallua sidomos Federata Panshqiptare Vatra, e Ameriks. Ajo mund t bnte dika m shum n
botn e jashtme, jo vetm se kishte mjete, po edhe sepse Shtetet-e-Bashkuar, q patn hyr n Luft
prkrah Aliatvet m 2 Prill 1917, s'ishin t lidhur me traktatin e fsheht t Londrs. Mandej Presidenti
Wilson ishte idealist i paqes.

Lufta e Par botrore mbaroi n Nntor t vitit 1918. Duke ndjekur ushtrin austro-hungareze n trheqje,
Italiant pushtuan tr Shqiprin e Mesme dhe pjesn m t madhe t Shqipris s veriut. Frnqt mbajtn
vetm qarkun e Kors gjer n Pogradec. Por drguan disa reparte n Shkodr, e cila u vu prsri nn
kontrollin ndr-aliat, si kishte qn prpara Lufts, gjersa t vendosej se kujt do t'i binte n pjes. Si
kumandar i fuqis ndrkombtare t Shkodrs u caktua gjenerali frng de Fourtou. Kurse Serbt, me
plqimin e gjeneralit frng Franchet d'Esprey, kumandari i ushtrive aliate t Lindjes, u nguln prsri n
vijn "strategjike" mb'at an Drinit, n nj zon q prfshinte rrethet e Peshkopis, t Kuksit, dhe arrinte
gjer n malsin e Kelmendit. Grekt nuk mundn t prparonin me ushtri n tokat shqiptare, mbasi
krahinat e jugs ndodhshin t pushtuara prej Italianve dhe Frnqve.

Konferenca e Paqes u hap n Paris m 18 Jenar 1919. Prve fuqive t mdha evropiane - Angli, Franc,
Itali - merrnin pjes Shtetet-e-Bashkuar t'Ameriks dhe Japonia. Megjith deklaratn e Kryeministrit
t'Anglis, Lloyd George, dhe shpalljen e "14 pikavet" t Presidentit Wilson t'Ameriks, fryma q
mbizotronte n Konferencn e Paqes ishte ajo e imperializmit t zakonshm, e ndarjes s bots n zona
ndikimi e shfrytzimi, n baz t'ekuilibrit t forcavet. As nuk mund t pritej q Georges Clemenceau-j i
Francs (i mbiquajtur "Tigr") dhe Lloyd George-i i Anglis t kishin nj tjetr mendsi e plan pr ndrtimin
e bots. sht e vrtet se, pas Lufts, doln disa shtete t pavarur n'Evropn qendrore e lindore, por ajo u b
pr t'i shkputur ata popuj prej sundimit gjermano-austriak e prej Rusis bolshevike, dhe pr t'i lidhur pas
Franko-Britanikvet. Politika frnge krijoi edhe Jugosllavin e madhe, me bashkimin e Serbve, Malazezve,
Kroatve e Sllovenve n nj shtet t vetm, pr t'ia vn si nj penges racs gjermane n'Evropn e jug-
lindjes. Sa pr "14 pikat" e Wilson-it, q mpronin t drejtn e pavarsis politike pr t gjith kombet, t
mdhenj e t vegjl, mbetn pothuajse edhe ato si nj "parim i shnjt" n botn e realitetevet.

N mbarimin e Lufts, Shqiptart i shtuan prpjekjet pr t'i dal zot vendit t tyre, por s'kishin as kt radh
nj qendr as program t prbashkt. Prve kolonivet t'Ameriks, t Rumanis, t Turqis etj., bnin
zhurm prjashta edhe grupet e refugjatve politik q kishin qndruar n'Itali e n Zvicr gjat Lufts. Pjesa
m'e madhe e ktyre t fundit prgjithsisht bejler, mbahej me politikn italiane. N'Amerik, Federata
Panshqiptare "Vatra" dhe "Partia Politike Kombtare" prpiqshin me an thirrjesh e protestash t'a
kundrshtonin planin e coptimit, por as kto nuk shihnin mnyr tjetr sesi mund t'iu qndrohej fqinjvet
ballkanike pa prkrahjen e Italis. Edhe n Shqipri brenda, atdhetart ishin vn n lvizje, po 't bnin
dhe kujt t'i drejtohshin? Kosovart e mrguar formuan nj komitet t quajtur "Mbrojtja Kombtare e
Kosovs", me qendrn n Shkodr. T tjer grupe formonin t tjer komitete, por delte gjithmon e njjta
pyetje: 'duhej br?

Duke par se Shqiptart s'kishin nga t mbanin, Italia u mundua t'i trhiqte n'an t saj nprmjet
premtimesh t lira, por pa hequr dor as nga aneksimi i Vlors as nga qllimi i protektoratit mbi pjesn tjetr
t vendit. Kurse Shqiptart vet, mnjan grindshin midis tyre duke e paditur pala paln si agjent t'Italis,
n'ann tjetr, ngado q t kthehshin, do t prpiqeshin tek Italia. E vrteta ishte se, kundrejt coptimit m
trish q vuloste zhdukjen e Shqipris prgjithmon, mbetja e tr vendit ndn Italin paraqitej si e keqja m
pak e keqe. Pastaj marrdhniet me Italin ishin t prditshme, mbasi ajo ndodhej me ushtri pothuajse n
tr Shqiprin. Por mendimet e Shqiptarvet n lidhje me politikn italiane ndryshonin n kt pik: pala e
atdhetarvet m t guximshm ngulmonte se i duhej krkuar Italis q t hiqte dor prej Shqiprie dhe t'i
jepte ksaj prkrahjen kundrejt fqinjvet. Ajo mendonte se ndrmjet Italis, nga njra an, Jugosllavis dhe
Greqis, nga tjetra, kishte mjaft kundrshti (kontradikta) interesash, e prandaj Italiant, pavarsisht nga
qndrimi i Shqiptarvet kundrejt tyre, do t detyroheshin t'i jepnin prkrahjen Shqipris. Kurse pala e
bejlervet t mdhenj (zakonisht m politikan) mendonte se Italis i duhshin br disa lshime (por pa
shkuar gjer tek njohja e aneksimit t Vlors), sepse vetm nn hijen e asaj mund t formonin Shqiptart nj
qeveri dhe mund t paraqitshin n Konferencn e Paqes. Formimi i nj qeverie ishte puna m'e ngutshme,
se prndryshe s'kish sesi t dgjohej zri i Shqipris atje ku ndahej fati i popujvet. Krijimin e nj prfaqsie
t ligjshme shqiptare, por t lidhur pas rrotavet t saja, e donte edhe Italia pr t'a prdorur n Konferencn e
Paqes pr qllimet e veta. Kjo nevoj bhej m'e ndieshme akoma kur dihej se Esad Toptani, n shrbim t
Jugosllavis e i prkrahur prej Francs, ishte shtruar n Paris dhe e paraqiste vehten si "qeveri legale" e
Shqipris.

Pr kto arsye, me bekimin e Italis u mblodh n Durrs, ish-kryeqytetin, nj lloj kuvendi kombtar prej t
cilit do t krijohej nj organ shtetror. T drguart, rreth 50 vetash, kishin ardhur nga viset q ndodhshin
ndn pushtimin italian (prve Vlors); mungonin gjithashtu prfaqsonjsit e krahinavet t zna prej
ushtrivet frnge e serbe. Kuvendi u hap m 25 t Dhjetorit 1918 dhe nxori prej gjirit t tij nj qeveri t
prkohshme nn kryesin e Turhan Pash Prmetit, i cili kish kryesuar edhe qeverin e Vidit m 1914.
Italint patn krkuar q t formohej vetm nj "kshill kombtar", por- Shqiptart e mbledhur n kuvend
anonin m fort nga pavarsia dhe e drejta e vetvendosjes, prandaj ngrehn nj qeveri. Dhe pr t'a br kt
t pranuarshme prej Italis, emruan si ministra disa miq t saj, Myfit Libohovn, Mustafa Krujn, Fejzi
Alizotin, e t tjer. Kuvendi i Durrsit caktoi edhe komisionin q do t shkonte n Konferencn e Paqes, dhe
i ngarkoi qeveris si detyr q t krkonte jo vetm pavarsin kombtare, por edhe ndreqjen e padrejtsivet
toksore q i qen br Shqipris prej Konferencs s Londrs dhe Kongresit t Berlinit.

Ndonse Italia ngurroi pr t'a njohur kt qeveri dhe, n fillim, nuk desh t'a prfillte, drgata shqiptare, e
prbr prej Turhan Pashs, Mehmet Konitzs, Imzot Bumit, Dr. Mihal Turtullit dhe Midhat Frashrit, u nis
pr n Konferencn e Paqes, n Paris. M 15 t Shkurtit i paraqiti Konferencs memorandumin e par me
krkesat shqiptare dhe, pas nja dhjet ditsh, m 24 Shkurt, nj memorandum t dyt "Kshillit t Lart" t
pes fuqivet t mdha, q pati edhe mirsin t'a dgjonte. N t dy rastet, drgata shqiptare pavarsin e
Shqipris e paraqiti si nj shtje t vendosur q m 1913, dhe krkoi ndreqjen e gabimevet t bra n dm
t saj prej Kongresit t Berlinit dhe Konferencs s Londrs, q iu patn njohur shtetevet fqinj krahina t
banuara trsisht prej Shqiptarsh. Pa e prekur drejtprdrejt Italin, drgata shqiptare kritikoi lakmit e
pangopshme t fqinjvet ballkanike dhe mnyrat e tyre kundrejt Shqipris. "Un jam vet i krishter
orthodoks prej Kore", foli Dr. Turtulli prpara Kshillit t t pesve, "dhe ua them me ndrgjegje se n tr
qarkun e Kors nuk ka asnj Grek... Epiri s'ka qn kurr pjes e Greqis... Por Grekt quajn "Grek"
Shqiptart e fes orthodokse... Ngjarjet e 1914-s u organizuan dhe u drejtuan prej oficersh grek. Zografi
dhe Karapanoja, q i kryesonin, jan Grek. Ata prdorn si mjet andartt keqbrs t Gjiritit dhe ushtar
grek q s'kishin xhveshur as uniformat".

Mirpo "gjyqi" i fuqivet t mdha i ngjan atij t prralls s La Fontaine-it n "Kafsht e smura nga
murtaja". Aty nuk dgjohet ai q ka t drejt, por ndahen shtjet sipas interesit t m t mdhenjvet, n
prpjestim me forcn e secilit. Paraqitja e popujve t vegjl (ose t dobt) luhet si nj komedi rituale pr t'i
hedhur hi syvet opinionit t masavet. Sepse, n t vrtetn, kur flasin prfaqsonjsit e tyre prpara kshillit
t t mdhenjvet, askush prej antarvet mjekrr-nderuar t ktij s'e ka mendjen aty: njri dremit, tjetrit i vin
gogsima, i treti kujton ndonj aventur... e kshtu me radh. Dhe s'kan sesi t'a lodhin mendjen duke
dgjuar mbasi ata do t vendosin sipas udhzimevet q marrin prej ministrivet t tyre dhe jo n baz t s
vrtets q duan t provojn popujt e vegjl. N rastin e Shqipris, interesat e t mdhenjvet gjenin edhe
nj tjetr arsye se ku t pshtetshin: pas ngjarjevet fatkeqe t vjetvet 1913-1914, askush nuk besonte m
n kombsin shqiptare ose n zotsin e ksaj pr t'u vetqeverisur. Prandaj t mdhenjt, sidomos Franca e
Anglia, e kishin ndar mendjen q problemin e Shqipris t'a rregullonin sipas traktatit t fsheht t
Londrs.

Sa pr shtetet drejtprdrejt t'interesuar, domethn Itali, Greqi e Jugosllavi, mbanin secili qndrimin e vet.
Italia, pasi t merrte Vlorn me nj zon rreth e qark, donte q pjest e tjera t Shqipris, brenda kufijvet t
l9l3-s, t formonin nj shtet shqiptar nn mprojtjen e saj. Greqia, n memorandumin q i paraqiti
Konferencs s Paqes, krkonte prej Shqiprie Korn dhe Gjirokastrn, duke u pshtetur jo n kombsin,
por n "ndjenjat" e popullsis s ktyre krahinave dhe n "lartsin e qytetrimit helenik". Venizelloja nuk e
mohonte se Shqiptart orthodoks flisnin shqip n familjet e tyre. Por ndjenjat, thoshte ai, i kan greke. Sipas
atij, gjuha dhe raca s'kishin rndsi: ajo q duhej marr parasysh ishte ndrgjegjia kombtare. Dhe sillte si
shembuj disa nga heronjt e Kryengritjes greke, t cilt, ndonse Shqiptar me gjuh e fis, kishin qn Grek
me ndjenja.

Kurse Jugosllavia, q loste nj kart m t madhe, mbajti nj qndrim t ndryshm: ajo kishte m shum
interes q t mos hidhej Italia n Ballkan, se sa t merrte vet nj cop prej Shqipris-s veriut. Jugosllavia
me Italin do t hahshin kshtu e tutje pr sundimin e Adriatikut, si dikur Austro-Hungaria me Italin.
Prandaj Jugosllavia donte njher t'a mbante Italin prtej detit, pastaj shtetin shqiptar mund t'a shkallmonte
ca nga ca, ashtu si provoi m von. Pr kto arsye, Jugosllavia s'krkonte gj pr vehte nqoftse edhe t
tjert nuk krkonin, dhe propozoi njohjen e shtetit shqiptar t pavarur me kufijt e 1913-s. Por nqoftse t
tjert nuk e pranonin kt propozim, athere krkonte edhe ajo pjesn e saj: Shqiprin e veriut gjer n Drin,
duke premtuar se qytetit t Shkodrs do t'i linte nj far autonomie.

Nga fuqit e mdha, Shqiptart prisnin q t prkrahshin t paktn prej Ameriks, mbasi ajo s'e kishte
nnshkruar traktatin e fsheht t Londrs dhe se "14 pikat" e Wilson-it ishin n t mir t popujve t vegjl.
Por Amerika s'mund t'i binte ndesh politiks s fuqivet t mdha evropiane, sidomos aneksimit t Vlors
prej Italis. Athere t qent e ksaj n Shqipri, onte vetvetiu Greqin dhe Jugosllavin q t krkonin
"pjesn" e tyre. Prandaj Amerika, n fillim, mbajti nj qndrim t mesm, q nuk i knaqte plotsisht
krkesat e fqinjvet, por as Shqiprin s'e shptonte dot nga humbja: ajo i njihte Italis aneksimin e Vlors e
mundsisht mandatin mbi shtetin shqiptar q do t mbetej; pranonte q Greqia t merrte krahinn e
Gjirokastrs por jo Korn; kurse Jugosllavis nuk i bnte lshime toksore, por i njihte disa t drejta
tregtare dhe ndrtimin e nj hekurudhe n Shqiprin e veriut. Vetm m von, kur kto kushte nuk u
pranuan prej fqinjvet, dhe Franca me Anglin vendosn ndarjen e Shqipris n tri pjes sipas traktatit t
fsheht t Londrs, Presidenti Wilson e kundrshtoi kt vendim kategorikisht. Kundrshtoi gjithashtu q
Shqipria t prfshihej n "shtjen e Adriatikut", domethn nuk desh q Jugosllavia t shprblehej me
toka shqiptare pr lshimet q ajo munt t'i bnte Italis n'Adriatikun e veriut. Ky qndrim i Wilson-it i dha
nj far mbshtetjeje shtjes shqiptare dhe e xvarnisi vendimin e coptimit deri sa Shqiptart vet, me
Kongresin e Lushnjs dhe me Luftn e Vlors, e shptuan vendin e tyre nga vdekja.

Krkesat e paraqitura prej drgats shqiptare n Konferencn e Paqes iu dhan pr shqyrtim komisionit t
posam q ishte formuar pr shtjet greke, me prfaqsonjs t'Anglis, t Francs t'Italis dhe t'Ameriks,
nn kryesin e diplomatit frng J.-M. Cambon. Por aty seicili prej antarvet t komisionit i mbahej politiks
s shtetit t vet dhe nuk shikonte se 'krkonin Shqiptart. Prandaj, n raportin q ky komision i parashtroi
Kshillit t Lart t Konferencs nga fillimi i Marsit 1919, faqshin mendime t ndryshme; prfaqsonjsi
italian krkonte njohjen e shtetit shqiptar me kufijt e 1913-s (natyrisht, nn mprojtjen e Italis dhe pasi kjo
t'aneksonte Vlorn). Kurse Franca dhe Anglia propozonin q t'i jepeshin Greqis Kora e Gjirokastra.
Prfaqsonjsi i Ameriks mbante nj rrug t mesme, pr t'i lshuar Greqis nj cop nga ana e
Gjirokastrs por jo krahinn e Kors. N kto kushte, Kshilli s'mund t merrte nj vendim, dhe shtja
shqiptare mbeti varur. Mbasi ndrmjet Italis dhe Jugosllavis kundrshtimi m'i madh delte pr ndarjen e
trashgimit t Perandoris austro-hungareze mbi bregun veri-lindor t'Adriatikut, shtja shqiptare qndronte
e lidhur edhe me kt problem.

Duke par gjith kto koklavitje dhe se n Konferencn e Paqes nuk kishin pothuajse asnj prkrahje prve
simpathis s'Ameriks, Shqiptart menduan nj ast t'i a besonin ksaj fatin e vendit t tyre, pr t'i shptuar
coptimit. Ky mendim u forcua me ardhjen e prfqsonjsve t kolonivet, nga Shtetet-e-Bashkuar, Rumania
e Turqia, t cilt n fillim u bashkuan me drgatn e qeveris s Durrsit. I shtytur prej shumics, Turhan
Pasha i drejtoi Konferencs s Paqes, m 7 Mars, nj not me ann e s cils propozonte q krahinat e
kundrshtuara, Kor e Gjirokastr, bashk me tokat e tjera shqiptare q Konferenca e Londrs dhe
Kongresi i Berlinit iu patn lshuar shtetevet fqinj, t pushto- hshin dhe t'administrohshin pr nj vit a dy
prej Ameriks; mandej t'organizohej nj plebishit ndn kontrollin ndrkombtar n t gjitha ato krahina, pr
t'ia ln popullit t tyre t drejtn e vetvendosjes nse do t donte t bashkohej me Shqiprin apo t bnte
pjes me fqinjt.

Qndrimi i prbashkt i drgatavet shqiptare n Konferencn e Paqes nuk vazhdoi gjat. Prfaqsonjesit e
kolonivet dhe disa nga ata t qeveris s Durrsit filluan t'a shihnin punn drejt, se rrezikun Shqipris po ja
sillte Italia. Prsa koh q kjo nuk hiqte dor nga qllimi i aneksimit t Vlors dhe i prokektoratit mbi pjesn
tjetr t Shqipris, as fqinjt ballkanase, q prkrahshin prej Francs dhe Anglis, nuk mund t hiqnin
dor s krkuari "pjesn" e tyre. Dhe logjikrisht shtja shqiptare duhej t prfundonte me coptimin m
trish, si qe parashikuar n traktatin e fsheht t Londrs. Prandaj pala m'e ndrgjegjshme e atdhetarvet
vendosi t delte haptas kundr politiks s'Italis, duke shpresuar n prkrahjen morale t'Ameriks dhe
mundsisht n nj ndrrim qndrimi t'Anglis, e cila kish nisur t ndjente er vajguri n Shqipri... Kurse
nj pjes e qeveris s Durrsit, me Turhan Pashn n krye, nuk shihte-tjetr prkrahse prve Italis pr t
mprojtur kufijt e 1913-s kundrejt fqinjvet ballkanase.. Prandaj vazhdoi t mbetej e pshtetur pas ksaj,
duke u munduar t'i zbuste krkesat italiane ose t gjente disa formula e shprehje t ndrmjeme pr t'ua
fshehur kuptimin.

Kshtu, q n Prill 1919, drgatat shqiptare n Konferencn e Paqes u ndan n dy grupe, duke paraqitur
nga nj memorandum t veant. Grupi i atdhetarvet m largpams, i cili prbhej prej prfaqsonjsve t
kolonivet dhe disa antarve t qeveris s Durrsit, n memorandumin q i dha Konferencs, m 14 Prill, e
thoshte qart se pushtimi i Vlors nga ana e Italis dhe protektorati i ksaj mbi Shqiprin do t bhshin
shkak grindjesh dhe konfliktesh t reja n Ballkan; prandaj krkonte hedhjen posht t'asaj pjese t traktatit t
Londrs q kish t bnte me Shqiprin, njohjen e pavarsis s ksaj dhe zbatimin e parimit t kombsivet
pr krahinat shqiptare mbetur jasht kufijvet t 1913-s. Ky grup, pr t larguar Italin, krkoi q Shqipria
t vihej prkohsisht nn mandatin e Ameriks, e cila nuk ishte drejtprdrejt e interesuar n Ballkan.

Kurse grupi pro-italian i qeveris s Durrsit, n memorandumin q i dha edhe ai Konferencs n t njjtn
dit, hidhte posht krkesat e fqinjvet ballkanase, krkonte njohjen e kufijvet t 1913-s ose edhe m
shum, por nuk e zinte me goj Italin dhe mundohej t'a zbuste kuptimin e nj protektorati nga an e ksaj,
duke e quajtur "ndihm dashamirse" q njra nga fuqit e mdha aliate duhej t'i jepte Shqipris pr nj
koh t caktuar. Por "fuqin e madhe aliate" do t'a zgjidhte vet qeveria shqiptare (dhe s'donte mend t
kuptohej se do t "zgjidhte" Italin). Kshtu, "pavarsia" e Shqipris duhej t mbetej e pacnuar.

Pr t'iu vn punvet kapak, nuk mungoi t'i jepte Konferences memorandumin e tij edhe Esad Toptani, i cili
e mbante vehten si kryetar i "qeveris shqiptare" legale dhe aliate.

Kuptohet leht se t gjitha kto karturina hidhshin n shport dhe se askush nuk kishte koh pr t humbur
me profkat e Shqiptarvet. N qarqet ndrkombtare dgjohet vetm nj lloj fjale dhe nj lloj oshtime: fjala
q jehoi n Kongresin e Lushnjs dhe oshtima q bumbulloi rreth Vlors, m 1920.

Mbasi traktati i paqes me Gjermanin (i cili u nnshkrua n Versailles, m 28 Qrshor 1919) ishte n
pregatitje e sipr, u shtruan n tryezn e gjelbr, q n Prill e Maj, edhe shtjet q lidhshin me Austro-
Hungarin, n radh t par ajo e ndarjes s krahinavet t'Adriatikut ndrmjet Italis dhe Jugosllavis. Disa
prej atyre vendeve i qen njohur Italis n traktatin e fsheht t Londrs, por ajo krkonte akoma, sidomos
qytetin e Fiumes, t cilin e pushtoi poeti G. d'Annunzio m 1919.

Franca e Anglia, q kishin pasur nevoj pr Italin gjat lufts, nuk donin tani q kjo t shtrihej shum n
Lindje pr t'i br konkurenc fuqis dhe tregtis s'atyre. Prandaj krkonin t'i vinin cak, duke prkrahur
Jugosllavin e Greqin. Ky ishte shkaku q Franca e Anglia ngulnin kmb pr t'i dhn Greqis Korn dhe
Gjirokastrn, sepse nuk donin q ato krahina, nprmjet t nj shteti shqiptar, t binin nn panxhn e Italis,
e cila do t kontrollonte n'at mnyr jo vetm kanalin e Korfuzit, po edhe rrugn e brendshme Sarand-
Kor-Follorin, q onte drejt Selanikut. Gjithmon n pshtetje t ksaj politike, Anglia e Franca i lan
dor t lir Greqis q t pushtonte Izmirin, n Maj 1919, kurse n kohn e Lufts at qytet i patn premtuar
Italis. E gjetur prpara kundrshtimit t'Anglis e t Francs, t cilat prdornin n lodrn e tyre Jugosllavin
e Greqin, Italia e ndjeu vehten mjaft t dobt, qeveria e V.E. Orlando-s dha dorheqjen m 23 Qrshor
1919 dhe u zvendsua prej asaj t Francesco Nitti-t, me T. Tittoni-n si ministr i Punve t Jashtme.
Qllimi i ktij ndrrimi ishte pr t zbritur n nj politik kompromisi, t ciln qeveria e re e filloi me
Greqin. T dy shtetet, duke dashur t'iu gjenin nj zgidhje sa m t shpejt shtjevet q mbetshin varur
midis tyre n Shqipri dhe n detin Egje, hyn n bisedime t drejtprdrejta dhe arritn n marrveshjen e
fsheht Tittoni-Venizellos, q u nnshkrua m 29 Korrik 1919.

Sipas ksaj marrveshjeje, Italia dhe Greqia do t prkrahnin njra tjetrn n Konferencn e Paqes pr t'a
ndar Shqiprin midis tyre ashtu si e kishin parashikuar: Greqia t merrte Korn dhe Gjirokastrn, Italia
Vlorn, e mandej at cop q mbetej si shtet shqiptar t'a vinte nn mandatin e saj. Greqia zotohej t mbante
asnjansin e kanalit t Korfuzit dhe t'i lshonte Italis pr 50 vjet nj hyrje t lir n skeln e Sarands.
Kurse Italia do t prkrahte Greqin pr t marr Korn, edhe nqoftse Shtetet-e-Bashkuar t'Ameriks do
t krkonin q ajo krahin t'i mbetej Shqipris.

Ndonse marrveshja Tittoni-Venizellos ishte e fsheht, nuk vonoi t'i delte era, dhe Shqiptart e kuptuan se
ajo q po ia grmihte varrin atdheut t tyre ishte Italia. U vun n nj gjendje t keqe edhe ata q mbahshin
gjer athere me politikn Italis. Pr t'iu dhn Shqiptarvet prshtypjen se po ua linte atyre admistrimin e
vendit, Italia nnshkroi me qeverin e Durrsit, m 20 Gusht 1919, nj marrveshje, sipas s cils
administrata shqiptare do t shtrihej mbi t gjitha krahinat e pushtuara prej ushtris italiane, prve Vlors
dhe qarkut t saj. Duke pritur vendimin e Konferencs s Paqes, administrata e qeveris s Durrsit do t
shtrihej edhe mbi krahinat q Italia ia kishte njohur Greqis n marrveshjen e fsheht, si ishte Gjirokastra,
ose edhe Kora kur t zbrazej prej trupavet frnge. Po ashtu do t prfshihshin nn t njjtn administrat
krahinat e "zons strategjike" q mbante Jugosllavia, si edhe Shkodra, kur kto t pushtoheshin prej
ushtris italiane. Kt marrveshje me qeverin e Durrsit Italia e bri pr t qetsuar disi Shqiptart, po
edhe pr t pregatitur bashkimin e vendit nn protektoratin e saj. Sepse marrveshja prmbante edhe pika t
tjera n lidhje me organizimin dhe kontrollin e brendshm: gjindarmria dhe milicia shqiptare do
t'organizohshin prej oficersh italian, t cilt do t kishin edhe kumandn e prgjithshme; nj komisar i
lart italian do t kontrollonte veprimet e qeveris shqiptare, ndrsa kshilltar e teknik do t drejtonin
degt e ndryshme t'administrats, etj.

Gjat ksaj kohe, marrveshja Tittoni-Venizellos ishte prhapur dhe Shqiptarvet s'iu kishte mbetur m
asnj besim tek Italia. Disa ministra atdhetar u larguan ca nga ca prej qeveris s Durrsit, ku tani
qndronin vetm "miqt" e Italis. Kundrshtimi u b i hapt. Ndihej nevoja e nj veprimi kombtar. N
Vlor, ditn e 28 Nntorit 1919 u zhvillua nj manifestim i madh. Npr qarqet e atdhetarve dhe t
shkollarve flitej pr nevojn e mbledhjes s nj kuvendi t prgjithshm kombtar, i cili duhej t merrte
vendime heroike. Aty-ktu u treguan shenja armiqsie kundr ushtris italiane, e cila mori masa mprojtjeje.

Por ajo q e mbushi kupn gjer atje ku s'mbante m, ishin vendimet e Konferencs s Paqes. M 9 Dhetor
1919, prfaqsonjsit e Anglis, t Francs dhe t'Ameriks i kishin dhn Italis nj memorandum t
prbashkt n lidhje me krkesat e saja n'Adriatik. Prsa i prkiste Shqipris, memorandumi i njihte Italis
aneksimin e Vlors me nj pjes t brendshme si edhe mandatin mbi at cop shtet shqiptar q do t
mbetej; n jug, i njihej Greqis krahina e Gjirokastrs, kurse shtja e Kors mbetej varur; Jugosllavis
nuk i lshohshin toka prktej kufijvet t l9l3-s, por i njihej e drejta e ndrtimit t nj hekurudhe n
Shqiprin e veriut, gjat lugins s Drinit gjer n'Adriatik.

Italia nuk e priti mir kt memorandum, i cili nuk i knaqte t gjitha krkesat e saja n'Adriatikun veri-
lindor. Por ajo q e kundrshtoi m me forc ishte Jugosllavia. N nj not q kjo i dha Konferencs s
Paqes m 8 Jenar 1920, u faq kundr lshimevet q i bheshin Italis n'Adriatik dhe, prsa i prkiste
Shqipris, krkonte "pjesn e saj" nqoftse nuk do t njihej pavarsia e shtetit shqiptar brenda kufijvet t
1913-s. Edhe prfaqsia e qeveris s Durrsit n Paris i pat dhn Konferencs nj memorandum tjetr,
m 26 Dhjetor 1919, n t cilin protestonte kundr planevet t coptimit t Shqipris dhe bnte propozimet
e saja, por zrin e Shqiptarvet s'e dgjonte askush.

M n fund, Anglia e Franca, pr t'i gjetur nj zgjidhje shtjes s'Adriatikut dhe pr t knaqur t tria fqinjt
e Shqipris, pasi u dgjuan, m 13 Jenar, edhe "argumentat" e Venizellos dhe t ministrit jugosllav
Trumbi, vendosn coptimin e Shqipris n prputhje me traktatin e fsheht t Londrs. Greqia do t
merrte Korn dhe Gjirokastrn, Italia ato q krkonte, dhe Jugosllavia Shqiprin veriore bashk me
Shkodrn duke i njohur ktij qyteti nj far "autonomie". Mbasi Anglia e Franca kt vendim e kishin marr
pa Amerikn, duhej t'i tregonin ksaj disa arsye, nj prej t cilavet ishte se Shqiptart nuk kishin zotsi pr
t'u vetqeverisur dhe do t'ishte m mir pr ta t mbetshin ndn kujdesin e fqinjvet. Nga ana tjetr, duke i
dhn Jugosllavis Shkodrn, ajo hiqte dor prej Fiumes, e cila i kalonte Italis, dhe shtja e Adriatikut
gjente nj rregullim.

Lajmi i vendimit t ktij coptimi u prhap si vettima dhe iu ra Shqiptarvet si rrufe. Ky ishte asti q vinte
n prov energjit e fundme t shpirtit kombtar, nse racs shqiptare i kishte mbetur akoma nj fije vullneti
pr jetes apo do t shuhej si kripa n'uj. Tani do shpres n "drejtsin" e fuqivet t mdha ishte vegim
marrzie. Kombe q jetojn, jan vetm ata q din t mprohen. M par se t prhapej lajmi i fundit,
Shqiptart ishin vn n lvizje pr t'organizuar mbledhjen e nj kuvendi t prgjithshm. Tani kjo nevoj u
b m'e ngutshme se kurr. Nervat e kombit ishin nxehur n kulm. Ata q mbahshin akoma me qeverin e
Durrsit ishin agjentt e Italis, dhe Italia kt radh po tregohej armiku vdeksor i racs shqiptare.

Por trathtart nuk ndjejn as turp as prgjegjsi. Qeveria e Durrsit me ndihmn e ushtris italiane u
prpoq t bnte mos pr t ndaluar mbledhjen e kuvendit kombtar. Ajo vrau n prit Abdyl Ypin, nj nga
atdhetart m energjik q po merrej me organizimin e mbledhjes. N Shkodr, ishte vrar prej nj agjenti
t'Italianvet atdhetari Sali Nivica, drejtor i gazets "Populli" dhe mprojts i guximshm i ides kombtare.

Megjith kto pengesa, kuvendi shptimtar mundi t mblidhej n Lushnj, m 21 Jenar 1920, dhe mori
emrin Kongresi i Lushnjs. Ishin gjithsejt nja 50 t drguar prej krahinavet t ndryshme t Shqipris.
Mbledhja u hap nn kryesin e Aqif Pash Biakut (Elbasanit). Pa marr parasysh se Shqiptart ishin nj
komb i vogl dhe pa u pshtetur n'asnj shpres t jashtme, Kongresi i Lushnjs i hodhi posht me
vendosmri planet e coptimit q fuqit e mdha kishin kurdisur n traktatin e fsheht t Londrs dhe n
Konferencn e Paqes. Ai shpalli botrisht se Shqipria ishte shtet i pavarur dhe se Shqiptart nuk pranonin
asnj form mandati ose protektorati t huaj mbi vendin e tyre. N telegramin q iu drejtoi Konferencs s
Paqes dhe fuqivet t mdha, Kongresi i Lushnjs ua bri t njohur se Shqiptart do t derdhnin gjer pikn e
fundit t gjakut kundr do vendimi q vinte n rrezik trsin toksore t'atdheut t tyre dhe pavarsin e
plot kombtare. Nj protest t rrept iu drejtoi edhe parlamentit dhe senatit t'Italis.

I vetdijshm se prfaqsonte vullnetin e kombit, Kongresi i Lushnjs mori masa vendimtare, si e lipnin
rrethanat, n'ato aste t vshtira ku po prshkohej atdheu. E shpalli t rrzuar qeverin e Durrsit dhe n
vend t saj, formoi nj qeveri kombtare nn kryesin e Sulejman Delvins, me ministr t Punve te
Jashtme Mehmet Konitzn, t Punve t Brendshme Ahmet Zogun, t Finacavet Ndoc obn, t'Arsimit
Sotir Pecin etj. Mbasi shtja e regjimit nuk mund t vendosej aty pr aty, se Shqipria kish qn shpallur
principat m 19l3 e 1914 dhe Princ Vidi nuk kishte abdikuar, Kongresi zgjodhi nj Kshill t Lart, q do
t mbante vendin e kryesis s shtetit. Ky Kshill prbhej prej katr vetash, q prfaqsonin katr rrymat
fetare t Shqipris: Aqif Pash Biaku (mysliman bektashi), Abdi Bej Toptani (mysliman syni), Dr. Mihal
Turtulli (orthodoks), Imzot Luigj Bumi (katolik). Kongresi zgjodhi prej gjirit t vet edhe nj senat prej 37
vetash, si nj kshill kombtar q do t zinte vendin e parlamentit pr gjersa t bhshin zgjedhje t
rregullta. Caktoi gjithashtu pr n Konferencn e Paqes nj drgat t re, q prbhej prej Mehmet Konitzs,
Imzot Bumit dhe Dr. Mihal Turtullit.

Bashk me krijimin e ktyre organeve, Kongresi i Lushnjs caktoi nj statut t shtetit shqiptar, prej 6
nenesh, me Kshillin e Lart n krye, q kishte fuqin ekzekutive, dhe Kshillin Kombtar (ose senatin), i
cili kishte fuqin legjislative dhe kontrollin mbi qeverin pr deri sa t zgjidhej Asambleja Kombtare.
Kshilli i Lart emronte kryeministrin, dhe ky, mbasi t formonte qeverin, krkonte vot-besimin e
Senatit. Si kryeqytet i Shqipris u caktua Tirana.

Kongresi i Lushnjs iu dha fund punimevet m 9 Shkurt 1920 dhe, m 11 t'atij muaji, qeveria kombtare
hyri n Tiran. Nj fuqi vullnetarsh dhe disa qindra Matjan q kishte sjell me vehte Ahmet Zogu ia hapn
udhn. Vendimet e Kongresit t Lushnjs ngjalln nj enthusiazm t prgjithshm n popull, i cili u tregua
kudo i gatishm pr t prkrahur qeverin e re. Kshtu kjo mundi t prballonte vshtirsit e para, t cilat
ishin me t vrtet t mdha: mungonte do gj, mjetet financiare, organizimi, fuqia. Nga, ana tjetr, qeveria
trathtare e Durrsit, q drejtohej prej Mustafa Krujs dhe Myfit Libohovs me shok, provoi t mbahej me
ann e forcs italiane, por pas disa javsh u shkri vetvetiu, sepse krahinat e Shqipris s Mesme dhe i tr
vendi u lidhn me qeverin e Tirans. Kjo u vu t'organizonte administratn, gjindarmrin, arsimin,
financat, gjygjet. I bri thirrje popullit shqiptar q t tregohej i bindur dhe t'a ndihmonte. Ahmet Zogu, si
ministr i Punve t Brendshme, u tregua energjik dhe i zoti pr t vn rregullin. Rreth tij u mblodhn disa
oficer nacionalist me ann e t cilvet ai organizoi t parat fuqi kombtare dhe mundi t shtronte n
Shqiprin e Mesme trubullimet e zakonshme t'Esadistvet ose t Rebelvet q shtytshin tani prej
Italianvet.

N botn e jashtme, Kongresi i Lushnjs bri prshtypjen e nj ringjalljeje shqiptare. U kuptua se plani i
coptimit nuk mund t zbatohej pa gjakderdhje. Vendimin e fundm t'Anglis dhe t Francs e kundrshtoi
Presidenti Wilson i Ameriks. Ky u tregua kundr gjithashtu q Shqipria t prfshihej n "shtjen e
Adriatikut". N nj not drejtuar fuqivet evropiane m 6 t Marsit, Presidenti Wilson ua thoshte hapur se ai
nuk pranonte asnj plan q do t prfshinte Shqiprin n rregullimin e shtjeve t'Adriatikut dhe q t'i jepte
Jugosllavis toka shqiptare si shprblim pr lshimet q kjo mund t'i bnte Italis n Fiume ose gjetk.
Kundrshtimi i Wilson-it e pezulloi prkohsisht shtjen e Adriatikut si dhe at t Shqipris. N horizontin
ndrkombtar filluan t dukshin shenja t tjera, t cilat i dhan zemr qeveris s Tirans. Porsa q nota
amerikane e prjashtonte Jugosllavin prej pjess s premtuar n Shqiprin e veriut, marrveshja Tittoni-
Venizellos do t gjente vshtirsi zbatimi, sepse Jugosllavia do t'a kundrshtonte daljen e Italis n Vlor e
n Durrs. Nga ana tjetr, porsa q Shqiptart po jepnin provn se dinin t'organizohshin dhe t
vetqeverisshin, mendimet n Konferencn e Paqes filluan t ndryshonin, sidomos qndrimi i diplomacis
angleze. Kjo e fundit kishte edhe nj arsye tjetr, se Shqipris po i vinte era vajguri... dhe Shoqria Anglo-
Persiane e kishte hundn fort t ndieshme.
Qeveria e Tirans iu vu puns me durim pr t bashkuar pjest e ndara t Shqipris. Rasti iu paraqit me
Shkodrn. Fuqia ndrkombtare po largohej prej atij qyteti, dhe gjenerali frng de Fourtou, q e
kumandonte, ia dorzoi Shkodrn qeveris Shqiptare, m 11 Mars 1920. Ndonse n vendimin e fundit
marr n Konferencn e Paqes prej Anglis dhe Francs ishte caktuar q Shkodra t'i jepej Jugosllavis,
kundrshtimi i Presidentit Wilson e kishte ln varur at shtje. Prandaj kumanda ndrkombtare, duke u
larguar nga Shkodra, s'kish se kujt t'ia dorzonte at qytet vese qeveris shqiptare, n pritje t nj vendimi
prfundimtar nga ana e Konferencs s Paqes. Sidoqoft, ky ishte nj hap i madh drejt bashkimit t
Shqipris, dhe forcat kombtare q drgoi qeveria e Tirans u pritn me shum gzim prej Shkodranvet.
Pr t vendosur mir administratn shqiptare mbasi edhe ushtrit jugosllave nuk ishin larg, qeveria drgoi
si prefekt t prkohshm t Shkodrs Ahmet Zogun.

Por Italia nuk donte t tundej nga krkesat dhe pozitat e saja n Shqipri. Pastaj krkesat e Italis nuk i
kundrshtonte as Amerika. Shptimi i Shqipris varej, si e kemi thn m sipr, nga prznia e Italis prej
tokavet shqiptare. Sepse athere do t binin posht vetvetiu edhe krkesat e fqinjvet. Po qysh dhe kush do
t'a przinte Italin? Askush tjetr prve Shqiptarvet vet. Qeveria e Tirans provoi t gjente nj rregullim
miqsor me Italin duke i propozuar q kjo t njihte pavarsin dhe trsin toksore t Shqipris. Ndonse
e kuptoi se plani i protektoratit t saj mbi Shqiprin u b fort i vshtir, Italia nuk pranonte kurrsesi t
hiqte dor nga Vlora. Prpara shtrngimit t'administrats shqiptare dhe krcnimit t nj kryengritjeje nga
ana e popullit, ajo u detyrua t'a trhiqte ushtrin ca nga ca prej pjesvet t brendshme t vendit, por u
forcua rreth Vlors, Tepelens dhe Sarands. Kurse n Klcyr, Prmet e Gjirokastr u vu administrata
shqiptare. Italia mbante edhe n skeln e Durrsit nj trup t vogl ushtarake, ndonse qyteti ndodhej tani
ndn administratn e Tirans.

Qeveria shqiptare nuk kishte fuqi t'i shpallte zyrtarisht luft Italis pr lirimin e vendit. Por n qarqet e
atdhetarvet po bhej prdit m'e dukshme se pa nj veprim me arm Italia nuk trhiqej prej Shqiprie. Ky
veprim mbetej t bhej n formn e nj kryengritjeje popullore. Po edhe kjo duhej organizuar mir dhe
ndrlidhur me veprimin politik t qeveris. Sulejman Delvina ishte mjaft i aft pr kto pun dhe dijti t'i
vazhdonte bisedimet me Italiant, duke u munduar njkohsisht t siguronte mosndrhyrjen e fqinjvet
ballkanike, sidomos t Jugosllavis, n rastin e nj veprimi me arm t Shqiptarvet kundr Italis.

Gjat vitit 1919 patn qn formuar n Shqipri disa komitete t "Mbrojtjes Kombtare". T parin q u
pagzua me kt' emr, e patn sajuar emigrantt kosovar n Shkodr. Edhe Vlora kishte pasur t sajn. Por
kta komitete kishin kaluar pa zhurm. Kurse "Komiteti i Mbrojtjes Kombtare" q u formua n Vlor pr
s dyti, n Prill 1920, mundi t hynte n histori. Kryetar i Komitetit u zgjodh Osman Haxhiu, por shtylla e
vrtet e tij ishte Qazim Koculi. Nj rol t rndsishm lozi n t dhe Spiro Koleka. Q t dy kta, Koculi e
Koleka, ishin prfaqsonjs t Vlors n Kshillin Kombtar (Senatin) t Tirans, dhe n bashkpunim t
ngusht me qeverin. Pregatitjen e nj kryengritjeje e patn biseduar me Sulejman Delvinn e t tjer
ministra ose antar t Kshillit t Lart, por qeveria duhej mbajtur jasht do prgjegjsie zyrtare.

Gjat Majit, organizimi u shtri n krahinat e pushtuara prej Italianvet. Por ndrsa pregatitej kryengritja e
Vlors, plasi shtja e Kors. Ushtria frnge po largohej prej Shqiprie dhe mori urdhr nga Parisi q t
mos e kundrshtonte pushtimin e Kors prej Grekvet. Kta rrinin gati, dhe fuqit q kishin prqendruar n
Follorin, nn kumandn e gjeneralit Trikupis, u vun n lvizje drejt kufijvet t Shqipris. Mirpo
atdhetart e Kors dhe t rrethevet uan popullin n kmb, ngritn n qytet flamurin kombtar dhe e
bashkuan krahinn me qeverin e Tirans. Grekt q mendonin t'a zinin Korn me befasi, u gjetn prpara
forcash t'armatosura q s'e lshonin vendin pa luft. Athere ushtria e tyre u prmbajt. Duket se Anglezt e
kshilluan Venizellon q t mos hapte nj tjetr trazir n Shqipri, n nj koh kur Greqia ndodhej n luft
kundr Turqvet n'Azin e Vogl. Kshtu Grek e Shqiptar nnshkruan, m 28 Maj, protokollin e
Kapshtics, sipas t cilit t dy ant do t mbanin caqet e tyre gjersa Konferenca e Paqes - ose nj
marrveshje e drejtprdrejt greko-shqiptare - t rregullonte shtjen e kufijvet ndrmjet dy vendevet. Por
ushtria greke nuk i lshoi 26 fshatrat shqiptare q kishte shkelur, pr t'i mbajtur gjoja si nj zon sigurimi.
Vetm disa vjet m von qeveria e Athins u detyrua t lironte 14 prej tyre.
Ndrkaq, rreth Vlors vazhdonin pregatitjet. Komiteti i fsheht i "Mbrojtjes Kombtare" thirri n nj
mbledhje t madhe parsin e qytetit dhe t fshatravet, me 29 Maj 1920. Mbledhja u b n Baralla, nj faqe
mali afr Dukatit, n jug t Vlors. Pasi foln Qazim Koculi e t tjer, u muar vendimi q Italia duhej
luftuar dhe u zgjodh nj kshill prej 30 vetash, i cili nxori nj Komitet t ri t "Mbrojtjes Kombtare", t
prbr prej 12 antarsh dhe prsri nn kryesin e Osman Haxhiut. Por n gji t Komitetit, pr t'organizuar
dhe kumanduar kryengritjen, u caktua nj komision ushtarak nn drejtimin e Qazim Koculit. Pas ktyre
veprimeve, Komiteti iu bri thirrje qytetit dhe fshatravet t zons s pushtuar q t rrmbenin armt. Burrat
e Labris e dgjuan zrin e atdheut. Disa mijra prej tyre, me ato arm q kishin, u mblodhn n Beun, m
2 Qrshor l920.

Mbasi lvizja udhhiqej mir, sipas nj plani t caktuar, Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" i drejtoi nga
Beuni, m 3 Qrshor, nj ultimatum kumandarit t forcavet italiane, gjeneralit Piacentini, duke krkuar q
Italia t'ia kthente sa m shpejt Vlorn, Tepelenn dhe Himarn qeveris kombtare t Tirans. "E dijm se
nj shtet i madh si Italia mund t ket mjaft forc pr t shtypur nj popull t vogl si ne", thuhej
n'ultimatumin, "por populli shqiptar nuk mund t pranoj n heshtje q t shitet si bagti npr tregjet e
Evrops, prandaj vendosi t rrmbej armt..." etj.

Komiteti i krkonte nj prgjigje kumandarit italian gjer n mbrmjen e s nesrmes m 4 Qrshor. Por ky e
gjykoi m t kollajshme t'ua jepte prgjigjen Shqiptarvet me grykn e topavet. Athere s'mbetej tjetr ve
sulmit me arm. Qazim Koculi i propozoi Komitetit t "Mbrojtjes Kombtare" se duhej nisur sulmi pa
humbur koh. Spiro Koleka e prkrahu kt mendim me nj fjalim t nxeht, antart e tjer t Komitetit e
pranuan, dhe Shqipot e bn forra! Labria trime e provoi se kishte akoma burra nga ata q i hidheshin
"topit nga grika" si Selam Musa Salaria.

Fuqia italiane n Shqipri prbhej prej 20.000 ushtarsh, prve luftanijvet q ndodhshin prpara Vlors.
Nj pjes e ushtris kishte zn pozitat m t forta gjat rrugvet Vlor-Gjirokastr dhe Vlor-Sarand. N
disa pika, si n Drashovic, Kot, Gjorm e Llogara kishte br fortifikime t patundshme, prve telavet me
gjmba q mpronin do pozicion t'ushtris italiane, shqiptarvet iu duhej t merrnin m par pozicionet e
jashtme, t kapnin sa m shum arm e municione prej Italianvet, dhe mandej t lironin Vlorn.

Pasi krisi topi i Italis, Shqipot u hodhn n sulm, n mbrmjen e 5 Qrshorit, t rrept si breshri, dhe i
kapn nj nga nj postkomandat dhe pozicionet e jashtme t'Italianvet. Por kta u mbylln brenda vijavet t
fortifikuara duke u mprojtur me ann e mjetevet dhe t'armatimit t rnd. Morali i tyre u trondit q n fillim,
sepse Shqiptart sulmuan befas dhe nga t gjitha ant, me nj guxim t'atill q Italianvet s'iu kishte shkuar
kurr npr mend. Luftime heroike ngjajtn n Kot, ku fshatart trima, t kumanduar prej Ahmet
Lepenics, mbas disa sulmesh t rrept, u hodhn mbi telat me gjmba duke vn gunat prsipr dhe iu hyn
kazermavet brenda. Midis Italianve t vrar ndodhej edhe vet gjeneral Gotti. T tjert, oficer e ushtar, u
dorzuan. Po n'at mnyr u muarn t gjitha pozicionet e forta t'Italianvet, Gjormi, Llogaraja, Tepelena,
Drashovica. N Tepelen, lufta vazhdoi e rrept gjat pes ditve; por me fuqit q erdhn prej krahinash
rreth e qark dhe disa qindra burra q kumandonte Ali Klcyra, u lirua m n fund edhe qyteti i Ali Pashs.
Me armt, municionet, disa topa e mitraloza q u kapn npr kto pozicione, forcat shqiptare u armatosn
m mir dhe numri i tyre arriti n nja 4.000 veta. Komisioni ushtarak shqiptar e ngrehu qendrn e tij n
Drashovic. Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" i krkoi edhe njher gjeneral Piacentini-t dorzimin e
Vlors. Mbasi ky nuk dgjoi, u vendos q t sulmohej qyteti. Natn duke u gdhire 12 Qrshor, Shqipot u
hodhn si shqiponja mbi bregoret e Babics, n Qafn e Koiut, n fortesn e Kanins, dhe fitorja e tyre u
vulos n'Ullishtat e Vlors me gjakun e Selam Musajt.

Kumanda italiane s'gjeti tjetr mnyr mprojtjeje vese kapi n qytet nga popullsia civile afro 1500 veta -
ndr ta edhe gra e fmij - dhe i hoqi si peng n Sazan, duke krcnuar se t gjith kta do t
pushkatoheshin nqoftse kryengritsit nuk ndalnin sulmin. Kjo i detyroi trimat, t cilt kishin hyr n lagjet
e jashtme t qytetit, t prmbahshin dhe t zinin vend rreth Vlors. Po lufta e tyre ishte e fituar.

Gjat asaj kohe, veglat e Esad Toptanit n Shqiprin e Mesme, t cilt shtyhshin nga agjentt e
Jugosllavis dhe t'Italis, ishin vn n lvizje. Por qeveria e Tirans mundi t'i shpartallonte duke ia
ngarkuar Bajram Currit kumandn e ndjekjevet kundr tyre. Ndrsa Esad Pasha vet ra i vdekur n Paris
prej dors s'Avni Rustemit, m 13 Qrshor 1920.

Lufta dhe triumfi i Vlors elektrizuan ethusiazmin e Shqiptarvet, brenda dhe jasht Shqipris. Prej
krahinash t tjera u nisn grupe vullnetarsh drejt Vlors, ndonse punn e kishin kryer pothuajse burrat e
Labris. Shoqrit e jashtme u vun t mblidhnin ndihma. Buj e madhe u b n'Evrop dhe n tr botn.

Por jehona e Vlors tronditi sidomos Italin. Qeveria e Nitti-t u rrzua dhe vendin e saj e zuri ajo e Giovanni
Giolitti-t, e cila desh t drgonte fuqi t reja pr t shtypur kryengritjen shqiptare. Vese n'at koh ishte e
fort n'Itali edhe lvizja socialiste, q besonte athere n vllazrimin e popujvet. Deputett e saj krkuan n
parlament votimin e nj rezolute pr trheqjen e forcavet italiane nga Shqipria, por ai propozim nuk u
pranua prej shumics. Me shtytjen e partis socialiste, u bn manifestime popullore npr disa skela
t'Adriatikut pr t ndaluar drgimin e trupave t reja n Shqipri; u hodhn trakte, u ngjitn shpallje
murevet, iu bhej thirrje ushtarvet t t mos pranonin t nisshin. Puntor e hamenj bnin greva pr t mos
ngarkuar materialin e lufts.

Megjithat, gjeneral Piacentini, n Shqipri, krkoi nga Komiteti i "Mbrojtjes Kombtare" q t'i shprndante
forcat dhe t dorzonte robrit, se prndryshe do t niste nj ofensiv t rrept ndshkimore. Mbasi
Shqiptart nuk u tundn prej pozicionevet t tyre, trupat e zgjedhura italiane, me automjetet dhe t
ndihmuara nga artileria e flots, filluan ofensivn m 19 Qrshor n drejtim t Drashovics. Por u thyen
prsri dhe u shtrnguan t kthehshin n Vlor, pasi lan mjaft t vrar.

Prpara forcs s Shqiptarvet, dhe mbasi n'at koh Italia po kalonte npr nj kriz t brendshme, qeveria
e Roms drgoi n Tiran agjentin e saj t vjetr pr punt shqiptare, baron Aliotti-n, q t'a paqsonte
gjendjen duke shkputur dika me an bisedimesh dhe krcnimesh. Por qeveria e Tirans nuk i pranoi
krkesat italiane; si t vetmin kusht pr paqsimin ata vun trheqjen e ushtris dhe njohjen e pavarsis
s plot shqiptare nga ana e Roms. Athere kumanda italiane e Vlors, me nj urdhr-dite q shpalli m 17
Korrik, bnte t njohur se ushtria e saj nuk do t largohej prej Shqiprie dhe se ishte mjaft e fort pr t'a
shtypur kryengritjen. Ktij krcnimi, Shqiptart iu prgjigjn, pak dit m von, natn mb 22 Korrik, me
nj sulm t prgjithshm kundr vijavet t'ushtris italiane n Vlor, dhe u futn deri n lagjet e jashtme t
qytetit.

Kur e pa se s'kishte mundsi q t vepronte ndryshe, qeveria e Roms e prishi marrveshjen Tittoni-
Venizellos, m 22 Korrik 1920, dhe drgoi n Tiran kont Manzoni-n pr t br paqen e vrtet me
Shqiptart. Ky nnshkroi me qeverin e Sulejman Delvins nj protokoll, m 2 Gusht l920, me ann e t
cilit Italia njihte pavarsin e plot t Shqipris dhe trsin toksore t ksaj ku prfshihej edhe Vlora, por
mbante ishullin e Sazanit. Ushtrit italiane duhej t'a linin Shqiprin gjer m 2 Shtator 1920. Menjher
pas nnshkrimit t marrveshjes, Shqiptart i liruan robrit e lufts, lart nga 1200 veta por nuk i lshuan
pozicionet gjersa ushtria italiane u trhoq e tr. Kjo u largua rregullisht, sipas marrveshjes, dhe, m 3
Shtator 1920, lufttart e liris hyn ngadhnjysa n Vlor me flamurin e Sknderbeut, i cili kt radh
rrethohej me lavdi kastriotiane, sepse ishte e para her n historin e re t Shqipris q Shqiptart e fitonin
lirin vetm me luftn e tyre kundr nj fuqie t madhe si Italia.

Me trheqjen e Italis prej Shqiprie dhe me njohjen e trsis dhe t pavarsis s shtetit shqiptar nga ana e
saj, binin posht vetvetiu krkesat e fqinjvet ballkanike, t cilat nuk do t gjenin asnj prkrahje n
Konferencen e Paqes, mbasi tani i kundrshtonte edhe Italia. Ngadhnjimi i Vlors iu dha Shqiptarvet
besim n vetvehten dhe e ndyshoi krejt opinionin evropian kundrejt tyre. Kta dhan provn se dinin t
vetqeverisshin, se dinin t'a kundrshtonin vendimin e fuqivet t mdha, se ishin t zott t'a hidhnin me
forc njrn prej tyre jasht Shqiprie. Lufta e Vlors u zhvillua brenda nj rregulli dhe disipline
shembullore; midis "Komitetit t Mbrojtjes Kombtare" dhe qeveris s Tirans pati harmoni t plot,
bisedimet me Italin u drejtuan prej nj vullneti, prej nj qllimi, robrit italian t lufts u mbajtn mir n
fusha prqndrimi n Vajz e n Tepelen. Populli shqiptar u dftye n lartsin e qytetrimit dhe t
burrris s tij t lasht.
Me enthusiazmin q ngjalli triumfi i Vlors, Shqiptart deshn t hidhnin prtej kufijvet ushtrit jugosllave,
e cila jo vetm q mbante t pushtuar "zonn strategjike" por delte her pas here edhe prktej. Me trheqjen
e Italis, Jugosllavt kujtuan se Shqipria mbetej nj vend i zbrazt ku ata mund t bnin lodrn e tyre.
Qeveria e Tirans kishte krkuar disa her prej Jugosllavis q t trhiqej n kufijt e l913-s. Por kjo, duke
prfituar nga pafuqia e shtetit shqiptar, prpiqej t'aneksonte zonn strategjike dhe mundsisht t shtrihej m
ktej. Ushtria e saj provoi t zbriste drejt Shkodrs dhe arriti gjer n Koplik, por Shqiptart mundn t'a
prapsnin. Mbasi qeveria e Tirans nuk kishte forc pr t'i br drejtprdrejt luft Jugosllavis, populli i
zons s pushtuar desh t ndiqte shembullin e Vlors. Kt nism e muarn krert e Dibrs, si Ramiz Dibra
me shok, t cilt, n nj mbledhje q bn n katundin Arras t Peshkopis, vendosn t'organizonin nj
kryengritje ndn kumandn e Elez Isufit. Kshtu Dibrant i ran ushtris jugosllave nga mbarimi i Gushtit
1920, liruan Peshkopin dhe e hodhn armikun prtej kufijvet t 1913-s. Lvizja mori hov n Shqiprin e
veriut, dhe krert e Kosovs, Hasan Prishtina, Bajram Curri e Hoxha Kadriu me shok, deshn t'a zgjeronin
m tutje.

Por Jugosllavia ishte shtet kufitar dhe mundi t hidhte fuqi t mdha kundrejt Shqiptarvet. Mbasi e theu
qndresn e rrept t Dibranvet, ushtria jugosllave e pushtoi prap "zonn strategjike" dhe u shty m
thell, duke vrar, djegur e rrmbyer 'i binte n dor, pa kursyer as robrit e lufts, as gra e fmij. Shum
fshatra u shkretuan, popullsia provoi t'ikte nga t mundte, me dhjetra mij zbritn n Tiran, t rreckosur, t
pa-ngrn e si mos m keq. Jugosllavt arritn n Martanesh e n Shkalln e Tirans. Qeveria shqiptare dha
kushtrimin pr mobilizim vullnetarsh, t cilt, bashk me forcat e ushtris dhe t gjindarmris, ia thyen
turrin armikut dhe e prapsn gjer n "zonn strategjike". Krahas me kto veprime, qeveria e Sulejman
Delvins iu drejtoi nj not fuqivet t mdha q t'a detyronin Jugosllavin pr t'u trhequr n kufijt e 1913-
s. Por ushtria jugosllave i vazhdoi akoma ndrhyrjet e saja duke prdorur si vegla disa krer t Shqipris
s veriut dhe mbeturit e esadisms, pr t'a shkallmuar shtetin shqiptar me ann e ktyre. Qeveris s
Tirans i duhej t'iu gjente buk dhe streh refugjatvet t rinj, q mbushnin lagjet e kryeqytetit dhe fushn
rreth e rrotull, me gra e fmij, t smur, fytyr-verdh, si fantazma dal prej varresh. Shum prej tyre
vdiqn nga uria dhe smundjet.

Duke kaluar npr kto kushte jashtzakonisht t vshtira, Shqipria, gjat vitit 1920, vetm me forcat e saja
mundi t mkmbej si shtet, t'iu bnte ball armiqve t jashtm, t lironte vendin prej pushtimit t huaj, dhe
t'a ndryshonte n botn e Perndimit opinionin q ishte formuar kundrejt saj. E zonja e vetvehtes, krkoi q
t pranohej si shtet i pavarur n Lidhjen e Kombevet. Megjith kundrshtimin e fqinjvet dhe t Francs q
mbante ann e tyre (dhe q e tregoi gjer n fund armiqsin e saj kundrejt Shqipris), qeveria e Tirans e
kaprceu edhe kt penges. Me prkrahjen e Anglis, Shqipria u pranua antare e Lidhjes s Kombevet m
17 Dhjetor 1920. Por kufijt mbetshin akoma t pacaktuar, mbasi Greqia nuk hiqte dor nga krkesat e
saja. Vetm nj vit m von, m 9 Nntor 1921, Konferenca e Ambasadorvet vendosi q kufijt e
Shqipris t mbetshin ata t 1913-s, me ca ndryshime n dobi t Jugosllavis. M 1923, komisioni
ndrkombtar caktoi n vend vijn e kufijvet dhe vuri piramidat, prve disa pikave q u vendosn
prfundimisht m 1925. Kshtu Shqipria shptonte edhe njher nga furtuna duke ruajtur t paktn, me ca
ndryshime t vogla, kufijt e 1913-s.

Si asti m'i lavdishm i historis s re t Shqipris mbahet dita e 28 Nntorit 1912, q simbolizon
pavarsin kombtare. Dhe ashtu duhet t jet. Por viti heroik n historin e re t Shqipris sht viti 1920.
sht periudha ku Shqiptart, m shum se kurr n historin e re t tyre, tregojn jo vetm nj shpirt
kombtar t pathyershm, po edhe pun t ndrlidhur, t peshuar me mend dhe t zbatuar me guxim, n'afrim
t ngusht me njri-tjetrin. N nj koh kur horizonti shqiptar ishte mbuluar me re t zeza, kur coptimi i
Shqipris mbahej si gj e sigurt, kur nuk kishte asnj shpres, asnj ndihm t jashtme, Shqiptart ohen
n kmb kundr gjith bots dhe vendosin n Kongresin e Lushnjs se zotr t'atij trualli ishin ata vet, se
s'lejonin t'ua prekte kurrkush dhe se do t'a mpronin kundr kujtdo gjer n pikn e fundit t gjakut. Nuk
pranojn "t shiten si bagti npr tregjet e Evrops". Hedhin posht vendimet e fuqivet t mdha, mtesat e
fqinjvet, ngrehin nj qeveri kombtare pa "mprojtjen" e kurrkujt, e shpallin t rrzuar qeverin trathtare t
Durrsit, vn administratn, rregullin, vetm me mjetet e tyre, detyrojn ushtrin greke t prmbahet n
kufi, przn me luft ushtrin italiane prtej detit, gjersa Italia shtrngohet t'i njohi shtet t pavarur, vrasin
Esad Toptanin, iu bjen Jugosllavvet, dhe me n fund e bjn Shqiprin antare t Lidhjes s Kombevet!
Dhe t gjitha kto pun t pabesuarshme, brenda nj viti! A ka prov m t qart se 'mund t bj vullneti i
nj kombi, sado i vogl t jet ky, kur sht i lidhur elnik drejt nj qllimi? A ka vrtetim m binds se
Shqiprin e kan humbur vet Shqiptart me prarjet e tyre gjat shekujvet, sado q mundohen t'u hedhin
fajin t huajvet? Kurse m 1920, duket sikur e kan kaprcyer at ndjenj inferioriteti kombtar pr t ciln
kemi folur m sipr, duket se kan marr besim n vetvehte, ashtu si kombet e pjekur, dhe i dalin prball
furtuns me forcat e tyre. Duket se ngjarjet e shmtuara t vjetvet 1913 e 1914 iu ishin br msime iu
kishin ndriuar gjykimin, forcuar vullnetin dhe bashkuar pikpamjet drejt rrugs s shptimit. Kan
vepruar me urtsi edhe gjat vitit 1919. Por m 1920 marrin vendime t guximshme, dhe jo vetm i marrin
po edhe i zbatojn, me an veprimesh t lidhura mir, me ann e nj bashkpunimi vllazror prej nj ipi
t'atdheut n tjetrin, duke treguar nj ndrgjegje kombtare t pamohuarshme.

Mjerisht, n vjett e pastajm kombi shqiptar nuk u mbajt dot n kt lartsi. Dhe arsyet jan t
kuptuarshme. M 1920, lufta e tij ishte kombtare kundr shkelsve t huaj, pr t ciln ai ishte rysur e
pregatitur nga ngjarjet e mparshme. Kurse pastaj filloi lufta politike e brendshme, pr t ciln Shqiptart
nuk ishin t pregatitur. Plagt e vjetra shoqrore, vijat e prarjevet dhe mendsit e ndryshme t krijuara
gjat shekujvet hyn prsri n lodr, duke i sjell atij populli t mjer vuajtje t paprshkruarshme.

XXVI
Shtetit t ri i paraqitshin probleme t rnda, sepse do gj ishte pr t'u krijuar. Shqipria kishte dal prej
Perandoris Otomane me nj struktur ekonomike primitive dhe me sistemin shoqror t kohs s
sulltanvet. M'e keqja ishte se ajo kish dal si nj shtet gjysmak, me kufij artifiial q kpusnin prej trupit
t saj krahinat m pjellore dhe me popullsi m t dndur, si ishin Kosova e amria, pjes natyrore t
Shqipris, q lidhshin me kt, nga ana gjeografike, ekonomike e njerzore, si gjymtyrt e nj organizmi.

N kto kushte, ishte shum e vshtir q Shqipria t gjente nj ekuilibr ekonomik e shoqror t
brendshm, n pajtim me qytetrimin e kohvet t reja. Prandaj edhe jeta politike e saj kaloi npr nj varg
ngjarjesh t shmtuara, nga t cilat nuk ka dal akoma.

Shteti shqiptar i porsalindur paraqiste nj grumbull kontrastesh q duhshin zbutur, pajtuar, pr t'a br t
mundshme jetn e tij. Kta kontraste ishin fort t dukshm n rrafshin shoqror ekonomik dhe n rrafshin
shpirtror.

Dy elementet kryesor t'ekonomis shqiptare ishin bujqsia dhe blegtoria. Por e shumta e tokavet pjellore
npr fushat prbnte prona t mdha ose ifliqe n zotrim t bejlervet, domethn t klass gjysm-
feudale q kishte pasur fuqin gjat sundimit otoman. Kurse n malsit e veriut qndronte klasa patriarkale
e krerve dhe e bajraktarve. Kta, duke mos pasur toka, qen msuar t shisnin gjakun e malsorvet duke i
br t vritshin si merenar, djathtas e majtas, n shrbim t Turqis a t kujtdo q i paguante. Me bejler
e bajraktar mbahej kleri, i cili athere, sikurse dhe sot, merrej m shum me politik se sa me fe, ose m
mir t themi e prdorte fen pr qllime politike. Bejlert ishin prgjithsisht klasa m'e msuar dhe m'e
strvitur n'administrat, mbasi kishin qeverisur n kohn e Turqis. Mandej jo vetm q kishin akoma fuqi
n popull, po edhe dinin t trhiqnin pas tyre klerin, agallart, borgjezin, dhe deri krer e bajraktar t
veriut. Prandaj n t gjitha qeverit shqiptare, prej vitit 1912 dhe gjer pas 1920-s, vendin e par e zinin
bejlert dhe rolin kryesor e loznin kta. E vrteta sht q bejlert e kishin shqisn politike mjaft t holl,
m t shumtn e hers krkonin prkrahjen e klerit dhe t'atdhetarvet duke ftuar e pranuar n qeveri disa
prfaqsonjs t ktyre. Ky "bashkpunim" mund t'ecte shum a pak prsa koh q tr prpjekja e
Shqiptarvet bhej n drejtim t pavarsis kombtare. Sepse as bejlert nuk kishin interes q vendi t
pushtohej prej Greqis dhe Jugosllavis, t cilat do t'ua rrmbenin, me koh, pozitat dhe ifliqet. Kurse
kundrejt Italis, q kishte shum t ngjar t'a sundonte Shqiprin sipas mnyrs koloniale, n bashkpunim
me klasn feudale t vendit, nuk treguan kundrshtim t gjith bejlert. Gjat Lufts s Vlors, pr
shembull, Eqrem Vlora, Myfit Libohova, Fejzi Alizoti e t tjer mbajtn ann e Italis.
Natyrisht, prve bejlervet, ishin atdhetart e dal nga borgjezia ose edhe nga populli, prej t tri fevet, dhe
t shumt shkollar. Por kta nuk prbnin dot nj rreth m vehte pa bejlert, t cilt kishin jo vetm emr
dhe fuqi po edhe prvoj politike m tepr. Prandaj kta bashkpunuan gjithmon me bejlert, dhe s'mund t
bnin ndryshe prsa koh q prpjekja kishte pr qllim pavarsin kombtare.

Kur Shqipria u njoh shtet m vehte pas vitit 1920, vmendja e t gjithve u kthye n luftn politike t
brendshme. Athere filluan t prpiqshin interesat n kundrshtim. Bejler e agallar nuk donin t
humbisnin pozita e ifliqe, krer e bajraktar t veriut, msuar t jetonin autonom dhe t bnin si t'iu
plqente npr krahinat e tyre, jo vetm q s'kishin dshir t'i shtrohshin nj qeverie qendrore, por krkonin
edhe rroga nga do an q t'iu delnin; kleri s'mund t rrinte pa br pak politik dhe pa futur hundn kudo;
atdhetart e dal prej radhvet t borgjezis ose t popullit kishin nevoj, edhe kta, pr ndonj rrog t
majme e ndonj cop kolltuk, si shprblim pr shrbimet e kryera ndaj atdheut. Prej vitit 1922, filluan t
grumbullohshin n Shqipri edhe besnikt e Sulltanit q przuri prej Turqie revolucioni Qemalist; nisn
edhe kta t krkonin pozita e rroga prej nj Shqiprie, e cila u ra ndr mend n minutn e fundit kur s'kishin
se ku t vinin.

E tr kjo tuf parazitsh duhej t jetonte tash n kurriz t nj shteti t vogl, t nj ekonomie primitive, t
nj populli t varfr, i cili tani ndodhej i mbyllur brenda kufijve t ngusht dhe nuk mund t prhapej m,
pr t fituar, n tr Perandorin Otomane, si m prpara. I vetmi kurbet ku Shqiptart mund t fitonin dhe
t ndihmonin familjet e tyre kishte mbetur tani Amerika; po edhe t hollat q hynin prej Amerike n
Shqipri, mezi mjaftonin pr t ngritur m kmb murishtat e djegura prej Grekvet, pr t mbajtur familjet
e mbetura pa streh.

Sa pr popullin, nntdhjet pr qind prbhej prej fshatarsh dhe malsorsh. Mbasi industri nuk kishte
pothuajse fare, puntoria e qytetevet ishte aq e pakt sa q nuk onte asnj pesh. Kurse borgjezia (tregtar
e zejtar t pasur) trhiqej xvarre pas klass sundonjse.

Populli (fshatar e malsor) kishte lvizur deri athere vetm pr t mprojtur vendin kundr armiqve t
jashtm, domethn s'kuptonte tjetr prpjekje prve lufts kombtare. sht e vrtet se n jug, dhe deri
diku n Shqiprin e Mesme, fshatart nuk e donin klasn e bejlervet. Por mbasi ishin msuar prej shekujsh
q t shkonin pas tyre, dhe s'kishin asnj ide pr reformn agrare, pr bankat dhe organizimet bujqsore
n'interes t fshatarsis, qndronin t lidhur si m par. Pastaj pak nga pak u shkputn prej bejlervet por,
duke mos pasur nj organizim t fshatarsis, mbetn prsri t lidhur pas disa krerve m t vegjl, agallar
e borgjez, ose ran n mos interesim. Ata q vazhduan t'a kishin edhe pr disa vjet popullin me vehte, qen
krer e bajraktar t veriut. Kjo i detyrohej gjendjes m primitive t popullit t'atyre krahinave, mbetur n
mendsin e ngusht t fisit, dhe autoritetit q kishin fituar mbi t krer e bajraktar, t cilt formonin si nj
hierarki ushtarake t pranuar prej kohsh. Kshtu, ndrsa populli i Shqipris s jugs i bindej zakonisht
qeveris qendrore dhe nuk lvizte vese pr shkaqe t mdha kombtare, ai i malsivet t veriut ishte gati t
rrmbente armt saher q t'a thrrisnin krert (duke i premtuar, natyrisht, ndonj pages). Prandaj krer e
bajraktar t veriut u bn "siprmarrsit" e prmbysjevet politike shqiptare, pr t cilt kishin nevoj jo
vetm klikat e ndryshme t Tirans q luftonin kundr njra tjetrs, po edhe armiqt e jashtm, n radh t
par Jugosllavia. Kjo iu jepte rroga t rregullta disa krerve t veriut, si n Dibr e gjetk, dhe provoi disa
her t prmbyste shtetin shqiptar me ann e tyre. Kta e bn zakon t'i lshohshin Tirans sa her q mund
t onin n kmb tre a katr qind veta t'armatosur dhe me nga nj thes n krah, pr t br nj udh e dy
pun: edhe pr t marr n dor shtetin, edhe pr t plakitur dyqant!

Sa pr grindjet e politikanvet t Tirans ndrmjet tyre, ndonse ata formonin "parti" me emra popullor e
tingllor kundr njri-tjetrit, ato mbetshin gjithmon personale, domethn t frymzuara nga "ideologjia"
e thjesht: "pse t jesh ti n'at pozit e t mos jem un". Natyrisht, t gjitha lvizjet e tyre bhshin n'emr
dhe pr t mir t popullit: njri krkonte reformn agrare, tjetri ishte kundr duke e quajtur kt si nj
murtaj bolshevike; por n t vrtetn, populli, i gnjyer kushedi sa her, as nuk iu vinte veshin as nuk i
kuptonte t mirat q donin t'i sillnin politikant e Tirans. Ai paguante taksat dhe votonte pr at ose pr
kt, nganjher mund t ohej edhe me arm pas atij ose pas ktij, jo pr "iden" e tij po pr lidhjet
personale q kishte me t. Zhurmat rreth reformavet, demokracis etj., i bnte nj pjes e djalris s
qytetevet, e udhhequr athere prej Shoqris Bashkimi, dhe i trumbetonin disa politikan me prejardhje
popullore , ose edhe ambicioz prej klass s bejlervet, q s'kishin ndr mend t'i zbatonin kurr, por me
ann e ksaj demagogjie donin t gjenin pshtetje n popull kundr rivalvet t tyre politik. Mbasi lidhjet
me popullin ishin, si tham, personale, dhe zhurmat e djalris shkollare nuk dgjohshin prtej disa
kafeneve qytetesh, "revolucionet" prfundonin si ai i 1924-s, duke sjell n fuqi t tjera klika q ishin
barabar kundr reformavet. Prandaj "lvizjet popullore me karakter social" t'atyre kohve, pr t cilat flasin
komunist e "progresist" jan nj paraqitje fantazie. Dhe shtja sht aq afr mendsh sa e kupton edhe nj
fmij: mbasi nuk kishte nj puntori, dhe mbasi fshatarsia nuk ishte e organizuar dhe drejtuar, kush do t'a
bnte "lvizjen popullore", ifligart dhe politikant e t gjitha aventuravet q ishin mbledhur n Tiran?
sht e vrtet se nj borgjezi m'e msuar filloi t mkmbej dhe, bashk me nj pjes shkollarsh, formoi
pak nga pak nj lloj klase t mesme, por kjo nuk dgjohej n popullin fshatar e malsor, i cili shkonte akoma
pas lidhjevet t vjetra.

Kt prbrje t strukturs shoqrore shqiptare dijti t'a shfrytzonte Zogu, i cili ishte m praktik nga
kundrshtart e tij. Zogu nuk u lodh me "ide e programe reformash", por lidhi pas vehtes, me an rrogash
dhe gradash, disa krer e bajraktar t malsivet t veriut, duke i br "oficer kreshnik" dhe duke iu ln,
natyrisht, "dor t lir" npr krahinat e tyre. Me kt fuqi i theu kundrshtart e tij, u b diktator, mbret,
dhe formoi administratn e shtetit me "besnik", domethn me rrogtar t nnshtruar e dallkauk. M von
Zogu, i shtytur prej Italis, krijoi edhe nj ushtri, por sa pr parad, sepse fuqin e mbajti duke u pshtetur
n "kreshnikt", me ann e t cilvet shtypte kryengritjet q ohshin kundr tij. Ky sistem pabarasie
shoqrore qndronte, natyrisht, mbi nj shkall pabarasie ekonomike shum t largt ndrmjet t pasurvet
dhe t vobektvet. Ktyre iu mungonte buka e kripa, kurse t pasurit (ifligar, monopolist e njerz t
regjimit) jetonin n nj luks q bnte kontrast t dhmbshm me varfrin e vendit.

Kontrastevet shoqror edh'ekonomik iu shtohshin kontrastet shpirtror. Si n do vend, mendsia e

Shqiptarvet paraqiste ndryshmsit e saja prej krahine n krahin, diku m'e hapur diku m'e mbyllur, sipas
shkalls s zhvillimit q kishte arritur secila. Nj ndryshmsi m t madhe ndoshta paraqiste mendsia e
shkollarvet, t cilt nuk ishin edukuar n nj qendr kulture shqiptare, por npr shkolla turke, greke,
italiane, austriake, frnge, amerikane etj., duke marr secili dika nga mendsia e popullit ku kishte br
msimet. Mbi t gjitha kto, kontrasti shpirtror m'i madh ishte ai i krijuar prej fevet. Turkomania dhe
grekomania, kto dy murtaja t kombsis shqiptare, nuk mund t shlyhshin nga shpirti i atyre q i kishin
pasur, prej nj dite n tjetrn, sepse Shqipria dolli shtet i pavarur. Por kushtet e jashtme pr njrn
ndryshuan dhe nuk ishin si pr tjetrn. Myslimant turkoman mund t derdhnin lot mallngjimi sa t donin
pr kohn e Baba Dovletit, Shqiprin prej Turqis e ndante tani gjeografia; revolucioni Qemalist i fshiu
mbeturit e fanatizmit mysliman edhe n Turqi vet; Komuniteti Mysliman shqiptar nuk varej m prej Sheh-
yl-Islamit, t cilin Mustafa Qemali e przuri edhe prej Turqie m 1924. Kshtu turkomant shqiptar do t
shrohshin me koh prej lngats s tyre, ose s'mund t'ia linin trashgim nipris. Kurse puna ishte krejt
ndryshe me grekomant. Sepse Greqia ishte gjithmon n kufi, politika e saj kundrejt Shqipris, e pshtetur
n fen, nuk kishte ndryshuar as nj qime, as mendsia e Grekvet q fe e kombsi i przjejn bashk. Kleri
orthodoks, shumica grek ose i rritur n shkolla greke, nuk mund t zvirdhej aq leht prej helenizmit, dhe
propaganda greke iu trumbetohej or e ast Orthodoksvet shqiptar se gjoja ishin nj pakic e shtypur prej
Myslimanvet. Ishte e vrtet se atdhetart orthodoks qen munduar t'a kundr-luftonin kt propagand,
por ndjenjat grekomane i kishin rrnjt m t thella: ishte shtje kulture dhe fanatizmi fetar gjat shekujve.
Pr t'a kombtarizuar Kishn e tyre ashtu si kan br t gjith popujt orthodoks t bots, Shqiptart
orthodoks t'Ameriks, me Fan Nolin n krye, e organizuan Kishn shqiptare si nj dioqez t pavarur q m
1919. Fan Noli prktheu shqip nj pjes t liturgjis. M 1922, Kongresi i Prgjithshm i Orthodoksve
Shqiptar, mbledhur n Berat, shpalli Kishn Autoqefale Shqiptare, t ciln Patriakana e njohu 15 vjet m
von, m 1937, duke e bekuar me tomin e saj si Kish t pavarur. Por kjo nuk i pengoi Grekt q t
vazhdonin kngn e vjetr duke helmatisur me propagandn e tyre popullsin orthodokse, sidomos
borgjezin e edukuar npr shkolla greke, e cila e ndjente vehten gjithmon "t shtypur", edhe kur Shqipria
e shtypte me napolona ari!
Prpara se t bjm nj prmbledhje t shkurtr mbi ngjarjet e pastajme t Shqipris, ishte e nevojshme q
t hidhnim kt shikim mbi kontrastet shoqror dhe shpirtror npr t cilt u zhvillua jeta politike
shqiptare pas fitimit t pavarsis. Prndryshe ato ngjarje do t mbetshin t pakuptuarshme.

sht pr t'u shnuar me knaqsi se qeverit shqiptare, t gjitha sa erdhn njra pas tjetrs, sado t meta q
t ken pasur n'an t tjera, treguan shum kujdes q t qndronin krejt t paanshme prsa iu prkiste fevet.
Shqiptart u shikuan t njllojt, t paktn nga kjo an. Ky shpirt vllazrimi ndrmjet fevet u tregua prej
udhheqsvet q n kohn e Lidhjes s Prizrendit, ose edhe m par. U vrtetua n qeverin e Ismail
Qemalit si dhe n t tjerat q erdhn pastaj. sht tjetr pun se far vlefte morale kishin njerzit q zinin
vend n qeveri e n shkallt e larta t shtetit; kjo varej nga regjimet, dhe ishte nj e keqe e barabart pr
nnshtetasit e t tri fevet. Mbasi shumica e madhe e atyre q patn administruar dhe mbajtur armt n dor
n kohn e Turqis kishin qn mysliman, ishte krejt e kuptuarshme q kta elemente, t cilt ndodhshin
gati, do t prbnin shumicn edhe n'administratn dhe n kuadrat e fuqivet t'armatosura t shtetit t ri
shqiptar. Sikurse elemente t fevet t tjera, t cilt ishin m t msuar, prbnin shumicn n kuadrat e
arsimit t mesm dhe ndoshta n disa deg t tjera t'administrats shtetrore. Nqoftse regjimi i Zogut u
pshtet m fort n fuqin e disa malsive t veriut, kjo nuk u b pr shtje feje po pr arsyet q treguam
m sipr dhe iu rndonte njlloj edhe krahinave t tjera myslimane. Prandaj nj far ndieshmrie e tepruar
q tregonin disa elemente se gjoja ishin viktim e dallimevet fetare, nuk na duket e justifikuarshme.

XXVII
Pas trheqjes s'Italianvet, dhe pasi u ndal msymja e ushtris jugosllave, qeveria e Sulejman Delvins, pr
t uar n vend vullnetin e shprehur n Kongresin e Lushnjs dhe krkesn e disa krahinave, vendosi, m 14
Nntor 1920, t'i propozonte Kshillit t Lart dhe Kshillit Kombtar q t shpallshin zgjedhjet pr
Asamblen Kushtetonjse, e cila do t caktonte n mnyr prfundimtare Statutin e shtetit dhe formn e
regjimit. Hapej skena e politiks s brendshme t shtetit shqiptar. Ktu filluan t delnin kundrshtime prej
elementesh t tjer q nuk e shihnin n t njjtn mnyr shtjen e zgjedhjevet parlamentare. Si prfundim,
Sulejman Delvina dha dorheqjen, dhe qeveria e re u formua m 19 Nntor nn kryesin e Iljaz Vrionit. Pasi
i dha votbesimin qeveris s re, Kshilli Kombtar u shprnda pr t'ia ln vendin parlamentit q do t
zgjidhej pas tij. Ligji i zgjedhjevet q shpalli qeveria e Iljaz Vrionit, m 5 Dhjetor 1920, nuk parashikonte
asamble kushtetonjse, por nj parlament ose kshill kombtar m t gjer nga ai q kishte dal prej gjirit
t Kongresit t Lushnjs. Kjo linte t kuptohej se Statuti i shtetit shqiptar dhe regjimi, me nj Kshill t
Lart n krye, do t mbetshin hprh ashtu si ishin. Zgjedhjet do t bhshin jo drejtprdrejt prej t gjith
burravet n mosh madhore, por nprmjet zgjedhsash t dyt: domethn do numr prej 500 meshkujsh
njzet vje e lart caktonte nj zgjedhs t dyt, dhe ky votonte pr zgjedhjen e deputetit. Mbasi deputett do
t'ishin nj pr 12.000 frym, pr zgjedhjen e secilit mjaftonin 24 zgjedhsa t dyt. Kshtu klasa sundonjse
e kishte m leht t merrej vesh me zgjedhsat e dyt, t cilt ishin zakonisht nga parsia e vendit, se sa me
tr popullin. Por, me thn t vrtetn, kjo mnyr e zhdrejt zgjedhjesh imponohej vetvetiu, se populli n
prgjithsi nuk dinte se 'ishte parlamenti, as 'ishin deputett, as pr k t votonte. Megjithat, fushata e
zgjedhjevet u zhvillua mjaft e nxeht, sidomos pr shkak t ndieshmris fetare, e cila n'at koh prekej
shum shpejt, sepse, sado kujdes q t tregonin qeverit, t Krishter e Mysliman, n disa qytete,
shikohshin akoma si vllezr prej njerke.

Zgjedhjet u bn n Prill 1921, pa asnj shtrngim prej autoritetevet, dhe u krijua kshtu i pari parlament
shqiptar me nja 75 deputet. Si e do zakoni i demokracis, nuk vonuan t formohshin grupet
parlamentar. Dy "parti" u gjendn menjher prball njra-tjetrs: partia "Popullore", ose e reformavet, e
cila mbulohej me kryesin e Fan Nolit, por kishte edhe bejler si Eshref Frashrin dhe vet Ahmet Zogun,
q loznin sigurisht nj rol m t rndsishm prbri shkollarsh t rinj si Stavro Vinjau. Partia tjetr u quajt
"Prparimtare" dhe, prve ifligarvet t mdhenj, prmblidhte grupin e irredentistve kosovar, disa nga
deputett e Shkodrs, e t tjer. Kjo paraqitej si e kryesuar nga Hoxha Kadriu, refugjat kosovar, por n t
vrtetn drejtohej prej Shefqet Vrlacit. Si shihet, kta grupe ishin nj przjerje elementesh t mbledhur
rastsisht, q s'mund t kishin kurrfar vije as programi t prbashkt. Populli i krahinavet interesohej fare
pak se n sa grupe ndahshin e bashkohshin deputett e tij n Tiran.
Vese regjimi parlamentar nuk filloi me fat t mbar n Shqipri. Dy muaj pas mbledhjes s parlamentit (i
cili u hap n Tiran m 21 Prill 1921), ngriti krye Kapidani i Mirdits, Marka Gjoni, i shtytur e i ndihmuar
prej Jugosllavis pr t prmbysur shtetin shqiptar. Pas trheqjes s'ushtris italiane, Jugosllavia dhe Greqia
vazhduan t mos ia njihnin Shqipris kufijt e 1913-s, dhe i shtuan prpjekjet pr t'a shkallmuar kt nga
veriu e nga juga. Qeveria e Tirans provoi t vendoste marrdhnie t mira me t dy fqinjt duke mos
krkuar prej tyre asgj tjetr vese njohjen e kufijvet q pati caktuar Konferenca e Londrs. Por ato deshn
t prfitonin nga pafuqia e shtetit shqiptar dhe nga puna q kufijt e tij nuk qen njohur akoma prej Lidhjes
s Kombevet as prej fuqivet t mdha. Greqia u vu t shtynte organizimin e komiteteve "vorio-epirote" dhe
t niste trubullime n Himar duke futur fshehtas arm e municione. Grekomant punonin me zell pr t.
Kurse Jugosllavia prdorte si vegla krert e Shqipris s veriut, disave prej t cilvet iu paguante rroga t
prmuajshme. Ata, si qen msuar n kryengritje t prhershme kundr Turqis pr t mos njohur qeveri
mbi kok, vazhdonin t njjtin zakon tani kundr Tirans, pa u menduar nj grim se Jugosllavia do t'ua
shtypte m n fund ato koka t trasha.

Mbasi nuk mundi t merrej vesh me fqinjt drejtprdrejt, qeveria shqiptare iu drejtua Lidhjes s Kombevet,
m 29 Prill dhe 21 Qrshor 1921, duke krkuar prej ktij organizmi t lart ndrkombtar njohjen e kufijve
t Shqipris q pati caktuar Konferenca e Londrs. Por Jugosllavia e Greqia i kundrshtonin ata kufij, duke
e quajtur t pavlefshm vendimin e Konferencs s Londrs, dhe krkonin q shtja t rishikohej, jo prej
Kshillit t Lidhjes s Kombevet, po prej Konferencs s'Ambasadorvet, n Paris, e cila prbhej tani nga
prfaqsonjsit e Anglis, t Francs, t'Italis dhe t Japonis. Kshilli i Lart i Konferencs s Paqes ia
kishte ln "trashgim" shtjen shqiptare Konferencs s'Ambasadorvet. Jugosllavia me Greqin e plqenin
kt gj, sepse kishin m shum shpres t gjenin prkrahje tek fuqit e mdha se sa n Lidhjen e
Kombevet, q ishte nj organizm ndrkombtar m'i gjer.

Si prfaqsonjs i Shqipris n Lidhjen e Kombevet u drgua Fan Noli, i cili e mprojti shum mir shtjen
shqiptare dhe krkoi nga Kshilli i Lidhjes q t njihte kufijt e Shqipris caktuar prej Konferencs s
Londrs m 1913. Por Kshilli i Lidhjes s Kombevet, me nj vendim q mori m 25 Qrshor 1921, ia la n
dor at shtje Konferences s'Ambasadorvet, e cila zvendsonte Kshillin e Lart t Konferencs s
Paqes. N Konferencn e Ambasadorvet, Jugosllavia e Greqia kishin gjithmon prkrahjen e Francs.

Duke prfituar nga gjendja e brendshme e Shqipris, Jugosllavia desh t'a shkallmonte kt me ann e
Shqiptarvet vet dhe t'i tregonte bots s jashtme, veanrisht Konferencs s'Ambasadorvet dhe Lidhjes
s Kombevet, se Shqiptart nuk mund t formonin nj shtet. Pr kt qllim gjeti Kapidanin e Mirdits,
Marka Gjonin. Ky pat qndruar ca koh n Prizrend, ku ishte marr vesh me qarqet jugosllave pr t'iu
shrbyer planevet t tyre. Me t hollat dhe armt q i dha Jugosllavia, u kthye n Mirdit dhe filloi
kryengritjen nga mbarimi i Qrshorit 1921. Disa jav m par, shtypi jugosllav kishte filluar nj fushat
kundr qeveris s Tirans, t ciln e paraqiste si pasardhse t Turqve t Rinj dhe prndjekse t
Katolikvet. Kshtu na dolli Jugosllavia "mprojtse" e katolikizmit.

Nga kjo fushat, kuptohet se qarqet jugosllave menduan q Marka Gjoni do t mund t trhiqte rreth tij
gjith katolikizmin shqiptar. Por mbasi Kapidanin, n rrugn e trathtis, nuk e ndoqi as e tr Mirdita, ai u
shtrngua t kthehej prsri n Jugosllavi ku, nn mprojtjen e Jugosllavvet dhe i kshilluar prej tyre,
shpalli n Prizrend "republikn e Mirdits" m 17 Korrik 1921. Pastaj me ann e Jugosllavvet iu drejtua
Lidhjes s Kombevet, si edhe Jugosllavis, Greqis e Italis q t'a njihnin "republikn" e tij.

Duke i prdorur parullat e politiks si lodrat e majmunvet n cirkus, qarqet jugosllave ia paraqitn bots
"republikn" e Marka Gjonit si nj rast i s drejts s vetvendosjes s popujvet. Dhe mbasi i shtyn punt
deri aty, i dhan Marka Gjonit ushtri jugosllave, artileri, banda kriminelsh t'arratisur n Jugosllavi, dhe e
nisn pr n Mirdit.

Kjo ngjarje e shmtuar e tronditi shtetin e ri shqiptar, prbrenda, dhe ia rrzoi vleftn prpara bots. N t
njjtn koh, nisn edhe Grekt ngacmimet e tyre n kufij, ku kishin prur forca t reja, dhe komitetet
"vorio-epirote" i shtuan ulurimat e brtimat, n'Athin, n Janin e n t tjera qytete t Greqis.
Qeveria shqiptare u prpoq t'i bnte ball gjendjes. Fuqi t reja u thirrn ndn arm dhe u formuan trupa
vullnetarsh. Dy "grupet parlamentar" u muarn vesh prkohsisht pr t'i dhn qeveris nj baz m t
gjer. Por nuk ishte Iljaz Vrioni ai q mund t'a prballte at gjendje. Njeriu m'i fort n'ato rrethana ishte
Ahmet Zogu, por kt e druanin t tjert dhe mundohshin t'a mbanin n fre sepse i kishin kuptuar qllimet
e tija diktatoriale. Pas shum bisedimesh e vajtje-ardhjesh ndrmjet grupesh e klikash, u gjet e nevojshme q
t dy "partit" t bnin "Bashkimin e Shnjt", nga i cili do t delte nj qeveri e pranuar prej t gjithve.
Porsa u brohorit, m 11 Tetor, "Bashkimi i Shnjt" caktoi nj komision prej tre vetash, Bajram Currin,
Qazim Koculin dhe Avni Rustemin, pr t'i propozuar parlamentit qeverin e re. Kjo u formua m 19 Tetor
nn kryesin e Pandeli Evangjelit. Pr t qn m'e lir n veprimet e saja, qeveria e re i krkoi Kshillit t
Lart, dhe ky e pranoi, q t dekretonte mbylljen e sesionit parlamentar gjer n Jenar 1922.

Ndrkoh, fuqit shqiptare ishin munduar t'iu qndronin bandavet t Marka Gjonit. N Tetor 1921,
prfaqsonjsi jugosllav n'Asamblen e Lidhjes s Kombevet e paditi qeverin shqiptare se gjoja bnte nj
politik fanatizmi mysliman q synonte farosjen e t Krishtervet. Kt shpifje t ndyr e prgnjeshtruan
me nj telegram drejtuar Lidhjes s Kombevet Arqipeshkvi i Shkodrs, Abati i Mirdits dhe grupi i
deputetvet katolik.

Mbasi ndrhyrja jugosllave n Shqipri po rrezikonte paqen, Konferenca e Ambasadorvet nuk mund t'a
mbante m t mbyllur n sirtar shtjen shqiptare. Ndonse Franca mbetej gjithmon armike numr nj e
Shqipris, Anglia kish ndrruar qndrim qysh pas Kongresit t Lushnjs dhe Lufts s Vlors. Pastaj Italia,
mbasi u trhoq prej Shqiprie, nuk mund t pranonte q ai vend t pushtohej prej Greqis dhe Jugosllavis.
Sa pr Anglin, ndrrimi i qndrimit t saj lidhej sigurisht edhe me vajgurin e nntoks shqiptare, pr t cilin
flitej se ekspertt austriak dhe italian kishin diktuar gjat Lufts shtresa shum t pasura. Shoqria Anglo-
Persiane ishte vn n lvizje dhe kish drguar n Shqipri, qysh n Mars 1921, prfaqsonjs t saj pr t
marr nga qeveria e Tirans lejn e krkimevet dhe mundsisht konesionin e vajgurit.

Sidoqoft, m 7 Nntor 1921, Kryeministri i Anglis, Lloyd George-i, i drejtoi nj telegram Lidhjes s
Kombevet, me ann e t cilit e padiste Jugosllavin si nj shtet q po trubullonte paqen n Ballkan dhe
krkonte trheqjen e ushtrive t saj prej Shqipris s veriut gjer n vijn e kufijvet t 1913-s. Dy dit m
von, m 9 Nntor 1921, me kmbnguljen e Anglis dhe t'Italis, Konferenca e Ambasadorvet i hodhi
posht mtesat e Grekvet dhe vendosi t'a njihte Shqiprin shtet t pavarur me kufijt e 1913-s. Por as kt
radh nuk shptoi e mjera Shqipri pa disa qethje t kufijvet n dobi t Jugosllavis, e cila prkrahej
djallzisht prej Francs. Iu njoh akoma asaj nj pjes e mir toke q prfshinte mjaft fshatra prej krahinavet
t Lums, Hasit dhe Gollobords. Qeveria shqiptare protestoi kundr ktij cnimi q po i bhej pr t tretn
her Shqipris, po ku dgjohej zri i saj? N t njjtn dit, Konferenca e Ambasadorvet mori edhe nj
vendim tjetr q prekte sovranitetin e Shqipris, duke i njohur Italis disa interesa t veanta dhe nj pozit
t privilegjuar mbi kt vend. Sipas arsyes s shprehur n vendimin, prej cnimit t kufijvet ose t
pavarsis s Shqipris mund t rrezikohej sigurimi strategjik i Italis. Prandaj, n nj rast t'atill,
nqoftse Shqipria nuk do t'ishte n gjendje t mprohej vet, mund t krkonte ndihmn e Lidhjes s
Kombevet. Athere Anglia, Franca, Italia dhe Japonia do t'i propozonin Kshillit t Lidhjes q t'ia ngarkonte
Italis detyrn e rivendosjes s kufijvet t Shqipris. N t njjtn mnyr do t veprohej edhe n rast se
vihej n rrezik pavarsia ekonomike e Shqipris. Si shihet, fuqit e mdha e linin shtetin shqiptar n
sfern e interesavet t'Italis.

Pas ksaj marrveshjeje t re mbi Shqiprin, Konferenca e Ambasadorvet vendosi q t drgohej nj

komision ndrkombtar pr t caktuar n vend kufijt e saj.

Nga ana tjetr, edhe Lidhja e Kombevet vendosi q t drgonte sa m shpejt nj komision n Shqipri pr t
hetuar gjendjen. Ky Komision Hetues ndrkombtar, nn kryesin e profesorit suedez Sederholm, arriti n
javn e fundit t Nntorit dhe i telegrafoi Lidhjes se, sipas hetimevet t bra, ideja e nj "republike t
Mirdits" ishte krejt e pathemelt, se Marka Gjoni me prkrahsit e tij ishin arratisur n Jugosllavi dhe se
qetsia m'e plot mbretronte n'at krahin. Komisioni Hetues i Lidhjes s Kombevet e shtiti t gjith
vendin, prej veriut n jug, dhe raporti i tij, q u botua n Qrshor 1922, e paraqiste n drit t mir kombin
shqiptar, duke ia vn n pah cilsit e vlefshme dhe mundsit e zhvillimit. Vrtetonte gjithashtu se t
qnt e Shqipris si shtet i pavarur ishte gj fort e nevojshme nga pikpamja ndrkombtare pr sigurimin e
paqes n Ballkan. Komisioni i gjeti t pathemelta mtesat e Grekvet. Ai u shpreh n mnyr t prer se t
Krishtert e Shqipris s jugs nuk duhej kurrsesi t merrshin pr Grek. Sipas atij, n tr prefektur e
Gjirokastrs kishte nja 33.000 Grekofon, dhe jo m tepr se 40.000 n tr Shqiprin. Raporti i
Komisionit Hetues vlejti shum pr t davaritur n qarqet e Lidhjes s Kombevet mendimet e gabuara dhe
propagandn e keqe rreth kombit shqiptar.

Pr t shtypur rebelizmin e Marka Gjonit, qeveria e Tirans ia ngarkoi kumandn e operacionevet Ahmet
Zogut duke i dhn ndihms Bajram Currin. Por mbasi Jugosllavia u detyrua t'i trhiqte trupat ushtarake deri
n vijn e re q caktoi Konferenca e Ambasadorvet, s'kish sesi t'a ndihmonte Marka Gjonin me fuqi
t'armatosura. Prandaj ky u shpartallua prej forcavet shqiptare dhe u shtrngua t'arratisej prsri n Prizrend.
Kur erdhi Komisioni Hetues i Lidhjes s Kombevet, n Mirdit mbretronte qetsia.

Porsa q pavarsia dhe kufijt e shtetit shqiptar u siguruan prej Konferencs s'Ambasadorvet, m 9 Nntor
1921, dhe rreziku i jashtm u largua hprh, "Bashkimi i Shnjt" u thur, grupet e mparshm rifilluan
grindjet midis tyre, dhe qeveria e Pandeli Evangjelit u gjend n pozita t vshtira. M n fund qeveria erdhi
n kundrshtim t hapt me Kshillin e Lart, i cili e detyroi Pandeli Evangjelin t jepte dorheqje. Por ata
q u ngarkuan t formonin qeverin e re, i pari, Qazim Koculi, pas ktij, Hasan Prishtina dhe, i treti,
Idhomene Kosturi, s'iu qndruan dot kundrshtarvet dhe u rrzuan njri pas tjetrit brenda pak ditsh.

N qendr t ksaj lkundjeje, t ktij shqetsimi, ishte sigurisht figura e Ahmet Zogut, q po merrte rndsi
prdit e m tepr dhe i trembte t tjert, sidomos Kshillin e Lart. Ahmet Zogu po e sundonte grupin
"popullor" n parlament, aq sa antart demokrat t ktij grupi, me Fan Nolin n krye, ishin trhequr m
vehte. Pas operacionevet n Mirdit, Ahmet Zogu ishte n gjendje t lozte nj rol m t madh, sepse kishte
n dor pjesn m t mir t forcavet t'armatosura. Kt "arm" deshn t'ia hiqnin nga dora. Kshilli i Lart
dhe qeveria katr-ditshe e Hasan Prishtins, e cila e shkarkoi nga kumanda e prgjithshme e operacionevet
duke emruar n vend t tij Bajram Currin. Por Ahmet Zogu nuk pranoi t'a dorzonte kumandn, as me
urdhr t Hasan Prishtins as me at t'Idhomene Kosturit q ia, prsriti pas pak ditsh. N t vrtetn,
urdhrat e dhna Ahmet Zogut prej kryeministrash si Idhomene Kosturi, i ngjanin prralls s minjvet kur
menduan t'i varnin zilen maokut. Urdhrat nuk jan nj cop kart me nj vul n fund, por jan forc
vullneti e atij q sht i zoti t kumandoj. Dhe ai q nuk e ka at forc vullneti, nuk mund t kumandoj dot
kurr. "Nuk do t kishte regjim m t keq nga demokracia, sikur regjimet e tjer t mos ishin treguar m t
kqij akoma", thoshte Winston Churchill-i. E meta m'e madhe e demokracis - dhe aq m tepr e
demokracis s padisiplinuar - sht se duan t sundojn e t kumandojn n nj mnyr t barabart t
gjith ata q ndodhen n katin e siprm t shtetit, si i dobti dhe i forti, si i afti dhe i paafti. Figura e nj t
forti iu hedh hije frike t tjervet, t cilt s'mendojn mandej ve si e si t'i lidhin atij kmb e duar, si
Lilliputiant Gulliverit. Dhe mbasi q t gjith druajn se mos po iu del prpara ai ose ky, zgjedhin
zakonisht pr n krye t qeveris a t shtetit at m t padmshmin, i cili sht natyrisht edhe m'i paafti. N
kt mnyr, duke mos pasur nj autoritet prsipr, t gjith kta shklqesa e ndjejn vehten krejt t lir pr
t br kundr njri-tjetrit luft fjalimesh dhe rivalitetesh. Por shumica drrmonjse e popullit, domethn
nntqind-e-nntdhjet-e-nnt pr mij, nuk fiton gjkafsh nga fjalimet e ktyre, dhe punt vetvetiu do t
katandisen ose n kalbsimin e shoqris, ose n'ardhjen e nj regjimi tiranik. N Shqipri ngjau kjo e dyta:
m par me Zogun, pastaj me komunizmin.

Pasi u kthye n Tiran n krye t forcavet t'armatosura, n gjysmn e Dhjetorit 1921, Ahmet Zogu mori n
dor edhe kumandn e gjindarmris, thirri menjher parlamentin, dhe me ann e ktij rrzoi antart e
mparshm t Kshillit t Lart duke i zvendsuar me katr shklqesa t tjer: Ymer Pash Vrionin, Refik
Bej Toptanin, Sotir Pecin dhe Ndoc Pistullin. Pastaj formoi nj qeveri t re duke vn n krye t saj si kukll
Xhafer Ypin, ndrsa Zogu mbante pr vehte Ministrin e Punve t Brendshme. Si ministr i Punve t
Jashtme u emrua Fan Noli, i cili dha dorheqjen pas nja dy muajsh.

Mbas ktyre ngjarjeve, Zogu iu prvesh puns haptas pr t lidhur rreth vehtes krer e bajraktar t veriut,
ifligar e konservator q iu trembshin reformavet, dhe ata q kishin qn deri athere vegla t'Esad
Toptanit e t pushtimevet t huaja. N fillim, Zogu pat qn pshtetur n forcat nacionaliste dhe, pasi u
dallua n Kongresin e Lushnjs, lozi nj rol t rndsishm n qeverit e pastajme pr vnien e rregullit dhe
shtypjen e rebelizmavet, i rrethuar prej disa oficersh atdhetar q e ndihmuan n'ato veprime. Por mbasi
doli n plan t par, s'mendonte tjetr vese t krijonte fuqi personale me elementet m konservatore dhe m
prapanik t vendit.

N parlament, demokratt e partis "popullore" u ndan prej rrethit t Zogut dhe, bashk me nj pjes t
grupit "prparimtar", formuan nj opozit. Por duk' me qn se "opozita" s'ia ndalte dot hovin Ahmet Zogut
me mnyra parlamentare, disa nga kundrshtart e tij, prej krersh t veriut, deshn t vazhdonin shqiptare
me ann e pushks. Mirpo "pushka", kur nuk i shrben nj qllimi t prgjithshm kombtar ose shoqror,
kur nuk prdoret n nj mnyr t disiplinuar, t hierarkizuar, t ndrlidhur, s'mund t sjelli vese dm e
anarki. Ata krer t veriut q ohshin kundr Zogut, nuk ishin m pak ambicioz nga ky, as nj "drit" m'e
mir, vese donin t'a prmbysnin kt pr t'i zn vendin. Dhe duke qn sa koka aq kumanda, jo vetm q
s'ia arrinin dot ambicjes, por i sillnin dmin m t madh Shqipris duke mos i ln nj ast qetsie, duke e
paraqitur n'opinionin ndrkombtar si nj vend vazhdimisht n kryengritje dhe duke br, me dashje a
padashje, lodrn e armiqve t jashtm.

Nuk ishte thar akoma gjaku i derdhur prej trathtis s Marka Gjonit, kur u lshua Elez Isufi nga Dibra pr
t marr Tirann, i lidhur me Halit Lleshin, agjent i paguar i Jugosllavvet, Mustafa Krujn, agjent i njohur i
Italianvet, Hamit Bej Toptanin, feudal rebel, dhe ndonj atdhetar si Bajram Currin. Kta ngritn krye n
Shqiprin e veriut dhe t Mesmen, n fillim t Marsit 1922. Prej tyre, vetm Elez Isufi mundi t'arrinte gjer
brenda n Tiran. Kshilli i Lart, qeveria dhe pjesa m'e madhe e parlamentit ikn nga frika n'Elbasan. Por
Ahmet Zogu qndroi n Tiran pr t'a mprojtur kreqytetin me forcat e gjidarmris, t cilat i kumandonte ai
vet. Ndrsa zhvillohshin luftimet npr rrugt e Tirans, ministri i Anglis, H. Ayres, ndrhyri miqsisht
pran Elez Isufit dhe ia mbushi mendjen q t kthehej pas. Me trheqjen e ktij, Zogu i shpartalloi bandat e
Hamit Toptanit dhe mbeti sundonjs i vendit. Shtypja e ksaj lvizjeje ia rriti fuqin m shum akoma
Ahmet Zogut dhe ia forcoi autoritetin kundrejt qeveritarvet t tjer, Kshillit t Lart dhe deputetvet, t
cilt e patn mbajtur frymn n'Elbasan.

Ndarja politike e brendshme po merrte tani vija m t prera dhe po shkonte duke u prqendruar n dy
grupime, q kishin midis tyre kundrshtim interesash dhe pikpamjesh: mnjan, konservatort, ifligart e
mdhenj, q po mblidhshin pr dit e me tepr rreth Zogut duke e nxjerr kt n krye si njeriun e tyre m
t fort; n'ann tjetr, grupi i opozits demokratike, ku shquheshin Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau,
Avni Rustemi, e t tjer shkollar.

Gjat prendvers dhe vers s vitit 1922, kundrshtimi ndrmjet dy palvet erdhi duke u acaruar, si n
Tiran ashtu edhe npr krahinat me rastin e zgjedhjevet bashkiake. Por Zogu duke e sunduar qeverin si
ministr i Punve t Brendshme, kishte n dor mjetet dhe arkat e shtetit pr t pregatitur marrjen e fuqis,
duke vn m par njerzit e tij n vendet-ky t'administrats dhe n kumandimin e forcavet t'armatosura.
Pastaj, kur u hap sesioni parlamentar n Shtator t'atij viti, Ahmet Zogu bri q t zgjidhshin si antar t
Kshillit t Lart Xhafer Ypi dhe Gjon oba, n vend t Ymer Pash Vrionit dhe Ndoc Pistullit, t cilt ishin
trhequr disa muaj m par. Kryeministr u b ai vet duke mbajtur edhe Ministrin e Punve t
Brendshme.

Mbasi shteti shqiptar, pas aq tronditjesh, po vihej n'udh, duhej prcaktuar m mir struktura e tij dhe
sidomos ndarja e fuqivet ndrmjet organevet m t larta t pushtetit. Statuti i vendosur prej Kongresit t
Lushnjs ishte mjaft i kufizuar dhe nuk parashikonte n hollsi se far lidhjesh ndrmjet tyre dhe fuqie
kundrejt njri-tjetrit duhej t kishin parlamenti, Kshilli i Lart dhe qeveria. Mbi kto shtje si edhe mbi
formn e regjimit mund t vendoste prfundimisht vetm nj asamble kushtetonjse. Por deri sa t mblidhej
kjo, duhej gjetur nj mnyr rregullimi ndrmjet fuqivet legjislative, ekzekutive dhe gjyqsore, pr t'i dhn
shtetit nj baz parlamentare dhe nnshtetasvet nj sigurim t lirivet demokratike.

Kt desh t bnte parlamenti ose Kshilli Kombtar, i cili u muar gjat sesionit t vjeshts me zgjerimin e
bazavet t "Kanunores s Statutit t Lushnjs", zgjerim q u votua n Dhjetor 1922. N parim, mbahej n
fuqi regjimi i caktuar prej Kongresit t Lushnjs, q lidhej me iden e monarkis s vitit 1914, por q, n
vend t princit, kishte hprh nj Kshill t Lart prej katr vetash, antart e t cilit do t zgjidheshin prej
parlamentit n do tre vjet.

Zgjerimi i Statutit t Lushnjs, q prmbante 129 nene t ndar n katr kapituj, prcaktonte fuqit q duhej
t'ushtronin Kshilli i Lart, parlamenti dhe qeveria, si edhe mnyrn e zgjedhjes ose t'emrimit t tyre. Fuqia
e parlamentit shtrihej mjaft: prve s drejts pr t vn ligje, ai zgjidhte Kshillin e Lart, kontrollonte
veprimet e qeveris e cila duhej t merrte prej tij votbesimin, ratifikonte traktatet dhe marrveshjet
ndrkombtare t shtetit, dhe krijonte disa komisione q kishin lidhje me t, sikurse kshilli kontrollues i
financavet etj.

Kshilli i Lart emronte qeverin, kishte kumandn eprore t forcavet ushtarake, dekretonte ligjet e
parlamentit etj. Kurse qeveria zbatonte fuqin ekzekutive, politikn e brendshme e t jashtme t shtetit,
dhe ishte prgjegjse prpara parlamentit. Gjykatsit emrohshin nga Kshilli i Lart, pas propozimit t nj
komisioni t veant, dhe duhej t'ushtronin lirisht fuqin gjyqsore.

N kapitullin e tret, shtesat e Statutit t Lushnjs prcaktonin t drejtat e nnshtetasvet, n pajtim me

parimin e demokracis dhe t lirivet q lidhen me t. Me zgjerimin e Statutit t Lushnjs krijohshin kushtet
ligjore pr t'a vn shtetin shqiptar n rrugn e demokracis, pr t'iu siguruar nnshtetasvet lirit brenda
ligjit, pas aq shekujsh tiranie ose anarkie.

Por trubullimet e brendshme vazhduan edhe n vitin 1923, n Shqiprin e veriut, veanrisht n krahinat e
Tropojs dhe t Krums, ku Bajram Curri me Hasan Prishtinn provuan t bnin nj tjetr kryengritje
kundr Zogut. Kto veprime t marra tregonin m tepr kokfortsi se sa nj mendim politik t pjekur, dhe
s'mund t kishin tjetr prfundim vese dmtimin e popullit dhe forcimin e autoritetit t'Ahmet Zogut, t cilin
shum veta e shikonin tani si njeriun e domosdoshm pr t mbajtur qetsin dhe nj far rregulli n'at knd
ferri t mallkuar.

Nuk kishin marr fund as ngatrresat me shtetet fqinj. Sipas vendimit t Konferencs s'Ambasadorvet
marr m 9 Nntor 1921, Komisioni ndrkombtar pr caktimin e kufijvet arriti n Shqipri m 1922. Ai
prbhej prej nga nj prfaqsonjsi t'Anglis, t'Italis dhe t Francs; Japonia nuk desh t drgonte, duke
marr si shkak q Shqipria ishte tepr larg pr t. Kryetar i Komisionit ishte gjeneral Tellini, italian. Sipas
krkess s qeveris shqiptare, Komisioni desh njher t rregullonte shtjen e 26 fshatravet t qarkut t
Kors q Greqia i mbante t pushtuar qyshse i shkeli ushtria e saj m 1920. Komisioni vendosi q 14 prej
ktyre fshatrave t'i kthehshin Shqipris, duke ia br dhurat Greqis 12 t tjert. Por kjo krkonte gjra
m t mdha akoma, veanrisht njohjen e Protokollit t Korfuzit t vitit 1914. Pmdryshe nuk pranonte
bashkpunim me Komisionin ndrkombtar pr caktimin e kufijvet. Qeveria shqiptare dhe Komisioni e
hodhn posht at krkes, dhe iu drejtuan Konferencs s'Ambasadorvet dhe Lidhjes s Kombevet, t cilat
ndrhyn pran Greqis duke e kshilluar q t tregohej m'e matur. Nj val t fort sulmimesh kishte
ngritur n shtypin grek shtja e 14 fshatravet t qarkut t Kors, t cilt Greqia donte t'i glltiste bashk
me 12 t tjert. Goditjet e shtypit drejtohshin sidomos kundr gjeneral Tellini-t, i cili shikohej si prkrahs i
ans shqiptare. Prandaj, kur Komisioni ndrkombtar rifilloi punimet, m 1923, gjendja ishte fort e acaruar.

Athere ngjau nj krim tepr i shmtuar q vetm fanatizmi kokngusht i Grekvet mund t'a bnte. N
Gusht 1923, ndrsa Komisioni ndrkombtar ishte duke udhtuar prej Janine n Gjirokastr, bandat greke
sulmuan automobilin e gjeneral Tellini-t dhe e vran at bashk me dy oficer italian dhe nj prkthys
shqiptar q e shoqronin. Kjo ngjarje tronditi jo vetm Shqiprin, po edhe qarqet ndrkombtare. Grekt e
bn kt krim afr kufirit t Shqipris me qllim q t'ua ngarkonin Shqiptarvet dhe t'i tregonin kta si nj
popull t'ult prpara "qytetrimit helenik". Mirpo Italiant nuk hanin bar. M par se prefekti i Gjirokastrs,
Kol Tromara, t'a vrtetonte brnda tri ditsh me prova t pakundrshtuarshme q krimi ishte br prej
Grekvet, Italia pushtoi Korfuzin dhe i krkoi Greqis 50 milion lireta si dmshprblim pr vrasjen e
gjeneralit dhe t'oficervet q e shoqronin. Konferenca e Ambasadorvet e njohu prgjegjse qeverin e
Athins pr organizimin e krimit dhe e detyroi t paguante dmshprblimin. Njhohsisht ndrhyri pran
Italis q kjo t'a lshonte ishullin e Korfuzit. Pas ktyre ngjarjeve, armiqsia greke kundrejt Shqipris u b
m'e trbuar akoma, dhe kt trbim e shfrente kundr amrvet.
Ngatrresa dhe skena t mallngjyershme nga ana e popullsis shqiptare mbetur prtej kufijvet ngjajtn edhe
gjat prcaktimit t kufirit shqiptaro-jugosllav. Komisioni ndrkombtar, bashk me nj prfaqsonjs t
Shqipris, duhej t kalonte npr ato vende, prej Struge n Prizrend, duke marr mandej ann e veriut. Por
ngado q shkonte, popullsia shqiptare i delte prpara me lot pr faqe dhe i lutej q ajo t prfshihej brenda
kufijvet t Shqipris. Manifestime u bn sidomos n Dibrn e Madhe, ku djalria, duke knduar kng
kombtare, i krkonte Komisionit bashkimin me Shqiprin. shtja e kufijvet nuk u prfundua dot trsisht
as m 1923, sepse Greqia nuk donte t'i lshonte 14 fshatrat, dhe Jugosllavia, duke e interpretuar n dobi t
saj tekstin e Protokollit t Londrs, donte t mbante Vermoshin e Shn-Naumin. M n fund ia arriti
qllimit, se kta dy vende ia lshoi Zogu m 1925. Kurse Greqia, e shtrnguar prej Konferencs
s'Ambasadorvet, i njoftoi Kshillit t Lidhjes s Kombevet, n vjeshtn e 1924-s, se do t'i mbahej
vendimit ndrkombtar, dhe pas pak kohe i liroi t 14 fshatrat.

Nj tjetr dram i dhmbshm pr Shqiprin ishte shtja e popullsivet shqiptare mbetur prtej kufijvet, n
Jugosllavi dhe n Greqi. Lidhja e Kombevet ishte e zonja t'a detyronte Shqiprin q t'iu elte shkolla n
gjuhn e tyre dhe t'iu njihte t gjitha t drejtat minoritare 33.000 Grekofonve t prefekturs s Gjirokastrs,
por nuk bri asgj pr t detyruar Jugosllavin dhe Greqin q t'iu njihnin t njjtat t drejta Shqiptarvet, t
cilt ishin dhjetra her m shum. Thirrjevet t shtetit shqiptar n Lidhjen e Kombevet nuk ua vinte kush
veshin, jo vetm pse Shqipria s'kishte prkrahje t jashtme, po edhe sepse, duke qn n kryengritje t
prhershme, askush s'i jepte pesh.

Dy fqinjt, Jugosllavi e Greqi nuk kishin as nuk pranonin tjetr politik kundrejt popullsivet shqiptare vese
at t farosjes. Prandaj nuk mungonin n'asnj rast e nuk kursenin asnj mjet pr t'ua br Shqiptarvet jetn
t pamundur, n mnyr q kta t braktisnin vatrat strgjyshore e t largohshin. Pr t'a zbrazur amrin
prej Shqiptarsh, Greqis iu paraqit nj rast i jashtzakonshm me nnshkrimin e traktatit greko-turk t
Lozans, m 30 Jenar 1923, q parashikonte shkmbimin e popullsivet ndrmjet dy vendevet. Ndonse
Greqia ishte zotuar botrisht se nuk do t prfshinte Shqiptart mysliman t amris n numrin e
popullsis turke q do t shkmbehej me Grek t Turqis, e shkeli fjaln si gjithnj, dhe shprnguli prej
vatravet t tyre prmbi 60.000 amr, t cilt i dboi si "Turq" n thellsit e Anadollit.

Jugosllavia gjeti nj tjetr mnyr. Ndn mbulesn e nj t'ashtuquajture "reform agrare" u vu t bnte
kolonizimin e Kosovs, duke sjell aty Malazez, t cilve iu jepte jo vetm pjesn m t mir t tokavet q
ua rrmbente Shqiptarvet, po edhe nj pjes t baness s ktyre. Me kto mjete dhe me an prdhunimesh
t paprshkruarshme, detyroi me qindra mij Kosovar t lshonin truallin e tyre dhe t'emigronin n Turqi.
S'iu njohu Shqiptarvet kurr nj t drejt, jo vetm minoritare por as njerzore: do botim i kapur n gjuhn
shqipe dnohej si nj krim. Me an statistikash t rreme dhe duke e mbajtur shumicn e Shqiptarvet pr
"mysliman" ose "Turq", Jugosllavia e tregonte zyrtarisht dhe vazhdimisht 400.000 numrin e tyre, kurse
Gazeta Zyrtare e Lidhjes s Kombevet, n Shtator 1921, vrtetonte se kishte nj milion Shqiptar n
Jugosllavi.

Pr t'iu shptuar ndjekjevet t pamshirshme, nj pjes Kosovarsh qen arratisur n Shqipri, ku vuanin e
vdisnin nga uria, se shteti shqiptar s'kish me se t'i mbante. Gjithsaher q Jugosllavia i krcnohej
Shqipris, lshonte nga nj val tmerri mbi Kosovart duke br me qindra viktima. Prej vitit 1913 e ktej,
hemoragjia e Kosovs ka qn nj plag q s'sht mbyllur kurr.

Nj tjetr vshtirsi pr shtetin shqiptar, jo m'e vogl nga trubullimet e brendshme dhe nga ndrhyrjet e
fqinjvet, ishte gjendja ekonomike e vendit. Kemi folur m sipr se Shqipria kishte dal prej sundimit
otoman me nj struktur ekonomike krejt primitive dhe s'kishte asgj t ndrtuar n kuptim t tekniks
moderne. Toka punohej me mjetet e vjetra dhe s'nxirej dot prej saj as pr t plotsuar nevojat ushqimore t
vendit. Jo vetm bujqit q s'dinin se 'ishte teknika moderne, por as ifligart pasanik nuk interesohshin
pr t'i mirsuar pronat e tyre me ann e mjetevet t reja. Ata ishin msuar me prfitimin q nxirnin vetm
nga kraht e bujkut dhe nuk shtyhshin m tutje. Prandaj shteti shqiptar, prve artikujve t tjer, duhej
t'importonte nga jasht edhe drith n sasira t mdha, gj q e prmbyste balancn tregtare me botn e
jashtme n dm t'ekonomis s vendit.
Industri nuk kishte pothuajse fare, dhe kjo, pr t'u zhvilluar, gjente vshtirsi t shumllojshme. E para, nuk
kishte as institute kredie, as bank e monedh kombtare; e dyta, Shqiptart pasanik nuk ishin msuar me
shoqrira aksionesh, nuk kishin besim n qndruarshmrin e gjendjes s brendshme, dhe iu plqente t'i
mbanin "n qyp" ose t'i lshonin me fajde t hollat e fituara me an shfrytzimesh t ndryshme. Mandej
mungesa e rrugvet, e uravet, e mjetevet t transportit, e bnte shum t vshtir zhvillimin ekonomik t
vendit. Megjithat, ndrmjet vjetvet 1922-1923 u hapn n Shkodr e n Kor nga nj fabrik duhani, dhe
u formua n Durrs nj shoqri anonime e punimit t duhanit, e quajtur "Samas", m von "Stamles", e cila
ishte e para q ngrihej n form aksionesh me kapitale shqiptare. Nga t tjerat, prve mullinjve t vajit t
ndodhur q m par, u ngrit ndonj fabrik mielli e makaronash, ndonj fabrik sapuni, ndonj sharr pr t
prer e punuar drurin, si edhe ndonj ndrmarrje e vogl pr regjien e lkuravet dhe prpunimin e kufizuar
t disa prodhimeve bujqsore e blegtorale. Vlen t shnohen kriporet e Vlors dhe t Durrsit, t cilat ishin
prej shum kohsh m par, dhe nxirej prej tyre mjaft krip sa pr t plotsuar pothuajse nevojat e vendit.

Si pasuri t nntoks, shfrytzohej q n kohn e Turqis prej nj shoqrie frnge, e pastaj prej nj tjetre
italiane, sera e Selenics. Mendohej t kishte shtresa t pasura vajgurore, prve mineralesh t tjera. Pr t
marr t drejtn e krkimevet dhe konesionin e shfrytzimit t vajgurit t Shqipris, dy shoqri t mdha u
gjendn kundra njra-tjetrs, Anglo-Persiania dhe Shoqria amerikane Standard Oil, t cilat u hngrn n
mest tyre pr nj pun q s'e vlente mundimin. Anglo-Persiania ishte vn n lvizje e para dhe, m 1923,
kishte ardhur pothuajse n marrveshje me qeverin e Zogut pr t marr t drejtn e krkimevet dhe
konesionin e shfrytzimit. Anglia kish nja dy-tre vjet q interesohej pr Shqiprin, ndoshta nga shkaku i
vajgurit, dhe Zogu desh t'afrohej sa m shum me Anglezt. Prandaj qeveria e tij i pranoi, n parim, kushtet
e Shoqris Anglo-Persiane, dhe projektin e marrveshjes ia paraqiti parlamentit pr miratim, m 23 Shtator
1923. Por n'at koh kishte ndrhyr energjikisht Shoqria amerikane Standard Oil, e cila propozonte edhe
ngritjen e nj rafinerie. Opozita parlamentare ishte pr Shoqrin amerikane. Natyrisht, porsa q shteti
shqiptar nuk kishte kapitale as mjete teknike pr t'i shfrytzuar vet pasurit e nntoks, duhej t'i jepte
konesionet e tyre n kushte sa m t mira. Por n rastin e shoqrivet angleze e amerikane hynin edhe
faktor politik. Prandaj shtja pati nj rrahje t nxeht n parlament dhe s'u prfundua dot, mbasi ky do t
shprndahej n mbarim t muajit pr t'ua ln vendin zgjedhjevet t'Asambles Kushtetonjse. Kshtu ajo
shtje mbeti pr t'u shikuar prej ksaj. Po kur shoqrit e mdha Anglo-Persiane dhe Standard Oil diktuan
m von se shtresat vajgurore t Shqipris nuk ishin aq t pasura sa mendohej, s'u interesuan m, dhe
konesionin e muarn m n fund Italiant.

Gjat vitit 1923, qeveria e Ahmet Zogut i dha n konesion disa ifliqe t shtetit shoqris italiane
"Adriatiko" dhe nja 100 hektar t tjer t iflikut Rreth nj shoqrie zvicerane; po n'at koh, shoqria
gjermane "Inag" mori shfrytzimin e pyllit ndrmjet Ishm e Bregu-i-Matit.

Por shteti shqiptar, pr t'a nxjerr vendin nga ajo gjendje e prapambetur, kishte nevoj pr ndihma t mdha
financiare e teknike, t cilat s'mund t plotsohshin kurrsesi me burimet e brendshme. T'ardhurat mezi
mjaftonin pr t mbajtur buxhetin vjetor t shtetit, i cili ishte m pak se 20 milion franga ari. N vjett e
par kjo shum mblidhej rregullisht, sepse n Shqipri kishte mbetur mjaft ar prej ushtrivet evropiane n
kohn e Lufts, malli shkonte mir, dhe fshatarsia ishte disi n gjendje t paguante; mandej t'ardhurat
doganore ishin nj burim mjaft i rndsishm, mbasi populli ishte n gjendje t blinte. Kto kushte e
ndihmuan shtetin shqiptar t kaprcente vshtirsit e para, t mkmbte administratn, t shtronte
kryengritjet. Por mbasi Shqipria n'at koh importonte dhjet her m shum se sa eksportonte, i tr ai ar
dolli ca nga ca prjashta pr t paguar deficitin e shkmbimevet, dhe kriza ekonomike filloi t ndihej shum
shpejt.

Sido q t'ish, me mjetet e brendshme Shqipria nuk mund t dilte dot nga ajo gjendje mesjetare ku e kishte
ln sundimi otoman. Prandaj u prpoq t merrte nj hua t jashtme nprmjet t Lidhjes s Kombevet prej
kapitalesh t'ardhur nga shtete t paanshm, q s'mund t'ushtronin ndikim politik mbi Shqiprin. Flitej se
disa banka t mdha zvicrane dhe belge mund t'i jepnin Shqipris nj hua n kondita mjaft t favorshme,
po t garantohshin nga Lidhja e Kombevet. Kjo e fundit kish drguar n Shqipri, m 1922, ekonomistin
Albert Calmes pr t shikuar gjendjen ekonomike e financiare t vendit dhe pr t dhn nj mendim se cilat
ishin mundsit e zhvillimit t tij. Por kryengritjet e pareshtura njra pas tjetrs nuk jepnin besim n shtetin
shqiptar, prjashta, dhe bankiert nisn t ngurronin. Ndoshta edhe ndrhyrjet e para t shoqrivet Anglo-
Persiane dhe Standard Oil iu pren rrugn kapitalevet q mund t vinin prej shtetesh m t vegjl. Por qen
sidomos ngjarjet e brendshme ato q s'linin shtek pr nj politik ndrtimi, as siguri pr nj kredi t
jashtme.

Krahas me prapambetsin ekonomike qndronte prapambetsia kulturore. Populli, lart nga tetdhjet pr
qind, ishte analfabet, domethn s'dinte shkrim e kndim. Shkollat nuk ishin t mjaftuarshme sepse
mungonin msuesit, mungonin lokalet, mungonin orendit dhe sendet e msimit, mungonin librat, mungonte
gjithka. Nganjher ndrtesat shkollore ishin ca shtpi t vjetra pa dyer e dritore, ku t gjort nxns
dridhshin prej t ftohtit. Megjithat, dshira e msimit ishte e nxeht, sidomos n Shqiprin e jugs, ku jo
vetm qytetart po edhe fshatart s'kursehshin pr shkollat, krkonin prej qeveris hapjen e tyre, dhe
drgonin t gjith fmijt, djem e vajza. Por shteti s'kish mundur t hapte deri athere vese nja 550 shkolla
fillore, nja 50 plotore, nja tri a katr t mesme, si normalja e Elbasanit, liceu frng i Kors, gjimnazi i
Shkodrs, dhe shkolla teknike e Tirans q u el dhe mbahej nga Kryqi i Kuq amerikan. Pr t pregatitur
profesor, inxhenjer, mjek, agronom, gjyqtar etj., shteti pat drguar mjaft djelmosha me bursa studimi
npr shkollat e larta t'Evrops.

Nj kujdes t veant tregonin n'at koh arsimtart e vjetr pr spastrimin e gjuhs dhe zvendsimin e
fjalvet t huaja me tingujt e mbl t shqipes. Edhe skajet shkencore filluan t'i nxirnin - dhe delnin fort
bukur - prej gjuhs amtare, rrnjt e s cils, aq t lashta sa histori e njerzis, prisnin prej katr mij vjetsh
prendvern e lulzimit. Ato pak libra shkollore q ishin pregatitur n'at koh - ca libra t thjeshta kndimi
dhe msimi - shquhshin nga pastrtia e gjuhs, nga fuqia e shprehjes, nga rrjedhja e natyrshme e fjalivet
ashtu si vin vetvetiu n shqipen. Nj prpjekje t mir n kt drejtim pati br Komisioni Letrar, q u
formua n Shkodr me prkrahjen e Austris, n kohn e Lufts. Mjerisht, m von, nuk u ndoq ky rregull.
Prej ftohjes s ndjenjavet kombtare, ose prej ndikimit t gjuhvet t huaja ngaha merrnin msimet studentt
shqiptar - ndoshta edhe pse brezi i ri nuk ishte n lartsin e atij m t vjetrit - gjuha shqipe erdhi duke u
prishur prap; vendin e orientalizmavet t dikurshme e zun barbarizmat e futura prej gjuhvet t
Perndimit, dhe ligjrata e bukur e saj erdh e u b si nj gjuh skele ndrkombtare. T'ashtuquajturit
shkollar i prftojn mendimet e varfra t tyre n kallpin e gjuhve t huaja dhe i derdhin n nj shqipe
lesh-e-li q s'prputhet gjkundi me t folmen e vrtet t saj.

Pr t'iu gjetur zgidhje gjith ktyre problemeve, ose m mir, pr t'i vn n nj rrug zgidhjeje, nuk
mungonin mendimet theorike t'opozits dhe t nj pjese t djalris shkollare. Por mungonin mjetet dhe m'e
keqja ishte se, midis mendimeve t ktyre dhe mendsis s popullit, kishte nj ndryshim shum t madh.
Opozita krkonte reformn agrare, lirin e organizimevet, spastrimin e administrats, zhvillimin e arsimit,
t shrbimevet mjeksore, ndrtimin e rrugvet etj., por nuk kishte nj program praktik sesi mund t'iu arrihej
ktyre qllimeve, dhe ajo vet prbhej prej elementesh t ndryshm q kundrshtonin njri-tjetrin. Sa pr
djalrin shkollore, e cila n'at koh udhhiqej prej Avni Rustemit, ajo prsriste gjith 'dgjonte nga
zhurmat e lvizjevet socialiste evropiane, pa u menduar edhe aq thell se 'mund t bhej dhe 'nuk mund t
bhej n Shqiprin e athershme. M 1921, Avni Rustemi ish prpjekur t'i bashkonte shoqrit e
mparshme n nj organizat t prgjithshme, e quajtur Federata "Atdheu". M von themeloi shoqrin
"Bashkimi", me qendrn n Tiran, e cila u prpoq t hapte deg n mjaft qytete, dhe lozi nj rol t
rndsishm n ngjarjet e vitit 1924. Ishte e para her q djalria shqiptare hidhej n jetn politike t vendit
n nj mnyr t'organizuar.

Mbasi kundrshtimi ndrmjet qeveris dhe opozits po vinte duke u acaruar, u pa e nevojshme t bhshin
zgjedhjet pr Asamblen Kushtetonjse. N Gusht 1923, Kshilli i Lart thirri nj mbledhje t
jashtzakonshme t parlamentit pr t'i parashtruar projektligjin e zgjedhjevet q kish pregatitur qeveria. Nj
luft e ashpr u b rreth projektit qeveritar, sepse opozita krkonte zgjedhje m demokratike. Megjithse
edhe kjo e mbante parimin e zgjedhjevet n dy shkall (domethn me an zgjedhsash t dyt), donte q
pjesmarrja e popullit t'ishte m'e gjer, q do numr 100 vetash, dhe jo 500, t nxirte nj zgjedhs t dyt,
dhe t delte nj deputet pr do 8.000 frym. Kto dhe disa propozime t tjera t'opozits u rrahn
nxehtsisht, por m n fund u gjend nj rrug e mesme, zgjedhjet u caktuan pr n muajin e Dhjetorit dhe
parlamenti u shprnda m 30 Shtator 1923.
Kuptohet se fushata e zgjedhjevet qe fort e nxeht. U krijuan lloj lloj grupesh me emra demagogjik t
ndryshm. Shoqria Bashkimi bri zhurm sa mundi. Por ana e ifligarvet dhe e konservatorvet prapanik
ishte gjithmon m'e forta, mbasi n'at koh lidhjet ishin personale, "zgjedhjet" bhshin nprmjet
zgjedhsash t dyt, t cilt ishin zakonisht nga parsia e krahinave dhe shkonin si gjithmon pas bejlervet
dhe pasanikvet. Nse "opozita" mund t kishte nj numr deputetsh, kt nuk ua detyronte edhe aq "idevet
prparimtare", as zhurms q bnte Shoqria Bashkimi, por sepse n gji t saj ndodhshin mjaft bejler e
njerz me emr, t cilt trhiqnin votat e zgjedhsavet t dyt pr t njjtat arsye. Mirpo kta nuk kishin
asnj dshir t vrtet pr ndryshime t mdha, e sidomos pr reformn agrare, se ishin vet pronar, dhe
ato parulla i pranonin vetm si nj demagogji pr t gjetur pshtetje n rrymat e reja kundr kliks s'Ahmet
Zogut, t ciln e luftonin pr rivalitet pozitash dhe jo pr mospajtim parimesh. Prandaj, sikur t vinin n
fuqi, do t tregohshin edhe kta pengonjs t reformavet aq sa t tjert, por me ndryshim se, ndrsa t tjert
kishin n krye nj njeri t fort si Zogun, kta s'ishin vese nj grumbullim i rastit, demagog fjal-mdhenj,
q s'kalonin dot prej fjalvet n vepra. S'ishin t zott as t mbahshin n fuqi, sepse nuk formonin dot midis
tyre nj hierarki t disiplinuar.

Ndrkaq, Zogu kishte lozur t gjith gurt pr t forcuar pozitat e tija brenda dhe jasht shtetit. Prbrenda,
kish lidhur rreth vehtes klasn e bejlervet t mdhenj dhe nj pjes krersh t veriut, prve nj numri
burokratsh, oficersh, karrieristsh e aventuriersh t do kallpi. Pr t siguruar nj mbshtetje t fort n
Shqiprin e Mesme, ishte mbluar me t bijn e Shefqet Vrlacit, m'i pasuri dhe m'i fuqishmi i bejlervet t
Shqipris. Kurse jasht shtetit, sidomos pran Anglezvet, Ahmet Zogu kish dashur t jepte prshtypjen se
vetm ai ishte i zoti t mbante qetsin n Shqipri. Ishte tepr shqetsonjs afrimi i tij me Jugosllavt.
Ahmet Zogu e kish kuptuar se prej shtetevet fqinj, Jugosllavia ishte ajo q praktikisht mund t lozte rolin
m t madh n punt e brendshme t Shqipris. Prandaj kish nisur t'afrohej shum me t, sidomos qkur
erdhi n kundrshtim t hapt me irredentistt kosovar, Bajram Currin dhe Hasan Prishtinn. I shtronte
dreka e darka ministrit t Jugosllavis n Tiran , nuk donte q shtypi t merrej me shtjen e Kosovs,
shenja kto q hidhnin shqetsim n qarqet e atdhetarvet.

Zgjedhjet u bn n Dhjetor 1923 dhe, sikurse mund t parashikohej, grupi qeveritar me Ahmet Zogun n
krye fitoi shumicn e vendevet. Shkaku ishte ai q treguam m sipr, se zgjedhsat e dyt anonin
prgjithsisht nga konservatort dhe bejlert e mdhenj. Pr n'Asamblen Kushtetonjse u zgjodhn
gjithsejt nja 95 deputet, t cilt ndahshin n tre grupe: ai i konservatorvet q prkrahte qeverin; ai i
opozits ose i "radikalvet" me Fan Nolin si kryetar; dhe midis tyre nj grup i tret gjoja "i pavarur" por q
mbante ann e partis qeveritare. Kshtu opozita ndodhej n pakic kundrejt dy grupevet t tjer t cilt, kur
lidhshin bashk, prbnin nj shumic t rndsishme, pothuajse dy me nj, prball grupit t
"radikalvet".

Pra ishte fort e vshtir q punt e brendshme t Shqipris t rregullohshin npr rrug parlamentare.
Trubullimet vazhduan edhe pas zgjedhjevet. Ahmet Zogu nuk desh t jepte dorheqjen nga kryesia e
qeveris. Por mbasi edhe grupi i deputetvet t tij, ndonse pak m'i madh se ai i opozits, nuk mund t
formonte shumicn n'Asamble pa u bashkuar me pjesn e t'ashtuquajturvet t "pavarur", Ahmet Zogu
detyrohej t'iu bnte ktyre disa lshime.

Grupi i-opozits kishte nja 35 deputet, t cilt, ndonse nuk paraqitshin me nj program t prcaktuar
mir, krkonin, n vija t prgjithshme, reformn agrare dhe zhdukjen e mbeturivet t feudalizmit,
spastrimin e administrats nga elementi i prapambetur, liri t plota demokratike, zhvillime e ndrtime t
do lloji, shkurt, t gjitha sa mund t thuhen npr fjalime. Nga shkollart m t shquar t ktij grupi ishin
Fan Noli, Luigj Gurakuqi, Stavro Vinjau etj., dhe bazat e fuqis ky i kishte sidomos n Shqiprin e jugs ku
disa nga antart e tij, si Qazim Koculi e Ali Klcyra, gzonin mjaft simpathi n popull; po ashtu Fan Noli e
Stavro Vinjau. Prej veriut, kishte nj pjes t deputetvet t Shkodrs, irredentistt kosovar dhe disa nga
kundrshtart e Zogut, por kta jo t gjith pr qllime reformash.

Kur u pa se zgjedhjet nuk dhan prfundim t mir dhe se Zogu nuk mund t mnjanohej n mnyr
demokratike, disa nga kundrshtart e tij menduan t'a zhduknin me ann e nj atentati, por s'ia arritn dot
qllimit. Ndonse Zogu, i plagosur leht, tregoi gjakftohtsi n'at rast, kjo ngjarje e ashprsoi shum
gjendjen. Nj qeveri e re u formua nn kryesin-e Shefqet Vrlacit, ku hynin edhe t tjer bejler b
mdhenj, por kto ndryshime t prcipta s'kishin asnj rndsi, sepse Zogu mbetej gjithmon njeriu m'i fort
i atij rrethi. Mandej Shefqet Vrlaci, q s'kishte marr pjes kurr n lvizjen kombtare, s'mund t
prfaqsonte vese klasn e ifligarvet robronjs t Shqipris. Prandaj gjendja nuk u zbut as kur, m
von, u futn n qeveri edhe disa ministra prej opozits.

Gjat ksaj kohe, Zogu s'pushoi s vepruari dhe s forcuari tarafin e tij, duke prdorur fardo lloj mjeti.
Flitej se krimi i shmtuar i Mamurasit, ku u vran dy nnshtetas amerikan q udhtonin pr n Shkodr,
ishte i shtytur prej tij, me qllim q t'i tregonte bots s jashtme se s'mund t kishte qetsi as rregull n
Shqipri po t mos ishte ai n fuqi.

Por ngjarja q shkaktoi tronditjen m t madhe e q e prmbysi at gjendje ishte vrasja e Avni Rustemit, i
cili plagosur rnd n nj rrug t Tirans, m 20 Prill 1924, dhe vdiq pas ditsh. Mbasi punt kishin
rrjedhur ashtu si i dim, dhe gjindarmria nuk tregoi asnj zell pr t kapur vrassin, s'mbetej pik dyshimi
se shtytsi i vrasjes ishte Zogu. Gjakrat u nxehn tepr, manifestime t mdha u bn n Tiran dhe
pothuajse n t gjitha qytetet e Shqipris, sepse Avni Rustemi shikohej si nj hero. Me an mbledhjesh,
fjalimesh dhe telegramesh protestimi u faq urrejtja kundr qeveris dhe veanrisht kundr Zogut. Opozita
parlamentare caktoi q Avni Rustemi t varrosej n Vlor, ku shkuan prfaqsonjs dhe u drguan kurora
nga e tr Shqipria. Varrimi, q u b m 1 Maj e ku merrnin pjes me mijra veta, u shndrrua n nj
manifestim kombtar dhe kryengrits. N Shqiprin e jugs, Vlora dhe ndonj qytet tjetr nuk po i
bindshin m qeveris s Tirans, n veri u shtuan trubullimet, por n t vrteten nuk pat nj kryengritje
popullore ashtu si sht menduar gjer m sot nga "marksistt" dhe demokratt e kafenevet.

E ashtuquajtura "Kryengritje e Qrshorit" ishte si nj lloj grusht-shteti q u b kundr qeveris nga dy

regjimente ushtarak. Vrasja e Avni Rustemit shkaktoi tronditje kudo dhe manifestimet e Vlors e nxehn
mjaft atmosfern, aq sa aparati i shtetit u paralizua n disa qytete. Por nj kryengritje me arm nga ana e
popullit nuk pati, prve ndonj grupthi t djemuris s "Bashkimit" dhe lvizjes s prhershme t Bajram
Currit n rrethin e Tropojs e t Krums. Djalria e Vlors, me ann e nj pritjeje t bujshme dhe duke e
quajtur "Mustafa Qemal" t Shqipris, mundi t'i frynte mendjen kumandarit t garnizonit ushtarak t
Prmetit, nnkolonel Kasm Qafzezit, nj pijanec q s'merrte vesh se 'bhej, gjersa e bindi t ngrihej me
regjimentin e tij kundr qeveris s Tirans. N'ato dit ishte shpallur kundr qeveris edhe kumandari i
regjimentit t Shkodrs, nnkolonel Rexhep Shala. Dy nnkolonelat me regjimentet e tyre u bn boshti i
"kryengritjes", rreth t cilit u mblodhn fuqit e Bajram Gurrit dhe ndonj grup i vogl vullnetarsh. Qeveria
u zu n befasi dhe s'mundi t bnte qndres, mbasi u sulmua nga veriu e nga juga. Disa merenar q
drgoi n Berat, u thyen brenda dy ditsh prej fuqivet ushtarake t Prmetit dhe vullnetarvet t Skraparit q
i kumandonte kapiten Riza Cerova. Pasi qeveria s'bri dot qndres as n veri dhe aparati i saj u thur,
Ahmet Zogu me nj pjes t rrethit t tij dhe me nja 500 merenare u arratis n Jugosllavi, ndrsa krert e
tjer t partis qeveritare u hodhn n'Itali ose kaluan n Greqi. Fuqit kryengritse, domethn dy
regjimentet dhe nj turm e mbledhur rreth tyre, hyn n Tiran m 10 Qrshor 1924.

do gj q fitohet leht, nuk ka shum vleft as rndsi. Kjo u vrtetua edhe me "Kryengritjen e Qrshorit".
Nj qeveri u formua n Tiran nn kryesin e Fan Nolit, me dy nnkolonelat si ministra, njri i Lufts, tjetri
i Punve t Brendshme, Sulejman Delvina, i Punve t Jashtme, Luigj Gurakuqi, i Financavet, Stavro
Vinjau, i Drejtsis dhe i Arsimit, Qazim Koculi, i Punvet Botore dhe i Bujqsis.

Prve dy nnkolonelavet q bnin provn e par n jetn politike dhe Stavro Vinjaut q ishte djal i ri,
katr t tjert ishin t njohur si atdhetar t vlefshm dhe njers q kishin mbajtur mbi shpatulla prgjegjsi
t rnda kombtare n t kaluarn. Prandaj nj qeveri e br prej tyre u prit mir dhe gzoi t gjith ata q
donin t'a shihnin Shqiprin t prparuar e t lumtur. Fan Noli, pr shrbimet q i kishte sjell deri athere
atdheut, e meritonte vendin q zuri. T qent e tij n krye t qeveris, dhe ndoshta m von n krye t
shtetit, ishte nj rast shum i mir pr t'a nxjerr nj pjes t'Orthodoksvet nga ftohja shekullore kundrejt
Shqipris dhe pr t'a br q t hidhej m me besim n veprimtarin kombtare.
Por mjerisht, kto shpresa mbetn t thata dhe s'kish sesi t prmbushshin. Kryengritja e Qrshorit kishte
qn nj ndrrim i prcipt i qeveris, q s'kishte ndrruar asgj n strukturn dhe n kuadrot drejtonjse t
shoqris shqiptare. Populli shkonte gjithmon pas krervet q kish pasur deri athere, t cilt kishin mbetur
me t njjtn mendsi dhe mbanin t njjtat lidhje me klasn sundonjse t mparshme. Reformn agrare e
kuptonin dhe e krkonin disa shkollar, por jo fshatarsia pr t ciln duhej t bhej. Mandej kuadrat e
administrats s shtetit (t larta e t'unjta) dhe t forcavet t'armatosura mbetshin ato q ishin, dhe s'mund t
pritej spastrimi i tyre prej dy nnkolonelavet, t cilt ishin edhe vet prej asaj balte. Sa pr shkollart, ata
po e shihnin tani se n disa pun q lidhen me strukturn ekonomike e shoqrore t nj vendi, sht shum
m kollaj t flitet se sa t veprohet. Dhe ata kishin folur aq shum pr reforma, sa q s'dinin se nga t'a
kapnin fillin e tyre tani q ndodhshin n fuqi, prandaj mbetn pa br asgj.

E vrteta ish se "reformatort" kishin ardhur n fuqi si ca flet t kputura q i sjell vala, dhe s'kishin se me
far force t'i ndrronin kuadrat drejtonjse t shtetit dhe t shoqris, as me se t'i zvendsonin. Sepse iu
mungonin kuadrat e reja, iu mungonin mjetet, kapitalet... Natyrisht, kto pengesa nuk ishin t
pakaprcyershme sikur Fan Noli ose Kasm Qafzezi t kishin qn "Mustafa Qemali" i Shqipris. Por
mbasi Mustafa Qemalt nuk lindin m do qoshe rruge, kishte fort t ngjar q "Kryngritja e Qrshorit" t
kalonte si nj aventur dhe punt t kthehshin prsri n gjendjen e mparshme. Sa pr djalrin e
Shoqris "Bashkimi", ajo bri mjaft zhurm npr qytetet, tregoi sjellje rrugash n disa raste duke iu
dhn vaj ricine ca kundrshtarve, por nuk shkoi m tutje. Mbasi nntdhjet pr qind t popullsis e
prbnin fshatar e malsor, ku djalria e qyttevet nuk kishte asnj hyrje, merret me mend se roli i ksaj
ishte fort i kufizuar, dhe brtimat e saja s'e tronditnin dot aq thell strukturn e brendshme shqiptare.

M'e keqja ishte se "Kryengritja e Qrshorit" dhe qeveria q dolli prej saj nuk kishin njeri n krye; Fan Noli
ishte si nj "figur nderi", i cili as ishte i zoti t kumandonte, as kishte fuqi sunduese. N qeverin e tij
gjithkush bnte pas koks s vet. Shum nga ata q kishin thirrur pr reformat, n t vrtetn nuk i donin,
sepse kto preknin interesat e tyre, dhe i tr aparati i shtetit prbhej prej elementesh q kundrshtonin
njri-tjetrin. Fan Noli vet kishte nj kompleks psikik nga ata q jan t dnuar t dshtojn gjithmon kur
sht pun veprimi; sepse nuk jan t zott q t vendosin kur duhet dhe si duhet, ose bjn gjithnj t
kundrtn e asaj q duhet br. Pazotsin e marrjes s nj vendimi e tregoi n punt e brendshme, dhe
prirjen nevrotike pr t br t kundrtn e asaj q duhej br e tregoi n politikn e jashtme. Ky
"flamurtar" i reformavet, mbasi s'kishte as dinte se 't bnte n krye t qeveris e shkonte kohn duke
prkthyer Omar-Khajamin ose duke msuar t'i binte fyellit! M n fund, kur dshtoi me t gjitha, prqafoi
komunizmin, pr t'i sjell Shqipris ato q ky regjim i pruri m pastaj.

Pak dit pasi u formua, qeveria e re shpalli, m l9 Qrshor, programin e saj prej 20 pikash, ku premtohshin
n vija t prgjithshme prmirsimet dhe reformat q ishin folur deri athere dhe q nuk u vun kurr n
zbatim. As kish sesi t zbatohshin, kur qeveria nuk e sundonte dot gjendjen, kur n gji t saj filluan
menjher kundrshtimet, sepse t shumtt e atyre q erdhn n fuqi s'kishin pasur asnj qllim reformash.
Vet Sulejman Delvina u prgjigj se reformat q krkonin t rinjt ishin "gjepura". Qeveria nuk shpalli dot
as zgjedhje t reja pr t "legalizuar" t paktn vehten e saj. S'kish guxim t'i shpallte, sepse nuk besonte n
prfundimin e mir t tyre.

Mbasi nuk kish se 't bnte n Shqipri, Fan Noli u nis me ministrin e Financavet, Luigj Gurakuqin, pr n
Lidhjen e Kombevet, me qllim q t krkonte ndonj hua ndrkombtare nn garantin e Lidhjes. Me at
rast desh t krkonte edhe prfundimin e shtjes s kufijvet (mbasi Greqia mbante akoma 14 fshatrat e
qarkut t Kors dhe Jugosllavia Vermoshin e Shn-Naumin) dhe t ndalonte shprguljen e Shqiptarvet
mysliman t amris, t cilt Greqia po i prfshinte si "Turq" n shkmbimin e popullsivet.

Disa vjet m par, Fan Noli kishte br prshtypje shum t mir n Lidhjen e Kombevet duke mprojtur
shtjen shqiptare me zotsi dhe urtsi. Kt radh nuk u prit edhe aq mir, jo vetm sepse Lidhja e
Kombevet s'e merrte me gjith mend shtetin shqiptar, ku s'pushonin kurr kryengritjet, po dhe vet Fan Noli
shikohej si kryetari i nj qeverie t pa "legalizuar".
Athere Peshkopi i yn hipi n tribun, nga mbarimi i Shtatorit, dhe ia numroi t gjitha Lidhjes s
Kombevet se 'ishte e tek ishte, sesi e prdornin fuqit e mdha pr interesat e tyre nn nj mbules fjalsh
hipokrite, sesi punt e saja ishin flluska sapuni, sesi ajo ishte zhytur n nj burokraci t mrzitshme, me
komisione e nnkomisione, dosjet e t cilve flinin npr sirtart ku i mbulonin cergat e merimangavet, dhe
tregoi se demokracia s'ishte vese nj mashtrim pr popujt dhe zgjedhjet e lira, nj komedi. Natyrisht, t
gjitha kto mund t'ishin t vrteta - dhe s'ishte Fan Noli ai q i zbulonte pr t parn her - por kt lloj t
vrtete mund t'a thoshte nj shkrimtar ose nj filozof, dhe jo nj kryetar qeverie q kishte vajtur pr t
krkuar ndihmn e Lidhjes s Kombevet. Fan Noli, si mendimtar, duhej t'a kuptonte q, nse punt e
popujvet shkonin ashtu si i tregoi ai, kjo do t thot se ashtu sht edhe natyra e lidhjevet njerzore, t ciln
nuk do t'a ndryshonte fjalimi i tij. Pastaj Lidhja e Kombevet dika kishte br pr Shqiprin n dy-tre vjett
e par, dhe Shqipria, e shtrnguar prej fqinjvet s'kish se ku t gjente nj tjetr streh prve asaj.
Jugosllavia u trhoq prej Shqiprie m 1921, sepse e krcnoi Anglia nprmjet t Lidhjes s Kombevet. Por
do t bhej tani q Zogu ndodhej n Jugosllavi duke pregatitur me Pashiin grushtin q do t'i jepte qeveris
s "reformatorit"?

Fjalimi i Nolit, i cili ishte edhe i bukur nga ana letrare, u botua me buj prej shtypit t'atyre shteteve q ishin
kundr Lidhjes s Kombevet, si Rusia bolshevike, Gjermania etj., por u prbuz prej qarqevet frnge e
angleze; dhe ishin kto dy fuqi q mbizotronin athere n'Evrop dhe n botn e Mesdheut.

Prej ktij akti t par, Fan Noli kaloi shpejt n'aktin e dyt t dramit t tij heroikomik: lidhi marrdhnie
diplomatike me Rusin komuniste. N'at koh, Rusia sovietike nuk kishte pozitn ndrkombtare q ka sot,
ku shum shtete jo-komunist, sidomos t'Azis dhe t'Afriks, duan t prfitojn prej lidhjevet me t, qoft
pr t marr ndihma lndore e teknike, qoft pr t'iu qndruar ndrhyrjevet t Perndimit. N'at koh
bolshevizmi shikohej si nj murtaj, dhe fuqit perndimore donin t'a mbanin larg Evrops, larg Ballkanit
dhe Mesdheut. Anglia, Franca, Italia, Austria, Suedia dhe Norvegjia e njohn Bashkimin Sovietik vetm m
1924, kurse shtetet e Ballkanit s'kishin akoma asnj lidhje me t. Merret me mend nse kto fuqi do t
lejonin q Shqipria t bhej nj vatr e bolshevizmit n Mesdhe, pr t knaqur fantazin e Fan Nolit! N
kto veprime Hirsia e tij u tregua si i frymzuar prej Don Kishotit, kurse mund t'i kish vlejtur m shum
urtsia e Sano Pans. Njeriu me t cilin u kshillua Fan Noli pr t lidhur marrdhnie me Bolshevikt
ishte Kostandin Boshnjaku, nj aventurier prej Durrsi, q kish qn m par tregtar n'Odesa dhe, pas
revolucionit komunist, ish kthyer n Shqipri si agjent i Rusis. Kshtu, n nj dit t Dhjetorit, misioni
diplomatik rus, i prbr prej 18 vetash, zbriti n Durrs. Por me ndrhyrjen e rrept t'Anglis, qeveria
shqiptare u detyrua t'a przinte pas dy ditsh. Sa keq pr nj qeveri q s'e kish parashikuar dot kt gj!

Si shihet, aventurat e Fan Nolit e shpejtuan prmbysjen e "regjimit t Qrshorit", i cili do t'ishte
shpartalluar sigurisht edhe pa ato. Por pas atyre ngjarjeve, Anglia e shtyti Jugosllavin, si edhe Greqin, q
t prkrahnin kthimin e Zogut n Shqipri. Nga ana tjetr, frika e bolshevizmit dhe e aventuravet
ndrkombtare i trembi shokt e Nolit, t cilt filluan t ndahshin rremba rremba dhe t formonin "partira",
q n t vrtetn s'ishin vese emra t zbrazt "Radikal-Demokrate", "Nacional-Demokrate", etj. Por thurja
kishte nisur edhe m prpara, sepse i tr ai grumbull ishte si nj tok prej kashte q s'e lidhte asgj. Dy
nnkolonelat, q ndodhshin n krye t'administrats dhe t forcave ushtarake, ishin dhn pas dfrimevet
dhe s'interesohshin pr gj tjetr. Kshtu kuadrat e larta t'ushtris dhe t'administrats punohshin prej
agjentvet t Zogut dhe t Jugosllavis, t cilt vinin rreth lirisht n Tiran dhe npr malsit e veriut.
Njkohsisht, Zogu po pregatiste n Jugosllavi fuqit e sulmimit, i ndihmuar prej Ceno Kryeziut, i cili hynte
e delte n Belgrad si n shtpin e tij.

Pashii, q kishte derdhur gjith at gjak Shqiptarsh m 1913, si pat futur n Shqipri Esad Toptanin m
1914, Marka Gjonin m 1921, po fuste tani Zogun duke i dhn mjetet q i duhshin. Dhe ia la trashgim
Dushan Mugoshs q t krijonte m von partin e Enver Hoxhs. Nga kto kuptohet se far roli t
rndsishm ka lozur Jugosllavia n punt e brendshme dhe ndrrimin e regjimevet t Shqipris.

Prpara se t niste sulmi, Jugosllavt kishin prqendruar trupa gjat kufijvet dhe filluar nga provokimet. Me
t hollat q i dhan Anglezt (Shoqria Anglo-Persiane), me armt dhe municionet q i dhan Jugosllavet
dhe me forcat merenare q pregatiti n Jugosllavi, ku mblodhi Rus t Bardh e aventurier, Ahmet Zogu e
sulmoi Shqiprin nga mesi i Dhjetorit 1924. Nj regjiment i ushtris s rregullt jugosllave shkeli kufirin
shqiptar pr t'iu hapur udhn bandavet merenare q kumandonte Ceno Kryeziu. Njkohsisht hyn nga ana
e Kakavis, n jug, Myfit Libohova dhe Koo Kota me bandat e pregatitura ne Greqi. Qeveria shqiptare,
prve disa prpjekjesh t vogla, nuk bri dot qndres, se do gj ishte thurur q m par: nuk kishte as
kumand, as plan, as drejtim. Nj qndres q bri Elez Isufi, n Peshkopi, u thye, dhe ai vet u vra. Po
ashtu mbaroi edhe qndresa e Bajram Currit. Pasi mblodhi fuqi t tjera n Dibr e Mat, Ahmet Zogu hyri n
Tiran m 24 t Dhjetorit 1924. Fan Noli me qeverin dhe me nj grumbull "demokratsh" hipn n nj
vapor, n Vlor, dhe u degdisn n'Itali.

Prmbysja e aq shpresave pr t'a br Shqiprin t zonjn e vetvehtes, si ishte programi i lvizjes s

Qrshorit, ka qn nj humbje e madhe dhe pati pasoja t rnda n jetn kombtare: e para, sepse Shqipria
nuk u zhvillua dot npr dritn e mendimit t lir, ndrgjegjia e Shqiptarvet mbeti e ndrydhur. E dyta, sepse
disa nga t rinjt e Shoqris Bashkimi, pas tronditjes q psuan dhe duke mos pasur se n far ideje t
pshteteshin, ndoqn shembullin e Fan Nolit dhe u kthyen nga Rusia sovietike, krijuan kshtu nj klim pro
komuniste, q vazhdoi si shpuz e mbuluar gjat regjimit t Zogut, por q mori flak rrmbyer porsa gjeti
kohn e prshtatshme.

XXVIII
24 Dhjetori u shpall prej zogistvet si dita e "Triumfit t Legalitetit", nj "legalitet" i uditshm q u vendos
me ndihmn e Jugosllavis, ushtria e s cils iu hapi udhn bandavet t Zogut duke shkelur kufirin
shqiptar. Kto lloje veprimesh u bn nj zakon aq i keq pr ngjarjet e pastajme, sa q kundrshtart e
Zogut s'e patn pr gj, m 7 Prill 1939, t hynin n Shqipri me ushtrin italiane si "lironjs" t vendit.

Me fjaln "legalitet", Ahmet Zogu donte t thoshte se partia e tij kishte qn pushteti i ligjshm, q mbahej
me votbesimin e shumics parlamentare, kur u prmbys prej nj rebelizmi ushtarak n Qrshor t 1924-s;
dhe tash kthehej prap n fuqi. Duke e pasur shqisen politike m t mpreht nga ajo e kundrshtarvet t
tij, Ahmet Zogu vuri ca dit n kolltuqe sa pr form qeverin e prmbysur prej kryengritjes s Qrshorit
dhe thirri Asamblen Kushtetonjse t mparshme me ata antar q i kishin mbetur. Kjo shpalli Republikn
Shqiptare, m 21 Jenar 1925, dhe zgjodhi kryetar t saj Ahmet Zogun. Sipas Statutit q u votua m 31 Jenar,
kryetari i Republiks, i cili zgjidhej pr 7 vjet, ishte njkohsisht edhe kryetari i qeveris. Republiks s re
nuk i mungonte veshja parlamentare e prbr prej dy dhomash: Senati edhe dhoma e deputetvet. Senati
prbhej prej 18 antarsh, nga t cilt dy t tretat zgjidhshin prej popullit dhe-nj e treta emrohej prej
kryetarit t Republiks. Kurse deputett zgjidhshin pr 4 vjet, me an zgjedhsish t dyt, si m par, por
n nj numr m t kufizuar: nj pr 15.000 frym q kshtu delnin gjithsejt nja 57 "baballar t kombit".
sht e kot t zgjatemi ktu mbi prcaktimet e fuqis dhe t kontrollit q duhej t'ushtronte parlamenti,
mbasi praktikisht t gjitha fuqit i kishte Zogu me rrethin e tij.

Si njeriu i veprimit dhe q s'merrej me ndrra t kota, krahas me kto forma "legale", Ahmet Zogu mori t
gjitha masat praktike pr t vendosur sundimin e tij. E ndau vendin n zona operacioni ku drgoi fuqi
merenarsh me nga nj kumandar besnik n krye, duke br shtrngime pr armatimin e popullsis n
Shqiprin e jugs dhe n disa krahina t veriut. Kurse ato malsi q kishin marr ann e Zogut i mbanin
armt lirisht. Ndoqi me rreptsi kundrshtart e tij, disa prej t cilve i vrau. Drgoi e vrau Luigj Gurakuqin,
n Bari, m 2 Mars 1925. Dhe n fund t'atij muaji fuqit ndjekse vran Bajram Currin te Shpell e
Dragobis. Duke vepruar me shpejtsi, Zogu vuri kudo besnikt e vet n'administratn e n kumandat
ushtarake, pr t'a mbledhur fuqin e shtetit n duart e tija. Formoi nj qeveri me njerz q kishin marr ann
e tij, si Myfit Libohova, Koo Kota etj., disa prej t cilvet i mbajti gjer n fund. Por pas kthimit prej
Jugosllavie dhe kur e ndjeu vehten mjaft t fort, Ahmet Zogu desh t lirohej prej rrethit t bejlervet t
mdhenj, t cilt donin t'ushtronin ndikimin e tyre n politikn e vendit, dhe formoi nj regjim krejt
personal. Pr kt pun, i mnjanoi bejlert ca nga ca ose i uli n radhn e oborrtarvet t nnshtruar, duke i
prdorur n lloj lloj shrbimesh me rroga e pozita dhe duke iu ln, natyrisht, ifliqet, por ua hoqi rndsin
politike. Pr kt arsye, ose edhe sepse i ndrinte prpara syvet nj kuror mbretrore, e prishi mblesn me
t bijn e Shefqet Vrlacit, pr t mos pasur detyrime kundrejt ktij.
Cinik prej natyre dhe i rritur me konceptet orientale t politiks, Zogu nuk njihte tjetr parim prve interesit
dhe nuk besonte n kurrfar ideje ose idealizmi. Dhe sht pr t'ardhur keq, se me energjin e tij, me
zotsin dhe intuitn politike q kishte, mund t'i kish sjell shrbime t mdha Shqipris sikur t kish
formuar nj rreth me njerzit m t ndritur dhe moralisht m t lart, prej t cilvet mund t gjente sigurisht
edhe n brezin e ri edhe n t vjetrin, duke mbajtur nr duar flamurin e shqiptarizmit; m t pastr, ashtu si
kan br tek popuj t tjer disa udhheqs t mdhenj. Virtuti ngjall gjithmon enthusiazm dhe trheq, e
nuk mund t thuhet se i tr kombi shqiptar ishte nj kalbsir. Tjetr pun sepse Zogu mblidhte rreth vehtes
kalbsirat. Sikur t kishte qn i nj tjetr lartsie morale, jo vetm mund t'a kish vn popullin shqiptar n
rrugn e zhvillimit ekonomik dhe t qytetrimit, por sidomos - dhe t dyja kto an lidhen bashk - do t
kishte sjell pajtimin e shpirtravet, mbylljen e plagvet shoqrore t vjetra, ngritjen e ndrgjegjes kombtare
n nj tjetr shkall pjekurie, me frymn e drejtsis dhe npr dritn e idevet t lira, kshtu q ai popull do
t kish gjetur ndoshta ekuilibrin e brendshm dhe do t kish formuar lidhjet e nevojshme rreth nj ideje
qendrore shqiptare pr t'iu br ball furtunavet t pastajme. Por regjimi i Zogut s'bri tjetr vese i acaroi
konfliktet shoqror edhe m tepr, rrzoi n llom do shpres q mund t kishte njeriu n vleftat kombtare
e morale, n drejtsin, n rolin udhheqs t shtetit drejt s mirs. Nuk lejoi q t formohej nj ide qendrore
shqiptare e pshtetur n t vrtetn. E la vendin n nj anarki t plot shoqrore e ekonomike, mendore e
morale, nga e cila s'mund t delte vese komunizmi.

Por Zogu nuk ishte nga ata q ndiejn nj mision historik n vetvehte dhe q ia kushtojn t gjitha energjit
e shpirtit pr t'a prmbushur. Nuk ishte njeriu i krijimit, por nj ambicioz i zakonshm nga ata q duan t
kumandojn e t shklqejn. Nuk e shtynte nj dashuri e thell pr vepra t larta e t qndruarshme, por
dshira e rndomt pr madhri, pr kumand, pr lukse e pasuri. Kt e provoi sidomos m 1928, kur
ngrehu nj "mbretri" theatrore, me ca paraqitje qesharake, mbi nj popull t vogl e t mjer. E provoi me
kultin e vetvehtes, me salltanetet, me paradat e nj ushtrie kukll, q prpiu gjysmn e buxhetit t shtetit
pr 14 vjet rresht, pr t mos br as nj or qndres kur erdhi dita q atdheu t sulmohej nga i huaji.

Pr t knaqur kto dshira, Zogut i duhej t sundonte si nj despot oriental, pa i dhn llogari askujt.
Prandaj ngrehu nj regjim personal duke u pshtetur n forcat m t prapambetura t vendit dhe duke
mbledhur rreth vehtes elementin m t dobt. Bazn e forcs s tij Zogu e krijoi me disa krer e bajraktar t
veriut, msuar prej kohsh t jetonin si merenar. Zogu dijti t lidhte pas vehtes nj pjes prej tyre duke i
br oficer "kreshnik" me grada e rroga sipas rndsis. N koh qetsie, kta rrinin n shtpi dhe merrnin
gjysmn e rrogs. N rast nevoje, iu jepej urdhri q t onin n kmb sa m shum burra prej krahinavet t
tyre, t cilt qndronin gjithnj t'armatosur. Me ann e ktyre i pat shtypur Zogu t gjitha kryengritjet q u
bn kundr tij, mbasi ushtris s rregullt nuk i kishte besim: kjo ishte vetm sa pr parad, me gjith
milionat q i kushtonte shtetit.

Mbasi formoi bazn e forcs me krer e bajraktar t veriut (q kishin qn m par n shrbim t'Esad
Toptanit a t kujtdo tjetr), Zogu s'kishte m nevoj pr pshtetjen e bejlervet t mdhenj, dhe i uli kta n
radhn e oborrtarvet. Mblodhi rreth tij njerzit m t poshtr q mund t mendohej, t cilt i kumandonte si
shrbtor. Kta deri athere s'i kishte lidhur asgj me Shqiprin, shum prej tyre kishin qn kundr
lvizjes kombtare n t kaluarn duke bashkpunuar me Turqit e me Grekt. Kur na duall menjher
"veteran", domethn shrbtor besnik t Zogut, dhe duhej q populli shqiptar t'iu paguante rroga.
Njerzve t regjimit, t'administrats dhe t'ushtris iu krkohej vetm nj cilsi: t'ishin "besnik" dhe asgj
tjetr. Kjo arriti n nj far kulti t personit t Zogut, n nj mnyr t neveritshme. Kur njerzit e nj
regjimi zgjidhen vetm sipas kriterit t besnikris ndaj kryetarit, merret me mend se far elementi i dobt
hipokrit e dallkauk mblidhet n'at sofr. T till qen prgjithsisht ata q mbajtn n kmb regjimin
personal t Zogut gjat atyre 14 vjetve.

Duke pasur si nj forc n rezerv "kreshnikt" e veriut dhe si kuadra pr n'aparatin e shtetit "besnikt",
Zogu iu prvesh me nj dor t fort organizimit t'administrats dhe t Gjindarmris. Bri nj ligj
t'administrats civile, sipas t cilit vendi ndahej n 10 prefektura, q kishin nga dy-tri nnprefektura, dhe
kto nga dy-tri krahinari ose komune, si u quajtn m von. Administrata ishte ngushtsisht e prqendruar
n duart e ministrit t Punve t Brendshme, dhe ky urdhrohej, natyrisht, prej Zogut. Pr t mos ln
jasht kontrollit qeveritar asnj tjetr form autoriteti, Zogu i futi m von edhe bashkit nn urdhrat e
qeveris, dhe kryetart e tyre, q deri athere zgjidhshin prej qytetarvet si n do vend t bots,
emrohshin tani prej Ministris s Punve t Brendshme, sikurse prefektat dhe nnprefektat. Nj rndsi
t veant i dha Zogu organizimit t gjindarmris. Vetm n kt nuk lejoi ndrhyrjen e Italianvet, por u a
besoi organizatorve anglez. Degn e gjindarmris e ndau n katr zona: e Veriut, e Lindjes, e Shqipris
s Mesme dhe e Jugs, me qendra Shkodrn, Peshkopin, Tirann dhe Prmetin. N seciln prej zonavet
kishte nga nj inspektor anglez. Gjindarmria varej nga kumanda e prgjithshme e saj me qendrn n Tiran.
Kumandari i prgjithshm, shqiptar, dhe inspektori i prgjithshm, anglez, ishin drejtprdrejt nn urdhrat e
Zogut. I pari organizator dhe inspektor anglez i gjindarmris shqiptare pat qn koloneli Sterling, i cili u
zvndsua m pastaj nga gjeneral J. Percy. Mund t thuhet se gjindarmria ishte mjaft mir e organizuar
dhe se qetsia u mbajt n rregull, mbasi edhe Zogu vet ishte i zoti pr ksij punsh.

Nuk dim (ose s'sht nevoj t shkruajm ktu) se far premtimesh i bri Zogu Jugosllavis, kur kjo e
ndihmoi q t kthehej n Shqipri. Por nga premtimet q mund t'i ket br, zbatoi vetm lshimin e
Vermoshit dhe t Shn-Naumit.

Ishte br pun e mrzitshme shtja e kufijvet t Shqipris, sepse Jugosllavia dhe Greqia mundohshin
gjithmon t shkputnin dika m tepr. M 1923, Jugosllavia kish ngulur kmb pr t mbajtur Vermoshin
dhe Shn-Naumin, dhe Greqia 14 fshatrat e qarkut t Kors. Konferenca e Ambasadorvet nuk i mori fare
parasysh krkesat e ktyre shteteve prsa iu prkiste Vermoshit dhe 14 fshatravet. Por shtja e Shn-
Naumit u rrah gjat. Duke e interpretuar n dobi t saj tekstin e Protokollit t Londrs q caktonte kufijt e
shtetit shqiptar me 1913, Jugosllavia mtonte se Shn-Naumi i takonte asaj. Por Konferenca e
Ambasadorvet, n nj vendim t 6 Dhjetorit 1922, i dha t drejt Shqipris. N Prill e n Maj 1923,
Jugosllavia e kundrshtoi at vendim dhe krkoi q t rishikohej. Konferenca e Ambasadorvet formoi nj
komision anglo-franko-italian pr t'a shqyrtuar edhe nj her at shtje, por mbasi komisioni s'ra dot n'ujdi,
shtja kaloi n Lidhjen e Kombevet, e cila krkoi mendimin e kshilltarvet t saj juridik. Kta i dhan t
drejt Jugosllavis, por Lidhja e Kombevet nuk mund t'a thyente aq leht vendimin e Ambasadorvet, t
cilt ishin ngarkuar prej Konferencs s Paqes pr caktimin e kufijvet t Shqipris, prandaj ia kaloi
shtjen Gjyqit Ndrkombtar t Hags. Ky, mbasi i rishikoi t gjitha t dhnat, e ndau punn m mir, dhe
u shpreh q Shn-Naumi t'i jepej Shqipris sipas vendimit t Konferencs s'Ambasadorvet, marr m 6
Dhjetor 1922. E pshtetur n mendimin e Gjyqit t Lart Ndrkombtar, Lidhja e Kombevet ia njohu Shn-
Naumin Shqipris, n Tetor 1924. Konferenca e Ambasadorvet e vrtetoi edhe nj her at vendim m 27
Prill 1925. Mirpo Zogu, n Korrik t'atij viti, ia bri peshqesh Jugosllavis jo vetm Shn-Naumin, po edhe
Vermoshin, t cilin Konferenca e Ambasadorvet s'kish pranuar t'a vinte fare n bisedim mbasi i takonte
Shqipris. Disa "kalemxhinj" zogist kan dashur jo vetm t'a mbulojn kt trathti, po edhe t'a tregojn si
nj politik t'urt t Zogut, duke u pshtetur n'arsyen se Jugosllavia i kish pushtuar ato vise dhe s'do t
dgjonte kurrsesi t'ia kthente Shqipris etj. Kto profka nuk kan asnj vleft, sepse Jugosllavia do t
detyrohej m n fund t'ia kthente ato dy vise Shqipris, sikurse u detyrua Greqia pr 14 fshatrat.
Konferenca e Ambasadorvet dhe Lidhja e Kombevet nuk do t'a shkelnin vendimin e tyre, pasi kaloi edhe
nga gjyqi ndrkombtar, dhe do t krkonin q Jugosllavia t nnshkruate prfundimisht caktimin e vijs s
kufirit me Shqiprin. Po edhe sikur Jugosllavia t vazhdonte kundrshtimin pr ca koh, kryetarit t shtetit
shqiptar nuk ia lejonte as nderi as detyra q t'i falte asaj peshqesh pjes t toks kombtare duke i legalizuar
at ka ndrkombtarisht i ishte njohur Shqipris.

Mbasi psuan edhe kto ndryshime t vogla, kufijt e Shqipris u prcaktuan prfundimisht prej
Komisionit Ndrkombtar, n Korrik 1926, dhe Protokolli i fundit u nnshkrua n Paris, m 30 t'atij muaji,
prej Ambasadorvet t'Anglis, t Francs, t'Italis dhe t Japonis, dhe prej nga nj prfaqsonjsi t
Jugosllavis, t Greqis e t Shqipris.

Zogu e dinte se nuk mund t mbahej n fuqi pa nj prkrahje t jashtme, e sidomos pa ndihmn financiare
t jashtme. Shqipria ishte nj vend shum i varfr, akoma fort i prar, dhe fqinjt ballkanike s'pushonin
s ndrhyri. Pr t mbajtur n kmb administratn, forcat e armatosura, pr t paguar "kreshnikt", pr t
ndrtuar rrug, ura, pallate, e sidomos pr t knaqur ambicjet e tija pr lukse e madhri, Zogut i duheshin
mjete. Shteti shqiptar kishte provuar m par t gjente nj hua nprmjet t Lidhjes s Kombevet, prej
kapitalesh politikisht asnjanse, por s'kishte mundur. Mbasi gjendja politike e Shqipris paraqitej e
pasigurt dhe pasurit e saja natyrore nuk njihshin mir, vshtir se mund t gjendshin kapitale prej
shtetesh asnjanse pr t'u derdhur aty. Pastaj rreth Shqipris sillshin si langonjt pas ers shtetet q kishin
interesa politike, n radh t par Jugosllavia dhe Italia. Kurse Greqia krkonte t shkpuste ato krahina q
ajo i quante "Vorio-Epir", por nuk mendonte t bnte nj politik t prgjithshme me shtetin shqiptar. Anglia
kish dftyer nj far interesimi pr Shqiprin prej vitit 1920 e ktej, por tani nuk donte t'i delte prpara
Italis, me t ciln kish nisur t'afrohej. Pas ardhjes n fuqi t regjimit fashist dhe duke i kuptuar ambicjet e
tija, Britania e Madhe desh t'a drejtonte Italin nga Evropa jug-lindore, qoft pr t'ia nxjerr Francs si nj
penges, qoft pr t kundrshtuar shtrirjen e ndikimit t Rusis sovietike. N kto kushte, Shqipria mbetej,
natyrisht, n sfern e interesavet italiane. Nj far pozite t privilegjuar kundrejt Shqipris ia kishte njohur
Italis edhe vendimi i Konferencs s'Ambasadorvet m 9 Nntor 1921.

Kundrejt afrimit anglo-italian, qndronte lidhja m'e ngusht akoma ndrmjet Francs dhe Jugosllavis. Nse
Anglia lejonte nj "deprtim paqsor" t'Italis n Shqipri, Franca do t dshironte q Shqipria t mbetej
nn panxhn e Jugosllavis. Kshtu, si kishte qn dikur nj shesh rivaliteti ndrmjet Austro-Hurngaris
dhe Italis, Shqipria ngelte n t njjtn pozit midis ksaj s fundit dhe Jugosllavis, e cila zvendsonte
Austro-Hungarin n bregun lindor t'Adriatikut. Duke mos pasur nj ekuilibr t brendshm dhe e ndodhur
n nj shkall ekomomike e kulturore shum t'ult, ishte e vshtir q Shqipria t'iu qndronte ndrhyrjevet
t njrs e t tjetrs pa u pshtetur n njrn kundrejt tjetrs. Zogu dijti t manevronte me njrn e me
tjetrn, pr interes t tij por jo t Shqipris.

Pr sa koh q ishte puna pr t marr n dor fuqin, asnj shtet tjetr nuk mund t'i jepte Zogut praktikisht
nj prkrahje aq t madhe sa Jugosllavia. Sepse kjo kishte kufij t prbashkt me Shqiprin rreth malsivet
t veriut, ku krer e bajraktar, me intriga e pak t holla, mund t'i prdorte si t donte, duke i vn ndn
urdhra t Zogut ose duke i kthyer kundr tij. Prandaj Zogu, q e pat ndier t'afrt shprthimin e lufts s
brendshme, miqsin e par e shtrngoi me Jugosllavin, prkrahja e s cils i dukej e domosdoshme jo
vetm pr t gjetur prkohsisht streh n rast nevoje, po edhe pr t vepruar n Shqiprin e veriut. Kurse
tani q u b zot i vendit, Jugosllavia mund t kthehej e rrezikshme pr t, sepse, me t njjtn lehtsi, mund
t onte n kmb krer t tjer kundr ktij, nqoftse-ky nuk i nnshtrohej plotsisht. Pra duhej gjetur nj
tjetr mbshtetje, q s'mund t'ishte vese Italia.

Zogu qe munduar t'afrohej sa m shum me Anglezt. Kta e prkrahn kthimin e tij n Shqipri, si pat
ndrhyr ca koh m par ministri i tyre pr t larguar Elez Isufin prej Tirane. Prve organizatorvet t
gjindarmris q i kishte Anglez, Zogu pat mbajtur vazhdimisht lidhje me prfaqsonjs t Shoqris
Anglo-Persiane pr t'i dhn ksaj konesionin e vajgurit. Me t'u kthyer prej Jugosllavie dhe duke pasur
nevoj t ngutshme pr t holla, Zogu i dha Shoqris n fjal t drejtn e krkimevet vajgurore mbi nj
siprfaqe prej nja 60.000 hektarsh ndrmjet Beratit dhe Vlors. Projekti i ksaj marrveshjeje i pat qn
paraqitur parlamentit t mparshm, n Shtator 1923, por nuk gjeti plqimin e tij, dhe kish mbetur varur.
Zogu e bri q t ratifikohej prej "Asambles Kushtetonjse", n Shkurt 1925. Gjat atij viti, Zogu iu lshoi
konesione pr krkime edhe disa shoqrive t tjera t jashtme. Por duket se Anglo-Persiania dhe shoqrit
e tjera nuk i gjetn fort t pasura shtresat vajgurore t Shqipris. Nga ana tjetr, Italia ndrhyri pran
qarqevet politike angleze q t'ia linin asaj shfrytzimin e pasurivet natyrore t Shqipris. I bri gjithashtu
premtime Zogut pr t'a trhequr n'an t saj. Mbasi ajo koh ishte nj periudh afrimi ndrmjet Anglis dhe
Italis, dhe pasurit minerale t Shqipris nuk ishin fort t rndsishme, shoqrit angleze e t tjerat hoqn
dor, dhe Shqipria mbeti fush e lir pr Italin.

Regjimi fashist italian me Mussolini-n n krye kish nisur zhurmn e tij dhe pregatitjen pr ndrmarrje t
mdha n drejtim t jug-lindjes. Shqipria ishte kyi i Adriatikut dhe kryeura e zgjerimit italian n Mesdhe.
Prandaj merret me mend se far rndsie mund t kishte pr Italin imperialiste. Po edhe Zogut i binte mir
q t'anonte nga Roma, pr tri arsye: e para, Italia ishte n gjendje t'a mpronte prej Jugosllavis; e dyta, ishte
n gjendje t'a ndihmonte me kapitale; e treta, duke qn prtej detit, nuk e kishte aq leht q t'a rrzonte
Zogun me an lvizjesh t brendshme si mund t bnte Jugosllavia. Tjetr pun se 'mund t'i ngjante m
von Shqipris prej "lidhjevet t ngushta" me Italin.
Kshtu Zogu iu suall Italis, me t ciln kish nisur t'afrohej porsa u kthye prej Jugosllavie. N Mars 1925,
drgoi n Rom ministrin e Finiancavet, Myfit Libohovn, pr t br me qarqet financiare italiane
marrveshjen e nj huaje dhe at t shfrytzimit t pasurivet natyrore t Shqipris. Myfit Libohova, q
shkoi si mik ose agjent i Italis, u prit n Rom me nderime t mdha dhe, natyrisht, u shprblye mir...
Grupet financiare italiane e dinin sesi ecin punt, prandaj nuk i kursyen bakshishet, duke i dhn Zogut
pjesn q i takon luanit, e pastaj rrethit t tij, si Koo Kots, Fejzi Alizotit, Iljaz Vrionit e t tjerve, pjesn
q i takon ujkut a dhelprs. Prfundimi ish se marrveshjet financiare e ekonomike me Italin, t cilat filluan
t nnshkruhshin n Maj 1925, u bn t gjitha n prfitim t kapitalit italian dhe ashtu si desh Italia.

Puna u nis me krijimin e "Banks Kombtare t Shqipris" prej grupit bankier Credito Italiano. Asaj do t'i
prshtatej m mir emri "Banka Italiane e Shqipris", mbasi qendra e saj ishte n Rom dhe kapitali italian
duhej t kishte jo m pak se 51 pr qind t'aksionevet. Kshtu q Shqiptart s'ushtronin dot asnj fuqi mbi t.
Le q Myfit Libohova me rrethin e Zogut, t cilt muarn ryshfete t mdha, e sualln punn aq mir n
dobi t kapitalit italian, duke e mbajtur t fsheht afatin e shkurtr pr nnshkrimin e aksionevet, sa q tri t
katrtat e ktyre iu mbetn Italianvet, dhe nj pjes tjetr disa shoqrive t huaja. Mandej, pr "zhvillimin
ekonomik t Shqipris", u formua Shoqria S.V.E.A., e cila do t jepte nj hua prej 70 milionsh franga ari
me interes t lart dhe kondita shum t rnda, duke marr si garanti t'ardhurat doganore dhe t disa
monopoleve t shtetit shqiptar. Kur, m 1927, u provua se Shqipria nuk ishte n gjendje t paguante
interesin dhe kstin e huas, qeveria italiane e mori vet prsipr t'ia lante detyrimet Shoqris SVEA, kshtu
q shteti shqiptar i mbetej borxh shtetit italian, gjithmon nn garantin e t'ardhuravet doganore dhe t
monopolevet.

Njkohsisht, qeveria e Tirans iu dha shoqrivet italiane konesionet pr shfrytzimin e pasurivet

kombtare t vendit. Shoqria A.I.P.A. mori konesionin e vajgurevet n kondita shum t mira pr t, duke
i paguar shtetit shqiptar nj prqindje fare t'ult, dhe vetm 1,5 Fr. ari pr hektar n vit si qira toke. Nj tjetr
shoqri italiane, S.I.G.M.A, mori konesionin e nxjerrjes s linjitit (nj lloj qymyrguri) n Memaliaj t
Krrabs, duke paguar si qira toke 2 Fr. ari n vit pr hektar. Qeveria e Tirans i dha edhe nj shoqrie
jugosllave konesionin e shfrytzimit t bakrrit n Puk. Nj shoqri gjermane dhe nj tjetr italiane
muarn konesione pr shfrytzimin e pyjevet t Mamurasit. Italiant ngritn n Shqipri edhe disa
ndrmarrje bujqsore, si n Sukth, afr Shijakut, n'Yrshek, afr Tirans, n Llakatund t Vlors dhe n Vurg
t Delvins.

Marrveshjet financiare e ekonomike me Italin, sidomos n lidhje me krijimin e "Banks Kombtare" dhe
me huan e SVEA-s, kur shkuan n parlament pr miratim, gjetn kundrshtimin e nj grupi deputetsh, t
cilt e paditn Myfit Libohovn se kish marr ryshfet prej Italianvet dhe formuan nj komision hetimesh
pr t'a gjyrmuar at shtje. Q Myfit Libohova dhe disa "shklqesa" t tjer muarn si bakshish shuma t
mdha prej Italianvet, e pan edhe t verbrit, sepse brenda pak muajve kta zotrinj ngrehn vila, blen
aksione npr shoqrit, ose apartamente n'Evrop, si n Paris e gjetk. Disa "kaur" si Koo Kota, q
kishin dshir t vjetr pr t'u br ifligar, blen edhe ifiliqe. Por puna ishte se bakshishin m t madh
prej grupevet financiare italiane e kishte marr Zogu vet. Prandaj do gjyrmim kundr Myfit Libohovs do
t'ia nxirte byrekut t gjitha lakrat n shesh. Pr t'a fshehur skandalin prapa ligjevet, shumica parlamentare
vuri prpara nenin 74 t Kushtetuts republikane, sipas t cilit; kryetari i Republiks nuk ishte prgjegjs
prpara parlamentit. Dhe mbasi ai ishte njkohsisht edhe kryetari i qeveris, duhej t prfitonin edhe
ministrat e tij nga ajo "paprekshmri". Sidoqoft, shtja bri aq buj sa q Ahmet Zogu u detyrua t
formonte nj qeveri t re, n shtator 1925, ku Myfit Libohova nuk bnte pjes. Kjo i dha rast Ahmet Zogut
t'a ulte ca m posht rrethin e bejlervet t mdhenj dhe t sillte n qeveri njerz si Musa Juka. Mandej vuri
tr forcn q shtja e Myfit Libohovs t mbyllej, ashtu si u mbylln m pastaj shum skandale t tjer t
ktij lloji.

Qllimi i deprtimit ekonomik italian n Shqipri ishte q t sillte pas deprtimin politik dhe ushtarak.
Marrdhniet ndrmjet dy vendevet erdhn gjithmon duke u ngushtuar. N Qrshor 1926, ministri i Italis
n Tiran, Aloisi, i propozoi qeveris s Zogut lidhjen e nj pakti politik me Italin, q t'i njihte ksaj t
drejtn e mprojtjes s Shqipris, pa ndrmjetsimin e Lidhjes s Kombevet, n rastin e ndonj agresioni.
Zogu e kuptoi se qeveria fashiste e Roms donte t'a lidhte sa m ngusht pas rrotavet t saja, dhe nisi t
mendohej. Por n muajin e Nntorit shprtheu kryengritja e Dukagjinit e shtytur prej Jugosllavis dhe e
udhhequr nga prifti Dom Loro Caka. Lvizja vet kish nj qllim separatist katolik, kurse Jugosllavia q e
shtyti, synonte, si gjithmon, shkatrrimin e shtetit shqiptar. Nj pjes e t mrguarve politik, kundrshtar
t Zogut, ishin vn n shrbim t Jugosllavis. Zogu e shtypi kryengritjen e Dukagjinit, por kto rrethana e
detyruan t prfundonte sa m shpejt paktin italo-shqiptar t "miqsis dhe sigurimit", i cili u nnshkrua n
Tiran, m 27 Nntor 1926. Sipas ktij pakti, Italia garantonte jo vetm statu quo-n toksore t Shqipris,
po edhe statu quo-n politike e juridike, domethn, me fjal t tjera, i jepej e drejta q t ndrhynte pr t
mbajtur regjimin e Zogut n fuqi sa her q ky t'ishte n rrezik edhe prej lvizjesh t brendshme. Si shihet,
kjo marrveshje cnonte, nga ana juridike, pavarsin e Shqipris duke e vn kt pothuajse ndn
protektoratin italian.

Pakti i Tirans shkaktoi nj val shqetsimesh brenda dhe jasht Shqipris. Pr t qetsuar dyshimet e
Shqiptarvet, ministri i Italis n Tiran, baron Aloisi, me ann e nj letre drejtuar qeveris shqiptare m 5
Dhjetor 1926, sqaronte se ndihma italiane do t'i jepej Shqipris vetm n rast se e krkonte kjo vet.

Prjashta, pakti i Tirans oi pesh zemrimin e Jugosllavis dhe shkaktoi mjaft zhurm n shtypin jugosllav
dhe frng. Por Italia pati prkrahjen e qarqevet britanike, dhe e hodhi posht propozimin jugosllav q desh
t'a shtronte shtjen shqiptare n Lidhjen e Kombevet. Ministri britanik i Punve t Jashtme, Austen
Chamberlain, u prgjigj n Dhomn e Komunevet se kishte marr sigurime nga Mussolini q Italia do t
ruante pavarsin dhe trsin toksore t Shqipris. Austen Chamberlain-i ishte takuar me Mussolini-n n
Livorno t'Italis, m 30 Shtator 1926, ku qe biseduar, nr t tjerat, edhe shtja e Shqipris, mbi t ciln
Anglia i linte dor t lir qeveris fashiste t Roms pr nj "deprtim paqsor". Pakti i Tirans u regjistrua
n Lidhjen e Kombevet si nj marrveshje e zakont ndrmjet dy shtetesh.

Si nj prgjigje paktit t Tirans dhe pr t kundr-balancuar ndrhyrjen italiane n Ballkan, Jugosllavia

nnshkroi nj pakt aliance me Francn, m 11 Nntor 1927. Kshtu Italia gjeti shkak t nnshkruate me
Shqiprin nj tjetr traktat me karakter ushtarak, ose "alianc mprojtse" si u quajt n gjuhn zyrtare, m
22 Nntor 1927. Sipas ktij traktati, q u lidh pr 20 vjet, t dy palt duhej t'i vinin n ndihm njra-tjetrs
n rast se njra prej tyre sulmohej nga jasht dhe krkonte ndihmn e aliates s vet. Pas nnshkrimit t ktij
"pakti t dyt t Tirans", zun t vinin radh e radh prej Italie kshilltar teknik e organizator ushtarak,
arm e municione, pr t mkmbur ushtrin shqiptare. Paradat ushtarake dhe shklqimi i uniformavet
pajtohshin fare mir me natyrn e Zogut.

Nuk duhet kaluar n heshtje roli i dobt q lozn disa nga t mrguart politik, kundrshtar te Zogut, gjat
marrveshjevet q ky bri me Italin. Ata ishin katandisur n merenar t politiks, mbahshin me rroga
prej Jugosllavis ose prej Italis dhe prdorshin prej ktyre dy shteteve n t gjitha intrigat dhe presionet
kundr Zogut. Italia, pr shembull, kur ish duke br marrveshjet me qeverin e Tirans, bisedonte
njkohsisht mbi t njjtat shtje me disa t mrguar politik dhe ua merrte me nnshkrim se far
lshimesh do t'i bnin ata nqoftse ajo i ndihmonte pr t'u kthyer n Shqipri. Dhe ata, pa pik turpi,
tregohshin m dorlshuar nga Zogu... t cilin mandej Italia e vinte n dijeni pr t br presion mbi t.

Nga ana tjetr, Jugosllavia, kur pa se Zogu u pshtet pas Italis, vazhdoi si m par cytjet dhe provokimet
rreth kufijvet. Mbasi dshtoi kryengritja e Dukagjinit, Jugosllavia mendoi t'a prmbyste Zogun me ann e
Ceno Kryeziut, i cili ishte i kunati i tij dhe njeriu i Jugosllavis. Mirpo Zogu i ndiente shum larg ato pun.
E emroi Ceno Kryeziun ministr t Shqipris n ekosllovaki dhe drgoi e vrau n Prag.

Mbasi e zotroi mir gjendjen prbrenda dhe e forcoi pozitn e vet ndrkombtare nprmjet t lidhjevet me
Italin, Zogu mendoi se erdhi asti pr t realizuar ndrrn e jets s tij, domethn pr t'u br mbret. N
Qrshor 1928, me shtytjen e trthort t Zogut, dy dhomat legjislative (parlamenti e senati) vendosn se
gjoja ishte i nevojshm nj rishikim i prgjithshm i Statutit t Republiks pr t'i br disa plotsime. Mbasi
Statutin s'mund t'a rishikonte vese nj asamble kushtetonjse, dy dhomat legjislative, porsa muarn at
vendim, e quajtn vehten t shprndar. Zogu, me ann e nj dekreti, shpalli menjher zgjedhjet e reja pr
Asamblen Kushtetonjse, e cila do t bnte rishikimin e Statutit. Zgjedhsit e dyt t disa nnprefekturave,
kur vajtn t votonin pr antart e Asambles, u detyruan prej nnprefektavet q t krkonin ndrrimin e
regjimit prej republike n mbretri, me Zogun si mbret. Komedia ishte pregatitur aq mir, sa q zri i par
dolli nga nnprefektura e Skraparit. "Ai do t bhet q do t bhet", iu tha nnprefekti zgjedhsave t dyt
q po shikonin njri-tjetrin n heshtje, "por m mir krkojeni edhe ju, q t mos ju vij ndonj bela mbi
kok... se ashtu e kam urdhrin". Disa nga zgjedhsit e dyt po mendohshin akoma kur telegrami u hoq pr
n Tiran se "populli" i Skraparit e krkonte Zogun mbret. Ashtu ngjau edhe npr krahina t tjera. Kur u
mblodh Asambleja Kushtetonjse me deputett e rinj, t cilt s'ishin vese ata t vjetrit, nuk hoqi shum
mundim pr rishikimin e Statutit, sepse drejtimin ia kishte treguar... "populli !". Kshtu, m 1 Shtator 1928,
shpalli Mbretrin Shqiptare, dhe Ahmet Zogu mori emrin Zog I, Mbret i Shqiptarvet.

Kryetar republike apo mbret, Zogu sundoi n t njjtn mnyr, dhe regjimi i tij mbeti personal, i ngrehur
me njerz q s'kishin asnj parim prve interesit t tyre. Ndryshimi ishte se buxhetit t varfr t Shqipris
iu ngarkuan tani shpenzimet e rnda t salltanetit mbretror, me oborrin theatror me nj varg princash e
princeshash, me uniforma t ndritura, e sidomos... nuk ka mbret pa nj sigurim pasurish t mdha.

N dukje, Mbretria mbeti kushtetutore, dhe parlamenti prbhej prej dhoms s deputetvet, mbasi senati u
suprimua. N t vrtetn, "zgjedhjet" ishin nj komedi e mrzitshme, se listn e "deputetve t gishtit" e
ndreqte Zogu vet me Ministrin e Punve t Brendshme. Populli i quajti "deputet t gishtit" sepse ishin
vetm sa pr t ngritur gishtin dhe pr t br amin vendimet e qeveris.

Mbasi i mnjanoi disi bejlert, Zogu u rrethua me njerz t do kategorie, dhe krijoi vegla t reja prej
borgjezis, si Musa Jukn (ose Musa Efenija, si e quanin Shkodrant), t cilin e mbajti ministr t Punvet
t Brendshme pothuajse pr tr kohn e regjimit t tij. Musa Juka i mbushi kafenet me spiun, se nuk
njihte tjetr mnyr qeverimi prve asaj t kohs s Sulltan Hamitit. T tjer "besnik" q Zogu i mbajti
gjer n fund ishin Koo Kota, Abdurrahman Dibra, Hiqmet Delvina, e shum dallkauk q iu ngjanin ktyre.
Por ai q e karakterizon regjimin e Zogut ishte nj far Abdurrahman Sali, nga Mati, ose Lal Krosi, si e
quanin Shqiptart, i cili u b me t vrtet Rasputini i Shqipris. Njeri i korruptuar dhe i t gjitha vesevet,
por shum i zgjuar, kishte qn shrbtor n familjen e Zogollit, n Mat, dhe nuk dinte shkrim as kndim.
Kt Zogu e prdorte pr intrigat e fshehta t vendit, pr komplotet, atentatet, shprdorimet, dhe sidomos
pr ndrlidhjet me krert e malsivet, t cilt Lal Krosi i pajtonte ose i vinte kundr njri-tjetrit, sipas
nevojs. Si pozit zyrtare, Lal Krosi ishte gjithmon deputet i Matit, por mbasi przjehej n t gjitha punt
dhe fjala e tij ishte fjala e Zogut, e kishin frik t tr dhe i prulshin. Ky vuri pasuri t mdha, sepse kishte
gisht n t gjitha siprmarrjet, vjedhjet e abuzimet.

Me fjaln "prparim" kuptojm zhvillimin e nj populli n'ann ekonomike dhe kulturore, drejt mirqenies
dhe lumtris. Por s'mund t ket prparim pa nj baz drejtsie dhe nderim vleftash morale. Regjimi i
Zogut ishte i xhveshur nga kto dy cilsi. Pasi vrau disa nga shtyllat e nacionalizmit shqiptar, si Luigj
Gurakuqin dhe Bajram Currin, Zogu nuk mund t pshtetej n vleftat e vrteta kombtare, sepse edhe ai
vet nuk ishte i asaj natyre. Prandaj s'mund t sundonte vese me ann e korrupsionit dhe t policis, duke
prdorur her paran dhe pozitat, her vrasjen dhe dnimet, sipas rastevet, dhe duke urdhruar prej pallatit
pa ardhur kurr n kontakt t drejtprdrejt me popullin. Nuk mund t pritej q regjimi i tij, i mbajtur me
kleka dhe me huan e Italis, dhe i ngrehur me njerzit m t dobt q mund t mendohej, t'a nxirte vendin
nga prapambetsia shekullore e t'a vinte n rrugn e prparimit. Kshtu, gjat asaj periudhe, Shqipria nuk
mundi t ngrihej lart as n'ann ekonomike, as n'ann kulturore.

N'ann ekonomike, puna duhej nisur me zhvillimin e bujqsis dhe t'industris, me ndreqje rrugsh e
ndrtime t ndryshme. Si piknisje e zhvillimit bujqsor duhej t'ishte reforma agrare, pastaj bonifikimi i
tokavet, tharja e knetavet, disiplinimi i lumenjvet, pyllzimi i vendevet t xhveshura, futja e tekniks
moderne, krijimi i banks bujqsore pr t'a shptuar fshatarsin nga thonjt e fadexhinjvet q e shtrydhnin
me nj interes prej 50% gjer m 100%, krijimi i organizatavet bujqsore pr t'a shptuar fshatarin prej
matrapazve e spekulatorve q ia blinin drithin me mim t'ult n vjesht dhe ia shisnin dyfish n Prill, Maj
e Qrshor. Kurse pr zhvillimin e industris duhej shtytur vnia n pun e kapitalevet duke krijuar besimin,
duhej prkrahur e mprojtur industria kombtare kundrejt konkurencs s huaj.
Askush nuk e padit regjimin e Zogut se prse nuk u bn t gjitha kto, se kto nuk bhshin me frym dhe
n nj periudhe kohe aq t shkurtr. Por pse nuk u tregua asnj kujdes, asnj nism, asnj vullnet i mir n
kt drejtim. Gjithashtu, pa nj ndihm teknike dhe financiare t jashtme nuk mund t ndrtohej asgj n
Shqiprin e athershme. Po prse huaja q u muar prej Italis u shprdorua n'at mnyr.

Kur u nnshkrua huaja me Shoqrin SVEA, ishte parashikuar q gjysma e saj t shpenxohej pr zhvillimin
e bujqsis, tharje knetash, bonifikime, hapje kanalesh vaditse etj., dhe gjysma tjetr pr ndrtime botore:
rruga, ura, shkolla, spitale, e kshtu me radh. Pr bujqsin nuk u shpenxua as nj e dhjeta e shums s
parashikuar, kurse n'ann e punvet botore u ndrtuan disa rrug e ura q iu prgjigjshin qllimevet
strategjike t'Italis n drejtim t s famshmes Via Egnatia t Roms s vjetr. U ndrtua edhe limani i
Durrsit, gjithmon pr nevoj shkarkimesh t gjera t'Italis n Shqipri. Pjesa tjetr e huas s SVEA-s u
prdor pr t mbajtur burokracin dhe salltanetin e Zogut, ushtrin dhe "kreshnikt", pr t ngrehur pallatet
e ministrivet e t tjera pun si kto. Duhet shnuar se Italiant bnin mos pr t'a penguar mkmbjen
ekonomike t Shqipris, e cila mandej mund t'iu delte prej dore. Ata donin q shteti shqiptar, i shtrnguar
prej nevoje, t mbetej i varur tek Italia gjersa kjo t'a fuste vendin plotsisht nn sundimin e saj.

N nj mesazh q i drejtonte parlamentit, n Dhjetor 1928, Zogu desh t'a zbukuronte fronin mbretror me
premtimin e nj reforme agrare. Pas shum demagogjie, dredhish e shtrembrimesh, "ligji i reforms agrare"
u dekretua m n fund m 3 Maj 1930. Por mnyrat e parashikuara prej ligjit nuk i dmtonin fort pronart, t
cilvet iu merrej vetm pjesa e teprt pas disa llogaritjeve t bra n dobi t tyre, prve q do t'iu jepej edhe
pr at nj far shprblimi. Mandej kishin lirin t'i ndanin ose t'ua bnin shitje tokat antarvet t familjevet
t tyre, q kshtu t prekshin sa m pak prej reforms agrare. M n fund, ndrlikimi i ligjevet, mungesa e
organizimit dhe e mjetevet nga ana e bujqvet, vullneti i keq q tregonin organet qeveritare ku mbizotronin
pronart, bn q reforma agrare t mbetej si nj ndarje lmoshe. Vetm nja dy mij familje, shumica prej
emigrantsh kosovar, mundn t merrnin nga nj cop tok n Myzeqe, pjesrisht prej ifliqeve t shtetit.

Si ndrmarrje industriore, nisn t formohshin disa shoqri aty ktu pas vitit 1925, kur lidhjet ekonomike
me Italin dhe krijimi i Banks Kombtare iu dhan nj far besimi kapitalistvet shqiptar se gjendja e
brendshrne do t'ishte e qndruarshme. U formuan n Kor nj shoqri e elektrikut dhe nj tjetr e
prodhimit t'alkoolit, si edhe nj ndrmarrje pr tharjen e liqenit t Maliqit. N Durrs, u organizua shoqria e
duhanit dhe e fabrikimit t cingarevet "Stamles". N Tiran, u formua m 1927 shoqria industriore-
tregtare SITA, n'Elbasan shoqria SAIDE e duhanit dhe e cingarevet, n Shkodr u ngrit nj fabrik
imentoje. Disa ndrmarrje t vogla vazhduan t hapshin edhe pastaj, por kto nuk onin pesh
n'ekonomin e prgjithshme t vendit. Ato q prparuan m shpejt qen shoqrit italiane, t cilat kishin
kapitale e mjete teknike m shum se Shqiptart. Gzonin gjithashtu t drejta e kushte t favorshme nga ana
e shtetit, sepse njerzit e regjimit qen kthyer n'agjent t kolonializmit italian. Shoqrit italiane kishin jo
vetm siprmarrjet e ndrtimevet botore, por deprtuan edhe n deg t ndryshme t'ekonomis dhe deri n
monopolet e shtetit. Nj rast q bri shum buj ishte ai i Shoqris AGIP, e cila mundi t merrte
koncesionin e monopolit t vajgurit dhe t benzins. Pastaj shprdorimet e saja bn skandal.

Nj plag e pambyllshme pr ekonomin shqiptare ishte deficiti tregtar ndrmjet importimevet dhe
eksportimevet. Mbasi, prve artikujve t'industris dhe disa lndve t para, Shqipria duhej t sillte
shpeshher edhe drith nga jasht, ndryshimi ndrmjet t hyravet dhe t dalavet mbeti vazhdimisht prej nj
me dy, deri nj me katr, domethn vendi importonte dy, tri ose katr her m shum se sa eksportonte.
Kriza ekonomike e Shqipris arriti kulmin ndrmjet vjetvet 1929-1934, pikrisht n periudhn e krizs m
t madhe q njohu bota perndimore midis dy Luftavet. Tregtia bhej pothuajse 80% me Italin, por kjo
nuk i blinte t gjitha prodhimet bujqsore e blegtorale q mund t'eksportonte Shqipria. Nga ana tjetr,
Banka Kombtare, q e kishte qendrn n Rom dhe drejtohej prej Italiansh, jo vetm q bnte lloj lloj
spekulimesh, por me manevrat e saja shkaktoi q t delte ari n qarkullim, pr t'a mbledhur ajo vet dhe pr
t'a hequr n'Itali. Prej vitit 1929 filloi rnia e tregtis dhe ulja e mimevet, sidomos mallrat e vendit ran fare
prdhe. Pjesn m t madhe t'eksportimevet t Shqipris, lart nga 60%, e prbnin produktet blegtorale.
Por kto s'po gjenin treg prjashta, se Italia e kufizoi blerjen e tyre. Kshtu mimet e prodhimevet t vendit -
prandaj edhe fuqia blerse e popullit - ran tepr posht. Dhe mbasi elementet e nj ekonomie ndrvaren nga
njri-tjetri, varfrimi i fshatarsis dhe ulja e fuqis blerse t saj solli vetvetiu varfrimin e zejtaris dhe
shkrehien e tregtis. Prej vitit 1929 gjer m 1934, jo vetm ndryshimi ndrmjet importimevet dhe
eksportimevet vjen duke u br gjithmon m'i madh, po edhe tregtia n prgjithsi vjen duke rn
gjithmon m posht. M 1929, pr shembull, vlefta e importimevet t Shqipris arrinte n 38,5 milion
franga ari dhe ajo e eksportimevet n 15,5 milion. M 1930, vlefta e importimevet kapej rreth 33,5
milionsh dhe ajo e eksportimevet rreth 12,5. M 1931, eksportimet ran n 7,5 milion franga ari, kurse
importimet qen 29,5 milion. Vitin tjetr pati nj rnie m t madhe akoma: eksportimet zbritn n 4,5
milion, kurse importimet qndruan rreth 23 milionsh. Kjo rnie e tregtis s jashtme dhe ky ndryshim
ndrmjet importimevet dhe eksportimevet vazhdoi edhe pr disa vjet akoma. Krahas me deficitin tregtar
qndronte deficiti i buxhetit shtetror, i cili plotsohej gjithmon me huan e Italis. Kshtu, huaja e
Shoqris SVEA, q ishte marr pr zhvillimin e ekonomis s vendit, nisi t prdorej pr t mbushur
vrimat e buxhetit t shtetit, domethn pr t mbajtur administratn, ushtrin dhe salltanetin mbretror.

Pikrisht pr t mbajtur kto, mbasi huaja e Italis nuk mjaftonte, dhe mundsia e mbledhjes s taksavet t
drejtprdrejta, n vend, u kufizua tepr, shteti u vu t'a shtrydhte popullin me ann e taksavet t zhdrejta,
duke ngritur monopolet mbi artikujt e nevojavet t para, si krip, duhan, shkrepse, vajguri etj., dhe duke i
shtuar taksat doganore. Kshtu katundarit i ripej lkura pa mshir, sepse s'kishte asnj krahasim ndrmiet
mimevet t'artikujvet q ai shiste dhe t'atyre q ai blinte. Njerzia s'kishin t'iu hidhnin krip bagtivet dhe e
hanin darkn n terr se s'mund t'a paguanin dot vajgurin. Fmijt e fshatarvet nuk e njihnin kokrrn e
sheqerit. Nuk shihnje vese fytyra t zbeta dhe njerz t rreckosur si mos m keq.

Mjerimin ekonomik t'atyre 14 vjetve e tregon vet gjendja demografike e Shqipris, e cila mbeti e
palvizur rreth nj milioni frymsh. Vdeksia e fmijvet ishte e hatashme, dhe disa nga smundjet m t
prhapura, si oftika e malaria, bnin krdi. Mbi kt mjerim t prgjithshm, ngriheshin me eleganc vilat e
njerzve t regjimit, dhe t shtypnin veturat e tyre ndrmjet Tirans dhe plazhs s Durrsit. N shrbim t
kapitalit italian dhe duke u shoqruar me disa spekulator nga borgjezia, kta, shtin n dor t gjitha
burimet ekonomike t vendit. Kishnje prshtypjen se shteti ishte dika pr t'u shfrytzuar, pr t paguar
rroga, pr t'u rjepur nga ata q e drejtonin, dhe jo pr t krijuar, pr t mirsuar jetn e popullit. Zogu
interesohej sidomos pr mbajtjen e qetsis, domethn pr administratn dhe forcat e armatosura; t tjerat
ishin gjra t dors s dyt pr t. Ministria e Ekonomis s'ishte tjetr vese nj burokraci njerzish t
papun q shkonin kohn duke br statistika t thata dhe duke pir duhan e kafe. Shum ministri t tjera
nuk ishin m aktive nga kjo. Buxheti i shtetit shpenxohej n pjesn m t madhe pr ushtrin,
administratn dhe pallatin mbretror. Nganjher bhej demagogji shifrash kur caktohej buxheti n fillim t
vitit financiar, duke iu ln ministrive t'Arsimit dhe t'Ekonomis Kombtare shuma jo edhe aq t'ulta. Por
m von bhej nj transferim fondesh, n mnyr t pazhurmshme, prej buxhetit t ktyre dikastereve n'at
t'ushtris dhe t'"Institutevet t Larta", ku hante me lug t madhe pallati mbretror.

Edhe kur merrej ndonj nism pr t br "pun t mdha", prfundonte si kanali i Kavajs. Shteti ndrmori
ndrtimin e nj kanali pr t vaditur fushn e Kavajs me ujt e Shkumbinit. Por, kur ish br gjysma e
puns, u vu re se toka nuk kishte pjerrsin e duhur pr t lejuar rrjedhjen e ujit npr kanalin. Athere
ndrmarrja u braktis, pasi humbn 3 milion franga ari. Si mund t shpjegohej nj gabim i till me mjetet
teknike t kohs pr matjen e pjerrsis? Nga pazotsia e inxhenjervet shqiptar? Nga sabotimi i
inxhenjervet italian? Gjuht e liga flisnin se ndrmarrja ishte nisur me kmbnguljen e Abdurrahman
Krosit pr t vaditur tokat e ktij n fushn e Kavajs!...

Lart nga 40% t buxhetit t shtetit (i cili pat qn ndrmjet 25 e 32 milion franga ari n vit) shpenxohshin
pr ushtrin, q s'vlejti dhe s'mund t vlente pr asgj tjetr vese pr t knaqur dshirn megalomane t
Zogut pr uniforma e parada. Pastaj korrupsioni dhe abuzimet ishin ngjarje t prditshme, por skandalet
mbyllshin kollaj kur bhshin prej "besnikvet". Mbasi Zogu ishte fort i interesuar pas kapitalevet dhe
grumbulloi pr vehte shuma tepr t mdha prej huas s'Italis dhe t'ardhuravet t vendit, nuk mund t
ndalonte t tjert q t mos bnin po ashtu. Shteti u kthye n "pron private" t njerzve t regjimit. Kta
nisn t shisnin edhe npunsit, ose t krijonin npunsi t panevojshme pr farefisin e tyre. Kjo mnyr
abuzimi u b zakon sidomos n kohn e krizs s madhe, kur papunsia erdhi duke u shtuar, kur mimi i
mallravet t vendit ra prdhe, kur tregtart po falimentonin njri pas tjetrit dhe tregtia zuri t mblidhej n
disa duar; n duart e atyre q kishin ortakri me njerzit e regjimit, n monopolet, n kontrabandat doganore
ose n siprmarrjet e shtetit. Athere tregtar t falimentuar e njerz t papun i kishin syt t gjith tek
arka e shtetit pr ndonj npunsi. Vetm kjo kishte mbetur si i vetmi burim, si e vetmja shpres pr ata q
s'kishin se ku t prpiqshin gjkundi, dhe numri i t cilvet shtohej prdit e m tepr. Po edhe arka e
shtetit mbahej sidomos me thrrimet e huas italiane. Npunsit kishin zakonisht nga pes a gjasht rroga
brenda. Kur Italia e pezullonte huan - pr t br presion sa m shum mbi qeverin e Tirans - pat qlluar
q disa npuns mbetshin edhe tet muaj pa rrog. N'ato raste, pagesa iu bhej m'e rregullt atyre q kishin
n dor administratn dhe fuqit e armatosura. Kurse npunsit e degvet t tjera, sidomos n'Arsim,
shtrngohshin shpeshher t'ua shisnin rrogat me kambiale disa pasanikve q prfitonin. Pr fshatarin
ishte nj ndrr q t shkruhej "xhandar"; po edhe kt shkall s'mund t'a arrinte aq leht pa i dhn n disa
raste dy-tri rroga ryshfet ndonj "deputeti".

Merret me mend se sa binte n sy dhe se 'prshtypje mund t bnte n djalrin shkollare kontrasti
ndrmjet ksaj gjendjeje dhe jets tepr luksoze t njerzve t regjimit.

Ky kontrast dhe deprtimi prdit e m'i dukshm i Italianvet n jetn e vendit, pat krijuar nj frik t
prgjithshme se "po na merr Italia". Prve n ndrtimet botore dhe n disa deg t'ekonomis, Italiant
kishin ardhur si organizator t'ushtris dhe t djalris paraushtarake, prpiqshin t hynin n'Arsim, patn
hapur disa shkolla tregtare dhe zejtarie. Ministri i Italis n Tiran, Ugo Sola, dhe kryetari i misionit
ushtarak italian, gjeneral Alberto Pariani, ushtronin nj autoritet t dukshm pran qeveris shqiptare kur
ishte puna pr t mprojtur interesat e Italianvet.

Pr t qetsuar Shqiptart, dhe ndoshta duke e kuptuar se kishte hyr shum thell me Italin, Zogu nisi t
merrte nj qndrim pak m t pavarur. N Nntor 1931, nuk pranoi q t prsritej nnshkrimi i paktit t
"miqsis dhe sigurimit", t cilit i mbaronte afati n'at vit. Por mbetej n fuqi traktati ushtarak i "aliancs
mprojtse", i cili ishte pr 20 vjet. Prandaj Italia, ndonse e paknaqur prej ksaj shtmngie t Zogut, nuk e
bri shtje. Ajo e dinte q do t'a kishte n dor pr sa koh q ky s'mund t mbahej pa financat e asaj. N
vitin 1930 kishte pasur nj deficit m t madh akoma n buxhetin e shtetit Shqiptar. Tirana i ishte drejtuar
Roms pr nj ndihm m bujare. M 1931, qeveria italiane pranoi t'i jepte shtetit shqiptar nga ana e saj nj
hua prej 100 milionsh franga ari, me afat t gjat dhe pa interes. Huaja do t jepej me kste nga 10 milion
franga ari n vit. Njkohsisht qeveria e Roms duhej t merrte prsipr detyrimet e shtetit shqiptar kundrejt
Shoqris SVEA.

Mirpo huaja prej 100 milionsh dhe pa interes fshihte pas qllime m t rnda. M 1932, Mussolini i
propozoi Zogut bashkimin doganor ndrmjet Shqipris dhe Italis, prndryshe do t'i priste burimet
financiare. Pak m von paraqiti t tjera krkesa pr konesione ekonomike, pr nj kontroll m t plot mbi
ushtrin dhe financat e Shqipris, pr vendosje familjesh italiane n fushat bujqsore, pr dbimin e
organizatorve anglez t gjindarmris dhe zvendsimin e tyre me instruktor italian, dhe prishjen e do
marrveshjeje tregtare me shtete t tjer. Zogu nuk pranoi asnj nga kto propozime q kishin pr qllim t'a
kthenin Shqiprin n nj krahin t'Italis. Por marrdhniet ndrmjet dy vendevet erdhn duke u ftohur.
Pr t'i br ball gjendjes s vshtir financiare, Zogu filloi t'i kufizonte shpenximet e ushtris. Lidhi
gjithashtu disa marrveshje tregtare me Jugosllavin dhe Greqin pr t kundr-balancuar presionin
ekonomik t'Italis. Por mjerisht, Jugosllavia dhe Greqia mbanin t njjtin qndrim armiqsor kundrejt
Shqiptarvet, si gjithmon. Pasi przuri n Turqi nja 60.000 amr, Greqia vazhdoi t'ua bnte jetn skterr
atyre q kishin mbetur, pr t'i detyruar q t'iknin edhe ata. N t njjtn mnyr sillej Jugosllavia kundrejt
Kosovarvet, duke vrar krert e tyre dhe duke i shtrnguar fshatart q t shprngulshin. M 1929, Serbt
kishin vrar Shqiptarin e kulluar At Shtjefn Gjeovin.

N vern e vitit 1932, u zbulua edhe komploti ose lvizja e fsheht e Vlors, ku bnin pjes disa
nacionalist, shumica prej atij qyteti, me qllim q t rrzonin, ose m mir t zvendsonin Zogun, pr t
cilin mendohej se ishte shum i smur dhe mund t vdiste. Nj vit m par, ky kish vajtur pr t'u mjekuar
n Vien, ku i qe br edhe nj atentat prej t mrguarve politike. Komploti i Vlors pasqyronte
paknaqsin e prgjithshme t Shqiptarvet, shkaktuar prej gjendjes s brendshme dhe ndrhyrjevet
t'Italis. Por njerzit q merrnin pjes n t nuk ishin t gjith element i sakt, dhe kishte sigurisht ndonj
shtytje t jashtme prapa perdes. Pas zbulimit, komplotistt u kapn dhe disa prej tyre u dnuan me burgim
t rnd.

N Prill 1933, Zogu bri shtetzimin e shkollavet. Kjo mas kishte pr qllim sidomos t'i vinte nj kufi
ndikimit italian n Shqipri. Prve shkollavet italiane dhe atyre t Grekofonvet, u mbylln edhe ato t
klerit katolik, n Shkodr. Greqia u ankua n Lidhjen e Kombevet dhe shtja shkoi n Gjyqin
Ndrkombtar t Hags, i cili vendosi kundr Shqipris. Kshtu, pas nja dy vjetsh, kjo u detyrua t'ua hapte
shkollat prsri Grekofonvet. Kurse Italia zemrimin e saj e tregoi me ndrprerjen e huas. Menjher pas
shtetizimit t shkollavet, Zogu pushoi nga shrbimet lart nga 60 instruktor ushtarak italian t cilt,
bashk me gjeneral Parianin, u larguan n'Itali.

Ftohja e marrdhnievet me Italin dhe pezullimi i huas e vshtirsuan m shum akoma gjendjen
ekonomike: npunsit mbetn pa rroga, disa ndrmarrje ndrtimesh botore u ndrpren, papunsia u shtua.
Zogu desh t gjente nj tjetr mhshtetje dhe provoi t'afrohej me Francn, kundrshtarja e Italis. Po edhe
ajo, pr t'i dhn nj hua, paraqiste kushte jo m pak t rnda nga t'Italis fashiste. N'at gjendje ekonomike
ku ishte katandisur Shqipria, pas dhjet vjet abuzimesh e shpenximesh t kota pr ushtri e salltanete, nuk i
kish mbetur asnj rrug-dalje. Mussolini desh t prfitonte prej ngushtics s shtetit shqiptar dhe i vazhdoi
presionet. Porsa mori vesh se Zogu kish nisur prapjet pr t'u afruar me Francn, provoi t'a trembte me
ann e forcs. N Qrshor 1934, nj pjes e flots italiane e prbr prej 22 luftanijesh erdhi e qndroi
prpara Durrsit, pa i br asnj paralajmrim qeveris shqiptare. Zogu e kuptonte se n'at koh Italia nuk
ishte n gjendje t prishte ekuilibrin n Mesdhe, prandaj nuk u tremb nga ato profka. Iu drejtua Anglis dhe
Francs, t cilat i krkuan shpjegime Italis. M n fund shtja u rregullua miqsisht dhe flota italiane u
trhoq. Por marrdhniet ndrmjet dy vendevet mbetn akoma t ftohta me gjith prpjekjet q bri qeveria
shqiptare pr t'i ndrequr. Mbasi shteti shqiptar s'kish mundur t krijonte asnj baz ekonomike dhe arkat e
tija ishin bosh, s'mund t mbahej m kmb pa u pshtetur n ndihmn financiare t'Italis.

Shqipria nuk mori pjes n Lidhjen Ballkanike, pakti i s cils u nnshkrua n'Athin prej Greqis, Turqis,
Jugosllavis dhe Rumanis, n Shkurt 1934. Dhe s'kish sesi t merrte pjes, mbasi pakti ballkanik kishte m
fort nj qllim mprojtjeje kundrejt Italis fashiste me t ciln Shqipria qndronte e lidhur. Po edhe ky shkak
sikur t mos ishte, ndrmjet Shqipris, nga njra an, Jugosllavis dhe Greqis, nga tjetra, kishte shum
vshtirsi afrimi.

M 1935, ngjau nj trubullir m'e bujshme nga komploti i Vlors, e cila u quajt "kryengritja e Fierit". Kjo e
tregoi m haptas akoma paknaqsin e prgjithshme kundrejt regjimit Zogist. Sepse n'at lvizje ishin
lidhur elemente t ndryshm prej gjith Shqipris: nacionalist t vjetr, djem t rinj enthusiast, po edhe
disa komunist, si edhe borgjez e bejler t mdhenj. Organizimi ishte br keq, me an pshtllitjesh vesh
m vesh; shum nga pjesmarrsit nuk dinin se ku ishte kreu i puns dhe do t bhej pas prmbysjes s
Zogut. sht e vshtir t besohet q t mos ket pasur edhe ktu shtytje nga jasht, t paktn tek disa nga
krert e mdhenj. Por mbasi edhe kjo lvizje kishte form komploti, dshtoi si t tjerat. M 14 Gusht, ngriti
krye vetm gjindarmria e Fierit, e cila arrestoi nnprefektin dhe vrau gjeneral Gilardin tek udhtonte pr n
Vlor. Me gjindarmrin u bashkua nj pjes djemuri dhe popull prej rrethit t Fierit. N Skrapar u ngrit
Riza Cerova, i cili ishte kthyer disa muaj m par prej mrgimit, ku qe br komunist. E shumta e atyre q
ishin lidhur gjoja me lvizjen, nga borgjezia dhe bejlert, nuk luajtn vendit. Kshtu kryengritsit e Fierit
arritn vetm gjer n Lushnje, dhe aty u thyen prej fuqivet qeveritare. Riza Cerova desh t'arratisej n
Jugosllavi, por u vra malevet. Kryengritja u shtyp brenda 24 orsh dhe u bn shum arrestime, sidomos n
qarkun e Beratit dhe n rrethin e Fierit. Disa nga t burgosurit u torturuan keq dhe shum prej tyre u dnuan
me vdekje e burgime t rnda. Por u pushkatuan me njher, pa kaluar fare npr gjyq 11 gjindarmt e Fierit
q kishin filluar kryengritjen. Kurse pr t dnuart e tjer pati ndrhyrje e protestime nga organizata
ndrkombtare t jashtme e deri nga Lidhja e Kombevet. shtja bri buj n bot. Kshtu Zogu u detyrua
t mos e zbatonte dnimin me vdekje pr t tjert "prve 11 gjindarmvet q ishin pushkatuar".

Kryengritja e Fierit e tronditi mjaft gjendjen e Shqipris prbrenda, aq sa Zogu mendoi pr nj ast t
ndrronte udh. E mnjanoi skuadrn e vjetr dhe emroi nj qeveri t re, "liberale", nn kryesin e Mehdi
Frashrit. Duke e marr punn me optimizm si e kishte zakon, Mehdi Beu premtoi se do t spastronte
administratn, do t'a lironte popullin nga frika e gjindarmris "gogol" dhe do t'a bnte Shqiprin shesh me
lule. Filloi t sillte disa njerz t rinj npr pozita me rndsi, desh t'ekuilibronte buxhetin e shtetit dhe
balancn e tregtis s jashtme, por me se? Sidoqoft gjithkush nisi t merrte frym m lirisht, shtypi filloi
t shante "skuadrn e vjetr" dhe t ngrinte Zogun me lvdata gjer n qiell, disa djemuri vun menjher n
qarkullim ideologjin e "diktaturs s ndritur". Ky enthusiazm ishte si nj dehje e prkohshme, dhe s'mund
t shkonte gjat pr dy arsye: e para, as Zogu as regjimi i tij s'mund t ndrronin natyr, mbasi ishin ngritur
dhe s'mund t mbahshin vese mb nj sistem bajraktarist. E dyta, Shqipria n'at koh ishte varfruar aq
fort prbrenda sa q s'mund t mbahej pa nj ndihm financiare t jashtme, dhe kt s'mund t'ia jepte vese
Italia, kundrejt konesionesh t tjera ekonomike q mund t merrte. Prandaj edhe Mehdi Beu s'gjeti dot
rrug tjetr prve asaj q onte n Rom.

Qysh prpara kryengritjes s Fierit, Zogu kish nisur t'i prulej prsri Italis, i shtrnguar prej nevojave
financiare. N Shkurt 1935, Mussolini i dha qeveris shqiptare nj ndihm prej 3 milionsh franga ari pr t
plotsuar disi deficitin e buxhetit. Pastaj i bri edhe disa ndihma t tjera t vogla, por duke shtrir prsri
kontrollin mbi ushtrin shqiptare. N vern e atij viti, Tirana kishte nisur bisedimet me Romn pr t'u
kthyer n miqsin e mparshme, duke lypur ndihma gjithmon m t mdha. Bisedimet i vazhdoi dhe i
prfundoi qeveria e Mehdi Frashrit, n Mars 1936. Sipas marrveshjevet t reja q u nnshkruan m 19
t'atij muaji, Italia i jepte Shqipris disa hua t tjera, i falte ato q i kish dhn gjat vjetvet 1931-1932 n
baz t huas s 100 milionvet e cila u anulua, dhe pezullonte pr pes vjet detyrimet e shtetit shqiptar
kundrejt Shoqris SVEA. Por nga ana tjetr, e shtrinte m tutje akoma kontrollin mbi ekonomin shqiptare
dhe ruante pozita t privilegjuara n tregtin: m t shumtat e importimevet Shqipria do t'i bnte prej
Italis, kurse kjo blinte vetm disa lloje e sasi t kufizuara nga prodhimet shqiptare, nprmjet t shoqris
bujqsore-tregtare italiane EIAA. Italia do t drgonte prsri organizator ushtarak dhe inxhenjer pr
ndrtimin e disa rrugve me karakter strategjik. Parashikohej zgjerimi i skels s Durrsit pr t'a br t
prshtatshme pr shkarkime t mdha, n prputhje me planet strategjike t'Italis.

Me kto marrveshje t reja, gjendja financiare e regjimit t Zogut u prmirsua disi prkohsisht, por dara
italiane u shtrngua m shum akoma rreth Shqipris.

Kur Zogu zgjodhi Mehdi Frashrin pr t formuar qeverin, pati dy qllime: pr t qetsuar gjendjen e
brendshme, mbasi Mehdi Beu shikohej si atdhetar liberal e prparimdashs, dhe pr t'ia ngarkuar ktij
prgjegjsin e marrveshjevet t reja me Italin, si zdhns i rrymavet nacionaiste e prparimtare. Kur
Mehdi Beu ia kreu kto dy shrbime dhe Zogu, prej lidhjevet t reja me Italin, e ndjeu vehten m t sigurt,
nuk kish m nevoj t shurdhohej prej llomatitiesh "liberale" t cilat ai s'mund t'i dgjonte. Prandaj, me
shtytjen e tij, parlamenti hodhi posht nj projekt-ligj t parndsishm t qeveris duke mos i dhn ksaj
votbesimin. Athere qeveria e Mehdi Beut dha dorheqjen, m 7 Nntor 1936, dhe Zogu, duke ua prer
kngn n goj koristve t "diktaturs s ndritur", solli n fuqi "skuadrn e vjetr": Koo Kotn, Musa
Jukn dhe shokt e tyre.

N Maj 1937, Et-hem Totua, ish-ministr i Punve t Brendshme n qeverin e Mehdi Frashrit, ngriti krye
n Delvin e Gjirokastr, i mori kto dy qendra me ndihmn e gjindarmris, si edhe Tepelenn, dhe iu nis
Vlors. Por u shpartallua prej forcavet qeveritare dhe u vra. I vllaj i tij, Ismeti, ideologu i "diktaturs s
ndritur", u kap, u dnua me vdekje dhe u var.

M t shumt e kundrshtarvet t Zogut, prbrenda, ose t paknaqurit, shpresonin tek t'arratisurit politik
prjashta, t cilt fantazia popullore i kishte idealizuar. Kurse kta s'kishin asgj nga cilsit ose zotsit q
iu vishte aq bujarisht prfytyrimi i popullit. Dhe e treguan m 1924 se sa vlenin. Kur e lan Shqiprin nga
frika e Zogut, u ndan n dy-tri grupime. Pjesa e t rinjvet t Shoqris Bashkimi, me Fan Nolin n krye,
anoi nga komunizmi, nga Rusia sovietike, dhe formoi n Vien, n Mars 1925, Komitetin Nacional-
Revolucionar, ose KONARE-n, si u quajt shkurtimisht, nn kryesin e Fan Nolit. Kta hyn menjher n
lidhje me Federatn Komuniste Ballkanike dhe me Kominternin. Zun pastaj t futshin m do biruc ku
kishte puntor ose studenta shqiptar prjashta pr t br propagand komuniste. Disa prej tyre si Llazar
Fundua, Sejfulla Malshova, Riza Cerova etj., shkuan pr haxhillk n Bashkimin Sovietik. Pjesa tjetr e t
mrguarve politik, "nacionalist", "demokrat" a thuaju si t duash, u ndan m dysh sipas shtetit t
jashtm q zgjodhn pr patron: me Jugosllavin ose me Italin. Ata q zgjodhn Jugosllavin dhe q
paguhshin me rroga muajore prej ksaj, si Qazim Koculi, Ali Klcyra etj., formuan "Bashkimin Kombtar",
me qendrn n Paris. T tjert q paguhshin prej Italis kishin n krye Mustafa Krujn, agjentin e
prhershm t Roms. Kta ishin kthyer prgjithsisht n politikan kafenesh dhe i mbanin vesht prpjet
se kush po e przinte Zogun prej Shqiprie, Jugosllavia apo Italia, pr t'i futur kta si bash-veqil n Tiran.

Po edhe KONARE-ja nuk i kishte punt fort mir. U mundua ca koh t mbante n krye Fan Nolin, si nj
"figur", por ky nuk para iu shtrohej parimevet politike. Kur pati nevoj pr t holla n nj rast smundjeje, i
krkoi Zogut telegrafisht, pasi kishte derdhur kundr tij gjith ato sharje npr vjersha satirike. Ktu s'bri
ndonj mkat t madh, sepse m mir q i krkoi Zogut se sa Jugosllavis ose Italis. Por m'e keqja ishte se,
mbasi iu lut Zotit ca koh pr Zogun I n kishat shqiptare t'Ameriks, disa vjet m von, po n'ato kisha dhe
prpara atyre besnikve, krahasonte Enver Hoxhn me Krishtin! Kshtu e kishin kta shkrimtar! A nuk u
b Faik Konitza me Esad Toptanin, m 1913, sepse urrente Ismail Qemalin? M pastaj, pasi derdhi edhe ai
shum t palara kundr Zogut, u b ministri i tij n'Amerik.

Pra, pas ca kohe KONARE-ja u shkatrrua dhe vendin e saj e zuri "Komiteti i lirimit Nacjonal", q kishte
shpirt e zemr Halim Xhelon. Ky pati mundur t hynte fshehtazi edhe n Shqipri. Prej vitit 1929, "Komiteti
i lirimit Nacjonal" bnte pjes n Komitetin e Federats Komuniste Ballkanike. Nga komunistt shqiptar
n mrgim, m t diturit ishin Sejfulla Malshova dhe Llazar Fundua. Ky i dyti, mbasi e pa se 'ishte
praktikisht komunizmi n Rusi, ndrroi pikpamje dhe u kthye n Shqipri, i falur, disa muaj prpara
pushtimit fashist, me qllim q t bashkpunonte me demokratt n mprojtjen e atdheut dhe, natyrisht, n
zhvillimin shoqror, ekonomik e kulturor t vendit. Ishte njeri i zgjuar, i iltr n mendime dhe me kultur t
gjer. Pr fat t keq, komunistt e kapn dhe e vran m 1944. Halim Xhelua vdiq n nj spital n Belgjik.
Nj nga ata q u bn prhapsit e idevet komuniste n Shqipri ishte Ali Kelmendi, i cili u mundua t fuste
farn e keqe m do biruc ku kishte ndonj grupth t vogl puntorsh. Idet komuniste, si nj pshtjellim i
mjegullt, nisn t prhapshin edhe n djalrin shkollare. Disa prej t rinjve shqiptar, si Mehmet Shehu,
Asim Vokshi etj., shkuan prej Italie si vullnetar n luftn civile t Spanjs, n radht e brigads
ndrkombtare "Garibaldi", pr t ndihmuar ann komuniste.

Ndrkaq, n'Evrop po ngjanin lkundje. N Gjermani, m 1933, kish ardhur n fuqi Hitler-i me Partin
Nazi, q i theu njrn pas tjetrs konditat e traktatit t Versailles-s, bri riarmatimin e Gjermanis dhe krijoi
nj rrezik t vrtet pr Evropn. Mbasi fashizmi e nazizmi ishin e njjta "ideologji", filloi menjher afrimi
ndrmjet Italis dhe Gjermanis, q u b fare i ngusht me aliancn e nnshkruar ndrmjet dy shtetevet, n
Tetor 1936, dhe me krijimin e boshtit Berlin-Rom.

Duke menduar se i erdhi koha pr t themeluar nj perandori koloniale, Italia fashiste sulmoi Abisinin n
Tetor t vitit 1935 dhe e pushtoi n Maj 1936. Kshtu Viktor-Emmanuel-i III u b edhe perandor i Ethiopis.
Mandej Italia erdhi duke e zgjeruar veprimtarin e saj n Ballkan. N Mars 1937, ministri italian i Punve t
Jashtme, Galeazzo Ciano, i dhndrri i Duce-s, bri nj vizit n Belgrad dhe nnshkroi me qeverin
jugosllave nj pakt miqsie. E shtrnguar ndrmjet Gjermanis dhe Italis, Jugosllavia po shkputej nga
rrethi i politiks frnge pr t'u afruar me Romn dhe Berlinin. Ndrmjet Ciano-s dhe kryeministrit jugosllav,
Millan Stojadinovi-it, u bisedua sigurisht edhe pr shtjen e Shqipris. Duket se Jugusllavia nuk e
kundrshtoi, ose nuk kish fuqi t'a kundrshtonte, ndrhyrjen e mtejshme t'Italis n Shqipri, por, n rast t
nj pushtimi, donte edhe ajo pjesn e saj. N vern e vitit 1937, u nnshkrua edhe nj marrveshje
jugosllavo-turke, e cila prmbante shprnguljen n mas t Kosovarvet pr n Turqi. Por kt pik t
marrveshjes nuk pranoi t'a zbatonte Qemal Ataturku.

Italia u prpoq t mbante nj politik miqsore edhe me Greqin, ku ishte vendosur diktatura fashiste e
Metaksajt. N kt mnyr, Mussolini po pregatiste pushtimin e Shqipris.

N faqet e msiprme, kemi par sesi veproi Zogu, sesi Shqiprin e prdori m fort si nj mjet pr ambicjet
e tija dhe, bashk me rrethin e vet t dobt, shtetin shqiptar e prdorn si nj pron t tyren. Kemi thn
gjithashtu, n fillim t ksaj kaptine, se Zogu, sikur t kishte qn nj udhheqs i madh, i frymzuar nga
dashuria e krijimit dhe e lartsimit t popullit shqiptar, mund t kish gjetur elemente pr t formuar nj rreth
t shndosh, se i tr kombi nuk ishte nj kalbsir. Por mbasi Zogu nuk qlloi i asaj natyre, duhet thn
haptazi se as populli shqiptar, n trsi, nuk ishte i asaj lartsie sa t vetqeverisej me mnyrat demokratike
q kan zn vend n botn e qytetruar t Perndimit pas nj evolucioni shum t gjat. E pam sesi, prej
vitit l9l3 e gjer me 1937, (prve vitit 1920 ku Shqiptart, nga frika e coptimit, treguan nj solidarsi t
vrtet kombtare) s'shihej as dgjohj tjetr vese trubullime, kryengritje, ohu ai kundr ktij, pikrisht si
n kohn e Turqis, kur do krahin, do bajraktar, do kapedan, ishte nj shtet m vehte. Prandaj, n kushte
t ktilla, t'ia hedhish t gjith prgjegjsin e fatkeqsivet kombtare nj njeriu t vetm - dhe ky njeri t
jet Zogu - nuk na duket gjykim historiani. Zogu ka prgjegjsit e tija, po edhe kombi shqiptar, n
prgjithsi, kishte mungesat e tija, t cilat nuk ishin m t vogla. Dhe mbasi do populli i vjen nj regjim pas
koks sikurse do njeriu q i vjen nj ksul, duket se populli shqiptar n trsi, nuk ishte i pjekur pr nj
regjim m t mir. Dhe kjo jo pr munges energjie, zgjuarsie e cilsish morale, po pr shkaqet historike q
kemi treguar gjat ktij studimi. Shqiptart, n prgjithsi, kishin mbetur ndoshta populli m anarkik i
Evrops, popull q s'pranonte asnj autoritet shtetror, dhe botkuptimi i t cilit me shum vshtirsi mund
t delte prtej rrethit t krahins t fisit a t bajrakut. Kujtonin se qeverit dhe regjimet politike duhshin
ndrruar sipas fantazis s secilit, me aq lehtsi sa 'mund t ndrrohet kmisha. do bajraktar q onte m
kmb 300 veta, do oficer q mund t bnte me vehte 20 gjindarm, kujtonte se ishte mjaft i fort pr t
marr n dor Tirann dhe shtetin. Dhe gati t gjitha ato q kemi quajtur "kryengritje" kan qn t ksaj
natyre. Kjo papjekuri politike, kjo gjendje fatkeqe e atij populli t mjer, pas zogizmit, solli komunizmin.
Prandaj, prve prgjegjsivet historike q Zogut mund t'i ngarkohen edhe prej brezavet t'ardhshm, kur t
jen shuar pasionet e kohs son, le t shikojm nse regjimi i tij mund t ket pasur edhe ndonj an
pozitive.

Ana pozitive e regjimit t Zogut sht se, mir, keq, gjat atyre 14 vjetve i dha Shqipris formn e nj
shteti t prqendruar, me nj administrat t rregullt dhe me nj gjindarmri t'organizuar mir, e detyroi nj
pjes t Shqiptarvet t'iu nnshtrohej ligjevet, dhe, me ann e ca rrugve q u ndrtuan (qoft edhe pr
interesat strategjike t'Italis), me ca shkolla q u hapn, me shrbimin ushtarak t detyruar, me pjesmarrjen
e Shqiptarvet t do feje e t do krahine n veprimet e ndryshme t bashksis shtetrore, u krijuan lidhje
kombtare m t forta, u ngul n mendjen e gjithkujt se Shqipria duhej t prbnte nj trsi, si shtet i
pavarur. Administrata shtetrore e qiti jasht ligjit zakonin e ahmarrjes dhe t mbajtjes s'armvet; u vu kudo
nj far disipline. Me gjith kryengritjet q u bn njra pas tjetrs, qetsia u mbajt mir, sepse Zogu ishte i
zoti pr at pun. Por nuk mund t thuhet se ky rregull mbretroi m do an t Shqipris. Administrata e
prqendruar pati fuqi pothuajse vetm npr ato krahina q ishin msuar deri diku t njihnin autoritetin e
shtetit. Kurse n disa malsi t veriut qetsia u mbajt duke iu paguar rroga "kreshnikvet", t cilt
shpeshher ishin qeveri m vehte npr krahinat e tyre, vrisnin pr gjaqe e pun t tjera sa iu donte zemra,
dhe npunsit e administrats shtetrore qndronin n'ato vise si "jallan shahit". Pr t'i dhn Shqipris
tiparet e nj shteti evropian, Zogu vuri n fuqi kodin penal sipas atij t'Italis, n Jenar 1928, kodin civil sipas
ligjevet napoleoniane, n Prill 1929, dhe kodin tregtar sipas modelevet t Francs dhe t'Italis, n Prill
1932.

Ndonse gjat regjimit t Zogut u krijuan, si tham, lidhje kombtare m t forta, n'ann shoqrore dhe t
mendimeve politike kundrshtimet u acaruan m shum akoma ndrmjet s vjetrs dhe s res, ndrmjet
prfitonjsve dhe t shfrytzuarve, duke sjell nj pshtjellim ndjenjash e idesh, nga i cili s'mund t delte
vese komunizmi.

N fushn e kulturs dhe t'arsimit, nuk mund t thuhet se s'u b asgj gjat regjimit t Zogut, por mjerisht
jo aq sa duhej dhe sa kishte mundsi t bhej. U hapn disa shkolla t mesme e qytetse, si edhe nj numr
filloresh, pr djem e vajza, por m t shumt e katundevet nuk kishin. Mungonin gjithashtu librat shkollore,
t cilat hartohshin dhe shtypshin me nj rithm t ngadalt. Arsimtart prgjithsisht punonin mir dhe
mundohshin t bnin dicka, por mungonte shtytja, ndihma e shtetit dhe organizimi. Me shtrirjen q kan
marr degt e ndryshme t dituris n koht tona, nuk mund t bhet gj e madhe pa nj pun t'organizuar
dhe t drejtuar prej institutesh t larta kulturore. Dhe mbasi kto institute mungonin n Shqipri, at nism
duhej t'a merrte shteti. Duhej themeluar pikspari nj institut i lart albanologjie, pr t hedhur bazat e
kulturs kombtare n'ann e gjuhsis, t letrsis, t historis, pr t hartuar librat shkollore t degve t
ndryshme t dituris, pr t'a ngritur mendimin shqiptar n rrafshin akademik. Sigurisht, pr kt lloj pune
duhshin mjete, dhe shteti shqiptar nuk ishte i pasur. Por n krahasim me shpenximet e kota q bhshin pr
ushtrin, pr lukse e salltanete, kjo pun edhe kish pr t kushtuar m pak, edhe do t'ishte fort e dobishme.
Se s'mund t ket kombsi pa nj shpirt kombtar, dhe s'mund t ket shpirt kombtar pa nj kultur t lart
kombtare q t qndroj n gjuhn e mms, n nj gjuh t punuar me kujdes, ku t derdhet me nj
rrjedhje t natyrshme i tr thesari i fjalvet dhe i shprehjevet t'mbla t saj. Ndjenja e s mirs, prfytyrimi
i s bukurs, mendimet e larta, nuk mund t thithen e t zhvillohen plotsisht vese nprmjet t gjuhs
amtare. Duke mos pasur shkolla t larta, shteti drgonte disa student me burs npr universitete t'Evrops.
Bursat jepshin zakonisht me ansi pr farefisin e njerzvet t regjimit, dhe rrallher bazohshin n
zotsin e studentvet.

Sa pr krijimet letrare gjat regjimit t Zogut, u botuan disa gjra t kndshme dhe u tregua nj far kujdesi
pr pastrimin e gjuhs, por nuk mund t thuhet se kemi kryevepra t'asaj periudhe. Ndonse letrsis
patriotike t Rilindjes i kishte kaluar koha, disa shkrimtar vazhduan akoma mbi ato thema, ose mbi thema
t historis kombtare, por pa iu dhn dot ktyre kuptimin e kohs. Disa t rinj deshn t'imitonin
symbolizmin si edhe romantizmin e letrsive evropiane, me ca dashuri melankolike e pshertima n drit t
hns. N'at koh, jeta familjare e shoqrore e Shqiptarvet paraqiste kundrshti (kontradikta) t prditshme
ndrmjet mendsis s vjetr dhe idevet t reja, ku mund t merrshin thema interesante pr dramin dhe
romanxin. Por n kt lm prodhimi nuk kemi vese disa novela dhe ndonj poezi humoristike. Si letrsi t
nj karakteri shoqror, kemi aty-ktu disa prshkrime t skamit e t mjerimit ku rrihej e prpiqej populli i
varfr, i shfrytzuar prej pasanikvet. Ndonse kjo mnyr shkrimi frymzohej prej ideve komuniste, i
prgjigjej s vrtets n'at koh, dhe prmban ndjenja t prekshme. Por nuk pati krijime me t vrtet
origjinale, as n'ann e prfytyrimit t lart artistik, as n'ann e ngritjes s'idevet n nj botkuptim epror me
ngjyrimet e mendsis s Shqiptarit. Kshtu mendimi i Shqiptarvet, si gjat shekujvet, mbeti rob i
propagandavet t jashtme, dikur fetare, dhe tani "ideologjike". Me t vrtet Shqiptart e gjor, si
ndahshin dikur n t krishter e mysliman, nisn t frymzohshin tani ose prej "ideologjis" fashiste, ose
prej asaj komuniste, pa e vrar mendjen asnj ast se q t dyja kto s'ishin tjetr vese propaganda
imperialiste t disa fuqive t mdha, t cilat donin t hanin edhe Shqiprin, si u provua m von.

Zogu dhe rrethi i tij ndjenin nj frik instinktive kundrejt kulturs, mbasi kt' arm s'e kishin ata vet.
Mandej e kuptonin ndoshta se mnyra e qeverimit t tyre nuk pajtohej me idet e reja q vinin prej kulturs
s kohs. Prandaj nuk i dhan nj prkrahje me shpirt zhvillimit kulturor t vendit, dhe do mendim t ri e
quanin komunist. Por nuk mund t thuhet se prdorn masa t rrepta pr t penguar zhvillimin e kulturs ose
pr t'imponuar nj "ideologji", si n Gjermani, Itali e gjetk. Ata ndaluan vetm rrahjen e lir t'idevet
politike, botimet e theorivet ose t propagands komuniste dhe do kritik q mund t'i bhej regjimit t
Zogut.

Por kto masa ndalimi bnin efektin e kundrt, sepse idet e reja gjenin gjithmon rrug se nga t hynin, me
ann e libravet t shkolls dhe npr kulturn evropiane prgjithsisht, e cila deprtonte nga t gjitha
marrdhniet me botn e Perndimit. Prandaj do t kishte qn shum m mir sikur mendimet e reja t'ishin
rrahur n drit t lir, se sa t merrshin n nj mnyr t rrmujshme, pa kritik, prej grupthe fanatiksh,
npr biruca. Sepse idet q thithen fshehurazi, merren gjithmon shtrembr.

Kishte mandej nj kundrshti t dukshme, t prditshme, ndrmjet abuzimevet orientale t regjimit, t cilat
binin fort n sy n nj vend t vogl si Shqipria, dhe idevet ose aspiratavet q brezit t ri i vinin prej
kulturs perndimore. Kshtu ndrmjet regjimit zogist dhe brezit t ri u krijua nj hendek i
pakaprcyershm, ishin si dy bot t ndara q s'i lidhte asnj ur bashkimi. Shumica e madhe e t rinjvet e
kishin pr turp t tregonin ndjenja simpathie pr regjimin, deri edhe nj pjes e atyre q ishin bij ministrash
ose "besniksh" dhe q prfitonin prej tij. Ky ishte ndoshta dmi m'i madh q i pruri regjimi i Zogut
Shqipris dhe q pati, si do t'a shohim, pasoja t tmerrshme.

Nse Zogu nuk u tremb nga demostrata e flots italiane prpara Durrsit, n Qrshor 1934, punt kishin
ndryshuar n Prill 1939. Hitleri e kish prmbysur ekuilibrin e Evrops, me aneksimin e Austris m 13 Mars
1938, me coptimin e ekosllovakis n Shtator t'atij viti dhe me pushtimin e plot t Bohemis e t
Moravis, n Mars 1939. N'ato kushte, as Italia nuk mund t mbetej pa u shtrir m ndonj an, sidomos
tani q nga veriu po ndjente peshn e Gjermanis, e cila i kishte ardhur n Brenner. Dhe ana nga mund t
shtrihej, ishte Shqipria. Tre muaj pas aneksimit t'Austris prej Gjermanvet u b nj takim i dyt ndrmjet
Kontit Ciano dhe kryeministrit t Jugosllavis, Stojadinovi-it, n Venetik, m 18 Qrshor 1938. Ky takim
kishte pr qllim t forconte miqsin italo-jugosllave, domethn t siguronte qndrimin mnjan t
Jugosllavis n rast se Italia do t pushtonte Shqiprin. Kryeministri jugosllav ia prsriti edhe njher
Kontit Ciano se shtja e Shqipris nuk kishte nj rndsi t'atill sa t prishte marrdhniet e mira ndrmjet
dy shtetevet dhe se Jugosllavia ia njihte Italis pozitn e privilegjuar mbi at vend. Por megjithat, krkonte
edhe pr vehte nj cop nga ana e veriut, nqoftse Italia do t'a pushtonte Shqiprin ushtarakisht. Pr kt
qllim u prqndruan fuqi jugosllave rreth kufijve t Shqipris dhe, n Shtator 1938, ministri i Jugosllavis
n Tiran i njoftonte ministrit shqiptar t Punve t Jashtme se, n rastin e nj pushtimi t Shqipris nga
trupat italiane, duhej t merrte edhe Jugosllavia, pr sigurimin e saj, disa krahina n veri.

Por me synimet e mtejshme t Gjermanis n'Evropn qendrore, Jugosllavia e ndjeu vehten n rrezik
ndrmjet fuqivet t Boshtit; dhe nisi t'a ulte ca m shum qndrimin e saj kundrejt Italis. Prpara se t
pranonte planin e Kontit Ciano pr nj veprim ushtarak n Shqipri, Mussolini u mendua fort, nga frika se
mos i jepte shkak Gjermanis pr t zbritur n Ballkan. Por n Jenar 1939 e ndau mendjen, dhe Konti Ciano
shkoi prsri n Belgrad, ku qndroi prej 18 gjer m 23 t'atij muaji, pr t'a biseduar shtjen m gjat me
kryeministrin jugosllav, Millan Stojadinoviin. Sa pr Greqin, Italia s'e fuste fare n llogari. Stojadinovii
qndronte gjithnj n mendimin se zgidhja m'e mir e problemit t Shqipris do t'ishte coptimi, si
shkruante Konti Ciano. Jugosllavia krkonte Shkodrn dhe malin e Taraboshit, kurse Italia i premtonte asaj
prkrahjen pr t dal n Selanik dhe ndonj ndryshim t vogl n kufijt e Shqipris, duke i ln natyrisht
edhe dor t lir pr t kombtarizuar Shqiptart e Kosovs. Selaniku ishte shum trheqs pr
Jugosllavin, por mbetej gjithmon si nj "premtim". Gj q nuk e bindte Stojadinoviin. Prandaj, kur ky
dha dorheqjen m 4 t Shkurtit dhe n Belgrad u formua nj qeveri tjetr, Konti Ciano shkruante n ditoren
e tij: "Me Stojadinoviin duhej t'a ndanim Shqiprin, tash do t'a pushtojm t tr, pa Jugosllavin".

Nse pengesa jugosllave mund t kaprcehej, mbetej gjithmon frika se mos Gjermania zbriste n Ballkan.
M 15 Mars 1939, Hitler-i e pushtoi t gjith ekosllovakin. Mussolini-t po i prishte gjumin shtja e
Shqipris, duke e menduar nga t gjitha ant. Por duket se vendimin e prer e mori m 23 t Marsit 1939,
kur Gjermania e siguroi Italin se Adriatiku dhe deti Mesdhe i mbetshin ksaj. N t njjtn koh
Mussolini pati nj letr edhe nga kryeministri i Anglis, Neville Chamberlain-i, i cili i lutej pothuajse
diktatorit italian q t ndihmonte pr t krijuar mirbesimin ndrmjet fuqivet t mdha dhe pr t ruajtur
paqen. Kjo letr bri efektin e kundrt sepse, si shkruante Konti Ciano n ditarin e tij, tregonte dobsin e
demokracivet dhe ia forcoi vendosmrin Mussolini-t. Pas pak ditsh, Ambasadori jugosllav n Rom e
siguronte Kontin Ciano se Belgradi nuk i paraqiste kundrshtim veprimit italian n Shqipri, vetm
krkonte q ky vend t mos prdorej si nj baz kundr Jugosllavis.

M 23 Mars, Italia nisi pregatitjet ushtarake pr zbatimin e planit. Prqndroi fuqi n Pulje, nn kumandn e
gjeneral Alfredo Guzzoni-t, dhe nj skuadr t flots n Taranto. Njkohsisht, vuri n lvizje agjentt e saj
brenda dhe jasht Shqipris pr t prdorur si vegla nj pjes Shqiptarsh, t cilt do t ndihmonin
ndrmarrjen ushtarake italiane dhe do t'i lutshin me telegrame Mussolini-t q t'a lironte vendin e tyre nga
regjimi i Zogut. Ministri i Italis n Tiran, Jakomoni, u ngarkua t pregatiste nj kryengritje bajraktarsh
dhe shprndau mjaft t holla djathtas e majtas. Kurse prjashta, agjentt e fashizmit u vun t fusnin n
shrbim kundrshtart e vjetr t Zogut ose "heronjt" e 1924-s, t cilt jetonin 'prej 14 vjetsh me rroga t
Jugosllavis dhe t'Italis. Shrbimi i ktyre i vlente Italis n dy drejtime: e para, mund t mnjanonte
rrezikun e nj qndrese me arm t popullit shqiptar dhe, e dyta, me telegramet e ktyre, q mbushnin faqet
e para t gazetavet, jepte prshtypien n botn e jashtme se ajo nuk vinte n Shqipri si robronjse, por si
"lironjse", e thirrur prej Shqiptarvet vet. Jugosllavia porsa u bind se Shqiprin po e pushtonte Italia, ua
preu rrogat politikanve t "Bashkimit Kombtar", Qazim Koculit, Ali Klcyrs e t tjerve, q jetonin n
Paris. Pr t'i ngushulluar, shkoi menjher Mustafa Kruja me premtime t reja... Dhe pr t'i bashkuar t
gjith tok n shrbim t'Italis kta "nacionalist", t cilt mund t'i bashkonte do i huaj por kurr zri i
atdheut. Shrbimet e fshehta italiane drguan n Franc si kasnec kryeagjentin e tyre pr pushtimin e
Shqipris, Ernest Koliqin. Gojtaria e ktij, e ambl si tringllimi i arit, qetsoi zemrat dhe pajtoi mendimet
e papajtuarshme pr t nnshkruar n Grenoble nj cop karte, me ann e s cils i krkohej Duce-s lirimi i
Shqipris nga regjimi i Zogut, dhe ky i fundit t zvendsohej me nj princ prej Shtpis s Savojs. T
gjitha pregatitjet ishin br si duhej nga ana e Italianevet; deri edhe data e sulmimit t Shqipris ishte
caktuar pikrisht pr n'ato dit kur Zogu priste lindjen e nj fmije dhe s'kish sesi t'arratisej me t shoqen
shtatzn n'ort e fundit ose lehon. Kjo rrethan familjare mund t'a detyronte t dorzohej.

Kur gjithka ishte n rregull, Italia i dha Zogut nj not, m 25 t Marsit, me disa krkesa t
papranuarshme: shkarkim trupash italiane n Shqipri pr t pushtuar katr skelat kryesore dhe pikat
strategjike gjat kufijvet bashk me kontrollimin e rrugvet dhe t fushavet t'aviacionit; bashkim doganor
dhe monetar ndrmjet dy shtetevet; vendosje familjesh italiane n Shqipri, sidomos npr fushat bujqsore,
me t drejt blerjeje tokash dhe me t gjitha t drejtat e nnshtetasvet shqiptar; sekretart e prgjithshm t
ministrivet t'ishin italian etj. Natyrisht, Zogu nuk i pranoi kto krkesa q donin t thoshin kthim i
Shqipris n nj krahin italiane. Por si njeri i fshehtsis dhe i komplotevet q ishte, u mundua t'a mbante
shtjen fshehur disa dit, gjersa kjo plasi vetvetiu kur Italiant e prsritn notn, me t njjtn prmbajtje,
m 2 t Prillit. Athere, m 3 Prill, i tr kombi u trondit si nj trup i vetm dhe buiti n demostrata
rrugvet.

Ndonse rrethi i dobt i "mbretit" anonte pr nj rregullim me Italin pr t mos pasur andralla e pr t
ruajtur pasuri e pozita, Zogu vet nuk mund t'i pranonte ato kushte, sepse athere do t mbetej si i burgosur
n duart e ushtris italiane. Si e kishte zakon n raste t ktilla, Zogu thirri pr kshillim Mehdi Frashrin,
i cili shikohej si zdhns i rrymavet patriotike dhe mund t prmbante lvizjen e madhe popullore q t
mos kthehej kundr mbretit. Mehdi Beu i foli popullit t mbledhur prpara Pallatit duke treguar haptas se
'krkonte Italia dhe se ai e kishte kshilluar mbretin q t mos i pranonte ato kushte. N t vrtetn, Zogu
dhe Mehdi Beu menduan q t'i parashtrohshin Roms disa kundr-propozime t cilat, n parim, nuk e
kundrshtonin shkarkimin ushtarak t'Italis, por krkonin q ky t bhej n baz t nj marrveshjeje dhe
brenda disa rregullave t caktuara. Po ashtu duhshin kufizuar krkesat n lidhje me vendosjen e Italianve
n Shqipri, me bashkimin doganor, me kshilltart e ministrivet etj. Ka shum t ngjar q kto kundr-
propozime u bn pr t fituar koh. Sidoqoft, qeveria shqiptare ia paraqiti ministrit t'Italis n Tiran mjaft
von, m 5 Prill, kurse ultimatumi mbaronte t nesrmen. N pasdreken e 8 Prillit, propozimet e nots
italiane u hodhn posht edhe prej parlamentit. Zogu drgoi Mehdi Frashrin pran ministrit t'Italis n
Tiran, Jakomonit, pr t'i krkuar shtytjen e ultimatumit dhe iljen e bisedimevet, por do gj kishte
mbaruar. Mussolini kishte thn se bisedimet mund t bhshin me gjeneral Guzzoni-n, n Tiran. Zogu
kishte drguar edhe n Rom si ministr fuqiplot pr t'i rregulluar punt kryeagjutantin e tij, gjeneral Zef
Sereqin, t cilin duhej t'a kishte si njeriun m t besuar. Por ky u vu menjher n shrbim t'Italianvet,
vetm se "i duhshin ca t holla", si tregon Konti Ciano n ditaren e tij. Po ashtu vepruan prefekti i
Durrsit dhe disa oficer t'ushtris. Shum deputet, ministra dhe titullar t lart q kishin lpir kmbt e
Zogut deri n'at koh, si Xhafer Ypi, kryeinspektor i Oborrit mbretror, Eqrem Libohova, ministr i Punve
t Jashtme etj., u vun menjher n shrbim t'Italianvet. Kjo provon se prej far kalbsirash prbhej
regjimi i Zogut.

Mbasi nuk parashihte asnj ndrlikim t jashtm, se edhe kryeministri britanik, Neville Chamberlain-i, n
nj deklarat q bri n Dhomn e Komunevet, tha se Anglia nuk kishte ndonj interes t veant n
Shqipri, Roma lajmroi m 6 Prill vetm qeverin jugosllave duke i njoftuar se po merrte disa masa
ushtarake kundrejt Shqipris pr t mprojtur interesat e saja.

Ditt e para t Prillit 1939 kan ln nj mbres t pashlyershme n kujtesn e kombit shqiptar. Gjithkush e
paramendonte ndoshta se regjimi i Zogut ishte i dnuar t mbaronte n'at mnyr mbasi nuk mund t mbahej
pa ndihmn financiare t jashtme dhe nuk pshtetej n nj vullnet kombtar t vrtet. Por askujt s'i pat
shkuar npr mend se ata q kishin drejtuar deri athere kombin dhe shtetin shqiptar t tregohshin aq t
dobt. Vetm populli dhe djalria buitn n kmb si nj trup i vetm dhe krkuan t gjith t vdisnin, burra
e gra, i madh e i vogl, pr t mprojtur lirin kombtare. Demostrata vigane shprthyen si nj val e
fuqishme n Tiran, n Kor, n Shkodr, n Vlor e kudo gjetk. Populli, djalria, s'krkonin vese arm,
arm pr t mprojtur pavarsin e atdheut. N'ato tri-katr dit t'ethshme, ku s'kishte gjum, ku shumica
gdhihshin prjashta, u harruan t gjitha vuajtjet e ankimet kundrejt regjimit t Zogut, dhe populli u tregua
i tr pas "mbretit", mjaft q ky t qndronte. Telegrame sigurimi i vajtn Zogut ngado, nga qendrat e
demostratavet, nga djalria, nga qytetet dhe grupet e ndryshme duke i dhn besn se do t luftonin t gjith
ndn urdhrat e tija. Ndoshta s'ishte par kurr gjer athere nj vetdij kombtare, nj bashkim moral i
atill n popullin shqiptar.

Mjerisht, Zogu nuk u tregua i denj pr kaq besim. U dftye njeri fare i rndomt dhe pa asnj rremb
heroizmi. Duke pasur gjithmon frik nga populli lozi komedin e qndress sa pr t gnjyer masat dhe pr
t pregatitur ikjen e tij. Q t prmbante buitjen popullore, bri disa lvizje trupash dhe hapi parulln se
gjoja ai do t luftonte me ann e ushtris s rregullt dhe se mobilizimi i prgjithshm do t bhej ca nga ca
sipas nevojs. U muar vesh se t gjitha kto ishin nj dredhi dhelpre si t tjerat dhe se qllimi i "mbretit"
kishte qn q t delte shndosh e mir prtej kufijvet me familjen dhe thesart e tij. Turp, pr Zotin! Po a
n'at mnyr patn ikur Kara Mahmut Bushati, Ali Pash Tepelena, e sa e sa burra t tjer t racs shqiptare?

Por burrrin e racs shqiptare e tregoi Mujo Ulqinaku me shokt e tij q u bn cop e grima ndn gjylet e
Italis. Sepse ishte kalbur klasa drejtonjse e gjerahershme, gjaku i Shqiptarit vlonte akoma, si n koht e
lashta n rrembat e popullit.

N mngjezin e 7 Prillit 1939, nj fuqi italiane e prbr nga dy divizion kmbsorie, katr regjimente
bersaljersh, nj regjiment granatiersh, dy batalion kmishzes, tre batalion t motorrizuar tanksesh dhe
nj grup qerresh t koracuara, dy grupe artilerie t kalibrit t mesm, me nj flot detare prej dy koracatash
dhe shtat kryqzorsh prve torpilorvet, etj., dhe me nj flot ajrore - gjithsejt afro 40.000 ushtar -
ndn kumandn e gjeneral Alfredo Guzzoni-t, sulmoi Shqiprin. Pjesa m'e madhe e fuqis i drejtohej
Durrsit. Pjesa tjetr do t zbriste n Shngjin, Vlor e Sarand.

Ndrsa "kumandart e lart" t kliks s Zogut bashk me at vet iknin fshehurazi si hajdutt kur bhet
berihaja n fshat: ndrsa t tjer "shklqesa" t'atij rrethi shkonin t'i paraqitnin nderimet dhe nnshtrimin
ministrit t'Italis n Tiran; ndrsa ajrort italian hidhnin trakte me nnshkrimet e t mrguarve politik q i
bnin thirrje popullit shqiptar t'i priste Italiant si miq; Mujo Ulqinaku me disa reparte t gjindarmris dhe
t marins, n Durrs, t tjer grupe gjindarmsh e vullnetarsh n Vlor e n Shngjin, i pritn me gryk t
pushks dhe t mitralozavet, ashtu si e ka pasur gjithmon zakon Shqiptari, q s'e ka lshuar kurr at tok
t ngrat pa i vn vuln e gjakut.

Austria, ekosllovakia, ndonse m t qytetruara dhe shum m mir t'armatosura, t'organizuara, u

dorzuan pa shtir nj pushk. U udit Evropa kur dgjoi se Italiant provuan tri her t zbrisnin n skeln e
Durrsit dhe u detyruan t kthehshin prap n'anijet; gjersa m n fund e hapn rrugn me grykat e
artileris s detit dhe shkeln n tokn shqiptare duke shkelur mbi kufoma dshmorsh. Shqiptart ishin i
pari komb n'Evrop q po i qndronte me arm agresionit fashist.

Italiant hyn n Tiran t nesrmen, m 8 Prill. Ndonse nuk ndeshn n tjetr qndres, bn m tepr se
nj muaj pr t'a shkelur t tr vendin. Sikur Zogu t kishte qndruar me arm, dhe gjith popullin n'at rast
e kishte me vehte si nj shkmb graniti, do t kishte habitur botn, do t'ishte prsritur epopeja kastriotiane,
Shqipria do t kish trhequr admirimin e gjith njerzis, do t kishte mbetur shembull heroizmi. Forcat e
reja do t'ishin mbledhur rreth Zogut, do t'ishte krijuar nj tjetr bosht prqndrimi politik, do t'i ishte prer
udha komunizmit. Por Zogu s'kishte asnj rremb heroizmi, ishte njeri tepr i rndomt: Jugosllavia e kishte
futur n Shqipri, Italia i dha nj shqelm dhe e hodhi jasht.

XXIX
N botn e jashtme, pushtimi i Shqipris nga Italia fashiste u dnua prgjithsisht prej opinionit t
popujvet liri-dashs, por nuk gjeti ndonj kundrshtim prej qeverivet. Lidhja e Kombevet s'e ngriti zrin
fare; Anglia dhe Jugosllavia e pranuan si nj pun t kryer. Kjo e fundit u knaq me premtimin e Duce-s q
Italia nuk do t prqndronte forca ushtarake n kufirin shqiptar-jugosllav dhe nuk do t'interesohej fare pr
Shqiptart e Kosovs. Sa pr Greqin, ajo u prpoq t mos i jepte asnj shkak zemrimi Italis. Vetm
Shtetet-e-Bashkuar t'Ameriks u shprehn kundr. Sekretari i Shtetit pr Punt e Jashtme, Cordell Hull, n
nj deklarat q bri m 8 Prill, e dnoi sulmimin e prdhun fashist si nj krcnim pr paqen.

Por pushtimi italian, me tronditjen e madhe q shkaktoi brenda n Shqipri, nxori n shesh gjendjen e
vrtet t mendsis dhe t lidhjevet shoqrore, q kishin ndryshuar mjaft prej vitit 1920 e gjer m 1939.
Klasa sundonjse e vjetr, bejler, krer e bajraktar, nuk kishte m asnj rol drejtonjs n popull, e kishte
humbur krejt ndikimin e dikurshm dhe pat qn mbajtur n fuqi n koht e fundit vetm prej autoritetit
shtetror t regjimit t Zogut. N'at klas nuk kishte mbetur asgj nga fryma nacionaliste e Kongresit t
Lushnjs. T shumt e atyre q tani quhshin "nacionalist" ose dikur "demokrat" nuk ishin vese
sharlatan, rrogtar dhe agjent t'atij q i paguante. Pothuajse e tr burokracia "besnike" e Zogut mbeti n
vend dhe u vu t'i shrbente pushtimit italian me t njjtn "besnikri". Por kishte edhe m keq: ata q patn
qn kundrshtart e Zogut, t mrguart politik, "demokratt" e 1924-s q populli i prfytyronte si
heronj, erdhn, me prjashtime shum t pakta, me ushtrin italiane si "lironjs" dhe vinin rreth npr
Tiran si heronj prej kashte pr t marr rrogat e prapambetura pr katrmbdhjet vjet, domethn pr tr
kohn q patn qn t'arratisur jasht shtetit. "Besnik" e "kundrshtar" t Zogut, q patn qn kacafytur
ndrmjet tyre si gjelat n pleh dhe s'kishin mundur kurr t bashkohshin ndn Shkabn dykrenore, u
prqafuan si vllezr ndn Shenjat e Liktorit pr t'i shrbyer pushtimit t huaj. Kjo ishte komedia m'e
paturpshme q luhej n kurrizin e nj kombi t mjer. Sa pr "kreshnikt" e malevet, krer e bajraktar, nuk
mbetn as kta m pas nga t tjert: u lshuan n Tiran pr t marr rrogat e prapambetura dhe shprblime
t reja. Ktyre, prve mustaqevet dhe fjalve t mdha, s'iu kishte mbetur asgj nga madhshtia heroike q
iu pat dhn dikur At Gjergj Fishta.

Ky qndrim i dobt i klass drejtonjse ishte n kundrshtim t papajtuarshm me at q ndienin e

mendonin djalria e populli prgjithsisht dhe q e patn faqur si shprthim vullkani n tronditjen e Ditvet
t Prillit. Megjith shtrngimet e regjimit t Zogut, ishte krijuar, si tham, n brezin e ri dhe n pjesn m
t madhe t popullit, prej ndikimit t kulturs perndimore dhe t'idevet t reja, nj tjetr botkuptim prsa iu
prkiste qeverimit, liris dhe t drejtavet t secilit. Kjo optik e re nuk mund t pajtohej n'asnj mnyr me
sjelljet e klass drejtonjse t vjetr, ashtu si nuk pajtohet nj trup i gjall me nj krm t vdekur. Por
ndonse populli shqiptar, n pjesn m t madhe, ndodhej i liruar nga lidhjet shoqrore t vjetra, domethn
nuk shkonte m pas bejlersh, krersh e bajraktarsh, nuk kish mundur t krijonte akoma lidhje t reja, sepse
regjimi zogist nuk pat lejuar rrahje t lir mendimesh. Dhe ishte frik e madhe q djalria, e papregatitur ajo
vet dhe e paformuar politikisht, mund t'a trhiqte n'aventurn e komunizmit, si e trhoqi. Tham se deri
athere, duke mos pasur Shqiptart nj bosht mendimi e kulturor t tyren, kishin mbetur ndn ndikimin e
ideologjivet t jashtme si dikur ndn at t fevet. Italia pat dashur t prhapte n brezin e ri shqiptar
"ideologjin" fashiste dhe mnyrat e organizimit t saj, duke drguar n Tiran si organizator t ktij
drejtimi Giovanni Giro-n, q m 1937. Pas pushtimit, krijoi nj ministri t Partis Fashiste, me federal
npr qytetet, duke detyruar npunsit dhe djalrin q t shkruhshin n t. Por, prve disa oportunistve,
kjo parti nuk mund t trhiqte antar sepse lidhej me pushtimin dhe robrimin e Shqipris. Ndryshe
paraqitej ideollogjia komuniste, e cila jo vetm besohej prej djalris dhe njerzve t thjesht si lironjse e
popujvet, jo vetm q vinte si nj reaksion i natyrshm kundr shtypjes s regjimit zogist dhe t pushtimit
italian, por gjente edhe nj klim t krijuar prej ca njerzve q patn gzuar besimin e popullit, si Fan Noli
me shok. Pastaj u ndihmua prej hyrjes s Rusis n luft dhe prej disa faktorsh t brendshm, t cilt do t'i
shohim m posht.

M 9 Prill, nj dit pas hyrjes s tyre n Tiran, Italiant formuan nj t'ashtuquajtur komitet admistrativ nn
kryesin e Xhafer Ypit, ish-inspektor i prgjithshm i Oborrit t Zogut. Mandej mblodhn menjher, m 12
Prill, nj t'ashtuquajtur "asamble kombtare", e prbr prej bejlersh bajraktarsh, tregtarsh t mdhenj,
njerz pozitash, klerik e parsi - gjithsejt 159 veta - t cilt aprovuan me duartrokitie e zgrdhihje
majmunash vendimet e pregatitura n Rom dhe dorzuar Xhafer Ypit prej Legats italiane n Tiran. Kto
vendime e rrzonin kushtetutn e vitit 1928 dhe "i lutshin" mbretit t'Italis, Viktor Emmanuel-it III, q t
pranonte kurorn e Shqipris. "Asambleja" ngarkoi njkohsisht Shefqet Vrlacin, m'i madhi ifligar i
vendit, pr t formuar "qeverin shqiptare". U caktua mandej nj grup karnavalsh veshur me uniformn
fashiste pr t'i shpur n Rom kurorn e Shqipris Viktor Emmanuel-i t III.
Italiant u vun me t shpejt t'a organizonin Shqiprin pas mnyrs fashiste duke e futur n kuadrin e
Italis. M 21 Prill formuan Partin Fashiste Shqiptare. M 3 Qrshor shpalln "Statutin themeltar t
Mbretris Shqiptare", i cili iu njihte mbretit t'Italis dhe trashgimtarvet t tij t gjith fuqin legjislative
dhe ekzekutive n Shqipri. Ket fuqi mbreti i Italis do t'ia ushtronte me ann e nj zvends-mbreti ose
mkmbs, si u quajt, dhe si t till caktoi ish-Ministrin e Italis n Tiran, Jakomonin, njeriu i besuar i
Mussolini-t, dhe nj nga ata q patn pregatitur pushtimin e Shqipris. Ky do t ndihmohej gjoja prej nj
kshilli korporativ fashist, i emruar prej partis fashiste.

Mbasi n botn e jashtme Shqipria nuk figuronte m si shtet i pavarur, se t gjitha t drejtat e lidhjevet
ndrkombtare pr t i ushtronte mbreti i Italis, prej qeveris kukll t Tirans u shlye ministria e Punvet
t Jashtme. Po edhe ministrit e tjera mbahshin vetm si zyra administrative t drejtuara prej kshilltarvet
italian, t cilt ishin t plot-fuqishm, nn urdhrat e Jakomonit.

Ditn q shpalln "Statutin themeltar t Mbretris Shqiptare", Italiant i inkuadruan forcat e armatosura
shqiptare n forcat italiane, flamurit kombtar t Shqipris i vun shnjat e Liktorit q simbolizonin
fashizmin italian. Mandej, pr t kolonizuar vendin, shpalln ligjin e barasis s t drejtavet civile dhe
politike ndrmjet nnshtetasvet shqiptar dhe Italianvet q do t vendosshin n Shqipri. Ky ishte qllimi
kryesor i Italis, t'a mbushte vendin me popullsi italiane dhe t'a bnte Itali pas disa vjetsh, duke i asimiluar
edhe Shqiptart n gjuhn dhe kulturn e saj, prve ndonj grupthi primitivsh q mund t mbetej npr
malet e pashkelshme. Por kt politik s'pati koh t'a vinte n zbatim sepse, m 1 Shtator 1939, plasi Lufta e
Dyt botrore, dhe Italia tani kishte interes t'i prdorte Shqiptart si nj forc ushtarake pr qllimet e saja.
Kolonizimin e plot do t'a bnte pastaj, nqoftse fashizmi do t delte ngadhnjys.

Pr kolonizimin e Shqipris - ashtu si bnin edhe fuqit e tjera imperialiste tek popujt e Lindjes - Italia u
pshtet n feudalizmin e vjetr, domethn n klasn e bejlervet, prandaj si kryeministr t qeveris kukll
caktoi m t rndsishmin e ktyre, Shefqet Vrlacin. Titulli bej, q nuk prdorej m zyrtarisht n kohn e
Zogut, u vu prsri n qarkullim. Italiant kujtonin se Shqipria, nga pikpamja shoqrore, ndodhej akoma
si n kohn e feudalizmit otoman, ndonse kt mendim Konti Sforza e kishte kritikuar q m 1920, duke
shkruar n'at koh se zgjimi i ndjenjs kombtare n Shqipri ishte shtrir n masat e gjera dhe i kishte
shkputur ato nga ndikimi i vjetr i bejlervet. Njkohsisht Italiant u munduan t pshtetshin n klerin
dhe krert e popullsis katolike, por, me disa prjashtime t vogla, nuk ia arritn dot qllimit. Nuk mundn
t bnin gj as disa agjent t tyre q nisn t flisnin pr mundsin e kthimit t'Orthodoksvet n'unitizm.

Ndonse fuqin e ushtronin ata vet, Italiant mblodhn rreth tyre lamasht e klass s vjetr sundonjse t
sistemit bejlerobajraktar, ish-kundrshtar apo "besnike" t Zogut, si edhe disa oportunist e kalemxhinj prej
borgjezis. Sidomos pr tregtart u hap nj periudh e re spekulimi. N krye t ktij vargu vun, si tham,
Shefqet Vrlacin, dhe si njeri t fort mbanin, n rezerv, Mustafa Krujn. Por njeriu m'i afrm i tyre, me t
cilin kshillohshin pr do gj q kish t bnte me Shqiprin, ishte Ernest Koliqi. Si pozit zyrtare, ky
ishte ministr i Arsimit, por dukej se pran qarqevet italiane i shkonte fjala m shum se kujtdo tjetr.

Italiant e kuptuan shpejt se klasa drejtonjse e vjetr q ishte vn n shrbim t tyre nuk gzonte asnj
simpathi n popullin shqiptar, e kishte humbur krejt ndikimin e dikurshm, dhe se nj hendek i
pakaprcyershm ishte thelluar ndrmjet asaj dhe brezit t ri. Populli dhe djalria u treguan prgjithsisht
kundr pushtimit fashist me ann e demostratavet dhe t qndress pasive. Kjo qndres u b m'e vendosur
dhe m'e prgjithshme pasi u hap Lufta e Dyt botrore, n fillim t Shtatorit 1939. Italia prdori edhe kt
radh t njjtn taktik politike si n Luftn e Par botrore, domethn u tregua prkohsisht mos-
pjesmarrse n Luft, por gjithkush e kuptonte se nuk do t mbetej pa u prfshir.

Duke e par pra se s'mund t'a sundonin popullin shqiptar me ann e ca rrogtarve t nnshtruar, Italiant
hoqn do besim nga Shqiptart dhe nisn t pshtetshin vetm n fuqit e armatosura t tyre. N shrbime
patrullash, pr shembull, gjindarmt shqiptar i kishin pushkt pa fishek megjithse, sa pr dukje, delnin
bashk me karabiniert. Pak m von nisn Italiant t formonin disa trupa milicie fashiste, q prbhshin
prej merenarsh dhe aventuriersh t do marke. Por duke qn shumica e madhe e popullit kundr
pushtimit t huaj, nj pjes e vogl merenarsh nuk mund t loste ndonj rol t rndsishm.
Pas tronditjes s par t Ditvet t Prillit, shumica e madhe vazhdoi t'ia tregonte kundrshtimin e saj haptazi
me ann e demostratavet, t botimevet dhe t qndress pasive. 28 Nntori i 1939-s iu dha shkas disa
manifestimeve t prgjithshme, q u bn sidomos n Tiran, n Kor e n Shkodr. N Vlor, te "Sheshi i
Flamurit" u hodh posht flamuri i njollosur me Shnjat e Liktorit dhe u ngrit krenarisht flamuri i thjesht
kombtar. N Kor, buiti i tr populli i qytetit npr rrugt, t rinj e t vjetr, burra e gra, dhe filloi t
thyente me gur xhamat e zyravet dhe t kazermavet fashiste. Italiant mbajtn gjakftohtsin dhe nuk
ngjajtn prleshje. Por disa dit m von filluan t'arrestonin frymzonjsit dhe prijsit e demostratavet, t
cilt ishin n shumic arsimtar, profesor, si edhe disa nacionalist t vjetr q kishin qndruar t pastr,
pa u przjer n lodrat e akrobatvet. Kta udhheqs t demostratavet u drguan npr burgjet dhe ishujt e
Italis. Pr fat t mir, midis ktyre nuk kishte komunist, t cilt n'at koh bashkpunonin me fashizmin
mbasi Rusia sovietike kishte lidhur nj pakt miqsie e tregtie me Gjermanin e Hitlerit. Kshtu, qndresa e
par kundr pushtimit fashist, qndresa e popullit dhe e djalris, frymzohej nga ndjenja e pavarsis
kombtare, nga ndjenja e liris dhe e demokracis.

Nj njeri q i ka jetuar ato ngjarje dhe kndon sot historin e tyre shkruar prej komunistvet, frkon syt
sepse i duket sikur sheh ndrr. Mbasi muarn fuqin n dor, komunistt kan t gjitha t drejtat, deri edhe
at t krijimit t kohs s shkuar, sikurse t s tashmes, npr zyrat e propagands. Sipas atyre, t gjitha ato
lvizje e demostrata i paskan frymzuar, organizuar e drejtuar ata. Kurse auktori i ktij studimi, q ndodhej
athere n Kor dhe, n Ditt e Prillit, u vu t'organizonte djalrin pr nj qndres me arm, nuk pau n
qarkullim as Enver Hoxhn as ndonj nga shokt e tij, t cilvet n'at koh s'iu interesonte se 'bhej
ndrmjet "borgjezivet" italiane dhe shqiptare. Po ashtu edhe n lidhje me demostratn vigane q u b n
Kor m 28 Nntor 1939, pr t ciln u arrestuan auktori i ktij studimi dhe disa atdhetar t tjer, Enver
Hoxha me shokt e tij s'psuan gjkafsh.

Italia fashiste hyri n Luft n Qrshor 1940, kur Gjermania e Hitler-it e kishte prmbysur Francn. N
Tetor 1940, Italia i shpalli luft Greqis duke e sulmuar prej kufijvet t toks shqiptare. Por ushtria greke i
prapsi Italiant dhe, duke i ndjekur, hyri n Shqipri. Gjat asaj lufte, q vazhdoi gjer n Prill 1941, populli
shqiptar n prgjithsi tregoi nj vetdij politike nga m t lartat. Megjith prpjekjet e Italis fashiste dhe
t'agjentvet t saj pr t'a prdorur si mish pr topa n'at luft, kombi shqiptar, me prjashtim t disa
kompanive merenarsh t milicis fashiste, jo vetm q s'pranoi kurrsesi t luftonte kundr Grekvet, po
edhe iu ndihmoi ktyre, duke e kuptuar se t dy popujt ishin viktima t t njjtit imperializm. Kt gj e
vrteton vet mareshali Badoglio, kryetari i shtatmadhoris italiane, n Kujtimet e tij, si edhe Mussolini, n
nj letr q i drgonte Hitler-it m 22 Nntor 1940. Por Grekt nuk i dhan asnj rndsi ktij qndrimi
miqsor dhe prkrahs t Shqiptarvet. Sepse, porsa hyn n Kor e n Gjirokastr, ngritn flamurin e
Greqis dhe vun administratn greke. Nga ana tjetr, kur Greqia hoqi zin e tmerrshme t'uris pas
kapitullimit, me mijra gra e fmij grek hyn n Shqipri pr t lipur. Populli shqiptar, duke i harruar
therjet, djegiet e mizorit e 1914-s, si edhe vdekjen e mijra grave, burrave e fmijve po prej urie
n'ullishtat e Vlors nga shkaku i Grekvet, u tregua edhe kt radh aq fisnik e bujar si gjithmon: ndau
kafshatn e buks me familjet greke q vinin n Shqipri dhe iu mbushte thast me grur, misr e fasule pa
asnj shprblim, n mnyr q kto kthehshin ngarkuar n Greqi pr t mbajtur gjall njerzit e tyre.
Sigurisht, pr t shprblyer kt fisnikri, bandat greke t gjeneralit Zervas, duke vepruar sipas zakonit t
njohur, punuan tmerre m von mbi Shqiptart e amris, si do t'a shohim m posht. Dhe pr t
shprblyer qndrimin e popullit shqiptar gjat Lufts, politikant e Athins, me nj cinizm neverits,
ulurijn akoma se gjoja Shqipria paska luftuar krahas me Italin fashiste kundr Grekvet.

Vija e frontit italo-grek ngeli n Shqiprin e jugs gjer n Prill 1941, kur ushtria gjermane iu ra
Jugosllavis dhe Greqis njheresh dhe brenda pak ditsh pushtoi Belgradin, Selanikun dhe Athinn.
Athere Grekt u trhoqn prej Shqiprie, dhe ushtria italiane hyri n amri. Mbasi Gjermania e ndau
Jugosllavin n disa pjes, Italia mundi t bashkonte Kosovn me Shqiprin. Edhe amria qndroi pr ca
koh si nj krahin e varur nga Tirana. Me at rast u hapn n Kosov disa shkolla shqipe dhe filloi nj
propagand shqiptare. Ndonse fashistt deshn t'a shfrytzonin kt "bashkim" t Shqipris ethnike pr t'i
lidhur Shqiptart m ngusht me fuqit e Boshtit Rom-Berlin, qndrimi i Shqipovet kundrejt ktyre dy
fuqive vazhdoi i ftoht dhe armiqsor. Bashkimi i Kosovs dhe i amris n'ato kushte nuk ngjalli ndonj
enthusiazm, jo vetm sepse e tr Shqipria ndodhej nn robrin fashiste, po edhe pr shkak se gjithkush e
kuptonte q ai bashkim ishte i prkohshm, q fuqit e boshtit do t'a humbisnin luftn, dhe se Shqiptarvet
do t'iu duhej t'i delnin zot vet vendit t tyre, t'a merrnin vet ndr duar fatin e atdheut. Kshtu, n vend q t
topitej, qndresa shqiptare kundrejt pushtonjsit t huaj nisi t'organizohej n eta dhe t bhej m
sulmonjse.

Italia, nga ana tjetr, gjat lufts italo-greke e kuptoi mir se kombi shqiptar nuk mund t prdorej ashtu si
patn menduar krert e fashizmit dhe se ndjekjet e arrestimet e vazhduarshme (t cilat ishin shtuar gjat
Lufts) po e hapnin m tepr hendekun e antagonizmit n vend q t'a mbyllnin. E kuptoi gjithashtu se forca
ushtarake e saj ishte nj mith, aq sa mjaftoi vetm ushtria greke pr t'ia hequr maskn e gogolit. Prandaj,
nga mbarimi i vitit 1941, mendoi t ndryshonte "politik" kundrejt Shqipris dhe t provonte nse mund t
kishte nj mnyr bashkpunimi, qoft edhe t prkohshm, me kombin shqiptar. Krkoi sidomos t'afronte
rrymn nacionaliste kundrejt rrezikut komunist q po dukej tani m krcnonjs me hyrjen e Rusis n
Luft. Pr kte qllim, liroi nga internimi kundrshtart e ors s par, udhheqsit e demostratavet, t cilt
ndodhshin 'prej dy vjetsh npr burgjet ose ishujt e Italis. Mandej, n Dhjetor 1941, e zvendsoi
qeverin kukll t Shefqet Vrlacit, q prbhej kryesisht prej bejlersh, me nj tjetr qeveri gjoja m
autonome nn kryesin e Mustafa Krujs. Ky ftoi pr bashkpunim nacionalist e shkollar me premtimin se
Italia do t bnte disa lshime autonomie, dhe si prov e dukshme ishte heqja e Shnjavet t Liktorit prej
flamurit t Shqipris. Deri athere Italiant e kishin mbajtur Mustafa Krujn n dor si nj kart t dyt pr
nj rast t ktill. Tani kujtonin se ky ishte "njeriu i fort" q lypnin rrethanat. Mustafa Kruja u mundua t'i
bindte kundrshtart e pushtimit fashist se punt do t shkonin si s'kish m mir, dhe u prpoq sidomos t
vinte n zbatim planin e mobilizimit ushtarak, i cili, sipas programit t ri, parashikonte krijimin e nj
ushtrie shqiptare prej 20.000 vetash, q do t luftonte pr Perandorin fashiste ashtu si kishin luftuar
Shqiptart gjithmon pr botn, q nga Perandoria e Roms gjer tek ajo e Osmanllinjvet.

Natyrisht, kt "politik" t dyt t'Italianvet, sikurse t parn, s'e glltiti askush prve agjentvet t
fashizmit. E kuptonte kushdo se kjo ishte nj dredhi e astit, n nj koh kur Italia fashiste ndodhej me
shpatulla pr mur, dhe se s'mund t kishte liri as autonomi pr Shqiprin pr sa koh q ushtria e huaj e
mbante t shkelur. Prandaj ata q u liruan prej internimit doln menjher n mal dhe zun t formonin
etat; ata q u thirrn ushtar, rrokn armt dhe u arratisn. Kundrshtimi vazhdoi m'i gjall dhe m'i rrept
se prpara. Thirrjet "patriotike" t Mustafa Krujs nuk dgjohshin prtej kafenevet t Tirans.

XXX
sht rasti t themi dy fjal mbi prbrjen e qndress shqiptare kundr pushtimit fashist dhe mbi ndarjen e
saj.

Kemi par sesi, i shtypur prej regjimit t Zogut, populli shqiptar jepte prshtypjen e nj trupi t mpit q
s'ishte pr asgj. Mirpo, kur mori vesh se ushtrit italiane po e sulmonin Shqiprin, u ua n kmb me
nj forc t re, porsi t'ishte nj popull tjetr. S'krkoi vese arm. Por ata q'e kishin udhhequr (ose shtypur)
gjer n'at dit, e gnjyen, e talln dhe e lan n balt. T tjer politikan, q ishin mbajtur gjer athere si
burra m t mir, u kthyen me kmishn e zez dhe krkonin t'i mbushnin mendjen gjithkujt se pushtimi i
huaj ishte "lirim". Natyrisht, ky lloj shpjegimi s'ia mbushte dot mendjen as popullit as djalris, por iu dha
t kuptonin nj tjetr gj: se klasa e politikanvet t vjetr, besnik apo kundrshtar t'ish-mbretit Zog kishte
mbaruar prgjithmon.

Kjo e vrtet e hidhur mund t kishte rreziqet e saja, ashtu si i pati. Por faji nuk ishte aq fort i djalris, e
cila ndiqte evolucionin e kohvet, se sa i atyre q e kishin ulur nacionalizmin shqiptar n radhn e nj
tregtie flamujsh.

N vendin ton s'kishte pasur rrahje t lir mendimesh, dhe idet e jashtme kishin qn marr prej t rinjvet
n nj mnyr t rrmujshme, pa kritik, pa komentim. Prandaj nga kontrasti ndrmjet mbeturivet
mesjetare q lidhshin tashti edhe me pushtimin e huaj, nga njra an, dhe aspiratavet t brezit t ri, nga ana
tjetr, mund t ndodhnin gjra t papritura. Fryma q mbushte brezin e ri ishte m fort dalldisje ndjenjash,
q duhej br dika e re, se sa pun mendimesh, far dhe qysh. Gjja q t rinjt urrenin prgjithsisht,
ishte kthimi n regjimet e s kaluars.

Gjer athere s'kishte pasur n Shqipri ndonj lvizje komuniste prve disa grupthesh t fsheht e t
shprndar, q shpeshher vepronin n kundrshtim me njri-tjetrin dhe q askush s'iu kishte dhn
rndsi, as gjindarmria e Zogut. Q nga viti 1925 e thu, disa antar t vjetr t Shoqris Bashkimi, si
Halim Xhelua, Ali Kelmendi e t tjer, kishin pasur lidhje me Federatn Komuniste Ballkanike dhe qen
munduar t prhapnin idet e saja ndr puntor dhe student shqiptar. Disa prej t rinjvet q studionin
n'Evrop, si n Franc, n'Itali e gjetk, kthehshin me ide komuniste. Por duke pasur Shqipria nj
struktur shoqrore t prbr n shumic t madhe prej fshatarsh, pa nj klas puntorsh n kuptimin
industrior t fjals prve ca pak zejtarve, lvizja komuniste nuk gjente dot nj baz t prshtatshme.
Kshtu q ato ide, n nj mnyr t paqart, klloitnin vetm n disa grupthe t rinjsh.

Ngritja kundr pushtimit t huaj qe shtytur nga nj frym kombtare dhe djalria e tr u hodh npr
demostrata e mbushur me at frym. Ata q i prinin, ishin arsimtar t rinj shumica, ose edhe atdhetar t
vjetr, t ndritur prej ides s liris kombtare dhe t prparimit, por jo komunist. Ishte zjarri i shnjt i
kombsis ai q ndezi zemrat n Ditt e Prillit. Kurse komunistvet s'iu interesonte se 'bhej ndrmjet
"borgjezivet" italiane dhe shqiptare. Ca muaj m von, kur u lidh pakti gjermano-sovietik njkohsisht me
plasjen e Lufts s Dyt botrore, komunistt shqiptar zun t mendonin (dhe e thoshin haptas) se ishin m
t'afrt me regjimet fashist e nazi, t cilt qndronin mbi fuqin e organizuar t masavet, se sa me
"plutokracit" e Perndimit q pshtetshin vetm n forcn e kapitalit. Prej organizimit shtetror fashist n
kolektivizmin komunist s'ka vese nj ap pr t'u br, thoshin kuqalasht athere. Prandaj ata q u
arrestuan prej policis fashiste n koht e para ishin pothuajse q t gjith nacionalist e demokrat.
Komunistt nuk lvizn prsa koh q Rusia qndronte jasht Lufts.

Nj gj q s'e kan kuptuar akoma Shqiptart sht se ndjenja nacionaliste dhe komunizmi jan dy veprime
t kundrta q s'mund t pajtohen kurr me njra-tjetrn. Nacionalizmi sht dashuria pr kombin, pr
bashkimin dhe lartsimin e tij. Kurse komunizmi sht nj internacionalizm, i bazuar n t ashtuquajturin
bashkim t t'ashtuquajturit proletariat botror. Kto dy veprime t kundrta nuk mund t pajtohen n nj ide
t vetme, as n nj luft t prbashkt. Nacionalistt luftonin pr t mbrojtur kombin e tyre, kurse
komunistt luftonin pr t br revolucionin komunist n tr egrsin e tij. Pr t gnjyer popullin,
komunistt bnin gjoja sikur luftonin kundr pushtimit t huaj, por e vetmja gj q iu interesonte ishte
revolucioni komunist, t cilin e zbatonin me mnyrat m t tmerrshme dhe m mizore. Deri sa t mos ket
kuptuar kt ndryshim n mes t Ballistve dhe t komunistve, populli shqiptar nuk do t kuptoj asgj nga
historia e tij e ktyre 50 vjetve t fundit.

Kur dy agjent jugosllav erdhn n Shqipri pr t krijuar partin komuniste, n vjeshtn e vitit 1941, disa
nga udhheqsit e lvizjes kombtare kishin vuajtur dy vjet burgim ose internim npr ishujt e Italis. N
kt koh qndresa kundr pushtimit fashist ishte prgjithsuar, dhe gjat lufts italo-greke desh u kthye n
kryengritje. M do knd t Shqipris ishte faqur shpirti kombtar me demostrata, hedhje traktesh e
veprime t tjera. Kjo lvizje kombtare u lidh n nj organizat t prgjithshme q u quajt Balli Kombtar.
Duke dashur t pajtonte traditn e vjetr pr nj Shqipri Ethnike dhe krejt t pavarur me nevojat e
riorganizimit ekonomik e shoqror t kohs son, Balli Kombtar i shpalli popullit nj program t shprehur
n dhjet nyja (e prandaj u quajt Dekalog ), ku parashikohej lufta pr lirimin e Shqipris dhe riorganizimi
i jets ekonomike e shoqrore t vendit mbi nj baz krejt demokratike. shtja e regjimit politik, pas
lirimit t vendit, do t zgidhej natyrisht me votn e lir t popullit.

Komunistt shqiptar u vun n lvizje vetm kur atdheu i tyre, domethn Rusia sovietike, u sulmua prej
Hitler-it n Qrshor 1941. Po edhe athere nuk dinin se 't bnin as qysh t vepronin. Ishin t thrrmuar n
grupthe t vegjl, prej t cilvet asnjri s'ia lshonte rrugn tjetrit. M'i rndsishmi duket se ishte grupi i
Kors, ku bnin pjes Enver Hoxha dhe Koi Xoxja. Hyrja e Rusis n Luft e vuri n lvizje motorrin e
komunizmit ndrkombtar, dhe dy emisar jugosllav, Miladin Popovi dhe Dushan Mugosha, q t dy
antar t komitetit krahinor t partis komuniste jugosllave pr Kosovn, u drguan n Shqipri prej shtabit
t Titos pr t formuar dhe kumanduar partin komuniste shqiptare. Mbasi Shqiptart prgjithsisht i binden
m shum t huajit se sa njri-tjetrit, dy emisart jugosllav e kryen plotsisht misionin e tyre duke i
bashkuar grupthet e ndryshm komunist n nj parti t vetme, m 8 Nntor 1941. Ata vet (Miladini me
Dushanin) zgjodhn edhe antart e komitetit qendror me Enver Hoxhn si sekretar t prgjithshm.
Kuptohet vetvetiu se partia komuniste shqiptare ishte si nj deg e partis komuniste jugosllave, dhe t
drguart e Titos, Miladin Popovii si organizator politik dhe Dushan Mugosha si organizator ushtarak,
mbetn drejtonjsit dhe kumandart e vrtet t partis komuniste shqiptare deri pas Lufts. M von arritn
edhe t tjer emisar jugosllav, si Vukmanovi Tempo-ja me shok.

Se n 'gjendje ishin komunistt shqiptar prpara ardhjes s'emisarvet jugosllav, e tregon raporti i Miladin
Popoviit drejtuar komitetit qendror t partis komuniste jugosllave, m 21 Maj 1942: "Kemi gjetur nj kaos
t vrtet. Ndodhshin grupe dhe grupthe (gjithsejt tet, ndr t cilt dy trotskist). Seicili prej tyre trhiqte
nga ana e tij. Shpeshher bnin edhe "bashkime" ose "marrveshje" pr t paditur tek neve njri-tjetrin".

Raportet e emisarvet jugosllav vrtetojn gjithashtu se, 'prej pushtimit t Shqipris prej Italis fashiste
(7 Prill 1939) gjer n Nntorin e vitit 1941, komunistt shqiptar kishin ndjtur si t mpit duke u kacafytur
midis tyre dhe s'kishin lozur asnj rol n lvizjet e brendshme t popullit shqiptar gjat asaj periudhe.
(Shih, "Gjaku i Trathtuar", libr i bardh i ministris s Punve t Jashtme jugosllave, botuar m 1949).

Mirpo t'organizuar dhe t shtytur prej emisarvet jugosllav, u hodhn n nj veprimtari t'ethshme,
sidomos npr qytetet, duke rekrutuar dhe "formuar" antar partie, veanrisht npr t rinjt e papjekur e
n njerz gjysmak, student q s'kishin kaluar kurr provimet, nxns shkolle, shegerta, zejtar, puntor,
vajza t pamartuara ose nga ato q'ndrronin t bhshin heroina romanxi. Kta elemente i fanatizuan me
ann e "literaturs" komuniste dhe t konferencavet t tyre, duke prfituar sidomos nga psikoza e nxeht e
Lufts. Me kt armatur kuadrash u hodhn pastaj n luft t hapt pr t marr fuqin. Ndonse qllimi i
tyre ishte pregatitja e revolucionit komunist pr marrjen e fuqis, n dukje paraqitshin sikur bnin gjoja
luftn e lirimit kombtar kundr t huajit. Dhe Rusin sovietike e paraqitnin si flamurtaren e lufts kundr
fashizmit pr lirimin e popujvet. Iu premtonin njkohsisht fshatarvet reformn agrare, dhe gjithkujt liri e
begati sa t'i donte zemra, shkurt, do t krijonin nj parajs q populli se kishte par as n'ndrr. Por mbasi
emri komunist tingllonte keq n Shqipri, megjith premtimin e parajss, dhe nn at emr nuk mund t
trhiqnin dot masat e gjera e ndonj pjes intelektualsh "progresist", menduan djallzisht t loznin
komedin e krijimit t nj t'ashtuquajturi "Front Nacional-lirimtar", ashtu si kishin br partit e tjera
komuniste tek popujt e Evrops lindore. Pr kt qllim organizuan nj mbledhje n Pez, m 16 Shtator
1942, ku kishin thirrur edhe disa nacionalist si jallan-shahit. Ndonse ca prej ktyre e kuptuan dredhin
dhe nuk e nnshkruan rezolutn e Pezs, komunistt e quajtn sikur lidhja u b, dhe luftn e tyre e vazhduan
nn maskn e "Frontit Nacional-lirimtar" q i fshihte partis komuniste turirin e ariut. Kjo mask vazhdon
edhe sot me t'ashtuquajturin "Front Demokratik" t komunistvet n "zgjedhjet legjislative". Megjithq
manevra e krijimit t "Frontit Nacional-lirimtar" duket e thjesht si nj lodr fmijsh, gnjeu goxha
intelektual me diploma universitetesh, avoketr, doktor e profesor, t cilt e paguan pastaj gabimin me
jetn e tyre. Por m'e keqja ish se gnjeu shum njerz t thjesht, t cilt besuan se komunistt luftonin me
t vrtet pr at program q i shpallnin popullit. Edhe kta e paguan shtrenjt gabimin ose jan duke e
paguar. Po n'at mnyr u gnjyen edhe si antar partie nj pjes e t rinjvet, q s'mund t'a kuptonin sesi do
t'ishte komunizmi n praktik. U gnjyen t paknaqurit, ata q patn vuajtur shum nn regjimet e
mparshm dhe q shkonin me mirbesim se komunizmi do t'iu prmirsonte jetesn. Por i tr ai element i
trhequr n kt mnyr dhe q kishte nj far ndienje njerzore u kosit m von. Ata q sundojn m n
fund dhe mbeten zotr t situats n nj parti komuniste jan nga gjakpirsit m mizor, nga kriminelt m
shtazarak, ambiciozt q kan dshtuar n do pun tjetr dhe q kujtojn se t gjitha fajet ua kishte sistemi
shoqror ose njerzia mbar. Partia komuniste shqiptare zhduku jo vetm ata q u shoqruan me t n
t'ashtuquajturn "Lvizje Nacional-lirimtare", po edhe t gjith komunistt e ors s par, antart e vjetr
t Komitetit Qendror, kumandart e etavet, t'ushtris, prve Enver Hoxhs dhe Mehmet Shehut, e ndonj
t rralli si Hysni Kapua e Haxhi Lleshi. Gati t gjith ata q drejtojn aparatin dhe shtetin komunist t
sotshm jan njerz t krijuar pastaj. Kshtu, kur kndon njeriu sot historin e lufts s komunistvet t
shkruar prej historianve t regjimit, ka prshtypjen e nj veprimi anonim, se prve emravet t'Enver
Hoxhs dhe t Mehmet Shehut rrallhere prmendet ndonj tjetr. Disa q kan lozur nj rol t dors s par
n marrjen e fuqis prej komunistvet, nuk prmenden gjkundi. Kur flitet pr formimin e Partis dhe t t
parit Komitet Qendror t saj, ngjarje q duhet t ket nj rndsi kryesore pr historin e lvizjes komuniste
shqiptare, e tr prbrja e Komitetit prmblidhet n nj fjali: "N kt mbledhje u zgjodh Komiteti Qendror
i prkohshm me Enver Hoxhn n krye". Jo vetm q nuk zihen kurr me goj emrat e Miladin Popoviit
dhe t Dushan Mugoshs, t cilt ishin ata q e zgjodhn Komitetin Qendror, q e formuan dhe e
kumanduan Partin komuniste shqiptare, por nuk prmendet asnj tjetr prej antarvet t'atij komiteti, sepse
q t gjith u qruan me pastaj. Mehmet Shehu nuk ishte n Shqipri n'at koh e prandaj nuk prmendet as
ky. Po ashtu kur flitet pr mbledhjen e Pezs prej s cils dolli i ashtuquajturi "Front Nacional-lirimtar",
nga ana komuniste prmenden vetm Enver Hoxha dhe Nako Spiru. A ka prov m t qart nga kjo pr t
vrtetuar se me far mjetesh dhe mnyrash mbahet n kmb ajo parti?

Balli Kombtar, n fillim, nuk i dha shum rndsi lvizjes komuniste, duke e menduar si nj pun
rrugash q nuk do t gjenin dot pshtetje npr fshatra. Kur e kuptoi gabimin, ishte tepr von. Nga ana
tjetr, edhe komunistt patn kujdes n fillim t'a vinin n gjum Ballin Kombtar duke folur mir pr disa
nga krert e tij, q kshtu t mos gjenin kundrshtim npr krahina. Balli Kombtar i la t lir deri sa ata
lshuan rrnjt e tyre si nj ferr e keqe.

Sipas historis s shkruar prej komunistvet, Balli Kombtar u formua nga fundi i vitit 1942, "me nxitjen e
pushtusve italian", pr t kundrshtuar bashkimin e forcavet atdhetare antifashiste q u b n mbledhjen e
Pezs nn udhheqjen e Partis komuniste. Sikur t'ishte e vrtet kjo, Balli Kombtar do t'a kishte shtypur
fare leht n'at koh Partin komuniste, e cila porsa kish nisur t shtrihej jasht qytetevet. Por historia e
shkruar prej komunistvet sht, si gjith t tjerat, nj gnjeshtr e pregatitur n zyrat e propagands. Nuk ka
rndsi se n far date Balli Kombtar u faq me kt emr. Puna sht se ai prbhej prej atdhetarsh q e
kishin kundrshtuar pushtimin fashist q m 1939, q kishin dyndur demostratat, dhe q disa prej tyre kishin
hequr dy vjet burgim ose internim npr ishujt e Italis. E 'kishin br komunistt gjat asaj kohe? Asgj
deri n vjeshtn e vitit 1941, si e vrtetojn raportet e emisarve jugosllav; por asgj si e vrtetuan edhe
ata vet kur e kritikuan qndrimin e tyre n rezolutn e s pars mbledhje t prgjithshme t Partis, mbajtur
n Labinot t'Elbasanit, n Mars 1943. (Shih, "Gjaku i Trathtuar" , ed. italisht, f. 4). Pastaj, sikur Balli
Kombtar t kishte qn nj organizat "e nxitur prej pushtusve italian", si pranoi Partia komuniste t
bnte lidhje me at n mbledhjen e Mukajt, n Gusht 1943?

Gjja q duhet hedhur kategorikisht posht n lidhje me ngjarjet e asaj-kohe sht theoria komuniste e lufts
s klasvet, e cila s'u vrtetua gjkundi n Shqipri, as n prbrjen e asaj partie as n shkaqet e lufts
vllavrasse. Sepse ndarja midis atyre q muarn ann e Partis komuniste dhe t tjervet q u lidhn me
Ballin Kombtar nuk u pshtet n'asnj kriter klassh n kuptimin ekonomik t fjals. Sepse nuk mund t
thuhet q malsort e veriut, t cilt nuk lvizn fare, ishin m t pasur nga ata t jugs; ose, n jug,
Orthodoksit, q u bn prgjithsisht komunist, ishin m t vobekt nga Myslimant. Kora, q u tregua
qyteti m komunist i Shqipris, ishte njkohsisht edhe m'i pasuri. sht e vrtet q komunistt trhoqn
n'an t tyre, duke e magjepsur me ndrra, nj pjes t'asaj kategorie shoqrore q s'kishte pasur buk t
hante; por pjesa m'e madhe e saj, sidomos fshatarsia, u rreshtua n Ballin Kombtar. Pati n kt organizat
mjaft djem t popullit, kurse djem e vajza t bejlerve e t tregtarve t mdhenj, t cilvet s'iu mungonte
asgj, u bn komunist.

Mbasi natyra e lvizjevet politike lidhet me mendsin dhe shkalln e zhvillimit shoqror t nj populli, si
Partia komuniste ashtu edhe Balli Kombtar bazn e tyre e patn n Shqiprin e jugs, mandej u shtrin n
t Mesmen dhe fort pak n'at t veriut. N veri, ndonse lidhjet e popullit pas krerve e bajraktareve ishin
dobsuar fare - dhe askush prej ktyre nuk mund t ngrinte njerz pa iu paguar t holla - prapseprap
kuptimi politik kishte mbetur i ngusht, brenda horizontit t krahins. Kurse n jug, mendsia e popullit
dhe zhvillimi shoqror i tij nuk i duronin mnyrat bajraktariste t qeverimit, prandaj aty do t kishte me
doemos nj lvizje t rrept pr t krijuar nj rend t ri, sidomos q klasa drejtonjse e vjetr kishte mbaruar
prgjithmon. Prandaj theatri kryesor i lvizjevet dhe i lufts civile u b Shqipria e jugs. Pr fat t keq,
ndonse populli shqiptar, n prgjithsi, ishte shkputur prej lidhjevet shoqrore t vjetra, nuk ishte pjekur
akoma pr t krijuar nj rend t ri t pshtetur n nj ekuilibr lirish demokratike: Kjo papjekuri solli luftn
civile dhe, si prfundim, komunizmin.
Shkasi i par i do lvizjeje politike sht psikologjik m fort se sa ekonomik, ndonse edhe interesi
ekonomik hyn si nj shtyts i fuqishm n krijimin e gjendjevet psikologjike. Por sa popuj t mjeruar ka q
nuk lvizin fare, dhe sa t tjer t pasur q ndodhen n kryengritje t prhershme ! Prandaj edhe ktu
theorit marksiste duhen mbajtur pr t dyshimta. Si e pam m sipr, n Shqipri, prirjet e kategorivet t
ndryshme shoqrore pr komunizmin ose pr Ballin Kombtar duhen krkuar m shum n shkaqet
psikollogjike se sa ekonomike, domethn shpjegimi i tyre do t'ishte m fort pun e nj psikanalisti se sa e
nj ekonomisti. Sepse, cilatdo qofshin arsyet ekonomike e shoqrore q shtronte prpara njri grup ose
tjetri, shkaqet e vrteta t prirjevet t tyre andej ose ktej qndronin pr secilin n fundet e errta t
pavetdijs. Prgjithsisht me komunizmin u hodhn ata tek t cilt ndjenjat kombtare ishin mjaft t
dobta, ose kishin qn dikur mjaft t dobta tek prindt dhe rrethi familiar i tyre. U hodh andej ai lloj
elementi q s'beson n'asnj vleft kombtare a morale, dhe q krkon t prmbysi do gj pr t dal vet n
krye t shoqris si klas e re. Nuk mund t thuhet se s'pati fare atdhetar n Partin komuniste. Mund t
kishte asish q besonin se Rusia sovietike do t sillte ndrmjet popujve dhe kombsive t'Evrops nj
rregullim m t mir nga 'kishte par Shqipria deri athere prej fuqivet imperialiste t Perndimit. Kishte
edhe asish q kujtonin se, prve komunizmit ose "Frontit Nacional-lirimtar", do regjim tjetr do t'ishte
afr-ngjat si ai i Zogut. Por kta elemente nuk patn kurr nj rol udhheqs dhe m n fund u qruan ca nga
ca (si pr shembull, Mustafa Gjinishi, Gjergj Kokoshi etj.). N krye t Partis ndodhshin dhe mbetn ata q
e mendonin komunizmin jo n'interes t kombsis shqiptare, por n funksion t proletariatit botror ose n
shrbim t Rusis sovietike. Pr t'i lehtsuar ksaj peshn e lufts kundrejt Gjermanvet e tr Shqipria
duhej t bhej shkrumb e hi, edhe sikur t mbetshin gjall vetm 300 djem e 300 vajza, si thoshte Mehmet
Shehu. Si mund t quhet kombtar nj mendim e nj veprim i ktill? Tjetr pun sepse m von t kapur
n peripetit e konfliktit jugosllavo-sovietik, ku rrezikonin jetn e tyre, dhe t shtrnguar nga ato rrethana,
kta kriminel jan mbyllur brenda caqevet t Shqipris - mbasi Kina ndodhet shum larg - dhe na
mallngjejn sot me "atdhetarin" e tyre.

Kurse me Ballin Kombtar shkuan prgjithsisht ata q krkonin nj Shqipri t pavarur e demokratike, nj
Shqipri t reformuar e t prparuar n shembull t bots s Perndimit. Me fjal t tjera, ata q pajtonin n
shpirt ndjenjn e drejtsis shoqrore me at t mvehtsis kombtare dhe t dashuris s'atdheut. Natyrisht,
kjo lloj ndarjeje n dy drejtime duhet kuptuar n vija t prgjithshme dhe jo si dy rrath t hekurt: se pat
edhe oportunist, prfitonjs, njerz m t mir ose m t kqij, nga njra an e nga tjetra.

Shqipria e jugs u b theatri kryesor i lvizjevet, sepse aty popullsia, duke qn m'e zhvilluar, krkonte
t'arrinte n pavarsin e plot kombtare dhe n nj regjim politik e shoqror m t prparuar. Ndarja e
grupeve t ndryshm ndrmjet Ballit Kombtar, q desh t pajtonte traditn kombtare me nj regjim politik
e shoqror n shembull t Perndimit, dhe Partis komuniste, q donte t prmbyste do gj pr t krijuar
gjoja nj bot t re, u b, si tham, pr arsye psikologjike m fort se sa ekonomike. Ishte e kuptuarshme q
djalria e rrmbyer, puntor, shegerta e zejtar t qytetevet, vajza t pamartuara dhe aventurier t do lloji
t hidhshin me komunizmin, i cili iu predikonte se dituria dhe parimet morale s'kishin asnj vleft dhe se,
duke prmbysur rendin shoqror t deriathershm, do t krijonin parajsn n tok si n prrallat e Njmij-
e-Nj Netvet. Ishte e kuptuarshme gjithashtu q shumica e fshatarvet, e lidhur pas zakonevet, pas
dashuris s vendit, dhe duke e pasur m t zhvilluar intuitn e realitetit, t'anonte nga Balli Kombtar,
sikurse nj pjes e shkollarvet t vetdijshm. Por kishte edhe disa arsye psikologjike m t thella q
ndihmuan komunizmin. Djemt e bejlervet, pr shembull, q e kishin humbur rndsin si klas e vjetr
sundonjse, u hodhn prgjithsisht n komunizmin pr t dal prsri n krye t shoqris npr nj tjetr
sistem organizimi. Po ashtu disa bij turkomansh, q s'kishin thithur n familje ndjenj kombtare, si ishte
rasti i Mehmet Shehut, i ati i t cilit kishte qn me Rebelt m 1914. Faktori psikologjik u vrtetua
gjithashtu n'ann e fevet dhe t klerit. Dihet se fet lidhen ngusht me kulturn e kohs, e cila formon
mendsin ose botkuptimin e njeriut. Kur kultura ndryshohet npr proesin e zhvillimit dhe fet mbeten si
nj anakronizm, jan t dnuara t bjen posht ashtu si kan rn t gjitha besimet pagane t kohve t
vjetra. Prandaj Kishat protestante e katolike jan duke br prpjekje t vazhduarshme pr t'ardhur n pajtim
me kulturn e kohs pa u shmangur, natyrisht, nga parimet morale t tyre. Kurse n fet myslimane e
orthodokse nuk sht ose nuk ishte br nj prpjekje e ktill, kleri i tyre nuk nderohej m, ndjenja fetare
ishte ftohur, vendin e saj duhej t'a zinte dika tjetr: feja marksiste. Kshtu nj pjes e mir e klerit
mysliman, sidomos dervisha e shehler, dhe pothuajse i tr kleri orthodoks u bn komunist. Por ajo q
pati rndsi vendimtare n marrjen e fuqis prej komunistvet ishte qndrimi i popullsis orthodokse, e cila
prgjithsisht prfaqoi komunizmin. Edhe ktu nuk hynte si shkak kryesor arsyeja ekonomike, sepse
Orthodoksit, duke pasur n dor tregtin dhe pothuajse t gjitha mjeshtrit, hanin nj kafshat buk m
mir nga shumica e Myslimanvet. Por kishte tre shkaqe psikologjik: e para, ata q kishin qn dikur
grekoman nuk mund t merrnin ndjenja t flakta shqiptare gjat njzet vjetve, prandaj n komunizmin
gjenin dika asnjanse, as shqiptare as greke; e dyta, n pavetdijn e tr komunitetit (edhe tek ata q
kishin qn atdhetar t mir) mbizotronte nj ndjenj e vjetr kundrejt Myslimanvet (ndjenja e natyrshme
e pakics kundrejt shumics), dhe do regjim kombtar e shikonin si nj sundim t bejlervet dhe
t'agallarvet ; e treta, mbasi Orthodoksit kishin qn elementi m'i dhn pas puns, pas mjeshtrivet dhe
kurbetevet, ishin m t gatishm pr t pranuar iden komuniste, t ciln e gjenin m t drejt n planin
shoqror dhe ndoshta m t prshtatshme n planin kombtar. Kshtu me t hollat q vuri n shrbim t
komunizmit borgjezia orthodokse, e cila ishte ndoshta m'e pasura n Shqipri, dhe me kuadrat q i dha
partis komuniste elementi orthodoks (si propagand, organizim, ndrlidhje, celulist, komisar politik e
shrbime t ndryshme), i cili ishte elementi m'i msuar e m'i disiplinuar, partia komuniste u b nj forc e
patundshme dhe ktu qndron arsyeja kryesore e triumfit t saj. Kora, q kishte qn dikur djepi i lvizjes
kombtare n jug, u b djepi i komunizmit. Ndoshta sepse aty liceu frng dhe lidhjet e shumta me kurbetet
kishin krijuar nj gjendje mendore m t prshtatshme pr t marr idet komuniste. Kurse si forc e
armatosur dhe si baz ushtarake, krahina q i shrbeu m shum komunizmit ishte Kurveleshi; dhe kjo nuk
shpjegohet prej vobeksis s vendit, por sepse Kurveleshasit kan qn gjithmon t gatishm pr aventura
armsh q n kohn e Turqis. Pr t'a mbyllur me arsyet psikologjike, duhet t shtojm se, n nj psikoz
lufte, natyra trubullonjse e t rinjvet, q s'mendojn vese vrasje, prmbysje e rrmuj, pajtohej m mir
me lvizjen komuniste q i shtynte n kt drejtim dhe me "lavdin" e ushtrivet sovietike q po iu
qndronin armatavet t Hitler-it.

Si shihet, lvizja komuniste, n Shqipri, nuk ishte luft klassh as kryengritje proletare.

Pas Shqipris s jugs, Balli Kombtar dhe Partia komuniste kishin bazat e tyre edhe n Shqiprin e
Mesme dhe n'at t veriut. Organizimi i Ballit u prhap n Shkodr, n rrethet e Dukagjinit e t Malsis s
Madhe, por sidomos n Kosov e krahina t Maqedonis. Kurse Partia komuniste kishte nj pjes t
djalris s Shkodrs, disa krer t Dibrs, si Llesht dhe ca familje t tjera q patn qn kundrshtare t
Zogut ose mike t Jugosllavis por mbahej sidomos n Shqiprin e Mesme me bazn e Pezs. Kurse pjesa
m'e madhe e djalris, n Tiran dhe t tjera qytete t Shqipris s Mesme, ishte me Ballin.

Mbasi formuan dhe disiplinuan kuadrat npr qytetet gjat nj viti, gjithmon ndn drejtimin e Miladin
Popoviit dhe t Dushan Mugoshs q merrnin do vendim, ndanin do gjyq dhe mbyllnin do grindje n
gjirin e Partis, komunistt filluan nga atentatet. Vran m par ca agjent shqiptar t policis fashiste pr
t'i detyruar t tjert q t vihshin n shrbim t tyre. Dhe kjo mnyr veprimi ia arriti aq shpejt dhe aq
plotsisht qllimit, sa q s'do t kishte mundur kurr asnj tjetr predikim, ndjenj a propagand, cilatdo q
t'ishin. Sepse, n pak koh, jo vetm policia fashiste shqiptare u vu n shrbim t komunistvet dhe i
mpronte e i onte me veturat e saja prej nj qyteti n tjetrin, por deri prefektat dhe ish-ministrat e
administrats fashiste i mbanin komunistt npr shtpit e tyre, qoft sepse kishin frik nga ndonj atentat,
qoft sepse djemt dhe vajzat e tyre ishin br komunist. Tjetr pun sepse sot n mrgim ata q kan
mbetur gjall prej atyre shklqesave s'pushojn s predikuari "bashkimin" kundr komunizmit !

Kur patn siguruar nj numr t fort bazash dhe kuadrash npr qytetet, komunistt u hapn fshatravet pr
t shtir n dor krahinat. Nxuarrn n "mal" sidomos ata q kishin kryer vrasje npr qytetet dhe ndiqshin
prej karabinieris italiane. Por mbasi npr fshatra e malsi nuk kishin baza, u ngjitn pas disa kriminelve
t'arratisur pr vrasje e vjedhje, si ishte Myslim Peza n Shqiprin e Mesme, i cili jeton edhe sot me gradn
gjeneral. N qarqet e Beratit dhe t Kors gjetn si kriminel t'arratisur: nj far Mestan Ujaniku, q kishte
vrar t mbesat e tija pr t'iu marr mallin; nj far Shaqir Kapinova, q prdorej n kohn e Zogut si
dorvrass i fsheht me pagim prej atyre q kishin pr t marr gjaqe dhe q, n kohn e pushtimit italian,
pati farosur t tr nj familje barinjsh pr t'iu rrmbyer bagtit; nj far Riza Kodheli q kishte qn
kumandar milicie fashiste; dhe dy shok t ktyre, Asllan Gurra dhe Agush Gjergjevica. T gjith kta i
trhoqn me t hollat q paguanin tregtart e Kors, dhe rreth ktyre "heronjve" (si i quante m von
emisioni shqip i Radios s Londrs) formuan etat e para komuniste. Po ashtu bn npr krahina t tjera.
Mbasi u futn n kt mnyr, krijuan ca nga ca kuadrat fshatare, me nxns shkolle, msusa, ish npunsa
ose graduat ushtrie, zejtar e kurbetlinj, sidomos djem ambicioz t cilve iu bnin t gjitha premtimet
dhe iu merrnin mendjen me ann e vajzavet t'ardhura prej qytetesh. Pr t gnjyer masat e gjera, bnin pr
vehte klerin dhe ca qelepirxhinj fshatrash q mbahshin si parsi. Kshtu mundn t krijonin edhe npr
krahinat celulat e partis, etat dhe njsit ushtarake t tyre t drejtuara prej komisarvet politik, ndonse
n dukje kumandohshin prej ndonj kapadaiu vendas, i cili nuk luante dot m as djathtas as majtas se e
ndiente grykn e kobures prapa koks.

Me gjith kundrshtimin midis tyre, etat e Ballit Kombtar dhe t komunistvet nuk erdhn n prpjekje
me arm gjer n vjeshtn e vitit 1943. Patn br gjat asaj kohe, veas ose s bashku, disa veprime kundr
forcavet fashiste duke i detyruar ato t'i lshonin postkumandat e krahinavet dhe t mblidhshin npr
qytetet. Kshtu qndresa shqiptare u b e dgjuar edhe prjashta. M 10 Dhjetor 1942 Sekretari i Shtetit
Amerikan, Cordell Hull, e prmendi qndresn e vazhduarshme t popullit shqiptar kundr forcavet t
pushtimit fashist, i premtoi ndihm, dhe jepte sigurime pr t prkrahur n t'ardhmen pavarsin kombtare
t Shqipris. Nga nj shpallje zyrtare t'atill bn njri pas tjetrit edhe ministrat e Punve t Jashtme
t'Anglis dhe t Rusis sovietike. Por shpallja e ministrit britanik, Anthony Eden, pr t mos zemruar
Grekt, shtonte se kufijt e shtetit shqiptar pas Lufts, n rast se nuk do t gjenin dot nj rregullim t
drejtprdrejt me fqinjt, do t bisedohshin edhe njher n konferencn e paqes.

Deri n'at koh, ndonse kishte disa eta komuniste aty-ktu, pothuajse e tr masa fshatare e malsore e
Shqipris s jugs ishte ndn drejtimin e Ballit Kombtar. Italiant me qeverin kukll t Mustafa Krujs,
kur pan se politika e ktij pr afrimin e rrymavet nacionaliste dshtoi, vendosn t bnin nj operacion t
gjer n jug pr t shtypur brthamat e qndress. Pr kt qllim drguan n Vlor dhe n Berat, dy bazat
ngaha do t nisej operacioni, fuqi t mdha t prbra prej Italiansh dhe merenarsh t rekrutuar si milici
fashiste n disa malsi t veriut. Nga Vlora fuqit fashiste u nisn pr operacion n drejtim t Mesaplikut.
Por tek Ura e Gjormit i priste kumandanti i etavet t Ballit Kombtar t'asaj krahine, Hysni Lepenica, i cili i
goditi m 1 Jenar 1943, i shpartalloi dhe i bri t kthehshin n Vlor. N'at betej mbeti i vrar edhe
kumandari italian i operacionit, kolonel Clementis.

N t njjtn koh, auktori i ktij studimi ngriti n kmb Skraparin, Tomorricn, Nahijen e Beratit,
Sulovn, dhe rrethoi Beratin. Fuqit fashiste q ndodhshin n qytet, duke par se 'ngjau n Vlor, nuk
guxuan t delnin jasht por mbetn nn mprojtien e tanksavet dhe t'artileris. Dy jav m von, kumanda
italiane, duke prdorur t gjitha fuqit e Beratit dhe t Kuovs, provoi t'iu bnte natn nj rrethim pr
vdekje etavet t Ballit Kombtar q ndodhshin n Lapardha. Partia komuniste, e cila kishte agjent
n'ushtrin italiane, ishte n dijeni t ktij plani. Dy djelmosha q bnin pjes n t por q kishin simpathi
edhe pr Ballin, veanrisht pr auktorin e ktij studimi, erdhn dhe e lajmruan kt n mes t nats, pa
lejn e Partis. Kshtu q ky, deri prpara mngjezit, mundi t merrte masat pr t'i shptuar rrethimit dhe pr
t'i vn Italiant kundrejt nj befasie nga e cila u trhoqn t shpartalluar. Athere Partia komuniste nuk
mungoi t hidhte nj trakt plot mburrje pr kumandarin "patriot" t Ballit. Mirpo sot, kur kndon njeriu
historin e tyre, kto ngjarje ose i kalojn n heshtje ose i paskan br ata! Luftn e Gjormit e kan
prvetsuar paturpsisht dhe s'e prmendin fare emrin e Hysni Lepenics.

Pas ktyre ngjarjeve, qeveria e Mustafa Krujs dha dorheqjen, n Jenar 1943, dhe u formua nj tjetr qeveri
bejlersh nn kryesin e Eqrem Libohovs. Po edhe ky, pas nj muaji, ia lshoi vendin Maliq Bushatit. Ishte
krijuar nj gjendje e atill q asnj qeveri fashiste s'mund t qndronte n Tiran.

Gjat vitit 1943, fuqit e Ballit Kombtar u prpoqn shum her me Italiant, n qarkun e Beratit, sidomos
n Mallakastr, n qarqet e Vlors, t Kors, t'Elbasanit. Po edhe Partia komuniste erdhi duke u forcuar me
an t'organizimit t saj, t disiplins, t dinamizmit t t rinjvet, t'enthusiazmit q ngjallnin fitoret e ushtris
sovietike, dhe sidomos me ann e tmerrit dhe t zhdukjes rrnjsore t do sektarizmi n radht e saja.

N prendvern e vitit 1943, arriti n Shqipri i pari mision ushtarak britanik nn kumandn e kolonelit
Maclean. Mbasi misioni pat rn me parashut n Greqi, EAM-i grek e prcolli tek komunistt shqiptar.
Kta deshn t'a mbanin t rrethuar, duke i prer do mundsi takimi me qendrat e Ballit Kombtar, pr t'a
shfrytzuar ndihmn britanike n'interes t Partis s tyre. Auktori i ktij studimi drgoi nj fuqi n mal t
Leshnjs, e cila hyri prmes rojevet komuniste dhe i dorzoi kryetarit t misionit britanik nj shkres q e
ftonte kt t merrte sa me shpejt takim me kumandn e Ballit Kombtar pr t vrtetuar identitetin e tij.
Takimi u b pas pak ditsh n katundin Prrenjas t Tomorrics. Ndonse misioni britanik desh t'a siguronte
Ballin Kombtar se ai do t tregohej i paanshm n shtjet e brendshme t Shqipris dhe se do t
ndihmonte vetm luftn kundr pushtonjsit fashist, u kuptua q n fillim se Anglia, pr t'i ndjtur besnike
marrveshjes me Rusin, ndihmoi deri n fund "Lvizjen Nacional-lirimtare", domethn komunistt. M
von ran n Shqipri me parashuta ose erdhn prej Greqie a prej Jugosllavie t tjera misione ushtarake
britanike, por ndihmat q i dhan Ballit Kombtar qen fare t parndsishme dhe t paprdorshme (pak
arm anti-ajrore dhe anti-tanks auktorit t ktij studimi). Kurse komunistvet iu dhan gjithka, arm e
municione, veshmbathje e t holla, dhe kta ia tregonin popullit kto ndihma si nj prov q nuk ishin
komunist por "Nacionial-lirimtar" qyshse ndihmohshin edhe prej Anglis. Pastaj Radio e Londrs dhe,
m von, ajo e Barit i merrnin mendjen njerzis me propagandn q bnin pr Lvizjen Nacional-
lirimtare, domethn pr komunizmin.

Gjat prendvers s vitit 1943 Italiant provuan t bnin disa operacione shkatrronjse npr ato vende ku
mund t punonte tanksi dhe kalorsia, domethn n fushat dhe rreth qytetevet. Bn dme t mdha
sidomos rreth Fierit dhe n Mallakastrn e Poshtme, duke fuqizuar nj kriminel t vendit, Isa Toska, i cili
kreu vrasje, djegie e mizori t hatashme. Kjo pat qn sjellja m'e keqe e kumands italiane n Shqipri, e
cila iu dha fuqin lamashvet pr t kryer mbi popullin ato q s'mund t'i bnte vet nj ushtri e rregullt. N
rrethet e Fierit dhe t Mallakastrs u vran lart nga 2.000 frym dhe ran mjaft dshmor t Ballit Kombtar.

T ndihmuar nga misionet ushtarake britanike dhe duke par se Italis fashiste po i qasej fundi, komunistt
bn nj mbledhje t Kshillit t Prgjithshm "Nacional-lirimtar", gjithmon n Labinot t'Elbasanit, n
fillim t Korrikut 1943, n t ciln krijuan "Shtabin e Prgjithshm t'ushtris nacional-lirimtare" me
kumandar Spiro Moisiun dhe komisar politik Enver Hoxhn. Nj muaj m von, m 15 Gusht, me
armatimin q iu dha misioni ushtarak britanik dhe n prani t tij, formuan n Vithkuq t Kors Brigadn e
par Sulmuse, me kumandar Mehmet Shehun dhe komisar politik Dushan Mugoshn. Duhet shnuar ktu
se, prve armatimit q muarn nga misionet ushtarake t jashtme dhe nga Italiant e dorzuar, komunistt
kishin mbledhur nj pjes t mir t'armvet q la me shumic ushtria greke kur u trhoq papritmas, e
goditur prej Gjermanvet, n Prill 1941. Patn mbetur me at rast n Shqiprin e jugs aq arm e
municione sa t luftonin dy "mbretri". I tr ai ferr zjarri e shkatrrimi u prdor m von, n Luftn civile,
prej t dy anvet.

Komunistt kishin filluar nga atentatet kundr disa antarve t Ballit Kombtar qysh n prendvern e vitit
1943. Por i shumzuan ato mbasi e ndien vehten m t fort dhe ndrkombtarisht t prkrahur, e sidomos
pas formimit t Brigads s I-r, t ciln Mehmet Shehu desh t'a pagzonte me gjak Ballistsh.

Megjith durimin q tregoi Balli Kombtar, gjithkush e ndiente me tmerr n zemr se punt do t'arrinin
fatalisht n tragjedin e nj lufte civile. Kishte kundrshti t papajtuarshme ndrmjet Ballit Kombtar dhe
Partis komuniste. Kjo e fundit drejtohej prej dy emisarve jugosllav, qllimin e t cilvet e muarn vesh
edhe komunistt vet pak m von. Kurse Balli Kombtar ishte ndn kryesin e Midhat Frashrit,
udhheqs i provuar, q prfaqsonte traditn e vrtet nacionaliste dhe aspiratat e drejta t kombit shqiptar.
Balli Kombtar mundohej t'i tregonte popullit sesi qndronte e vrteta, sesi paraqitshin problemet dhe
mundsit e tija dhe si parashihej e ardhmja e Shqipris. Kurse Partia komuniste i tregonte ndrra
fantastike, prralla fmijsh, dhe e gnjente n mnyrn m t paturpshme duke i thn s bardhs "e zez"
dhe s zezs "e bardh". Balli Kombtar, q mundohej t ruante kasollen e bujkut dhe t kursente deri pikn
e gjakut shqiptar - prandaj e goditte armikun npr vende ku s'mund t dmtohshm banesat dhe popullsia
civile - ishte gjithmon n kundrshtim me taktikn e komunistvet, t cilt quanin "luft" disa pushk q
hidhnin mbi forcat fashiste npr qendrat e popullsuara, me qllim q armiku t bnte pr hakmarrje djegie e
vrasje n mas mbi popullin rreth e qark, se ashtu mund t shtohej numri i "proletarvet", i t'arratisurvet q
do t shumonin radht komuniste. Nj tjetr problem q e vinte Ballin Kombtar n kundrshtim t
papajtuarshm me Partin komuniste ishte shtja e Shqipris Ethnike. Dihej se Kosova e amria kishin
qn shkputur nga zgjedha jugosllave e greke prej fuqivet t Boshtit, dhe se bashkimi i tyre me Shqiprin
nuk mund t quhej shtje e rregulluar. Balli Kombtar ishte i pari q e kuptonte at pun, dhe lirimin e
atyre krahinave nuk e lidhte me rrethann e nj fitoreje t prkohshme t Gjermanis naziste, por me t
drejtn e vetvendosjes s popujvet q mbahej si parimi themeltar i Karts s'Atlantikut, shpallur prej
Roosevelt-it dhe Churchill-it m 14 Gusht 1941. Q popullsia e Kosovs, ose edhe e amris, t'ishin n
gjendje pr t'a krkuar dhe pr t'a mprojtur at t drejt, duhshin organizuar dhe ndihmuar prej vllezrve t
tyre t Shqipris politike. Npr kt rrug e kuptonte Balli Kombtar lirimin e atyre krahinave dhe kjo
ishte lufta q ai desh t bnte pr Shqiprin Ethnike. Por si mund t'a pranonte nj gj t till Partia
komuniste, e cila ishte organizuar dhe drejtohej prej Jugoslllavvet? "Puna e "Shqipris s Madhe" sht
puna e Shqipris s vajtuarshme, sht vuajtja e vllezrvet tan t Kosovs; kjo "Shqipri e Madhe"
fashiste sht lodra e hidhur n kurriz t popullit ton dhe t'atij t Kosovs" - shkruante Enver Hoxha n'at
koh. Bravo! Enver, q e parashikove aq bukur lumtrin e ardhshme t vellezrvet tan t Kosovs!

Megjithat, pr t larguar fantazmn tmerronjse t lufts civile, Balli Kombtar duroi t gjitha provokimet,
shpifjet, cinizmin e komunistvet, si edhe vrasjen e sa e sa antarve. Krkoi me t gjitha mjetet t vinte n
nj marrveshje me at stuhi prej ferri.

U duk nj ast sikur ngjarjet ndrkombtare do t'i detyronin t dy palt t'afrohshin. Trupat britanike dhe
amerikane zbritn n Siqeli, m 10 Korrik 1943. M 25 t'atij muaji ra nga fuqia Mussolini, i arrestuar me
urdhr t mbretit, dhe n'Itali u formua qeveria e Mareshalit Badoglio, q nnshkroi armpushimin me Aliatt
m 3 Shtator.

Ishte koha pr t marr vendime heroike pr shptimin e atdheut. Balli Kombtar i bri thirrje Partis
komuniste pr bashkimin e dy organizatavet n nj forc t vetme kombtare. Natyrisht, nuk ishte puna q
njra prej atyre t hynte ndn urdhrat e tjetrs; por t bashkpunonin t dyja tok pr shptimin e vendit dhe
t'ia linin vots s lir t popullit, zgjedhjen e mnyrs s qeverimit. Pas nj takimi t par midis
prfaqsonjsve t Ballit Kombtar dhe t Partis komuniste, n katundin Tapias, afr Tirans, m 26 t
Korrikut, u caktua q t bhej nj mbledhje e t dy palvet n Mukaj, nj fshat afr Krujs, m 1 e 2 Gusht
1943. Kjo sht Mbledhja e Mukajt q gzoi pr nj ast tr Shqiprin, por q ca dit m von shpresat e
saja u mbytn n nj pus trathtie e gjaku.

N Mukaj, t dy prfaqsit ran n'ujdi q t formonin nj Komitet t prbashkt pr Shptimin e

Shqipris. T dy palt do t luftonin kundr pushtonjsit fashist dhe do armiku tjetr q mund t sulmonte
tokn shqiptare. T dy palt do t luftonin pr nj Shqipri t pavarur dhe ethnike. Forma e regjimit do t
zgjidhej prej popullit vet pas lirimit t vendit. Komiteti i prbashkt do t shpallte pavarsin e Shqipris
dhe do t shprndahej porsa q t formohej nj qeveri e prkohshme.

Kjo marrveshje shkaktoi, si tham, nj gzim t prgjithshm dhe bota, pas nj ankthi aq t gjat, nisi t
merrte frym lirisht. Por komunistt, me shtytjen e emisarvet jugosllav, e prishn marrveshjen e Mukajt
disa jav m von, n nj mbledhje q bn n Labinot t'Elbasanit, dhe filluan luftn me arm kundr Ballit
Kombtar duke e quajtur "organizat fashiste dhe bashkpunonjse me okupatorin".

Shkakun dhe mnyrn e prishjes s marrveshjes s Mukajt i tregojn mir emisart jugosllav, t cilt ishin
ata q e kumandonin Partin komuniste shqiptare. "Shokt delegat (shqiptar) ran n Mukaj n pozitat e
nacionalistvet, plot oportunizm, dhe u knaqn vetm me ndonj ndrrim t thjesht fjale ose fjalie",
shkruanin ata m 13 Tetor 1943. Por le t nxjerrim ktu disa rreshta nga libri i bardh jugosllav, botuar m
1949: "Disa antar t Komitetit Qendror t Partis komuniste shqiptare, ndr t cilt edhe Enver Hoxha, iu
jepnin tepr rndsi bisedimevet pr marrveshje me Ballin Kombtar dhe nuk donin t zbatonin vendimet
mbi krijimin e nj ushtrie nacionallirimtare (komuniste), pse kishin frik se mos zgjuanin dyshime n
Ballin Kombtar dhe dshtonte marrveshja... etj.

"...Kshtu u arrit n kapitullimin e turpshm t'antarvet t Komitetit Qendror t Partis komuniste shqiptare
prpara drejtonjsvet t Ballit Kombtar, n Konferencn e Mukajt, m 1 dhe 2 Gusht 1943...
"...N rezolutn e nnshkruar (ndrmjet Partis komuniste dhe Ballit Kombtar), n vend t prshendetjes
"Vdekje Fashizmit -Liri Popullit" u vu fjala nacionaliste "Ja vdekje -Ja Liri". Ndr detyrat e Komitetit pr
Shptimin Kombtar figuronte edhe krijimi i "Shqipris s Madhe", parrull me t ciln vepronin
pushtusit italian, gjith qeverit kuislinge, Balli Kombtar dhe trathtart e tjer... ...N vigjiljen e
Konferencs s Mukajt, shoku Zvetozar Vukmanovi-Tempo kishte arritur rishtaz pran selis s Komitetit
Qendror t Partis komuniste shqiptare, q ndodhej n katundin Kucak. N mbledhjen e Komitetit Qendror,
me krkesn dhe insistimin e Koi Xoxes, ai parashtroi pikpamjen e tij n lidhje me qndrimin kundrejt
Ballit Kombtar...

...Mbasi u vu mir shtja edhe nga ana e Koi Xoxes dhe e shumics s Komitetit, u muar m n fund
qndrimi q duhej: Komiteti Qendror i P.K shqiptare e dnoi trathtin e turpshme t Mukajt...

...Menjher pas Konferencs s Mukajt u thirr n Labinot Konferenca e dyt e Komitetit Qendror t
"Lvizjes Nacionallirimtare", n gji t s cils u muar nj qndrim i qart e i prer kundr Ballit
Kombtar".

Ky "qndrim i qart e i prer" q mori Partia komuniste kundr Ballit Kombtar, me shtytjen e emisarit
jugosllav Vukmanovi-Tempo, ishte prishja e marrveshjes s Mukajt dhe shpallja e Lufts civile.

N Konferencn e dyt t Labinotit, e cila u mblodh m 4 Shtator, Enver Hoxha, pr t lar vehten e tij
prpara emisarvet jugosllav, tregohet m'i rrept nga t tjert kundr Ballit Kombtar, marrveshjes s
Mukajt dhe atyre q e nnshkruan:

"shtja e independencs u bisedua gjat, po ashtu edhe shtja e Kosovs. Kjo shtje ka shrbyer edhe pr
Mustafa Krujn si moll sherri, grindjeje e prarjeje... Lufta jon nacional-lirimtare sht nj luft
popujsh, e prbashkt, krahas me aleatt kundr Boshtit... Populli shqiptar, q ka vuajtur, nuk do t doj t
skllavroj tjetrin, q ka vuajtur si ai, e ksisoj reciprokisht. Kjo luft i ka bashkuar popujt... Ne kemi
mprojtjen e Bashkimit Sovietik, mprojtsin e shteteve t vogla dhe t gjith popujve... Pra vet popullsit n
mes t tyre, n Kosov, do t merren vesh dhe do t vendosin se nga t shkojn... Delegatt tan kan
diskutuar por nuk kan ditur t mbrojn pikpamjet e tyre dhe e nnshkruan proes-verbalin (e vendimevet
t Mukajt). U shtua edhe nj gj tjetr: "Shqipria Etnike". Kshtu q pranohet teza e Ballit Kambtar, i cili
nuk bn luft nacional-lirimtare por lufton kundr nesh..." (Shih veprn Enver Hoxha, botuar n Tiran m
1968, vllim i I-r, faqe 357-360).

Kok e madhe politike ky Enver Hoxha! E parashihte se n Kosov popullsit do t merrshin vesh vet n
mes t tyre se nga t shkonin, dhe se Bashkimi Sovietik do t mpronte shtetet e vogla dhe gjith popujt!
Ashtu ngjau me t vrtet pastaj... si po e sheh sot tr bota, deri edhe koka e Enver Hoxhs.

Pak dit pas Konferencs s dyt t Labinotit, ku u dnua mendimi i Shqipris Ethnike dhe Enver Hoxha
provoi me argumenta aq t forta se popullsit n Kosov do t merrshin vesh vet midis tyre se nga t
shkonin, batalioni komunist i Haxhi Lleshit hyri n Dibrn e Madhe, mbasi ndodhej afr dhe s'kishte mbetur
aty asnj autoritet, dhe ngriti menjher kshillin nacional-lirimtar t prbr prej Shqiptarve dhe
Maqedonasve (ndonse kta t fundit s'jan as dhjet pr qind n Dibrn e Madhe). Kur 't dgjoj njeriu?
Partia komuniste jugosllave, me ann e dy letrave nnshkruar prej Vukmanovi-Tempos, me dat 13 dhe 23
Shtator 1943, lshoi rrufet mbi Komitetin Qendror t Partis komuniste shqiptare duke krkuar largimin e
menjhershm t batalionit t Haxhi Lleshit nga Dibra e Madhe si edhe vnien e shtabit shqiptar nn
kumandn e shtabit maqedonas. Dhe Enver Hoxha i paturpshm ankohej sesi Vukmanovi-Tempo-ja
"akuzonte n mnyr shpifse shokun Haxhi Lleshi, komisart politik shqiptar dhe Komitetin Qendror t
Partis komuniste shqiptare si shovinist dhe shqiptaromdhenj ". Kto dy fjalt e fundit i quante si nj
njoll Enver Hoxha! Kurse Jugosllavt nuk ishin jugosllovomdhenj kur s'pranonin t shkelte kmb ushtari
shqiptar n Dibrn e Madhe ndonse aty popullsia ishte nntdhjet pr qind shqiptare, kur deshn m von
t merrnin Trieshtn e t tjera toka, dhe krkuan t'a bnin Shqiprin republik t shtat t Jugosllavis!
(Shih mbi ngjarjen e siprme, veprn Enver Hoxha, vllim i I-r, faqe 391 dhe 508).
Porsa e prishi marrveshjen e Mukajt, Partia komuniste ose "Lvizja nacional-lirimtare", duke e paditur
Ballin Kombtar si organizat "fashiste" e "tradhtare" dhe duke e mbuluar me t gjitha t zezat, e goditi
befas q prapa krahvet, n nj koh kur ky po pregatitej t'iu qndronte trupavet gjermane, t cilat po
zbrisnin pr t zn vendin e ushtris italiane t kapitulluar. Atentatet filluan n t katr ant kundr
antarvet t Ballit, me nj egrsi q s'ishte par kurr ndrmjet Shqiptarsh. Kudo q u kapn njerz t ksaj
organizate (t cilt nuk e prisnin nj gj t ktill) u vran e u thern n mnyrn m barbare, shpeshher
duke iu nxjerr syt, duke iu prer vesh e hund ose duke iu thyer kockat n tortura. N nj grop t madhe
q zbuloi Balli Kombtar tek Prroi i Shipks (n qarkun e Kors), n Jenar 1944, gjeti 185 kufoma
t'antarvet t tij, masakruar n mnyrn m njerzore, ku, midis cenevet te tjera, kishte edhe te rjepur ose
t mbathur pr s gjalli me gozhd e potkonj kali. M 21 Tetor 1943, Mehmet Shehu zuri afr Lushnjs 68
bujqr, ushtar t thjesht t Ballit, dhe i vrau q t gjith mbasi i vuri t hapnin m par gropn e tyre t
prbashkt. As fmijt nuk i shptonin dot thiks s komunistvet. N Gjirokastr, pr shembull, kur vran
barbarisht nj grup nacionalistsh ndr t cilt edhe Muzafer Shehun, nuk kursyen as t birin e ktij
pesmbdhjet vjear, Duron, t cilin e thern me thik prpara syvet dhe npr duart e s'ms. Ngado q
shkonin komunistt digjnin me ur n dor shtpit e Ballistvet, domethn shtpit e fshatarvet t
Toskris ndrtuar me djers kurbetesh. do laro q kumandonte pes veta, komisar politik a sido q t
quhej, kishte t drejtn t'i bnte "gjyqin e popullit" cilitdo, domethn t'i fuste nj plumb n kok duke
mbajtur nj shnim n defter. Dhe n nj psikoz t'atill, merret me mend se sa t zellshm tregohen zuzart
e ndyr q bhen prej nj dite n tjetrn gjykats sovran mbi jetn e njerzvet! Kshtu q vrasjet e tyre m
do rast e m do vend u bn si nj gj e prditshme, e zakonshme, sa q arritn, si tek Macbeth-i i
Shakespeare-it, t mos i bnin m prshtypje askujt, as gravet dhe fmijvet!

Nj mizori e ktill nuk ishte par n Shqipri as prej Grekvet dhe Serbo-Malazezvet m 1913-1914. Por
kt radh ishte shum m'e dhmbshme, shum m tragjike, kur Shqiptari ia bnte Shqiptarit! E prse t'i
quajm Shqiptar ose njerz ata mohonjs-gjakpirs t kombsis, q s'kan asgj njerzore n vetvehte?
Veprimet e tyre s'kan shembuj as n historin e Mongolvet t Kohs s Mesme dhe ngjajn vetm me ato
t kanibalvet t'Afriks.

I vn prpara ksaj gjendjeje, Balli Kombtar u mundua t'i qndronte furtuns. Mblodhi fuqit e tija dhe iu
ktheu armt armvet komuniste. Prleshja qe e rrept, gjakderdhse, shkatrronjse. S'mbet fshat, s'mbet
shtpi pa u prgjakur, pa u przhitur.

Mbasi komunistt kishin n kmb disa njsi ushtarake vazhdimisht n lvizje, t'organizuara me ndihmn e
misionevet britanike, i prdorn ato pr t'a tronditur Ballin me befasi. Kshtu n vjeshtn e vitit 1943 u
krijua nj rrmuj e shmtuar, e cila ndryshonte sipas rastevet dhe krahinavet: atje ku komunistt ishin m t
fort, i sulmonin fuqit e Ballit pa mshir, por npr krahina ku ishin m t dobt krkonin t bnin me
Ballistt marrveshje lokale, t ciln e prishnin menjher porsa t'iu vinte ndonj ndihm, duke ua hedhur
natyrisht prgjegjsin kumandavet t Ballit. Prpjekjet ishin t prditshme si nj smundje kronike, duke
ndryshuar form dhe prpjestim sipas vendit dhe rastevet. Prandaj sht shum vshtir t tregohet me
hollsi nj luft civile, sepse aty nuk ka vija ushtrish frontale kundrejt njra-tjetrs, por ndahen deri
katundet e lagjet n dy parti t kundrta, dhe deri familjet (pat qlluar t kishte edhe vllzer q merrnin an
t ndryshme ).

E vrteta sht q Balli Kombtar, ndonse si numr kishte shumicn e madhe t fshatarsis dhe t
shkollarvet, si forc luftonjse u pa qysh n fillim se ishte i nj shkalle m t'ult, dhe kjo pr disa arsye t
brendshme (n radh t par, ajo e organizimit) dhe rrethana t jashtme.

Po tregojm m par arsyet e brendshme. Partia komuniste ishte nisur qysh n fillim me iden e
revolucionit komunist pr marrjen e fuqis, duke prdorur teknikn e organizimit dhe t gjitha metodat (t
xhveshura nga do ndrgjegje morali) q patn qn provuar n Bashkimin Sovietik. Ajo formoi m par
kuadrat npr qytetet me elemente q mund t disiplinohshin dhe t fanatizohshin n'ideologjin marksiste
si n nj fe t re. Pr t mbajtur njsin e partis, shtypi e farosi pa mshir do sektarizm, domethn t
gjith ata q donin t bnin m kok t tyre duke formuar grupthe t vegjl, si sht prgjithsisht natyra e
Shqiptarvet. Dhe ktij qllimi mundi t'ia arrinte jo vetm sepse mnyra e organizimit t saj, e pshtetur n
terror dhe n spiunimin e njri-tjetrit, e bn t mundshm, po edhe sepse partia kumandohej prej t huajvet
dhe paraqitej si dika siprnjerzore, e rrethuar me nj mistik, si dikur shnjtria e kalifit, e patrikut ose e
paps. Kshtu q mistika e partis zinte n fundin psikologjik vendin e fanatizmeve t vjetr dhe pranohej
verbrisht, duke i br partizant t hidhshin prpara me bindjen e dikurshme t Haxhi Qamilit. Puna q
"partia" kumandohej prej t huajvet (q s'mund t gabojn !), qofshin kta Dushan Mugosha, Kominterni
apo Moska, e bnte t patundshm besimin dhe pajtohej fare mir me mendsin e Shqiptarvet, msuar prej
shekujsh t vshtronin gjithmon drejt qendrash t huaja. Mbasi pregatitn, fanatizuan dhe disiplinuan nj
pjes kuadrash n kt mnyr, komunistt i prdorn mandej kto pr t futur nn kontrollin e tyre popullin
e qytetevet dhe t fshatravet. At mas popullsie q mundn t'a mblidhnin ndn kumandn e ksaj rrjete, e
prdornin mandej si harapi kalin duke i dhn vazhdimisht provn e plumbit prapa koks.

Kurse Balli Kombtar nuk kishte asgj t ktill. Ai nuk ishte nj maqin mekanikisht e lidhur, por nj
marrveshje ndrmjet njerzish, q ruanin mvehtsin e tyre, me t gjitha t metat e natyrs njerzore ose t
mendsis s veant t Shqiptarit. N lvizjet politike, si n do tjetr organizimin njerzor, kuadrat jan
gjithkaja. Masat e gjera nuk mund t lvizin dhe nuk mund t ohen n'at ose n kt drejtim vese
nprmjet t kuadravet. Dhe pikrisht formimit t kuadravet, q jan sistemi nervoz i do organizimi
njerzor, Balli Kombtar s'i dha as m t vogln rndsi. Ndrsa komunistt pregatitn m par kuadrat e
disiplinuara n djalrin qytetare dhe mandej mblodhn ndr to fshatarsin, Balli Kombtar e nisi punn
nga fshatrat pr t pasur numrin sa m t madh, dhe kuadrat e etavet ose t fuqivet t'armatosura t tija
qndruan fshatare gjer n fund. Kto nuk kishin as shkathtsin, as bindjen, as disiplinn e kuadravet t
fanatizuara dhe djaloshare komuniste. Djalria e Ballit Kombtar nuk lozi as nj rol n drejtimin e masavet
fshatar. Ajo mbeti m fort pr t br propagand npr qytetet. Nuk i mungonte guximi, por mnyra e
organizimit dhe e shtirjes n pun t'energjivet t saja. M von u formuan nja dy batalion me djalrin
qytetare t Ballit. Njri shkoi e luftoi n Kosov. Por roli i saj do t kishte qn q t formonte kuadrat
drejtonjse t fuqivet t'armatosura, si u prdor djalria komuniste. Krahas me teknikn e organizimit, mjeti
tjetr q prbnte forcn e Partis komuniste ishte terrori. Kt nuk mund t'a prdorte Balli, as djalria e tij,
as kurrkush nuk sht penduar sepse nuk e prdori. Balli besonte dhe beson n ndrgjegjen njerzore, n
vleftat morale dhe kombtare. Por do t kishte mjaftuar nj pregatitje kuadrash, nj organizim dhe prdorim
m'i mir i energjivet t djalris pr t'i dhn ndoshta fitoren. Natyrisht, prve mungess s terrorit, t cilin
Balli s'mund t'a ushtronte, kishte dy an t ligshta n Ballin Kombtar, q m n fund, bashk me munges-
n e kuadravet, prun shkatrrimin e tij. E para, ndrsa te komunistt urdhrat i jepte "partia", e ndier si dika
siprnjerzore, absolute, kundrejt s cils s'mund t kishte fjal as kundrshtim, tek Balli Kombtar duhej t'i
jepte Hasani apo Hyseni, duke u munduar t'i mbushte mndjen gjithkujt. Dhe mbasi komunistt do t
krijonin "botn e re", botn e prrallavet, kishte tek ata nj tjetr enthusiazm nga sa mund t ndjenin antart
e Ballit Kombtar, t cilt nuk prisnin asgj t mrekulluarshme. E dyta, n Komitetin Qendror t Partis
komuniste dhe te kuadrat e larta t'asaj do t kishte nj pikpamje, nj mendim, nj vendim. Ata q mendonin
ndryshe, qrohshin shpejt. Kurse Balli Kombtar mbeti gjer n fund nj marrveshje ndrmiet njerzish,
me pikpamje e interesa t ndryshme dhe shpeshher t kundrta. Qndronin bashk se s'kishin nga t
mbanin. Disa idealist luftonin me gjith mend pr realizimin e Dekalogut, t tjer e kishin pranuar at
vetm si nj nevoj. Gjithkush e dinte se n Komitetin Qendror t Ballit Kombtar kishte dy rryma me
pikpamje e drejtime t ndryshme. Por e vrteta: sht se q t gjith e donin Shqiprin, dhe interesat
kombtare mundohshin t'i mpronin. Kjo ishte e vetmja lidhje midis tyre.

Mnyrat e ndryshme t'organizimit q prmendm m sipr, shtrihshin natyrisht edhe n'ann ushtarake e n
taktikn e luftimevet. Fuqia ushtarake e komunistvet ishte e organizuar n nj mnyr q, n rast nevojej
mund t ndahej n celula t vogla, t shprdahej prkohsisht pa i humbur ndrlidhjet, pr t'u mbledhur
prsri n njsi t mdha n rastin e volitshm. Kshtu pr shemhull, kur Balli Kombbar i sulmonte me
fuqi t shumta, forcat komuniste shprdahshin aty pr aty n njsi t vogla dhe fshihshin npr bazat e
tyre. Pastaj me rastin m t par mblidhshin prnjheresh n njsi t mdha dhe sulmonin befas atje ku
gjenin pikat m t dobta. Organizimi ushtarak i tyre (i studiuar e i provuar prej Bolshevikvet) ishte i br
n nj mnyr t'atill q t prkulej e t shprndahej n celula t vogla sa her q t binte ngusht, por t
mos shkatrrohej. Kurse njsit e Ballit nuk e kishin at shkathtsi, prandaj, kur shprndahshin, ishte e
vshtir q t formohshin prap. U kuptua se fuqit komuniste, edhe kur thyhshin, nuk mund t
zhdukshin prsa koh q kishin bazat se ku mund t fshihshin. Dhe Balli Kombtar nuk mund t'i zhdukte
bazat e tyre mbasi nuk bnte ndjekje n popullsin civile. sht e teprt t shtojm ktu se, nga ndryshimi i
organizimit, komunistt gjenin gjithmon shtek e mnyr pr t hedhur lloj lloj parullash disfatiste, pr t
futur lloj lloj intrigash shkatrronjse n radht ushtarake t Ballit Kombtar, kurse ky s'mund t bnte asgj
t till n forcat komuniste.

Trotski, n Historin e Revolucionit Rus, thot se Bolshevikt (komunistt) n masn e madhe t

fshatarsis ruse nuk ishin vese si ca pika uji n'oqean. Dhe megjithat e shtruan at mas ndn kontrollin e
tyre, n saj t'organizimit dhe t taktiks luftarake q prdorn.

Ballit Kombtar nuk i erdhi asnj ndihm nga t'ashtuquajturit nacionalist t Shqipris s Mesme dhe t
veriut. N dukje, kta linin t kuptohej, ose edhe e thoshin vet, se e bnin me qllim q Ballist e
Komunist t hanin kokat njri me tjetrin, pr t'iu mbetur m n fund fuqia ktyre. Por ky ishte nj shpjegim
sa pr t thn dika. N t vrtetn, sistemi bajraktarist kishte vdekur, dhe krervet t veriut s'iu vinte pas
askush vese me rroga, sikurse patn shkuar disa her pas Italinvet dhe Gjermanvet. Por Balli Kombtar
nuk kishte rroga t'iu jepte prandaj s'mundi t'i vinte n ndihm askush prej atyre. Ato q thon sot, se gjoja
Balli Kombtar nuk desh t bnte bashkimin, jan prralla n'er. Balli Kombtar nuk la ast e rast pa iu br
thirrje, duke hedhur pas shpine do shkak prarjeje, duke i lutur me tr vullnesn e atij q ndodhet n t
keq. Nuk i erdhi n ndihm as e ashtuquajtura "Lvizje e Legalitetit", e cila u formua nn kryesin e Abaz
Kupit n Nntor 1943, pasi ishte ndezur lufta civile dhe komunistt ndodhshin t kaprthyer me Ballin
Kombtar. Abaz Kupi deri athere kishte qn antar i Kshillit Nacional-lirimtar t komunistvet. Vetm
kur kta u prleshn me Ballin, ai e ndieu vehten t sigurt dhe u shkput prej tyre pr t formuar Lvizjen e
Legalitetit, q kishte pr qllim kthimin e Zogut n "fron" t Shqipris. Komunistt e prjashtuan
zyrtarisht Abaz Kupin prej "Kshillit Nacional-lirimtar" n Dhjetor 1943. Por Lvizja e Legalitetit nuk lozi
ndonj rol n luftn kundr komunistvet as kundr Gjermanvet. Ajo u shkreh vetvetiu porsa u mposhtn
fuqit e Ballit Kombtar.

Ndrhyrja e ushtris gjermane e koklaviti gjendjen e brendshme m shum akoma. Gjermant patn
filluar t zbrisnin n Shqipri n Gusht 1943, kur kapitullimi i Italis pritej prej nj dite n tjetrn. Balli
Kombtar u prpoq t'iu priste udhn dhe i goditi n disa pika: n Barmash (ndrmjet Kors dhe
Leskovikut), n rrugn e Qafs-s-Thans, si edhe n'afrsit e Vlors e t Beratit. Por pikrisht n kt koh
komunistt i ran Ballit q prapa krahvet duke hapur luftn vllavrasse. Athere lufta kundr Gjermanvet
u ndrpre. Vetm disa muaj m von komunistt filluan kundr tyre taktikn q kishin ndjekur kundr
Italianvet, domethn t'iu hidhnin disa pushk mbi kok npr qendrat e popullsuara, me qllim q
Gjermant, pr hakmarrje, t digjnin vendin rreth e rrotull dhe t vrisnin popullsin civile. Kto pastaj,
propaganda komuniste, me cinizmin m t ndyr, ia ngarkonte Ballit Kombtar, gjoja sikur i kishte shtytur
ky Gjermant t vepronin n'at mnyr.

Porsa hyn n Tiran, Gjermant, duke dashur t shfrytzonin lidhjet e vjetra t kombit shqiptar me
Austrin, iu bn Shqiptarvet nj shpallje n t ciln iu thoshin se ata vinin si miq, vetm pr nevoja
ushtarake, dhe jo si pushtonjs; se ata nderonin dhe prkrahinin pavarsin e Shqipris Ethnike, lirin dhe
asnjansin e saj. Pra iu njihnin Shqiptarvet t drejtn pr t pasur, si shtet i lir, regjimin dhe qeverin e
tyre.

Kjo shpallje e Gjermanvet trhoqi nj pjes atdhetarsh t vjetr, tek t cilt nuk ishin shlyer akoma
kujtimet e lidhjevet t dikurshme me Austrin, si edhe disa t rinj me kultur gjermane ose grupi i
Deutschkultur-s, si quhej athere. Prej ktyre u formua nj i ashtuquajtur "Komitet Ekzekutiv i
Prkohshm", i cili pregatiti, me shtytjen e Gjermanvet, mbledhjen e nj "parlamenti" ose "asamble
kombtare", m 16 Tetor. Kjo "asamble" q s'e zgjodhi askush, shpalli ndarjen e Shqipris nga Italia dhe
caktoi regjimin e shtetit shqiptar me nj Kshill t lart t Regjencs nn kryesin e Mehdi Frashrit.
Regjenca mandej emroi nj qeveri.

Pranimi i Mehdi Frashrit dhe i disa t tjerve, q mbahshin si atdhetar t vjetr, t formonin nj qeveri
dhe kryesi shteti gjoja t pavarur, ndn Gjermant, trhoqi n fillim mjaft Shqiptar, pr dy arsye: e para,
Gjermant kishin shpallur q e njihnin pavarsin e Shqipris ethnike dhe se nuk kishin ardhur si
pushtonjs por si miq, pr nevojat e prkohshme t Lufts. Prandaj t qnt e tyre n Shqipri nuk shikohej
njlloj si ai i Italianvet, t cilt e patn pushtuar e lidhur vendin me Italin, pr t'a br si nj krahin t saj.
E dyta, shum Shqiptar nuk shihnin sesi mund t'i qndrohej ndryshe rrezikut komunist, q po tregohej m'i
tmerrshm nga do tjetr tmerr. Pastaj e kuptonin se komunizmi po derdhte gjith at gjak pr t sjell
Rusin sovietike ose Jugosllavin, t cilat nuk ishin m t mira nga Gjermania. E kuptonin gjithashtu se
lufta q komunistt donin t'iu bnin Gjermanvet kishte pr qllim t'i lehtsonte peshn Rusis sovietike dhe
t'i shrbente si nj mbules revolucionit komunist. Sepse, n t vrtetn, edhe sikur t gjith Shqiptart t
shkrihshin n luftn kundr Gjermanvet, nuk mund t'a shpejtonin as pr nj dit trheqjen e ktyre nga
Shqipria, deri sa kta t thyhshin prej fuqivet t mdha q kishin t njjtat arm e mjete t motorizuara.
Balli Kombtar, q i kuptonte mir kto probleme, detyrohej t'i luftonte Gjermant pr t'u treguar i lidhur
me demokracit e Perndimit dhe i rreshtuar n'ann e popujvet liridashs, domethn pr nevoj politike.
Por nuk donte q t bhej vendi shkrumb e hi, duke e ditur, si tham, se edhe sikur t shuhshin t gjith
Shqiptart, s'mund t'a shpejtonin as pr nj dit largimin e Gjermanvet.

Regjenca dhe qeveria shqiptare, me gjindarmrin dhe administratn q krijuan, ishin sa pr dukje, sepse n
t vrtetn atje ku ndodhshin Gjermant, fuqin e kishin ata. Gestapo-ja e famkeqe e tyre u fut kudo si nj
rrjet dhe kontrollonte gjithka. Agjentt shqiptar t saj, atje ku mundnin, u bn hajdutt dhe kriminelt
m t flliqur t vendit. Gjermant vun dor mbi vajgurin dhe minierat e tjera t Shqipris, dhe Banks
Kombtare t ksaj i rrmbyen rezervn e arit q ndodhej n Rom.

Pr t pasur sa m pak goditje prej Shqiptarvet, Gjermant e shtyn sa mundn luftn civile ndrmjet
komunistve dhe Ballit Kombtar. Ky i fundit, i sulmuar befas prej partis s tmerrit dhe duke mos mundur
t qndronte n t dy kraht, u shtrngua t'a ndrpriste luftn kundr Gjermanvet. Kurse kta, nga ana e
tjetr, ndonse gjat dimrit dhe n prendvern e vitit 1944 lshuan disa trupa n ndjekje t komunistvet,
nuk deshn t'a shuanin lvizjen e tyre, pr t'a ln t kaprthyer me Ballin Kombtar.

Gjermant, atje ku sulmohshin prej Shqiptarvet, vrisnin e digjnin pr hakmarrje e terror sa shtpi dhe
burra gjenin prej popullsis civile n nj rreze prej disa kilometrash rreth e qark. Prandaj Balli Kombtar i
pat goditur npr rrug e vende t pabanuara, ku ata s'kishnin se 't prishnin. Kurse komunistt,
prkundrazi, iu hidhnin disa pushk npr vendet e popullsuara dhe mandej trhiqshin, ndrsa Gjermant
bnin krdi rreth e rrotull. "Nacional-lirimtart" knaqshin mandej duke ia ngarkuar kto krime Ballit
Kombtar! Puna u keqsua m tepr kur Gjermant zun t prdornin banda kriminelsh, si patn br
Italiant me Isa Toskn. Kto dhe disa trupa SS q formoi qeveria e Tirans n bashkpunim me kumandn
gjermane, propaganda komuniste ia vishte si gjithnj Ballit Kombtar.

Prve forcs s brendshme q mundn t krijonin, komunistt u ndihmuan nga t gjitha rrethanat e
jashtme. Pik s pari, patn ndihmn e misionevet ushtarake britanike, jo vetm n'arm e municione po
edhe si propagand. Radio e Londrs dhe m von ajo e Barit, n'emisionet shqipe, nuk prmendnin vese
"punt e mdha" t "Lvizjes Nacional-lirimtare" duke ia fshehur ksaj karakterin komunist dhe duke e
br popullin t besonte se vetm kjo ishte dhe njihej prej Aliatevet t Perndimit. Anglezt vepronin n kt
mnyr jo vetm pr t'i br volltn Rusis, po edhe sepse duke e ditur q komunistt s'kishin asnj
ndrgjegje kombtare dhe asnj qllim tjetr ve marrjes s fuqis, i shtynin me ato mjete pr t'a hedhur
popullin shqiptar pa kursim n luftn kundr Gjermanvet. Nga ana tjetr, pas kapitullimit t'Italis, 15.000
ushtar e oficer italian t divizionit "Firenze", nn kumandn e gjeneral Azzi-t, me armt, municionet,
artilerin dhe tr materialin luftarak, u dorzuan te komunistt. Kta krijuan me ish-pushtonjsit fashist
njsi ushtarake, sikurse batalionin "Antonio Gramshi", pr t vrar Shqiptart. Mandej lvizja komuniste
pati sidomos prkrahjen e forcavet jugosllave t Tito-s dhe at t'EAM-it grek. Kuptohet vetiu se zbritja e
Rusis sovietike n Ballkan, me enthusiazmin q ngjalli te komunistt dhe simpathizonjsit e tyre, ishte nj
ndihm e pamohuarshme. Kurse Balli Kombtar nuk pati asnj ndihm t jashtme nga asnj an.

I tronditur gjer n thellsi t shpirtit prej atij drami kombtar, Balli iu bri thirrje disa her komunistvet pr
t'i dhn fund lufts civile dhe pr t gjetur nj rrug bashkpunimi, duke i luftuar edhe Gjermant po pr aq
sa lejonin mundsit e Shqipris. Mirpo Partia komuniste kishte t tjera qllime: ajo nuk donte t'a ndante
fuqin me asnj tjetr grup Shqiptarsh dhe, duke u treguar se gjoja luftonte kundr ushtris gjermane pr
lirimin kombtar, prpiqej t pregatiste forcat e nevojshme pr t vendosur diktaturn e saj. Prandaj bri
mos pr t prhapur mendimin se, prve "Lvizjes Nacional-lirimtare" (domethn Partis komuniste),
do grup tjetr shqiptar ishte "fashist, trathtar, armik i popullit dhe bashkpuntor i Gjermanvet". N nj
dokument t fsheht t Partis komuniste q zuri Balli Kombtar n Berat, nnshkruar nga "Shpati"
(pseudonimi i Enver Hoxhs), iu jepshin komitetevet krahinor t gjitha udhzimet sesi dhe pse duhej t'a
bnin luftn kundr Ballit, tregohshin hapur t gjitha qllimet djallzore dhe anti-kombtare t'asaj partie.
Kshtu duke shfrytzuar enthusiazmin e pastr t djalris dhe t nj pjese t popullit shqiptar se gjoja bnin
luft kombtare pr lirimin e Shqipris, komunistt pregatitn ndn kt mbules forcat e nevojshme pr
t vendosur diktaturn e tyre t'urrejtur.

I shtrnguar prej tyre dhe i vn me shpatulla n mur, Ballit Kombtar s'i mbetej rrug tjetr vese t'iu
qndronte me ann e armvet. Prleshjet qen t forta dhe t tmerrshme. Mbasi e mblodhi vehten nga
tronditja e par, Balli Kombtar, q kishte gjithmon shumicn si numr, oi n kmb fuqit e veta t
qarqevet t Beratit, t'Elbasanit e t Kors dhe, nga gjysma e Nntorit 1943, u hodh n sulmim t
prgjithshm kundr komunistvet, n nj vij q shkonte prej Mallakastre gjer n malsi t'Oparit. Pas nj
muaji e gjysm luftimesh t rrepta, komunistt u thyen n t gjitha pikat dhe u trhoqn n malsi t
Prmetit e n Kurvelesh. Mjerisht, n'at krah fuqia e Ballit ishte dobsuar me vrasjen e Hysni Lepenics dhe
34 kumandarve etash nga m trimat, n Grihot t Gjirokastrs, n nj prpjekje kundr Italianvet. Kshtu
q n, Kurvelesh komunistt mundn t mbahshin. Nj dobsim solli edhe n qarkun e Kors zhdukja e
Safet Butks i cili, n nj ast dshprimi, vrau vehten.

Me gjith humbjet e mdha q psuan, dhe thyerjen e krahvet n Labri, fuqit e Ballit i mbajtn pozitat e
tyre gjat dimrit 1943-44, dhe u duk sikur komunizmi do t mposhtej. Por ajo periudh ka qn ndoshta nj
nga m t zezat q ka hequr kombi shqiptar. Rrugt u pren, krahinat u ndan nga njra tjetra, lufta
vllavrasse vazhdonte kudo, komunistt bnin tmerre duke djegur e vrar, gjaku rridhte papushim. Shum
familje "balliste" u shprnguln nga krahinat e shkelura prej komunistvet, ku s'iu kish mbetur shtpi as
katandi, dhe sillshin npr baltra me gra e fmij si n kohn e pushtimit grek m 1914.

N'at rrmuj t prgjithshme, ku s'merrte vesh i pari t dytin, ku s'mund t jepeshin urdhra as mund t
mbahej rregulli, dhe ku terrori komunist u b si nj ankth i paduruarshm, Balli Kombtar psoi tronditjen
m t madhe, nj pjes e elementevet t tij (ata q ishin grumbulluar n t rastsisht) nisn t shkputshin
dhe t shkonin si banda pas Gjermanvet, ashtu si bn edhe disa nga t "nacional-lirimtares" komuniste.
Anarkia dhe rrmuja s'kishin se ku t shkonin m tutje. Por ndrsa komunistt e shkaktonin vet at gjendje
me qllim q t merrnin fuqin prmbi gjak e grmadha, ata q jetonin n shpirt dramin m t tmerrshm
ishin udhheqsit e Ballit Kombtar, t cilt u prpoqn t bnin do gj q njerzisht ishte e mundur pr t
frenuar pasionet e dobta, pr t ndaluar anarkin, pr t vn disiplinn, rregullin, pr t mprojtur e
shptuar at q mund t shptohej.

Mjerisht revolucionet jan si nj val e rrmbyer q, bashk me vleftat m t larta, nxjerrin n siprfaqe
pasionet m t ulta, fundrrit m neveritse t natyrs njerzore. N koh t'atilla ku s'mund t vihet rregull
dhe kontroll aq sa duhet, ku do laro me nj pushk n krah ka rast t bj shpeshher ligj, do gj varet
nga shkalla e edukats dhe moralit civik t popullit. Kjo shkall pr fat t keq, tek popujt e Ballkanit sht
fort e ult. Sidoqoft, nse dikush duhet t'a ket prgjegjsin politike t gjendjes q u krijua n at koh dhe
q vazhdoi pastaj, ky "dikush" s'mund t jet tjetr vese Partia komuniste, e cila sht shkaktarja e tr atij
ferri q hoqi dhe q po heq populli shqiptar.

N prendvern e vitit 1944, u duk se komunistt po ju delnin prpara fuqive t Ballit. Ndonse brigadat e
tyre ishin m t shumtn shifra absrakte, kishin formuar deri athere nja 10 a 12, t cilat i mbanin
vazhdimisht n lvizje pr t goditur kudo forcat e Ballit Kombtar. M 24 Maj 1944, komunistt mundn t
mblidhnin n Prmet "Kongresin Antifashist Nacional lirimtar", i cili krijoi nj "Komitet Antifashist
Nacional lirimtar" prej 13 antarsh, i veshur me fuqit e nj qeverie t prkohshme. Kryetar i Komitetit u
emrua Enver Hoxha, Sekretar i Prgjithshm i Partis komuniste. Shpalljet dhe thniet e "Kongresit
Antifashist" t Prmetit kundrshtonin njra-tjetrn: mnjan thuhej se asnj grup ose parti nuk
mbizotronte n "Lvizjen Nacional-lirimtare", nga ana tjetr i thureshin lvdata Partis komuniste q e
kishte udhhequr popullin n rrugn e lirimit!

Balli Kombtar mblodhi rreth tij brthamat m t forta t forcave q i kishin mbetur, kumandn e t cilave e
mori auktori i ktij studimi. I vn midis dy zjarresh ndrmjet komunistvet dhe Gjermanvet, Balli mundi
t mbahej akoma n disa krahina t Shqipriss jugs gjer n Gusht 1944. Por n'at koh psoi nj tjetr
humbje, sepse nj nga shtyllat e tij t qarkut t Vlors dhe antar i Komitetit Qendror, avokat Sknder
Muua, me dy bashkpunr t vlefshm, t gjurmuar prej disa agjentve shqiptar t gestapo-s, u kapn
prej Gjermanvet dhe u pushkatuan q t tre. Mbasi qndresa e fuqive t Ballit, n jug, u b e pamundur,
auktori i ktij studimi me njsit ushtarake q i kishin mbetur kaloi n Shqiprin e Mesme ku vazhdoi t'iu
bnte disa goditje t forta kolonavet gjermane, gjat muajve Shtator e Tetor, duke u mprojtur njkohsisht
kundrejt sulmeve t komunistvet. Komiteti Qendror i Ballit Kombtar shpresonte akoma se mund t bhej
nj bashkim forcash n Shqiprin e veriut me "Lvizjen e Legalitetit" dhe disa krer bajraktar. U provua
nj far bashkpunimi me Abas Kupin, por ky as nuk kishte ndonj fuqi t vrtet, as donte t vinte n
prpjekje me komunistt ndonse ata i hipn malsis s Krujs. Me thirrjen e Ballit Kombtar, u b nj
mbledhje e disa krerve t Shqipris s veriut n nj katund t Kurbinit, nga mbarimi i Shtatorit, si nj
prpjekje e fundit pr bashkimin e forcavet. Nga ana e Ballit Kombtar merrnin pjes Midhat Frashri dhe
auktori i ktij studimi. Pas disa bisedimesh t kota, u kuptua se krervet t veriut s'iu kishte mbetur asnj
forc prve fjalve t mdha. Madje komunistt kishin hyr npr malet e tyre dhe disave iu kishin djegur
edhe shtpit.

Duke mbajtur si baz fortesn e Prezs, fuqit e Ballit Kombtar i vazhduan veprimet kundr ushtris
gjermane gjat muajit t Tetorit, ndrsa komunistt kishin hyr n Shqiprin e veriut, kishin zn Krujn
dhe po i prqndronin brigadat e tyre n fushn ndrmjet Krujs dhe Tirans pr t'iu dhn grushtin e fundit
forcave t Ballit. Nga mbarimi i Tetorit e rrethuan natn fortesn e Prezs dhe, n t zbardhur t mngjezit,
hapn zjarr nga t katr ant. Pas nj luftimi t rrept prej 12 orsh, auktori i ktij studimi e au rrethimin
dhe i trhoqi fuqit e Ballit n drejtim t Ishmit e t Bregut-t-Matit.

Qndresa n fush t hapt kundr brigadavet komuniste ishte br e pamundur, sepse i tr vendi ndodhej
pothuajse ndn kontrollin e tyre mbasi n Shqiprin e veriut nuk gjetn asnj kundrshtim t organizuar.
Kshtu q, n fillim t Nndorit, auktori i ktij studimi u shtrngua ti shprndante fuqit e Ballit n eta t
vogla, mbasi t kthehshin gjer n Shqiprin e jugs si nj trup ushtarake e rregullt, ndn kumandn e
Muharrem Kapllanit, Maliq Dusharit, Tefik Sfirit dhe Haxhi Miraks. Kurse ai vet do t qndronte disa
koh n Shqiprin e veriut pr t provuar nse do t kishte mundsi organizimi dhe krijimi forcash t reja
me kuadra t reja pr t vazhduar luftn. Pastaj do t zbriste n jug, sido q t zhvillohej gjndja, i
vendosur q t'a mbante lart flamurin e liris kundr komunizmit. Nuk kishte ast m dramatik. Ata burra q
e kishin ndjekur kumandarin e tyre me plot bindje gjat tre vjetve, n shi e n dbor, n do rast t
gatshm pr t'u hedhur n zjarr, pa asnj shprblim vetm pr lirin e Shqipris, pr t ciln kishin ln
prindr e motra, gra e fmij, ata burra e dgjuan urdhrin n nj heshtje madhshtore. Me vijat e fytyrs si
tejza eliku, e shikuan kumandarin n sy, pa rrahur qepallat, duke mbledhur n at shikim t tra pyetjet, t
tr forcn e shpirtit. Edhe ai i shikoi n sy me nj vshtrim q prmblidhte t tr dramin e astit, po edhe
vullnetin e atyre q nuk thyhen prej fatkeqsivet, q duhet t qndrojn deri n fund si burra. Duket se u
kuptuan t dy palt. Oficert, mbasi muarn urdhrat, drejtimet sesi duhej t vepronin, dhe mbasi kumandari
i tyre i prqafoi nj e nga nj, paraqitn bashk me trupn pr-nder-armt duke thirrur: "Rroft Shqipria!";
dhe u vun n lvizje, ballin lart, me t njjtin shpirt dhe me t njjtin ap sikur nisshin pr sulm. At dit
mbyllej por jo pa mbres heroizmi, nj flet e historis s Ballit Kombtar.

Me gjith shpifjet e paturpshme t komunistvet, q ia kthyen Ballit Kombtar t gjitha armt e zjarrit e t
propagands, sepse vetm aty shikonin nj ide kombtare t organizuar e t pajtuar me kuptimin e lirive
njerzore, Balli Kombtar u tregua si e vetmja lvizje thjesht shqiptare pr t'i qndruar me arm do
armiku t jashtm e t brendshm q iu turr atdheut, fashist, nazi apo komunist; u dftye si i vetmi vullnet
kombtar i organizuar pr t mprojtur lirin dhe pavarsin e Shqipris Ethnike. Edhe nqoftse nj pjes e
Ballit Kombtar, gjithmon ndn shtrngimin e komunistvet, u thur dhe, pr t gjetur shptim, u pshtet
pas Gjermanvet, pati edhe nj pjes tjetr q i qndroi atij ferri nga t dy ant dhe bri 'ishte njerzisht e
mundur pr t'a nxjerr vendin nga ajo gjendje. N kt studim flitet pr kt pjes t Ballit Kombtar, q s'u
thye kurr n shpirt, q e mbajti lart iden e Shqipris Ethnike, iden e liris pr t gjith Shqiptart dhe
kuptimin e panjoll t Flamurit t Sknderbeut.

Komunistt, me cinizm neverits, shfrytzuan t gjith enthusiazmin e nj pjese t djalris dhe t popullit
pr t br gjoja luft kombtare kundr pushtonjsve t huaj, duke e ditur se vetm pr at lloj lufte kishte
enthusiazm. Pastaj, ndn at mbules, me mynyrat e tyre djallzore e pasi i futn ato forca n nj disiplin
t hekurt, i prdorn pikrisht kundr liris, kundr Ballit Kombtar, duke e paraqitur kt si bashkpuntor
t armiqve t jashtm, deri sa vendosn m n fund diktaturn e tyre t prgjakt. N Shqipri po rritej nj
brez i shndosh, nj djalri e gjall, e shkatht, e bukur, energjit e s cils, sikur t'ishin derdhur n nj
drejtim t vetm- n drejtimin kombtar -do t kishin br udira, do t kishin korrur fitore t pa shembullta
n historin e re t Shqipris dhe t krahasuarshme me ngjarjet e lavdishme t kohs s Sknderbeut. Prse
i tr ai hov, ajo energji, ai enthusiazm u prdor pr t djegur vendin, pt t nxirr jetn e krejt nj populli,
pr t munduar, pr t shtypur Shqiptari Shqiptarin me aq helm edh' egrsi? 'far instiktesh prej qeni t
trbuar fshihen n natyrn e nj komunisti?

M 22 t Tetorit, n nj mbledhje q bn n Berat, komunistt e ndrruan "Komitetin Antifashist Nacional

lirimtar" n "Qeveri Demokratike t Shqipris" me kryetar gjeneral-kolonel Enver Hoxhn. N mbarim t
Nntorit, qeveria komuniste u vendos n Tiran, ku bri q n ditn e par nj banj prej gjaku duke vrar
nja 300 veta q gjeti npr hotelet, mbledhur aty prej krahinash t ndryshme t Shqipris. Pastaj vrasjet
vazhduan rregullisht, nga tet e nga dhjet viktima n javt pr do qytet.

Nj pjes e antarvet t Ballit Kombtar, me Midhat Frashrin n krye, kaloi n Itali.

Auktori i ktij studimi qndroi n qarkun e Shkodrs bashk me vllezrit Kazazi, duke shpresuar n
mundsin e nj organizimi t ri t forcave t Shqipris s veriut. Populli i rrethevet t Shkodrs i mbajti
kudo me mikpritjen dhe burrrin e zakonshme, por ishte fare i papregatitur pr nj lvizje t organizuar.
Krert e dikurshm kishin mbaruar pr gjithmon, dhe kuadrat e reja s'mund t formoheshin aq lehtsisht,
sidomos q u b e pamundur dalja e djemve t rinj prej Shkodre n mal. Katundart e ngrat nuk kuptonin
se 'ishte komunizmi, as sesi mund t luftohej, as kishte kurrfar mundsie pr t'u br nj pun e organizuar
me ta. N Jenar 1945, auktori i ktij studimi dhe vllezrit Kazazi ngritn m kmb nj fuqi dhe provuan t
lironin Shkodrn, me qllim q t vinin n lvizje djalrin, por shtja dshtoi sepse me grumbuj
katundarsh s'mund t bhej asgj. Pr t luftuar komunizmin duhej nj forc e inkadruar dhe ushtarakisht e
strvitur.

Pr fat t keq, edhe gjendja ndrkombtare po shkonte gjithnj n dobi t komunizmit. N'at koh u mblodh
ndrmjet tre t Mdhenjvet Konferenca e Jalts, ku Roosevelt-i, t cilit i ishte sklerozuar truri, ia la Stalinit
gjysmn e Evrops. Komunistt u siguruan se Rusia po delte mbizotronjse n Ballkan.

N Shkurt 1945, duke par se s'mund t bhej asgj n veri, auktori i ktij studimi zbriti n Shqiprin e
jugs, sipas fjals q iu kishte dhn shokve t lufts, dhe qndroi aty gjer n mbarim t atij viti. Por
komunistt t ndihmuar prej dimrit t jashtzakonisht t'ashpr, s'kishin ln et balliste t gjall,
kumandart e tyre i kishin vrar ase kapur gjysm t ngrir n dbor. Pr t'a shijuar "fitoren" me ca faqje
si ato t Romakve t vjetr kur nxirrnin gladiatort n cirkus, komunistt ngrehn "gjygjet e popullit" npr
kinemat e qytetevet, ku mbulonin me t shara e pshtyma viktimat e tyre prpara se t'i grinin me plumba.
faqja m'e dukshme e ktij lloji u b n kineman e Tirans, me Koi Xoxen si kryetar Gjyqi dhe gjeneral
Bedri Spahiun si prokuror t prgjithshm.

Auktori i ktij studimi, gjat vers s vitit 1945, pati rastin t kndonte npr gazeta edhe zhvillimin e atyre
"gjyqeve", si kupa m'e hidhur q komunizmi i kishte ruajtur pr m n fund. Por ajo kup helmi shoqrohej
me nj ndjenj krenarie pr qndrimin e denj q mbajtn shokt e tij t lufts prpara gjykatsve-xhelat.
Asnjri prej tyre nuk u trondit, askush prej tyre nuk u prul sa t krkonte mshir, askush nuk e mohoi
Ballin Kombtar dhe iden e tij. Kishin luftuar si trima dhe vdiqn si dshmor, me burrri stoike.
Prve Ballistvet, komunistt zhdukn edhe shum Shqiptar t tjer, sidomos prej krervet t Shqipris
s veriut. Disa nga kta u vran burrrisht duke luftuar me arm n dor, por mbasi pritn q komunizmi t'iu
vinte gjer n katund. Ishin treguar fare t paaft pr organizim dhe parashikim. Kshtu gjaku i tyre shkoi
kot, si ka shkuar pothuajse gjithmon gjaku i Shqiptarvet.

Nuk jan br akoma statistika t plota mbi humbjet, vrasjet dhe djegjet q psoi Shqipria prej
komunistvet gjer m 1945. Sipas nj raporti t misionit t'organizats U.N.R.R.A. t Kombevet t Bashkuar,
ishin vrar 30.000 veta, ishin djegur e shkatrruar 18.000 shtpi, ishin br rrafsh m se 200 katunde dhe
kishin mbetur pa streh m se 100.000 Shqiptar. T gjitha kto humbje Partia komuniste, me ulrima qeni,
u a ngarkon Gjermanvet dhe "Ballistvet", kurse sht ajo vet shkaktarja e tr atij mjerimi, e tr asaj
katastrofe kombtare. Ballistt nuk digjnin kurr shtpira; kto digjshin vetm prej Komunistvet dhe
Gjermanvet. Po edhe kta t fundit, zakonisht, digjnin vetm n nj rreze prej disa kilometrash rreth e qark
atje ku sulmohshin prej Shqiptarvet. Dhe, si kemi thn m lart, komunistt iu hidhnin qllimthi disa
pushk pikrisht n vendet e banuara, duke e ditur q m par se Gjermant do t zbatonin rregullin e tyre t
hakmarrjes duke djegur e vrar mbi popullsin civile. Por komunistvet aq iu bnte, prsa koh q me ato
mnyra forconin pozitn e tyre ose i lehtsonin peshn e lufts Rusis, duke ia ngarkuar mandej djegiet dhe
rrnimet Ballit Kombtar. Nuk kemi akoma nj list t plot as t viktimavet t pastajm t komunizmit,
t'atyre q Partia vrau ose kalbi npr burgje e kampe, t'atyre q u mbuluan gjysm-t-gjall npr hendeqe,
t'atyre q vdiqn nga uria dhe torturat. Por thuhet me siguri se npr burgje e fusha prqndrimi kan vdekur
lart nga 20.000 veta. Historia e Partis komuniste shqiptare sht nj neveri gjaku dhe mish njeriu.

Pr fat t keq, gjat asaj kohe popullsia shqiptare psoi humbje t mdha edhe n krahinat prtej kufijvet, n
amri dhe n Kosov. N vern e vitit 1944, bandat greke t gjeneralit Zervas, n'Epir, u lshuan edhe
njher me egrsin e dikurshme mbi popullsin shqiptare t amris duke vrar, djegur e tmerruar. N
Gusht t atij viti, lart nga 20.000 amr, me gra e fmij, t ndjekur kmba-kmbs, u futn n Shqipri, pa
mundur t merrnin asgj me vehte, xhveshur e zbathur si mos m keq. Me kto mnyra Greqia e shoi
pothuajse krejt popullsin shqiptare t amris.

T hatashme qen edhe vrasjet q psoi popullsia shqiptare e Kosovs prej policis jugosllave n
bashkpunim me komunistt e Shqipris. Kemi par m sipr se far rrufesh lshoi Partia komuniste
jugosllave mbi Partin komuniste shqiptare kur, n Shtator 1943, nj et e Haxhi Lleshit guxoi t hynte n
Dibrn e Madhe. Mirpo, n vjeshtn dhe dimrin e vitit 1944, Jugosllavia mendoi se mnyra m e mir pr
t shtruar Kosovart, t cilt krkonin bashkim me Shqiprin, ishte q t sillte aty brigadat komuniste t
Shqipris, gjoja sikur vinin pr t ndihmuar Jugosllavt n luftn kundr Gjermanvet. N t vrtetn, kjo
manevr luhej pr t'iu treguar Kosovarvet se popujt e Jugosllavis dhe t Shqipris ishin "vllazruar"
midis tyre, e prandaj shqiptart e Kosovs ndodheshin mir atje ku ishin, ndn thundrn jugosllave.
Megjith at "vllazrim" dhe at zell q po tregonin komunistt shqiptar sa t onin djemt e popullit t
Shqipris edhe n tokn jugosllave pr t derdhur gjakun e tyre kundr Gjermanvet, egrsia jugosllave u
faq si gjithmon, e pandryshuarshme, kundrejt Shqiptarvet t Kosovs. Prve sa kishin vrar etnikt e
kriminelit Mihajlovi, t cilt, n Jenar t vitit 1943, t kumanduar prej gjeneralit-xhelat Gjurii, ran n
Bihor t Kosovs si nj tuf bishash t'etshme pr gjak dhe vran, n nj nat, prmbi 5.000 Shqiptar, pleq,
gra e iliminj; prve sa e sa t mjerve q ishin vrar m par, regjimi komunist jugosllav nuk ndryshoi nga
t tjert. Ndrsa komunistt e Tirans kremtonin "vllazrimin" shqiptaro-jugosllav dhe drgonin djemt e
popullit shqiptar t vritshin kundr Gjermanvet n Jugosllavi, U.D.B.-ja (policia e Sigurimit) jugosllave
vriste Shqiptar me grumbuj n Gjilan, Prishtin, Drenic, Pej, Prizrend, Gjakov, Mitrovic, e t tjera
qytete t Kosovs e t Maqedonis. Me mijra djelmosha shqiptar t atyre krahinave, q u thirrn "ushtar"
ose n "pun t detyruar", nuk u kthyen m kurr n familjet e tyre. Dy mij e ca t rinj prej Kosove u
helmuan me gaz n Gorizia dhe nj mij e dyqind t tjer u pushkatuan n Tivar. Ka pasur gjithsejt lart nga
60.000 Kosovar t vrar prej regjimit Titoist jugosllav gjat kohs s bashkpunimit t ngusht me
qeverin komuniste t Tirans. Jo vetm n Jugosllavi, por policia jugosllave u lejua t hynte edhe n
Shqipri pr t vrar lart nga 1.000 kosovar q kishin ardhur aty t gjenin streh me besimin se Shqipria
ishte atdheu i tyre. Dhe Enver Hoxha thoshte n at koh se "emri i Titos ndodhej i shkruar jo n malet dhe
n qytetet e Shqipris, por n zemrat e Shqiptarvet". Kurse sot na mallngjen me lott e krokodilit q
derdh pr Kosovart, t cilt prmenden prej qeveris s Tirans vetm pr nevoj propagande kundr Titos,
nga frika se mos ky ndrhyn e u jep nj shqelm Hoxhs dhe Shehut pr t'i zvndsuar me ndonj klik
Titoiste.

M 2 Dhjetor 1945, komunistt bn "zgjedhjet" pr t'ashtuquajturn "Asamble Kushtetonjse". Mbasi n

regjimet komuniste nuk ka parti kundrshtare, dhe "zgjedhjet" e tyre jan nj prdhunim i popullit me ann
e policis, "Fronti Demokratik" fitoi 93 pr qind t votavet! M 10 Jenar 1946, "Asambleja Kushtetonjse"
shpalli "Republikn Popullore" t Shqipris dhe, m 15 Mars, Kushtetutn e re. Sipas ksaj, Asambleja
Kushtetonjse u b "Asamble e Popullit" ose parlament, q zgjedh antart e Presidiumit.

Prej dats q erdhn n fuqi e gjer m 1948, komunistt e Tirans qndruan t lidhur ngusht pas
Jugosllavis dhe t gjitha marrdhniet i patn br me kt. Jugosllavt erdhn t zinin vendin e dikurshm
t'Italianvet si kshilltar t ministrivet, ekspert t ushtris, teknik dhe inxhinjer t ndrtimevet dhe
ndrmarrjevet industriore etj. Ishin Jugosllavt ata q ua bnin planet e zhvillimit ekonomik "shokve" t
Tirans, q iu drgonin organizator t do dege dhe i prkrahnin n konferencat e jashtme ndrkombtare.
Mbasi agjenti kryesor i Jugosllavis ishte Koi Xoxe, i cili, si ministr i Punve t Brendshme, kishte n
dor edhe policin e fsheht, prve tmerrit q ushtroi n popull, ai u prpoq me t gjitha mnyrat pr t'a
br praktikisht Shqiprin nj "republik" jugosllave. Kshtu, i tr ai enthusiazm, i tr ai gjak i djalris
dhe i popullit ishte derdhur pr t'a sjell fatin e Shqipris n duart e Koi Xoxes!

N Qrshor 1946, Enver Hoxha bri nj vizit n Belgrad, ku lidhi nj traktat miqsie dhe ndihme reciproke
me Jugosllavin. N Nntor t'atij viti u nnshkrua ndrmjet qeverive jugosllave dhe shqiptare nj
marrveshje e gjr ekonomike, e cila do t'arrinte n bashkimin doganor, n njsimin e monedhavet dhe n
nj ekonomi t bashkrenditur, domethn n prfshirjen e ekonomis shqiptare n ekonomin jugosllave.
N shkollat shqipe studimi i gjuhs serbo-kroate u b i detyruar dhe studentt shqiptar shkonin pr t
plotsuar studimet e larta n'universitet e Jugosllavis. Nj nga ndrtimet kryesore ishte hekurudha Tiran-
Durrs-Elbasan, e cila, duke ndjekur luginn e Shkumbinit, do t delte n Pogradec, pr t lehtsuar lidhjet e
brendshme t Jugosllavis me Durrsin. Si dikur Italia fashiste, Jugosllavia nisi t'i jepte rndsi ndrtimit
n Shqipri t disa rrugve me karakter strategjik. Qeveria e Tirans, pr t'i paguar Jugosllavis maqinat e
para (disa shkatrrila jasht prdorimit) q mori pr "industrializimin" e vendit edhe armatimin, i dha mallin
e magazinavet q ishte grumbulluar me shumic n Shqipri gjat kohs s tregtis me Italin, si edhe
prodhimet e nntoks dhe nj pjes t'atyre t mbitoks, duke ia hequr popullit kafshatn nga goja.

Rusia, ndonse e kishte njohur qeverin e Tirans q m 10 Nntor 1945, ia kishte ln Shqiprin n'at
koh si nj cop koloni Jugosllavis, aq sa nuk pati me at asnj traktat gjer m 1948 dhe nuk e prfshiu
n'asnj nga garantit e mprojtjes q iu jepte satelitvet t tjer. Nga bisedimet e Djilas-it me Stalinin,
kuptohet se ky i fundit nuk kishte asnj prfillje pr Shqiptart dhe se Shqiprin e shikonte si nj mvarse
t Jugosllavis.

Nga ana tjetr, Jugosllavt bnin mos pr t'a mbajtur Shqiprin t veuar nga e tr bota, q ajo t mos
kishte tjetr pshtetje prve atyre. M 1946, Amerika desh t'a ndihmonte popullin shqiptar me ann e
organizats U.N.R.R.A dhe drgoi nj mision amerikan n Shqipri. Krkoi gjithashtu lidhje marrdhniesh
diplomatike t rregullta me qeverin e Tirans duke u treguar e gatshme t'a njihte kt; por bisedimet
dshtuan sepse komunistt nuk pranuan marrveshje t veanta t dyanshme ndrmjet Shtetevet-t-
Bashkuar dhe Shqipris. Komunistt shqiptar, duke e pasur pothuajse tr popullin kundr dhe duke u
mbajtur n fuqi vetm me ann e nj regjimi policor, kan frik prej marrdhnivet t lira me botn e
Perndimit se mos hapet n popull ndonj plasaritje sado e vogl, e cila do t zgjerohej shpejt dhe do t
shkaktonte rrzimin e tyre. Prandaj e mbajn akoma popullin shqiptar t mbyllur si n burg duke i prer do
mundsi takimi m botn e jashtme.

N Traktatin e Paqes q u nnshkrua m 1947, Italia hiqte dor nga t gjitha t drejtat, konesionet, pasurit
dhe interesat q kishte pasur n Shqipri (Neni 29), dhe njihte gjithashtu se ishulli i Sazanit ishte pjes e
Shqipris (Neni 28). Kurse Greqia krkoi q "shtja e Epirit t Veriut" t vihej n bisedim n Konferencn
e Paqes, n Paris, m 1946. Propozimin e Greqis e kundrshtuan Molotov-i dhe nn kryeministri jugosllav
Kardelj-i. Por sidomos ndrhyrja e Sekretarit t Shtetit Amerikan, Byrnes, q e hodhi posht propozimin
grek, dhe e ashtuquajtura shtje e Epirit t Veriut nuk u muar fare n bisedim.

Megjithat, regjimi i Tirans vazhdoi t t mbante nj qndrim armiqsor kundrejt Amerikanvet dhe t
pengonte do veprim t misionit t tyre n Shqipri. N'ato kushte Amerika i njoftoi qeveris s Tirans, m
5 Ntor 1946, se nuk kishte m asnj arsye q misioni i saj t qndronte n Shqipri.

Athere policia e Koi Xoxes u vu menjher n lvizje pr t kurdisur proesin e inxhinjerve t Maliqit, t
cilt kishin qn gjoja n lidhje me misionin amerikan dhe qen shtytur prej ktij pr t sabotuar punimet e
tharjes s liqenit. Gjasht inxhinjer u varn, misioni amerikan iku prej Shqiprie, dhe kjo ngeli si nj rraqe
e lidhur pas Jugosllavis! Dhe kulmi i komedis ishte se vet Jugosllavia, ku kishin varur t gjitha shpresat
"t mnmit" e Tirans, sht mbajtur me ndihmn e Ameriks.

Po n'at mnyr u godit misioni ushtarak britanik, sikur kishte dashur gjoja t'organizonte nj komplot
kundr regjimit. Kjo e ndaloi Anglin t'i vazhdonte m tej bisedimet e nisura me 10 Nntor 1945 pr njohjen
e qeveris s Tirans. Punt u keqsuan edhe m shum kur, me 22 Tetor 1946, dy anije lufte britanike, nj
kryqzor dhe nj destrojer, ndeshn n mina t vna prej komunistvet shqiptar, ose me dijenin e tyre, n
kanalin e Korfuzit. Prve shkatrrimit t dy anijevet, mbetn t vdekur dyzet-e-katr marinar britanik.
shtja shkoi n Kshillin e Sigurimit t Kombevet t Bashkuar, i cili vendosi se minat qen vn me
dijenin e qeveris shqiptare. Anglia iu drejtua m n fund Gjyqit Ndrkombtar t Hags, q i njohu t
drejtn e dmshprblimit. Por qeveria e Tirans nuk e pranoi vendimin e gjyqit t Hags dhe nuk ia pagoi
dmshprblimin Anglis.

Prve aventurave t msiprme, me shtytjen e kshilltarvet jugosllav, qeveria e Tirans i zhduku krejt
intelektualt shqiptar (dhe Koi Xoxeja u tregua shum i zellshm n kt pun) duke e ln vendin pa
kuadra kulture, n mnyr q Jugosllavt t hynin kudo, pr t'a sunduar dhe n'ann mendore nj popull t
mbetur ndr thonjt e disa kriminelvet me nga nj shkoll fillore. Kurse n Jugosllavi e t tjera vende
komuniste nuk u prekn kuadrat e kulturs, profesor, inxhinjer, mjek, jurist etj., q s'ishin przier n
politik.

N Korrik 1948, kur Jugosllavia u prjashtua nga Kominformi, komunistt e Tirans gjetn rastin q t
shkputeshin prej saj dhe t lidheshin drejtprdrejt me Rusin. Kshtu, prej nj dite n tjetrn, Tito-ja q
kishte qn gjysm-perndi, u ndrrua n fashist, reaksionar, imperialist, djall i mallkuar, lugat i zi, dhe
fotografit e tija ishin hequr prej zyrave e ndrtesave publike! Transformime m t mbrekulluarshme se kjo
s'ka se si bn komunizmi!

Disa kshilltar rus kishin ardhur n Shqipri pak muaj prpara ksaj ngjarjeje. T tjer erdhn m pastaj
pr t zvndsuar Jugosllavt si kshilltar ministrish, teknik, ekspert, organizator, n polici, n'ushtri,
n shkolla, n ndrtime dhe ndrmarrje industriore, n t gjitha degt e ekonomis dhe t kolektivizimit.
Kshtu komunistt e Tirans arritn "moshn madhore", domethn fituan t drejtn q t lidhshin
drejtprdrejt me Moskn! Po edhe ky kthim, sikurse do tjetr, nuk mund t bhej pa gjak. Ai q e pagoi
kt rradh ishte Koi Xoxe-ja, t cilit iu hodhn t gjitha thast me pleh t bashkpunimit me
Jugosllavin. Ishte e vrtet q Koi Xoxja pat qn agjenti m i besuar i Jugosllavvet dhe fytyra m'e ndyr
q mbante toka shqiptare prsipr, por t gjitha ato q ishin br i kishte vendosur Partia me Enver Hoxhn
n krye. Ky rast solli edhe afrimin midis Hoxhs dhe Shehut. Rrethanat krkonin nj njeri t fort. Kshtu
pas Koi Xoxes q kishte vrar me mijra me ann e "gjyqit t popullit", gjersa kaloi edhe ai vet n at
"gjyq", ministr i Punve t Brendshme u b Mehmet Shehu, q kishte vrar me mijra por me dorn e vet.

Prsa iu prkiste ndihmave dhe marrdhnievet n lmin e ekonomis, Shqipria komuniste filloi lidhjet e
drejtprdrejta me Rusin dhe shtetet e tjer satelit t'Evrops lindore. Disa prej ktyre, por sidomos Rusia, i
eln kredi Shqipris pr realizimin e "planevet pesvjear" q erdhn njri pas tjetrit, i dhan ndihmn
teknike n maqina dhe njers pr zhvillimin e industris, sidomos pr shfrytzimin e lndvet t para
(vajguri, ser, krom, qymyr, bakr, nikel etj.) dhe t prodhimevet kryesore t vendit: dru, duhan, mish,
peshk, vaj, ullinj, gjalp, djath, lkura, konserva pemsh etj., t cilat shkonin vazhdimisht n Rusi ose
gjetk pr t paguar maqinat, teknikt, armatimin dhe pajisjen e ushtris.

M 1948, Partia komuniste shqiptare u pagzua me nj emr t ri: Parti e Puns. N Korrik 1950, i bri
edhe disa ndryshime Kushtetuts s vitit 1946 pr t'ia prshtatur asaj t Bashkimit Sovjetik. Rusia shikohej
si atdheu i vrtet i komunistvet shqiptar; do fymje q i bhej asaj ndiqej prej kodit penal si t'i ishte br
shtetit shqiptar dhe dnohej egrsisht deri tek fmijt katrmbdhjet-vjear. Pr nj bomb q u hodh n
kopshtin e ambasads sovjetike, m 19 t Shkurtit 1951, dhe q s'bri asnj dm tjetr vese grvishi pak
tokn, u kapn dhe u pushkatuan pa asnj formalitet 74 Shqiptar t dyshimt kundrejt regjimit; nja 600 t
tjer u dnuan me burgime t ndryshme. Thuhet se hedhja e bombs n Ambasadn sovietike u b prej vet
komunistvet, pr t kryer me at "shkak" nj "spastrim" t prgjithshm.

M 1949, Shqipria hyri si antare e Kshillit pr ndihmn Ekonomike Reciproke, q u krijua n Jenar t'atij
viti ndrmjet shtetevet komunist t'Evrops si nj shtojc e Traktatit t Varshavs. Pastaj u pranua edhe si
antare e ktij Traktati, t cilin e nnshkroi me rastin e prsritjes s tij, n Maj 1955. Kshtu Shqipria bnte
pjes n "sistemin e mprojtjes" s Blokut t Lindjes.

Ndihma financiare dhe teknike e Rusis, e Gjermanis lindore, e ekosllavakis, e Hungaris dhe e
Bullgaris nuk e plotsoi dot as "industrializimin" e vendit, as "transformimin" e bujqsis. Planet pes
vjear, t filluar me aq buj, kryeshin vetm n statistikat zyrtare. Me ato ndihma u prmirsua shfrytzimi
i vajgurit, i sers dhe i mineralevet t tjera, u ngritn gjithashtu disa fabrika konservash, duhani, plhurash
dhe t prpunimit t drurit, domethn gjithka lidhej me ato prodhime e lnd t para q iu nevojiteshin
Rusis dhe satelitvet t saj. Por shkall-jetesa e popullit mbeti ajo q ishte n mos ra edhe m posht
akoma.

Porsa Partia komuniste mori fuqin, shpalli me buj, me 1945-46, ligjet e "reforms agrare", me ann e t
cilavet i premtonte gjer m 5 hektar tok do familje bujku t prbr prej 5 vetash. Mirpo njkohsisht
filluan kooperativat bujqsore dhe ato t shitje-blerjes, t cilat e kthenin bujkun n skllav t shtetit.
Detyrimet q ai duhej t lante n natyr caktohshin n letr sipas normavet, q shpesh her e kaprcenin
krejt sasin e prodhimit t bujkut, domethn ky duhej t'i jepte shtetit m shum se sa mund t prodhonte
toka drith, bagtia qumsht, mish e lesh, pula vez etj. N mos kishte, duhej t'i gjente! Prndryshe, jo
vetm q i rrmbehej kafshata e fundit e fmijvet, po edhe rrihej, pshtyhej, burgosej si "kullak",
sabotonjs, armik i popullit. Artikujt e fabrikuar, si plhur, vajguri, krip etj., bujku duhej t'i blinte n
dyqanin e shtetit me shkmbim, domethn duke dhn prodhime t natyrs, si drith, lesh, gjalp, vez etj.,
me nj ndryshim mimesh e nj mnyr shfrytzimi q s'ka shembull n historin e njerzis. Nqoftse
fshatari vet kishte nevoj vet pr ksi prodhimesh, ishte i prjashtuar nga e drejta e blerjes me triska (me
mimet e caktuara zyrtarisht) dhe shtrngohej q t'i blinte n t tjer dyqan (q edhe kta mbahshin prej
shtetit) por me mime shum m t larta. N kto kondita, me mijra bujq e braktisn tokn dhe shkuan t
bheshin puntor krahu atje ku mundnin sa pr t mos vdekur urije.

Pas periudhs s par t "kooperativavet", u b kolektivizimi n kolkhoza, q nuk e shtoi vllimin e

prodhimit as nuk e prmirsoi gjendjen e bujkut. Thuhet se kolektivizimi n bujqsi u plotsua m 1960,
duke prfshir prmbi 86% t tokavet t punuarshme. Me se do t punohshin kto toka? Me ca traktor t
ndryshkur q jepte Rusia? Me ca maqina t dala jasht prdorimit q shteti shqiptar i paguante dy-tri her
m shtrenjt se sa kushtonin t rejat n tregun e perndimit?

Njkohsisht me kolektivizimin e tokavet, komunistt bn edhe shtetizimin e bagtivet, duke e ln

katundarin me gisht n goj. Por mbasi bagtia ka nevoj pr kujdesje t veant (kujdesje dashurore) nga
ana e t zot, nuk mund t bj ondi n nj sistem t kolektivizuar, ku askush s'i kushtohet me aq zemr sa ai
q e kish. Kshtu q, menjher pas shtetizimit gj e gjall filloi t bjer posht dhe thuhet se sot nuk sht
as sa nj e katrta e numrit q ishte prpara lufts.

Sadoq komunistt mburren me "realizimet e mdha", me kombinatin e tekstilit "Stalin", me rafinerin e

vajgurit n Crrik, me hidroentralin "Lenin", dhe me ca fabrika t tjera t llojevet q prmendm me sipr,
s'kan arritur dot kurr gjer m sot t'a nginjin popullin me buk, se pr t tjera nevoja nuk flitet ndn at
regjim. T gjitha parashikimet e tyre kan dal ndrra dhe planet pesvjear kan dshtuar, sidomos prsa
i prket bujqsis, pa mundur as gjat 25 vjetve t sigurojn sasin e duhur t'ushqimevet me ann e
prodhimit t brendshem. Shifrat dhe statistikat e tyre jan flluska sapuni, i tr sistemi i tyre sht nj
burokraci ku ngatrrojn njri-tjetrin, ku spiunojn njri-tjetrin, ku shtypin njri-tjetrin, e sidomos klasn e
fshatarvet q e kan br nj zhele pr t'ardhur keq. Rrzohet burri i fikur nga uria -na thon ata q i kan
par me sy- jetojn fmija me barishte dhe mbulojn mishrat me rrecka q s'kan sesi arnohen m. Edhe kur
kthehen njerzia t kputur nga puna, edhe kur nuk kan se 't han pr dark, duhet t shkojn qoft edhe
npr shi e dbor, n vendin e mbledhjevet, sado larg q t jet, pr t dgjuar konferencat e "edukimit
marksist" q iu gargarit gjer n mes t nats ndonj zuzar me dy-tri klas fillore.

Ndonse komunizmi sht nj ideologji materialiste, dhe si i till duhej t'iu siguronte njerzve t paktn
mirqenien materiale t ciln ua premton me aq buj, pikrisht ndn at regjim vuajn popujt edhe pr
kafshatn e buks m tepr se ndn do tjetr shfrytzim tiranik ose kolonialist. Ky mjerim n Shqipri ka
zbritur n nj shkall t paprshkruarshme, jo vetm sepse vendi ndodhej ekonomikisht n nj gjendje fort
t prapambetur, po edhe sepse komunistt shqiptar kan qn m t paditur, m kok-ngusht dhe m
tiranik nga t gjth kriminelt e ktij lloji.

Dshtimi i planevet ekonomik ndn at regjim ka disa arsye t prgjithshme q lidhen me sistemin
komunist dhe arsye t veanta pr Shqiprin. E para, askush prej njerzzve t rndomt nuk shtie n pun
me vetdashje t gjitha energjit e tija kur nuk punon pr vehte po pr nj qnie abstrakte si sht shteti ose
kolektiviteti, prej t cilit nuk sheh asnj mprojtje, asnj t mir, vese frik, shtypje e shfrytzim gjer n
palc. Prse do t punoj bujku i kolkhozs kur t gjith prodhimin e djerss s tij ia merr shteti, duke ia
paguar me nj mim qesharak, dhe mandej kthehet e ia shet pes ose dhjet her me shtrenjt kur ai
detyrohet t blej? N kto kushte, energjit e tija s'mund t shtihen n pun vese me shtrngim. Prandaj n
do deg t veprimtaris ekonomike sht krijuar nj burokraci policore, q jeton si parasite duke ruajtur e
shtypur ndn thundra ata q detyrohen t punojn. Dhe mbasi, n'organizime t ktilla, ata m t zott ose
m dhelparakt din t sigurojn pr vehte nj vend si mbikqyrs, polic a spiun, ata q shtypen jan
gjithmon njerzit e thjesht, e sidomos grat. N t gjitha shoqrit e prapambetura, gruaja ka qne skllavja
m'e shtypur dhe m'e shfrytzuar. Kjo gjendje e saj vazhdon m'e keqe akoma ndn regjimin komunist q
premtonte me aq buj lirimin e gruas. Grat n Shqipri, prve mbajtjes s shtpis dhe t fmijvet,
prdoren n t gjitha punt e jashtme, n bujqsi, n fabrika, n ndrtime rrugsh e tharje knetash. E dyta,
ata q drejtojn punt e bujqsis -burokracia drejtonjse- jan vetm sa pr t ngatrruar, pr t penguar,
bazohen n plane e norma abstrakte, q s'kan prputhje me realitetin, dhe pr t dal me sukses prpara
Partis, s'iu mbetet tjetr vese t shtypin fshatarin dhe t'i marrin deri kafshatn e fundme t fmijvet.
Prandaj, pr t gjitha kto arsye, sht vn re si n Bashkimin Sovietik ashtu edhe n t tjera vende
komuniste se fshatari prodhon dy-tri her m tepr n ndonj cop kopsht q i sht ln si tok e veant,
se sa me tr punn q bn n kolkhoz. E treta, duke mbajtur regjimi komunist shqiptar gjat 25 vjetve nj
ushtri n gjendje lufte, me ushqim, veshmbathje dhe armatimin m modern, lart nga gjysma e prodhimit t
vendit ka shkuar pr kt dhe pr policin e Sigurimit, q sigurojn qndrimin n fuqi t satrapvet t
Partis. E katrta, n shkmbimet e jashtme, Shqipria ka qn shfrytzuar n nj mnyr t tmerrshme, m
par prej Jugosllavis dhe pastaj prej Rusis.

Tham m sipr se Jugosllavia mori t gjith mallin q ishte grumbulluar n Shqipri n sasi t mdha prej
tregtis me Italin gjat Lufts, kur tregtart shqiptar, duke mos pasur besim n kartmonedhn, i kishin
kthyer kapitalet e tyre n depozit malli. Kt ua rrmbeu rregjimi komunist dhe e bri t kalonte n
Jugosllavi, duke e ln popullin shqiptar xhveshur e zbathur. Pastaj erdhn Rust, si kshilltar, teknik,
organizator etj., q n t vrtetn ishin sundimtart e vendit dhe paguheshin tri-katr her m lart se
nnpunsit shqiptar t s njjts grad. Kshtu Rust mblodhn sendet me vleft, orendi e plaka shtpie,
veshje t mome e qndime, stoli prej ari edh'argjendi, q familjet shqiptare u shtrnguan t'i shisnin pr nj
cop buk.

Por shfrytzimin m t madh Rusia ia bnte Shqipris, sikurse edhe satelitve t tjer, n'imponimin e
planeve ekonomike dhe n shkmbimet tregtare. Shqipria duhej t zhvillonte jo ato prodhime pr t cilat
kishte nevoj vendi, por ato q hynin si element plotsonjs n'ekonomin sovjetike. Pastaj maqinat e saja t
vjetruara Rusia ia shiste Shqipris dy-tri her m shtrenjt se sa mund t ishte vlefta e tyre n tregun e lir
t Perndimit, kurse prodhimet shqiptare i blinte dy-tri her m lir. "Kshilli i Ndihms Ekonomike
Reciproke" q lidhej me traktatin e Varshavs, ishte krijuar pikrisht pr t mbajtur ndn kontrollin sovjetik
ekonomin e satelitvet. Asnj tjetr kolonializm nuk ka qn aq shfrytzonjs sa ai i Rusis sovjetike. Dhe
ky bhej m'i rnd akoma mbi popujt e prapambetur, q s'e drejtonin dot vet organizimin e brendshm
ekonomik t tyre, si ishte rasti i Shqipris.

Kt gj e pohuan vet "mprojtsit" e popullit, mbasi u prishn me Rusin, duke e shkruar e trumbetuar n
t katr ant: "Bashkimi Sovjetik e shfrytzonte vendin ton n nj mnyr t tmerrshme, duke i bler
prodhimet e Shqipris me mime fort t'ulta dhe duke na shitur shum shtrenjt maqinat e shkatrruara dhe
mallin e dobt q s'i shitej n'asnj vend t bots".

Nj far "liberalizmi" q filloi n Rusi pas vdekjes s Stalinit dhe q u prhap deri diku npr t tjera
"demokraci popullore" t'Evrops s Lindjes, nuk u pranua prej shtetit komunist m t madh, Kins, dhe prej
atij m t voglit, Shqipris. Partia komuniste shqiptare nuk mund t ndryshonte metod, sepse m'i vogli
lirim i brendshm ose m'e lehta ardhje n takim me botn perndimore do t sillte n popull plasaritje dhe
thurje, t cilat do t zgjeroheshin shpejt n prpjestime t mdha e do t prfundonin me rrzimin e
komunizmit. Duke mos pasur nj baz n popull dhe duke u mbajtur vetm me ann e organizimit policor,
q s'l tre veta t bashkohen tok, Partia komuniste shqiptare, qysh me ngjizjen e saj, s'e kish kuptuar e
praktikuar ndryshe komunizmin vese si nj terror t vazhduar. Ndonse pr t pranuar mnyrn e qeverisjes
me ann e nj kshilli kolegjial, q u b si mod n Kremlin pas vdekjes s Stalinit, Enver Hoxha ia lshoi
kryesin e qeveris Mehmet Shehut, duke mbajtur pr vete sekretarin e Partis, tirant e Tirans vazhduan
t tregoheshin m "stalinist" nga Stalini.

Duke iu kshilluar "shokvet" shqiptar mnyrn kolegjiale t qeverimit, Moska kujtoi se do t mund t'a
kontrollonte m kollaj partin e tyre duke prfituar nga rivaliteti ndrmjet Hoxhs dhe Shehut. Por kta e
kuptuan si duket se q t dy i priste i njjti fat, ai i rrzimit dhe i zvendsimit me t tjer, si ka ngjar me
krert e partivet komuniste pothuajse kudo n shtetet satelite t'Evrops. Prandaj u lidhn midis tyre dhe
nisn t shtrngonin rreth vehtes brthamat e Partis pr t'i shptuar rrezikut.

Qielli i miqsis me Bashkimin Sovjetik filloi t vrnjtej, jo edhe aq ndoshta pr shkaqe ekonomike (pr
shfrytzimin q Rusia i bnte Shqipris) se sa pr arsye t pasuris personale t kryetarvet t sotshm t
regjimit. Me vdekjen e Stalinit, prve se n drejtimin e brendshm, ngjajtn disa ndryshime edhe n
politikn e jashtme t shtetit sovjetik. Metodat e Khruhovit, sikurse edhe personaliteti i tij, ishin t
ndryshme nga ato t Stalinit. Pa ndrruar asgj nga objektivat e komunizmit ndrkombtar, Khruhovi u
tregua m'i but, m'i hapur, m'i gatishm pr bisedime, m'i kollajt pr t'u gjetur kudo dhe pr t hyr m do
vend; metoda kto q mund t'i vlenin politiks ruse m shum se sa qndrimi i hekurt i Stalinit. Mirpo nj
lirim i gjendjes ndrkombtare i shtinte frikn regjimit tiranik t Tirans aq sa edhe lirimi i gjendjes s
brendshme. Sikurse prbrenda q nuk mbahej vese me ann e terrorit, ashtu edhe kundrejt bots s
jashtme ai s'mund t qndronte vese n saj t nj tensioni ndrkombtar t vazhduarshm.

Porsa n prendvern e vitit 1955 Khruhovi me Bulganinin bn vizitn e par n Belgrad pr t'u pajtuar me
Titon, duke ia hedhur politiks s Stalinit fajin e prarjes, komunistt shqiptar nisn t'a ndienin gjall
frikn se mos Rusia ia linte Shqiprin Jugosllavis, si prpara 1948-s. Pr t gjetur nj pshtetje tjetr
prjashta, krert e Tirans zun t vshtronin nga Kina, e cila, pr disa arsye sociale, kulturore e gjeo-
politike, do t ket gjithmon kundrshtime me Rusin, pavarsisht nga do ideologji. Marrdhniet
shqiptaro-kineze filluan t bheshin m t ngushta, dhe si ambasador i Shqipris n Pekin shkoi nj nga
shokt e besuar t'Enver Hoxhs. Shtypi dhe propaganda e Tirans u vun t flisnin shum m tepr pr
Kinn se sa pr Bashkimin Sovjetik, duke i trumbetuar n t katr ant ato pak ndihma n'oriz, grur e sheqer
q Mao Ce-tungu mundi t'iu drgonte miqve shqiptar.

Por gjendja e Shqipris ndodhej n shkalln e fundit. Ndihmat e Rusis e t satelitvet s'kishin mundur t'a
mkmbin. Planet pesvjear kishin dshtuar njri pas tjetrit. Kshtu n fillim t vitit 1957, nnt vjet pas
shkputjes nga Jugosllavia, ekonomia shqiptare ishte n buz t gremins. Athere dy gjelat e regjimit,
Hoxha dhe Shehu, rendn n Mosk pr t lypur nj ndihm m t madhe. Rust pranuan t'ua fshinin nga
defteri borxhet e vjetra prej nja 400 milion rublash dhe t'iu elnin kredi t tjera, por me kusht q kt rradh
t'a merrnin ata vet n dor jo vetm organizimin dhe drejtimin ekonomik t vendit, por edhe mbikqyrjen e
t gjitha degvet t'administrats shtetrore. Sipas ksaj marrveshjeje q u nnshkrua n Mosk nga Hoxha e
Shehu, n Prill t 1957-s, Shqipria hynte trsisht ndn kontrollin e Rusis Sovjetike. Vetm me kt
kusht kjo i elte nj kredi t re prej 300 milion rublash pr zbatimin e planit t tret pesvjear. Por as
ndihma e Rusis, as ajo e ekosllovakis, e Hungaris dhe e Gjermanis lindore, t cilat premtonin se do t
drgonin maqina dhe personel teknik, nuk mundn t'a ndryshonin gjendjen ekonomike t Shqipris.

Nga ana tjetr, afrimi gjithmon m'i dukshm i Mosks me Belgradin dhe kushtet e rnda q ajo iu vuri
komunistvet shqiptar pr dhnien e ndihms, i forcuan dyshimet e ktyre se Jugosllavia kishte pr Rusin
nj rndsi shum m t madhe nga Shqipria, e cila, me zbulimet e reja n lmin e armvet brthamore, e
kish humbur edhe vleftn e dikurshme si baz strategjike. Masat kundrejt rrezikut jugosllav filluan
menjher. N Nntor t vitit 1956, u dnuan me vdekje dhe u pushkatuan n Tiran (me gjith ndrhyrjen e
Khruhovit pr t'i shptuar) gjeneral Dali Ndreu dhe e shoqja, Liri Gega, figura t rndsishme n Komitetin
Qendror t Partis, por q shikoheshin si miq t Jugosllavvet. Katr vjet m von, n Nntor t vitit 1960,
Partis komuniste iu desh t prjashtonte prsri nga Komiteti Qendror dy antar fort t rndsishm, Koo
Tashkon dhe Liri Belishovn, si miq t Mosks. Kjo kriz bri q mbledhja e Kongresit t katrt t Partis t
shtyhej dy her, gjersa m n fund mundi t mbahej m 13 Shkurt 1961, pas drgimit me buj t nj
delegacioni n Kin, i cili lidhi me Pekinin nj varg traktatesh ekonomike e financiare, prve atyre q patn
qn nnshkruar m 15 Jenar 1959. Marrveshja e vitit 1961, sipas t cils Kina do t'i jepte Shqipris
mjetet teknike e financiare pr vazhdimin e planit t tret pesvjear, ndonse n t vrtet s'ishte vese nj
pshtetje morale pr Partin dhe Kongresin e saj, shnon kthesn e plot t komunizmit shqiptar drejt Kins.

N Maj 1959, Khruhovi pat br nj vizit n Shqipri me qllim q t davariste ret e moskuptimit
ndrmjet politiks s tij dhe Partis komuniste shqiptare, duke dashur si duket t sqaronte shtjen e afrimit
me Jugosllavin, shtjen e "bashkjetess paqsore" me botn kapitaliste dhe ndoshta natyrn e lidhjeve
ekonomike e t do lloji ndrmjet Shqipris dhe Bashkimit Sovjetik. Por u kuptua se as kjo vizit nuk pati
shum sukses me gjith bujn q bri. Ftohja ndrmjet komunistvet shqiptar dhe Blokut sovjetik u b
prdit m'e ndieshme dhe m'e dukshme. Mosprfillja dhe prbuzja q u bhej "stalinistve" shqiptar nga
ana e delegatve rus dhe t vendeve satelite npr mbledhjet e ndryshme ndrkombtare i kish rn n sy
kujtdo dhe shtypi i prbotshm nisi t fliste haptas.

Prpara Kongresit t katrt t Partis, m 13 Shkurt 1961, Enver Hoxha dha nj lajm me buj se ishte
zbuluar gjoja nj komplot kundr regjimit, i shtytur prej Greko-Jugosllavvet me prkrahjen e Flots VI
amerikane t Mesdheut. Pas nj "gjyqi" theatror sipas zakonit, ku i tr "proesi" ishte i trilluar fund e krye,
t pandehurit, nr t cilt edhe nj kundr-admiral, u dnuan me vdekje dhe u pushkatuan n Maj t'atij viti.
Nj muaj pas ktij "proesi", Rust u trhoqn nga baza detare e Vlors dhe e Sazanit. Njkohsisht zu t
largohej edhe personeli teknik rus ose i vendevet t tjera satelite. Kjo kputje e marrdhnievet me Blokun
sovjetik u b e dukshme pr cilindo, por komunistt e Tirans prpiqeshin t'a mbanin t fshehur akoma.

Mirpo Khruhovi nuk e ndjeu nevojn e fshehjes dhe e shpalli botrisht konfliktin me klikn e Tirans
prpara Kongresit XXII t Partis komuniste ruse, q u mlodh n Mosk m 17 Tetor 1961, dhe ku "shokt"
shqiptar nuk ishin ftuar fare. Prve Kinezit Shu En-lai, asnj nga delegatt e Partivet komuniste t bots
nuk mori ann e Shqiptarvet.

S'sht nevoja t zgjatemi ktu mbi prgjigjet e Tirans, demostratat e organizuara, ulrimat e shtypit dhe t
radios, fjalimet e krervet, zhurma t njllojta me ato q u bn kundr Jugosllavis n kohn e prjashtimit
t ksaj nga grupi i satelitvet. Edhe Khruhovi u vu n rradhn e Titos: "revizonist", mohonjs i
"marksizm-leninizmit" etj. Marrdhniet me Rusin sovjetike u kputn fare, ato me satelitt e tjer u
ftohn krejt. Personeli teknik i tyre u trhoq prej Shqiprie.
Ishte treguar nj mendje politike e rrall ky Enver Hoxha kur shkruante e thoshte, m 1943, se "popullsit,
n Kosov, do t merren vesh vet n mes t tyre dhe do t vendosin nga t shkojn" dhe se Shqiptart do t
kishin "mprojtjen e Bashkimit Sovjetik, mprojtsin e shteteve t vogla dhe t gjith popujve"! Sesi "vendosi
vet populli i Kosovs" u pa dhe po shihet vazhdimisht; vrasjet n mas q prmendm m sipr, operacioni
policor i vitit 1956, q iu theu gjymtyrt n tortura nj numuri t madh Kosovarsh, "zbulimet" e Shtatorit
1966 mbi tmerret dhe metodat e farosjes q policia e Rankoviit kish prdorur kundrejt Shqiptarvet t
Kosovs, aq sa u muar me to edhe shtypi ndrkombtar, provuan se politika e Serbve prsa i prket
Kosovs, cilido q t'ishte regjimi i tyre, mbetej ajo e vitit 1913. Sa pr "mprojtjen e Bashkimit Sovjetik,
mprojtsin e shteteve t vogla e t gjith popujve" edhe kjo u pa sesi e "mprojti" Hungarin m 1956 duke
shtypur me dhjetra mij Hungarez ndn rrotat e tanksevet dhe sesi e "liroi" ekosllovakin, n Gusht
1968, kur e mbuloi m divizionet e koracuara e i zuri frymn nj populli 15 milionsh.

Pas kputjes s marrdhnievet me Moskn dhe pothuajse me gjith grupin e shtetevet satelit, Shqipria
komuniste u pshtet trsisht n prkrahjen morale dhe ndihmn ekonomike e financiare t Kins. Ndonse,
sipas marrveshjevet, kjo do t'i elte Shqipris nj kredi prej 125 milion dollarsh, ndihmat u ndrpren
disa her, mbasi Kina ishte vet nj vend i uritur e i prapambetur. Mandej personeli teknik q drgoi Kina
pr t zvndsuar Rust dhe specialistt e tjer t'Evrops lindore, nuk kishte aftsin e atyre. Kshtu
ekonomia shqiptare kaloi npr nj tjetr kriz paralizimi. Prej shtetevet jo-komunist t'Evrops Shqipria
ka lidhje diplomatike vetm me Italin, Francn, Austrin dhe Turqin. Mirpo prej ktyre nuk mund t
krkonte specialist, jo vetm sepse nuk donte t'iu hapte "sekretet" e ekonomis s saj "socialiste", por
kishte sidomos frikn se me ann e tyre mund t prhapej n popull fryma e idevet t lira t Perndimit.
Megjithat, n'ato rrethana, pati deri diku ndihmn e Italis me t ciln i prmirsoi disi marrdhniet.

Shqipria kishte nj rndsi shum t madhe pr Kinn sepse mund t'i vlente ksaj si baza m'e largt
n'Evrop e n Mesdhe pr t mbajtur e prhapur idet e komunizmit kinez sipas profetit Mao Ce-tung. Dihet
se Kina krkon t dal n krye te komunizmit botror prmbi Rusin sovjetike. Mao Ce-tungu paraqitet si
udhheqsi i vrtet i marksizm-leninizmit. Pothuajse n t gjitha partit komuniste t'Evrops ka nj rrym,
t faqur a t fsheht Maoiste. Tirana sht br kryeqendra e propagands komuniste kineze pr tr
Evropn dhe Lindjen e Afrme. N kto kushte, kuptohet se sa rndsi ka Shqipria pr Kinn. Vajtjet e
ardhjet, mburrjet dhe lavdrimet, ndrmjet Tirans dhe Pekinit kan qn nga m t przemrtat. Rrugt,
ndrtesat, shkmbinjt, jan mbushur tani me mbishkrime kineze, dhe fytyra e Mao Ce-tungut, q
zvendson at t Titos, t Stalinit, t Khruhovit, del kudo si perndia e re e marksizm-leninizmit. Pr t
br dika q t'i shmbllente Revolucionit Kulturor kinez, u hoqn gradat n ushtri, u detyruan
intelektualt q t shkonin her pas here pr t br pun krahu, u qitn fet jasht prdorimit etj. Kina ka
vazhduar t'a ndihmoj Shqiprin pak a shum, mbasi e ka br bazn e propagands s saj n'Evrop.
Thuhet se gjer m sot ka n Shqipri nja 5000 kinez si teknik e specialist n degt e ndryshme
t'ekonomis. Por shtja q ka br m fort buj n qarqet ndrkombtare sht vendosja e disa bazave
armsh brthamore, mbi tok dhe pr nndetse, q Kina ndrmori n Shqipri menjher pas pushtimit t
ekosllovakis prej Bashkimit Sovjetik, n Gusht 1968. Ku do t'a nxjerr Shqiprin aventura e re me
Kinn ? Kt do t'a tregoj e ardhmja. Dim vetm se vendosja e bazave atomike kineze mund t prbj nj
rrezik shum t madh pr popullin shqiptar.

Mbas gjith ktyre peripetive, gjendja ekonomike n Shqipri dhe shtypja e tmerri kan mbetur t
pandryshuar. Sikur t'iu vihej vesh propagands dhe statistikavet zyrtare, ai vend duhej t'ishte br parajs e
vrtet dhe foleja e lumturis mbi tok, ose "Zvicr e Ballkanit" si thon disa halldup q paguhen me
ndonj kock pr t llomotitur prjashta. Por n Zvicr mund t hyj e t dol kushdo, kurse Shqipria e tr
sht nj burg dhe fush prqndrimi ku jo vetm t jashtmit s'mund t shohin asgj prve ndonj rrug,
fabrik a ferm shtetrore model npr t cilat i prcjell t shoqruar policia, por as Shqiptart e brendshm
nuk mund t qarkullojn lirisht prej nj vendi n tjetrin pa nj lej t veant, si n nj shtetrrethim t
prhershm. Prej Shqiprie nuk lejohet t dal kurkush prve agjentvet t regjimit. Prse? Nga frika se
mos...ata q dalin nuk kthehen m kurr? Por cili sht ai q nuk do t donte t kthehej n parajsn? E
prse nuk ven t jetojn n'at erdhe lumturie halldupt q bjn propagand prjashta pr t mirat e
regjimit ?
Gjja m'e organizuar te komunistt, prve policis dhe spiunimit, sht propaganda dhe ajo q thuhet
"vnia n sken". Ata nuk ln asknd t qarkulloj lirisht; deri diplomatt e shtetevet me t cilt kan lidhje
jan gjithmon nn vrejtje, dhe jo vetm q s'mund t ven ku t duan, po edhe s'mund t qarkullojn vese
npr disa rrug t caktuara. Kur vjen ndonj grup i rrall turistsh nga ana e Jugosllavis, e merr policia
nn vrejtje n kufi, e shtit npr disa rrug, i tregon ndonj fabrik "model", si tham, e on n ca hotele e
restaurante t pregatitur pr at qllim, dhe s'i ndahet gjersa e nxjerr jasht andej nga erdhi. Kshtu, prve
atyre q gnjejn, askush nuk sheh gjkafsh nga jeta e vrtet e popullit, n Shqipri, e cila qndron e
fshehur, e mbyllur prapa perdevet.

Sipas propagands s tyre, jan ndrtuar kaq hidroentral si burime energjie, kaq fabrika t ndryshme, kaq
shkolla, spitale e shtpi t kulturs, kaq banesa pr puntor, jan zbuluar kaq miniera, thar e prmirsuar
kaq toka dhe prodhimi sht shtuar kaq prqind n krahasim me at q ishte vjet ose parvjet, por nuk japin
kurr nj sasi prodhimi n shifra konkrete, sa ton grur pr shembull u prodhuan sivjet dhe sa qen
prodhuar vjet ose parvjet. Duke dhn si statistik se prodhimi i sivjetm, n kt deg, e kaprceu
pesdhjet pr qind at t vjetmin ose qind pr qind at t parvjetmin, propaganda komuniste iu ngjan
flluskavet t sapunit ose balonavet t fmijvet q ngrihen prpjet me er. Sikur kto statistika t'ishin t
vrteta, prse populli vuan pr bukn e gojs, nuk gjendet nj fshatar me kpuc n kmb vese me goma
t vjetra, nuk gjen nj fytyr t qeshur, s'gjen njeri q t flej nj mbrmje i qet nga frika se mos e marrin
n mes t nats n polici, ku e rrahin, ose n "konferenca", ose pr "pun vullnetare", ose pr t br
manevra ushtarake n mes t dimrit, i xhveshur e i zbathur, se "po na sulmon Amerika"? Pr t vajtur prej
nj qyteti n tjetrin, duhet pritur disa jav leja dhe vendi n'autobus. Prej nj fshati n tjetrin s'mund t
shkohet pa pasur nj arsye, pa nj lej t shkruar nga kshilli i fshatit prej ku nisesh dhe t vrtetuar nga
kshilli i fshatit ku vete.

Edhe sikur komunistt t ken ndrtuar disa bloqe prej imentoje me t cilt mburren sot, a kta do t'a bjn
lumtrin njerzore t nj populli q jeton n konditat e treguara m sipr? Piramidat e ndrtuara prej
Faraonvet t'Egjiptit kan qn dhe mbeten monumente jashtzakonisht m t bukura, por n themelet e tyre
nuk kishte rrjedhur ndoshta aq djers, aq gjak, as kishin rn aq kocka skllevrish sa n themelet e bloqevet
prej imentoje ndrtuar nga regjimi komunist shqiptar i sotshm. Nuk ka mbetur vend pa u prlyer me gjak,
nuk ka mbetur burr pa u rrahur, pa u shnderuar, nuk ka mbetur fmij pa u tronditur nga rnkimi i
prindrvet, nuk ka mbetur familje pa u mbuluar n zi.

Reformat e mdha t komunistvet, t cilat kishin pr qllim zhdukjen e klasvet dhe transformimin
rrnjsor t shoqris mbi nj baz jetese kolektive, e cila do t sillte begatin ekonomike, lirin dhe, si
rrjedhim, lumtrin, prun t kundrtn: skllavrin.

Cili sht komunizmi? Si nj nga theorikt e mdhenj socialist (domethn iluzionist) t shekullit XIX,
Karl Marksi merr triadn idealiste t dialektiks s Hegel-it, e materializon, dhe ia prshtat zhvillimit
evolutif dhe revolucionar t shoqris njerzore. Nxjerr prej saj, si nj varg gnjeshtrash, theorin e lufts s
klasvet dhe t materializmit historik. E lidh kshtu t tr dinamizmin e historis n nj antagonizm t
vetm, n at midis klasvet kapitaliste dhe proletare. E ka ngritur kt antagonism n shkalln e nj
realiteti t domosdoshm, absolut, pavarsisht nga do vullnet ose ndrgjegje njerzore. Ky mekanizm
materialist varet vetm nga mjetet e prodhimit. Jan pra mjetet e prodhimit q krijojn t gjitha lidhjet
politike, juridike, intelektuale dhe morale midis njerzvet. Kto lidhje ndryshohen prej kohs s parmends
n kohn e motorrit.

Rrallher ka par njerzia nj mndjelehtsi t ktill n historin e mendimit. Kto lloje theorie kan
mbetur si nj prrall romantike, q s'kan asnj t vrtet shkencore, dhe aq m pak filozofike. Prandaj
s'mund t besohen vese prej fanatiksh t interesuar, q mbyllin syt prpara do utopie pr t knaqur
ambicionet anormale t tyre.

Nuk po zgjatemi m shum me theorit marksiste-leniniste, t cilat nuk kan prur vese drame t
tmerrshme n njerzi, kur shohim se 'ka ngjar npr vendet komuniste dhe veanrisht n Shqipri.
E para, ndryshimi i klasvet nuk mund t zhduket krejt n'asnj shoqri njerzore dhe aq m pak n shoqrin
komuniste, ku klasa e re (si e quajti nj nga shokt e tyre, Jugosllavi Djilas), e cila prbhet prej antarvet
t partis dhe burokratvet t do dege, ka mbi masn popullore nj fuqi shtypse shum her m t madhe,
m t shtrnguar nga 'e kishin Faraont e Egjiptit, Satrapt e Lindjes, Feudalt e Kohs s Mesme dhe t
gjith ata q kan sunduar mbi njerz. Sepse n'ato koh nuk kishte mjete as njihshin mnyra organizimi pr
t'a mbledhur e kontrolluar jetn e njerzvet deri n brendsin e vatrs familjare, deri se 'flet i shoqi me t
shoqen. Kshtu, n regjimin komunist, ndarja e shoqris n dy klas, n'ata q kumandojn dhe n'ata q
binden, sht m'e tmerrshme se n do tjetr organizim shoqror, qoft edhe ndn tirant e mendur si
Neroni apo Kaligula.

E dyta, liri nuk mund t ket kurr atje ku njeriu, prve atyre q kumandojn, shikohet si nj miz prdhese
e bashksis shoqrore, ku jeton si n nj regjiment dhe bie e ngrihet me urdhrin e kujdestarit t kolkhozs
a t kolektivs. Sa pr begatin ekonomike, sht ajo q duket sheshit n botn komuniste dhe q n Shqipri
ndodhet n nj shkall shum m t'ult akoma. Vetm klasa kumanduese ka magazit e saja t veanta. Pra
pa kto t dyja, pa lirin dhe begatin, s'ka sesi vjen as lumtria.

Prova m'e dukshme q komunistt e kan pothuajse t tr popullin kundr tyre sht mnyra tiranike e
qeverimit t tyre. Masat nuk mund t mbahen vese me ann e policis dhe t terrorit. Ata q drejtojn ose
kumandojn kolektivat ekonomike nuk kan vese nj kujdes: t prmbushen normat q urdhron Partia, pa
shikuar sesi e shtypin fshatarin a puntorin gjer n palc, sesi i heqin kafshatn e fmijvet, sesi e prdorin
m keq se nj kafsh dhe i japin vleft m pak se veglavet t puns. Kurse antart e Partis shpifin e
spiunohen ndrmjet tyre duke i ngrn kokn njri-tjetrit pr t'i zn vendin. Frika e Partis kundrejt popullit
sht e till sa q sheh kundrshtar kudo; dhe zhduk her pas here duke trilluar "proese" t gnjeshtrt
fund e krye ose duke vrar me ann e policis s fsheht jo vetm ata q dyshohen si kundrshtar t
tanishm, po edhe t tjer q mund t bhen t dmshm m von. Frika e komunistvet sht pathologjike
dhe tr bota e di sesi zhvillohen "proeset" npr "gjyqet" e tyre. Kjo ngjan sidomos kur kan nj qllim
politik, pr t trilluar gjoja nj ndrhyrje t jashtme ose pr t'ia hedhur prgjegjsin e dshtimit t planevet
ekonomike ndonj "sabotimi" t brendshm. Vendimi pr zgjedhjen dhe zhdukjen e viktimavet merret nga
qendrat e Partis. Pastaj, pr propagand ose pr tmerr, luhet theatri i "gjyqit t popullit", ku padit, proeset
dhe deri "pohimet" e t pandehurvet nuk kan asgj t vrtet. Viktimavet, me ann e torturavet q iu bjn
npr bodrumet e burgjevet, iu thyejn do vullnet qndrese dhe ua msojn prmendsh dialogun e kurdisur
q do t zhvillohet ndrmjet tyre dhe trupit "gjykues". Dialogu sht nj gnjeshtr e thurur q n fillim e n
mbarim: viktimat padisin vetvehten duke u njohur fajtor pr krimet m t rnda kundrejt shtetit dhe Partis,
prpara "gjykatsve" aktor theatri dhe nj publiku partizansh q prpjek duart, vrshllen ose pshtyn t
pandehurit. Ky sht "gjyqi i popullit" i shpikur prej Stalinit dhe i ruajtur n Shqipri pik pr pik.

Por dmi m'i madh q komunizmi i ka prur kombit shqiptar sht rrzimi n'ann morale, prishja e
karakterit, prishja e gjuhs, prishja e do vlefte q mund t quhej kombtare. Besimin fetar n Zotin e kan
zvendsuar me besimin n Partin (domethn n'Enver Hoxhn e Mehmet Shehun), rreth s cils kan
krijuar nj mistik sikur ajo sht e vrteta absolute. Ungjillin dhe Kuranin i kan zvendsuar me
marksizm-leninizmin, i cili duhet besuar me t njjtn bindje mistike sikur prmban t vrtetn absolute.
Dhe mburren qenrisht se gjoja e kan liruar mendjen dhe ndjenjn e popullit prej fanatizmit fetar, kurse n
t vrtetn s'bjn tjetr vese e zvendsojn at me fanatizmin pr Partin, i cili sht m'i dobti dhe m'i
poshtri i t gjith fanatizmavet, sepse krkon t'a uli njeriun n radhn e skllevrve t dikurshm t'Orientit q
duhej t'adhuronin si perndi Faraonin ose despott e tjer. Sipas shkalls morale t komunistvet, sht e
mir do gj q i shrben Partis, dhe e keqe, do gj q s'i shtrohet asaj. Si vlefta m t larta mbahen
gnjeshtra, spiunimi, trathtia e vrasja, nqoftse ashtu e don interesi i Partis. Si fmij m t mir, m t
pajisur, mohen ata q spiunojn prindt, msuesit, shokt. Gjat Lufts, iu bnin antarvet edukimin e ri
sipas moralit komunist, sesi t vrisnin mizorisht deri prindt e tyre, sesi t gnjenin, sesi t spiunonin shoku
shokun, sesi t prdornin do mjet (ashtu edhe vajzat) pr t'ia arritur qllimit t Partis. Ndonj q stepej
prpara krimevet m njerzore, e dnonin ose e tallnin si tip t dobt q nuk xhvishej dot nga ndieshmria
borgjeze.
Pra 'mund t pritet si zhvillim kulture n nj klim morale t ktill, Regjimi i sotshm mburret pr numrin
e shkollavet, pr Institutin e Albanologjis, pr Universitetin, pr pun t'organizuar n'ann shkencore, letrare
e artistike. Por 'vleft kan shkollat nqoftse nuk formojn njerz, dhe si mund t formohen njerzit n nj
sistem krimi, shtypjeje, prdhunimi, gnjeshtre, hipokrizie, ku i duhet thn s bardhs "e zez" dhe s zezs
"e bardh", Nqoftse njeriu ka mundur t ngrihet lart gjat qytetrimevet, kjo ka ardhur pikrisht n saje t
liris s mendimit dhe t shprehjes s sinqert t ndjenjs. Pa kto s'mund t ket vese skllevr t'ult, t
dobt e dredharak.

N nj klim t ktill nuk mund t priten krijime t vrteta mendore, letrare e artistike, sepse kushti i pare i
ktyre llojeve krijimesh sht liria e shprehjes, iltria. Ata q mbahen pr shkrimtar shqiptar ndn
regjimin komunist jan ca fytyra t mjeruara, q s'mund t bjn tjetr gj vese t veshin me nj form
"letrare" profkat propagandistike t Partis. Shpeshher kto profka prkthehen keq prej gjuhve t huaja,
dhe shqipja sht br si nj gjuh skele ndrkombtare. A kt "shrbim" patn shpresuar flamurtart e
Rilindjes prej brezit q do t vinte pas tyre?

Sepse komunistt nuk lejojn asnj tjetr mendim politik prve atij q cakton Partia, kjo nuk do t thot q
Shqiptart s'mendojn.

Por mendimet e tyre, brenda n Shqipri, nuk mund t faqen as t'organizohen n lvizje.

Mbasi Balli Kombtar pat qn ana tjetr, q e kundrshtoi komunizmin me arm, sht e kuptuarshme q
ajo lvizje t ket ln kujtime t pashlyershme dhe deri diku t'idealizuara. Sipas provavet t gjertanishme,
jo vetm prej brezit t vjetr ata q patn qn me Ballin Kombtar jetojn ose vdiqn me ato ndjenja, po
edhe n brezin e ri ka nj shumic t madhe q mbahet me ato mendime. Dhe sht e natyrshme: sa m
shum q komunizmi shtyp e shtrngon, aq m fort njerzit krkojn nj tjetr grupim se ku t pshteten,
ose t paktn se ku t shpresojn. Mbasi vet propaganda komuniste e ka paraqitur Ballin Kombtar si
antagonistin numr nj, dhe mbasi tek t paknaqurit, npr kolkhozat, npr fushat e prqndrimit, n punt
e detyruara e, me sa kemi dgjuar, npr shkollat, sht e pamundur q t mos flitet, qoft edhe
nnkuptuaras, me nj far mallngjimi pr Ballin Kombtar, kjo lvizje duhet t ket akoma rrnj n
ndjenjat e Shqiptarvet.

Por brezat e rinj ndjekin gjithmon zhvillimin e kohvet, e prandaj nuk duhet menduar kurr se format e s
kaluars, cilatdo q t ken qn, do t prsriten n t'ardhmen. Nj gj t ktill nuk duhet t'a mendojn as
udhheqsit e Ballit Kombtar.

Mendimi i Shqiptarvet shprehet lirisht n mrgim. Por t mrguarit s'jan vese nj przjerje, nj tollovi e
atyre mbeturive q rryma e ngjarjeve hodhi prjashta. Dhe s'mund t ken vese at psikologji, at
botkuptim q kan pasur gjithmon dhe q iu dha rrugt e mrgimit, pikrisht sepse nuk qen t zott pr t
ndrtuar n vend asgj t prbashkt. M t shumt e tyre - n fund t shpirtit - kan mbetur me ndjenjat e
fisit, t bajrakut, t fes, t tarafit, t krahins, t katundit, t tregtarit, t beut e t'agajt, por i fshehin kto
nn emra partish, grupesh, shoqatash, q thon t njjtat fjal, kan t njjtin program pr liri e demokraci,
digjen prej s njjts flak atdhedashurie, thrresin pr bashkim, e s'mblidhen dot kurr as pes veta tok. Ata
q mbanin dje flamurin e fashizmit, sot duan t mbajn at t demokracis, ata q iu hiqnin udhn ushtrivet
t huaja, duan tani t vihen n krye t'atdhetarvet, dhe do spiun policie, do lamash kafeneje, hiqet m trim,
m'i menm nga ca q kan mbi shpatulla tridhjet vjet luft kombtare. Natyrisht, n kto kushte s'mund t
ket kurr bashkim, sepse bashkimi, n politik, do t thot bashkrenditje e vleftavet dhe nnshtrim i t
gjithve me nj far disipline n shrbim t nj qllimi t prbashkt. Kurse seicili prej elementevet q
prmendm m sipr e kupton bashkimin si nj panair, ku do lamash t shquhet mbi t tjert, t'i shrbej
atij q e paguan, t bj si t'i teket, ose t mos bj asgj por t quhet sikur bn.

N kt grumbull t pa-emr e t pa-form, ka edhe asish q tregojn vullnet t mir pr t br dika. Kta
prgjithsisht jan prej atyre q patn treguar vullnet t mir edhe n Shqipri. Mbasi m t shumt ishin
antar t Ballit Kombtar, Midhat Frashri formoi m 1949, n Paris, Komitetin Kombtar "Shqipria e
Lir", t cilin vazhdon t'a kryesoj autori i ktij studimi.
Pa faqur kurrfar mtese se ai sht e vetmja forc ose e vetmja drit shqiptare - si duan t thon
kundrshtart e tij - Komiteti Kombtar Demokrat "Shqipria e Lir" sht munduar t mbaj dhe t'iu
tregoj Shqiptarvet rrugn e vrtet drejt shptimit t'atdheut. sht prpjekur t mbledhi rreth vehtes forcat
shqiptare m t shndosha, m t nnshtruara njj qllimi kombtar, forca me t cilat mund t ndrtohet
dika, por nuk ka penguar kurr asnj tjetr organizim forcash kombtare nqoftse gjinden ndokund.

Programi i Komitetit Kombtar-Demokrat "Shqipria e Lir" sht pr bashkimin e t gjith Shqiptarvet n

nj shtet t pavarur, ndn nj regjim lirie e drejtsie ku do Shqiptar t'a ndiej vehten zot vendi, ku mbi
burrrin e lasht, mbi vetijat e bukura t kombsis shqiptare, t lartsohet kultura, shkall-jetesa, besimi
n kombin, bashkpunimi n paqe dhe ndjenja e barasis me popujt m t prparuar t'Evrops.

Pr t'ecur drejt ktij qllimi, Komiteti Kombtar-Demokrat "Shqipria e Lir" dhe Balli Kombtar q
mbahet si shtylla kryesore e tij, i kan dhn rndsin m t madhe shtytjes s kulturs kombtare dhe
forcimit t moralit kombtar tek Shqiptart.

Komiteti Kombtar-Demokrat "Shqipria e Lir" -q e shikon kombsin shqiptare n tr shtrirjen ethnike

t saj dhe jo vetm brenda kufijvet politik t Shqipris- ka br shum prpjekje prjashta pr t mprojtur
t drejtat e popullsis shqiptare t Kosovs dhe ka trhequr vmendjen e organizatave ndrkombtare mbi
rrezikun q krijon pr paqen, pr bashkjetesn e popujve t'Evrops, shtypja e pamshirshme e asaj
popullsie prej autoritetevet jugosllave. Komiteti sht munduar gjithashtu t sqaroj botn e jashtme sesi
qndrojn punt ndrmjet Shqipris dhe propagands mashtronjse t Grekvet.

Duke e ditur se n'at grumbull Shqiptarsh t mrgimit q nuk bjn pjes n t dhe q s'jan t zott pr
asnj bashkim politik ka edhe njerz t kulturs, Komiteti Kombtar-Demokrat "Shqipria e Lir" e shikon
me knaqje dhe e mon do punim t tyre n lmin e letrsis dhe t gjuhsis. Sepse nj nga t kqiat m t
mdha q po i bjn komunistt kombit shqiptar sht prishja e gjuhs. Me prodhimet e tyre "letrare" t dala
nga zyrat e propagands, gjuha e bukur shqipe sht katandisur n nj frazeologji pothuajse t
pakuptuarshme, ku fjalit jan mbushur jo vetm me fjal, skaje e shprehje t huaja, po edhe ndrtohen pas
mnyrs s sllavishtes a t gjuhve t tjera. Prishja e gjuhs prish edhe tiparet e natyrshme t strukturs
mendore t nj populli, sepse mendja, logjika, prfytyrimi i gjravet, jan ngushtsisht t lidhura me gjuhn.
do kultur kombtare e, pr rrjedhim, do shpirt kombtar qndron mbi gjuhn. I jemi mirnjohs gjithkujt
q mundohet t punoj me kujdes pr krthnezjen dhe zhvillimin e filizave t natyrshm n trungun mijra-
vjear t gjuhs shqipe.

XXXI
Na u desh t japim nj prmbledhje t krejt historis s Shqipris pr t treguar vendin q z Sknderbeu
n t. Deshm sidomos t'iu japim Shqiptarvet nj shikim sa m t plot dhe sa m t drejt t historis s
tyre, me qllim q t kuptojn sesi ka rrjedhur e kaluara, peripetit e vshtira t s cils duhet t'iu vlejn si
nj msim pr ndrtimin e s'ardhshmes.

E shkuara sht nj koh e pernduar por jo plotsisht e vdekur, sepse e sotmja sht vazhdimi i fillit t saj
dhe e nesrmja do t jet vazhdimi i t sotmes. Kshtu n jetn e popujvet, sikurse n'at t nj njeriu, hovi
jetsor rrjedh si nj rrym e paprer. Ndrmjet s djeshmes, s sotmes e s nesrmes ka lidhje organike.
Prandaj, kur t'i kemi kuptuar si duhet shkaqet e s djeshmes, ka m fort mundsi t'a rregullojm m mir t
sotmen dhe t'a pregatisim m mir akoma t nesrmen. Ky sht roli i kulturs prgjithsisht, dhe i asaj
pjese t kulturs q quhet histori, veanrisht. N histori nuk duhet t ket mri as ndjenj ahmarrjeje.
Ngjarjet e s shkuars duhen shikuar me qartsi mendjeje e shpirti, pr t na ndriuar mbi gabimet e bra,
mbi rrugt e shtrembta, q t ndreqen n t'ardhmen.

Por ndodh shpesh her q njerzit e interpretojn ose edhe e stolisin historin sipas ndjenjavet,
paragjykimevet a interesavet t ndryshme kombtare, shoqrore e politike. Domethn e prfytyrojn t
kaluarn ashtu si iu plqen ose iu intereson t'ishte, dhe jo si ka qn me t vrtet. Le t marrim pr shembull
historin e antagonizmit franko-gjerman t ktyre njqind e ca vjetve t fundit. Pothuajse t gjith
historiant frngj ia hedhin prgjegjsin Gjermanis, dhe e shumta e historianvet gjerman, Francs. T
rrall jan ata q i studiojn dhe i paraqisin ato ngjarje me paansi shkenctari, ashtu sikur studiohen
fenomenet e fiziks, t biologjis a t sociologjis. Kur historiant e ktyre dy kombevet, q prfaqsojn dy
nga kulturat m t larta n'Evrop, nuk shkputen dot nga nj tok ndjenjash e paragjykimesh kombtare,
kulturore e politike, 'vleft mund t ket interpretimi i historis nga grumbulli i sharlatanvet t dits, q e
sjellin t gjith t kaluarn rreth interesavet t tyre si nj mjet mashtrimi e propagande? Prandaj disa
dijetar, fort t shtrnguar pas s vrtets objektive, nuk i njohin historis ndonj vleft shkencore, dhe e
hedhin n rradhn e krijimevet letrare.

Pa qn nevoja t'arrijm gjer aty, mund t pohojm pa frik prgnjeshtrimi, q historia, nqoftse edhe tek
popujt m t kulturuar t bots l fort pr t'u dshiruar prsa i prket s vrtets objektive, tek ne Shqiptart
katandiset shpeshher n profka mburrjesh ose sharjesh e n thashatheme. Tek ne, kushdo q ka br nja
katr klas t shkolls fillore dhe ka dgjuar nja pes a gjasht emra "burrash t mdhenj" pandeh se i ka
kuptuar me themel ndrlidhjet e faktorvet historik, dhe mundohet t'a sjell historin e Shqipris rreth
tarafit, krahins a skots ku bn pjes. Kemi ndoshta edhe asish me diploma universitetesh, t cilt mund t
mbledhin data edh'emra t prvem sa t duash, por q, prsa i prket kuptimit ose interpretimit t
historis, nuk jan fort larg nga ata me katr klas fillore. Vleftn "akademike" t ktij lloji dijetarsh e pat
klasifikuar mir poeti persian Sadi, nja shtatqind vjet m par. N mes t'atij q ka knduar nj tok libra, por
q s'ka nxjerr kuptim prej tyre, dhe mushks nuk ka shum ndryshim- shkruante Sadiu. Sepse a di mushka
nse sht ngarkuar me libra apo me dru?

Pa humbur koh ktu me sharlatant ose me "mushkat e ngarkuara me libra", mund t'a themi q n fillim se
Shqiptart e gjor, edhe kur nuk iu mungon vullneti i mir, kan disa vshtirsi t mdha pr t'a kuptuar si
duhet t kaluarn e tyre historike. E para, sepse nuk kemi pasur nj nj histori t shkruar t Shqipris n
kuptimin e vrtet dhe pak a shum shkencor t fjals. Ajo q ne kemi quajtur gjer m sot histori e
Shqipris nuk sht vese nj prmbledhje njohurish fort t prgjithshme, nxjerr prej auktorsh t huaj, t
t gjitha kohvet, t cilt shpeshher ishin prej kombesh armiq me t Part ton. Shqiptart, si komb, nuk
kan qn kurr n nj shkall kulturore t'atill sa t'a shkruanin ata vet historin e tyre. E dyta (q lidhet me
t parn), duke mos pasur nj kultur t lart, Shqiptart n prgjithsi nuk kan as kuptimin e vrtet se
'sht historia. T shumtt e tyre pandehin se "historia" merret vetm me luftat, me mbretr e ushtarak t
mdhenj. Nuk e din se ajo duhet t tregoj si n pasqyr jetn e popujvet n t gjitha faqjet dhe fazat e
zhvillimit. Dhe se piksit, mjeshtrat, artistt, poett, filozoft, shkrimtart, shkenctart, ligj-vnsit,
organizatort, pionert e t gjitha drejtimevet dhe puna e masavet prgjithsisht, jan krijonjsit e historis
s njerzis prkrah mbretrve, gjeneralve dhe udhheqsve t mdhenj.

Na kujtohet nj rast kur ishim t'internuar n Ventotene, Itali, n kohn e pushtimit fashist. Nj atdhetar
shqiptar, burr i urt dhe me nj far emri, tha n bisedim e sipr se Grekt e Vjetr nuk kan ndonj histori
t madhe, mbasi ata s'patn br vese nja tri a katr lufta kundr Persvet! Ky mendim rreth historis sht
pak a shum i prgjithshm tek Shqiptart. Prandaj, cilido prej tyre q ka dgjuar emrin e Aleksandrit t
Madh, t Pirros, t Sknderbeut dhe tre a katr t tjerve, kujton se e di me rrnj historin e Shqipris.

Komunistt e interpretojn historin sipas pikpamjes marksiste, duke shpikur n do rast e n do vend
"lvizje popullore" kundr "shfrytzonjsve tiranik", t cilat nuk kan vleft vrtetsie m shum nga
legjendat e epopevet. Kurse nacionalistt kan mbetur te kngt patriotike t brezit t Rilindjes dhe tek ato
pak njohuri t prgjithshme q ai brez vuri shpejt e shpejt n qarkullim. Sigurisht, burrat e Rilindjes jan pr
t'u muar si frymzonjs t ndjenjs dhe t'ides kombtare, por s'duhet t harrojm se t shumtt e tyre ishin
gjysmak nga kultura dhe se, nga ana tjetr, iu duhej t prhapnin shpejt nj histori heroike, fort t thjesht,
pr nj popull q s'dinte se 'ishte as se nga rridhte. Kurse sot ajo faz sht kaprcyer. Shqiptari duhet t
ket nj kuptim m t gjr dhe m t plot t historis; duhet t'a shoh m qart t kaluarn e tij; duhet t'i
peshoj ngjarjet me gjykim burri dhe jo me ndjenj ilimiu. Duhet t'arrij n'at shkall krahsimi t vleftavet
dhe n'at lartsi t mendimit kritik ku kan arritur popujt m t qytetruar t bots. Sepse vetm athere
mund t bhet i zoti q t'i hap udh ai vet historis s tij pr n t'ardhmen.
Zakonin q kemi ne t quajm histori vetm kujtimin e luftave, t mbretrve ose t kapedanve t mdhenj,
e kan pasur dhe e kan deri diku t gjith popujt. Sepse ky zakon lidhet me nj nga ndjenjat m t thella t
njeriut, me adhurimin pr forcn. Shkrimtari frng Jules Romains shkruante diku, q Neroni ka mbetur si
nj tiran i zi n histori sepse iu pat rn m qaf vetm t krishtervet dhe ca pak patricianve
(aristokratve) t Roms. Po sikur, n vend q t'iu ngarkohej ktyre, t'ishte nisur me nja pesqind mij njerz
pr t pushtuar Saharan ose Siberin dhe t'u a kishte ln t gjithve kockat andej (si ua la Napoleoni n
fushatn e Rusis), do t kujtohej prej brezavet t pastajm si nj nga heronjt m t mdhenj t bots.
Kshtu ne Shqiptart knaqemi kur gjejm ndonj emr burri t madh prej racs son por q i ka shrbyer
ndonj perandorie t jashtme. Dhe s'na shkon asfare n mendje se ata burra, vetm pr t'u br t mdhenj,
pr t knaqur ambiciet e tyre, kan derdhur e shkaprderdhur n shrbim t Roms, Bizantit, Turqis a
Greqis pjesn m t mir t gjakut shqiptar, prej Renit dhe Danubit gjer n shkretirat e Azis dhe t'Afriks.
Kurse kombit t tyre, prve ksaj hemorragie t tmerreshme, prve ksaj shterrje jete edh'energjish n
shrbim t t huajvet, nuk i kan sjell asnj t mir. Mburremi me aventurn e Pirros q u nis me njzet
mij Epirot pr t shtruar Romn! Dhe s'na shkon kurr n mendje se ajo politik nuk pati tjetr prfundim
prve shitjes si skllevr njqind-e-psdhjet mij Epirotvet prej konsullit romak Pavl Emilit, nj shekull
m von. Por neve aq na bn: sipas mendsis son, a e tundi njher Pirrua, pa bota le t prmbyset!

Si tham, adhurimi pr forcn sht n natyrn e njeriut. Por me organizimin e jets n shoqri, me
prparimin e kulturs dhe t vleftavet morale, njerzit krkojn t'a lidhin forcn me qllimin. E adhurojn
at kur i shrben nj qllimi pak a shum t prgjithshm t nj grupi, t nj populli, ose t njerzis mbar.
Edhe e urrejn kur prdoret pr qllime krejt egoiste e tiranike. Ktu qndron ndryshimi ndrmjet herojt dhe
tiranit, ndrmjet Sknderbeut dhe Ali Pash Tepelens. Ata q e adhurojn forcn vetm si forc, pa e lidhur
me nj qllim pak a shum t prgjithshm, jan zakonisht popujt e egr, primitiv. Por s'duhet t mendojm
se ndrmjet natyrs s primitivit dhe njeriut t qytetruar ka ndonj ndryshim t madh. Si thoshte filozofi
frng Bergson, mjafton t'ia kruajm pak njeriut t qytetruar at pluhur fort t holl q i ka vn prsipr
kultura, dhe del menjher n shesh natyra e primitivit. Kjo shpjegon sesi, n disa raste tronditse, edhe tek
popujt m t qytetruar t bots njerzit tregohen m t pashpirt dhe m gjakatar nga bisht.

Le t kthehemi prsri te kuptimi q i japim ne Shqiptart historis. Na ka mbetur zakon q nga brezi i
Rilindjes t jetojm me nj far kompleksi heroik t s kaluars son kur jemi disi n qejf, por shpejt
kthehemi n ndjenjn e kundrt dhe themi, "s'bhet me Shqiptart", kur na has sharra n gozhd.
Kompleksi heroik, po t shikohet n drit t psikologjis, s'sht tjetr vese nj ndjenj inferioriteti, nj lloj
mekanizmi psikik i nevojshm pr t na fshehur dhmbjen e gjendjes son m t'ult kundrejt popujve t
tjer. Mbasi s'kemi se 't tregojm pr n koht e sotme, rrim duke prsritur si nj daulle e plasur: "t
Part ton kan tundur botn, kan vajtur deri atje e deri ktje".

- Mir, mir (mund t na thot ndonj i huaj), por na tregoni pak se prse kini mbetur populli m'i rreckosur i
Evrops, dhe rrini duke cfilitur kokn e njri-tjetrit pa u nginjur dot as me brum misri, i cili sot, n botn e
Perndimit, s'iu mungon as derravet. Aq m keq pr ju q rridhni nga nj origjin kaq'e shklqyer!-

Pikrisht kt shpjegim ka dashur t japi auktori i ktij studimi, i cili, bashk me tiparet e shndosha t
kombit shqiptar, ka treguar edhe ant e dobta, domethn shkaqet (historike a fardo qofshin) e
prarjevet e t ndasivet, ngaha i kan ardhur t gjitha mjerimet. Sepse historia, sikurse e tr kultura
prgjithsisht, duhet t ket nj rol edukonjs: t'iu dftej popujvet cilsit e mira q duhen ruajtur dhe ant
e shtrembta q duhen ndrequr. I tr prparimi i njerzis s'sht vese nj rrug e kryq-e-trthort
gabimesh dhe ndreqjesh. Kombi shqiptar nuk mund t bj prjashtim nga ky ligj. Por q t jet n gjendje
pr t br ndreqje, duhet m par t shoh se ku qndrojn gabimet.

Prandaj n vend q t rrim duke u mahnitur se sa trima jemi ne, le t fillojm t themi edhe se sa puntor
t mir jemi, se sa t'afruar me njri-tjetrin, se sa t zott pr t'u bashkuar n shrbim t'atdheut dhe sesi dim
t'a prdorim trimrin atje ku duhet. Besa, nderi e burrnija, tri vleftat m t larta t Shqiptarit, jan vlefta
kur mbahen me t vrtet, dhe jo kur bhen si nj prsritje banale n gojn e atyre q s'i kan. Nj far
bombastike kombtare q prdorin agjentt e t gjitha ngjyravet pr t gnjyer njerzit e thjesht, na duket
krejt e pangjyr. Dashurin edhe nderimin pr kombin, pr atdheun, e tregojn puna, lufta, disiplina,
theroria, dhe jo fjalt e trasha. S'sht nevoja t brtasim botrisht se ne jemi mrekullia e tet e bots, kur
midis nesh rrim duke prsritur q "s'bhet me Shqiptar". Megjith t metat q mund t ken (e cili popull
sht pa t meta?), Shqiptart jan nj rac energjike, e zgjuar dhe plot cilsira. Prandaj mund t bhet fare
mir me ta, po t punojn mir ata q duan t'udhheqin. Dhe detyra e udhheqsvet, qoft n'ann kulturore
qoft n'ann politike, duhet t jet detyr edukonjsi dhe jo mashtrim demagogu as cinizm prbuzsi. Nj
Dante, nj Goethe, nj Montesquieu nuk kan shkruar lvdata pr kombet e tyre, as prbuzje mistreci, por
lvdohen me ta Italia, Gjermania, Franca.

Shqiptart e gjor, ndonse t paorganizuar, kan derdhur shum gjak pr t mprojtur lirin e tyre, n t
gjitha koht. Roma nuk i shtroi dot pa luft strgjysht e Shqiptarvet, si bri me Greqin. As sulltant e
Turqis, si bn me disa popuj t tjer. Pra le t mundohemi me pun ndrtonjse, me urtsin dhe
thjeshtsin e t gjithve, t bjm lavdin e Shqipris.

Ata bashkatdhetar q e kan knduar kt studim prej fillimit n mbarim, mund t'a kuptojn m mir tani
se cili sht vendi q z Sknderbeu n historin e Shqipris. Disa prej tyre mund t ken menduar se
Sknderbeu mbetej i famshm mbasi ishte treguar shum trim, kishte thyer shum ushtri armike, kishte
vrar shum Turq.

Kurse rndsia e tij pr historin e Shqipris qndron gjetk. Duke ln mnjan mbretrit e vjetra t'Iliris,
t'Epirit e t Maqedonis, t cilat, n Kohn e Mesme, nuk mund t merrshin si histori e Shqipris ndonse
kombi arbresh rridhte prej atyre popujve, Shqiptart gjer n shekullin e Sknderbeut nuk kishin dhn dot
provn e mvehtsis kombtare, si nj shtet i pavarur q mund t mbahej me forcn e tij dhe n'emr t tij.
Edhe sepse deri athere kishin gzuar disa lloje autonomish krahinore, kishin pasur disa princa t fuqishm
q patn thyer ushtrit e shtetevet fqinje dhe qen munduar t bnin bashkimin e Shqipris, Shqiptart
ishin shikuar si nj popull i varur prej Bizantit, prej mbretrivet bullgare e serbe, a prej Mbretris s
Napolit e cila pat krijuar prkohsisht edhe nj "mbretri t Shqipris" nn kurorn e Angjevinvet. I tr
gjaku dhe energjia q Shqiptart kishin derdhur gjat shekujvet si edhe burrat e mdhenj t racs s tyre
shkonin me historin e Roms dhe t Bizantit, sikurse m von me at t Turqis ose t Greqis, dhe nuk
prbnin nj histori shqiptare. Sikur punt t kishin vazhduar ashtu gjer n ditt tona, nuk do t mbahej
mend kurr q Shqiptart t kishin lozur nj rol, si komb m vehte, n historin e Evrops. Mandej duke mos
pasur edhe nj qendr kulture, nj letrsi n gjuhn e tyre, do t shikohshin ndoshta prej bots s jashtme
si nj lnd njerzore q iu ka shrbyer perandorive a shteteve fqinje, por q s'ka treguar kurrfar zotsie e
cilsie t veant pr t formuar nj kombsi.

Kurse ndn udhheqjen e Sknderbeut Shqiptart u dftyen prpara bots si nj komb m vehte q lufton me
forcn e tij pr t'u mprojtur kundr vrshimit t nj perandorie aziatike, e cila prmbysi Bizantin dhe i shtiri
drithmat tr Evrops. Kt radh nuk sht Roma ose Bizanti, Greqia ose Serbia q iu qndron Turqvet me
kraht e Shqiptarvet, por jan Shqiptart vet q e bjn qndresn n'emr t tyre, n'emr t Shqipris.
Dhe e bjn me nj shpirt t'atill, sa q kombi shqiptar njihet n bot i rrethuar me lavdi heroike, Shqipria
shikohet si mburoja e Evrops, si i vetmi shtet i Ballkanit q s'mund t thyhej prej Turqvet dhe Sknderbeu
u mbiquajt prej papvet Mprojtsi i Krishterimit. Emri i tij, bashk me at t kombit shqiptar, hyri n
historin e prgjithshme dhe n letrsin e Evrops.

Kshtu, qkur Shqipria quhet Shqipri, Sknderbeu sht burri q e tregoi at si komb e shtet m vehte,
nga m t fortt n'Evropn e asaj kohe, gjat nj lufte t paprer prej njzetepes vjetsh. Dhe formoi nyjen
e kreut ku mund t lidhej filli i historis s saj pr koht e pastajme. Populli shqiptar nuk ishte m nj lnd
njerzore n shrbim t t tjervet, por nj komb me histori, i njohur e i dalluar mir.

N koht e reja duke mos pasur Shqiptart as letrsi, as histori t shkruar, as liturgji fetare n gjuhn e tyre,
figura e Sknderbeut iu vlejti si monumenti historik m'i lasht, rreth t cils u lidh ideja e njsis kombtare
dhe e mvehtsis s Shqipris. Brezi i Rilindjes e nxori Gjergj Kastriotin si Atin e Kombit, shembullin e t
cilit duhej t'a ndiqte gjith nipria. Pr kto arsye, Sknderbeu mbetet si gur themeli n historin e
Shqipris.
A do t'a mbaj me nder nipria kujtimin e Gjergj Kastriotit? Kt pyetje duhet t'ia bj vetvehtes do
Shqiptar i ndrgjegjshm. Me Shqipri e Kosov mund t bhen afrsisht rreth gjasht milion Shqiptarsh.
Nqoftse nuk kan vn mend nga e kaluara dhe do t vazhdojn si kan vazhduar, sa njerz jan aq koka,
s'mund t pritet gj e madhe prej tyre. Por ne shpresojm se do t din t'organizohen, t punojn e t luftojn
s bashku pr t'arritur n radhn e kombevet me t vrtet t lir. Nuk do t'a mbyllin me turp historin e tyre
katrmij-vjeare. Shpresojm se burrria e lasht, sado q t ket qn shtypur, nuk sht shuar tek ata.
Mbi rrnjt e asaj burrrie, prej rrembavet t'atij gjaku, do t lulzojn vleftat e reja n t tjera fusha krijimi,
pr t'i dhn kombit shqiptar nj vend nderi n radhn e popujvet m t qytetruar t'Evrops. Si patn qn
dalluar strgjysht e tyre me aq shklqim n'ann e trimris, Shqiptart do t shquhen ndoshta me t njjtin
shklqim n fushn e kulturs e t prparimit, dhe do t nxjerrin Sknderbenj t tjer n krijimet e larta t
mndjes e t shpirtit. Po edhe athere, Gjergj Kastrioti, burri q prfaqson virtytet heroike m t larta t
racs son, do t mbetet shembull i ndritur nderi, lavdie e krenarie kombtare.