2014: Komiks jaki jest kady widzi?

Krtka analiza kognitywna zjawiska,

[w:] Prze(d)sdy. O czytaniu kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu
dzkiego, d, s. 43-50.

Micha Wrblewski

Komiks jaki jest, kady widzi?

Krtka analiza kognitywna zjawiska

ukasz ugowski, polonista, twrca Modzieowego Orodka Socjoterapii Kt,

przytacza histori syna znajomych. Chopiec by bardzo zdolny, chcieli go wczeniej
posa do szkoy. Musia przej test dojrzaoci szkolnej. Nie przeszed. Mia m.in.,
odpowiedzie, co jest na obrazku. Na obrazku bya ryba. Wnuczek ichtiologa by
przekonany, e pytaj go czy to kara , oso czy moe szczupak, a rysunek nie
przypomina niczego konkretnego. Fakt, e pytaj go, czy to ryba, w ogle nie

przyszed mu do gowy1.

Czy w takim razie kategoryzacja jest rzeczywicie spraw oczywist?

Czy kategoria komiks, nie napotka podobnych problemw, jak przytoczo-
ny powyej przypadek ryby?
Nim przejd do odpowiedzi na te zasadnicze dla mojego artykuu py-
tania, wytumacz genez jego tytuu. Pierwszy czon nawizuje do
publicystycznego tekstu Michaa Baejczyka, zamieszczonego na portalu
Zeszyty Komiksowe2: Ko jaki jest, kady widzi czyli o definicji komik-
su. Autor w do powierzchowny a zarazem subiektywny sposb mierzy
si w nim z prb zdefiniowania komiksu, przy jednoczesnym podkrele-
niu uomnoci dotychczasowych osigni sownikowych na tym polu.
Moim celem nie jest wchodzenie w krytyczny dialog z tezami i hipotezami
Baejczyka w tym z podziaem na tre i form oraz ujciami
bliskimi taksonomii esencjalistycznej tym bardziej, e artyku ten jest
wyranie naznaczony mionicz pasj autora do opisywanego przedmio-
tu. Jeli wic nie polemika, co kieruje mnie do napisania niniejszego
tekstu? Interesuj mnie dwie kwestie teoretyczne, ktre daj o sobie zna
w tekcie Baejczyka, a ktre uwaam za symptomatyczne w oglnoci.
Po pierwsze, spektrum terminw (gatunek, jzyk, tekst) jakimi posuguje

1 J. Podgrska, Ucz si pod klucz, POLITYKA nr 19 (2806), 2011, s. 14.

2 http://www.zeszytykomiksowe.org/strona.php?strona=definicja_kom.
58 Micha Wrblewski

si autor. Rnorodno i pewnego rodzaju ignorancja w posugiwaniu

si terminologi okookomiksow jest bowiem powszechn tendencj tak
w dyskursie naukowym, jak i w obiegowych u yciach. Drugim aspektem
jest oczywisto stwierdzenia komiks jaki jest, kady widzi. Co prawda,
kilkakrotnie autor wycofuje si z dobitnoci tej sentencji, a nawet j
podwaa, dostrzegajc przekamanie i uproszczenie, mimo to podoe dla
tego sformuowania pozostaje niezmienne. Presupozycja jest
jednoznaczna, kady potrafi wskaza i nazwa to, co jest komiksem,
definicje s za przeznaczone dla wyodrbnionej grupy specjalistw, bd
entuzjastw i tylko na tym poziomie mona deliberowa (ewentualnie)
nad definicj idealn3. Czy dzieje si tak rzeczywicie? Czy okrelenie
danego tekstu kultury jako komiksu jest wsplne wszystkim odbiorcom
teje kultury bez wzgldu na posiadany kapita symboliczny oraz
indywidualn zdol-no percepcji? W wietle wspczesnej wiedzy z
zakresu kognicji i kategoryzacji, wydaje si wtpliwe, e komiks zawsze
zostanie odebra-ny jako komiks, natomiast nie-komiks jako produkt
kulturowy innej proweniencji4.
Korzystajc z dwch hase sownikowych zamieszczonych w Zeszy-
tach Komiksowych oraz definicji, ktr konstruuje sam Baejczyk, chc
ponadto pokaza, e komiks nie jest wcale identycznie komiksowy dla
wszystkich odbiorcw oraz, e nie kada komiksowa praca potrafi by
odczytana przez dowolnego, potencjalnego odbiorc.
Du rol w recepcji komiksu, jak rwnie pozostaych konstruktw
kulturowych, odgrywa przedwiedza, jak posiadamy na temat danego
zjawiska. Metareprezentacje dziedzin, gatunkw oraz cech z nimi zwiza-
nych sk adaj si na nasze oczekiwania wzgldem pojedynczych percepo-
wanych przedmiotw np. komiksu. Postrzeganie wiata, w tym produktw
kultury, oparte na kategoriach i ramach konceptualnych w przypadku
zdawkowych informacji wstpnych moe powodowa bdne rozpoznania czy
kopoty z odczytaniem odbieranego obiektu. Tak, jak drzewo zblione
wygldem do czego, co w naszym umyle funkcjonuje jako krzak, moe

3 Definicja jako kategoria rwnie nie jest spraw tak oczywist. Definiujemy jedne
zjawiska/rzeczy formuujemy terminy przy pomocy innych terminw, pewne z nich
musimy wic uzna za zrozumiae bez definicji, by mc od czego rozpocz (jak stwierdzi
niegdy Bertrand Russel). Decyzja taka ma jednak charakter arbitralny a i definicyjne
formy konstruuj sensy. Form tych jest natomiast wiele, Teresa Howka wymienia takich
ich rodzaje: nominalne, sprawozdawcze, projektujce(w tym regulujce, konstrukcyjne),
realne, pseudodefinicje perswazyjne; T. Howka, Kultura logiczna w przykadach,
Warszawa 2012, s. 4463.
4 Z tego powodu zdecydowaem si rozszerzy poyczony od Baejczyka slogan o
znak zapytania, nie przejmujc si nadto sam repetycj, jako, e i autor derywowa go od
hasa z Nowych Aten nieodaowanego ksidza Benedykta Chmielowskiego.
Komiks jaki jest, kady widzi? ........................................................................................ 59

sta si tym krzakiem, tak rwnie komiks zaistnie mgby w obcej mu

zupenie kategorii mentalnej.
Z drugiej strony, co jest logicznym nast pstwem ostatniego stwier-
dzenia, szczegowa przedwiedza umoliwia peniejsze obcowanie z da-
nym obiektem (tekstem kultury), pozwalajc dostrzec niuanse i waciwo-
ci, ktre w wypadku najprostszych kategoryzacji pozostaj niewidoczne.
Wi si z tym jednake niebezpieczestwo, ktre nazwabym na potrze-
by tego artykuu puapk wyspecjalizowania, mogc wp yn na
niwelacj emocji (zwizanymi z identyfikacj i empati) w procesie
lektury, a tym samym na zanik przyjemnoci, tak przecie forowanej
przez krytyk poststrukturaln5.
Take podstawowa, niepena lub nierozwinita przedwiedza (zbir
przeds dw) nie wypada korzystnie w tej perspektywy. Niesie ona ze
sob ryzyko atwej przemiany w przesd, stereotypizacj, a co za tym idzie
w potencjaln opresyjno. Wida to doskonale na przykadzie komiksu,
ktry do dzi prbuje si wydosta z przyporzdkowania go do niewy-
brednej, infantylnej czci kultury a tym samym przeciwstawi si
anachronicznemu podziaowi na to co w kulturze wysokie i niskie.
Wracajc do problemu odbioru komiksu rni czytelnicy mog wi-
dzie go na odmienne sposoby, opierajc si na jednej z trzech optyk,
ktrych efektem s trzy rne poziomy kategoryzacji konceptualnej6. Nim
jednak przejd do analizy tego, w jaki sposb postrzega moemy komiks,
pokrtce nawi jeszcze do terminologicznego chaosu, ktry wytworzy
si wok tego pojcia. Czy rzeczywicie jest to chaos i terminologiczna
dezynwoltura?
Najczstszymi terminami uywanymi w kontekcie komiksu s: me-
dium, jzyk, gatunek i tekst. Zaczn od ostatniego z wymienionych tu

5 Zob. m.in. R. Barthes, Przyjemno tekstu, prze. A. Lewaska, Warszawa 1997.

6 Wicej o relacjach kategoryzacji jzykowej i konceptualnej m.in., [w:] W. Labov,
Denotational structure, [w:] D. Farkas, W. M., Jacobsen, and Karol W. Todrys (eds.)
Papers from Parasession on the Lexicon, Chicago 1978, s. 220260; F. Ungerer,
H.-J. Schmid, An Introduction to Cognitive Linguistics, London/New York 1997; M.
Johnson, The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination and Reason,
Chicago 1987; Jzykowy obraz wiata, red. J. Bartmiski, Lublin 1999; Jzyko-
wa kategoryzacja wiata, red. R. Grzegorczykowa, A. Pajdziska, Lublin 1996; T.
Krzeszowski, Aksjologiczne aspekty semantyki jzykowej, Toru 1999; A. Libura,
Wyobrania w jzyku. Leksykalne korelaty schematw wyobraeniowych, Wrocaw
2000;G.Kleiber, Semantyka prototypu: kategorie i znaczenie leksykalne, prze.
B. Ligara. Krakw 2003. J. R. Taylor, Kategoryzacja w jzyku: prototypy w teorii
jzykoznawczej, prze. A. Skuciska, Krakw 2001; Kognitywne podstawy jzyka i
jzykoznawstwa, pod red. E. Tabakowskiej, Krakw 2001. E. Rosch, Cognitive repre-
sentations of semantic categories, Journal of Experimental Psychology 104, 1975, s.
193233.
60 Micha Wrblewski

poj. Biorc pod uwag wspczesn nomenklatur, ktra pod wpywem

poststrukturalizmu i postmodernizmu tekstem zacza nazywa wszystko,
z pewno ci mona potwierdzi zasadno stosowania tego terminu do
komiksu. Tekstem s bowiem nie tylko wszelkie konstrukty kulturowe,
takie jak literatura, film, komiks, malarstwo czy teatr, ale te sam czo-
wiek, jego dowiadczenie, rzeczywisto. wiat jest tekstem, a tekst
wiatem. Rwnie gdy przyjrze si bardziej szczegowo kryteriom
tekstowoci odpowied dla tego przypadku jest w znacznej mierze twier-
dzca.
Posu si w tym miejscu jzykoznawcz typologi tekstu autorstwa
Robert de Beaugrandea i Wolfganga U. Dresslera, wykorzystan zreszt
w tym samym celu przez Huberta Kowalewskiego w jego szkicu Komiks
jako tekst7. Autorzy Wstpu do lingwistyki tekstu wyrnili siedem
kryteriw tekstowo ci, ktre bd c wynikiem analizy semiotycznej,
otworzyy wszelak znakowo (w tym przekaz ustny) na rozpatrywanie
jej jako tekstu 8. Nie dziwi wic, e ponisze wasnoci tekstowoci s
dostrzegalne w komiksie.

1. Kohezja istnieje swoista komiksowa gramatyka, midzy elemen-

tami ktrej zachodz mniej lub bardziej stae relacje.
2. Koherencja spjno narracji komiksowej jest jej relewantnym
wyrnikiem.
3. Intencjonalno komiks tak jak tekst literacki jest tworem inten-
cjonalnym.
4. Akceptowalno (akceptabilno) istniej pewne normy (ramy
konceptualne), ktre charakteryzuj komiks i ktre mog by przekra-
czane tylko do pewnego stopnia
5. Informatywno komiks bezsprzecznie zbudowany jest z infor-
macji.
6. Sytuacyjno kada czynno ludzka, nie tylko kulturotwrcza,
i jej efekt s osadzone w sytuacji (politycznej, spoecznej, historycznej,
kulturowej i obyczajowej).
7. Intertekstowo intertekstualizm komiksu jest wielopoziomowy, nie
tylko porusza si w obrbie wyznacznikw intertekstowoci na paszczynie
relacji komiks-komiks, ale wcza w to rwnie literatur, film, malarstwo,
architektur (rwnie na paszczynie architekstualnej9).
7 http://komiks.polter.pl/Komiks-jako-tekst--c22733;
http://semiomiks.blogspot.com/ 2011/03/komiks-jako-tekst.html.
8 R. de Beaugrande, W. U. Dressler, Wstp do lingwistyki tekstu, prze. A. Szwedek,
Warszawa 1993.
9 G. Genette, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, prze. A. Milecki, [w:]
Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia, pod red. H. Markiewicza,
Komiks jaki jest, kady widzi?... 61

Pomijam w tym miejscu najszersze rozumienie intertekstualnoci jako

interakcji ze wiatem, znajdujcym swoj konstrukcj w tekcie.
Komiks moe by zatem na pewnych warunkach nazywany tekstem.
Podobnie zarysowuje si kwestia komiksu jako osobnego medium.
Wypracowa on bowiem odrbny sposb komunikacji oparty na wasnym
systemie typw znakw. Gdy jednak pojawia si termin znak, do gosu
dochodz pewne wtpliwoci, ktre burz powierzchowny porzdek
ewentualnego jzyka analizy. Zagadnienie to prowadzi prosto do prby
odpowiedzi na pytanie o jzykowo komiksu jako tekstu. Z jednej strony
przychylam si do uywania wyraenia jzyk komiksu, tak jak mona
mwi o jzyku malarstwa, teatru czy literatury. Z drugiej trudno
byoby dopasowa elazne jzykoznawcze definicje znaku z klasyczn
koncepcj Ferdynanda de Sausserem na czele do wizualno-ikonicznej
materii komiksu10.
Jak bowiem okreli najmniejsz jednostk znaczc w komiksie i
gdzie powinny przebiega granice morfologicznej analizy komiksowego
tekstu? Wydaje si niemoliwe wydzielenie takiego elementu. Czy bdzie
to kreska, kropka lub barwna plama, jej znaczenie zaistnieje tylko w sieci
relacji z innymi kreskami, kropkami i plamami o ile w ogle uyta
technika pozwoli na wyodr bnienie jakichkolwiek komponentw. Jeli
wic mwi o komiksie jako tekcie w rozumieniu jzyka sensu stritco,
komiks staje si zjawiskiem niemoliwym do zanalizowania. Jednak gdy
pozostanie si na poziomie zaoe de Beaugrandea i Dresslera, a take
przyjmie si perspektyw narratologiczn, skupiajc si wok wik-
szych caoci (kadr, panel komiksowy itp.), moliwe jest analityczne
badanie komiksowych historii, jako praktyk opowiadania opartych o
narracyjn jedno ikonolingwistyczn korespondujc z narracj
literack. W sukurs przychodz w tym miejscu rwnie semiotyczne
teorie szkoy moskiewsko-tartuskiej, w szczeglnoci za propozycja
Jurjiego otmana, ktry wyr ni jzyki naturalne, sztuczne oraz wtrne
systemy modelujce, ktre to pozwalaj na odniesienie pojcia jzyk do
komiksu. Tak jak literatura czy film, jest on modelem utworzonym na
ksztat jzykw naturalnych i na zasadach tyche jzykw funkcjonuje.
Podsumowujc, cho traktowanie komiksu jako tekstu, jzyka lub
medium moe budzi zastrzeenia, a nawet sprzeciw, wynikajcy z jego

t. 4, cz. 2, Krakw 1992; R. Nycz, Intertekstualno i jej zakresy, [w:] Tekstowy wiat,
Krakw 2000.
10 Prb w znacznej mierze udan jest wykorzystanie triadycznej koncepcji znaku
C.S. Piercea; zob. A. Magnussen, The Semiotics of C. S. Pierce as a Theoretical Frame-
work for the Understanding of Comics, [w:] A. Magnussen and H.-Ch. Christiansen,
(eds.) Comics & Culture: Analytical and Theoretical Approaches to Comics, Copenhagen,
2000, s. 193208.
62 Micha Wrblewski

wielotworzywoci, a co za tym idzie nierozerwalnoci rnych rejestrw i

zakresw znakw, dopuszczam stosowanie takiej terminologii ze wzgl-
du na jej uyteczno i obrazowo. Powane zastrzeenia budzi nato-
miast nazywanie komiksu gatunkiem. Z tego powodu korzystam z pojcia
zjawiska kulturowego, ktre jest konstrukcj pojemn, o zmconych
granicach i mieszczc w sobie potencja rnorodnoci reprezentacji
gatunkowych. Komiks, znw podobnie jak literatura, jest szerok dzie-
dzin, w ktrej rodzaje oraz gatunki splataj si i rozchodz, tworzc
wielorakie acuchy politypiczne. Dlatego zrwnywanie terminu komiks z
pojciem gatunek uwaam za zbyt drastyczne zawenie, podobne temu,
jakie towarzyszyoby nazywaniu literatury powieci czy nawet epik.
Omwiwszy pokrtce kwestie terminologiczne, chciabym raz jeszcze
podkreli potrzeb rozwanego korzystania z dostpnej nomenklatury
teoretycznej, ktrej naduycia lub zbytnie uoglnienia mog prowadzi
do nieporozumie midzy poszczeglnymi postawami badawczymi.
Jednym z takich przypadkw redundancji czy wrcz zawaszczenia sensu
przez frazes, jest tytuowe komiks jaki jest, kady widzi. By uargumento-
wa swoje zarzuty, przedstawi szkic kognitywnej analizy komiksu, a
dokadnie kwestie zwizane z kategoryzacj samego zjawiska i jej wpywie
na odmienno rozumienia i recepcji tego, co percypujemy.
Amerykaski psycholog Roger Brown zauway w latach 1950., e
moemy odnosi si do rzeczy na rnych poziomach uoglnienia (1958).
Dla przykadu, kto kto ma w kieszeni monet dziesiciocentow, moe
opisywa j uywajc przy tym wielu odmiennych wyrazw i zwrotw.
Mona o niej mwi (jako o monecie, pienidzach, o dziesiciu centach,
porysowanej dziesiciu centach z 1952 r., metalowym przedmiocie czy po
prostu jako o rzeczy). Moemy przy tym u oy wszystkie te okrelenia w
pewien hierarchiczny cig, poczynajc od stwierdze najoglniejszych, po
te najbardziej szczegowe:

rzecz; metalowy przedmiot, pienidze, dziesi centw, dziesiciocentwka z 1952,

porysowana dziesiciocentwka z 1952 r.

Brown zauway rwnie, e w sytuacji o zabarwieniu neutralnym,

najbardziej naturalnym sposobem mwienie o znajdujcej si w kieszeni
monecie, jest okrelanie jej mianem dziesiciocentw (dlatego powyej
pojawia si pogrubiona czcionka). Chocia jest to przyk ad hierarchicznej
kategoryzacji wystpujcy w kulturze amerykaskiej, reprezentowane
przeze zjawisko ma charakter uniwersalny. Obserwacje, jakie poczynili
Brown oraz inni badacze, w kwestii istnienia intuicyjnie wyczuwalnego
naturalnego poziomu kategoryzacji, doprowadziy w rozwaaniach nad
Komiks jaki jest, kady widzi?... 63

natur ludzkiego kategoryzowania do powstania caego paradygmatu

naukowego11.
Analiza wielu hierarchii taksonomicznych zaowocowaa wnioskiem,
e wikszo kategorii, ktrymi dysponujemy, moe by rozmieszczona
na rnych poziomach kategoryzacji konceptualnej w tyche hierar-
chiach. Tak jak w przypadku prototypw moemy zapyta, co sprawia, e
hierarchie taksonomiczne tworz zwart cao. Jeli odwoa si do
klasycznego ujcia12, cznikiem jest integracja poszczeglnych grup,
polegajca na zawarciu jednego poziomu w poziomie kolejnym. Kategorie
poziomu 1. zawieraj w sobie kategorie poziomu 2., a te zamykaj w sobie
kategorie poziomu 3. Kategorie te s definiowane przez konkretne cechy.
Waciwo ci, charakterystyczne dla poziomw z informacjami oglnymi,
zawieraj si w kategoriach poziomw bardziej szczegowych. Ten
zgrabny, przejrzysty schemat zawodzi jednak w przypadku istotnego i, z
punktu widzenia klasycznej teorii kategoryzacji, osobliwego aspektu
hierarchii wertykalnych, mianowicie tego, ktry zakada istnienie pozio-
mu w obrbie owych hierarchii, zdajcego si mie lepszy od innych
status13 . Mowa tu o wspomnianym ju, poziomie naturalnego wyboru,
na ktrym kojarzymy nasze kategorie z rzeczywistoci . W jaki sposb
rodkowy poziom (poziom 2) jest uprzywilejowany psychologicznie
waniejszy od innych 14. Na tym poziomie wikszo ludzi najchtniej i z
atwoci nazywa napotykane obiekty. Oglne okre lenie, ktrego
zaczto uywa dla nazwania tego poziomu, to poziom podstawowy
(basic-level)15.
W sytuacji neutralnej, kiedy kto poprosi mnie o zidentyfikowanie
czterokoowego pojazdu, ktry kierowca prowadzi po autostradzie,
najprawdopodobniej powiem, e chodzi o samochd, osobowy, a nie o
pojazd jako taki lub o limuzyn Trzy poziomy, ktre wyrnilimy
powyej to odpowiednio:

Poziom 1: poziom nadrzdny: pojazd

Poziom 2: poziom podstawowy: samochd
Poziom 3: poziom podrzdny: limuzyna16

11 Z. Kvecses, Jzyk, umys, kultura. Praktyczne wprowadzenie, prze. A. Kowalcze-

Pawlik, M. Buchta, Krakw 2011, s. 70.
12Tame, s. 6971.
13 Tame, s. 72.
14 E. Rosch, C. B. Mervis, W. D Gray, D. M. Hohnson, P. Boyes-Braem, Basic Objects
in Natural Categories, Cognitive Psychology 8, 1976, s. 382439.
15 Z. Kvecses, dz. cyt. s.7186.
16Tame, s.72.
64 Micha Wrblewski

Do kadego z tych poziomw mona dopasowa pewne rozumienie

tego, czym jest komiks:
poziom nadrzdny: obrazek; historyjka obrazkowa
poziom podstawowy: komiks
poziom podrzdny: powie graficzna; komiksowy strip; etc.
Kategorie poziomu podstawowego s tymi, ktre jako pierwsze przy-
chodz na myl, gdy mamy do czynienia z dan rzecz lub zjawiskiem.
Do kategorii poziomu podstawowego odwouj si take definicje, ktre z
zaoenia staraj si poda wszystkie istotne informacje na temat tego, co
opisuj. Mona by wi c zaoy, e wszystkie definicje komiksu s
ulokowane na poziomie podstawowym konceptualizacji. Nie jest to
jednak do koca suszne zaoenie. Rwnie definicje mog by stop-
niowalne ze wzgldu na swoj oglno lub wyspecjalizowanie.
A w zwizku z tym i one mog by przyporzdkowane do kadego
z powyszych poziomw
I tak, posugujc si definicjami zawartymi w tekcie B a ejczyka:
Poziom nadrzdny: obrazek; historyjka obrazkowa wizaby si
z definicj z szeciotomowej encyklopedii PWN:

Komiks to gatunek wspczesnej kultury masowej, typ publikacji rozrywkowej za-

mieszczanej w gazetach lub stanowicej osobn broszur. Pierwsze komiksy w prasie
amerykaskiej koca XIX w. Historyjka obrazkowa opatrzona tekstem (ograniczo-
nym do wypowiedzi bohaterw), o charakterze sensacyjnym, czasem humorystycz-
nym (niekiedy przerbka dziea literackiego). Najbardziej znani bohaterowie komik-
su: Superman, Batman, Asterix, James Bond, w Polsce: Funky Koval, Tytus, Romek i
Atomek.

Ta najprostsza definicja, ktra pozwala wczy w obszar komiksu

rwnie rysunek satyryczny, ilustracj z komentarzem werbalnym czy
filmowy storyboard. Dysponuj c tego rodzaju wiedz odbiorca z duym
prawdopodobiestwem wskae na teksty kultury, ktre komiksem nie s,
a jedynie w jakim stopniu go przypominaj. Jednoczenie na poziomie
swojego uoglnienia definicja ta dostarcza szeregu przedsdw: o dzieci-
cym adresacie, prostocie, naiwnoci i niskiej proweniencji. W tym wy-
padku, przedwiedza skadajca si na kategori komiks moe rwnie
doprowadzi do problemw z percypowaniem komiksowych tekstw,
nawet jeli bd one jedynie nieznacznie bardziej skomplikowane narra-
cyjne. Komiks taki zostanie albo niezaliczony w poczet reprezentacji
kategorii, albo te w najlepszym razie proces jego lektury stanie si
dla czytelnika niemoliwy.
Poziom podstawowowy: komiks definicja ze Sownika Termi-
nw Literackich, wydanie z roku 2000:
Komiks jaki jest, kady widzi? ........................................................................................ 65

Komiks fabua opowiedziana za pomoc serii obrazkw rysunkowych wspomaga-

nych wtym tekstem sownym; rysunek przedstawia bohaterw w wyranie zaryso-
wanej sytuacji, tekst za ogranicza si tylko do ich wypowiedzi wmontowanych w
rysunek w formie tzw. dymka. K. przedstawiaj na og historie sensacyjne, by-
waj take przerbkami dzie klasycznych. Zrodzone w XIX w., stanowi szczeglnie
charakterystyczn form wspczesnej kultury masowej.

Tym razem mamy do czynienia z ujciem bardziej szczegowym,

ktre wycza obrazek satyryczny i jemu podobne formy graficzne z
kategorii komiks. Kategoryzacja na poziomie podstawowym zapewnia
take definicj, umoliwiajc wyrane rozpoznanie komiksu bez wzgl
du na uyte techniki i rozwizania narracyjno-formalne. Nadal jednak
nie unika stereotypizacji (m.in. przerbka, sensacyjne, obrazki) i w
kon-sekwencji dewaluacji zjawiska kulturowego jakim jest komiks.
Ostatni z poziomw, podrzdny, wie si ze wspomnian ju prze-
ze mnie przedwiedz specjalistyczn/eksperck, ktra pozwala dostrzec
rnice wewntrzgatunkowe, relacje intertekstualne, zabiegi na poziomie
narracji oraz techniki wykonania komiksu. Na przykad umoliwia
scharakteryzowanie odmiennoci midzy powieci graficzn, ameryka-
sk komiksow seri bohatersk a gazetowym stripem. Kategoria komiks,
rozbudowana na tym poziomie o szereg nowych waciwoci i wariantw,
zapewnia now perspektyw odbioru, a take chroni przed warto ciowa-
niem i deprecjacj. Ten poziom kategoryzacji reprezentowaaby w pewnej
mierze definicja autorstwa Baejczyka:

[Komiks to] seria statycznych obrazkw uoonych obok siebie, stanowicych spjn
cao narracyjn i znaczeniow, ktrej gwnym skadnikiem s elementy graficzne
nie bdce sowami, aczkolwiek tekst moe w niej odgrywa istotn rol17.

Na przykadzie tej definicji wida prototypow stopniowalno we-

wntrz kategorii. Z jednej strony przedstawiony zostaje opis waciwy dla
najbardziej szczegowego poziomu kategoryzacji, jednak nadal pozosta-
wia on przestrze dla rekonstrukcji i modelowania sensu. By sta si on
bardziej precyzyjny dookreli naleaoby sowa: tekst, elementy
graficzne, wprowadzi wyraenie narracyjna jedno ikonolingwistycz-
na lub jego odpowiednik, modyfikacji podda wyraz obrazki, ktry w
kontekcie tzw. komiksu powa nego ma wydwik pejoratywny oraz
zastanowi si nad stwierdzeniem uoone obok siebie.
To oczywicie nie wszystkie wtpliwoci. Im wiksza nasza przedwie-
dza, tym bardziej zoona kategoria, a tym samym bardziej skomplikowa-

17 Tene, dz. cyt.

66 Micha Wrblewski

ny ogld wiata i niejednoznaczno postrzeganych przedmiotw.

W zalenoci od tego na jakich poziomach funkcjonuj w naszym umyle
dane kategorie, zmienia si bdzie obraz rzeczywistoci i fikcji, a take
tego, co jest zawarte pomidzy. Skryte w ludzkich umysach pitra
definicji, bd nas wic rni od mioci po nienawi i od kamienia po
komiks co dobrze ilustruje przytoczona na pocztku tego szkicu aneg-
dota.
Ryba jaka jest, kady widzi (inaczej).

Bibliografia
Barthes Roland, Przyjemno tekstu, prze. A. Lewaska, Wydawnictwo KR,
Warszawa 1997.
Baejczyk Micha, Ko jaki jest, kady widzi, Zeszyty Komiksowe http://www.zeszyty
komiksowe.org/strona.php?strona=definicja_kom.
Genette Grard, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, prze. A. Milecki, [w:] Wsp
czesna teoria bada literackich za granic. Antologia, pod red. H. Markiewi-cza, t.
4, cz. 2, Krakw 1992; R. Nycz, Intertekstualno i jej zakresy, [w:] Tekstowy wiat,
Universitas, Krakw 2000.
Howka Teresa, Kultura logiczna w przykadach, PWN, Warszawa 2012.
Jzykowa kategoryzacja wiata, red. R. Grzegorczykowa, A. Pajdziska, Wyd. UMCS,
Lublin 1996.
Jzykowy obraz wiata, red. J. Bartmiski, Wyd. UMCS, Lublin 1999.
Johnson Mark, The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination and
Reason, Chicago University Press, Chicago 1987.
Kleiber Georges, Semantyka prototypu: kategorie i znaczenie leksykalne, prze. B. Li-
gara, Univeristas, Krakw 2003.
Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa, pod red. Elbiety Tabakowskiej,
Universitas, Krakw 2001.
Kowalewski Hubert, Komiks jako tekst, http://komiks.polter.pl/Komiks-jako-tekst--
c22733http://semiomiks.blogspot.com/2011/03/komiks-jako-tekst.html.
Kvecses Zoltn, Jzyk, umys, kultura. Praktyczne wprowadzenie, prze. A. Kowalcze--
Pawlik, M. Buchta, Universitas, Krakw 2011.
Krzeszowski Tomasz, Aksjologiczne aspekty semantyki jzykowej, UMK, Toru 1999.
Labov William, Denotational structure, [w:] D. Farkas, W. M., Jacobsen, and Karol
W. Todrys (eds.) Papers from Parasession on the lexicon, Chicago Linguistic
Society, Chicago 1978, s. 220260.
Libura Agnieszka, Wyobrania w jzyku. Leksykalne korelaty schematw wyobraenio-
wych, Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2000.
Magnussen Anne, The Semiotics of C. S. Pierce as a Theoretical Framework for the
Understanding of Comics , [w:] Magnussen A. and H.-Ch. Christiansen, (eds.) Com-
ics & Culture: Analytical and Theoretical Approaches to Comics, Museum Tuscu-
lanum P/University of Copenhagen, Copenhagen 2000.
Podgrska Joanna, Ucz si pod klucz, POLITYKA nr 19 (2806), 2011, s. 1417.
Komiks jaki jest, kady widzi? ........................................................................................ 67

Rosch Eleonor, Cognitive representations of semantic categories, Journal of experi-

mental psychology 104, 1975: s. 193233.
Rosch Eleonor, Basic Objects in Natural Categories, Cognitive Psychology 8, 1976, s.
382439.
Taylor John R., Kategoryzacja w jzyku: prototypy w teorii jzykoznawczej. Tum. A.
Skuciska, Universitas, Krakw 2001.
Ungerer Friedrich and Schmid, Hans.-Jrg, An Introduction to Cognitive Linguistics.
Longman, London and New York 1997